EDMUND JAN DSMAŃCZYK
Encyklopedia Spraw Międzynarodowych i ONZ
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE • WARSZAWA W

Opracowanie edytorskie
Zespół Encyklopedii i Słowników PWN
pod kierunkiem Włodzimierza Kryszewskiego
Nazewnictwo geograficzne Redakcja Kartografii PWN
Redaktor koordynator Helena Lehr
Kierownictwo produkcji Kazimierz Mliczewski, Stanisław Mierkis
Redakcja Techniczna
Janusz Malinowski, Tekla Malinowska,
Tadeusz Piasecki
Organizacja produkcji Mieczysław Ochal
Korektorzy Joanna Młodzik, Hanna Janczcwska
Opracowanie graficzne Stefan Nargiełło
Z f 3 ^5
Copyright by
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1974
Printed in Poland

Od Wydawnictwa
Państwowe. Wydawnictwo Naukowe oddaje do rąk Czytelników nową encyklopedię specjalistyczną. Encyklopedia Spraw Międzynarodowych i 
ONZ, napisaną w całości przez jednego Autora — Edmunda Jana Osmań-czyka. Publikacja ta jest próbą wykorzystania czterech języków 
roboczych ONZ — angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego i rosyjskiego —jako międzynarodowego klucza do encyklopedii opracowywanych 
w jednym z wielu języków świata nie używanych powszechnie. Stanowi ona alfabetycznie ułożone kompendium, łączące historyczny i 
współczesny rozwój stosunków między narodami w XIX i XX w. z obrazem międzynarodowego świata, który prezentuje obecnie Organizacja 
Narodów Zjednoczonych, a zarazem jest słownikiem terminologii międzynarodowej w 4 językach roboczych ONZ.
Na całość i oryginalność publikacji składają się więc 3 elementy: obszerny zbiór informacji o stosunkach międzynarodowych w XIX i XX w.; 
obszerny zbiór informacji o działalności i dorobku prawno-międzynarodowym wieluset organizacji międzynarodowych i międzyrządowych pod 
egidą ONZ; 5-języczny słownik terminologii międzynarodowej wraz z pięcioma indeksami.
Encyklopedia Spraw Międzynarodowych i CW.Z'umożliwia wszechstronne poznanie rozległej sfery spraw międzynarodowych i choć wydana w 
języku polskim, może służyć osobom nie znającym języka polskiego, a znającym jeden z czterech języków roboczych ONZ. Posługiwanie się 
Encyklopedią ułatwiają czytelnikom nie znającym języka polskiego obcojęzyczne indeksy w językach angielskim, francuskim, hiszpańskim i 
rosyjskim, zamieszczone na końcu publikacji. Założenia programowe i układ Encyklopedii szczegółowo omawia przedmowaAutora. 
Encyklopedia Spraw Międzynarodowych i ONZ przeznaczona jest dla szerokiego kręgu Czytelników interesujących się problematyką 
międzynarodową, przede wszystkim dla dziennikarzy, prawników, pracowników naukowych i studentów oraz pracowników służby zagranicznej i 
handlu zagranicznego. Dzięki 5-języcznej terminologii i 5-języcznym indeksom służyć może również bibliotekom uniwersyteckim, instytutom 
spraw międzynarodowych i Czytelnikom za granicą.
Zespól Encyklopedii i Słowników Państwowego Wydawnictwa Naukowego, podejmując się wydania Encyklopedii Spraw Międzynarodowych i 
ONZ nadał publikacji jednolitą formę edytorską, zgodnie z przyjętymi w wydawnictwach encyklopedycznych zasadami leksykograficznymi i 
nazewniczymi. W trakcie prac edytorskich hasła Encyklopedii Spraw Międzynarodowych i ONZ były kilkakrotnie recenzowane przez specjalistów 
z zakresu problematyki międzynarodowej, którym Wydawnictwo wyraża serdeczne podziękowanie. Oddając Encyklopedię Spraw 
Międzynarodowych i ONZ E. J. Osmańczyka do rąk Czytelników Państwowe Wydawnictwo Naukowe wyraża nadzieję, iż Encyklopedia ta 
ułatwiać będzie bliższe poznanie rozległej sfery spraw i stosunków międzynarodowych oraz służyć będzie naczelnej idei Narodów Zjednoczonych 
— sprawie powszechnego pokoju i powszechnej współpracy między narodami.
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Prom the Publishers
Polish Scientific Publishers present a new specialistic encyclo-paedia, Encyclopaedia ofInternational Affairs and the UN by Edmund Jan Osmańczyk. Written in its entirety by a single author, it is 
the attempt to provide a work of reference which, though compiled in a language not in widespread use, can be ofservice to the foreign reader because it employs the four UN working languages 
as a key. Thus, as author cxplains in greater detail in his preface, anyone wjth a knowledge of English, French, Russian or Spanish, will be able to consult the materiał in these pages.
At the same time Encyclopaedia of' Internationał Affairs and the UN is the specialistic eneyclopaedia, which strictły inter-related the development of intemational relations in the 19th and 20th 
centuries with the picture of the worid represented today by the United Nations.
Three elements combine, therefore, to mąkę this an original work of reference: a massive array of information about interna-tional relations throughout the worid in the 19th and 20th centuries; 
eriually copious information about the operations and legislation ofthe hundreds ofintergovemroental and intemational organizations actmg under the auspices of the United Nations;
a five language glossary of international terminology supple-mentcd by five indexes.
In this modem surrey of intemational relations the rnain accent is, ofcourse, on 20th-century worid affairs: socialism, capitalism, the strivings of the Third Worid and, above all, the struggie for 
peaceful coexislence and the collective security of all nations. On the editorial side, the publishers — the Encyclopaedias and Dictionaries Section of the Polish Scientific Publishers — havc 
confined themselves to making surę of the unified presentation of the materiał in keeping with the lexicographical and other principles customary in such publications. Prior to publication the 
articles in this Eneyclopaedia were checked seyeral limes by experts on interoational affairs, to whom we wish to express our warmest thanks. We hope that Eneyclopaedia of International Affairs 
and the UN by E. J. Osmańczyk will be a very useful reference item for all readers interested in intemational problems and thus will serve to promote the cardinal idea of the United Nations — 
universal peace and universal cooperation among nations.
Polish Scienlific Publishers
Notę de 1'Editeur
Les Editions Scientifiques de Pologne presentent aux Lecteurs une nouyelle encyclopedie specjalistę — L'Encyclopedie des Affai-res Internationales et de l'ONU elaboree par Edmund Jan 
Osmańczyk. Cet ouyrage ecrit entierement par un seul Auteur cst un essai d'utilisation des quatre langues de travail dc 1'ONU: 1'anglais, le francais, 1'espagnol et le russe comme cli internationale 
des encyclopedies elaborees dans une des nombreuses langues du monde qui ne sont pas employćes universellemeat. Dans le cas precis, c'est la premierę encyclopedie polonaise, dans une grandę 
mesure accessible aux personnes qui connaissent 1'anglais, 1'espagnol, le francais ou le russe, ce qu'explique en detali la preface de 1'Auteur.
L* Encyclopedie des Affaires Internationales et de rONU est en meme temps 1'encyclopćdie specjalistę qui unie etroitement le developpement historique et contemporain des relations entre les 
nations aux XlXe et XXe siecle avec 1'image du monde inter-national que prźsente aujourd'hui 1'Organisation des Nations Unieś.
Trois elements concourent a 1*ensemble et a 1*originalite de 1'oeuwe: un richc recueił d'informations sur les relations in-temationales dans le monde entier aux XlXe et XXe siecle; un riche 
recueił d*informations sur ractivite et l'acquis juridico-in-temational de milliers d'organisations intergouvemementales et intemationales sous 1'cgide de 1*ONU; un dictionnaire en cinq

Od Wydawnictwa
vi
langucs de la terminologie internationale, completć de cinq index.
Dans ce tableau modernę des relations intemationales mondiales dominent 6videmment les probl&mes de la seconde moitie du XXe siecle, a savoir les qucstions du socialisme, les problemes du 
capitalisme, les aspirations du Tiers Monde et la qucstion majeure: la lutte pour la coexistence pacifique et la securite collective de tous les peuples du.monde. La Section des Encyclopćdies et des 
Dictionnaires d'Editions Scientifiques de Pologne, en entreprenant la publication de 1'Encyclopedle des Affaires Internatlonales et de 1'ONU a donnę a cet ouvrage une formę ćditoriale homogene 
conformement aux principes lexicographiques et onomastiques admis dans les publi-cations encyclopćdiques.
Au cours des travaux d'edition les articles faisant partie de l'En-cyclopedie des Affaires Internatlonales et de 1'ONU ont ite plu-sicurs fois anałyses par des specialistes de la problematique des 
relations intemationales auxquels 1'Edition exprime są reconnai-ssance profonde.
En prósentant aux Lecteurs 1'Encyclopedle des Affaires Interna-Ilonales et de 1'ONU de E. J. Osmańczyk, Les Editions Scientifiques de Pologne esperent que 1'Encyclopedie contribuera a une 
connaissance plus proche d'une vaste sphere des affaires et relations internationales et servira 1'idee cardinale de Nations Unieś — la cause de la paix universelle et la coopźration universelle entre 
les peuples.
•  Editions Scientifiques de Pologne
Del Editor
La Editorial Cientifica de Polonia entrega en manos de los lectores una nueva enciclopedia especializada, la Enctciopedia de Asuntos Internacionales y de la ONU, elaborada por Edmund Jan 
Osmańczyk. La obra, escrita en su totalidad por un solo Autor, es un cnsayo de utiiización de los cuatro idiomas de trabajo de la ONU — espańol, inglćs, francćs y ruso — como clave 
internacional para las enciclopedias elaboradas en uno de los muchos idiomas del mundo no usados generalmente. En este caso concreto es la pri-mera enciclopedia polaca, que puede ser 
accesible en grań medida a las personas que conozcan el ingles o el espaflol, el ruso o el francźs, lo que detalladamente explica el prefacio del Autor. Es al mismo tiempo la Enciclopedia de 
Asuntos Internacionales f de la ONU es la enciclopedia especializada, que une el histórico y contemporaneo desarrollo de las relaciones entre los puchłoś en los siglos XIX y XX con el cuadro del 
mundo internacional, que hoy presenta la Organización de las Naciones Unidas.
En el conjunto y originalidad de la obra conturren, pues, tres elementos: una rica infonnación sobre las relaciones internacio-nalcs en todo el mundo en los siglos XIX y XX; una rica infor-tnación 
sobre la actiyidad y acervo juridico-internacional de miles de organizaciones intergubernamentales e internacionales bajo la egida de la ONU; y, finalmente, un diccionario en cinco idio-mas de la 
terminologia internacional, basado en cinco Ihdices. En este cuadro de hoy de las relaciones internacionales en el
mundo domina, por supuesto, la problematica de la segunda mitad del siglo XX, o sea las cuestiones del socialismo, los proble-mas del capitalismo, las aspiraciones del Tercer Mundo y la 
cuestión principal: la lucba por la coexistencia pacifica y la segu-ridad colectiva de todos los pueblos del mundo.
La Sección de Enciclopedias y Diccionarios de la Editorial Scientifica de Polonia, al emprender la publicación de la obra, se ha limitado a darle una forma editorial uniforme, de acuerdo con los 
principios lexicograficos y onomasticos, adoptados en las editoriales enciclopćdicas.
Durante los trabajos editoriales, los articulos de la Enciclopedia de Asuntos Internacionales y de la ONU fueron sometidos rnas de una vez a la critica de los especialistas en el campo de la proble-
matica internacional, a quienes la Editorial expresa su mas cordial agradecimiento.
Alentregar a las manos de los lectores la Enciclopedia de Asuntosial Internacionales y de la ONU de E. J. Osmańczyk, la Editorial Cientifica de Polonia espera que la Enciclopedia facilite el cer-
cano conocimiento de la extensa esfera de los asuntos y las relaciones internacionales, as! como tambifa sirva a la idea supre-ma de las Naciones Unidas — a la causa de la paź y la coopera-ción 
comńn entre los pueblos.
Editorial Cienllfica de Polonia
OT MaaaTe.nbCTBa
rocyflapcTBeHHoe HayiHoe HagaTentiCTBo npeflcraBJlael BHH-MBHHIO iHTaTeJlea cneuiiaJin3npoBaHHyio 3HmrKJioneffHio 3u-HWMneóuw MewcSyuapooHus Hen u OOH, asTopom 
KoropoB HBJlaelca 3flMyHfl Ha OcMaHŁiHK. 3TOT Tpyfl, nonHocTbio
OCymecTBJieHHbm ÓflHHM aBTOpOM, HBJIHCTCB OtłbiTOM HCnoJIb-
30BamtH «ieTbipex pa6o»inx d3biKOB OOH: aHrimficKOro, d)paa-nyacKoro, McnaHCKoro H pyccKoro B Kagecrae MOKnyHapoffroro
KIHOHa K 3HHHKJIOneĄHqeCKłIM HSflaHHfIM, BbIXOflHIirHM Ha OH-BOM H3 MHOro«IKCJIeHHbIX H3bIKOB MKpa, HC BMeiOU(HX milpOKOrO
pacnpocTpaHeHHH. B ABHHOM KOHKPCTHOM CJłynae 3TO nepsan noliŁCKaa 3HHHKnonegn;i, KOTOpan B SHaiHienbHofl cacefl na-CTH aocTynsa TaKwe inmaM, BJiafleioinHM 
aHrnHitcKHM, ncnaHC-
KHM, d)paHUy3CKMM HJtH pyCCKHM H3blKOM, ITO nOflpo6HO 00'ba-CHaeT B CBOCM npeflHCJIOBHH aBTOp.
OflHOBpeweHHO 3HifUKAone6u» Me3KÓyHapooHiiix Qim u OOH HBnfleTca cner(naJni3MpOBaHHOii SHiiHKJloneaaeii, KOtopaa He-nocpeacTaeHHO coeaHHaeT HCTOpiraecKoe H 
coBpeMeHHoe pa3-BH-nie OTHOineHHn wcmuy HapoaaniH B XIX H XX BCKe c K3p-iBHoii MeiitflynapoflHoro MHpa, KaKyK) noKa3biBaei Ham ce-rouna OpraHB3auna 06-
beflHHeHHbix HainiH.
UeHHoctb K opnrnHaJibHocTh tpyaa onpefleJMioT, TaKHiii o6pa-30M, TpH 3JiemeHTa: LUHpoTa nHd)opMauHH o me>KayHapoaHbix OTHomeHHHx BO BCCM »mpe B XIX H XX BB.; 
6oraiCTBO Ma-TepHana o flenTenbHocTH M Me>KflyHapoflHo-npaBOBbix Hlorax TMCflti MewnpaBHTeJibCTBeHHbix n Me5KflyHapoflHbix opraHH-sauHti, pa6oTaioruHX nofl 
3nifloii OOH; naTHH3bi<iHbm cno-
Bapb MelKayKBP0^11011 TepMHHOJlorHM c nHTbio BcnoMaraTeJlb-
UbIMH VKa3aTeJiaMH.
B sioft coBpeMeHHoft KapTMHe mnpOBbix Men<nyHapoflHbtx OT-Homemiii npeo6Jiaflaioi npo6neMbi BTOpoft nonoBHHbi XX Beua, TO ecTb Bonpocbi couHanH3Ma, npo6Jiea«bi 
KanmanH3Ma, cTpeM-JieHHH pa3BHBaiomHXca CTpaH M rnasHaH npo6JieMa: 6opi.6a aa MHpBoe cocymeCTBOBaHne H KO)uieKTHBHyio 6e3onacHOCTb BCCX Hapofloa MHpa.
KonneKTHB OTflena 3mrnKnoneflnft H CJloaapeit rocypapcTBCH-Horo HayiiHoro HaaaTeJiŁCTBa, npeanpliHHBuntit H3AaHne SH-iftWMneouu Me»cóyHapooHux ffeM u OOH, npHflaB 
nySnHKa-IIHH onHopoflHyK) H3aaienbCKyio diopMy coraacHo JieKCHKO-rpad)iraecKHM a • OHomaTononnecKHM npaBmiaM B ooiiacm
3HUHKJIOneflHqeCKłrX H3ffaHHfi.
B xofle noaroTOBKH H3naHna aarnaBHbie cJloaa 3miUKSoneauu M.esKoynapooHUX Ue/i u OOH 6bum HeonHOKpaTHO npoBepeHbl cneitnaJmciaMH no MewayHapoflHOH 
npo6Jie«iaTHKe, KOTOPMM HsflaTeJibCTBO BbrpaiKaeT rny6oKyK> SJlaroaapHOCTb.
IIpeacTaBJiHa BHMMaHiiio iHTaTeJleił SHilUKMneóum MeMcoyua-poSHbix KISX u OOH 3. H. OcMaHbtłHKa, rocynapctBeHHoe Ha-yiHoe H3flaTe.ilhciBo HafleeTca, ITO 3Ta 
3HUHKJionenna nomo->Kei BM rJrySwe HCCJieflOBaTii o6nrnpHyio oSJiacTb »ien<nyHapofl-Hbix flen H oiHomeHHH, HTO ona Syner cnylKHTh rnaBHoft Hflee 06i.eaBHeHHbix Hanna 
— fleJiy o6mero MMpa M o6mero co-Tpy^HH^ecTBa Bcex HapOflOB.
rocyoapcmsenme Haywoe Hsoamuwmiso

dynym wytłumaczeniem, że napisałem sam jeden tę książkę jest to, że encyklopedia taka była mi potrzebna biście do codziennego wchłaniania 
wiadomości ze świata i do mej pracy zawodowej, politologa, wyrna-icej ścisłych informacji w wielojęzycznych terminach międzynarodowych, 
przede wszystkim w terminach ków roboczych ONZ.
ieważ na tego typu wielojęzyczną encyklopedię stosunków międzynarodowych, organizacji międzynaro-/yc'n i terminologii międzynarodowej nie 
natrafiłem, napisałem ją sam, zakładając, że w jednym podręcznym lie może służyć na codzienny użytek wielu osobom zainteresowanym 
zawodowo czy intelektualnie w rozwoju lunków międzynarodowych od Kongresu Wiedeńskiego 1815 do Konferencji Bezpieczeństwa i 
Współpracy iuropie 1973/74.
orzylem tę encyklopedię przez wiele lat, żyjąc jako korespondent zagraniczny w różnych regionach świata, Wschodzie i na Zachodzie, na Północy 
i na Południu. Pozwoliło mi to na bezpośrednie studiowanie nie ;o dżungli bezprawia i agresji w stosunkach międzynarodowych, ale i akcji 
obronnych, rozpoczętych niezbyt tunnie pod egidą Ligi Narodów, rozwijanych jednak dalej uparcie na forum ONZ.
ciałem mieć własne encyklopedyczne rozeznanie współczesnego świata: w jakim stopniu jest on ciągle zintegrowany, niebezpiecznie dzielony i 
groźnie dewastowany, a w jakim stopniu.— mimo wszystkie sprzecz-ici —jest on już jednak scalany międzynarodową współpracą: bilateralną, 
regionalną, globalną, ba, nawet imiczną.
ipiero encyklopedyczny zapis pozwolił mi zorientować się nie tylko w tradycyjnych negatywach współżycia •odów, ale i w tym niezmiernie 
skomplikowanym gąszczu pozytywnych wzajemnych zależności państw iata, wynikających z niewątpliwie wyjątkowo dynamicznego rozwoju 
prawa narodów po II wojnie światowej. cyklopedia, którą prezentuję, jest zatem nie tylko informatorem o formach współżycia ludów świata — 
ch, dobrych czy nijakich — lecz także próbą stworzenia encyklopedycznego obrazu międzynarodowych isunków w świecie w drugiej połowie XX 
wieku. Dlatego też osobiście radzę przeczytać ją najpierw w całości, y mocją maksymalnie wykorzystywać doraźnie na co dzień. Dedykuję więc 
ją, nie bez kozery, zwolennikom— lecanego przez UNESCO —,,ustawicznego kształcenia", po angielsku: „to the lifelongeducation hobby ists".
Encyklopedia niniejsza jest eksperymentem edytorskim i to — zgodnie z jej tytułem — międzynarodowym, wiem choć wydana w języku polskim 
służyć może również osobom nie znającym polskiego. Mianowicie icykhpedia ta jest zarazem słownikiem terminologii międzynarodowej w 
czterech roboczych językach ONZ:
gielskim, francuskim, hiszpańskim, rosyjskim.
imieszczone na końcu indeksy w tych czterech językach (prócz głównego polskiego indeksu) pozwalają icemu Czytelnikowi odnaleźć właściwe 
hasło, zaznajomić się z odpowiednikami terminów międzynarodo-fch w pozostałych językach, a także ze źródłową, koegzystencjalną 
dokumentacją stanowisk jak i bibliografii 'schodu, Zachodu i ONZ, co dotąd w większości wydawnictw encyklopedycznych jest rzadkością. Poza 
tym ważny Czytelnik nie znający języka polskiego, a znający jeden z czterech języków roboczych ONZ może sz trudu wyłowić z polskiego tekstu 
cenne dlań informacje. Większość bowiem wymienionych w polskim kście nazw traktatów, umów, konwencji, instytucji czy organizacji ma swe 
odpowiedniki oryginalne w języku ancuskim, angielskim lub innym, zależnie od oficjalnego zapisu w międzynarodowych rejestrach. Poza tym ity 
podawane są cyframi, podobnie jak oficjalna numeracja rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ i Rady ezpieczeństwa czy organizacji 
wyspecjalizowanych ONZ.
ksperyment ten—zgodnie z wiekową polską tradycją poliglotyzmu w stosunkach międzynarodowych— ykorzystuje szansę, jaką wszystkim 
narodom daje obecnie wielka unifikacja terminologii w światowych szykach roboczych ONZ, przeprowadzana przez organizacje 
wyspecjalizowane ONZ we wszystkich dziedzinach bjętych współpracą międzynarodową. Powstała wreszcie konkretna możliwość 
wielojęzycznego globalnego ściślania wspólnych pojęć, pierwszego warunku ogólnoświatowej międzynarodowej współpracy i dosłownie 
'ząjemnego dobrego rozumienia się.
incyklopedia niniejsza jest pierwszym w literaturze światowej tego typu wielojęzycznym alfabetycznie ułoźo-lym kompendium stosunków i 
terminów międzynarodowych XIX OCX wieku. Obejmuje ono te główne dzie-Iziny międzynarodowych stosunków politycznych, 
ekonomicznych, kulturalnych, naukowych, prawno-mię-Izynarodowych, religijnych, turystycznych, sportowych i innych, jakie od Kongresu 
Wiedeńskiego 1815 do Conferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74 znalazły swe odbicie w różnorakich aktach 
niędzynarodowych.
II. Po tych wyjaśnieniach generalnych informacje szczegółowe. encyklopedia niniejsza jest zbudowana na pięciu zasadach:
[. Nie chcąc sam subiektywnie orzekać, jakie hasła winny składać się na tego typu encyklopedię, przyjąłem ako zasadę, że będą to tylko te terminy 
międzynarodowe, których źródłem są:
— traktaty pokojowe,
— umowy wielostronne,

Od Autora	viii
— konwencje międzyrządowe,
— deklaracje spotkań na szczycie w XIX i XX wieku,
— deklaracje i rezolucje Ligi Narodów i ONZ,
— prace kodyfikacyjne organizacji wyspecjalizowanych Ligi Narodów i ONZ,
— postanowienia dwustukilkudziesięciu organizacji międzyrządowych,
— usługowe prace około dwu i pól tysiąca organizacji międzynarodowych pozarządowych, zarejestrowanych w ONZ,
— terminy wreszcie regionalnie lub powszechnie używane.
2. Przyjąłem z kolei jako zasadę, że w tej encyklopedii definicje haseł będę prezentował na o;ól tylko wtedy, kiedy je zredagowała jakaś 
konferencja międzyrządowa lub instytucja międzynarodowa (organizacja wyspecjalizowana międzyrządowa, czy pozarządowa, ale zarejestrowana 
w Lidze Narodów lub ONZ).
3. Przyjąłem jako trzecią zasadę równorzędność i równoważność umów wielostronnych tak politycznych jak gospodarczych i kulturalnych, co 
oznacza że przytaczanie lub omawianie tych trzech rodzajów umów występuje w tej samej formie i zakresie, jako że życie międzynarodowe 
tworzy w równym stopniu polityka, gospodarka, kultura narodów.
4. W oparciu o doktrynę wielkiego polskiego uczonego, twórcy sozologii, Walerego Goetla (1889-1973), że „każda nauka powinna mieć swoją 
nazwę zrozumiałą międzynarodowo", mając do Wyboru w języku polskim nazwę rodzimą lub pochodzenia obcego, wybierałem tę drugą, a więc 
np. nie „zimnica", lecz „malaria". Nie jest to bowiem słownik piękna polszczyzny, lecz słownik adoptowanych czy stworzonych przez język 
polski terminów międzynarodowych, świadczących notabene swą ilością o stopniu przynależenia Polski do krajów rozwiniętych. W moim 
bowiem przekonaniu im więcej będzie w językach narodowych słów międzynarodowo zrozumiałych, tym większa będzie łatwość codziennego 
porozumiewania się narodów. Jest to wzbogacanie języków o komunikatywność międzynarodową w literaturze fachowej, nie naruszające 
skarbów literatury pięknej, wymagającej kongenialnych tłumaczy.
5. Ostatnią zasadą, którą przyjąłem, było uwzględnianie przynajmniej przy większości haseł bibliografii Wschodu, Zachodu i ONZ, aby młody 
naukowiec ostatniego ćwierćwiecza XX wieku, polski czy obcy,- nie mógł zasłaniać swej ignorancji kształceniem się w latach zimnej wojny i 
nieznajomością stąd źródeł różnych regionów podzielonego dziwacznie świata.
Zbudowawszy sobie taki pentagon zasad mej encyklopedii wpisałem weń prawie milion słów w formie ustalonych jak wyżej ponad czterech 
tysięcy haseł, w nadziei, że będą one użyteczne w codziennej obserwacji globu i kosmosu nie tyle kosmonautom, ile nam przywiązanym do ziemi 
dociekliwym „globonautom". Instytucjom i osobom, które umożliwiły czy ułatwiły mi wydanie mego dzieła składam należne podziękowanie. 
Dziękuję więc Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu za trud edytorski 1970-74 oraz Drukarni im. Rewolucji Październikowej za skrócony 
do 1974 roku cykl produkcyjny. Osobno dziękuję Sekretariatowi ONZ oraz organizacjom wyspecjalizowanym ONZ, jak FAO, ILO, UNESCO, 
WHO za materiały terminologiczne.
Szczególną wdzięczność pragnę wyrazić prof. dr. Remigiuszowi Bierzankowi, dr. Ryszardowi Frelkowi, prof. Karolowi Joncy, Wojciechowi 
Kętrzyńskiemu, prof. dr. Alfonsowi] Klafkowskiemu, prof. dr. Józefowi Koko-towi, min. Włodzimierzowi Konarskiemu, prof. dr. Manfredowi 
Lachsowi, prof. dr. Stanisławowi Rączkowskie-mu, prof. dr. Witoldowi Rudowskiemu, płk. Stanisławowi Skalskiemu, Wilhelmowi 
Szewczykowi, Bohdanowi Tomaszewskiemu, min. Józefowi Wiejaczowi, min. Józefowi Winiewiczowi i Miroslawowi Wojciechowskiemu. Za 
weryfikację terminów w językach obcych dziękuję najserdeczniej: za język rosyjski — nieodżałowanemu Romanowi Wirkutowiczowi oraz 
Stanisławowi Monsiorowi, za język hiszpański—Alvarowi Pelaezowi, za język francuski — Romanowi Czyżyckiemu, za język' angielski — 
Lechowi Zembrzuskiemu. a także Edwardowi Rothertowi.
Bibliotece Sejmowej dziękuję za błyskawiczną zawsze pomoc w odnalezieniu potrzebnych mi w wieloletniej pracy materiałów źródłowych, 
osobiście: dyr. Tadeuszowi Kozaneckiemu oraz Tomaszowi Feliksiakowi, Barbarze Lesisz i Marii Wojcieehowskiej. ZAIKS'owi za bardzo cenną, 
zawsze niezawodną pomoc w latach 1970-74, osobiście: Karolowi Malcużyńskiemu, Witoldowi Kołodziejskiemu, Wandzie Kowalskiej, 
Tadeuszowi Mikke i Ryszardowi Rokickiemu.
Nieocenionym koordynatorem mojej pracy była red. Helena Lehr, współpracowniczka redakcyjna mej pierwszej pracy encyklopedycznej, którą 
redagowałem przed wojną, również i teraz niezawodna. Na koniec, last but not leaSt, wyrażam wdzięczność mej Żonie za niewymierną 
cierpliwość i takież poczucie humoru, bez czego trudno by mi było doprowadzić do końca maratonowe dzieło, rozpoczęte w Meksyku w 1964, a 
ukończone w Warszawie w 1974 roku.
Warszawa, 15 grudnia 1974

x	Od Autora
Author's Preface
I. TheonlyreasonwhyIwrotethisbookbyinysclfis"thatIpersonaHyneededsuchanencyelopaediaformydaily absorption of infor-
mation from thc worid and for my professional work as a political scientist, work which calll for precise infbrmation {n multiiinguat
intemational tenns, first and foremost in tbe temu of tbe UN working languages. Sińce no such cncyclopaedia of intemational
relations. intemational organbations and intemational terminology was to be found, I wrote it myself. My assumption was that, com-
prised in one bandy volume, it might prove to be of daiły use to roany pereons who took a professional or intelicctuał interest in the
deyclopment of intemational relations from the tirne oftbe Vienna Congress of 1815 to the Confcrcnce on Security and Cooperation
in Europę 1973-74.
This encyclopaedia camc into being ovcr a period of many years during which I lived abroad as a forcign corrcspondent, East and
West, Nonh and South. This enabled me to mąkę a first-hand study not oniy of the jungle of lawlessness and aggression in inteniational
relations, but also of the defence action inaugurated none too happiły under the aegis of the League of Nations, but nów persistently
developed in the forum of the UN.
It was my desire to havc my own cncyclopaedic comprehension of the contemporary worid: to what extent is it stiii disintegrated,
dangerousły divided and menacingly devastated, and to what extent — notwithstanding all thc contradictions — is it aircady unified
by intemational Cooperation — bilateral, regional, global, and indeed, even cosmic.
Not untii this encyclopaedic record had come into being did I get an idea ofnot oniy the traditiona! negative aspects ofthe coexistence
ofnations, but also thc extreme complęxity of positive interrelationsbips between the stałeś of the worid, stemminu from the un-
questionably very dynamie development of the law of nations sińce Worid War II.
The Encyclopaedia which I am presenting thus is not oniy a handbook of information concerning thc fonns of coexistence of the
peoples of the worid — fonns which arę good, bad, or indifflsrcnt — but is also an attempt to create an encyclopaedic picture of
intemational relations in the worid in the second half of the 20th century. For tbat reason readers arę advised to go through it io
its cntirety so as to be able to mąkę maximum daiły use. Thus, not without reason, I dedicate it '"to the lifelong education hob-
byists".
II. The present Encyclopaedia is a publishing experiment and, aa indicated by its title, an intemational one. Although published in Polish, it may also be useful to the non-Polish reader. The 
Encyclopaedia is a gloasary of intemational terminology in the four United Nations working languages: English, French, Russian, Spanish.
Indcxes in thesc four languages (in addition to thc generał Polish index) enable non-Polish-speaking readers to find any entry of interest to them, to learn the equivalents of the relevant 
intemational tenns in tbe other thrce languagcs, and to becomc acquainted with the coexistential documentary source materiał as well as the bibliography of East and West and the UN — hitherto 
a rare fcature in encyclopaedic publications. Moreoyer, the careful rcader, with no knowledge of Polish but with a knowledge of one of the four UN working languages, can easiły pick out 
valuable information from the Polish text. Most of the names of treaties, agreements, conventions, institutions, and organizations mentioned in the Polish text have their original, equivalents given 
in French, pr Englisb, or other languages, depending on bow the itcm is'officially listed in intemational registers. In addition, dates arę given in numbers, as is also the official numeration of the 
resolutions of thc UN Generał Asscmbly, thc Security Councii* and specialized UN agcncies.
In keeping with thc age-old Polish tradition of połyglotism in intcrnational relations, this experiment makes use of thc opportunity affordcd to all nations by the present great unification of 
political terminology, in thc UN working languages, being carried out by UN specialized agencies in all domains of intemational Cooperation. Finally, it bas become possible to procccd with a 
precise. global definition of common concepts in. many languages, a prime condition for worid-wide intemational Cooperation and mu-tuał good understanding in-the literał sense.
This Encyclopaedia is thc worid's first such multiiinguał, alphabetically arranged compcndium of interaational relations and terms of the 19th and 20th ccnturies. It coyers the principal ateas of 
intemational relations in politics, economics. culture, science, inter-national law, religion, tourism, sports, and other domains which—from the time of the Vienna Congress of 1815 to the 1973/74 
Conference on Security and Cooperation in Europę — have found reflection in sundry intemational documenis.
III. After those generał rematks, some details. Five principles underiie the construction of this Encyclopaedia:
1. As l was loath to mąkę a personal, subjectiyc choice of the cntries to mąkę up this Encyclopaedia, I adoptcd the principle that they would consist oniy of those intemational tcrms which take 
their source from:
— peace treaties,
— multiiateral agreements,      '
— intergovernmental conventions,
— declarations from summit meetings of the 19th and 20th centuries,
— declarations and resolutions of the' League" of Nations and the United Nations,
— codification work done by specialized.^agencies ofthe League^of Nations and the^United Nations,
— decisions of 200-odd intergovernmerital organizations,
— tbe seryice work of neariy 2500 nongovemmental intemational organizations registered with the United Nations,
— and the tenns used universally or regionally.
2. Next, I adopted the principle that in this encyclopaedia entries would be'defin«d oniy ifdefinitionsfhad been fonnulated by some intergoverhmental or intemational institutions (specialized 
intergovernmental or nongovemmental organizations, but registered with the League of Nations or the UN).
3. The third principle I adopted was that multiiateral agreements—be they political, economic, or cultural—arę of equal rank and weight. Tbis means that agreements of these three types arę cited 
or discussed in the same form and to the same extent, inasmuch as intemational life is a blend of politics, economics, and culture.
4. On the basis of the doctrine enunciated by the great Polish scholar, Walery Goetel (1889-1973), the father of sozology, that "every science should have an intemationally understood name", 
wheneyer there was a choice in Polish of a Polish term or one of foreign origin, I chose the lattef. For this is not a dictionary of beautiful Polish. but a dictionary of intemational tenns adopted or 
created by the Polish language, which incidentally testify to Poland's being one of the developed countries. It is my conviction that the morę intemationally comprehensible words there arę in 
national languages, the greater ease there will be in day-to-day understanding between nations. This is enrichment of languages with internationa' communicatiyeness in the professional literaturę, 
without affecting the treasures of belles lettres which cali for congcnial translators.
5. The last principle which I adopted was that of including bibliography of East, West and the UN, at least in the case of most articles, so that the young scholar of the last quarter of this century, 
be hę Polish or foreign, could not excuse away his ignorance by his having been bom during the cold war and thus having no knowledge of sources from the different regions of the strangely 
divided worid.
Having constructed such a pentagon of principles for my encyclopaedia, I wrote almost a million words for it in the form of morę than 4 000 articles fashioned as described above. It is my hope 
that these articles will be useful in day-to-day obseryation of the Earth and the outer space, not so much for astronauts and cosmonauts, as for us "terranauts" down herc on Eartb.
Warsaw, 15_XII,1974
Edmund Jan Osmanczyk

Od Autora	x
Notę de FAuteur
I. L'unique raison pour laquelle j'ai ecrit seul ce livre est que j'avais personnellement besoin d'une telle encyclopedie pour prendre quotidiennement connaissance des nouvelles du monde et aussi 
pour mon travail professiolUlel de politologue exigeant une information exacte en termes internationaux multiiingues, dont avant tout en termes dans les langues de travail de 1'ONU. Etant donnę 
que je na trouvais pas d'encyclopśdie multiiingue des relations internationales, des organisations internationalcs et de la terminologie interna-tionale, je l'ai ecrite moi-meme supposant qu*une 
encyclopedie de ce genre en un seul volume pourrait etre quotidiennement utiie a de nombreuses personnes professionnellement ou intellectuellement interessćs au developpement des relations 
internationales depuis le Congres de Vienne de 1815 jusqu'a la Conference sur la Securite et la Cooperation en Europę en 1973/74. J'ai cree cette encyclopżdie pendant de nombreuses annees 
ayant vecu comme correspondant dans diverses regions du monde, en Orient et a 1'Occident, dans le Nord et le Sud. Cela m'a pennis d'etudier directement non seulement la jungle de 1'illegalitć et 
de 1'agression dans les relations internationales mais aussi les actions defensives, commencees pas tres heureusement sous 1'egide de la Societe des Nations, deyeloppees pourtant plus tard 
obstinement sur le forum dc 1'ONU.
Je voulais avoir ma propre idee encyclopedique du monde contemporain: voir dans quelle mesure ii etait toujours desintegró, dange-reusement divise et devaste, dans quelle mesure, ii etait — 
malgrć toutes les contradictions — deja scelle par une cooperation interna-tionale, bilaterale, regionale, globale et meme cosmique.
Cet enregistrement encyclopćdique m'a enfin permis de voir clair non seulement dans les aspects nćgatifs traditionnels de la coexistence des nations mais aussi dans le fourre extremement 
compliquó des interdependances des Etats du monde, interdependances decoulant du developpement sans nul doute exceptionnellement dynamique du droit des peuples apres la Seconde Guerre 
mondiale, L'encyclopedie que je presente ne se borne pas par consequent a informer sur les formes de la coexistence des peuples du monde — mauvais, bons ou indifferents — mais essaie aussi 
de creer un tableau encyclopśdique des relations internationales dans le monde de la seconde moitić du XXe siecle. Aussi conseillerais-je personnellement, de la lirę tout d*abord en entier afin de 
pouyoir en tirer le ma-ximum de profit dans 1'immediat, dans la vie quotidienne. Je la dedie, non sans raison, aux partisans de l* "education permanente" recommandee par 1'UNESCO, dite en 
anglais "to the lifelong education hobbyists".                            •
II. La presente encyclopżdie est une experience dans le domaine de 1'edjtion et, comme I'indique son titre, internationale, car bien qu'editee en polonais, elle peut etre utiie egalement aux 
personnes qui ne connaissent pas le polonais. Elle est en meme temps un di-ctionnaire de terminologie internationale dans les quatre langues de travail de 1'ONU: 1'anglais, le francais, 1'espagnol, 
le russe.
Lesindexen ces quatre langues (a part l'index generał polonais) insźres enfin de l'ouvrage, permettentau lecteur etranger de retrouyer 1'article qui 1'interesse. de prendre connaissance des 
correspondants des terms internationaux dans les autres langues ainsi que dc la documentation concernant les positions prises a 1'egard de la question de la coexistence et de la bibliographie de 
1'Est, de 1'Ouest et de 1'ONU, ce qui, jusqu'a present, etait rare dans la majoritź des publications encyclopediques. A part cela, le lecteur attentifqui ne connaSt pas le polonais mais qui connait 
1'une des quatre langues de travail de 1'ONU pourra sans peine reperer dans le texte polonais de prćcieuses informations. La majoritź en effet des noms des traites, des accords, des conventions, 
des institutions ou des organisations ont leurs correspondants originaux en francais ou en anglais ou encore dana une autre langue, celle dans laquelle ils ont etę inscrits dans les registres 
internationaux, A part cela, les dates sont indiquees en chiffres tout comme la numerotation officielle des resolutions de 1'Assemblee Genśrale des Nations Unieś, du Consdl de Securite ou des 
organisations specialises de 1'ONU.
Cette experience, confonne aux traditions połyglottes seculaires polonaises dans les relations internationales, exploite la chance que donnę actuellement a toutes les nations la grandę unification de 
la terminologie dans les langues mondiales de travail de 1'ONU, realisee par les agences spćcialisćes de 1'ONU dans tous les domaines englobes par la cooperation internationale. Une possibilitś 
concrete est enfin apparue de donner une prócision globale połyglotte des notions communes. premierę condjtion d*une cooperation internatio-nale universelle et d'une bonne connaissance 
mutueile au sens litteralde ce termę. La presente encyclopedie est dans la littćrature mondiale de ce type le premier compendium połyglotte des relations et des termes internationaux des XIXe et 
XXe siecles cites dans 1'ordre alphabetique. U englobe les principaux domaines des relations politiques, eco-nomiques, culturelles. scientifiques, juridico-internationales. religieuses, touristiques, 
sportiyes et autres relations internationales qui, depuis le Congres de Vienne de 1815 jusqu'a la Conference sur la Securite et la Cooperation en Europę 1973-74, ont trouye leur reflet dans 
differents documents internationaux.
III. Apres ces explication d'ordre generał, quelques explications dćtaillees. La presente Encyclopćdie est construite sur cinq principes:
1. Ne voulant pas decrśter moi-meme d'une manierę subjectiye quels articles devraient composer une encyclopedie de ce type, j'ai adopte comme principe que ce ne serait que les termes 
internationaux qui ont pour source:
— les traites de paix,
—les accords multilateraux,
— les conventions intergouvernementales,
— les dćciarations de rencontres au sommet aux XIXe et XXe siecles,
— les dćciarations et resolutions de la Socićtź des Nations et de 1'ONU,
— les travaux de codification des agences spćcialisćs de la Socićtź des Nations et de 1'ONU,
— les decisions des organisations intergouvernementales (on en compte deja deux cents et quelques dizaines au cours des annśes soixante-dix de notie siecle!),
— les travaux de seryices d'environ deux mille cinq cents organisations internationales non gouyernementales, enregistrees a 1'ONU, et enfin
— les termes employes uniyersellement ou au niyeau regional.
2. J'ai adopte aussi comme principe que je ne donnerai dans cette encyclopedie les definitions des articles que lorsqu'ils ont etę rediges par une confórence intergouvernementale ou une institution 
internationale (organisation specialisće intergouvernementale ou non gouvernementale mais enregistree a la Societe des Nations ou a 1'ONU).
3. J'ai adopte comme troisieme principe celui de 1'egalitś au point de vue de 1'importance et de la valeur des accords multilateraux aussi bien pp)itiques quteconomiques ou culturels ce qui signifie 
que ces trois genres d'accords sont cites ou commentes sous la meme formę et dans la meme etendue vu que la vie internationale est creee dans une egale mesure aussi bien par la politique que 
1'econo-mie ou la culture des nations.
4. Me basant sur la doctrine du grand savant polonais Walery Goetel (1889-1973), createur de la sozologie, doctrine selon laquelle "toute science doit avoir un nom comprehensible sur le plan 
international", lorsque j'avais a choisir dans la langue polonaise entre un nom foncieremeot polonais et un autre d'origine ótrangere, j'optai pour le second. Ce n'est pas en effet un dictionnaire de la 
beaute de la langue polonaise mais un dictionnaire de termes internationaux adaptes ou crees par la langue polonaise et temoignant nota bene par są quantite du degrś de 1'appartenance de la 
Polegnę aux pays deyeloppes. Je suis conyaincu que plus ii y aura dans les langues nationales de termes comprehensibles sur le plan international et plus grandę sera la facilitć de communication 
quotidienne des peuples. C'est enrichir les langues, les rendre plus communicatiyes sur le plan international, dans les ouyrages spźcialisźs, sans porter atteinte anx tresors de la litterature qui 
demande des traducteurs de talent.
5. Le dernier principe adopte consistait a prendre en consideration au moins pour la majoritź des articles la bibliographie de 1'Est, de 1'Ouest et de 1'ONU afin que les jeunes scientifiques du 
dernier quart du XX6 ślecie, polonais ou etrangers, ne puissent alleguer pour cacher leur ignorance qu'ils sont nes dans la periode de guenre froide et ne connaissent pas par consequent le sourees 
de diverses regions du monde bizarrement divise.
Ayant ainsi edifie mon encyclopedie sur un tel pentagone de principes, j'y ai inscrit pres d'un million dc mota sous formę de plus de quatre mille articles dans 1'espoir qu'ils seront utiies dans 
l'observation quotidienne du globe et du cosmos moins aux cosmonautes qu'a nous, "globonautes" attaches a la terre.
Varsovie, 15X111974                                                                         Edmund Jan OsmaAczyk

xi	Od Autora
Del Autor
I. La unica explicación del porque escribi yo solo este libro es la de que semejante enciclopedia me es necesaria personalmente, para la absorción diaria de noticias del mundo y para mi trabajo 
profesional, de politółogo, lo que requiere una infonnación exacta en la terminologia internacional multiiingue, sobre todo en la utiiizada en los idiomas de trabajo de la ONU. Y comoquiera que 
nunca pude encontranne con semejante tipo de enciclopedia multiiingile de las relaciones internacionalcs, de las organizaciones internacionalcs y de la terminologia internacional, la escribi yo 
mismo, teniendo en cuenta que en un solo tomo facilmente disponible puede seryir para uso diario a las numerosas personas que profesional o intelectualmente se muestran interesadas por el 
desarrollo de las relaciones internacionales, desde el Congreso de Viena de 1815 basta la Conferencia de Seguridad y Cooperación en Europa 1973-74. Cree esta enciclopedia a traves de no pocos 
aflos, viviendo como corresponsal cxtranjero en diversas regiones del mundo, en el Este y el Oeste, en el Norte y en el Sur. EIlo me permitió estudiar directamente no solo la ley de la selva ^ la 
agresión en las relaciones internacionales, sino tambien las acciones defensiyas, iniciadas no muy afortunadamente bajo la egida de la Sociedad de Naciones y desarrolladas, sin embargo, mas 
tarde obstinadamente en el foro de las Naciones Unidas. Queria tener una orientación enciclopedica propia del mundo contemporaneo; en que medida sigue estando desintegrado, peli-grosamente 
diyidido y de modo amenazante devastado, como asimismo en que medida — pese a todas las contradicciones —, se ve hoy, sin embargo, unificado por la cooperación in'ernacional; bilateral, 
regional, global e incluso basta cósmica. Unicamente la inscripción enciclopedica permitió orientarme no solo en las tradicionales negatiyas a la convivcncia de las naciones. sino tambien en esa 
extremadamente complicada espesura de las positiyas dependencias mutuas dc los Estados, que sin duda alguna se desprenden del excepcionalmente dinamico desarrollo del derecho de las 
naciones despues de la II Guerra Mundial. La enciclopedia Que presento es, por consiguiente. no solo un inforniador de las formas de convivencia de los pueblos — malas, buenas o indefinidas — 
sino tambien un intento de creación de un cuadro enciclopedico de las relaciones internacionales en el mundo en la segunda mitad del siglo XX. Por eso aconsejo personalmente leerla 
primeramente en su conjunto, para'poder aprovecharla al maximo diariamente. La dedico, pues, no sin razón, a los partidarios de la "educación continua" — recomendada por la UNESCO — en 
ingles: "to the lifelong education hobbyists".
II* La enciclopedia es un experimento editorial, a la vez que — de acuerdo con su titulo — internacional, ya que si bien esta editada en polaco, puede ser utii tambien a las personas que no 
conozcan este idioma. La enciclopedia es al mismo tiempo un diccionario de la terminologia internacional en los cuatro idiomas de trabajo de la ONU: ingles, frances, espaiiol, ruso.
Los fndices en estos cuatro idiomas (aparte del fndice generał en polaco), insertados al finał de la obra, permiten al lector extranjero hallar el articulo requerido y conocer sus tćrminos 
internacionales equivalentes en los demas idiomas, asi como la doeumentación coexistencial de los titulos y la bibliografia publicada en el Este, el Oeste y en la ONU, lo que rara vez ocurre en las 
publicacionet enciclopedicas. El lector atento que no conozca el polaco, pero si uno de los cuatro idiomas de trabajo de la ONU, puede, sin dificultad alguna, hallar en el texto polaco 
informaciones de suma utiiidad. Pues la mayoria de los nombres de los tratados, acuerdos, con-yenciones, instituciones u organizaciones mencionadas en el texto polaco poseen sus equivalentes 
originales en frances, ingles u otro idioma, segun la inscripción original en los registros internacionales. Ademas, las fechas se expresan en cifras, al iguał que la numeración oficjał de las 
resoluciones de la Asamblea Generał, del Consejo de Seguridad de las NU o de las organizaciones especializadas de la ONU.
Este experimento — conforme a la secular tradición polaca de la poliglotla en las relaciones internacionales — aproyecha1: la oportu-nidad que a todas las naciones brinda actualmente la grań 
unificación de la terminologia en los idiomas de trabajo de la ONU, realizada por las organizaciones especializadas de las NU en todos los dominios abarcados por la cooperación internacional. 
Finalmente surgió la posibilidad concreta de precisar globalmente los terminos comunes, primera condición para la cooperación universal y el entendimiento mutuo en el sentido literał de la 
palabra.
En la literatura mundial la presente enciclopedia es el primer compendio multiiingiie de este tipo, dispuesto por orden alfabetico de las relaciones y terminos internacionales de los siglos XIX y 
XX. Abarca todos los dominios de las relaciones intemacionales politicas, económicas, culturales, cientificas, juridico-internacionales, religiosas, turisticas, deportivas y otras, que — desde el 
Congreso de Viena de 1815 hasta la Conferencia de Seguridad y Cooperación en Europa 1973/74—hallaron su fiel reflejo en diyersos actos internacionales.
III. Despues de estas explicaciones generales, las explicaciones detalladas. La enciclopedia esta basada en cinco principios:
1. No queriendo expresar de modo subjetivo los articulos de que debe componerse una enciclopedia de este tipo, hę adoptado como principio la inclusión unicamente de los tćrminos 
internacionales, cuya fuente son:
— los tratados de paź,
— los acuerdos multiiaterales,
— las convenciones intergubernamentales,
— las declaraciones de las entrevistas de alto nivel en los siglos XIX y XX,
— las declaraciones y resoluciones dc la Soeiedad de Naciones y de la ONU,
— los trabajos de codificación de las organizaciones especializadas de la Sociedad de Naciones y de la ONU,
— las decisiones de las organizaciones intergubernamentales (ya mucho mas de doscientas en la decada del 70 de nuestro siglo),
— las labores de seryicio de cerca de 2.500 organizaciones internacionales no gubernamentales, registradas en la ONU y, finalmente,
— los terminos usados regional o universalmente.
2. H< adoptado a su vez como principio el que en esta enciclopedia, las definiciones de los artfculos hę de presentarias tan solo cuando esten redactadas por cierta Conferencia intergubernamental 
o institución internacional (organización especializada inter-gubernamenta! o no gubernamental, pcro registrada en la Sociedad de Naciones o en la ONU).
3. Como tercer principio hę adoptado la equivalencia y conformidad de los acuerdos multiiaterales tanto politicos como econó-micos y culturales, lo que quiere decir que en la citación y examen 
de estos tres generos de acuerdos aparecen en la misma forma y extensión, ya que la vida internacional crea en iguał medida la politica en cuanto a la economia y la cultura de las naciones.
4. Partiendo de la doctrina del grań sabio polaco, creador de la sozologia, Walery Goetel (1889-1973), de que "cada cicncia debe tener su nombre comprensible internacionalmente", y teniendo 
como elección en lengua polaca el nombre originario o bien el de procedencia extranjera, decidl elegir este ultimo. Pues no se trata de un diccionario de la lengua polaca pura, sino de un 
diccionario de terminos internacionales adoptados o creados por el idioma polaco, que atestiguan en cantidad el grado de pertenencia de Polonia a los paises desarrollados. Abrigo, por tanto, la 
plena convicción de que cuantas mas palabras haya en los idiomas nacionales, internacionalmente comprensibles, tanto mayor sera la facilidad en el diario entendimiento de las naciones. Se trata 
de enriquecer los idiomas en forma de una mayor comprensibilidad internacional en la literatura profesional sin menoscabar los tesoros de las bellas letras, que requieren traductores congeniles.
5. El ultimo principio que adopte fue el de tener en cuenta, por lo menos en la mayoria de los articulos, la bibliografia del Este, del Oeste y de la ONU, con el fin de que el joven cientifico del 
ultimo cuarto del siglo XX, polaco o extranjero, no pueda cubrir su ignorancja con el hecho de haber nacido en los anos de la guerra frfa, y de ahl el desconocimiento de las fuentes de las diversas 
regiones del mundo, dividido de modo tan incomprensible como extravagante. Al construir semejante pentagono de principios de mi enciclopedia escribi en ella casi un milion de palabras en 
forma de los mas de 4.000 artieulos, establecidos con la esperanza de que habran de ser utiies en la diaria observación del globo terrestre y del cosmos no tanto a los cosmonautas como a nostros 
mismos avidos de saber "globonautas", apegados a la tierra.
Varsovia, 15 XII 1974
Edmund Jan Osmancsyk

Od Autora	xii
OT AsTopa
I. EflHHCTBeBHbIM O&bHCHCHHCM Toro, 1TO H pCUlHJICH B OflHHOIKy Ba C03a3Hne 3TOft KHHrM, MO>KCT CJiy>KHTb (JiaKT, «1TO TBKaff
3HunKJioncaKH BbiJla KpatiHC HywHa MHC caMOMy flJin noBccffHCBHoB peniCTpamm HiKpopmamm, noCTynaBUitii c pa3Hbix KOHI(OB MHpa, a TaraKC B MoeB 
npocpeccHOHaiibHoft aeaTCJniHOCTM „noJinroJlora", TpeSoBaBineft loiroro SHamoi MHoroH3i«riHoa »e»<gyHapoa-Hoft TepMHHOJloniH, B nepByio owepegb TcpMHHononni Ha 
pa6oiiHx a3biKax OOH.
A TBK KBK MHC HC yflaJlocb HaflTH noflOOBoB MHorofl3btqHoji SHHHKJlonenMH, coflepwameii HHttiopMaumo o McamyHapoaHbix oTHome-HHHX H MOKflyHapogHbCt 
opraHH3auHHX, 06-bHCHHKimen ynoTpc6JiaeMbie B npaKTMKe MeH<nyHapoam>ix OTHomemrii lepMHHhi, TO a pciiiHJi Hanucarb ee CBM, HCXOJIH na Toro, ITO Bce 3TH caefleHHfl, 
coopaHHbic B O^HOM TOMC, npuroflHTCfl Hę TOJibKO MHC caMOMy,
HO H TCM MHOrOIHCJKHHbIM JIHU,aM, KOTOpbIC no POfly flCHTeJIbHOCTH HJIH no CKJIOHHOCTH HHTepecylOTCH HCTOpHCiS pa3BMTlia MOKfly-
HapOJrHŁix oTHomemrii B ncpHofl MOKfly BCHCKHM KOHrpeccoM 1815 roaa n CoBcmamieM no oesonacHocm n coTpynaHiecTBy B
Eapone 1973-74 rr.
H paooTaJi nafl 3HHHKJioneaHeH MHoro JWT, B Tciemie KOTOpbix npe6biBaJi B Kawonie KoppecnOHflCHra nomiCKoft neqaTH B pa3Hbix
—!ac™x MHpa — HB BocroKe H 3anafle, na Ceacpe H lOre. STO no3BOJnuio MHe ne TOJŁKO HenocpeflCTBeHHo ii3yqaTb JpKyHFJiH
GecnpaBHH H arpec-CHH B Me?KffyHapoflHfcix OTHOinenHHX, HO H aaulHTHbie Mepbii 6e3 ocoooro ycnexa npcanpHHHMaBmuecfl noa
3rnfloii JIm-H HaHHft, a TencpŁ ynopHO pa3BHBae»a,ie Ha 4)opyMe OOH.
Mnę xoTCJiocb npno6pecTH HMCHHO 3HHHKJioneanieci<yK) opireHTauHiO B coapeMeHHOM MHpe: B KaKoti CTeneHH OH no-npewHCMy
ocraeTcn pa3o6iueHHbiM, onacno pa3^eJieHHbiM n pa3rpaGJiaeMbiM» & B KaKoii Mepe OH, necMorpa Ha BCC 3TU npoTHBOpe^MH, y>Ke
cmioleH MOKflyHapoflHbiM coTpyaHHiecTBOM — 6aJiaTepa)tbHbiM, pernoHa;ibHbiM, rnooanbHbiM H flan<e KOCMMiecKHM.
H JIHLUI, 3HUHKaoneflHiecKaa 3anncb no3BOJiHJia Mnę noJłyiHrb acnoe npeflCTaBJieHHe ue TOJihKO o TpaflHUHOHHo OTpimaTeJB>Hbix
CTOpOHax B3aHMOOTHOUICHHfi HapOffOB, HO H pa3o6paTbCH B CjlOlKHeftmeft ryłUC nOJIOłKHTCJIbHbIK B3aHM03aBHCHMOCTCft MOKW FO-CyflapCTBaMK Młfpa. 
HeCOMHCHHO BbITeKaB[IIMX H3 HCKJlKliIHTCJIbHO OypHOrO pa3BHTHa HapOHOB nOCJIC BTOpOfl MHpOBOM BOHHbI.
3Hmn<JioneflHH, npeflJiaraeMan Bamewy BHH.MaHHto, HB^HercH, TaKHM oopaaoM, Hę TOJibKO cnpaaoHHHKOM no (jiopMaM cocymeciBO-BaHMH Hapofloa MHpa, — 
oipMHaTOlbHMM, noJio»<meJn«HbiM, HeonpeaeJieHHhiw, HO M npo6ofl coaaannH 3HHHKJionegiiiecKofl Kap-
THHbI MCłK^yHapOffHbIX OTHOŁUeHMft BTOPOfi nOJlOBMHbl XX BCKa. r[03TOMy a peKOMCH^OBaJl 6bl IHTaTeJIK) BHa«iaJie 03H3KOMMTbCS C KHHTOń B 4CJIOM, 3TO 
II03BOJIHT CMy B flaJIbHeHIUeM C SoJIbmeH nOJIb30H o6paiuaTbCH K Hetl B IlOBCeAHeBHOJł flCHTeJIbHOCTH. Hę 6C31
yMbicna nocBHmaio ee cTOpoHHHKaM ono6DCHHofl IOHECKO ,,nepMaHCHTHoft yqe6bi" usm, roBopn no-aHrJnrticKH "to the life-long cducation hobbyists".
II. HacroHiiiaH SHHiiKJlóneflHH HBifleTCfl H3aaTCJibCKHM 3KcnepnMeHTOM, npimeM, KBK yKa3biBaeT ec 3arJiaBne, 3KCneptiMeHTOM MewflyHapoaHbiM. ByaytM H3aaHHoit 
Ha noJibCKOM H3bn<e, OHB MO>KCT cnyn<HTb cnpaaoHHbiM noco6neM TainKe n TCM Jinuaai, KOTOpbie
3THM H3bIKOftI HC BjlaflelOT. 3HHHKJIOneAHH npeflCraBJIHCT Co6ott OflHOBpeMCHHO CJTOBapb MOKflyHBpOflHOft TepMHHOJlOniH Ha iie-
Tbipex pa6oqnx H3biKax OpraHH3auHM O&beflMHeHHbK HanHii: aHrJmfiCKOM, <t)paimy3CKOM, HcnancKOM, pyccKOM. B KOHUC KinirK Hapa^y c rJlaaHbiM, noJliiCKHM 
yKa3aTeJieM, noMemenbi TaKH<e HBoa3braHbie yKa3aieJm, vm no3BOJi»eT iiHocrpaHHOMy miTaTCJiK) HaxoaHTb HywHbie cTarbH, 3HaKOMHTbCH c cooTBeTCTBylOluefi 
Mewffy^pOflHOH TepMMHOJlonieii, npHHaTOfi B ffpyrHK pa6oTOX H3blKax OOH, a TaKiKe c HCTOiHHKaMH H flonyMCHTaMH. xapaKTepH3yioiHMMH no3nuHTO rocyflapcTB, 
c 6H6Jliiorpa(t)Heft BocroKa, Sanafla n OOH, — TO ecn. co BceMH TCMH CBefleHHHMH, Koropbie noiiTM HC BcrpeqaioTCH B npeo6Jiaflaiomeit vac-m au-
nHKJloneffHiieCKHX M3flaHHH. KpOMC Toro, HC 3HaiOIHHii nOJIbCKOro H3blKa, HO BJlaaCIOIIffIH O^HHM 113 MeTblpeX pa6oiIHX H3bIKO
OOH H BflymiHBbiM nHiaTCJib 6e3 Tpyfla H3BJieqeT H3 noJihCKoro TeKCTa Bce KHTepecytomne ero flaHHbie, HDO no»iTH sce BCTpMa iomnecH B cTarbe HassaHna goroBopoB, 
corJlameHHii, KOHBeHHHfi HJHI opraHM3ai(nn flalOTca napaJuieJu.no Ha noJibCKOM H3biK H Ha H3biKe opurHHaJla, B COOTBCTCTBHH c 3aimcbK) B Me>KflyHapoaHbix peecTpax. 
Bce flaTbl o6o3HaiaK>TCH UH^paMH.
SKCnCpHMeHT 3TOT, B CorJlacHH C TpaflHHHOHHOti flJIH IlOJIbmil MHOrOH3braHOCTbK) B MCłKflyHapOflHbK OTHOUJeHHHX, HCnOJD»3yeT
B03Mo>KHOCTb, KaKylo flaJla BCCM HapoflaM reHepaJibHaa yHH(j)HKannn TcpMiiHonorHH B pa6oinx H3blKax OOH, npoBoanMan ce cne-
HHaJIH3HpOBaHI&IMH OpraHH3a4HflMII BO BCCX o6JiaCTHX, o6'bHTbIX MCWflyHapOflHbIM COTpyflHH^eCTBOM. rIOHBHJlacb, HaKOHOH, KOH-
KpeTHan B03MOH<HOCTb rJio6anbHoro yrowHeHHH o6uiHX noHHTHii B pa3Hbix H3blKax, a 3TO — nepBoe ycJioBMe sceMiipHoro Mewfly-HapoflHoro coTpyflHtraecTBa u 
xopomero, B3aHMononnMaHHH B 6yKBaJn>HOM CMbicJie 3Toro cnoBa. HacroHinaa 9HmiKJioneflHH — nepBbiB B MHPOBOH nnrepaType noffooHoro npo<{)nita an(i)aBMTHŁrti 
KOMneHairit Me>KnyHapoflHbix OTKOllieHHH M TepMHHOjlorMH XIX H XX BCKOB. KaMra oSmiMacT Te rnaBHbie o6JiacTH Me?KayHapoflHbix noJnmraecKHX, BKOHOMH-
tCCKHX, KynhTypHbix,Me>KayHapoaHO-npaBOBi>ix, peinirH03Hbix, TypHcrnqecKMx, cnopTHBHbix H flpynix OTHomeHMH, KOTOpbie Haiium OTpaweHBe B nepnofl OT BeHCKoro 
KOHrpecca 1815 rofla flo EBponeflcKoro CoBemaHHn no 6e3onacHocm H coTpyflHMtecTny 1973-74 rofla B Xe.m,cHHKn B pa3HHiBŁix MUKffyuapoimbis aKTax.
III. nocJie 3THX Heo6xoflHMbix o6imnt 3aMeieHHH nepeBfly K 3aMeqannnM no cymecTBy. B pa6oTe Hafl 3HiiHKJToneflHeii H npMgepwMBaJiCH nflTH npHHunnoB.
1. ^TOÓbI H36ełKaTb cy6'beKTHBHOCTH B n0fl6ope CJIOBapHbIX CTaTCti fl npHHITMa^ BO BHHMaHHe TOJibKO TC MCłKflyHapOflHbIC TCpMHHbły
KOTOpbie 4'nrypnpyioT:
— B MHpHbix floroBopax,
— MHorocropoHHnx floroBopax H corJiameHHflx >
— Me?KpyHapoflHbix KOHBCHHHHX,
— fleKJiapauHHX Bcrpeq Ha BbicmeM ypoBHe (XIX H XX7BB.)
— fleKJiapaiiHHX n pe30JiiounHX JItirH HaunH H OOH,
— KOHH(t>HKaunoHHbix Tpyflax cneunaJnł3HpoBaHHbix OpraHH3auHM JIurM Haunn H OOH,
— pemeHnax MeiKflyHapoflHbix opraHH3ai(HB (6onee flByxcoT TOJŁKO B 70-e roabi Hamero CToneTim),
— B pa6oTax, BbinoJiHeHHbix no 3aKa3aM OOH npMMepHo ffByMH c noJZOBMHOH TbicflilaMii Me?KayHapoaHbix opraHH3atpin, 3a-perBCTpnpoBaHHbix B OOH,
— pemoHaJibHbie M o6meynoTpe6nTCJlbHbic repMHHbr.
2. Bo-BTOpbIX, H pelIIHJI BKJUOtaTb B SHnHKJlOneflHIO TOJIŁKO Te 4'OpMynHpOBKH CTaTeH, KOTOpbIC BbIJlH npeflJKMKeHbI TOH HJni HHott
MOKflyHapofluoH KOH(t)epeHHnen HJIH MCiKflyHapoflHbiM yqpeH<aeHHCM (cneunaJliT3npoBaHHOH oprai*n3anneH Me?KnpaBHTeJibCTBeH-Horo wm HenpaBHTeJibCTBeHHoro 
xapaKTepa, no 3aperncTpnpoBaHHon B JlHre Han™ itJiH OOH).
3. TpeTHfl npHHHHn npeflycMaTpMBaeT paBencTBo H paBHonpaane Bcex MHorocTopoHHHx corJlameHHii, 6yflb TO noJinnraecKne,
3KOHOMH^lCCKHe HJIH KyJIbTypHbIC COrJlalUCHHH. 3TO 3HaiHT HTO BOCnpOH3BCfleHHe HJIH H3JIOłKeHHe HX TeKCTa flaeTCH B O^UHaKOBOM 06'beMC H 4)OpMe, 
H6o MewflynapOflHaH WH3Hb B paBHOH CTenCHH •— npOJlyKT nOJIHTHKH, 3KOHOMIIKH H KyJIbTypbI pa3Hbix HapOJ(OB.
4. Oniipaacb Ha flOKTpHHy BeJlHKoro noJlbCKoro yieHoro, ocHoaonoJloiKHHKa co30Jionm BaJlepna rereJiH (1889-1973), B COOT-BCTCTBHH c KOTopou ,,KawAaH HayKa floJKKHa 
HMerb oco6oe, noHHTHoe aceM Haponam Ha3BaHne'*, H. HMCH B noJibCKOM fl3buce flaa CJlOBa HJIR o6o3HaueHHH O^HOFO H Toro we npeflMeTa — noJibCKoe H HHOCTpaHHoe, 
Mew^yHapoaHoe, — OTffaio npeflnoyTeH"e BTORO-My. H6o HacToamaa 3HUHKJloneflHa — Hę cnoBapb JnrrepaTypHoro noJlbCKoro H3biKa, a cJlosapb 3aHMCTBOBaHHbix HJIH 
co3flanHbix Ha 6a3e noJlbCKoro H3biKa Me>KflyHapoflHbix TepMHHOB, CBHfleTeJibCTByioiiinx, KcraTił CKa3aTb. CBOHM KOJiniecTBOM o CTeneiiH npn-
HaffJICłKHOCTM IlOJIbinH K pa3BHTblM CTpaHaM. 110 MOCMy y6eiKfleHHK>, *ICM 6oJlbIIie 6yAeT B HaUHOHaJIbHbIX iI3bIKax o6lIieriOHHTHbIX
MewayHapoffHbK CJIOB, TCM Jieriie cTaHyr noBceflHeBHbie CHomeHHa HapofloB. 3TO noBbimeHne KOMMyHMKaTeJii.HOCTH H3biKOB B o6JiacTH cneuHaJlbHOH JiHTepaTypbi 
Hć HanocHT ypona coKpoBnmaM xyAOHvecTBeHHofi JiHTepaTypbi, Tpe6yioiuen KoHreHuaJibHbnc
.nepCBOflIHKOB.
5. IIoCJiealniH H3 npHHHTbIX MHOK) HpHHHHnOB TpeSoBBJI, »ITo6bI B npeo6JiaflaiOmeM 'łHCJie CJIOBapHbIX CTaTCH HMCJiacb 6n6JIHOrpa-
<b«st BOCTOKB, 3anafla H OOH, «iTo6bi MOJloffbie y^enbie nocJieflHero aBaJn<aTHJieTHH XX aeKa, noJiŁCKBe HJIH 3apy6e>i<Hbie, HC onpaBJHiiBaJiii CBoero HeBOKecTaa TCM, ITO 
nonBHJrocb Ha caer B roJibi xoJioflHOH BoiiHbi H no3TOMy HMelOT npaBo HC 3HaTb pemo-
HaJIbHŁIX HCTOmiHKOB npniyflJIHBO nofleJICHHOrO MHpa.
riocrpoHB neHTaroH npHHKHnoB Moefi 3HHHKJioneflHB H HamicaJi no^TH MMJUIHOH CJIOB B (jiopMC CBbime <ieTbipex Tbical CJIOBapHbIX CTaTeft, B Haaewfle, IITO OHH 
oKawyrcH noJie3Hi>iMH B noBCCJiHeBHbix Ha6JnofleHnflx 3a 3eMHbiM mapoM H KOCMOCOM Hę croJibKo
KOCMOHaBTBM, CKOJIbKO HBM, npHnHCBHHfcIM K 3eMJie, HO nbITJIHBbIM nOJŁCKHM H 3apy6e5KHbIM ,,3CMJieHaBTaM**.
BapmaBa 15 XII 1974                                                                         Ei>Myuil HH OcMUHb'niit

Skróty - Abbreviations - Abreviations - Abreviaciones - Sokraszczenija
adm.
afryk.
akad., Akad.
alb.
alg.
amer.
ang.
angl.
arab.
aram.
archcol.
argcnt.
ark.
arm.
artyst.
asoc.
astr.
atmosf.
atom.
austr.
austral.
aKrb.
azjat.
b.
balk. bawetn. bcig. bibl.
biatorus. biogr. biochcm. biol. brazyl. bryg. bryt. bud. biltg. burt. centr. ccs. chem. chin. chorw. chrzcie. cieśn., cyw. cz.
czechosl. czes.
CZCSt.
czł.
demokr. Dep. Rep.
dl.
dół.
dot.
druk.
d/»
duń.
dypl.
dyr.
Dz.U.
E
cgip.
egz.
ekon.
ełcktr.
elekirotechn.
emigr.
energ.
est.
etnogr.
eur.
ewang. farm. faszyst. film.
administracyjny afrykarilki
akademia, Akadenlia albański algierski amerykański angielski anglikański arabski aramejski archeologiczny argentyński arktyczny armeński artystyczny asoclación (hiszp.) associatlon 
(ang.,franc.) assocyacyja (roś.) atronomiczny atmosferyczny atomowy austriacki australijski azerbejdłański azjatycki bardzo byłych bałkański bawełniany belgijski biblijny białoruski biograficzny 
biochemiczny biologiczny brazylijski brygada brytyjski budowlany bułgarski burzuazyjny centralny cesarz chemiczny chiński chorwacki chrześcijański cieśnina cywilny cześć
czechosłowacki czeski
częstotliwość członek
demokratyczny Demokratyczna Ilepuo-lika
długi, diugośf (długości) dolar dotyczy drukarski do spraw duński
dyplomatyczny dyrektor
Dziennik Ustaw długość geograficzna wschodnia egipski egzemplarz ekonomiczny elektryczny elektrotechniczny emigracyjny energetyczny estoński etnograficzny europejski european (ang.) 
europeen(ne) (franc.) europeo(a) (biszp.) ewangelicki fa rmaceulyczny faszystowski filmowy
filol.
filoz.
fiń.
fiŁ
fizjol.
flam.
fot.
fotochem.
fotoelcktr.
franc.
fr. franc.
fr. szwajc.
O.
gdań.
gen.
geod,
geofiz.
geogr.
r
gł. m.
Oeb.
go»p.
górn.
«r.
gruz.
handl.
habr.
hind.
hist
hiszp.
hitler.
hol.
hunuulilt*
hutn.
im.
imperiaUst.
ind.
lodonez.
inst., Inst.
intcrimcr.
int
inz.
irl.
isl.
izrael.
Jap.
jądr.
jewr.
jeż.. Jeż.
jugosł. k.
kanad.
kapitał.
katol.
kazach.
kirg.
koi.
Kom.
komunik.
komunist.
kong.
kontynent.
kość.
KPCz-ONZ
KPM ONZ
król.
ks.
kult.,
leczn.
leśn.
lit.
litew.
lotn.
lud.
lać.
filologiczny filozoficzny fiński fizyczny fizjologiczny flamandzki fotograficzny fotochemiczny fotoelektryczny francuski frank francuski frank szwajcarski Góry (w nazwach) gdański generał 
geodezyjny geofizyczny geograficzny geologiczny główny, głównie główne miasto lub miasta głębokość gospodarczy górniczy grecki gruziński handlowy hebrajski hinduski historyczny 
hiszpański hitlerowski holenderski humanistyczny hutniczy
imienia (w nazwach) imperialistyczny indyjski Indonezyjski Instytut, Instytut interamcrican (ang.) interamericaia (franc.) interamericano (hiszp.) international (ang., niem.)
intcmational(e) (franc.) interoaciona) (biszp.) inżynier irlandzki islandzki izraelski japoński jądrowy
jewropiejskij (roś.) jezioro. Jezioro (przed nazwą)
jugosłowiański koło  (przy nazwach miejscowości) kanadyjski kapitalistyczny katolicki kazachski kirgiski kolejowy
Komitet (w nazwach) komunikacyjny komunistyczny kongijskj kontynentalny kościelny
Komisja Praw Człowieka ONZ
Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ królewski książę, ksiądz kulturalny
lewa (w hasłach geogr.) leczniczy
leśny, leśnictwo literacki litewski lotniczy ludowy łaciński
łot.

łotewski

Iow.

łowiecki

m.

miasto



miedzy

M.

Morze (w nazwie)

maced.

macedoński

mahom.

mahometański

niąłf^-
malaj.

maksymalny malajski

marksist.

marksistowski

marok.

marokański

marsz.

marszałek

maszyn.

maszynowy

mat,

matematyczny

materialist.

matcrialistyczny

mech.

mechaniczny

med.

medyczny

meksyk. 
metal.

meksykański metalowy

meteorol.

meteorologiczny

miel.

miesięcznik (przy naz



wie)

mieszk.

miesięcy (przy liczbie) 
mieszkańcy

mieżduamer.

miezduamierikanskij



(roś.)

miezdunar.

miezdunarodny) (roś.)

miedzynar.

międzynarodowy

miedzyrzad.

międzyrządowy

min.

minister

m.in.

miedzy innymi

lylinim-

nilnininm

mld

miliald

min

milion

molo.

mołdawski

mong.

mongolski

mor.

morski

modc.

moskiewski

murz.

murzyński

muz.

muzyczny



muzułmański

N

szerokość geograficzna



północna

naft.

naftowy

nar„ Nar. 
nauk.

narodowy. Narodowy 
naukowy

n.o.

naszej ery

nid«rl.

niderlandzki

niepodl.

niepodległościowy

niem.

niemiecki

nord.

nordycki

norw.

norweski

n.p.m.

nad poziomem morza

0.

Ocean (w nazwach)

ob.

obecnie (przy nazwie)

obow.

obowiązujący

oddz.

oddział

ok.

około

oprać.

opracował, opracowanie

org.

organizacja, organiza



cyjny

org. wyspecj.

organizacje wyspecjali



zowane

orm.

ormiański

oir.

ośrodek

oiwiat.

oświatowy

P,

punkt

państw.

państwowy

pd.

południowy

pers.

perski

plw., Płw.

półwysep. Półwysep

pn.

północny, północ

p.n.

pod nazwą

p.n.c.

przed naszą erą

poćz.

początek

podp.

podpisane

poi.. Poi.

pol'ki, Polski

polit.

polityczny

pół.

połowa

port.

portugalski

pot.

potocznie

pow.

powierzchnia (tylko



przy cyfrach)

póz.

pozycja

p.p.m.

poniżej poziomu morza

pr.

prawy (w hasłach geogr.)

prawosł.

prawosławny



Skróty







XIV

f

pręż. prezydent proc. procentowy 
prof. profesor protest, protestancki 
prow. prowincja prus. pruski przem. 
przemysłowy przewodn. 
przewodniczący przyl., Przyl. 
przylądek. Przylądek przyr. 
przyrodniczy psych. psychiczny 
psychol. psychologiczny pt. pod 
tytułem publ. publikuje radź. radziecki 
red. redaktor rei. religijny rep.. Rep. 
republika. Republika republ. 
republikański rewol. rewolucyjny Rez. 
Rezolucja

socjol. spccj. spol. 
sport. spoż. spółdz. 
statyst. stoczn. stoi. 
Stów.
syr. szer. szer. geogr. 
szkoc. szwajc. szwedz. 
środk. św. świat. 
śródziemno-

socjologiczny specjalny 
społeczny sportowy spożywczy 
spółdzielczy statystyczny 
stoczniowy stolica 
Stowarzyszenie (w nazwach) 
syryjski szeroki, szerokość 
szerokość geograficzna szkocki 
szwajcarski szwedzki środkowy 
święty światowy 
śródziemnomorski

ukr. ur. urb. 
ust. uzb. vol. 
w. W
W. wełn. wet. 
wewn. weg. 
wg wł. wlasc. 
wojsk. wsch. 
współcz. 
wulk. ww.

ukraiński urodzony 
urbanistyczny ustęp uzbecki 
volumen wiek długość 
geograficzna zachodnia Wyspa 
(w nazwach) wełniany 
weterynaryjny wewnętrzny 
węgierski według włoski 
właściwie wojskowy wschodni, 
wschód współczesny 
wulkaniczny wyżej wymieniony

T f

robotn. robotniczy

mor,



wyd.

wydany, wydanie, wy



roln. rolniczy

t

tona



dawca

rom. romański roś. rosyjski rozdz. 
rozdział rub. transf. rubel transferowy 
rum. rumuński rys. rysunek rz., Rz. 
rzeka. Rzeka s. strona, stron S 
szerokość geograficzr południowa 
sekr. sekretarz Sckr. Gen. Sekretarz 
Generalny ONZ Organizacji Narodów 
Zjednoczonych serb. serbski skand, 
skandynawski słów. słowiański 
slowac. słowacki

t. tab. tabl. tadż. tatar. 
techn. technol. teol. la 
tłum. Tow. tur. turk. v 
turyst. tybet. tyg. 
tymcz. Tymcz. Rz. 
Rewol.

tom-tabela tablica tadżycki 
tatarski techniczny 
technologiczny teologiczny 
tłumaczenie Towarzystwo 
turecki turkmeński turystyczny 
tybetański tygodnik (przy 
nazwie) tymczasowy 
Tymczasowy Rząd 
Rewolucyjny

wyspecj. 
wyż.. Wyż. 
wznów. zach. 
zachodnioeur 
zagr. zał. 
zarej. zat., 
Zat. zaw„ 
Zaw. zast. 
zerw. zewn. 
Zjedn. zool. 
zootechn. zw. 
zwł.

wyspecjalizowany wyżyna. 
Wyżyna wznowione zachód, 
zachodni zachodnioeuropejski 
zagraniczny załącznik, założony 
zarejestrowany zatoka. Zatoka 
zawodowy. Zawodowy zastępca 
(przy funkcji) zerwane 
zewnętrzny Zjednoczone 
zoologiczny zootechniczny 
zwany zwłaszcza

t,
•t
1

rfoweń. słoweński łocjaldemokr. 
socjaldemokratyczny

tyś. tzw.

tysięcy tak zwany

żyd.

żydowski



socjalist. socjalistyczny











AAM 3040

BRT 3524

COMES S87 COMISCO 2225



ERAP 968 ERL 970

i

ABCD 4

BS 2422

COMSAT 592-



ERP 971



ABM 6

BTA 56

COREMO 2304

ESRO 975

ADELA 12

CA 3003

COSPAR 608



^""" "~' ESSO 976





ADN 56

CAGI 474

CPU 610



EURATOM 986

(



ADP 3426 AFL—CIO 4066 AFP 56 
AGRIS 62

CARE 480 CAR1FTA 
3384 CARIS 482 CBU 
490

CPM 3455 CREPAL 1767 
CROM 4066 CROWCASS 402

l

EUROBOND 988 EUROBRA2 
989 EUROCHEMic 990 
EUROCONTROL 991





ALALC 3386 ALCOA 114

CC 491 CCGIL 4066

CSA 2422 CSN 2422

EWG 10Q8 l EWM »766 j



ALGOL 101 AMGOT 137 AMTORG 
141 ANP 151 ANSA 56 ANZUK 173 
ANZUS 174 AP 56 APN 180 ARCOS 
207 ARPEL 215 ASA 2422 ASEAN 
221 ASIO 2999 ASM 3040 ASPAC 
222 ASW 229 ATA 1629 BAĆ 272 
BALTON 639 BALTWOOD 639 
BANK/IBRD 304 BASF 333 BBC 
339 BDL 2143 BEI 1012 BENELUX 
345 BIE 397 BIRD 390 BIS 321 BRD 
2394 BRI 321

CD 492 CECA 1011 
CECON 493 CED 
1009 CEE 1008 
CELADE 495 
CEMLA 511 CENTO 
515 CEPAL 1743 
CERN 525 CETI 528 
CETIS 529 CGT 4066 
CHANCOM 3252 
CHINCOM 582 CIA 
562 CIBA 563 CIC 
562 CIEŃ 1747 CIES 
3011 C1F 568 CIJ 569 
CINA 570 CITEJA 
573 CMEA 586 CML 
3461 CMR 579 
CNUCED 3744 
COCOM 582 
CODELCO 583 COE 
3454 COMECON 586

CTAL 4066 CTK 56 ĆZAL 630 
D-BANKEN 663 DESAL 758 DIA 
562 DIN 2422 DM 2143 DPA 56 
EBI 1012 EBU 1020 ECA 1742 
ECA 2730 ECAFE 1744 ECE 
1745 ECLA 1743 ECOSOC 910 
ECSC 1011 EDC 1009 EEC 
1008 EES 1008 EFE 56 EFTA 
913 BIB 1012 E1MAC 2609 
ELDO 934 ELWRO 1766 
ENEA 1003 ENI 954 EOS 1009 
EOUS 1011



EWO 1009 EWws 1011 
EXiMBANK 1028 FAO 1039 PAS 
1043 FBI 1046 FDC 1047 F1R 
2657 FMJD 3449 FOA 2730 
FOB 1096 FOR 1103 FRELIMO 
2304 FROLIZI 3111 FSM 3451 
GĄB 1168 GANEFO 1174 
GATT 1178 GCEP 1182 
GENCON 639 GMT 1222 
GOSBANK SSSR 1232 GOST 
2422 HFB 1359 HICOG 3315 
HSG 1384 IAEA 1393 
IAEACPO 2197 IA.ECOSOC 
3011 IANEC 1747 IAR 3163

j 'i











'^ -^





XV
Objaśnienia
IATA 1394

ISMAC 2609

OKW 3852

UFO 3654

IBE 397

1SMUN 1544

OLADE 2498

UK 3656

IBEC 325

ISO 2179

OMPI 2473

UN 2507

IBERLANT 1395

ITO 1547

ONI 562

UNAMI 2304

IBM 1397

ITT 1548

ONU 2507

UNCA 3740

IBRD 1398

ITU 1549

ONZ 2507

UNCITRAL 3741

ICA 2730

IUPAC 2179

OON 2507

UNCTAD 3744

ICAO 1399

IUSI 2258

OPANAL 2509

UNCTAD/GATT 3745

ICBM 1400

JIS 2422

OPEC 2511

UNDOF 3268

ICFTU 2203

IUS 2422

OPEN 2512

UNDP 3746

ICJ 2213

KBWE 1785

OSTIY 2557

UNE 2422

ICJ 1401

KMM 1770

OUEST 2564

UNEF 3267

ICMB 3040

KOMINFORM 1450

OWP 2609

UNEP 3747

IDĄ 1402

KOMINTERN 1740

PAL 3497

UNEPTA 3748

IFC 1403

LAFTA 3386

PCIJ 2669

UNESCO 3749

IGAT 1405

LN 2030

PN 2422

UNESOB 3750

1GCR 3743

LSD-25 2083

RFN 2394

UNFICYP 3267

IHR 3876

MANU 2304

RIAD 1766

UNHCR 3751

IIEP 1465

MAS 3230

SAJKA 2609

UNI 2422

IIPE 1465

MBER 2161

SEATO 3230

UNIAPAC 3768

IKAO 1399

MICUM 2187

SEC 1013

UNICEF 3772

ILO 1408

MID 2188

SECAM 3497

UNIDO 3774

IMCO 1409

MINESPOL 2243

SFE 3251

UNILEYER 3777

IMD 2232

MINUTMAN 3040

SFMD 3449

UNIPOM 3779

IMF 1410

MIRY 3040

SFZZ 3451

UNISIST 3780

IMEKO 2179

MIRY 2247

SHAPE 3252

UNITAR 3781

IMO 1416

MLF 2256

SHELL OIL 3253

UNMF 3267

IMO 2175

MÓD 2204

SI 3256

UNMOGIB 1430

INCB 1423

MOLIMO 2304

SIFIDA 3264

UNOSIŁ 2022

INCOTERMS 1425

MOPR 2286

SIPRI 3274

UNRIP 3799

INFORMBIURO 1450

MSA 2730

SLMB 3040

UNRISD 3795

INFOTERM 1452

MRBM 3040

SOLAS 3317

UNRRA 3796

INSBAD 1456

MTS 2213

SONATRACH 3322

UNRWA 3797

INTELSAT 1494

MTW 2215

SOPRON 3323

UNTEA 1375

INTERARMS 1497

MURFAAMCE 2308

SOS 3324

UNUC 3267

1NTERATOMENERGO 1498

NAFTO 2321

SRMB 3040

UPU 3801

INTERATOMINISTRUMENT

NAM 2335

SS 3352

URSI 3027

1499

NASA 2348

STRICOM 3396

USEP 3648

INTERCHIM 1500

NATO 2352

SUMED 3405

USIA 3808

INTERCONTAINER 1501

NAUCA 2356

SUNFED 3407

V 1, V 2 3807

1NTERELECTRO 1502

NAYICERT 2368

SFMD 3455

WCC 3460

INTERHANDEL 1503

NBN 2322

TAA 2810

WFDM 3455

INTERKOSMOS 1505

NF 2422

TAB 2810

WFDY 3455

INTERPOL 1515

NORD 2415

TANZAM 3478

WFP 3457

1NTERPORT 1516

NORDEK 2416

TASS 3482

WFTU 3457

INTERPRESS 56

NRD 2393

TIR 1631

WFUNA 3456

INTERSPUTNIK 1518

NRF 2394

TNGL 2422

WHO 3886

„INTERSZYPN1K" 1519

OACI 1399

U2 3652

WIPO 3900

„1NTERTEKSTILMASZ" 1520

OAPEC 2447

UAMCE 2461

WMO 3916

IOJ 2204

OCAM 2461

UCF 1121

WPC 3460

IOSY 3286

ODECA 2533

UDEAC 3748

WTO 3995

IRA 1532

OIJ 2204

UDENAMO 2304

YMCA 2258

IRMB 3040

OIML 2179

UEAC 3761

Y'S MEN 4014

IRO 3876

OIRT 2491

UF 1120

YWCA 2258


Od strony formalnej Encyklopedia niniejsza jako edycja Państwowego Wydawnictwa Naukowego stosuje zasady leksyko-graficzne ustalone dla encyklopedii wydawanych przez PWN, z 
wyjątkiem terminologii ONZ, koniecznej w Encyklopedii Spraw Międzynarodowych i ONZ.
Układ alfabetyczny haseł jest oparty również o zasady PWN, to znaczy kolejność liter obowiązuje całe hasło, a nie tylko pierwszy wyraz, stąd np. po „Bank of Tokio" idzie hasło ,,Bankowe 
problemy międzynarodowe", a dopiero potem „Bank Polska Kasa Opieki". W związku z tym zaleca się korzystanie z indeksów, w których zastosowano prymat kolejności liter pierwszego stówa 
hasła.
Ułatwieniem dla czytelników polskich jest indeks rzeczowy; dla cudzoziemców — indeksy w czterech językach ONZ: ang., franc., hiszp. i roś.
Nazewnictwo rzeczownikowe haseł. Ze względu na specjalistyczny charakter Encyklopedii dominuje w niej nazewnictwo rzeczownikowe haseł, a nie przymiotnikowe, a więc „Traktat 
Wersalski", a nie „Wersalski Traktat". Wyjątki stanowią hasła o przyjętych powszechnie nazwach, zaczynających się od przymiotnika, np. „Haskie Konwencje", „Międzynarodowy Trybunał 
Sprawiedliwości", „Narodowy Bank Polski" itp. Ze względu zaś na oszczędność miejsca wszystkie organizacje wyspecjalizowane ONZ mają swe hasła pod ang. skrótami (stąd w tekście krótki 
odsyłacz np. -» UNESCO, a nie -»
Organizacja Narodów Zjednoczonych d/s Oświaty, Nauki i Kultury); z tych samych względów powszechnie używane skróty (Np. -* NATO, a nie -» Organizacja Paktu Północno-At-lantyckiego).
Nazwy państw zazwyczaj tylko w dokumentach oficjalnych podawane są w pełnym brzmieniu oficjalnym lub W oficjalnym skrócie, natomiast w tekście opisowym w skrótowej formie przyjętej 
potocznie.                           . Bibliografia haseł podawana jest w kolejności chronologicznej interpretacji czy opisu, zgodnie z charakterem tej Encyklopedii.                                « Pisownia 
obcojęzycznych nazw organizacji nie zawsze jest jednolita, jeśli chodzi o nazwy instytucji czy organizacji międzynarodowych, ponieważ niektóre z nich zachowały XIX-wieczną pisownię.
Polskie nazewnictwo instytucji i organizacji międzynarodowych nie jest dotąd ujednolicone, szczególnie jeśli chodzi o mniej znane stowarzyszenia, a posiadające niejednokrotnie odmienne 
oficjalne nazwy w dwóch czy trzech językach ONZ. W tych przypadkach tłumaczyłem z tej wersji obcojęzycznej, którą uznałem za najbliższą językowi polskiemu. Pisząc wszystkie bez wyjątku 
hasła sam jeden, nadałem im własny styl i własną redakcję, odbiegającą od encyklopedycznych zbiorowych prac, normowanych regułami przyjętymi przez Wydawnictwo.

A
A, pierwsza litera alfabetu łacińskiego, współcześnie międzynar. symbol broni atomowych. Zob. też Bronie ABC. AAM ->• Rakiety.
•      2
ABANDON [franc.; 'porzucenie'], (ang. Aban-donment, franc. Abandon, hiszp. Abandono, roś. Abandon), międzynar. termin prawa mor. — for-
malne (na piśmie) porzucenie statku lub ładunku przez właściciela statku czy ładunku zatopionego lub zniszczonego, a w przypadku 
ubezpieczenia „zrzeczenie się na rzecz ubezpieczyciela praw do przedmiotu ubezpieczenia". Polski Kodeks Morski z l XII 1961 w art. 293-298 
określa poi. przepisy dot. „a. przedmiotu ubezpieczenia". (Dz-U. 1961, póz. 318).
S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 92, 286-298.
ABC CODE -^ Kod handlowy.
•     3
ABC PAŃSTWA (ang. ABC States, franc. ABC Etats, hiszp. ABC Estados, roś. Dierżawy „ABC"), nazwa używana w Ameryce Łacińskiej dla 
trzech państw: Argentyny, Brazylii i Chile, które 1914 zaproponowały swe dobre usługi w konflikcie meksyk.-północnoamer.; 1915 państwa 
ABC zawarły układ o przyjaźni i rozstrzyganiu wszelkich sporów przez Trybunał Rozjemczy; układ ten był jednym z pierwszych kroków 
mających na celu ustanowienie międzynar. systemu arbitrażu, jednak wkrótce stracił na znaczeniu wskutek licznych, długotrwałych sporów 
między Argentyną i Chile oraz Argentyną i Brazylią.
I. FABELA Documentos HistoHcos de la Revohłción Afexi-cana: Carrama, Wilson y et ABC, Metico DF 1962.
•      4
ABCD, ang. American, British, Chinese and Diitch, Amerykanie, Brytyjczycy, Chińczycy i Holendrzy, skrót używany w czasie II wojny 
świat. dla określenia sił sojuszniczych w wojnie przeciw Japonii.
•     5
ABGRENZUNG [niem.; 'rozgraniczenie'], termin przyjęty w prasie świat, na politykę NRD przeprowadzenia w każdej dziedzinie stosunków 
międzynar. całkowitego formalno-prawnego rozdziału między NRD a NRF i Berlinem Zach. w oparciu o zasady prawa międzynar. Termin ten 
pojawił się w przemówieniach nowo wybranego I sekr. SED E. Honeckera na VIII Zjeździe SED w czerwcu 1971, który m.in. oświadczył: „prze-
ciwieństwa między NRD i NRF... stały się silniejsze i stąd też proces rozgraniczenia między dwoma państwami we wszystkich dziedzinach... 
będzie się pogłębiał" (dass die Gegensatzlichkeit zwi-schen uns und der BRD... sich yerstarkt und dass darum der Prozess der Abgrenzung 
zwischen beiden Staaten in allen Bereicheń... tiefgehender wird). Wyrazem realizacji A. było zlikwidowanie od l VII 1971 taryfy telefonicznej 
oraz pocztowej
na listy i przesyłki kierowane z NRD do NRF w wysokości identycznej jak w 'wewn. obrocie NRD oraz zastąpienie jej taryfą obowiązującą w 
stosunku do państw. Europy Zach. Następnym krokiem w kierunku A. było zlikwidowanie 7 VII 1971 w rządzie NRD Sekretariatu Stanu do 
spraw zachodnioniem. — Staatssekretariat fur Westdeu-tsche Fragen; urząd ten był utworzony 17X11 1965 jako odpowiednik Ministerstwa do 
Spraw Ogólnoniemieckich w rządzie NRF—Ministe-rium fiir gesamtdeutsche Frągen, pod identyczną nazwą „fiir gesamtdeutsche Fragen", 
zmienioną na „fur westdeutsche Fragen" 1967. Również uległy zmianie nazwy związków twórczych, z zaznaczeniem przynależności do NRD, a 
także jako międzynar. znak na samochodach NRD zostały wprowadzone litery DDR, w miejsce tradycyjnego D.
VIII Parleitag der SED, Berlin 1971.
ABBYNIA ->• Etiopia.
•      6
ABM, ang. Anti-ballistic-missiles ['broń antyba-listyczna'], obronny system antyrakietowy; przedmiot rokowań międzynar. ~> SALT; przedmiot 
pierwszego po II wojnie świat, układu o ograni-
-czeniu zbrojeń, podp. 26 V 1972 w Moskwie przez rządy USA i ZSRR o redukcji systemów obrony przeciwrakietowej, treści następującej:
,,Stany Zjednoczone Ameryki i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w dalszym ciągu nazywane Stronami, wychodząc z założenia, że wojna nuklearna miałaby katastrofalne 
konsekwencje dla całej ludzkości, uważając, że skuteczne środki ograniczenia systemów obrony przeciwrakietowej byłyby istotnym czynnikiem ograniczenia wyścigu zbrojeć w zakresie 
strategicznych broni ofensywnych i doprowadziłyby do zmniejszenia ryzyka wybuchu wojny z zastosowaniem broni nuklearnych, wychodząc z założenia, że ograniczenie systemów obrony 
przeciwrakietowej, podobnie jak niektóre uzgodnione środki odnoszące się do ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych, przyczyniłoby się do utworzenia warunków bardziej 
sprzyjających dalszym rokowaniom na temat ograniczenia zbrojeń strategicznych. Postanawiają:
Art, I* l. Każda ze Stron zobowiązuje się ograniczyć systemy obrony przeciwrakietowej (ABM) i podjąć inne środki zgodne z postanowieniami niniejszego układu. 2. Każda ze Stron zobowiązuje 
się nie rozwijać systemów ABM dla obrony terytorium własnego kraju i nie tworzyć bazy dla tego rodzaju obrony oraz nie rozwijać systemów ABM dla obrony poszczególnych regionów, z 
wyjątkiem wypadków przewidzianych w artykule JJI niniejszego układu.
Art. H. l. W rozumieniu niniejszego układu system ABM jest systemem zwalczania strategicznych pocisków rakietowych i ich elementów na trajektorii lotu, składającym siff obecnie z: a) 
przechwytujących pocisków rakietowych ABM, będących przechwytującymi pociskami rakietowymi, zbudowanymi i rozlokowanymi w roli ABM lub typów wypróbowanych w charakterze 
ABM; b) wyrzutni ABM będących wyrzutniami skonstruowanymi i rozlokowanymi dla wyrzucania przechwytujących pocisków rakietowych ABM;
c) radaru ABM będącego radarem skonstruowanym i rozlokowanym w roli ABM lub radaru typu wypróbowanego w charakterze ABM. 2. Elementy składowe systemu ABM, wyliczone w 
paragrafie I niniejszego artykułu obejmują elementy: a) operacyjne; b) w budowie; c) w próbach; d) przechodzące przegląd, reperacje lub przebudowe; e) złożone na przechowanie.
Art. TO. Każda ze Stron zobowiązuje się nie rozwijać systemów ABM, ani ich części składowych, z wyjątkiem: a) wewnątrz rejonu dyslokacji jednego systemu ABM, mającego promień 150 km 
z centrum w stolicy kraju — Strony, Strona może rozwinąć (l) nic więcej niż 100 wyrzutni ABM i nie więcej niż 100 pocisków przechwytujących ABM w wy-
FSMfO

7 Abolicjonizm
rzutniach i (2) radary ABM w ramach nie więcej niż 6 zespołów radarów ABM, przy C2ym obszar każdego zespołu stanowi koło o średnicy nie przekraczającej 3 km, b) wewnątrz rejonu 
dyslokacji jednego systemu ABM, mającego promień 150 km i obejmującego silosy z wyrzutniami ICBM, Strona może rozwinąć: (l) nie więcej niż 100 wyrzutni ABM i nie więcej niż 100 
przechwytujących pocisków rakietowych ABM w wyrzutniach, (2) dwa wielkie radary ABM o potencjale porównywalnym do odpowiednich radarów ABM operujących lub będących w budowie 
w momencie podpisania niniejszego układu w rejonie dyslokacji systemu ABM, obejmującym silosy z wyrzutniami ICBM, i (3) nie więcej niż 18 radarów ABM, każdy o potencjale mniejszym 
od potencjału mniejszego z dwóch wymienionych wyżej wielkich radarów ABM.
Alt. IV. Ograniczenia wymienione w art. III nie odnoszą się do systemów ABM i ich części składowych, używanych dla celów prac wdrożeniowych lub przechodzących próby i rozlokowanych 
na obecnie istniejących lub dodatkowo uzgodnionych poligonach służących do prób. Każda ze Stron może mieć w sumie nic więcej niż 15 wyrzutni ABM na poligonach służących do 
przeprowadzania prób.
Art. V. I. Każda ze Stron zobowiązuje się nie prowadzić prac wdrożeniowych, nie wypróbowywać oraz nie rozwijać systemów ABM i ich komponentów, działających z morza, powietrza lub 
ruchomych urządzeń naziemnych. 2. Każda ze Stron zobowiązuje się nie prowadzić prac wdrożeniowych, nie wypróbowywać i nie rozwijać wyrzutni ABM wyrzucających na raz z jednej 
wyrzutni więcej od jednego rakietowego pocisku przechwytującego ABM, ani też nie modyfikować już rozwiniętych wyrzutni w celu wyposażenia ich w tego rodzaju zdolność, ani też nie 
prowadzić prac wdrożeniowych, -nie wypróbowywać i nie rozwijać automatycznych, półautomatycznych lub innych podobnych systemów szybkiego ponownego ładowania wyrzutni ABM.
Art. VI. By zwiększyć gwarancje skuteczności ograniczeń systemów ABM i ich części składowych przewidzianych niniejszym układem, każda ze Stron zobowiązuje się: a) nie nadawać 
pociskom rakietowym, wyrzutniom lub radarom innym niż rakietowe pociski przechwytujące ABM, wyrzutnie ABM lub radary ABM zdolności zwalczania strategicznych pocisków rakietowych 
lub ich elementów na trajektorii lotu i nie wypróbowywać w charakterze ABM; b) nie rozwijać w przyszłości radarów wczesnego ostrzegania o ataku strategicznych pocisków rakietowych, z 
wyjątkiem radarów rozlokowanych na peryferiach terytorium kraju i skierowanych na zewnątrz.
Art. VII. Z wyjątkiem wypadków przewidzianych postanowieniami niniejszego układu można nadal dokonywać modernizacji i wymiany systemów ABM lub ich części składowych.
Art. VIII. Systemy ABM lub ich części składowe powyżej liczby lub na zewnątrz obszarów określonych w niniejszym układzie zostaną zniszczone lub rozmontowane w drodze uzgodnionej 
wzajemnej procedury i możliwie najkrótszym uzgodnionym okresie.
Art. IX. By zapewnić zdolność działania i skuteczność niniejszego układu, każda ze Stron zobowiązuje się nie przekazywać innym państwom i nie rozwijać, poza swym własnym terytorium, 
systemów ABM lub ich części składowych ograniczonych niniejszym układem.
Art. X. Każda ze Stron zobowiązuje się nie podejmować żadnych, międzynarodowych zobowiązań, sprzecznych z niniejszym układem.
Art. XI. Strony zobowiązują się kontynuować aktywne rokowania na temat ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych.
Art. XII. I. W celu zagwarantowania podporządkowania się postanowieniom niniejszego układu, każda ze Stron będzie używać będących do jej dyspozycji, narodowych (w przeciwieństwie do 
międzynarodowych — BS) technicznych środków weryfikacji, w sposób zgodny z ogólnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego. 2. Każda ze Stron zobowiązuje się nie zakłócać 
działania narodowych technicznych środków weryfikacji drugiej Strony, stosowanych zgodnie z paragrafem l niniejszego artykułu. 3. Każda ze Stron zobowiązuje się nie stosować środków 
świadomego maskowania, utrudniającycli kontrolę przy pomocy narodowych środków technicznych, zgodną z postanowieniami układu. Obowiązek ten nie pociąga za sobą konieczności wprowa-
dzania zmian do obecnych praktyk dotyczących konstrukcji, montażu, przeróbek lub przeglądów technicznych.
Art. XIII. l. Dla służenia zadaniom i realizacji postanowień niniejszego układu Strony powołają w szybkim czasie stałą komisję konsultacyjną, w ramach której będą one:
a) rozważać problemy dotyczące przestrzegania podjętych zobowiązań i związanych z nimi sytuacji, które mogą być uznane za dwuznaczne; b) dostarczać na zasadzie dobrowolności takich 
informacji, jakie którakolwiek ze Stron uzna za' niezbędne dla zapewnienia ufności w przestrzeganiu podjętych zobowiązań; c) rozważać kwestie związane z niezamierzonym zakłóceniem 
działania narodowych technicznych środków weryfikacji; d) rozważać możliwe zmiany w sytuacji strategicznej, mające wpływ na postanowienia niniejszego układu; e) uzgadniać procedurę, 
terminy zniszczenia lub zdemontowania systemów ABM lub ich części składowych, w wypadkach przewidzianych postanowieniami niniejszego układu; f) rozważać — gdy uznają to za właściwe 
— ewentualne propozycje dalszego zwiększania skuteczności niniejszego układu włącznie z propozycjami poprawek zgodnych z postanowieniami tego układu; g) rozważać — gdy uznają to za 
właściwe — propozycje dalszych środków zmierzających do ograniczenia zbrojeń strategicznych. 2. Strony w drodze konsultacji ustalą — a gdy uznają to za właściwe mogą zmieniać — przepisy 
regulujące procedurę stałej komisji konsultacyjnej, jej skład i inne związane z nią sprawy. Art. XIV. l. Każda ze Stron może proponować poprawki do niniejszego układu. Uzgodnione poprawki 
wejdą w życie zgodnie z procedurą dotyczącą wejścia w życie niniejszego układu. 2. W 5 lat po wejściu w życie niniejszego układu i następnie w odstępach pięcioletnich. Strony będą razem 
dokonywać przeglądu tego układu.
Art. XV. l. Niniejszy układ będzie ważny w czasie nieograniczonym. 2. Każda ze Stron realizując swą suwerenność narodową będzie miała prawo wycofać się z niniejszego układu, jeśli 
zdecyduje, że nadzwyczajne wydarzenia mające związek z przedmiotem niniejszego układu zagroziły jej najwyższym interesom. Strona zawiadomi o swej decyzji. drugą Stronę na 6 miesięcy 
przed wycofaniem się z układu. Zawiadomienie takie winno obejmować zreferowanie nadzwyczajnych wydarzeń, które zdaniem Strony przedstawiającej zawiadomienie, zagroziły jej 
najwyższym interesom. Art. XVI. l. Niniejszym układ podlega ratyfikacji zgodnie z procedurą przewidzianą przez konstytucję każdej ze Stron. Układ wejdzie w życie w dniu wymiany 
dokumentów ratyfikacyjnych. 2. Niniejszy układ zostanie zarejestrowany zgodnie z artykułem 102 Karty Narodów Zjednoczonych.
Podpisano w Moskwie 26 maja 1972 w dwóch egzemplarzach, każdy po angielsku i rosyjsku, przy czym oba teksty mają równą moc prawną. Za Stany Zjednoczone Ameryki:
. Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki; za Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Sekretarz Generalny Komitetu Centralnego KPZR" Układ wszedł w życie 28 VII 1972. Zbiór 
dokumentów 1972.
ABOLICJONIZM [tac. abolitio 'zniesienie'], (ang. Abolitionism, franc. Abolitionnisme, hiszp. Abo-licionismo, roś. Abolicyonizm), miedzynar. 
termin określający ruch społ. w XIX w. w W. Brytanii i USA oraz w innych krajach, utrzymujących niewolnictwo Murzynów, którego celem było 
zniesienie —f niewolnictwa.
H. J. NIEBOER Simery as an Industridl System, The Hague 1900; R. COUPLAND The British Anti-SImefy Move-ment, London 1933.
ABU MUSA -r Ormuz. •   8
ABU SIMBEL, miejscowość staroż. Nubii (ob. w Egipcie, w pobliżu granicy z Sudanem), słynna ze świątyń pośmiertnego kultu faraona Ramze-
sa II i jego żony Nefertari, posiadających wartości unikalne w historii sztuki, uratowanych przez UNESCO od zatopienia przez wody Nilu, gdy 
Egipt budował Zaporę —r Asuańską. 22 VI 1959 Rada Wykonawcza UNESCO postanowiła rozpocząć kampanię świat, w celu uratowania ko-
losalnych, 20- i 10-metrowych rzeźb, ustawionych przed frontonem świątyń oraz ścian z płaskorzeźbami scen rei. i batalistycznych. Dzięki po-
mocy finansowej i techn. 50 państw—czł. UNESCO—16X11963 rząd ŻRĄ przystąpił do akcji przenoszenia fragmentami rzeźb i płaskorzeźb na 
teren wyższy od przyszłego zalewu. Ewakuacja zabytków, pierwsza tej miary w historii świata, zakończyła się pełnym sukcesem w sierpniu 1968.
W akcji ratowniczej brała udział poi. ekspedycja archeologiczna pod kierownictwem prof. K. Mi-

Administracja powiernicza ONZ 19
chałowskiego, która ocaliła m.in. freski z Faras. Według opinii UNESCO: „po raz pierwszy solidarna współpraca międzynarodowa znalazła wyraz 
w tak ważnym dla kultury momencie, dzięki idei, że pewne pomniki religijne, historyczne i artystyczne należą do całej rasy ludzkiej". Przykład 
Abu S. spowodował, że 1966 rząd Peru zainicjował międzynar. kampanię dla ratowania od procesu destrukcji ruin Machu Picchu. K. 
MICIIAŁOWSKI Faras, Warszawa 1962; UN Monthly Re-port 4/1964, s. 79-84; K. DZIEWANOWSKI Archanioły i Soikale, Warszawa 1965; K. 
MICHAŁOWSKI Faras Die Kathedrale auf dem Wustenland, Warszawa 1967; Z. JE-] ŻEWSKA Na krańcach czasu, wyd. 2, Warszawa 1970.
•      9
ABU ŻABI SPRAWA (ang. Abu Dhabi Case, franc. Cas d'Abu Dhabi, hiszp. Caso Abu Dhahi, roś. Wopros Abu Dąbi), termin międzynar. — 
spory między szejkiem Abu Żabi a bryt. Petroleum Development Ltd. o interpretację, zawartego III 1939 układu naftowego, dotyczące sprawy, 
czy umowa obejmuje tylko dno morza wód przybrzeżnych, czy także —> szelf kontynentalny poza wodami terytorialnymi; spór został 
rozstrzygnięty we wrześniu 1951 przez wybranego przez obie strony rozjemcę Lorda Asquitha of Bishopstone, który odpowiedział: „tak" na 
pierwsze pytanie, a „nie"—na drugie.
STRUPP-SCHLOCHAUER Worterbuch des Yoikerrechts, Bd. l, Berlin 1960, s. 9-10.
ACRE ->• Boliwia. ACTA APOSTOLICAE SEDIS ->- Watykan.
•    10
ACT OF SETTLEMENT, ang. ustawa o następstwie tronu, uchwalona 1701, wprowadziła obowiązek przynależności monarchy w Anglii do 
kościoła (-> Habeas Corpus Act), stwarzając niezawisłość sądów od władzy królewskiej, co miało wpływ międzynar. na rozwój sądownictwa.
•    11
ADDIS ABEBA, stolica Etiopii, siedziba ->- Organizacji Jedności Afrykańskiej.
•    12
ADELA, ang. Atlantic Development Groiip for Latin America, Investment Co., Atlantycka Grupa do 
Sprawy Rozwoju Ameryki Łacińskiej, korporacja inwestycyjna zał. 28 IX 1966 w Luksemburgu przez 
ponad 50 instytucji przem. i finansowych Europy Zach., Japonii, Kanady i USA, z kapitałem 
zakładowym 40 min dół.; zadaniem A. jest przygotowanie analiz możliwości prywatnych inwestycji w 
Ameryce Łacińskiej, udzielania pomocy techn. i kredytowej prywatnym inwestorom (do 50%). 
Siedziba: Luksemburg, publ.:
ADELA Information Bulletin.
•    13
ADEN (ang., franc., hiszp., roś. Aden), największe miasto i gł. port Jemenu Pd.; do 1967 nazwa wspólna dla terytoriów zależnych od W. Brytanii, 
zw. 1959-67 Federacją Arabii Pd. lub A. (Arabia Pd.): l) region miasta i portu noszący ang. nazwę Aden Colony; 2) szejkaty, emiraty i sułtanaty 
arab., położone między Jemenem a miastem A., które w XIX i XX w. zawarty układy lenne z W. Brytanią: wsch. część tego obszaru nosiła nazwę 
Eastern Aden Protectorate, zach.—West Aden Protectorate. Do całego tego obszaru rościł
pretensje Jemen, od 1953 zgłoszone oficjalnie w ONZ. Zarówno kolonia A., jak i protektoraty A. przestały istnieć 30X11967, po wycofaniu się 
wojsk bryt. i proklamowaniu Jemenu Południowego.
R. R. ROBINS Legat Status of Aden Colony and Aden Protectorate, w: American Journal of Internalional Law 331 /1939; S. KING Imperial 
Outpost — Aden, New York 1964;
J. PAGET Last Post: Aden 1964-67, London 1969; The Mid-die East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 789-792.
•    14
ADHEZJA [tac. adhaesio 'przyleganie'], (ang. Adhesion, franc. Adhesion, hiszp. Adhesión, roś. Prisojedinienije), termin międzynar. — akces do 
otwartego układu wielostronnego przez państwo, które go nie podpisało, ale jest gotowe stosować się do jego postanowień generalnych lub do 
części jego postanowień określonych w deklaracji adhe-zyjnej.
•    15
AD HOC [tac.; "ze względu na dany wypadek'], termin międzynar.—w ONZ, jak i w innych organizacjach międzynar. powoływane są komisje 
ad hoc, co oznacza, że jest to komisja niestała, powołana doraźnie dla ściśle określonego celu.
•    16
AD INTERIM [tac.; 'tymczasowy'], termin międzynar., informujący, że dany dyplomata wykonuje swe funkcje chwilowo, tymczasowo, np.
•> charge d'affaires a.i.
•    17
ADJUSTABLE PEG SYSTEM [ang.; 'nastawny system, podtrzymywania wartości pieniądza'], międzynar. termin giełdowy, istniejący w syste-
mie walutowym IMF do 15 VIII 1971, tj. daty załamania się wymienialności dolara na złoto;
kontrolowanie wahań na giełdzie kursu walut państw członkowskich IMF, tak aby granice tych wahań (tzw. punkty interwencyjne, intervention 
points) wynosiły Wo w górę lub w dół od przyjętego kursu podstawowego, np. dla czł. EWG wynosił 0,75°/o. W 1970 rozważano w IMF zwięk-
szenie wahań kursów walut, tzw. szerszy margines (the wider band) do 31>/o a nawet 5% (w górę lub w dół) oraz tzw. pełzający system pod-
trzymywania wartości pieniądza (crawling peg), który miał ograniczać codzienne fluktuacje giełdowe w ramach „stałego" lub „szerszego margi-
nesu"; parytet wynikałby z ruchomej przeciętnej kursów, tak że dostosowywałby się stopniowo do tendencji zniżkowych czy też zwyżkowych. Do 
III 974 nie zostały jednak podjęte żadne uchwały dotyczące nowego a.p.s.
S. BRITTON, The Price of Economic Freedom. A Guide to Flexible Exchange Ratę, London 1970; The Economist 28 VIII 1971.
•    18
AD LIMINA APOSTOLORUM [łac.; 'do progów apostolskich'], termin w Kościele katol. oznaczający początkowo pielgrzymki do grobów Pio-
tra i Pawła w Rzymie; od 1585 oficjalny termin Watykanu na obowiązkowe sprawozdawcze okresowe przyjazdy biskupów do papieża. 
ADMINISTRACJA NZ D/S POMOCY I ODBUDOWY -> UNRRA.
•    19
ADMINISTRACJA POWIERNICZA ONZ (ang.
UN Trusteeship Administration, franc. Admini-

20 Administracja publiczna międzynarodowa
stration fiduciaire de 1'ONU, hiszp. Administra-ción fiduciaria de la ONU, roś. Administracyja po opiekie OON), ustanowiona 1945 Kartą NZ 
(rozdz. XII i XIII) dla tzw. mandatowych obszarów LN, odłączonych od państw nieprzyjacielskich w wyniku II wojny świat, oraz dla obszarów 
dobrowolnie włączonych do systemu powierniczego NZ przez państwa odpowiedzialne za ich administrację. Karta NZ dla tych —> terytoriów 
nie-autonomicznych wprowadziła pojęcie „obszary powiernicze". Państwa administrujące (art. 76 p.b. Karty NZ) zobowiązały się popierać 
dążenia ludności tych terytoriów w kierunku samorządu lub niepodległości. Karta NZ (rozdz. XIII) powołała Radę Powierniczą, Trusteeship 
Councii; Zgr. Og. NZ utworzyło Komitet d/s Administracji Powierniczej oraz Informacji o Terytoriach Nieautono-micznych, a Sekretariat ONZ 
odpowiedni departament, na którego czele stoi jeden z zastępców Sekr. Gen. W czasie -»• Konferencji NZ w San Francisco, 1945, rząd ZSRR 
domagał Się, aby system powierniczy określić jako przejściowy na czas ustalony ściśle, w którym terytoria nieautonomicz-ne uzyskać miały 
niepodległość. Mocarstwa zach. przeforsowały jednak formułę „samorząd lub niepodległość" bez określenia terminu. Również mimo protestów 
ZSRR mocarstwa zach. powołały do życia A.P. ONZ już 19X1945, tj. na 5 dni przed ukonstytuowaniem się gł. organów ONZ. Państwami 
Administratorami były 1945-60: Australia, Belgia, Francja, Nowa Zelandia, W. Brytania i USA oraz 1956-60 Włochy odpowiedzialne w tym 
czasie za Somalię. W 1960, w związku z dekolonizacją swych obszarów, Francja i Włochy złożyły swe funkcje administratorskie; podobnie 1961 
Belgia, ZSRR 12X11961 zażądały całkowitej likwidacji A.P. ONZ, stało się to jednak niemożliwe na skutek -> veta W. Brytanii i USA. Niemniej 
autorytet Rady Powierniczej został ograniczony poważnie przez podporządkowanie jej Komitetowi -»• Dekolonizacji, zw. Komitetem 24. W 
1966-70 skład Rady uformował się następująco: Australia, Nowa Zelandia, W. Brytania i USA jako administratorzy, czł. stali Rady 
Bezpieczeństwa: Chiny, Francja i ZSRR oraz, zgodnie z art. 86 p.a. Karty NZ, jedno państwo dokooptowane dla równości głosów— Liberia. 
Wobec procesu dekolonizacji 1973 pod A.P. ONZ pozostały tylko ->• Nowa Gwinea, UN Trust Territory administrated by Australia oraz
-»• Powiernicze Wyspy Pacyfiku, UN Trust Territory of the Pacific Islands (w nomenklaturze amer.: US Trust Territory...). Przyznania im nie-
podległości domaga się Komitet Dekolonizacyjny ONZ.
Q. WRIGHT Mandates under the League o f Nations, Chicago 1939, s. 218; A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Posiguerra, vol. 2, Merico DF 1946, vol. l, s. 141-143; C. V. NARAYAN Analysis of 
the Pnnciptes and System of Internatlonal Trusteeship in the Charter, Geneya 1951, a. 206; S. THULLEN Pro-blems of the Trusteeship System: A Study of Political Beha-vior in the UN, Geneva 
1964, s. 217; S. M. ALLEN Decolo-nization In Smali Island Terrttories, New York 1966; The Far East and Austrat-Asia 1972, London 1972, s. 1163-1183.
•    20
ADMINISTRACJA PUBLICZNA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational Civil Service, franc. Administration publique intemationale, 
hiszp. Ad-ministración Publica Internacional, roś. Mieźdu-narodnaja obszczestwiennaja administracyja), termin międzynar.—aparat adm. 
międzyrządowych organizacji międzynar., którego podstawowa zasada 'została sformułowana 1920 w stosunku do funkcjonariuszy LN: 
„obowiązki nie są narodowe, lecz międzynarodowe". Podobnie Karta NZ, w art. 100 potwierdza tę zasadę i domaga się poszanowania „ściśle 
międzynarodowego charakteru funkcji Sekretarza Generalnego i personelu Sekretariatu". Praktyka LN, a z kolei ONZ rozwinęła system jednolitej 
m.a.p. Zgromadzenie Ogólne NZ, 13 II 1946 postanowiło stworzyć specjalną komisję d/s a.p.m., którą 1947 powołał ECOSOC p.n. 
Administracyjny Komitet Koordynacji, Ad-ministratiye Committee on Coordination, złożony z szefów wszystkich organizacji wyspecjalizowa-
nych pod przewodnictwem Sekr. Gen. NZ. W lipcu 1948 Komitet powołał Radę Konsultacyjną ' M.A.P., Intemational Civil Service Advisory 
Board (ICSAB); jego struktura została zreformowana decyzją Zgr. Og. NZ 17X111963. W skład Rady złożonej z przewodu, i 10 czł., mianowa-
nych przez Sekr. Gen. nie mogą wchodzić funkcjonariusze ONZ czy organizacji wyspecjalizowanych, tylko eksperci niezależni, którzy mają ko-
mitetowi służyć jako ciało opiniodawcze i inspirujące. W 1949-70 w skład Rady wchodzili eksperci: "Brazylii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, 
Indii, Japonii, Kanady, Meksyku, Nigerii, Polski, Sudanu, W. Brytanii, Urugwaju, USA i ZSRR.
Officidt Journal of the League of Natlons nr 4, June 1920;
ICSAB: Mandato y Funcciones de la Junta Consultiva de Administración Publica Internacional, New York 31 V 1966 (również w jeż. ang. i franc.); Intemational Administration. Its Eyolution 
and Contemporary Applications, cdit.: R. S. Jordan, New York 1970. s. 299.
•   21 ADMINISTRACJA PUBLICZNA, PROGRAM
ONZ (ang. UN Program in Public Administration, UNPPA, franc. Programme de 1'ONU sur l'ad-ministration publique, hiszp. Programa de la 
ONU sobre Administración Publica, roś. Obszczestwiennaja administracyja, Programma OON), nazwa programu kształcenia kadr adm. krajów 
rozwijających się z pomocą ONZ, opracowanego (po wstępnych studiach regionalnych prowadzonych od 1954 przez ONZ) przez grupę 
ekspertów Brazylii, Francji, Ghany, Indii, Iranu, Jugosławii, Polski, Rep. Malgaskiej, Wenezueli, W. Brytanii, ŻRĄ i ZSRR na naradzie w 
Nowym Jorku 16-24 11967. Program zakłada, że częścią integralną rozwoju państw jest sprawnie działająca a.p. i z tego powodu należy 
zastosować wiele środków, pozwalających na upowszechnienie nauk. metod organizacji pracy a.p. w krajach rozwijających się. Program 
realizowany przez ONZ w Dekadzie Rozwoju 1971-80.
Międzynar. org. kształcenia kadr a.p., zarej. w ONZ:
Inst. Międzynar. Nauki Administracji, Intemational Institute of Administrative Science, żal. 1953, siedziba w Brukseli. Członkowie reprezentanci: 39 państw; Statut doradczy (B) ECOSOC i 
UNESCO; pub!.: Intemational Review of Ad-mtnistratlve Science oraz studia specjalistyczne;
Inst. Nauk Administracyjnych, The Institute of Management Sciences, żal. 1953, z siedzibą w Nowym Jorku, z zadaniem kodyfikowania reguł administracyjnych. Posiada statut doradczy (B) 
UNESCO, publ.: Management Science;
Miedzyamer. Ośrodek d/s Administracji Publicznej, Centro Interamericano de Capacitación en Administración Publica (CICAP), Interamerican Centre for Public Administration, zał. 1960 w 
Buenos Aires przez CIES; Ośrodek finansowany i kontrolowany przez OPA; sprawozdania o działalności CTCAP publ.; I n formę Annual del Secretarlo General del ta OEAIOAS;

Aerocasco 29
Regionalna Wschodnia Organizacja d/s A.P., Eastern Regio-nal Organization for Public Administration, zat. 1958, siedziba w Manili, publ. 
EROPA Review:
Wyższa Szkoła A.P. dla Ameryki Srodk., Eseuela Superior
de Administración Publica para Amźrica Central (ESAPAO,
zat. przez rządy tego regionu 1954, z siedzib; w San Josź
(Kostaryka).
The UN Program in Public Administration. New York 1967.
•    22
ADMINISTRACJA WSPÓŁPRACY MIĘDZYNARODOWEJ USA (ang. US Intemational Co-operation Administration, franc. 
Administration de la cooperation internationale des E.U., hiszp. Administración de la Cooperación Internacional de los EE.UU., roś. Uprawlenije 
dietami mież-dunarodnogo sotrudniczestwa SSzA), urząd USA, powołany do życia 1957, jako instytucja —r Programu USA Wzajemnego 
Bezpieczeństwa, podległy bezpośrednio prezydentowi Stanów Zjedn., odpowiedzialny za administrację •-> pomocy zagranicznej USA, zarówno 
gosp., jak techn. i wojsk., a także za udzielanie gwarancji inwestycyjnych prywatnym firmom amer. za granicą i wspomóg dewizowych 
centralnym bankom krajów, z którymi Stany Zjedn. mają bilateralne u-kłady, w ramach popierania —»• płynności międzynarodowej.
Department of State. Report to Congress on the Mulual Se-curity Program. For the Fiscal Tear 1960.
•    23
ADMINISTRATORZY   APOSTOLSCY   (ang. Apostolic administrators, franc. Administrateurs apostoliques, hiszp. Administradores 
apostółicos, roś. Watikanskije administratory, tac. Administra-tores Apostołka), urząd w Kościele katolickim (określony art. 248, p. 2 i 312-318 
Kodeksu ~-> Prawa Kanonicznego); zarządcy diecezji ustanowionej jako jednostka adm. tymczasowa, w odróżnieniu od diecezji episkopalnych, 
zarządzanych przez biskupów rezydencjalnych; instrument polityki Watykanu nieuznawania zmian granic państw.; zastosowany po Uchwałach 
Poczdamskich w stosunku do Polski —>- Watykan.
Codex lwis Canonici, Vaticano 1930.
•    24
„ADMIRAŁ GRAF SPEE", pancernik niem., który 13X111939 ciężko uszkodzony w bitwie z bryt. krążownikami w ujściu Rio de la Pląta 
schronił się do neutralnego portu Montevideo, gdzie uzyskał prawo zatrzymania się na 72 godz;
17X111939 pancernik wypłynął poza wody terytorialne Urugwaju i zatonął; załoga przewieziona argent. parowcem do Buenos Aires została in-
ternowana zgodnie z art. 10 —> Haskiej Konwencji z 29 VII 1899. Poza tym rząd Urugwaju zastosował sankcje do niem. statku handl. „Taco-
ma". Przeciwko przeprowadzeniu bitwy w ujściu La Płaty państwa Ameryki Łacińskiej złożyły wspólny protest zarówno w Berlinie, jak i w Lon-
dynie, powołując się na ogłoszoną przez państwa kontynentu amer. 3X1939 Deklarację Panamską o ustanowieniu Strefy —r Bezpieczeństwa 
Zach. Półkuli, szer. 300 mil od brzegu; oba rządy Rzeszy i W. Brytanii odpowiedziały, że nie uznają jednostronnej Deklaracji Panamskiej.
Librę Azul de la Republica Orientdl del Uruguay. Antece-dentes relatiyos al hundimiento del acorazado „Admiral Graf Spec" y a la internación del barco mercanto „Tacoma** — Uruguayan 
Blue Book. The Documents Relating to the Sink-ing of the „Admiral Graf Spee" and the internment of the merchant yessel „Tocoma" Montevideo 1940.
ADN ->• Agencje Prasowe.
•    25
ADOPCJA [tac.; 'przysposobienie'], (ang. Adop-tion, franc. Adoption, hiszp. Adopción, roś. A-doptacyja), termin międzynar.—przejęcie obo-
wiązków rodzicielskich w stosunku do obcego dziecka lub obcej osoby dorosłej, przedmiot wielostronnych konwencji międzynar. od 1964, daty 
uchwalenia na X Haskiej Konferencji Międzynar. Prawa Prywatnego, pierwszej konwencji w sprawie przysposobienia; wcześniej istniały umowy 
bilateralne regulujące przypadki, gdy strony przysposobienia mają obywatelstwa różne. W myśl polskiej ustawy o ->• prawie międzynar. 
prywatnym z 12X11965 (Dz.U. 1965, póz. 290, art. 22) „Przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiającego. Jednakże 
przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona".
B. WALASZEK: Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, Warszawa 1966^ C. OLIVIER Adapter un enfant, Paris 1974.
ADP ->- System ADP.
•    26
AD REFERENDUM [tac.; 'do odwołania się'], termin międzynar., używany: l) przy podpisie jakiegoś aktu międzynar. przez dyplomatę, którego 
pełnomocnictwa nie obejmują wszystkich punktów umowy, przez co zaznacza, że podpis stanie się formalnie ważny po wyrażeniu zgody przez 
rząd; 2) przy zgodzie stron na odłożenie na jakiś czas omawianej sprawy do czasu jej zbadania na nowo.
•    27
ADWENTYŚCI [łac. adventus 'przyjęcie'], (ang-. Adventists, franc. Adventistes, hiszp. Adyentistas, roś. Adwientisty), chrześcijańska grupa rei., 
zał. 1831 w USA przez W. Millera, dzieląca się na „a. dnia siódmego" święcących sobotę i „a. tysiąclecia" święcących niedzielę, wierzących w 
ponowne przyjście Chrystusa; od 1863 zorganizowana w Generalną Konferencję Adwentystów Dnia Siódmego, Generał Conference of Seventh-
Day Adventists, z siedzibą w Waszyngtonie, posiadającą swe kościoły w większości państw świata, także w Polsce; od 1945 zarej. w ONZ; publ. 
tygodnik Review and Herold.
Yearbook of International Organizations 1973.
ADWOKACI •-> Prawnicze organizacje międzynarodowej.
•    28
AEROBUS [franc. aćrobus], termin międzynar. — wielkie odrzutowe samoloty komunikacyjne, średniego zasięgu, na 250 i więcej pasażerów; 
produkowane przez —r Sud-Aviation z oznakowaniem A 300B. Wiele linii lotn. zapowiedziało wprowadzenie a. do regularnych linii w dekadzie 
1971-80.
•    29
AEROCASCO [wł.; 'hełm lotniczy'], termin międzynar.—ubezpieczenie —>• statków powietrznych od szkód poniesionych w katastrofach lub 
wyrządzonych na ziemi. W myśl Rzymskich ->• Konwencji Lotniczych 1933 ubezpieczenia winny mieć charakter obligatoryjny dla regularnych 
linii lotniczych.

30 Aerofłot
•    30
AEROFŁOT, roś. nazwa linii lotn. ZSRR powstałej 1923, posiadającej największą w świecie sieć połączeń, ilość lotów i pasażerów. W 1968 A. 
przewiozła 62,5 min pasażerów przy 61,7 min pasażero-tysiąco-kilometrach (w tymże roku największa amer. linia Pan-American Worid Air-
ways—5,7 min pasażerów przy 26,5 min pasażero-tysiąco-kilometrach). A. eksploatuje samoloty odrzutowe i śmigłowce produkcji radź.: AŃ 24, 
IŁ 18, IŁ 62, JAK 40, TU 104, TU 114, TU 124, TU 134, TU 154 oraz KA 18, KA 26, JAK 24, MI l, MI 4, MI 6, MI 10. W 1971 odbył próbny 
lot do Francji na Wystawę Lotniczą pierwszy ponaddżwiękowy samolot pasażerski A. —TU 144. W 1970 A. posiadała łączność z 48 zagr. 
portami lotn. i jej sieć zagr. przekroczyła pół min km. Sieć wewn. linii lotn. ZSRR obsługiwana przez A. wzrosła z 481 tyś. km w 1965 do 773 
tyś. km w 1970. W tym samym 5-leciu przewieziono ok. 300 min pasażerów; A. utrzymywał równocześnie łączność z 60 krajami całego świata.
•    31
AEROSTATY I STRATOSTATY (ang. Aerosta-tes, balloons, franc. Aerostats, hiszp. Aerostatos, globos estratosfericos, roś. Aerostaty i 
stratosta-ty); termin międzynar. na statki powietrzne lżejsze od powietrza, latawce, balony i sterówce (w kształcie cygara z gondolą jedną lub 
kilkoma, wyposażone w silniki ze śmigłami i stery) oraz balony wolne z hermetyczną kabiną, przystosowane do uniesienia się w stratosferę. 
Pierwszy lot człowieka na latawcu. Chińczyka Hań Suń, miał miejsce w Chinach 196 p.n.e. Po prawie dwu milleniach 5 VI 1783 bracia 
Montgolfier przeprowadzili pierwszy lot balonem w Paryżu; 1897 Szwed S. A. Andree podjął próbę zdobycia balonem „Omen" (Orzeł) bieguna 
pn. i po 65 godz lotu wylądował o 800 km od bieguna. W czasie wędrówki do Wyspy Białej wszyscy członkowie ponieśli śmierć. Odnalezione 
1930 ich szczątki, zapiski i zdjęcia zostały opublikowane. W 1924 sterowiec niem. „Zeppelin", nazwany tak dla uczczenia niem. konstruktora 
sterowców, F. von Zeppelina, i założyciela Zeppelin-Werke w Priedrichs-hafen nad Jeż. Bodeńskim, przeleciał Atlantyk Pn. na trasie Niemcy-
USA; 1926 skand, sterowiec
•„Norge" osiągnął biegun pn. 27 V 1931 szwajc. uczony prof. fizyki Uniwersytetu w Zurychu, A. Piccard, wzniósł się z M. Kipferem na wy-
sokość 15781 m, a 18 VIII 1932 z M. Cosynsem na 16 940 m (nb. 1953 również z M. Cosynsem pierwszy zanurzył się w morzu w batyskafie na 
głębokość 3150 m). W 1934 stratostat ZSRR o-siągnął 20600 m, 1935 stratostat amer.—22066 m. W wojnie powietrznej i w dywersyjnej akcji 
zrzucania materiałów propagandowych używane od wojny prusko-franc. 1870/71; z tej przyczyny przedmiot wielu sporów międzynar. również w 
XX w., z czego przykładem klasycznym były w latach —> zimnej wojny —>- „balonowe akcje" USA.
S. A. ANDRĆE Tragedia wSród lodów. Warszawa 1937, wyd. 2 1957.
•   32
AFFIDAYIT [ang.; 'oświadczenie pod przysię-
- gą'], termin międzynar. — zaświadczenie na piśmie, przedkładane obcym władzom (np. w konsulacie, uzależniającym wydanie wizy od 
dostarczenia a., że zapraszający pokryje koszty podróży tam i z powrotem).
Diclionnaire de la terminologie du droit international, Paris 1960.
•    33
AFGANISTAN (ang. Afghanistan, franc. Afgha-nistan, hiszp. Afganistan, roś. Afganistan), Republika Afganistanu, Dżamuri Afghśnistón, 
państwo
w pd.-zach. Azji. Czł. ONZ. Pow. 647,5 tyś. km2, 17480 tyś. mieszk. (1971; wg spisów 1955—13,8 min, 1965—16,6 min); stoi.—Kabul (489 tyś. 
mieszk.—1970). Graniczy z ZSRR, Chinami, Pakistanem i Iranem; granice z ZSRR wg układu delimitacyjnego z czerwca 1946, wytyczone w te-
renie we wrześniu 1948; z Pakistanem nie rozstrzygnięty spór graniczny o —> Pusztunistan; granice z Iranem tradycyjne, nie kwestionowane 
przez żadną ze stron. Języki oficjalne: afgański i perski, waluta: afghani = 100 pul, wspierana przez IMF. Święto nar.: 27 V, rocznica 
niepodległości 1919.
Stosunki międzynar.: królestwo niezależne od 1747; w XIX w. w wyniku konfliktu zbrojnego z W. Brytanią 1838-42 i 1878-80 zostało narzu-
cone, niekorzystne dla A., przesunięcie granicy 1893 na tzw. linię Duranda (obecna sporna granica A. z Pakistanem); 1895, na podstawie poro-
zumienia ang.-ros., nastąpiło małe przesunięcie granicy na korzyść A. na pograniczu z Indiami, w rejonie gór Hindukusz, przez co oddzielona 
została Rosja od Indii i A. stał się —> państwem buforowym między bryt. kolonią Indiami a carską Rosją. W I wojnie świat. A. pozostał neutral-
ny; 1919 doszło do nowego konfliktu zbrojnego W. Brytanii z A„ wspomaganym przez Rosję Radziecką, zakończonego uznaniem przez W. Bry-
tanię niepodległości A. i traktatem przyjaźni z Ros.PSRR 1921; po kolejnym kryzysie 1928-29 A. zawarł 1931 z ZSRR -układ o neutralności i 
nieagresji. W 1934-36 A. był czł. LN. W czasie II wojny pozostał również neutralny. Po II wojnie świat. A. rozpoczął prowadzenie polityki nie-
zaangażowania, przy rozwijaniu dobrych stosunków ze wszystkimi sąsiadami i zacieśnianiu stosunków afgańsko-radz. (pomoc gospodarczo-
techn. i w uzbrojeniu, szczególnie lotnictwa). Sygnatariusz Układu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowych (1968). W czerwcu 1973 
proklamowana została republika.
Od 19X11946 czł. ONZ oraz wszystkich wyspecjal. org. ONZ, z wyjątkiem IMCO i GATT. W Kabulu mieści się Ośrodek Informacji ONZ. 
111X1963 król A.—Muhammad Zahir Szah zło-

Afro-Azjatyckie Konferencje Solidarnościowe 38
żył wizytę w siedzibie ONZ. A. jest czl. -> Planu Kolombo.
Stosunki dyplomat. (l I 1974); Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Brazylia, Bułgaria, ChRL, Cejlon, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Filipiny, Finlandia, 
Francja, Ghana, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Japonia, Jordania, Jugosławia, Liban, Meksyk, Mongolia, Nepal, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan (1961-63 zawieszone 
na skutek granicznych incydentów), Polska, Rumunia, Sudan, Syria, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, W. Brytania, Węgry, Wiochy i ZSRR.
Z Polską na szczeblu ambasad; układy handl., układy o współpracy nauk.-techn. i kulturalnej; udział poi. ekspertów w gospodarce A. i stypendyści A. w Polsce.
J. HUMLUM La geographie de l'Afganistan, f.tude d'un pays aride, Copenhague 1959; Afganistan WEP, t. l. Warszawa 1962, s. 51-53; D. N. Wn-BER Afghanistan. A Bibliography, ed. 2, New 
Haven 1963; M. B. WATKINS Afghtinistan. A Land In Transition, New York 1964; N. M. GURIEWICZ Ekonoml-czeskoje razwitije Afganistana, Moskwa 1966; A. D. DAWY-DOw Agrarnyj stroi 
Afganistana, Moskwa 1967; R. T. ACHRA-MOWICZ Afganistan 1961-1967, Moskwa 1967; L, W. ADAMEC Afshanistan 1900-1923. A Diplomatic Htstory. Los Angeles 1968; The Kabul-Times 
Annuat, 1970; The Middle East and Norlh Atrica 1972-73, London 1972, s. 137-164; Dz.U. 1972, nr 39, póz. 253, 254.
AFP —r Agencje Prasowe.
•    34
AFRO-AZJA (ang. Afro-Asia, franc. Afro-Asie, hiszp. Afroasia, roś. Afroazija), polityczny termin międzynar. powstały po II wojnie świat., 
wprowadzony przez —r solidarnościowe konferencje krajów Afryki i Azji; współpraca polit. i gosp. tych krajów stała się przedmiotem 
międzynar. badań. W Kairze ma swą siedzibę Afro-azjatycka Organizacja Współpracy Gospodarczej, Afro-Asian Organization for Economic Co-
operation, publ.:
Afro-Asian Economic Review; w Delhi ma swą siedzibę Inst. d/s Afro-azjatyckich i Świata, In-stitute of Afro-Asian and Worid Affairs, publ.:
Afro-Asian and Worid Affairs; w Paryżu ma swą siedzibę Centrum Wyższych Studiów Administracyjnych Afryki i Azji, Centre de Hautes Ćtudes 
Administratives sur l'Afrique et 1'Asie Modernę;
w Paryżu publ. jest biuletyn informacyjno-anali-
tyczny Africasia.
The Far East and Australasia 1972, London 1972, s. 1041.
•    35
AFRO-AZJACI W ONZ (ang. Afro-Asians in UN, franc. Groupe afro-asiatique a 1'ONU, hiszp. Afro-asiaticos en la ONU, roś. .Narody Azii i 
Afriki w OON). Od I Konferencji afro-azjat. w Bandungu, 1955, państwa Afryki i Azji zaczęły występować solidarnie na sesjach ONZ w 
sprawach •-> deko-lonizacji i warunków —> handlu międzynar.
Jedyna org. afro-azjat., zarej. w ONZ jest: Afro-azjatycki Konsultacyjny Komitet Prawny, Asian-African Legał Consul-tative Committee, zał. 1956 jako organizacja międzyrządowa Birmy, 
Cejlonu, Egiptu, Ghany, Indii, Indonezji, Iraku, Japonii, Maroka, Pakistanu, Syrii i Syjamu; siedziba: Delhi. P. S. BOUTKOS La Groupe Afro-Asiatique dana le Codre des Nations Unieś, Geneve 
1963, s. 511; P. OUELLE Histoire de VAfro-Asiatisme Jusqu'a Bandung: La Naissance du Thiers Monde, Paris 1965, s. 326; B. PFAHLBERG Żur Polillk Afro-Asiatischer Staaten in den Vereinten 
Nationen, 1945-1960. Baden 1966, s. 283.
•    36
AFRO-AZJATYCKA ORGANIZACJA ODBUDOWY WSI (ang. Afro-Asian Rural Reconstruc-tion Organization, AARRO, franc. 
Organisation Afro-asiatique Pour la Reconstruction Rurale, hiszp. Organización Afroasiatica de la Recon-strucción Rural, roś. Organizacyja 
wosstanowlenija sielskogo choziajstwa stran Azii i Afriki), założona 1962, z siedzibą w Delhi; organizacja międzyrząd.
Algierii, Egiptu, Etiopii, Filipin, Ghany, Indii, Iraku, Iranu, Japonii, Jordanii, Kambodży, 
Kenii, Korei Pd., Libanu, Liberii, Libii, Malezji, Maroka, Sierra-Leone, Sudanu, Syrii, Tajwanu, 
Tunezji i Wietnamu Pd. (Sajgońska administracja);
publ. kwartalnik Rural Reconstruccion. Yearbook of Internallonal Organizations, 1973.
•    37
AFRO-AZIATYCKA ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ (ang. Afro-Asian Organization for Economic Cooperation, 
AFRASEL, franc. Organisation Afro-Asiatique de Cooperation Ćconomique, hiszp. Organización Afroasiatica de Cooperación Económica, roś. 
Afro-aziatskaja or-ganizacyja ekonomiczeskogo sotrudniczestwa stran Azii i Afriki AFRAZES), założona 1958, z siedzibą w Kairze; łączy 
instytucje handl., przem. i roln. 46 krajów afro-azjat.; posiada statut doradczy (B) ECOSOC, UNCTAD i UNIDO; publ.:
Afro-Asian Economical Review oraz studia: The New State of Africa (1961), Basie Information on Afro-Asian Countries (1962) i inne.
Yearbook of Internationat Organization, 1973.
•    38
AFRO-AZJATYCKIE KONFERENCJE SOLIDARNOŚCIOWE (ang. Afro-Asian Solidarity Conferences, franc. Conferences Afro-
Asiatique de Solidarite, hiszp. Conferencias Afroasiaticas de Solidaridad, roś. Konfieriencyi solidarnosti stran Azii i Afriki), I K.S.A-A, 
zainicjowana przez Konferencję na szczycie szefów państw Birmy, Cejlonu, Indii, Indonezji i Pakistanu w Kolombo na Cejlonie, 28IV-2V1954, 
odbyła się w Bandungu (Indonezja) 18-24 V 1955, przy udziale mężów stanu 29 krajów Afryki i Azji: Etiopii, Afganistanu, Arabii Saudyjskiej, 
Birmy, Cejlonu, ChRL, Egiptu, Filipin, Indii, Indonezji, Iraku, Iranu, Japonii, Jemenu, Jordanii, Kambodży, Laosu, Libanu, Libii, Liberii, Nepalu, 
Pakistanu, Syjamu, Sudanu, Syrii, Turcji, DRW, Wietnamu Rep., Złotego Wybrzeża oraz przywódców ruchów wyzwoleńczych Algierii, Cypru, 
Malawi (wówczas Niasy), Tunezji i Afryki Pd.-Zach. Po raz pierwszy w historii spotkali się mężowie stanu Afryki i Azji; premier Indii Jawaharlal 
Nehru tak scharakteryzował wyjątkową sytuację, która doprowadziła do tej konferencji: „Nasze kraje reprezentowane tutaj z pewnością bardzo się 
różnią jedne od drugich, ale jedno mają wspólne: opowiadają się przeciw dominacji na naszych kontynentach mocarstw zachodnich". W 
rezolucjach przyjętych konferencja potępiła kolonializm i zażądała całkowitej jego likwidacji; domagała się uniwersalności ONZ i od wszystkich 
narodów polityki pokoju, nieinterwencji i samostanowienia wszystkich ludów. Uchwalono też ->• Deklarację Bandungu w sprawie zapewnienia 
powszechnego pokoju i współpracy. Bandung zrodził politykę międzynarodową -> Trzeciego Świata i przyspieszył rozpad systemu kolonialnego.
II K.S.A-A. odbyła się w Kairze 26 XII 1957-11 1958, gdzie delegaci 44 Komitetów Narodowych Solidarności Afro-azjat. postanowili utworzyć 
Stały Sekretariat K.S.A-A., z siedzibą w Kairze.
III Konferencja miała miejsce w marcu 1961 w Kairze, a IV w kwietniu 1961 w Bandungu. Sekretariat zorganizował poza tym dwie Specjalne 
Konferencje w sprawach ekon., w Kairze, w grud-

39 Afryka
niu 1958 i w maju 1960, których owocem stała się Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Afryki i Azji.
W kwietniu 1962 w Djakarcie (Indonezja) odbyła się narada reprezentantów państw, które wzięły udział w I K.S.A-A.; zdecydowano 
zorganizować „II Bandung" na szczeblu szefów rządów, zapraszając wszystkich uczestników I Bandungu oraz wszystkie państwa afro-azjat., 
które 1954-62 uzyskały niepodległość, a także Mongolię, Koreę Pn. i Pd., Cypr, Kuwejt, Samoa Zach., Rząd Rewolucyjny Angoli oraz 
przywódców ruchów wyzwoleńczych Adenu, Afryki Pd.-Zach. i Rodezji Pd. Nie osiągnięto porozumienia w sprawie zaproszenia ZSRR wobec 
opozycji ChRL, oraz w sprawie Malezji wobec opozycji Filipin i Indonezji.
5 V 1964 Rząd ZSRR ogłosił oświadczenie, w którym stwierdził, że: „40% terytorium Azji jest integrowane przez ZSRR i ta część jest 
dwukrotnie większa niż całe Chiny, o czym rząd Chin wie dobrze, jak i o tym, że licząca 7 tyś. km wspólna granica między Chinami i ZSRR 
przebiega przez Azję Środkową". Nieprzejednane stanowisko ChRL Podział polityczny Afryki
sparaliżowało jednak przygotowania do n Bandungu, do którego nie doszło ani w pierwszym terminie l O III 1965, ani w drugim 29 VI 1965, ani 
w trzecim wyznaczonym na 5X11965 w Algierze. Narada delegatów 44 państw afro-azjat. w stoi. Algierii 30X-1XI1965 zdecydowała odroczyć II 
Bandung sine die. Natomiast nie zaprzestała b. aktywnej działalności —> Organizacja Solidarności Ludów Afro-azjat., z siedzibą w Kairze;
jej konferencje stały się kierunkowymi dla ruchu solidarnościowego ludów obu kontynentów.
Bandung, Konferencja krajów AzH i Afryki (18-24 kwietnia 1955). Dokumenty i materiały, PISM, Warszawa 1955, s. 256;
G. Mc. TURNAU KAHIN The Asian, African Conference, Bandung, Indonesia, Aprii 1955-1956; L. GELBERG Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, Warszawa 
1960, t. 3, s. 498-506; PAUL F. SMETS De Bandoeng a Moshl: Contribution a 1'eiude des Conferences Afro-Asia-tiaue 1955-1963, Briurelles 1964, s. 154.
AFRO-MALGASKA ORGANIZACJA WSPÓLNOTY -» OCAM. •   39
AFRYKA (ang. Africa, franc. Afrique, hiszp. Africa, roś. Afrika), kontynent na półkuli wsch.
Państwa niepodległe i stolice

Pow. w tyś. 
km"

Ludność w 
tyś. (1970)

Data przyjęcia do 
ONZ

Terytorium zależne i 
ośrodki administracyjne

Pow.
w tyś. km"

Ludność w 
tyś. (1970)

Status polityczny 
(1973)

Afryka Pd. Rep.

l 221,0

20113

241X1945

Angola (Luanda)8

1246,7

5 500

kolonia pod nazwą

(Pretoria)"













„prowincja zamor

Algieria (Algier)

2381,7

14012

8 X 1962







ska Portugalii"

Botswana (Gaberones) Burundi 
(Bujumbura)

600,4 27,8

648 3600

17 X 1966 18 IX 
1962

Brytyjskie Terytorium 
Oceanu

0,078

2

kolonia W. Brytanii

Czad (Fort Lamy) Dahomej 
(Porto NOTO) Egipt" (Kair) 
Etiopia (Addis Abeba)

l 284,0 112,6 
1001,4 1 221,9

3706 2986 
33329 
25046

20 IX 1960 20 IX 
1960 24 X 1945 
24 X 1945

Indyjskiego (—) 
Francuskie Terytorium 
Afarów

22,0

95

terytorium zamorskie 
Francji

Gabon (Libreville)

267,7

500

20 IX 1960

i Issów (Dżibuti)







Gambia (Bathurst)

11,3

364

21IX1965

Gwinea Bissau'

36,1

556

kolonia pod nazwą

Ghana (Akra)

238,5

9026

8 m 1957,

(Bissau)





,,prowincja zamor

Górna Wolta (Wagadugu)

274,2

5384

20 IX 1960







ska Portugalii"

Gwinea (Konakri) Gwinea 
Równikowa

245,9 28,1

3921 290

12 XII 1958 12 
XI 1968

Hiszpańskie Enklawy w 
Maroku

0,032

166

enklawy Hiszpanii w 
Maroku i na

(Santa Isabel)







(-)





ieffo wodach tery

Kamerun (Jaunde)

475,4

5836

20 IX 1960







torialnych

Kenia (Nairobi) Kongo 
(Brazzaville)

582,6 342,0

10898 936

16X111963 20 
IX 1960

Komory (Moroni)

2,2

271

terytorium zamor

Lesoto (Masera)

30,4

1043

17 X 1966







skie Francji

Liberia (Monroyia)

111,4

1 171

24 X 1945

Mozambik (Lou-

783,0

7450

kolonia pod nazwą

Libia (Trypolis)

1 759,5

1940

14 XII 1955

renco Marąues)'





,,prowincja zamor

Malawi (Zomba)

118,5

4530

1 XII 1964







ska Portugalii"

Mali (Bamako) Maroko 
(Rabat)

1240,0 446,6

5022 15579

20 IX 1960 12 XI 
1956

Namibia (Windhuk)

824,3

746,3

byle terytorium 
mandatowe Ligi

Mauretania (Nuakszott)

1 030,7

1 171

27 X 1961







Narodów bezpra

Mauritius (Port Louis)

2,0

836

24 IV 1969







wnie anektowane

Niger (Niamej) Nigeria 
(Lagos)

1 267,0 923,8

4016 55074

20 IX 1960 7 X 
1960







przez Rep. Połud-
niowej Afryki

Rep. Malgaska (Tananariwa)

687,0

6750

20 IX 1960

Reunion (Saint-

2,5

446

departament za

Rep. Środkowoafry

623,0

1522

20 IX 1960

Denis)





morski Francji

kańska (Bangi)







Rodezja (Salisbury)

390,6

5270

formalnie kolonia

Rwanda (Kigali)

26,3

3587

18 IX 1962







W. Brytanii1'

Senegal (Dakar) Sierra Leone 
(Freetown) Somalia 
(Mogadiszu)

196,2 71,7 
637,7

3925 2510 
3789

28 IX 1962 27 IX 
1961 20 IX 1960

Sahara Hiszpańska (Al-
Ajun)

266,0

54

kolonia pod nazwą 
„prowincjazamor-ska 
Hiszpanii"

Suazi (Ngwane) (Mbabane)

17,4

408

24 IX 1968

Seszele (Yictoria)

0,4

52

kolonia W. Bry-

Sudan (Chartum) Tanzania 
(Dar es-Salam)

2 505,8 945,1

15695 
13273

12 XI 1956 14 
XII 1961

Św. Helena (Jame-

0,3

7

kolonia W. Bry

Togo (Łomż)

56,0

1857

20 IX 1960

stown)





tanii

Tunezja (Tunis)

164,2

5137

12X11955

Wyspy Św. To

1,0

61

kolonia pod nazwą

Uganda (Kampala)

236,0

9765

25 X 1962

masza i Książęca





,, prowincja zamor

Wybrzeże Kości Słoniowej

322,5

4310

26 IX 1960

(Sio Tome)'





ska Portugalii"

(Abidżan)







Wyspy Zielonego

4,0

346

kolonia pod nazwą

Zair (Kinszasa)

2 345,4

17423"

20 IX 1960

Przylądka (Praia)"'





„prowincja zamor

Zambia (Lusaka)

752,6

4295

1 XII 1964







ska Portugalii"


Stolicą konstytucyjną jest Kapsztad; 6 łącznie z półwyspom Synaj, leżącym w Azji; ° tylko ludność afrykańska; d 11 XI 1965 biali kolonizatorzy pod wodzą I. D. Smithł jednostronnie ogłosili 
niepodległość, a 2 m 1970 proklamowali kraj republiką; decyzji tej nie uznaje W. Brytania i większość państw (w tym Polska); " w VII 1974 -» Portugalia zapowiedziała przyznanie 
niepodległości.

Afrykański Bank Rozwoju 44
Pow. 30,3 min km2, 343 min mieszk. (1970), tj. ok. 10% ogółu ludności świata. Pod względem polit. A. podzielona jest na 42 państwa niepodległe 
i 15 terytoriów zależnych (20,4 min km2, 3,6 min ludności). Większość państw ma formalnie ustrój republ., są tylko 4 monarchie konstytucyjne: 
Etiopia, Lesoto, Maroko i Suazi (Ngwa-ne).
Pod egidą UNESCO w 1971 rozpoczęły się prace nad Powszechni} Historią Afryki, w 8 tomach, mającą być dziełem 30 czołowych afrykanistów, 
której druk (co 2 lata tom) rozpoczął się 1973 w wersjach językowych franc. i angielskiej.
Komisja Gospodarcza ONZ d/s Afryki opublikowała 1972 informator o rozwoju gospodarki A jako całości i poszczególnych państw oraz o ich 
powiązaniach ekon., finansowych, transportowych itd. za okres 1961-70 pt. A frican Economic In-dicators. Według danych Światowego Banku 
1969 roczny dochód nar. na głowę mieszkańca był najwyższy w Libii—1510 dół., Rep. Pd. Afryki—710 dół. i Gabonie—320 dół., najniższy zaś 
w Rep. Malgaskiej, w Sudanie i Ugandzie—po 110 dół. oraz w Togo—100 dół.
Ośrodek Informacji o A. przy Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (CINTE) w Warszawie, publikuje od 1964 kwartalnik 
Przegląd informacji o Afryce.
A. Z. ZUSMANOWICZ Impierialisticzeskij razdiel Afriki, Moskwa 1959; W. ALEKSANDRÓW Bor'ba impierialisticzeskich dieriaw za razdiel Afriki (18SI-1914), Moskwa 1963, Konstytucje państw 
afrykańskich, oprać.: L. Gelberg, t. 1-3, Warszawa 1963, 1965, 1966; L. S. SENGHOR Liberii l, Liberie II, Negritude et Humanisme, Paris 1964; V. Mc KAY A frican Diplomacy, New York 1966; 
P. ALEXANDRE Langues et Langage en Afrique Noire, Paris 1967; M. KRZYŻANOWSKI Afrykańskie rynici żeglugowe, Gdynia 1967; NGOM NOONDI La reussite de l*integration ^conomique en 
Afrique, Paris 1967;
D. EITNER, T. ŁETOCHA, J. PROKOPCZUK Państwa Afryki w ONZ 1960-1962, Wrocław 1968; T. BRATKOWSKI i in. Stany Zjednoczone a Afryka, Warszawa 1969; L. LEWICKI Arabia External 
Sources for the History of Africa to the South of Sahara, Wrocław 1969; Strany Afriki. Politiko-ekonomiczes-kil sprawocznik, red.; W. G. Sotodownikowa i W. P. Rumian-cewa, Moskwą 1969; G. 
M. USZAKOWA Afrika. Statisticzeskij sbornik, Moskwa 1969; Afryka, Azja, Ameryka Łacińska, Warszawa 1970; T. BRATKOWSKI, Z. DOBOSIEWICZ Afryka a EWG. Warszawa 1970; Studes 
Africaines—African Studies. Listę Mondidle des Periodiques Specialises — Worid List o f Specialized Periodicals, The Hague 1970; A. KNYCHAIA NRF a Czarna Afryka, Katowice 1970; Polityka 
zagraniczna państw afrykańskich, oprać.: T. Łętocha, Warszawa 1970;
S, AMIN L'Afrique de l'0uesf>bloquee — 1'economie politi-que de la colomsation. 1880-1958, Paris 1971; Sowriemien-nyje problemy razwitija i rozmieszczeni ja proizwoditielnych sil w Afrikie, 
Moskwa 1971; Africa Annual Review 1972. London 1972; J. KI-ZERBO Histoire de l'Afrique Nowe, Paris
1972. s. 702; M. CORNEYIN Histoire de 1'Afriaue Coniem-poraine de la Deusieme Guerre Mondiale a nos jolirs, Paris 1972; H. DESCHAMPS Histoire Generale de l'Afrique Noire, t. l Des 
Origines a 1800, t. 2 De 1800 a nos jours, Paris 1972; M. DOBROCZYŃSKI Afryka a handel światowy. Warszawa 1972; The Middle East and North Africa 1972-73. London 1972; T. ŁETOCHA 
Granice i spory terytorialne w Afryce, Warszawa 1973; J. PROKOPCZUK Polityka Francji w Afryce, Warszawa 1973; Błock Africa. A Comparative Handbook, edit.: D. G. Morrison, London 1973, 
s. 511; Africa South of the Sahara 1973, London 1973, s. 1187; P. BIARNES. PH. DE-CTAONE, P. RONDOT UAnnte politique africatne 1972, Paris
1973.
AFRYKANERZY -> Republika Pd. Afryki. •   40
AFRYKANISTYKA (ang. African studies, franc. Africanistique, hiszp. Africanistica, roś. Afrikani-stika); nauki o Afryce, przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. z dziedziny A., zarej. w ONZ:
Międzynar. Centrum Łączności dla Instytutów i Stowarzyszeń d/s A., International Liason Centre for Institutcs and
Associations for Afrjcan Studies-Centre international de liaison des instituts et associations d'etudes africaines, zat. 1960 z siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Konferencja Zacii. Afryki, International West African Conference, Conference internationale des Africanis-tes de 1'Ouest. zat. 1945, z siedziba w Dakarze. Stów. Afryk. Służby 
Geologicznej, Association ot African Geolo^ical Survey, Association des seryice gćologiques afri-cains, zat. 1929, z siedzibą w Paryżu. Stów. Studiów Taksonomicznych Afryk. Flory 
Tropikalnej. Association for the Taxonomic Study of Tropical African Flora, Association pour 1'etude taxonomique de la florę d'Afrique tropicale (AEFTAT), zał. 1950, z siedziba w Uppsa-li 
(Szwecja); publ.: AEFTAT lndex, AEFTAT Bulletin oraz Yegelation Map of Africa (1959). Zachodnioafryk. Stów. Naukowe. West African Science Asso-ciation, Association ouest-africaine des 
sciences, żal. 1953, z siedzibą w Freetown (Sierra Leone). Yearbook of International Organizations, 1968-69; The Middle East and North Africa 1972-73. London 1972.
•    41
AFRYKAŃSKA ENTENTA (ang. African En-tente, franc. Entente Africaine, hiszp. Entente Afri-cana, roś. Afrikanskaja antanta), nazwa 
przyjęta dla Rady Porozumiewawczej Dahomeju, Górnej Wolty, Nigerii i Wybrzeża Kości Słoniowej, powołanej do życia w Abidżanie 28-29 IV 
1959 p.n. Conseił de 1'Entente pour la gestion des affaires communes, celem rozszerzania kooperacji międzypaństwowej. Główny organ—
periodyczne konferencje szefów rządów wraz z komisjami ekspertów. Osobną instytucją jest Fundusz Solidarnościowy, Pond de Solidarite, na 
który każde państwo członkowskie przelewa '/ii) swych dochodów. Skarbnikiem jest Wybrzeże Kości Słoniowej. Fundusz stał się instytucją 
bankową, gwarantującą kredyty państwom członkowskim na finansowanie inwestycji produkcyjnych. Od 8 VI 1966 czł. A.E. jest również Togo.
Dokumentacja prasowa 1959, s. 471B.
•    42
AFRYKAŃSKA I MALGASKA ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ (ang. Afro-Malagasy Organization for 
Economic Coope-ration, franc. Organisation Africaine et Malgache de Cooperation Ćconomique, 
OAMCE, hiszp. Or-ganización Africana y Malgache de Cooperación Económica, OAMCE, roś. Afrikano.-
malgaszskaja organizacyja ekonomiczeskogo sotrudniczestwa, OAMCE), założona 1960 w Bangi (Rep. 
Środkowoafrykańska), przez Konferencję Szefów Państw
•r Unii Afrykańsko-Malgaskiej; 1964 przekształcona w —r OCAM.
•    43
AFRYKAŃSKA UNIA POCZTOWO-TELEKO-MUNIKACYJNA (ang. African Post and. Tele-communication Union, franc. Union Postało 
et de Telecommunication Africaine, hiszp. Union Postał y de Telecomunicación Africana, roś. Pocz-towyj sojuz stran Afriki), założona i podp. w 
Pretorii, 30 X 1935, konwencją, która weszła w życie l IV 1936, łącząc Afrykę Pd., Afrykę Pd.-Zach., Angolę, Basuto, Beczuanę, Kenię, Kongo 
Belg., Niasę, Rodezję Pd. i Pn., Ruandę-Urundi, Suazi, Tanganikę i Ugandę; konwencja zmodyfikowana 2011939 i 27X11948 w Kapsztadzie.
UUnion Postale 1937, 1940, 1948, 1949.
AFRYKAŃSKA WSPÓLNOTA FINANSOWA
•> Wspólnota Afr. Fin.
•    44
AFRYKAŃSKI BANK ROZWOJU (ang. African
Development Bank, ADB, franc. Banque afncaine

45 Afrykańskie Konferencje Ludowe
10
de developpement, BAD, hiszp. Banco Africano de Desarrollo, roś. Afrikanskij bank razwitija), założony 10 IX 1964 pod egidą Komisji 
Gospodarczej ONZ d/s Afryki (ECA) na podstawie decyzji konferencji afryk. min. finansów w Chartumie 4 VIII 1963; formalnie rozpoczął 
działalność po ratyfikacji przez 12 państw 101X1964, faktycznie—w lipcu 1966. Siedziba: Abidżan. Zakładowy kapitał akcyjny wynosi 250 min 
dół.
Akcjonariusze: 36 państw afryk.: Algieria, Botswana, Burundi, Czad, Dahomej, Egipt, Etiopia, Gabon, Ohana, G. Wolta, Gwinea, Kamerun, 
Kenia, Kongo, Liberia, Libia, Malawi, Mali, Maroko, Mauretania, Niger, Nigeria, Rep. środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, 
Somalia, Suazi, Sudan, Tanzania, Togo, Tunezja, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowe), Zair, Zambia. Państwa członkowskie OJA, które do 30 Xn 
1973 nic przystąpiły do Banku: Gabon, Gambia, Gwinea Równikowa, Lesoto, Libia, Mauritius, Rep. Mal-gaska.
Do lipca 1972 zgłoszono zapotrzebowanie na akcje o wartości 254,4 min dół., z czego do 31 VII 1972 wpłacano 85,9 min dół. i udzielono 
kredytów na sumę 65,8 min dół. Od 1969 A.B.R. współpracuje z UNESCO, a od 1970 wraz z wieloma bankami prywatnymi wspiera Międzynar. 
Stów. Finansowe d/s Inwestycji i Rozwoju Afryki -> SIFIDA. U-dziela kredytów na inwestycje prowadzące do zacieśnienia współpracy gosp. 
państw afryk., jak telekomunikacyjne, irygacyjne, transportowe. Każdy czł. A.B.R. dysponuje 625 głosami plus głos za każdą posiadaną akcję. W 
listopadzie 1972 Bank powołał do życia Afrykański Fundusz Rozwoju, African Development Fund, z projektowanym kapitałem 215 min dół.
tW Agreement Stabilising the African Development Bank, New York 1964; R. BAUDOUIN Le Banque de Developpement d'Afrique, Paris 1964; Z. DOBOSIEWICZ Afrykański Bank Rozwoju, 
Problemy JednoSci Afryki, Warszawa 1969; The Europa Yearbook 1972; A Worid Suryey, London 1972;
Yearbook o f Internationat Organizations, 1973.
•   45 AFRYKAŃSKIE KONFERENCJE LUDOWE
(ang. Pan African Peoples Conferences, franc. Conferences populaires africaines, hiszp. Con-ferencias populares africanas, roś. Afrikanskije 
narodnyje konfieriencyi), nazwa zwoływanych 1958-65, z inicjatywy przywódcy Ghany — Kwa-me Nkrumaha, narad międzyafryk., z zadaniem 
przyśpieszenia procesu dekolonizacji.
I Konferencja Ludowa- Afryki odbyła się 7-13 XII 1958 w Akrze, przy udziale reprezentantów 29 krajów afryk. niezależnych i zależnych; u-
chwalila apel do ONZ domagający się całkowitej likwidacji kolonializmu w Afryce i świecie, jako sprzecznego z Kartą NZ; deklarację 
protestującą przeciwko bezprawiu kolonialnemu w Afryce, przez W. Brytanię, Francję, Portugalię oraz szereg rezolucji; powołano stały Komitet 
Wykonawczy i Sekretariat.
II konferencja odbyła się 26-3111960 w Tunisie, pod hasłem „Wolność i Jedność Afryki", przy udziale reprezentantów z 32 krajów Afryki i 21 
obserwatorów z innych kontynentów; listy powitalne przesiali premierzy: ChRL-, DRW i ZSRR; uchwalono szereg zaleceń, m.in. o utworzeniu 
niezależnej Afryk. Centrali Związków Zawodowych.
III Konferencja Narodów Afryki odbyła się 25-30 III 1961 w Kairze, przy udziale reprezentantów 35 krajów Afryki i 21 obserwatorów z innych 
kontynentów; proklamowała „bohaterem
Afryki" zamordowanego przywódcę ludów Konga (obecnie Zair), P. Lumumbę; przyjęła szereg rezolucji antyimperialistycznych i zaleceń organi-
zacyjnych dla ruchu panafrykańskiego. Powołano m.in. Komitet Jedenastu.
Panafrykańska Konferencja Ruchu Wolności Wschodniej, Środkowej i Południowej Afryki, odbyła się 2-10 II 1962 w Addis Abebie. Konferencja 
Antykolonialna organizacji wyzwoleńczych 19 krajów afryk. zależnych odbyła się 30V-7VI1962 w Winneba (Ghana). Konferencja ugrupowań 
wyzwoleńczych afryk. terytoriów zależnych odbyła się 21-26 X 1965 w Akrze.
Dokumentacja prasowa 1958, s. 877b; 1960, s. 124s; 1961, s. 250A; 1962, s. 131D i 447A; 1965. s. 879.
•    «6
AFRYKAŃSKIE KONFERENCJE MIĘDZYRZĄDOWE (ang. African Intergovemmental Conferences, franc. Conferences africaines inter-
gouvernementales, hiszp. Conferencias ihterguber-namentales africanas, roś. Mieżprawitielstwien-nyje afrikanskije konfieriencyi), pierwsze 
a.k.m., 1944-45 zainicjowały -> arabskie konferencje szefów rządów. Konferencje wspólne arab. i czarnej Afryki biorą swój początek w 
inicjatywach,
1957—58, przywódcy Ghany—Kwame Nkrumaha. Oto ich chronologia za lata 1958-73.
1958—I  Konferencja  niepodległych  państw afryk. odbyła się 15-22 kwietnia w Akrze, przy udziale Etiopii, Ghany, Liberii, Libii, Maroka, 
Sudanu, Tunezji i Egiptu, oraz w roli obserwatorów komitety narodowowyzwoleńcze Algierii, Kamerunu franc. i Somali wł.; uchwalono: De-
klarację  proklamującą  solidarną  współpracę państw afryk. w ONZ,, powołując w tym celu Stały Sekretariat przy ONZ oraz 11 rezolucji 
poświęconych gł. sprawom wyzwolenia terytoriów zależnych. (Dokumentacja prasowa 1958, s. 287A).
1959—Konferencja szefów 4 państw Rady Porozumiewawczej Dahomeju, Górnej Wolty, Nigerii i Wybrzeża Kości Słoniowej, 28-29 kwietnia w 
Abidżanie. (Dokumentacja prasowa 1959, s. 471B).
1960—II Konferencja Niepodległych państw a-frykańskich, odbyła się 12-24 czerwca w Addis Abebie, przy udziale 13 krajów niepodległych i 7 
terytoriów niesamodzielnych; przyjęła uchwałę o umacnianiu pokoju i bezpieczeństwa mię-dzynar. zgodnie z Kartą NZ oraz rezolucjami 
Bandungu i Akry; a także szeregu rezolucji, m.in. zaleciła utworzenie Afrykańskiej Rady Współpracy Gospodarczej. (Dokumentacja prasowa 
1960, s. 273A).
1960—Konferencja wstępna szefów 11 państw związanych z Francją odbyła się 25-26 października w Abidżanie, gdzie Dahomej, Górna Wolta, 
Niger i Wybrzeże Kości Słoniowej utworzyły Radę Porozumiewawczą. 1960—I Konferencja państw •-> Grupy Brazzaville odbyła się 15-18 
grudnia w stolicy Rep. Konga, przy udziale 12 państw frankofońskich: Czad, Dahomej, Gabon, Górna Wolta, Kamerun, Kongo Rep., Mauretania, 
Niger, Rep. Malgaska, Rep. Środkowoafrykańska, Senegal i Wybrzeże Kości Słoniowej; przyjęła wstępne postanowienia organizacji współpracy 
państw Afryki z językiem franc. oraz uchwałę o zwołaniu panafryk. konferencji w Ja-

11
Afrykańskie Konferencje Międzyrządowe 46
unde, 1961. (Dokumentacja prasowa 1960, s. 921c).
1960—I Konferencja integracyjna szefów państw Ghany, Gwinei i Mali, 22-24 grudnia w Ko-hakri, w sprawie utworzenia —>• Unii Państw 
Afrykańskich. (Dokumentacja prasowa 1960, s. 922A).
1961—III Konferencja Niepodległych Państw Afryki,k? stycznia, w Casablance; przy udziale szefów rządów Ghany, Gwinei, Libii, Mali, Maroka, 
ŻRĄ i Tymczasowego Rządu Algierii. Wobec odmowy udziału pozostałych niepodległych państw, dla uczestniczących przyjęta się odtąd nazwa -
>- Grupa Casablanca.
Uchwalono Kartę Afryki, proklamującą postanowienia utworzenia Panafrykańskiego Zgromadzenia Doradczego, Panafrykańskich Komitetów 
Politycznego, Gospodarczego i Kulturalnego oraz Wspólnego Afrykańskiego Dowództwa Wojskowego. Przyjęto też rezolucje w sprawie Algierii, 
Palestyny, Mauretanii, Ruanda-Urundi, Konga o-raz w sprawie apartheidu. O tej ostatniej sprawie ministrowie spraw zagr. „grupy Casablanca" 
obradowali 20-22 II 1961 w Akrze. (Dokumentacja prasowa 1961, s. 17A i 178A).
1961—II Konferencja Szefów Państw Ghany, Gwinei i Mali, 26-29 kwietnia, w Akrze, zakończona podp. Karty o utworzeniu Unii Państw 
Afrykańskich otwartej dla wszystkich pozostałych państw Afryki. Karta weszła w życie l VII 1961. (Dokumentacja prasowa 1961, s. 400B).
1961—II Konferencja Szefów Państw „grupy Brazzaville", 27-30 marca, w Jaunde powołała do  życia  Afrykańsko-Malgaską  Organizację 
Współpracy Gospodarczej, L'0rganisation afro-malgache de cooperation economique (OAMCE) i Wspólne Towarzystwo Transportu Lotniczego;
uchwaliła Deklarację w Sprawie ogólnej polityki państw członkowskich związku Afro-Malgaskie-go. (Dokumentacja prasowa 1961, s. 2460).
1961—Konferencja państw „grupy Casablanca", 3-5 maja, w Kairze, na szczeblu ministrów spraw zagr.; uchwaliła Protokół do Karty Afryki. 
(Dokumentacja prasowa 1961, s. 409B).
1961 —Konferencja Panafrykańska szefów państw i rządów 8-12 maja, w Monrovii, z inicjatywy obecnych 12 państw „grupy Brazzaville", przy 
udziale również Etiopii, Liberii, Libii, Nigerii, Sierra Leone, Somali, Togo i Tunezji, przy nieobecności państw „grupy Casablanca". Obecnych na 
Konferencji 20 państw otrzymało nazwę „grupy Monrovia". Uchwaliła 5 zasad pokojowego współżycia państw afryk., odrzucając jako nierealną 
ideę państw „grupy Casablanca" budowania jedności Afryki drogą rezygnowania z suwerenności przez poszczególne państwa na rzecz panafryk. 
ponadpaństwowych instytucji politycznych. (Dokumentacja prasowa 1961, s. 409C).
1961—III Konferencja szefów państw „grupy Brazzaville", 6-12 września, w Tananariwie, zakończona uchwaleniem i podp. Karty i Paktu 
Obronnego Związku Afro-Malgaskiego, Traktatu o utworzeniu Afro-Malgu&kiej Organizacji Współpracy Gospodarczej, oraz Konwencji o 
utworzeniu Afro-Malgaskiego Związku Pocztowo-Tele-komunikacyjnego. (Dokumentacja prasowa 1961, s. 717C).
1962—Konferencja szefów rządów państw „grupy Monrovii", 25-30 stycznia, zbojkotowana mimo zaproszenia przez „grupę Casablanca", opra-
cowała wstępną Kartę- Unii Państw Afrykańskich i Rep. Malgaskiej, L'Union Africaińe et Malga-che (UAM) i powołała do życia Komitet Mini-
strów Finansów; uchwaliła rezolucje w sprawie Algierii, Konga, Angoli, Rep. Pd. Afryki; utworzyła przy ONZ sekretariat „grupy Monrovia". I 
konferencja szefów państw UAM odbyła się w Bangi 25-27 marca, II konferencja—10-13 września w Libreyille, gdzie zdecydowano podjąć 
kroki na rzecz współpracy z „grupą Casablanca". (Dokumentacja prasowa 1962, s. 141B, 258A i 725A).
1963 — Konferencja szefów rządów państw Rady Porozumiewawczej Dahomeju, Górnej Wolty, Nigru i Wybrzeża Kości Słoniowej 16-20 
lutego,' w Abidżanie. (Dokumentacja prasowa 1963, s. 170F).
1963—I Zgromadzenie szefów niepodległych państw i rządów afryk., 22-25 maja, przy udziale 30 państw, zarówno „grupy Monrovia", jak „gru-
py Casablanca" (nieobecne było tylko Maroko ze względu na spór z Mauretanią i Togo z powodu zamachu stanu); zgromadzenie uchwaliło —r 
Kartę Organizacji Jedności Afryki; podjęło uchwały w sprawach dekolonizacji, apartheidu, stosunku do ONZ, powszechnego rozbrojenia i 
problemów gospodarczych. (Dokumentacja prasowa 1963, s. 460C).
1963—I Sesja Rady Ministrów OJA odbyła się 10 sierpnia w Dakarze, a I Nadzwyczajna Sesja 18 listopada w Addis Abebie. (Dokumentacja pra-
sowa 1963, s. 681A i 931A).
1963—III Konferencja szefów państw UAM, 10-14 marca, w Wagadugu, stoi. Górnej Wolty;
przyjęła Rwandę na 13 członka; oraz IV Konferencja, 27-30 lipca w Cotonou, stoi. Dahomeju;
postanowiła rozwiązać w ONZ osobną „grupę UAM" w związku z powstaniem OJA; przyjęła Togo na 14 członka. (Dokumentacja prasowa 1963, 
s. 253A i 665C).
1964—Narada szefów państw Afryki Środk. i Równikowej, 11-12 lutego w Fort Lamy, stoi, Czadu, przy udziale Czadu, Gabonu, Rep. środ-
kowoafrykańskiej, Kamerunu i Rep. Konga; rozpatrywano projekt unii celnej, unii monetarnej i współpracy gospodarczej, bez podjęcia ostatecz-
nych decyzji. (Dokumentacja prasowa 1964, s. 127A).
1964—Konferencja OJA: 12-15 lutego w Dar es-Salam, stoi. Tanganiki, II nadzwyczajna Sesja Rady Ministerialnej w związku z interwencją bryt. 
w Kenii, Ugandzie i Tanganice i sporami granicznymi Somali z Kenią i Etiopią. 24-29 lutego, w Lagos, stoi. Nigerii II sesja Rady Ministerialnej z 
udziałem ministrów spraw zagr. 34 państw Afryki. 17-21 lipca, w Kairze II Zgromadzenie Szefów 33 państw (nieobecna Demokr. Rep. Konga) 
przy udziale Sekr. Gen. ONZ— U Thanta. 5-10 września w Addis Abebie— III Nadzwyczajna Sesja Rady Ministerialnej, w związku z sytuacją w 
Demokr. Rep. Konga i w Rodezji Pd. 15-21 grudnia w Nowym Jorku IV Nadzwyczajna Sesja Rady Ministerialnej w związku z belg.-amer. 
interwencją wojsk, w Staniey-ville. (Dokumentacja prasowa 1964, s. 138B, 193C, 676C. 797A, 1093A).

46 Afrykańskie Konferencje Międzyrządowe
12
1964—II Konferencja szefów państw Unii Afro-Malgaskiej (UAM), 15-18 lutego w Dakarze, stoi. Senegalu; zdecydowała rozwiązać Unię i po-
wołać nową organizację o charakterze wyłącznie ekon.: Afro-Malgaską Unię Współpracy Gospodarczej, L'Union africaine et malgache de coope-
ration economique (UAMCE). I Sesja Rady min. spraw zagr. UAMCE odbyła się 28-29 kwietnia w Nuakszott, stoi. Mauretanii. (Dokumentacja 
prasowa 1964, s. 205C i 408A).
1965—Konferencja szefów państw UAMCE, 10-12 lutego w Nuakszott, postanowiła powołać w miejsce rozwiązanej UAM, Wspólną Or-
ganizację Afro-Malgaską, Organisation commune africaine et- malgache (OCAM). 25 maja odbyta się w Abidżanie I Nadzwyczajna konferencja 
szefów rządów OCAM w związku z konfliktem dy-plomat. państw Rady Porozumiewawczej (Da-homeju, Górnej Wolty, Nigru i Wybrzeża Kości 
Słoniowej) z przywódcą Ghany—Kwanae Nkru-mahem na tle pozytywnego stosunku państw Rady do Demokr. Rep. Konga, rządzonego 
aktualnie przez M. Czombe. Konferencja stanęła po stronie Rady i przyjęła w poczet czł. OCAM Demokr. Rep. Konga, p.rzy sprzeciwie Rep. 
Konga, Mauretanii i Kamerunu. Rep. Konga zapowiedziała wystąpienie z OCAM. 7 lipca wystąpiła z OCAM Mauretania (Dokumentacja 
prasowa 1965, s. 113A, 458B, 560B).
1965—Konferencja szefów państw dorzecza Senegalu, Mauretanii, Mali i Senegalu, przy nieobecności Gwinei, 13-15 lutego w Saint-Louis, 
powołała do życia Międzynar. Komitet Krajów Dorzecza Senegalu. (Dokumentacja prasowa 1965, s. 114).
1965—Narada szefów państw Algierii, Ghany, Gwinei i Mali 14-15 marca w Bamako i Ko-nakri, celem ustalenia wspólnej polityki państw, które 
obrały niekapitalist. drogę rozwoju, w stosunku do kapitalist. polityki państw OCAM. (Dokumentacja prasowa 1965, s. 225D).
1965—Konferencje OJA: IV sesja Rady Ministerialnej, 25 lutego-9 marca, w Nairobi, poświęcona gł. problemom Konga. V Nadzwyczajna Sesja 
Rady Ministerialnej 10-13 czerwca, w La-gos, w związku z konfliktem państw OCAM z Ghaną oraz sytuacją w Rodezji. III Zgromadzenie 
Szefów Państw i Rządów, 21-26 października w Akrze. Z 36 państw członkowskich, 8 z grupy OCAM nie wzięło udziału w związku z konfliktem 
z • Ghaną: Czad, Dahomej, Gabon, Górna Wolta, Niger, Rep. Malgaska, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej, mimo, że 13 października pręż. 
Ghany Kwame Nkrumah spotkał się w Bamako z szefami państw Rady Porozumiewawczej i zapewnił, że Ghana nie będzie udzielać azylu 
uchodźcom polit. z tych krajów. Problem uchodźców był jednym z najbardziej kontrowersyjnych punktów obrad, jak i projekt Nkrumaha 
powołania do życia panafryk. rządu federalnego.
3-5 grudnia odbyła się w Addis Abebie VI Nadzwyczajna Sesja Rady Ministerialnej w sprawie Rodezji polecająca czł. OJA zerwanie stosunków 
dyplomat. z W. Brytanią. (Dokumentacja prasowa 1965, s. 197C, 514A, 877B, 1038A). Konferencje szefów państw Kenii, Tanzanii i Ugandy 
odbyły się 19-20 sierpnia w Nairobi i 31
sierpnia-1 września w Mombasie; omawiano problemy integracji gospodarczej. (Dokumentacja prasowa 1965, s. 720A).
1966—Konferencje OCAM: 12-15 stycznia, w Tananariwie I konferencja ministrów spraw zagr. OCAM. 24-27 czerwca w Tananariwie, konfe-
rencja szefów 14 państw członkowskich, zatwierdziła Kartę OCAM i rozpatrzyła pierwszy projekt utworzenia wspólnoty państw używających 
języka francuskiego. (Dokumentacja prasowa 1966, s. 63C i 537A).
1966—Konferencja OJA: 28 lutego-6 marca w Addis Abebie VI Sesja Rady Ministerialnej, poświęcona gł. sprawom Rodezji Pd.; wobec uchwa-
lenia przez większość anulowania postanowienia VI Nadzwyczajnej Sesji Rady zerwania stosunków z W. Brytanią, 8 państw opuściło konfe-
rencję: Algieria, Gwinea, Kenia, Rep. Konga, Mali, Tanzania, Somalia i ŻRĄ. 5-9 października obradowało w Addis Abebie IV Zgromadzenie 
Szefów Państw, przy nieobecności prezydenta Gwinei. (Dokumentacja prasowa 1966, s. 195C i 890B).
1966—Konferencja szefów państw Afryki Środk. i Wsch. 31 marca-2 kwietnia, w Nairobi, przy udziale Etiopii, Burundi, Kenii, Demokr. Rep. 
Konga, Malawi, Rwandy, Somali, Sudanu, Tanzanii, Ugandy i Zambii; gł. tematy: integracja gosp. i problem uchodźców politycznych. (Do-
kumentacja prasowa 1966, s. 249C).
1966 — Konferencja szefów 4 państw Rady Porozumiewawczej, 6-7 kwietnia w Abidżanie, poświęcona gł. konfliktowi tych państw z Gwineą. 
Kolejna konferencja odbyła się 7-8 czerwca w Abidżanie. Przyjęto na czł. Togo. Rozważano sprawy integracji gosp. oraz poprawę stosunków z 
Ghaną. (Dokumentacja prasowa 1966, s. 286B i 473A).
1966—Konferencja szefów państw Afryki Wsch., Kenii, Tanzanii i Ugandy, 24-27 czerwca, w Nairobi, w sprawach integracji gospodarczej. (Do-
kumentacja prasowa 1966, s. 522A).
1967—Konferencja szefów państw Afryki Środk. i Wsch., 12-14 lutego, w Kinszasa, przy udziale Burundi, Kenii, Demokr. Rep. Konga, Rep. 
Konga, Rep. Środkowoafrykańskiej, Rwandy, Tanzanii, Sudanu, Ugandy i Zambii; uchwaliła Deklarację Kinszasy, proklamującą współpracę wy-
mienionych państw w sprawach bezpieczeństwa zbiorowego, gospodarki, komunikacji i łączności. Kolejna konferencja odbyła się 15-16 grudnia 
w Kampala, stoi. Ugandy, poświęcona realizacji Deklaracji Kinszasy oraz sprawie białych —> najemników. (Dokumentacja prasowa 1967, s. 
137A i 1072A).
1967—Konferencja szefów państw Burundi, Demokr. Rep. Konga i Rwandy. 18-20 lutego, w Górna (Demokr. Rep. Konga), w sprawie uchodź-
ców polit. z Rwandy do Burundi. (Dokumentacja prasowa 1967, s. 248D).
1967—Konferencja szefów 5 państw afryk.: Algierii, Gwinei, Mauretanii, Tanzanii i ŻRĄ odbyła się w Kairze p.n. „Spotkanie Rewolucyjnych 
krajów Afryki", w sprawie Rodezji i sytuacji międzynar. (Dokumentacja prasowa 1967, s. 311A).
1967—V Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów OJA 11-14 września, w Kinszasie, przy nie-

13
Afrykańskie Konferencje Międzyrządowe 46
obecności Malawi, krytykowanej za zbliżenie do Rep. Pd. Afryki; obecny był Sekr. Gen. ONZ U Thant; uchwały dot. konfliktów wewnątrz-afryk. 
i spraw dekolonizacji. (Dokumentacja prasowa 1967, s. 725A).
1968—Konferencja ministrów spraw zagr. państw OCAM, 15-16 stycznia w Niamej, stoi. Nigru;
tamże 19 stycznia konferencja szefów 5 państw Rady Porozumiewawczej; tamże 22-23 stycznia Konferencja szefów państw OCAM, poświęcona 
przygotowaniom stworzenia wspólnoty frankofoń-skiej. (Dokumentacja prasowa 1968, s. 69A).
1968—Konferencje szefów 3 państw afryk.: Czadu, Demokr. Rep. Konga i Rep. Środkowoafrykańskiej, l lutego w Bangi, celem przygotowania 
utworzenia „Stanów Zjednoczonych Afryki Środkowej", oraz w Fort Lamy, gdzie 2 kwietnia podp. układ o integracji gosp. swych państw p.n. 
Unia Państw Środkowoafrykańskich, L'Union des Ćtats de l'Afrique Centrale (UAEC). Układ jest otwarty dla innych państw afrykańskich. (Doku-
mentacja prasowa 1968, s. 298A).
1968—Konferencja szefów państw dorzecza Senegalu, 24 marca, w Labę (Gwinea), zakończona podp. Karty Organizacji Państw dorzecza Sene-
galu, Organisation des Ćtats riverains du Pleuve Senegal (OERS), przez Gwineę, Mali, Mauretanię i Senegal. (Dokumentacja prasowa 1968, s. 
297C).
1968—Konferencja OJA: 20-24 lutego Konferencja Rady Ministerialnej, w Addis Abebie, 5-12 września w Algierze narada ministrów spraw 
zagr.; 13-16 września w Algierze VI Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów; miało charakter uroczysty z racji 5-leeia OJA, udział wziął Sekr. 
Gen. ONZ U Thant jako gość honorowy. (Dokumentacy prasowa 1968, s. 170B i 837B).
1968—Konferencja Szefów państw Afryki środk. i Wsch., 13-15 maja w Dar es-Salam, w sprawie regionalnej współpracy gospodarczej. (Doku-
mentacja prasowa 1968, s. 438A).
1969—IV Konferencja Szefów państw OCAM, 27-29 stycznia w Kinszasa. (Dokumentacja prasowa 1968, s. 110A).
1969—Konferencja OJA: 17-22 lutego w Addis Abebie XII Sesja Rady Ministerialnej; 27 sierp-nia-4 września tamże XIII Sesja; 6-10 września 
tamże VI Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów, w obecności Sekr. Gen. ONZ U Thanta;
przyjęto m.in. uchwałę rozciągającą konwencję ONZ w sprawie -> uchodźców politycznych na terytorium Afryki. (Dokumentacja prasowa 1969, 
s. 207D i 993B).
1969—Prankofońska konferencja, 17-19 lutego w Niamej, stoi. Nigru, przy udziale 16 krajów afryk. i 13 z innych kontynentów. (Dokumentacja 
prasowa 1969, s. 218A).
1969—V Konferencja szefów państw Afryki Środk. i Wsch., 14-16 kwietnia w Lusace, stoi. Zambii. (Dokumentacja prasowa 1969, s. 431B).
1970—VI Konferencja szefów państw Afryki Środk. i Wsch., 26-28 stycznia w Chartumie: powołano Komitet Sankcji, mający badać działalność 
przedsiębiorstw afryk. współpracujących^ i. Rep. Pd. Afryki i Rodezją. (Dokumentacja fpfff-sowa 1970, s. 129B).                     ^ 1970—
Konferencja szefów państw dorzeczt.Se-"' negalu, 2-3 lutego w Konakri; zdecydowana @fr v y/.
dowę zapory w Mantanali w Mali. (Dokumentacja prasowa 1970, s. 129C).
1970—Konferencja  szefów  państw  OCAM, 28-30 stycznia w Jaunde, stoi. Kamerunu. W związku z przyjęciem Mauritiusa, zmieniono nazwę 
na Organisation commune africaine, malgache et mauricienne (OCAMM). (Dokumentacja prasowa 1970, s. 132B).
1970—Konferencja szefów państw Afryki Zach., 20-21 maja, w Bamako; 7 krajów członkowskich, powstałej w 1959 Unii Celnej Państw Afryki 
Zach. L'Union Douaniere des Ćtats de l'Afrique de 1'Ouest (UDEAD): Dahomeju, Górnej Wolty, Mali, Mauretanii, Nigru, Senegalu, Wybrzeża 
Kości Słoniowej, związanych od 1962 —> Walutową Unią, postanowiło stworzyć Wspólnotę Gospodarczą Afryki Zach., Communautó economi-
que de l'Afrique de 1'Ouest (CEAO). Formalne podp. Traktatu o CEAO wyznaczono na kolejną konferencję szefów państw, l XI 1971.
1971—Doroczna Konferencja Szefów Państw OCAMM, 26 lutego w Fort Lamy „protestująca przeciw coraz częstszym i coraz bardziej obu-
rzającym interwencjom europejskich osobistości i partii politycznych w wewnętrzne sprawy państw OCAMM". (Kronika 1971, s. 189A).
1971—Konferencja Szefów Państw OJA, 21-23 czerwca w Addis Abebie. (Kronika 1971, s. 693A); Konferencja przywódców 14 państw Afryki 
Środk. i Wsch., 19 października w Negadinie. (Kronika 1971, s. 1073C); Konferencja Szefów państw OERS, 29 listopada w Nuakszott, zakoń-
czona rozpadem Organizacji Państw dorzecza Senegalu. (Kromka 1971, s. 1251D).
1972—6-1 fy spotkanie na szczycie OJA w Rabacie przy udziale szefów 23 państw i 18 reprezentantów szefów państw. W miejsce ustępującego 
pierwszego Sekr. Gen. OJA Gwinejczyka, D. Telli, wybrany został Kameruńczyk, N. Ekangahi. 1972—25-27 V spotkanie na szczycie OCAM w 
Lomó bez udziału Zairu.
1972—6 VI sesja Wspólnoty Gosp. Afryki Zach., CEAO, w Bamako, inicjująca działalność Wspólnoty.
1973—3-611 spotkanie w Aruszy (Tanzania) prezydentów Tanzanii, Zambii i Zairu w sprawie konfliktu Zambii z Rodezją. 1973—5-911, XX 
sesja Rady Ministerialnej OJA w Addis Abebie.
1973—19-22 II, n konferencja Komisji Gosp. ONZ d/s Afryki w sprawie stosunków 30 państw afryk. z EWG (nie osiągnięto porozumienia) oraz 
w sprawie programu rozwoju Afryki do 1980 (przyjęto rezolucje).
1973—16-17 IV konferencja szefów państw czł. CEAO w Abidżanie,
1973—3-5 V, X konferencja szefów państw OCAMM w Port Louis (Mauritius). 1973—9-13 V, I konferencja min. gospodarki i finansów 37 
państw afryk. w Abidżanie (poprzedzona konferencją ekspertów d/s gospodarczych
- ,'?7"5<UV w Addis Abebie).
^ "l 97^^4-26 V jubileuszowa sesja X-lecia OJA z udztSłetn szefów państw i rządów w Addis Abebie; —i
IW-S 1-12 VII konferencja OJA w Lagos w sprawi&yosunków z EWG (przyjęcie rezolucji o
-A^ ^

47 Afrykańskie Kościoły Chrześcijańskie
14
wspólnym froncie państw OJA w rokowaniach z EWG).
1973—23-24 VII konferencja w Agadirze przywódców Algierii, Maroka i, Mauretanii w sprawie ->• Sahary Hiszpańskiej. 1973—9-10 VIII, w 
Dakąrze nadzwyczajne posiedzenie Rady Ministerialnej OCAMM poświęcone reformie tej organizacji. 1973—11-12 IX, w Wagadagu 
konferencja na szczycie Czadu, G. Wolty, Mali, Mauretanii, Ni-gru i Senegalu w sprawie klęski suszy. 1973—19-21X1, nadzwyczajna sesja Rady 
Ministerialnej OJA w Addis Abebie, w sprawie sytuacji na Bliskim Wschodzie.
Polityka zagraniczna państw afrykańskich. Wybór dokumen' łów, PISM, Warszawa 1970, s. 344; Kronika 1972, 1973.
•    47
AFRYKAŃSKIE KOŚCIOŁY CHRZEŚCIJAŃSKIE (ang. African Christian Churches, franc. Ćglises chretiennes africaines, hiszp. Iglesias 
Cristianas Africanas, roś. Afrikanskije christian-skije cerkwi), organizacja powstała 1958 jako Prowizoryczny Komitet A.K.Ch. w Kitwe (Zam-
bia), przekształciła się 1963 w Panafryk. Konferencję Kościołów, Ali Africa Conference of Churches (AACC), zarej. w ONZ, dążącą do reprezen-
towania wszystkich chrześcijańskich grup religijnych w Afryce, z wyjątkiem katolickich, mających swą regionalną organizację w ramach -r 
Kościoła Rzymskokatolickiego; publ. AACC Bul-letin. Również w Kitwe mieści się od 1963 Panafryk. Stowarzyszenie Muzyki Kościelnej, All-
•Airica Musie Association, zarej. w ONZ; publ. African Church Musics. W Nsukka, na Uniwersytecie Nigerii, powstało 1962, Stowarzyszenie 
Badania Historii A.K.Ch., Society for African Church History; zarej. w ONZ; publ. Bulletin.
Yearbook o f International Orgamzations, 1973.
AFRYKAŃSKIE STOWARZYSZENIE D/S INWESTYCJI I ROZWOJU ->- SIFIDA.
•    48
AFRYKAŃSKI FUNDUSZ ROZWOJU (ang. African Development Fund, franc. Pond africain de developpement, hiszp. Fondo Africano de 
De-sarrollo, roś. Afrikanskij fond razwitija), nazwa instytucji d/s pomocy gosp. w dziedzinie inwestycji, powstałej z inicjatywy Afryk. Banku 
Rozwoju 29X11972 w Abidżanie, na mocy konwencji podp. przez przedstawicieli 36 państw afryk. i 17 krajów wysoko rozwiniętych.
•    49
AFRYKAŃSKI INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY (ang. International African Institute, franc. Institut intemational africain, hiszp. In-stituto 
Internacional Africano, roś. Mieżdunarod-nyj afrikanskij institut), międzynar. ośrodek studiów lingwistycznych i socjal. Afryki, zał. 1926 w 
Londynie; czł. są uczeni 90 państw, m.in. Polski; posiada statut doradczy (B) ECOSOC. Publikuje: Africa. African Abstracts International African 
Bibliography oraz różne prace nauk.; siedziba: Londyn. Yearbook o f International Organizations, 1973.
•    50
AFRYKAŃSKI KOMITET JEDENASTU (ang. African Committee of El.even, franc. Comite Africain des Onze, hiszp. Comite Africano de los 
Onze, roś. Afrikanskij komitiet odinnadcatych),
nazwa powołanego przez III Konferencję Narodów Afryki, 25-30 Ul 1961, w Kairze, stałego Komitetu pomocy ruchom narodowowyzwoleń-
czym, z siedzibą w Dar es-Salam, finansowanego od 1963 z budżetu OJA. W skład Komitetu wchodziło początkowo 9 państw: Algieria, Etiopia, 
Gwinea, Demokr. Rep. Konga, Nigeria, Senegal, Tanzania, Uganda i ŻRĄ; od 20 VII 1968 również Somali i Zambia. Przy Komitecie 'mają 
swych stałych reprezentantów ruchy wyzwoleńcze ANC Rep. Pd. Afryki, FRELIMO Mozambiku, MPLA Angoli, PAIGC Gwinei, SWAPO 
Afryki Pd.-Zach. i ZAPU Rodezji Pd. Na konferencji ugrupowań wyzwoleńczych w Akrze 21-26 X 1965 szereg ugrupowań krytykowało ostro 
A.K.J. za niewłaściwe rozdzielanie funduszów OJA i powołało własny komitet koordynacyjny. Również na sesjach budżetowych OJA działalność 
Komitetu stała się przedmiotem corocznych kontrowersji. Wysokość funduszu OJA 1963-70 wynosiła sto kilkadziesiąt tyś. dół. rocznie. 
Dokumentacja prasowa 1965, s. 890B, 1968 s. 678A. •    51
AFRYKAŃSKO-MALGASKI ZWIĄZEK BANKÓW ROZWOJU (ang. Afro-Malagasy Unioh of Development Banks, franc. Union 
Africaine et Malgache des Banques de Developpement, hiszp. Union Afromalgache de Bancos de Desarrollo, roś. Afrikano-malgaszskij sojuz 
banków razwitija), założony l IX 1962 w Libreville; ma za zadanie „udzielanie zabezpieczeń pożyczkom zaciągniętym przez organizmy, będące 
jego akcjonariuszami, na warunkach i w granicach ustalonych przez Radę Administracyjną"; siedziba: Jaunde (Kamerun), kapitał zakładowy 
wynoszący 3,2 min dół. składa się z 8 udziałów subskrybowanych w wysokości 400 tyś. dół. przez każde państwo członkowskie. Związkiem 
zarządza Rada Administracyjna, a nacz. organem jest Zgr. Ogólne.
Union Africaine et Malgache. Docymentation, Paris 1963;
Polityka zagraniczna państw afrykańskich. Wybór dokumentów, Warszawa 1970.
AFRYKA PD. -^ Republika Afryki Pd. AFRYKA PD.-ZACH. ->• Namibia.
Republika Srodkowoafry-
AFRYKA ŚRODK.
kańska. •    52
AFRYKA W ONZ (ang. Africa m the UN, franc. Afrique a 1'ONU, hiszp. Africa en la ONU, roś. Afrika w OON). W 1945 tylko 4 państwa 
afryk. były sygnatariuszami Karty NZ: Związek Pd. Afryki, Egipt, Etiopia, Liberia; wszystkie pozostałe kraje były koloniami lub terytoriami po-
wierniczymi pod władzą Belgii, Francji, Hiszpanii, Portugalii, W. Brytanii. Kolonie afryk. Włoch: Somalia i Libia, znalazły się po II wojnie świat, 
pod ->• Administracją Powierniczą ONZ. Libia uzyskała 1945 niepodległość i weszła do ONZ; 1956—Maroko, Sudan i Tunezja; 1957— Ghana; 
1958—Gwinea; 1960, nazywany w ONZ „Rokiem Afryki": Czad, Dahomej, Gabon, Górna Wolta, Kamerun, Kongo Brazzaville (o-becnie 
Kongo), Kongo Leopoldyille (obecnie Zair), Mali, Mauretania, Niger, Rep. Malgaska, Rep. Środkowoafrykańska, Senegal, Togo i Wybrzeże 
Kości Słoniowej; 1961—Sierra Leone i Tanganika; 1962—Rwanda, Burundi i Uganda;
1963—Zanzibar i K^nia; 1964—Malawi; 1965—

Agencje Prasowe 56
ibia; 1967—Botswana i Lesoto; 1968—Ma-us i Suazi, zwiększając liczbę państw Afryki >NZ do 38. W 1974 walkę o niepodległość yio 5 
niewolnych krajów: Namibia z Rep. Pd. fki; Angola, Gwinea Bissau i Mozambik z .ugalią oraz" lud Rodezji z białymi uzurpato-i. Problemy 
afryk., które dominowały w de-ich ONZ to: -> apartheid Rep. Pd. Afryki, na kolonialna Francji z Algierią, wojna na-ników w Kongo, franc. próby 
z bombami ato-yymi na Saharze, akcje zbrojne Rep. Pd. A-;i przeciw ludności Namibii, oraz Portugalii w ;oli. Gwinei Bissau i Mozambiku, a 
także re-u bryt. kolonialistów w Rodezji Pd., konflikt dzy Izraelem a państwami arabskimi.
roku 1963 państwa afryk. w ONZ były repre-towane przez różniące się w wielu sprawach upowania, jak —> Grupa Casablanca, czy —>• -ipa 
Brazzayille. Powstanie w maju 1963 OJA 'wodowało utworzenie jej Stałego Sekretariatu Siedzibie ONZ, jako instytucji koordynującej ;jatywy 
państw afryk. w ONZ. Solidarność istw Afryki nie jest jednak elementem stałym, mice w poglądach zaznaczają się często; 1964
raz pierwszy reprezentant Afryki, delegat iany, został przewodn. Zgromadzenia Ogólne-. W Radzie Bezpieczeństwa, w pierwszych 15 ach, Afryka 
była reprezentowana trzykrotnie:
ipt 1946 i 1949-50 oraz Tunezja 1959-60. Od 61 stale jeden przedstawiciel Afryki jest wy-srany do Rady. Afryka jest najliczniej repre-ntowana w 
Komisji Dekolonizacyjnej ONZ. i 1958 istnieje, powołana przez ECOSOC, Ko-isja Gospodarcza ONZ d/s Afryki, a od 1964 'rykański Bank 
Rozwoju. Komisja od 1961 ibl.: Economic Bulletin of Africa, z aneksem:
Irican Statistiys. Według danych Komisji (1970) Eryka jest regionem świata o największej ilości ijbiedniejszych państw świata o dochodzie nar. i 
głowę' mieszkańca mniejszym niż 100 dół. ner. rocznie: na 23 takich krajów w świecie w fryce było 16 krajów: Botswana, Burundi, Czad, 
ahomej, Etiopia, Górna Wolta, Gwinea, Lesoto, lalawi. Mali, Niger, Rwanda, Somalia, Sudan, Uganda, Tanzania.
H. HOYETT Jr. Africa {n the UN, New York 1963, s. 336;
istitut Afriki Akad. Nauk SSSR Nieluwisimyje strony Afrt-i, Moskwa 1965, ». 315; J. GANIAGE, H. DESCHAPS, O. GUI-tRD UAIriwe mi XX Siicle, Paria, 1966, s. 907; Niekapita-sticieski] put' 
raiwitija stron Afriki, Moskwa 1967, s. 373.
l    53
iGADIR, port w pd.-zach. Maroku; miejsce in-ydentu międzynar. — l VII 1911 port A. był oku-iowany przez krążownik floty wojennej Rzeszy 
'tiem., w celu podkreślenia interesów Rzeszy w baroku, z powołaniem się na uchwały Konferen-;ji w -> Algeciras. Incydent został zlikwidowany 
ikładem franc.-niem. z 4X11911, zapewniającym Francji wolną rękę w Maroku, ale przy pełnym loszanowaniu interesów gosp. innych mocarstw. 
Układ ten został anulowany art. 141 -> Traktatu Wersalskiego 1919.
Docwnents Diplomatfąue Franfais (1871-1914), 2-e serie (1901-1911), Paris 1930; F. HARTUNC. Die Marokkokrise des lahres 1911, Berlin 1927; H. COMBON Histoire dii Maroc, Paris 1952.
•    54
AGENCI DYPLOMATYCZNI (ang. Diplomatic Agents, franc. Agents Diplomatiques, hiszp. A-gentes diplomaticos, roś. Dipłomaticzeskije 
agien-
ty), termin prawa międzynar.—reprezentanci państw przy rządach obcych oraz przy świat, lub regionalnych organizacjach międzynar., w rangach 
ustalonych przez Konwencję Dyplomatyczną.
•   55
AGENCJA INFORMACYJNA (ang. Informa-tion Agency, franc. Agence de 1'information, hiszp. Agenda de Información, • roś. Informa-
cyonnoje agientstwo), termin międzynar. zdefiniowany przez ONZ w Konwencji o Przekazie Międzynar. Informacji oraz o Prawie do Sprosto-
wania, zaaprobowanej 15 VI 949 przez ->• Zgromadzenie Ogólne NZ.
Art. l, pkt 3 stwierdza, te pojecie a.i. ,,odnosi się do każdej organizacji, publicznej lub prywatnej, prasy, radia, kina, TV i telefotókopii, mających na celu regularne zdobywanie i roz-
powszechnianie materiału informacyjnego, tworzonej i zorganizowanej zgodnie z prawami i przepisami państwa, na którego terytorium znajduje sit centralne biuro agencji, i działającej zgodnie z 
prawami i przepisami państwa, na którego terytorium wykonuje swe funkcje". The UN Bulletin, l VI 1949.
AGENCJA   INFORMACYJNA   STANÓW ZJEDN. ->- USIA.
AGENCJA NZ D/S POMOCY UCHODŹCOM PALESTYŃSKIM NA BLISKIM WSCHODZIE -> UNRWA.
AGENCJA ŻYDOWSKA ->- Żydzi. AGENCJE MIĘDZYRZĄDOWE -> Organizacje wyspecjalizowane ONZ.
•    56
AGENCJE PRASOWE (ang. Press Agencies. franc. Agences de presse, hiszp. Agencias de prensa, roś. Agientstwa pieczati), termin międzynar. 
(->- agencja informacyjna). A.p.'iZarej. w ONZ wg krajów macierzystych:
Atganistan — Bakhtar News
Agency Albania — Agence Telegra-
phique Albanaise, ATA Algieria — Algerie Press Ser-
vice, APS Argentyna — Tel Press Inter-
nacional Australia — Australian As-
sociated Press, AAP; Australian United Press, AUP Austria — Austria Presse
Agentur, APA Belgia — Agence Telegraphi-
que   Belge   de   Presse, Birma — News Agency of
Burma Brazylia — Agencia Nacio-
nal, AŃ Bułgaria — Bylgarska telc-
grafna agencija, BTA Czad — Agence Tchadienne Czechosłowacja — ćesko-Slo-venska Tiskoya Kancelar, ĆTK
Chile — Interpress ChRL — New China News
Agency,   Sinhua;   China
News Service Dahomej — Agence Daho-
meenne de Presse Dania — Ritzau, Danish
News Agency DRW — Yietnam News A-
gency Egipt — Arab New Agency,
Middłe East News Agency;
Misr News Agency Filipiny — Servicio de No-
ticias de Filipinas
Finlandia — Ny Suomen Tie-
totoimisto. Fińska Notisby-
ran, STT-FNB Francja — Agence France
Presse, AFP Gambia — Agence Gabonaise
d'Information Ghana — Ghana News A-
gency Górna Wolta — Agence de
Presse Voltaique, APV Grecja — Athenagence Gwinea — Agence Guineen
dc Prese
Hiszpania — EFE i SIFRA Holandia — Algemeen Neder-
landsch Pressbureau, ANP India — Press Trust of India,
PTI Indonezja — Indonesian Na-
tional    News    Agency,
ANTARA
Irak — Iraqui News Agency Iran — Para News Agency Izrael — Jewish Telegraphic
Agency, JTA; Israel News
Agency, INA; News Agency of the Associated Israeli • Press, IZIM Japonia — Jiji Press; Kyodo
News Service
Jugosławia   —  Telegrafska agencija Nova Jugoslavija,
TANJUG Kambodża — Agence Khmer
Presse, AK.P Kamerun — Agence Came-
rounaise de Presse, ACA Kanada — The Canadian
Press Kenia — Kenia News Agency

57 Agenda
16
Kongo — Agenee Congolaise Senegal — Agence de Presse
d'Information               Senegalaise Korea Pd. — Donghwa, Hab- Syria — Agence Nouvelle de
dong y Sisa                 1'Oricnt Arabe; Office Arab KRL-D — Korean Central   de Presse et de Documenta-
News Agency                tion, OFA Kuba — Prensa Latina       Szwajcaria — Schweizerische Laos — Lao Presse            Depeschen Agentur, STA Liban — Regional News Ser- Szwecja — 
Tidningarnas Tele-
vice (Mid-East) Ltd.         grambyra, TT Liberia — Liberian Infonna- Tajwan — Central News A-
tion Seryice                 gency; China Union Press Libia — Libian News Agency Tunezja — Tunis Afrique Mali — Press Agency of Mali   presse Maroko — Maghreb Arab Turcja — Anatolian 
News
„^"t   tNFfIBMpy       Agency, ANA; Tiirk Ha-Meksyk — INFORMEX       berler Ajansi
Mongolia — MongtsameUrugwaj — Agencia Nacional Norwegia - Norsk Tele-   ^ informaciones, ANI
No^^ndia^ New Zea- USA „.Associated Press,
land Press Association       Ap' un ted rress Interna-NRD — Allgemeiner Deut-   tional, UPI
scher     Nachrichtendienst, Watykan — Agenzia Inter-
ADN                        nazionale Fides, AIF NRF — Deutsche Presse Agen- Węgry — Magyar — Tayirati
tur, DPA                    Iroda, MTI Pakistan — Associated Press W. Brytania — Reuters Ltd.
of Pakistan, APP, United  Associated Press Ltd.; Bri-
Press of Pakistan, UPP      tish United Press Ltd.; Ex-Polska — Polska Agencja Prą-   change Telegraph Co., Ltd.;
sowa, PAP, Polska Agen-   Press Association Ltd.
cja INTERPRESS         Wietnam Dem. Rep. — Viet-Portugalia — Agencja de No- tfam News Agency
ticias e de Inrorroacoes, Włochy — Agenzia Nazionale
ANI                       Stampa Associata, ANSA Rep. Malgaska — Agence Wybrzeże Kości Słoniowej —
Madagascar Presse           Agence Ivoirienne de Presse Rep. środkowoafrykańska — Zair — Agenee Congolaise de
Agence Centrafricaine de   Presse
Presse                     ZSRR — Tielegrafnoje a-Rodezja — Interafrican Newa   gientstwo Sowietskogo So-
Agency Ltd.                juza,  TASS; Agientstwo Rumunia — AGERPRESS     pieczati „Nowosti", APN
Od 1957 istnieje, z siedzibą w Brukseli, Bur. Zrzeszenie A." P., European Alliance of Press Agencies—Alliance europeenne des agence de presse, 
łączące początkowo agencje państw Europy Zach., od 1971 również państw socjalist., m.in. Polski. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC i 
UNESCO. Instytucją Zrzeszenia jest otwarte 171X1970 Międzynar. Centrum Prasowe w Wiedniu.
International Press Institute Rfports, Zflrich 1970.
AGENCJE SPECJALNE ONZ -> Organizacje wyspecjalizowane ONZ.
•    57
AGENDA [tac. agendum 'rzecz do wykonania'], termin międzynarodowy: l) placówka jakiegoś u-rzędu 
lub instytucji; 2) porządek dzienny narad czy sesji międzynarodowych instytucji, np. Zgromadzenie 
Ogólne NZ, lub terminarz posiedzeń;
3) notatnik.
•    58
AGENT PROYOCATEUR [franc.; 'agent prowokator'], termin międzynar.—osoba, której policja lub organa polit. czy wojsk, tajnie zleciły 
popełnienie jakiegoś przestępstwa w celu skompromitowania innej osoby czy osób, sprowokowania zajść czy rozruchów, a nawet konfliktu mię-
dzynarodowego.
•    59
AGIO [wł. aggio 'nadwyżka'], termin między-nar. — nadwyżka kursu dewiz i papierów wartościowych ponad ich wartość nominalną; przeci-
wieństwem a. jest disagio, tj. obniżka kursu poniżej wartości nominalnej. Agiotage oznacza spekulację mającą na celu wykorzystanie wahań
kursów dewiz lub papierów wartościowych na giełdach.
•    60
AGRĆMENT   [franc.;   'zezwolenie'],   termin międzynar.—poufna, wstępna zgoda danego państwa na 
akredytowanie dyplomat. reprezentanta innego państwa. Wyrażenie zgody nosi nazwę:
Agreation. Nieudzielenie a. wyklucza akredytację i oznacza, że w danym państwie proponowana osoba 
jest uważana za •-> persona non grata.
•    61
AGRESJA (ang. Aggression, franc. Agression, hiszp. Agresión, roś. Agriessija), termin prawa międzynar., określający zbrojną napaść jednego 
państwa lub kilku państw na drugie, definicja a. była przedmiotem prac LN i ONZ. Zakaz a. wprowadził do prawa międzynar. Pakt Brian-da-
Kelloga 1928. Pierwsza Konwencja dot. określenia napaści została podp. 3 VII 1933 w Londynie, z inicjatywy ZSRR, na podstawie raportu z 24 
V 1933 Komitetu d/s Bezpieczeństwa Konferencji Rozbrojeniowej (tzw. raport Komisji Po-litisa), zawierającego projekt Konwencji wraz z 
Protokołem. Wobec niechęci zaakceptowania tego projektu przez większość członków Konferencji, ZSRR zaproponował podpisanie Konwencji 
swym sąsiadom (Afganistanowi, Persji, Turcji, Rumunii, Polsce, Litwie, Łotwie i Estonii), co nastąpiło 3 VII 1933, z wyjątkiem Finlandii, która 
przystąpiła do konwencji 22 VII 193 3, oraz Litwy, z którą ZSRR podp. 5 VII 1933 Konwencję dwustronną. Równocześnie, 4 VII 1933 ZSRR 
podp. odrębną konwencję z Czechosłowacją, Jugosławią, Rumunią, Turcją, otwartą dla wszystkich państw. Postanowienia merytoryczne są 
identyczne we wszystkich trzech konwencjach, weszły one w życie 20X1933. Oto preambuła oraz 3 artykuły (spośród 5):
,,pragnąc wzmocnić pokój, istniejący miedzy ich krajami;
zważywszy, że Pakt Brianda-Kelloga, który podpisali, zakazuje wszelkiej napaści;
uznając za konieczne, w interesie ogólnego bezpieczeństwa, określić o ile można najdokładniej napaść, żeby zapobiec wszelkiemu pretekstowi do jej usprawiedliwienia;
stwierdzając, że wszystkie państwa, mają w równym stopniu prawo do niepodległości, do bezpieczeństwa, do obrony swego terytorium i do swobodnego rozwoju swych instytucji;
ożywieni pragnieniem zapewnienia, w interesie fokoju powszechnego, wszystkim ludom nietykalności terytorium ich kraju;
uznając za pożyteczne, w interesie pokoju powszechnego, wprowadzenie w życic w stosunkach miedzy ich krajami dokładnych przepisów określających napaść, zanim te przepisy nie staną się 
powszechnymi;
postanowili w tym celu zawrzeć niniejszą konwencję... Art. I. Każda z Wysokich Stron Umawiających-się zobowiązuje się przyjąć w swych wzajemnych stosunkach z każdą z pozostałych, od 
dnia wejścia w życie niniejsze) Konwencji, takie określenie napaści, jakie znalazło swe wyjaśnienie w Sprawozdaniu Komitetu do spraw Bezpieczeństwa pod datą 24 maja 1933 (Sprawozdanie 
Politisa), złożonym Konferencji dla zmniejszenia i ograniczenia zbrojeń, które to sprawozdanie było sporządzone na skutek wniosku delegacji sowieckiej.
Art. n. Wobec tego w zatargu międzynarodowym, z zastrzeżeniem umów obowiązujących w stosunkach pomiędzy stronami w sporze będącymi, będzie uznane za napastnika to państwo, które 
pierwsze popełni jeden z następujących czynów: l. Wypowiedzenie wojny innemu państwu. '2. Najazd pray pomocy swych sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia 
wojny. 3. Zaatakowanie przy pomocy swych sił lądowych, morskich lub powietrznych, terytorium, okrętów lub samolotów innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny. 4. Blokada morska 
wybrzeża lub portów innego państwa. 5. Poparcie użyczone bandom uzbrojonym, które zorganizowawszy się na jego terytorium, dokonają najazdu na terytorium innego państwa, jak również 
odmowa, mimo .żądania państwa najechanego, poczynienia na swym

Agresja 61
rm terytorium wszystkich, będących w jego. mocy, za-ń, w celu pozbawienia powyższych band wszelkiej polub opieki.
H. Żadne względy natury politycznej, wojskowej, gos-;zej lub innej nie mogą służyć do uniewinnienia lub riedliwienia napaści przewidzianej w 
Artykule 2. (Jako lad patrz Załącznik). alną częścią Konwencji jest Załącznik do art. 3:
akie Strony Umawiające się. które podpisały Konwen-•tyczącą określenia napaści,
l podać niektóre wskazówki, mogące posłużyć do okreS-napastnika, zastrzegając jednak jak najbardziej sta-;o, te to w niczym nic może 
ograniczyć bezwzględnej
przepisu podanego w artykule m powyższej Koń-1,
dzają, ze żaden akt napaści w rozumieniu Artykułu n wymienionej Konwencji nie może, miedzy innymi, być wiedliwiony przez jakąkolwiek z 
następujących okolicz-
ilożenie wewnętrzne jednego z państw, na przykład: jego ra polityczna, gospodarcza lub społeczna; rzekome braki administracji; zamieszki 
wywołane przez strajki, rewo-
kontrrewolucje lub wojny domowe;
'stepowanie międzynarodowe jednego z państw, na przy-
pogwatcenie lub niebezpieczeństwo pogwałcenia praw uteresów materialnych albo moralnych obcego państwa lego obywateli; zerwanie 
stosunków dyplomatycznych gospodarczych; bojkot gospodarczy lub finansowy; za-dotyczące zobowiązań gospodarczych, finansowych lub h w 
stosunku do państw obcych; zajścia graniczne, któ-i są objęte przez jeden z wypadków napaści, wymicnio-w artykule II. Poza tym Wysokie 
Strony Umawiające odnie uznają, ze niniejsza Konwencja nie powinna nigdy S do usprawiedliwienia pogwałceń prawa narodów, mo-h wyniknąć 
z okoliczności, objętych powyższym wyli-em".
945 w Karcie Międzynar. Trybunału Wbjen-> w Norymberdze za „zbrodnie przeciwko po-wi" zostało uznane w art. 6 p. 2 „planowanie, 
gotowywanie i inicjowanie wojny napastni-' (war of aggression), co Komisja Prawa Mię-iar. ONZ 29 VII 1950 uznała za jedną z zasad ya 
międzynar. (-»• norymberskie zasady).
1950 ZSRR przedłożyl Zgr. Og. NZ projekt X (608) opracowania powszechnej konwencji Ziającej szczegółowo a. Zgromadzenie Rez. i/V z 
17XI'1950 zdecydowało przekazać radź. iozycję Komitetowi Prawa Międzynar. z za-em uzgodnienia szczegółowej definicji i zapro-owania 
Deklaracji o pojęciu a.
'szechne przyjęcie ściśle określonej definicji posiada podstawowe znaczenie dla -> Koni Przestępstw Przeciwko Pokojowi i Bezpie-istwu 
Ludzkości, którego projekt opracowany ) głosi:
stepujące czyny są przestępstwami przeciw pokojowi l bez-cństwu Ludzkości: l. Jakakolwiek napaść z użyciem przez ze jednego państwa sil 
zbrojnych przeciwko drugiemu twu, bez jakiegokolwiek powodu innego, niż w obronie dowcj czy zbiorowej, lub w wykonaniu decyzji czy zale-i 
kompetentnego organu NZ. 2. Jakiekolwiek zagrożenie c władze jednego państwa zastosowaniem aktu napaści ;iw drugiemu państwu".
bęc opozycji gł. państw kapitalist., prace Kortu nie dały rezultatu i Zgr. Og. Rez. 688/VII 0X111952 powołało Komisję d/s definicji a. dwa lata 
później, Rez. 895/DC z 4X111954, wierdzoną później Rez. 1181/Xn z 29X11957, rołana została nowa komisja, złożona z przed-yicieli 21 państw 
(Anglii, Argentyny, Bułgarii, łL, Cypru, Czechosłowacji, Danii, Filipin, ncji, Ghany, Grecji, Holandii, Kostaryki, Liii, Meksyku, Nigerii, Polski, 
Tunezji, USA, ?ch i ZSRR). Komisja odbyła swe sesje w sie-?ie ONZ w Nowym Jorku w okresach paż-smik-listopad 1956, kwiecień 1959, 
kwiecień 2, kwiecień 1965 i kwiecień 1967. Deadlock ^racach Komisji wynikł ze stanowiska W. Bry-ii i USA, reprezentujących opinię, że „nie 
istnieje w ogóle żadna taka napaść, która by na pierwszy rzut nie była usprawiedliwiona obroną, bowiem de facto nie istnieje działanie jakiego-
kolwiek rodzaju, które per se jest agresywne". Rząd USA wyraził „poważne obawy co do użyteczności i potrzeby starania się o definicję a." 
Reprezentant W. Brytanii przekazał opinię swego rządu, że „będzie rzeczą trudną dojść do prawdziwej definicji, a formuła niedoskonała stworzy 
niebezpieczeństwo, że agresorzy wykorzystają ją jak zły grosz".
Za. powszechnym przyjęciem definicji a. wypowiadają się zdecydowanie 'państwa socjalist. i Trzeciego Świata. W opinii ZSRR:
„racje przeciwników zdefiniowania a. nie są natury prawnej... Argument, że definicja a. nie będzie doskonała, a zatem nie należy przyjmować 
żadnej definicji, służy wyłącznie zawoalowaniu życzenia uniknięcia formuły precyzyjnej... Nie jest logicznym kolejny argument, że żadna 
definicja, istniejąca przed IX wojną światową nie. powstrzymała agresorów;
w ten sposób można wypowiadać się przeciwko ogłoszeniu praw ustalających należyte kary, ponieważ prawa takie są wielokrotnie łamane. 
Pozostałe argumenty są również bezpodstawne, a brak powszechnej definicji a. jest korzystny wyłącznie dla agresora".
221X1967 rząd ZSRR przedłożył Zgr. Og. NZ temat pod dyskusję: „Pilna i ważna konieczność przyśpieszenia prac nad definicją napaści w świe-
tle obecnej sytuacji międzynarodowej". W konsekwencji Zgromadzenie po raz pierwszy debatowało nad problemem a. Delegat Meksyku oświad-
czył m.in.:
,,0d ponad 20 lat reprezentujemy pogląd, ze definicja taka jest prawniczo i technicznie możliwa oraz jesteśmy przekonani, że w praktyce będzie 
użyteczna i stosowana". Reprezentant Iraku oświadczył:
,,wysiłki NZ na rzecz wypracowania powszechnej definicji a, są zgodne z dwoma zobowiązaniami członków ONZ: l) upowszechniania zasad 
zawartych w wyrokach norymberskich po n wojnie światowej; 2) umocnienia pozycji ONZ w jej dziele utrzymania pokoju i bezpieczeństwa 
międzynarodowego".
Zgr. Og. NZ 18 XII 1967 uchwaliło Rez. 2330/Xn absolutną większością: 90 głosów za, l przeciw (Australia) oraz 18 wstrzymujących się (wśród 
nich USA, której delegat nazwał rezolucję „manewrem propagandowym"), stwierdzając, że „wypracowanie definicji agresji będzie miało poważ-
ne znaczenie dla utrzymania pokoju międzynarodowego" .i powołując nową komisję złożoną z 35 ekspertów z dziedziny prawa międzynar., z 
krajów wyznaczonych przez przewodu. Zgr. Og. NZ (Algierii, Australii, Bułgarii, Cypru, Czechosłowacji, Egiptu, Ekwadoru, Finlandii, Francji, 
Ghany, Gujany, Haiti, Hiszpanii, Indonezji, Kanady, Kolumbii, Meksyku, Norwegii, Rep. Mal-gaskiej, Rumunii, Sierra Leone, Sudanu, Syrii, 
Turcji, Ugandy, Urugwaju, USA, W. Brytanii, Włoch, Zairu i ZSRR). Komisja obradowała w czerwcu-lipcu 1968 w Genewie oraz w lutym 1969 
w Nowym Jorku, debatując w pierwszej sesji nad projektami złożonymi przez 3 grupy państw, a na drugiej—nad projektem radź., u-
względniającym poprzednie propozycje. 3 IV 1973 specjalny komitet przygotował w Genewie wstępny projekt dokumentu, w którym zawarto 
ogólną definicję a., wyliczono akty określone jako agresywne, ustalono prawne następstwa a. ^oraz sformułowano tezy o prawie narodów do 
samostanowienia i o legalnym użyciu siły w stosunkach międzynarodowych. Komitet określił a. jako zastosowanie siły zbrojnej przez jedno 
państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niezależności polit. drugiego państwa. Ustalono,

62 AGRIS
18
że aktem a. jest wtargnięcie lub napaść sił zbrojnych na terytorium innego państwa, sama okupacja wojsk, oraz sama aneksja terytorium drugiego 
państwa lub jego części dokonana przy. użyciu siły. Komisja zakończyła swe prace 12 IV 1974 uchwaleniem -> projektu definicji agresji.
J. T. SHOTWELL War as Instrument of Nattonal Policy and its Renunciations in the Pact o f Paris, London 1929; CL. EAGLE-TON The atlempt to deftne agression, w. International Con-ciiiation nr 
264, 1930; R. VIGNOL Definition de 1'agresseur dans la guerre, Paris 1933, Tekst konwencji: Dt.U. 1933, póz. 712; E. SERKA L'aggressione internadonale, Roma 1946; SH. GLUECK The 
Nuremberger Trial and agressiye war, London 1947; J. BALICKI Pojecie agresji w prawie międzynarodowym, Warszawa 1952; W. MORAWIECKI Walka o definicje agresji w prawie 
międzynarodowym. Warszawa 1956; G. LEIBHOLZ „Asression" als zeitgeschichtiiches Problem, w: Vierleljahrs-hefte fur Zeitgeschichte nr 6, 1958; Kronika 1973.
•   62
AGRIS, oficjalny skrót dla stworzonego przez FAO w Rzymie Międzynar. Systemu Informacji o Naukach Rolniczych i Technologii, Internatio-
nal Information System for the Agricultural Sciences and Technology. Prace przygotowawcze rozpoczęto 1970, zakończenie przewidziano na 
1973/74. AGRIS ma 2 gł. zadania: l) informowanie szybkie o dokumentacji rozwoju poszczególnych nauk roln. i technologii rolnej; 2) opra-
cowywanie kompleksowych zagadnień, analiz, bibliografii itd. dla krajowych nauk. ośrodków informacyjnych. Inicjatorem powstania AGRIS 
była Abidżańska Konferencja d/s Rozwoju Rolnictwa w Afryce, 1968. Uzupełnieniem AGRIS jest Komputerowy System Informacji o Badaniach 
Rolniczych -» CARIS. FAO Information 2, June 1972.
•    63
AGRONOMIA [gr. agrós 'grunt, pole' i nomos 'łąka, dziedzina'], (ang. Agronomy, franc. Agronomie, hiszp. Agronomia, roś. Agronomija), ter-
min międzynar.—nauka o gospodarstwie rolnym, przedmiot  stałej  zorganizowanej  współpracy międzynar. Zob. też rolnictwo.
•    64
AGUDA, Agudas Israel [hebr.; 'związek Izraela'], organizacja utworzona 1912 na Kongresie Ortodoksyjnych Żydów w Katowicach, w okresie 
międzywojennym przekształciła się w skrajnie prawicową partię żyd., biorącą udział w wyborach i mającą posłów w parlamentach Polski, 
Rumunii i Litwy; od 1949 w parlamencie Izraela; równocześnie   zachowując   charakter   organizacji międzynar. zarej. w ONZ (-> Żydzi).
•    65
AIDE MfiMOIRE [franc.; 'pomoc dla pamięci'], termin międzynar. — notatka wręczana lub przesyłana „dla pamięci" po dyplomat. rozmowie, w 
celu uniknięcia nieporozumień co do oświadczeń złożonych ustnie; podobny charakter w dyplomacji ma przekazywanie nie sygnowanego „me-
morandum" ['to, co należy pamiętać'] w formie zestawu tez, faktów, problemów, które należy wziąć pod uwagę w rokowaniach dyplomatycznych.
J. MONTE-RADLOYIC Stiauette et Prolocol, Paris 1956.
•    66
AKABA, AL-, zatoka w pn. części M. Czerwonego; przedmiot sporu izraelsko-arab. od 1948,
kiedy Egipt zamknął dla statków i okrętów Izraela równocześnie z Kanałem Sueskim także wejście przez cieśninę Tiran do zatoki Al-A., gdzie po 
zawieszeniu broni 1949 Izrael zbudował, obok portu Jordanii Al-Akaba, swój port wyjściowy na M. Czerwone — Ejlat. Dwukrotnie: w 
listopadzie
1956 i w czerwcu 1967 wojska Izraela zajęły arabskie nadbrzeże Egiptu po -»• Szarm asz-Szajch, okupując terytorium arab. i blokując wejście do 
Al-A. statkom arabskim.
Według opinii przedłożonej Zgr. Og. NZ 151
1957 przez Sekr. Gen. ONZ Daga Hammarskjol-da zarówno Al-A., jak i cieśnina Tiran były zawsze uznaną powszechnie międzynar. drogą mor. 
dostępną dla żeglugi wszystkich państw. Potwierdził to pośrednio art. 16 Konwencji o —>• Morzu Terytorialnym, w pkt. 4 mówiącym o ->• 
cieśninach. Egipt i Jordania w rokowaniach wstępnych prowadzonych 1970 poprzez reprezentanta ONZ, wyraziły gotowość przyznania Izraelowi 
prawa swobodnej żeglugi po Al-A. i cieśninie Tiran pod warunkiem wycofania się wojsk Izraela z obszarów okupowanych 5 VI 1967.
L. M. BLOOMFIELD EgypI, Israel and the Gulf of Akaba in International Law, London 1957; B. SELAK A Considerallon of the Legal Status of the Gulf of Akaba, w. American Jour-nal of 
International Law, Vol. 52, 1958; A. MELAMID Legal Status of the Gulf of Akaba, w. American Journal of International Law, Vol. 53, 1959.
•    67
AKADEMIA MIĘDZYAMERYKAŃSKA (ang. Interamerican Academy, franc. Academie -Intar-americaine, hiszp. Academia Interamericana, 
roś. Mieżamierikanskaja akadiemija), założona 1959 w USA, z zadaniem „rozwijania lepszego zrozumienia i współpracy poprzez wymianę 
kulturalną między nauczycielami, pisarzami i przywódcami zach. hemisfery"; publ.: Journal of Interamerican Studies. »   68
AKADEMIA MIĘDZYNARODOWA AMERY. KAŃSKA PRAWA PORÓWNAWCZEGO I MIĘDZYNARODOWEGO (ang. 
International American Academy of Comparative and Inter-nationat Law, franc. Acadśmie Internationale Americaine de Droit comparś et 
international, hiszp. Academia Internacional Americana de De-recho Comparado e Internacional, roś. Mieżduna-rodnaja amierikanskaja 
akadiemija srawnitielnogo i mieżdunarodnogo prawa), założona 1938 w stolicy Kuby, Hawanie, przez Międzyamer. Federację Adwokatów, 
Interamerican Bar Association, z zadaniem rozwijania i popierania badań nauk., ze szczególnym uwzględnieniem interesów krajów 
amerykańskich.
AIA Debales de Mesa redonda 1948, t. 2, Hayana 1951;
IAJ Consejo [A de Surisconsultas, Tercera Reunion, Mexico 1956; Yearbook of International Organizations, 1968-1969.
•    69
AKADEMIA MIĘDZYNARODOWA NAUKI
POLITYCZNEJ I HISTORII KONSTYTUCJI
(ang. International Academy of Political Science and Constitutional History, franc. Academie Internationale de Science politique et d'Histoire 
constitutionelle, hiszp. Academia Internacional de Ciencias Politicas y de Historia Constitucional, roś. Mieżdunarodnaja akadiemija politiczeskich 
nauk i istorii konstitucyi), zał. 1936 w Paryżu jako jeden z instytutów Sorbony (Universitó de

19
Akademie Nauk państw RWPG 75
Paris); od 1949 statut niezależnej Akademii, której członkami są reprezentanci nauk polit. większości państw świata, m.in. Polski; publ., m.in. 
Revue d'Histoire Politique et Constitutionelle, Revue Internationale des Doctrines et Institu-tions. Yearbook of International Organwtions, 1973.
•   70
AKADEMIA MIĘDZYNARODOWA NAUK KWANTOWO-MOLEKULARNYCH (ang. International Academy of Ouantum Molecular 
Sciences, franc. Acadśmie Internationale de Scien-ces Moleculaires Quantiques, hiszp. Academia Internacional de Ciencias Quanto-Moleculares, 
roś. Mieżdunarodnaja akadiemija kwanto-mole-kularnych nauk), założona z inicjatywy UNESCO 1967 w Paryżu, z siedzibą w Mentonie 
(Francja), z zadaniem popierania międzynar. współpracy dot. wymiany nauk. w dziedzinie chemii kwantowej; zarej. w ONZ; czł. Akademii jest 
21 uczonych z różnych krajów; pierwszym laureatem dorocznej nagrody Akademii (1967), był uczony poi. W. Kołos.
Yearbook of International Organiiations, 1965.
•    71
AKADEMIA MIĘDZYNARODOWA NAUK POLITYCZNYCH (ang. International Academy of Political Sciences, franc. Academie 
internatio-nale des sciences politiques, hiszp. Academia Internacional de Ciencias Politicas, roś. Mieżdunarodnaja akadiemija politiczeskich 
nauk), założona 1936 w Paryżu, zawiesiła działalność 1954.
Yearbook of International OrganitationSi 1973. H    72
AKADEMIA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO (ang. Academy of International Law, franc. Academie de Droit International, hiszp. 
Academia de Derecho Internacional, roś. Akadiemija mież-dunarodnogo prawa), założona 1923 przez Fundację Carnegiego w Hadze, jest 
instytutem nauk. zajmującym się rozwojem prawa międzynar. i nauk pokrewnych. Organizuje corocznie latem cykl wykładów w języku ang. i 
franc., prowadzonych przez uczonych z całego świata, i ogłasza je w wydawnictwie Recueil des Cours de t Academie de Droit International', I 
seria za lata 1923-39 obejmuje 76 tomów, II seria rozpoczęta została 1946. Siedzibą Akademii jest Pałac Pokoju w Hadze; tam też afiliowane jest 
Stów. Słuchaczy i b. Słuchaczy A.P.M., Association of Atten-ders and Alumni of the Hague Academy of International Law (AAA), zał. 1923, 
skupiające (1970) ponad 500 czł. (m.in. z Polski); czł. Stów. Prawa Międzynar.; organizuje corocznie Kongresy Prawa Międzynar., Annuał 
Congress of International Law; publ. franc.-ang. Annualre de l'AAA—Yearbook of the AAA.
Documents relatifs a ta ortalion de 1'Academie de Droit International de la Haye etablie avec le concours de la Do-tatlon Carnegie pour la Patx Internationale, La Haye 1924;
Yearbook of International Organiwtions, 1973.
•   73
AKADEMIA ŚWIATA ŁACIŃSKIEGO (ang. Academy of the Latin Worid, franc. Academie du Monde Latin, hiszp. Academia del Mundo 
Latino, roś. Akadiemija Łatinskogo mira), założona 1966 w Paryżu, z zadaniem „rozwijania duchowej wymiany między narodami wywodzącymi
się z Rzymu"; w skład Akademii wchodzi stu uczonych ze społeczności posługującej się językami 
romańskimi: franc., hiszp., portug., rum., wł.;
siedziba: Paryż, Maison de l'Amerique Latine.
•   74
AKADEMIE NAUK (ang. Academies of Scien-ce, franc. Academies des sciences, hiszp. Acade-mias de Ciencias, roś. Akadiemii nauk). Współ-
praca międzynar. towarzystw uczonych czy artystów rozwinęła się w okresie odrodzenia i oświecenia, ale w formie zorganizowanej wystąpiła po 
raz pierwszy w XIX w. Pierwszą instytucją międzypaństw. był zał. 1893 w Wiedniu Kartel Tow. Naukowych (Geiehrtengeselschaftenkartell), 
łączący akademie Austrii, Bawarii, Saksonii. W 1899 powstało w Paryżu Międzynar. Stów. Akademii (Association Internationale des Acade-
mies), które nie przetrwało I wojny światowej.
Org. zarej. w ONZ: w 1919 powstała, z siedzibą w Brukseli, Międzynar. Unia Akademii, International Union of Academies—Union Acadśmique International (UAI), której członkami są a.n. 
kilkudziesięciu państw, m.in. Poi. Akad. Nauk (do 1952 Akad. Umiejętności i Tow. Naukowe War. szawskie). W latach międzywojennych UAI była zarejestrowana w Sekretariacie LN i 
współpracowała z jej organami nauk.-kulturalnymi; po II wojnie świat, stalą się czt. Międzynar. Rady d/s Filozofii i Badań Humanistycznych, powołanej do życia przez UNESCO. Publikuje 
studia zbiorowe, np. Dictiomaire de la Terminologie du Droit International, Encyclopedie de • 1'lslam, Report on the need for ptiblishing Diclionaries which do not to-day exist. oraz katalogi 
specjalistyczne, jak Catalogus Translationum et Com-mentariorum czy Catalosus des Manuscris/ts Alchimiqties Latins.
W. His Yorgeschichte des deutschen Kartells und der Intcr-nationdten Assotiation der Akadtmien, Wien 1902; Yearbook o f International Organizations, 1973.
•    75
AKADEMIE NAUK PAŃSTW RWPG (ang Academies of Science of the CMEA States, franc. Academies de Science des etats du CAEM, 
hiszp. Academias de Ciencias de los Estados del CAME, roś. Akadiemii nauk stran SEW). Nazwa najwyższych instytucji nauk. państw członkow-
skich RWPG, współpracujących ściśle od 1962, tj. od daty pierwszej narady przedstawicieli 9 akademii nauk (Albanii, Bułgarii Czechosłowacji, 
Mongolii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR oraz Państw. Komitetu Nauki, Demokr. Rep. Wietnamu). I narada odbyła się w Warszawie, II 
w Berlinie 1963, III w Sofii 1964, IV w Moskwie 1965, V w Pradze 1968. (Od II narady nie bierze udziału Albańska Akademia .Nauk). Na-
wiązana na tych naradach współpraca wielostronna między akademiami koncentruje się na koordynacji problemów nauk. wybranych przez po-
Tabela problemów koordynowanych przez 5 akademii nauk
Akademia

^
Problemy

Akad. Nauk CSRR
Akad. Nauk NRD Akad. 
Nauk ZSRR
Poi. Akad. Nauk Węg. 
Akad. Nauk

Biologia wirusów, komórek i systemów 
komórkowych. Badania półprzewodników Związki 
wielocząsteczkowe Planetarne badania geofizyczne. 
Naukowe badania za pomocą sztucznych satelitów 
Naukowe zagadnienia techniki obliczeniowej 
Chemia naturalnych substancji aktywnych 
fizjologicznie, w tym: a) chemia peptydówb)chemia 
i biochemia kwasów nukleinowych


2*

76 Akces
20
szczególne akademie, a także na wymianie informacji, wykładowców, statystów, organizowaniu wspólnych konferencji i sympozjów oraz wspól-
nych letnich kursów dla młodych naukowców. 14X111971 w Moskwie podpisano porozumienie o wielostronnej współpracy między akademiami 
nauk krajów socjalist.: Bułgarii, Czechosłowacji, Kuby, Mongolii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR, dot. gł. koordynacji badań, prowadzo-
nych w ramach powołanego przez 25 sesję RWPG komitetu współpracy —>• naukowo-technicznej RWPG oraz w ramach współpracy 
wielostronnej, określonej podpisanym porozumieniem.
Protokół z narady przedstawicieli akademii nauk. Warszawa 14-16 III 1962; J. METERA, Z. ZIÓLKOWSKI Wspólpraca nau-kowo-techniczna krajów RWPG, Warszawa 1972, s. 73-76;
Podstawowe dokumenty RWPG i organizacji wyspecjalizowanych. Warszawa 1972, s. 99-102.
•   76
AKCES [tac. accesus 'przystąpienie'], (ang. Ac-cession, franc. Acces, hiszp. Acceso, roś. Priso-jedinienije),  termin  międzynar. — przystąpienie 
państwa do otwartego układu wielostronnego.
•    77
AKCJA CYWILNA WOJSKA (ang. Civil Military Action, franc. Action civique militaire, hiszp. Ac-ción Civica Militar, roś. Cywilnaja 
kampanija wojska), termin międzynar. — udział sił zbrojnych w akcjach ratowniczych z powodu katastrof żywiołowych, szczególnie trzęsień 
ziemi i powodzi;
powszechnie stosowany w świecie po II wojnie świat., rozszerzony został w wielu krajach także na roboty publ., jak budowa dróg i mostów, kar-
czowanie kolonizowanych terenów, a także na akcje sanitarne, nierzadko z inicjatywy organizacji międzynar. lub regionalnych, jak np, OPA.
•   78
AKREDYTACJA (ang. Accreditation, franc. Accreditation, hiszp. Acreditación, roś. Akkrieditowa-nije), termin międzynar. — uwierzytelnienie 
osoby za pomocą dokumentu uwierzytelniającego (w dyplomacji—lettre de creance, w organizacjach i na konferencjach międzynar. — pismo 
akredytacyjne) dla pełnienia określonych w dokumencie funkcji (dyplomaty, pełnomocnika, eksperta, korespondenta). W myśl konwencji 
międzynar. —> list u-wierzytelniający ambasadorów i posłów podpisany jest przez głowę państwa i wręczany osobiście przewodu. Rady Państwa, 
prezydentowi czy monarsze kraju akredytującego. Listy uwierzytelniające składają głowie państwa tylko dyplomaci klasy I—ambasadorowie, 
oraz klasy II—posłowie i ministrowie; natomiast dyplomaci klasy III— charges d'affaires, akredytują się przy min. spraw zagr., któremu składają 
listy wprowadzające (lettre d'introduction), podpisane przez swego min. spraw zagr.; osobna jest forma akredytacji -> konsulów.
•   79
AKREDYTACJA W ONZ (ang. Accreditation in the UNO, franc. Accreditation a 1'ONU, hiszp. Acreditación en la ONU, roś. Akkrieditowanije 
w OON), obyczaj przedkładania przez dyplomatów listów akredytacyjnych (lettres de creance), obowiązuje również dyplomatów pełniących 
funkcję przedstawicieli swego państwa przy ONZ; listy te składane są w Sekretariacie ONZ. Obowiązek
akredytacji obejmuje też dziennikarzy i personel techn. stałych delegacji przy ONZ.
•   80
AKREDYTYWA (ang. Credit, franc. Accreditif, hiszp. Carta de credito, roś. Akkrieditiw), termin międzynar. — bankowy   kredyt   
dokumentowy (ang. documentary credit), będący pisemnym zobowiązaniem banku importera do wypłacenia należności za importowany towar po 
przedłożeniu w określonym terminie dowodów dostawy towaru; także kredyt pieniężny (ang. special letter of credit—list kredytowy), będący 
zobowiązaniem banku do honorowania zlecenia zagr. banku-korespondenta na wypłacenie okazicielowi lub wskazanej osobie czy instytucji 
określonej sumy pieniędzy.
A. dokumentowe są przedmiotem międzynar. unifikacji. W 1933 Międzynar. Izba Handlowa (ICC) opracowała na kongresie w Wiedniu jednolite 
zasady a. dokumentowych, zw. wiedeńskimi (Regles et usances, informes relatives aux credits docu-mentaires), które zostały zmodyfikowane 
1951 na kongresie ICC w Lizbonie. Reguły te oficjalnie uznało ponad 40 państw kapitalist., w praktyce stosuje je większość krajów świata, w tym 
również kraje socjalistyczne.
Poradnik pracownika handlu zagranicznego. Warszawa 1970, s. 502-503.
•    81
AKT BOGOTY 1960 (ang. Act of Bogota 1960, franc. Acte de Bogota 1960, hiszp. Acta de-Bogota 1960, roś. Bogotskij akt 1960), nazwa pro-
gramu 19 rządów państw amer., dot. poprawy rozwoju społ. i ekon. Ameryki Łacińskiej w ramach -r Operacji Panamerykańskiej. Prace nad 
programem zleciła 241X1958 Narada min. spraw zagr. OPA specjalnemu komitetowi (Comite de los 21 de la OBA). Komitet ten, po sesjach: w 
styczniu-marcu 1959 w Waszyngtonie i w kwietniu 1959 w Buenos Aires, wyniki prac (m.in. postulat powołania do życia —> Banku Rozwoju 
Międzyamerykańskiego) przedłożył VII naradzie min. spraw zagr. OPA w sierpniu 1960 w San Jose (Kostaryka). We wrześniu 1960 komitet, 
zgodnie z nowymi zaleceniami, zebrał się w Bo-gocie, by opracować ostateczny projekt programu. Delegacja Rewolucyjnego Rządu Kuby uza-
leżniła realność programu od stworzenia Funduszu Rozwoju Ameryki Łacińskiej (Fondo de De-sarrollo para America Latina) w wysokości 30 
mld dół. amer., czemu sprzeciwiły się USA oraz Chile, Ekwador, Gwatemala, Honduras, Kolumbia, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Paragwaj, 
Peru i Urugwaj. Również inne wnioski Kuby, m.in. w sprawie surowców i ich cen zostały odrzucone. Program p.n. Środki dla poprawy socjalnej i 
rozwoju ekonomicznego w ramach Operacji Panamerykańskiej został uchwalony 19 głosami, przy sprzeciwie Kuby, 121X1960. Główne punkty 
programu A.B.:
Rada OPA zaleca zastosować: l) środki poprawy socjalnej w postaci „szerszego i sprawiedliwszego podziału ziemi", dofinansowywania rolników 
kredytami, zreformowania systemów podatkowych, kolonizowania ziem dziewiczych, zwiększania produkcji i rozbudowy dróg; 2) środki 
poprawy sytuacji mieszkaniowej i usług komunalnych przez udzielanie pomocy prywatnemu przemysłowi bu-

21
Akt Chapultepec 1945 82
dowlanemu i kredytów jednostkom komunalnym;
3) środki poprawy systemu oświaty powszechnej i zawodowej poprzez „rozwijanie nowoczesnych metod nauczania celem zlikwidowania 
analfabetyzmu"; 4) środki poprawy zdrowia publicznego poprzez „zwiększenie krajowej i lokalnej służby zdrowia", „instalowanie wodociągów", 
„tępienie malarii" oraz „intensyfikacja programów wyżywienia całkowitego dla klas ludowych"; 5) środki mobilizowania bogactw naturalnych 
celem zwiększania dochodów; 6) środki rozwoju ekon. poprzez „wzmocnienie instytucji kredytowych dla małych i średnich. przedsiębiorstw 
prywatnych przem. i rolnych". Zalecono też Bankowi Mię-dzyamer. d/s Rozwoju ew. zarządzanie Między-amer. Funduszem Specjalnym dla 
Rozwoju Społecznego.
Program A.B. zawierał po prostu wyliczenie problemów i nie miał żadnych skutków w praktyce, poza tym, że posłużył administracji J. F. Kenne-
dy'ego za punkt wyjścia do sformułowania programu —> Sojuszu dla Postępu.
OBA: Acta de Bogata, Bogata 1960, s. 14; Dokumentacja prasowa. Warszawa 1960, s. 665-666; C. CASTILLA El Pan-americanismo, Buenos Aires 1961.
•   82
AKT CHAPULTEPEC 1945 (ang. Chapultepec Act 1945, franc. Acte de Chapultepec 1945, hiszp. Acta de Chapultepec 1945, roś. 
Czapultiepiek-skaja diekłaracyja 1945), akt, zw. też Deklaracją o wzajemnej pomocy i solidarności amer. podp. 3 III 1945 w stoi. Meksyku, w 
Pałacu Chapultepec, jako akt końcowy Międzyamer. Konferencji w sprawie Problemów Wojny i Pokoju. Po raz pierwszy w. systemie 
międzyamer. dokumentem tym została zaaprobowana zasada stosowania sankcji wobec agresorów oraz zasada potępiania wszystkich 
napastników, tak z kontynentu amer. jak i spoza niego. Postanowienia A.Ch. dot. u-kładu regionalnego były inspirujące dla Karty NZ.
,,Zważywszy, że: l. Ludy Ameryki, ożywione głębokim umiłowaniem sprawiedliwości, szczerze wyznają zasady prawa międzynarodowego. 2. Pragną, aby zasady te — bez względu na obecne 
trudne okoliczności, działały z większą siłą w przyszłych stosunkach międzynarodowych. 3. Konferencje Pan-amerykańskie kilkakrotnie obwieszczały pewne zasady podstawowe, które jednak 
trzeba ponownie wypowiedzieć w czasie, kiedy tworzy się podstawy prawne wspólnoty narodów.
4. Nowe położenie w świecie nakazuje bardziej niż kiedykolwiek ludom amerykańskim zjednoczyć się do solidarnej obrony swych praw i do utrzymania pokoju międzynarodowego.
5. Państwa amerykańskie włączały od r. 1890 do swego-prawa międzynarodowego drogą konwencji, rezolucji i deklaracji — następujące zasady: a) Potępienie podbojów terytorialnych i 
nieuznawanie żadnych nabytków zyskanych siłą (Pierwsza Konferencja Międzynarodowa Państw Amerykańskich w r. 1890); b) Potępienie interwencji jednego państwa w sprawy wewnętrzne lub 
zagraniczne drugiego państwa (Siódma Konferencja Międzynarodowa Państw Amerykańskich z r. 1933 i Konferencja Panamerykańska w sprawie utrzymania pokoju z r. 1936); c) Uznanie, że 
wszelka wojna lub groźba wojny oddziaływa wprost lub pośrednio na wszystkie ludy cywilizowane oraz zagraża wielkim zasadom wolności i sprawiedliwości, które stanowią ideał amerykański i 
miarę amerykańskiej polityki międzynarodowej (Konferencja Panamerykańska z r. 1936); d) Procedurę konsultacji wzajemnej w celu znalezienia środków współpracy pokojowej na wypadek 
wojny lub groźby wojny pomiędzy krajami amerykańskimi (Konferencja Panamerykańska z r. 1936); e) Uznanie, że wszelki akt mogący zamącić pokój w Ameryce oddziaływa na wszystkie 
państwa amerykańskie i na każde z nich z. osobna i usprawiedliwia wszczęcie procedury konsultacyjnej (Konferencja Panamerykańska z r. 1936); f) Uznanie że wszelkie spory pomiędzy 
narodami amerykańskimi powinny być załatwione metodami koncyliacji lub nieograniczonego arbitrażu, albo drogą międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości (Konferencja Panamerykańska 
z r. 1936); g) Uznanie, że poszanowanie osobowości, suwerenności i niezawisłości każdego państwa amerykańskiego stanowi istotę porządku międzynarodowego, opartego na solidarności 
kontynentalnej, którą w przeszłości wypowiadały i podtrzymywały deklaracje i obowiązujące traktaty (ósma Konferencja Międzynarodowa Państw Amerykańskich z r. 1938); h) Stwierdzenie, że 
poszanowanie i skrupulatne wykonywanie traktatów stanowi regułę nieodzowną do rozwyu stosunków pokojowych między państwami oraz, że rewizja traktatów może odbywać się jedynie drogą 
umów pomiędzy układającymi się stronami (Deklaracja Zasad Amerykańskich, ósma Konferencja Międzynarodowa Państw Amerykańskich z r. 1938); i) Stwierdzenie że na wypadek zagrożenia 
pokoju, bezpieczeństwa lub całości terytorialnej którejkolwiek republiki amerykańskiej, jakimkolwiek aktem, mogącym je naruszyć, oświadczają swe wspólne zainteresowanie i postanowienie 
wprowadzenia w życie solidarności, a to koordynując swe wole suwerenne drogą procedury konsultacji i używając środków, które mogą być wskazane ze względu na okoliczności konkretnego 
przypadku (Deklaracja w Limie, ósma Konferencja Międzynarodowa Państw Amerykańskich z r. 1938); j) Stwierdzenie że wszelki zamach ze strony państwa nieamerykańskiego na całość lub 
nienaruszalność terytorium, suwerenność lub niezależność polityczną państwa amerykańskiego będzie uważany za akt napaści na wszystkie państwa amerykańskie (Deklaracja XV Drugiego 
Zebrania Ministrów Spraw Zagranicznych, Hawana 1940). 6. Popieranie tych zasad, które państwa amerykańskie stosowały dla zabezpieczenia pokoju i solidarności miedzy narodami kontynentu, 
jest skutecznym środkiem przyczyniającym się do ogólnego systemu bezpieczeństwa światowego oraz środkiem wprowadzającym go w życie. 7. Akt napaści dokonany przez państwo 
nieamerykańskie przeciw któremukol-wiek z państw amerykańskich odbija się w równej mierze na bezpieczeństwie i solidarności kontynentu, jak napad dokonany przez państwo amerykańskie 
na jedno lub więcej państw amerykańskich.
Część I. Rządy reprezentowane na Międzyamerykańskiej Konferencji w sprawie wojny i pokoju oświadczają: l. Że wszystkie państwa suwerenne są podług prawa równe między sobą. 2. że każde 
państwo ma prawo, aby inni członkowie wspólnoty międzynarodowej uszanowali jego indywidualność i niezależność. 3. Że każdy zamach państwowy na całość lub nienaruszalność terytorium 
albo na suwerenność lub - niezależność polityczną państwa amerykańskiego będzie uważany, zgodnie z częścią III — za akt napaści na inne państwa podpisujące niniejszą Deklarację. Każde 
wtargnięcie sil zbrojnych jednego państwa na terytorium drugiego, z pogwałceniem granic ustalonych traktatem i w nim oznaczonych, stanowić będzie akt napaści. 4. że jeśli zajdą akty napaści 
lub jeśli można słusznie sądzić, że którekolwiek państwo przygotowuje napaść na całość i nienaruszalność- terytorium albo na suwerenność lub niezależność polityczną państwa amerykańskiego 
— państwa podpisujące niniejszą Deklarację będą konsultowały się między sobą dla uzgodnienia kroków, które należałoby podjąć. 5. (Nieaktualne z powodu zakończenia wojny światowej). 6. Że 
zasady i procedura zawarte w niniejszej Deklaracji wejdą w życie natychmiast, skoro każdy akt napaści lub groźba napaści podczas obecnego stanu wojny osłabia wysiłek Narodów 
Zjednoczonych w celu odniesienia zwycięstwa. Wobec tego, aby zasady i procedurę tu ustanowione uzgodnić z zasadami każdej republiki, poszczególne Rządy poczynią kroki potrzebne do 
uzupełnienia niniejszego dokumentu tak, aby działał każdej chwili.
Część H. Międzyamerykańska Konferencja w sprawie wojny i pokoju zaleca, żeby w celu zapobieżenia groźbom lub aktom napaści na którąkolwiek republikę amerykańską po nastaniu pokoju, 
rządy republik amerykańskich zajęły się zawarciem, zgodnie ze swymi procedurami konstytucyjnymi, traktatu ustanawiającego sposoby zapobiegania takim groźbom lub aktom, a to drogą użycia 
— przez wszystkich lub niektórych sygnatariuszy rzeczonego traktatu — któregokolwiek lub którychkolwiek z następujących środków: odwołanie szefów placówek dyplomatycznych; zerwanie 
stosunków dyplomatycznych; zerwanie stosunków konsularnych; zerwanie stosunków pocztowych, telegraficznych, telefonicznych, ra-dio-telefonicznych; przerwanie stosunków gospodarczych, 
handlowych i finansowych; użycie siły zbrojnej do uprzedzenia lub odparcia napaści.
Część ni. Niniejsza Deklaracja i zalecenie mają na celu układ regionalny stosujący się do spraw utrzymania pokoju i bezpieczeństwa w sposób odpowiedni dla akcji regionalnej na tej półkuli i 
rzeczone układy, ustanowione w nich działalności i procedury będą zgodne z celami i zasadami powszechnej organizacji międzynarodowej, gdy ta powstanie".
Niniejsza Deklaracja i zalecenie otrzymały nazwę aktu Chapultepec (Act of Chapultepec). Deklarację podpisały na zamku Chapultepec, w mieście 
Meksyk następujące państwa amer.: Argentyna, Boliwia. Brazylia, Chile, Dominikana,

83 Akt Generalny Genewski
22
Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador, Urugwaj, Wene-
zuela, Stany Zjednoczone Ameryki. 4 IV 1945 przystąpiła do uchwał -> Argentyna. Wspomniany w cz. III „układ regionalny" został podp. 30 
VIII 1947 i nosi nazwę -r Paktu Rio de Janeiro.
Acta Final de la Conferencia de las Problemas de Guerra y de la Paź, Washington 1945; Zbiór dokumentów. Warszawa 1946, nr 2; P. L. MOLINAR Aprobación del Acta de Cha-pultepec y la 
Carta de las NU, Buenos Aires 1946, s. 24T;
A. DE ROSENZWEIO El Acta de Chapultepec, Mexico 1946, s. 90; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960.
AKT GENERALNY 1885 -> Kongres Berliński 1885.
•    83
AKT GENERALNY. GENEWSKI 1928-^9 (ang. Geneva Generał Act 1928-49, franc. Acte generał de Geneve 1928-49, hiszp. Acta generał de 
Gine-bra 1928-49, roś. Żeniewskij gienieralnyj akt 1928-49), nazwa konwencji międzynar., podp. 261X1928 w Genewie, w sprawie —> 
pokojowego załatwiania sporów, będącej ówczesną wykładnią stanowiska LN w tej sprawie. Po II wojnie świat. konwencja ta została na nowo 
opracowana przez KPM ONZ i jej nowe brzmienie, obowiązujące współcześnie, zristało uchwalone Rez. 268 (III) z 28 IV 1949. Zgr. Og. NZ.
W rozdziale I Koncyliacja art. l ustanawia, że ,,wszelkiego rodzaju spory pomiędzy dwoma lub więcej Stronami niniejszego Aktu Generalnego, których nie udało się załatwić na drodze 
dyplomatycznej, będą poddawane postępowaniu pojednawczemu na warunkach ustalonych w niniejszym rozdziale, przy uwzględnieniu zastrzeżeń, jakie mogą być zgłoszone na podstawie art. 
39" (art, 39 dozwala zgłaszanie zastrzeżeń do traktatu). W rozdziale II Załatwianie sądowe art. 17 ustanawia, że: „wszystkie spory, w których Strony znajdują się vi konflikcie co do swoich praw 
będą ... przedkładane do rozstrzygnięcia ->- Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości, chyba że Strony zgodzą się ... zwrócić się do Sądu rozjemczego" (-»- rozjemcze sądownictwo).
W rozdziale III Roz;'nnstwo, art. 21 i 22 ustanawiają, że jeśli koncyliacja okaże się niemożliwa spór zostanie wyniesiony przed sąd rozjemczy złożony z pięciu członków różnej narodowości 
(dwóch obywateli Stron, trzech nie zamieszkałych na terytorium Stron). W rozdziale IV Postanowienia Ogólne, art. 29 pkt. l ustanawia, że ,,spory, dla których zatwierdzenia przewidziano 
specjalne postępowanie w innych konwencjach obowiązujących miedzy Stronami sporu, załatwiane będą zgodnie z postanowieniami tych konwencji'*. Artykuł zaś 38 ustanowił 3 rodzaje 
przystąpienia do Aktu Generalnego: A—do całości Aktu; B—do rozdziałów I, II i IV;
C — do rozdziału III i postanowień zawartych w rozdziale IV, odnoszących się de Koncyliacji. Prawo międzynarodowe, źródła i materiały, oprpc.: A. G6r-biel, t. 2, Katowice 1970, s. 99-108.
AKT KONGIJSKI 1885 -^ Kongres Berliński 1885.
•    84
AKT KOŃCOWY (ang. Finał Act, franc. Acte finał, hiszp. Acta finał, roś. Zakluczitielnyj akt), termin międzynar. wprowadzony 9 VI 1815 
przez
•>• Kongres Wiedeński, jako tytuł dokumentu sumującego postanowienia Kongresu i stanowiącego zobowiązujący   sygnatariuszy   A.K.   traktat 
międzynar.; przyjęty odtąd przez kongresy i konferencje międzynar. dla uchwalonych przez nie zobowiązań międzynar. W ONZ stosowany także 
dla określenia podsumowania prać komisji mającej przygotować zlecone jej przez Zgr. Og. zadania.
Dictionnaire de la terminologie du droit international. Paria 1960, s. 169-172.
•    85
AKT 5 LISTOPADA 1916 (ang. Act of 5th No-
vember 1916, franc. Acte du 5 Novembre de 1916, hiszp. Acta del 5 de Noviembre de 1916, roś. Akt 5 oktiabria 1916), nazwa wspólnej deklaracji 
Niemiec i Austro-Węgier, ogłoszonej 5X1 1916 przez generał-gubernatorów: warszawskiego—H. von Beselera, i lubelskiego—K. Kuka, o 
utworzeniu na okupowanych terytoriach zaboru roś. samodzielnego Królestwa Poi. z monarchią dziedziczną i konstytucyjną (Gemeinsame 
Erklarung Deutschlands und Osterreich-Ungams uber die Errichtung eines selbstandigen Konig-reichs Polen mit erblicher- Monarchie und kon-
stitutioneller Verfassung). Akt 5 listopada, poprzedzony układem austro-niem. z 11-l 2 VIII 1916, wydany był w nadziei uzyskania ochotników do 
„polnische Wehrmacht" („polskich sił zbrojnych"), formowanych w celu uzupełnienia strat wojennych Austro-Węgier i Rzeszy. Wobec o-gromnej 
niepopularności mocarstw centr. w Polsce, a także osoby Beselera, który znajdował się na alianckiej liście zbrodniarzy wojennych za zbrodnie 
wojenne popełnione w Belgii 1914, oraz ze względu na bojkotowanie przez Polaków „polnische Wehrmacht", realizacja Aktu nie wyszła poza 
wstępne stadium powołania Tymczasowej Rady Stanu.
B. SCHERTFEGER Die diplomatischen Akten des Auswartigen Amtes. Kommentar. t. 3, Berlin 1923.
•    86
AKT RIO DE JANEIRO 1965 (ang. Rio de Janeiro Act 1965, franc. Acte de Rio de Janeiro de 1965, hiszp. Acta de Rio de Janeiro 1965, roś. 
Akt Rio-de-źanejro 1965), dokument uchwalony przez Międzyamer. Nadzwyczajną Konferencję d/s Umocnienia Systemu (Conferencia Interame-
ricana Especial para el Fortalecimiento del Sistc-ma), która odbyła się w Rio de Janeiro 17-30X1 1965; zawiera zalecenie przeprowadzenia przez 
międzyamer. konferencję rewizji struktury OPA, w duchu przyznania w niej priorytetu ekon. i socjalnym potrzebom rozwojowym państw Ame-
ryki Łacińskiej; rewizji tej dokonała III Międzyamer. Konferencja Nadzwyczajna tzw. Protokołem z Buenos Aires z 27 II 1967 (-> Karta OPA 
1948 i Protokół 1967). Równocześnie z A.R.deJ. została uchwalona -> Deklaracja Rio de Janeiro 1965, dot. Sojuszu dla Postępu.
OEA Fortalecimiento del Sistema Inferamericano en sus Aspectos Politicos, Juridicos e Institucionales, Washington DC 1965; El Sistema Interamericano, Estudio sobre su Desar-rollo y 
Fortalecimiento, Madrid 1966.
•    87
AKUPUNKTURA [łac. acus 'igła', punctura 'kłucie'], (ang. Acupuncture, franc. Acupuncture, hiszp. Acupuntura, roś. Akupunktura) termin 
międzynar. — metoda leczenia rozpowszechniona w Chinach i Japonii wkłuwania—zależnie od choroby—w określone miejsca ciała na krótszy 
lub dłuższy czas w tkankę podskórną igieł złotych  lub  srebrnych;  przedmiot  współpracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Towarzystwo A., Societe intcrnationale d'acu-puncture (SIA), International Society of Acupuncture, z siedzibą w Paryżu, zat. 1943; łączy stowarzyszenia krajowe i uczonych 
kilkudziesięciu krajów, m.in. Polski; publ. kwartalnik Revue d'acuponcture. Yearbook of International Orgamzations, 1968-1969.

23
Albania 92
•   88
AKWIZGRAN, niem. Aachen (ang. Aachen, franc. Aix-la-Chapelle, hiszp. Aquisgran, roś. Achen), miasto w zach. części NRF, w pobliżu 
granicy z Belgią i Holandią; w okresie Rzeszy Niem. Wolne Miasto; 1801-15 włączone do Francji na mocy pokoju w Luneyille 1801 i przekazane 
Prusom decyzją Kongresu Wiedeńskiego 1615. Miejsce —r Pokoju Akwizgrańskiego 1748 oraz —> Kongresu Akwizgrańskiego 1818.
•   89
„ALABAMY SPRAWA" (ang. „Alabama" Case, franc. Cas „Alabama", hiszp. Caso „Alabama", roś. Wopros „Alabamy"), długotrwały spór 
między USA a W. Brytanią o szkody wyrządzone 1862 pn. stanom w wojnie secesyjnej 1861-65 przez krążownik „Alabama", walczący po stronie 
pd. stanów (Konfederacji), wyposażony w broń przez W. Brytanię i remontowany w portach kolonii bryt. W dniu 8 V 1871 zawarto porozumienie 
o powołaniu międzynar. sądu rozjemczego (w składzie: Amerykanin, Anglik, Brazylijczyk, Szwajcar i Włoch), który 141X1872 w Genewie roz-
strzygnął spór na korzyść USA, opierając się na przyjętych rok wcześniej przez rozjemców tzw. trzech waszyngtońskich regułach (Washington 
Rules 1871), określających obowiązki neutralnego państwa w mor. konflikcie wojujących stron; reguły te stały się początkiem prawa narodów w 
dziedzinie zasad neutralności na morzu.
E. REALE Uarbttrage internationdt. Le reglement fudtcialre du conflit de 1'Alabama, Paris 1929.
ALALC, hiszp. Asociación Latinoamericano de Libro Comercio -> Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej, ang. skrót -> 
LAPTA.
•    90
ALANDZKIE WYSPY, fiń. Ahyenanmaa (ang. Aaland Islands, franc. Ileś d'Aland, hiszp. Islas de Aland, roś. Ałandskije estrowa), archipelag 
na M. Bałtyckim, u wejścia do Zat. Botnickiej, autonomiczny okręg Finlandii; 6554 wysp o pow. 1505 km2 (w tym największa wyspa Alańd, 640 
km2), z tego ok. 100-zamieszkałych; liczba ludności: 1921—27 tyś., 1960—23 tyś., 1970—21,6 tyś. Przedmiot sporów międzynar.: l) w XIX w. 
między Rosją a Finlandią (traktatem pokojowym w Fredrikshamn 1809,''przypadły Rosji wraz z Finlandią) oraz między W. Brytanią, Francją a 
Rosją (zburzenie 16 VIII 1854 roś. fortecy Bo-marsund, przez flotę ang.-franc. i ustalenie traktatem paryskim 1856 pełnej demilitaryzacji W.A., 
które zostało utrzymane do I wojny świat., kiedy za zgodą W. Brytanii i Francji Rosja zbudowała na W.A. bazę łodzi podwodnych i składnicę 
amunicji); 2) w XX w. między Szwecją a Finlandią (1917 ludność w większości opowiedziała się po stronie Szwecji). W styczniu 1918 doszło do 
okupacji szwedz.-niem., a w grudniu 1918 do umowy fiń.-niem.-szwedzkiej o ponownej demilitaryzacji; 1919 Szwecja wysunęła roszczenia do 
W.A. na Konferencji Wersalskiej, -która- rozstrzygnięcie tej sprawy powierzyła LN. W 1921 LN wypowiedziała się za przekazaniem W.A. 
Finlandii pod warunkiem zachowania autonom!5 dla ludności oraz neutralizacji i demilitaryzacji. Decyzja ta stała się podstawą konwencji o 
niefortyfikowaniu
i neutralności W.A., podp. 20X1921 przez Danię, Estonię, Finlandię, Francję, Łotwę, Niemcy, Polskę, Szwecję, W. Brytanię i Włochy 
(obowiązuje od 1911922) oraz między Finlandią a ZSRR w czasie II wojny świat.: po konflikcie zbrojnym radz.-fiń. 1939/1940 oba państwa 
podp. 11X1940 układ o pełnej demilitaryzacji W.A. i prawie ZSRR do posiadania konsulatu na wyspie Aland z prawem kontrolowania 
demilitaryzacji; warunki te zostały włączone do Traktatu pokoju z Finlandią l O II 1947 oraz znalazły się w Ustawie o autonomii W.A., 
uchwalonej przez parlament Finlandii 13X1951 i potwierdzonej przez Sejmik (Landsting) W.A. l XII 1951. Ustawa ta— wzorowana na podobnej 
wyd. 1922—pomija o-bowiązek przekazywania sporów szwedzko-fiń. ONZ, tak jak poprzednio LN, co spowodowało 1X111951 deklarację 
Szwecji, iż uważa ona za nadal obowiązujące zapewnienie rządu Finlandii z 1921 o kulturalnej autonomii ludności narodowości szwedzkiej.
Dz.U. 1922, póz. 792; M. G. SCHYBERGSON La position d'Aland pendant l'dge historique, Paris 1919; League of Nations Aaland Islands. Documents, 1920', La question des Ileś d'Aland (Octobre 
1920), Helsingfors 1920; DANIELSON-KALMARI La question des Ileś d'Aland de 1914 a 1920, Paris 1921; Report o f Commission o f Raporteurs on Aaland l s-\Iand Questions, Aprii ISth 1921, w: 
Councii of League of 'Nations, B 7.21/68/106; La question des Ileś d'Aland. t. 3, Stockholm 1921; H. A. COLUN La Decision de la Societe des Nations concernant les ileś d'Aland, Genźye 1923;
J. O. SODERHIELM Demilitorisation et neutralisation des Ileś d'Aland en 1856 et 1921, Paris 1928; P. MAUIIY La question des Ileś d'Aland, Paris 1930; S. WAMBAUGH Plebiscites sińce the Worid 
War. With a Collection of Officiat Documents, t. 2, Washington 1933; T. SUONTAUSTA La situation juridiaue des tles d'Aland, w: Zeitschrifl fur austandisches Sffentliches Recht und Yoikerrecht, 
t. 13, 1950; D. W. WAINHOUSE In-ternationat Peace Observation. A History and Forecast, Baltimore 1966.
•    91
ALASKA (ang., franc., hiszp., roś. Alaska), półwysep w pn.-zach. części Ameryki Pn.; przedmiot sporów i układów międzynar. w XVIII i XD< 
w., kiedy stanowił własność Rosji i nazywany był Ameryką Rosyjską (z racji odkrycia 1741 tej części kontynentu przez żeglarzy roś. — V. J. 
Beringa i A. I. Czirikowa); 1799-1863 pod Zarządem Ro-syjsko-Amerykańskiej Kompanii dla handlu futrami; 1867 całe terytorium, o pow. 1519 
tyś. km2, Rosja odstąpiła USA za 7200 tyś. dół. amer.;
1912 otrzymała samorząd terytorialny, od 311959 jest 49 stanem USA.
, R. TOMKINS Alaska: Promyshtennik and Sowdough, New York 1945; W. GMENING The Stale o f Alaska 1954. Alaska fights for Statehood. w: Atlantic Monthly nr l, 1957; R. Rre Das Werden des 
Staates Alaska, w: Jahrbuch des Bffentllchen Rechts 1958; M. PONIATOWSKI Histoire de la Russie, d'Ame-rtaue et de l'Alaska, Paris 1958; C. C. HULLEY Alaska 1741-1953, Portland 1953; J. 
MACHOWSKI Alaska, Warszawa 1969;
A. JAHN Alaska, Warszawa 1972.
•    92
ALBANIA (ang. Albania, franc. Albanie, hiszp. Albania, roś. Ałbanija), Albańska Republika Ludowa, Republika Populióre e Shqiperise, państwo 
socjalist. w pd. Europie, na Płw. Bałkańskim, nad M. Adriatyckim. Czł. ONZ. Pow. 28,7 tyś. km2, 2230 tyś. mieszk. (1971; wg spisu 1960—1623 
tyś.); stoi. Tirana (171 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Jugosławią i Grecją; konferencja ambasadorów W. Mocarstw w Londynie ustaliła 29 VII 
1913 granice A., które potwierdziła 17X11920;
wywołane 1921 przez Jugosławię i Grecję spory graniczne z A. rozstrzygnięte zostały na korzyść

93 Albańskie złoto
24
A. przez Radę LN (L. of N. Doc. C. 250, 1923, VII); język oficjalny: alb.; waluta: lek == 100 quin-tarów. Święto nar.: 28/29X1, rocznica 
wyzwolenia 1944.
Stosunki międzynar.: po prawie 450 latach okupacji tur. proklamowanie niepodległości 28X1 1912, uznanej przez W. Mocarstwa 29 VII 1913; w 
czasie I wojny świat. A. była przedmiotem rozgrywek międzymocarstwowych i planów rozbioru między Grecją i Jugosławią (tajny układ londyń-
ski z 26 IV 1915), sparaliżowanych walką zbrojną A., zakończoną ponownym uznaniem 1920 niepodległości A. przez W. Mocarstwa. W 1914-25 
ustrój monarchistyczny, 1925-28 republ., 1928-39 ponownie monarchistyczny. l Xn 1920-14 IV 1939 czł. LN. Od 1926 związana sojuszem 
wojsk, z faszystowskimi Włochami. Od 7 IV 1939 okupowana przez faszystowskie Włochy, a po ich kapitulacji 31X1943—przez nazistowskie 
Niemcy (l O IX 1943-29X11944). Zorganizowany przez Komunistyczną Partię A. (KPA) (zał. 811941) antyfaszystowski ruch wyzwolenia nar. 
powołał 29X1 1944 rząd tymczasowy, uznany 10X11945 przez W. Mocarstwa, z zadaniem przeprowadzenia wolnych wyborów, które odbyły się 
2 XII 1945 przynosząc absolutne zwycięstwo (95% głosów) Frontowi Demokratycznemu. Zgromadzenie Nar. III 1946 ogłosiło A. republiką lud'., 
co spowodowało zerwanie z nią stosunków dyplomat. przez W. Brytanię i USA oraz -> veto obu mocarstw przeciwko przyjęciu A. do ONZ. Od 
listopada 1948 KPA zmieniła nazwę na Alb. Partia Pracy; obok niej rozpoczął działalność Demokr. Front Ą., masowa organizacja społeczno-
polit. Członek założyciel Układu Warszawskiego do 131X1968, kiedy Zgromadzenie Ludowe uchwaliło formalne wystąpienie z Układu. Członek 
RWPG, z którą stosunki praktycznie nie istnieją od 1962 po zerwaniu przez A. w 1961 stosunków z ZSRR w związku z opowiedzeniem się A. po 
stronie anty-radz. polityki ChRL.
Członek ONZ od 14X111955, ponadto należy do IAEA, UNESCO, WHO, UPU, ITU i WMO. Z ILO, którego czł. była od 1920 wystąpiła 
faktycznie 1965, formalnie 1967. W grudniu 1972 A. zwróciła się o przyjęcie do FAO, co pozytywnie rozstrzygnęła doroczna sesja FAO w 
listopadzie 1973.
Premier A. Mehmed Shehu przemawiał przed Zgr. Og. NZ 21 IX 1960.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Algieria, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja (zerw. 1948-65), Ghana, Grecja (od 1971), 
Gwinea, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Jemen, Jemen Pd., Jugosławia (9 Vn 1946 traktat o przyjaźni
i pomocy wzajemnej, a 27 XI 1946 traktat o współpracy gosp. i zniesieniu barier celnych — wypowiedziane przez A. l Vn 1948; w maju 1950 zawieszenie, a w grudniu 1954 wznowienie 
stosunków dyplomat.; w grudniu 1970 układ o wymianie kulturalnej), Kambodża, Kongo, KRL-D, Kuba, Kuwejt, Libia, Luksemburg, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mongolia, Norwegia, 
NRD, Pakistan, Peru, Polska, Rep. środkowoafrykańska, Rumunia (zawieszone 1961-63), Somalia, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA (zerwane 1946), Węgry, W. Brytania (zerw. 194ć), 
Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewol.), Włochy (zerwane 1948-64), Zambia, ZSRR (zerwane 1961).
Z Polska stosunki na szczeblu ambasad; miedzy wojnami A. zawarła z Polską traktat bandl. i osiedleńczy, podp. w Paryżu 26 XII 1934 (.Dt.U. 1935, póz. 188); po wojnie umowę o współpracy 
kulturalnej z 2 Xn 1950 (Dz.U. 1951, póz. 133, 225, 226) oraz układ o. współpracy techn. i naukowo-techn. z 25 I 1951 (Dz.U. 1952, póz. 41, 42); szersza wymiana handl. naukowo-techn. i 
kulturalna uległa zahamowaniu w dekadzie 1961-70.
H. BATOWSKI Państwa Bałkańskie 1800-1923, Kraków 1938;
E. KARŁOWICZ WolnoSć przyszła z gór. Warszawa 1950;
E. B. WALEW Bolgarija i Albanija, Moskwa 1955; Historia o Shaiperise, Tirana 1959; N. J. Kupnie Gosudarstwiennyj stroi Narodnoj Riespubliki Albanii, Moskwa 1960; Albania, WEP, t. l. 
Warszawa 1962, s. 118-121; W. HAMM Albania-Chinas Beachhead in Europę, London 1963; K. FRASHERI History of Albania, Tirana 1964; S. SKENDI The Albaman Awaking 1878-1912, 
Princeton 1967; Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, red.: A. Burda, Wrocław 1967;
N. C. PANO The People's Republic of Albania, Baltimore 1968; M. SKARŻYŃSKI Rozwój gospodarczy Ludowej Republiki Albami 1944-1970, Warszawa 1971; The Europa Year Book 1972. A 
Worla Sumy, London 1972. s. 507-520.
ALBAŃSKI KOŚCIÓŁ -> Ortodoksyjne i prawosławne kościoły.
•    93
ALBAŃSKIE ZŁOTO (ang. The Albanian Mo-netary Gold, franc. Or monetaire albanais, hiszp. Oro monetario albanćs, roś. Ałbanskoje zołoto), 
przyjęta nazwa na sprawę 2338 kg złota stanowiących część rezerw Banku Narodowego Albanii zdeponowanych w Rzymie (państwo wł. było w 
8511/!) właścicielem Centr. Banku Albanii); 1943 wywieziono je do Rzeszy, gdzie 1945 skonfiskowali je zach. alianci, którzy 25 IV 1951 postano-
wili w Waszyngtonie, że o losie a.z. ma rozstrzygnąć międzynar. rozjemca, wyznaczony przez MTS; jeżeli uzna on prawa Albanii, to złoto 
zostanie przekazane W. Brytanii w ramach odszkodowań alb. za incydent w cieśninie -> Korfu. Rozjemca, prof. Sauser-Hall, Szwajcar, 20 II 1953 
przyznał złoto Albanii. Orzeczenie to zaskarżyły do MTS Włochy, domagając się a.z. dla siebie, jak-o gł. w owym czasie akcjonariusza Nar. 
Banku Albanii. Trybunał odrzucił roszczenia wł. 15 VI 1954.
JCJ Pleadings. Case of the ftfonetary Gold removed fróm Rome in 1943, The Hague 1953, s. 38; JCJ Reports, The Hague 1954, ». 19; D. A. LALIYE L'affaire de L' or monetowe albanats. w Revue 
general de drolt International public nr 58, 1954; N. N. La ąuestione deil'oro delia Banca Nazionale d'Alhania avantl la C.I.G., w: Revista di Diritto Internazio-nale nr 37, 1954; D. H. N. 
JOHNSON The Case of the Mone-tary Gold Removed from Rome in 1943, w: International Law Quarterly nr 4, 1945; C. T. OLIVER The Monetnry Gold pecision In Perspectlve, w: Amerlcan 
Journdl of International Law No. 49, 1955.
•   94
ALBION [z celtyckiego alb 'wyżyna' i in 'wyspa'], najstarsza nazwa W. Brytyjskich przed przybyciem Brytów, używana często w literaturze 
pięknej, rzadziej w prasie. W czasie rewolucji franc., kiedy Anglia przyłączyła się 1793 do antyfranc. bloku mocarstw eur., powstał przymiotnik 
„perfidny A."
ALCOA
Aluminium.

Algieria 100
GOLOGIA [gr. allos 'inny' i ergos 'czyn, lie'], (ang. Allergology, franc. Allergologie, Alergologia, roś. Allergotogija), nauka o przedmiot 
zorganizowanej współpracy mię-odowej.
rej. w ONZ:
iar. Towarzystwo A., żal. 1945, początkowo p.n. In-lal Association of Allergists, od 1951 jako Interna-Issociation of Allergology, z siedzibą w Montrealu ); łączy krajowe towarzystwa i uczonych 
kilkudziesięciu świata, m.in. Polski. Członek założyciel -r Rady larodowych Organizacji Nauk Medycznych;
n Internationale Allergolicum, zał. 1954, z siedzibą ynie, poświęcone wymianie badań i doświadczeń, orce sympozja międzynar.; publ. International Archiyes •sy and Applied Immunology. ik of 
International Organizations, 1968-<9.
16
BET ICAO (ang. ICAO Alphabet, franc. bet de 1'OACI, hiszp. Alfabeto de la OACI, Jfawit IKAO), termin międzynar.—wpro-ne przez —>• 
ICAO jednolite ang. oznaczenie używane w międzynar. łączności fonicznej samoloty linii cyw. i służbę ruchu lotn.;
ienia są tak charakterystycznie dobrane, że zumiałość jest minimalna nawet przy za-iach odbioru: A—Alfa, B—Bravo, C— e, D — Delta, E — 
Echo, F — Foxtrott, G — H — Hotel, I — India, J — Julliet, K — Kilo, .ima, M—Mikę, N—November, O—
P—Papa, Q—Quebec, R—Romeo, S— , T—Tango, U—Uniform, V—Yictor, Whiskie, X—X-Ray, Y—Yankee, Z—
LBETY MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-ial alphabets, franc. Alphabets intema-ix, hiszp. Alfabetos intemacionales, roś. lunarodnyje aifawity). 
Pierwsze a.m. stwo-
morska sygnalizacja między pływającymi imi i statkami: alfabet flagowy ujednoli-przez Międzynar. Kod Sygnałowy (Inter-lal Signals Cod) oraz 
alfabet semaforowy, rym każda litera alfabetu jest sygnalizowana imocą dwóch chorągiewek trzymanych pod onym kątem przez dającego znaki. 
W XIX irowadzony został alfabet telegraficzny Mor-a w XX w. dalekopisowy. Osobne miejsca iją powstały w pierwszej pół. XX w. alfabet 
iomych (system Braille'a) oraz w XX w. al-
Międzynar. Stowarzyszenia Fonetycznego, lational Phonetic Association, zwany alfa-i IPA, pomyślanym dla celów naukowych onetyka).
t. l, s. 133-134, Warszawa 1962; W. KOPALIŃSKI Stow-'razów obcych, wyd. 8, Warszawa 1972, s. 891.
98                        v ^BETYZACJA  POWSZECHNA,  PRO-
M ONZ (ang. Universal Alphabetization UN •am, franc. Campagne mondiale de 1'ONU
1'alphabetisation, hiszp. Campana Mundial
ONU pro Alfabetización, roś. Programma wsieobszezego obuczenija gramotie), pro-
kampanii świat. Ba rzecz a.p., uchwalony myślnie 11 Xn 1963 przez Zgr. Og. NZ, Rez. XVIII, po zapoznaniu się z raportem SCO, 
stwierdzającym na podstawie dostęp-
statystyk, że ponad 700 min osób w wieku 'żej 15 lat jest analfabetami, tzn. ^/s ogółu
ludności świata; w niektórych zaś krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji procent analfabetów w stosunku do ogółu ludności dochodzi do 70-
90%. Program ONZ miał 1966-69 charakter eksperymentalny, opierał się na wskazówkach powołanego 1964 Międzynar. Komitetu Ekspertów d/s 
Alfabetyzacji. W 1970 UNESCO na Konferencji Generalnej oceniło uzyskane doświadczenia i o-pracowato szeroki program kampanii świat, na 
rzecz a.p.
Międzynar. Dzień A.P. obchodzony jest każdego 8 września.
UNESCO Statistical Yearbook 1971, Paris 1972; A. MEISTEK Alphabetisatlon et Developpement, Paris 1973, s. 274.
AL-FATAH ->• Palestyna.
•    99
ALGECIRAS (ang., franc., hiszp. Algeciras, roś. Alchiesiras), m. w pd. Hiszpanii. 15 1-7 IV 1906 odbyła się tu międzynar. konferencja z 
udziałem Austrii, Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Maroka, Niemiec, Portugalii, Rosji, Szwecji, W. Brytanii, Włoch i USA w celu 
załagodzenia konfliktu między Francją i Niemcami, zaistniałego 1905 w sprawie Maroka. W wyniku konferencji podpisano 7 IV 1906 Akt 
Generalny Międzynar. Konferencji w A., tzw. Układ .A., na podstawie którego uznano niepodległość Maroka i zapewniono całkowitą swobodę 
handlu międzynar., zachowując dla Francji i częściowo Hiszpanii stanowisko uprzywilejowane; Układ A. miał na celu ograniczenie wpływów 
Rzeszy Niemieckiej w Maroku na korzyść Francji, której protektorat nad Marokiem Rzesza uznała dopiero 1912 w zamian za część Konga 
Francuskiego.
A. TARDIEU La Conference d'Algeciras. Histoire diplomatiaue de la crise marocaine 15 Jamder-7 Avril 1906, vol. 1-3, Paris 1909; E. RONARD DE CARD Le traite de Versailles et le pro-tectorat 
de la France au Marve, Paris 1923; Documents Diplo-matiąue Francais (1871-1914) 2-e Serie (1901-1911), Paris 1930; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, 
oprać.: L. Gelberg, t. l. Warszawa 1954.
•   100
ALGIERIA (ang. Algeria, franc. Algśrie, hiszp. Argelia, roś. Ałżyr), Algierska Republika Ludo-wo-Demokratyczna,  Al-Dżumhurijja  al-
Dżaza"
irijja ad-Dimukratijja asz-Sza' bijja, państwo •w pn.-zach. Afryce, nad M. Śródziemnym. Czł. ONZ. Pow. 2381,7 tyś. km2 (w tym alg. 
Sahara— 2171,8 tyś. km2), 14770 tyś. mieszk. (1971; wg spisu 1966—12101 tyś.); stoi. Algier—l min mieszk. (1967). Graniczy z Marokiem, 
Saharą Hiszp., Mauretanią, Mali, Nigrem, Libią i Tunezją; granice ustalone w XIX w. przez Francję przy podziale kolonialnym Afryki, nie 
kwestionowane przez sąsiadów A., z wyjątkiem Maroka,

101 Algol
26
z którym spory graniczne uregulowane zostały na mocy układu w Tlemsen (Tilimsan) 27 V 1970. W czerwcu -1972 na konferencji O JA w 
Rabacie A. podp. z Marokiem układ regulujący wszystkie sporne problemy graniczne. Język oficjalny: arabski. Waluta: dinar = 100 centymów (w 
okresie kolonialnym, do 18 IV 1964, Prane d'Algerie). Święta nar.: 5 lipca rocznica niepodległości uzyskanej 1962, oraz l listopada rocznica 
wybuchu powstania 1954.
Stosunki międzynar.: przedmiot konfliktów zbrojnych między Francją a Turcją 1830, kiedy Francja zdobyła miasto Algier, oraz między Francją a 
ludnością A. 1839-47, 1851-54, 1857, 1864-66, 1870-71 (8 IV 1871 wielkie powstanie), 1881, zakończonych okupowaniem przez Francję całej A. 
i nadaniem jej 1883 statusu kolonii. Nastąpiły lata kolonizacji franc. i narastania konfliktu między osadnikami franc. (colons) mającymi pełnię 
praw i przywilejów a dyskryminowaną ludnością arabską.
W 1920 walkę rozpoczęła Komunistyczna Partia A., tworząca do 1936 sekcję FPK. Od 1930 rozpoczęły się manifestacje o charakterze panarab. 
W grudniu 1931 przedstawiciele A. podpisali z przedstawicielami Maroka, Libii, Tunisu, Egiptu, Syrii, Palestyny, Arabii Saudyjskiej i Iraku pakt 
panarab., zobowiązujący do solidarności w walce z imperiami kolonialnymi. Zorganizowane ruchy niepodległościowe występowały od 1937 i 
nasiliły się podczas II wojny świat. Kiedy po wojnie Francja przyznając ograniczony samorząd ludności arab. 1947, zachowała główne formy 
dyskryminacji polit. i gosp., doszło do powstania l XI 1954, na które Francja odpowiedziała drugą po Wietnamie „brudną wojną", zakończoną 
układem w Evian, 18 III 1962, między rządem Francji a powstałym 191X1958 Tymczasowym Rządem Rep. Algierskiej o zawieszeniu broni i 
uznaniu przez Francję suwerenności i integralności terytorialnej A. W plebiscycie, przeprowadzonym l VII 1962, 5975581 uprawnionych do 
głosowania mieszkańców A. (99,72t/ll) wypowiedziało się za całkowitą samodzielnością A., 3 VII 1962 Francja uznała niepodległość A.
8X1962 A. została przyjęta do ONZ, gdzie „sprawa A." była wielokrotnie rozpatrywana (po raz pierwszy 511955 w R. Bezp. ONZ) i była 
przedmiotem wielu rezolucji Zgr. Og. NZ (na XI, XII, XV i XVI Sesji, bojkotowanych przez Francję). Sekretarz Gen. ONZ, U Thant, złożył 
wizytę w A. w lutym 1964. A. jest czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem GATT i IFC, do których wnioski o przyjęcie nie zostały do 
31 XII 1973 rozpatrzone. A. jest czł. Ligi Arabskiej.
Od 1962 A. prowadzi politykę antyimperialistycz-ną, solidarności z państwami' arab. i przyjaznych stosunków z krajami socjalist. oraz Trzeciego 
Świata. Przedmiotem międzynar. sporów były akty nacjonalizacyjne: 1X1963 wielkich posiadłości kolonistów franc.; 7 V 1966 zagr. towarzystw 
kopalnianych; maj-sierpień 1968 prywatnych przedsiębiorstw przem., gł. franc.; 24 II 1971 sieci nafto- i gazociągów, 51% akcji franc. towarzystw 
naftowych oraz wszystkich złóż gazu na Saharze, co wywołało kryzys w stosunkach franc.-alg., zakończony umowami naftowymi 30 VI i 21 XI
1971, a także w styczniu i lutym 1974 z franc. kompaniami naftowymi. Wcześniej, l II 1968, nastąpiła ewakuacja ostatniej franc. bazy wojsk, w 
A. z Mers el-Kebir (Marsa al-Kabir). W handlu zagr. utrzymał się do 1970 priorytet Francji i państw EWG (ogólnie ponad 70% eksportu i im-
portu); od 1963 wzrosła poważnie wymiana z krajami socjalist., wśród nich i z Polską. 3011974 pręż. Algierii, H. Bumedien, listem do Sekr. Gen. 
ONZ zainicjował zwołanie w kwietniu 1974 nadzwyczajnej sesji Zgr. Og. NZ dla omówienia problemów surowcowych świata, w związku z —r 
kryzysem energetycznym.
Stosunki dyplomat. (l I 1974); Afganistan, Albania, Arabia Saudyjska, Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Bułgaria, Brazylia, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, DRW, Egipt, Finlandia, 
Francja, Ghana, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Japonia, Jemen, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kenia, Kanada, Kongo, KRL-D, Kuwejt, Kuba, 
Liban, Libia, Luksemburg, Mal-gaska Rep. Mali, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, 
Senegal, Somalia, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Tunezja, Turcja, USA (zerwane od 6 VI 1967), Watykan, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Tymczasowy 
Rząd Rewolucyjny), Włochy, Wybrzeże KoSci Słoniowej, ZSRR. Po agresji Izraela na państwa arab., 5 VI 1967, A. proklamowała stan wojny z Izraelem.
Z Polską stosunki na szczeblu ambasad; umowy handl., nauk.-techn. i kulturalne, umowa o współpracy kulturalnej podpisana 22 Vn 1964 w Algierze, Dz.U. ex 1967, póz. 49, 50.
J. GRAMMONT Histoire d'Alger sous la domination turąue 1515-1830, Paris 1887; CH. FAVROD La revolution algerienne, Paris 1959; P. CORAET Le Petrole Saharien, Paris 1961;
Z. SZYMAŃSKI Algieria walczy. Warszawa 1961; Algieria, w:
WEP, Warszawa 1962, s. 147-153; F. BUY La Republiyue Algerienne Democratiaue et Populaire, Paris 1965; D. C. GOR-DON T hę Passing o f French Algeria, London 1965; H. BOUR-OES 
L'Algerie a l'epreuve de ta decolonisation, Paris 1967;
F. M'RABET Les Atgeriennes, Paris 1967; A. REMILI Les tn-stitutions admlnistratives algeriennes, Alger 1967; B. ETIENNE Les Probtemes jurtdiques des minorites ewopeennes au Mag-hreb, Paris 
1968; A. LANDLY Le Francais d'Afrlque du Hord, Paris 1970; C. VD(ATEU.E L'Algerie algerienne, Paris 1970; M. KADDACHE La vie politiąue a Alger de 1919 a 1939, Paris 1971;
R. BOUDJERA La Vie guotidienne contemporaine en Atgerie, Paris 1971; A. ZEHRAOUI Les Travailleurs algeriens en France, Paris 1971; G. CHAŁLIAND, J. MINCES L'Algerie independente. Paris 
1972, s. 175; T. M. MASCHINO, F. M-RABAT L'Algeri€ des illusions, Paris 1972, s. 289; The Middle East and North Africa 1972-1973, London 1972, s. 165-200.
•    101
ALGOL, ang. Algorithmic Language, nazwa drugiego z dwóch gł. uniwersalnych międzynar. języków automatycznego programowania maszyn 
cyfrowych; powstał 1958, rozwinięty 1960; pierwszym chronologicznie był —>• Fortran. J. BAŃKOWSKI, K. PIAŁKOWSKI Programowanie maszyn 
cyfrowych (ALGOL-FORTRAN), Warszawa 1968; S. PASZKOWSKI Jeżyk Algol 60. wyd. 4, Warszawa 1972.
•   102
ALIANCI (ang. Allies, franc. Allićs, hiszp. Alia-dos, roś. Sojuzniki), termin międzynar. — sprzymierzeni, sojusznicy; nazwa przyjęta w czasie I 
wojny świat, na określenie przeciwników państw
•> centralnych; obok nazwy a. używano również nazwy —r Ententa i -r Koalicja. W czasie II wojny świat, większość byłych a. przyjęła nazwę
•> Narodów Zjednoczonych, natomiast ich przeciwników (wraz z satelitami) nazywano ->• państwami Osi Rzym-Berlin-Tokio.
A. F. FRANGULIS AWances, w; Dictlonnatre Diplomaligue, vol. 2, Paris 1940.
•   103
ALIANCKIE MISJE WOJSKOWE W BERLINIE (ang. Allied Military Missions in Berlin, franc. Missions Militaires Alliees a Berlin, hiszp.

Alimenty 106
iiones Militares AUadas en Berlin, roś. Sojuz-e wojennyje missii w Bierlinie), nazwa ofiejal-przedstawicielstw 15 państw NZ przy -> So-miczej 
Radzie Kontroli Niemiec, zgodnie z de-racją 4 mocarstw o procedurze kontrolnej w ariczech, podp. 5 VI 1945 w Berlinie, jako u-lełnienie 
Deklaracji Berlińskiej o klęsce Nieść z tegoż dnia. Akredytowane na pocz., 1946 ije: Australii, Belgii, Brazylii, Chin, Czecho-wacji, Danii, Grecji, 
Holandii, Indii, Jugo-wii, Kanady, Luksemburga, Norwegii, Polski Lw. Pd. Afryki otrzymały rezydencje w Berle Zach., gdzie pozostały po 
zawieszeniu dzia-aości Rady, 20 III 1948, w formie Misji Woj-lwych przy komendantach zach. sektorów Ber-a, (m.in. Misja Wojskowa PRL w 
Berlinie ch.); a także po wejściu w życie 1971 4-mo-
•stwowego porozumienia w sprawie -> Berlina chodniego.
irnol Officiel du Conseil de Contr6le 30 IV 1946; The ied MiUtary Missions in Berlin 1945-1948, Berlin 1949, 145; E. OSMANCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, Ił i 50; Rocznik 
polityczny i gospodarczy 1972, Warszawa 3, s. 882.
104
JANCKDE ZARZĄDY WOJSKOWE W NIEM-^ECH (ang. Allied Military Boards in Germany, inc. Commandances Militaires Allióes en Al-
nagne, hiszp. Commandacias Militares AUadas
Alemania, roś. Sojuznyje wojennyje admini-acyi w Giermanii), nazwa gł. władz okupacyj-ch Francji, W. Brytanii, USA i ZSRR w okuwanych po 
II wojnie świat. Niemczech. W o-ssie działalności —>• Sojuszniczej Rady Kontroli emiec, a ściśle do czasu ukonstytuowania się worzonej przez 
mocarstwa zach. separatystycz-j —>• Sojuszniczej Wysokiej Komisji dla Niemiec l IX 1949) i powołania —> Radzieckiej Komisji introli w 
Niemczech (10X1949), na obszarze upowanych Niemiec istniały następujące insty-;je mocarstw okupacyjnych:
strefie radź.: od 9 VI 1945 Radź. Administra-i Wojskowa (roś. skrót SWA, niem. — SMA) siedzibą w Berlinie, której zadaniem było „prze-
owadzanie kontroli nad wypełnieniem bezwa-nkowej kapitulacji Niemiec oraz administracja "efy radzieckiej w Niemczech". Szefem SWA istał 
marszałek G. K. Żuków. Równocześnie „ce-m administrowania prowincjami i zapewnienia mtroli nad pracą organów samorządowych u-'orzone 
zostały urzędy szefa SWA w: Meklem;
irgii, Brandenburgii, Saksonii-Anhalt, Turyngii Saksonii, l O X 1949 decyzją rządu ZSRR władza adz. Administracji Wojskowej została przeką-
tna rządowi NRD.
refy okupacyjne mocarstw zach.: Francji, W. rytanii i USA, do lipca 1945 podlegały Na-:elnemu Dowództwu Sojuszniczych Sił Ekspe-^cyjnych 
(SHAEP) z gen. D. D. Eisenhowerem i czele.
1 strefie bryt.: od 14 VII 1945, po rozwiązaniu HAEP, władzę przejął zarząd wojsk, p.n. Con-ol Commisión for Germany (British Element),
skrócie CCG (BE), podlegający min. dla tere-6w okupowanych; od 1948—sekretariatowi stali d/s Niemiec i Austrii przy rządzie W. Brytanii. l IX 
1949 CCG (BE) została w dotychczasowej wnie rozwiązana, a na jej miejsce powołano
•ffice of the United Kingdom High Commisión,
któremu podlegała organizacja kontrolna o dawnej nazwie CCG (BE).
W strefie amer.: od 14 VII 1945, po rozwiązaniu SHAEF, zarząd wojsk, strefy nosił nazwę United States Force European Theater (USPET). 
Głównodowodzącym i gubernatorem wojsk, początkowo był gen. D. D. Eisenhower, 1946 miejsce jego zajął gen. J. T. McNamey, który 
zreorganizował zarząd i nadał mu nazwę European Command (EUCOM). Ód 1947 głównodowodzącym i gubernatorem wojsk, został gen. L. D. 
Ciay, który 1948 przeprowadził reorganizację zarządu, noszącego odtąd nazwę Office of Military Government of States (OMGUS), Zarząd 
Wojskowy USA, który do czerwca 1949 podlegał bezpośrednio Departamentowi Wojny, następnie został przekazany Departamentowi Stanu, a 
więc władzom cywilnym. 21 IX 49 OMGUS został przejęty przez Office of U.S. High Cornmisioner.
W strefie franc.: od 14 VII 1945, po rozwiązaniu SHAEF, władzę nad strefą przejęło franc. ministerstwo obrony nar., a 28 VII tegoż roku Generał 
Commandement en Chef Franyais en Al-lemagne (GCCFA). Głównodowodzącym i gubernatorem wojsk, był gen. P. Koenig. Od 1948 władze 
okupacyjne franc. podlegały sekretarzowi stanu d/s Niemiec i Austrii, w sierpniu 1949 franc. zarząd wojsk, został przejęty przez Wysoki Ko-
misariat Rep. Franc. w Niemczech (Le Haut-Commissariat de la Republique Franfaise en Al-lemagne).
E. OSMANCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s. 50-52;
E. PLISCHKE, H. J. HILLE History of the Allied High Com-mission for Germany. Its establishment, structure an proce' dures, New York 1951; Deutsches Institut fur Zeltseschichte Hrsg. 
Dokumente w Deutschlandpolitik der Sowjetunion. Berlin (DDR) 1957.
•   105
ALIANZA   HISPANO-NORTEAMEMCANA,
ang. Spanish-Northamericau Alliance, zał. 1967 pierwsza w historii USA organizacja łącząca obywateli USA pochodzenia meksyk. (-> 
Chicanos)-i afryk. (-> Murzynów); siedziba; Albuquerque (Nowy Meksyk, USA).
•   106
ALIMENTY [tac. alimentom .'pokarm'], (ang. Alimony, franc. Alimonts, hiszp. Alimentos, roś. Alimienty), termin międzynar.—określenie środ-
ków świadczonych przez jedną osobę na rzecz innej, pozostającej z nią w związku prawnym, niezdolnej całkowicie lub częściowo do samodziel-
nego  utrzymania  się.  Przedmiot  konwencji międzynar. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, podp. 20 VI 1956 w Nowym Jorku 
przez: Brazylię, Cejlon, Chile, Czechosłowację, Danię, Finlandię, Francję, Górną Woltę, Gwatemalę, Haiti, Holandię, Izrael (z zastrzeżeniem), 
Jugosławię, Maroko, Monako, Norwegię, NRF, Pakistan, Polskę (od 12X11961), Republikę Środkowoafrykańską, Szwecję (z zastrzeżeniem), 
Watykan, Węgry, Włochy. Celem konwencji jest:
»,ułatwienie dochodzenia roszczenia alimentacyjnego, które osoba przebywająca na obszarze jednej z umawiających się stron jest uprawniona wysunąć przeciwko innej osobie, podlegającej 
jurysdykcji innej umawiającej się Strony" (art. l).
Cel ten realizowany jest przez organy przesyłające i przyjmujące, którymi są każda z umawiających się stron (art. 2). W art. 3-7 konwencja

107 Alkohole
28
ustaliła tryb przesyłania, przyjmowania i orzekania.
W myśl poi. ustawy o —>• prawie międzynarodowym prywatnym z 12X11965 (Dz.U. 1965, póz. 290)
„roszczenia alimentacyjne między krewnymi lub powinowatymi podlegają prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji" (art. 20).
E. WIERZBOWSKI Rozpoznanie powództwa o alimenty na rzecz obywateli radzieckich, w: Nowe Prawo 2. 10, 1956;
Dz.U. 1961, póz. 87 i 88; Umowy Międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawnego. Wybór tekstów, oprać.: E. Wierz-bowski. Warszawa 1966, s, 488-496; W. SKIERKOWSKA Międzynarodowe 
postępowanie cywilne w sprawach alimentacyjnych, Warszawa 1972, s. 210.
•   107
ALKOHOLE (ang. Alcohol, spirits, franc. Al-cool, hiszp. Alcohol, roś. Alkogoli), napoje wyskokowe; przedmiot międzynar. konwencji, sta-
tystyk oraz organizacji zwalczających -> alkoholizm. A. odegrały, oprócz —> gruźlicy, gł. rolę ludobójczą przy uzależnianiu podbitych społecz-
ności indiańskich w Ameryce i murzyńskich w Afryce. Po I wojnie świat., 1920, powstało pod egidą Ligi Narodów Centralne Międzynar. Biuro 
Kontroli Obrotu Wódką w Afryce, Central Inter-national Office for the Control of Liquor Traffic in Africa; zlikwidowane po II wojnie światowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ: Europejska Unia d/s Alkoholu, Akwawity i Spirytusu, European Alcohol, Brandy and Spirit Union, Union europeenne des alcools, eaux de vie et spiritueux, zat. 
1959, z siedziba w Brukseli. Międzynarodowa Unia Producentów i Hurtowników Wina, Spirytualii, Koniaków i Likierów, Interaational Union of Winę, Spirits, Brandy and Liquer Industrialists 
and Whole-salers, zał. 1957, z siedzibą w Paryżu; publ. Feuitle d'lnfor-mation. Yearbook of International Organizalions, 1968-69.
•   108
ALKOHOLIZM (ang. Alcoholism, franc. Alcoo-lisme, hiszp. Alcohólismo, roś. Ałkogolizm), przedmiot międzynar. konwencji, badań, statystyk 
i akcji zwalczających. Polska uczestniczy w konwencji o zwalczaniu przemytnictwa towarów alkoholowych, podp. 19 VIII 1925 w Helsingforsie 
(Dz.U. 1927, póz. 543, 656, 657).
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Świat. Federacja d/s Prohibicji, Worid Prohibition Federa-
tion, zał. 1909, z siedzibą w Londynie.
Międzynar. Komisja d/s Zapobiegania A., International Com-
mittee for the Prevention of Alcoholism, żal. 1953, z siedzibą
w Waszyngtonie.
Międzynar. Unia Walki z A., International Union Against
Alcoholism, zał. 1907 jako Bureau Int. contre 1'Alcoholisme;
nazwa obecna od 1938; siedziba w Lozannie; statut doradczy (R) ECOSOC.
Międzynar. Stów. Edukacji Anty-A.. International Associa-tion for Temperance Education, zał. 1954, z siedzibą w Hamburgu.
Międzynar. Rada Abstynenckiego Bractwa Nadziei, International Band of Hope Councii, zał. 1949, z siedzibą w Londynie.
Międzynar. Katolicka Liga Trzeźwości, International Catholic League „Sobrietas", zat. 1897, z siedzibą w Lucernie. Międzynar. Komitet d/s Alkoholu i Bezpieczeństwa Ruchu, International 
Committee on Alcohol and Traffic Safety, zał. 1962, z siedzibą w Londynie.
Międzynar. Rada d/s Alkoholu i A., Int. Councii on Alcohol and Alcoholism, zał. 1935, z siedzibą w Londynie; statut doradczy (R) ECOSOC i WHO.
Międzynar. Rada d/s A. i Narkomanii, Consęil int. sur les problemes de 1'alcoolisme et des toxicomanies, zał. 1895, z siedzibą w Lozannie, łączy organizacje, instytuty i towarzystwa lekarskie ok. 
60 państw; Posiada statut doradczy ECOSOC i WHO; organizuje co 3 lata kongresy (m.in. 1937 w Warszawie; 1972 w Amsterdamie, 1975 w Bangkoku, 1978 w Rzymie).
Międzynar. Stów. Kierowców Anty-Alkoholików, Int. Ab-staining Motorlsts' Association, zał. 1956 na 25-tym Kongresie Anty-A., z siedzibą w Sztokholmie.
Międzynar. Stów. Edukacji Anty-A., Int. Association for Temperance Education/Union int. oour 1'education antialcoo. lique de la jeunesse, zał. 1954, z siedzibą w Strasburgu. Międzynar. Unia 
Anty-A. Kolejarzy, Int. Railway Temperen-ce Union. zał. 1907, z siedzibą w Zurychu. Skandynawska Unia d/s Ruchu Bezalkoholowego (Związek Kierowców), Scandinavian Union for Non-
Alcohólic Traffic (Motorist'8 Association), zał. 1954, z siedzibą w Sztokholmie. świat. Chrześcijańska Federacja Anty-A., Worid Christian Temperance Federation, zał. 1960, z siedzibą w 
Bazylei. świat. Unia Chrześcijańskich Kobiet Abstynentek, World'» Women's Christian Temperance Union, zał. 1883, z siedzibą w Londynie; statut doradczy (B) ECOSOC.
W Polsce: Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy;
publ. Problemy Alkoholizmu; współpracuje z Międzynar. Unią Przeciw A. 10X111959 Sejm PRL uchwalił pierwszą w historii Polski ustawę 
przeciwalkoholową.
S. SARIOLA Prohibition in Fintami I919-I932. Its Background and Conseguences, Helsinki 1951; Yearbook of International Organizations, 1968-69; D. C. CAMERON Abuse of Alcohol and Drugs. 
Concepts and Płanning, w: WHO Chronicie nr 25, 1971; Y. ISRAEL, J. MARDONES Biological Basis of Alcoholism, New York-Toronto 1971.
•   109
ALLIANCE DU RHIN 1658 (niem. Rheinbund),
sojusz zawarty 14 VIII 1658 przez króla Francji Ludwika XIV z książętami niem. graniczących z Francją prow.: Moguncji, Trewiru, Kolonii, Pa-
latynatu Nadreńskiego, a także z książętami Hesji, Brunszwiku i Luneburgii oraz z królem Szwecji jako Księciem Bremy i Panem na Wismarze, 
w celu utworzenia strefy pokoju i wzajemnej pomocy. Sojusz był otwarty zarówno „dla tych, którzy są katolikami, jak i dla tych, którzy wyznają 
Wiarę Augsburską"; dał on początek trwającej po wiek XX polityki Francji wiązania ze sobą zach. Niemiec. Układ zawarty na 3 lata był 
odnowiony 31 VIII 1661 i 2511663, kiedy przystąpili doń również książęta Wirtembergii i Zweibriicken.
J. DUMONT Noweau RecuM des traites, Amsterdam,. La Haye 1910.
B   110
ALLIANCE FRANCAISE, stowarzyszenie zał. 1883 w Paryżu w celu propagowania w świecie języka franc. 
i twórczości kulturalnej Francji, początkowo głównie w posiadłościach kolonialnych;
swego rodzaju międzynar. odpowiednikiem A.F. jest -r Francuska Unia Kulturalna.
•    111
AL PAW, wł. termin międzynar. określający identyczną wartość pieniądza papierowego z monetą złotą (srebrną); w praktyce rzeczywisty kurs 
walut odbiega w górę lub w dół od kursu a.p.; oznacza także kurs giełdowy papierów wartościowych zgodnych z ich wartością nominalną. 
ALPINIZM -> Sport wysokogórski.
•   112
ALTERUM TANTUM, międzynar. zasada ustalająca, że dług nie może być wyżej oprocentowany niż jego wysokość i jeśli płacący odsetki doj-
dzie do sumy zadłużenia przestaje płacić je i zwraca już tylko w określonym terminie dtug bez dalszych procentów; w praktyce wielokrotnie nie 
uznawana, przedmiot sporów międzynarodowych. Z łac. == „drugie tyle".
•   113
ALTRUSA CLUBS, nazwa międzynar. klubów kobiecych, łączących kobiety pracujące zawodowo w celu dopomagania im bez względu na rasę 
czy wyznanie; od 1935 Międzynar. Stów. Klubów

29
Ambasador 118
Altrusa, od 1947 p.n. Altrusa International In-corporated, z siedzibą w Chicago; łączy ponad 550 klubów w Ameryce, Europie i Azji; publ. 
miesięcznik International Altrusan; org. zarej. w ONZ.
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•   114
'ALUMINIUM (ang. Aluminum, franc. Aluminium, hiszp. Aluminio, roś. Aluminij), jeden z podstawowych metali stosowanych w nowoczes-
nych przemysłach, uzyskiwany gł. z boksytu, znany od 1825, wprowadzony do produkcji przem. 1886, przedmiot współpracy międzynar. Od I 
wojny świat, stał się jednym z najbardziej cennych metali w przemysłach: zbrojeniowym, lotn., samochodowym i budowlanym, co spowodowało 
powstanie kapitalist. kartelu międzynar.: Alliance Aluminium Company, z siedzibą w Londynie. Największe koncerny USA: Aluminium 
Company of America (ALCOA), mająca poważne udziały w przemyśle a. W. Brytanii, Australii, Indii, Kanady, Meksyku i Szwajcarii, 
reprezentująca ok. 50°/o produkcji USA, oraz Reynolds Metal Company (30%), Permanente Metals Corporation (17°/o) i Aluminium Company of 
Canada; w Europie Zach.: szwajc. Aluminium Industrie Aktien-gesellschaft w Chippis, mająca powiązania z przemysłem a. Belgii, Francji, NRF i 
Włoch. Również w Japonii rozwinął się poważny przemysł a. W krajach socjalist. największym producentem a. jest ZSRR. (Polska wprowadziła 
nową technologię produkcji a, z gliny). Cena a. do II wojny świat, była 2-krotnie wyższa od ceny miedzi. Od 1945 stosunek cen się odwrócił.
Rocznik statystyki międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 150.
•   115
ALZACJA I LOTARYNGIA (ang. Alsace and Lorraine, franc. Alsace et Lorraine, hiszp. Alsacia y Lorena, roś. Elzas i Łotaringija), dwie zach. 
prowincje Francji, 1871-1918 integrowane przez Rzeszę, na podstawie Preliminarzy Pokoju, podp. 26 II 1871 w Wersalu przez Francję i Rzeszę, 
oraz Traktatu Frankfurckiego z l O VI 871. Zwierzchnictwo Francji zostało przywrócone 11X11918, co zostało potwierdzone 28 Vt 1919 w -> 
Traktacie Wersalskim (Dział V, art. 51-79 i Aneks). W 1940 A. i L. były okupowane przez armię hitlerowską i włączone do Rzeszy; 14X11940 
władze hitlerowskie zażądały od ludności franc. opuszczenia Lotaryngii i przeniesienia się do nie-okupowanej części Francji, pod groźbą 
wysiedlenia do Polski. Akcja ta miała na celu zastraszenie ludności franc. i spowodowanie liczniejszego wpisywania się na niem. Volkslistę. W 
1949 NRP uznała suwerenne prawa Francji do A. i L. łącznie z drugą rektyfikacją granicy na korzyść Francji. Stolica Alzacji, Strasburg, od 1949 
jest siedzibą •-> Rady Europy.
E. SCHAEFFER L'Alsace et la Lorraine (1940-1945). Lew Occupation en Droit et en Fait. Paris 1953; F. L'HUILLIER Bistoire de l'Alsace, Paris 1955.
•   116
AMAZONKA (ang. Amazon River, franc. Ama-zone, hiszp. Rio Amazonas, roś. Amazonka), rzeka w Ameryce Południowej. A. i jej dorzecze, 
stanowiąc największe zasoby wody słodkiej świata (»/5 ogółu wódt i scalając obszar większości
terytoriów 8 państw południowoamer.: Brazylii, Boliwii, Peru, Kolumbii, Wenezueli, Gujany, Su-rinamu i Gujany Prane, (ponad 7 min km2, lud-
ność 7,5 min—wg danych szacunkowych 1965), o niezmierzonych bogactwach naturalnych (^3 pow. leśnej świata), jest od XIX w. przedmiotem 
sporów międzynar., wobec dążenia USA, a także W. Brytanii i Francji, do umiędzynarodowienia nie'tylko A., ale i jej dorzecza.
31X1853 rząd USA oficjalnie poprosił Brazylię o otworzenie A. dla żeglugi świat., co nastąpiło. W 1922-45 amer. koncerny zainteresowane eks-
ploatacją drzew kauczukowych utworzyły wiele spółek: The Amazon Corporation, The American Brasilian Exploration Corporation, The 
Canadian Amazon Co. Ltd. i Ford Amazon Company. W 1946 rząd Brazylii poprosił UNESCO o zorganizowanie Międzynar. Inst. 
Hydrograficznego A. i w tym celu eksperci 10 krajów, wyznaczeni przez UNESCO, odbyli 4 sesje, obradując w sierpniu 1947 w Belem 
(Brazylia), w grudniu 1947 w stoi. Meksyku, w kwietniu 1948 w Tingo Maria (Peru) i w maju 1948 w Iquitos (Peru), gdzie zakończono prace nad 
konwencją, której organem miał być ww. Instytut z Radą Wykonawczą złożoną z reprezentantów rządów Brazylii, Boliwii, Kolumbii, Peru i 
Wenezueli. Sesja przygotowawcza odbyła się we wrześniu 1948 w Paryżu, w siedzibie UNESCO, jednak do formalnego otwarcia Instytutu nie 
doszło wobec sprzeciwu Rady Obrony Brazylii. W 1964 rząd wojsk. Brazylii podpisał z USA umowę o wykonaniu lotn. map fotogrametrycznych 
A. i jej dorzecza; podobne układy zawarły w tymże roku z USA rządy Peru, Kolumbii i Wenezueli, a 1965 rząd Boliwii. Samoloty Wydziału 
Geogr. US Air Force fotografowały dorzecze A. — jak to ujawniono w Kongresie Brazylii 1967—nie tylko dla celów kartograficznych, ale 
również geologicznych, w celu zlokalizowania pokładów ropy naftowej i rzadkich minerałów; następnie na podstawie tej dokumentacji 
rozpoczęły działalność w dorzeczu A. pół-nocnoamer. instytuty badawcze: USAID, Cooper-ative Research Foundation de Pało Alto, Cali-fornia 
oraz Center of Amazonas Research in Houston, Texas.
ŁW Bulletin 15 IV i 15 VI 1948; Superintendencia do Piano da Yatorizacao Economica da Amazonia. Primeiro piano qwn~ auenal, vol. 1-2, Rio de Janeiro 1955-56; R. WILSON La Cuenca 
Amazonica. La Ocunoclón Extranjera y los Intereses Multinacionales, ,,Testimonia y Documentos de El Dia" 9 i 10 VI 1967.
•   117
AMBASADA (ang. Embassy, franc. Ambassade, hiszp. Embajada, roś. Poselstwo), placówka dy-plomat. najwyższego stopnia, organ 
koordynujący współpracę dyplomat., ekon., kulturalną i in.;
miejsce urzędowania -> ambasadora; od 1815 przedmiot konwencji międzynar. ustalający prawa a., m.in. —• eksterytorialności, prawo używania 
flagi i godła swego państwa na pomieszczeniach a. Polska od 19 VI 965 uczestniczy w -> Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach 
dyplomatycznych, regulującej prawa a.
Zbiór umów PRL, 1965, s. 103-126.
•   118
AMBASADOR (ang. Ambassador, franc. Ambas-sadeur, hiszp. Embajador, roś. Posoł), od -> Kongresu Wiedeńskiego 1815 najwyższa ranga dy-

119 Ameryka
30
Podział polityczny Ameryki
Państwa niepodległe i stolice

Pow. w tyś. 
km'

Ludność w 
tyś. (1970)

Data
przyjęcia do 
ONZ

Terytoria zależne i 
ośrodki administracyjne

Pow. w tyś. 
km'

Ludność w 
tyś. (1970)

Status polityczny

Argentyna (Buenos Aires)

2776,9

24352

24 X 194^

Antigua (Saint

0,4

63"

terytorium stowa

Bahama (Nassau)

11,4

161

18 IX 1976

John's)





rzyszone z W. Bry

Barbados (Bridgetown)

430

256

9 XII 196,







tanią

Boliwia (La Paź i Sucre)

l 098,6

931

24X1945

Antyle Holender

1,0

222

terytorium stowa

Brazylia (Brasilia)

8 512,0

92238

24X1945

skie (Willemstad)





rzyszone z W. Bry

Chile (Santiago)

756,9

9780

24 X 1945







tanią

Dominikana (Santo Do

48,7

4325

24X1945

Bermudy (Hamil-

0,05

54

kolonia W. Bry

mingo)







ton)





tanii

Ekwador (Quito) '

283,6

6093

24 X 1945

Dominika (Roseau)

0,7

74

terytorium stowa

Gujana (Georgetown)

215,0

763

20 IX 1966







rzyszone z W. Bry

Gwatemala (Gwatemala)

108,9

5111

24X1945







tanią

Haiti (Port-au-Prince)

27,8

4867

24 X 1S45

Dziewicze Wyspy

0,1

11

kolonia W. Bry

Honduras (Tegucigalpa)

112,1

2582

24 X 1945

Brytyjskie (Road





tanii

Jamajka (Kingston)

11,0

1996

18IX1962

Town)







Kanada (Ottawa)

997ć,l

21406

24 X 1945

Dziewicze Wyspy

0,3

63

terytorium zależne

Kolumbia (Bogota)

1 138,9

21 117

24 X 1945

Stanów Zjedno





USA

Kostaryka (San Jose)

50,7

1740

24 X 1945

czonych (Char-







Kuba (Hawana)

114,5

8392

24 X 1945

lotte Amalie)







Meksyk (Meksyk)

1 972,5

50670

24 X 1945

Falklandy vel Mal-

12,2

2

kolonia W. Bry

Nikaragua (Managua)

130,0

1984

24X1945

winy (Stanicy)





tanii

Panama (Panama)

75,7

1464

24X1945

Grenada (Saint Ge-

0,3

104<"

terytorium stowa

Paragwaj (Asunción)

406,8

2386

24 X 1945

orges)





rzyszone z W. Bry

Peru (Lima)

1 285,2

13586

24 X 1945







tanią

Salwador (San Salvador)

21,4

3534

24 X 1945

Gujana Francuska

91,0

51

departament za

Stany Zjednoczone

9 363,4

205 390

24X1945

(Cayenne)





morski Francji

(Waszyngton)







Gwadelupa (Basse-

1,8

327

departament za

Trynidad i Tobago

5,1

945

18 IX 1962

-Terre)





morski Francji

(Port of Spain)







Honduras Brytyj

23,0

126

kolonia W. Bryta

Urugwaj (Montevideo)

177,5

2886

24 X 1945

ski (Belize) (Bel-





nii

Wenezuela (Caracas)

912,1

10399

24X1945

mopan)







Grenlandia (Dania)

2 175,6

47

24 X 1945

Kajmany (George

0,3

10

kolonia W. Bryta

(Kopenhaga-Godthaab)







town)





nii











1,1

100



-de-France)



360

departament • zamorski 
Francji

Montserrat (Pły-

0,1

15

kolonia W. Bryta-

plomatycznych przedstawicieli, potwierdzona Dy- panamskiego Ka-

1,4

60

tanii terytorium dzier

plomatyczną Konwencją Wiedeńską 1961. nam Strefa (Bal-





żawione przez

boa Heights)





USA

• 119 Puerto Rico (San

8,9

2842

terytorium stowa

AMERYKA (ang. America, franc. Amerique, Saint christopher-

0,4

56"

rzyszone z USA 
.terytorium stowa

hiszp'. America, roś. Amierika), nazwa przyjęta -Nevis-Anguilla





rzyszone z W. Bry

w XVI w. od Amerigo Vespucciego dla konty- sa.ntTuc^cast-nentu półkuli zach., zw. też Nowym światem; 
ries)

0,6

110"

tanią terytorium stowa-
rzyszone z W. Bry

geograficznie dzieli się na -»- Amerykę Południową i -> Amerykę Północną; politycznie na -^ ^n^SaTnS"

0,2

5

tanią terytorium zamor-
skie Francji

Amerykę Łacińską i Amerykę Anglosaską (USA re)







i Kanada); pow. 42,1 min km2, 511 min mieszk. Saint vincent (1970). Na kontynencie A. istnieje 26 państw 
nie- (Kmgstown)

0,4

95

terytorium stowa-
rzyszone z W. Brytanią

podległych oraz 23 terytoria zależne; poza tym Surinam (Gujana

163,3

393

terytorium stowa

do A. należy Grenlandia stanowiąca integralną Holenderska)





rzyszone z Holan

część Danii. Formalnie większość państw ma u- Tu%T?aEo? strój republ.; 4 są czł. bryt. ->- Wspólnoty 
Naro- (Grand Turk)

0,4

6

dią kolonia W. Brytanii


E. W. SHANAHAN South America. Ań Economic and Regional Geography with a Historical Chapter. London 1950; P. RIVET Les origines de 1'homme americain, Paris 1957; G. B. SHAW Anglo-
America: A Regional Geography, New York 1960;
Ameryka, WEP, t. l. Warszawa 1962, s. 193-210.
•   120
AMERYKA HISZPAŃSKA (ang. Spanish America, franc. Amerique Espagnole, hiszp. Amś-rica Hispanica, roś. Ispanskaja Amierika), termin 
epoki kolonialnej dla obszarów kontynentu amer. podległych monarchii hiszp.; obecnie dla terytorium zasięgu języka hiszp. w Ameryce.
121
AMERYKA ŁACIŃSKA (ang. Latin America, franc. Amerique Latine, hiszp. America Latina, roś. Łatinskaja Amierika), przyjęty powszechnie 
w XX w. termin na oznaczenie części Ameryki na pd. od USA; wyparł prawie całkowicie terminy kolonialne i XIX-wieczne: •-> Hispano-Ame-
rica, —>• Iberoameryka. Czasopisma poświęcone A.Ł.:
America Latina, wyd. przez Ośrodek Latynoamerykańskich Badań Nauk Społecznych, Centro de Estudios Latinoamericanos de Ciencias Socia-
les w Rio de Janeiro; Cuadernos Latinoamericanos de Economia Humana, wyd. przez Ośrodek Latynoamerykański Ekonomii Politycznej, Centro 
Latinoamericano de Economia Politica w

Amerykańskie Konferencje i Kongresy 122
Montevideo; Desarrollo Económico, wyd. przez Instituto de. Economia w Buenos Aires; Estu-dios Americanos, wyd. przez Escuela de Estu-dios 
Hispano-Americanos w Sewilli; Hispanic American Historical Review, wyd. przez Uniwersytet im. Johna Hopkinsa w Baltimore; In-ter-American 
Economic Affairs, wyd. przez American University w Waszyngtonie; Journal of Interamerican Studies, wyd. przez Uniwersytet Florydy w 
Miami; Revista de Historia de Ame-rica, wyd. przez Instituto Panamericano de Geografia y Historia w Meksyku; Revista Jnter-americana de 
Ciencias Sociales, wyd. przez Union Panamericana w Waszyngtonie; Sudamerika, Deu-tsche Zeitschrift in Argentinieh, wyd. w Buenos Aires; El 
Trimestre Económico, wyd. przez UNAM w Meksyku. Miesięcznikiem ->• Unii Pan-amerykańskiej jest Americas, wyd. od 1948 w 
Waszyngtonie w językach ang., hiszp. i portug.;
informuje o problemach gosp., polit. i kulturalnych hemisfery zach. oraz prowadzi kronikę działalności —>- Organizacji Państw Amerykańskich. 
Roczniki poświęcone A.Ł.:
Ibero-Amerika, Ein Handbuch, wyd. przez Ibero-Amerika Verein w Hamburgu (NRF); Jahrbuch fur Geschichte von Staat, Wirtschaft und Gesell-
schaft Lateinamerikas, wyd. przez Uniwersytet w Kolonii, w Kom-Lindenthal (NRF); South-Ame-rican Handbook, South America, Central 
America, Cuba, Mexico, wyd. przez Trade & Travel Publ. Ltd. w Londynie. Od 1935 Uniwersytet Florida w Gainsville (USA) publ. Handbook of 
L.A. Studies.
W październiku 1971 odbyła się w Warszawie z inicjatywy Inst. Historii PAN, Pracowni Dziejów A.Ł. i Afryki, konferencja poi. historyków, po-
święcona dziejom A.Ł. w XIX i XX w. Referaty i dyskusje opublikowane zostały w kwartalniku Dzieje Najnowsze nr 2, 1972. M.in. M. Kula 
oprać. Polską literaturę Ameryki Łacińskiej XIX i XX w. z bardzo szczegółową bibliografią laty-noamer. problemów międzynar.; ocenę zach. lite-
ratury dotyczącej historii A.Ł. dał T. Łepkowski w pracy O syntezę dziejów Ameryki Łacińskiej;
E. J. Pałyga opublikował pracę pt. Stosunki dyplomatyczne Polski z państwami Ameryki Łacińskiej, L. Zyblikiewicz Stosunki między Stanami 
Zjednoczonymi a Ameryka Łacińska-
Podział dochodu w Ameryce Łacińskiej 1965 w dolarach (wg cen z 1960)
Procent ziemi uprawnej należącej do dużych i małych gospodarstw w wybranych krajach Ameryki Łacińskiej
(wg spisów rolnych 1954—67)
Warstwy ludności

ogółu ludności

% całego 
dochodu

Przeciętny dochód 
na głowę w dół.

Najuboższe

20

3,5

68

Ubogie

30

10,5

133

Średniozamożne

30

25,4

322

Zamożne

15

29,1

740

Bogate

5

31,5

2400




Rok

Wielkość majątku w hektarach



prze-pro-

0-5.

500 i powyżej

K rai
raj

wadze-
nia

%

0/

%

0/



spisu 
rolnego

gospo-
darstw

/0
pow.

gospo-
darstw

/0
pow.

Brazylia

1965

30,9

0,8

5,9

77,5

Kolumbia

1960

62,6

4,5

—



Ekwador -

1954

73,1

7,2

0,4

45,1

San











Salwador

1961

85,2

15,6





Honduras

1967

. 47,2

5,4

0.3

27,5

Nikaragua

1963

35,4

1,5

1,5

41,2

Panama

1960

45,8

5,3

0,3

20,7

Paragwaj

1956

45,9

1,9

1,3

89,1

Wenezuela

1961

—

—

2,2

78,9


W ZSRR działa Instytut Ameryki Lać. Akad. Nauk ZSRR, który od 1969 wydaje dwumiesięcznik Łatinskaja Amierika.
Międzynar. Rada d/s -»- Archiwów w Paryżu wyd. od 1967 Guide to the sources for the His-tory o f Latin America.
Źródło. Moathly Labor Review, t. 1-2, March 1972.
Encyclopedia of Latin America, New York 1918; L. A. SAN-CHES Existe America Latina?, Mexico 1945, s. 252; Diccio-nario enciclopedico de las Americas, Buenos Aires 1947;
Encyclopedie de 1'Ameriaue Latine, Paris 1954, s. 628;
S. A. OONIONSKIJ Łatinskaja Amierika i SStA 1939-1959. Oaerki istorii diplomaticzeskich otnoswnij, Moskwa 1960, s. 542; E. M. ESTRADA Diferencias y Semejanias entre los Paisos de America 
Latina. Mexico 1962, s. 274; Mieidu-narodnoje prawo i Łatinskaja Amierika, red.: S. A. Gonion-skij, Moskwa 196^; P. CHAUNU L'Amerique et les Ameriaues, Paris 1964; L. A. SZUR Rossija i 
Łatinskaja Amierika, Moskwa 1964, s. 156; J. A. HOUSTON Latinamerica in the VN, New York 1965, s. 345; T. SZULC Latin America, New York 1966; G. DE PRAT GAY Politica exterlor det 
Grupo Latino-americano, Buenos Aires 1967, s. 141; N. N. RAZUMOWICZ Kto i kak prawit w Łatinskoj Amierikie?, Moskwa 167, s. 261;
M. I. ŁAZARIEW Dworcowy je pierieworoty w stronach Ła-tinskoj Amieriki. Moskwa 1967, s. 189; SSSR i Łatinskaia Amierika 1917-1967, Moskwa 1967, s. 214; J. LAMBERT Ame-rlaue Latine, 
Structure Sociales et Institutions Publiques, Paris 1967, s. 441; SSSR i Łatinskaia Amierika 1917-1967, red.: W. W. Wolski), Moskwa 1967, s. 214; M. NIEDERGANO Les 20 Amerigues Latines, 
Paris 1967; H. M. BAILEY, A. P. NASTER Dzieje Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1969, z języka ang.: B. WOOD The U S and Latin American W ar s 1922-1942. New York 1967, s. 516; Latin 
America and the Caribbean. A Handbook, New York 1968, s. 840; V. ALBA The Latin Americans, New York 1969; J. KLIMOWICZ życie i Śmierć w Ameryce Łacińskiej, Warszawa 1970; J. P. 
COLE Latin America, Londón 1970; C. FURTADO Economic Deve-lopment of Latin America, Londón 1970; O. SUNKEL, P. PAŹ El subdesarrollo latino-americano y la teoria del desarrollo. 
Mexico 1970. s. 394; E. LEDERMAN Los recursos humanos en el desarrollo de America Latina, Santiago de Chile 1971, s. 78; G. PLAŻA Latin America today and tomorrow, Washing-ton DC 
1971, s. 229; T. HALPERIN DENGHI Histoire contem-poraine de l'Amerique Latine. Paris 1972, s. 335; W. RÓMMEL Od Humboldta do fotkswagena, Warszawa 1972; T. ŁEPKOWSKI Societes et 
nations latino-americaines. (.Recherches polo-naises: informations et problemes), Warszawa 1972; W. RÓM-MEL Eksplozja demograficzna w Ameryce Łacińskiej, PISM Warszawa 1973, s. 85; 
Spory terytorialne w Ameryce Łacińskiej. PISM, Warszawa 1973, s. 87.
•   122
AMERYKAŃSKIE KONFERENCJE I KONGRESY 1826-89 (ang. American Conferences and Congresses 1826-89, franc. Conferences et 
congres americains 1826-89, hiszp. Conferencias y congrśsos americanos 1826-89, roś. Amierikan-skije konfieriencyi i kongriessy 1826-89), 
współpracę międzyamer. zapoczątkowały w XIX w. następujące narady międzyrządowe inicjowane z reguły przez latynoamer. mężów stanu:
1826 — Kongres Panamski, Congreso de Panama, zwołany przez .S. Bolivara, wyzwoliciela

123 Amerykańskie Konferencje Międzynarodowe
32
Kolumbii i Naczelnego Wodza Peru, hist. listem wystosowanym do rządów Kolumbii, Meksyku, Ameryki Środk., Zjednoczonych Prowincji 
Buenos Aires, Chile i Brazylii 7 II 1824:
,,Po piętnastu latach ofiar poświęconych wolności Ameryki celem uzyskania systemu gwarancji, który w pokoju i wojnie będzie tarczą dla naszej nowej przyszłości, nadszedł czas, aby interesy i 
stosunki, które łączą republiki amerykańskie, dawne hiszpańskie kolonie, otrzymały trwały fundament, uwieczniający, jeśli to możliwe, nowe rządy. Ustanowienie takiego systemu, który by 
skonsolidował siły tak wielkiego politycznego ciała, wymaga powstania wysokiej władzy, zdolnej do kierowania polityką naszych rządów, zdolnej wpływać na zachowanie jednolitych zasad, 
zdolnej swym imieniem uciszać nasze wzburzenia. Tak szacowna władza nie może istnieć w innej formie niż Zgromadzenia Pełnomocników, mianowanych przez każdą z naszych Republik i 
zgromadzonych w chwale zwycięstwa odniesionego przez nasze armie przeciw potędze hiszpańskiej. Głęboko przejęty tymi ideami zapraszam Rząd... celem utworzenia konfederacji i proponuję 
spotkanie na Panamskim Istmie lub w innym punkcie".
Kongres odbył się 22VI-15VII1826 w Ciudad de Panama; uczestniczyli delegaci: Wielkiej Kolumbii (obecnie obszar Kolumbii, Ekv;adoru, Pa-
namy i Wenezueli), Rep. Środk. Ameryki (obecnie obszar Kostaryki, Hondurasu, Nikaragui i Salwadoru), Meksyku i Peru; delegaci Argentyny, 
Brazylii i Boliwii nie przybyli „z przyczyn materialnych"; W. Brytania i Holandia przysłała obserwatorów; podpisany został -f- Traktat Unii, Ligi 
i Konfederacji Trwałej; dołączony doń Protokół Dodatkowy postanawiał, że siedzibą stałą Kongresu będzie „osada Tacubaya, położona niedaleko 
od miasta Meksyk", a nazwa oficjalna Kongresu: Congreso de Confederación, zmieniana często przez historyków na Congreso de Tacubaya.
1847-48 — Kongres w Limie, Congreso de Lima, narada rządów Boliwii, Chile, Ekwadoru i Nowej Grenady zwołana w celu omówienia sytuacji 
międzyamer. w obliczu agresji USA na terytorium Meksyku i konfliktu Argentyny z Francją i W. Brytanią; Kongres obradował 11X111847-1111 
1848 i zakończył się podp. 2 traktatów: Traktatu Unii i Konfederacji Państw Sygnatariuszy oraz Traktatu Handlu i Żeglugi, oraz 2 konwencji:
konsularnej i pocztowej. 1856—Kongres Kontynentalny, Congreso Conti-nental, narada rządów Chile, Ekwadoru i Peru 10 VIII-! 5 IX 1856 w 
Santiago, zakończona podp. Traktatu Kontynentalnego Sojuszu i Pomocy.
1856—Kongres Waszyngtoński, Congreso de Wa-shington DC, narada rządów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Meksyku, Nowej Grenady, Pe-
ru, Salwadoru i Wenezueli (w obecności obserwatora USA), w październiku w stoi. USA; zakończona podp. Traktatu Sojuszniczego o Wspólnej 
Obronie przeciw Agresjom Zagranicznym, postulującym utworzenie Konfederacji Państw His-panoamerykańskich.
1864-65—Kongres w Limie, II Congreso de Lima, narada rządów Argentyny, Boliwii, Chile, Ekwadoru, Gwatemali, Kolumbii, Panamy, Peru, 
Salwadoru i Wenezueli zwołana w celu omówienia sytuacji międzyamer. w obliczu inwazji franc. w Meksyku, reinkorporacji Dominikany przez 
Hiszpanię i okupowanie peruwiańskich wysp Islas de Chinchas przez Hiszpanię; Kongres obradował 15 XI 1864-12 III 1865 w stoi. Peru i 
zakończył się podp. 2 traktatów: Traktatu Unii i Sojuszu 0-bronnego Państw Arner. i .Traktatu o Zachowanie Pokoju między Państwami Amer., 
oraz 2 konwencji: pocztowej i o handlu i żegludze.
1877-79 — Kongres Prawniczy w Limie, Congreso de lurisconsultos de Lima, pierwsza narada latynoamer. prawników w celu skodyfikowania 
prawa międzynar., 13X111871-27X111879 w stoi. Peru, przy udziale ekspertów prawniczych rządów Argentyny, Boliwii, Chile, Ekwadoru, 
Gwatemali, Kostaryki, Peru, Urugwaju i Wenezueli;. nie przybyli eksperci rządu USA, który uznał, że „istnieje zbyt duża różnica między 
prawodawstwem USA a państw hispanoamer." Prace Kongresu zainicjowały kodyfikacje prawa międzynar. na kontynencie amerykańskim.
1883—Kongres Boliwariański, Congreso Boliva-riano, zwołany przez rząd Wenezueli dla uczczenia 100-lecia urodzin S. Bolivara, ur. 24 III 1783 
w Caracas; odbył się 24 VII 1883 w stoi. Wenezueli przy udziale delegacji rządów Argentyny, Boliwii, Kolumbii, Meksyku, Peru, Salwadoru i 
Wenezueli; Kongres proklamował odezwę do Republik Amer., by wprowadziły arbitraż, jako „jedyną formę rozwiązywania konfliktów między 
sobą". Dwa inne rocznicowe Kongresy Boliwa-riańskie odbyły się w Panamie 1926 i 1958.
1888-89—Kongres Prawniczy w Montevideo, Congreso Juridico de Montevideo lub Congreso Sudamericano, narada ekspertów prawniczych rzą-
dów Argentyny, Boliwii, Brazylii, Chile, Paragwaju, Peru i Urugwaju, kongres zwołany' został z inicjatywy rządów Argentyny i Urugwaju, odbył 
się 25 VIII 1888-18 II 1889; dał duży wkład w kodyfikację międzynar. prawa prywatnego, ochrony praw autorskich, ochrony własności przem., 
międzynar. prawa karnego, międzynar. prawa cywilnego i międzynar. prawa handlowego.
J. M. YEPES Del Congreso de Panamd a la Conferencia de Caracas, 1826-1954, t. 2, Caracas 1955; UPA Congresos de Bolivar 1826-1926. Panama 1927, s. 959; M. J..SICRRA De-recho 
Internaciondt Publice, Mexico 1963, s. 76-77.
•   123
AMERYKAŃSKIE KONFERENCJE MIĘDZYNARODOWE 1889-1954 (ang. American Inter-national Conferences 1889-1954, franc. 
Confe-rences americaines internationales 1889-1954, hiszp. Conferencias intemacionales americanas
1889-1954, roś. Amierikanskije mieżdunarodnyje konfieriencyi 1889-1954), nazwa oficjalna 10 narad rządów Republik Amer., które się odbyły z 
inicjatywy głównie USA; jedenasta a.k.m. wyznaczona na 1959 ze względu na poważny kryzys systemu międzyamer. do l VI 1974 nie została 
zwołana. Odbyły się następujące a.k.m.:
I—w Waszyngtonie, 2 X 1889-19 IV 1890, z u-działem 18 państw amer. (nie uczestniczyła Dominikana); ustanowiła w stoi. USA —r Biuro 
Handlowe Republik Amerykańskich i oprać. Międzynar. Konwencję o arbitrażu, podp. 20 IV 1890 przez Boliwię, Brazylię, Ekwador, Gwatemalę, 
Honduras, Nikaraguę, Salwador, Urugwaj, USA i Wenezuelę, ale nigdy nie ratyfikowaną przez któregokolwiek z sygnatariuszy.
II—w stoi. Meksyku, 22X1901-3111902, z u-działem wszystkich państw amer.; uchwaliła przystąpienie Republik Amer. do Konwencji Haskiej, 
(1899), o pokojowym rozwiązywaniu konfliktów międzynarodowych.
III—w Rio de Janeiro, 21 VII-26 VIII 1906, z

Amerykańskie Narady Ekonomiczne 126
idziaiem 19 państw amer. na 21 istniejących (po aż l. obecna była Kuba i Panama; nie uczestni-;zyły Haiti i Wenezuela); oprać, dla II Haskiej 
Conferencji Pokoju (1907) projekt konwencji o )graniczeniu używania sity przy egzekwowaniu :agr. długów państwowych.
V—w Buenos Aires, 12 VII-30 VIII 1910, przy idziale wszystkich państw amer., z wyjątkiem łoiiwii; postanowiła zastąpić —>• Biuro Handlowe 
Republik Amerykańskich nową instytucją p.n.
-> Unia Panamerykańska.
y—w Santiago (Chile), 25III-3V1923, przy nieobecności Boliwii, Meksyku i Peru; oprać. i zatwierdziła —>• Traktat Gondry. VI—w Hawanie, 
161-22 II 1928, przy udziale wszystkich państw amer.; zatwierdziła -» Kodeks Bustamente i oprać, nową konwencję Unii Panamerykańskiej.
VII—w Montevideo, 3-26X111933, przy nieobecności Kostaryki; oprać, i zatwierdziła Konwencję o —r Prawach i Obowiązkach Państw oraz 
Protokół Dodatkowy do Konwencji o —>-nieinterwencji.
VIII—w Limie, 19-27X111938, przy udziale wszystkich państw amer.; oprać, i aprobowała deklarację Limy o zasadach solidarności Ameryki i 
Deklarację Zasad Amerykańskich. IX—w Bogocie, 30.III-2 V 1948, przy udziale wszystkich państw amer.; oprać, i aprobowała Kartę OPA, Pakt 
Bogocki, Deklarację o Prawach Człowieka oraz Układ o Ekonomicznej Współpracy Amerykańskiej. X—w Caracas, 1111-281111954, przy 
nieobecności Kostaryki; oprać, i aprobowała Deklarację Antykomunistyczną, formalną platformę dla -> antykomunizmu w systemie 
międzyamerykańskim. XI—projektowana i przygotowana 1959 i 1960 w Quito; odłożona sine anno.
Conferencias Iniernacionales Americanas 1889-1936, Wash-ington DC 1938; Noyena Conferencia IA.Actas y Docu-mentos, Vis. Vin, Bogota 1953; Decima Conferencia JA. Actas y Documentos. 
Vis. VI, Washington DC, 1956; Ame-rica y sus Problemas Económlcas y Sociales. Maleriales pre-parados para la Undecima Conferencia IA, Quito 1960, s. 93; Xl IA Conference, Quito. 
Secretaria General. Prepa-racidn del Pais Sede, Quito 1960, s. 155; S. GUY INMAN In-teramerican Conferences 1826-1954. History and Problems, Washington DC 1965, s. 282.
•   124
AMERYKAŃSKIE KONFERENCJE NADZWYCZAJNE OPA (ang. Interamerican Extraordinary OAS Conferences, franc. Conferences 
interameri-caines extraordinaires de 1'OEA, hiszp. Conferencias interamericanas extraordinarias de la OEA, roś. Amierikanskije czriezwyczajnyje 
konfieriencyi OAG), oficjalna nazwa przewidzianych art. 33
—> Karty OPA narad państw członkowskich. W 1948-73 zwołane zostały trzy: 1964, 1965 i 1967:
I—w Waszyngtonie, 16-18X111964, w celu o-pracowania procedury przyjmowania nowych czł. do OPA. Rządy Jamajki oraz Trynidad i Tobago 
były obserwatorami. Rządom Gujany i Belize, na skutek protestu Wenezueli, względnie Gwatemali, roszczących pretensje do tych terytoriów, 
odmówiono statutu obserwatorów. Konferencja przyjęła rezolucję, nazwaną „Acta de Washington 1964", orzekającą iż:
,,jakiekolwiek państwo amerykańskie, niepodległe, pragnące zostać członkiem OPA, winno skierować notę do Sekretarza Generalnego, informując go, że jest gotowe podpisać i ratyfikować Kartę 
OPA i przyjąć na siebie wszystkie zobowiązania wynikające z członkostwa OPA... Rada OPA zdecyduje '/, głosów".
II—w Rio de Janeiro, 17-30X11965, w celu rozważenia „różnych problemów o zasadniczym znaczeniu dla umocnienia Systemu Międzyame-
rykańsklego"; w Konferencji uczestniczyli ministrowie spraw zagr. 19 rządów i obserwatorzy:
Kanady, Jamajki oraz Trynidad i Tobago. Konferencja dyskutowała funkcjonowanie i moc mię-dzynar. systemu rozwoju ekon. i socjalnego kon-
tynentu; usprawnienie metod i instrumentów rozwiązywania sporów pokojowo; ochronę praw człowieka; umocnienie ~> demokracji 
reprezentatywnej kontynentu; wykorzystywanie roln., przem. i handl. -> rzek i jezior międzynar.; działalność Międzyamer. Komisji Pokoju. 
Konferencja uchwaliła 30 rezolucji, z których najważniejsza jest Rezolucja l, nazwana Acta de Rio de Janeiro 1965, stwierdziła „konieczność 
zmienienia struktury funkcjonalnej OPA, określonej w Karcie OPA"; oraz Rezolucja 2 nazwana Acta Econó-mico-Social de Rio de Janeiro 1965, 
proklamująca priorytet spraw ekonomiczno-socjalnych w ->• Międzyamerykańskim Systemie.
III—w Buenos Aires, 15-27 II 1967, w celu opracowania i uchwalenia ostatecznego tekstu reformy Karty OPA; obecnych było 21 ministrów 
spraw zagr. państw członkowskich, którzy 27 II 1967 sygnowali uchwaloną reformę, nazwaną Protocolo de Buenos Aires 1967.
Informe Annual del Secretario General de la OBA 1965, s. 7-8 oraz 1966, s. 1-2 i 19-20; La Cronica de la OEA nr 5, 1967; s. 3-t i 23-53.
•   125
AMERYKAŃSKIE   KONFERENCJE   NA
SZCZYCIE (ang. Interamerican Summit Meet-ings, franc. Conferences interamericaines au Som-met, hiszp. Conferencias interamericanas en la 
cumbre, roś. Amierikanskije konfieriencyi na wys-szem urownie), narady szefów rządów amer.
I—w stoi. Panamy, 21-22 VII 1956, spotkanie z okazji 130 rocznicy Kongresu Panamskiego, zwołanego 1826 przez S. Bolivara. Z inicjatywy 
prezydenta USA, D. D. Eisenhowera, szefowie rządów postanowili powołać Międzyamer. Komitet Reprezentantów Prezydentów, Interamerican 
Committee of Presidential Representation.
II—w stoi. Kostaryki, 18-20 m 1963 spotkanie pręż. USA, J. F. Kennedy'ego, z szefami rządów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui, 
Panamy i Salwadoru w celu zademonstrowania solidarności państw istmu z USA przeciwko socjalist. Kubie.
III—w Punta del Este (Urugwaj), spotkanie szefów rządów 21 państw członkowskich OPA (z wyjątkiem pręż. Haiti, reprezentowanego przez 
ambasadora nadzwyczajnego); szefowie rządów aprobowali priorytet problemów ekonomiczno-socjalnych w Ameryce Łacińskiej i przyjęli 
program działania w dziedzinie ->• integracji ekonomicznej Ameryki Łacińskiej, co zostało ogłoszone w Deklaracji Punta del Este 1967.
CH. S. FENWICK The Meeting of Presidents at Panama, Ame-rican Jownal of Internationat Law 1956; Informe Annual del Secretarlo general de la OEA 1963; OEA Reunion de Jefes de Estado 
Americanos, Punta del Este. Uruguay 1967, 12-14 Abrii, Washington DC 1967, s. 303.
•   126
AMERYKAŃSKIE NARADY EKONOMICZNE
(ang. Interamerican Economic Meetings, franc.
3 ESMiO

127 Amerykańskie Narady Ministrów Spraw Zagranicznych
34
Conferences economiques interamericaines, hiszp. Conferencias económicas interamericanas, roś. Amierikanskije ekonomiczeskije 
sowieszczanija). międzyamerykańskie, względnie latynoamer. konferencje gospodarcze:
1939—Międzyamer. Konferencja Gospodarcza w Gwatemali, odbyła się w listopadzie 1939 w mieście Gwatemala przy udziale ministrów gospo-
darki, na zlecenie VIII Amer. Konferencji Mię-dzynar.; ustaliła politykę bankową i dewizową na okres wojny i rozpatrywała meksyk. propozycję 
powołania panamer. instytucji finansowej.
1945—Międzyamer. Konferencja Ekonomiczno-Techniczna zwołana do Waszyngtonu z inicjatywy Meksyku, zgodnie z uchwaloną przez Kon-
ferencję ->• Chapultepec, 8 m 1945 ->- Kartę Ekonomiczną Ameryk 1945. Wobec opozycji USA nie odbyła się.
1948—IX Amer. Konferencja Międzynar. postanowiła, że należy „niezwłocznie zwołać Między-amerykańską Konferencję Ekonomiczną, celem 
przestudiowania palących problemów gospodarki państw amerykańskich". Wobec opozycji USA nie odbyła się. W 1948 odbyły się jedynie sub-
regionalne narady gospodarcze Kolumbii, Ekwadoru, Panamy i -Wenezueli, zakończone podp. -*• Karty Quito.
1951 —Narada Gospodarcza Szefów Rządów Państw Ameryki Środk., zakończona uchwaleniem —> Karty San Salvador.
1954—Narada Ministrów Gospodarki Państw OPA w sprawie portów Ameryki Łacińskiej.
1957—Konferencja Ekonomiczna OPA, odbyła się 15VIII-4IX1957 w Buenos Aires, z inicjatywy Komisji Gospodarczej ONZ dla Ameryki Ła-
cińskiej, CEPAL, która przygotowała materiały i obsługę techniczną. Uczestniczyły wszystkie państwa członkowskie OPA, a w charakterze 
obserwatorów Belgia, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Japonia, Jugosławia, Kanada, Norwegia, 
NRF, Polska, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i W. Brytania oraz reprezentanci organizacji międzynar. Konferencja debatowała nad Generalną 
Międzyamer. Konwencją Gospodarczą (do której uchwalenia nie doszło) oraz nad problemami handlu międzyamer. i współpracy w dziedzinie 
techniki i transportu. Plonem były 44 rezolucje i zalecenia oraz Deklaracja Ekonomiczna Buenos Aires, bez żadnych wiążących zobowiązań.
1961—Narada Ministrów Gospodarki Państw Członkowskich OPA, w związku z projektem pręż. USA programu —> Sojusz dla Postępu, za-
kończona uchwaleniem —> Karty Punta del Este.
1964—narada przygotowawcza ministrów gospodarki państw Ameryki Łacińskiej do pierwszej sesji UNCTAD, zakończona uchwaleniem ->• 
Karty Alta Gracia.
1965—II Międzyamer. Konferencja Nadzwyczajna, na której uchwalono ->• Deklarację Rio de Janeiro.
1967—narada przygotowawcza ministrów gospodarki państw Ameryki Łacińskiej do drugiej sesji UNCTAD, zakończona uchwaleniem -> Karty 
Tequendama.
1969—Narada Komisji Specjalnej d/s Koordynacji Latynoamerykańskiej, zakończona uchwaleniem
obszernego programu gospodarczo-społ. państw Ameryki Łacińskiej p.n. -—r Karta Vina del Mar. Osobne miejsce zajmują konferencje d/s —> 
integracji Ameryki Łacińskiej oraz rutynowe konferencje ekon. i ekonomiczno-socjalne, zwoływane w ramach —> Komisji Gospodarczej ONZ 
do spraw Ameryki Łacińskiej CEPAL. W marcu 1973 odbyła się w Quito Nadzwyczajna Konferencja CEPAL, na której oprać, nową strategię 
rozwoju państw latynoamerykańskich.
Acta Vinci de la Conferencia Económica de la OEA, Wa-shington DC 1957; również w jgz. ang.; J. M. SIERKA Derecho Internacional PUblico. Merico 1963, s. 89-90; G. CONNEL SMITH The 
Interamerican System, London 1966; Dokumentacja prasowa 1969, s. 669-670.
•   127
AMERYKAŃSKIE  NARADY  MINISTRÓW. SPRAW ZAGRANICZNYCH (ang. Interamerican Consultative Meetings of the Ministers of 
Foreign Affairs, franc. Reunions Consultatives Interamericaines des Ministres des Affaires Etran-geres, hiszp. Reuniones consultivas interameri-
canas de Ministros de Relaciones Exteriores, roś. Amierikanskije sowieszczanija ministrów inostran-nych diet), spotkania doradcze 
przedstawicieli rządów wszystkich republik amer. w czasie II wojny świat.; najwyższy organ międzyamer.; od 1948 drugi (po spotkaniach szefów 
rządów) w hierarchii organ Organizacji Państw Amerykańskich. Odbyły się następujące a.n-m.s.z.:
I—w stoi. Panamy, 23IX-3X1939, uchwaliła:
wspólną deklarację o solidarności kontynentalnej; deklarację o prowadzeniu działalności międzynar. w duchu moralności chrzęść.; deklarację 
panamską o neutralności państw amer. w konflikcie eur.; rezolucję o terytoriach podległych państwom pozaamer. na półkuli zach.; rezolucję o 
współpracy gosp. i o organizacji doradczego komitetu międzyamer. d/s gospodarki i finansów. II—w stoi. Kuby, 21-30 VII 1940, uchwaliła De-
klarację o wzajemnej pomocy i współpracy obronnej narodów amer.; rezolucję o procedurze konsultacji; „Acta de la Habana" o tymczasowej 
administracji koloniami i posiadłościami eur. w Ameryce oraz konwencję o tymczasowej ich administracji; rezolucję o współpracy ekon. i finan-
sowej.
ni—w Rio de Janeiro, 15-2811942, uchwaliła:
zalecenie zerwania stosunków dyplomatycznych, handl. i finansowych z Japonią, Niemcami i Włochami; rezolucję o umacnianiu gospodarki 
państw amer.; deklarację o polityce —>• dobrego sąsiedztwa; rezolucję o problemach powojennych; rezolucję żądającą likwidacji kolonii karnych 
państw pozakolonialnych na terytorium amer.; rezolucję o regulaminie narad ministrów spraw zagr., rezolucję o traktowaniu nie biorących udziału 
w wojnie; rezolucję o działalności wywrotowej, rezolucję o Komitecie Prawniczym Międzyamer.; rekomendację w sprawie Międzyamerykańskiej 
-> Rady Obrony.
Te trzy narady wojenne zakończyły się Konferencją —r Chapultepec 1945 i IX Amer. Konferencją Międzynar. 1948, które przygotowały po-
kojowy ->• międzyamerykański system, instytucjo-nalizując a.n.m.s.z. jako organ OPA. W 1948-71 odbyło się osiem takich narad, które 
otrzymały numerację ciągłą, nawiązującą do trzech spotkań wojennych.

35
Amerykańskie Narady Specjalistyczne 128
IV—w Waszyngtonie, 26III-17 IV 1951, poświęconą umocnieniu „solidarności antykomunistycznej państw amer.". Poza tym w Waszyngtonie,-
na zaproszenie rządu USA, 23/241X1958, odbyła się I Nadzwyczajna Narada Ministrów Spraw Zagr. 21 państw amer. poświęcona ocenia sytuacji 
świat, oraz problemom OPA, m.in. ni& zwoływaniu przez OPA narad ministrów.
V—w Santiago (Chile), 12-18 VIII 1959, uchwaliła Deklarację Santiago i 17 rezolucji.
VI—w San Jose (Kostaryka), 16-26 VIII 1960, rozpatrywała oskarżenia rządu Wenezueli o akty agresji ze strony Dominikany.
VII—w San Josć (Kostaryka), 22-291X1960, zwołana z inicjatywy Peru i poświęcona obronie „zasad demokr. Ameryki przeciwko zagrożeniu 
pokoju przez siły pozakontynentalne, prezentujące się na Kubie".
VIII—w Funta del Este (Urugwaj), 22-3111962, poświęcona na wniosek USA wyłącznie wykluczeniu Rządu Rewolucyjnego, Kuby z OPA. Poza 
tym w Waszyngtonie 2/3X1960 na zaproszenie rządu USA odbyła się II Nadzwyczajna Narada w celu omówienia spraw rakiet atomowych na 
Kubie.
DC—w Waszyngtonie, 21-26 VII 1964, zwołana z inicjatywy Wenezueli; większość delegacji postanowiła nie utrzymywać żadnych stosunków z 
Kubą i wprowadzić sankcje gosp., zawieszając cały handel i całą łączność transportową z Kubą. Poza tym w Waszyngtonie 6 V 1965, na 
zaproszenie rządu USA odbyła się III Nadzwyczajna Narada poświęcona sprawie interwencji wojsk. USA w Dominikanie.
X—w Montevideo, w styczniu 1967, poświęcona ->- demokracji reprezentatywnej i przygotowaniom II Amer. Konferencji Nadzwyczajnej.
XI—w Buenos Aires, 241-1 II oraz 16-26 II 1967, poświęcona przygotowaniom Amer. Konferencji na Szczycie, w Punta del Este, w kwietniu 
1967; rozstrzygnięto też spór prestiżowy, czy państwo członkowskie OPA nie utrzymując stosunków dyplomatycznych z drugim państwem człon-
kowskim może brać udział w naradzie ministrów OPA, wyznaczonej w stolicy tego państwa; uznano, że: „wielostronny charakter narady... jest 
niezależny od stosunków bilateralnych . jakiegokolwiek państwa członkowskiego z państwem, które udziela siedziby naradzie".
XII—w Waszyngtonie, 22-24 DC 1967, zwołana z inicjatywy Wenezueli, która domagała się zaostrzenia sankcji przeciw Kubie; uchwalona anty-
kubańska rezolucja została osłabiona wstrzymaniem się od głosu przy najostrzejszym punkcie rezolucji przez Chile, Ekwador, Kolumbię, Meksyk 
i Urugwaj. Po raz pierwszy w naradzie ministrów nie uczestniczył żaden minister tylko stali ambasadorzy w Waszyngtonie (faktyczne za-
wieszenie od 1967 narad ministrów spraw zagr. było wynikiem wewn. kryzysu OPA i zerwaniem przez wiele krajów członkowskich z 
zimnowojen-ną antykomunist. solidarnością państw amer., proklamowaną na IV Naradzie, 1951).
W listopadzie 1973 odbyła się w Bogocie bez udziału USA narada ministrów spraw zagr. państw amerykańskich, która podjęła uchwały dot. wy-
łącznie Ameryki Lać. oraz ustaliła problemy dyskusyjne z USA na przewidziane spotkanie z sekretarzem stanu H. Kissingerem, które nastąpiło 
23-24 II 1974 w m. Meksyk („Konferencja Tla-telolco 1974") i nie przyniosło żadnej konkretnej zmiany w stosunkach USA-Ameryka Lać. poza 
zapewnieniem sekretarza stanu USA, że „Stany Zjednoczone nie będą w przyszłości narzucać swych politycznych życzeń' nikomu, ani mieszać 
się w wewnętrzne sprawy kontynentu".
XIII narada ministrów spraw zagr. OPA odbyła się w drugiej połowie kwietnia 1974 w Atlancie, USA (-> Uchwały konferencji OPA 1974).
Ada Final de la l Reunión..., Panama 1939, s. 61; Acta Fi-nal de la II Reunión..., Washington DC 1940, s. 39; Acta Final de la III Reunión..., Rio de Janeiro 1942, s. 34; Acta Ftnal de ta IV 
Reunión.... Washington DC 1951, s. 51; Actas Documentos..., Washington DC 1951, s. 238; Acta Final de la VII Reunión..., Washington DC 1960, s. 36; Actas y Documentos..., Washington DC 
1961, s. 431; Antecedentes rela-cionadas con la Convocatoria de la VIII Reunión..., Wa-shington DC 1962, s. 42; Acta Final de la VIII Reunión.... Washington DC 1962, s. 26; Actas y 
Documentos..., Washington DC 1962, s. 850; Acta Final de la IX Reunión..., Washington DC 1964, g. 14; Acta Final de la X Reunión..., Montevideo 1967; Acta Final de la XI Reunión.... Buenos 
Aires 1967; Ada Finał de la XII Reunión,.., Washington DC 1967; Akt Końcowy XII Narady..., w: Zbiór dokumentów, Warszawa 1967, nr 9, póz. 153; Kronika 1974.
•   128
AMERYKAŃSKIE   NARADY   SPECJALISTYCZNE (ang. Interamerican Special Meetings, franc. Conferences specialisee interamericaines, 
hiszp. Reuniones consultivas especializadas inter-americanas, roś. Amierikanskije sowieszczanija po spiecyalnosti), instytucje systemu 
międzyamer., przewidziane art. 32, 83, 93 i'94 zreformowanej 1954 —>• Karty OPA; podlegają Komisji Konferencji Międzyamerykańskich, 
powołanej 20 VI 1962 przez Radę OPA. Dokumenty i archiwa oraz instrumenty ratyfikacyjne konwencji uchwalonych na konferencjach 
specjalnych przechowuje •-»• Unia Panamerykańska. Oto lista a.n.s.
Konferencja Gospodarcza OPA, Conferencia Eco-nómica de la OEA, ustanowiona przez IX Międzyamer. Konferencję 1948. Pierwsza i do 1973 
jedyna sesja odbyła się 1957 (-> amerykańskie narady ekonomiczne).
Konferencja Międzyamer. d/s Rolnictwa, Conferencia IA de Agricultura, ustanowiona przez-VI Międzyamer. Konferencję 1928; miała sesje:
I w Waszyngtonie, II w stoi. Meksyku 1942, III w Caracas 1945, IV w Montevideo 1950 i V w stoi. Meksyku 1960.
Konferencja Międzyamer. d/s Statystyki, Conferencia I.A. de Estadistica, ustanowiona 1947 przez Międzyamer. Inst. Statystyczny, a od 27X1955 
układ Instytutu z OPA; miała sesje: I w Waszyngtonie 1947, II w Bogocie 1950, III w Petró-polis pod Rio de Janeiro 1955, IV w Waszyngtonie 
1962.
Konferencja Międzyamer. Ministrów Pracy, Conferencia I.A. de Ministros de Trabajo, ustanowiona 1963 przez Radę OPA w celu popierania 
Programu •->• Sojuszu dla Postępu; odbyła tylko jedną sesję w Bogocie, w maju 1963.
Konferencja Międzyamer. Ochrony Zasobów Naturalnych, Conferencia I.A. sobra Preservación de Recursos Naturales, ustanowiona 1954 przez X 
Międzyamer. Konferencję. I sesja odbyła się w stoi. Dominikany Santo Domingo, 1956.
Konferencja Międzyamer. d/s Portów, Conferencia Portuaria I.A., ustanowiona 1954 przez Nara-
3*

129 Amerykańskie Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego
36
de Ministrów Gospodarki. I sesja odbyła się w San Jose (Kostaryka) 1956; II w Mar del Pląta (Argentyna) 1963.
Konferencja Panamer. d/s Sanitarnych, Conferen-cia Sanitaria Panamericana, ustanowiona 1902 przez II Międzyamer. Konferencję; miala sesje:
I i II w Waszyngtonie 1902 i 1905; III w stoi. Meksyku 1907; IV w San Jose (Kostaryka) 1909/ /10; V w Santiago (Chile) 1911; VI w Montevideo 
1920; Vn w Hawanie 1924; VIII w Limie 1927;
IX w Buenos Aires 1934; X w Bogocie 1938;
XI w Rio de Janeiro 1942; XII w Caracas 1948;
XIII w Santo Domingo 1950; XIV w Santiago (Chile) 1954; XV w San Juan (Puerto Rico) 1958;
XVI w Minneapolis (USA) 1962; XVII w Waszyngtonie 1966; XVIII w stoi. Meksyku 1970.
Kongres Międzyamerykański d/s Indian, Congreso Indigenista LA., ustanowiony 1938 przez VIII Międzyamer. Konferencję; miał sesje: I w Patz-
cuaro (Meksyk) 1940; II w Cuzco (Peru) 1949;
III w La Paź (Boliwia), 1954; IV w Gwatemali 1959; V w Quito 1964; VI w Patzcuaro 1968, VII w Brasilii 1972.
Kongres Międzyamer. d/s Higieny, Congreso I.A. de Higienę, ustanowiony 1950 przez XIII Amer. Konferencję Sanitarną; I sesja odbyła się w 
Hawanie 1952.
Kongres Międzyamerykański d/s Turystyki, Congreso I.A. del Turismo, ustanowiony 1938 przez VIII Międzyamer. Konferencję; miał sesje: I w 
San Francisco 1939, II w stoi. Meksyku 1941, III w San Carlos de Bariloche (Argentyna) 1949, IV w Limie 1952, V w stoi. Panamy 1954, VI w 
San Josć (Kostaryka) 1956, VII w Montevideo 1958, VIII w Guadalajara (Meksyk) 1962, IX w Bogocie 1965, X w stoi. Meksyku 1968.
Kongres Panamerykański d/s Dróg, Congreso Panamericano de Carreteras, ustanowiony 1923 przez V Międzyamer. Konferencję; miał sesje:
I w Buenos Aires 1925, II w Rio de Janeiro 1929, III w Santiago (Chile) 1939, IV w stoi. Meksyku 1941, V w Limie 1951, nadzwyczajną w stoi. 
Meksyku 1952, VI w Caracas 1954, VII w stoi. Panamy 1957, VIII w Bogocie 1960, IX w Waszyngtonie 1963, XI w Rio de Janeiro 1968.
Kongres Panamerykański d/s Dziecka, Congreso Panamericana del Nino, ustanowiony 1913 z inicjatywy I Nar. Kongresu Dziecka Argentyny;
miał sesje: I w Buenos Aires 191.6, II w Montevideo 1919, III w Rio de Janeiro 1922, IV w Santiago (Chile) 1924, V w Hawanie 1927, VI w 
Limie 1930, VII w stoi. Meksyku 1935, VIII w Waszyngtonie 1942, IX w Caracas 1948, X w stoi. Panamy 1955, XI w Bogocie 1959, XII w 
Santiago, XIII w Quito 1968.
Narada Ekspertów Prawa Autorskiego, Reunión de Expertos de los Derechos de Autor, ustanowiona 1951; I sesja w Waszyngtonie 1952.
Narada Ministrów Oświaty, Reunión de Ministros de Educación, ustanowiona 1943 z inicjatywy Unii Panamer.; miała sesje: I w stoi. Panamy 
1943, n w Limie 1956, m w Bogorie 1963, IV w Buenos Aires 1966.
Zgromadzenie Ogólne Inst. Panamer. d/s Geografii i Historii, Asamblea Generał del Instituto Panamericano de Geografia e Historia, ustanowione 
1928 przez VI Międzyamer. Konferencję;
Zgromadzenie Wstępne odbyło się w stoi. Meksyku 1929, miało sesje: I w Rio de Janeiro 1932/33, II w Waszyngtonie 1935, II w Limie 1941, IV 
w Caracas 1946, V w Santiago (Chile) 1950, VI w stoi. Meksyku 1955, VII w Buenos Aires 1961, VIII w Bogocie 1965, IX w Waszyngtonie 
1969.
UPA Compilación de Datos: Conferemias Especializadas In-teramericanas, Washington DC 1963.
•   129
AMERYKAŃSKIE STOWARZYSZENIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO (ang. American Society of International Law, franc. Societe 
arne-ricaine de Droit international, hiszp. Sociedad Americana de Derecho International, roś. Amie-rikanskoje obszczestwo mieżdunarodnogo 
prawa), stowarzyszenie zał. 1906, z siedzibą w Waszyngtonie; publ. miesięcznik American Journal of International Law.
•   130
AMERYKAŃSKIE  ZGROMADZENIE  (ang. American Assembly, franc. Assemblee Amśrica-ine, hiszp. Asamblea Americana, roś. Amieri-
kanskaja assambleja), nazwa najwyższego organu Kongresu Panamskiego 1826, który oprać.
•f Traktat Unii, Ligi i Konfederacji Trwałej w duchu idei paniatynoamerykańskich S. Bolivara. Zdaniem amer. historyków idea Zgromadzenia 
miała wpływ na wilsonowską koncepcję Zgromadzenia LN.(W USA od 1950 działa przy Uniwersytecie Columbia w N. Jorku instytucja p.n. 
American Assembly, opracowująca i publikująca analizy różnych aspektów polityki USA, głównie zagranicznej).
J. M. YEPES Del Congreso de Panama a la Conferencia de Caracas 1826-1954, Caracas 1955, s. 81-116; E. CLIFFS American Assembly. The US and Latin America, Prentice-Hall 1963. s. 179.
•    131
AMERYKAŃSKI KOMITET D/S TERYTORIÓW -ZALEŻNYCH (ang. American Committee on Dependent Territories, franc. Comite 
ameri-cain pour l es Territoires dependants, hiszp. Co-mit6 Americano para los Territorios Dependien-tes, roś. Amierikanskij komitiet po 
zawisimym tierritorijam), powołany do życia 24X1940, zgodnie z decyzją II Amer. Narady Ministrów Spraw Zagranicznych podjętą 21-30 VIII 
1940 w Hawanie, o przejęciu tymczasowym administracji kolonii i posiadłości W. Brytanii, Francji i Holandii na półkuli zach.; rozwiązany po 
zakończeniu II wojny światowej.
•   132
„AMERYKAŃSKI SYSTEM" (ang. „American System", franc. „Systeme americain", hiszp. „Sis-tema Americano", roś. „Amierikanskaja 
sistie-ma"), termin przyjęty w USA na sformułowany 1812 przez H. Claya program wzajemnej współzależności poszczególnych stanów, 
„mutually in-terdependent states".
•   133
AMERYKA POŁUDNIOWA (ang. South America, franc. Amerique du Sud, hiszp. America del Sur, roś. Jużnaja Amierika), kontynent na 
półkuli zach., część Ameryki na pd. od Przesmyku Panamskiego; pow. 17,8 min km2, 190 min mieszk. (1970); politycznie obejmuje Argentynę, 
Boliwię, Brazylię, Chile, Ekwador, Gujanę,

37
Amortyzacja 139
Gujanę Franc., Kolumbię, Paragwaj, Peru, Suri-nam, Urugwaj, Wenezuelę.
•   134
AMERYKA PÓŁNOCNA (ang. North America, franc. Amerique du Nord, hiszp. America del Norte, roś. Siewiernaja Amierika), kontynent na 
półkuli zach., część Ameryki na pn. od Przesmyku Panamskiego; pd. część A.P. zw. jest Ameryką Środkową; pow. 24,2 min km2, 321 min 
mieszk. (1970); politycznie obejmuje Kanadę, USA, Meksyk i państwa Ameryki Środkowej.
•   135
AMERYKA ŚRODKOWA I PANAMA (ang. Central America and Panama, franc. Amerique Centrale et Panama, hiszp. America Central y. Pa-
nama, roś. Centralnaja Amierika i Panama), nazwa przyjęta powszechnie w XX w. (po odłączeniu. się 1903 od Kolumbii prowincji panamskiej) 
dla przesmyku środkowoamer., na którym znajdowało się do tego czasu 5 państw: Gwatemala, Honduras, Kostaryka, Nikaragua i Salwador. His-
torycznie w okresie kolonialnym istniały tam 2 formacje adm.: Capitania de Guatemala, obejmująca obecne rep. — Gwatemalę, Honduras i 
Salwador, oraz La Audiencia de Panama, obejmująca Nikaraguę, Kostarykę i Panamę. W XIX w. Panama połączyła się z Kolumbią i nie przy-
stąpiła do Konfederacji Środkowoamerykańskiej 1830-38. Z inicjatywy USA powstało 1907 jako prg. międzyrząd. państw Ameryki Środk. i USA 
Międzynar. Biuro Środk. Ameryki, Int. Central American Bureau, które zawiesiło swą działalność 1956, kiedy państwa tego regionu rozpoczęły 
pod egidą USA gosp., militarną i polit. —r integrację Ameryki Środkowej.
•   136
AMERYKA W ONZ (ang. America in UN, franc. Amśrique a 1'ONU, hiszp. America en la ONU, roś. Amierika w OON), wszystkie niepodległe 
w 1945 państwa amer. były uczestnikami —>• Konferencji NZ w San Francisco (mimo zgłaszanych sprzeciwów ZSRR co do Argentyny ze- 
względu na jej powiązania z III Rzeszą), brały aktywny udział w opracowaniu Karty NZ i zostały czł. założycielami ONZ. W San Francisco 
różnice zasadnicze wystąpiły między USA a państwami latynoamer. co do prawa •-> veta W. Mocarstw oraz żądania, by w R. Bezp. ONZ 
Ameryka Łacińska miała jedno miejsce stałe. W 1962 uzyskały niepodległość i weszły do ONZ Jamajka
•oraz Trynidad i Tobago; 1966—Barbados i Gujana. W pierwszej dekadzie ONZ państwa amer. stanowiły 40»/o ogółu czł. ONZ. W 1970 ok. 
20»/o spośród terytoriów nieautonomicznych hemisfery zach.,  pod  administracją Francji,  Holandii, W. Brytanii i USA tylko Puerto Rico 
podległe USA i karaibskie dependencje W. Brytanii były przedmiotem badań ONZ. Wszystkie te terytoria obejmują 313 tyś. km2 z ludnością ok. 
10 min (1970), w proporcji do 42 min km2 powferzchni. państw niepodległych hemisfery, z ok. 470 min ludności.
Sprawy amer. omawiane w ONZ: skarga Gwatemali na inwazję zorganizowaną w czerwcu-lipcu 1954 przez USA, Honduras i Nikaraguę; skargi 
Kuby na różnego rodzaju akty agresji ze strony USA od lipca 1960; skarga Wenezueli na akty
agresji ze strony Dominikany w sierpniu-wrześ-niu 1960; konflikt USA-ZSRR o wyrzutnie atomowe na Kubie, październik 1962-styczeń 1963;
skarga Haiti na akty agresji ze strony Dominikany w maju 1963; skarga Panamy na akty agresji ze strony USA w styczniu 1964; protest ZSRR 
przeciwko inwazji sil zbrojnych USA na Dominikanę, maj 1965-pażdziemik 1966; skarga Wenezueli na Kubę w październiku 1967. Z państw, 
Ameryki jedno, Haiti, 1970 znalazło się wśród 23 najuboższych państw świata z dochodem nar. na głowę mieszkańca poniżej 100 dół. amer. 
rocznie.
A. GARCIA ROBLES La Conferencia de San Francisco y su Obra, Merico DF 1946, s. 276; J. A. HOUSTON Latin America and the UN. New York 1956, s. 345; R. B. RUSSEL A HIstory of the UN 
Charter. The Role of the US 1940-1945, Washington DC 1958; The UN and Latin America, UN, New York 1961, s. 233.
•   137
AMGOT, ang. Allied Military Governiuent of Occupied Territories (franc. Gouvernement Mili-taire Allie des Territoires Occupees, hiszp. 
Go-bierno Militar Aliado de los Territorios Ocupa-dos, roś. Sojuznoje wojennoje prawitielstwo ok-kupirowannych tierritorij). Aliancki Zarząd 
Wojskowy Terenów Okupowanych, amerykańsko-bryt. administracja wojsk, w pn. Włoszech w czasie II wojny świat. 10X111943-31X111945; 
w ramach swych polit. zadań przeprowadziła rozbrojenie antyfaszystowskiej   partyzantki,   zabezpieczyła przed rewolucyjną nacjonalizacją 
wielką prywatną własność wł. i związała z nią bryt. i amer. kapitały prywatne, ułatwiła rozszerzenie wpływów chadecji w pn. Włoszech.
G. MAMMARELLA Italy after fascism. A political hislory 1943-1965, Notre Damę. Ind. 1966, s. 377.
•   138
AMNESTIA [gr. amnestia 'zapomnienie'], (ang. Amnesty, franc. Amnistie, hiszp. Amnistia, roś. Amnistija), termin międzynar.—darowanie 
aktem ustawodawczym kar orzeczonych przez sądy za określone przestępstwa; przedmiot międzynar. obyczaju istniejącego od średniowiecza 
wstawiania do traktatów pokojowych tzw. klauzuli amnestyjnej, zobowiązującej do udzielenia a. wszystkim osobom, więzionym w czasie wojny z 
przyczyn politycznych. Po II wojnie świat, klauzulę taką wprowadzono do traktatów pokojowych z Bułgarią (art. 3), Finlandią (art. 7), Rumunią 
(art. 4) i Węgrami (art. 3). Org. międzynar. zarej. w ONZ:
A. Międzynar., International Amnesty, zał. 1961, w celu koordynowania wysiłków na rzecz walki o a. dla więźniów polit. w jakimkolwiek kraju świata; prowadzi rejestr międzynar. więźniów 
polit. i udziela pomocy prawnej; Statut doradczy (B) ECOSOC; siedziba Londyn; publ. Annual Report oraz Bullelin:
P. F. SIMON La ciause d'amnistie dans les traites de la paix, w: Revue generale de droit international public nr 26, '1919; R. LEMKIN Amnestia, Warszawa 1936, s. 80; B. MAR-CHAL Amnesty 
International a dix ans, w: Le Monde, 6 X 1971; Yearbook of International Organimtions, 1973.
•   139
AMORTYZACJA [łac. amortisatio 'umorzenie'], (ang. Amortization, franc. Amortissement, hiszp. Amortizaeión, roś. Amortizacyja), termin 
międzynar. przyjęty w statystykach LN i ONZ — wartość zużytych w danym okresie środków trwałych. Po II wojnie świat, w wielu krajach 
kapitalist. stosowano metodę tz\v. a. przyspieszonej, polegającej na skróceniu w przedsiębiorstwach okresów

140 Amortyzacyjne ustawy
38
dokonywania a. środków trwałych; w ten sposób przedsiębiorstwa kapitalist. uzyskiwały dodatkowe środki na finansowanie inwestycji.
•   160
AMORTYZACYINE USTAWY (ang. Amorti-zations Law, franc. Lois d'amortissements, hiszp. Leyes de amortización, roś. Amortizacyonnyje 
zakony), historyczna nazwa przepisów prawnych wydawanych od XIII w. w Anglii, potem we Francji, Niemczech i Włoszech; od XVI w. także 
nazwa uchwal sejmu poi. ograniczających prawa Kościoła do swobodnego zakupu dóbr ziemskich, ponieważ prawo kanoniczne zabraniało od-
sprzedaży dóbr kościelnych osobom prywatnym, co poważnie ograniczało obrót ziemią przez powstawanie -> dóbr martwej ręki.
AMSTERDAMSKA MIĘDZYNARODÓWKA -*
Związki Zawodowe.
•    141
AMTORG roś. Amierikanskaja (orgowla ['handel
amerykański'], AMTORG Trading Corporation,
radź. spółka akcyjna, powstała w Nowym Jorku w wyniku fuzji dwu innych, radź. firm w USA:
Products Exchange Corporation i Arcos America Inc.; zarej. 24 V 1924 jako reprezentacja wszystkich towarzystw importowo-eksportowych 
ZSRR w handlu z USA; miała za zadanie rozwijać wymianę handl. z USA do czasu uznania dyplomat. ZSRR przez USA; do 1933 była jedyną 
placówką radź. w USA. Obecnie pełni funkcje pośrednika między amer. firmami i instytucjami finansowymi a radź. centralą handlu zagr. 
Podobną rolę w W. Brytanii odgrywa -»- ARCOS Ltd.
W. KOBYSZ lak handluje AMTORG!. w: Kurier Polski nr 205, 1973.
AMUR ->• Układy chińsko-rosyjskie.
•   142
ANALFABETYZM [z gr. analphdbetos 'nie znający abecadła'], (ang. Illiteracy, franc. Analpha-betisme, hiszp. Analfabetismo, roś. Biezgramot-
nost'), termin międzynar. — zjawisko społ. nieumiejętności czytania i pisania; przedmiot zwalczany przez akcje międzynar. prowadzone pod 
patronatem UNESCO. Największy procent do-rostych nie umiejących ani pisać, ani czytać wykazują państwa afryk., łącznie z arab.—73,3°/o;
następnie państwa południowoazjatyckie — 46,8°/o i Ameryki Łacińskiej—23,6°/o. Wg danych ONZ liczba analfabetów w świecie 1970 
wynosiła ok. 780 min osób, tj. o ok. 100 min więcej niż 1950 w liczbach bezwzględnych; procentowo jednak liczba analfabetów w świecie 
zmniejszyła się poważnie; 1950 ok. 50°/o dorosłej ludności świata było analfabetami, 1960 •—40%, 1970—34-/0.
UNESCO Statistical Yearbook, 1973.
•   143
ANARCHIZM [gr. anarchia 'bezrząd'], (ang. Anarchism, franc. Anarchisme, hiszp. Anarąuis-mo, roś. Anarchizm), termin międzynar. — utopij-
ny kierunek społ.-polit. rozwijający się gł. od XIX w., przeciwstawiający się wszelkiej organizacji państw., jako przejaw żywiołowego protestu 
przeciw kapitalist. stosunkom społ. i dążący do stworzenia ustroju bezpaństw. w drodze rewolucji, przygotowanej spiskami i aktami terroru; na 
arenie międzynar. wystąpił 1864 organizując się pod
wpływem anarchistów ang. w tajnym Bractwie Międzynar., International Brotherhood, które wraz z utworzonym przez anarchistów roś. Mię-
dzynar. Sojuszem Demokracji Socjalistycznej, International Alhance of Socialistic Democracy, powstałym 1868 pod przywództwem M. A. 
Bakuni-na, przystąpiło do I •-»• Międzynarodówki (wykluczone z niej 1872). I Międzynar. Kongres Anarchistów odbył się 1877 w Brukseli, II w 
Hadze 1907. Akcje terrorystyczne a. 1880-90 skierowane gł. przeciw głowom państw spowodowały najpierw w Europie, a następnie w Ameryce 
zawieranie układów międzynar. o współpracy policji w zwalczaniu ruchu a. Na II Międzynar. Konferencji Amer. w stoi. Meksyku, 1901-02, 
wszystkie rządy republik amer., z wyjątkiem Brazylii i Wenezueli, podp. traktat o ekstradycji anarchistów i protekcji przeciw anarchizmowi. 
Bezwzględność w zwalczaniu ruchu a. wyraziła się w USA skazaniem niewinnie na karę śmierci dwu robotników amer., pochodzenia wł., N. 
Sacco (1891-1927) i B. Yanzettiego (1888-1927), pod zarzutem udziału w napadzie rabunkowym, tylko z racji przynależenia ich do ruchu a. 
Mimo wieloletnich międzynar. akcji protestacyjnych zostali oni straceni 22 VIII 1927. W okresie międzywojennym ruch a. występował prawie 
wyłącznie w krajach latynoskich. W 1932-39 Madryt był siedzibą Iberoamer. Federacji Anarchistycznej, której przywódcy po zwycięstwie 
faszyzmu w Hiszpanii przenieśli się do Ameryki Łacińskiej, gdzie w stoi. Urugwaju powstała 1954 Komisja Międzynar. Łączności Anarchistów; 
w Montevideo powstało Międzynar. Archiwum A.
W Europie 1949-70 odbyło się pięć Międzynar. Kongresów Anarchistów (I w Paryżu, 1949, V w Carrara, we Włoszech, 1968), zwoływanych 
przez Międzynar. Federację Anarchistów, International Anarchists Federation, z siedzibą w Londynie. W 1960-70 w świecie kapitalist. wystąpiły 
młodzieżowe ruchy a., wykorzystywane przez prawicę do prowokowania akcji represyjnych i wprowadzania ultrareakcyjnych dyktatur.
M. NETTLAU Der Anarchismus von Proudhon zu Krppotkin, Berlin 1927; A. SEROENT, C. HARMEL Histoire de 1'anarchie, Paris 1948; J. PEIKATS Los Anarciuistas en la Crisis PoUtica de 
Espana, Buenos Aires 1964; V. ALBA Historia del Mo-yimiento Ohrero en America Latina, Mexico DF 1964;
P. AVRICH The Russian Anarchists, Princeton 1967; L. COMBY L'Histoire du mouyement anarchistę, Paris 1972.
•   144
ANARCHO-SYNDYKALIZM  (ang.  Anarcho-Syndicalism, franc. Anarchosyndicalisme, hiszp. Anarcosindicalismo, roś. Anarcho-
sindikalizm), termin międzynar. wprowadzony początkowo przez przeciwników ->- syndykalizmu, zaakceptowany przez anarchistycznych 
zwolenników syndykalizmu; w XX w. przyjął się w międzynar. ruchu robotn. na określenie łączącego koncepcje anarchistyczne z socjalist. 
syndykalistycznego prądu społeczno-polit, jaki zrodził się we Francji w końcu XIX w. i bardzo szybko rozszerzył się w Zach. i Srodk. Europie 
oraz Ameryce.
R. ROCKER Anarcho-Syndicalism, London 1938; S. F. SIMON Anarquismo y Anarcosindicalismo en America del Sur, w:
Munuo Librę m 56, 1946, Mexico DF; S. D. H. COLE A Ht-story of Socialist Thought, vol. 2, London 1954.
•   145
ANATOMIA [gr. anatome 'krajanie'], (ang. Ana-
tomy, franc. Anatomie, hiszp. Anatomia, roś.

39
Anestezjologia 150
Anatomija), nauka o budowie i ukształtowaniu organizmu człowieka, zwierząt i roślin; od 1905 przedmiot zorganizowanej współpracy 
międzynar., kiedy to odbył się w Genewie I Międzynar. Kongres A., International Anatomical Congress, i stał się instytucją stalą^z siedzibą w 
Bostonie (USA). Od 1946 zarej. w ONZ, organizuje co 5 lat kongresy; publ. Abstracts o f Communication', prowadzi kodyfikację nomenklatury 
poprzez International Anatomical Nomenclature Committee, z siedzibą w Manchesterze (W. Brytania).
Yearbook of International Orsaniwttons, 1968-69.
•   146
„ANCONA", nazwa parowca pasażerskiego wł. linii oceanicznych, zatopionego 7X11915, w czasie rejsu do USA, przez austriacko-węg. łódź 
podwodną (zginęło ok. 200 osób); przedmiot sporu między rządem USA a rządem Austro-Węgier, w związku ze śmiercią wielu obywateli USA 
na skutek storpedowania statku. Zatopienie „A.", podobnie jak statków -> „Arabie" -»• „Lusi-tania" i innych miało wpływ na opinię publ. USA i 
przystąpienie Stanów Zjedn. do I wojny światowej.
Notenwechsel zwischen den Yereinigten Staaten von Amerika und Osterreich-Ungarn, w: Zeitschrift far V6lkerrecht nr 9, 1916.
•   147
ANDORA (ang. Andorra, franc. Les Vallees d'Andorre, hiszp. Andorra, roś. Andorra), Doliny Andory, katalońskie Les VaIIs d'Andorra, 
mikro-
państwo (księstwo lenne) we wsch. Pirenejach. Pow. 465 km2, ok. 20550 mieszk. (1972); stoi. Andorra la Vella—ok. 7,5 tyś. mieszk. (1972). 
Graniczy z Hiszpanią i Francją. Język oficjalny:
kataloński. Waluty obiegowe: frank franc. i peseta hiszpańska. Członek jednej tylko wyspecjal. org. ONZ — UPU.
Status międzynar.: „współposiadłość lenna" początkowo franc. rodziny hrabiów de Poix, od 1607 jej spadkobierców w osobie Henryka IV;
odtąd współposiadłość głowy państwa franc. oraz hiszp. biskupa diecezji Urgel. Najwyższy organ:
Rada Generalna (Dolin); A. nie jest suwerenna;
jej stosunki z Francją i przez biskupa z m. Urgel mają charakter feudalno-prawny, a nie praw-no-międzynar.; nie ma więc prawa zawierania ja-
kichkolwiek umów międzynar., uczestniczenia w organizacjach czy akcjach międzyrządowych. Próby zawierania traktatów z Hiszpanią 1841 w 
sprawie zbiegów hiszp. i 1863 w sprawie delimitacji granicy andorsko-hiszp. zostały przez wspól-zwierzchnika franc. anulowane. 
Współzwierzchni-
cy noszą tytuły: Viguier de France i Viguier Epis-copal. Paszporty A. są wizowane przez franc. „Viguier" i Francja sprawuje opiekę dyplomat.. 
nad Andorezykami za granicą i reprezentuje ich interesy w obrocie międzynar. W konflikcie 1950 Radia A. z rozgłośniami eur. o pogwałcenie 
konwencji o częstotliwości fal, skargi kierowane były do rządu Francji, który spowodował podporządkowanie się A. regułom międzynar. 
Natomiast 1951 rząd Hiszpanii podpisał w imieniu A. konwencję ->• WMO, a 1954 konwencję haską o o-chronie dóbr kulturalnych, co wywołało 
protesty Francji, uważającej się za jedynego państw, reprezentanta A. W 1967 złożyli wizytę w A. najwyżsi jej współzwierzchnicy: pręż. Francji, 
gen. Ch. de Gaulle i biskup z Urgel, dr R. Iglesias Navarri. W obrotach handlu zagr. dominuje tradycyjnie Francja, natomiast w turystyce po II 
wojnie świat. Amerykanie.
R. TOURENG Statut juridigue des Yallees d'Andorre, Tou-louse 1939; J. CORTES PEYZET Geografia e Historia de Andorra, Barcelona 1945; J. M. VIDAL Y GUITART Instituciones politicas y 
soclates de Andorra, Madrid 1949; CH. ROUSSEAU Les Vallees d'Andorre. Une survlvance feodale dans le monde contemporain. La Haye 1958; Andora, WEP, t. l. Warszawa 1962, s. 248-249; B. 
SIKORSKA Sytuacja prawno-miedzynaro-dowa europejskich państw karłowatych (Liechtenstein, Monako, San Manno, Andora), Warszawa 1972, s. 30-35;
The Europa Year Book. 1972; A Worid Survey, vol. l, Lon-don 1972, s. 520.
ANDROLEPSJA -> Zakładnicy.
•   148
ANDYJSKA KORPORACJA ROZWOJU (ang. Development Corporation of. the Andes, franc. Corporation 
Andine de developpment, hiszp. Cor-poración Andina de Desarrollo, roś. Andyjskaja korporacyja 
razwitija), międzynar. organizacja Boliwii, Chile, Ekwadoru, Kolumbii, Peru i Wenezueli, zał. l O 
II 1968 w celu przyspieszenia integracji gosp. regionu państw —>• Grupy Andyjskiej;
siedziba: Caracas. W grudniu 1972 Meksyk uzyskał status stałego obserwatora przy Andyjskiej 
Korporacji. CEMLA Botetin Mensual, nr 3, 1968, s. 151-160.
•   149
ANEKSJA [tac. annexio 'przyłączenie'], (ang. Annexation, franc. Annexion, hiszp. Anexión, roś. Annieksija),   termin   międzynar. —
przyłączenie części lub całości obcego terytorium siłą (-> de-bellacja) lub wymuszenie groźbą użycia siły, uznawane dawniej za prawo wojny; w 
XX w. sprzeczne z zasadami prawa międzynar., szczególnie prawa —>• samostanowienia narodów;
sprzeczne z Kartą NZ. Pierwszym aktem międzynar. nie uznającym a. był leninowski —> Dekret o Pokoju 1917'.
J. W. GARNER Non-Recognition of Illegal Terrilorial Annex-ations and Claims to Soverefgnty, w: American Journal of International Law nr 30, 1936; T. STARK La conąuete en Droit 
International Contemporain. Recueil de Trnvaux Scien-tifigues des Polonais internes en Suisse, vol. 2, Rappersville 1944; R. LANGER Seiwre of Territory. The Stimson Doct-rine and Related 
Principles in Legal Theory and Diplomatic Practice, Baltimore 1947; H. WEHBERG Krieg und Eroberung im Wandel des Yoikerrechts, Stuttgart 1953. '
•   150
ANESTEZJOLOGIA [gr. anaisthesia 'nieczułośe'], (ang. Anaesthesiology, franc. Anesthesiologie, hiszp. Anestesiologia, roś. Anesteziołogija), 
nauka o znieczulaniu; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od 1949, daty I Kongresu Laty-noamer. A. w Buenos Aires, który 
powołał Or-

151 ANF
ganización de los Congresos Latino-americanos de Anestesiologia, 1962 na VI Kongresie przemianowaną w Konfederację Latinoamer. Towa-
rzystw A., Confederación Latino-americana de Sociedades de Anestesiologia CIASA (Latin Ame-rican Confederation of Societies of 
Anaesthesio-logy), z siedzibą w Rio de Janeiro. Poza tym są zareistr. w ONZ:
Skandynawskie Towarzystwo Anestezjologów, Nordisk Ana-stesiologisk Forening (Scandinavian Society o( Anaesthesio-logists), łączące prócz skand, anestezjologów także, na prawach czł. 
zągr., uczonych z innych państw świata, siedziba Arhus (Dania); publ. kwartalnik Acta Anaesthesiologica Scandinavica.
Międzynar. Stów. Anestezjologów-Reanirnatorów, mówiących po franc., International Association of French Speaking Ana-esthetist-Reanimators, Association internationale des anestbe-sistes-
reanimateurs d'expression francaise, zał. 1963, z siedzibą w Paryżu.
Światowa Federacja Stowarzyszeń A., Worid Federation of Societies of Anaesthesiologists, żal. 1955, z siedzibą w Wiedniu. Yearbook of International Organizations, 1973.
•    151
ANF, ang. Atlantic Nuclear Force, Atlantyckie sily jądrowe, projektowane przez W. Brytanię 1964 w NATO międzysojusznicze siły jądrowe;
miały zastąpić lansowane przez USA tżw. wielostronne siły jądrowe (-> MLF); projekt ten wywołał sprzeciw Francji i był krytykowany przez 
niektóre inne państwa w NATO. ANF przewidywały zmniejszenie wpływów NRF w NATO i wzmocnienie roli W. Brytanii przez zwiększenie w 
nich udziału bryt. sił zbrojnych oraz przyznanie jej, oprócz USA i Francji, prawa weta co do użycia broni jądrowej. Projekt, nie został zaak-
ceptowany przez Radę NATO.
152
ANGARIA [tac.; 'rekwizycja środków transportowych'], (ang. Angary, franc. Angarie, hiszp. Angaria, roś. Angarija), termin międzynar. śred-
niowiecznego obyczajowego prawa morskiego o-znaczający prawo rekwizycji [ius angariae] lub zniszczenia środków transportowych, morskich, 
lądowych czy powietrznych państwa neutralnego przez stronę wojującą w celu zwiększenia skuteczności -» blokady wojennej nieprzyjaciela. Pań-
stwu dotkniętemu a. przysługuje pełne odszkodowanie. Statki zarekwirowane pływają pod flagą państwa rekwirującego, a załoga nie może być 
zmuszona do dalszej służby na statku. A. była stosowana przez strony wojujące zarówno w czasie I, jak II wojny światowej.
C. L. BULLOCK Angory, w: The British Yearbook of International Law, 1922, s. 99-129; Rights' and Duties of Neutral States in Naval and Aerial War, w: American Journal of International Law 
nr 33, 1939. Suppl.; J. L. DE AZCARBAGA E( derecho de angaria, Mexico DF 1946; J. ŁE CLŹBE Les Mesures coercitiyes sur les nayires de commerce etrangers Angarie — Embargo — Arret de 
Prince, Paris 1949; L. EHR-LICH Prawo międzynarodowe, wyd. 4, Warszawa 1958, s. 467.
•   153
ANGIELSKI JĘZYK (ang. English, franc. An-glais, hiszp. Ingles, roś. Anglijskij jazyk), jeden z pięciu języków oficjalnych ONZ, przedmiot 
zorganizowanego upowszechniania międzynar. (->• British Councii).
Org. z;trej. w ONZ: Międzynar. Stów. Profesorów A. na Uniwersytetach, International Association of University Professors of English, żal. 1957, z siedzibą w Orfordzie. Publ. English Studies 
Today. Unia Mówiących po Angielsku, The English-Speaking Union (ESU), za!. 1918, z siedzibą w Londynie i Nowym Jorku, organizuje Światowe Konferencje. Yearbook o f International 
Organizations, 1973.
•   154
ANGLIKAŃSKI KOŚCIÓŁ (Church of England, franc. L'Eglise anglicane, hiszp. Iglesia anglica-na, roś. Anglikanskaja cerkow'), jeden z 
kościołów protest., powstały 1534 jako państw, kościół Anglii, na którego czele zawsze stoi jako najwyższy zwierzchnik („supreme governor") 
osoba panująca, bez względu na płeć i wiek (od 1946 Elżbieta II); przez stulecia w ostrym konflikcie z -^ Kościołem Rzymskokatolickim; 
wewnętrznie podzielony na zwolenników „wysokiego Kościoła"—High Church, „niskiego Kościoła"—Łów Church,   i   „szerokiego   
Kościoła"—Broad Church; ma wyznawców w krajach bryt. Wspólnoty Narodów i w USA. Wyznanie ma. przyjętą nazwę „anglikanizm", 
„anglicanism". Wyznawcy K.A. przychylający się do doktryny katol. nazywają się anglo-catholic. Religijną stoi. K.A. jest Canterbury (Anglia), 
dawna siedziba prymasa Anglii katol. Synody odbywają się od 1867 co 10 lat, w londyńskiej rezydencji arcybiskupa Canterbury, p.n. Lambeth-
Conferences.
W. MOORMANN A History of the Church of England, London 1953.
•   155
ANGLO-IRANIAN OIL COMPANY LTD„ jeden z największych w świecie 1909-51 koncernów —• naftowych; zał. 1909 jako Anglo-Persian 
Oil Co. Ltd., z koncesją na lat 60, obejmującą prawie całe terytorium Iranu prócz prowincji północnych;
1933 zastąpiona nową umową ponownie na lat 60; anulowana 1951 dekretem wywłaszczającym A.I.O.C. LTD i nacjonalizującym wszystkie pola 
naftowe Iranu. W kwietniu 1951 rząd W. Brytanii przedłożył sprawę nacjonalizacji Międzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości, który uznał się 22 
VII 1951 niekompetentnym do rozstrzygania tego sporu. 5 VIII 1954 nowy, prawicowy rząd w Iranie zawarł nową umowę z koncernem bryt. 
anulując nacjonalizację z 1951. W 1954 A.I.O.C. LTD zmieniła nazwę na —- British Petroleum Company i uzyskała 4Wo akcji w irańskim przed-
siębiorstwie naftowym. W 1914-54 gł. udziałowcem był rząd W. Brytanii (po wpłaceniu 2 min funtów sterlingów), reprezentowany w zarządzie. 
przez dwóch mianowanych przez siebie dyrektorów, mających prawo weta.
H. O. CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 33-34; Le conflit anglo-iranien et 1'accord sur te petrole du 5 aout 1954. La Documentation Francaise. Notes et Studes 
Documentaires nr 2175, 15 V 1956.
•   156
ANGLO-SKANDYNAWSKI  EKONOMICZNY KOMITET (ang. Anglo-Scandinavian Economic Committee, franc. Comite economique 
anglo-scan-dinavien, hiszp. Comite Económico Angloescandi-navo, roś. Angto-skandinawskij ekonomiczeskij komitiet), zał. 3011950 na mocy 
umowy międzynar. W. Brytanii z Danią, Finlandią, Szwecją i Norwegią; 1958 zawiesił działalność.
•   157
ANGOLA (ang., franc., hiszp. Angola, roś. Angola), Portugalska Afryka Zachodnia, Africa Occidental Portuguesa, kraj w pd.-zach. Afryce, 
walczący o niepodległość, z poparciem ONZ; pow. 1246,7 tyś. km2, 5,5 min mieszk. (1970; wg spisów: 1960—4,8 min, 1965—5,2 min); stoi. Lu-
anda—ok. 300 tyś. mieszk. Graniczy z Zairem, Zambią, Namibią, Kongiem i O. Atlantyckim.

41
„Annuario Pontificio" 160
Członek wyspecjal. org. ONZ—UPU i ITU. Stosunki międzynar.: od 1885 kolonia Portugalii;
od 11 IV 1951 „prowincja zamorska" Portugalii. 10III1961 R. Bezp. ONZ, a 20 IV 1961 Zgr. Og. NZ Rez. 1603/XV uznały, że sprawa A. winna 
być rozwiązana zgodnie z —• Deklaracją NZ w sprawie kolonializmu, 3011962 Zgromadzenie Rez. 1742/XV wyraziło ubolewanie, że Portugalia 
odmówiła współpracy.
W kwietniu 1962 Front Patriotyczny Wyzwolenia Nar. A. powołał rząd rewol. Rep. Angolskiej na wygnaniu, uznany przez ->• Organizację 
Jedności Afrykańskiej i Konferencję Solidarności Afryki
1 Azji. Podkomisja ONZ (Boliwia, Dahomej, Finlandia, Malezja i Sudan) poinformowała w końcu 1962 Zgromadzenie, że „sytuacja w Angoli 
stanowi ciężki problem dla NZ". 14 i 19X111962 Zgromadzenie Rez. 1807/XVII i 1819/XVn (57 głosów za, 14 przeciw i 18 wstrzymujących 
się), potępiło „wojnę kolonialną przeciw ludowi Angoli". 7X11963 Komisja Powiernicza NZ wysłuchała informacji o A., przedłożonych przez 
szefa rządu rewol. A., R. Holdema. 3X111963 Zgromadzenie Rez., 1913/XVin (91 głosów za,
2 przeciw Portugalii i Rep. Pd. Afryki) zaleciło R. Bezp. natychmiastowe rozpatrzenie „sprawy A.". 21 XII 1965 Zgromadzenie Rez. 2107/XX 
potępiło politykę kolonialną Portugalii i jej negatywny stosunek do zaleceń Zgromadzenia i R. Bezp. ONZ. W czerwcu 1966, Specjalny Komitet 
Dwudziestu Czterech zalecił R. Bezp.
,,zwrócenie sis do wszystkich państw, a w szczególności do sojuszników wojskowych Portugalii w NATO, aby: a) natychmiast wstrzymały wszelką pomoc dla rządu Portugalii pozwalającą na 
kontynuowanie akcji represyjnych przeciw ludności afrykańskiej na terytorium administrowanym przez Portugalie, b) podjęły wszelkie konieczne Środki w celu niedopuszczenia do sprzedaży lub 
dostaw broni i materiałów wojskowych rządowi Portugalii; c) zakazały sprzedaży i dostaw rządowi Portugalii maszyn i surowców przeznaczonych do fabrykacji broni i amunicji".
Od 1966 ONZ pozostaje w stałej łączności z Konferencją Organizacji Nacjonalistycznych Kolonii Portug., z lewicowym Ruchem Ludowym 
Wyzwolenia, Movimiento Popular de Libertacao do Angola (MPLA), z konserwatywnym Frontem Wyzwolenia Narodowego, Frente Nacional de 
Libertacao do Angola (FNLA), oraz z działającym w Zairze Rewolucyjnym Rządem A. na wygnaniu, Goverao Revolucionaro do Angola no 
Exilio (GRAB). W maju 1971 parlament Portugalii przyznał A. oraz Mozambikowi status „kraju" mającego prawo decydowania o swych 
sprawach wewn. pod nadzorem generalnego gubernatora mianowanego przez rząd Portugalii, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo wewn. i 
zewnętrzne. Walki partyzanckie objęły 1972 większą część terytorium A. W V 1974 po przejęciu w Portugalii władzy przez wojsko rozpoczęły 
się rokowania w sprawie przyznania niepodległości A., nie zakończone do VIII 1974.
P. WOHLGEMUTH The Portugese Terrilories and the UN, New York 1963; A. EHNMARK, P. WAESTBERG Angola and Mo-zmnbiaue. The Case against Portugal, New York 1964; R. DA-YEZIES 
Les Ansolais. Paris 1965; R. H. CHILCOTE Portugues Africa, Prentice Hali 1967; B. DAWIDSON In the Eye of the Storm. Angolas People. London 1972, s. 355.
•   158
ANGUILLA, wyspa w archipelagu Małe Antyle, na M. Karaibskim; pow. 90 km2, 5,4 tyś. mieszk. (1966). Od XVII w. do 1958 kolonia bryt.; 
przedmiot sporu międzynar. przedłożonego 1967 ONZ przez ludność wyspy. W 1958-62 włączona do Federacji ->• Indii Zachodnich, pod 
administracją W. Brytanii, l II 1967 integrowana do Wolnego Państwa Stowarzyszonego, Pree Associated State Saint Christopher (Saint Kitts)—
Nevis-Anguilla, lecz 31 V 1967 A. wystąpiła z tej nowej federacji, co potwierdziło referendum 12 VII 1967, w którym 99'l/o ludności 
wypowiedziało się za autonomią w ramach bryt. —>• Wspólnoty Narodów. 8 VIII 1967 przedstawiciel ludności, J. Gumbs, poinformował 
Podkomitet Komisji ONZ d/s Dekolonizacji, że
,,po 317 latach reżymu kolonialnego wyspa znajduje się w stanie katastrofalnym: nie mamy elektryczności, nie mamy bitych dróg, nie mamy łączności telefonicznej".
Wobec nacisku gosp. W. Brytanii, która w grudniu 1968 wstrzymała wszelką pomoc finansową i domagała się powrotu A. do Państw Stowarzy-
szonych, 6 II 1969 ludność A. w kolejnym referendum wypowiedziała się za zerwaniem więzów ze Wspólnotą Narodów i wprowadzeniem ustroju 
republ., stosunkiem głosów uprawnionych: 1739 za, 4 przeciw. Prezydentem Rep. A. został R. Webster. 19 III 1969 W. Brytania dokonała in-
terwencji zbrojnej na A. desantem wojska i policji, wyznaczając swego komisarza. Webster, wezwawszy ludność, by nie stawiała oporu prze-
ważającym siłom W. Brytanii, udał się do Nowego Jorku, gdzie 21 III 1969 przedstawił konflikt Komisji ONZ d/s Dekolonizacji. Konflikt nie 
został rozwiązany do l 11974.
Report of the St. Kitts-Nevis-Anguilla Constitutional Con-ference 1966. London 1966,; UN Monthly Chronicie. 1967.
•    159
ANKIETA MIĘDZYNARODOWA (ang. Inter-national inquest, franc. Enquete internationale, hiszp. Encuesta internacional, roś. Mieżdunarod-
naja ankieta), termin międzynar. wprowadzony przez Konwencje ~> Haskie 1899 i 1907 na określenie prac komisji międzynar. mających za za-
danie zbadanie przyczyn sporu, incydentu czy konfliktu. Prowadzenie a.m. tego typu LN zleciła
• Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej, a ONZ —- Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości, który w myśl art. 50 
„władny jest powierzyć śledztwo lub ekspertyzę wszelkiej osobie, ciału, biuru, komisji lub organowi przez siebie wybranym". Termin „a.m." 
oznacza także prowadzoną przez Sekr. Gen. ONZ lub inne instytucje międzyrządowe akcję sondażu informacji lub opinii o międzynar. 
problemach.
Dictionnaire de terminologie du droit international, Paris 1960.
•   160
„ANNUARIO PONTIFICIO", rocznik wydawany przez Stolicę Apostolska; zawiera dane o hierarchii Kościoła Rzymskokatolickiego, 
jednostkach adm., instytucjach oraz o stosunkach dyplomat. Watykanu z innymi państwami i organizacjami międzynar. Po II wojnie świat., za 
pontyfikatu Piusa XII, zainicjowane zostało publikowanie w „A.P." starych granic diecezji w Europie Środk., co było oficjalnym opowiadaniem 
się Watykanu po stronie zachodnioniem. sił rewizjonistycznych. Po raz pierwszy w „A.P. 1973" podane zostały granice zach. i pn. diecezji Polski 
zgodnie z granicami państw. PRL.
Annuario Pontificio 1973, Roma 1973, s. 2008

161 „Anschluss"
42
ANSA -»• Agencje Prasowe.
•   161
„ANSCHLUSS" [niem.; 'przyłączenie'], termin przyjęty w prasie świat, na XIX-wieczny program pangermański przejęty przez nacjonalistyczne 
organizacje niem. i austr. w XX w. przyłączenia Austrii do Niemiec. W 1919 Niemcy na mocy art. 80 Traktatu ->• Wersalskiego uznały niepod-
ległość Austrii za nienaruszalną i uznały, że ta niezawisłość może być zmieniona jedynie za zgodą Rady LN. 4X1922 Austria w tzw. Genewskim 
Protokole wyrzekła się prawa do „A." III Rzesza pogwałciła postanowienia Traktatu, 15 III 1938 przyłączając Austrię do Niemiec, co zostało 
uznane za akt nielegalny w —>• Deklaracji Moskiewskiej 1943 oraz anulowane w —> Układzie Poczdamskim 1945. Traktat Państwowy z 
Austrią z 15 VI 955 zakazuje polit. i gosp. „A."
J. KOŻEŃSKI Sprawa przytoczenia Austrii do Niemiec po l wojnie Światowe) (1918-1921), Poznań 1967, s. 320.
•   162
ANTARKTYDA (ang. Antarctica, franc. Antarc-tide, hiszp. Antartida, roś. Antarktida), kontynent na półkuli pd., obejmuje centr. część -> 
Antark-tyki; w XIX i XX w. przedmiot międzynar. badań oraz od okresu po I wojnie świat, przedmiot sporów międzynar. o prawa do 
poszczególnych części tej do tego czasu „ziemi niczyjej". Od 1961-62 w stałej łączności lotn. z USA i ZSRR. W jeż. ang. nie odróżnia się A. od 
Antarktyki.
Antarktyda, WEP, t. l. Warszawa 1962, s. 280-283.
•   163
ANTARKTYKA (ang. Antarctica, franc. Antarc-tique, hiszp. Antartica, roś. Antarktika), obszar polarny i subpolarny na półkuli pd., obejmujący
•>• Antarktydę oraz otaczające ją części pd. trzech oceanów, do 60°S; pow. ok. 52,5 min km2; obszar
•międzynar. badań nauk. i pierwsza strefa świata zdenuklearyzowana całkowicie, zgodnie z otwartym układem wielostronnym, podp. 11X111959 
w Waszyngtonie przez 12 państw, które w ->• Międzynarodowym Roku Geofizycznym współpracowały na obszarze A.: Argentynę, Australię, 
Belgię, Chile, Francję, Japonię, Norwegię, Nową Zelandię, Republikę Pd. Afryki, USA, W. Brytanię i ZSRR, a następnie przystąpiły dalsze 4; 
Czechosłowacja, Dania, Holandia i Polska; obowiązuje od 23 VI 1961 na lat 30; układ stwierdza:
art. l — A. może być wykorzystywana wyłącznie dla celów pokojowych; art. 2 — gwarantuje swobodę nauk. badań;
art. 3—wymianę informacji i osób; art. 4—zachowuje się w mocy wszystkie prawa i roszczenia terytorialne do A., ale nie zezwala na zgłaszanie nowych lub rozszerzanie starych;
art. 5 — zakazuje eksplozji nuklearnych i wprowadzania na terytorium materiałów rozszczepialnych; art. 6 — ustala geograficzne granice A., tj. obszaru polarnego i subpolarnego na półkuli pd„ 
integrującego kontynent Antarktydy; art. 7 — ustala system desygnowania obserwatorów i notyfikowania stacji i ekspedycji; art. 8 — ustala jurysdykcję w stosunku do obserwatorów i 
naukowców; art. 9 — określa zadania doradczych spotkań czt. układu (I odbyło się w Canberze 1961, II w Buenos Aires 1962, IH w Brukseli 1964, IV w Santiago 1966, V w Paryżu 1968, VI w 
Tokio 1970); art. 10-14— określają formy wprowadzania poprawek, interpretacji, notyfikacji i depozytu układu.
Roszczenia, zamrożone art. 4 do 1991, .zgłosiły 1908-49 kolejno: W. Brytania, ogłaszając 1908-33 za swoje ok. 60°/o całego obszaru, którego 
część przekazała później Australii i Nowej Zelandii, zachowując od 1962 p.n. British Antarctie Territory, na statucie kolonii, ląd i wyspy na pd. 
od 60°S
Główne stacje naukowo-badawcze na Antarktyce
(1970)
Nazwa państwa i stacji

Położenie

Argentyna





„Almirante Brown"

64°53'S

62°53'W

„Decepción"

62°59'S

60°43'W

„Esperanza"

63°24'S

57"00'W

,,Generał Belgrano"

77°58'S

38°48'W

„Orcadas"

60°45'S

44°43'W

„Teniente Matienzo"

64»58'S

60°02'W

Australia





„Mawson"

67°36'S

62°53'E

„Wilkes"

66°17'S

110°32'B

Belgia





„Roi Baudouia"

70-26'S

24'19'E

Chile





„Capitan Arturo Prat"

62°29'S

59''38'W

„Generał Bernardo





0'Higgins"

63°t9'S

57°54'W

„Pres. Gabriel Gonzales





Yidela"

64''49'S

62°52'W

„Pres. Pedro Aguirre





Cerda"

62°56'S

60°36-W

Francja





„Dumont d'Urville"

66°40'S

140°01'E

Japonia „ShSwa"

69°00'S

39-35'E

Nowa Zelandia





„Scott"

77°51'S

166'46'E

„Hallett" (wspólna stacja





Nowej Zelandii i USA)

72-19'S

170°13'E

Republika Południowej





Afryki





„Sanae"

70°19'S

2°22'W

Wielka Brytania





„Deception. Island"

62°59'S

60°34'W

„Stonington Island"

68° 11'S

67°00'W

„Argentine Island&"

65-15'S

64°15'W

„Stgny Island"

60°43'S

45-56'W

„Adelajdę"

67°46'S

68°54'W

„Halley Bay"

75'31'S

26'38'W

USA





, .Amundsen-Scott"

biegun południowy

„Byrd"

80'01'S

119°32'W

„McMurdo"

77°51'S

166-37'E

„Palmer Station"

64°46'S

64°05'W

ZSRR





„Mimy"

66°33'S

93°01'E

„Molodiozna"

67-40'S

45°51'E

, .Nowolazariewska"

70°46'S

11°50'E

„Wostok"

78°28'S

106°48'E


i między 20-80°W, łącznie z bryt. sektorem Arktyki, półwyspem Ziemi Grahama (Graham Land) oraz archipelagami wysp: Orkadów Pd. i 
Szetlan-dów Pd. (South Orkney Islands i South Shetland Islands); Australia, która przejęła przekazany jej przez W. Brytanię 1933 obszar p.n. 
Australian Antarctie Territory, obejmujący obszar na pd. od 60°S i 160-45°E, z wyjątkiem Ziemi Adeli (Ter-re Adelie); Francja, która 1955 
utworzyła jednostkę adm. p.n. Terres Australes et Antarctiques Francaises, do której, prócz wysp na pd. "O. Indyjskiego (Wyspy Kerguelena, 
Wyspy Crozeta oraz wyspy Saint Pauł i Amsterdam), włączona została Ziemia Adeli na Antarktydzie, odkryta 1840 przez"- Francuza Dumont 
d'Urville'a; od 1949 miejsce franc. ekspedycji polarnych do stacji Dumont d'Urville; Argentyna, która 1940, wraz z Chile, zgłosiła roszczenia do 
anektowanej przez W. Brytanię Ziemi Grahama (sprawa została w maju 1955 przedłożona przez W. Brytanię -> Międzynarodowemu 
Trybunałowi Sprawiedliwości ICJ, ale Argentyna i Chile odrzuciły kom-petentność ICJ) uważa za Sector Antarctico Ar-gentino obszar między 25 
a 74°W; Chile, które 1940 zgłosiło roszczenia do obszaru między 53

43
Antykomintern 168
a 90°W, 1955 utworzyło jednostkę adm. p.n. Ter-ritorio Antórctico Chileno, a 1947, 1948 i 1951 zorganizowało trzy stałe bazy w tej części A.;
Norwegia, którą 1411939 ogłosiła swe roszczenia do części kontynentu A. p.n. Dronning .Maud Land (Ziemia Królowej Maud—Queen Maud 
Land) między 20°W a 45°E, a 1957 uznała Dronning Maud Land za swe terytorium zamorskie; Nowa Zelandia, która 1923 otrzymała od W. 
Brytanii pod administrację obszar na pd. od 60°S, między 160°E a 150°W p.n. Ross Depen-dency, gdzie 1957 zorganizowała dwie stałe bazy 
(jedną wspólną z USA); żadne państwo nie zgłosiło roszczeń do sektora A. między 90 a 150°W, co zdecydowało też o wprowadzeniu art. 4 do 
układu.
W 1961-71 na terenie A. zorganizowanych zostało ponad 50 stacji i obserwatoriów, w większości USA i ZSRR, których dwie stacje „Wos-tok" i 
„McMurdo" od 1964 rozpoczęły ścisłą, stałą współpracę. W 1961-62 USA i ZSRR uruchomiły stałe bezpośrednie linie lotn. USA — A. i ZSRR—
A. Od 1966 USA wprowadziły loty turyst. na A. (koszt 3800 dół. za 3-tygodniową wyprawę). Od 1968 Dania wprowadziła turyst. rejsy morskie 
do A. (koszt 2000 dół. za 26 dni). W marcu 1958 Międzynarodowa •-> Rada Unii Naukowych, ICSU, powołała Komitet Badań A., Scientific 
Committee on Antarctic Research (SCAR), z siedzibą w Scott Polar Research In-stitute w Cambridge (USA), a 1959 ICSU powołała do życia 
drugi ośr. badawczy w Melbourne (Australia).
W 1959 Polska otrzymała od ZSRR stację geofiz. „Dobrowolski" (66°16'S, 100°45'E). W 1970 na obszarze A. pracowało ogółem ok. 1500 osób 
kilkunastu narodowości.
Expedttions Polaires Francaise. Studes et Rapports, Paris 1948-59; E. W. H. CHHISTIE The Antarctic Problems, Lon-don 1951; P. A. TOMA Soyiet Attitude towards the Acąuisi-tlon of Territorial 
Soyereifnty in the Antarctic, w: American Journat of International Law nr 50, 1956; C. W. JENKS Ań International Regime for Antarctica, w: International Affairs m 32, 1956; J. MACHOWSKI 
Antarktyka, Warszawa 1957;
W. L. LEBIEDIEW Antarktika, Moskwa 1957; I. V. MUNCH YBIkerrechtsfragen der Antarktis, w. Archiv der Yoikerrechts m 7, 1958/59; H. E. ARCHDALE Claims to Antarctic, w: Year-book o f 
Worid Affaires nr 12, 1958; A. J. TAUBENFELD A Treaty for Antarctica, New York 1961, s. 68, T. HATHER-TONED Antarctica, New York 1965, s. 511; R. LEWIS La Antartida. Un Continente 
dedicado a la Ciencia, Merico DF 1968, s. 212; The Europa Yearbook, 1972; A Worid Survey, London 1972, s. 23-24.
•   164
ANTIGUA, wyspa w archipelagu Małe Antyle, na M. Karaibskim, o pow. 280 km2, tworząca z wyspami Barbuda (o pow. 160 km2) i Redonda (o 
pow. 1,7 km) jednostkę adm. o łącznej pow. 442 km2, z 63 tyś. mieszk. (wg spisu 1969, 1963— 61 tyś.); stoi. Saint John's (na wyspie A.). W 
1770-1961 kolonia bryt; od listopada 1960 baza wojsk., morska i lotn. USA, w myśl układu amerykańsko-bryt. do 1977; 1961-66 uzyskała o-
graniczoną autonomię; od l II 1967 ma statut -Wolnego Państwa Stowarzyszonego z W. Brytanią, p.n. Pree Associated State Antigua—Barbuda—
Redonda. H.M.S.O. Bienniat Reports on Antigua. London.
•   165
ANTIQUA Rac.; 'stara'], termin międzynar. —
krój pisma drukowanego, opartego na wzorach
tac., powstały •W, XV w.; rozwinięty w następnych stuleciach w kilku formach: a. renesansowa, barokowa, klasycystyczna, egip. i linearna.
A. GIEYSZTOR Zarys dziejów pisma łacińskiego. Warszawa 1973, s. 172-179.
•   166
ANTROPOLOGIA [gr. dnthropos 'człowiek' i logos 'słowo'], (ang. Anthropology, franc. Anthro-pologie, hiszp. Antropologia, roś. 
Antropołogija), nauka o człowieku, przedmiot stałej współpracy międzynar. od 1845, pierwszego międzynar. kongresu A. w Paryżu.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Biuro A., International Burcau of Difierential Anthropology, zat. 1950, z siedzib; w Genewie; publ.: An-thropologie Dtfferentielle et Sciences des Types Constitutio-nels Humains; 
organizuje kongresy, łączy towarzystwa 19 krajów;
Międzynar. Unia A. i Nauk Etnologicznych, International Union of Anthropology and Ethnological Sciences, zał. 1948, z siedzibą w Paryżu; organizuje kongresy, łączy towarzystwa 43 krajów, 
m.in. Polski.
J. COMAS Historia y Bibliografia de los Congresos Interna-cionales de Ciencias Antropologicas 1845-1954, Merico DF 1956; Yearbook of International Organisations, 1973.
ANTROPONOMIA -r Onomastyka. ANTYAMERYKAŃSKA DZIAŁALNOŚĆ, KOMITET d/s -> UNAMERICAN ACTIVrriES.
•   167
ANTYFASZYZM (ang. Anti-fascism, franc. Anti-fascisme, hiszp. Antifascismo, roś. Antifaszyzm), termin międzynar. — zwalczanie faszyzmu 
jako agresywnej, rasistowskiej ideologii groźnej dla pokoju i wartości kulturowych świata. A. odegrał poważną rolę w mobilizacji sił 
postępowych w eur. ruchach oporu w czasie II wojny świat., jako platforma wspólnej walki NZ z państwami Osi, co w konsekwencji nadało 1945 
Karcie NZ charakter antyfaszystowski i antyrasistowski. Po wojnie Zgr. Og. NZ wielokrotnie występował" przeciwko odradzaniu się faszyzmu. 
Zob. też nazizm i neonazizm. L. VALIANI Dali' antifascismo alla resislenza, Roma 1959.
•   168
ANTYKOMtNTERN 1936 (ang. Anti-comintern 1936, franc. Anticomintern 1936, hiszp. Antico-mintern 1936, roś. Antikommintemowskij pakt 
1936), pakt antykomintemowski, układ zawarty na 5 lat 25X11936 w Berlinie przez ministrów spraw zagr. III Rzeszy, J. von Ribbentropa i Ja-
ponii, K. Musjakoji, z zadaniem organizowania wspólnej walki przeciwko Międzynarodówce Komunistycznej (—>• Komintęrnowi). Do układu 
przystąpiły: 6 XI 1937 Włochy, 24 II 1939 Węgry i marionetkowe państwo Mandżukuo, a 27 III 1939 Hiszpania. Protokół Dodatkowy do układu 
ustalił, że sygnatariusze nie tylko będą współpracować w wymianie informacji dot. działalności Ko-minternu, ale również podejmą „surowe 
środki przeciwko tym, którzy bezpośrednio lub pośrednio, w kraju lub za granicą, pozostają na usługach Międzynarodówki Komunistycznej albo 
u-dzielają poparcia jej rozkładowej działalności". Te policyjno-represyjne postanowienia zostały po II wojnie świat, przejęte przez wszystkie 
układy antykomunist. państw amer., Azji Pd., Europy Zach. i Afryki. Po wybuchu II wojny świat, do A. przystąpiły rządy: Bułgarii, Danii, 
Finlandii, Rumunii oraz marionetkowe rządy: Chorwacji,

169 Antykom unizm
44
Słowacji i Chin w Nankinie. Pakt został przedłużony 25X11941 na dalsze 5 lat. W 1939-40 A. stał się podstawą późniejszych sojuszy wojsk. 
między Niemcami, Włochami i Japonią: 22 V 1939 sojuszu Niemiec i Włoch, tzw. —>• paktu stalowego, oraz 271X1940 tzw. -r paktu trzech, 
który był uzupełnieniem paktu stalowego; odmówiła . przystąpienia Hiszpania.
Współczesna Europa polityczna. Zbiór dokumentów mifdzy-narodowych 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa-Kraków 1939; BRUNS-GRETSCHANINOW Politische Yertrage. Bd. 
3, Berlin 1936-^2; G. L. WETOBERO Hrsg. Das Geheime Abkommen tum Antikominternpakt. Dokumenta-tlon, Yierteliahreshefte fur Zeitgeschichte nr 2, 1954; Prawo międzynarodowe i historia 
dyplomatyczna. Wybór dokumentów. oprać.: L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958.
•   169
ANTYKOMUNIZM   (ang.   Anti-communism, franc. Anticommunisme, hiszp. Anticomunismo, roś. Antikommunizm), termin międzynar. — 
ideologia i polityka imperialistycznych i kolonialnych państw, występujące od pół. XIX w., inicjujące zorganizowane międzynar. akcje policyjne, 
zbrojne, dywersyjne, mające na celu zdyskredytowanie komunizmu jako ideologii i obalenie komunizmu. Pierwszymi instrumentami międzynar. 
zorganizowanego a. były tajne porozumienia policji państw eur. 1848, w roku opublikowania -> Manifestu Komunistycznego, o współpracy w 
ściganiu głosicieli idei komunistycznej. Po I wojnie świat. W. Mocarstwa utworzyły -> Cordon sanitaire wokół komunist. Rosji; 1936 m Rzesza, 
Japonia i Włochy powołały do życia —>• Antykomintem; po II wojnie świat, monopole USA stały się patronem i gł. finansistą a., który stał się 
instrumentem ->• zimnej wojny i -> wojny psychologicznej, prowadzonej przeciw socjalizmowi. Rząd USA w imię a. przeprowadzał interwencje 
zbrojne w Ameryce Łacińskiej, w Azji i na Bliskim Wschodzie.
W 1967 grupa kwakrów amer. ogłosiła studium o a. w USA i jego skutkach społ., wyrażających się zaślepieniem i nietolerancją (61°/o Ameryka-
nów, wg ankiety National Research Center, opowiedziało się za osadzeniem komunistów amer. w więzieniach, 77°/o za pozbawieniem ich oby-
watelstwa, 89°/o za usuwaniem profesorów komunistów z uczelni, 66°/o za usuwaniem książek o treści komunist. z bibliotek). Zdaniem studium 
„polityka a. nosi w sobie ryzyko III wojny światowej".
Listę organizacji antykonaunist. w świecie i ich wydawnictw, finansowanych przez —>• CIA, ogłosiły amer. czasopisma Ramparts i dziennik 
New York Times na przełomie 1966/67. Wśród nich m.in., posiadający od 1950 statut doradczy (C) UNESCO, -r Kongres Wolności Kultury, Con-
gress for Cultural Preedom, z siedzibą w Berlinie Zach.; Kontynentalny Kongres Antykomunistyczny, Anti-Communist Continental Congress, żal. 
1953, z siedzibą w Nowym Jorku; oraz międzynar. Liga Antykomunistyczna Ludów Azji, Asian People's Anti-Communist League, żal. 1954, z 
siedzibą w Sajgonie; Światowa Liga Antykomunistyczna, Worid Anti-Communist League, zał. 1964, z siedzibą w Nowym Jorku. Wraz z za-
łamaniem się zimnej wojny wpływy a. zmalały. Signum temporis była wypowiedź 91-letniego Czang Kaj-szeka 15 IV 1971 na Tajwanie: „Jesteś-
my ostatnimi ludźmi, którzy jeszcze wierzą w an-tykomunizm, ale jest to nam obojętne" (Łe Monde nr 8245, 18-19 VII 1971).
Innym przejawem słabnięcia a. był fakt, że spośród organizacji antykomunist, zarej. w ONZ w okresie zimnej wojny, ogłoszony 1973 rejestr w
—r Yearbook of International Organiz.ations oznaczył kilka literą „d" [dead 'martwa', tzn. 'nie wykazująca aktywności'], m.in. Międzyamerykań-
ską Konfederację d/s Kontynentalnej Obrony przed Komunizmem, zał. 1954.
Antikommumun. Oruiyje imperialisticzeskoj rieakcyi (Praca zbiorowa), Moskwa 1967; Yerbrechen ohne Chance. Gegen die Ideologie des Antikomunismus (Praca zbiorowa), Berlin 1967;
L. W. SKWORCOW Idieofosija i taktika antikommunizma, Moskwa 1967; Anatemy of Anti-Communism, New York 1967;
A. LARSKI O&rodki antykomunistyczne na zachodzie. Warszawa 1970; J. WIATR Współczesny antykomunizm a nauki społeczne, Warszawa 1970; H. ADAMO Antikomunismus — Dog-ma und 
Yerhrechen des Systems, w: Marxtsttsche Btatter, Sept.-Okt. 1971; A. KARIENIN Filosofija politiczeskogo nasiliła. Kritika niekotorych antikommunisticzeskich koncerny] vi o-blastl wnieszniej 
politikt SSzA, Moskwa 1971; L. SROKA Antykomunistyczne doktryny imperializmu. Warszawa 1972;
Współczesne doktryny antykomunistyczne na zachodzie. Warszawa 1972; Współczesne doktryny antykomunistyczne w Świecie, Warszawa 1973; W. W. MSZWENIERADZE Antikommunizm — 
idieołogija i politika imperializma, Moskwa 1973.
•   170
ANTYLE HOLENDERSKIE, hol. De Neder. landse Antiiien (ang. Dutch Antiies, franc. An-tilles hollendaises, hiszp. Antiiias Holandesas, roś. 
Nidierłandskije Antiiskije Ostrowa), wyspy w archipelagu Małe Antyle, na M. Karaibskim: Cu-ra?ao, Bonaire, Aruba, Saba, Sint Eustatius, Sint 
Maarten (pd. część); pow. 1011 km2 (z czego Curacao 472 km2), 222 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1960—198 tyś., wg spisu 1967—213,2 tyś.);
stoi. Willemstad (na wyspie Curacao). Kolonia hol. od XVIII w.; od grudnia 1954 Terytorium Autonomiczne Korony Holenderskiej, rządzone 
przez Radę Wyspy (z wyborów) pod nadzorem gubernatora (Gezaghebber). Są czł. UPU, ITU i WMO; objęte ->- Traktatem Tlatelolco. 30 V 
1969 w Willemstad doszło do zajść (6 zabitych, ok. 150 rannych), w związku z protestem ludności przeciw redukcjom i zamrożeniu plac przez 
rafinerie ropy naftowej Royal Dutch Shell. W wyniku żądań ludności 161X1969 królowa Holandii rozszerzyła autonomię A.H., mimo to 1970-74 
kryzys wewn. się pogłębił.
WALLE J. VAN DE De Nederlandse Antiiten, Willemstad 1954;
The New Statute of Surinam and the Hetherlands Antiien, w: UN Review NO. 241, 1955; The Europa Yearbook 1972. A Worid Swvey, London 1972, vol. 2, s. 1062-1069.
•   171
ANTYSEMITYZM (ang. Anti-semitism, franc. Antisemitisme, hiszp. Antisemitismo, roś. Anti-siemitizm), termin międzynar. — wrogość do se-
mitów, uzasadniana w ciągu wieków religijnie, społecznie, nacjonalistycznie, rasowo; realizowana —r bojkotem ekonomicznym, wysiedlaniem,
->• ludobójstwem; zwalczanie a. (-» rasizm) oraz propagowanie a. (-> faszyzm) jest przedmiotem zorganizowanej współpracy międzynar.; 
przedmiot konwencji międzynar. i rezolucji Zgr. Og. NZ, zwalczających rasizm i a. W XX w. a. był w dwu państwach obowiązującą ustawowo 
dyskryminacją: w III Rzeszy—ustawy, uchwalone przez Reichstag na posiedzeniu w Norymberdze 15 IX 1935 (Niirnberger Gesetze) o fladze 
Rzeszy, obywatelstwie Rzeszy i o „ochronie niemieckiej krwi

45
Apartheid 175
i niemieckiego honoru", stawiające obywateli Rzeszy pochodzenia żyd. faktycznie poza prawem; we Włoszech— Manifest Rasy [Manifesto delia 
Kazzo) wydany 14 VU 1938 przez B. Mus-soliniego orzekający w pkt. 9, iż „Żydzi nie należą do włoskiej rasy'.
L. KKZYWICKI Kwestia żydowska, w: Nowa Gazeta nr 584, 591, 597 1912, nr 7 1913; J. MARCHLEWSKI Antysemityzm a robotnicy, wyd. 3, Warszawa 1920; P. W. MASSING Rehe-arsal for 
Destruction. A Study of Political Antisemitism in Imperia; Germany, New York 1949; T. KOTARBIŃSKI Sprawy Sumienia, Warszawa 1965; L. PRETI Impero Fascista, Africani ed Ebrai, Roma 
1968.
•   172
ANZAC 1944, ang. Australia and New Zealand Anny Corps, Korpus Wojskowy Australii i Nowej Zelandii, siły zbrojne tych dwu państw, 
zjednoczone pod jednym dowództwem na podstawie podp. w styczniu 1944 paktu A.; 1951 zintegrowane w ramach porozumienia ->- ANZUS.
•   173
ANZUK, ang. skrót nazw 3 państw: Australia, New Zealand, United Kingdom; nazwa sojuszu wojsk. W. Brytanii z Australią i Nową Zelandią 
oraz z Malezją i Singapurem, który wszedł w życie 1X11971, jako organizm militarny bryt. Wspólnoty Narodów w regionie Australazji, z za-
daniem obrony Malezji i Singapuru. W grudniu 1972 Australia i Nowa Zelandia postanowiły wycofać swe wojska z Malezji i Singapuru, a Sin-
gapur wyraził dążenia do uzyskania statusu państwa neutralnego.
•   176
ANZUS, pakt bezpieczeństwa, podp. l IX 1951 w . San Francisco przez rządy Australii, Nowej Zelandii i USA; przyjął swą nazwę od pierwszych 
liter państw sygnatariuszy. Wszedł w życie 29 IV 1952. Zawarty z inspiracji USA, stanowił do 1972 jedno z ogniw systemu antykomunist. 
bloków militarnych mocarstw zachodnich. W jego ramach zostały zintegrowane siły zbrojne paktu —>• ANZAC. Organa paktu: Rada (ANZUS 
Councii) złożona z ministrów spraw zagr. (lub ich zastępców) państw członkowskich oraz Reprezentanci Wojskowi (Military Representatives) 
akredytowani przy Radzie. Pakt poza preambułą, stwierdzającą „wolę stron wzmocnienia budowy pokoju w regionie Pacyfiku", w 10 artykułach 
zapewnia stronom wzajemną pomoc militarną w tym regionie przeciw którejkolwiek ze stron. Czas trwania paktu nie jest ograniczony; 
wystąpienie zeń musi być poprzedzone rocznym wypowiedzeniem; od 1954 działa w ścisłej łączności z zawartym wówczas —>• paktem 
południowo-wsch. Azji. Australia i Nowa Zelandia 27X1 i 8X111972 zapowiedziały zredukowanie swych sił zbrojnych i ograniczenia swego 
udziału w ANZUS i -> SEATO; poza tym także w ANZUK.
N. HASPARY, D. SISSONS Australia and the tW, New York 1959, s. 115-126; I. O. STARKĘ The ANZUS Treaty Alliance, Melbourne 1965, s. 315.
AP -r Agencje Prasowe.
•   175
APARTHEID [w jeż. Afrykanerów; 'rozdzielenie'], termin międzynar. — polityka rasistowska realizowana w Rep. Pd. Afryki na zasadzie se-
gregacji wg koloru skóry; nieludzkie czyny wynikające z tej polityki zostały potępione przez Zgr. Og. NZ 12X111966 Rez. 2184/XXI i 16-XII 
1966 Rez. 2202/XXI jako „zbrodnie przeciw ludzkości" (crimes against Humanity) i Rez. 2391/XXIII z 26X11968 uznane za niepodlegające 
przedawnieniu podobnie jak -r zbrodnie wojenne.
W Rep. Pd. Afryki rządząca Nacjonalistyczna Partia, w imieniu 20°/o ogółu ludności, jaki stanowi ludność pochodzenia eur., -przeprowadziła 
1949-57 całkowitą segregację ludności nieeur., zarówno afryk., jak azjat. pochodzenia, zgodnie z założeniem, wypowiedzianym 1957 przez pre-
miera J. S. Strijdoma, iż istnieje tylko jedna alternatywa: albo biali ustalą swoją dominację, albo czarni swoją". Formą urzędową segregacji jest 
„Rejestr rasowy ludności Rep. Pd. Afryki" i przepisy Statutu A., które charakteryzuje np. art. 12:
„Jest sprzeczne z prawem aby biały i niebiały pili razem herbatę w jakiejkolwiek herbaciarni Rep. Pd. Afryki, chyba, że otrzymali na to specjalne 
zezwolenie".
W 1949-60 Zgr. Og. NZ wielokrotnie wzywało rząd Rep. Pd. Afryki do zlikwidowania polityki a. jako sprzecznej z zasadami —>• Karty NZ. 
Zgr. Og. NZ 28X11961 97 głosami przeciw 2 (Rep. Pd. Afryki i Portugalii) potępiło a. i stwierdziło, że a. „wywołał napięcie międzynarodowe i 
jego kontynuowanie stanowi poważne niebezpieczeństwo dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego". 6X11962 Zgromadzenie 67 głosami 
przeciw 16 (Australia, Belgia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Japonia, Kanada, Luksemburg, Nowa Zelandia, Portugalia, Rep. Pd. 
Afryki, Turcja, W. Brytania i USA) oraz 27 wstrzymujących się, zaleciła państwom członkowskim ONZ zerwanie stosunków dyplomat., zam-
knięcie portów mor. dla statków z flagą połud-niowoafryk. a portów lotn. dla samolotów South African Airways; bojkot towarów Rep. Pd. Afryki 
oraz embargo na wszelkiego rodzaju bronie. Postanowienia te okazały się nieskuteczne, ponieważ gł. partnerami handl. i polit. Rep. Pd. Afryki 
pozostały USA, W. Brytania, NRF i Japonia. Również nie odniosły skutku dalsze coroczne u-chwały Zgr. Og. i R. Bezp. w dekadzie 1963-73, 
mimo że raporty specjalnej Komisji d/s A. stwierdzały rosnący rasistowski terror w Rep. Pd. Afryki i w okupowanej przez nią ->• Namibii. A. był 
także przedmiotem rezolucji TŁO i UNESCO.
W czerwcu 1971 Konferencja Szefów Państw OJA w Addis Abebie rozważała propozycje rządu Wybrzeża Kości Słoniowej z kwietnia 1971 
nawiązania przez kraje OJA stosunków dyplomat, z Rep. Pd. Afryki, mimo istnienia w niej rasistowskiego systemu A. W jawnym głosowaniu 26 
państw wypowiedziało się przeciw, 6 — za: Gabon, Lesoto, Malawi, Mauritius, Rep. Malgaska i Wybrzeże Kości Słoniowej, a 5 się wstrzymało: 
Dahomej, Górna Wolta, Niger, Suazi i Togo.
Apartheid. Dectaratlon Concernant la poliligue de ('apartheid de la Repuhliąue Sudafricaine et Programme de l'OIT pour felimination dans la domaine du trayalt, Geneye 1964, s. 52;
UNESCO ..Apartheid" — ils Effects on Educatton, Sclence, Culture and Information. Paris 1967; J. BAUCKI Apartheid. Studium prawno-polityczne rasizmu w Afryce Pd„ Warszawa 1967, a. 348; 
J. BAUCKI Dyskryminacja rasowa w Świetle prawa międzynarodowego, Wrocław 1972, s. 295; The Laws of Armed Conflict. A Collection of Conventions, Resolutions and other Documents, edits.: 
D. Schindlcr, J. Toman, Leiden 1973, s. 703-709.

176 Apatridos
46
•   176
APATRIDOS [gr.; 'nie mający ojczyzny, apatry-da'], tennin międzynar.—osoby nie mające obywatelstwa żadnego państwa; —r bezpaństwowcy.
•    177
APEL BUDAPESZTEŃSKI 1969 (ang. Budapest Appeal 1969, franc. Appel de Budapest de 1969, hiszp. Liamamiento de Budapest 1969, roś. 
Buda-piesztskij prizyw 1969), uchwalony jednomyślnie 17 m 1969 w Budapeszcie Apel Państw—Stron -> Układu Warszawskiego do wszystkich 
krajów eur. w sprawie przygotowania i przeprowadzenia ogólnoeur. konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, zaproponowanej ->- 
Deklaracją Bukareszteńską 1966 przez: Bułgarię, Czechosłowację, NRD, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Oto gł. fragmenty Apelu:
,, Teraźniejszość i przyszłość narodów Europy jest nierozerwalnie związana z zachowaniem i utrwaleniem pokoju na na-5zym kontynencie. Rzeczywiste bezpieczeństwo, trwały pokój mogą być 
zapewnione, jeSli mySli, wysiłki i czyny państw europejskich służyć będą sprawie odprężenia, rozwiązywania — licząc się z rzeczywistością — nabrzmiałych problemów międzynarodowych, 
nawiązywania wszechstronnej współpracy o-gólnoeuropejskiej. Droga do dobrosąsiedzkich stosunków, zaufania i wzajemnego zrozumienia zależy od woli i wysiłków narodów i rządów 
wszystkich krajów europejskich. Dzisiejsza Europa ukształtowana w wyniku drugiej wojny Światowej — to ponad 30 państw wielkich i małych, różnych pod względem ustroju społecznego i 
położenia geograficznego i o różnych interesach. Przeznaczone im jest jednak współistnieć obok siebie i tego faktu nikt nie może zmienić. Do coraz większej ilości rządów, parlamentów, partii, 
działaczy politycznych i społecznych dociera zrozumienie odpowiedzialności, jaka spoczywa na nich wobec obecnego i przyszłych pokoleń za niedopuszczenie do nowego konfliktu zbrojnego w 
Europie. W Europie jednak również działają nadal siły, które wnoszą do rozwoju sytuacji europejskiej wkład nie w postaci łagodzenia sporów i pokojowych porozumień, lecz w postaci do-
datkowych dywizji i rakiet, nowych planów wojskowych obliczonych na dziesiątki lat. Współdziałają z nimi również ci, którzy nie wyciągnęli właściwych wniosków z rezultatów drugiej wojny 
Światowej, zakończonej rozgromieniem niemieckiego militaryzmu i nazizmu Ich zakusy stanowią źródło napięcia i komplikują stosunki międzynarodowe. Państwa u-czestniczące w naradzie 
uważają za swój obowiązek nadal czynić wszystko, co jest w ich mocy, aby uchronić Europę przed niebezpieczeństwem nowych konfliktów zbrojnych, stworzyć szerokie perspektywy rozwoju 
współpracy między wszystkimi państwami europejskimi, niezależnie od ich ustroju społecznego, w oparciu o zasady' pokojowego współistnienia. Nie bacząc na złożoność nie rozstrzygniętych 
dotychczas problemów, rozwiązanie ich powinno być osiągnięte środkami pokojowymi na drodze rokowań, nie zaś przez użycie siły lub groźbę jej użycia. Analizując sytuację w Europie 
Państwa-Strony Układu Warszawskiego uważają, że istnieją realne możliwości zapewnienia wspólnymi wysiłkami bezpieczeństwa europejskiego z uwzględnieniem interesów wszystkich państw 
i narodów Europy. Blisko trzy lata temu Państwa-Strony Układu Warszawskiego i pokojowej współpracy zwróciły się z propozycją zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji dla przedyskutowania 
problemów bezpieczeństwa europejskiego l pokojowej współpracy. Nawiązane od tego czasu kontakty wykazały, że żaden rząd europejski nie wypowiedział się przeciwko idei 
ogólnoeuropejskiej konferencji i że istnieją realne możliwości jej przeprowadzenia. Po drugiej wojnie Światowej państwa Europy jeszcze ani razu nie zebrały się wszystkie razem, chociaż liczne 
problemy oczekują na rozpatrzenie przy stole konferencyjnym. Jeśli za punkt wyjścia przyjmuje się utrwalenie pokoju, nie ma żadnych ważnych przyczyn zwlekania ze zwołaniem 
ogólnoeuropejskiej konferencji..." ,,Dla narodów europejskich życiową koniecznością jest zapobieżenie nowym konfliktom wojennym, umocnienie więzi politycznych, gospodarczych i 
kulturalnych między wszystkimi państwami, na zasadach równości, poszanowania niezawisłości i suwerenności państw. Trwały system bezpieczeństwa europejskiego stwarza obiektywną 
możliwość i potrzebę realizacji wspólnymi siłami wielkich projektów w dziedzinie energetyki, transportu, wykorzystywania obszarów wodnych i powietrznych oraz ochrony zdrowia, projektów 
bezpośrednio dotyczących dobrobytu ludności na całym kontynencie. To wszystko może i powinno stać się podstawą współpracy europejskiej. Jedną z zasadniczych przesłanek zapewnienia 
bezpieczeństwa europejskiego jest nienaruszalność
istniejących w Europie granic, w tym granicy na Odrze i Nysie, a także granicy między NRD i NRP, uznanie faktu istnienia Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Niemieckiej Republiki 
Federalnej, wyrzeczenie się przez NRF jej roszczeń do reprezentowania całego narodu niemieckiego oraz wyrzeczenie się zawładnięcia w jakiejkolwiek formie bronią jądrową. Berlin Zachodni 
posiada odrębny status i nie należy do Niemiec Zachodnich**. ..Państwa uczestniczące w naradzie Doradczego Komitetu Politycznego zwracają się do wszystkich krajów Europy z apelem o 
współdziałanie w zwołaniu konferencji ogólnoeuropejskiej i stworzeniu niezbędnych przesłanek, aby konferencja ta zakończyła się sukcesem i nie zawiodła nadziei, jakie pokładają w niej 
narody..."
Na A.B. większość państw eur. odpowiedziała pozytywnie, a rząd Finlandii 5 V 1969 złożył o-świadczenie o gotowości współdziałania w przy-
gotowaniu i przeprowadzeniu ->• Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, co kraje sygnatariusze A.B. zaakceptowały na praskiej 
Naradzie Ministrów Spraw Zagr. 31 X 1969.
Zbiór dokumentów 1969, póz, 40 oraz póz. 180. •    178
APEL MOSKIEWSKI 1960 (ang. Moscow Appeal 1960, franc. Appel de Moscou de 1960, hiszp. Liamamiento de Moscu 1960, roś. 
Moskowskij prizyw 1960), przyjęta nazwa Apelu do Narodów Świata, uchwalonego przez II Międzynar. Naradę Partii Komunistycznych i 
Robotniczych w Moskwie, w listopadzie 1960. Oto jego fragmenty:
„My, przedstawiciele partii komunistycznych i robotniczych z pięciu kontynentów świata, zebrani w Moskwie w 43 rocznicę Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, w poczuciu 
odpowiedzialności za losy ludzkości, zwracamy się do was z wezwaniem: do powszechnej walki w obronie pokoju, przeciwko groźbie nowej wojny światowej. Przed trzema laty partie 
komunistyczne i robotnicze zwróciły się do wszystkich narodów świata z Manifestem Pokoju. Siły pokoju odniosły w ciągu tych lat poważne zwycięstwa nad siłami podżegającymi do wojny. I 
dziś z jeszcze mocniejszą wiarą w zwycięstwo sprawy pokoju stawić możemy czoła niebezpieczeństwu wojny, które wisi wciąż nad głowami milionów mężczyzn, kobiet i dzieci. Nigdy jeszcze w 
historii ludzkości nie było tak realnej szansy, aby odwieczne marzenia narodów o życiu w pokoju i wolnogci stały się rzeczywistością. W obliczu groźby katastrofy wojennej, która pociągnęłaby 
za sobą nieobliczalne ofiary, spowodowałaby zagładę setek milionów ludzi, obróciłaby w gruzy podstawowe ośrodki światowej cywilizacji, sprawa zachowania pokoju bardziej niż kiedykolwiek 
nurtuje całą ludzką społeczność. My, komuniści, walczymy o pokój i powszechne bezpieczeństwo, o życie, które pozwoli wszystkim ludziom i wszystkim narodom korzystać z dobrodziejstw 
pokoju i wolności. Cel każdego z krajów socjalistycznych z osobna i wspólnoty socjalistycznej jako całości polega na tym, aby wszystkim narodom zapewnić trwały pokój. Socjalizmowi nie 
potrzeba wojny. Dziejowy spór między starym a nowym ustrojem, między socjalizmem a kapitalizmem powinien być rozstrzygany nie przez wojnę światową, lecz w pokojowym 
współzawodnictwie, we współzawodnictwie o to, jaki ustrój społeczny stworzy wyższy poziom gospodarki, techniki i kultury, o to, kto zapewni narodom wyższy poziom, życia. My, komuniści 
uważamy za swój najświętszy obowiązek uczynić wszystko co w naszej mocy aby uchronić ludzkość przed okropnościami wojny. Wszystkie kraje socjalistyczne, zgodnie z nauką wielkiego 
Lenina, uczyniły myślą przewodnią swojej polityki zagranicznej zasadę pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społecznych. W naszej epoce narody i państwa mają przed sobą 
tylko jeden wybór: pokojowe współistnienie i współzawodnictwo socjalizmu z kapitalizmem — albo ludobójczą wojnę jądrową. Innej drogi nie ma. Skąd wypływa niebezpieczeństwo zburzenia 
pokoju na świecie? O pokoju mówią wszystkie rządy, lecz nie słowa się liczą, a czyny. Podobnie jak w przeszłości, organizatorami i sprawcami agresywnych wojen są reakcyjne, 
monopolistyczne i. wojskowe koła krajów imperialistycznych. Pokojowi zagraża polityka rządów mocarstw imperialistycznych, które wbrew woli swych narodów narzucają Światu zgubny 
wyścig zbrojeń, rozniecają ,,zimną wojnę" przeciwko socjalistycznym i innym pokojowym państwom, dławią dążenia wolnościowe narodów...**
,,... Czy możliwy jest świat trwałego pokoju? My, komuniści, odpowiadamy: Wojna nie jest nieunikniona, wojnie można zapobiec, pokój można obronić i utrwalić. Tego przekonania nie dyktuje 
nam tylko nasza wola pokoju i nienawiść do podżegaczy wojennych. Szansa zapobieżenia wojnie wynika z realnych faktów nowej sytuacji na świecie. Coraz bardziej decydującym czynnikiem 
współczesnych dziejów staje się świa-

K7
Apostolstwo świeckich 182
towy system socjalistyczny. Ogarniający ponad trzecią część ludzkości system socjalistyczny, jego główna silą — Związek Radziecki — wykorzystuje swą wciąż rosnącą potęgę gospodarczą i 
naukowo-techniczną, aby trzymać w szachu imperializm i pętać ręce awanturników wojennych. Międzynarodowy ruch robotniczy niosący wysoko sztandar walki o pokój wzmaga czujność 
narodów, zagrzewa wszystkich uczciwych ludzi na ziemi do działania przeciwko agresywnej polityce imperialistów. Wielomilionowe narody Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, które zdobyły 
swą wolność i niepodległość polityczną oraz narody walczące o wyzwolenie. narodowe. stają się coraz aktywniejszymi bojownikami pokoju, naturalnymi sojusznikami pokojowej polityki krajów 
socjalistycznych. Za pokojem i pokojowym współistnieniem opowiadają się państwa neutralne, które nie godzą się z agresywną polityką imperialistów. Światowy ruch obrońców pokoju jednoczy 
dziś miliony ludzi. Uczestnicy tego ruchu w każdym kraju dążą do uchronienia swej ojczyzny przed nową pożogą wojenną. Wszystkie te siły pokoju zespolone w zdecydowanej walce są w stanie 
udaremnić zbrodnicze plany wojny, zachować pokój i umocnić przyjaźń między narodami".
,,... Do nowego życia blidzi się Afryka—narody najciężej dotknięte plagą kolonialnego niewolnictwa i barbarzyńskiego wyzysku. Tworząc swe niepodległe państwa, narody afrykańskie 
wkraczają na arenę dziejów jako młoda, coraz bardziej samodzielna i pokojowa siła. Ale kolonializm skazany przez historię nie jest jeszcze dobity. Brutalna przemoc i terror zagradza drogę do 
wolności narodom wschodniej Afryki — w koloniach brytyjskich i portugalskich. W Unii Południowoafrykańskiej srożą się rządy rasistów. SzeSć lat mężny naród algierski walczy o prawo do 
niepodległości, spływając krwią w wojnie narzuconej mu przez kolonizatorów francuskich, wspomaganych przez ich atlantyckich wspólników. W Kongo imperialiści nie przebierają w środkach, 
aby matactwami i przekupstwem obalić legalny rząd i oddać władzę posłusznym sobie marionetkom. Narody, które wywalczyły prawo do niepodległego bytu państwowego, toczą trudną walkę 
przeciwko kolonializmowi w nowej postaci, przeciwko kolonizatorom amerykańskim i zacbodnioniemieckim, przeciwko dawnym angielskim, francuskim i innym ciemięzcom, którzy chcą za 
wszelką cenę utrzymać w swym władaniu bogactwa naturalne, kopalnie i plantacje, nie dopuścić do uprzemysłowienia wyzwolonych krajów i narzucić im sprzedajne i reakcyjne rządy.
Bracia z krajów nowo wyzwolonych od kolonializmu i walczących -o swe wyzwolenie!
Bije ostatnia godzina kolonializmu! My komuniści, jesteśmy z Wami! Z Wami jest potężny obóz państw socjalistycznych! Żądamy wraz z Wami natychmiastowego i .bezwarunkowego 
przyznania prawa do niepodległego bytu wszystkim ludom. Niech bogactwa Waszych krajów i trud mas pracujących służą wyłącznie dobru Waszych narodów! Wasza walka o całkowitą 
suwerenność i niezależność gospodarczą, o Waszą wolność służy świętej sprawie pokoju! My, przedstawiciele partii komunistycznych i robotniczych, zwracamy się z apelem: do mężczyzn, 
kobiet i młodzieży; do ludzi wszystkich zawodów i warstw społecznych; do wszystkich — niezależnie od ich poglądów politycznych i religijnych, bez różnic narodowości i koloru skóry; do 
wszystkich, którzy kochają swoją ojczyznę i nienawidzą wojny.
Żądajcie natychmiastowego zakazu doświadczeń, produkcji i stosowania broni jądrowej oraz innych rodzajów broni masowej zagłady. Żądajcie niezwłocznego zawarcia układu w sprawie 
powszechnego, całkowitego i kontrolowanego rozbrojenia.
Niech współczesna nauka i technika nie przyczynią się więcej do produkcji narzędzi śmierci i zniszczenia, lecz niech służą wyłącznie dobru człowieka i postępowi ludzkości! Niech przyjazna 
współpraca, szeroka wymiana handlowa i kulturalna między wszystkimi krajami zajmie miejsce ugrupowań militarnych! W naszej epoce siły pokoju przeważają nad siłami wojny! Narody 
osiągną szlachetny i upragniony cel — obronią pokój, jeżeli zjednoczą 'swe wysiłki i będą wytrwale i aktywnie walczyć o pokój i przyjaźń między narodami. Komuniści oddadzą tej sprawie 
wszystkie swe siły. Pokój zwycięży wojnę!"
Trybuna Ludu 11 Xn 1960; Dokumentacja prasowa 1960, s. 887-889.
•   179
APEL SZTOKHOLMSKI 1950 (ang. Stockholm Appeal 1950, franc. Appel de Stockholm de 1950, hiszp. Liamamiento de Estocolmo 1950, 
roś. Stok-goimskij prizyw 1950); nazwa dokumentu -> Światowej Rady Pokoju, uchwalonego na III Sesji, 15-21 m 1950, w stoi. Szwecji, w 
formie odezwy do narodów świata, by przeprowadziły ogólnoświat. plebiscyt w sprawie zakazu broni
jądrowych, poprzez składanie indywidualnych podpisów pod następującym tekstem:
,,Żądamy bezwzględnego zakazu broni atomowej jako narzędzia agresji i masowej zagłady ludzi, żądamy rozciągnięcia ścisłej kontroli międzynarodowej nad wykonaniem tego postanowienia. 
Uważać będziemy za zbrodniarza wojennego każdy rząd, który pierwszy zastosuje broń atomową przeciwko jakiemukolwiek krajowi.
Wzywamy wszystkich ludzi dobrej woli, aby złożyli podpisy pod tym apelem".
Przeciwko składaniu podpisów wypowiedział się rząd USA 12 VII 1950, papież Pius XII 26 VII 1950 oraz wszystkie reżimy faszystowskie i 
wszystkie antykomunist. organizacje. Apel został podpisany przez ponad 500 milionów rzeczników świat. pokoju.
A. DEL ROSAL Los Congresos Ohreros Internacionales en et Siglo XX, Merico DF 1963, s. 372-374.
•   180
APN, roś. Agientstwo pieczati „Nowosti", publicystyczna agencja prasowa ZSRR, zał. 1961, z serwisem zagr. dla 110 państw. Wydawnictwa 
APN ukazują się w 56 językach świata. Siedziba:
Moskwa.
•    181
APOLLO, nazwa rządowego programu kosmicznego USA 1961-73 („Project Apollo") oraz statku kosmicznego USA, trzyosobowego, którego 
wariant 11 dotarł pierwszy z załogą ludzką na
•r Księżyc 20 VII 1969. Wyprawę poprzedziły ośmioletnie próby przygotowawcze z pomocą statków kosmicznych: Mercury (Merkury), Gemini 
(Bliźnięta),  Ranger  (Wywiadowca),  Surveyor (Mierniczy), Lunar Orbiter (Oblatywacz Księżyca), w końcu Apollo l, który spłonął w czasie 
próby naziemnej 2811967, a wraz z nim trzej kosmonauci: V. Grissom, E. White, R. Chaffee. Następne cztery próbne już loty przeprowadzono na 
statkach Apollo 7-10, z tym że trzy loty Apollo 8-10 dokonano w sąsiedztwie Księżyca. Również następne po Apollo 11 wyprawy amer. na 
Księżyc w 1969-72 odbywały się za pomocą statków kosmicznych typu A.
W lipcu 1973 rozpoczęły się w ośrodku kosmicznych lotów załogowych w Houston wspólne ame-rykańsko-radz. spotkania astronautów, 
przygotowujące wspólny lot w pół. 1975 statku Apollo z radź. statkiem Sojuz.
A. MARKS Księżyc, Warszawa 1970; Kronika 1973.
•   182
APOSTOLSTWO ŚWIECKICH (ang. Laical Apo-stolate, franc. Apostolat laic, hiszp. Apostolado laico, łac. Apostolato laici, roś. Apostolstwo 
swie-tskich), nazwa przyjęta w Kościele katol. na u-powszechnianie doktryny Kościoła przez świeckie jednostki i organizacje spoleczno-polit., 
kierowane przez hierarchię kość., nastawione na obronę jej wpływów i utrzymanie tradycyjnego porządku społ., współcześnie usiłuje się 
przystosować do przemian społ. Inicjatorem a.ś. był papież Leon XIII, organizatorem Pius XI, który uczynił z organizacji p.n. Akcja Katolicka 
(występującej w różnych krajach również pod innymi nazwami, jak Liga Katolicka, Unia Katolicka itp.) gł. laicki instrument polit. Kościoła; 
reformatorem a.ś. stał się Jan XXIII, który wykorzystał powstanie po II wojnie świat, kilkudziesięciu międzynar. organizacji -> katolickich, zarej. 
w ONZ, by je zwią-

183 Appeasement
48
zać ściśle z hierarchią, jednak bez przyznawania prymatu którejkolwiek z nich.
•   183
APPEASEMENT [ang.; ''uspokajanie', "załagodzenie'], termin międzynar. powstały w W. Brytanii przed H wojną świat. — polityka łagodzenia 
napięć za wszelką cenę, której owocem był m.in. -» Pakt Monachijski.
M. 01LBERT The Rools of Appeasement', London 1966.
•   184
APTEKARSKIE ZNAKI (ang. Pharmaceutic Signs, franc. Signes pharmaceutiques, hisasp. Sig-nos farmaceuticos, roś. Aptiekarskije 
oboznacze-nija), jeden z najstarszych międzynar. systemów wypisywania recept, rozpowszechniony od średniowiecza, posługujący się 
ujednoliconymi skrótami tac., np. Rp. ('weź'), gtt (gutta 'kropla'), q.s. (quantum satis 'ilość dowolna') i znakami ustalonymi przez norymberski -> 
aptekarski system ważenia. Wiele podstawowych środków leczniczych oznaczano też znakami alchemicznymi. Od 1951 podstawowe leki są 
opisywane przez WHO w rejestrach -» Farmakopei Międzynarodowej.
R. REMBIELIŃSKI Historia farmacji. Warszawa 1963.
•   185
APTEKARSKI SYSTEM WAŻENIA (ang. Pharmaceutic System of Weight, franc. Systeme phar-maceutique de pesage, hiszp. Sistema 
farmacću-tico de pesaje, roś. Aptiekarskaja sistema wzwie-szywanija), jeden z najstarszych międzynar. systemów wag; w średniowieczu oparty na 
odważnikach starożytnego Rzymu, od XVI do XVIII w. w większości państw Europy (również w Polsce) — na systemie norymberskim 
(przyjętym 1546 w Norymberdze), którego jednostkami były funt =12 uncjom; uncja = 8 drachmom, drachma =' 3 skrupułom; skrupuł = 20 grań. 
Od końca XIX w. również w aptekarstwie zaczęło następować coraz powszechniejsze przejście na •-> metryczny system, a więc na -> kilogram, 
gramy i miligramy (w Niemczech 1872). O ile eur. a.s.w. wychodziły od funta o wadze ok. 360 g, to w azjatyckich największy odważnik był ok. 
15 g, dalsze miligramowe.
I. IHNATOWICZ Yademecum do badań nad historia XIX l XX wieku, t. I, Warszawa 1967.
•   186
ARABIAN OIL CO., jap. Arabian Sekiyn, największa jap. kompania naftowa zał. 5 VII 1958, ma koncesje na Płw. Arabskim w Nadbrzeżnej 
Strefie Neutralnej, które otrzymała od szejka Kuwejtu (na 44 i pół roku do 2002 r.), wspólnie z Japan Petroleum Trading Co. (tzw. pola naftowe 
Khafji). Produkcję rozpoczęto w 1961. Wejście Japonii na Srodk. Wschód, możliwe dzięki oferowaniu szejkatom wyższych zysków, wywołało 
ostrą konkurencyjną walkę anglo-amer.-hol. międzynarodowego kartelu naftowego. H. 0'CoNNOR Zmierzch naftowego Imperium, Warszawa 
1964; Japan Economic Yearbook 1970. Tohyo 1971.
•   187
ARABIA SAUDYJSKA (ang. Saudi Arabia, franc. Arabie Saoudite, hiszp. Arabia Saudita, roś. Sau-dowskaja Arawija), Królestwo Arabii 
Saudyjskiej, Al-Mamlaka al-Arabijja as-Sa'udijja, państwo w pd.-zach. Azji, na Plw. Arabskim, nad Zat. Per
ską i M. Czerwonym. Czł. ONZ. Pow. 2149,7 tyś. km2, 7740 tyś. mieszk. (1970; 1965—ok. 6034 tyś.); stoi. Ar-Rijad (ok. 300 tyś. mieszk.), ośr. 
kultu świata islamu Mekka (ok. 300 tyś. mieszk.). Graniczy z Jordanią, Irakiem, Kuwejtem, Omanem, Katarem, Zjednoczonymi Emiratami Arab-
skimi, Jemenem oraz Jemenem Pd,; granice pn. wytyczone były przez umowę bryt.-saudyjską podpisaną 20 V 1927 w Dżudda; granicę pd., z Je-
menem, ustalono w listopadzie 1939; rozgraniczanie szelfu kontynentalnego w Zat. Perskiej nastąpiło w wyniku podpisania 24X1968 w Teheranie 
układu z Iranem. Język oficjalny arabski. Waluta rial saudyjski = 20 kirszów. Święto nar. 2 XI, rocznica wstąpienia na tron króla Pajsala II w 
1964.
Stosunki międzynar.: po stuleciach okupacji tur., monarchia arab. utworzona po I wojnie świat. proklamowaniem 811926 królestwa Al-Hidżazu, 
uznanego przez W. Brytanię traktatem podpisanym 20 V 1927 w Dżudda z monarchą Ibn Sa-udem. Od 23 IX 1932 oficjalna nazwa: Królestwo 
A.S. Układy: z Jemenem podpisany w maju 1934, przedłużony w marcu 1953; z Kuwejtem 1942;
z Jordanią w sierpniu 1962. W czasie II wojny świat, w 1941 A.S. zerwała stosunki dyplomat. z Niemcami i Włochami; 1944 USA zbudowały w 
pobliżu miasta Az-Zahran wojsk, bazę lotn. W 1952-55 w konflikcie z W. Brytanią, która zaanektowała oazę Al-Burajmi. W 1956 A.S. zerwała 
stosunki dyplomat. z Francją i W. Brytanią, w związku z agresją na Suez, oraz z Izraelem, w związku z okupowaniem przezeń zatoki Al-Akaba. 
W listopadzie 1962 ustawowo zostało zakazane w A.S. niewolnictwo. A.S. od 1939 związana jest z kompanią naftową ->• ARAMCO, której 
opłaty za koncesje stanowią 80% dochodów państwa; poza tym koncesje posiadają kompanie:
American Independent Oil Co, Arabian Co, Getty Oil Co, Natomas i Sinclair Oil oraz wł. ENI i franc. Auxerap. Państw, instytucją A.S. jest 
PETROMIN (Generał Petroleum and Minerał Organization). Naftociąg dł. ok. 1900 km, prowadzący do portu Sajda w Libanie jest pod zarządem 
Transarabian-Pipeline Co (Tapline), związanej z ARAMCO. W czasie -—r kryzysu energ. A.S. w porozumieniu z ARAMCO obniżyła produkcję 
ropy o 2/3.
Od 24X1945 A.S. jest czł. ONZ oraz wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ, z wyjątkiem GATT i ILO.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan, Algieria, Argentyna, Austria, Belgia, ChRL, Czad, Dania, Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja (z przerwa 
1956-61), Ghana, Grecja, Holan-

49
Arabskie Konferencje 190
dla, Gwinea, Hiszpania, India, Indonezja, Irak, Iran, Japonia, Jemen, Jordania, Kanada, Katar, Kenia, Kuwejt, Liban, Libia, Mali, Malezja, Maroko, Mauretania, Meksyk, Nigeria, Norwegia, 
Oman, Pakistan, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tunezja. Turcja, USA, W. Brytania, Wenezuela. Wiochy.
W świecie muzułmańskim A.S. odgrywa szczególną rolę, ponieważ na jej terytorium znajduje się Mekka, miejsce urodzenia Mahometa, cel 
pielgrzymek wyznawców islamu z całego świata (w 1971/ /72—479 tyś., w 1972/73—645 tyś.).
Saudi Arabian Monelary Agency Anntial Report, ARAMCO Handbook 1960; WEP. Warszawa 1962, t. I, s. 325.-327;
D. HOWARTH The Desert King: Ibn Saud and his Arabia, New York 1964; J. G. SOULIE, W. R. BAILY 'Saudi Arabia in the Nineteenth Century, London 1965; L. CHAMPENOIS Le Royaume 
d'Arabie Saudite foce a 1'lslam Reyolutionnaire, 1953-1964, Paris 1966; A. EL WASSIE Education in Saudl Arabia, London 1970; The Middle East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 
589-612.
•   188
„ARABIC", nazwa bryt. parowca pasażerskiego zatopionego wraz z pasażerami (częściowo obywatelami USA) 19 VIII 1915 w pobliżu Irlandii 
przez niem. łódź podwodną; przedmiot sporu między rządem USA a rządem Rzeszy, podobnie jak zatopienie -> „Ancony" i ->• „Łuskami".
European War, US State Department, 3/1917.
•   189
ARABSKA GOSPODARCZA JEDNOŚĆ (ang. Arab Economic Unity, franc. Unitę economique arabe, hiszp. Unidad ecotaómica arabe, roś. 
Arab-skoje ekonomiczeskoje jedinstwo), nazwa integracyjnej konwencji państw arab., opracowanej 1957-62 z inicjatywy Ligi Arabskiej, podp. 
1962 przez Egipt, Jordanię,. Kuwejt, Maroko .i Syrię, 1963 przez Irak i Jemen, 1968 przez Sudan. Organem jej jest Rada A.G.J., od 1965 
działająca w kierunku utworzenia -> Wspólnego Rynku Państw Arabskich.
The Europa Yearbook 1972. A Wortd Sursey. vol. l, London 1972, s.. 112-121.
ARABSKA ORGANIZACJA D/S EDUKACJI, KULTURY I NAUKI -r Liga Arabska.
ARABSKA REPUBLIKA ISLAMSKA -^ Arabskie Unie.
ARABSKI BANK ROZWOJU ->• Liga Państw Arabskich.
•   190
ARABSKIE KONFERENCJE 1944-73 (ang. Arabian Conferences 1944-73, tranc. Conferences arabes 1944-73, hiszp. Conferencias arabes 
1944-73, roś. Arabskije konfieriencyi 1944-73). Pierwsze solidarnościowe narady szefów państw arab. zostały spowodowane w czasie n wojny 
świat, polityką W. Brytanii przygotowywania utworzenia państwa Izrael, udzieleniem 1942 Agencji -> Żydowskiej prawa osiedlania i wykupu 
bez ograniczeń w Palestynie. W sierpniu 1943 szefowie rządów Egiptu i Iraku postanowili przystąpić do utworzenia -> Ligi Państw Arabskich.
1944—w wyniku dyplomat. przygotowań, 25 IX-7 X w Aleksandrii, nastąpiło pierwsze spotkanie szefów rządów Arabii Saudyjskiej, Egiptu, 
Iraku, Jemenu, Libanu, Syrii i Transjordanii, którzy opracowali i sygnowali Protokół powołujący Komitet organizacyjny Ligi, w skład którego 
prócz przedstawicieli ww. państw w randze ministrów spraw zagr. wszedł także obserwator Palestyny.
Komitet ten, obradujący w Kairze, zakończył swe prace nad Paktem Ligi 3 III 1945, po czym tamże, 22 III 1945, szefowie ww. państw podpisali 
Pakt.
1950—w Kairze, 17 VI, szefowie rządów Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Jemenu, Libanu i Syrii podpisali Pakt obronny, do którego 2 II 1951 przy-
stąpił Irak, a 16 II 1952 Jordania (rozszerzony 1956).
1956—w Kairze, 6-12 III szefowie rządów Arabii Saudyjskiej, Egiptu i Syrii obradowali nad sytuacją wytworzoną zaostrzeniem przez Francję 
wojny w Algierii i zwiększeniem dostaw broni franc. dla Izraela. Podjęto uchwały zmierzające do rozszerzenia na inne państwa układów o 
wzajemnej natychmiastowej pomocy w wypadku napaści zbrojnej ze strony Izraela, zawartych 20X1955 przez Egipt i Syrię i 27 X 1955 przez 
Egipt i Arabię Saudyjską. W wyniku akcji dyplomat. 11 IV 1956 Syria podpisała podobny układ z Jordanią, a 21 IV 1956 Jemen z Egiptem i 
Arabią Saudyjską. Konflikt zbrojny W. Brytanii, Francji i Izraela z Egiptem, który wybuchł w październiku 1956 w związku z —>• Sueskim 
Kanałem spowodował, że 6-15X11956 odbyła się konferencja szefów państw członkowskich Paktu obronnego 1950, którzy postanowili go 
rozszerzyć. W nowej formie podp. 15X11956 Pakt Zbiorowego Bezpieczeństwa wprowadził automatyczność wzajemnej pomocy w przypadku 
napaści ze strony W. Brytanii, Francji czy Izraela i utworzenie stałego Komitetu wojskowego.
1957—w Kairze, 25-28 II, narada szefów rządów Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Jordanii i Syrii: ustaliła warunki strony arab. zakończenia konfliktu 
sueskiego.
1958—w Tangerze, 28-30 IV, konferencja szefów rządów państw ->- Maghrebu w sprawie pomocy dla walczącej z Francją Algierii. Z kolei 17-
20 VI, w Tunisie odbyła się konferencja tychże państw, która postanowiła utworzyć stały sekretariat Maghrebu.
1961—w Rabacie, l III, narada szefów rządów państw Maghrebu w sprawie rokowań alg.-francuskich.
1963—w Kairze, 16 IV, spotkanie szefów rządów Egiptu, Syrii i Iraku i proklamowanie federacji tych państw p.n. ->- Zjednoczona Republika 
Arabska.
1964—w Kairze, 13-161, z inicjatywy ŻRĄ I konferencja szefów państw i rządów krajów członkowskich Ligi Arab.; postanowiono przystąpić do 
planowego rozwiązywania konfliktów międzyarab., oraz przyjęto wspólne zasady walki z imperializmem i z agresywną polityką Izraela. II 
konferencja na szczycie odbyła się tegoż roku, 5-11 IX, w Aleksandrii; główne tematy: kwestia palestyńska, powszechna współpraca wojsk, 
państw arab. w ramach Paktu Zbiorowego Bezpieczeństwa, budowa zapory na rzece Jamnik w Jordanii.
1965—w Casablance, III konferencja na szczycie, 13-17 IX, przy nieobecności Tunezji; opracowano i przyjęto, jako aneks do Karty -> Ligi 
Państw Arabskich, Pakt Solidarności, w 6 art. określający zasady stosunków między państwami członkowskimi.
1966—w Kairze, IV konferencja na szczycie,

14-17 UL .yi^-etaych decyzji. .       rzycie, la żadnych W^ konferenc^^ s^^
^ff^^^: ,
^^s^s^^sz- •
y^^sy.^S^^"- 1 ^^^'^^•.'s^
lennicy: Alsle-^o i Tunezja; P"^.. dniu opuś-Kuwejt, ^"^"s^dan). W ostatmm ^n ^ g^^
?"^1^ S ^"l^S.1.^
^^FSofe1^^'"0"" ^-ś^-aas^S
gS TrS.i-'-"^, „d«. "'•i,^; S -„(l _- lontewr S^ ototeBiB* ,S'°"t,B.  co«°
Ssrrp^^iy^s?. t^ li^^^-^"2.^
^ńsw sfederowany                 ^dansko-   cycł ^^Weren^^rK^ ^da^  ^
^^.^^Cffi^ s^%i5 rs^3^^?. ^
roenu p.d•'u6w (Bahrapu, ^'-„d i Marote), n®z)i), ^"Tkrótó^' ^^d^ Talestyóstó^o Emir. A^-anu) i l 
przy^00^, ^61 Jordanu,
.   191        .„„ w ONZ (ang.A1^10
—                            .r!>h która uzy^
-»^ '"gg' ^^°%;.:..% ^^ffi,^^^-^ 
^•,':T%.'AS.'^S•t--r°•te;,
1^»^^"^ S^^^S'"^-1—""""'-
^sr^&^S S%^^^
termin międzyn". ^ państw arab. posi  ^
^•^zrrTpy^e^^^^^^^^             • cych złoża ropy      ^   ^Cp w\tyczne: wy-mulowana P^^ 
następu)^ ^oncesiacb,
S^en^a^^^
. co,n,to« » s„% KOBII* N"10" A„bfc.P»
l»ittn» "" » Konetel 'i;'""' ,o8<»no»»?»
. K.1 ^s". ^'S.^,^^ - • ^&.ST»5Tff&^
^   Sekretariacie CgZ   Organizac)i Krf^^ 50-- 5   arab. P"^1'^--. OPEC), a 911^ organizac)?
L •^•^ipo^^Ss^i & ^^•a5"?^^!^^
instytucie A^y ""arfy Porozumie-
INOC, ^""Tow Naftowe, ^"^edzibie wy:
powszechne Tow.      ^ynac)! wdz^"^^panii
&^^^^          :
^^ss^.^-s;.1^^ i
gn»«t> .«""'"L» i to."""„"KS»t.B -
ss ? i^.^^ss ^ i
s^^'
^K.rf°^,°,^g,^^^^
. »*".—So'';%%°•,Q;SgllS&». , , ; ^'"""w^s.^0 tww
•-  WAK®?. ZSteUch.

51
ArbitrażeWiedeńskie 196
•   193
ARABSKIE UNIE (ang. Arab Federations, franc. Unions arabes, hiszp. Uniones arabes, roś. Arab-skije unii), międzypaństwowe federacje krajów 
arab., postulowane przez panarabizm, od końca lat 50-ych XX w., w następujących wariantach:
Unia Egiptu z Syrią, utworzona l II 1958 p.n.
•>• Zjednoczona Republika Arabska (ŻRĄ); 28 IX 1961, w wyniku wojsk, zamachu stanu Syria wycofała się z Unii.
Federacja Iracko-Jordańska, proklamowana 14 II 1958 przez haszymidzkich monarchów obu państw p.n. Arab. Państwa Federalnego; 
zlikwidowana w lipcu 1958 przez rewolucję w Iraku, która obaliła monarchię i proklamowała republikę.
Konferencja Zjednoczonych Państw Arab. powstała 8 III 1958 w drodze umowy między ŻRĄ a Jemenem, rozpadła się 25X111961 po wcześniej-
szym (281X1961) wystąpieniu Syrii ze ŻRĄ. 0-ficjalną przyczyną było ogłoszenie w grudniu 1961 poematu antysocjalist, krytykującego politykę 
ŻRĄ, którego autorem był władca Jemenu, imam Ahmad ibn Jahja.
Federacja Egiptu, Syrii i Iraku, której utworzenie uzgodniono 17 IV 1963 układem o zasadach przeprowadzenia referendum powszechnego w tej 
sprawie; nie została zrealizowana na skutek wewn. kryzysu w Syrii.                       '
Unia Prezydencka Egiptu (ŻRĄ) z Irakiem, istniała w formie Egipsko-Irackiej Rady Prezydenckiej od 25 V 1964 do lipca 1968, kiedy w Iraku 
doszedł do władzy, drogą zamachu stanu, rząd przeciwny Unii.
Federacja Arabska Egiptu, Libii, Sudanu i Syrii, zainicjowana 26 XII 1969 podpisaniem przez szefów rządów trzech pierwszych państw (bez 
Syrii) tzw. Karty Trypolisu, ustalającej zasady ścisłej współpracy polit., militarnej i gosp., potwierdzone 8X11970 przez te rządy, a 27X11970 
także przez rząd Syrii. Formalnie Federacja została u-tworzona, w nieobecności szefa rządu Sudanu, przez Egipt, Libię i Syrię 17 IV 1971 tzw. 
układem Bengazi. Sudan zapowiedział przystąpienie w późniejszym terminie.
Unia Egiptu i Libii, zapowiedziana 2 VIII 1972 przez szefów tych państw (po naradach w Tobru-ku i Bengazi) jako „całkowita unia" p.n. Zjedno-
czona Rep. Arabska, miała być realizowana etapami do l IX 1973, kiedy to miał o zjednoczeniu zdecydować plebiscyt. Na skutek zasadniczych 
różnic co do ustroju nowego państwa do plebiscytu nie doszło.
Unia Libii z Tunezją proklamowana 1211974 przez prezydentów Burgibę i Kadafiego p.n. Arabska Rep. Islamska nie została zrealizowana na 
skutek opozycji wewnętrznej w Tunezji. Le Monde 20 IV 1971; Trybuna Ludu 3 VIII i 19 IX 1972;
Kromka 1973 i 1974.
•   194
ARABSKI PÓŁWYSEP (ang. Arabian Peninsula, franc. Peninsule arabique, hiszp. Peninsula Ara-biga, roś. Arawijskij połuostrow), największy 
ptw. Azji, o pow. ok. 3 min km2, otoczony od wsch. Zat. Perską i M. Arabskim, od pd. O. Indyjskim, od zach. M. Czerwonym; bogaty w złoża' 
ropy naftowej. Na P.A. leżą: Arabia Saudyjska, Bahrajn, Jemen, Jemen Pd., Katar, Kuwejt, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie.
G. ANTONIUS The Arab Awaking, London 1938; E. Rossi Documentt sul' Origine e gli Syiluppl delia Questione Araba (1875-1944), Roma 1944; J. J. BERRELY La Peninsule arabique. Paris 1959; 
The Middle East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 931.
•   195
ARAMCO, Arabian American Oil CO., jedna z największych amer. kompanii naftowych na Płw. Arabskim, zał. 1933, ma koncesje na 66 lat 
(do 1999); główne pola naftowe w Arabii Saudyjskiej, a także w Strefie Neutralnej leżącej między Arabią Saudyjską a Irakiem; dysponujące 
transarab. naftociągiem, prowadzącym ropę z rejonu Az-Zahran w Arabii Saudyjskiej przez Jordanię i Syrię do portu Sajda w Libanie nad M. 
Śródziemnym, administrowanym przez Trans-Arabian Pipe-line Company. Koncesje otrzymane 1939 od Arabii Saudyjskiej, również na 66 lat 
ARAMCO zwróciła rządowi Arabii Saudyjskiej układem z 24 III 1963. Właścicielami kompanii są: z 30% wkładem —r Standard Oil Co. of 
California, -»• Texaco, Inc. i —r Standard Oil Co. (New Jersey) oraz 10% wkładem Socony Mobil Oil Co.;
ARAMCO pozostaje więc pod ścisłą kontrolą
•f Naftowego Kaneli. Międzynarodowego. Wydobycie w 1970—ok. 175 min t brutto, tj. 7,5% ogólnego wydobycia świat. (2334 min t brutto w 
1970). Plany ARAMCO przewidywały potrojenie wydobycia do 1974 i wysunięcie Arabii Saudyjskiej na 3 miejsce w świecie w produkcji nafty 
(po Wenezueli i Iranie) przy założeniu, że przy świat, wzroście produkcji przewidywanym na ok. 3400 min t brutto udział ARAMCO wzrośnie do 
15%. Zakładano także, że dochody Arabii Saudyjskiej, które 1970 wyniosły 950 min dół., po podwyżce teherańskiej (-> OPEC) osiągną ok. 5 mld 
w 1974. Rezerwy nafty, kontrolowane przez ARAMCO, oceniane są na 20 mld t. Koszty wydobycia w Arabii Saudyjskiej uznane są za .najniższe 
w świecie. Nowa sytuacja powstała 1973/74 w związku z -» kryzysem energetycznyrn i czasowym embargiem na eksport ropy z Arabii 
Saudyjskiej do USA oraz w związku z atakami w kongresie USA na ARAMCO o zwiększaniu swych zysków aktywnym współudziałem w po-
głębianiu kryzysu.
H. 0'CoNNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 15, 354, 423 i in.; Le Monde nr 8208, 5 VI 1971; The Middle East and North Africa 1973-74, London 1973.
•   196
ARBITRAŻE WIEDEŃSKIE 1938 i 1940 (ang. Vienna Arbitraments 1938 and 1940; franc. Ar-bitrages dc Vienne de 1938 et 1940; hiszp. Ar-
bitrajes de Viena 1938 y 1940; roś. Wienskije arbitraży 1938 i 1940, niem. Wiener Schiedspruche), termin międzynar.—dwa orzeczenia w 
sporach granicznych: l) w sprawie granicy węgiersko-czechosł., ogłoszony 29X1938 w Wiedniu przez narzuconych obu stronom arbitrów, 
którymi byli min. spraw, zagr. Rzeszy i Włoch, J. v. Ribben-trop i G. Ciano; Węgry otrzymały ok. 12 400 km2 z 1064 tyś. mieszk., w tym miasta: 
Koszyce (Kas-sa), Użhorod (Ungwar), Mukaczewo (Munkacs), Nowe Zamki (firsekujvar) i Beregowo (Beregs-zasz); poza tym Słowacja musiała 
odstąpić -> V-krainie Zakarpackiej miasta Huszt i Secoljusz. Delimitacja nowej granicy nastąpiła 10X11938. Cesje te zostały anulowane 
wynikiem II wojny światowej; 2) w sprawie granicy węgiersko-rum.,

197 Arbitraż gospodarczy
52
ogłoszone 30 VIII 1940 przez tych samych arbitrów; wypadło również na korzyść Węgier, przyznając im utraconą Traktatem Trianon część Sied-
miogrodu.
BRUNS-GRETSCHANINOW PoKtische Yertrage, Bd. 1-5, Berlin 1936-42, T. 3; Ć. A. COLLIARD Droit international et hisfoire dtplomatigue. Paris 1952.
•   197
ARBITRAŻ GOSPODARCZY (ang. Economical arbitration, franc. Arbitrage economique, hiszp. Arbitraje económico, roś. Ekonomiczeskij 
arbitraż), termin przyjęty w krajach socjalist. na o-kreślenie instytucji rozjemczych, utworzonych po I wojnie świat, w ZSRR, a po II wojnie świat. 
w krajach demokracji lud.; rozstrzyga na zasadzie wyłączności spory majątkowe między jednostkami gospodarki uspołecznionej. W Polsce a.g. 
został powołany 5 VIII 1949, ujednolicony 1958, a znowelizowany 16 II 1960; organami są, zgodnie z zasadą dwustopniowości, okręgowe ko-
misje arbitrażowe przy prezydiach WRN (I instancja) oraz Główna Komisja Arbitrażowa przy Ministerstwie Finansów (II instancja). Dla sto-
sunków międzynar. szczególnie istotne znaczenie mają orzeczenia dotyczące sporów między centralami handlu zagr. a producentami towarów 
eksportowych lub przedsiębiorstwami importującymi za pośrednictwem przedsiębiorstw handlu zagranicznego.
Na podstawie doświadczeń a.g. powstał jednolity system a.g. w stosunkach handl. między państwami RWPG. W Polsce orzecznictwo arbitrażowe 
w sprawach gosp. ogłasza miesięcznik „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego".
W. KUFEL, M. TYCZKA Państwowy arbitra! gospodarczy, Warszawa 1957; Dz.U. z 1950 póz. 189, 1955 póz. 84, 1960 póz. 148, 1961 póz. 195 (znowelizowany tekst), 1968 póz. 36;
Orzecznictwo Arbitrażowe za lata 1949-1958, red.: A. Wolter, Warszawa 1960; Orzecznictwo Arbitrażowe. Zbiór tez. za lata 1959-1969, red.: W. Maliszewski, Warszawa 1970; H. DAWI-DOWICZ 
Państwowy arbitraż gospodarczy. Katowice 1971.
•   198
ARBITRAŻ HANDLOWY MIĘDZYNARODOWY (ang. International Commercial Arbitration, franc. Arbitrage commercial international, 
hiszp. Arbitraje commercial internacional, roś. Mieżdu-narodnyj torgowyj arbitraż), przedmiot konwencji międzynar. traktujący o rozjemstwie w 
sporach o interpretacje kontraktu zawartego przez osoby fiz. lub prawne dwu lub kilku różnych państw. Z inicjatywy LN 241X1923 w Genewie 
został podpisany protokół o klauzulach arbitrażowych, które umawiające się strony mogą włączać do swych kontraktów pod warunkiem, że 
prawodawstwo państw macierzystych uznaje te kontrakty za zobowiązania handlowe. Polska przystąpiła do m.a.h. 26 VII 1931. Uczestnicy: 
Albania, Austria, Belgia, Brazylia, Cejlon, Czechosłowacja, Curacao, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Gujana Bryt., Hiszpania, Holandia, 
Honduras Bryt., India, Irlandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Luksemburg, Monako, Norwegia, Pakistan, Polska, Portugalia, Rodezja Pd., 
Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Suri-nam, Tanganika, Urugwaj, W. Brytania, Włochy. Po II wojnie świat, z inicjatywy ECOSOC m.a.h. był 
przedmiotem Konferencji NZ w Nowym Jorku, 1958 (UN Conference on International Commercial Arbitrament), która opracowała dwie kon-
wencje o m.a.h.: l. Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagr. orzeczeń arbitrażowych, podpisana 10 VI 1958 w Nowym Jorku. Polska przy-
stąpiła do tej konwencji 3X1961. Uczestnicy:
Austria, Białoruś. SRR, Bułgaria, Cejlon, Czechosłowacja, Ekwador, Filipiny, Finlandia, Francja, Holandia, India, Izrael, Japonia, Kambodża, 
Maroko, Niger, Norwegia, NRP, Polska, Rep. Mal-gaska. Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Syjam, Szwecja, Tanganika, Tanzania, Ukr. SRR, 
Węgry, ŻRĄ i ZSRR. 2. Konwencja o m.a.h., podpisana 21 IV 1961 w Genewie. Polska przystąpiła do tej konwencji 711964. Konwencja ma 
zastosowanie (art. l):
„do umów o arbitraż zawieranych w celu rozstrzygania sporów wynikających przy dokonywaniu transakcji handlu międzynarodowego między osobami tak fizycznymi, jak i prawnymi, które w 
chwili zawierania takich umów mają stałe miejsce zamieszkania bądź swoją siedzibę w różnych umawiających się państwach" oraz do procesów i orzeczeń arbitrażowych opartych na umowach 
określonych szczegółowo tą konwencją. „Dla rozpoznania sporów... cudzoziemcy mogą być wyznaczeni na arbitrów".
Powołany na podstawie konwencji Komitet Specjalny ma za zadanie wyznaczyć w odpowiedzi na prośbę stron, jednego arbitra lub kolegium arbi-
trażowe oraz oznaczyć miejsce i reguły arbitrażu handlowego. Załącznik do konwencji ustala skład i tryb działania Komitetu, wybieranego przez 
Komitety krajowe Międzynar. Izby Handlowej. Wyniki wyborów podawane s4 do wiadomości Sekr. Gen. ONZ. Uczestnicy: Austria, Białoruś. 
SRR, Bułgaria, Czechosłowacja, Górna Wolta, Jugosławia, NRD, Polska, Rumunia, Ukr. SRR, Węgry, ZSRR. Z inicjatywy ONZ internacjonali-
zacji arbitrażu handl. mają służyć odbywające się co 4 lata od 1962 międzynar. kongresy arbitrażu handl. (IV odbył się 1973 w Moskwie). W 
ramach regionalnych integracji gosp. wystąpiły równocześnie tendencje powołania do życia regionalnych międzynar. sądów arbitrażowych d/s 
wymiany nauk., tak jak istnieją międzynar. sądy arbitrażowe d/s Żeglugi Morskiej i Śródlądowej (m.in. Czechosłowacji, NRD i Polski w Gdyni) 
czy Międzynar. Izby Arbitrażowe Bawełny i Wełny. Polska uczestniczy w konwencji eur. o m.a.h., podp. w Genewie 21 IV 1961 (Dz.U. z 1964, 
póz. 270, 271).
W 1957 ukazał się w Paryżu ang.-franc. zbiór ustawodawstwa arbitrażowego eur. i amer. państw NATO pt. Arbitrage International Commercial. 
W USA Amer. Stów. Arbitrażu, American" Arbitration Assoc. publ. od 1927 rocznik Yearbook of Commercial Arbitration.
Państwa czł. RWPG podp. 26 V 1972 w Moskwie konwencję o rozstrzyganiu w drodze arbitrażu sporów cywilno-prawnych, wynikających ze 
stosunków współpracy gosp. i naukowo-techn. (DZ..U. 1974, nr 7, póz. 37 i 38).
Dz.U. z 1932, nr 84, póz. 648 i 649; Dz.U. z 1962 nr 9, za}. do póz. 41 i 42; Dz.U. z 1964 nr 40, póz. 270 i 271; Umowy Międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawnego, red.:
E. Wierzbowski, Warszawa 1966.
•   199
ARBITRAŻ MIĘDZYNARODOWY (ang. International Arbitration, franc. Arbitrage international, hiszp. Arbitraje internacional, roś. Mieżdu-
narodnyj arbitraż), termin międzynar.—międzynar. sądownictwo rozjemcze (polubowne), instytucja prawa międzynar., przedmiot konwencji mię-
dzynar. od 1899, daty opracowania i zaaprobowania przez I Haską Konferencję pokojową Kon-

53
Arbitraż w systemie RWPG 202
wencji o Arbitrażu i ustanowienia ->• Stałego Trybunatu Arbitrażu. Wg tej Konwencji (a także z 1907):
„Arbitraż międzynar. ma na celu załatwianie sporów między państwami przez sędziów pochodzących z ich wyboru i na podstawie poszanowania 
prawa; z poddania się arbitrażowi wynika zobowiązanie poddania się w dobrej wierze wyrokowi". Wcześniej jeszcze Postanowienia a.m. są za-
warte w art. 12 Aktu Końcowego Konferencji Berlińskiej 1885 i w art. 116-118 Aktu Generalnego z Algeciras. Również II Konferencja Haska 
1907 wprowadziła zasady a.m. do konwencji o —>• pokojowym rozwiązywaniu sporów międzynar. Po I wojnie świat., uchwalony na 
Konferencji Wersalskiej 1919 Pakt LN, zobowiązał w art. 12 członków Ligi, w wypadku gdyby powstał między nimi spór, do „postępowania 
rozjemczego". Również z inicjatywy LN opracowane zostały klauzule arbitrażowe, tzw. Genewskim Protokołem z 24X1923; nie wszedł on 
jednak w życie, ponieważ ratyfikowało go tylko l państwo. 261X1928 Zgromadzenie LN uchwaliło rezolucję zalecającą zawieranie umów 
arbitrażowych na podstawie załączonego do rezolucji tzw. Genewskiego Aktu Generalnego w sprawie pokojowego załatwiania sporów. Po II 
wojnie świat. Karta NZ w art.: 2, 14, 33 i 36 zaleca pośrednio lub bezpośrednio pokojowe rozwiązywanie sporów drogą negocjacji, mediacji i 
arbitrażu. Komisja Prawa Międzynar. ONZ uchwaliła 2 VIII 1952 tymczasowy projekt Kodeksu A.M. Po zebraniu opinii rządów. Komisja 
zredagowała 1958 projekt reguł procedury arbitrażowej. Zgr. Og. NZ 4X11958, Rez. 1262/XIII poleciło Komisji opierając się na tych regułach 
opracowanie Traktatu o A.M.
Historyczny rejestr a.m. sporządzony przez A. M. Stuyta obejmuje 231 a.m. w latach 1794-1899, z kolei 177 w 1900-39 i 21 w okresie 1940-71.
Polska posiada umowy bilateralne arbitrażowo-koncyliacyjne z Austrią 1926, Brazylią 1933, Bułgarią 1929, Chile 1929, Danią 1926, Finlandią 
1927, Holandią 1930, Rumunią 1929, Szwajcarią 1925, Szwecją 1925, USA 1928 i Węgrami 1928.
A. LAPRADELLE, N. POLITIS Recueil des Arbitrages Interna-tionaux, vol. l pour les annees 1798-1855, Paris 1905; vol. 2 pour les annees 1856-1872, Paris 1924; R. J. N. BAKER The Genem 
Protocol for the Pacific Settiement of International Disputes, London 1925; B. WINIARSKI Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie. Warszawa 1928; S. DOTOEMONT L'arbitrage international et te 
Conseil de la SdN, Geneve 1929; M. FA-RAGGI L'Acte Generale d'Arbitrage, Paris 1935; A. M. STUYT Survey of International Arbitrations 1794-1938, London 1939;
Systematic Survey of Treaties for the Pacific Settiement of International Disputes 1928-48, Vol. 3, UN New York 1949;
K. S. CARLSTON Worid Court Opinion on international Arbitration, w. The Arbitration Journal 5/1950; L'heure de conciliation comme modę de reglement pacifique des litiges, w: European 
Yearbook 1957; A Survey of Treaty Provisions for the Pacific Settiement of International Disputes 1949-1962, Vol. 5, UN N. York 1966; O. R. JOUNG The Intermedia-ries. Third Parties in 
International Crisis, Princeton 1967, s. 427; A. M. ALEXANDER Survey of International Arbitrations 1794-1970, Leyden 1972, s. 585.
•   200
ARBITRAŻ MORSKI (ang. Maritime Arbitration, franc. Arbitrage maritime, hiszp. Arbitraje maritimo, roś. • Morskoj arbitraż), dział arbitrażu 
handlowego, przedmiot porozumień międzynar. W krajach socjalist. istnieją krajowe sądy arbitrażowe, jak Morskaja arbitrażnaja komissja,
zat. 1930 przy Ogólnozwiązkowej Izbie Handlowej ZSRR, czy Kolegium Arbitrów, utworzone 1949 przy -> Polskiej Izbie Handlu Zagranicz-
nego; a także powstały na podstawie porozumienia Izb Handlu Zagranicznego Polski, Czechosłowacji i NRD, z 17 VI 1939, z siedzibą w Gdyni, 
Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy d/s Żeglugi Morskiej i Śródlądowej ^- Rozhodci Soud pro Namorni a Vnitrozemskou Plavbu ve Gdyni — 
Internationales Schiedsgericht fur See- und Bin-nenschiffahrt in Gdynia. Przewodniczącym jest kolejno co roku przewodu, jednej z krajowych Izb 
Handlu Zagranicznego. W krajach kapitalist. dominuje nadal a.m. —r Lioyda w Londynie, o-pierający się na prawie ang., akceptowany odpo-
wiednią klauzulą w większości dokumentów obrotu mor. tych państw.
S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 292-299.
•    201
ARBITRAŻ WALUTOWO-DEWIZOWY (ang. Currency Arbitration, franc. Arbitrage des chan-ges, hiszp. Arbitraje de cambio, roś. Walutno-
die-wiznyj arbitraż), termin międzynar. — proste lub złożone operacje walutowe na jednym lub kilku rynkach. A.w.-d. zajmują się wielkie banki 
kapitalist., których specjalne wydziały utrzymują stałą łączność z najważniejszymi rynkami pieniężnymi świata.
•    202
ARBITRAŻ W SYSTEMIE RWPG (ang. Arbitration in the CMEA System, franc. Arbitrage au systeme du CAEM, hiszp. Arbitraje en el 
sistema del CAME, roś. Arbitraż w sistiemie SEW), do l VI 197 3 przedmiot niezakończonej kodyfikacji i nie opracowanej ostatecznie konwencji, 
której organem—w myśl postulatów Polski—winien być Międzynar. Sąd Arbitrażowy RWPG. W listopadzie 1972 w Warszawie odbyła się 
międzynar. konferencja w sprawie odpowiedzialności majątkowej państw RWPG, która zainicjowała opracowanie projektu konwencji w tej 
sprawie, obejmującej również odpowiedzialność majątkową w ramach międzynar. współpracy gosp. przedsiębiorstw uspołecznionych.
Od 1962, daty podp. przez kraje członkowskie RWPG Konwencji o ogólnych warunkach dostaw towarów pomiędzy organizacjami krajów 
RWPG i innych dokumentów regulujących poszczególne dziedziny ich współpracy gosp. i naukowo-techn., rozpoczął się proces ujednolicania 
a.g. prowadzonego przez sądy arbitrażowe krajowych ->• Izb Handlu Zagranicznego. W uchwalonym na XXV sesji RWPG Kompleksowym 
Programie RWPG postanowiono:
„rozszerzyć uprawnienia narodowych organów arbitrażowych handlu zagranicznego przekazując do ich kompetencji spory cywilnoprawne pomiędzy organizacjami gospodarczymi powstające 
przy realizacji różnorodnych form współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej pomiędzy krajami członkowskimi RWPG; rozszerzyć wymianę informacji (łącznie z wymianą decyzji 
arbitrażowych) pomiędzy organami arbitrażowymi krajów członkowskich RWPG; zbliżyć i zunifikować procedurę załatwiania spraw w narodowych organach arbitrażowych przy izbach 
handlowych krajów członkowskich RWPG".
Jedynym międzynar. sądem arbitrażowym w systemie RWPG jest zał. 1959 przez Izby Handlu Zagr. Polski, NRD i Czechosłowacji Międzynar. 
Trybunał Arbitrażowy d/s Morskich i Śródlądo-

203 Archeologia
54
wych w Gdyni. W poprzednim okresie spory między armatorami tych trzech państw rozstrzygał Międzynar. Trybunał Arbitrażowy w Londynie.
Kompleksowy Program..., Warszawą(il971, s. 127; Międzynarodowa Konferencja w sprawie odpowiedzialności majątkowej państw RWPG, w: Prawo i życie 23 XI 1972.
•    203
ARCHEOLOGIA [gr. archaiologia 'opowiadanie o dawnych dziejach'], (ang. Archeology, franc. Archeologie, hiszp. Arqueologia, roś. 
Archieoło-gija) nauka o starożytnościach (prehistoria); przedmiot zorganizowanej stałej współpracy międzynar.;
prace archeologiczne w 2 pół. XX w. odbywają się w większości na zasadach ustalonych przez UNESCO i zazwyczaj pod egidą UNESCO, które 
patronuje także pracom nad Atlasem Archeologicznym Świata.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Inst. Studiów Liguryjskich, Intcrnational Institute for Ligurian Studies, zat. 1947, z siedzibą w Rzymie; prowadzi badania archeologiczne i lingwistyczne; publ. Reyista de Esfudios 
Ligures;
Międzynar. Komitet UNESCO d/s Pomników, Zabytków Artystycznych i Historycznych oraz Wykopalisk Archeologicznych, UNESCO International Committee on Monuments, Artistic and 
Historical Sitcs and Archaeological Excavations, żal. 1946, z siedzibą w Paryżu;
Międzynar. Stów. A. Klasycznej, International Association for Ciassical Arehaeology, zat. 1945, z siedziba w Rzymie;
publ. Fasti Archaeologici;
Międzynar. Stów. Nauk Prehistorycznych i Protohistorycz-nych, International Union of Prehistorie and Protohistoric Scienccs, za}. 1931, z siedzibą w Genewie; publ. Bibliography, organizuje co 
4 lata międzynar. kongresy (VIII— 1970);
Międzynar. Stów. Papirologów, International Association of Papyrologists. zat. 1947, z siedzibą w Brukseli;
Stów. Archelogów Ceramiki Rzymskiej, Rei Cretariae Ro-manae Fautores, zat. 1952, z siedzibą w Zurychu; publ. Ada Annales.
Światowe czasopisma:  L'Archeologie (Paryż), American lournal of Arehaeology (Nowy Jork), Antiquity (London), Prahistorische Zeitschrift 
(Berlin).
Polska bierze aktywny udział zarówno w pracach organizacji międzynar., jak też w ekspedycjach archeologicznych. Pracami badawczymi kieruje 
Inst. Historii Kultury Materialnej PAN. Czasopisma poi.: Archeologia, Wiadomości Archeologiczne, Przegląd Archeologiczny, Kwartalnik Hi-
storii Kultury Materialnej, Inventaria, Archeologia, Światowi!, Archeologia Polski.
J. KOSTRZEWSKI Historia badań archeologicznych w Polsce, Poznań 1952; S. J. DE LAET Archeologia i jej problemy. Warszawa 1960; G. E. DANIEL A Hundred Years of Arehaeology, New York 
1960; I Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, Warszawa 14-18 IX 1965, Warszawa 1968, t. 1-6, w jeż. ang., franc., niem., poi. i roś.; Underwater Arehaeology: A Nascent 
Discipline, UNESCO Paris 1972, s. 306;
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•    204
ARCHITEKTURA [gr. architektón 'budowniczy'], (ang. Architecture, franc. Architecture, hiszp. Ar-quitectura, roś. Architiektura), termin 
międzynar. oznaczający różnie w różnych czasach definiowaną sztukę budownictwa; od 1867 przedmiot stałej zorganizowanej współpracy 
międzynarodowej. Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja Architektów Pejzażystów, International Federation of Landscape Architects, zat. 1948, z siedzibą w Londynie; publ. IFLA Journal;
Międzynar. Federacja Architektów Wnętrz, International Federation of Interior Design, zat. 1963, z siedzibą w Szafuzie (Szwajcaria);
Międzynar. Unia Architektów, International Union of Architects, powstała 1948 z fuzji Permanent International Com-mittee of Architects, zat. 1867 oraz Reuniones Internationales d'Architects, 
zat. 1931; zadania: rozwijanie współpracy międzynar. w catym świecie; posiada statut doradczy (B)
ECOSOC i UNESCO; w łączności w WHO i ILO; organizuje konkursy międzynar. Siedziba: Paryż; publ. VIA Bulletin d'lnformation:
Międzynar. Unia Architektek, International Union óf Women Architects, zat. 1963, z siedzibą w Paryżu;
Międzynar. Unia Studentów A., International Union of Stu-dents in Architecture, zał. 1963, z siedzibą w Madrycie.
Poza tym regionalne związki architektów: EWG, panamer., franc.-amer. i bryt. Wspólnoty. 1928-59 odbywały się, z inicjatywy Le Corbusiera, 
Kongresy Międzynar. A. Nowoczesnej, Congres Internationaux d'Architecture Modernę (CIAM). Komitet A. i Urbanistyki PAN wydaje Kwartal-
nik Architektury i Urbanistyki.
LE COKBUSIER Vers une architecture, Paris 1924; L. MICHAE-Lis Contemporary Structure of Architecture. New York 1951;
P. L. NERVI Construire corretamente, Milano 1950; W. Gno-pnis Scope of Totat Architecture, London 1956; F. L. WRIGHT A Testament, New York 1957; O. NEWMAN Frontiers in Architecture, 
CIAM 1959 in Otterlo, New York 1961; Dic-tionnaire de l'architecture modernę, Paris 1964; J. WISŁOCKA Dom i miasto jutra. Warszawa 1971; Yearbook of International Organizations, 1973.
•    205
ARCHIWA (ang. Archives, franc. Archives, hiszp. Archivos, roś. Archiwy), przedmiot konwencji międzynar., zawartej 6 III 1922 w Rzymie, 
oraz zorganizowanej współpracy międzynar. pod patronatem UNESCO. Org, międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynarodowa Rada d/s A., International Councii on Archives — Conscii international des archives, zat. 1948, z siedzibą w Paryżu; zadania: organizowanie kongresów (co 4 lata) i wymiany 
doświadczeń oraz udzielanie pomocy techn. krajom rozwijającym się; tączy międzynar. i krajowe stowarzyszenia archiwistów oraz naukowców z dziedziny archiwistyki z 76 państw. Posiada 
statut doradczy (A) UNESCO. Publikuje: Archiwum, Annuaire international des Archives, Bibliographie selectiye des guides des archives, Lexicon of archiye terminology, Handbook on archivat 
Legislation.
VII Międzynar. Kongres A., zwoływany co 4 lata pod egidą UNESCO, odbył się w sierpniu 1972 w Moskwie.
Polska uczestniczy w Rzymskiej Konwencji archiwalnej z 6 III 1922 (Dz.U. 1924, póz. 601) oraz w umowie RWPG z 281X1962; poza tym za-
warła umowy o rozdziale akt archiwalnych po. I wojnie świat, z Austrią 2011930 (Dz.U. 1931 póz. 229 i 1933 póz. 291, 292) oraz z Czecho-
słowacją 811 i 14»IV1927 (Dz.U. 1928, póz. 73-80 oraz póz. 796).
Gnidę international des archives: Europę, Paris 1934; The Na-tional Archives of Latin America, New York 1945; Regulamin zasobów archiwalnych RWPG z 28 IX 1962; E. POSNER American 
State Archives, New York 1964; Podstawowe dokumenty RWPG, Warszawa 1972, s. 165-166; Yearbook of International Organizations 1968/1969; Kronika 1972.
•   206
ARCHIWUM ONZ (ang. UN Archiv, franc. Ar-chive de 1'ONU, hiszp. Archivo de la ONU, roś. Archiw OON), nazwa działu Sekretariatu ONZ, 
utworzonego 1946 z zadaniem „przechowywania nieaktualnych dokumentów ONZ w stałej gotowości do użytkowania". UN Reyiew nr 208, 1953, 
s. 17-22.
•   207
ARCOS LTO., Ali Russian Cooperative Society Limited, ogólnozwiązkowa radź. organizacja spółdzielcza, zał. 11 VI 1920 w Londynie jako 
zarej. wg ustawodawstwa ang. prywatna firma z o.o.;
ma za zadanie rozwijać wymianę handl. między ZSRR a W. Brytanią; 1927 przedmiot konfliktu dyplomat. z powodu okupowania biura ARCOS 
przez policję brytyjską. Po nawiązaniu stosunków

55
Argentyna 208
dyplomat. 1929, ARCOS prowadzi dalej swą działalność pośrednika między radź. centralami handlu zagr. a prywatnymi firmami W. Brytanii. 
Podobną rolę w USA odgrywa -»• AMTORG, Trading Corporation. •   208
ARGENTYNA (ang. Argentine, franc. Argentine, hiszp. Argentina, roś. Argientina), Republika Argentyńska, Republica Argentina, państwo 
w Ame
ryce Pd., nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 2776,7 tyś. km2, 23 550 tyś. mieszk. (1971; 1810—, ok. 405 tyś.; 1860—ok. 1,1 min; wg spisu 
1895— 3954 tyś.; wg spisu 1914—7885 tyś.; 1945—ok. 14,5 min; wg spisu 1960—20009 tyś.; wg spisu 1970—23320 tyś.); stoi. Buenos Aires 
(ok. 5,9 min mieszk.—zespól miejski, 1970, w tym Fede-rai Capital—2972 tyś.). Graniczy z Chile, Boliwią, Paragwajem, Brazylią i Urugwajem. 
A. 1967 proklamowała granice swych wód terytorialnych na 200 mil od brzegu, a szelfu kontynentalnego do głęb. 200 m. A. rości prawa do 
obszaru, stanowiącego część Antarktydy (1247,8 tyś. km2), do bryt. Falklandów (Malwiny) i szeregu wysp na rzece Urugwaj (ok. 3,3 tyś. 
mieszk.). Język oficjalny: hiszpański. Waluta: peso A. = =100 centayos. Święto nar.: 25 maja, rocznica rewolucji niepodległościowej 1810.
Stosunki międzynar.: posiadłość korony hiszp. do 1816, kiedy proklamowana została niepodległa rep.; ze względu na brak stabilizacji wewn., A. 
w pierwszej pół. XIX w. nie prowadziła aktywnej polityki zagr. i nie brała udziału w latynoamer. konferencjach 1826, 1847/48, 1856, 1865. 
Dopiero od 1889/90 uczestniczy w międzyamer. konferencjach i instytucjach, z wyjątkiem konferencji 1928. W-czasie I wojny świat, była 
neutralna. W 1919-20 i 1933-39 była czł. LN. W styczniu 1936 pręż. USA P. D. Roosevelt odwiedził Buenos Aires. W 1940 na II Naradzie 
Ministrów Spraw Zagr. Republik Amerykańskich w Hawanie, A. wypowiedziała się przeciw jakimkolwiek akcjom, skierowanym przeciw -> 
państwom osi; również w styczniu 1942, na III Naradzie w Rio de Janeiro sprzeciwiła się (wraz z Chile) zaleceniu zerwania stosunków 
dyplomatycznych z tymi państwami. W 1944 doszło do otwartego kryzysu z USA i zerwania stosunków z USA, Meksykiem i większością państw 
Ameryki Łacińskiej; w lutym 1945 A. odmówiła udziału w międzyamer. Konferencji w sprawie problemów Wojny i Pokoju w —r Cha-pultepec; 
USA ogłosiły 11 n 1945 Memorandum 4756, zw.. Błękitną Księgą o nazistowskich wpływach w A., Meksyk wypowiedział się podobnie
19 III 1945. Ostatecznie A. 27 III 1945 wypowiedziała wojnę Rzeszy i Japonii, a 4 IV 1945 przystąpiła do uchwał podjętych w Chapultepec.
9 IV 1945 nastąpiło wznowienie zerwanych 1944 stosunków dyplomatycznych z amer. państwami, które 16 IV 1945 wystąpiły na Konferencji 
NZ w San Francisco z wnioskiem o przyjęcie A. do ONZ, co nastąpiło 29 IV 1945, większością głosów, przeciwko 4 (Czechosłowacji, Grecji, 
Jugosławii i ZSRR). W konsekwencji A. stała się 24 X 1945 jednym z czł. założycieli ONZ. W 1946 A. odmówiła podporządkowania się uchwale 
Zgr. Og. NZ zerwania stosunków z frankistowską. Hiszpanią. 3011959 pręż. A. Frondizi odwiedził siedzibę ONZ w Nowym Jorku, a jej Sekr. 
Gen. ONZ D. Hammarskjold odwiedził A. w sierpniu 1959. W 22-23 VI 1960 R. Bezp. ONZ rozpatrywała skargę A. przeciw Izraelowi o 
porwanie z terytorium A. i przetransportowanie do Izraela hitlerowskiego zbrodniarza wojennego A. Eich-manna (Revista de las NU, nr 301, 
1960, s. 16-18). A. była czł. R. Bezp. ONZ 1948-49 oraz 1959-60; jest czł. wszystkich wyspecjal. org. NZ (GATT od 1967). Nie uczestniczy w 
siłach zbrojnych ONZ; nie wzięła udziału w wojnie w Korei. Po II wojnie świat, na znak protestu przeciwko interwencji dyplomatycznej USA w 
sprawie wyborów prezydenckich A. wycofała się ze współpracy międzyamer., nie ratyfikowała -*• Traktatu Rio de Janeiro 1947, a Kartę OPA 
1948 dopiero 1411956, po antyperonistycznym zamachu stanu, kiedy też przystąpiła do OPA. Odtąd wznowiła udział w naradach i instytucjach 
międzyamer. W 1967 poparła agresję USA na Wietnam, do kto- f rego wysłała misję wojskową. W 1973 działalność grupy partyzanckiej p.n. Lu-
dowe Wojsko Rewolucyjne, Ejćrcito Revolucio-nario Popular (ERP), skierowana była m.in. przeciw firmom zagranicznym.
Układ graniczny likwidujący hist. spór z U-rugwajem o wody terytorialne La Pląta podp. 19X11973.
Buenos Aires jest siedzibą Ośrodka Informacyjnego ONZ oraz kilkunastu org. międzyamerykań-skich.
Stosunki dyplomat. (l 11974); Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, Cypr, Czad, Czechosłowacja, 
Dahomej, Dania, Dominikana, Bgipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana, Górna Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, 
India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, Kostaryka, Korea Pd., Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, 
Libia, Liechtenstein, Luksemburg, Malgaska Rep., Malawi, Malediwy, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Monako, Nepal, NRD, NRP, Nowa Zelandia, Niger, Nigeria, 
Nikaragua, Norwegia, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Salwador, Samoa Zach., San Marino, Senegal, Sierra 
Leone, Singapur, Somalia, Syjam, Syria, Sudan, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Togo, Tonga, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, Wietnam 
Pd. (Sajgońska administracja), W. Brytania, Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR.
A. zawarła z Polska 17 m 1932 w Buenos Aires konwencje dotyczącą odszkodowania za wypadki przy pracy (Dz.U. 1934, póz. 216; 1935 póz. 77, 78), a 31 Vni 1938 — traktat handl. (Dt.U. 
1939, póz. 45, 231).
Ministerstwo Spraw Zagranicznych A. wydaje Boletin de Bibliografia Argentina.
W. PYZIK Los Polacos en ta Repńbtica Argentina 1812-1900, • Buenos Aires 1949: F. A. DAMS Geografia de la Amenlina,

209 Ariana
56
vol. 2, Buenos Aires 1946-53; N. RAZUMOWICZ Gosudarstwien-nyl strój Argienllny, Moskwa 1956; E. PALACIO Historia de ta Argentina, vol. 2, Buenos Aires 1957; T. F. Mc GARM Argentina. 
The US and the Interamerican System 1880-1914, New York 1957; Argentyna, w: WEP, t. l. Warszawa, s. 363-369; A. CoNit PAŹ, G. FERRAB.I Politica exterior Argentina 1930-1962, Buenos 
Aires 1964; J. R. SCOBIE Argentina. A City and a Nation, New York 1964; D. A. DE SAM-ILŁAN Grań Enciclopedia Argentina, vol. 10, Buenos Aires 1956-64;
A. FERRER Argentina, New York 1969; W. ROMMEL Argentyna, Warszawa 1972; The Europa Year Book 1972. A Worid Swrsey. London 1972, vol. 2, s. 25-46.
•   209
ARIANA, dzielnica Genewy, w której zbudowany został —r Pałac Narodów na siedzibę LN; od 11 VI 1946 siedziba eur. ONZ na podstawie 
Umowy A. podp. w Bernie przez rząd Szwajcarii oraz l VII 1946 w Nowym Jorku przez Sekr. Gen. ONZ. 20 VII 1971 w Parku A. odbyło się od-
słonięcie pomnika ofiarowanego przez rząd ZSRR dla upamiętnienia podboju kosmosu przez człowieka.
tW Treaty Series, vol. l, 1946/47, s. 153-154.
AMCA -> Tacna i Arica.
•   210
ARKTYKA (ang. Ąretica, franc. Arctique, hiszp. Artica, roś. Arktika), obszar polarny na półkuli pn., obejmujący M. Arktyczne z wyspami 
(Wran-gla, Nowosyberyjskie, Ziemia Północna, Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Spitsbergen, Niedźwiedzia, Jan Mayen, Grenlandia i 
Archipelag Arktyczny) oraz pn. skraje Ameryki Pn., Azji i pn.-wsch. Europy. Pow. ok. 26,5 min km2, z czego ok. 14 min km2 przypada na morza; 
ok. 50 tyś. stałych mieszkańców (Eskimosi, Czukcze, Lapończycy i in.); przedmiot szeregu sporów międzynar.: między Danią, Holandią, 
Norwegią, Szwecją, W. Brytanią, ZSRR o Spitsbergen, 1912-20; między Danią i USA do 1916 o pn.-zach. Grenlandię; między Kanadą i USA, 
1918-25 o Archipelag Arktyczny; między Kanadą, USA i ZSRR o W. Wrangla, 1921-24; między Norwegią i ZSRR o Ziemię Franciszka Józefa, 
1920-26;
oraz między Danią i Norwegią o wsch. Grenlandię, 1921-33. Ze strony państw sąsiadujących zostały zgłoszone roszczenia do następujących 
„sektorów polarnych", biegnących do bieguna pn.: Dania do sektora między 10°E i 60°W; Finlandia do sektora między 31 °E i 32°4'35"E; Kanada 
do sektora między 60°W a 141°W; Norwegia do sektora między 10°E a 32°4'35"E; USA do sektora między 141°W a 169°W; ZSRR do sektora 
między 168°49'30"W i 32°4'35"E (oznacza to zachodzenie na siebie roszczeń USA i ZSRR).
Rozstrzygnięcie Stałego Międzynar. Trybunału w sprawie Grenlandii z 5 IV 1933 (PCIJ Series A/B No. 53) oraz decyzja mocarstw w sprawie 
Spits-bergenu 1920 rozwiązały gł. spory tego regionu. Po II wojnie świat, nowym elementem spornym stały się bazy militarne USA na 
Archipelagu Arktycznym i w pn.-zach. Grenlandii. W ramach pertraktacji rozbrojeniowych ZSRR zaproponował USA w 1958 utworzenie 
międzynar. kontroli powietrznej obszarów arktycznych; porozumienia do 1974 nie osiągnięto. W maju 1973 odbył się w Hawrze I Międzynar. 
Kongres d/s ropy, nafty i gazu ziemnego na obszarach A., przy udziale przedstawicieli zainteresowanych rządów (m.in. Francji, Japonii, USA, W. 
Brytanii, ZSRR), ekspertów techn. oraz ekspertów d/s ochrony środowiska i przedstawicieli autochtonicznej ludności eskimoskiej. Od 1953 co 
roku ukazuje się w USA Arctic Bibliography oraz od 1948 czasopismo Arctic.
A. B. DOBROWOLSKI Wyprawy polarne. Historia i zdobycze naukowe, wyd. 2, Warszawa 1925; L. SEGAL Conquest of the Arctic, London 1939; J. B. SCOTT Arctic Exploration and International 
Law, w; American Journat of International La\v 3/1909; N. N. ZUBOW W Centrie Arktiki, Moskwa 1948;
R. DOLLOT Le Droit International des espaces polaire, w:
Recueil des Cours de 1'Academie de Droit International 75/ /1949; T. ARMSTRONO The Nothern Sea Route Soviet Exploration o f the North East Passage, London 1952; G. KIM-BLE, D. GOOD 
Geography of the Northlands, New York 1955;
O. SVARLIEN The Legal Aspect of the Arctic, w: American Journat of International Law. July 1958; R. D. HAYTON Polar Probtems and International Law, w: American Jownal of International 
Law 52/1958; A. i Cz. CENTKIEWICZOWIE Na podbój Arktyki, Warszawa 1959; Mań tiying in the Arctic, edit.: P. T. Fisher, New York 1961; J. E. SATER The Arctic Basin, London 1963; A. D. 
PHARAND Innocent Passage in the Arctic, w: Canadian Yearbook of International Law 1968.
•    211
ARMATOR (ang. Ship-owner, franc. Armateur, hiszp. Armador, roś. Sudowładielec), termin międzynar. — osoba fiz. lub prawna, która w 
swoim imieniu uprawia żeglugę —>- statkiem handlowym własnym lub cudzym. Polski Kodeks morski z l XII 1961 w art. 71 definiuje, że „a. 
jest ten, kto w swoim imieniu uprawia żeglugę statkiem własnym lub cudzym", a w art. 72-77 określa prawa i obowiązki a. W 1936 ILO uchwaliła 
konwencję międzynar. nr 55 o obowiązkach a. w przypadku choroby lub wypadku na morzu. (OIT Conventions... Geneve 1959, s. 376-381).
Zgodnie z prawem morskim każdy statek uprawiający żeglugę musi mieć armatora; w przypadku kiedy właściciel statku sam go eksploatuje jest 
również jego armatorem. W Polsce armatorem jest Skarb Państwa, jeśli eksploatatorem są urzędy państw.; jeśli użytkownikiem są przedsiębior-
stwa państw, to one są armatorami (Polska Żegluga Morska w Szczecinie i Polskie Linie Oceaniczne w Gdyni). Również spółdzielnie rybackie 
mogą być armatorem. Prawo ang. nie zna pojęcia armatora i stąd używa zawsze terminu „właściciel statku" (shipowner).
Org. międzynar. a. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja Żeglarska, The International Shipping Federation OSF), zał. 20 X 1909, nowy statut 1919, z siedzibą w Londynie; statut doradczy UNESCO oraz IMCO; jest re-
prezentantem Grupy Armatorów w ILO; łączy a. Australii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Kanady, NRF, Norwegii, Nowej Zelandii, Portugalii, Szwecji, USA, W. 
Brytanii i Wioch; konferencje zwoływane co roku.
Międzynar. Izba żeglarska, International Chamber of Shipping (ICŚ), zat. 23 XI 1921 p.n. International Shipping Conference (obecna nazwa od 1948) z siedzibą w Londynie, łączy a. prywatnych 
tych samych państw co ISF.
Międzynar. Konferencja Budowy Statków, International To-wing Tank Conference (ITTO, zat. 1932 p.n. International Conference of Ship Tank Superintendents (pod obecną nazwą od 1954), z 
siedzibą w Osace; łączy instytucje opracowujące nowe metody budowy statków Danii, Francji, Japonii, NRF, USA. W. Brytanii i ZSRR.
Międzynar. Stów. Rejestru Statków na Renie, International Association for the Rhine Ship Register, żal. 14 XI 1947, z siedzibą w Rottcrdamie, łączy a. Belgii, Francji, Holandii, NRF i 
Szwajcarii.
Międzynar. Zrzeszenie Armatorów, International Shipowners Association (INSA), żal. 26 VI 1970, z siedziba w Gdyni;
czt. założycielami są przedsiębiorstwa armatorskie żeglugi towarowej Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, NRD, Polski, Węgier i ZSRR; celem INSA, które jest stowarzyszeniem o-twanym dla 
innych państw, jest współdziałanie w rozwoju współpracy międzycztonkowskiej i zabezpieczanie interesów w dziedzinie międzynar. żeglugi mor., techniki, eksploatacji i problemów prawnych.

57
Arret de Marchandise 218
Yearbook of Internattonat Organimtions, 1968-69; Dz.U. 1961, nr 58, póz. 318; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego, Warszawa 1967, s. 106-109.
•   212
ARMENIA (ang. Armenia, franc. Armenie, hiszp. Armenia, roś. Armienija), Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka, Annienskaja 
Sowietska-ja  Socyalisticzeskaja  Riespublika;   republika związkowa ZSRR, w pd. części Zakaukazia. Pow. 29,8 tyś. km2, 2545 tyś. mieszk. 
(1971; wg spisów; 1913—1 min, 1926—881 tyś., 1939— 1282 tyś., 1959—1763 tyś., 1966—2239 tyś., 1970—2493 tyś., w tym Ormianie 89»/o, 
Azerbejdżanie 5,9-yo, Rosjanie 2,7<l/o, Kurdowie l,5°/o i in.); stoi. Erewan (767 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Turcją, Iranem, Azerb. SRR i 
Gruz. SRR. Języki oficjalne: orm, i rosyjski. Waluta:
rubel =100 kopiejek. Święto państw.: 7 października, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej.
Stosunki międzynar.: 1639 podzielona między Persję i Turcję; 1828, po wojnie rosyjsko-pers. A. Wsch. weszła w skład imperium roś. układem 
turkmanczajskim. A. Zach. pozostała pod okupacją Turcji, której władze w czasie I wojny świat, wymordowały ponad l min Ormian i de-
portowały ponad 600 tyś.; część emigrowała do Europy i Ameryki, 300 tyś. do Rosji. Rewolucja Październikowa 1917 zapoczątkowała 
wyzwolenie A,; istniały tu rady delagatów robota. Turcja w 1918 wtargnęła do A. Wsch., ewakuowała swe wojska w listopadzie 1918, ustępując 
miejsca wojskom ang. i amerykańskim. Po likwidacji interwencji obcej ustanowiona została w grudniu 1920 władza radziecka. Po II wojnie świat, 
powróciło do A. ok. 100 tyś. Ormian z 15 krajów. Od 1936 rep. związkowa.
Z PRL przyjazna współpraca gosp. i kulturalna w ramach stosunków pol.-radzieckich.
C. F. LEHMANN-HAUPT Armenien einst und jetzt. Bd. 1-3, Berlin 1910-31; R. GROUSSET Histoire de 1'Armenie, Paris 1948; Związek Radziecki, Warszawa 1972, s. 297-305.
•    213
ARMEŃSKI KOŚCIÓŁ (ang. Armenian Church, franc. Ćglise Armenienne, hiszp. Iglesia Armenia, roś. Armiano-grigorianskaja cerkow'), zw. 
Kościołem armeńsko-gregoriańskim, w Polsce—ormiańskim, jeden z chrzęść, kościołów wsch., od V w. niezależny od Rzymu, oparty na 
doktrynie mono-fizytyzmu, zachowujący w liturgii nar. język sta-roarm.; na czele K.a. stoi patriarcha z siedzibą w klasztorze Eczmiadzyn, w 
pobliżu góry Ararat;
podlegają mu patriarchaty w Cylicji, Jerozolimie i Stambule. Ormianie mieszkający w Polsce zawarli 1667 unię z Rzymem, przy zachowaniu li-
turgii w języku staroarm. i do 1939 posiadali ar-cybiskupstwo we Lwowie. W 1970 patriarcha K.a. Vasgen I odwiedził Watykan; owocem tej 
wizyty była wspólna deklaracja papieża Pawła VI i zwierzchnika K.a, dotycząca potrzeby angażowania się chrześcijaństwa w dzieło międzynar. 
odprężenia.
P. DULAURIER Histoire de dogmes. traditions et liturgie de rSglise Armenienne Orientale, Paris 1855; Armianskaja Apo-stolskaja cerkow', BSE, t. 2, Moskwa 1970.
•    214
ARMIA ZBAWIENIA (ang. Salvation Army, franc. Armee du Salut, hiszp. Ejercito de Salva-ción, roś. „Armija spasienija"), międzynar. organi-
zacja rei., zał. 1865 w Londynie przez małżeństwo metodystów W. i C. Booth, z zadaniami charytatywnymi wśród marginesu społ., zorgani-
zowana na sposób wojsk, w korpusy, dywizje, z własnymi uniformami armii; o charakterze międzynar. od 1880; od 1945 zarej. w ONZ; posiada 
statut doradczy (B) ECOSOC i UNICEF oraz (C) UNESCO. Siedziba: Londyn. Przy ONZ w Nowym Jorku stały przedstawiciel. Publikuje ty-
godnik War Cry i wiele periodyków.
The Salvation Army Yearbook, 1972; Yearbook v f Inter-nationat Organizations, 1973.
•   215
ARPEL, hiszp. Asociación de Asistcncia Reci-proca Petrolera Estatal Latinoamericana, Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy 
Państwowych Przedsiębiorstw Naftowych Ameryki Łacińskiej, stowarzyszenie zał. 1965 w Limie przez państw, kompanie: Argentyny—
Yacimientos Petroliferos Fis-cales (YPF), Boliwii—Yacimientos Petroliferos Fiscales Boliwianos (YPPB), Brazylii—Petroles Brasileiro 
(PETROBRAS), Chile—Empresa Na-cional Petrolera (ENAP), Meksyku — Petroleos Mexicanos (PEMEX), Paragwaju — Administra-ción 
Nacional de Combustibles, Alcool y Petroleos (ANCAP), Peru—Empresa Petrolera Fiscal del Peru (EPP), Urugwaju—Administración Nacional 
de Combustibles, Alcool y Portland (MININDUSTRIA),    Wenezueli — Corporación Venezoelana de Petrolec (CVP); ma na celu zor-
ganizowanie wspólnego naftowego rynku Ameryki Łacińskiej oraz kierować nim. Statut Doradczy (B) ECOSOC. Siedziba: Buenos Aires. 
ARPEL organizuje co roku -> Naftowe Kongresy. Con-gresos Petroleros. Instytucja zarejestr. w ONZ. W lutym 1967 zorganizowała z pomocą 
Komisji Gospodarczej ONZ dla Ameryki Łacińskiej (EPAL) w Santiago (Chile), seminarium poświęcone przemysłowi naftowemu w Ameryce 
Łacińskiej.
ARPEL, Informe Annual. U   216 ARRANGEMENT
termin międzynar. -sprawach mniejszej wcześniejsze.
•    217
ARRASY WAWELSKIE (ang. Wawel Arras, franc. Arras de Wawel, hiszp. Arrases de Wawel, roś. Wawielskije gobieleny), nazwa zbioru ok. 
350 sztuk, zakupionych przez Zygmunta Augusta we Flandrii (1548-67), tkanin ze scenami biblijnymi, krajobrazami i in., których ocalało po 
wojnach szwedz. 156; przedmiot międzynar. sporów. W 1795 wywiezione do Rosji, zwrócone Polsce w ilości 136 sztuk przez władze radź. 1921-
25, zgodnie z postanowieniami -> Traktatu Ryskiego z 18III1921. We wrześniu 1939 przywiezione do Francji, w czerwcu 1940 do Kanady, do 
Montrealu, stoi. stanu Ouebec, którego rząd odmawiał zwrotu A.W. Polsce Ludowej do roku 1961, kiedy to wróciły na Wawel.
M. MORELOWSKI Arrasy Zygmunta Augusta, Kraków 1929;
S. LORENTZ Canada Refuses to Return Polish Cultural Trea-sures. Warszawa 1949.
•    218
ARRfiT DE MARCHANDISE (franc.; 'zatrzymanie towarów'), termin międzynar. — konfiskata i sprzedaż towarów nieprzyjaciela, 
znalezionych
(franc.;  'uporządkowanie'), -międzypaństwowe umowy w wagi, lub uzupełniające akta

219 Arret de Prince
58
na statkach państw neutralnych; stosowane w I i U wojnie światowej.
•    219
ARRĆT DE PMNCE (franc.; 'zatrzymanie księcia'), termin międzynar.—zapobiegawcze zatrzymanie statków państwa, z którym spodziewany 
jest konflikt zbrojny.
•   220
„ART-DRAIN" (ang.; 'drenaż. dzieł sztuki'), termin międzynar., powstały w końcu lat 60-ych na wzór —r „brain-drain", na coraz szersze 
zjawisko handlu międzynar. antykwariuszy kradzionymi i szmuglowanymi za granicę dziełami sztuki, co powoduje ograbienie z dzieł sztuki 
krajów finansowo słabszych przez bogate. W listopadzie 1970 UNESCO w ramach akcji na rzecz -> o-chrony dóbr kulturalnych opracowało i 
uchwaliło jednogłośnie konwencję międzynar. o zapobieganiu eksportowi, importowi i tranzytowi kradzionych dzieł sztuki. Do 111974 
konwencja nie weszła w życie z powodu niedostatecznej ilości państw, które ją ratyfikowały. Zob. też handel dziełami sztuki.
P. SCHNEIDER „Art-Drain?", w: Die Weitwoche, Zurich 1972.
•    221
ASEAN, ang. Association of South East Asian Nations (franc. Association des Nations de 1'Asie du Sud Est, hiszp. Asociación de Naciones del 
Asia del Sureste, roś. Assocyacyja narodów jugd-wostocznoj Azii),, Stowarzyszenie Narodów Po-ludniowo-Wschodniej Azji, stowarzyszenie 
żal. 1967 w Bangkoku, organizacja międzyrządowa Filipin, Indonezji, Malezji, Singapuru i Syjamu z zadaniem popierania współpracy ekon, i 
kulturalnej; złożona z ministrów spraw zagr., zbierających się nieregularnie: w sierpniu 1967 w Bangkoku, w sierpniu 1968 w Djakarcie, w grud-
niu 1969 w Cameron (Malezja), w marcu 1971 w Manili. Posiada jeden stały komitet zbierający się co miesiąc, z siedzibą w Singapurze oraz 10 
komitetów specjalistycznych: w Bangkoku—żeglugi, w Djakarcie—wyżywienia, turystyki oraz nauki i technologii, w Kuala Lumpur—komuni-
kacji, transportu i telekomunikacji, środków masowego przekazu oraz finansów, w Manili— handlu i przemysłu, w Singapurze—cyw. lotnictwa.
The Europa Yearbook 1972. A Worid swvey, London 1972, vol. l, s. 129-130.
ASM -> Rakiety.
•    222
ASPAC, ang. Asian and Pacific Councii (franc. Conseił de 1'Asie et du Pacifique, hiszp. Consejo de Asia y del Pacifico, roś. Sowiet Azii i 
Tichogo okieana). Rada Azji i Pacyfiku, organizacja międzyrząd. Australii, Filipin, Japonii, Korei Pd., Malezji, Nowej Zelandii, Tajwanu, 
Syjamu, Wietnamu Pd., zał. 1966 w Seulu; ma za zadanie koordynowanie i rozwijanie współpracy ekon., społ., kulturalnej i techn. państw 
zrzeszonych. W 1968 powołała do życia Służbę Ekspertów, Expert's Service, oraz Ośrodek Kulturalno-Spo-łeczny, ASPAC, Cultural and Social 
Centre i zaprojektowała Ośrodek Technologii Żywnościowej i Nawozów Sztucznych, Food and Fertiiizer Tech-nology Centre for the Pacific 
Region, oraz Ośrodek Koordynacji Ekonomicznej, Economic Coor-
dination Centre for the Asian and Pasific Region (ECOCEN); siedziba w Bangkoku. Sesje Rady na szczeblu ministrów spraw zagr. odbywają się 
co roku kolejno w innej stolicy państw członkowskich, z reguły w czerwcu-lipcu. Status obserwatora stałego posiada Laos. Malezja wystąpiła 
1973.
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•    223
ASTMOLOGIA [gr. asthma 'zadyszka'], (ang. Asthmology, franc. Asthmologie, hiszp. Asmo-logia, roś. Astmołogija), nauka o dychawicy o-
skrzelowej, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od 1954, daty zał. Międzynar. Stowarzyszenia A., INTERASTMA, Association 
internationale d'asthmologie, International Association of Asthmology, z siedzibą w Tuluzie (Francja).
Yearbook of International Organizatlons, 1968-1969.
ASTRONAUCI ->• Kosmonauci.
•   224
ASTRONAUTYKA (ang. Astronautic, franc. Astronautie, hiszp. Astronautica, roś. Astronaw-tika), termin międzynar. — zespół dyscyplin teoret. 
i techn., którego przedmiotem jest realizacja podróży w przestrzenie pozaziemskie, przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 
1950, daty zał. Międzynar. Federacji "Astronau-tycznej, International Astronautic Pederation (IPA) przez rządy państw członkowskich ->• 
NATO, z zadaniem popierania przygotowań do lotów kosmicznych, z siedzibą w Paryżu. W 1955 na doroczny Kongres IPA, ..w Kopenhadze za-
proszono ZSRR, którego przedstawiciel prof. L. I. Siedow oświadczył l VIII 1955, że ZSRR jest tak dalece zaawansowany w swych przygo-
towaniach, że przewiduje wystrzelenie pierwszego pojazdu kosmicznego 1957 i proponuje USA by uczynić to wspólnie pod patronatem ONZ. 
Przewodniczący EPA, reprezentant przemysłu rakietowego USA A. G. Hali nie poparł propozycji radź., a rząd USA nie dał żadnej odpowiedzi. 
Prawie w dwa lata po wystrzeleniu pierwszego
•s- Sputnika, do IFA przyjęte zostały we wrześniu 1959 na Kongresie w- Londynie państwa socjalist., m.in. Polska, a prof. L. I. Siedow wybrany 
przewodn. IFA na miejsce A. G. Halla. Statut IFA został 1961 generalnie zmieniony. 25 IX 1967 na Kongresie IFA w Belgradzie postanowiono 
jednogłośnie uznać dzień 4X1957, datę wystrzelenia pierwszego Sputnika, za początek Ery Kosmicznej. Na XXIV Międzynar. Kongresie A. 8-
13X1973 w Baku omawiano możliwości wykorzystania wyników badań przestrzeni kosmicznej dla potrzeb nauki i techniki. IFA posiada statut 
doradczy (B) ECOSOC, UNESCO, WHO, ITO i WMO; publ.: Astronautica Ada. Instytucjami, stworzonymi przez IFA 1960 są:
Akad. Międzynar. A., International Academy of Astronautic, łącząca uczonych i przyznająca Międzynar. Nagrodę Astronautyczną, ufundowaną 
przez Daniela i Florence Guggenheimów; siedziba: Paryż; Inst. Międzynar. Prawa Kosmicznego, International Institute of Space Law, z siedzibą 
w Dallas (Teksas, USA).
Jedyną organizacja pozarządowi, zarej. w Sekretariacie ONZ jest Federacja Międzynar. Dziennikarzy Aeronautyki i Astro-

59
Asymetria 231
nautyki, International Federation of Aeronautical and Astro-nautical Journalists, żal. 1963; siedziba: Paryż.
Polskie Tow. Astronautyczne z siedzibą w Warszawie i oddziałami w Dęblinie, Katowicach, Kielcach, 
Krakowie, Łodzi i Wrocławiu wydaje od 1963 popularny dwumiesięcznik Astronautyka, który publ. 
wykazy obiektów kosmicznych umieszczanych na orbicie. W Oxfordzie (W. Brytania) ukazuje się 
czasopismo dokumentacyjne Astro-nautica Acta.
M. SUBOTOWICZ Astronautyka, Warszawa 1960; E. OSMAŃ-CZYK Ciekawa historia ONZ, Warszawa 1963, s. 234-259;
J. THOR Kosmonautyka wczoraj i dlis, Warszawa 1971;
A. IWANÓW Kosmicznym szlakiem. Warszawa 1971, z roś.;
M. Łunę ed. Proceedings of the XXth Internalionat Astro-naiitical Congress (Selected Papers), Oxford England-Warsaw Poland 1972, 
s. 985; Yearbook of International Organizations, 1973.
•    225
ASTRONOMIA [gr. astron 'gwiazda', nomos 'prawol, (ang. Astronomy, franc. Astronomie, hiszp. Astronomia, roś. Astronomija), nauka przy-
rodnicza o ciałach niebieskich i materii rozproszonej w przestrzeni kosmicznej; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. mitdzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Astrono. miczna, International Astronomical Union (IAU), zat. 1919 z siedziba w Brukseli, łączy akademie a. i astronomiczne instytucje nauk. 
kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; koordynuje współprace; między -»• obserwatoriami. Instytucją IAU, żal. również w 1919 jest Biuro Centralne Astronomicznych Depesz, Central Bureau for 
Astronomical Telegrams (CBAT) z siedzibą w Kopenhadze, dokąd obserwatoria przekazują wiadomości o nowych odkryciach, specjalnym kodem telegraficznym opublikowanym pt. Transaction 
of the IAU. Federacja Służb Astronomicznych i Geofizycznych, Federation of Astronomical and Geophysical Seryices, żal. 1956, z siedzibą w Rzymie.
Jesienią 1973 odbył się Nadzwyczajny Kongres Międzynar. Unii Astronomicznej w Warszawie, Toruniu i Krakowie, zorganizowany w 500 rocz-
nicę urodzin M. Kopernika. Z tej okazji Poi. Akad. Nauk ufundowała 100 stypendiów dla młodych astronomów zagr., aby dać im możność 
przybycia do Polski na Kongres.
Czołowe czasopisma astronomiczne:  Annales d'Astrophysique, Francja; Astronomiczeskij iur-nal, ZSRR; Astronomical Journal, USA; Astro-
nomische Nachrichten, NRD; Astrophysical Journal, USA; Monthly Notices of the Royal Astronomical Journal, W. Brytania; Zeitschrift fur 
Astro-physik, NRF; w Polsce Komitet Astronomii Poi. Akad. Nauk wydaje kwartalnik Acta Astronomi-ca. Poi. Tow. Astronomiczne — 
kwartalnik Postępy Astronomii.
E. RYBKA Astronomia ogólna. Warszawa 1957; H. SHAPLEY, H. E. HOWARTH A Sówce Book in Astronomy, London 1959;
G. O. ABELL Exploration of the Universe, London 1964;
Yearbook o f Int. Organizations, 1973.
•   226
ASTRONOMICZNA IEDNOSTKA (ang. Astronomical Units, franc. Unitę astronomique, hiszp. Unidad astronómiea, roś. Astronomiczeskaja 
jedi-nica), termin międzynar.—jednostka długości, wg WEP „stosowana do wyrażania odległości w obrębie Układu Słonecznego i wzajemnych 
gwiazd podwójnych; została zdefiniowana jako średnia odległość Ziemi od Słońca; 1896 umownie przyjęto jako j.a. wartość 149500000 km, 
odpowiadającą paralaksie Słońca równej 8"80; z ostatnich pomiarów, 1961, uzyskano dla j.a. wartość 149457000 km". WEP, t. l. Warszawa 1962, 
s. 429.
•    227
ASTRONOMICZNE ZNAKI (ang. Astronomical Signs, franc. Signes astronomiques, hiszp. Signos astronómicos, roś. Astronomiczeskije 
oboznacze-nija), najstarsze międzynar., powszechnie od czasów staroż. przyjęte, umowne ideogramowe oznaczenia planet, elementów Zodiaku, 
faz księżyca i innych.
•   228
ASUAŃSKA ZAPORA (ang. Aswan High Dam, franc. Ban-age d'A»souan, hiszp. Presa de Asuan, roś. 
Asuanskaja płotina), wielka tama na Nilu w pd. Egipcie, w pobliżu Asuanu. W 1956 sprawa budowy 
Z.A. stała się przedmiotem międzynar. rozgrywki między USA i W. Brytanią a Egiptem. Państwa te 
(po ewakuacji wojsk bryt. ze strefy Kanału —> Sueskiego), dążąc do uzależnienia Egiptu, cofnęły 
przyznane mu kredyty na budowę Zapory. W odpowiedzi Egipt znacjonalizo-wal Tow. Kanału Sueskiego; 
kredytów i pomocy techn. do budowy zapory udzielił Egiptowi ZSRR;
rozpoczęta 1960 budowa Z.A. została ukończona 1970, umożliwiając nawadnianie ok. 800 tyś. ha i 
uzyskanie energii z elektrowni wodnej o mocy 2400 MW. Pierwsza Z.A., tzw. Mała Tama, została 
zbudowana przez Anglików 1898-1902 wraz z elektrownią o mocy 350 MW i znajduje się 6 km na pn. od 
nowej Zapory. Wobec zatopienia przez Z.A. hist. miejscowości —> Abu Simbel, UNESCO zorganizowało 
ewakuację znajdujących się tam zabytków sztuki w wyżej położone miejsca.
•    229
ASW, ang. Anti-Suhmarine Wartare ['broń przeciw okrętom podwodnym'], nazwa broni strategicznych przeciwko okrętom podwodnym wszel-
kiego typu; jedna z broni będących przedmiotem' rokowań -> SALT.
•    230
ASYGNATA pac. assignare "naznaczyć komuś, przydzielać'], (ang. Order (of payment), franc. Assignat, hiszp. Asignado, roś. Assignowka), ter-
min międzynar. — określenie papierowego pieniądza lub przekazu bankowego; wprowadzone w czasie rewolucji franc. w grudniu 1789; jedyne 
zabezpieczenie emisji a. stanowiły skonfiskowane majątki katol. kościoła; kolejne emisje, rozpoczęte od wartości nominalnej 400 fr., a zakończo-
ne wartością 45 mld fr. doprowadziły do gwałtownego spadku wartości a.; zostały one zastąpione 1796 nowym pieniądzem papierowym, tzw. 
mandatami terytorialnymi (równie finansowo bezwartościowymi). Utrzymała się natomiast powszechnie nazwa a. na określenie dokumentu 
stwierdzającego przeprowadzenie operacji gotówkowej przez kasę.
•    231
ASYMETRIA (ang. Asymmetry, franc. Asymetrie, hiszp. Asimetria, roś. Asimmietrija), termin międzynar., powstały w latach 70-ych XX w. na 
określenie koncepcji USA redukcji sił zbrojnych w Europie w stosunku „zrównoważonym" (ba-lanced), to znaczy „asymetrycznym" (—>• 
MBPR), oznaczającym, że jeśli np. l dywizja USA ma sis^ wycofać z Europy do USA, czyli o 5 tyś. km, to zdaniem strategów zachodnich 5 
dywizji ZSRR winno wycofać się o ok. 1000 km, względnie 500

232 Asymilacja
60
km z Europy Środkowej i Wschodniej; przedmiot rokowań amerykańsko-radz. 1973 w Wiedniu.
•   232
ASYMILACJA [tac. assimilatio, od similis 'podobny'], (ang. Assimilation, franc. Assimilation, hiszp. Asimilación, roś. Assimilacyja), w polityce 
międzynar. termin na proces wchłaniania obcych narodowości przez społeczność stanowiącą większość; przedmiot sporów i konfliktów 
międzynar. w przypadkach narzucanej przez państwo mniejszościom polityki asymilacyjnej, zmierzającej do ich likwidacji poprzez 
wynarodowienie; w XIX w. taką politykę np. prowadzili zaborcy na ziemiach poi.; odwrotnością a. jest —>• desymilacja.
•    233
ATEIZM [gr. dtheos 'bez boga'], (ang. Atheism, franc. Athćisme, hiszp. Ateismo, roś. Ateizm), termin międzynar.—doktryna odrzucająca istnie-
nie Boga, czy jakichkolwiek sil nadprzyrodzonych; doktryna ta znalazła swe polit. odbicie w XVIII i XIX w., w doktrynach rewol. i w powstałym 
wtedy międzynar. ruchu —>• wolno-myślicielskim i euhemerystycznym. W 1892 wł. religioznawca A. Palomba, ogłaszając pracę pt. L'ateismo 
scientifico wprowadził termin, który stać się miał w XX w. międzynar. pojęciem, przede wszystkim jako a. nauk.—część składowa nauk. poglądu 
na świat, upowszechnionego przez marksizm-leninizm.
Osnowy naucznogo ateizma, red.: I. O. Camerian, Moskwa 1961; Mała encyklopedia religioznawstwa marksistowskiego', Euheiner nr 3-4 1970.
•    234
„ATHEN", nazwa bryt. statku pasażerskiego, pierwszego zatopionego przez niem. łodzie podwodne w czasie II wojny świat., 3 IX 1939, w dro-
dze do USA. Na statku poniosło śmierć ponad 100 osób, w tym część obywateli USA.-Rząd m Rzeszy zaprzeczył zatopieniu; na procesie —>• 
norymberskim udowodniono, że statek zatonął od torpedy niem. łodzi U 30 i zakwalifikowano czyn ten jako —>- zbrodnię wojenną. 
Internationdler Militargerichtshof: Der Prozess gegen die Haiiptkriessverbrecher 1947-1949, Bd. 5, s. 300, Bd. 13, s. 529, Bd. 18, s. 372, Bd. 32, 
s. 83, Bd. 35, s. 35, 314, 330, Bd. 36, s. 3.
ATLANTICA ->- Grand Design. ATLANTYCKA GRUPA D/S ROZWOJU AMERYKI ŁACIŃSKIEJ -> ADELA.
•   235
ATLANTYCKA UNIA (ang. Atlantic Union, franc. Union atlantique, hiszp. Unión Atlantica, roś. Atlanticzeskaja unija), nazwa międzynar. ru-
chu organizowanego w państwach Europy Zach. i Ameryki Pn. na rzecz wspólnoty regionalnej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Rada Stowarzyszeń Europa-Ameryka, Councii of European American Associations, zał. 1951, z siedzibą w Antwerpii, łącząca 25 
stowarzyszeń, krajowych współpracy eur.-amer.;
publ. miesięcznik Newsietter oraz Why U is important that Europę and America should hę Friend? Międzynar. Ruch na rzecz A.U., 
International Moyement for Atlantic Union, zał. 1958, z siedzibami w Waszyngtonie i Paryżu; publ. miesięcznik Freedom and Union. 
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•   236
ATLANTYCKI SOJUSZ (ang. Atlantic Alliance, franc. Alliance Atlantique, hiszp. Alianza Atlantica, roś. Atłanticzeskij sojuz), termin między-
nar. — sojusz państw kapitalist. Ameryki Pn.
i Europy Zach., zawarty podp. Paktu Północnoatlantyckiego 1949. Od 1962 ukazuje się kwartalnik poświęcony A.S. p.n. Atlantic Community 
Quarterly. W 1967 Podkomisja d/s S.A, Senatu USA przeprowadziła analizę wartości Sojuszu.
A, LEGAULT Deterrence and the Atlantic Alliance, Toronto 1966, s. 103; The Atlantic Alliance. Jackson Subcommittee Hearings and Findings, edit.: H. M. Jackson, New York 1967, s. 309.
•    237
ATLANTYK, Ocean Atlantycki (ang. Atlantic, franc. Atlantique, hiszp. Atlantico, roś. Atłanticzeskij ókiean), obszar wodny między Europą i 
Afryką na wsch, a Ameryką Pn. i Pd. na zach.;
przedmiot międzynar. umów dotyczących rybołówstwa na pn.-zach., pn.-wsch. i pd.-zach. A. Po II wojnie świat, w związku z rosnącymi powią-
zaniami polit., gosp. i wojsk. Ameryki Pn. z Europą Zachodnią (NATO) powstał ruch na rzecz zacieśniania współpracy państw położonych po 
obu stronach A., mających swe org., zarej. w ONZ:
Stowarzyszenie d/s Paktu Atlantyckiego, Atlantic Treaty As-sociation, Association du Traitć de l'Atlantique, zat. 1954, z siedzibą w Paryżu.
Stowarzyszenie Atlantyckie Młodych Politycznych Działaczy, Atlantic Association of Young Political Leaders, zat. 1958, z siedzibą w Londynie-
Atlantycki Instytut, Atlantic Institut — Institute Atlantique, zał. 1961, z siedzibą w Paryżu.
Atlantyckie Centrum Informacyjne dla Nauczycieli, Atlantic Information Centre for Teachers, zał, 1963 z siedzibą w Londynie. Yearbook of International Organizations 1973.
•   238
ATLANTYK-PACYFIK, kanały projektowane
(ang. Atlantic-Pacific Canals Projects, franc. Ca-naux Atlantique-Pacifique en projet, hiszp. Cana-les Atlantico-Pacifico en proyecto, roś. Projekti-
rowannyje kanały Atłanticzeskij-Tichij okieany), pierwszy konkretny projekt zbudowania kanału łączącego O. Atlantycki z O. Spokojnym, 
poprzez terytorium Nikaragui, został opracowany 1826 przez ekspertów departamentu stanu USA (Henry Ciay Project) i stanowił załącznik do 
układu między USA i Nikaraguą (1849, nie ratyfikowany) oraz do traktatu między USA a W. Brytanią (Clayton-Bulwer Treaty), podp. w 
Waszyngtonie 19 IV 1850 i dotyczącego neutralizacji przyszłego kanału: „Nikt nie będzie wyłącznie panował nad wspomnianym kanałem. Żadne 
fortyfikacje nie będą wznoszone". Wcześniej, 12 XII 1846, USA podp. w Bogocie traktat z Nową Granadą (Kolumbią), na mocy którego rząd 
Nowej Granady zagwarantował rządowi USA, że: „prawo do drogi lub tranzytu przez Przesmyk Panamski, jakimkolwiek środkiem komunikacji 
już istniejącym lub powstałym później, będzie bezpłatne i swobodne dla obywateli i rządu USA". USA ze swej strony za-gy.arantowały Nowej 
Granadzie „pełną neutralizację Przesmyku Panamskiego". Na podstawie tego traktatu USA zbudowały 1850-55 między-oceaniczną linię 
kolejową.
W 2 pół. XIX w. opinia Senatu USA i jego Komisji Specjalnej (Isthm Committee) była podzielona na zwolenników kanału przez Nikaraguę i 
kanału przez Przesmyk Panamski.
W 1880 Kolumbia podp. kontrakt z przedsiębiorstwem franc. Compagnie Universelle du Canal Interoceanique de Panama, kierowanym przez bu-
downiczego Kanału -> Sueskiego, F. Lessepsa,

61
Atomowy pat 241
udzielając na 99 lat przywileju wyłączności w zbudowaniu i korzystaniu z kanału międzyocea-nicznego na terytorium kolumbijskiej prowincji 
Panamy. Prace rozpoczęte w 1881 zostały przerwane w lutym 1889; franc. przedsiębiorstwo ogłosiło bankructwo, które wywołało jeden z naj-
większych  międzynar.   skandali  finansowych XIX w. 18X11901 USA podp. nowy traktat z W. Brytanią (Hay-Pauncefote Treaty), którym W. 
Brytania scedowała na USA swe prawa wynikające z traktatu Clayton-Bulwer Treaty. Z kolei USA odłączyły Panamę od Kolumbii separaty-
stycznym zamachem stanu w tej prowincji, która ogłosiła się 3 XI 1903 Republiką Panamy, a następnie podpisały z nią 18X11903 traktat, na 
mocy którego oddano na 100 lat w dzierżawę USA obszar nazwany Strefą Kanału Panamskiego (Panama Canal-Zone), o pow. 1,4 tyś. km2, z pra-
wem stacjonowania sił zbrojnych USA. Traktat wszedł w życie 23 II 1904, po ratyfikacji (66 glosami za i 14 przeciw) przez senat USA.
Dominacja USA nad całym przesmykiem środ-kowoamer. została potwierdzona 1916 traktatem USA z Nikaraguą (Bryan-Chamorro Treaty), na 
mocy którego dano Stanom Zjedn. do 2015 r. prawo zbudowania kanału na trasie: rz. San Juan-jez. Nikaragua-przesmyk Rivas oraz zbudowania 
amer. bazy mor. na wyspach zatoki Ponseca. Traktat ten został natychmiast zaskarżony przed Trybunałem Sprawiedliwości Ameryki Środkowej 
przez Kostarykę o naruszenie jej praw suwerennych do granicznej rz. San Juan oraz przez Salwador i Honduras o naruszenie ich praw 
suwerennych do zatoki Fonseca. Trybunał wypowiedział się przeciw USA i Nikaragui, czego nie uznały Stany Zjednoczone, co z kolei było 
powodem zawieszenia działalności Trybunału.
W związku z kryzysem 1964 stosunków Pana-ma-USA, prasa Ameryki Łacińskiej zaczęła propagować idee umiędzynarodowienia Kanału Pa-
namskiego i wszystkich przyszłych kanałów A.-P. pod patronatem ONZ, względnie org. państw amer. 221X1964 pręż. USA L. B. Johnson podp. 
ustawę, uchwaloną przez Kongres USA, polecającą rządowi przeprowadzenie badań nad możliwościami zbudowania kanału A.-P. na poziomie 
morza, w trzech wersjach: drugiego kanału na terenie Panamy w rejonie prowincji Darian, kanału międzyoceanicznego na pograniczu Nikaragui i 
Kostaryki oraz kanału międzyoceanicznego na terenie Kolumbii. Budowa ta miała być prowadzona metodą przekopów klasycznych lub przez 
zastosowanie energii jądrowej, wg „Programu Pług" (Plowshare Project) opracowanego przez Komisję Energii Atomowej USA. Rząd USA 
zawarł w tym celu umowy: 1965 z Nikaraguą i Kostaryką i w 1966 z Panamą i Kolumbią, zezwalającą na badania w terenie po 1970 (prowadzone 
są od 1971). Inny kolumbijski projekt kanału międzyoceanicznego w prowincji Chocó był debatowany przez Kongres Kolumbii 1964, a prace 
badawcze były prowadzone przez ministerstwo robót publicznych (1966-68), przy pomocy technicznej ONZ oraz Francji i USA, na obszarze dł. 
175 km i szer. 16 km od delty rz. Atrato w zatoce Uraba do wybrzeża O. Spokojnego, najwyższe wzniesienie na trasie wynosiło 310 m. Eksperci 
USA pracowali w ramach określonych przez Kongres USA, natomiast udział w tych pracach ekspertów franc. był rezultatem wizyty 1964 gen. de 
Gaulle'a w Kolumbii oraz jego obietnicy pomocy, szczególnie w badaniach hydrograficznych. 1967 eksperci ONZ w ramach -Programu Rozwoju 
NZ badali ewentualne skul ki gosp. wynikające z budowy kanału dla prowincji Chocó i wykorzystania zapór na hydroelektrownie. 1970 badania 
te zostały ukończone.
I. J. KLETTE From Allantic to Pacijic: A New Intcrocean Canal, New York 1967, s. 143.
•   239
ATMOSFERY WZORZEC MIĘDZYNARODOWY (ang. International Standard Atmosphere, franc. Ćtalon international d'atmosphere, hiszp. 
Modelo internacional de atmosfera, roś. Mieżdu-narodnyj etałon atmosfiery), termin międzynar. — umowna zależność przeciętnych wartości 
ciśnienia, gęstości powietrza i temperatury od wysokości n.p.m., w średnich szerokościach geograficznych, uznana za międzynar. wzorzec do 
badania — statków powietrznych, silników lotn. i rakiet w różnych warunkach temperatury i ciśnienia. Wzorzec ten jest wyznaczany na 
podstawie założenia istnienia ustalonych warunków (powietrze suche o składzie nie ulegającym zmianom przy zmianie wysokości; na poziomie 
morza ciśnienie wynosi 760 mm Hg—1013,2 milibara, temp. 15°C.itp.). Badania atmosfery prowadzone są z inicjatywy UNESCO pod 
protektoratem —• Rady Międzynarodowej Naukowych Unii oraz -» WMO, w ramach rozpoczętego 1967 Programu Globalnych Badań 
Atmosferycznych, Generał Atmospheric Research Program (GARP). W Polsce badania • te prowadzi Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
WEP t. l. Warszawa 1962; J. DOMAŃSKI 7000 Słów o samolocie i lotnictwie. Warszawa 1971; J. ZIELIŃSKI Światowa sfuiba pogody, w: Trybuna Ludu, 4X1973.
ATOMOWA KOMISJA -^ IAEA. ATOMOWEJ ENERGII MIĘDZYNAR. AGENCJA -> IAEA.
•   240
ATOMOWE PROBLEMY W ONZ (ang. Atomie Problems in UN, franc. Problemes atomiques a 1'ONU, hiszp. Problemas atómicos en la 
ONU, roś. Atomnyje problemy w OON). Od stycznia 1946 ONZ debatuje i opracowywuje konwencje międzynar. dotyczące dwóch 
podstawowych problemów: broni jądrowych oraz pokojowego wykorzystania energii atomowej.
ATOMOWE PROMIENIOWANIE -> Radioaktywność.
ATOMOWE PRÓBY: -> Bronie atomowe; -> Próby nuklearne.
•    241
ATOMOWY PAT (ang. Atomie stalemate, franc. Pat atomique, hiszp. Tablas atómicas, roś. Atom-nyj pat), termin międzynar. — przyjęty z 
określe-• nią szachowego na remisową pozycję, w której żadna strona nie ma już możności uczynienia prawidłowego ruchu, bo jedna nie ma 
możliwości ruchu a druga nie może mimo to odnieść zwycięstwa, czyli dać mata; powstał 1957, kiedy stało się oczywiste, że nie tylko USA ale i 
ZSRR dysponuje zasobami nuklearnymi zabójczymi dla przeciwnika w przypadku wojny atomowej; spo-

242 Attache
62
wodowało to rewizję doktryn strategicznych USA (—>• Wzajemne zagwarantowane zniszczenie).
•   242
ATTACHĆ [franc. attacher 'przywiązywać'], termin międzynar. — osoba przydzielona do placówki dyplomat., jako specjalista w dziedzinie 
wojsk., handl., nauk., prasowej, kulturalnej itp. W zależności od specjalności, a. posiadają różny status w hierarchii dyplomat. (od zbliżonego do 
rangi radcy do najniższego szczebla funkcjonariusza dyplomat.).
A. P. BEAUYAIS Attaches militaires. attaches navats et attaches de l'air, Paris 1937.
•    243
AUDIENCJA (ang. Audience, franc. Audience, hiszp. Audiencia, roś. Audiencyja), termin międzynar.: dyplomatyczny—na przyjęcie przez 
przedstawiciela rządu wysłannika obcego kraju; 2) sądowy—na okres pierwszego ustnego przesłuchania; m.in. użyty w Statucie (art. 46, 47, 66, 
67) i Regulaminie (art. 85) -> Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Dictionnaire de la terminotofie du Droil Internatlonal, Parii 1960.
•    244
AUDIOLOGIA [łac.; 'słyszę', gr.; 'słowo'], (ang. Audiology, franc. Audiologie, hiszp. Audiologia, 
roś. Audiołogija), nauka o słuchu; przedmiot współpracy międzynar. od 1948, Międzynar. Kon-
ferencji A. (International Conference on Audiology) w Sztokholmie, która 1960 przekształciła się 
w organizację zarej. w ONZ:
Międzynar. Towarzystwo Audiologii, International Society of Audiology (AUDI), z siedzibą w Lyonie; łączy uczonych z 
kilkudziesięciu krajów; czt. —Rady Międzynarodowych Organizacji Nauk Medycznych; organizuje co roku Kongres Pub-' liczny 
International Audiology (AUDI-NEWS). Yearbook of International Organizations, 1968-1969.
•   245
AUSCHWirZ, hitler. obóz koncentracyjny, istniejący od V 1940 do 2711945, największy z niem. obozów koncentracyjnych, utworzonych w 
czasie II wojny świat, na ziemiach poi., na przedmieściu powiatowego miasta Oświęcim w woj. krakowskim. Obok obozu -macierzystego (tzw. 
Stammlager), zwanego Auschwitz I, zbudowano drugi w Brzezince (niem. Birkenau), zwany Auschwitz "II oraz tzw. Aussenlager-Auschwitz III 
obejmujący ok. 40 różnej wielkości filii. A. był obozem zagłady dla milionów Polaków, Żydów, Rosjan i wielu innych narodowości. Nazwa „A." 
stała się międzynar. symbolem hitlerowskiego ludobójstwa. Na terenie b. obozu utworzono muzeum męczeństwa, znajdujące się pod opieką Mię-
dzynar. Komitetu powołanego 1955, z siedzibą do 1962 w Wiedniu, następnie w Warszawie.
S. SZMAGLEWSKA Birkenau, Warszawa 1945; J. SEHN Obóz. koncentracyjny  OSwiecim-Brieanka (Auschwitz-Birkenau), Warszawa 1964; H. LANGBEIN Menschen in Auschwtti, Wien 1973.
•   246
AUSGLEICH [niem.; 'zrównanie'], nazwa przy- . jęta na określenie zrównania w prawach Węgier i Austrii w drodze kompromisu zawartego 21 
XII 1867 przez cesarza Franciszka Józefa I z Węgrami, co oznaczało niepodległość obu krajów pod jedną koroną —> Austro-Węgier; kompromis 
ten włączał z powrotem 'do Węgier Chorwację, która w 1861 uzyskała samodzielność.
H. EISENMANN Le Compromis Austro-Hongrols de 1867, Paris 1904; W. TEZNER Die Wandlungen der oslerrelchisch-ungari-schen Reichsidee, Wien 1905.
•    247
AUSTRALAZJA (ang. Australasia, franc. Aus-tral-Asie, hiszp. Australasia, roś. Awstrałazija), termin międzynar. — obejmuje obszary: 
Australii, Nowej Zelandii, Indonezji i wysp pd. Pacyfiku.
The Far East and Australasia 1972. A Reference Book, Lon-don 1972; Who owns Whom? Australasia and Far East 1972, London 1972.
•   248
AUSTRALIA .(ang. Australia, franc. Australie, hiszp. Australia, roś. Awstralija), Związek Australijski, Commonwealtb of Australia, państwo 
zaj
mujące cały kontynent Australii. Czt. ONZ. Pow.
7686,8 tyś. km2 (bez austral. części -> Antarkty-ki. Nowej Gwinei Australijskiej i terytorium Papua na w. Nowa Gwinea oraz wysp: Bożego Na-
rodzenia, Kokosowych, Macquarie i Norfolk), 12730 tyś. mieszk. (1971); ludność ok. 13 min (1972); wg spisów: 1911—4445 tyś.. 1921— 5435 
tyś., 1933—6629 tyś., 1947—7579 tyś., 1966—11500 tyś., 1971—12728 tyś.; stoi. Can-berra (zbudowana 1911-27), 143,8 tyś. mieszk.— 1971; 
największe miasta (1970): Sydney—2780 tyś. mieszk., Melbourne—2325 tyś. mieszk. Język oficjalny: ang. Waluta: dolar austral. = 100 centów 
(od lutego 1966, kiedy A. przeszła na system metryczny, uprzednio istniał funt austral. dzielący się jak funt sterling na szylingi i pensy). Święto 
nar. — 26 stycznia, „Dzień Australii" (1788).
Stosunki międzynar.: kolonia bryt. 1770-1900; od l 11901 dominium autonomiczne W. Brytanii, od 1949 czł. bryt. Wspólnoty Narodów; A. brała 
aktywny udział po stronie aliantów w I i II wojnie świat, oraz w wojnach interwencyjnych USA przeciw Korei i Wietnamowi; od konferencji 
10X11944 w Wellington (Nowa Zelandia) w stałej kooperacji dyplomat. i wojsk, z Nową Zelandią (-> ANZAC, -^ ANZUS); czł. LN 1919-39 i 
jej mandatariusz w •->. Nowej Gwinei Australijskiej; czł. założyciel 24X1945 ONZ oraz czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ; A. aktywnie 
uczestniczyła po stronie USA w wojnie w Korei 1950-53: 5X1960 premier Robert G. Menzies złożył wizytę w siedzibie ONZ i wygłosił mowę w 
Zgr. Og. NZ; 20X111966 Zgr. Og. NZ zażądało od A. przeprowadzenia wyborów w terytorium powierniczym NZ — Nowej Gwinei Au-
stralijskiej i w austral. „terytorium zamorskim" Papua. Czł. ANZAC, ANZUS i SEATO oraz Planu Colombo. A. w latach 1967-1972 brała udział 
w agresji USA na Wietnam. W 1972 wy-

63
Austria 249
cofała swe oddziały z Wietnamu i ograniczyła swój udział w paktach ANZUS i SEATO.
Stosunki dyplomat. (l I 1974); Afganistan, Argentyna, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, 
Ekwador, Etiopia, Fidżi, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kambodża, Kanada, 
Kenia, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Laos, Liban, Liberia, Luksemburg, Malezja, Malta, Mauretania, Mauritius, Meksyk, Monako, Nauru, Nepal, Nigeria, NRD, NRF, Nowa Zelandia, 
Norwegia, Pakistan, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rumunia, Samoa Zach., Singapur, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, W. 
Brytania, Wietnam Dcm. Rep., Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), Wiochy, ZSRR.
Z Polską na szczeblu ambasad od 1972. Konsulat Gen. w Sydncy. Wymiana kult. i nauk.
W Sydney ukazuje się od 1929 Australian Qu-arteriy, Review of Australian Foreign Affairs.
N. HARFER, D. SISSONS Australia and the United Nalions, New York 1959, s. 423; T. R. REESE Australia in the XXth Century. New York 1964, s. 239; J. D. B. Mn-LEK Australia, London 1966; 
G. R. A. Guide to Australian Statistics, Melbourne 1966; J. A. LEBIEDIEW Ekonomika i politika Awstralii pośle wtoroj mirowoj wojny, Moskwa 1966, s. 222; A. WATT The Eyolution of Australian 
Foreign Policy 1938-1965, London 1967, s. 397; The Modern Enciclopedla of Australia and New Zealand, Sydney 1967, s. 1119; Związek Australijski, w: WEP, Warszawa 1969, t. 12, s. 758, 
762; I. M. WAJL Awstralija: fiedieralizm i wysszyje organy wlasti, Moskwa 1970, s. 244; Awstralija i Okieanija (istorija i so-wriemiennost'), red.: A. A. Guber, K. W. Malachowskij, Moskwa 
1970; W. W. ANDRIEJEWA Awstralijskij Sojm. Ekonomiczesko-gieograficzeskaja charaktieristika,  Moskwa 1970, s. 327; C. FORSTER edit. Australian .Economic De-yelopment in the Twenteeth 
Century, London 1970, s. 344;
Who Owns Whom (Australia and Japan International), London 1971; The Far East and Australasia 1972, London 1972, s. 1045-1118; J. COGHILL Austrialia's Mineral Wealth. Łon-don 1973; 
Australian Quarterly, 1929-74.
•   249
AUSTRIA (ang. Austria, franc. Autriche, hiszp. Austria, roś. Awstrija), Republika Austrii, Republik Ósterreich, państwo w środk. Europie. 
Czl.
ONZ. Pow. 83,8 tyś. km2, 7433 tyś. mieszk. (1971); wg spisów: 1923—6534 tyś. mieszk., 1951—6933 tyś., 1961—1073 tyś.; stoi. Wiedeń (1,8 
min mieszk.—1972). Graniczy z NRF, Czechosłowacją, Węgrami, Jugosławią, Włochami, Szwajcarią i Liechtensteinem; granice ustalone 
Traktatem  Pokojowym  Saint-Germain-en-Laye oraz Paryskimi Traktatami Pokojowymi 1947. Język oficjalny: niem. Waluta: szyling =100 gro-
szy. Święto nar.: 26 X, rocznica uchwały parlamentu 1955 o wieczystej neutralności A.
Stosunki międzynar.: jako monarchia A. była członkiem —>• Świętego Przymierza; 1867-1918 p.n. -> Austro-Węgry; 12X11918 siły rewolu-
cyjne spowodowały upadek monarchii, proklamując Rep. Austrii; okrojona do etnicznie austr. terytorium   Traktatem   Saint-Germain-en-Laye 
1919, który zabronił łączenia się z Niemcami (—> „Anschluss"). Rep. A. zawarła umowy sukcesyjne: z Polską, Czechosłowacją, Węgrami i Ju-
gosławią oraz umowy dotyczące odszkodowań, jak również w październiku 1922—tzw. protokoły genewskie  z Czechosłowacją,  Francją, W. 
Brytanią i Włochami; próba zawarcia 1930 unii celnej z Rzeszą nie została zrealizowana wskutek opozycji mocarstw; po dojściu w Rzeszy do 
władzy A. Hitlera, domagającego się realizacji Anschlussu, Francja, W. Brytania i Włochy ogłosiły wspólną deklarację o konieczności utrzymania 
niezawisłości A., potwierdzoną protokołami: franc.-wł. 711935 i franc.-bryt. 3 II 1935 oraz rezolucją mocarstw podpisaną" 14 IV 1935 na 
konferencji w Stresie. Wskutek zbliżenia faszystowskich Włoch do III Rzeszy, A. została zmuszona do zawarcia 11 VII 1936 niekorzystnego dla 
swej niezawisłości układu z Niemcami, w wyniku czego Hitler ogłosił 13 III 1938 Anschluss;
A. stała się jednym z „krajów" (Lander) III Rzeszy. W czasie II wojny świat. USA, W. Brytania i ZSRR Deklaracją Moskiewską z 1X11943 u-
znały Anschluss za nielegalny i nieistniejący:
„Austria, która jako pierwszy wolny kraj padła ofiarą agresji hitlerowskiej zostanie wyzwolona spod dominacji niemieckiej". W wyniku zwy-
cięstwa NZ A. odbudowana jako niezależna Republika pozostawała podzielona do 1955 i zostawała pod nadzorem wojsk czterech mocarstw, w 
czterech strefach okupacyjnych; organem kontrolnym 4 mocarstw była Komisja Aliancka dla A. (Allied Conunission for Austria), z siedzibą w 
WiedniUj zgodnie z porozumieniem mocarstw z 4 VII 1945, uzupełnionego 1946. 5 IX 1946 A. podp. w Paryżu układ z Włochami o ochronie 
mniejszości austr. w -—r Górnej Adydze. W 1948 A. przystąpiła do -^ Planu Marshalla. W kwietniu 1955, z inicjatywy ZSRR, mocarstwa 
osiągnęły porozumienie w Moskwie, dotyczące warunków —>- Traktatu państwowego w sprawie odbudowy niezawisłej i demokr. A., podp. 15 
V 1955 w Wiedniu. Art. 4 Traktatu zabrania A. wchodzenia w związki ekon. i polit. z Niemcami. Ustawa 26X1955 uchwalona przez parlament 
zobowiązywała A. do ścisłej wieczystej neutralności. 14X111955 A. została przyjęta do ONZ, zgodnie z prośbą rządu A. z 2 VII 1947. Jest 
członkiem wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IMCO. Sekr. Gen. ONZ U Thant odwiedził A. we wrześniu 1962 i w lipcu 1968. 
Wiedeń jest siedzibą -> IAEA. W 1972 Sekr. Gen. ONZ został przedstawiciel A. Kurt Waldheim. Polityka A. nastawiona została zgodnie z 
ustawą o wieczystej neutralności na rozwijanie stosunków ze Wschodem i z Zachodem. Z NRF rozwija A. współpracę gosp. i polit. (wizyty 
kanclerzy NRP w A.: K. Adenauer czerwiec 1957, A. Kiesinger marzec 1969, W. Brandt maj 1972). Z EWG A. podpisała 22 VII 1972 układ o 
stopniowym zniesieniu taryf celnych na towary przem., na układ ten ZSRR zareagował 22 VIII 1972 aide-memoire przedłożonym rządowi A. i 
demarche u rządów państw EWG, wskazując na konieczność zważania, by układ nie stał w sprzeczności z neutralnym statusem A.

250 Austroslawizm
64
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Cypr, 
Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador;
Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania, Haiti, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, 
Jemen, Jordania, Jugosławia, Kanada, Kambodża, Kenia, Kolumbia, Kostaryka, Korea Pd., Kuba, Kuwejt, Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malezja, Malawi, Malta, Maroko, 
Mauretania, Meksyk, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Nowa Zelandia, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska. Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rumunia, 
Rwanda, Sań Marino, Salwador, Senegal, Singapur, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Togo, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, W. Brytania, Watykan, Wenezuela, 
Węgry, Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), Włochy, Zair, Zambia, ZSRR.
Z Polską, która ratyfikowała Traktat państw. 1955 (Dz.U. 1957, póz. 94, 97) A. rozwinęła stosunki przyjaznej współpracy; 1972 zniesiony został obowiązek wiz dla obywateli obu państw. Polsko-
austr. umowy: arbitrażowo-koncyliacyjna podpisana 13 IV 1926 w Wiedniu (Dz.U. 1927, póz. 164, 350, 351); archiwalna, podpisana 2011930 w Hadze i 26X1932 w Wiedniu (Dz.U. 1931, póz. 
229 i 1933, póz. 291, 292), handl. podpisana 11 X 1933 w Wiedniu (Dz.U. 1934, póz. 263; 1935 póz. 11, 12, 208; 1938 póz. 19); w sprawie Kasy Chorych b. Zarządu Kolei A., podpisana 18 VI 
1924 w Wiedniu (.Dz.U. 1931, póz. 311; 1932 póz. 518, 519); o żegludze powietrznej podpisana 10 IV 1930 w Wiedniu (DZ..U. 1930 póz. 512, 513); o zapobieżeniu dwukrotnego pobierania po-
datku spadkowego, podpisana 24 XI 1926 w Wiedniu (1927, póz. 551; 1928, póz. 557, 558); o wzajemnym obrocie prawnym, podpisana 19 ni 1924 w Wiedniu (Dz.U. 1925, póz. 620; 1926 póz. 
467, 468); w sprawie emerytur podpisana 29 III 1924 (Dz.U. 1931, póz. 309; 1932, póz. 512, 513);
o współpracy kulturalnej i nauk. podp. 14 VI 1972 (Dz.U. 1973, póz. 161, 162). W 1972 A. podpisała 5-letnie umowy handl. z licznymi państwami socjalist., m.in. z Polską, Czechosłowacją i 
Węgrami. Umowa z PRL o wzajemnych stosunkach w sprawach z zakresu prawa cywilnego oraz o dokumentach, podp. 11 Xn 1963 (Dz.U. 1974, nr 6, póz. 33, 34 i 35).
Statistisches Handbuch fur die Republik Osterreich (od 1950);
S. VEROSTA Hrsg. Die internationale Stellung Osterreichs 1938 bis 1947, Eine Sammlung von Erklarungen und Ver-trSgen, Wien 1947; Ż. ANDRIEJEW Uriegulirowanije awstrij-skogo woprosa 
— waznaja ladacza w bor'bie za ukrieplenije mira w Jewropie, w: Mlezdunarodnaja iyzri nr 5, 1955;
CH. CHAMMONT La neutralite de L'Autriche et les Nations Unieś, w: Amualre Francais de Droit International 1955;
J. L. KUNZ Austrias Permanent Neutrality; w: American Jour-nal of International Law 50/1956; A. VERDROSS Austrias Neutrality and the UN, w: American Joumal of International Law, 
50/1956; A. SCHARF ósterreichs Ernennung 1945-1955. Das erste Jahrzehnt der Zweiten Republik, Wien 1956;
W. GOLDINGER Geschichte der Republik Osterreich, Wien 1962; W. B. BADER Austria between East and West 1945-1955, Stanford 1966, s. 250; GEN. BETHOUART La bataille pour 1'Autriche, 
Paris 1966, s. 320; W. STRASSER Gesterreich und die Yereinten Nationen 1955-1965, Wien 1967, s. 439; R. Bu-CHAtA Tendencje wielkoniemieckie w Austrii, Opole 1967, s. 52; S. I. 
WOROSZYŁOW Rozdienije wtoroi riespubliki Aw-strii, Leningrad 1968; H. BATOWSKI Austria i Sudety 1919-1938, Poznań 1969; J. KOZEŃSKI Austria 1918^1968. Dzieje społeczne i polityczne, 
Poznań 1970, s. 351; T. WALICHNOWSKI Wieczysta neutralność Republiki Austrii, PISM, Warszawa 1971, s. 57; T. WALICHNOWSKI Neutralizacja Austrii 1945-1966, Warszawa 1971, s. 281; Das 
osterreichische Buch 1971172, Wien 1972, s. 72; T. WALICHNOWSKI NRF i Austria. Warszawa 1972; The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, London 1972, Vol. I, s. 521-542; S. 
LESZKOWICZ Współpraca gospodarcza między Polska a Austria, w. Sprawy Międzynarodowe nr 2, 1973; Dz.U. 1974, póz. 65.
•   250
AUSTROSLAWIZM (ang. Aus;roslavism, franc. Austroslavisme, hiszp. Austroeslavismo, roś. Aw-strosławizm), prąd polit. propagowany 1846-
48 w cesarstwie austr., przeciwstawiający się -> pan-slawizmowi; gł. rzecznicy prądu—Czesi K. Hav-lićek-Borowsky i F. Palacky—
zorganizowali 2-12 VI 1848 w Pradze Zjazd Słowiański 340 przedstawicieli grup słowiańskich żyjących w Austrii. Ogłoszony przez Zjazd 
Manifest do Ludów Europy, zredagowany przez F. Palackiego, precyzował program a., wyrażając 'polityczną gotowość ugody narodowości 
słowiańskich z, monarchią Habsburgów. A. nie odegrał poważniejszej roli, gdyż Habsburgowie zdecydowali się na system dualistyczny austro-
węgierski, pomijając wysunięte koncepcje austro-słowiańskie.
A. FISCHEL Der Panslayismus bis zum Wellkrieg, Berlin 1919.
•    251
AUSTRO-WĘGRY (ang. Austro-Hungary, franc. Austro-Hongrie, hiszp. Austria-Hungria, roś. Aw-stro-wiengrija), niem. osterreich-Ungam, 
nazwa unii Austrii z Węgrami 1867-1918 po równouprawnieniu obu krajów w cesarstwie dynastii Habsburgów.
B. AUERBACH L'Autriche et la Hongrie pendant la guerre depuis le debat des hostitttes )usqu'a la fin de la monarchie (aout 19l4-novembre 1918), Paris 1925; A. GLAISE-HOL-STENAU Die 
Katastrophe. Die Zertriimmeruns Osterreich-Un-garns und das Werden der Nachfolgestaaten, Wien 1929;
A. J. MAY The Habsburg Monarchy 1867-1914, Cambridge 1951.
•   252
AUTOCHTONI I AUTOCHTONNE OBSZARY
(ang. Autochtons and autochtonie tenitories, franc. Les autochtons et les territoires autochto-niques, hiszp. Autóctonos y territorios autóctonos, 
roś. Awtochtony i awtochtonskije tierritorija), terminy międzynar. — na odróżnienie ludności rdzennej i jej ziem od ludności napływowej; w 
użyciu powszechnym po I wojnie świat. W Europie w czasie Wersalskiej Konferencji Pokojowej, podczas wytyczania granic w Europie Środk.; 
używany również między wojnami i w czasie II wojny świat., kiedy znaczna część polskich terytoriów autochtonnych pozostawała w granicach 
Rzeszy, los polskich a. w Nadodrzu oraz na Warmii, Mazurach i Powiślu był zagrożony niem. imperiali-styczną polityką eksterminacyjną. 
Przetrwanie tej ludności przez stulecia niewoli było jednym z wielu argumentów, które zaważyły na wyznaczeniu 1945 granicy Polski na —f 
Odrze i Nysie Łużyckiej.
H. LEHR, E. OSMAŃCZYK Polacy spod znaku Rodla, Warszawą 1972, s. 320.
•   253
AUTOKEFALIA [gr. kephale 'głowa'], termin międzynar.—niezależne od zwierzchnictwa zagr. kościoły prawosławne, zwane autokefalicznymi, 
podległe jedynie w sprawach kanonicznych, lecz nie adm., patriarsze w Konstantynopolu. W 1960 było w świecie 14 a. z siedzibami patriarchów 
w Aleksandrii, Atenach, Belgradzie, Bukareszcie, Damaszku, Jerozolimie, Konstantynopolu, Moskwie, Nikozji, Pradze, Tbilisi, Tiranie, Sofii, 
Warszawie.
•   254
AUTOMATYKA [gr.; 'samoczynny'], (ang. Auto-matic, franc. Automatiąue, hiszp. Automatica, roś. Awtomatika), dyscyplina naukowa 
obejmująca teorie automatyzacji i konstrukcji automatów;
przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja A„ International Federation of Au-tomatic Control (IFAC), Federation international d'automa-tique, żal. 1957 z inicjatywy I Kongresu A. w Heidelbergu
27 IX 1956, z siedzibą w Diisseldorfie; łączy nauk. oirodki
28 państw, m.in. Polski (Zakład A. PAN). Organizuje co 3 lata Kongres (1960 w Moskwie); publ. Information Bul-letin, Automatica, BibUography of Automatic Control.

65
Azja 259
W Polsce PAN wydaje czasopismo Archiwum Automatyki i Telemechaniki.
S. WĘGRZYN Podstawy Automatyki, Warszawa 1960; Com-mision f.conomiaue pour 1'Europe. Aspects economique de 1'automallsation, IW. New York 1971, s. 71; Yearbook of International 
Organiwtions, 1973.
•    255
AUTOMOBILIZM, ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Automobilism, Internationał Organizations, franc. Automobilisme, 
Organisa-tions Internationales, hiszp. Automobilismo, or-ganizaciones internacionales, roś. Awtomobilizm, mieżdunarodnyje organizacyi), zarej. 
w ONZ:
Międzyamer. Federacja Klubów Turystycznych i Automobilowych, Interamerican of Touring and Automobile Ciubs, Federation Interamericaine du Touring et des Automobile-Ciubs (FITAC), 
żal. 1941, z siedzibą w Buenos Aires; posiada statut doradczy (B) ECOSOC; Publ. Boletin tnformativo de FITAC.
Międzynar. Federacja Automobilowa, International Automobile Federation, Federation internationale de 1'automobile (FIA), żal. 1904 p.n. Association Internationale des Automobile Ciubs 
Reconnus; od 1946 pod obecną nazwą, z nowym statutem, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy (B) ECOSOC, organizuje co 2 lata Kongresy (1964 w Warszawie). Publ. Genem; List of 
Automobile Records, Atlas Camping et Caravanning, Jnternational Sporting Code, Inter-naliońal Sporting Calender oraz atlasy dróg bitych. Międzynar. Federacja Ekspertów Samochodowych, 
Int. Federation of Automobile Experts (FIEA), żal. 1970, z siedzibą w Paryżu.
Mifdzynar. Federacja Stowarzyszeń Inżynierów i Techników Samochodowych, Internationał Federation of Automobile En-gineers* and Technicians* Associations, żal. 1947, z siedzibą w 
Ousseldorfie; łączy 11 państw zach. Europy. Międzynar. Unia Klubów Lekarzy-Automobilistów, Internationał Union of Associations of Doctor-Motorists, żal. 1933, z siedzibą w Utrechcie; łączy 
krajowe stowarzyszenia zach. Europy.
Międzynar. Biuro d/s Handlu i Reparacji Pojazdów Motorowych, Internationał Office for Motor Trades and Repairs, żal. 1947, z siedzibą w Hadze.
Międzynar. Stale Biuro Konstruktorów Samochodowych, Internationał Permanent Office of Automobile Constructors, zał. 1919, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy (R) ECOSOC.
Światowa Organizacja Turystyki i Automobilizmu, Worid Touring and Automobile Organization, żal. 1950, z siedzibą w Londynie; fuzja przedwojennych organizacji: Alliance Internationale de 
Tourisme (AIT) oraz Internationał Automobile Federation (FIA); posiada statut doradczy (B) ECOSOC; organizuje tn.in. Kongresy w sprawie bezpieczeństwa na drogach (Internationał Road 
Safety Congress); publ. Int. Driving Manuat, Int. Trafftc Engineering Yocabulary i in.
Poza tym przy EWG istnieją dwa Komitety specjalistyczne przemysłu samochodowego.
Slownik encyklopedyczny transportu samochodowego. Warszawa 1962; Yearbook oj International Organizations, 1973.
H    256
AUTOSTRADY (ang. Highways, franc. Auto-routes, hiszp. Autopistas, roś. Awtostrady), termin międzynar. — magistrale samochodowe, 
których budowę zainicjowały 1922-24 Wiochy na trasie Mediolan-Yarese; przedmiot międzynar. umów, statystyk i organizacji (-> drogi 
międzynarodowe i międzykontynentalne). Yearbook o f International Organizations, 1973.
„AYOlRDUPOIS" -> Uncja „A".
•   257
AWARIA (ang. Average, franc. Avarie, hiszp. Averia, roś. Awarija), termin międzynar.—wszelkiego rodzaju szkody poniesione przez statek lub 
ładunek na morzu; przedmiot międzynar. prawa morskiego, które uznaje a. wspólną (nie poszczególną) za instytucję prawa morskiego, zgodnie z 
tradycją prawa rzym. i prawa morskiego wyspy Rodos (lex Rhodia e iactu). Zasady a. wspólnej,
polegającej na rozmyślnym zniszczeniu części statku lub ładunku dla wspólnego bezpieczeństwa lub ratunku ludzi i. mieni a, zostały 
skodyfikowane w
•>• Regułach Yorku i Antwerpii. Formuła franco d'avarie w polisach oznacza ubezpieczenie od szkód poniesionych przez statek na morzu, wy-
nikłych z a. wspólnej.
Polski kodeks morski z 1X111961 w art. 217 określa, że:
„A. wspólną stanowią nadzwyczajne poświęcenie lub wydatki, poniesione rozmyślnie i rozsądnie, w celu ratowania statku, ładunku na nim prze-
wożonego oraz frachtu ze wspólnego dla nich niebezpieczeństwa". Zaś art. 219-223 zawierają przepisy prawne dot. A. wspólnej.
N. DOVER A Handbook to Marilime Inswance, London 1957; Dt.U. 1961, nr 58, póz. 318; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967.
•   258
AZERBEJDŻAN (ang. Azerbaijan, franc. Azer-baidjan, hiszp. Azerbaidjan, roś. Azierbajdżan), Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika 
Radziecka, Azierbajdżanskaja Sowietskaja Socyalisticzes-kaja Riespublika, republika związkowa ZSRR we wsch. części Zakaukazia, nad M. 
Kaspijskim. Pow. 86,6 tyś. km', 5219 tyś. mieszk. (1971); wg spisów:  1913—2339 tyś.,  1926—2314 tyś., 1939—3205  tyś.,  1959—3698,  
1966—4610, 1970—5117 tyś., w tym Azerbejdżanie 73,81)/o, Rosjanie 10-/0, Ormianie 9,4<)/o i in.; stoi. Baku (1261 tyś. mieszk., 1970). 
Graniczy z Turcją, Ann. SRR, Gruz. SRR i Roś. PSRR. Języki oficjalne:
azerb. i roś.. Waluta—rubel = 100 kopiejek. Święto państw. — 7 XI, rocznica Wielkiej Socjalist. Rewolucji Październikowej.
Stosunki międzynar.: w XVIII w. rozdrobnione państwo feudalne pod wpływami Turcji i Persji;
w wyniku porozumień Rosji z Persją 1813 (układ gulistański) i 1828 (układ turkmanczajski) pn. A. przyłączony do Rosji; po Rewolucji 
Październikowej 1917 działały tu rady delegatów robotn., m.in. w Baku—Bakuńska Komuna. W 1918 interwencja wojsk tur i ang. przeciwko 
opowiedzeniu się A. po stronie Wielkiej Socjalist. Rewolucji Październikowej, zakończona jesienią 1919 ewakuacją obcych wojsk i zwycięstwem 
20 IV 1920 sil rewolucyjnych. Od 1936 rep. związkowa.
Z PRL przyjazna współpraca gosp. i kulturalna, w ramach stosunków polsko-radzieckich.
Islorija Atierbajdiana, Baku 1941; A. NADŻAFOW Formiro-wanije i razwitije azierbajdianskoi socyatisticzeskoj nacyi, Baku 1955; Zwiawk Radziecki, PWN, Warszawa 1972, s.
239-250.
•    259
AZJA (ang. Asia, franc. Asie, hiszp. Asia, roś. Azija), największa część świata tworząca z Europą kontynent Eurazję. Pow. 43,4 min km2, ok. 2,1 
mld mieszk. (1970), tj. ok. 58''/o ogółu ludności świata. Politycznie podzielona na 40 państw niepodległych oraz 6 terytoriów zależnych. 15 
państw ma ustrój monarchistyczny (Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Bhutan, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Iran, Jordania, Japonia, 
Katar, Kuweit, Laos, Malezja, Nepal, Oman i Syjam), pozostałe — różne formy republik.
W Delhi, z okazji rocznicy niepodległości Indii odbyła się 1972 pod patronatem UNIDO III Międzynar. Wystawa Handlowa „Asia 1972"; wzięły 
w niej udział: Afganistan, Algieria, Australia, Au-

260 Azjaci „brytyjscy"
66
stria, Belgia, Bhutan, Bułgaria, Cejlon, Czechosłowacja, Cypr, Egipt, Filipiny, Francja, Hiszpania, Indonezja, Iran, Irak, Japonia, Jugosławia, 
Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Kuba, Kuwejt, Malezja, Mauritius, Nepal, NRF, Polska, Rumunia, Singapur, Sudan, Syjam, Węgry, Włochy i 
ZSRR.
Podział polityczny Azji
Terytoria zależne i 
ośrodki 
administracyjne

Pow.
w tyś. km'

Ludność w 
tyś. (1970)

Status polityczny

Bożego Narodzenia

0,14

3

terytorium zamor

Wyspa





skie Australii









Brunei (Brunei)

5,8

121

sułtanat pod pro







tektoratem W.







Brytanii

Kokosowe Wyspy

0,014

0,6

terytorium zamor

f—)





skie Australii

Sikkim (Gangtok)

7,1

194

monarchia kon







stytucyjna pod







protektoratem In







dii

Timor Portugalski

14,9

602

kolonia pod naz

(Diii)





wą , ,prowincja za







morska" Portuga







lii


J. HERBERT Asie, Paris 1959; R. FRELEK Azia. Nabrzmiałe prognozy. Warszawa 1969; D. WILSON Asia awaked. A con-tinent In transitlon, London 1970; B. MROZEK Historia najnowsza Aut 
Poludniowo-Wschodniej, Warszawa 1972; K. M. PANIKAR Azja a dominacja Zachodu 1498-1945. Warszawa 1972; Asia and the International System, Cambridge Mass. 1972, s. 403.
•   260
AZJACI „BRYTYJSCY" (ang. „British" Asians. franc. Asiates „britanniques", niszp. Asiaticos „britanicos", roś. „Britanskije" Aziaty); termin 
międzynar. — określa mieszkańców b. kolonii bryt. w Afryce, z pochodzenia Indusów lub Pa-kistańczyków, którym W. Brytania przyznała oby-
watelstwo bryt. i zachęcała do osiedlenia się w jej posiadłościach w Afryce; przedmiot sporu międzynar. w sierpniu 1972, kiedy szef rządu U-
gandy gen. Amin nakazał ok. 50 tyś., A. „b.", zamieszkałym w Ugandzie i trudniącym się w większości handlem, opuszczenie kraju w ciągu 90 
dni.
Kronika. Dokumentacja prasowa, 1972.
•    261
AZJATYCKA ORGANIZACJA PRODUKCJI
(ang. Asian Productivity Organization, franc. Or-ganisation Asiatique de la Production, hiszp. Or-ganización Asiatica de la Produccion, roś. Aziat-
skaja organizacyja proizwodstwa); międzyrząd. organizacja Cejlonu, Filipin, Hongkongu, Indii, Indonezji, Iraku, Japonii, Korei Pd., Nepalu, Paki-
stanu, Singapuru, Syjamu, Tajwanu i Wietnamu Pd. (pod administracją sajgońską), żal. 1961, z siedzibą w Tokio; publ. APO News.
Yearbook o f International Organiwtions, 1973.
•   262
AZJATYCKA RADA ROZWOJU PRZEMYSŁOWEGO (ang. Asian Industrial Deyelopment Councii, franc. Conseił Asiatique pour le Deve-
loppement Industriel, hiszp. Consejo Asiatico del Desarrollo Industrial, roś. Aziatskij sowiet raz-witija promyszlennosti), organizacja międzyrząd. 
24 państw: Afganistanu, Australii, Brunei, Birmy, Cejlonu, ChRL, Filipin, Hongkongu, Indii, Indonezji, Iranu, Japonii, Kambodży, Korei Pd., La-
osu, Malezji, Mongolii, Nepalu, Nowej Zelandii,
Państwa niepodległe i stolice

Pow. w tyś. 
km*

Ludność w 
tyś. (1970)

Data przyjęcia 
do ONZ

Afganistan (Kabul)

647,5

17125

19 XI 1946

Arabia Saudyjska (Ar-Ri-







jad)

2149,7

7740

24 X 1945

Bahrajn (AI-Manama)

0,6

215

21 IX 1971

Bangla Desz (Dhaka)

142,8

60675

2IV1974

Bhutan (Thimphu)

47,0

836

21 IX 1971

Birma (Rangun)

678,0

27584

19 IV 1948

Cejlon (Sri Lanka) (Ko-







lombo)

65.6

12514

14 XII 1955

Chińska Republika Lu







dowa" (Pekin)

9 597,0

773 654

24 X 1945

Hongkong" (Yictoria)

1,0

314



Makau° (Makau)

0,016

633



Cypr (Nikozja)

9,3

633

201X1955

Filipiny (Quezon)

300,0

38493

24 X 1945

India1' (Delhi)

3268,1

550 376

24 X 1945

Indonezja' (Djakarta)

1904,3

122134

28 IX 1950

Irak (Bagdad)

434,9

9440

24 X 1945

Iran (Teheran)

1648,0

28662

24 X 1945

Izrael (Tcl Awiw") Japonia'1 
(Tokio)

20,7^ 371,9

2889 
104553

11 V 1949 
18X111956

Jemen (San'a)

195,0

5733

301X1947

Jemen Południowy (Asz-







Sza'b)

287,7

1282

14X111967

Jordania (Amman)

97,7

2317

14 XII 1955

Kambodża (Phnom







Penh)

181,0

6840

14X111955

Katar (Ad-Dauha)

22,0

79

21IX1971

Korea (—)

219,0

45685



Koreańska Republika







Ludowo-Demokra-







tyczna (Phenian^)

120,5

13892

—

Korea Południowa







(Seul*)

98,5

31793



Kuwejt (Kuwejt)

16,7

711

14 V 1963

Laos (Vientiane)

236,8

2962

14X111955

Liban (Bejrut)

10,4

2787

24 X 1945

Malezja (Kuala Lumpur)

332,6

10798

17 IX 1957

Malediwy (Małe)

0,3

108

21 IX 1965

Mongolia (Ułanbator)

1 565,0

1248

27 X 1961

Nepal (Katmandu)

140,8

11060

14X111955

Oman (Maskat)

212,6

657

7 X 1971

Pakistan (Islamabad)

803,9

53500

30 IX 1947

Singapur (Singapur)

0,6

2050

21 IX 1965

Syjam (Bangkok)

514,0

35814

16X111966

Syria (Damaszek) Turcja' 
(Ankara)

185,2 780,5

6098 35232

24 X 1945 24 
X 1945

Wietnam (—)

332,6

39456

—

Demokratyczna Repu







blika Wietnamu (Ha-







noi)

158,8

21 154



Wietnam Południowy/







(-)

173,8

18322

—

Zjednoczone Emiraty A-







rabskie (Abu Żabi)

83,6

190

9 VII 1971

Związek Socjalistycznych







Republik Radzieckich







(część azjatycka) (Mo







skwa)

16831,1

59685

24 X 1945


0 łącznie z wyspą Tajwan (36 tyś. km2, 14 min mieszk. — 1970), prowincją ChRL nie wyzwoloną jeszcze spod rządów Kuomintangu; 6 terytorium ChRL stanowiące kolonię W. Brytanii; c 
terytorium ChRL stanowiące kolonię Portugalii (foi matnie „prowincję zamorską")  ** powierzchnia licznie z Kaszmirem (222,8 tyś. km3), ludność łącznie z częścią Kaszmiru (3729 tyś. 
mieszk.—1964); e łącznie z Irianem Zach. leżącym w Oceanii; / powierzchnia po zakończeniu działań wojennych 1948-49 między Izraelem a państwami arab.; powierzchnia w granicach 
ustalonych przez ONZ 1947 — 14 tyś. km2; 9 w wyniku decyzji rządu Izraela, podjętej 1950 wbrew rezolucji ONZ z 1947 o umiędzynarodowieniu Jerozolimy, siedzibą władz tego państwa jest 
Jerozolima (część izraelska — Nowe Miasto); A wraz z odzyskanymi 1968 wyspami Bonin oraz 1972 wyspami Riukiu; ( łącznie z wyspą Sokotrą leżącą u wybrzeży Afryki; ^ siedziba rządu KRL-
D; * konstytucyjna stolica Korei (wg art. 103 konstytucji KRL-D); obecnie ośrodek adm. tzw. Rep. Koreańskiej; * łącznie z częścią cur.;
/ Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Rep. Wietnamu Południowego nie ustalił jeszcze stolicy; ośrodkiem adm. tzw. Rep. Wietnamu, utrzymującej się dzięki poparciu USA, jest SaJ-gon (-» 
Sajgońską administracja).

67
Azja w ONZ 267
Pakistanu, Samoa Zach., Singapuru, Syjamu i Wietnamu Pd., zał. 1966, ż siedzibą w Bangkoku na zalecenie Komisji Gosp. ONZ d/s Azji i 
Dalekiego Wschodu (ECAPE), której zadanie polega na harmonizowaniu planów rozwoju państw cztonkowskich; publ. Asian Industrial De-
ve1opment News. Yearbook o f International Orsanizations, 1973.
•   263
AZJATYCKI BANK ROZWOJU (ang. Asian Development Bank, franc. Banque asiatique de dśveloppement, hiszp. Banco Asiatico de Desar-
rollo, roś. Aziatskij bank razwitija ADB), zał. 19X111966 pod patronatem ->- Komisji Gospodarczej ONZ dla Azji i Dalekiego Wschodu 
(ECAFE); rozpoczął działalność 111967 w Ma-hati, Rizal na Filipinach. Zakładowy kapitał akcyjny wynosi 1100 min dół., z czego 1004 min 
zostały subskrybowane. Odmiennie niż w -> Afrykańskim Banku Rozwoju, w A.B.R. prócz sub-skrybentów regionalnych są też subskrybenci po-
zaregionalni.
Członkowie

Udziały

Członkowie

Udziały

regionalni

w min dół.

regionalni

w min dół.

Afganistan

4,78

Malezja

20,00

Cejlon

8,52

Nepal

2,16

Fidżi

1,00

Nowa Zelandia

22,56

Filipiny

35,00

Pakistan

32,00

Hongkong

8,00

Singapur

5,00

India

93,00

Syjam

20,00

Indonezja

25,00

Tajwan

16,00

Japonia

200,00

Wietnam Pd.

12,00

Kambodża

3,50

Samoa Zach

0,06

Korea Pd.

30,00

Australia

85,00

Laos

0,42



624,00


Członkowie 
nieregionalni

Udziały w min 
dół.

Członkowie 
nieregionalni

Udziały w min 
dół.

Austria Belgia
Dania Finlandia 
Francja Holandia 
Kanada

5,00 5,00 5,00 
5,00 25,00 
11,00 25,00

Norwegia NRF 
Szwajcaria Szwecja 
USA W. Brytania 
Włochy

5,00 34,00 
5,00 5,00 
200,00 30,00 
20,00




380,00


A.B.R. stworzył również fundusze specjalne:
Agricultural Special Pund, Technical Assistance Fund i Multi-Purpose Special Fund, finansowane przez wysoko rozwinięte kraje członkowskie, 
jak np.: Japonia, NRF, Nowa Zelandia, USA, W. Brytania; udziela kredytów na inwestycje rozwojowe: telekomunikacyjne, irygacyjne, 
transportowe i inne.
Tlie Asian Deyelopment Bank and Trade Liberaltzatlon, New York 1965; The Europa Yearbook, 1971; A Worid Sumy, London 1971.
•   264
AZJATYCKIE KONFERENCJE (ang. Asiatic Conferences, franc. Conferences asiatiques, hiszp. Conferencias asiaticas, roś. Aziatskije 
konfierien-cyj), konferencje regionalne po II wojnie świat. zainicjowane przez ONZ, obejmujące wszystkie
państwa członkowskie —>• Komisji Gospodarczej ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu oraz członków UNESCO. Do l VI 1973 nie doszło jednak 
do żadnej polit. konferencji międzynar. wszystkich państw azjat., mimo sugestii ZSRR zwołania Azjatyckiej Konferencji Bezpieczeństwa i 
Współpracy. Gł. trudnością była agresja USA w Indo-chinach oraz antyradz. stanowisko ChRL.
•   265
AZJATYCKI  SYSTEM  BEZPIECZEŃSTWA ZBIOROWEGO (ang. Asiatic Collective Security System, franc. Systeme asiatique de 
securitó Collective, hiszp. Sistema Asiatica de Seguridad Co-leetiva, roś. Azjatskaja sistiema kollektiwnoj biez-opasnosti), termin międzynar.—
projekt paktu bezpieczeństwa zbiorowego dla Azji, wysunięty przez ZSRR w maju 1969, rozwinięty 14 III 1972 przez premiera ZSRR A. N. 
Kosygina, a 23 m 1972 przez I Sekr. KPZR L. I. Breżniewa.
Dokumentacja prasowa 1969; Kronika 1972.
•   266
AZJATYCKO-AFRYKAŃSKI KOMITET DORADZTWA PRAWNEGO (ang. Asian-African Legał Consultatiye Committee, franc. Comitei 
asiatique-africain de consultation juridique, hiszp. Comite Asioafricano de Consulta Juridica, roś. Aziatsko-afrikanskij komitiet juridiczeskoj 
konsul-tacyi), organizacja międzyrządowa, zał. 1956 (z siedzibą w Delhi), Birma, Cejlon, Egipt, Filipiny, Ghana, India, Indonezja, Irak, Iran, 
Japonia, Jordania, Kenia, Kuwejt, Malezja, Nepal, Nigeria, Pakistan, Sierra Leone, Syria i Syjam; poza doradztwem prawnym w dziedzinach 
prawa międzynar. formułuje stanowisko państw członkowskich wobec problemów rozpatrywanych przez —>• Komisję Prawa 
Międzynarodowego ONZ.
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•   267
AZJA W ONZ (ang. Asia in UN, franc. Asie a 1'ONU, hiszp. Asia en la ONU, roś. Azija w OON). 24X1945 tylko 5 państw azjat. weszło do 
ONZ: Chiny, Filipiny, Indie, Irak i Iran;
1946—Afganistan i Syjam;  1947—Pakistan;
1948 — Birma, 1950 — Indonezja, 1955 — Kambodża, Cejlon, Laos i Nepal; 1956—Japonia;
1957—Federacja Malajska;  1961—Mongolia, 1965—Malediwy i Singapur. 1948 złożyły podanie o przyjęcie do ONZ Demokratyczna Rep. 
Wietnamu Pn. oraz Rep. Korei Pd.; 1949 Rep. Lud.-Demokratyczna Korei Pn.; 1951 Rep. Wietnamu Pd.; podania nie zostały rozstrzygnięte przez 
ONZ do pół. 1974. W 1949-72 Tajwan bezprawnie zajmował miejsce ChRL w Zgr. Og. NZ, w R. Bezp. ONZ i w org. wyspecjal. ONZ, co 
stanowiło przedmiot corocznych debat i głosowań w Zgr. Og. NZ.
Sprawy azjat. rozpatrywane w ONZ (w porządku chronologicznym):
Styczen-maj 1946 — skarga Iranu w sprawie wycofania WOJSK
ZSRR z pn. Iranu, przebywających tam od 1942 (wycofane
2 IV 1946). Styczeń-luty 1946, lipiec 1947-grudzieri 1949 skarga Indonezji
na zbrojne interwencje Holandii (zakończone przyznaniem
I. niepodległości 27 XII 1949). Wrzesień 1947 spory i konflikty Korei. Jesień 1948-styczeń 1967 — pakistańsko-indyjski spór o -»•
Kaszmir i Dżammu.
Sierpień 1948-sierpień 1949 — sprawa -«- Hajdarabadu. Marzec 1953-październik 1954 — skargi Birmy na Tajwan
o dywersje czangkajszckowskich wojsk najemnych.

268 Azory
Maj-sierpień 1954 — sprawa Syjamu.
Sierpień 1954-listopad 1955 — sprawa zach. Nowej Gwinei.
Sierpień 1954-sierpień 1955 — sprawa 15 lotników amer. z sit
zbrojnych NZ w Korei Pd., przebywających w niewoli w
ChRL (zwolnionych po wizycie w Pekinie Sekr. Gen. ONZ
Dag Hammarskjolda).
Lipiec 1958-styczeń 1962 — sprawa Samoa Zach. Listopad 1958-Iipiec 1962 — spór Kambodży z Syjamem o
świątynię -»- Preah Vihear. Sierpień-listopad 1961 — skargi Laosu na Wietnam Pn. o
incydenty graniczne. 1959 — skarga Tybetu na ChRL. 1961 — sprawa -»• Timoru Portugalskiego. Grudzień 1961 — protest Portugalii przeciwko integrowaniu
przez Indie kolonialnych enklaw Portugalii ->• Goa, Daman
i Diu.                          , Sierpień-wrzesień 1963 — spór między Malezja a Indonezją. Sierpień-grudzień 1963 — protest państw atroazjat. przeciwko
prześladowaniom buddystów w Wietnamie Pd. Kwiecień 1964 — protesty Kambodży przeciw interwencjom
zbrojnym Wietnamu Pd.
W 1970 na liście ONZ znalazły się 23 najuboższe kraje świata, w których dochód nar. na głowę mieszkańca wynosił poniżej 100 dół. amer. rocz-
nie, w tym 8 państw z regionu Azji i Oceanii;
Afganistan, Bhutan, Jemen oraz Laos, Malediwy, Nepal, Sikkim, Samoa Zachodnie.
GUNNAR MYRDAL Asian Drama. The Inguiry into the Poyerty of Nations, New York 1967.
AZJI I PACYFIKU RADA -i- ASPAC. AZJI PD.-WSCH. STOWARZYSZENIE NARODÓW ->- ASEAN. •   268
AZORY, portug. Ayores (ang. Azores, franc. Azo-res, hiszp. Azores, roś. Azorskije Ostrowa), archipelag 9 wysp portug. na O. Atlantyckim. 
Pow. 2,3 tyś. km', 291 tyś. mieszk. (1970) wg spisu 1960—32,5 tyś.; podzielony na 3 prowincje, których nazwy pochodzą od gt. portów: Angra 
do Heroismo (na wyspie Terceira), Horta (na wyspie Faial) oraz Ponta Delgada (na wyspie Sao Mi-gue!). W czasie II wojny świat., 12X1943, 
USA
B
•    27<
BAASIZM (ang. Baasism, franc. Baasisme, hiszp. Baasismo, roś. Baasizm), społeczno-polit. arab. ruch niepodległościowy, określany arab. 
skrótem Socjalist. Partii Odrodzenia Arab. (at-Baas), zał. 1940 w Syrii pod hasłem „Jedność, Wolność, Socjalizm" przez M. Afiaka i S. Bittara. 
Ruch ten, organizacyjnie wzorujący się na systemach lóż masońskich, uzyskał wpływy również poza Syrią, przede wszystkim w Iraku i Egipcie, a 
także w Jordanii, Algierii i Libii.
P. SEALE The Strugsle for Syria. A Sludy of Post War Arab Politics 1945-1958, London 1965, s. 344; T. PRYZEŁ Panarab-ska partia Baas, w: Sprawy Międzynarodowe nr 4, 1973.
•   272
BAĆ, ang. British Aircraft Corporation, największy koncern przemysłu lotn. W. Brytanii powstały 1959/60 z fuzji zakładów lotn. Bristol, Eng-
lish Electric, Hunting i Vickers Armstrong. Zakłady BAĆ wyprodukowały 1962-64 m.in. cztero-silnikowy odrzutowy samolot komunikacyjny 
VC 10, na 108-151 pasażerów, oraz 1964-66 większy, na 163-180 osób, Super VC 10. W 1962 podp. z —> Sud-Aviation kontrakt na wspólną
68
i W. Brytania uzyskały na 4 lata prawo wykorzystania A. jako swoich baz mor. i lotn.; układem z l X 1947 USA uzyskały stałą bazę wojenną na 
wyspie Terceira, a 61X1951, w ramach systemu NATO, prawa USA rozszerzone zostały na całe A.; 13-14X111971 na A. odbyło się spotkanie na 
szczycie pręż. Francji G. Pompidou z pręż. USA R. Nixonem.
Keeslng's Archiv der Gegenwart, 1943, 1947, 1951, 1971.
•   269
AZYL (ang. Asylum, franc. Asile, hiszp. Asilo, roś. Ubieżyszcze), termin międzynar. — udzielenie schronienia cudzoziemcowi narażonemu w 
swoim państwie ze względów rasowych lub światopoglądowych na prześladowania, więzienie czy śmierć; przedmiot wielu układów regionalnych 
głównie Ameryki Lać. oraz konwencji międzynar. (-> prawo azylu).
E. HAMBRO New Trends in the Law of Exlradllion and Asylum. w: Western Polittcal Quarterly 1952; G. MORA In-ternational Law and Asylum as A Human Right, London 1956; L. N. 
GALONSKAJA Prawo ubietyszcza, Moskwa 1968, s. 128; T. SMOLIŃSKI Prawo azylu t ekstradycfl w konstytucjach europejskich państw socjalistycznych, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i 
Socjologiczny 1973, z. l, s. 15-26.
•   270
AZYLUM KOŚCIELNE (ang. Ecciesiastical asy-lum, franc. Asile ecclesiastique, hiszp. Asilo ecie-siastico, roś. Prawo cerkownogo 
ubieżyszcza), prawo zwyczajowe, uznające świątynie jako miejsce schronienia dla uciekinierów z niewoli lub mimowolnych zabójców, przejęte 
przez Kościół katol., który na Synodzie Toledańskim 681 rozszerzył terytorium a.k. na obszar przykościelny;
w praktyce w następnych stuleciach zmieniło się w zasady eksterytorialności i nienaruszalności świątyń i cmentarzy; potwierdzone formalnie —f 
konkordatami.
budowę samolotu ponaddżwiękowego, komunikacyjnego BAC/Concorde, którego prototyp odbył pierwsze loty 1971.
•   273
BADACZE PISMA ŚWIĘTEGO (ang. Biblicists, franc. Biblistes, hiszp. Investigadores de la Sa-grada Escritura, roś. Issiedowatieli Swiaszczen-
nogo pisanija), jedna z grup rei., chrzęść., protest. głosząca, że samodzielne badanie Pisma Świętego określa zasady wiary chrzęść.; powstała w 
XIX w. w USA; posiada wyznawców w większości państw eur. i Ameryki. Pierwszą jej organizacją międzynar., zał. 1872, działającą do dziś, są -
»• Świadkowie Jehowy. Zob. też biblijne towarzystwa. Yearbook o f International Organizations, 1973.
BADISCHE ANBLINWERKE -^ BASP. BAGDAD ->• Pakt Bagdadzki 1955.
•   274
BAGDADZKA KOLEJ (ang. Bagdad Railway, franc. Chemin de fer de Bagdad, hiszp. Ferro-carrii de Bagdad, roś. Bagdadskaja żeleznaja do-
69
roga), pn na świat., nowanej i kolei żela Stambuł :
Bombajem iW.Bryta wów nien Po I woji panią frai trasy wyb stawie Ań tureckiego część. Bu< Perskiej a
SocietS Jmpi Firman, Co E. M. EAM Railway, A M. P. PAWU dorotnyje i R. HAKTIO . schrift fur G urn die Bugi Britatn and 1948; G. L.
•wienije glerm KOS), TaszkI
•   275 | BAGNA '(i
tanOs, roś, współpracy'
Org. zarcj. w Interflational i dziba w Vadui m.in; Polski;
Yearbook of U    276
BAHA'I, V
(ang. Babi - Communau Communidt narodnoje ! nar. organil życielem K Worid Pai< zgromadzeń CIB jest i Świat. Koń The BahSI Yearbook of i •   
277 BAHAMA Lucayes, hi Bagamskije
monwealth i
na arcbipela

69
Bahrajn 279
roga), przedmiot sporów międzynar. przed I wojną świat., kiedy 1903 rozpoczęto budowę, zaplanowanej i finansowanej przez -^-Deutsche Bank, 
kolei żelaznej, mającej połączyć trasą dł. 2400 km Stambuł z Bagdadem, a w następnej fazie—z Bombajem; wywołało to ostre sprzeciwy Rosji i 
W. Brytanii, obawiających się rozszerzenia wpływów niem. na Bliski i środk. Wschód i pd. Azję. Po I wojnie świat, dalszą budowę przejęła kom-
pania franc. wraz z udziałem brytyjskim. Część trasy wybudowana w Anatolii stała się, na podstawie Ankarskiego traktatu, własnością państwa 
tureckiego. Po II wojnie świat. Irak przejął swoją część. Budowa całej trasy aż do Basry i Zatoki Perskiej została ukończona 1949.
Sociele Imperiale Ottoman du Chemin de fer de Bagdad. Firman, Conyention, Cahier des Charge. Status, 1905;
E. M. EARLE Turkey: The Great Powers and the Bagdad Railway. A Studf In Imperialism, New York 1923;
M. P. PAWŁOWICZ Imptertalizm l bor'ba w wiellkije telemo-doroinyje i morskije puli buduswtego, Leningrad 1925;
R. HARTIG Die Bagdadbahn. Idee und Wirklichkeit. ,,Zeit-schrift flir Geopolitik" nr 17, 1940; F. H. BODĘ Der Kampf urn die Bagdad-Bahn, Berlin 1941; M. K. CHAPMAN Great Britain and the 
Bagdad Railway 1888-1914, Northampton 1948; G. L. BONDARIEWSKIJ Bagdadskaja doroga t pronikno-wienije giermanskogo implerializma na Bitinif Wostok (.1888-1903), Tasakiem 1955.
•    275
BAGNA (ang. Moors, franc. Marais, hiszp. Pan-tanos, roś. Bołota), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: 
Międzynar. Towarzystwo Badań Bagien, International Society for Rescarch on Moor, żal. 1955, z siedzibą w Vaduz, Liechtcnstein; łączy nauk. 
instytuty 17 państw, m.in; Polski; organizuje co 2 lata kongresy. Yearbook of International Organisations, 1973.
•   276
BAHA'I, WSPÓLNOTA MIĘDZYNARODOWA
(ang. Baha'i International Community, franc. Communautć internationale Baha'i CIB; hiszp. Communidad Internacional Baha'i; roś. Mieżdu-
narodnoje soobszczestwo Bechai), nazwa międzynar. organizacji pers. sekty muzułm., której założycielem 1844 był Bab, a organizatorem Baha'i 
Worid Faith jego następca Baha Allah; łączy zgromadzenia duchowne w ponad 30 krajach. CIB jest zarej. w ONZ; 1963 zorganizowała Świat. 
Kongres w Londynie. Publ.: kwartalnik The Bahffi Worid. Yearbook o f International Organimiions, 1973.
•   277
BAHAMA (ang. Bahamas, franc. Bahamas ou Lucayes, hiszp. Bahamas o Islas Lucayas, roś. Bagamskije Ostrowa), Wspólnota Bahama, Cona-
u wybrzeży Florydy (USA). Czł. ONZ. Pow. 11,4 tyś. km2, 168 tyś. mieszk. (wg spisu 1970;
wg spisu 1963—135,5 tyś.); stoi.: Nassau (na wyspie New Providence, liczącej 101 tyś. mieszk. 1970); gł. port Freeport (na wyspie Wielka Baha-
ma). Język oficjalny: ang. Waluta: dolar B. = =100 centów. Święto nar.: l O VII, dzień uzyskania niepodległości 1973. Stosunki międzynar.: w 
1783-1963 kolonia brył., a od 711964-statut autonomiczny nie uznany przez ONZ, której Komisja d/s Dekolonizacji w październiku 1967 
wyraziła żal, że W. Brytania „nie podjęła dotąd odpowiednich środków, aby wprowadzić w życie Deklarację o Przyznaniu Niezależności 
Bohamom". W 1969 B. otrzymała autonomię, ograniczoną odpowiedzialnością Gubernatora za obronę, bezpieczeństwo wewn. i sprawy 
zagraniczne. Uzyskały niepodległość 30 VI 1973. Czł. ONZ od 18 IX 1973. Czł. UPU, UlT.i WMO. Na B. USA posiadają bazę marynarki 
wojennej i lotnictwa, wydzierżawioną 1942 od W. Brytanii na 99 lat.
Stosunki dyplomat. (l 11974): Austria, Australia, Belgia, Dania, Dominikana, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Jamajka, Kanada, Kolumbia, Liechtcnstein, Luksemburg, NRF, 
Norwegia, N. Zelandia, Szwajcaria, Szwecja, USA, Wenezuela, W. Brytania.
M. A. CRATON A HIstory o f the Bahamas, London 1962;
The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey. London 1972, ». 170-174; Keesing's Contemporary Archlve, 1973.
BAHIA DE COCHINOS -»- Świń Zatoka.
•   278
BAHRAIN PETROLEUM CO. (BAPCO), amer. kompania naftowa, zarejstrowana w Kanadzie z powodów 
podatkowych; właścicielami kompanii są -^-Standard Oil Co. of California i —> Texaco;
powstała 1929 po odkryciu ropy naftowej w Zatoce Perskiej na wyspach ->• Bahrajnu, stanowiących 
od 1880 protektorat brytyjski. Koncesje o-trzymane od emiratu wygasają w 2024 roku.
•   279
BAHRAJN- (ang. Bahrain, franc. Bahrein, hiszp. Islas Bahrein, roś. Bachriejn), Emirat Bahrajnu, Imarat al-Bahrajn, państwo w pd.-zach. 
Azji, na
monwealth of the Bahamas, państwo położone na archipelagu ok. 700 wysp na O. Atlantyckim
wyspach (największa—562 km2), Umm Na'san, Al-Muharrak, Sitra i Dzida; czł. ONZ; pow. 598,3 km2, 216,1 tyś. mieszk. (wg spisu 1970; wg 
spisu 1965—182,2 tyś.), stoi. Al-Manama (88,8 tyś. mieszk. — 1971). Język oficjalny: arabski. Waluta: dinar B. = 100 filsów. Święto nar.: 15 
Vin, rocznica uzyskania niepodległości 1971.
Stosunki międzynar.: przedmiot sporu międzynar. między Iranem i W. Brytanią, ponieważ do 1861 wyspy B. należały do korony perskiej. W 
1861-1971 B. na podstawie układu z 1861 był protek-

280 Baisse
70
toratem W. Brytanii. W 1968 W. Brytania zdecydowała wycofać swe siły zbrojne do 1971 „na
•wschód od Suezu"; szejkaty Zatoki Perskiej postanowiły wówczas utworzyć Federację Emiratów Arabskich, z której następnie szejk B. wycofał 
się, ogłaszając 15 VIII 1971 niepodległość państwa B„ które 111X1971 przystąpiło do Ligi Arabskiej.
Dnia 21 IX 1971 został członkiem ONZ. B. jest czł. org. wyspecj. ONZ: FAO, ICAO, WHO, IBRD, IMP oraz czł. stowarzyszonym: UNESCO, 
UPU i ITU. Czł. Ligi Arabskiej. Wniosek o przyjęcie do GATT nie rozpatrzony. B. zawarł 15 VIII 1971 nowy układ o przyjaźni z W. Brytanią, 
anulując poprzednie układy z 1861, 1882 i 1892 o zobowiązaniach obrony B. przez W. Brytanię; w grudniu 1971 B. zawarł układ z USA, którego 
mocą flota USA na Srodk. Wschodzie (US Middłe East Fleet) przejęła pobryt. wojenne bazy mor. na terytorium B. Główne bogactwo kraju, ropa 
naftowa, eksploatowana-od 1932 przez
•»• Bahrain Petroleum Company (BAPCO) Ltd. będące po połowie własnością -> Texaco i -> Standard Oil of California.
Stosunki dyplomat. (l 11974): Afganistan, Arabia Saudyjska, ChRL, Czad, Egipt, Francja, Holandia, India, Irak, Iran, Japonia, Jemen Rep., 
Jordania, Katar, KRL-D, Kuwejt, Liban, Maroko, Mongolia, NRF, Oman, Pakistan, Somalia, Sudan, Syria, Tunezja, USA, W. Brytania, ZSRR.
M. TWEEDY Bahrain and the Perstan Gulf, Ipswich 1952;
J. H. D. BELGRAYE Welcome to Bahrain, 5th ed„ Panama 1965; A. M. HAKIMA The Rtse and Deyelopment of Bahrain and Kuwatt, Bcirut 1965; S. 
B. MILES The Countries and Tribes of the Persian Gulf. London 1970; The Middle East and tforth Afrtca 1973174, London 1973, s. 205-212.
•   280
BAISSE [franc.; 'zniżka'], (ang. Slump, hiszp. Baja, caida de precios, roś. Bessa), termin mię-dzynar. — zniżka kursów papierów wartościowych 
lub cen towarów notowanych na giełdzie; odwrotność; ->• bausse.
•    281
BAJKONUR, nazwa radź. kosmodromu, położonego w rejonie 47 stopni szer. geogr. pn. i 65 stopni dt. geograficznej wsch., w Syberii Zachod-
niej, skąd wystartował 12 IV 1961 do pierwszego lotu kosmicznego na statku kosmicznym Wostok l J. A. Gagarin.
BAKTERIOLOGICZNE BRONIE -> Bronie ABC.
•   282
BALANGĘ OF POWER [ang.; 'równowaga sił'], termin międzynar., wyrażający doktrynę anglosaską z XVI w., iż zachowanie pokoju zależy od 
niedopuszczenia do sytuacji, w której jedno mocarstwo uzyskuje dominację nad innymi; w praktyce zastosowanie tej zasady prowadziło do two-
rzenia koalicji przeciwko rosnącemu w potęgę mocarstwu, a z chwilą pokonania go do niedopuszczania do takiego osłabienia, które by 
umożliwiło innemu mocarstwu dojście do nie zrównoważonej potęgi. Zastosowaniem pokojowymi sui generis doktryny B. of P. było 
wprowadzenie do Karty NZ zasady ->• jednomyślności mocarstw w Radzie Bezpieczeństwa, gdzie żadne mocarstwo nie ma sposobu 
dominowania.
O. F. LECKIB Historlcal Research into the Naturę of the Solance of Power, London 1817; F. COMBES Btstoire de la formatton de 1'egullibre 
europeen par lei trattes de West-phdlie et des Pyrenfs, Paris 1854; A. CUCHEVAL-CŁARIOI<Y L'egutt0ire europeen apres ta guerre de 1870, Paris 
1871;
A. TARDIEU La France et les Alliances. La lutte pour l'(qui-libre, Paris 1910; M. N. CORNEJO L'eguilibre des Continents, Paris 1932; E, V. GULLICK Europes  Ctassical Balance of Power, London 
1955; H. PEYRET L'egulllbre europeen ou egullibre mondial, Paris 1955: S. VEROSTA Europasches Gleich-gewicht, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des Yoikerrechts, Berlin 1960. Bd. I, s. 
487-491.
•   283
BALANCE OF TRADE [ang.; 'równowaga handlu'], termin międzynar.—zrównoważony bilans handl. państwa w relacji eksportu do importu.
•    284
BALEARY (ang. Balearic Islands, franc. Bale-ares, hiszp. Baleares, roś. Balearskije Ostrowa), archipelag wysp hiszp. (największe: Majorka, Mi-
norka, Ibiza, Formentera) na M. Śródziemnym, stanowiący odrębną prowincję Hiszpanii; pow. 5 tyś. km*, 517,0 tyś. mieszk. (wg spisu 1970); 
ośr. adm.—Palma de Mallorca; w XVIII i XIX w. (1708-56, 1763-82 i 1798-1802) okupowane przez W. Brytanię; w XX w. w czasie wojny 
domowej w Hiszpanii, 1936-39 okupowane przez wojska wł., wspomagające faszystowskie siły gen. Franco. E. WHELPTON The Balearics, 
London 1952: Ileś Baleares, Parli 1953; The Statesman's Ycar-Book 197211973, London 1972, «. 1320-21.
BALET -»• Taniec.
•    285
BALNEOLOGIA, Klimatoterapia pac. balneum 'łaźnia', z gr. logos 'słowo', 'nauka'; gr. klima, 
klimatos 'strefa', gr. therapeia 'leczenie'], (ang. Balneology, Climatotherapy; franc. 
Balnśologie, Climatotherapie; hiszp. Balneologia, Climatote-rapia, roś. Balnieołogijit, 
Klimatotierapija), nauki o wodach leczniczych i działaniu leczniczego klimatu, przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja Balneologii i Klimatoterapii, Interna-tional Federation of Thcrmalism and Climatism, zat. 1947 w Pradze, z 
siedzibą w St. Gallen, Szwajcaria; łączy organizacje b. i klimatoterapii 12 państw. Yearbook of Iniernational Organiwtions, 1968-
1969.
•   286
BALONOWE I JACHTOWE ZAWODY (ang. Balloon and Yacht Competitions, franc. Concur-rence des ballons et des balandres, hiszp. Com-
peticiones de globos y de balandros, roś. Bałłon-nyje i jachtowy je sostiazanija), międzynar. zawody balonów wolnych o pojemności 2200 m' o 
puchar inicjatora zawodów, amer. wydawcy dziennika New York Herold J. G. Bennetta, oraz międzynar. zawody jachtów o puchary J. G. Ben-
netta odbywały się corocznie 1905-38, z wyjątkiem lat I wojny świat. Po II wojnie świat, nie zostały wznowione. Polska była zwycięzcą w za-
wodach balonowych 1933 (P. Hynek i Z. Burzyń-ski), 1934 (F. Hynek i W. Pomaski), 1935 (Z. Bu-rzyński i N. Wysocki) oraz 1937 (F. Janik i A. 
Janusz). D. C. SEITZ The James Gordon Bennett, New York 1928;
Z. BOR2YŃSKI Balonem przez kontynenty. Warszawa 1956.
•   287                             ' BALONOWE INCYDENTY 1953-56 (ang. Balloon Incidents 1953-56, franc. Incidents de ballon 1953-56, hiszp. 
Incidentes de globos 1953-56, roś. Bałlonnyje incydienty 1953-56), termin międzynar.—dywersyjne akcje USA przeprowadzane z pomocą 
balonów przeciwko krajom socjalist;
przedmiot wymiany not i protestów w ONZ. W 1953 rząd USA rozpoczął akcję finansowaną

Bałkański problem 292
kierowaną przez agencje —>• CIA oraz Free iurope Committee, wypuszczania z terytorium '<RF balonów z ulotkami propagandowymi o .reści 
antykomunkst. i mimo not protestacyjnych
•zadu Czechosłowacji przeciwko świadomemu gwałceniu suwerenności przestrzeni -> powietrz-iej CSRS z 20Vini953, 5 V 1954, 19 IV 1955 
oraz 15X11955, rząd USA nie tylko nie wstrzymał tej akcji, lecz rozszerzył ją na inne państwa demokracji lud. oraz ZSRR, w rozmiarach zagra-
żających bezpieczeństwu wewn. międzynar. komunikacji lotn. (tylko na CSRS od kwietnia 1954 do marca 1955, wg New York Time^a nr 53377, 
wypuszczono 172152 balonów z 74120657 ulotkami i broszurami polit.). W styczniu 1956 Departament Obrony USA zainicjował akcję wysy-
łania ze swych baz wojsk., położonych wokół ZSRR i państw socjalist., nad ich terytoria balonów szpiegowskich z ekwipunkiem radiotechn. i 
fotograficznym. Wiele tych balonów, ze skrzyniami o wadze ok. 300 kg, spadło w ZSRR eksplodując, powodując szkody materialne i raniąc 
ludzi. 1811956 pasażerski samolot CSRS rozbił się w Słowacji o amer. balon, co spowodowało śmierć 22 osób. 2111956 i 6 U 1956 uległy 
podobnej katastrofie myśliwce węg., a 3 VIII 1956 myśliwiec polski. Noty protestacyjne rządu ZSRR z 4 i 18 II oraz 24 III 1956, podobnie jak 
noty rządów Rumunii i Węgier z 8 II, rządu PRL z 11 II 1956 do rządu USA oraz noty protestacyjne rządów Albanii i Czechosłowacji do ONZ z 
7 II 1956 zaalarmowały opinię światową. 6 III 1956 rząd Szwecji w nocie do rządu USA stwierdził iż przeloty amer. balonów są sprzeczne z 
prawem międzynar. i naruszają suwerenność Szwecji w jej obszarze powietrznym, a w nocie do rządu Norwegii żądał zaprzestania wypuszczania 
balonów z baz amer. położonych na jej terytorium. Kontrargumentacja rządu USA, iż akcja balonowa ma cele wyłącznie nauk. i nie istnieją 
normy prawne zakazujące wypuszczania balonów na znaczne wysokości bo sprawa suwerenności państwa w atmosferze jest „a mystery wrapped 
in a enigma", spotkała się z pryncypialną krytyką czołowych internacjonalistów USA, jako sprzeczna z podstawowym Prawem Narodów do 
suwerenności terytorialnej, której niezbędnym elementem jest suwerenność w powietrzu. Pod naciskiem dyplomat. ZSRR i opinii świat, rząd 
USA zawiesił w lutym 1956 akcję balonową przeciw ZSRR, a w październiku 1956 przeciw Polsce i innym krajom demokracji ludo-wej-.
Zbiór dokumentów. Warszawa 1956; W. GÓRALCZYK, A. SKO-WROŃSKI Amerykańska „akcja balonowa" w Świetle prawa międzynarodowego, w: Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 4 (48). 
1956, s.. 434-446.
•   288
BALONY (ang. Balloons, franc. Ballons, hiszp. Globos, roś. Bałłony), pierwsze statki powietrzne, przedmiot dwu konwencji międzynar. 1899 i 
1907.
IV Deklaracja (Haska) zakazująca na 5 lat wyrzucania pocisków i materiałów wybuchowych z balonów i innych metod podobnego rodzaju, De-
ciaration IV, l to prohibit for the term of 5 years the launching of Projectiies and explosives from balloons and other new methods of a similar na-
turę, podp. 29 VII 1899 w Hadze. XIV Deklaracja (Haska) zakazująca ostrzeliwania
pociskami i materiałami wybuchowymi z balonów, Declaration XIV prohibiting the discharge of Projectiies and explosives from balloons, podp. 
18X1907 w Hadze; ważna „do czasu zwołania III Konferencji Pokojowej w Hadze"; wobec nie-zwołania jej konwencja pozostaje w mocy dla 
państw sygnatariuszy (Argentyna, Austro-Węgry, Belgia, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Chiny, Dominikana, Ekwador, Etiopia, Finlandia, Grecja, 
Haiti, Holandia, Kolumbia, Kuba, Liberia, Luksemburg, Nikaragua, Norwegia, Panama, Persja, Peru, Portugalia, Syjam, Szwajcaria, Turcja, USA, 
U-rugwaj i W. Brytania),
The Law of Armed ConfUcts. D. Schindlcr, J. Toman edits., Lciden 1973, l. 133-138.
•    289
BALTAFMCA I UNIAFMCA, międzynar. linie bandl. żeglugi mor., łączące porty Europy nadbałtyckiej z portami zach. i wsch. Afryki, 
obsługiwane przez statki NRD i PRL.
•    290
BALTAMEMCA, międzynar. linie handl. żeglugi mor., łączące porty Europy nadbałtyckiej z portami Ameryki Łacińskiej, obsługiwane przez 
statki NRD, PRL i ZSRR. Linię łączącą porty Kuby z Europą nadbałtycką obsługują statki armatorów Czechosłowacji, Kuby, NRD, PRL i ZSRR. 
BALTCON -> Czarterowe umowy standardowe. BALTWOOD -*• Czarterowe umowy standardowe.
•    291
BAŁKAŃSKA KOMISJA ONZ 1947-51 (ang. UN Special Committee on the Balcans UNSCOB 1947-51, franc. Commission de 1'ONU pour 
les Balkans 1947-51, hiszp. Comisión Balcanica de la ONU 1947-51, roś. Bałkanskaja komissija OON 1947-51), powołana Rez. 10/11 z 21 X 
1947 przez Zgr. Og. NZ, z zadaniem zbadania problemów wojny domowej w Grecji na pograniczu z Albanią, Bułgarią i Jugosławią. Funkcje 
Komisji zostały przedłużone Rez. 193/III z 27 XI 1948 oraz 288/IV z 18X11949; zakończone Rez. 508/VI z 7X111951.
D. W. WAINHOUSE Internattonat Peace Observation, Baltimore 196.6, s. 221-232.
•    292
BAŁKAŃSKI PROBLEM (ang. The Bałkan Ouestion, franc. Ouestion balkanique, hiszp. Prob-lema de łoś Balcanes, roś. Balkanskij wopros), 
termin międzynar.—spory i konflikty na półwyspie bałk. w XIX i na pocz. XX w., wynikłe ż ruchów i walk wyzwoleńczych narodów balk. oraz z 
rywalizacji Austrii, Francji, Rosji oraz Rzeszy Niem. i W. Brytanii o wpływy na tym obszarze w miarę upadku imperium osmańskiego. B.p. był 
przedmiotem wielu konferencji międzynar, i traktatów, przede wszystkim Turcji z Rosją i Austrią i inymi mocarstwami, jak np.: Adriano-polski -
> Pokój z 7 DC 1829, Paryski •->• Pokój z 3 III 1856, Berliński -> .Pokój z 13 VII 1878, Bałkańskie sojusze 1912/13, Bukareszteński -> Pokój z l 
O VIII 1913 oraz Konstantynopolski ->-Pokój z 291X1913. Konflikt Austrii z pd. Słowianami spowodował strzałami w Sarajewie 28 VI 1914 
wybuch I wojny światowej. Po wojnie wielkim problemem było przesiedlenie ludności

293 Bałtyckie państwa
72
tur. z Grecji, a następnie naciski faszystowskich Włoch i III Rzeszy na państwa bałk., co wywołało powstanie bałkańskiej -*• ententy oraz kon-
flikty wojenne Włoch z Albanią, a Niemiec z Jugosławią i Grecją. Bułgaria i Rumunia opowiedziały się po stronie —- „państw osi".
Po II wojnie świat, wystąpiły napięcia między państwami członkowskimi ONZ, Grecji z Albanią, Bułgarią i Jugosławią. Zgr. Og. NZ, Rez. 
109/11 z 21 X 1947 powołało Specjalną Komisję NZ d/s Bałkanów (UN Special Committee on the Bal-cans, UNSCOB) z zadaniem zbadania 
wojny domowej w Grecji na pograniczu z Albanią, Bułgarią i Jugosławią. Funkcje Komisji były prolongowane Rez. 193/III z 27X11948 i 288/IV 
z 18 XI 1949; zakończone Rez. 508/VI z 17 XH 1951.
Org. miedzynar. zarej. w ONZ, poświęconą badaniu historii Bałkanów jest: Miedzynar; Stów. Studiów pd.-wsch. Europy, International Association of South-East European Studies — Association 
internationale d'etudes du sud-est europeen, AIESEE, zat. 1963 z siedziba w Bukareszcie; publ. w jeżyku franc. ALESEE Bulletin.
R. W. SETON-WATSON The Rise of NationaUty in the Balkon, London 1917; H. BATOWSKI Bałkańskie zagadnienia, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. l. Warszawa 1936, s. 231-236; B. 
NEWMAN Balkon Horizons d'hier et d'aujord'hui, Paris 1946; UN Bulletin 2/1948, 12/1948, 1/1949, 1/1952;
R. L. WOLF The Balkans in our Time, Cambridge (Mass.) 1956; D. W. WAINHOUSĘ International Peace Obseryation, Baltimore 1966; P. L. HORECKY Southeastern Europę. A Guide to Basie 
publications. Chicago 1969, s. 755; Yearbook of International Organizations, 1973.
•   293
BAŁTYCKIE PAŃSTWA (ang. Baltic States, franc. Ćtats baltes, hiszp. Estados balticos, roś. Bałtijskije gosudarstwa), termin miedzynar.; w 
okresie międzywojennym używany zazwyczaj jako wspólne określenie 3 państw: Estonii, Litwy i Łotwy, a po II wojnie świat, przyjęty dla 
wszystkich państw położonych nad Bałtykiem, w wypadkach gdy rozpatrują problemy Bałtyku.
G. RUTENBERG Dte baltischen Slaaten und das Yotkerrecht, Berlin 1928; The Baltic States, a Survey of the Politlcal and Economic Structure and the Foreign Relations of Estonia. Latvia und 
Lithuania, London 1938; P. ŁOSSOWSKI Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (.1918-1934), Wroetaw 1972, g. 304.
•   296
BAŁTYK—MORZE POKOJU (ang. Baltic, Sea of Peace, franc. Mer Baltique—mer de la paix, hiszp. Baltico, mar de la paź, roś. Bałtijskoje 
Morie—morie mira), termin miedzynar. wprowadzony 1967 przez międzyparlamentarne spotkania (zainicjowane przez Sejm PRL w 1965) Danii, 
Finlandii, Norwegii, NRD, Polski, Szwecji i ZSRR, odbywające się tradycyjnie w gł. porcie NRD — Rostocku.   VII  spotkanie  
parlamentarzystów państw nadbałtyckich w Rostocku w lipcu 1972 uchwaliło apel o ochronę wód Bałtyku przed zanieczyszczeniami. Od 1973 
działa Konferencja Dyplomatyczna d/s Bałtyku, złożona z przedstawicieli rządów Danii, Finlandii, NRD, NRF, Polski, Szwecji i ZSRR, która 
opracowuje -> Kodeks Bałtycki.
A. SZEŁĄGOWSKI Walka o Bałtyk, Lwów 1904; A. SZELĄ-GOWSKI Z dziejów współzawodnictwa Anglii i Niemiec, Rosji i Polski, Lwów 1910; C. R. PUSTA Le Statut Juridfque de la Mer Baltique 
a partir du I9e Ślecie; Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. 52/1935; M. DE TAUBE Le Statut Juridiyue de la Mer Baltique jusqu'au Debut de I9e Ślecie, w:
Recueil... 53/1935, III; A. KLAFKOWSKI Koegzystencja polityczna. i prawna na Morzu Bahyckim, w: Przegląd Zachodni nr 4, 1959; Bałtyk, Morze Pokoju, w: Sprawy Międzynarodowe nr 10, 
1967; Appet adresse aux parlements et aux gou-yernements des 6tats riverains de la Mer Baltique relatif a la
protection de la Mer Baltique, Rostock-Warnemunde le 12 juiUet 1972; Kromka 1973.
•   295
BAMBUSOWA KURTYNA (ang. Bamboo Cur-tain, franc. Rideau de Bambou, hiszp. Cortina.de bambu, roś. Bambukowyj zanawies), slogan 
propagandy antykomunist. używany w stosunku do państw socjalist. Azji, w identycznym znaczeniu co -»- żelazna kurtyna w Europie.
BANACHA CENTRUM ->• Matematyczne Centrum Międzynarodowe.
•    296
BANANOWE REPUBLIKI (ang. The Banana Republics, franc. Republiques bananiennes, hiszp. Republicas bananeras, roś. Bananowyje 
riespub-liki), przyjęta w publicystyce miedzynar. pogardliwa nazwa republik Ameryki Środkowej, w których jedną z gł. upraw są banany; ich 
plantacje w większości należą do amer. koncernu United Pruit Company (UFC).
•    297
BANANY (ang. Bananas, franc. Bananes, hiszp. Platanos, Bananas, roś. Banany), jeden z podstawowych produktów roln. krajów tropikalnych, 
przedmiot miedzynar. konwencji. Największymi producentami b. w świecie są: Brazylia ponad 30%, India ok. 17%, Ekwador ok. 12%, następnie: 
Kolumbia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia, Honduras, Trynidad i Tobago, Jamajka, Gwatemala i Antyle Holenderskie.
W 1963 w La Lima (Honduras) powstała Federacja Robotników Przemysłu Bananowego w A-meryce Łacińskiej i Karaibach, Federación de los 
Trabajadores en la Industria de Plątano de Amś-rica Latina y del Caribe—Federation of Wor-kers in the Banana Industry of Latin America and the 
Caribbean (FETIBALC), zarej. w ONZ. Największymi konsumentami b. amer. są USA i Kanada, afryk. — Europa Zachodnia. Największym 
koncernem bananowym w świecie jest pół-nocnoamer. spółka United Pruit Company (UFC), z siedzibą w Bostonie (USA), do której należy 
większość plantacji b. w Ameryce Środkowej, znana ze swych interwencji w wewn. sprawy republik —»• bananowych. Działalność UPC była 
atakowana 1954 w ONZ, w czasie debaty nad interwencją USA w Gwatemali.
CH. D. KEPNER, J. H. SOOTHILL El imperia del banana — las companas bananeras centra la soberania de las naciones del Caribe, vol. 2, La Habana 1961; CEPAL. Estudio Económlco de 
America Latina 1966, New York 1968, s. 390-392; Yearbook o f International Organizations, 1973.
•    298
BANAT (ang., franc., hiszp., roś. Banat, rum. Banatul, węg. Bansag, serbskochor. Banat), kraina położona między Dunajem, Cisą, Maruszą i Kar-
patami Pd.; przedmiot sporów miedzynar.; do I wojny świat, w Królestwie Węgier; na mocy
•> traktatu pokojowego Trianon 1920, mniejsza część B. przypadła Jugosławii, większa Rumunii;
9 wsi pozostało Węgrom; wytyczenie ostateczne granicy nastąpiło 24X11923.
J. RADONITCH Le Banat, Paris 1919; V. V. TlLEA Actiunea diplomatica a Romanie! 1919-1920, Sibiu 1925; M. JOVANOVIĆ Stvaranje zajednicke driave SHS, t. 3, Beograd 1930.
•    299
BANDERA (ang. Flag, franc. Payillon, hiszp. Bandera, roś. Fłag), termin miedzynar. w prawie mor. na flagę mor., wskazującą na przyna-

Bangla Desz 300
państw, statku, okrętu i poddanie go anego państwa na pelnym morzu, przed-awencji międzynar. (m.in. Barcelońska ja 1921 oraz II Konwencja 
Genewska norzu otwartym, art. 6),
'enćją poddania statku władzy państwa je-ery jest podległość tegoż statku kontroli wojennych tej samej bandery. Osobnym em identyfikacji 
statków handl. poprzez się obyczaj korzystania przez armatorów „wygodnych bander" (ang. flags of con-;); tak np. armator amer. ze względów 
iwych kieruje swe statki na morze pod 'anamy, mimo, że ani statek, ani załoga ją żadnych koneksji z tym krajem. Prze-temu obyczajowi 
wypowiedziała się Ge-
Konwencja o Morzu otwartym, 1958, ając „realnego związku" między państwem statkiem. Również Konwencja ta wypo-się przeciw używaniu 2 
lub wielu bander, anemu przez państwa, które nie uznają i. kryterium własności statku. Statki i okrę-Iski posiadają banderę określoną dekretem 
11955 o godle i barwach PRL (Dz.U. 1955, , póz. 314 oraz Dz.U. 1956, nr 7, póz. 43). ,e prawo prywatne międzynar. mor. określi-awo b. w Poi. 
Kodeksie Morskim, w art. (Dz.l/. 1961, póz. 318-319).
UKOWIC, E. PALLUA Les conditions dans lesauelles les accordent aux nawes te droit d'aborder te pavilłon al, Bnutelles 1960; R. ZAORSKI Konwencie Genewskie me morza, Gdynia 1962, s. 76-
79; S. MATYSIK Pod-lt prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 47-51, 70-73.
[DUNG -> Afro-azjatyckie Konferencje So-
nościowe. 300
iGLA DESZ (ang. Bangladesh, franc. Bangla i, hiszp. Bangla Desh, roś. Bangładesz), Lu-a Republika Bangla Desz, Peoples Republic 
Bangladesh, państwo w pd. Azji, nad Zat.
engalską, od 11 czerwca 1974 czł. ONZ. ów. 142,8 tyś. km', ok. 62 min mieszk. (1972;
IS, spisu 1961—50,8 min); stoi. Dhaka (ok. 915 ys. mieszk.—1971). Graniczy z Indią i Birmą;
;ranice wytyczono 1947. Język oficjalny bengali. Valuta: taka == 100 pajsa. Święto nar.: 26 in, izień uzyskania niepodległości 1971.
Stosunki międzynar.: w XIX k. kolonia bryt., związana z historią kolonialną Indii do 15 VIII 1947, kiedy W. Brytania utworzyła 2 odrębne 
państwa-dominia: hindustyczną Indię i muzułm. Pakistan, rozdzielony obszarem państwa ind. na Pakistan Zach. i Pakistan Wsch., który odtąd, 
będąc odległy od Pakistanu Zach. o ok. 2 tyś.
km rozwijał się w dużym stopniu niezależnie od centr. rządu w Pakistanie Zachodnim. W 1951-53 wywalczono uznanie języka bengali za drugi 
oficjalny język obok urdu; stosunki z centr. rządem zaostrzyły się po wprowadzeniu dyktatury wojsk. gen. Ayub Khana, która trwała ponad 
dekadę;
1958-69. Wybory przeprowadzone 16X111970 dały zwycięstwo absolutne Lidze Ludowej (Awami League).
Odroczenie przez rząd centr.' sesji Zgromadzenia Nar., która miała się odbyć 3 III 1971 stało się pośrednią przyczyną wydarzeń, które przekształ-
ciły się w wojnę domową w Pakistanie. Akcja terrorystyczna przeprowadzona przez wojsko Pakistanu Zach. miała charakter ludobójczy. Ogółem 
zginęło ok. 3 min ludzi, a zburzonych zostało ok. 5 min domów. Liga Ludowa 26 III 1971 odpowiedziała proklamacją Ludowej Rep. Bangla 
Desz, na co Rząd centr. zareagował z kolei aresztowaniem i przewiezieniem do więzienia w Pakistanie Zach. przywódcy Ligi Ludowej szejka 
Mudżibura Rahmana oraz okupacją wojsk. Pakistanu Wsch., co spowodowało dalszą wojnę domową i masowy exodus do Indii ludności z Pa-
kistanu Wsch., związany z terrorem wojsk okupacyjnych. Rząd Ludowej Rep. B.D. 17 IV 1971 ogłosił, iż jedność Pakistanu „została pogrzebana 
na zawsze. Setki tysięcy Bengalczyków zamordowanych przez armię pakistańską stworzyło przegrodę nie do przekroczenia między Pakistanem 
Zach. a ludem Kraju Bengalu. Lud bengal-ski walczy już nie tylko o wyzwolenie polityczne, gospodarcze i kulturalne, ale o swoje istnienie". W 
trzy dni później rząd republ. schronił się na terytorium Indii, do Kalkuty. W wojnie partyzanckiej, wspieranej przez Indię, wojska rządu centr. 
poniosły 'klęskę i podp. 16X111971 kapitulację w Dhace. 1011972 przybył do Dhaki uwolniony przez władze powstańcze szejk M. Rahman. Pań-
stwo B.D. uznały 1972 wszystkie mocarstwa z wyjątkiem ChRL oraz wszystkie państwa socjalist. (m.in. 1211972 Polska), z wyjątkiem Albanii.
Przeciwko przyjęciu B.D. do ONZ założyła veto w R. Bezp. ONZ ChRL.
5 XII 1972, w związku z wizytą w Indii pręż. B.D., oba państwa ogłosiły wspólną deklarację stwierdzającą, że „granica między Indią a Bangla 
Desz będzie zawsze granicą pokoju i dobrej woli oraz że rządy i narody obu państw nadal będą ze sobą współpracowały w celu poprawy warun-
ków bytu obu narodów, a także w interesie pokoju, stabilizacji i postępu w tym rejonie świata, w całej Azji i na świecie".
W czasie II szczytu muzułmańskiego w fcahore, 22-24 II 1974, doszło do pogodzenia się rządu Pakistanu z rządem B.D. i wzajemnego uznania 
dy-plomat; następnie do normalizacyjnego spotkania B.D., Indii i Pakistanu w marcu 1974, co z kolei spowodowało cofnięcie veta ChRL w 
Radzie Bezp. ONZ 1 formalne przyjęcie B.D. do ONZ w czerwcu 1974 oraz do wszystkich org. wyspecjal. ONZ.
Stosunki dyplomat. (l m 1974); Afganistan, Australia, Austria, Barbados, Belgia, Belize, Bhutan, Birma, Bułgaria, Chile, Cypr, Czechosłowacja, 
Dania, Dominikana, Ekwador, Etiopia, Fidżi, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana. Grecja, Gujana, Gwatemala, Haiti. Hiszpania, 
Holandia, India. Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Japonia, le-men Pd., Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kuba, Malezja, Mongolia, Nepal, Norwegia, 
Nowa Zelandia, NRD. NRP.

301 Banicja
74
Pakistan, Peru, Polska, Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Suazi, Syjam, Szwecja, Tanzania, Togo, Turcja, USA, Watykan, W. Brytania, Wietnam, 
Dem. Rep., Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewol.), Wiochy, Zambia, ZSRR.
W Polsce lansowana byla w prasie i wydawnictwach nazwa „Bengalia" dla B.D., ale została odrzucona w oficjalnie przyjętej 
nomenklaturze.
M. AYOOB, K. SUBRAHMANYAN The Liberalion War, New Delhi 1972; A. R. KHAN The Economy o f Bangladesh, Lon-don 1972; PH. GAVI Le 
Triangte indien. De Bandoeng w Bangta Desh. Paris 1972; F. MASSA Bengale. Hisloire d'un. conflit, Paris 1972; The Europa Year-Book 1972. A 
Wortd Siwey, London 1972. s. 100-106.
•    301
BANICJA Rac. fcannitio 'kara wygnania'], (ang. Banishment, franc. Bannissement, hiszp. Destierro, roś. Izgnanije), termin międzynar. znany od 
czasów starcz, i średniowiecza na czasowe lub wieczyste wygnanie z państwa przestępcy polit. lub kryminalnego; w XX w. stosowane tylko do 
przeciwników polit., najczęściej w Ameryce Łacińskiej, z zastrzeżeniem, że banita musi uzyskać ->• azyl od innego państwa.
BANK EKSPORTOWO.IMPORTOWY USA -»•
Export-Import Bank of the United Stałeś.
BANK  EUROPEJSKO-BRAZYLUSKI   -> EUROBRAZ.
•    302
BANK GENÓW (ang. Bank of Genes, franc. Banque des genes, hiszp. Banco-de genes, roś. Bank gienow), nazwa instytucji, która w myśl 
zaleceń Sztokhoimskiej Konferencji 1972 d/s ->• ochrony środowiska człowieka, powinna gromadzić nasiona najcenniejszych roślin, a także za-
bezpieczać w interesie ludzkości rezerwaty przyrody, chroniące określone, rasy i gatunki zwierząt oraz mikroorganizmów. Zorganizowanie b.g. 
jest w planach powstałej 111973 Rady Zarządzającej Programami NZ Ochrony Środowiska Człowieka.
•    303
BANK HANDLOWY S.A. w Warszawie, jedna z trzech instytucji finansowych PRL upoważnionych do dokonywania rozliczeń z zagranicą 
(obok
•->• Narodowego Banku Polskiego i —r Banku Polska Kasa Opieki S.A.); udziałowiec pol.-za-chodnioniem. banku we Frankfurcie nad Menem 
(NRF), na podstawie umowy z Hessische Landes-bank Girozentrale, podp. 21 m 1973.
Polska Ludowa. Słownik encyklopedyczny. Warszawa 1965;
Kronika. Dokumentacja prasowa, 1973.
•    304
BANK/IBRD, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy), (ang. International Bank for Reconstruction and Development, 
IBRD (Worid  Bank),  franc. Banque   intemationale pour la reconstruction et   le   developpement (Banque      Mondiale BIRD), hiszp. Banco In-
temacional de Recon-strucción  y  Fomento (Banco Mundial BIRF), roś.    Mieżdunarodnyj bank riekonstrukcyi i
razwitija, MBRR (Mirowoj bank), jedna z wyspecjalizowanych organizacji ONZ, zał. 27X11 1945, z siedzibą w Waszyngtonie, 
na mocy porozumienia podp. przez 44 reprezentantów Narodów Zjednoczonych 25 VI 1944 w' —»• Bretton Woods. Cele Banku określa art. l 
układu o IBRD:
,,CeIe Banku są następujące: I. pomoc w odbudowie i rozwoju terytoriów członków przez ułatwienie inwestycji kapitałowych na cele produkcyjne 
i odbudowę gospodarczą obiektów zniszczonych lub zdezorganizowanych przez wojnę, przestawienie urządzeń produkcyjnych na potrzeby 
pokojowe i popieranie rozwoju sil wytwórczych w krajach "slabo rozwiniętych. n. popieranie prywatnych inwestycji zagranicznych przez 
udzielanie gwarancji lub uczestniczenie w pożyczkach i innych inwestycjach dokonywanych przez kapitał prywatny; jeżeli zaś kapitał prywatny 
ni* może być uzyskany na rozsądnych warunkach — uzupełnienie prywatnych inwestycji w drodze dostarczania na dogodnych warunkach 
środków pieniężnych na cele wytwórcze z własnego kapitału Banku, z funduszów przezeń zebranych i z innych jego środków. 10. po-. pieranie 
długofalowego, zrównoważonego wzrostu wymiany' międzynarodowej i utrzymywanie równowagi bilansów płatniczych przez popieranie 
inwestycji zagranicznych, zmierzających do rozwoju sit wytwórczych członków l popieranie w ten sposób podniesienia poziomu wytwórczości t 
stopy życiowej oraz polepszenia warunków pracy na Ich terytoriach. IV. udzielanie lub gwarantowanie pożyczek międzynarodowych z innych 
źródeł, w taki sposób, aby projekty inwestycji szczególnie pożytecznych lub pilnych, zarówno większych jak mniejszych, traktowane były w 
pierwszej kolejności. V. prowadzenie swych operacji pod kątem widzenia wpływu inwestycji zagranicznych na warunki gospodarcze w krajach 
członkowskich t ułatwienie łagodnego przejścia od gospodarki wojennej do gospodarki pokojowej, w latach następujących bezpośrednio po 
wojnie.                               '
W podejmowaniu wszelkich decyzji Bank kieruje się określonymi celami".
Bank (w myśl art. VII Układu) ma „pełną osobowość prawną, a w szczególności... zdolność do:
l) zawierania umów, 2) nabywania i rozporządzania majątkiem nieruchomym i ruchomym, 3) dokonywania czynności procesowych". Archiwa 
Banku są chronione immunitetem międzynar. organizacji. Bank, jego aktywa, majątek, dochody oraz operacje i transakcje dozwolone przez Po-
rozumienie są wolne od wszelkiego opodatkowania i cel. W myśl Układu „kapitał zakładowy Banku wynosi 10 mld dół. amer. o wadze i próbie 
obowiązującej w dniu l VII 1944. Kapitał zakładowy dzieli się na 100 tyś. udziałów, każdy po cenie parytetowej 100 tyś. dół. Tylko członkowie 
mogą zapisywać się na udziały". Art. III zastrzega, że „Bank używa swych zasobów i środków wyłącznie na rzecz członków, uwzględniając od-
powiednio i w równym stopniu projekty dot. rozwoju i odbudowy". Bank udziela rządom państw członkowskich lub instytucjom publ. i 
prywatnym długo- i średnioterminowych oprocentowanych pożyczek pod warunkiem udzielenia na nie gwarancji przez rząd danego państwa. 
Pierwszymi czł. i pierwszymi subskrybentami akcji byli (liczby oznaczają wartość subskrybowanych akcji w min dół.): Rep. Pd. Afryki—100, 
Australia—200, Belgia—225, Boliwia—7, Brazylia—105, Chile—35, ChRL—600, CSRS—125, Dania—1, Dominikana — 2,  Ekwador — 3,2,  
Egipt — 40, Etiopia—3, Filipiny—15, Francja—450, Gwatemala—2, Haiti—2, Holandia—275, Honduras—l, India—400, Irak—6, Iran—24, 
Islandia—l, Jugosławia—40, Kanada—325, Kolumbia—35, Kostaryka—2, Kuba—35, Liberia-0,5, Luksemburg—10, Meksyk—65, Nikaragua—
0,8, Norwegia—50, Nowa Zelandia—50, Panama—0,2, Paragwaj—0,8, Peru—17,5, Polska—125, Salwador—l, USA—3,175, Urugwaj—10,1>, 
Wenezuela—10,5, W. Brytania— 1300, ZSRR (wraz z Białorusią i Ukrainą) —1200. W sumie 9,1 mld dół. Do 1950 liczba czł. wzrosła

Banki centralne 305
2; jednak w tymże roku zmniejszyła się o 9 ;c wystąpienia z Banku Albanii, Białorusi, arii, Czechosłowacji, Polski, Rumunii, Ukrai-Węgier i 
ZSRR, w związku z tym, iż „Bank idnej formie nie dopomagał w odbudowie kra-zdewastowanych przez wojnę i przyjął poli-; dostosowywania 
się do potrzeb i instrukcji V ze szkodą dla innych państw". Rząd Pol-powiadomił Zgr. Og. NZ już 231X1948, iż ik i Międzynar. Fundusz 
Walutowy „stają się rumentem polityki jednego państwa", oraz 16 1949, wskazując, iż •
ilska przedłożył* Bankowi odpowiednie plany odbudowy ju, lecz mimo opinii Europejskiej Komisji Gospodarczej iplacalnoSci planu, podanie 
Polski o pożyczkę na odbu-»ę zniszczeń wojennych leży od 2 lat nie załatwione. irzemawiając na Radzie Gospodarezo-Spolecznej NZ 6w-sny 
prezydent Banku Mc Cloy stwierdził, ze nie momenty momicznc zadecydowały o losie polskiego podania".
1956 zostały utworzone 2 instytucje stowa-yszone z Bankiem: Inst. Rozwoju Gosp., Insti-te for Economic Development, z zadaniem ztałcenia 
wysokich funkcjonariuszy publ., zaj-ujących się finansowymi problemami rozwoju •aż Międzynar. Towarzystwo Finansowe -»• IFC;
1960 zaś Międzynar. Stów. Rozwoju ->• IDĄ. idtąd Bank, wspólnie z IFC i IDĄ, nazywa się ficjalnie: Worid Bank Group, Grupa świat. Ban-u. 
Członkami Banku 111573 byli wszyscy czł. )NZ prócz Albanii, Białoruś. SRR, Bahrajnu, larbadosu,  Bułgarii,  ChRL,  Czechosłowacji, 3ambii, 
Kataru, Kuby, Iranu, Jemenu Pd., Liech-ensteinu, Malezji, Malediwów, Malty, Monako, Mongolii, Polski, Rodezji, Samoa Zach., Ukr. 5RR, 
Węgier, ZSRR, Syrii. Rumunia przystąpiła ponownie 1972. Poza tym przystąpiły do Banku państwa nieczłonkowskie ONZ: Korea Pd., NRP i 
Wietnam Pd. (Sajgońska administracja'). W pierwszej dekadzie działalności kredytowej Banku podział sum na regiony był następujący: Azja i 
Srodk. Wschód—3,176 mld dół., półkula zach.—2,562 mld dół., Europa Zachodnia— 2,082 mld dół., Afryka—1,245 mld dół. oraz Australazja—
519,8 min dół. W sumie 9584 mld dół., z czego na odbudowę zniszczeń wojennych przypadło zaledwie 496,8 min, w tym Francja— 250 min, 
Holandia—191 min dół., inne zachod-nioeur. kraje resztę.
Globalna suma kredytów udzielanych przez Bank i jego 2 agendy IDĄ i IFA przekroczyła w roku budżetowym l VII 1971-30 VI 1972 po raz 
pierwszy 3 mld dół., tzn. potroila się w ciągu minio-
Kredyty w latach 1947-72
(w min dół.)
Cel

Suma

Region

Suma

Energia

4 883,1

Ameryka Pd.

3701

Transport

4 812,9

Europa, Bl. Wschód,

2 758,8





Pn. Afryka



Przemysł

2 630,8

Azja Pd.

2711,3

Rolnictwo, leśnic



Meksyk, Amcr.



two. rybołów



Srodk., Karaiby

2381,1

stwo

1 551,5





Telekomunikacja

414,9

Azja Wsch. i Pacy

1 914,8

Woda

357,8

fik



Oświata

346,2

Afryka Wsch.

1004,3

Inne

389,4

Afryka Zach.

914,8



15 386,6



15 386.6


Źródło.  The Europa Yearbook 1973. A Worid Swrsey, London 1973, s. 33-34.
nych 5 lat. Największym kredytobiorcą był region Azji Pd. — ponad 650 min dół., następnie Europy Zach., Bliskiego Wschodu i Afryki Pn. — 
ponad 604 min; Ameryki Pd.—'ponad 520 min;
MeksyKu, Ameryki Srodk. i Karaibów—ponad 436 min; Azji Wsch. i Oceanii—316 min; Afryki Zach.—233 min i Afryki Wsch. 214 min do-
larów.
Zbiór dokumentów m 6 1946, nr 9 1948, nr 3 i 12 1949, oraz nr 6.1950; Di.U. 1948 pora. 292; The International Bank for Reconstruction and 
Development 1946-1953, Baltimore 1954; R. L. HEILBRONMER This Groving Worid, Bconomic Development and the Worid Bank, New York 
1956; A. Bno-CHES International Legal Aspects of the Operations of the Worid Bank, w: Recueil des Cows, La Haye 1959; A. CATOCROSS The 
IBRD, Washington DC 1959; E. R. BLACK The Diplomacy of Economic Development, Cambridge 1960;
E. REID The Future of the Worid Bank, Washington DC 1965; Zbiór statutów t regulaminów organizacji międzynarodowych, red.: S. Hubert, t. l i 
2, ex.. l, Warszawa 1966, a. 474-524; •nie Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, London 1972, s. 31-34.
•    30S
BANKI CENTRALNE (ang. Central Banks, franc. Banques centrales, hiszp. Bancos Centrales, roś. Centralnyje banki), termin międzynar.— 
państw. banki emisyjne, mające monopol w swych krajach na emisję pieniądza oraz finansowanie i kontrolę innych instytucji finansowych. Wg 
definicji proponowanej w IMF funkcją b.c. jest „działanie jako agent kredytów i fiskalny rządu, przechowywanie części rezerw banków 
handlowych, przechowywanie i administrowanie rezerw krajowych złota i dewiz obcych, wykonywanie monopolu emisyjnego banknotów i 
ewentualne reglamentowanie kredytów".
W 1920 I Międzynar. Konferencja Finansowa w Brukseli zwołana przez LN zaleciła tworzenie we wszystkich krajach b.c. Pierwszy państw, b.c. 
powstał 1921 w ZSRR, b.c. Kanady upaństwowiono 1938, Francja znacjonalizowala swój Ban-que de France dopiero 1945, W. Brytania—Bank 
of England—1946, Holandia—De Nederland-sche Bank—1948. Instytucją państw, jest również. Niem. Bank Federalny. Oto lista b.c. 1970 w ko-
lejności alfabetycznej państw:
Afganistan — Da Afghanistan Bank, w Kabulu;
Albania — Bańka e Shtetit Shauiptar;
Algieria — Banque Centrale d'Algeric, w Algierze;
Angola—Banco dc Angola, w Luanda;
Arabia Saudyjska — Saudi Arabian Monetary Agency, w
Dzuddzie;
Argentyna—Banco Central dc la Republica Argentina, w
Buenos Aires;
Australia — Rcscrve Bank ot Australia, w Sydney;
Austria — Oesterreichische Nationalbank, w Wiedniu:
Bangla Desz — Stale Bank of Bangladeah, w Dhaka;
Belgia — Banque National dc Belgique S.A„ w Brukseli;
Birma—Union Bank ot England, w Rangunic;
Boliwia — Banco Central dc Boliyia, w La Paź;
Brazylia — Banco Central do Brasil, w Rio dc Janeiro;
Bułgaria — Bylgarska narudna bańka, w Sofii;
Burundi — Banque dc la Republique dc Burandi, w Bujum-
bura;
Cejlon — Central Bank ot Ceylon, w Kolombo;
Chile — Banco Central de Chile, w Santiago;
ChRL — Peoplc's Bank of China, w Pekinie;
Cypr — Central Bank of Cyprus, w Nikozji;
Czechosłowacja — Statui bańka Ceśkosloyenskt, w Pradze:
Dania—Danmarks Nationalbank, w Kopenhadze;
Dominikana — Banco Central de la Republica Dominicana,
w Santo Domingo;
Egipt — Central Bank of Egypt, w Kairze;
Ekwador — Banco Central dcl Ecuador, w Quito;
Etiopia — National Bank ot Ethiopia, w Addis Abebic;
Filipiny — Central Bank ot the Philippinca, w Manili;
Finlandia — Suomen Pankkt (Finlands Bank), w Helsinkach;
Francja — Banque de France, w Paryżu;
Prane. Terytorium Atarów l Issów — Tresorie du Territoire
Francais; des Issas, w Dżibuti;

306 Banki Francji
76
n
Ghana—Bank ot Ghana, w Akrze;
Grecja—Banque de Grece, w Atenach;
Gwatemala — Banco de Guatemala, w Gwatemali;
Gwinea—Banque de la Republique de Guinea, w Konakri;
Haiti—Banque Nationale de la Republique d'Haiti, w Port-au-Prince;
Hiszpania — Banco de Espafia, w Madrycie;
Holandia—Dc Nederlandsche Bank N.V„ w Amsterdamie;
Holenderskie Antyle—Bank Van de Nederlande Antiiicn, w Curaeao;
Honduras — Banco Central de Honduras, w Tegucigalpie;
India — Reserye Bank ot India, w Bombaju;
Indonezja — Bank Negara Indonesia, w Djakardc;
Irak— Central Bank of Iraq, w Bagdadzie;
Iran—Bank Markazi Iran, w Teheranie;
Irlandia — Central Bank ot Ireland, w Dublinie;
Izrael — Bank of Israel, w Jerozolimie;
Japonia — Bank ot Japan, w Tokio;
Jordania — Central Bank ot Jordan, w Ammanie;
Jugosławia—Narodna bańka SFRJ, w Belgradzie;
Kambodża — Banque Nationale du Cambodge, w Phnom Pcnh;
Kanada—Bank of Canada, w Ottawie;
Kenia — Central Bank of Kenya, w Nairobi;
Kolumbia—Banco de la Repflblica, w Bogocie;
Kongo — Banque Centrale de l'Afriquc Eąuatorial et du Ca-meroun, w Brazzaville;
Korea Pd. — Bank of Korea, w Seulu;
KRL-D—Korean Central Bank, w Phenianie;
Kuba—Banco Nacional de Cuba, w Hawanie;
Laos — Banque Nationale du Laos, w Vientiane;
Liban—Bank of Lebanon, w Bejrucie;
Liberia—The Bank of Monroyia (Affiliated Pirst National City Bank, N.Y.), w Monroyii;
Libia — Bank of Libya. w Trypolisie;
Malawi — Reserye Bank ot Malawi, w Blantyrc;
Malezja — Bank Negara Malaysia, w Kuala Lumpur;
Mali — Banque de la Republique du Mali, w Bamako;
Maroko — Banque du Maroc, w Rabacie;
Meksyk — Banco de Mexico S.A., w Meksyku;
Mozambik — Banco Nacional Ultramarino, w Lizbonie;
Nepal — Nepal Rastra Bank, w Baluwater;
Nigeria — Central Bank ot Nigeria, w Lagos;
Nikaragua — Banco Central dc Nicaragua, w Managua;
Norwegia — Norges Bank, w Oslo;
Nowa Zelandia—Reserye Bank of New Zcaland, w Wel-lington;
NRD — Staatsbank der DDR, w Berlinie;
NRF — Deutsche Bundesbank, w Frankfurcie nad Menem;
Pakistan — Stale Bank of Pakistan, w Karaczi;
Paragwaj — Banco Central del Paraguay, w Asunción;
Peru — Banco Central de Resenra del Perf, w Limie:
Polska — Narodowy Bank Polski, w Warszawie;
Portugalia — Banco do Portugal, w Lizbonie;
Rep. Pd. Afryki — South African Rcsenre Bank, w Pretorii;
Rodezja—Resenre Bank ot Rhodesia. w Salisbury;
Rumunia — Banca NationalS a Republicii Socjalistę Romania, w Bukareszcie;
Rwanda — Banque Nationale du Rwanda, w Kigali;
Salwador —Banco Central de Reserya de El Salwador, w San Sałyador:
SoTnali — Banca Nazionale Somali, w Magadiszu;
Sudan — Bank ot Sudan, w Chartumie;
Surinam — Centrale Bank Van Suriname, w Paramaribo;
Syjam—Bank of Thailand, w Bagkoku;
Syria — Banque Centrale de Syrie, w Damaszku;
Szwajcaria — Banque Nationale Suisse, w Zurychu;
Szwecja — Syeriges Riksbank, w Sztokholmie;
Tajwan — The Central Bank of China, w Tajpej;
Tanzania — Bank of Tanzania, w Dar es-Salam;
Tunezja — Banque Centrale dc Tunesie, w Tunisie;
Turcja — Banque Centrale de la Republique de Turquie, w Ankarze;
Uganda — Bank of Uganda, w Kampala;
Urugwaj — Baneo de la Republica Oriental del Uroguay, w Montevideo;
USA — Pederal Resenre System. Board of Goycrnors, w Waszyngtonie;
Wenezuela — Banco Central de Venezuela, w Caracas;
Węgry — Magyar Nemzeti Bank, w Budapeszcie;
W. Brytania—Bank of England, w Londynie;
Wietnam Dem. Rep. — Banque de 1'ćtat de la Republique Democratique de Vietnam (Vietbank), w Hanoi;
Wietnam Pd.—Banque National du Viet Nam, w Sajgonic;
Zair—Banque Nationale du Zaire, w Kinszasa;
Zambia — Bank of Zambia, w Lusaka:
ZSRR — Gosudarstwiennyj bank SSSR (Gosbank), w Moskwie;
Poza tym dla -r Unii Monetarnych frankofoń-skich państw afryk. połączonych frankiem ĆPA
(-> franc ĆPA), działają dwa b.c.: '"fcangue de l'Afrique Occidentale oraz Banque Centrale des Ćtats de l'Afrique Equatoriale et- du Cameroun. 
B.c. Ameryki Łacińskiej z wyjątkiem Banco Nacional de Cuba są czł. Centrum Latynoamer. Studiów Walutowych (->- bankowe organizacje 
międzynarodowe), które powstało 1949 z inicjatywy Komisji Gosp. ONZ dla Ameryki Łacińskiej, CEPAL. Od listopada 1956, również z ini-
cjatywy CEPAL została zorganizowana grupa Robocza B.C. krajów mających konta rozliczeń międzylatynoamer., Grupo de trabajo de Bancos 
Centrales de paises titulares de cuentas inter-latinoamericans de compensación, z żądaniem stworzenia międzyamer. systemu rozrachunków. 
Grupa rozpoczęła swe prace w Montevideo 29 IV-10 VI 957 opracowaniem pierwszej konwencji rozrachunkowej. Na spotkaniach gubernatorów 
b.c. 1958-68 oprać, zasady systemu finansowego Wspólnego Rynku Latynoamer., ALALC. W ramach ALALC' we wrześniu 1965 b.c. państw 
członkowskich podpisały układ kompensacyjny i kredytów wzajemnych—Mecanismo de Compensación Multiiateral y de Creditos Reciprocos. 
Bankiem koordynującym, mającym opracowywać comiesięczny bilans, został b.c. Peru. W kwietniu 1966 gubernatorzy b.c. Ameryki Łacińskiej 
na spotkaniu w Kingston oprać, tzw. Deklarację Jamajki, 1966, określającą zasady polityki tych banków w Międzynar. Funduszu Walutowym, 
IMF, W Polsce NBP wydaje miesięcznik Bank i kredyt.
W. ZAWADZKI Banki, w. Encyklopedia nauk politycznych, Warszawa 1937; Z. KARPIŃSKI Bankowott w królach kapitalistycznych, Warszawa 1961; La Cooperación Económica Multiiaterat an 
America Ładna, Mexico DP 1961; F. TAMAGNA Banco Central en America Latina, Mexico DP 1963; Eight European Central Banks, New York 1963; M. H. KOCK Banco Central, Mexico DP 
1964; H. AUFRICHT Legislación Com-parado del Banco Central, Mexico DF 1964; T. TAMAGNA Central Banking In Latin America, New York 1965; J. K. HORSEFIELD Parąue un Banco 
Central?, w: IMF Finanws y Dessarrollo nr 3, 1966; W. JAWORSKI Banki i kredyt w europejskich krajach socjalistycznych. Warszawa 1971; L. M. Ko-STOWSKI, J. SZCZEPANIK Banki w Polsce 
Ludowej, Warszawa 1972; The Bankers' Almanac and Year Book 1972-73, Lon-don 1973, s. l, 116.
•    306
BANKI FRANCJI (ang. French Banks, franc. Banques Francaises, hiszp. Bancos de Francia, roś. Francuzskije banki). Centralnym bankiem 
emisyjnym jest Bank Francji (Banque de France), zał. 1800 jako spółka akcyjna. Od 1945 upaństwowiony, z siedzibą w Paryżu; ma 258 filii. Do-
minują wielkie banki akcyjne: —r Credit Foncier de France, -> Credit Lyonnais oraz ->• Societe Generale pour favoriser le development du Com-
merce et de 1'Industrie de France S.A. Poza tym do czołowych b.F. zaliczane są: Banque Comer-ciale du Marco w Paryżu, Banque Internationale 
pour l'Afrique Occidentale S.A. w Paryżu z 38 filiami w zach. i środk. Afryce, Banque de 1'Indo-chine S.A. w Paryżu, Banque de Madagascar et 
des Comores w Paryżu, Banque de Paris et des Pays-Bas S.A. w Paryżu, Banque Nationale pour le Commerce et 1'Industrie (Ocean Indien) w Pa-
ryżu, Comptoir National d'Escompte de Paris w Paryżu, Credit du Nord S.A. w Lilie, Credit Industriel et Commercial w Paryżu, Societó Centrale 
de Banque S.A. w Paryżu, Societe Generał Alsacienne de Banque w Strasburgu, Societe
Lyonnaise d< w Lyonie, S< sylii oraz So S.A. w Nanc Organizacją fessionelle d daje miesięc The Europa ] and Statesmen'
•   307 BANKI JA]
ques du Ji Japonskije emisyjnym zał. 1882; n nuje 6 wi< Ltd., -* Fu Sanwa Bań Bank of T( zaliczane s kuoka, The Dai-Ichi B! i z 146 fi( Bank 
Ltd.! dynie, No^ Ginko (Iru w Tokio, Ltd. żal. 1| 1940 w T< Nagoji. W Japonii poważną ;
Central Bi poration, Import B tion, The Economic Corporati Poza tyn gł. amer. Organizai Associatii
The Eurot and Statesi
•     30t
BANKI
POKREl
red Firn
institutic
nales e
banki i
międzyn
ki finan
towe, f
„banki
wszystk
między)
mem O
2) regii
Współt
Bank
Europę
EWG;
zwiążą;
ski Inl nym :
Bank Karail

Bank Inwestycyjny, Międzynarodowy 310
•yonnaise de Depots et de Credit Industńel SA. v Lyonie, Societe Marsaillaise de Credit w Mar-.ylii oraz Societe Nancienne de Credit Industriel 
SA. w Nancy.
organizacją nacz. banków jest Association Pro-Eessionelle des Banques, za. 1871 w Paryżu, wydaje miesięcznik „Banque".
The Europa Yearbook 1970; The International Yearbook and Statesmen's Who's Who 1970.
•    307
BANKI JAPONII (ang. Japan Banks, franc. Banques du Japon, hiszp. Bancos del Japón, roś. Japonskije banki). Centralnym państw, bankiem 
emisyjnym jest Nippon Ginho (Bank of Japan), zat. 1882; ma 32 filie, z siedzibą w Tokio. Dominuje 6 wielkich banków: -> Mitsubishi Ban"k 
Ltd., -> Fuji Bank Ltd., ->• Mitsui Bank Ltd., ->• Sanwa Bank Ltd., —>• Sumitomo Bank Ltd. i ->, Bank of Tokyo Ltd. Poza tym do czołowych 
b.J. zaliczane są: Bank of Fukuoka zał. 1945 w Fu-kuoka, The Bank of Kobe Ltd. zał. 1936 w Kobe, Dai-Ichi Bank Ltd. zai. 1873, z siedzibą w 
Tokio i z 146 filiami krajowymi, The Nippon Kangyo Bank Ltd. zat. 1897 w Tokio i z filiami w Londynie, Nowym Jorku i na Tajwanie, Nippon 
Kogyo Ginko (Industrial Bank of Japan Ltd.) zał. 1902 w Tokio, The Yasuda Trust and Banking Co. Ltd. żal. 1925 w Tokio, The Taiyo Bank Ltd. 
zał. 1940 w Tokio oraz Toka^ Bank Ltd. zał. 1941 w Nagoji.
W Japonii poza prywatnymi bankami odgrywają poważną rolę kredytowe instytucje państw., jak:
Central Bank for Commercial and Industrial Cor-poration. Central Cooperative Bank, The Export-Import Bank of Japan, Housing Loan Corpora-
tion, The Japan Development Bank, The Overseas Economic Cooperation Fund, Peoples Finance Corporation, Smali Business Pinance 
Corporation. Poza tym w Japonii działa 12 banków zagr., gł. amer. i brytyjskich.
Organizacją nacz. b.J. jest Federation of Bankers Associations of Japan, zał. 1945 w Tokio.
The Europa Yearbook, 1970; The International Yearbook and Statesmen's Who's Who, 1970.
•    308
BANKI MIĘDZYNARODOWE I INSTYTUCJE POKREWNE (ang. International Banks and Kind-red Firms, franc. Banques internationales 
et les institutions similaires, hiszp. Bancos intemacio-nales e instituciones afines, roś. Mieżdunarodnyje banki i rodstwiennyje uczrieżdienija), 
termin międzynar.—banki centr., banki prywatne, spółki finansowe i inne instytucje finansowe i kredytowe, prowadzące operacje z zagranicą; 
termin „banki międzynarodowe" stosowany jest przede wszystkim do następujących instytucji finansowych międzynar.: l) ogólnoświat., 
związanych z systemem ONZ, jak: •-> Bank IBRD, ->- IPC, ->- IDĄ;
2) regionalnych, jak: —r Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej i —>• Międzynarodowy Bank Inwestycyjny, związanych z RWPG; -
>• Europejski Bank Inwestycyjny, związany z EWG; -r Międzyamerykański Bank Rozwoju, związany z OPA; -> Bank Środkowoamerykański 
Integracji Gospodarczej, związany z Wspólnym Rynkiem Ameryki Srodk.; ~> Karaibski Bank Rozwoju, związany z Wspólnym Rynkiem 
Karaibów; —> Afrykański Bank Rozwoju; oraz
•» Azjatycki Bank Rozwoju. Rejestr wszystkich b.m. i i.p. ogłasza co 2 lata, ukazujący się w Lon-
dynie od 1845 The Banker's Almanac and Year Book. Fuli Parttculares of Ihe Principal Banks of the 
Worid, dający na ok. 2 tyś. stron szczegółowe informacje o ponad 3 tyś. banków międzynar. na 
świecie, o czołowych firmach eksporto-wo-importowych, ubezpieczeniowych i maklerskich, o kursach 
gl. walut, srebra i złota od 1845 itp.
•    309
BANKI NRF (ang. Banks of PRG, franc. Banques de RPA, hiszp. Bancos de la RPA, roś. Banki FRG). Centralnym- bankiem emisyjnym jest 
Deutsche Bundesbank, zał. l Vnil957 w wyniku fuzji powstałych po II wojnie świat, centr. banków krajowych (Lander-Banken), centr. banku 
Berlina Zach. oraz Bank Deutscher Lander, z siedzibą w Frankfurcie nad Menem. Wielkie bankowe spółki akcyjne, istniejące po II wojnie świat., 
obejmujące — zgodnie z zarządzeniami władz okupacyjnych — swym zasięgiem tylko niektóre kraje (Lander), na podstawie ustaw z 29 III 1952 i 
z 24X111957, uformowały się ostatecznie, jako sukcesyjne instytucje dawnych wielkich grup banków prywatnych Rzeszy, o zasięgu międzynar.; 
są to:
l) Commerzbank Aktiengesellschaft, działający 1870-1945 jako —>• Commerzbank, pod obecną nazwą od 111957, z siedzibą w DUsseldorfie, 
Frankfurcie nad Menem i Hamburgu, ma 636 filii, w Berlinie Zaćh. działa jako Berliner Commerzbank; 2) Deutsche Bank Aktiengesellschaft, 
istniejący 1870-1945 jako -> Deutsche Bank, pod obecną nazwą od 111957, z siedzibą w Frankfurcie nad Menem i DUsseldorfie, ma 900 filii, w 
Berlinie Zach. istnieje jako Berliner Disconto Bank; 3) Dresdner Bank Aktiengesellschaft, istniejący 1872-1945 jako -> Dresdner Bank, pod 
obecną nazwą od 111957, z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, DUsseldorfie i Hamburgu, ma 672 filie, w Berlinie Zach. istnieje jako Bank fur 
Handel und Industrie. Obok tych 3 gł. grup bankowych do dominujących banków zaliczany jest jeszcze: Bayerische Hypotheken und Wechsel 
Bank, zał. 1835, z siedzibą w Monachium.
The Europa Yearhook, 1970, t. l, s. 732-734; The International Yearbook and Statesmen's Who's Who, 1970.
•    310
BANK INWESTYCYJNY, MIĘDZYNARODOWY (ang. International Investments Bank, franc. Banque internationale d'investissement, hiszp. 
Ban-co Internacional de Inversión, roś. Mieżdunarod-nyj bank inwiesticyj), druga po Międzynar. Banku Współpracy Gosp. instytucja finansowa 
państw członkowskich RWPG; rozpoczęła działalność 11 1971 w Moskwie. Umowa o utworzeniu M.B.I. wraz ze Statutem M.B.I. została podp. 
10 VII 1970 w Moskwie przez rządy Bułgarii, Czechosłowacji, Mongolii, NRD, Polski, Węgier i ZSRR. 1211971 została przyjęta Rumunia. W 
myśl art. I Umowy „w poczet członków Banku mogą być przyjęte również inne kraje". Siedzibą Banku jest Moskwa. Art. II określa zadania 
Banku:
,,Podstawowym zadaniem Banku jest udzielanie długoterminowych i srednioterminowych kredytów, przede wszystkim na realizowanie przedsięwzięć związanych z międzynarodowym 
socjalistycznym podziałem pracy, specjalizacją i kooperacją produkcji, nakładami na rozszerzenie bazy surowcowej i paliwowej we wspólnych interesach, z budową obiektów w innych gałęziach 
gospodarki, stanowiących przedmiot współ--

311 Banki Szwajcarii
78
nego zainteresowania i służących rozwijaniu gospodarki krajów członkowskich Banku, oraz na budowa obiektów dla rozwoju gospodarki narodowej krajów, i inne cele, ustalane przez Radę 
Banku i zgodnie z zadaniami Banku. Bank w swej działalności powinien kierować się koniecznością zapewnienia efektywnego wykorzystywania zasobów, zagwarantowania zdolności płatniczej 
w zakresie zaciągniętych zobowiązań i ścisłej odpowiedzialności z tytułu zwrotu udzielonych przez Bank kredytów. Kredytowane przez Bank obiekty powinny odpowiadać najwyższemu 
poziomowi naukowo-techniczncmu, zapewniać wytwarzanie wyrobów najwyższej jakości przy niższych nakładach i po cenach odpowiadających cenom rynku Światowego. Bank udziela 
kredytów na realizację przedsięwzięć i budowę obiektów stanowiących przedmiot zainteresowania kilku krajów członkowskich, jeżeli istnieją długoterminowe porozumienia lub inne uzgodnienia 
o realizacji przedsięwzięć w budowie obiektów oraz wykorzystywaniu wytwarzanej przez nie produkcji we wzajemnych interesach krajów członkowskich, biorąc również pod uwagę zalecenia w 
zakresie koordynacji narodowych planów gospodarczych krajów członkowskich Banku. Działalność Banku powinna być związana organicznie z systemem przedsięwzięć zmierzających do 
dalszego rozwijania socjalistycznej współpracy gospodarczej, zbliżenia i stopniowego wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego krajów członkowskich przy zachowaniu zasad wysokiej 
efektywności wykorzystania kredytów Banku. Na podstawie uzgodnień z Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Bank uczestniczy w rozpatrywaniu przez odpowiednie organy RWPG 
zagadnień związanych z koordynacją narodowych planów gospodarczych krajów członkowskich w zakresie inwestycji, stanowiących przedmiot wspólnego zainteresowania".
Art. DI ustalił kapitał zakładowy Banku:
••I- Kapitał statutowy Banku ustala się w kwocie jednego miliarda rubli transferowych. Zostaje on utworzony we wspólnej walucie (w rublach transferowych) i w walutach wymienialnych lub w 
złocie. Zawartość złota w rublu transferowym wynosi 0,987412 grama czystego złota. 2. Udziały (kwoty) Umawiających się Stron w kapitale statutowym ustalono na podstawie wartości eksportu 
w ich wzajemnym obrocie towarowym i wynoszą dla:
Bułgarskiej Republiki Ludowej      — 85,1 miliona   rubli
transferowych, Czechosłowackiej Republiki Socjali- — 129,9 miliona   rubli stycznej                                    transferowych, Mongolskiej Republiki Ludowej    —  4,5 miliona   rubli
transferowych, — 276,1 miliona   rubli
transferowych, 121,4 miliona   rubli
transferowych, 83,7 miliona   rubli
transferowych, Związku Socjalistycznych Republik — 399.3 miliona   rubli Radzieckich                               transferowych, Na wartość udziałów (kwot) krajów członkowskich upełnomocnione 
banki tych krajów wystawią Bankowi zobowiązania. 3. Kapitał statutowy tworzy się w wysokości 70*/i w rublach transferowych i w wysokości 30'/« w walutach wymienialnych lub w złocie. 4. 
Pierwszej wpłaty udziału w kapitale statutowym Banku Umawiające się Strony dokonują przy tworzeniu Banku w wysokości 175 milionów rubli transferowych. Druga wpłata w wysokości 175 
milionów rubli transferowych zostanie dokonana w ciągu drugiego roku działalności Banku. Pozostała część kapitału zostanie wpłacona z uwzględnieniem rozwoju operacji Banku oraz 
zapotrzebowania na środki, w trybie i terminach ustalonych przez Radę Banku. S. Kapitał statutowy może być zwiększony za zgodą rządów krajów członkowskich Banku, na podstawie zalecenia 
Rady Banku. Tryb i terminy dokonania odpowiednich wpłat ustala Rada Banku. 6. Kapitał statutowy jest zwiększany również przy przyjęciu nowego członka Banku o sumę jego udziału (kwoty) 
w tym kapitale. Wysokość udziału, sposób i terminy wpłaty określane są przez Radę Banku w uzgodnieniu z danym krajem".
(Udział Rumunii przyjętej 1211971 do Banku został ustalony w wysokości 52,6 min rubli transferowych).
Art. IV uprawnia Bank do tworzenia kapitału rezerwowego i własnych funduszy specjalnych. Organem wykonawczym Banku jest Zarząd Banku, 
który podlega Radzie Banku, w której reprezentowane jest każde państwo członkowskie z równym prawem głosu, niezależnie od wysokości 
udziału. Statut Banku w art. 2 ustalił, że:
„Bank jest uprawniony do: a) zawierania międzynarodowych i innych umów oraz dokonywania wszelkich transakcji w za-
Niemicckiej Republiki Demokratycznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Węgierskiej Republiki Ludowej
kresie swych kompetencji; b) nabywania, dzierżawienia i zbywania majątku; c) występowania przed organami sądowymi i arbitrażowymi; d) otwierania oddziałów i przedstawicielstw na 
terytorium kraju siedziby oraz na terytorium innych krajów; e) wydawania instrukcji i regulaminów w sprawach należących do jego kompetencji; f) dokonywania innych czynności zmierzających 
do wykonania zadań nałożonych na Bank".
M.B.I. udzielił 1971-72 krajom członkowskim RWPG pożyczek na budowę i przebudowę 20 obiektów przemysłowych. Kompleksowy •program 
RWPG przewiduje, że kraje—członkowie M.B.I. będą rozwijać za pośrednictwem tego Banku system średnio- i długoterminowego kredytowania 
w celu realizacji posunięć związanych z między-nar. socjalist. podziałem pracy, ze specjalizacją i kooperacją produkcji, z nakładami na rozszerze-
nie bazy surowcowej i paliwowej we wspólnym interesie, z budową obiektów w innych gałęziach mających znaczenie dla rozwoju gospodarki 
krajów należących do M.B.I. (-^ Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Kompleksowy Program).
Kronika. Dokumentacja prasowa, 1971, s. 24-25; S. MICHAL-SKI Międzynarodowy Bank Inwestycyjny, w; Sprawy Międzynarodowe nr 2, 1971; M. LACHS-KNOTHE Półcienie prawne Miedzy 
narodowego Banku Inwestycyjnego. Studium porównawcze, w: Studia Prawnicze nr 34, 1972; Podstawowe dokumenty RWPG, Warszawa 1972, s. 405-427.
•    311
BANKI SZWAJCARII (ang. Banks of Switzer-land, franc. Banques de Suisse, hiszp. Bancos de Suiza, roś. Szwiejcarskije banki). Centralnym 
państw, bankiem emisyjnym jest Banque Nationale Suisse, zał. 1907, z siedzibą w Bemie i Zurychu. Dominują 3 wielkie banki: —>• Banque 
Populaire Suisse, —>• Schweizerische Kreditanstalt i —>• Schweizerischer Bankverein. Poza tym do czołowych banków zaliczane są: 
Compagnie de Ge-stion et de Banque zał. 1956 w Genewie, Credit Foncier Yaudois zał. 1858 w Lozannie, Genossen-schaftliche Zentralbank zał. 
1927 w Bazylei, Bank Leu Ltd. w Zurychu, Schweizerische Hypotheken und Handeisbank zat. 1889 w Solurze, Schweizerische Kreditanstalt zał. 
1856 w Zurychu, i Union des Banques Suisses zał. 1862 w Zurychu. Organizacją nacz, banków jest Association Suisse des Banquiers, z siedzibą 
w Bazylei.
The Europa Yearbook, 1970; The Internallonal Yearbook ma Statesmen's Who's Who, 1970.
•    312
BANKI USA (ang. Banks of USA, franc. Banques des Etats Unis, hiszp. Bancos de los EE.UU, roś. Banki SSzA). Centralną państw, instytucją 
finansową USA z prawem emisji jest System Rezerwy Federalnej (Federal Reserve System) utworzony 1913, który stanowią: 7-osobowa Rada 
Gubernatorów, Board of Govemors, w Waszyngtonie, 12 okręgowych banków emisyjnych, Re-gional Federal Reserve Banks, z 24 filiami, Na-
tional Banks i State Banks; siedziby banków S.R.F.: Boston, Nowy Jork, Filadelfia, Cleveland, Richmond, Atlanta, Chicago, St. Louis, Minne-
apolis; Kansas City, Dallas i San Francisco. Zagranicznymi bankami państw. USA są -> Export-Import Bank of the US, zał. 1934, oraz -»• Pirst 
Washington Securities Corporation, żal. 1970. Do gł. akcyjnych banków USA zaliczane są 3 wielkie banki o zasięgu międzynar.: —>• Chase 
Manhattan Bank N.A., —r Bank of America, National Trust and Sayings Association i ->• First National City Bank. W pracy A. Brimmera Multi-

79
Bank Miedz/amerykański 315
national Banks and the Management of Monetary Policy in the United Stałeś, December 28, 1972. NA = not available (zacytowanej przez The 
Eco-nomist 2711973) na czele 20 amer. banków wymieniono; Bank of America, którego zagr. depozyty wynosiły 33,l°/i> ogółu depozytów; 
Chase Manhattan—34,3''/o i First National City— 26,3°/o. Poza tym do gł. banków zaliczane są także: American National Bank and Trust Com-
pany of Chicago, American Security Bank, American Bank and Trust Company, Bankers Trust Company, Bank of Hawai, Bank of New York, 
Brown Brothers, Harriman and Co., Central Pa-cific Bank, Chemical New York Trust Company, City Bank of Honolulu, City National Bank and 
Trust Co. of Chicago, Cleveland Trust Co., Con-tinental Illinois National Bank and Trust Co. of Chicago, First Federal Savings and Loan Asso-
ciation of Chicago, First National Bank of Boston, First National Bank of Chicago, First Ha-waian Bank, Hawaii National Bank, Irving Trust Co., 
Liberty Bank, Manufactures Hanover Trust Co., Marinę Midland Grace Trust Co. of New York, Mellon National Bank and Trust Co., Mor-gan 
Guaranty Trust Co. of New York, Philadel-phia National Bank, The Riggs National Bank, Seattie First National Bank, Security Pacific National 
Bank, Wells Pargo Bank.
Naczelną organizacją banków, łączącą 97')/o banków, jest The American Bankers Association, zął. 1875, z siedzibą w Nowym Jorku.
The Europa Yearbook, t. 2, 1970; The International Year-book and Statesmen's Who's Who, 1970.
•    313
BANKI WIELKIEJ BRYTANII (ang. Banks of UK, franc. Banques de Grandę Bretagne, hiszp. Bancos de la Grań Bretana, roś. Banki Wieliko-
britanii). Centralnym państw, bankiem emisyjnym jest Bank Anglii (Bank of England), z siedzibą w Londynie, zał. 1694, mający prawo 
wyłącznej emisji od 1844, upaństwowiony 1946. Formalnie bankami emisyjnymi pozostały nadal National Bank of Scotland i The Royal Bank of 
Scotland Ltd., ale swoje zapotrzebowanie na banknoty i bilon mogą pokrywać tylko banknotami i bilonem Banku Ang., aczkolwiek w Szkocji, 
1971, było nadal w obiegu 160 min funtów sterlingów, emitowanych przez banki Szkocji w odcinkach l, 20, 50 i 100, ponieważ są rodziny w 
Szkocji, które nie akceptują funtów emitowanych przez Bank Angielski. Dominują 4 wielkie banki: ->• Bardays Bank Ltd., -> Lioyds Bank Ltd., 
-»-Midland Bank Ltd., —> National Westminster Bank Ltd., który l 11970 wchłonął National Fi-nancial Bank zaliczany poprzednio do „wielkiej 
piątki" („Big Five"). Poza tą „wielką czwórką" („Big Four") do czołowych banków zaliczane są:
Australia and New Zealand Bank Ltd., Bank of London and South America Ltd., British Bank of the Middłe East, British and French Bank Ltd., 
British Linen Bank, The Chartered Bank, Cłydes-dale Bank Ltd., Cooperative Bank, Coutts and Co., Eastern Bank Ltd., The English, Scottish and 
Au-stralian Bank Ltd., Głyn, Mills Co., lonian Bank Ltd., Lioyds Bank Europę Ltd., Lombard Banking, Mercantii Bank Ltd., Midland and 
International Bank, The National Bank Ltd., The National Bank of New Zealand Ltd., National and Com-
mercial Banking Group Ltd., National and Grind-lays Bank Ltd., Reliance Bank Ltd., The Standard Bank Ltd., Standard Bank of West Africa 
Ltd., Westminster Foreign Bank Ltd., Williams Geecons Bank Ltd., Yorkshire Bank Ltd. W Londynie ma swoją filię centr. bank ZSRR —> 
Moscow Narodny Bank Ltd. Istnieje 11 organizacji bankowych, spośród których najważniejszą i najstarszą jest The Institute of Bankers, zał. 1879 
w Londynie, ma ok. 75 tyś. czł. krajowych i zagr., wydaje dwumiesięcznik „Journal".
The Europa Yearbook, 1970: The International Yearbook and Statesmen's Who's Who, 1970; J. E. WADSWORTH The Banks and the Monetary System in the U K 1959-1971, London 1972.
•    314
BANKI ZSRR (ang. Banks of USSR, franc Banques de 1'URSS, hiszp. Bancos de la URSS, roś. Banki 
SSSR), centralnym bankiem ZSRR jest Bank Państwowy ZSRR, ->- Gosbank SSSR. Centralnym bankiem 
kredytowym jest od 1959 Stroj-bank, który przejął funkcję istniejących poprzednio 3 banków 
wyspecjalizowanych w kredytach:
przem. (Prombank), rolnym (Sielchozbank) i budowlanym (Cekombank). Bankiem dla handlu zagr. i 
finansowych transakcji międzynar. jest Wniesztorgbank, zał. 1922. Pomocniczą rolę spełnia -»• 
Moscow Narodny Bank Ltd., działający wyłącznie za granicą.
W celu ułatwienia sobie transakcji finansowych z krajami kapitalist. na podstawie obowiązujących 
w tych krajach przepisów prawnych ZSRR stworzył własną sieć banków w Europie Zach.:
Moscow Narodny Bank w Londynie, zał. 1919, z filią od 1963 w Bejrucie; Banque Commercial pour 
1'Europe dii Nord, w Paryżu, zał. 1921, Woschod Bank w Zurychu, 1960 oraz Ost-West Handeisbank AG 
we Frankfurcie nad Menem, 1971.
•    315
BANK MIĘDZYAMERYKAŃSKI (ang. Inter-american Bank, franc. Banque Inter-americaine, hiszp. Banco Interamericano, roś. 
Mieżamierikan-skij bank), bank, którego potrzebę rozważano po raz pierwszy w Waszyngtonie 1890, na I Międzynar. Konferencji Amer., a 
następnie 1915 na I Panamer. Konferencji Finansowej, także w Montevideo 1933 na Międzyamer. Konferencji o-raz w Panamie 1939 na I 
Naradzie Doradczej min. spraw zagr. republik amer., gdzie powołano Doradczy Międzyamer. Komitet Ekonomiczno-Finansowy, Interamerican 
Financial and Econo-mic Adyisory Committee, z zadaniem opracowania statutu B.M. W kwietniu-maju 1940 została podp. konwencja przez 
rządy: Boliwii, Dominikany, Ekwadoru, Kolumbii, Meksyku, Nikaragui, Panamy i USA. II wojna świat, i nowe koncepcje polit. rządu USA nie 
pozwoliły na utworzenie B.M. Stworzenie przez Narody Zjednoczone, 1945, Banku Świat., przyczyniło się do powstania w Waszyngtonie opinii, 
że „stary projekt B.M. nie ma już uzasadnienia". Przeciwko temu zaprotestował rząd Meksyku 29X1947 na Międzyamer. Radzie Gospodarczo-
Socjalnej, CIES, i spowodował, że na IX Międzynar. Konferencji Amer. w Bogocie, 1948, postanowiono zwołać jako jedną z Międzyamer. 
Konferencji Specjalistycznych I Konferencję Ekonomiczną OPA, by

316 Bank of America, National Trust and Savings Association	BO
zdecydowała o powstaniu B.M. Na skutek opozycji USA konferencja ta odbyła się dopiero 1957 w Buenos Aires; konferencja ta zaleciła CIES 
ponowne opracowanie statutu B.M. Zrobiła to specjalna Komisja CIES i w kwietniu 1959 w Waszyngtonie nastąpiło podpisanie Konwencji, z tym 
że B.M. otrzymał nazwę Międzyamerykań-ski -> Bank Rozwoju.
J. TORRES-BODET Discursos 1941-1964, Merico 1965.
•    316
BANK OF AMERICA, NATIONAL TRUST AND SAVINGS ASSOCIATION, jeden z 3 największych -*• banków USA, zał. 1904, jako 
Bank of Itały, 1930 zmienił nazwę na Bank of America w wyniku fuzji z Bank of America of Ca-lifomia; z siedzibą w San Francisco; ma 950 
filii; 1967 aktywa 21 mld dół.
•    317
BANK OF TOKYO LTD., jeden z 6 wielkich ->
banków Japonii, zał. 1946, z siedzibą w Tokio;
ma 32 filie krajowe i 30 zagr.; na 31 III 1968 aktywa przekroczyły 1,8 mld jenów.
318
BANKOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Banks Intemational Organizations. franc. Organisations internationales de 
banques, hiszp. Organizaciones bancarias internacionales, roś. Mieżdunarodnyje bankowyje organizacyi).
W ONZ są zarejestrowane następujące b.o.m.:
Centrum Latynoamer. Studiów Walutowych, Centro de Es-tudios Monetarios Latinoamericanos, Centre for Latinoameri-can Studies, żal. 1949, z siedziba w mieście Meksyk, ma statut doradczy 
(B) ECOSOC; wydaje CEMLA Bullettn. Międzynar. Centrum Informacji d/s Lokalni ch Kredytów, Intemational Infonnation Centre for Local Credit, żal. 1958, z siedzibą w Hadze, ma statut 
doradczy (B) ECOSOC. Międzynar. Federacja Drobnego Kredytu, Intemational Con-fcderation for Smali Scalę Credit, żal. 1950, z siedzibą w Paryżu, ma statut doradczy (R) ECOSOC. 
Międzynar. Inst. Kas Oszczędnościowych, Intemational Savings Bank Institute, zat. 1924, z siedzibą w Amsterdamie, ma statut doradczy (R) ECOSOC. Międzynar. Inst. Studiów Bankowych, 
Intemational Banking Rcsearch Institute, zat. 1951, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Stów. Bankierów, Intemational Banker Association IBA, żal. 1968, z siedzibą w Waszyngtonie; publ. 
Intemational Banker oraz Interbank. Stów, Eur. Instytucji Finansowych, Association of European Finance Houscs, żal. 1959, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Unia Krajowych Tow. 
Kredytowych, Intemational Credit Union of National Associations, żal. 1958, z siedzibą w Madison (Wisconsin, USA), ma statut doradczy (B) ECOSOC.
Międzynar. Unia Stów. Budowlanych i Kas Oszczędnościowych, International Union ot Building Societies and Savings Banks, żal. 1914, z siedzibą w Londynie. Unia Pracowników Banków 
Skandynawskich, Scandinayian Bank Employees Union, zał. 1923, z siedzibą w Sztokholmie. S. G. MUMM Encyclopedia of Banking and Finance, New York 1949, Suppl. 1956; W. THOMSON 
Thomson's Dictionary of Banking, London 1953; EncyklopSdisches Lexikon fur das Getd-Bank und Borsenwesen, Frankfurt" a. M. 1957; Yearoook of International Organizations, 1973.
BANK PAŃSTWOWY ZSRR -> Gosbank
SSSR.
•    319
BANK POLSKA KASA OPIEKI S.A. W WARSZAWIE, jedna z trzech instytucji finansowych PRL upoważnionych do dokonywania 
rozliczeń z zagranicą (obok —r Narodowego Banku Polskiego i -»• Banku Handlowego S.A.); Bank koncentruje się na rozliczeniach z tytułu 
przekazów z zagranicy dla osób zamieszkałych w kraju oraz z —> eksportu wewnętrznego.
Polska Ludowa. Słownik encyklopedyczny. Warszawa 1965.
BANK POLSKI, NARODOWY -^ Narodowy Bank Polski
•    320
BANK POLSKI S.A., centralny emisyjny bank Rzeczypospolitej Polskiej, powstały 2011924 w miejsce zat. 1917 emisyjnej instytucji tzw. Rady 
Regencyjnej: Poi. Krajowej Kasy Pożyczkowej;
nawiązujący w nazwie do działającego 1828-70 emisyjnego Banku Poi. w Królestwie Poi.;
był spółką akcyjną z kapitałem 100 min zł. B.P. wycofał z obiegu marki poi. wprowadzając na ich miejsce ->- złoty w stosunku 1,8 min marek == 
=1 zł. Statut, zmieniony 14X1927, wprowadził w ramach „planu stabilizacyjnego" swobodną wymienialność banknotów na złoto lub dewizy w re-
lacji l kg czystego złota == 5924,44 zł, która została utrzymana do września 1939, kiedy B.P. wraz ze wszystkimi zasobami złota i innych war-
tości został przeniesiony do Paryża, a w czerwcu 1940 do Londynu. 23 VII 1945 Prezes i Dyrekcja Banku podjęły uchwalę o powrocie do kraju; 
w związku z istnieniem już od 1511945 —>• Narodowego Banku Polskiego, B.P. nie wznowił już działalności, lecz wszedł w proces likwidacji 
B.P. zakończonej 7 11952. Przedtem dokonano skomplikowanych rozliczeń międzynar., ponieważ gl. aktywa B.P. znajdowały się zagranicą. 
Zwolnienie złota złożonego przez B.P. w USA, Kanadzie i W. Brytanii uzyskano w pierwszej pół. 1947, w lecie tegoż roku odzyskany został 
depozyt części złota B.P. złożony 1939 w Banku Rumuńskim, o który B.P. procesował się w USA z Bankiem Rumuńskim od 1941, podobnie jak 
prowadził proces z Bankiem Francji o 64 min dół. w złocie, zdeponowanych na Saharze, zakończony ugodą w 1943.
Z. KARPIŃSKI Losy data polskiego. Warszawa 1958; Z. LAN-DAU Plan stabilizacyjny 1927-1930. Geneza, zatoienia, wyniki, Warszawa 1963; Z. KARPIŃSKI O Wielkopolsce, zlocie i dalekich 
podróżach, Warszawa 1971.
•    321
BANK ROZRACHUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Bank for International Settie-ments BIS, franc. Banque des reglements interna-
tionaux, BRI, hiszp. Banco de Liquidaciones Internacionales, roś. Bank mieżdunarodnych rasczo-tow), założony 1930 na podstawie umowy 
międzynar. jako spółka akcyjna, z siedzibą w Ba zylei; zadaniem Banku jest popieranie współpracy —r banków centralnych w celu rozwijania do-
datkowych ułatwień w międzynar. operacjach finansowych oraz działanie w charakterze powiernika lub agenta w międzynar. rozliczeniach fi-
nansowych. Akcjonariuszami B.R.M. są, zorganizowane w formie spółki akcyjnej, banki centr. państw eur., z wyjątkiem Banku Państwa ZSRR i 
Banku Hiszpańskiego. Gt. funkcje: zakup i sprzedaż monet lub sztab złotych na swe konto lub na rachunek centr. banków i dokonywanie innych 
zleconych przez banki centr. operacji złotem, dewizami, papierami wartościowymi itp. Współpracuje z IMP. Bank jest agentem OECD i depozy-
tariuszem Eur. Wspólnoty Węgla i Stali. Wydaje In formati on Yearbook. Dziesięć Banków Centr. wysoko rozwiniętych państw kapitalist. tworzy 
od 1961 —r Grupę Dziesięciu, która odbywa swe periodyczne sesje zazwyczaj w siedzibie BIS. W historii BIS incydentem niezwykłym była 
decyzja

81
Bank Współpracy Gospodarczej, Międzynarodowy 325
Konferencji NZ podjęta w -> Bretton Woods, 1944, o rozwiązaniu Banku z chwilą powstania IMF, a to w związku z jego rzekomą kolaboracją z 
III Rzeszą, na co nie przedłożono dostatecznych dowodów; przeciwko temu zarzutowi świadczyło utrzymanie bieżących kont np. Banku Poi. Po 
II wojnie świat, i powstaniu IMF decyzja z Bretton Woods została anulowana. Ogłasza roczne sprawozdania w języku ang., franc. i niem. Jahres-
berichte der Bank fur internationalen Zahiungs-ausgleich, Basel.
G. U. PAPI The First Twenty Years oj Ihe BIS, Roma 1951;
R. AUBOIN La Banaue des Reglements Internationaux 1930-1955, Basel 1955; A. J. PEASLEE International Governmental Organiwtions. 
Constitiitional Documents, The Hague 1961;
Z. KARPIŃSKI O Wielkopolsce, zlocie i dalekich podróżach, Warszawa 1968; The Europa Yearbook 1972. A Wortd Sur-vey, London 1972.
•    322
BANK ROZWOJU, KARAIBSKI (ang. Carib-bean Development Bank, franc. Banque de De-veloppement des Caraibes, hiszp. Banco de De-
sarrollo del Cańbe, roś. Karibskij bank razwitija), założony w styczniu 1970, w Nassau na Bahamach jako instytucja Karaibskiego Stów. Wolnego 
Handlu, CARIPTA, z kapitałem początkowym 50 min dół., z których 601)/o wpłaciły administracje czł. CARIPTA, a 40°/o—Kanada i W. Bry-
tania. Regionalnymi czł. Banku są, poza czł. CARIFTA: Bahama, Honduras Bryt, Bryt. Wyspy Dziewicze, Kajmany oraz wyspy Turks i Cai-cos. 
W lipcu 1970 zgłosiła swój akces Kolumbia. Bank zarządza funduszem specjalnym w wysokości 20 min dolarów.
The Europa Yearbook 1972. A Worid Survey, London 1972.
•    323
BANK ROZWOJU. MIĘDZYAMERYKAŃSKI
(ang. Interamerican Development Bank IDB, franc. Banque interamericaine de developpement, hiszp. Banco Interamericano de Desarrollo, BID, 
roś. Mieżamierikanskij bank razwitija), regionalna instytucja finansowa, zał. 30X111959 przez rządy państw członkowskich OPA mocą Kon-
wencji Konstytucyjnej podp. 8 IV 1959 w Waszyngtonie; ma za zadanie popierać indywidualny i zbiorowy rozwój krajów członkowskich poprzez 
finansowanie projektów rozwojowych i pomocy technicznej. Kapitał autoryzowany 1960— 813 min dół,; 1965—2150 min dół,; 1970— 3 150 
min dół,; z czego 475 min wpłaconych, a 2675 min dół. płatnych na żądanie (callable). Poza tym M.B.R. zarządza 2 Funduszami własnymi 
Fundusz Operacji Specjalnych, Fund for Special Operations, dysponujący 2 328 min dół. oraz Fundusz Sojuszu dla Postępu, Social Pro-gress 
Trust Fund, dysponujący 525 min dół., a także funduszami obcymi, przeznaczonymi na rozwój Ameryki Łacińskiej rządu Kanady (Canada Fund 
— 60 min dół.), rządu NRF na rehabilitację kopalń ołowiu w Boliwii—32,9 min DM, rządu W. Brytanii—3 min funtów sterlingów, rządu 
Szwecji — 5 min dół., Watykanu — Populorum Progressio Fund na popieranie reformy rolnej — l min dół. i rządu Norwegii—2 min dół. W 
1959-70 M.B.R. uzyskał kredyty zagr. w wys. 123 rcłn dół. oraz wypuścił pożyczki zagr. w wysokości 687 min dół., które umieścił na rynkach 
Austrii, Belgii, Holandii, Izraela, NRF, Norwegii, Szwajcarii, W. Brytanii i USA. Funkcjonariuszami M.B.R. są w 70''/o Latynosi, w 30°/o—
Amerykanie. Językiem pierwszym jest hiszpański. Pierwszym prezydentem M.B.R. był chilijczyk Felipe Herrera do 1970, drugim—
Meksykańczyk Ortiz Mena. W 1965 M.B.R. powołał do życia w Buenos Aires Instytut d/s Integracji Ameryki Łacińskiej, INTAL. Wydaje 
Annales i Temas del BID. Każdy czł. BID ma 135 głosów plus l glos za każdą subskrybowaną akcję; uchwały zapadają większością głosów. 
Siedzibą M.B.R. jest Waszyngton.
W. RÓMMEL Miedzyamerykanski Bank Roswojtl. w: Sprawy Międzynarodowe nr 11-12 1959; Comenio Constitutivo del BID, UFA Wasbington DC 1959 (w języku hiszp., ang.);
J. BROIDO BID su Antencedentes y Creacion, Washington DC 1961; T. MENDE The IDB. The Forrunner amony Financiat Instllutions, Washington DC 1964; A. MASCHKE La Creacion del BID, 
Menico DP 1966; The lDB's First Decade (ind Per-spectiyes for ihe Future, Punta del Este WO, s. 240; The Europa Yearbook 1972. A Worid Survey, London 1972.
•    324
BANK ŚRODKOWOAMERYKAŃSKI INTEGRACJI GOSPODARCZEJ (ang. Bank of Central America for Economie Integration, franc. 
Banque centro-americaine de 1'integration econo-mique, hiszp. Banco Centroamericano de Inte-gración Económica, roś. Centralnoamierikanskij 
bank ekonomiczeskoj intiegracyi), główny instrument finansowy Programu —>• Integracji Środkowoamerykańskiej oraz gł. instytucja 
kredytująca regionalny rozwój gosp.; zał. 111961 na podstawie Konwencji Konstytucyjnej z 13X111960 oraz Traktatu Generalnego 
Środkowoamer. Integracji Gosp. z 13X111960, który w art. 18 stwierdza, że: „bank, który mieć będzie własną osobowość prawną, powinien 
działać jako instrument finansowania i popierania rozwoju gospodarczego, integrującego na podstawie równowagi regionalnej". Kapitał 
zakładowy wynosi 20 min dół., w części składa się z wpłat dokonanych przez państwa członkowskie, tj. Gwatemalę, Honduras, Kostarykę, 
Nikaraguę i Salwador, a w części—z kredytów długoterminowych udzielonych przez IBRD i IDĄ oraz kredytów krótkoterminowych udzielonych 
przez banki handl. USA. Bank powołał jako autonomiczną jednostkę Izbę Rozrachunkową Ameryki Srodk., Camera de Compensacion 
Centroamericana. Siedziba: Tegucigalpa. W myśl statutu Bank nie może być rozwiązany przed u-pływem 20 lat.
La. Cooperación Económica Multiiateral en America Latina VI. I Textos y Documentos. ed. de las NU, Merico 1961;
E. DELGADO El Banco Controamericano y la Integración Económica Centroamericana, en Curso de Derecho Comparado, Tegucigalpa 1965; F. VILLAGRAN-KRAMER Inteyación Económica 
Centroamericana, Guatemala 1967.
BANK ŚWIATOWY -> Bank/IBRD.
•    325
BANK WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ, MIĘDZYNARODOWY (ang. International Bank for Economie Cooperation IBEC, franc. 
Banque in-temationale pour la cooperation economique. hiszp. Banco Internacional de Cooperación Económica, roś. Mieżdunarodnyj bank 
ekonomiczes-kogo sotrudniczestwa MBES), zał. 22X1963 jako Bank RWPG, z siedzibą w Moskwie, rozpoczął operacje finansowe 111964. 
Członkami Banku są państwa należące do RWPG. Kapitał zakładowy — 300 min rubli transf. w złocie lub w walutach wymienialnych 
subskrybowanych. Umowa o rozliczeniach wielostronnych w -> ru-
6 ESMi®

326 Banque Populaire Suisse
82
Kraj członkowski

Subskrypcja w min 
rubli transferowych

Wielkość spłat"

ZSRR NRD "Czechosłowacja 
Polska Węgry Bułgaria .Rumunia 
Mongolia

116 55 45 27 21 17 
16 3

38,8 16,5 13,5 8,1 
6,3 5,1 4,8 0.6

Razem

300

89,7


" Z czego 59,7 min w 1964 — w rublach transferowych, a pozostałe 30 min w 1966 w walutach wymienialnych i zlocie.
blach transferowych i o utworzeniu M.B.W.G., podp. 22X1963 w Moskwie, powierzyła Bankowi:
,,a) prowadzenie rozliczeń wielostronnych w rublach transferowych; b) kredytowanie operacji w zakresie handlu zagranicznego oraz innych 
operacji krajów członkowskich Banku; c) gromadzenie i przechowywanie wolnych środków w rublach transferowych; d) przyjmowanie złota, 
walut wymienialnych i innych walut od krajów członkowskich Banku i od innych krajów oraz wykonywanie innych operacji w zakresie złota, 
walut wymienialnych i innych walut. Rada Banku zbada zagadnienie możliwości wykonywania przez Bank operacji w zakresie wymiany rubli 
transferowych na złoto i waluty wymienialne; e) wykonywanie innych operacji bankowych, odpowiadających celom i zadaniom Banku wy-
nikającym z jego Statutu. Oprócz wymienionych wyżej funkcji, Bank może finansować i kredytować, na zlecenie krajów zainteresowanych, 
działalność funkcjonujących wspólnych przedsiębiorstw przemysłowych l innych obiektów ze środków stawianych do dyspozycji przez te kraje. 
Działalność Banku reguluje niniejsza Umowa, Statut Banku, stanowiący nieodłączną czgść tej Umowy, oraz instrukcje i przepisy wydawane przez 
Bank w zakresie jego kompetencji".
Załączony do Umowy Statut M.B.W.G. ustalił w art. 2, że:
„Bank jest uprawniony do; a) zawierania umów.oraz dokonywania wszelkiego rodzaju transakcji w zakresie swojej kompetencji, b) nabywania, dzierżawienia i zbywania majątku;
c) występowania jako strona w postępowaniu sądowym i arbitrażowym; d) otwierania na terytorium państwa swojej siedziby i na terytorium innych państw oddziałów i agencji •oraz posiadania 
przedstawicieli; e) wydawania instrukcji i regulaminów w sprawach wchodzących w zakres jego kompetencji; f) dokonywania innych czynności w celu wykonania. zadań nałożonych na Bank 
przez niniejszy Statut. 3. Bank odpowiada za swoje zobowiązania do wysokości posiadanego majątku. Bank nie odpowiada za zobowiązania krajów członkowskich Banku, jak również kraje 
członkowskie Banku nie odpowiadają za zobowiązania Banku".
Od 111971 obowiązuje nowy system kredytów i rozrachunków w rublach transf., dający bankowi szersze możliwości stymulowania rozwoju wza-
jemnej wymiany towarowej krajów należących do M.B.W.G. Suma wzajemnych rozrachunków krajów członkowskich banku realizowana za 
pośrednictwem M.B.W.G. wyniosła w 1971 r. 39,3 mld rubli transf., tj. o lO.Wo więcej niż w roku poprzednim. W 1971 M.B.W.G. udzielił 
kredytów krajom członkowskim na sumę 2,8 mld rubli, tj. o 41,r/o więcej niż w 1970. Operacje banku w złocie i walutach wymienialnych 
wzrosły jednocześnie o lU0/!) osiągając w przeliczeniu wartość 23,6 mld rubli. Z kredytów Banku korzysta także Polska, Bank prowadzi badania 
nad zagadnieniami określania i porównywania ekon. efektywności inwestycji realizowanych przy udziale kredytów M.B.W.G. Rozliczenia 
między krajami członkowskimi banku 1973 zwiększyły się o 9,5°/o i zamknęły się sumą 47,7 mld. rubli transferowych.
H. DE PIUMEL, J. JAKUBOWSKI Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej w: Prawo w handlu zagranicznym nr 5, 1964; A. B. ALTSZULER ffowaja mietdunarodnoprawowaja forma 
ekonomiczeskogo sotrudniczestwa. K sozdaniju Mieiduna-rodnogo bańka ekonomiczeskogo sotrudniczestwa, w: Sowiet-skoje gosudarstwo i prawo nr 10, 1964; A. ŻEBROWSKI Międzynarodowy 
Bank Współpracy Gospodarczej, w: Finanse m 2, 1964; H. SPILLER Żur Griindung der Bank fiir Wirl-schaftliche Internationale Zusammenarbeit, w: Staat und Recht nr 5, 1964; W. KARPICZ 
Bank sodruzestwa równych. Pried-posylki sozdanija i diejatielnosti. Moskwa 1965; K. NAZARKIN Kompleksnaja programma intiegracyi i zadaczi Miezdunarod-nogo bańka ekonomiczeskogo 
sotrudniczestwa, w: Mieiduna-rodnaja zyzn 7/1972, s. 28-36; Podstawowe dokumenty KWPG i organizacji wyspecjalizowanych, wybór i opracowanie: B. W. Reutt, Warszawa 1972, s. 383-404.
•    326
BANQUE POPULAIRE SUISSE, jeden z 3 wielkich —>• banków Szwajcarii, zał. 1869, z siedzibą w Bernie, na 31 XII 1968 aktywa 
przekroczyły 5 mld franków szwajcarskich.
•    327
BANTUSTAN, nazwa wprowadzona przez rząd Rep. Pd. Afryki dla tworzonych wbrew prawu międzynar. wydzielonych terytoriów (rezerwatów) 
dla ludności murzyńskiej w ramach rasistowskiej polityki —>• apartheidu; pochodzi od nazwy murzyńskich ludów Bantu, stanowiących ok. 70°/o 
ogółu ludności kraju; przez tworzenie b. rząd Rep. Pd. Afryki zamierza osiągnąć separację ras i pozbawić Afrykanów praw polit., społ. i gosp.;
Pierwszy b. utworzony został 1963 w regionie Transkei. Od 1968 nazwę „b." zmieniono oficjalnie na Homeland.
CH. R. HILŁ Bantustans. The Fragmentation of South Africa, London 1964; E. SKALSKI Apartheid, Warszawa 1969, s. 183-195; J. KNECHT Au Pays de l'„Apartheid", „Le Monde" 5-8 I 1971.
•    328
BAPTYŚCI (ang. Baptists, franc. Baptistes, hiszp. Baptistas, roś. Baptisty), protestancka grupa wyznaniowa, powstała 1633 w Anglii, w 
następnych stuleciach rozproszona na wszystkie kontynenty;
od 1905 zorganizowana w Światowym Sojuszu B., Baptist Worid Alliance (BWA), z siedzibą w Waszyngtonie, od 1945 zarej. w Sekretariacie 
ONZ;
co 5 lat organizuje Światowe Kongresy BWA. Podaje, że 1965 liczyła ponad 25 min członków. Organizacją regionalną, podległą BWA jest Bur. 
Federacja B., European Baptist Federation, z siedzibą w Londynie; publ. The European Baptist.
Yearhook of Intemalional Organ! zations, 1973.
BARANY -> Owce i barany.
•    329
BARBADOS (ang. Barbados, franc. Barbades, hiszp. Barbados, roś. Barbados), państwo w Ameryce Środk., na wyspie B., w Małych Antylach,
na O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 430 km2, 243 tyś. mieszk. (1971); stoi. Bridgetown (l 8,8 tyś.

83
Baskowie 334
mieszk.—1971). Język oficjalny: angielski; waluta: dolar wschodniokaraibski (East Caribbean Dollar). Święto nar.: 30X1, dzień uzyskania nie-
podległości 1966.
Stosunki międzynarodowe: od 1625 wyspa okupowana przez Anglików, do 1961 kolonia bryt., kiedy to otrzymała samorząd; 1958-62 czł. 
Federacji
•>- Indii Zachodnich; 1962-66 organizator niedoszłej do skutku Federacji Wschodniokaraibskiej (East Caribbean Federation); 30X11966 
uzyskała niepodległość w ramach bryt. Wspólnoty Narodów; od 9X111966 czł. ONZ.
Premier B., Errol Barrow, 9X111966 złożył wizytę w siedzibie ONZ i po przyjęciu B. do Organizacji wygłosił przemówienie przed Zgr. Og. NZ. 
Od 1967 czl. wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA, IBRD i IFC; czł. Organizacji Państw Amer., Karaibskiej Strefy Wolnego Han-
dlu (CARIFTA) oraz od 19III1969 Międzyamer. Banku Rozwoju. Siedziba, od 15 IV 1968, Caribbean Development Bank oraz The Eastern 
Caribbean Currency Authority.
Stosunki dyplomatyczne (l I 1973): Austria, Belgia, Chile, Cypr. Francja, Gujana, Holandia, India, Izrael, Jamajka, Japonia, Kolumbia, Nigeria, NRP, Peru, Tajwan, Tanzania, Trynidad i Tobago, 
USA, W. Brytania, Wenezuela, Zambia. D. P. STARKEY Commercial Geography of Barbados. Indiana Univcrsity Press 1961; M. J. CHANDLERS A Guide to Records in Barbados, Uniyersity of 
the West Indies 1965; CEPAL Estudio Economico de.America Latina 1966, New York 1968, s. 276-277; F. A. Hoyos Barbados Our Island Home, London 1970; The Europa Yearbook, 1973; A 
Worid Suryey, vol. 2, London 1973, s. 107-112,
•    330
BARCELONA (ang. Barcelona, franc. Barcelonę, hiszp. Barcelona, roś. Barsiełona), miasto w Hiszpanii, gł. miasto ->• Katalonii, od XVII w. 
centrum separatyzmu katalońskiego; 1934 stoi. Rep. Katalońskiej. 20 W 1921 w B. odbyła się konferencja zorganizowana przez LN, która 
przyjęła:
Statut o Wolności Tranzytu, Konwencję i Statut w Sprawie Urządzenia Dróg Żeglownych o Znaczeniu Międzynarodowym, oraz Deklarację w 
Sprawie Prawa do Bandery Państw Pozbawionych Wybrzeża Morskiego. Dokumenty te podpisało 40 państw (Dz.U. 1925, póz. 328, 329).
S DE N. Conference de Barcelonę. Comptes rendus et textes relatifs a Comention sur te regime ^es voies navigables d'interSt international, Geneye 1921; B. WINIARSKI Wybór źródeł do nauki 
prawa międzynarodowego. Warszawa 1948;
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać." L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958.
•    331
BARCLAYS BANK LTD., jeden z 4 wielkich -^ banków W. Brytanii, złożony z 2 banków:
l) B.B.Ltd., zał. 1896, z siedzibą w Londynie; ma ok. 2500 filii; jest korespondentem ok. 400 banków międzynar., m.in. w Polsce Banku Han-
dlowego S.A.; 31 XII 1968 aktywa przekroczyły 3,1 mld funtów sterlingów; 2) Barciays Bank D.C.O., mieszczący się w tym samym gmachu co 
B.B.Ltd., zał. 1836 jako Colonial Bank, pod obecną nazwą od 1925, kiedy przy udziale B.B.Ltd. wchłonął Egyptien Bank Ltd. i National Bank of 
South Africa; ma 1696 filii, gł. za granicą w dawnych dominiach i koloniach bryt.; 31 III 1969 aktywa przekroczyły 2,1 mld funtów sterlingów. l 
11972 nastąpiła reorganizacja całego kompleksu banków B.B.Ltd., pod wspólnym zarządem (Barciays Group Board) powstały 3 samodzielne 
instytucje: do transakcji krajowych—Barciays Bank UK Manegement Ltd.; do transakcji
eksportowych, inwestycji i ubezpieczeń — Financial Services Division; do transakcji zagr.—Barelay Bank International Ltd., będący centralą dla 
ponad 1600 instytucji bankowych w świecie, m.in. dla Barciays Bank of New York, Barciays Bank of Califomia, Societe Bancaire Barciays 
(Suisse).
Barciays Bank Brtefing, Nr 16, 1972.
BARIERY POZATARYFOWE -> Celne taryfy.
•    332
BAROTSE, ang. Barotseland, prowincja Zambii
(do 1964 Rodezji Pn.—protektoratu bryt.); pow.
ok. 126 tyś. km2; od 1961 przedmiot sporu
międzynar., rozstrzygniętego 24X1964 na korzyść
Zambii.
Barotse, w: WEP. t. l. Warszawa 1962; Rodetja, w: WEP, t. 10, Warszawa 1967.
•    333
BASF, Badische Anilin- und Soda-Fabrik, A.G„
jedna z czołowych eur. spółek akcyjnych o zasięgu międzynar., zał. 1861 w Monachium; 1925-45 była w Rzeszy Niem. jednym z filarów chem. 
koncernu —r I. G. Parbenindustrie AG.; od 1953 samodzielne przedsiębiorstwo w Ludwigshafen w Nadrenii-Palatynacie. W 1971 była na 16 
miejscu pod względem wartości produkcji przedsiębiorstw Europy Zach. W 1969 zatrudniała 95 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów 
przekroczyła 2 mld dolarów.
The Economist 12 VI 1971.
•    334
BASKOWIE (ang. Basques, franc. Basques, hiszp. Vascos, roś. Baśki); nazwa własna Euskaldunak, lud zamieszkujący zach. część Pirenejów we 
Francji, w okręgu Bayonne i Mauleon, oraz w Hiszpanii, w prow. Vizcaya, Alava, Guipuzcoa i Na-varra, w liczbie ok. 800 tyś.; także ok. 250 tyś. 
na emigracji w Ameryce Łacińskiej. Utworzona 1936 w okresie rep. hiszpańskiej, autonomiczna republika B. została zlikwidowana 1939 przez 
dyktaturę gen. Franco. Sprawa B. była przedmiotem debaty LN, kiedy 26 IV 1937 w czasie wojny domowej w Hiszpanii baskijskie miasto —> 
Guernica zostało zbombardowane i całkowicie" zniszczone przez eskadrę hitlerowskiej Luftwaffe, p.n. Legion Condor. W 1972 organizacja 
podziemna hiszp. B. ETA (skrót baskijskich słów: „baskijski kraj i wolność") nawiązała współpracę z grupą franc. B. z organizacji Enbata ("wichr 
oceanu'). W Madrycie 20 XII 1973 członkowie ETA wysadzili w powietrze samochód wiozący premiera Hiszpanii, admirała Carrero Blanco, co 
spowodowało nowe aresztowania patriotów baskijskich. W marcu 1974 w obronie praw narodu baskijskiego wystąpił publicznie biskup Biłbao 
Anoverosa, który stwierdził, że Baskowie w swym życiu narodowym „natrafiają na najcięższe przeszkody" i poparł roszczenia Basków do 
posiadania własnej „organizacji społeczno-polityczn>-j, która będzie bronić praw, wolności i osobowości narodu". Rząd Hiszpanii zażądał od 
Watykanu odwołania biskupa, który odmówił opuszczenia diecezji co stało się przyczyną napięcia między rządem a Kościołem. J. A. AGUIRREY 
LECUBE Escape via Berlin, New York 1944, s. 361; J. GALINDEZ SUAREZ El Derecho Yasco, Buenos Aires 1947, s. 220; M. GARCIA VENERO 
Historia del Nacionalismo Vasco 1793-1936, Madrid 1945, s. 495.
BASUTO -^ Lesotho.
BASZKIRIA
ZSRR.
6*

335 Battie Act 1951
84
•    335
BATTLE ACT 1951, nazwa przyjęta w prasie anglosaskiej na ustawę Kongresu USA z 22 V 1951 o wzajemnej pomocy ^i współpracy obronnej, 
Mutuał Defence Assistance Control Act, wprowadzającej automatyczne stosowanie embarga na dostawy materiałów wojennych i strategicznych 
do krajów uznanych przez rząd USA za stanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwa Stanów Zjedn. U-stawa zabraniała udzielania -> pomocy 
zagranicznej tym państwom, a także państwom sprzedającym wymienione materiały krajom objętym amer. embargo. Ta zimnowojenna ustawa 
zmierzała do zahamowania rozwoju gosp. i społ. krajów budujących socjalizm, przy czym stosowano ją nawet do środków leczniczych (np. 
penicyliny). Wpisanie na listę „materiałów strategicznych" dużej liczby towarów zahamowało poważnie -> handel Wschód-Zachód. Keesing's 
Archiv der Gegenwart, 1951.
•    336
BAWEŁNA (ang. Cotton, franc. Coton, hiszp. Algodón, roś. Chłopek), jeden z podstawowych surowców przemysłu włókienniczego i 
odzieżowego, przedmiot konwencji międzynar.; świat, produkcja 1971—12200 tyś. t, 1972—12900 tyś. t;
główni producenci 1972: USA—2954 tyś. t, ZSRR—2450 tyś. t, Chiny—1411 tyś. t, India-1127 tyś. t, Pakistan—701 tyś. t, Brazylia— 672 tyś. t, 
Egipt—520 tyś. t. Turcja—516 tyś. t, Meksyk—379 tyś. t. Wg oceny ONZ (z 1966) „Stany Zjednoczone jako główny w świecie producent i 
eksporter bawełny wpływają decydująco na międzynarodowe ceny tego produktu". Główni przetwórcy b.: USA, ZSRR, India, Japonia, W. 
Brytania, NRP, Francja, Włochy, Polska, Belgia. W 1919 powstała pierwsza organizacja: Bryt. Stowarzyszenie Popierania Plantacji B. (British 
Cotton Growing Association), mająca na celu rozwijanie plantacji b. w koloniach afryk. W. Brytanii. Organizacje międzynar. do spraw b., zarej. w 
ONZ:
Międzyamcrykańska Federacja Bawełny, Federaeión Inter-americana del Algodón, (FIDA), Interamerican Fedcration of Cotton, żal. 1959 w San Salvador na bazie Międzyamer. Konwencji 
Bawełnianej, podp. przez Gwatemale, Honduras, Kostarykę, Meksyk, Nikarague, Salwador; siedziba; m. Meksyk. Micdzynar. Federacja Przemysłów Tekstylnych Bawełnianych i Elitarnych, 
International Pederation of Cotton and Elitę Textilc Industries, zał. 1904 w Zurychu. Członkowie: Austria, Belgia, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Japonia, 
Rep. Malgaska, Norwegia, NRP, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, W. Brytania, USA; Statut doradczy (R) ECOSOC i FAO; siedziba do 1963 Manchester, następnie Zurych; publ. International 
Cotton.
Międzynar. Komitet Doradczy d/s B., International Cotton Adviso»y Committee, zat. 1939 w Waszyngtonie decyzją Międzynar. Spotkania w sprawie Bawełny, International Cotton Meeting, 12 
gł. państw eksportujących b.; od 1947 z nowym statutem; członkowie: Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, 
Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRF, Pakistan, Peru, Portugalia, Salwador, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tanzania, W. 
Brytania, Urugwaj, USA, ZSRR. W oficjalnej łączności z FAO; siedziba: Waszyngton; publ. od 1940 ICAC Official proceedings of plenary • Session, ICAC Reports oraz Cotton Monthly 
Commentary on the Worid Sitiiatlon, Cotton Quarterty Statistical Biilletin oraz Cotton Quarterly Review of the Worid Situation.
Poza tym przy EWG istnieje od 1957 Komitet Przemysłu Bawełnianego, z siedzibą w Brukseli. Polska uczestniczy od 1967 w międzynar. porozu-
mieniu producentów i eksporterów wyrobów z b.
CEPAL Estudto Economico de America Latina 1965, New York 1966, s, 117, 118; Yearbook o f International Organi-
tations, 1973; Oxford Economic Atlas of the Worid; Rocznik statystyki międzynarodowej 1973, Warszawa 1973, s. 218.
•    337
BAYER, Farbenfabriken Bayer A.G., jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu świat., zał. 1863; w Rzeszy Niem. był farm. filarem wielkie-
go chem. koncernu -> I.G. Parbenindustrie AG.;
od 1953 samodzielne przedsiębiorstwo w Lever-kusen w Pn. Nadrenii-Westfalii. Pod względem wartości produkcji zajmuje 15 miejsce w Europie 
Zachodniej. W 1969 zatrudniał 95 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2 mld dolarów.
The Economist 13 VI 1971.
•    338
BAZY WOJSKOWE (ang. Military Bases, franc. Bases militaires, hiszp. Bases militares, roś. Wo-jennyje bazy), termin międzynar.—zespół 
urządzeń wojsk., znajdujących się na obcym terytorium, zazwyczaj na podstawie umów międzynar.;
z reguły ograniczają zwierzchnictwo terytorialne państwa w czasie ich pobytu na określonym terenie; ważne pod względem strategicznym i poli-
tycznym, specjalnie przygotowane ośr. lub regiony, wyposażone w lotniska, przystanie, koszary, magazyny, szpitale, warsztaty remontowe itp., 
zaopatrywane we wszelkiego rodzaju sprzęt i środki oraz obsadzone stałym garnizonem; służą do okresowego stacjonowania i bieżącego 
zaopatrywania jednostek różnego rodzaju sił zbrojnych oraz stanowią podstawę wyjściową do działań bojowych. W aspekcie międzynar. problem 
rozpatrywany przez ONZ, jako pozostałość systemu kolonialnego, kiedy mocarstwa utrzymywały na cudzych terytoriach własne b.w. dla 
zabezpieczenia i obrony swych interesów na tych obszarach. Utrzymywanie baz na obszarach pokolonialnych lub w ich pobliżu ma charakter 
interwencyjnego instrumentu obecności tam określonego mocarstwa oraz instrumentu nadającego strategiczną rolę taktycznym rodzajom broni. 
Podobny charakter agresywny posiadają bazy na obcym terytorium w pobliżu suwerennych państw. Osobnym problemem, nie podlegającym 
kompetencjom ONZ, zgodnie z art. 53 Karty NZ, były po II wojnie świat, b.w. 4 mocarstw w Europie i na Dalekim Wschodzie (1955 Francja, W. 
Brytania, USA i ZSRR wycofały się z Austrii, ponadto 1947-49 ZSRR z KRL-D i Mandżurii oraz z Bułgarii, Czechosłowacji i Rumunii). W 
Europie mocarstwa zach. mają odtąd stałe b.w. w NRP i Berlinie Zach. oraz w ramach NATO w niektórych krajach członkowskich tego paktu. 
ZSRR zaś u-trzymuje je w NRD oraz w ramach umów bilateralnych i Układu Warszawskiego w Czechosłowacji (od 1968), Polsce i na Węgrzech 
(od 1945). Po II wojnie świat, wszystkie mocarstwa kolonialne, poza USA i Portugalią, poważnie zredukowały swoje b.w.: Francja wycofała się 
z*Indo-chin i Algierii, zachowując swoje bazy w kilku „departamentach zamorskich" na półkuli zach.;
W. Brytania zlikwidowała większość swych baz w Azji, Afryce i na Środk. Wschodzie; całkowicie zlikwidowały swe bazy Belgia i Holandia, 
częściowo Hiszpania; natomiast Portugalia nie tylko zachowała w całości, lecz i rozbudowała je z pomocą państw NATO.

85
Belgia 341
Stany Zjedn. rozbudowały sieć b.w. (lądowych, lotn. i mor.) prawie na całym świecie. W końcu lat 60-ych miały one ok. 400 dużych b.w.: w NRF 
— 146, w Korei Pd. — 55, w Japonii (wraz z Okinawą)—64 (48+16), w Wietnamie Pd.— 16, w Panamie—13, w W. Brytanii i na Filipinach—po 
12, na Marianach—10, we Włoszech—9, w Hiszpanii—8, w Puerto Rico i Syjamie—po 7, na Kubie—5, na Hawajach (wyspy Midway, Oahu) — 
4, na wyspach Bahama, Bermudach, w Grecji, Maroku, na Tajwanie i w Turcji—po 3, w Kanadzie, Grenlandii, na Wyspach Marshalla (Eniwetok) 
i na Amer. Wyspach Dziewiczych—po 2, na Azorach, w Trynidadzie i Tobago, Etiopii, Islandii, Holandii i Pakistanie—po l. Na początku 1974 
protesty międzyńar. wywołała budowa przez USA wielkiej bazy na O. Indyjskim na wyspie Diego Garcia (archip. Chagos).
USA mają ponadto b.w. w Europie: w Belgii i Portugalii; w Ameryce Lać.: w Argentynie, Boliwii, Brazylii, Chile, Dominikanie, Gujanie, Ja-
majce; Paragwaju, Wenezueli; we wszystkich krajach Ameryki Środk. oraz na wyspach bryt. M. Karaibskiego; w Ameryce Pn.: w Nowej Fund-
landii. Wg danych z 1969 ogólna liczba amer. baz, obiektów i urządzeń wojsk, na catej kuli ziemskiej wynosiła ok. 2200; przebywało w nich ok. 
1,1 min żołnierzy, tj. ok. >/3 stanu sił zbrojnych USA. Liczebność oddziałów amer. wahała się od 4-osobowego zespołu doradców (w Tunezji) do 
kilkusettysięcznej armii (w Wietnamie Pd.). Poza tym ok. 300 tyś. amer. marynarzy pełniło służbę na okrętach marynarki wojennej, przeby-
wających poza wodami terytorialnymi USA.
ZSRR i inne kraje domagają się od dawna w ONZ likwidacji zagr. b.w., szczególnie na terytoriach niesamodzielnych, ponieważ służą tam u-
trzymywaniu kolonializmu. 231X1966 ZSRR zwrócił się do Zgr. Og. NZ o rozpatrzenie tej sprawy, zwracając uwagę, że:
,,jest oczywistą bezpośrednia łączność między imperialistyczną agresją USA w Wietnamie i wykorzystywaniem przez USA ponad 2000 baz wojskowych na obcych terytoriach dla tego celu. 
Bombardowanie przez lotnictwo USA Demokratycznej Republiki Wietnamu oraz Laosu i Kambodży było możliwe na skutek posiadania przez USA niezliczonych baz wojskowych w Azji 
Południowej, na Pacyfiku i na Dalekim Wschodzie".
Zgr. Og. już 1965, Rez. 2105/XX, domagało się od mocarstw kolonialnych likwidacji b.w. w koloniach i krajach Trzeciego Świata; 5X111966, 
Rez. 2165/XXI, poleciło Komisji Rozbrojeniowej przygotować raport na ten temat; 20X111966, Rez. 2233/XXI, zwróciło się do państw zarządza-
jących —r terytoriami niesamodzielnymi, aby nie wykorzystywały ich na b.w. Mimo, że za rezolucją opowiedziało się 49 państw (37 było prze-
ciwne, 18 wstrzymało się od głosu), nie uzyskała ona koniecznych ^a głosów. 13X1967 minister spraw zagr. socjalistycznej Rep. Kuby, Rauł Roa, 
stwierdził przed Zgr. Og. NZ, że:
„sieć baz wojskowych lotniczych i morskich USA w Ameryce Łacińskiej jest skoordynowana z działalnością yankesowskich wojskowych misji, 
agentów CTA oraz szkół kontrpartyzanckich". Zgr. Og. NZ, Rez. 2344/XXII, 19X111967, zleciło Komisji Rozbrojeniowej rozpatrzenie problemu 
likwidacji b.w.
G. FIORAVANZO Basi NavaU nel Mondo, Roma 1936;
H. W. WEIGER l/S Strategie Bases and Collective Security, w:
Foreign Affairs nr 25, 1947; J. W. VILI.ACB.ES Moscoso El Problemu del Control Internacionat de las Bases Estrategicas y las Naciones Unidiis, Guayaquil 1951; A. OUINTANA RIPOL-LES 
Soberania, Jurisdiccion Territorial y Bases Mititares, w:
Reyista Espanola de Derecho Internacional nr 8, 1955; M. PONDY Les bases militaires a 1'Elranger, w: Annuaire Fran-cais de Drolt Int. 1955; M. SPAUŃSKI Uwagi o statusie prawnym misji 
wojskowych USA, w: Państwo i Prawo nr 10, 1959; G. STAMBUK American Military Forces Abroad. Their Impact on the Western Stale System, Columbus (Ohio) 1963;
U S News Worid Report 21 VII 1969; M. ŁAZARIEW Wojenny je bazy SSzA w Łatinskoj Amierikie, Moskwa 1970;
C. MOJSIEWICZ Bazy wojskowe USA w Świecie, w: Sprawy Międzynarodowe nr 12, 1971; A. OLCZYK Bazy i" polityka, w:
tolnierz, Wolności 20-21 V 1972; M. BLUSZTAJN Bazy a imperium, Warszawa 1972.
•    339
BBC, ang. British Broadcasting Corporation Ltd.,
największa rozgłośnia radiowa i telewizyjna W. Brytanii z programami wielojęzycznymi, żal. 18 X 1922 jako spotka akcyjna; w grudniu 1923 
rozpoczęła nadawać program radiowy z Londynu, Birmingham, Manchester i Newcastle; program TV od 2X11936, z przerwą wojenną od 
września 1939 do czerwca 1946. W 1950 nadała pierwszy międzyńar. program z Francją; od 1954 z -»• Eurowizją.
•    360
BEAGLE, cieśnina między Ziemią Ognistą a wyspami Hoste i Navarino, łącząca O. Atlantycki z O. Spokojnym; odkryta 1830 przez bryt. statek 
pomiarowy („Beagle"), wiozący dookoła świata K. Darwina; przedmiot sporu międzyńar. argen-tyńsko-chilijskiego, o prawa suwerenne nad strefą 
cieśniny. Argentyna, która na pn. brzegu cieśniny posiada kolonię karną Ushuaia, domaga się uznania przez Chile jej praw również do wielu wysp 
i wód tego regionu. W 1964 oba państwa zgodziły się w zasadzie na arbitraż Międzyńar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, ale Protokołem z 
6X11964 postanowiły wpierw podjąć rokowania między sobą. Nie dały one jednak żadnego rozwiązania sporu, który został zaostrzony w sierpniu 
1967, przez nowy incydent między okrętami wojennymi Argentyny i Chile w rejonie cieśniny B. Rząd Chile, korzystając z uprawnień Traktatu 
Chilijsko-Argentyńskiego z 1902, zezwalającego każdej stronie na jednostronne zwrócenie się o arbitraż, jeśli wyczerpane zostały możliwości 
porozumienia się w spornej sprawie, poprosił w grudniu 1967 królową W. Brytanii o rozstrzygnięcie sporu:
,,Rząd Chile będąc absolutnie przekonanym o swych prawach, kwestionowanych przez Argentynę, do wysp i wysepek regionu Beagle, prosi o 
rozstrzygnięcie ostateczne sporu, ponieważ jego przeciąganie się zakłóca serdeczne stosunki miedzy obu krajami i stwarza ryzyko poważnych 
incydentów". Argentyna sprzeciwiła się jednak formie arbitrażu definitywnego, zobowiązującego z góry obie strony do jego uznania; spór był 
przedmiotem rokowań w czasie spotkania szefów obu państw 1971, został przekazany do rozstrzygnięcia 5-oso-bowej grupie arbitrażowej, 
złożonej z wybranych przez obie s,trony sędziów Międzyńar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. BELGA -> Agencje Prasowe.
•    341
BELGIA (ang. Belgium, franc. Belgique, hiszp. Belgica, roś. Bielgija), Królestwo Belgii, Royaume de Belgique, Koninkrijk Belgie, państwo w 
zach. Europie, nad M. Północnym; czł. ONZ. Pow.

342 Belize
86
30,5 tyś. km2, 9676 tyś. mieszk. (1970); stolica Bruksela (1,1 min mieszk.—zespól miejski, 1970). Graniczy z Francją, Luksemburgiem, NRP i 
Holandią; granice ustalone Traktatem Londyńskim 1831, potwierdzone Traktatem Wersalskim 1919, 1950 drobne korekty granicy z NRF. Języki 
oficjalne: franc. (ok. ^3B/o ludności) i flamandzki (ok. 55%). Waluta: frank belg. i frank luksemburski. Święto nar. 21 lipca, rocznica wstąpienia 
na tron Leopolda I, 1831.
Stosunki międzynar.: 4X1830 proklamowanie niepodległości B. i jej secesji od Holandii oraz zagwarantowanie „wiecznej neutralności" B. Trak-
tatem Londyńskim 15X11831 przez Austrię, Prusy, Rosję i W. Brytanię, potwierdzone Traktatem Wersalskim 28 VI 1919 oraz Deklarację 
Prancus-ko-Brytyjską z 24 IV 1937; neutralność B. została pogwałcona 2-krotnie przez Rzeszę Niem : 1914 i 1940. Po II wojnie świat. B. 
porzuciła -> neutralność wieczystą i przystąpiła do zachodnioeur. organizacji gosp., polit. i wojskowych. W 1919-39 czł. LN, 24 X 1945 czł. 
ONZ oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ; czł. Komisji Żeglugi na Renie 1815, Unii Celnej z Luksemburgiem 1921, Banku Rozrachunków 
Międzynar. 1930, Unii Gospodarczej BENELUX 1948, Unii Zachodnioeur. 1948, NATO 1949; Rady Bur. 1949, EWG 1953 i wszystkich 
organizacji EWG oraz OECD 1961.
B., po Francji, Szwajcarii i W. Brytanii jest siedzibą największej ilości (ponad 370) organizacji międzynar., zarej, w Sekretariacie ONZ; tworzą 
one Federację Międzynarodowych Stów. w B., Pederation des Associations Internationales Ćta-blies en Belgique, z siedzibą w Brukseli; publ. 
okresowo Guide pratiąue a Tusage des orga-nisations internationales etabUes en Belgique.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Rep. Pd. Afryki, Rep. Środkowoafrykańska, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Arge''yna, Australia, Austria, Bangla Desz, Barbados, Birma, 
Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi. Cejlon, Chile, Cypr, Czad, CSRS, Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia. Francja, Gabon, Gambia, Ghana, 
G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, 
Kenia, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Kuwejt. Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malawi, Malezja, Rep. Malgaska, Malta, Mali, Maroko, Mauretania, Meksyk, 
Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, Nowa Zelandia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Rwanda, Salwador, Senegal, Sierra Leone, 
Singapur, Somalia, Sudan, SuazI, Syjam, Syria, Szwajcaria. Szwecja, Tanzania, Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, 
Wietnam Pd. (Sajgoń-ska administracja). Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR.
Umowy poi.-belg.: handlowa, podp. 31 Xn 1922 w Brukseli
i tamże podp. układy dodatkowe 2 m 1936 i 7 11936 (Dz.U. 1923, póz. 437, 836; Dz.U. 1936 póz. 17, 412, 452; Dz.U. 1937 póz. 57, 392, 469); konsularna, podp. 12 VI 1928 w Brukseli (DI.U. 
1931, póz. 267, 637, 638); kulturalna, podp. 9 XII 1963 w Warszawie (Dz.U. 1964, póz. 298, 299); w sprawie majątków, praw i udziałów, podp. 20 IX 1923 (Dz.U. 1923, póz. 446, 834, 835); o 
zniesieniu obowiązku przedstawiania okrętowych Świadectw zdrowotności (Dt.U. 1936, póz. 140, 141); o ekstradycji i pomocy Słdowej w sprawach karnych, podp. 13 V 1931 w Brukseli (Dz.U. 
1932, póz. 325, 564, 565); o współpracy instytucji ubezpieczeń społ., podp. 24 m 1947 w Brukseli (Dz.U. 1948, póz. 49, 50); weterynaryjna, podp. 18 Xn 1930 w Brukseli (Dz.U. 1932, póz. 182, 
827, 828; Dz.U. 1939, póz. 270); nowa konwencja konsularna podp. 11 n 1972 w Warszawie (Dz.U. 1974, nr 3, póz. 18 i.l9). Almanach Royal Officiel, rocznik od XIX w.; L'economie htlge. 
rocznik od 1947; IRKI La Belgique et les Hations Unieś. New York 1958, s. 372; F. G. EYCK The Benelux Countries. Ań historical Suniey, Toronto 1959, «. 191; IRRI Les Conseauences d'ordre 
internę de la parttcipation de la Belgique aux organisations internationales, Bruxelles 1964, s. 366; Document Relatifs au Statut International de ta Belgioue depuls 1830, ml. 3, Bnixelles 1964.
BELGIJSKIEGO TOWARZYSTWA HANDLOWEGO SPRAWA 1939 -9- Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej.
•    362
BELIZE (ang., franc., hiszp. Belize, roś. Beliz), kolonia W. Brytanii w Ameryce Środk., nad M. Karaibskim; 1859-1973 nazywana oficjalnie 
przez W. Brytanię Hondurasem Bryt.; przedmiot sporu między Gwatemalą a W. Brytanią. Pow 23 tyś. km2, 123 tyś. mieszk. (1971; wg spiłów: 
1960— 90,3 tyś., 1970—119,6 tyś.); stoi. Belmopan— ok. 3 tyś. mieszk.; największe miasto i ośr. adm.—B. (39,3 tyś. mieszk.—1970). Graniczy 
z Meksykiem i Gwatemalą. Język urzędowy: angielski. Waluta: dolar H.B.
Stosunki międzynarodowe: terytorium skolonizowane przez W. Brytanię w pierwszej połowie XIX w., "przy sprzeciwie Gwatemali, domagającej 
się bezskutecznie 1835-40 od USA zastosowania
->• doktryny Monroe w stosunku do W. Brytanii. W 1859 Gwatemala podpisała układ z W. Brytanią, uznający jej zwierzchność nad B. w zamian 
za niedotrzymaną nigdy obietnicę W. Brytanii zbudowania drogi, mającej połączyć stoi. Gwatemali z wybrzeżem M. Karaibskiego. W 1862 W. 
Brytania ogłosiła aneksję B. i nadała 'kolonialną nazwę Honduras Bryt., przeciwko czemu zaprotestowały Gwatemala i Meksyk. Początkowo 
kolonia bryt. administrowana była przez gubernatora Jamajki, od 1884 stała się samoistną jednostką kolonialną imperium brytyjskiego. 111964 
rząd W. Brytanii • przyznał ludności miejscowej „pełny samorząd wewnętrzny", prawo wybierania 18-osobowej Izby Reprezentantów i 
powoływania premiera rządu, który z kolei mianował 5 czł. Senatu, 2 mianował lider opozycji, a l gubernator, który nadal miał władzę wyłączną 
w dziedzinie obrony, spraw zagr. i bezpieczeństwa wewn. i mógł anulować ustawy Izby czy postanowienia Senatu. W 1969 rząd konstytucyjny 
zaproponował, aby dla odróżnienia od państwa Honduras została dla niej przyjęta oficjalna nazwa B.; propozycja ta została zatwierdzona 4 lata 
później przez gubernatora kolonii i 5 VI 1973 Izba u-chwaliła przywrócenie hist. nazwy B.
Do terytorium rości sobie prawo Gwatemala, której konstytucja z 1945 stwierdza, że „Belize jest i zawsze było terytorium gwatemalskim". Rów-
nież i Meksyk od 1862 podtrzymywał swoje „prawa i roszczenia na wypadek jeśli Belize zmieni

87
Beringa Cieśnina 347
statut kolonii brytyjskiej", lecz 1967 ogłosił, że „ze względu na przyjaźń z Gwatemalą i szanując prawo do samoistnienia ludu Belize" odstępuje 
od swoich roszczeń. W październiku 1966 przyszłość B. była rozpatrywana po raz pierwszy przez Zgr. Og. NZ. 4 VIII 1967 premier H.B. George 
Price oświadczył, że jego rząd nie zaakceptuje żadnego innego rozwiązania, jak tylko pełną suwerenność „w ramach Ameryki Srodk. i pod 
protektoratem ONZ". Próba rozwiązania problemu przyszłości B. za pośrednictwem mediacji USA zawiodła;
plan przygotowany w imieniu pręż. L, B. John-sona, przez nowojorskiego adwokata Bethuela Webstera, został odrzucony w kwietniu 1968 za-
równo przez B., jak i Gwatemalę. Plan Webstera sugerował przyznanie niepodległości B. 1970, ale z różnymi przywilejami dla Gwatemali, jak 
zbudowanie portu mor. do swobodnego użytku Gwatemali i w pobliżu m. B. wraz z autostradą również eksterytorialną łączącą port ze stoi. 
Gwatemali; dalej plan Webstera zakładał, że Gwatemala będzie reprezentować B. w polityce zagranicznej. 20 V 1968 W. Brytania oświadczyła, 
że odrzuciła plan Webstera i pragnie znaleźć inne rozwiązanie, „możliwe do przyjęcia dla ludności terytorium i dla Gwatemali". B. jest członkiem 
UPU, ITU i WMO.
FR. ASTORIAS Mice, Gwatemala 1941; J. L. MENDOZA Britoln and her Treaties on Belize, Guatemala 1946; L. M. BLOOM-FIELD The British 
Honduras — Guatemala Dispute, Toronto 1953; W. J. BIANCTI Beliv. The Controversy between Guatemala and Great Britain, New York 
1959; R. A. HOMFHIIETS The Diptomatic Htstory of Brilish Honduras 1638-I90I, Lon-don 1961; I. FABEIA Belice. Defensa de los Derechos 
MCMCO DP 1964; British Honduras ŁW Bconomic Report 1963, Belize City 1964; M. TOLEOANO Guatemata. Monografia Socio-logica, Merico DF 
1965; The Europa Year Book, 1972;
A Worid Survey, London 1972, s. 180-183.
•    343
BELUDŻYSTAN (ang, Baluchistan, franc. Be-loutchistan, hiszp. Beluchistan, roś. Biełudżystan), kraina w Azji, w Pakistanie i Iranie, nad M. 
Arabskim i Zatoką Omańską. Beludżowie w Pakistanie (ok. l min) od 1970 domagają się przyznania im autonomii; 1972 doszło do zamieszek;
w styczniu 1973 do akcji militarnej rządu Pakistanu, który oskarżył Irak o-wspomaganie bronią ruchu separatystycznego w B. Wiosną 1973 
doszło do manifestacji separatystycznych plemion pusz-tuńskich, stanowiących absolutną większość w zach. części Pakistanu, tj. w Prowincji 
Granicznej i Beludżystanie. Plemiona te rozdzielone 1883 tzw. Linią Duranda przez W. Brytanię w dużej części żyją w Afganistanie, który rości 
pretensje do zach. części Pakistanu, nazywanej Pusztuni-stanem.
•    344
BEŁT MAŁY I WIELKI ORAZ SUND (ang. Big and Smali Belt and Sund, franc. Grand et Petit Belt et Sund, hiszp. Grań Belt y Peoueno Belt 
y Sund, roś. Małyj i Bolszoj Biett i Eresunn, Zund), trzy cieśniny duń., łączące M. Bałtyckie z cieśniną Kattegat (Mały Bełt dł. ok:. 130 km, 
najmniejsza szer. 0,6 km, najmniejsza głęb. 10 m;
Wielki Bełt dł. ok. 120 km, najmniejsza szer. 11 km, najmniejsza gleb. 12 m oraz Sund, dł. ok. 70 km, szer. 3,4-24 km, głęb. do 38 m); przedmiot 
konwencji międzynar.; stanowią równocześnie międzynar. drogę wodną i wody przybrzeżne Danii; poza tym most koi. na Małym Bełcie zbu-
dowany 1935, stanowi drogę dla międzynar. linii koi. Hamburg-Sztokhohn. Wolność żeglugi przez cieśniny została zagwarantowana 1857 
układami:
Kopenhaskim i Waszyngtońskim; prawo przepływu okrętów wojennych w czasie wojny uznane przez Danię (wraz ze Szwecją) 1912 (powtórnie 
1938); w czasie pokoju od 1913.
E. WOLGAST Żur Pragę der Kogrundrinne und der Ostsee-Einsange, w: Zeitschrift fur offentllches Recht nr 5, 1926;
E. BRflEL Internalional Strute, vol. 2, London 1947;
R. R. BAXTER Passase of Ships Trough International Water-ways in Time of War, w: The Brttish Yearbook of International Law 1954.
•    345   •
BENELUX, skrót nazw trzech państw: BElgique, NEderland, LUXemburg, przyjęty 51X1944 w Londynie przez przebywające na emigracji 
rządy Belgii, Holandii i Luksemburga, jako wyraz dążeń integracyjnych „aby w chwili wyzwolenia terytoriów Unii Gospodarczej Belgijsko-
Holendersko-Luksemburskiej" mogła powstać trwała unia celna tych 3 państw. Podp. wtedy konwencja w tej sprawie, zw. Konwencją B., weszła 
w życie 11 1948; na podstawie traktatu o Unii Gospodarczej B. z 17 LX 1957, ratyfikowanego 24X11957, oraz porozumienia podp. 3 II 1958 w 
Hadze, unia celna została rozszerzona na unię gosp. z ważnością na lat 50; weszła w życie 1X11960; 1963 wprowadzono swobodny ruch osobowy 
bez żadnych ograniczeń na całym obszarze B. 111972 została całkowicie zniesiona kontrola celna między krajami B. Główne organa: Rada 
Konsultatywna Ekonomiczno-Socjalna, Economical and Social Consultative Councii, zał. 1961, spełniająca funkcje doradcze dla Komitetu 
Ministrów B., oraz Trybunał Arbitrażu; siedziba: Bruksela.
BENELUX Textes de Bose, w: The Europa Year Book, 1972;
A Worid Survey. vol. l, London 1971, s. 133-140
BENGALIA -> Bangla Desz.
•    346
BENGAL WSCHODNI I ZACHODNI (ang. East and West Bengal, franc. Bengale Est et Ouest, hiszp. Bengala Oriental y Occidental, roś. 
Wostocznaja i Zapadnaja Biengalija), nazwy geograficzne obszaru południowoazjat., 1905 rozdzielonego administracyjnie wg zaleceń Lorda 
Curzona przez władze kolonialne W. Brytanii na część wsch. z ludnością bengalską, wyznającą w większości islam i zach. z Bengalczykami, 
wyznawcami w większości hinduizmu. Decyzja Curzona zwalczana przez ruch na rzecz jedności Bengalu, popierana zarówno przez 
nacjonalistów, jak i lewicę, została w 6 lat później anulowana. Ostatecznie zdecydowały różnice rei. i zgodnie z koncepcją Curzona, 1947, Bengal 
Zach. ze stoi. w Kalkucie pozostał przy Indiach, gdy Bengal Wsch. ze stoi. w Dhakce stał się częścią Pakistanu (Pakistan Wsch.). 17 IV 1971 ruch 
separatystyczny w Pakistanie Wsch. ogłosił niezawisłość Bengalu Wsch., proklamując rep. Bangla Desz.
•    347
BERINGA CIEŚNINA (ang. Berings Strait, franc. Detroit de Bering, hiszp. Estrecho de Bering, roś. Bieringow proliw); cieśn. między 
kontynentami Eurazji i Ameryki Pn., łączy M. Czukockie i M. Bsringa; dzieli w najwęższym miejscu zaledwie 35 km USA od ZSRR, co zrodziło 
po II wojnie świat, w obu tych państwach projekty zbudowania mostu nad C.B.: 1948 projekt amer., 1960—

348 Beringa Morze
88
radź. W 1968 powstało amer. stowarzyszenie na rzecz budowy „mostu pokoju" między kontynentami 1975-85.
W. SPIOSKIN Most nad proliwem Beringa, w: SSzA-Ekonomia, Politika, Idieofogija, m 12, Moskwa 1973.
•    348
BEMNGA MORZE (ang. Bering's Sea, franc. Mer de Bering, hiszp. Mar de Bering, roś. Bierin-gowo morie), część O. Spokojnego, między Płw. 
Czukockim i Kamczatką (Azja) a Alaską (Ameryka Pn); nazwane od żeglarza duń. w służbie roś., V. J. Beringa; od połowy lutego 1973 przed-
miot wspólnych badań uczonych ZSRR i USA w ramach zawartych 1972 układów radz.-amer. o współpracy nauk.; badania prowadzone przez lo-
dołamacze i samoloty obu państw, w łączności radiowej za pomocą sztucznych satelitów Ziemi. Ekspiedtcyja Bieringa. Sbornik dokumientow, 
Moskwa 1941.
•    349
BERLIN, stolica Niemieckiej Republiki Demokratycznej; część zach. miasta wyłączona osobnym statusem międzynar. (-> Berlin Zachodni). 
Historia: miasto powstało na brandenburskim prawie miejskim z połączenia 2 dawnych osad słów., Kollena (niem. Kolln, po łużycku 'wzgórze') i 
Berlina (po łużycku 'zapora'); wywód niem. od słowa „Bar" 'niedźwiedź', wymyślony w XIX w.; scalenie następowało 3-krotnie: 1307-11, 1432-
42 oraz ostatecznie 1709, kiedy to B. stał się stoi. Prus. Okupowany przez wojska austr. 1757, roś. 1760, franc. 1806-08 oraz 1812-13. Miejsce 
rewol. demonstracji przy udziale Polaków 1848. Miejsce Berlińskiego -»• Pokoju 1878 i -» Konferencji Berlińskiej 1885 (w sprawie Konga). Re-
wolucja 9X11918 w B. wprowadziła ustrój republ. przekształcony 3011933 w faszystowski;
zlikwidowany —>• kapitulacją bezwarunkową Berlina, 2 V 1945, przed Armią Czerwoną, z którą przy jego zdobyciu współdziałały jednostki l 
Armii WP. Była stoi. Prus i Rzeszy 7 VI 1945 została podzielona na 4 sektory okupacyjne: wschodni—radź., i zachodnie—amer., ang. i franc., na 
podstawie umów międzymocarstwowych: Protokołu Londyńskiego w sprawie B. z 121X1944, Układu o Administracji Wielkiego B. z 5 VI 1945 
oraz -r Układu Poczdamskiego z 2 VIII 1945. Wspólna władza adm. i kontrolna mocarstw sojuszniczych została zinstytucjonalizowana w -*• 
Sojuszniczej Komendanturze B., złożonej z dowódców wojsk, czterech sektorów okupacyjnych, działającej od 11 VII 1945 do l VII 1948, daty 
ostatniej wspólnej sesji czterech komendantów. W wyniku jednostronnego wprowadzenia separatystycznej reformy walutowej 23 VI 1948 przez 
mocarstwa zach. w swych trzech strefach okupacyjnych Niemiec Zach. i w swych trzech sektorach okupacyjnych B.Zach. przestał praktycznie 
funkcjonować czteromocarstwowy system Wielkiego B. Nowa jednostka walutowa West Mark (marka zach.) w Niemczech Zach. i West Mark z 
nadrukiem „B" i B. Zach. odcięła ekonomicznie Niemcy Zach. i B. Zach. od strefy radź. Niemiec i sektora radź. w B. Strona radź. dla 
zabezpieczenia swej strefy i swego sektora przed chaosem walutowym 24 VI 1948 wprowadziła separację walutową podległych sobie terytoriów 
od gospodarki Niemiec Zach. i B. Zach. W okresie lipiec 1948-wrzesień 1949 mocarstwa zach. przygotowały nowy statut okupacyjny dla Niemiec 
Zach. (->• Niemcy, Niemiecka Republika Federalna); a także dla swych sektorów berlińskich (->• Berlin Zachodni), których dowódcy wojsk. 21 
XII 1948 zainicjowali pracę trójstronnej amer.-anglo-franc. komendantury B. Zachodniego. Kontakty komendanta radź. z komendantami sektorów 
zach. w sprawie ułożenia modus vivendi między rozdzielonymi ekonomicznie i administracyjnie częściami B. rozpoczęły się latem 1949, zgodnie 
z zaleceniami, u-zgodnionymi w Paryżu 23 V-2QVI 1949 przez ministrów spraw zagr. 4 mocarstw; osiągnięte modus vivendi potwierdziło, że B. 
pozostaje nadal 4-mo-carstwowym problemem. 7 X 1949 B. został stolicą NRD. Od 13 VIII 1961 odgraniczony delimitacyj-nymi 
zabezpieczeniami, zgodnie z podjętą z inicjatywy rządu NRD jednomyślną uchwałą państw Układu Warszawskiego „odcięcia stolicy NRD od 
prowokacji organizowanych w Berlinie Zachodnim". Stołeczność B. została formalnie uznana ustanowieniem przedstawicielstw dyplomatycznych 
przy rządzie NRD w B. 1972-74 przez absolutną większość państw członkowskich ONZ, łącznie z 5 wielkimi mocarstwart^.
Podp. 14 III 1974 w Bonn Protokół w sprawie otwarcia stałych przedstawicielstw NRD w Bonn i NRF w Berlinie w art. 6 stwierdza:
,,W stosunku do spraw Stałego Przedstawicielstwa NRD kompetentny jest Federalny Urząd Kanclerski. W stosunku do spraw Stałego Przedstawicielstwa Rep. Federalnej Niemiec kompetentne 
jest ministerstwo spraw zagranicznych."
Dane statystyczne: Powierzchnia B. — 883,1 km2 (w tym B. Zach.—480,1 km2). Ludność: wg spisu 1970—3220 tyś. (w tym B. Zach.—2130 
tyś.). Rozwój hist. ludności B.: 1709 liczył 57 tyś. mieszk., 1800—172 tyś., 1871—913 tyś., 1900— 2,7 min, 1925—4 min; wg spisu 17 VI 939— 
4 338 tyś. mieszk., z czego l 982 tyś. mężczyzn i 2356 tyś. kobiet; 12 VII 1945—ok. 2807 tyś.;
wg spisu 29 X 1946 — 3 132 tyś., z czego l 266 tyś. mężczyzn i l 866 tyś. kobiet. Stolica NRD jest siedzibą wielu instytucji państw RWPG. 
Wkład ZSRR w wyzwolenie B. od faszyzmu został uczczony pomnikami Żołnierza radzieckiego w dzielnicach Treptow i Tiergarten;
wkład Polski pomnikiem Żołnierza polskiego i niemieckiego antyfaszysty w dzielnicy Fried-richshain.
Meyers Lexikon, Bd. 2, Leipzig 1925, s. 186-187; Berlin in Zahien 1946147, Berlin 1949; Handbuch der DDR, Berlin 1970;
Niemiecka Republika Demokratyczna. Rozwój społeczny i gospodarczy 1949-1969, red.: W. Markiewicz, Poznań 1971.
•    350
BERLIN ZACHODNI (ang. Berlin West, franc. Berlin Ouest, hiszp. Berlin Oeste, roś. Zapadnyj Bierlin), część odrębna —>• Berlina, o 
specjalnym statusie międzynar., stanowiąca odrębną jednostkę administracyjną, enklawa na terytorium NRD, pow. 480,1 km2; ludność: 1972 ok. 
2,1 min.
Stosunki międzynar.: do 2 V 1945 integralna część stoi. Prus i Rzeszy, następnie okupowana przez siły zbrojne ZSRR. W czerwcu 1945, zgodnie 
z układami międzynar. z 12 IX 1944 i 5 VI 1945 wojskowe władze radzieckie przekazały B.Z. wojskom sojuszniczym Francji, USA i W. 
Brytanii; przedmiot sporów międzymocarstwowych, wywołanych nadaniem przez mocarstwa zach. B.Z. odrębnego statusu ekon. i polit. 
stworzonego 1948-49, potwierdzonego deklaracjami 3 mocarstw z 1951,

89
Berlin Zachodni 350
1952 i 1954. Próby mocarstw zach. przeniesienia problemów B.Z. na forum R. Bezp. ONZ i Zgr. Og. NZ we wrześniu i listopadzie 1948, były w 
sprzeczności z postanowieniami Karty NZ wykluczającymi z kompetencji ONZ sprawy niem. (-»• Klauzula o Państwach Nieprzyjacielskich w 
Karcie NZ). Uchwała Zgr. Og. NZ o powstaniu Komitetu Finansowych Ekspertów ONZ d/s wprowadzenia jednolitej waluty dla całego Berlina 
nie weszła w życie. Problemy ówczesne B.Z. rozpatrzyła 4 V 1949 paryska konferencja Rady Ministrów Spraw Zagr. 4 mocarstw bez udziału 
ONZ. Natomiast 10X11958 rząd ZSRR wystąpił z inicjatywą do mocarstw zach. znormalizowania stosunków między Berlinem stoi. NRD a B.Z.; 
1962 zaproponował zmianę statusu B.Z. na miasto zde-militaryzowane, o charakterze Wolnego Miasta pod patronatem ONZ. Mocarstwa zach. 
odrzuciły obie propozycje. Próby inkorporowania B.Z. przez NRP. jako „kraju" federalnego („Land Berlin") 1949-1971 były każdorazowo 
paraliżowane sprzeciwem 4 mocarstw. Tak np. punkty konstytucji NRF z 1949 i B.Z. z 1950 stwierdzające, że B.Z. jest „krajem" NRF nie zostały 
uznane przez żadne z mocarstw. Ustawy federalne NRP, i to nie wszystkie, mogą mieć ważność w B.Z. tylko pod warunkiem, że uchwalone 
zostaną przez Senat B.Z. Próby NRF uczynienia z B.Z. stoi. rządu i parlamentu NRF (m.in. w tym celu odbudowany został bismarkowski -> 
Reichstag) również zostały uniemożliwione decyzją 4 mocarstw. Propozycje ZSRR rozwiązania problemu B.Z. przez przywrócenie jedności 
Niemiec były ze względów klasowych konsekwentnie odrzucane przez bur-żuazję zachodnioniem. i jej sojuszników, co doprowadziło do 
pogłębienia podziału Niemiec i dalszego wyodrębnienia B.Z. Kiedy stało się bezsporne, że nie ma już szans na korzystne dla obu stron 
rozwiązanie problemu, natomiast zina-nowojenna koegzystencja obu części miasta jest groźna dla pokoju Europy, -na wniosek NRD państwa 
Układu Warszawskiego 13 VIII 1961 zadecydowały jednomyślnie całkowite odgraniczenie B.Z. w formie „jakie zwyczajowo tworzą granice 
między suwerennymi państwami". Wcześniej specjalny charakter B.Z. został uznany deklaracjami Rady NATO 16X111958; następnie z 
15X11967 oraz w odmiennej formie art. 6 Traktatu ZSRR-NRD z 12 VI 1964, stwierdzającym, że „Wysokie umawiające się strony uważają 
Berlin Zachodni za politycznie niezależną jednostkę administracyjną". Podobnie art. 8 Układu PRL-NRD z 15 III 1967 oraz inne układy państw 
socjalist. z NRD konsekwentnie stwierdzały, że „Wysokie Umawiające się Strony uważają Berlin Zachodni za odrębną jednostkę polityczną". 25 
V 1967 komendanci zach. sektorów Berlina przypomnieli pismem do Nadburmistrza B.Z., iż „B.Z. nie jest „krajem" NRF i nie może być 
rządzony przez władze NRF". 13 IV 1968 rząd NRD wprowadził od l VI 1968 obowiązek posiadania wiz NRD przez mieszkańców B.Z. 
udających się do NRD, czy jej stoi. Berlina. Poprzednio odwiedzanie rodzin odbywało się na bazie układu między Senatem B.Z. z NRD z 
17X111963, tylko w okresie świątecznym od 18X111963 do 511964. Podobne układy zostały z kolei podpisane na okresy Świąt Bożego 
Narodzenia, Wielkanocy i Zielonych Świątek w latach 1964-66. Na skutek jednak prowokacyjnych posiedzeń Bundestagu w B.Z. i traktowania 
przez NRP B.Z. jako jednego ze swych „krajów" federalnych, rząd NRD zawiesił ruch osobowy między B.Z a swą stolicą oraz wprowadził zakaz 
przejazdu przez NRD do B.Z. rządowym osobistościom NRF. W okresie 20 II 1970-
3 IX 1971, z inicjatywy ZSRR podjętej 10 VII 1969,
4 mocarstwa odpowiedzialne za status B.Z. podjęły rokowania na temat nowego statusu, umożliwiającego normalizację stosunków B.Z. z NRD i 
NRF. Równolegle z inicjatywy NRD (2411971) rozpoczęły się 8 II 1971 rokowania między rządem NRD a Senatem B.Z. Osobliwością rokowań 
mię-dzymocarstwowych były próby NRF stworzenia -f- iunctim między ratyfikowaniem układów normalizacyjnych 1971 z ZSRR i Polską a 
rozwiązaniem problemu nowego statutu B.Z. Ramowe porozumienie w tej sprawie zostało podp. 31X1971. Oto jego treść:
„Rządy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pótnoc-nej, Stanów Zjednoczonych Ameryki, Republiki Francuskiej, 
reprezentowane przez swych ambasadorów, którzy odbyli szereg posiedzeń w gmachu będącym dawniej siedzibą Sojuszniczej Rady Kontroli w amerykańskim sektorze Berlina, działając na 
podstawie 4-mocarstwowych praw i odpowiedzialności oraz odpowiednich porozumień i decyzji 4 mocarstw z okresu wojny i okresu powojennego, których porozumienie to nie narusza, biorąc 
pod uwagę istniejącą sytuacje na obszarze, o którym mowa, powodowane życzeniem przyczynienia się do praktycznej poprawy sytuacji, nic przesądzając swych pozycji prawnych, uzgodniły 
następujące postanowienia ogólne:
l. Cztery rządy będą dążyć do usuwania napięć i zapobiegania komplikacjom na obszarze, o którym mowa. l. Uwzględniając swe zobowiązania, wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych, 4 
rządy uzgodniły, że na tym obszarze nic dojdzie do żadnego użycia siły lub zagrożenia jej użyciem i że spory należy rozwiązywać wyłącznie środkami pokojowymi. 3. Cztery rządy będą 
wzajemnie respektować swoje indywidualne i wspólne prawa oraz odpowiedzialności, które pozostają niezmienione. 4. Cztery rządy zgodne są co do tego, że niezależnie od różnic w ocenie 
prawnej, sytuacja, jaka powstała na tym obszarze i jak została ona określona zarówno w tym porozumieniu, jak i w innych wymienionych w nim porozumieniach, nie zostanie jednostronnie 
zmieniona".
Cztery rządy przyjęły równocześnie następujące postanowienia dotyczące zachodnich sektorów Berlina:
„a) Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oświadcza, że ruch tranzytowy osób cywilnych i towarów między zachodnimi sektorami Berlina a Federalną Republiką Niemiec będzie 
się odbywał bez przeszkód na drogach, liniach kolejowych i szlakach wodnych przez terytorium Niemieckiej Republiki Demokratycznej, że stworzone zostaną ułatwienia dla tego ruchu, by mógł 
się odbywać w najprostszy i najszybszy sposób i że będzie uprzywilejowany. Konkretne postanowienia dotyczące tego ruchu cywilnego przedstawione w załączniku nr l, uzgodnią miedzy sobą 
kompetentne władze niemieckie, b) Rządy Republiki Francuskiej, Zjednoczonego Królestwa i Stanów Zjednoczonych Ameryki oświadczają, że powiązania (teksty oryginalne: rosyjski — swiazi; 
angielski — ttes; francuski — liens) między zachodnimi sektorami Berlina a Federalną Republiką Niemiec będą utrzymane i rozwijane; uwzględniają one przy tym, że te sektory tak jak 
dotychczas, nie są żadną częścią składową (teksty oryginalne: rosyjski — sostawnaja ciast; angielski — constituent port; francuski — element constttutif) Federalnej Republiki Niemiec i również 
nadal nie będą przez nią rządzone. Konkretne uregulowania dotyczące stosunku między zachodnimi sektorami Berlina i Federalną Republiką Niemiec przedstawione są w załączniku nr II c. Rząd 
Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oświadcza, że ulegnie polepszeniu komunikacja między zachodnimi sektorami Berlina a obszarami, które z tymi sektorami graniczą, jak również 
z tymi obszarami Niemieckiej Republiki Demokratycznej, które z tymi sektorami nie graniczą. Osoby mające stałe miejsce zamieszkania w zachodnich sektorach Berlina, będą mogły ze 
względów humanitarnych, rodzinnych, religijnych, kulturalnych lub handlowych, względnie jako turyści jeździć na te obszary i odwiedzać je i to na warunkach podobnych do warunków, które 
obowiązują wobec innych osób przyjeżdżających na te obszary. Problemy małych enklaw, włączając

350 Berlin Zachodni
90
w to Steinstucken i innych małych obszarów mogą być rozwiązane poprzez wymianę obszarów. Konkretne uregulowania dotyczące podróży, 
komunikacji l wymiany obszarów, tak jak to przedstawiono w załączniku Ul, uzgodnią miedzy sobą kompetentne władze niemieckie, d) 
Reprezentowanie interesów zachodnich sektorów Berlina za granicą i działalność konsularna Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 
zachodnich sektorach Berlina mogą się odbywać w sposób przedstawiony w załączniku IV".
Wymienione 4 załączniki zawierają następujące istotne stwierdzenia: załącznik I jest informacją dla mocarstw zach. rządu ZSRR—„po konsultacji 
i w porozumieniu z rządem NRD", że:
,,1. Ruch tranzytowy osób cywilnych i towarów między zachodnimi sektorami Berlina i Federalną Republiką Niemiec na drogach, liniach 
kolejowych i szlakach wodnych przez terytorium Niemieckiej Republiki Demokratycznej zostanie ułatwiony i będzie się odbywał bez przeszkód. 
Będzie się on odbywał w sposób najprostszy, najszybszy i najdogodniejszy, jaki zna praktyka międzynarodowa".
Porozumienie co do tranzytu kolejowego zostało zawarte przez NRD z NRF w listopadzie 1972, jako pierwsze międzynar. porozumienie między 
nimi. Załącznik II ostatecznie formalnie anuluje roszczenia NRF do integracji B.Z. zgłaszane i prowokacyjnie demonstrowane 1949-69. Załącznik 
II jest informacją dla ZSRR 3 mocarstw zach. „po konsultacji z rządem NRF", że mocarstwa te
„l. Zgodnie ze swymi prawami i swą odpowiedzialnością oświadczają one, że powiązania między zachodnimi sektorami Berlina a Federalną 
Republiką Niemiec będą utrzymane i rozwijane, uwzględniają one przy tym, że te sektory tak jak dotychczas nie są żadną częścią składową 
Federalnej Republiki Niemiec, również nadal nie będą przez nią rządzone. Postanowienia konstytucji obowiązującej w zachodnich sektorach 
Berlina, które są sprzeczne z powyższym, zostają zawieszone i również w przyszłości nie będą miały mocy obowiązującej. 2. Prezydent federalny, 
rząd federalny. Zgromadzenie Federalne, Bundesrat i Bundestag, włącznie z ich komisjami i frakcjami, jak również inne organa państwowe 
Federalnej Republiki Niemiec nie będą podejmować w zachodnich sektorach Berlina żadnych aktów konstytucyjnych i urzędowych, które 
pozostają w sprzeczności z ustępem pierwszym".
Do tego punktu mocarstwa zach. w nocie do rządu NRF wyjaśniły, iż—należy to tak interpretować, że chodzi tu o akta „wykonywania bezpo-
średniej władzy państwowej wobec zach. sektorów Berlina", tak więc
,,W zach. Berlinie nie będą się odbywać posiedzenia Zgr. Federalnego, jak również nadal nie będą się odbywały posiedzenia plenarne Bundesratu 
i Bundestagu. Poszczególne komisje Bundesratu i Bundestagu mogą obradować w zachodnich sektorach Berlina w związku z utrzymywaniem i 
rozwojem powiązań między tymi sektorami a Federalną Republiką Niemiec. Jeśli chodzi o frakcje, to ich posiedzenia nie będą się odbywać 
jednocześnie. 3. Rząd Federalnej Republiki Niemiec będzie w zachodnich sektorach Berlina reprezentowany wobec przedstawicielstw trzech 
rządów i wobec Senatu przez stałą placówkę łącznikową".
Ostatni punkt został rozszerzony Załącznikiem IVa, w którym mocarstwa zach. informują rząd ZSRR:
,,1. Rządy Republiki Francuskiej, Zjednoczonego Królestwa i Stanów Zjednoczonych Ameryki zachowują swe prawa i odpowiedzialność 
odnośnie reprezentowania za granicą interesów sektorów zachodnich Berlina i osób o stałym miejscu zamieszkania w sektorach zachodnich 
łącznie z prawami i odpowiedzialnością, które dotyczą spraw bezpieczeństwa i statusu, zarówno w organizacjach międzynarodowych, jak również 
w stosunkach z innymi krajami. 2. Nie uszczuplając tego, co powiedziano wyżej i zakładając, że nienaruszone zostaną sprawy bezpieczeństwa i 
statusu, wyraziły zgodę, by a) Federalna Republika Niemiec mogła sprawować opiekę konsularną nad osobami o stałym miejscu zamieszkania w 
sektorach zachodnich Berlina, b) Zgodnie z ustaloną procedurą, umowy i układy prawno-międzynarodowe, zawierane przez Federalną Republikę 
Niemiec, mogły być rozciągnięte na sektory zachodnie Berlina, jeżeli rozszerzenie tego rodzaju umów i układów zostanie każdorazowo wyraźnie 
stwierdzone. c) Federalna Republika Niemiec mogła reprezentować interesy sektorów zachodnich Berlina w organizacjach międzynarodowych i 
na konferencjach międzynarodowych, d) Osoby
o stałym miejscu zamieszkania w sektorach zachodnich Berlina mogły brać udział wspólnie z uczestnikami Federalnej Republiki Niemiec w 
wymianie międzynarodowej i wystawach międzynarodowych. Posiedzenia organizacji międzynarodowych i konferencje międzynarodowe, jak 
również wystawy międzynarodowe mogą być urządzane w sektorach zachodnich Berlina. Zaproszenia wystosowane będą przez Senat lub 
wspólnie przez Federalną Republikę Niemiec i Senat. 3. Trzy rządy zgadzają się na utworzenie w sektorach zachodnich Berlina konsulatu 
generalnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który zostanie akredytowany — zgodnie ze zwykłą procedurą w tych sektorach — 
przy odpowiednich urzędach trzech rządów, w celu sprawowania opieki konsularnej, stosownie do postanowień zawartych w osobnym 
dokumencie z dnia dzisiejszego".
Rząd ZSRR w. Załączniku IVb przyjął do wiadomości Załącznik a, pod warunkiem, że uprawnienia konsularne NRF nie spowodują „naruszenia 
sprawy bezpieczeństwa i statusu Berlina Zachodniego".
Załącznik III obejmował problemy odwiedzin rodzin i łączności telekomunikacyjnej B.Z. z NRD oraz problemy małych enklaw, na których wy-
mianę wyrażono zgodę. Uzgodniono także 2 protokoły, które dotyczą stosunków konsularnych ZSRR z B.Z.:
,,1. Wychodzi się z założenia, że osoby posiadające stale miejsce zamieszkania w zachodnich sektorach Berlina dla otrzymania wizy wjazdowej 
do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich winny odpowiednim władzom radzieckim przedstawić do ostemplowania: a) paszport z 
pieczątką ,,wystawiony zgodnie z porozumieniem czterostronnym z dnia 3 września 1971"; b) dowód osobisty lub inny odpowiedni dokument 
potwierdzający, że osoba występująca o wizę ma stałe miejsce zamieszkania w zachodnich sektorach Berlina i zawierający dokładny adres oraz 
fotografię właściciela. Osoby o stałym miejscu zamieszkania w zachodnich sektorach Berlina, które w ten sposób otrzymają wizę, mogą według 
swego uznania w czasie pobytu w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich mieć przy sobie albo oba dokumenty, albo jeden z nich. Wiza 
wystawiona przez placówkę radziecką służy jako podstawa dla wjazdu do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Paszport lub dowód 
osobisty jako podstawa dla opieki konsularnej w czasie pobytu tych osób na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zgodnie 
z porozumieniem czterostronnym. Wymieniona powyżej pieczątka będzie umieszczana na wszystkich paszportach osób o stałym miejscu 
zamieszkania w zachodnich sektorach Berlina, w podróży do krajów, które będą tego wymagać. 2. Niniejszym przewidziane zostaje utworzenie 
konsulatu generalnego w 'zachodnich sektorach Berlina. Wychodzi się z założenia, że szczegóły dotyczące tego konsulatu będą obejmować co 
następuje: konsulat generalny zostanie akredytowany u odpowiednich władz trzech rządów zgodnie ze zwykłą obowiązującą w tych sektorach 
procedurą. Obowiązujące przepisy prawne oraz postanowienia sojusznicze i niemieckie znajdą zastosowanie wobec konsulatu generalnego. 
Działalność konsulatu generalnego będzie działalnością natury konsularnej i nie będzie obejmować żadnej działalności politycznej lub innych 
spraw, które dotyczą praw i odpowiedzialności czterostronnej. Trzy rządy są gotowe zgodzić się na rozszerzenie radzieckiej działalności 
handlowej w zachodnich sektorach Berlina w sposób opisany poniżej. Wychodzi się z założenia, że odpowiednie przepisy prawne sojusznicze i 
niemieckie mają zastosowanie do tej działalności. Zezwolenia tego udziela się na czas nieograniczony, pod warunkiem poszanowania 
postanowień przedstawionych w tym protokole rokowań. Przewiduje- się możliwość odpowiednich konsultacji. To rozszerzenie będzie 
obejmować u-tworzenie ..Biura radzieckich zjednoczeń handlu zagranicznego w zachodnich sektorach Berlina" ze statusem handlowym, które 
będzie uprawnione do zakupów i sprzedaży z ramienia zjednoczeń handlu zagranicznego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Każde 
z przedsiębiorstw „Sojuspusz-nina", ,,Prodingtor" i ,,Nowoexport" może utworzyć po jednym magazynie w zachodnich sektorach Berlina dla 
składowania i wystawiania swych towarów. Działalność biura ,,In-turist" w brytyjskim sektorze Berlina może być rozszerzona na sprzedaż 
biletów i bonów na podróże i wycieczki do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i innych krajów. „Aerofłot" może utworzyć biuro 
sprzedaży biletów lotniczych dla osób i spedycji towarowej. Kierowanie personelu do konsulatu generalnego i do dopuszczonych radzieckich 
organizacji handlowych wymaga uzgodnienia z odpowiednimi władzami trzech rządAw. Liczba tego personelu nic będzie przekraczać 20 
obywateli radzieckich w konsulacie generalnym, 20 — w Biurze radzieckich zjednoczeń handlu zagranicznego i po jednym — w magazynach, 6 
w przedsta-

91
Bezatomowe strefy 354
wicielstwic „Inturistu" oraz 5 w przedstawicielstwie „Aero-ftotu". Zatrudnieni w konsulacie generalnym i w dopuszczonych radzieckich organizacjach handlowych oraz ich rodziny mogą na 
podstawie zezwoleń indywidualnych zamieszkiwać w zachodnich sektorach Berlina. Posesja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na Lietzenburgerstrasse 11 i Sand-werder l, może 
być używana do celów, które zostaną uzgodnione między odpowiednimi przedstawicielami 3 rządów i rządu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich".
W czterostronnym protokole końcowym, stwierdzono w punkcie l, że „Cztery rządy niniejszym protokołem nadają moc obowiązującą układowi 
czterostronnemu, który podobnie jak niniejszy protokół nie narusza umów lub uchwał czterostronnych, zawartych lub podjętych wcześniej", co 
powszechnie jest interpretowane jako podtrzymanie ważności postanowień Układu Poczdamskiego o -*• odpowiedzialności czterech mocarstw. 
Administracja B.Z. znajduje się w gestii Senatu, wybieranego przez ludność spośród, kandydatów wysuniętych przez stronnictwa polit. 
Działalność Senatu podlega nadzorowi —>- Sojuszniczej Władzy Kontrolnej i jest ograniczona w stosunkach wewn i zewn. porozumieniami 4 
mocarstw.
Sojusznicza Władza Kontrolna mocarstw zach. w B.Z., 11 VIII 1973 odrzuciła ostatecznie złożony 1970 wniosek Senatu i Izby Deputowanych 
B.Z. o powołaniu Trybunału Konstytucyjnego, który by orzekał w sporach o interpretację ustaw obowiązujących w B.Z. Tym samym mocarstwa 
zach. podtrzymały charakter lokalny, a nie federalny ustawodawstwa zachodnioberlińskiego.
W końcu maja 1973 otwarty został w B.Z. Konsulat Generalny ZSRR, zgodnie z 4-mocarstwo-wym porozumieniem z '1971.
27 VI 1973 rząd ZSRR wystosował list do Sekr. Gen. ONZ, iż B.Z. będzie w ONZ reprezentowany przez NRF przy zachowaniu postanowień 4-
stronnego porozumienia berlińskiego, a w szczególności, że zach. sektory Berlina nie są częścią NRF; że USA, Francja i W. Brytania zachowują 
odpowiedzialność za reprezentację B.Z. w sprawach bezpieczeństwa i statusu miasta; że w innych sprawach NRF może reprezentować B.Z. na 
forum organizacji międzynar., wynikających z porozumienia 4 mocarstw.
Rząd NRF za zgodą mocarstw zach. przeniósł 22 VII 1974 siedzibę Federalnego Urzędu NRF d/s Ochrony Środowiska z NRF do Berlina Zach., 
co ZSRR i NRD uznały za naruszenie układu czterostronnego.
Die Sowjetunion und die Berliner Frage (Dokumente), Moskwa 1948; Bulletin 1948 nr 8. 9, 10, 1949; E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Fakty, daty, komentarze. Warszawa 1951;
Problem Berlina Zachodniego 1944-1961. Dokumenty i komentarze, Warszawa 1962; tW Review, Noyember 1962;
Berlin Quellen und Dokumente 1945-1951. Berlin West 1964;
E. L. DULLES Berlin und die Amerikaner, Koln 1967; Er-kISrung der Alllerten Kommendantur der Stadt Berlin vom 5 V 1955 Uher die Slellung West-Berlin nach dem Inkraft-treten der Pariser 
VertrSge; S. D. METZGER, W. BADDB, J. V. BISHOP, S. MENKOWITZ West Berlin. The Legat Con-text, Ohio 1966; W. ZIMM Żur Funktton der geographischen Lagę WestberUns, Leipzig 1969; S. 
KEIDERLING, P. STOLZ Berlin 1945-1963. Berlin 1970; l. RŻEWSKU Zapadnyi Bierlin. Moskwa 1970; Die yiermachte Ahkommen liber Berlin vom September 1971, Hamburg 1971; Porozumienie 
czterostronne. Berlin Zachodni 3 IX 1971. Oświadczenie Rządu NRF dot. Porozumienia Czterostronnego, Bonn 31X1971; Uchwala tt Plenum KC SED, dot. Porozumienia Czterostronnego, 
Berlin 17 IV 1971, Zbiór dokumentów nr 9, 1971, s. 922-951;
J. KOKOT Berlin Zachodni, w. Biuletyn Niemcoznawczy nr 4, Opole 1971; G. RYSIAK Regulacja berlińska. Układy NRD — NRF i NRD — Berlin Zachodni, w: Biuletyn Niemcoznawczy m 6, Opole 
1971; W. N. WYSOCKU Zapadnyi Bierlin i jego miesto w slstiemie sowriemiennych mieidunarodnych otno~ szenij, Moskwa 1971; L. PASTUSIAK Amerykanie w Berlinie
Zachodnim. Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Berlina Zachodniego, Warszawa 1972; R. RYBICKI Problem Berlina Zachodniego 1962-1969. Wybór dokumentów. Warszawa 1972;
R. RYBICKI Status prawny Berlina Zachodniego, Warszawa 1972.
•    351
BERMUDY (ang. Bermuda Isknds, franc. Ber-mudes, hiszp. Bermudas, roś. Biermudskije ostro-wa), archipelag na O. Atlantyckim, złożony z ok. 
360 wysp, z czego ok. 80 zamieszkałych; pow. 53 km2, 54 tyś. mieszk.-(1970; wg spisu 1965— 48,8 tyś.); stoi. Hamilton. Terytorium nieauto-
nomiczne; 1684-1968 kolonia bryt. pod zarządem gubernatora; od 8 VI 1968 ze statutem specjalnym wybieranego przez ludność parlamentu, 
który wyłania Radę Wykonawczą, pełniącą pewne funkcje przy gubernatorze. Komisja ONZ d/s Dekoloni-zacji nie uznała za wystarczające 
zmiany w statucie kolonialnym B. i domaga się przyznania całkowitej autonomii ludności B. Czł. UPU, UIT i WMO.
W. E. S. ZUIŁL Bermuda Today, New York 1958; H. T. DYER The Next 20 Years, Report on the Deyelopment Plans for Bermuda. Hamilton 1963; The Statesman Year Book 1972 / 11973. Łondon 
1972, s. 218-221; H. C. WILKINSON Bermuda from Sali to Steam, Łondon 1973.
•    352
BESARABIA (ang. Bessarabia, franci Bessarabie, hiszp. Besarabia, roś. Biessarabija), kraina w pd.-wsch. Europie, wchodząca w skład 
Mołd.SRR, w niewielkiej części—w skład Ukr.SRR; przedmiot sporów międzynar.; w XVII w. między Polską a Turcją, w XVII w. między Rosją 
a Turcją. W 1812-1917 Gubernia Besarabska carskiej Rosji, od jesieni 1917 radź. Rep. Mołdawska, w kwietniu 1918 inkorporowana przez 
Rumunię, co 30 X 1920 uznały Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone, Francja, Japonia, Włochy i W. Brytania, lecz nie Stany 
Zjedn., uzależniające swą opinię od konsultacji z Roś. FSRR; ta zaś l XI 1920 powiadomiła główne mocarstwa, że „nie może uznać, by 
porozumienie, dotyczące B. zawarte bez udziału Roś. FSRR posiadało jakąkolwiek moc prawną". Zwrot B. nastąpił 28 VI 1940 u-mową radz.-
rum.; potwierdzoną po II wojnie świat., w czasie której B. była ponownie, 1941-44, pod administracją rum., w Traktacie Pokojowym z Rumunią l 
O II 1947. Po umowie radz.-rum. 2 VIII 1940 środk.-zach. część B. weszła w skład Mołd. SRR, natomiast pn.-wsch. jej część weszła w skład Ukr. 
SRR. Podział ten zachowany zosta! po II wojnie światowej.
Isloriia Ukrajinskoji RSR, Kyjiw 1953.
•    353
BETHŁEHEM STEEL CORPORATION, amer. koncern stalowy, zał. 1904, z wielkimi zakładami w Bethlehem, i Pittsburgu, ma 
przedstawicielstwo w większości państw kapitalist., powiązany z międzynar. koncernami Europy Zachodniej.
•    354
BEZATOMOWE STREFY (ang. Denuclearized Zones, franc. Zones denuclearisees, hiszp. Zonas desnuclearizadas, roś. Biezatomnyje żony), 
termin międzynar. dotyczący obszarów, na których obowiązuje zakaz produkcji i magazynowania broni jądrowej oraz rozmieszczania sprzętu i 
urządzeń przeznaczonych do obsługi tej broni. Inicjatorem tworzenia s.b. byt rząd Polski, w imieniu którego min. spraw zagr. A. Rapacki 2X1957 
przedło-

355 Bezpaństwowcy
92
żył na XII Sesji Zgr. Og. NZ projekt utworzenia s.b. w Europie Srodk., zw. odtąd -»• Planem Ra-packiego. Istotnym elementem projektu był 
zakaz użycia broni jądrowej przeciwko obszarowi strefy. Europejskie s.b.—prócz poi. propozycji z 1957 utworzenia w Europie Srodk. s.b., nie 
zostały do 1974 zrealizowane również propozycje: jugosł. z 1958, obejmująca Bałkany i Włochy (-> Plan Tita), poparta 1959 przez Rumunię, 
1960 przez ZSRR; oraz fińska z 1963, dotycząca państw skandynawskich (-> Plan Kekkonena).
Projekty tworzenia regionalnych s.b., w porządku chronologicznym były następujące:
Afrykańska s..b.~ 24X11961 Zgr. Og. NZ, Rez. 1652/XVI, zaaprobowaną 55 głosami, bez głosów przeciw, przy 44 głosach wstrzymujących się, 
zwróciło się do państw członkowskich
„aby powstrzymały się od rozpoczynania lub kontynuowania w Afryce prób nuklearnych w jakiejkolwiek formie; aby powstrzymały się od wykorzystywania terytorium, wód terytorialnych i 
przestrzeni powietrznych Afryki do prób z broniami jądrowymi, ich magazynowania czy transportu; aby uważały kontynent afrykański, jako strefę bczatomowa i respektowały ją jako taką".
W 1962 w Akrze (Ghana) powołana została organizacja p.n. Accra Assembly do popierania idei denuklearyzacji Afryki. Wobec tego, że: szefowie 
rządów państw członkowskich Organizacji •Jedności Afrykańskiej (OJA) w czasie sesji w Kairze 17-21 VI 1964 złożyli deklarację o denu-
klearyzacji Afryki oświadczając gotowość przyjęcia, w formie międzynar. układu pod patronatem ONZ, zobowiązania nieprodukowania i 
nieposiadania broni jądrowej oraz że deklarację tę poparli szefowie rządów—państw niezaangażowanych o-świadczeniem opublikowanym w 
Kairze l O X 1964—Zgr. Og. NZ Rez. 2033/XX z 3X111965, zaakceptowaną 105 głosami (przy wstrzymujących się: Francji, Rep. Pd. Afryki i 
Portugalii), postanowiło zwrócić się „do wszystkich państw, aby respektowały kontynent afrykański jako strefę bez-atomową". Organem OJA 
powołanym do czuwania nad denuklearyzacją Afryki zostało Accra Assembly, które publ. Conclusions of the Accra Assembly.
Ameryki Łacińskiej s.b.—8X11962 rząd Brazylii zwrócił się do Komisji Polit. Zgr. Og., aby przestudiowała możliwość denuklearyzacji Ameryki 
Łacińskiej, ale w grudniu tego roku wycofał swój wniosek. W dniu 29 IV 1963 z inicjatywy prezydenta Meksyku L. Mateosa, prezydenci Boliwii, 
Brazylii, Chile, Ekwadoru i Meksyku ogłosili wspólną deklarację o potrzebie denuklearyzacji Ameryki Łacińskiej. Zgr. Og. NZ Rez. 1911/XVIII 
z 27X11963 wyraziło poparcie dla idei zawartej w deklaracji 5 prezydentów; 27X11964 w stoi. Meksyku rozpoczęła prace Komisja d/s Denukle-
aryzacji Ameryki Łacińskiej. Commision Prepa-ratoria para la Desnuclearización de America La-tina (COPREDAL), której przeszło 2-letnie 
prace uwieńczone zostały podpisaniem 14 II 1967 •->• Traktatu Tlatelolco o utworzeniu s.b. Ameryki Łacińskiej. Zgr. Og. NZ Rez. 2286/XXH z 
5X11 1967, uchwaloną 82 głosami, bez głosów przeciw> przy 28 wstrzymujących się, zaaprobowało traktat i zaleciło państwom członkowskim 
pełne poszanowanie jego postanowień.
S. SKOWROŃSKI Romój Idei stref bezatomowych, „Sprawy Międzynarodowe" nr 10, 1963 s. 19-42; A. GARCIA ROBLES La Desnucleariz.ación de 
Amerlca Latina, Medco 1966, s. 184;
A. GARCIA ROBLES El Tratado de Tlatelolco, Merico 1967, s. 339; tW Monthly Chronicie, nr 2 i 10, 1967 i nr l, 1968.
•    355
BEZPAŃSTWOWCY (ang. Stateless persons, franc. Apatridas, hiszp. Apatridas, roś. Apatridy), zw. także apatrydami (-> apatridos), termin 
międzynar. — osoby, które nie posiadają obywatelstwa żadnego kraju (utraciły obywatelstwo jednego państwa, nie nabywając innego lub nie 
posiadają o-bywatelstwa w ogóle); przedmiot konwencji międzynar. zawartych po I wojnie świat., kiedy w wyniku rewolucji październikowej w 
Rosji, rozpadu Austro-Węgier, klęski Niemiec i powstania nowych państw w Europie zaistniał poważny problem ludności z nieuregulowanym 
prawnie statusem obywatelskim, który dla jednych państw wiązał się z ->• ius soli, dla innych z —>• ius sanguini, lub z połączenia obu praw. 
Przedmiot prawa międzynar. i prawa wewn. oraz wielostronnych konwencji i bilateralnych umów, mających na celu rozstrzyganie w przypadkach 
kolizji ius soli z ius sanguinis, stwarzających niemożność nabycia obywatelstwa przez dziecko u-rodzone na terytorium obcego w stosunku do 
obywatelstwa rodziców państwa; względnie w przypadkach utraty obywatelstwa z powodu szczególnych okoliczności. Statut b. jest wysoce nie-
korzystny, ponieważ b. podlega prawu kraju, w którym przebywa, ale bez żadnych praw polit., nie korzysta z praw ochrony dyplomatycznej i 
może być wydalony z kraju zamieszkania. Problemami b. pierwsza zajęła się LN. W 1920, z inicjatywy delegata Norwegii (badacza regionów 
podbiegunowych) Fridtjofa Nansena LN zorganizowała na podstawie tzw. -konwencji rzym. z 6 IV 1922 specjalne biuro z prawem wystawiania 
tzw. „paszportów nansenowskich". Druga konwencja w sprawie kolizji ustaw o obywatelstwie oraz w sprawie bezpaństwowości podp. została 12 
IV 1930 w Hadze.
Po II wojnie świat, sformułowana została po raz pierwszy zasada, że każdy człowiek ma prawo do obywatelstwa, w art. 15 —>• Powszechnej De-
klaracji Praw Człowieka (1948). W 1951 Zgr. Og. NZ poleciło Komisji Praw Człowieka przygotować konwencję, mającą na celu zlikwidowanie 
problemu b. Pierwsza konwencja w tej sprawie, zawierająca statut b., gwarantujący równe prawa ekon. i socjalne została podp. 101X1954 i 
weszła w życie 6 VI 1960. W maju 1959 odbyła się w Genewie, a w sierpniu 1961 w Nowym Jorku konferencja NZ w sprawie zlikwidowania lub 
zredukowania apatridii. Konferencja zaaprobowała 30 VIII 1961 konwencję o redukcji przypadków apatridii, poza tym uchwaliła 4 rezolucje, 
m.in. zalecającą uznanie b. de facto jako b. de iure, aby mogli czynić starania o obywatelstwo; w podsumowaniu obrad konferencja stwierdziła, że 
nie było możliwe osiągnięcie porozumienia co do 3 zasad: że każdy człowiek winien nabywać obywatelstwo w ustalonej jednolitej formie w okre-
ślonych warunkach; że nikt nie może być. pozbawiony obywatelstwa nabytego przez urodzenie, jeśli nie uzyskał wpierw innego obywatelstwa; że 
osoba, która w ciągu swego życia straciła kontakt ze swym krajem i jest w stosunkach z innym, winna otrzymać obywatelstwo tego drugiego kra-
ju. Do wyeliminowania b. nie doprowadziły rów-

93
Bezpieczeństwo i pokój Europy 358
nież regionalne próby, jak m.in. oprać. 1950-52 przez Międzyamer. Komisję Prawniczą Konwencja międzyamer. o obywatelstwie i apatridii, która 
nie weszła w życie. Polska uczestniczy w konwencjach rzym. 1922 i haskiej 1930. Polska ustawa o obywatelstwie z 15 II 1962 zapobiega bez-
państwowości i umożliwia b. po 5-Ietnim pobycie w Polsce uzyskanie polskiego obywatelstwa.
Dz.U., 1929, póz. 46, 501 i 502; Dz.U'., 1934, póz. 217;
Dz.U., 1936, póz. 22: Dz.U., 1937, póz. 361, 362, 568; Dz.U.. 1939, póz. 541; Dz.U., 1962, póz. 49; Interamerican Jwidical Commitiee. Report and Draft of Comention on the Na-tionality and 
Status of Stateless Persons, Washington DC 1952; CW Review, December 1954, s. 48-50; P. VIGOR Apres les refugies, les apatrides on lew Statut, w: Revue po-litigue et parlementaire ar 126, 
1959; P. WEISS Comenlion relating to the Status of stateless Persons, w; Int. Law Quar-terly nr 10, 1961; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 225-226.
•    356
BEZPIECZEŃSTWA STREFA ZACHODNIEJ PÓŁKULI (ang. Security Żonę of the Western Hemisphere, franc. Żonę de securite de 
rhemis-phere occidental, hiszp. Żona de seguridad del hemisferio occidental, roś. Żona biezopasnosti za-padnogo połuszarija), termin 
międzyamer., po raz pierwszy zdefiniowany przez I naradę ministrów spraw zagr. republik amerykańskich w stoi. Panamy (23IX-3X1939) w 
Deklaracji Generalnej o Neutralności; jako pas wód mor. o szerokości 300 mil od wybrzeży kontynentu; z kolei opisana od bieguna północnego 
do południowego jako „strefa geograficzna bezpieczeństwa" w art. 40 -> Traktatu Międzyamerykańskiego o Wzajemnej Pomocy 1947; opis ten 
przejął -> Traktat Tlatelolco 1967. Z punktu widzenia prawa międzynar. nie uznana przez żadne państwo pozaamerykańskie;
sam fakt ogłoszenia, że jeden z kontynentów wraz z „przybrzeżnymi" wodami oceanów i mórz szerokości 300 mil jest dla stron wojujących nie-
naruszalny, był aktem bez precedensu, powstałym z ducha -> doktryny Monroe, również kontrowersyjnej i jednostronnej. W czasie II wojny 
świat, niem. i jap. łodzie podwodne naruszały wielokrotnie S. B. Z. P.; w październiku 1939 III Rzesza i W. Brytania oficjalnie wypowiedziały się 
przy okazji sprawy pancernika „Graf Spee" przeciwko respektowaniu „jednostronnie ustanowionej strefy".
Acta Final de Conferencia de Rio de Janeiro, 1947; Acta final de COPREDAL, 1967.
•    357
BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY (bhp),
(ang. Occupational Safety Proyisions and Hygie-ne; franc. Securite et hygiene du travail, hiszp. Seguridad e Higienę del Trabajo, roś. Biezopas-
nost' i gigijena truda), termin międzynar. określający zespół warunków zapewniających ochronę pracujących przed wypadkami i chorobami zawo-
dowymi; przedmiot konwencji międzynar. ILO, m.in. Konwencji nr 62 o przepisach i bezpieczeństwie pracy w przemyśle budowlanym, Conven-
tion (No. 62) Concerning Safety Proyision in the Building Industry, podp. w Genewie 28 VI 1930 i zawierającej m.in. przepisy dotyczące budowy 
rusztowań, przyrządów do podnoszenia, wyposażenia ochronnego i pierwszej pomocy. Pierwsze inspekcje fabryk przeprowadzane pod kątem bhp 
wprowadziły: Anglia (1833), Francja (1841), Niemcy (1869), Rosja (1882). Pierwsza międzynar.
konferencja na temat bhp odbyła się 1892 w Berlinie, a na Kongresie Paryskim 1902, powołano Międzynar. Stowarzyszenie Ochrony Pracowni-
ków, z siedzibą w Bazylei; 1921 ILO powołała sekcję ochrony zdrowia pracowników, przejmując funkcje bazylejskiego stowarzyszenia. W 
Polsce 1915 powstała na Uniwersytecie Jagiellońskim docentura higieny społ. (druga powstała przy Uniwersytecie Warszawskim 1929); 1919 
wprowadzona została inspekcja pracy, zinstytucjonalizowana 1927 w Państwowej Inspekcji Pracy; w powstałym 1931 Inst. Spraw Społecznych 
utworzono osobny dział d/s bhp.
W Polsce Ludowej ogólne przepisy bhp ujęte zostały początkowo w rozporządzeniu Rady Ministrów z 6X11946, następnie w ustawach z 411 
1950 o powołaniu Społecznej Inspekcji Pracy i z 4 IV 1950 o utworzeniu Centralnego Inst. Ochrony Pracy w Warszawie; 1952 powołane zostały 
Inst. Medycyny Pracy w Łodzi i Zabrzu dla przemysłu i w Lublinie dla wsi, a 1957 powstał Morski Inst. Medycyny Pracy w Gdyni. W Konwencji 
ILO nr 62 Polska uczestniczy od 1959. Od 30 III 1965 obowiązuje nowa ustawa o bhp. Od 1954 zadania wynikające z ustawodawstwa bhp 
przejęły Związki Zawodowe.
Dt.U.. 1959, póz. 122, 123; Dz.U., 1965, póz. 91; Z. KECK Skorowidz przepisów prawnych z lat 1918-1939 i 1944-1969, Warszawa 1971; T. 
NAGURSKI Analiza wypadków przy pracy w przemyśle i ich skutki ekonomiczno-spoleczne, Warszawa 1971. •     358
BEZPIECZEŃSTWO I POKÓJ EUROPY (ang. Security and Peace of Europę, franc. Securite et paix de 1'Europe, hiszp. Seguridad y paź de 
Europa, roś. Biezopasnost' i mir Jewropy), termin międzynar. — przedmiot wielu inicjatyw po II wojnie świat., kiedy możliwości zbudowania 
pokoju po demilitaryzacji i demokratyzacji pokonanych Niemiec, zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej (1945), zostały 
sparaliżowane przez zawieszenie działalności Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec (20 III 1948), utworzenie we wrześniu 1949 separatystycznej 
Niemieckiej Republiki Federalnej z programem polityki -> zimnej wojny i nacjonalistycznego -> antykomuniz-mu, remilitaryzację NRF (8 V 
1955) i uczynienie z Bundeswehry eur. trzonu sił zbrojnych NATO (1949). W odpowiedzi na te posunięcia państwa socjalist. 14 VI 955 
utworzyły organizację Układu Warszawskiego. Równocześnie państwa te wystąpiły z wieloma inicjatywami zmierzającymi do odprężenia w 
Europie oraz zapewnienia w niej bezpieczeństwa i pokoju. Inicjatywy te zapoczątkował rząd ZSRR, który 20 VII 1955 przedłożył projekt —»• 
Układu Ogólnoeuropejskiego o Bezpieczeństwie Zbiorowym w Europie. Następnie ważniejszymi inicjatywami wysuniętymi (poza forum ONZ) 
przez państwa Układu Warszawskiego w tej sprawie były: projekt paktu o nieagresji między państwami-członkami Układu Warszawskiego i 
NATO uchwalony 28 V 1958 w Moskwie oraz propozycja zwołania ogólnoeur. konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy ogłoszona w 
Deklaracji Bukareszteńskiej (1966) oraz ponowione w Apelu Budapeszteńskim (1969) i w Deklaracji Praskiej (1972). Ideę zapewnienia 
bezpieczeństwa i współpracy poparto oświadczenie Konferencji Europejskich Partii Komunistycznych i Ro-

359 Bezpieczeństwo międzynarodowe
94
botniczych, odbytej 24-26 IV 1967 w Karłowych Warach. Zob. Konf Bezp. i W. w Europie.
Dokumentacja prasowa^ 1955-72.
•   359 BEZPIECZEŃSTWO   MIĘDZYNARODOWE
(ang. Intemational Security, franc. Securite inter-nationale, hiszp. Seguridad internaeional, roś. Mieżdunarodnaja biezopasnost'), termin między-
nar. wprowadzony przez ONZ, tak jak -> bezpieczeństwo zbiorowe przez Ligę Narodów. W 1970 Zgr. Og. NZ (Rez. 2734) przyjęło Deklarację w 
sprawie umocnienia b.m. (Declaration on the Strengthening of Intemational Security) treści następującej:
,,Zgromadzenie Ogólne, przypominając, że ludy Narodów Zjednoczonych są zdecydowane, jak glos! Karta, uchronić przyszłe pokolenia od klęski wojny, i w tym celu żyć ze sobą w pokoju jak 
dobrzy sąsiedzi i zjednoczyć swoje siły w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, uznając, ze dla realizacji celów i zasad Organizacji Narodów Zjednoczonych państwa 
członkowskie muszą Ściśle stosować się do wszystkich postanowień Karty, przypominając swoją rezolucje 2606 (XXIV) z 16 grudnia 1969 roku, w której, inter alia, wyraża pragnienie, aby 
dwudziesty piąty rok istnienia Organizacji zostat uświetniony przez nowe inicjatywy zmierzające do umocnienia pokoju, bezpieczeństwa, rozbrojenia oraz postępu ekonomicznego i społecznego 
dla całej ludzkości, a także przekonanie o pilnej potrzebie uczynienia z Organizacji Narodów Zjednoczonych bardziej skutecznego instrumentu utrzymania międzynarodowego pokoju i 
bezpieczeństwa, rozważywszy uwagi, propozycje i sugestie poczynione w czasie debaty na dwudziestej czwartej sesji Zgromadzenia Ogólnego lub zgłoszone w czasie późniejszym przez rządy 
państw członkowskich odnośnie osiągnięcia tego celu, oraz sprawozdanie przedłożone przez sekretarza generalnego zgodnie z paragrafem 5 rezolucji 2606 (XXIV), mając na uwadze Deklaracje 
zasad prawa Międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i przyjaźni miedzy państwami przyjętą jednomyślnie na obecnej sesji, świadome swego obowiązku dokonania wnikliwej 
oceny obecnej sytuacji międzynarodowej i zbadania środków i sposobów przewidzianych w odpowiednich postanowieniach Karty, a zmierzających do zbudowania pokoju, bezpieczeństwa i 
współpracy w świecie:
l. Uroczyście potwierdza powszechną i bezwarunkową moc obowiązującą celów i zasad Karty Narodów Zjednoczonych jako podstawy stosunków miedzy państwami, niezależnie od ich 
wielkości, położenia geograficznego, stopnia rozwoju o-raz systemów politycznych, ekonomicznych i społecznych i o-świadcza, że naruszenie tych zasad nie może być usprawiedliwione przez 
żadne okoliczności. 2. Wzywa wszystkie państwa do ścisłego przestrzegania w swoich stosunkach międzynarodowych celów i zasad Karty, łącznie z zasadą, że w swoich stosunkach 
międzynarodowych państwa powstrzymają się od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, bądź w jakikolwiek 
inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych zasady, że państwa będą rozstrzygać spory międzynarodowe Środkami pokojowymi w taki sposób, aby nic dopuścić do 
zagrożenia międzynarodowego pokoju, bezpieczeństwa i sprawiedliwości;
obowiązku nieingerencji w sprawy wchodzące w zakres kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa, zgodnie z Kartą; obowiązek państw współpracowania ze sobą, zgodnie z Kartą; zasady 
suwerennej równości państw; zasady, że państwa będą w dobrej wierze wypełniać przyjęte zobowiązania, zgodnie z Kartą. 3. Uroczyście potwierdza, że w razie sprzeczności miedzy 
zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej pierwszeństwo mają 
ich zobowiązania wynikające t Karty. 4. Uroczyście potwierdza, że państwa muszą w pełni szanować suwerenność innych państw, oraz prawo narodów do określenia ich własnego losu, bez 
interwencji z zewnątrz, presji czy przymusu, w szczególności połączonych z groźbą użycia siły lub jej użyciem, jawnych lub ukrytych, oraz powstrzymać się od wszelkiej próby mającej na celu 
częściowe lub całkowite zniszczenie jedności narodowej lub integralności terytorialnej któregokolwiek innego państwa lub kraju. S. U-roczyście potwierdza, że każde państwo ma obowiązek po-
wstrzymać się od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko całości terytorialnej i niepodległości politycznej któregokolwiek innego państwa ;nie będzie przedmiotem okupacji wojskowej w 
wyniku użycia siły w sprzeczności z postanowieniami Karty, że terytorium państwa nie podlega nabyciu przez inne państwo w wyniku groźby użycia siły lub jej użycia, że
żadne nabytki terytorialne będące wynikiem groźby użycia siły lub jej użycia nic będą uznane za legalne i że każde państwo ma obowiązek powstrzymać sif od organizowania, podżegania, 
pomagania lub brania udziału w wewnętrznych zamieszkach lub aktach terrorystycznych w innym państwie. 6. Wzywa pilnie państwa do pełnego wykorzystania i udoskonalania przewidzianych 
w Karcie Środków i metod wyłącznie pokojowego rozstrzygania wszelkich sporów lub rozładowania wszelkich sytuacji, których trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i 
bezpieczeństwa, włączając w nie rokowania, badania, pośrednictwo, pojednaw-stwo, arbitraż, postępowanie sądowe, odwołanie się do organów lub układów regionalnych, dobre usługi, w tym 
również sekretarza generalnego, lub inne środki pokojowe według własnego wyboru; rozumie sit przy tym, że Rada Bezpieczeństwa zajmując się takimi sporami czy sytuacjami powinna również 
brać pod uwagę, że spory prawne powinny z zasady być przekazywane przez strony Międzynarodowemu Trybunatowi Sprawiedliwości, zgodnie z postanowieniami Statutu Trybunału. 7. Wzywa 
pilnie państwa członkowskie, aby wyszły naprzeciw naglącej potrzebie osiągnięcia porozumienia w sprawie wytycznych dotyczących zwiększenia skuteczności operacji pokojowych, zgodnie z 
Kartą, które mogłyby zwiększyć efektywność Organizacji Narodów Zjednoczonych w sytuacjach zagrażających międzynarodowemu pokojowi, bezpieczeństwu i, co za tym idzie, poprzeć wysiłki 
Komitetu Specjalnego do spraw operacji pokojowych zmierzające do osiągnięcia porozumienia we wszystkich sprawach związanych z tego rodzaju operacjami, jak również w sprawie postano-
wień dotyczących odpowiedniego i sprawiedliwego ich finansowania. S. Uznaje potrzebę skutecznych, dynamicznych i e-lastycznych Środków, zgodnych z Kartą, mających na celu zapobieganie 
groźbom dla pokoju i usuwanie tych gróźb, eliminowanie aktów agresji lub innych sposobów naruszania pokoju, a w szczególności środków mających na celu budowanie, utrzymanie i 
przywracanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 9. Zaleca, aby Rada Bezpieczeństwa podjęła kroki w celu ułatwienia zawarcia porozumień przewidzianych w artykule 43 Karty w celu 
pełnej realizacji jej uprawnienia do podejmowania przymusowej akcji, zgodnie z postanowieniami rozdziału Vn Karty. 10. Zaleca, aby Rada Bezpieczeństwa rozważyła, zgodnie z artykułem 29 
Karty, w przypadkach odpowiednich i koniecznych, czy pożądane jest ustanowienie pomocniczych organów, powołanych ad hoc, i z u-działem zainteresowanych stron, jeżeli okoliczności to uza-
sadniają, a mających na celu pomaganie Radzie w sprawowaniu jej funkcji określonych w Karcie. 11. Zaleca, aby wszystkie państwa przyłączyły się do wysiłków na rzecz zapewnienia pokoju i 
bezpieczeństwa wszystkim narodom i u-stanowienia, zgodnie z Kartą, skutecznego systemu powszechnego bezpieczeństwa zbiorowego bez sojuszników wojskowych. 12. Prosi państwa 
członkowskie, aby uczyniły wszystko co leży w ich mocy, aby wzmocnić wszelkimi możliwymi sposobami autorytet i skuteczność Rady Bezpieczeństwa oraz jej decyzji. 13. Wzywa Rade 
Bezpieczeństwa łącznie z jej stałymi członkami, aby wzmogła wysiłki w celu wywiązania się, zgodnie z Kartą, z głównej odpowiedzialności za utrzymanie międzynarodowego pokoju i 
bezpieczeństwa. 14. Zaleca, aby państwa członkowskie udzieliły poparcia wysiłkom Specjalnego Komitetu do spraw definicji agresji, w możliwie najkrótszym czasie. 15. Potwierdza swoje 
kompetencje wynikające z Karty do dyskutowania i zalecania Środków zmierzających do pokojowego uregulowania każdej sytuacji, która w jego przekonaniu mogłaby zaszkodzić ogólnemu 
dobrobytowi lub przyjaznym stosunkom miedzy państwami, łącznie z sytuacjami wynikającymi z naruszenia tych postanowień Karty, w których wymienione są cele i zasady Organizacji 
Narodów Zjednoczonych. 16. Wzywa pilnie wszystkie państwa członkowskie do wprowadzenia w życie decyzji Rady Bezpieczeństwa, zgodnie z ich obowiązkami wynikającymi z artykułu 25 
Karty i do przestrzegania, tak jak przewiduje to Karta, rezolucji organów ONZ odpowiedzialnych za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz za pokojowe rozstrzyganie 
sporów. 17. Wzywa pilnie wszystkie państwa członkowskie do potwierdzenia ich woli pełnego przestrzegania przez nich zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego, zgodnie z 
odpowiednimi postanowieniami Karty i do dalszej intensyfikacji wysiłków zmierzających do postępowego rozwoju i kodyfikacji prawa międzynarodowego. 18. Wzywa wszystkie państwa do 
zaniechania wszelkiej przemocy lub innej działalności, która pozbawia narody, zwłaszcza narody znajdujące się nadal pod panowaniem kolonialnym lub pod wszelką inną formą obcej dominacji, 
ich niezbywalnego prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości i do powstrzymania się od stosowania wojskowych i represyjnych środków mających na celu niedopuszczenie do 
uzyskania niepodległości przez wszystkie narody zależne, zgodnie z Kartą i dla przyspieszenia realizacji celów rezolucji Zgromadzenia Ogólnego 1514 (XV) z 14 grudnia 1960 roku oraz do 
udzielania pomocy Organizacji Narodów Zjednoczonych i, zgodnie z Kartą, narodom uciemiężonym, które toczą słuszną walkę, aby przyspieszyć likwidację kolonializmu lub

Bezrobocie 36f
wszelkich innych form obcej dominacji. 19. Potwierdza swoje przekonanie, że istnieje Ścisły związek między wzmocnieniem bezpieczeństwa międzynarodowego, rozbrojeniem i rozwojem 
gospodarczym krajów w tym celu, by wszelki postęp dokonany w realizacji któregokolwiek z tych zadań oznacza) jednocześnie postęp w realizacji wszystkich tych zadań. 20. Wzywa pilnie 
państwa, szczególnie państwa posiadające broń jądrowa, do podjęcia pilnych i połączonych wysiłków w ramach Dekady Rozbrojenia oraz innych Środków w celu wstrzymania i odwrócenia 
wyścigu zbrojeń jądrowych i konwencjonalnych w czasie możliwie najszybszym, zlikwidowania broni jądrowej i innej broni masowej zagłady oraz w celu zawarcia traktatu w sprawie 
powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną kontrolą międzynarodową, a także do zapewnienia, aby korzyści wynikające z technologii pokojowego wykorzystania energii jądrowej 
były dostępne w maksymalnym stopniu dla wszystkich państw bez dyskryminacji. 21. Z naciskiem podkreśla potrzebę podjęcia, w ramach Drugiej Dekady Rozwoju Organizacji Narodów Zjedno-
czonych, pilnej i połączonej akcji międzynarodowej, opartej na globalnej strategii mającej na celu możliwie najszybsze zmniejszenie i zlikwidowanie przepaści istniejącej między krajami 
rozwiniętymi i rozwijającymi się, co łączy się w sposób ścisły i podstawowy z umocnieniem bezpieczeństwa wszystkich narodów i z ustanowieniem trwałego pokoju międzynarodowego. 22. 
Uroczyście potwierdza, że powszechne poszanowanie i realizacja praw człowieka i podstawowych swobód, jak również wyeliminowanie naruszania praw jest sprawą pilną i o zasadniczym 
znaczeniu dla umocnienia międzynarodowego pokoju i dlatego zdecydowanie potępia wszelkie formy ucisku, tyranii i dyskryminacji, w szczególności rasizm i dyskryminację rasową, wszędzie 
tam, gdzie one występują. 23. Zdecydowanie potępia zbrodniczą politykę apartheidu rządu Południowej Afryki i potwierdza słuszność walki narodów ujarzmionych o zdobycie należnych im praw 
człowieka i podstawowych swobód, a także prawa do samostanowienia. 24. Wyraża swoje przekonanie, że realizacja uniwersalności Organizacji Narodów Zjednoczonych, zgodnie z Kartą, 
zwiększyłaby jej skuteczność w umacnianiu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 25. Uważa, że popieranie międzynarodowej współpracy, łącznie z współpracą regionalną, subregio-
nalną i dwustronną między państwami, stosownie do postanowień Karty i w oparciu o zasadę równych praw i ścisłego poszanowania suwerenności i nieoodIeKłości państw, może przyczynić się 
do umocnienia międzynarodowego bezpieczeń* siwa. 26. Wita z zadowoleniem decyzję Rady Bezpieczeństwa odbywania periodycznych posiedzeń, zgodnie z artykułem 28, paragrafem 2 Karty i 
wyraża nadzieję, że posiedzenia te przyczynią się istotnie do umocnienia międzynarodowego bezpieczeństwa. 27. Podkreśla potrzebę podejmowania przez Organizację Narodów Zjednoczonych 
nieustannych wysiłków dla umocnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i prosi sekretarza generalnego o przedłożenie Zgromadzeniu Ogólnemu na jego dwudziestej szóstej sesji 
zwyczajnej sprawozdania o krokach podjętych w celu realizacji niniejszej Deklaracji".
We wrześniu 1971 rząd PRL poinformował Sekretarza Generalnego ONZ o realizowaniu przez Polskę zasad Deklaracji.
Zbiór dokumentów, 1970, nr 12.
BEZPIECZEŃSTWO ZBIOROWE (ang. Collective Security franc. Securite collective, hiszp. Se-guridad colcctiva, roś. Kollektiwnaja 
biezopas-nost'), termin międzynar. z okresu międzywojennego, wynikający z preambuły Paktu Ligi Narodów, nakładającej na narody obowiązek 
solidarności „dla ich pokoju i bezpieczeństwa". Liga Narodów powołała 1927 Komisję Bezpieczeństwa, mającą na celu opracowanie konwencji 
międzynar. umacniających b.z. Jednocześnie USA i Francja doprowadziły do zawarcia 1928 —> Paktu Brianda-Kelloga. Wielki kryzys gosp., 
który nastąpił wkrótce potem oraz wielki kryzys polit. wywołany agresywną polityką faszystowskich Włoch, hitlerowskiej Rzeszy i 
autokratycznej Japonii sparaliżowały wysiłki Ligi Narodów na rzecz b.z. Z ideą stworzenia w ramach Ligi Narodów systemu b.z. wystąpił wtedy 
ZSRR (przemówienie M. M. Litwinowa na XVI Sesji LN l VII 1936 w sprawie niepodzielności pokoju i u-trwalenia b.z.). W 1938, po 
przyłączeniu Austrii
do III Rzeszy (->• „Anschluss"), ZSRR zaproponował zwołanie konferencji w sprawie b.z., czemu sprzeciwiła się W. Brytania, Po wybuchu II 
wojny świat. USA i W. Brytania w podp. 14 VIII 1941
-> Karcie Atlantyckiej (popartej przez ZSRR 241X1941) powróciły do koncepcji radź., zakładając w p. 8 Karty, że w przyszłości powstanie 
„system powszechnego bezpieczeństwa". Konferencja Międzyamer. w sprawie Wojny i Pokoju w stolicy Meksyku w swej Deklaracji końcowej 3 
III 1945 opowiedziała się za „ogólnym systemem bezpieczeństwa światowego", w ramach którego powinien mieścić się regionalny, międzyamer. 
system b.z. W podobnym duchu zostały sformułowane zasady Paktu •-> Ligi Arabskiej podp. w Kairze 22 III 1945. Podp. 26 VI 1945 w San 
Francisco -» Karta Narodów Zjednoczonych stworzyła ramy dla światowego systemu oraz systemów regionalnych b.z. 20.VII 1955 ZSRR 
przedłożył państwom eur. projekt Ogólnoeur. -»• Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym w Europie. Odtąd ZSRR i eur. państwa socjalist. 
prowadziły politykę zmierzającą do zwołania eur. —> konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, co zostało-zrealizowane w 1973.
Polska Ludowa w Manifeście PKWN 22 VII 1944 zobowiązała się, że: „polska polityka zagraniczna. będzie polityką demokratyczną i opartą na 
zasadach zbiorowego bezpieczeństwa".
J. MAKOWSKI Współczesne formy bezpieczeństwa zbiorowego, Warszawa 1935; P. F. BRUGIERE'Z^i securite collective 1919-1946, Puls 1946; L. M. GOODRICH The UN and the Main-tenance o f 
Inl. Peace and Security, London 1955; E. KUR-GANOW, E. NIKOŁAJEW Czto priedstawlajet soboj lak nazy-wajemaja „programma wzaimnogo obiezpieczenija biczopas-nosti", w: 
Mieidunarodnaja tyzA, 1956; H. KELSEN Collective-Security in International Law., London 1957; F. VAN LAN-GEHOVE La crise du sisteme de securite collective des Nations Unieś, Bruxclles 
1958; Prawo międzynarodowe t historia dyplomatyczna, Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1960, t. 3; A. GARCIA ROBLES IM Seguridad Colectiya. en el Continente Americano, 
Mexico 1960, s. 230; J. LARUSY Edit. From Collective Security to Preventive Diplomacy, New York 1965, s. 556; M. L. FINKELSTEIN Collective Security, San Francisco 1966, s. 278.
•    361
BEZROBOCIE  (ang.  Unemployment,  franc. Chómage, hiszp. Desempleo, roś. Biezrabotica), termin międzynar.—określenie zjawiska gosp. 
występującego masowo w systemie kapitalist. polegającego na tym, że część ludności zdolnej do-pracy nie znajduje zatrudnienia z przyczyn 
ekon., polit. lub socjalnych; b. objęte jest statystykami krajowymi: w Anglii—od 1860, w Niemczech— od 1895, we Francji—od 1900, zaś 
statystyką międzynar. ILO — od 1920. Na podstawie hist. analiz statyst. ILO stwierdziła, że w końcu 1910' w 20 większych krajach świata b. 
wynosiło 10,835 min osób, z czego w Europie — 8,5 min; w końcu 1919—32,680 min, z czego w Europie—ponad 26 min osób. Drugim okresem 
wielkiego b. były lata -> kryzysu światowego, kiedy w USA (1932/ 33) ponad 24*1/0 ogółu pracujących było bez stałej pracy. W Niemczech 
szczytowym okresem b. był rok 1932, objęło ono wtedy ponad 30%, a w 1933 spadło do 25,81)/o. W Polsce krytycznym okresem był 1935, kiedy 
b. osiągnęło 500 tvs. bezrobotnych, tj. 24,l°/o; (w 1929—4,9%, 1931— 12,6%, 1932—11,8%, 1933—11,9%, 1934— 16,3%). W ->• Deklaracji 
Powszechnej Praw Człowieka 1949, przyjęta została zasada, że: „każdy człowiek ma prawo do pracy... oraz do ochrony

362 Bhutan
96
przed bezrobociem", rozwinięta w konwencji o -»• zatrudnieniu (1964). Polska uczestniczy w dwóch konwencjach ILO, dot. b.: Waszyngtońskiej 
konwencji w sprawie b. z 28X11919 oraz genueńskiej w sprawie odszkodowania w przypadku bezrobocia wskutek rozbicia się statku, podp. 15 
VI 1920.
Di.U. 1924, póz. 50 i 54; Dz.U. 1925, póz. 364, 365, 371-373; H. CLAY The Post-War Unemptoyment Problem, Lon-don 1930; Annuaire Statistiaue de la SocietS de Nations 1934/35. Geneve 
1935; Encyklopedia nauk politycwych, Warszawa 1937; ILO The Campatgn against Unemployment, Ge-neva 1950.
•    362
BHUTAN, Druk-jul (ang. Bhutan, franc. Bhutan, hiszp. Butan, roś. Butan), państwo w pd. Azji, we wsch. Himalajach, czt. ONZ; pow. 46 tyś. 
km2,
ok. 1010 tyś. mieszk. (1970); stoi. letnia Thimphu (ok. 35 tyś. mieszk.—1969), zimowa—Panakha;
graniczy z ChRL (Tybet), Indią i Sikkimem; granica z Indią przywrócona układem ind.-bhutań-skim 8 V 1949 do stanu z 1865, kiedy W. Brytania 
zmieniła granicę na niekorzyść B.; język oficjalny tybetański; waluta: tikczung = 50 pajsa oraz równolegle rupia indyjska; święto nar.— dzień 
urodzin monarchy.
Stosunki międzynar.: od 1774 monarchia pod faktycznym protektoratem bryt., potwierdzonym układami z listopada 1865 i stycznia 1910; 8 VIII 
1949 związana z Indią Traktatem Przyjaźni, podp. w Delhi, która reprezentuje B. za granicą. Zgodnie z art. 2 Traktatu Przyjaźni: „Rząd Indii nie 
będzie mieszał się w wewnętrzne administracyjne sprawy Bhutanu. Ze swej strony rząd Bhutanu zgadza się, by w swych stosunkach zagranicz-
nych był kierowany radami rządu Indii". 21 IX 1971 B. został przyjęty do ONZ, ubiegając się o członkostwo od 1965; od 1969 członek jednej 
tylko org. wyspecjal. ONZ—UPU; od 1962 członek Planu Kolombo oraz od 1972 Komisji Gospodarczej ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu;
B. zaliczany jest do •-> buforowych państw między Indią a ChRL, obok Nepalu i Sikkimu. Stosunki dyplomat. (l 11973): stałe przedstawicielstwa 
przy ONZ oraz w Kalkucie, a Indii w Thimphu; 1972 B. uznał Bangla Desz.
P. P. KARAN, W. M. JENKINS The Himalayan Kingdoms, Princeton 1963; P. P. KARAN Bhutan. A fisical dud cultural Geógraphy, Lexington 1967; V. H. COELHO Sikkim and Bhutan, New Delhi 
1970; The Europa Yearbook 1972. A Worid Sumy, Vol. II, London 1972, s. 113-116; The Statesman's Year Book 1972-1973, London 1972, s. 771-772; Świat w przekroju 1972, Warszawa 1972, s. 
37-38.
•    363
BIAFRA (ang., franc., hiszp., roś. Biafra), region w pd.-wsch. Nigerii; pow. ok. 75 tyś. km2; teren
wojny domowej 1967-70, wynikłej z ruchów separatystycznych plemienia łbo dyskryminowanego przez rząd, co zostało wykorzystane przez kon-
cerny naftowe USA, W. Brytanii, Holandii i Francji (Nigerian Gulf Oil, Mobil Oil, Royal-Dutch-Shell, SAPRAP), które poparły proklamowanie, 
30 V 1967, przez gubernatora Regionu Wsch. Nigerii, płk. Odumgewu Ojukwu, „Niepodległej i Suwerennej Republiki Biafry, wiernej (Bryt.) 
Wspólnocie Narodów"; stoi. początkowo w E-nugu (do 30X1967), następnie Umuahia (do 22 IV 1969), a w końcowej fazie wojny w Owerii;
w kilka dni po ucieczce z B. szefa rządu O. Ojukwu, 1211970 w Lagos dowódca wojsk biafrań-skich podpisał akt kapitulacji wobec rządu centr. 
Nigerii płk. Gowona; w czasie konfliktu rząd Nigerii oskarżał przed Zgr. Og. NZ Portugalię, Ro-dezję i Republikę Pd. Afryki o udzielanie ze 
swych terytoriów afryk. aktywnej pomocy sece-sjonistom; oficjalnie tylko dwa państwa uznały B. jako „Niepodległą i Suwerenną Republikę"— 
Tanzania 13 IV 1968 i Gabon 8 V 1968.
Dokumentacja prasowa 1970, s. 105-108; The Europa Year Book 1972. A Worid Surmy, London 1972, s. 1120-1121.
•    364
„BIAŁA KSIĘGA" (ang. „White Papers", franc. „Livre blanc", hiszp. „Libro Blanco", roś. „Biełaja kniga"), termin międzynar. przyjęty na 
określenie ogłaszanych dla celów dyplomat. zbiorów dokumentów pod nazwą koloru okładki; obyczaj ten wprowadziła W. Brytania w połowie 
XIX w., o-głaszając „niebieskie księgi" („Blue books"), z kolei Francja żółte („Les Jaune Livres"), Niemcy białe („Weissbuch"), Włochy zielone 
(„Libro Ver-de") itd.; w XX w. szereg państw używa te same kolory, np. „B.K." stała się charakterystyczna również dla USA i szeregu innych 
państw; w 1933 po podpaleniu -> Reichstagu, we Francji ośrodek antyhitlerowski wydał „Brunatną Księgę" („Brau-nesbuch"); w czasie lin wojny 
świat, oraz w czasie wojen koreańskiej i wietnamskiej przyjął się zwyczaj ogłaszania dokumentów zbrodni wojennych w czarnej okładce jako 
„Czarną Księgę".
El Libro Negro del terror nad en Europa, Mexico 1943, s. 286.
•    365 BIAŁORUŚ (ang. Byelorussia; franc. Bielorussie;
hiszp. Bielorrusia; roś. Biełorussija), Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka, Bietorusska-ja Sowietskaja Socyalisticzcskaja 
Riespublika, republika związkowa w eur. części ZSRR, czł, ONZ. Pow. 207,6 tyś. km2, 9074 tyś. mieszk. (1971); wg spisów: 1959—8056 tyś., 
1966— 8656 tyś., 1970—9003 tyś., w tym: Białorusini 81,0«/o, Rosjanie lO.Wa, Polacy 4,3% oraz Ukraińcy, Żydzi, Litwini i in.; stoi. Mińsk 
(955 tyś. mieszk., 1970; 1965—717 tyś.); graniczy z Polską (delimitacja 1945), Litew. SRR, Łot. SRR, Roś. FSRR (delimitacja 31111924 i 
6X111926) i Ukr. SRR; języki oficjalne: białoruski i roś.; waluta— rubel = 100 kopiejek; święto państwowe—7X1, rocznica Wielkiej Socjalist. 
Rewolucji Październikowej.
Stosunki międzynar.: historia B. związana była w XIV w. z W. Księstwem Litew., od Unii Polski z Litwą 1569—z Rzecząpospolitą Polską, w o-
kresie rozbiorowym z carską Rosją. Utworzenie Białoruś. SRR zainicjował I Zjazd Komunistycz-

97
Bibliografia 369
nej Partii (b) Białorusi 31 XII 1918. Mińsk stał się stoi. B. 511919. I Zjazd Rad Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich B. ogłosił 3 
II 1919 uchwałę o przyznaniu niepodległości B., u-chwalił konstytucję B. i Deklarację o ustanowieniu więzi federacyjnej z bratnią Roś. FSRR. W 
lutym 1921 Białoruś. SRR zawarła z Roś. PSRR sojusz wojsk, i gosp. Traktatem Ryskim 18 III 1921 B. Zach. została włączona do Polski, a wsch. 
część B. jako Białoruś. SRR weszła 30X111923 w skład ZSRR. B. Zach. 2X11939 została połączona z Białoruś. SRR i weszła również w skład 
ZSRR. W czasie II wojny świat. B. była celem agresji hitlerowskiej i poniosła b. poważne straty w ludziach (ponad 2,2 min) oraz w majątku nar, 
(w miastach 74°/o mieszkań zostało spalonych lub zburzonych; na wsiach 1,2 min domostw i 70°/o pogłowia zwierząt). W białorus. 
antyhitlerowskiej partyzantce brało udział wielu Polaków. W lipcu 1944 B. została wyzwolona całkowicie. Wcześniej, l II 1944, B. otrzymała od 
rządu ZSRR prawo do bezpośrednich stosunków międzynar. z .innymi państwami i organizacjami międzynar. Na tej podstawie brała udział w 
konferencjach przygotowawczych ONZ 1944-45 i jest od 24X1945 czł. założycielem ONZ oraz czł. 7 org. wyspecjal. ONZ: IAEA, ILO, 
UNESCO, WHO, UPU, ITU i WMO. Po II wojnie świat, rozwinęła się przyjazna wielostronna współpraca sąsiedzka między Polską a B. w 
ramach przyjaźni pol.-radz. W Polsce działa w Białymstoku Białoruskie Towarzystwo Społeczno-kulturalne.
Istortja Bieforusskof SSR, Mińsk 1954-1958, t. -1-2; T. K. ZACHAROWA Bietorusskaja SSR, Moskwa 1959; J. P. BROWKA Mieźdunarodnaja prawosubjektnost' Bielorusskoj SSR, Mińsk 1967, s. 
164; Związek Radziecki. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1972, s. 191-200.
•    366
„BIAŁY DOM" (ang. White House, franc. „Mai-son Blanche", hiszp. „Casa Blanca", roś. „Biełyj dom"), potoczny termin międzynar. na siedzibę 
pręż. USA, w Waszyngtonie D.C. (pośrednio na politykę USA), zbudowaną w latach 1792-1800 przy Pennsylvania Avenue na wprost Lafayette 
Square, spaloną przez bryt. wojska 1814, a po odbudowie szary dotąd budynek pomalowany został na biało i odtąd nazywany był potocznie B.D.;
dopiero Theodor Roosevelt zostawszy pręż. 1901, wprowadził jako oficjalną nazwę na aktach urzędowych i listach swych, również w 
korespondencji z zagranicą: „White House".
•    367
BIBLIJNE TOWARZYSTWA (ang. Bibie Socie-ties, franc. Alliance biblique, hiszp. Sociedades biblicas, roś. Biblejskije obszczestwa), 
krajowe i międzynar. ośrodki chrześcijańskie, protestanckie i anglikańskie rozpowszechniania Biblii, powstały pierwsze w 1804 w Londynie: 
British and Foreign Bibie Society, oraz w 1816 w Chicago: American Bibie Society. W 1872 jedna z grup rei. chrzęść.
•f Badacze Pisma Świętego powołała do życia pierwszą organizację międzynar. ->• Świadków Jehowy. Kościół Rzymskokatol. odcinał się od 
działalności protestanckich b.t., dopiero 1969 Sekretariat d/s Jedności Chrześcijańskiej Kościoła Katolickiego zgodnie z zaleceniami soboru 
Watykan II (-> sobory ekumeniczne) powołał pierwszą katolicką organizację d/s upowszechniania
Pisma Św., z siedzibą w Rzymie, lecz formalnie niezależną od Kurii Rzymskiej. Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Organizacja Badaczy Starego Testamentu, Int. Organization for the Study of thc Old Testament (IOSOT), zat. 1950, z siedzibą w Cambridge (W. Brytania). Publ. Yetus Testamentum.
Międzynar. Stów. Czytelników Biblii, Int. Bibie Reading Assoc. (IBRA), zat. 1882 z siedzibą w Londynie. Działa w Afryce Srodk., Australii, Ghanie, Indii, Nigerii, N. Zelandii i W. Brytanii. 
Publ. m.in. Bibie Study Handhook. świat. Katolicka Federacja Biblijnego Apostolatu, Worid Catholic Federation for the Biblical Apostolate (WCFBA), żal. 1969, z siedzibą w Rzymie. 
Członkowie: Konferencja Biskupów Rzymsko-Katol. oraz Krajowe Stów. Biblijne w 26 krajach; Afryce Pd., Argentynie, Austrii, Belgii, Cejlonie, Filipinach, Francji, Hiszpanii, Holandii, Indii, 
Indonezji, Irlandii, Kanadzie, Kolumbii, Korei Pd., Malcie, Meksyku, NRD, NRF, Rodezji, Syjamie, Szwajcarii, USA, W. Brytanii, Włoszech i Zambii. Publ. kwartalnik The Biblical Apostolate.
Tow. Badaczy Nowego Testamentu. Society for Study ot the New Testament, żal. 1938, z siedzibą w Old Aberdeen (W. Brytania).
Zjednoczone Tow. Biblijne, United Bibie Societies (UBS), żal. 1946, z siedzibą w Londynie; łączy towarzystwa 30 krajów. Publ. The Bibie Translator. Yearbook of International Organizations, 
1973.
•    368
BIBLIOFILE (ang. Bibliophiles, franc. Bibliophiles; hiszp. Bibliófilos, roś. Bibliofiły), miłoś-
nicy książek, przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 1959, daty I Kongresu 
Międzynar. B., I International Bibliophiles Con-gress w Monachium (NRP). II Kongres odbył się w 
Paryżu, 1961. Na III Kongresie w Barcelonie 1963 organem Kongresu zostało zarej. w ONZ:
Stów. Międzynar. B., International Association of Bibliophiles, Association intemational de 
biblio-philie, zał. 1963, z siedzibą w Biblioteque de ]'Ar-senal w Paryżu; publ. Bulletin du 
bibliophilie. Yearbook o f International Organizations 1973.
•    369
BIBLIOGRAFIA (ang. Bibliography, franc. Bi-bliographie, hiszp. Bibliografia, roś. Bibliografi-ja); przedmiot współpracy międzynar., 
koordynowanej od 1947 przez Międzynar. Komitet Doradczy Bibliografii, Dokumentacji i Terminologii UNESCO,  UNESCO  International  
Advisory Committee on Bibliography, Documentation and Terminology, z siedzibą w Paryżu. W ścisłej współpracy z UNESCO działają dwa 
centra informacji bibliograficznej (Thesaurus Clearing Hou-ses): dla prac w językach obcych poza ang. — Centralny Instytut Informacji 
Naukowo-Technicz-nej i Ekonomicznej (CIINTE) w Warszawie, oraz dla prac w języku ang.—Bibliographic Systems Center w School for 
Library Science, Cleveland (Ohio, USA). Z org. międzynar. zarej. w ONZ współdziałają z UNESCO:
Międzynar. Federacja Stowarzyszeń Księgarskich, International Federation of Library Associations, zat. 1929, której Komitet d/s B. (Committee on Bibliography) ma swą siedzibę w Lipsku 
(NRD).
Międzynar. Tow. Klasycznej Bibliografii. International Society for Ciassical Bibliography, żal. 1923, z siedzibą w Paryżu.
Mijdzyameryk. Stów. B. i Księgarstwa, Inter-American Bi-bliographical and Library Association zał. 1930, z siedzibą w Miami Beach (Floryda, USA);
Międzynar. Org. Normalizacji, International Organization for Standarization. zał. 1948. z siedzibą w Genewie.
ONZ od 1946 wydaje LW Documents lndex do wszystkich dokumentów ONZ i org. wyspecjal. Katalogowaniem zajmuje się biblioteka ONZ. Bi-
bliografię konferencji międzynar. i działalność organizacji międzyrządowych i pozarządowych pub-
7 ESMiO

370 Bibliografia polityczna międzynarodowa
98
likuje okresowo -»• Unia Międzynarodowych Stowarzyszeń w Brukseli; l t. dot. konferencji roku 1958 opublikowany został w 1961 pt. 
Bibliography of Proceedings of International Meetings; o organizacjach zaś l t. w 1965 pt. Bibliography on International Organizations 1885-
1964.
W Genewie Societas Bibliographica wydaje od 1939 fundamentalne dzieło dla b. międzynar. Th. A. Bestermann A Worid Bibliography of Biblio-
graphies and of Bibliographical Calendars, Ab-stracts. Digests, Indexes and the Like. t. 4, I wyd. 1939-1940; III wyd. 1955-1956. Rejestr 84403 
tytułów. Bibliografie Wydawnictw Ligi Narodów i ONZ są następujące: H. Aufricht Guide to Lea-gue of Nations Pubtications: A Bibliographical 
Survey of the Worid of the League. 1920-1947, New York 1951; UN Library: A Bibliography of the Charter of the UN, New York 1955; B. Bin-
nan A Guide to the Use of UN Documents, In-ciuding Reference to the Specialized Agencies and Special UN Bodies, New York 1961; UN Publi-
cations 1945-1963, A Reference Catalogue, New York 1964.
Inne wskaźnikowe b.m.: Od 1891 ukazuje się co roku w Paryżu Bibliographię Geographigue In-ternationale. Okresowo, za dekady 1919-1932, 
1932-1942, 1942-1952, 1952-1962, 1962-1972, w w Nowym Jorku Councii of Foreign Relations wydaje Foreign Affairs Bibliography: A Selected 
and Annotaded List of Books on International Relations. Od 1926 co roku Międzynar. Komitet Nauk Historycznych ogłasza International Biblio-
graphy. Od 1954 co roku Międzynar. Komitet d/s Dokumentacji Nauk Socjalnych publ. International Bibliography of Political Science. Od 1950 
Departament Kultury Unii Panamerykańskiej wydaje w jeż. ang. i hiszp. Inter American Bibliographical Review oraz Index of Latinamerican 
Periodical Literaturę. Najobszerniejsza b. latyno-amer. bibliografia, rejestr. 2693 tytułów ukazała się w Buenos Aires 1965: A. R. Geghegan 
Obras de Referenda de America Latina: Repertoria Selectiyo y Anotado de Enciclopedias, Dicciona-rios, Biografias, Repertorios Biograficos, 
Catalo-gos, Guias, Annuarios, Indices etc. W dziedzinie prawa najobszerniejsza jest: A. Grandin Biblio-graphies Generale de Science Juridiques, 
Politi-ques, Economiques et Sociales de 1900 a 1925-1926, t. 1-3, Paris 1926 i t. 1-19 suplementów do 1956. W Polsce Instytut Bibliograficzny 
Biblioteki Narodowej ogłasza periodycznie w serii „Bibliografia bibliografii polskich" Bibliografie bibliografii i nauki o książce (w 1973 2 t. za 
1969).
J. E. SABOR Manual de Fuentes de Información, Buenos Aires 1957; H. F. CONOYER A Guide to Bibliographic Tools for Research m Foreign Affairs, Washington DC 1958; L. N. MALCLES La 
Bibliographię, Paris 1962; M. DANIELEWICZOWA, J. NOWAKOWA Bibliografia prac naukowych w jeżykach obcych, ogłoszonych poza krajem przez uczonych polskich, t. l, 1939-1962, Londyn 
1964, s. 174; J. K. ZAWODNY Guide to Study of International Relations, San Francisco 1967;
TH. BESTERMAN Bibliography, Library Science and Reference Books. A Bibliography of Bibtiographies, Miinchen 1971, s. 285; P. AVICENNE Les services bibliographiques dans le monde 1965-
1969, UNESCO, Paris 1972; Encyklopedia wiedzy o książce. Warszawa 1972.
•    370
BIBLIOGRAFIA POLITYCZNA MIĘDZYNARODOWA (ang. Political International Bibliography, franc. Bibliographię intemationale poli-
tique, hiszp. Bibliografia politica internacional, roś. Mieżdunarodnaja politiczeskaja bibliografija). W drugiej połowie XX w. rozwinęła się .szero-
ko istotna dla historii stosunków międzynar. m.b.p. Pod egidą UNESCO Międzynar. Komitet Dokumentacji Nauk Społecznych, International 
Com-mittee for Social Sciences Documentation, rozpoczął opracowywanie i wydawanie w Londynie dwujęzycznej ang.-fr. International 
Bibliography of Political Science, Bibliographię intemationale de Science Politique, co roku tom, od 1952, podobnie jak i roczniki Int. 
Bibliography of Sociology (od 1951), Int. Bibliography of Economics (od 1952)
•i Int. Bibliography of Social and Cultural Anthro-pology. W ZSRR Biblioteka ZSRR im. W. I. Lenina, publ. w jeż. roś. bibliografie literatury 
polit.. dot. poszczególnych regionów świata, np. Strony Latinskoj Amieriki, Moskwa 1962; Strony Jewro-py, Czast' 'I Socyalisticz.eskije strony, 
Moskwa
1965. Czast' II Kapitalisticzeskije strony, Moskwa
1966.
Ukazuje się też wiele problemowych m.b.p. jak np. L. Paklons Bibliographię Europeenne, Bruges 1964, s. 218, czy wyd. w Paryżu 1967 przez 
Centre international de formation europeenne, Repertoire des periodique consacres aux questions euro-peennes. Szereg czasopism międzynar. 
prowadzi też stałe działy m.b.p., niektóre wydają je w osobnych odbitkach, jak np. miesięcznik Scandinav!an Political Studies Bibliography of 
Scandinavian Political Sciences, 1900-1964.
W Polsce m.b.p. prowadzi miesięcznik Sprawy Międzynarodowe. Ośrodek Informacyjno-Biblio-graficzny Biblioteki Naukowej WAP w Warsza-
wie, wyd. 1965, Materiały do Bibliografii Polskiej Myśli Politycznej 1918-1960, s. 125; S. Gebethner i J. Zakrzewski wyd. 1963 na prawach 
maszynopisu Polska -bibliografię nauk politycznych (za lata 1956-1961).
P. MOUSSA Diplomatie Contemporaine. Guide diplomatiaue, Geneve 1964; J. K. ZAYODNY Guide to Study of International Relations, San Francisco 1967; E. J. PAŁYGA Polska Bibliografia ONZ, 
Wrocław 1971, s. 20 nadbitka z pracy zbiorowej:
Organizacja Narodów Zjednoczonych, Wrocław 1971.
•    371
BIBLIOTEKA IM. DAGA HAMMARSKJOLDA
(ang. Dag Hammarskjold Library, franc. Biblio-theque de Dag Hammarskjold, hiszp. Biblioteca „Dag Hammarskjold", roś. Bibliotieka im. Daga 
Chammarszelda), jedna z 3 głównych —>• bibliotek ONZ, z siedzibą w N. Jorku". Otrzymała tę nazwę 16X1961 decyzją Zgr. Og. NZ ku 
uczczeniu pamięci Sekr. Gen. ONZ, poległego w służbie ONZ, Szweda, D. Hammarskjolda (1905-1961). UN Review, Noyember 1961, s. 1-2.
•    372
BIBLIOTEKA KOLUMBA (ang. Columbus Library, franc. Bibliotheque de Colomb, hiszp. Biblioteca Conmemoratiya de Ćolón, roś. 
Bibliotieka Kolumba), zał. 1902, przez II Konferencję Międzynar. Amer. w Waszyngtonie, jako biblioteka Unii Panamer., z zadaniem zbierania, 
przechowywania i porządkowania materiałów bibliograficznych o kontynencie amer., oraz służenia rządom Republik Amerykańskich, 
organizacjom między" amer. i bibliotekom krajowym informacjami, pomocą techn. itp.; od 1959 B.K. zajmuje się prawie wyłącznie współpracą z 
programami techn.

99
Bilans płatniczy 379
OPA oraz usługami bibliotekarskimi i bibliofilskimi dla instytucji państw, i prywatnych.
Informe Annual del Secrelarlo General de la OEA. BIBLIOTEKA MIĘDZYNARODOWA EDUKACYJNA -r Biuro Międzynarodowe 
Edukacji.
•    373
BIBLIOTEKI (ang. Libraries, franc. Bibliothe-ques, hiszp. Bibliotecas, roś. Bibliotieki), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy 
międzynar., koordynowanej przez UNESCO od listopada 1948, daty I Międzynar. Konferencji Bibliotek i Instytucji Podobnych, I International 
Libraries and Similar Institutions Conference, w Paryżu pod egidą UNESCO. Z inicjatywy UNESCO realizowane są regionalne programy 
rozwijania bibliotekarstwa.
Org. zarej. w ONZ:
Azjatycka Federacja Stowarzyszeń Bibliotek, Asiatic Fede-ration of Libraries Associations, za{. 1957, z siedziba w Tokio.
Międzynar. Federacja Stowarzyszeń Bibliotek, International Pederation of Libraries Associations, żal. 1929, z siedzibą w Londynie.
Międzynar. Stowarzyszenie Bibliotek Prawniczych, Inst. As-rociation of Law Libraries, zat. 1959, z siedzibą w Los Angeles.
Międzynar. Stowarzyszenie Bibliotek Uniwersytetów Technicznych, International Association of Technical Uniyersities Libraries, zat. 1955, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Stowarzyszenie 
Rozwoju Bibliotek w Afryce, International Assocjation for the Deyelopment of Libraries in Africa, zat. 1957, z siedzibą w Saint-Louis (Senegal). Stowarzyszenie Międzynar. Bibliotek, 
Associations of International Libraries, zat. 1963, z siedzibą w Hadze. Stowarzyszenie Międzyamer. Bibliografii i Bibliotek, Inter-American Bibliography and Libraries Association, zał. 1930, z 
siedzibą w Gainesyille (Floryda, USA).
B. są przedmiotem prawa bibliotecznego między-nar. od 1886, daty pierwszej umowy międzynar. zwanej Konwencją Brukselską o wymianie dru-
ków urzędowych oraz wydawnictw towarzystw nauk. i literackich. Polska uczestniczy w niej od 1924, natomiast nie uczestniczy w zmodyfiko-
wanej Konwencji Paryskiej 1958. W 1936 Międzynar. Komitet Biblioteczny na swej sesji w Warszawie uchwalił regulamin międzynar. 
wypożyczania książek. W Polsce centralną międzynar. wypożyczalnią jest od 1211939 Biblioteka Narodowa w Warszawie. Nowy regulamin 
wypożyczania międzybibliotecznego międzynar. został opracowany w 1954. Międzynar. Instytut Bibliograficzny w Brukseli opracował dla 
bibliotek i uzupełnił w latach 1905-1933 przyjętą powszechnie w świecie Uniwersalną -> klasyfikację dziesiętną.
M. MANTEUFFLOWA Udostępnianie zbiorów, w: Bibliotekarstwo Naukowe 1956; W. U. JACKSON Aspects of Librarianship in Latinamerica, Champaign III. 1962, s. 119; International Scientific 
Orsanisations: A Guide to their Libraries. Documen-tation and Information Services, Washington DC 1962, s. 794;
International Library Directory: A Worla Direclory of Libraries, London 1964, s. 1083, w jeż. ang., &., hiszp., niem. i wf.; H. KUNZE Grundiiige der Bibliolheksiehre, Berlin 1966;
T. JARZABSKr Przepisy prawne dla bibliotek naukowych i fachowych, Warszawa 1968; Worid Guide to Libraries. Inter-nationales Bibliolheks-Bandbuch. Bandbook o f Technical Do-
cumentation and Bibliography, Vol. 8, Miinchen 1970, s. 2. 281; Encyklopedia wiedzy o książce, Warszawa 1972; Yeor-book o f International Organizations, 1973.
•    374
BIBLIOTEKI ONZ (ang. UN Libraries, franc. Bibliotheques de 1'ONU, hiszp. Bibliotecas de la ONU, roś. Bibliotieki OON), trzy główne 
księgozbiory ONZ to: Biblioteka Dag Hammarskjoida wraz z Archiwami ONZ w Nowym Jorku; Biblioteka ONZ w Genewie; oraz Biblioteka 
Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Poza tym do b. ONZ zaliczane są księgozbiory org. wyspecjal. NZ oraz regionalnych Komisji 
Gosp. ONZ. Te ostatnie są największymi zbiorami literatury ekonomiczno-socjalnej swych regionów. ONZ wydaje co kilka lat generalny prze-
wodnik bibliograficzny; natomiast co miesiąc genewska biblioteka publ. Listę mensuelle d'ouvra-ges catalogues a la Bibliotheąue des Nations 
Unieś, oraz informacje o treści ok. 2500 czasopism pt. Listę mensuelle d'articles selectionnes, a nowojorska: New Publications in the Dag 
Hammar-skjoeld Library.
The Libraries of the United Nations. A Descriptive Guide, UN New York 1966.
•    375
BIBLIOTEKONOMIA (ang. Bibliotheconomy, franc. Bibliotśconomie, hiszp. Biblioteconomia, roś. Bibliotiekonomija), termin międzynar. 
wprowadzony przez UNESCO; nauka o bibliotekach, upowszechniana przez UNESCO wspólnie z u-miejętnością prowadzenia dokumentacji, 
nazwaną dokumentalistyką; w maju 1972 odbyła się w siedzibie UNESCO narada międzynar. poświęcona b., dokumentalistyce i archiwistyce. 
BIE, franc. Biireau intemational d'education, -> Biuro Międzynarodowe Edukacji, ang. IBE.
•    376
BIEGUNY POŁUDNIOWY I PÓŁNOCNY (ang. South and North Pole, franc. P61e sud et nord, hiszp. Polos Sur y Norte, roś. Siewiernyj i 
Jużnyj polusy), przedmioty międzynar. sporów i umów;
zob. też Antarktyda, Arktyka.
•    377
BIKINI, atol na O. Spokojnym (w Wyspach Marshalla, będących -> terytorium powierniczym USA), gdzie mimo protestu ludności Mikronezji, 
30 VI 1946 dokonany został zrzut eksperymentalny (operacja „Crossroad") bomby jądrowej z samolotu US Air Forces p.n. „Daves Dream", na za-
kotwiczone tam, przeznaczone na zniszczenie, okręty Japonii, Niemiec i USA oraz inne obiekty martwe i żywe (zwierzęta i rośliny). Ludność 
Bikini została ewakuowana na wyspę Rongerik.
New York Times, l VII 1946.
•    378
BILANS HANDLOWY (ang. Balance of Trade, franc. Balance de commerce, hiszp. Balanza co-mercial, roś. Torgowyj balans), termin 
międzynar. określający stosunek wartości towarów eksportowanych do importowanych. B.h., jeśli ma przewagę eksportu, jest nazywany 
aktywnym (czynny, dodatni), gdy importu — pasywnym (bierny, ujemny). Międzynar. instytucje kredytowe rejestrujące b.h. poszczególnych 
krajów oceniają je wspólnie z -?- bilansami płatniczymi i —> bilansami rozrachunkowymi tychże państw.
•    379
BILANS PŁATNICZY (ang. Balance of Pay-ments, franc. Balance de payements, hiszp. Balanza de pagos, roś. Płatiożnyj balans), termin 
międzynar. — roszczenia i zobowiązania pieniężne danego kraju w stosunku do innych państw zazwyczaj w ciągu jednego roku budżetowego; w 
szerszym znaczeniu termin określający stosunek wyprodukowanych dóbr i usług przez dany kraj na użytek własny i eksportowy do skonsumo-
wanych przez ludność własnych oraz importo-
7«

380 Bilans rozrachunkowy
100
wanych dóbr i usług; b.p. może być wyrównany, aktywny (nadwyżka dochodów) lub pasywny (nadwyżka wydatków); jest przedmiotem stałej 
analizy w organizacjach międzynar. oraz instytucjach gosp. i kredytowych wspólnie z —> bilansami handlowymi i —> bilansami 
rozrachunkowymi.
•    380
BILANS ROZRACHUNKOWY (ang. Foreign Balance, frańc. Balance des comptes, hiszp Balance de „clearing", roś. Rasezotnyj balans), ter-
min międzynar.—zestawienia na określony dzień roku wszelkich należności i zobowiązań w obrotach z zagranicą bez względu na to, czy te należ-
ności i zobowiązania zostały już spłacone, czy też pozostają do późniejszego uregulowania.
•    381
BILATERALIZM (ang. Bilateralism, franc. Bila-teralisme, hiszp. Bilaterismo, roś. Bilatieralizm), termin międzynar. — system dwustronnych 
rozliczeń międzynar.; zastępowany w drugiej połowie XX w. systemami wielostronnych rozliczeń, których rzecznikiem stały się finansowe org. 
wy-specjal. ONZ, jak Bank IBRD oraz IMF. W sensie politycznym tendencja preferowania stosunków dwustronnych a nie multiiateralnych.
BILATERALNE UKŁADY -> Umowy dwustronne.
•    382
BILL OF RIGHTS, nazwa ang. ustawy uchwalonej przez parlament ang. 1689, ograniczająca władzę ustawodawczą królewską na rzecz parla-
mentu; jej rozwinięciem był —> Act of Settiement.
•    383
BIMETALIZM. (ang. Bimetalism, franc. Bime-tallisme, hiszp. Bimetalismo, roś. Bimietallizm), termin międzynar.—system pieniężny 
dwukrusz-cowy, w którym dwa metale (—• srebro i —> złoto) są jednocześnie podstawą udzielania parytetu monetarnego; system ten wymaga 
ustalenia stosunku wymiennego między obydwoma kruszcami i uznania go za stały; uznany przez -> Walutp-wą Unię Łacińską, utrzymujący się 
w świecie formalnie do I wojny świat.; w rzeczywistości już w II pół. XIX w. nastąpiło odejście od b. w związku z poważnym spadkiem cen 
srebra i przejściem większości walut na parytet złota;
stosunek wartości złota do srebra wynosił 1:15 lub l : 16. Rzesza Niemiecka w 1871 pierwsza zlikwidowała b. przechodząc na parytet złota;
poszły za tym wszystkie państwa Europy Zachodniej wprowadzając zakaz nieograniczonego bicia monet srebrnych, z wyjątkiem Francji, którą 
zalew tych monet zmusił 1876 do zdewaluowania srebrnych monet 5-frankowych (zachowały one jednak swoją wartość w Ameryce Lać. oraz 
Indochi-nach).
BIOCHEMIA —r Biologia, biofizyka, biochemia. BIOFIZYKA ->• Biologia, biofizyka, biochemia.
•    384
BIOGRAFIE MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national Biographies, franc Biographies internatio-nales, hiszp. Biografias intemacionales, 
roś. Mież-dunarodnyje biografii), termin międzynar. — zbiory życiorysów żyjących wybitnych osób różnych narodowości. Pierwszy słownik tego 
typu wydaje
od 1849 w Londynie firma Black pt. Who's Who:
Ań Annual Biographical Dictionary, with Which is Incorporated „Men and Women of the Time". W XIX w. b.m. oraz słowniki biograficzne kra-
jowe stały się tak popularne, że w 1965 szacowano ich liczbę na 2500-3000 w różnych językach. W świecie anglosaskim, poza wydawnictwem 
Blac-ka, za prowadzące uważane są również: The Inter-national Who's Who?, wyd. w Londynie przez Europa Publ. co roku od 1935; The 
International Yearbook and Statesmen's Who's Who?, wyd. w Londynie przez Burke's Peerage, od 1953;
Worid Biography, wyd. w Nowym Jorku przez Institute for Research in Biography, od 1940 Redakcje tych słowników ustalają w pewnej pro-
porcji listy osób wg zawodów dla poszczególnych krajów i wysyłają osobom tym co roku kwestionariusze i dopiero po autoryzowaniu tekstu 
drukują dane biograficzne. Istnieje też szereg regionalnych słowników biograficznych, jak wyd. w Stanford (USA) w 3 edycjach 1935, 1946 i 
1947 Who's Who in Latin America?; wyd. 1957 w Hongkongu The Asia Who's Who?. Najwięcej jest słowników krajowych,' jak Who's Who in 
America: A Biographical Dictionary o f Notable Living Men and Women, wyd. w Chicago od 1899, z suplementem Who was Who in America?;
o znaczeniu przede wszystkim hist. Biographical Directory o f the American Congress 1774-1961. W Polsce przed II wojną świat, jedynym 
słownikiem biograficznym ludzi żyjących różnych zawodów był wyd. 1938 w Warszawie zbiór pt. Czy wiesz, kto to jest?. Po wojnie ukazały się 
informatory specjalistyczne: L. Bartelskiego Polscy pisarze współcześni 1944-1969, Warszawa 1970;
Słownik artystów plastyków. Warszawa 1972;
Słownik księgarzy polskich. Warszawa 1972; Slow-nik biograficzny teatru polskiego. Warszawa 1973. Biografii międzynar. w Polsce dotąd 
drukiem nie wydano.
'Biography Index: A Cummulatiye Guide to Biographical Ma-terial in Books and Magazines, New York (kwartalnik) od 1949; J. K. ZAWODNY Guide to the Study of International Relations, San 
Francisco 1966.
•    385
BIOLOGIA, BIOFIZYKA, BIOCHEMIA (ang. Biology, Biophysics, Biochemistry, franc. Biologie, Biophysique, Biochimie, hiszp. Biologia, 
Biofi-sica, Bioquimica, roś. Biołogija, Biofizika, Bio-chimija), nauki będące przedmiotem stałej zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. międzynar. zarej. w Sekretariacie ONZ: Naczelna organizacją d/s biologii jest Międzynar. Unia Nauk Biologicznych, International Union of Biological Sciences (TUBS), zat. 1919, z 
siedzibą Sekretariatu Gen. w Davis, (Kalifornia, USA), łącząca komitety krajowe 35 państw, m.in. Polski; należąca do Międzynar. -»• Rady Naukowych Unii przy UNESCO. Pod auspicjami 
UNESCO opracowywany jest przez IUBS Międzynar. Program Biologiczny, International Biological Programme. W skład IUBS, jako samodzielne sekcje, wchodzi 13 międzynar. stowarzyszeń 
specjalistycznych (w kolejności ang. rejestru ONZ: Biometric Society, zał. 1947 z siedzibą w Zurychu; publ. Biometrics; International Association for Plant Taxonomy, zat. 1950, z siedzibą w 
Utrechcie, publ. Taxon: International Association of Microbiological Socie-ties, żal. 1930, z siedzibą w Ottawie; International Association of Theoretical and Applied Limnology, zat. 1922, z 
siedzibą w Ambleside (W. Brytania); International Organization of Palaeobotany, zat. 1954, z siedzibą w Paryżu, publ. Rapports sur la Paleobotanique dans le Monde; International Society for 
Celi Biology, zat. 1947, z siedzibą w Liege (Belgia), publ. Annual Review of Cytology; Pennanent Committee of International Zoological Congresses. zat. 1889, z siedzibą w Paryżu;
International Commission on Zoological Nomenclature, zat. 1895, z siedzibą w Londynie; Permanent Committee of the

101
Birma 391
International Congress of Entomology, żal. 1910 z siedzibą w Lejdzie; Permanent International Committee on Genetic Congress, zał. 1911 z siedzibą w Utrechcie; Commission on Applied 
Ecology, za}. 1950 z siedzibą w Rehowot (Izrael);
International Commission for the Nomenclature of Cultiyated Plants, zat. 1949, z siedzibą w Edynburgu; publ. International Code of Nomenclature for Cultiyated Plants; International Committee 
for Biological Control, żal. 1955, z siedzibą w La Miniere (Francja); publ. Entomophaga; oraz International Committee of Photobiology, publ. News letters. Inne samodzielne organizacje zarej. w 
ONZ:
Eur. Konferencja Biologii Molekularnej, European Molecular Biology Conference, zał. 1968, instytucja międzyrządowa . Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Izraela, NRF, 
Norwegii, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i Wioch.
Eur. Organizacja Biologii Molekularnej, European Molecular Biology Organization, żal. 1964, z siedzibą w Cambridge.
Eur. Towarzystwo Radiobiologii, European Society for Ra-diation Biology, zał. 1959, z siedzibą w Liege (Belgia). Federacja Eur. Biochemicznych Towarzystw, Pederation of European 
Biochemical Societes, zał. 1964, z siedzibą w Londynie.
Latynoameryk. Stowarzyszenie Nuklearnej Biologii i Medycyny, Latinoamerican Association of Nuclear Biology and Medicine, zał. 1961 z siedzibą w Sao Paulo. Międzyamer. Konferencja 
Instytutów Biologii Morskiej, Inter-american Maritime Biology Institutes Conference, żal. 1952 pod egidą UNESCO, odbywa się co 2 lata i łączy instytuty Argentyny, Brazylii, Chile, Ekwadoru, 
Kuby, Meksyku, Peru, USA i Wenezueli. Siedziba w Mar del Pląta (Argentyna). Miedzynar. Komitet Unifikacji Biologii Człowieka, International Committee for Standarization in Human 
Biology, zał. 1958, siedziba w Paryżu.
Miedzynar. Organizacja Czystej i Stosowanej Biofizyki, International Organization for Pure and Applied Biophysics, żal.. 1961, z siedzibą w Bostonie,
Miedzynar. Towarzystwo Tropikalnej Ekologii, International Society for Tropical Ecology, zał. 1959, z siedzibą w Banaras Hindu Uniyersity, Benares (India), publ. Tropical Ecology. Miedzynar. 
Unia Biochemii, International Union of Bioche-mistry, zał. 1955, z siedzibą w Londynie. Miedzynar. Unia Biologów Dziczyzny, International Union of Gamę Biologists, zał. 1954, z siedzibą w 
Lublanie. Miedzynar. Unia d/s Badań Insektów, International Union for the Study of Social Insects, Union internationale pour 1'etude des insectes sociaux, zał. 1952, z siedzibą w Paryżu, publ. 
Revue Insects Sociaux.
Miedzynar. Unia Paleontologiczna, International Paleonto-logical Union, zał. 1933, z siedzibą w Paryżu, publ. Paleontologia Universalis.
Towarzystwo d/s Biologicznego Rytmu, Society for Biological Rhytm, żal. 1937 z siedzibą w Ohio (USA); łączy uczonych z 28 krajów m.in. z Polski.
Rada Skandynawska Biologii Morskiej, Nordie Councii for Marinę Biology, zał. 1956, z siedzibą w. Helsinkach. Unitas Malacologica Europea, zał. 1962, z siedzibą w Bazylei, łączy uczonych z 
19 państw m.in. Polski.
W Polsce Komitet Biochemiczny i Biofizyczny PAN wydaje kwartalnik Acta Biochimica Polonica; Zakład Zoologii Systematycznej i Doświad-
czalnej PAN kwartalnik Folia Biologica; Polskie Tow. Biochemiczne kwartalnik Postępy Biochemii; Polskie Tow. Przyrodników im. M. Koper-
nika dwumiesięcznik Kosmos. Seria A - - Biologia. W języku franc. PAN wydaje miesięcznik Bulle-tin de 1'Academie Polonaise des Sciences. 
Serie des Sciences Biologique.
Yearbook o f International Organhations, 1968-1969; Mały Sfownik Biologiczny, Warszawa 1972, s. 352.
•    386
BIOLOGIA CZŁOWIEKA (ang. Human Biology, frane. Biologie de 1'homme, hiszp. Biologia del hombre, roś. Biołogija czełowieka), 
przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. zarej. w ONZ: Miedzynar. Komitet Normalizacji B.Cz., International Committee for Standarization in Human Biology, zał. 1958, z siedzibą W Paryżu, z zadaniem ujednolicenia metod 
techniki, aparatury używanej w b.cz. stosowanej, normalnej i patologicznej; łączy uczonych 37 państw, m.in. Polski;
publ. International Journal of Human Biology oraz. Handbook of Standard Methods in Human Biology. Yearbook of International Orgamiations, 1968-1969.
•    387
BIOLOGICZNY PROGRAM MIĘDZYNARODOWY (ang. International Biologial Program, franc. Programme international biologique, 
hiszp. Programa Biologico Internacional, roś. Mieżdu-narodnaja biołogiczeskaja programma), nazwa świat, programu badań ekologicznych, 
przygotowanego 1962 przez Miedzynar. Unię Nauk Biologicznych. Badania te, którym patronuje UNESCO, obliczone na 10 lat, stanowią 
pierwsze globalne rozeznanie strat poniesionych w zasobach przyrody przez nieracjonalną gospodarkę. Polscy u-czeni aktywnie uczestniczyli w 
pracach M.P.B., zgłaszając opracowanie 21 tematów problemowych, koordynowane przez komitet „Człowiek i środowisko" przy Prezydium 
PAN. Materiały M.P.B. stanowią podstawę dla sesji nauk. pod patronatem ONZ, poświęconych problemom —> ochrony środowiska człowieka.    
'
•    388
BIONIKA [gr. bion 'jednostka życia'], (ang. Bio-nic, franc. Bionique, hiszp. Biónica, roś. Bionika), termin międzynar., wprowadzony w 1960 na 
mię-dzynar. konferencji uczonych w Dayton (USA), dla prac na styku nauk biologii, techniki i matematyki, wykorzystujących zasady budowy i 
działania organizmów żywych przy konstruowaniu różnorodnych urządzeń techn., np. tworzeniu systemów informacyjnych techn. i ekon., czy 
tworzeniu wielkich systemów sterowanych hierarchicznie.
R. GAWROŃSKI Bionika, w: Nauka Polska nr 4, 1972, s. 61-66.
BIOSFERA -r Ochrona środowiska człowieka.
•    389
BIPOLARITY [ang.; 'dwubiegunowość'], termin międzynar. — dwubiegunowy   globalny   układ polit.; po II wojnie świat, doktryna wyjściowa 
amer. polityki zagr. głosząca, że USA i ZSRR znajdują się na dwóch przeciwstawnych sobie biegunach, między którymi współpraca jest 
niemożliwa, toteż należy przejść do -> zimnej wojny i —> polityki z pozycji siły, mających na celu doprowadzenie do dominacji —r Pax 
Americana na świecie. Fiasko tej doktryny w latach 60-ych przyczyniło się do uznania przez USA, że system b. jest trwały i nie ma możliwości 
zmienienia go sita.
W. LIPPMAN The Cold War: A Study in US Foreign Policy, New York 1947.
•    390
BIRD, franc. Banque internationale pour la re-construction et le dćveloppement (Banque Mon-diale), Międzynar. Bank Odbudowy i 
Rozwoju (Bank Światowy), we franc. publikacjach ONZ w formie Banque/BIRD; Ang. -> Bank/IBRD.
•    391
BIRMA (ang. Burma, franc. Birmanie, hiszp. Birmania, roś. Birma), Związek Birmański, Miam-mapji, rep. związkowa w Azji Pd.-Wschodniej, 
na Płw. Indochińskim, nad Zat. Bengalską. Czł. ONZ. Pow. 678 tyś. km2, 27 584 tyś. mieszk. (1970); wg jedynego spisu 1941—16823,8 tyś., 
1964—24229 tyś., 1971—28200 tyś., stoi. Ran-gun (l 854 tyś. mieszk., 1971). Graniczy z ChRL, Laosem, Syjamem, Bangla Desz i Indią; granice 
ustalone 1937 przy administracyjnym dzieleniu

392 Bismarcka Archipelag
102
Indii przez władze bryt., potwierdzone Traktatem z W. Brytanią podp. 17X1947 w Londynie;
delimitacje z drobnymi poprawkami z ChRL 1960 i 1964 z Pakistanem Wsch. (obecnie Bangla Desz). Język oficjalny birmański. Waluta: kiat = 
=100 pia. święto nar. 41, dzień proklamowania niepodległości 1948.
Stosunki międzynar.: do 1886 niezależne państwo feudalne, okupowane przez W. Brytanię i integrowane do 1937 jako prowincja Indii; 1937-
1941 autonomiczny statut w systemie kolonialnym W. Brytanii; 1941-1945 okupowana przez Japonię;
411948 uzyskała niepodległość na mocy londyńskiego Traktatu z W. Brytanią podp. 17X1947, ratyfikowanego l O XII 1947.
Od 19 IV 1948 czł. ONZ i Wszystkich org. wy-specjal. ONZ; czł. Planu Kolombo; szefowie państwa złożyli wizytę w ONZ: U Nu 6 VII 1955, 
gen. Ne Win l O VII 1966; birmański mąż stanu U Thant był Sekr. Gen. ONZ 1961-1971; w okresie marzec 1953-październik 1954 B. oskarżała 
w ONZ Tajwan o utrzymywanie zbrojnych oddziałów na jej granicy z ChRL i prowadzenie aktów agresji przeciwko ChRL; w rezultacie nastąpiła 
w październiku 1954 ewakuacja ok. 7 tyś. Chińczyków z B. na Tajwan; 1960 B. podp. układ o przyjaźni i nieagresji oraz porozumienie graniczne 
z ChRL. Również 1960 B. uregulowała granicę z Indiami.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan, Australia, Bangla Desz, Belgia, Cejlon, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Holandia, India, Indonezja, Izrael, Japonia, 
Jugosławia, Kambodża, Laos, Malezja, Mongolia, Nepal, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rumunia, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Węgry, Wiochy, W. Brytania, ZSRR.
D. WOODMAN The Making of Burma, London 1962; F. N. TBAGER Burma: from Kingdom to Republic, London 1966;
W. S. KOTLAROW SS^A i Birma. Amierikanskaia stratiegiia i polilika, Moskwa 1970, s. 247; The Statesman's Year Book 1972-1973, London 1972, s. 797-802; The Europa Year Book 1972. A 
Worid Survey, London 1972, Vol. II, s. 219-230.
BIS, ang. Bank for International Settiements, —>-
Bank Rozrachunków Międzynarodowych; franc. BRL
BISKUPSTWA -» Diecezje i biskupstwa. •    392
BISMARCKA ARCHIPELAG (ang. Bismarck Archipelago, franc. Archipel de Bismarck, hiszp. Archiptółago de Bismarck, roś. Archipiełag 
Bis-marka), nazwa kolonii niem. 1884-1914 na O. Spokojnym, od maja 1921 stanowiącej część australijskiego terytorium powierniczego •-> 
Nowa Gwinea Australijska (wyspy: Nowa Brytania, Nowa Irlandia, grupy Wysp: Wyspy Admiralicji, Mus-
r-lU, VitU).
•    393
BIURO EUROPEJSKIE ONZ (ang. UN Euro-pean Office, franc. Office europeen de 1'ONU, hiszp. Oficina Europea de la ONU, roś. Jewro-
piejskoje biuro OON), nazwa oficjalna od 1946 eur. siedziby ONZ w Pałacu Narodów w Genewie.
•    394
BIURO HANDLOWE REPUBLIK AMERYKAŃSKICH (ang. Commercial Bureau of the American Republics, franc. Bureau Commercial 
des Republiques Americaines, hiszp. Oficina Com-ercial de las Republicas Americanas, roś. Torgo-woje biuro amierikanskich riespublik), nazwa 
pierwszej panamer. organizacji, powołanej do życia przez I Międzynar. Konferencję Amer. 1889/1890, z siedzibą w Waszyngtonie; zmieniło 
nazwę 1902 na Biuro Międzynar. Republik Amer., które w 1910 przekształciło się w -> Unię Pan-amerykańską.
•    395
BIURO INFORMACYJNE NZ (ang. UN Office of Information, franc. Office d'information de 1'ONU, hiszp. Oficina de Infonnacion de las NU, 
roś. Informacyonnoje biuro ON), zał. 1940 w Nowym Jorku instytucja propagująca sojusznicze cele wojenne -> Narodów Zjednoczonych, 
początkowo nazwana Inter-Allied Information Center, od 111942 do jesieni 1945 pod nową nazwą, W ostatnim roku Biuro koncentrowało się na 
pracach przygotowawczych powołania do życia ONZ i stało się jej pierwszym organem propagandowym; integrowane przez ONZ 1946 pod 
nazwą Biuro Informacji Publicznej ONZ, UN Office of Public Information.
BIURO INFORMACYJNE PARTO KOMUNISTYCZNYCH -> INFORMBIURO.
•    396
BIURO MIĘDZYAMERYKAŃSKIE (ang. Office of Interamerican Affairs, franc. Bureau des Af-faires Interamericaines, hiszp. Oficina de 
Asuntos Interamericanos, roś. Biuro mieżamierikanskich dieł), nazwa instytucji rządu USA 1940-46; miała zadanie rozwijania handlu 
międzyamer. pod kątem zagwarantowania surowców ważnych strategicznie oraz rozwijania ośrodków prasowych, radiowych, filmowych itp. w 
Ameryce Lać. pod kątem propagowania racji USA; zlikwidowana po II wojnie świat.; funkcje jej przejął podsekretarz stanu d/s Ameryki 
Łacińskiej w Departamencie Stanu.
•    397
BIURO   MIĘDZYNARODOWE   EDUKACJI (ang. International Bureau of Education IBE, franc. Bureau international d'education BIE, 
hiszp. Oficina Internacional de Educación, roś. Mieżdu-narodnoje biuro obrazowania), zał. 1925 w Genewie jako organizacja pozarządowa, 
została przekształcona w lipcu 1929 w organizację międzyrządową; w styczniu 1969 inkorporowane przez UNESCO. Organem gł. jest Rada, 
złożona z przedstawicieli 21 państw, wybieranych co 2 lata przez konferencję generalną UNESCO. Funkcje: organizuje międzynar. konferencje 
d/s Edukacji Publicznej, International Conference on Public Education (34 do 1973); organizuje w 38 państwach Stałe Międzynar. Wystawy 
Edukacyj-

103
Bliski i Środkowy Wschód i ONZ 403
ne, Pennanent International Exhibition on Edu-cation; prowadzi w Genewie Międzynar. Bibliotekę Edukacji, International Education Library, 
posiada 70 tyś. tomów i otrzymuje ok. 700 czasopism. Siedziba: Palais Wilson, Genewa. Publ. International Yearbook of  Education (Vol. 
XXXIII w 1972) oraz kwartalnik Educational Documentation and Information. Poza tym jest wydawcą czasopism UNESCO: Bulletin for Lib-
raries, Copyright Bulletin, Impact of Science on Society, International Social Science Journal, Mu-seum, Prospect m Education, UNESCO 
Chronicie i UNESCO Courrier.
Europa Yearbook 1972. A Worid Survey, London 1972, vol. I, s. 62-63.
•    398
BIURO  MIĘDZYNARODOWE  ONZ  DLA STWIERDZANIA ZGONÓW (ang. UN International Office for Death Certificates, franc. 
Bureau International de 1'ONU de Declaration des Deces, hiszp. Oficina Internacional de la ONU para las Partidas de Defunción, roś. Mież-
dunarodnoje biuro OON dla potwierżdienija kon-czin), instytucja powołana przez Zgr. Og. NZ, powstała 1952, z zadaniem stwierdzenia -» zgo-
nów osób zaginionych w czasie wojny, przesiedleń czy katastrof żywiołowych. Siedziba: Sekretariat ONZ, Nowy Jork.
Conference des Nalions Unieś sur la declaration de deces de personnes disparues, UN, New York 1950 s. 14 (w jfi. ang., franc. i hiszp.).
•    399
BIURO   MIĘDZYNARODOWE   REPUBLIK AMERYKAŃSKICH (ang. International Bureau of American Republics; franc. Bureau 
intematio-nal des Republiques Americaines; hiszp. Oficina Internacional de las Republicas Americanas, roś. Mieżdunarodnoje biuro 
amierikanskich riespub-lik), istniało 1902-10, jako sukcesor Biura Handlowego Rep. Amer. oraz prekursor —s- Unii Panamerykańskiej.
•    400
BIZONIA (ang. Bi-Zone, franc. Bizone, hiszp. Bizona, roś. Bizonija), dwustrefa, nazwa 1947-1949 dla połączonych 29 V 1947 stref okupacyj-
nych —r Niemiec—amer. i ang.—w ramach przygotowań do utworzenia odrębnego o kapita-list. charakterze państwa zachodnioniem. Organem 
B. była Niem. Rada Gospodarcza, której zadaniem było przygotowanie aparatu ustawodawczego rządowego, w jaki Rada została przekształcona 9 
II 1948 decyzją USA i W. Brytanii. Kolejnym etapem była w 1948 —>- Trizonia, przekształcona w 1949 w Niemiecką Republikę Federalną. E. 
OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Daty, fakty, komentarze, Warszawa 1951.
•    401
BLACK POWER [ang.; 'czarna siła'], termin początkowo wewnętrznoamer., powstały w czerwcu 1966 w stanie Missisipi, w czasie marszu 
Murzynów (autorem hasła B.P. był przywódca Studenckiego Komitetu Koordynacji Biernego 0-poru,  Non-Violent  Coordinating  Committee 
(SNCC), Stokely Carmichel). W czasie XIX Igrzysk Olimpijskich zwycięzcy z drużyny USA, będący rzecznikami B.P. pozdrawiali stadion czar-
ną rękawicą, co spowodowało wykluczenie ich z Igrzysk. W sierpniu 1969 ogólnokrajowa konferencja zwolenników B.P. ogłosiła program utwo-
rzenia w obrębie USA „odrębnej, wolnej i niezależnej" Rep. Nowej Afryki, New Africa Republic. mającej objąć 5 stanów Missisipi, Luizjanę, 
Georgię, Alabamę i Karolinę Pd., o pow. 615,9 tyś. km2 z 16,1 min ludn. 1970.
Dokumentacja prasowa 1966/522C i 1969/826B.
•    402
BLISKI I ŚRODKOWY WSCHÓD (ang. Near and Middłe East, franc. Proćhe et Moyen Orient, hiszp. Cercano y Medio Oriente, roś. Bliźnij i 
sriednij Wostok), terminy międzynar., niejednoznaczne; w terminologii bryt. „Near East" jest. pojęciem hist., obejmującym dawne afryk.-arab. 
terytoria   imperium   osmańskiego,   natomiast „Middłe East" obejmuje Libię, Sudan, Egipt, Płw. Arabski, Iran i Turcję.
O pozycji międzynar. Bliskiego Wschodu w 2 pot. XX w. zdecydowała nafta, której zasoby w 1939 szacowano na 16,6'r/i) zasobów świat. W 
1950 odkryto na Bliskim Wschodzie najwięcej pól naftowych, nadających się do eksploatacji;
rezerwy ropy wzrosły do 58,8'yo zasobów świat., a wraz z Libią na 62,8^/c. Znaczenie Bliskiego Wschodu rosto w tej sytuacji wraz ze świat, pro-
dukcją ropy naftowej i rosnącym zapotrzebowaniem na nią. Produkcja świat, bowiem w tym czasie wzrosła z 4,2 mld. t. do 86,5 mld. t. i od-
powiednio procentowo udział w niej Bliskiego Wschodu, gdzie koszty wydobycia okazały się najniższe, a polityka —•• OPEC zapewniła pań-
stwom Bliskiego Wschodu rosnące z roku na rok zyski i uzależnianie się państw Europy Zach., a także stopniowo — USA, co znalazło swój wy-
raz w czasie konfliktu bliskowschodniego jesienią 1973, a następnie w —> kryzysie energetycznym 1973/74. Od czerwca 1973 działa przy 
Radzie Bezp. ONZ specjalna komisja d/s Bliskiego Wschodu. W kwietniu odbyła się Nadzwyczajna Sesja Zgr. Og. NZ poświęcona w dużym 
stopniu problemom nafty na B. i Ś.W.
The Middle East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 3-136; J. PRIMAKOW Międzynarodowe aspekty konfliktu bliskowschodniego, w: Sprawy międzynarodowe, 1972, nr 7-8;
J. C. HUREWITZ Diplomacy in the Near and Middle East. Documentary Record, Vis II, London 1956; Y. SHIMONIN, E. LEYINE, Edit. Political Dlćtionary of the Middle East in the Twentieth 
Century, London 1972; L. PASTUSIAK Problem blisko-wschodni w dyplomacji Światowej, Warszawa 1973.
•    403
BLISKI I ŚRODKOWY WSCHÓD I ONZ (ang. Near and Middłe East and UN, franc. Proćhe et Moyen Orient et 1'ONU, hiszp. Cercano y 
Medio Oriente y la ONU, roś. Bliźnij i Sriednij Wostok i OON), w ONZ nazwa „Bliski i Środkowy Wschód" obejmuje następujące państwa:
Arabia Saudyjska, Cypr, Egipt, Irak, Iran, Izrael, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Sudan, Syna i Zjedn. Emiraty Arab. 
Jest to obszar szeregu konfliktów i sporów, przedmiot debat i mediacji w ONZ, jak konflikt Francji i W. Brytani z Syrią i Libanem 1946; podział 
—>• Palestyny; wojny izraelsko-arab. 1948, 1956, 1967, 1973; problem arab. —r uchodźców; konflikt an-glo-irański 1951; konflikt z powodu —
> Sueskiego Kanału 1956; konflikt syryjsko-turecki 1957; spór między W. Brytanią i Omanem 1957-1967; interwencja .zbrojna W. Brytanii w 
Jordanii 1958;
interwencja zbrojna USA w Libanie 1958; konflikt Iraku z Kuwejtem 1961; interwencja zbroj-

404 Blitzkrieg
104
na Arabii Saudyjskiej i Egiptu w Jemenie 1963/ /64; konflikt W. Brytanii z ludnością Adenu 1963-1967; konflikt Jordanii z Irakiem 1970/71;
graniczne starcia iracko-irańskie 1974. Wszystkie w.w. państwa regionu są członkami ONZ. 25 V 1950 rządy Francji, W. Brytanii i USA złożyły 
trójstronną deklarację zobowiązującą je do natychmiastowej interwencji zbrojnej w przypadku naruszenia przez którąkolwiek ze stron zawieszenia 
broni między Izraelem a państwami arab. Deklarację tę anulowała agresja Izraela wspólnie z Francją i W. Brytanią na Egipt w październiku 1956. 
Po ponownej agresji Izraela w czerwcu 1967 prawie wszystkie państwa arab. regionu zerwały stosunki z W. Brytanią, USA i NRF za poparcie 
udzielone Izraelowi. W 1971 rozpoczęły się pierwsze kontakty dyplomat. mające na celu normalizację stosunków tych państw z państwami arab. 
W sprawie konfliktu izraelsko-arab. na Bliskim Wschodzie Rada Bezpieczeństwa i Zgr. Og. NZ przyjęły szereg rezolucji (->• „Izraelska rezolu-
cja"). Od listopada 1973 na B.W. znajdują się doraźne siły zbrojne ONZ, działające w oparciu o Rez. 340/73 Rady Bezp. ONZ w związku z kon-
fliktem izraelsko-arabskim podjęła w 1973 szereg akcji pokojowych, w związku z czym Sekretarz Generalny ONZ Kurt Waldheim odwiedził 
Syrię, Liban, Izrael, Egipt i Jordanię 27VIII-4IX1973. W 1959 ECOSOC podjął nieudaną próbę utworzenia Komisji Ekonomiczno-Socjalnej ONZ 
dla Bliskiego i Środkowego Wschodu.
ECOSOC ogłosił w 1955: Economic Developments in the Middle East, Vol. I 1945-1954, następne tomy co 2 lata;
F. L. HUILLIER Le Moyen Orient Contemporain 1945-1958, Bibliographie, Paris 1959, s. 230T Struny Bliinieso i Sriedniego Wostoka, Kratki] politiczesko-ekonomiczeskii sprawoczntk, Moskwa 
1964, s. 204; Synopses of UN Cases, New York 1966, s. 76; D. E. TUOANOWA Mieidunarodnyje otnoszenija na Blii-niem i Sriedmem Wostokie, Moskwa 1967, s. 296; K. H. KARPAT ed. Political 
and Sociat Tought in the Contemporary Middle East, New York 1968, s. 397; The Middle East and North Africa 1972-73, A Survey and Directory, London 1972, s. 931.
•    404
BLITZKMEG [niem.; "wojna błyskawiczna'], termin międzynar.—określenie doktryny wojennej realizowanej przez hitlerowskie Niemcy w 
początkowych kampaniach II wojny świat. Doktryna ta .zakładała, że w ramach ->• wojny totalnej istnieje konieczność błyskawicznych 
rozstrzygnięć osiąganych przez zmasowane i niespodziewane uderzenie siłami powietrznymi i. wojskami pancernymi:
koncepcja b. zapewniła III Rzeszy sukcesy jedynie w początkowym okresie wojny, całkowicie zawiodła w warunkach wyrównania stosunku sił i 
wygaśnięcia czynnika zaskoczenia (od bitwy pod Moskwą). Teoretyczną podstawą doktryny były koncepcje wysuwane przez: włoskiego gen. G. 
Douheta (wojnę prowadzi lotnictwo), bryt. gen. J. F, Ch. Fullera (trzonem armii wojska pancerne wsparte lotnictwem) i niem. gen. E. Ludendorffa 
(totalne prowadzenie wojny).
E. LUDENDORFP Der totate Krteg, Berlin 1935; G. POSTĘP. roto/er Kries und Blitdcrie^ Berlin 1967, s. 256.
•    405
BLOKADA (ang. Blockade, franc. Blocus, hiszp. Bloqueo, roś. Blokada, niem. Blockade), termin międzynar. — zamknięcie dostępu do jakiegoś 
państwa lub odcięcie go od łączności komunikacyjnej ze światem, celem pokojowego lub wojennego wymuszenia przyjęcia postawionych mu 
warunków, względnie celem spowodowania załamania się gosp. systemu i doprowadzenia do upadku rządu. Instrument ->• interwencji. B. 
pokojowa polega na umieszczeniu przed portami drugiego państwa okrętów wojennych i patrolowaniu wybrzeży; np. zastosowana przez USA w 
stosunku do Kuby w 1961. B. wojenna łączy się z reguły z zaminowaniem wód terytorialnych drugiego państwa i obstrzałem z okrętów wybrzeża; 
np. zastosowana przez USA 1972 w stosunku do Wietnamskiej Dem. Republiki.
Pierwszym międzynar. aktem, wymieniającym b. jest Deklaracja dot. Prawa Morskiego, Declara-tion Respecting Maritime Law, podp. 16 IV 
1856 przez sygnatariuszy Traktatu Paryskiego, który zakończył wojnę krymską (1853-56). W Deklaracji p. 4 ustafa zasadę:
,,Blokada aby była wiążąca musi być skuteczna, to znaczy dysponować dostatecznymi sitami, aby zagrodzić dostęp nieprzyjacielowi do wybrzeża".
Drugim aktem jest Deklaracja dot. Praw Wojny Morskiej, Declaration concerning The Laws of Naval War, podp. 26 II 1909 w Londynie przez 
Austro-Węgry, Francję, Hiszpanie, Holandię, Japonię, Niemcy, Rosję, USA, W. Brytanię i Włochy, której rozdz. l (art. 1-21) ustala zasady 
„blokady w czasie wojny", „Blockade in time of War".
Blokada pokojowa morska czy lądowa, jeśli nie wynika z sankcji międzynar. jest aktem agresji sprzecznym ze współczesnym prawem międzynar. 
Również aktem interwencyjnym jest b. gospodarcza, mająca na celu doprowadzenie do ekon. załamania się danego państwa, zazwyczaj wspierana 
przez tzw. b. niewidoczną („inyisible blockade"), polegającą na zmowie wielkich banków nieudzielania kredytów i utrudniania międzynar. trans-
akcji finansowych. W 1971-73 b. gospodarcza i b. „niewidoczna" zastosowana'została w stosunku do
-» Chile.
A. HOGAN Pacific Blockade, London 1908; H. FALCKE Le blocus pacifiaue. Paris 1919; A. H. WASHBARN The Legality of the Pacific Blockade, w: Columbia Law Reviev 21/1921;
E. TARLE Le blocus continental et le royaum d'Italie, Paris 1928; B. DE JOUYENEL Napoleon et 1'economie dlrigee. Le blocus continental, Paris 1942; L. GABRIEL-ROBINET Le blocus a travers 
1'histoire, Paris 1943; S. E. D. ROWSON Modern Blockades, some legal aspects, w: The British Yearbook of Inl. Law 1946; C. G. FENWICK The Quarantlne against Cuba, Legat or Illegat? w: 
American lournal of International Law, July 1963; A. L. KOI.ODKIN Morskaja blokada i sowriemien-noje prawo, „Sowietskoje gosudarstwo f prawo" 1963/64;
G. GRABOWSKA Blokada pokojowa — zagadnienia mifdzyna-rodowo-prawne, ,,Prace z Nauk Politycznych", Kraków, 2/1971, s. 49/61; The Laws of armed Conflicts, edits.:
D. Schindler, J. Toman, Leiden 1973, s. 567-570 i 623-627.
•    406
BLOKI MILITARNE (ang. Military blocs, franc. Blocs militaires, hiszp. Bloques militares, roś. Wojennyje błoki), termin międzynar. powstały 
po II wojnie świat, na określenie tworzonych z inicjatywy USA w 1949-55 paktów (bloków) wojsk. państw kapitalist. (NATO, ANZUS, SEATO i 
CENTO) skierowanych przeciwko państwom socjalist. W Europie polityka mocarstw zach. militaryzacji NRP i przyjęcie jej do NATO (8 V 1955) 
skłoniła państwa Europy środkowowsch. do utworzenia Układu Warszawskiego, paktu obronnego państw socjalist. zawartego 14 VI 955. Reakcją 
na politykę USA tworzenia b.m. było zadeklarowanie się szeregu krajów jako —>• państwa nie-

105
Bogactwa naturalne i zasoby świata 411
zaangażowane oraz wycofanie się w 1966 Francji z militarnych instytucji NATO.
•    607
BŁĘKITNA WSTĘGA ATLANTYKU (ang. At-lantic Blue Band, franc. Bandę bieu de 1'Atlanti-que, hiszp. Banda Azul del Atlantico, roś. Go-
łubaja lenta Atłanticzeskogo okieana) międzynar. nagroda honorowa przyznawana od 1938 statkom o napędzie motorowym, przepływającym z 
największą średnią szybkością Atlantyk po jednej z pięciu tras łączących pn. i pd. Europę z USA i Kanadą. Zgodnie z regulaminem nagrody, 
przyznawanej przez specjalny komitet międzynar. jest ona nagrodą przechodnią, przekazywaną w momencie pobicia rekordu szybkości przez inny 
statek. Pierwszym statkiem motorowym, który przepłynął Atlantyk w ciągu 29 dni i 4 godzin był amer. parowiec „Savannah" w maju 1819, 
płynąc z Savannah do Liverpoolu; drugim—bryt. „Great Western" w kwietniu 1838, w ciągu 15 dni. Odtąd b.w.a. przyznana została 45 razy do 
1970. W kategorii statków pasażerskich rekord od 1952 posiada „United States", który przebył trasę Am-brose Lt— Bishop's Rock w 3 dni 12 
godz. 12 min., w kategorii frachtowców od 1962 „Ame-rican Challenger" na tej samej trasie, w 4 dni 20 godz. 50 min. BŁYSKAWICZNA 
WOJNA -> Blitzkrieg.
•    408
BODEŃSKIE JEZIORO (ang. Constance Lakę, franc. Lać de Constance, hiszp. Lago de Constan-za, roś. Bodenskoje oziero, niem. Bodensee), 
jezioro na pograniczu Austrii," Szwajcarii i NRP;
pow. 538,5 km2, dł. 63,5 km, szer. do 14 km;
przedmiot umów międzynar.: między Badenią i Szwajcarią z 20/31 X 1854; między Rzeszą i Szwajcarią z 28 IV 1878; z 24 VI 1879; umowy 
uznane przez NRF 1949, za dalej obowiązujące. W czasie dwóch wojen świat. Rzesza wyznaczyła linię w poprzek jeziora patrolowaną przez siły 
zbrojne.
O. NIEDERHAUSEN Die Hoheitsrechte om Bodensee, 1941;
B. SCHUSTER Die Entwicklung der HoheitsverhSlMsse am Bodensee seit dem DreissigjShrigen Krtege unter besonderen BerUcksichtigung der Fischerel, 1951; K. VON BATER EHREN-BERO Żur 
Trasę der Boheitsgremen am Bodensee, w: Die Sf-fentliche Verwatlung nr 10, 1957; R. BAUER Bodensee, w:
Stnipp-Schlochauer WBrterbuch ileś YBIkerrechts, Berlin 1960, Bd. l, s. 217-219.
•    409
BOEING, Boeing Airplane Co., największe przedsiębiorstwo USA przemysłu lotn. cywilnego i wojsk., zał. 1915 w Seattie, Waszyngton. W 
1934 przejęło zakłady United Aircraft w Rentón i Transport Corporation w Wichita. B. związany jest finansowo z -> First National City Bank. 
Założycielem był amer. konstruktor lotn. William E. Boeing (1881-1956), twórca samolotów pasażerskich typu B 707, B 720, B 727 i wojsk, 
(bombowca B 17 Flying Fortress z 1937/39, B 29 Superfortress z 1942, B 47 Strato jet z 1947, B 52 Stratofortress z 1952/54), oraz rakiet: 
Minuteman, Saturn i in. W 1969 rozpoczęto budowę -»• Jumbo Jets B 747. Prace nad samolotem komunikacyjnym naddźwię-kowym, który miał 
być oddany do eksploatacji 1980, zawieszono decyzją Kongresu w trosce o ochronę środowiska.
•   410
BOERS [hol.; 'chłopil, nazwa przyjęta powszechnie w XIX w. dla kolonistów pochodzenia hol.
osiadłych w XVII w. w Afryce Pd., którzy wspierani w XIX -w. przez kolonistów bryt. utworzyli w. drugiej poi. XIX w. republiki Transwal i 
Orania, a 1899-1902 prowadzili wojnę z W. Brytanią, tzw. wojnę burską, zakończoną przyjęciem zwierzchnictwa W. Brytanii. W XX w. przyjęli 
nazwę Afrykanerów i utworzyli opartą na zasadzie -> apartheidu rasistowską -> Republikę Pd. Afryki.
Angielsko-bwska wojna, w. Mola encyklopedia wojskowa t. l, s. 34, Warszawa 1967.
•    411
BOGACTWA NATURALNE I ZASOBY ŚWIATA (ang. Natural Richesses and Worid Resour-ces, franc. Richesses naturelles et ressources 
mon-diales, hiszp. Riquezas naturales y recursos mun-diales, roś. Prirodnyje bogatstwa i mirowyje rie-sursy) termin międzynar., przedmiot prawa 
międzynar. Jednym z polit. osiągnięć ONZ było proklamowanie nieprzerwanej suwerenności ludów i narodów nad swymi bogactwami 
naturalnymi, wynikającej z prawa tych narodów do —> samostanowienia. Po raz pierwszy problem ten był debetowany 121 i 21 XII 1952 w Zgr. 
Og. NZ i przedmiotem Rez. 523/Yl i 626/VII; a także tegoż roku w Komisji Praw Człowieka w związku z przygotowywaniem projektu Paktów 
Międzynar. Praw Człowieka. Dwie pierwsze sugestie Komisji zostały opracowane 1954 i 1955; trzecia przedłożona ECOSOC w 1955. Opozycja 
zachodnich W. Mocarstw i innych państw kolonialnych zahamowała prace do 12X111958, kiedy Zgr. Og. NZ, Rez. 1314/XIV, postanowiło po-
wołać Komisję specjalną z zadaniem zbadania prawnych aspektów „prawa ludów i narodów do permanentnej suwerenności nad swymi bo-
gactwami i zasobami naturalnymi". Komisja, złożona z przedstawicieli Afganistanu, Chile, Filipin, Gwatemali, Holandii, Szwecji, USA, ŻRĄ i 
ZSRR obradowała trzykrotnie: w maju 1959, w lutym-marcu 1960 i w maju 1961. Zgr. Og. NZ 15 Xn 1960, Rez. 1515/XV, zaleciło respek-
towanie suwerennego prawa wszystkich państw do zarządzania swymi bogactwami naturalnymi. Komisja opracowała i aprobowała, 1961, Rezo-
lucję Podstawową (Basie Resolution), której art. 4 uzasadniał —»• nacjonalizację, wywłaszczenie lub rekwizycję w interesie publ. To 
opracowanie Komisji stało się treścią Rez. 1803/XVn Zgr. Og. NZ, uchwalonej 14X111962. Komisja jednak dalej rozpatrywała, już szczegółowo 
aspekty problemu i w 1964 przekazała Radzie ECOSOC rozważania o stopniu udziału kompanii zagr. w eksploatacji niektórych bogactw 
naturalnych. Rada przekazała raport Zgr. Og. NZ, które 1965 odroczyło dalsze studiowanie problemu. W listopadzie 1966 Drugi Komitet 
Zgromadzenia Ogólnego do spraw Ekonomicznych i Finansowych, zaaprobował rezolucję, przedłożoną przez Boliwię, Ekwador, Meksyk i 
Panamę o prawach suwerennych państw do swych bogactw naturalnych Argentyna i USA wstrzymały się od głosu, ponieważ jeden z punktów 
rezolucji zalecał „zabezpieczenie i zwiększanie udziału państw, szczególnie rozwijających się, w administracji przedsiębiorstw pracujących 
wyłącznie lub częściowo w oparciu o kapitały zagraniczne". Zdaniem przedstawiciela USA takie zalecenia „nie dopo-

412 Bojkot
106
mogą poprawie interesów państw rozwijających się". W lipcu 1967 ECOSOC powołał Komitet specjalny, złożony z przedstawicieli Argentyny, 
Bułgarii, Czechosłowacji, Egiptu, Filipin, Francji, Gwatemali, Holandii, Indii, Iraku, Kamerunu, Kanady, Meksyku, Pakistanu, Peru, Sierra 
Leone, Tanzanii, Togo, USA, Wenezueli i ZSRR, z zadaniem podjęcia programu pięcioletnich studiów nad stanem b.n. i z.ś. oraz rozwojem ich 
eksploatacji pod kątem wykorzystania nowoczesnej technologii. Komisja rozpoczęła swe prace we wrześniu 1967 i odtąd co roku przedkładała 
Radzie ECOSOC sprawozdania. W marcu 1971 rozpoczęła z kolei działalność pierwsza stała Komisja Bogactw Naturalnych NZ złożona z 
przedstawicieli 38 państw (m.in. Polski), z zadaniem wypracowywania wytycznych dla ECOSOC w dziedzinie wykorzystania bogactw 
naturalnych w krajach rozwijających się. Na I Sesji Komisji zaznaczyły się dwie tendencje: zachodnich mocarstw do skoncentrowania się 
wyłącznie na problemach techn. i państw socjalist. wspólnie z państwami rozwijającymi się do objęcia problematyki ekon.-społecznej, a więc do 
zabezpieczania suwerenności państwa nad bogactwami naturalnymi. Według opinii jednego z delegatów: „Klucze do naszych bogactw znajdują 
się w rękach krajów technicznie wysoko rozwiniętych i dlatego one narzucają warunki poszukiwań i eksploatacji. Chodzi więc o to, by dostęp do 
bogactw odbywał się nie drogą bilateralnych umów, ale poprzez Komisję ONZ, na warunkach przez nią ustalonych". Projekt utworzenia funduszu 
specjalnego nie, został przyjęty, natomiast powołana została grupa robocza, która wiosną 1972 przedłożyła projekt struktury administracyjno-
prawnej Komisji bogactw naturalnych. Z inicjatywy Algierii sprawie b.n. poświęcona była Sesja Nadzwyczajna Zgr. Og. NZ w kwietniu 1974 w 
związku ze świat. -> kryzysem energetycznym.
J. N. HYDE Permanent sovereisnty mer natura! wealth and resources, w: American Journal of International Law 1956, nr 50; H. H. BENETT Consemacion de Suelos, Mexico 1964, ». 348; A. O. 
HERRERA Los Recursos Minerales de Amertca Latina, Buenos Aires 1965, s. 127; S. W. MICHAJŁOW Ekonomika Mirowogo okieana, Moskwa 1966, s. 272; E. W. ZIM-MERMANN Ititroduclion a 
los Recursos Mundlales, Barcelona 1968, s. 257; UN Monthly Chronicie 1971/1972; O. C. HER-FINDAHL Los recursos naturales en el desarrollo económico, Mexico 1970, s. 296; Zasoby a 
współpraca międzynarodowa, Warszawa 1970, s. 358; A. JAROSZYŃSKI Ochrona prawna zasobów naturalnych w PRL, Warszawa 1972, s. 233.
BOGOCKI PAKT -> Pakt Bogoty 1948.
412
BOJKOT (ang. Boycott, franc. Boycottage, hiszp. Boicot, roś. Bojkot), termin międzynar.—wykluczenie człowieka, grupy ludzi, kraju czy 
państwa zorganizowaną akcją od udziału w życiu społ., międzynar. lub z jednej jego części gałęzi, np. w handlu międzynar., pierwszy b. wystąpił 
1880 w Islandii, gdy dzierżawcy ziem majątku' zarządzanego przez Ch. C. Boycotta zerwali z nim wszelkie stosunki zawodowe i towarzyskie. B. 
jest stosowany współcześnie w krajach kapitalist:
1) w walce ekon. między przedsiębiorstwami;
2) w dziedzinie pracy zależnej — w formie odmowy zatrudnienia pewnych pracowników. B. jest stosowany także w stosunkach międzynar.—jako 
broń w walce ekon. i polit.; stosowany dla celów obronnych (np. b. okupanta) jak i dla celów a-gresywnych (np. b. ekon. państw kapitalist. w
stosunku do Rosji Radź. po I wojnie światowej).
S. P. SEFERIADES Reflexions sur le Boycottage en Droil Inter-national, Paris 1912; E. CLARK Boycotts and Peace. A report by Committee on Economic Sanctions, London 1932; S. MAT-SUMOTO 
The Historical Deyelopment of Chinese Boycolt (1834-1925). London 1933; S. JENZOWSKI Die chinesisch-japa-nischen BoykottfaUe als vSlkerrechtliches Problem, Berlin 1939; W. J. LAMBERS 
Das Ostembargo, w: Dokumente 1956, nr 21; H. LAUTEKPACHT Boycott in International Retations, w: The BrIUsh Yearbook o f International Law 1933.
•    413
BOJOWNICY O WOLNOŚĆ AFRYKI POŁUDNIOWEJ I TERYTORIÓW KOLONIALNYCH
(ang. Freedom Fighters in Southern Africa and in Colonial Territories, franc. Combattants de la li-bertę en Afrique australe et dans les territoires 
coloniaux, hiszp. Combatientes por la libertad del Africa Meridional y de los territorios colo-niales; roś. Bojcy za swobodu Jużnoj Afriki i ko-
lonialnych tierritorij), termin międzynar., wprowadzony oficjalnie 1968 do nomenklatury ONZ, Rez. 2446/XXIII Żgr. Og. NZ, stanowiący mo-
raino-polit. uznanie walki narodowowyzwoleńczej prowadzonej w koloniach.
•    414
BOKSERÓW POWSTANIE (ang. Boxer Rebell-ion, franc. Rćyolution des Boxeurs, hiszp. Re-belion de boxeadores, roś. Boksierskoje wossta-
nije), nazwa antyimperialist. powstania w Chinach przeciw panoszeniu się cudzoziemców 1899/1900, szczególnie Niemców i Japończyków; 
zorganizowane przez tajną organizację I-ho-ctlan (pięść w imię pokoju i sprawiedliwości); zmiażdżone wspólnymi siłami zbrojnymi ameryk., 
bryt., franc., jap. i niem.; zakończone upokarzającym Chiny protokołem końcowym zawartym w Pekinie 7 IX 1901 przez Austro-Węgry, Belgię, 
Francję, Hiszpanię, Holandię, Japonię, Niemcy, Rosję, USA, Włochy i W. Brytanię; Chiny zgodziły się art. l na wysłanie do Niemiec delegacji 
pokutniczej i -wystawienie pomnika zamordowanemu niem. posłowi baronowi von Ketteler z odpowiednim napisem; art. 2 na ukaranie 
przywódców powstania; art. 3 na wypłacenie wysokich odszkodowań Francji, Japonii, Niemcom, Rosji, USA i W. Brytanii, a także na zakazanie 
wstępu Chińczykom do dzielnic ambasad.
P. H. CŁEMENTS Ań outline of the Politics and Dtplomacy of China and the Powers 1894-1902, New York 1915; H. CŁEMENTS The Boxer Rebellion, London 1915; W. M. MALLOT Treaties, 
Conventions, International Acts, Protocols and Ag-reements between the USA and other Powers, t. 1-4 Washing-ton 1923/38, t. l.
•    415
BOLIWIA (ang. Bolivia; franc. Bolivie; hiszp. Bolivia; roś. Boliwija), Republika Boliwii, Re-publica de Bolivia, państwo w Ameryce Pd., czi. 
ONZ. Pow. 'l 098,6 tyś. km2, 5 190 tyś. mieszk. (1972); wg spisów: 1831 —.1 088 tyś., 1854—2326 tyś., 1882—1172 tyś., 1900—1766 tyś., 
1950— 3019 tyś., 1970—4 931 tyś. mieszk.; stoi. konstytucyjna (siedziba parlamentu) Sucre (85 tyś. mieszk., 1970), stoi. faktyczna (siedziba 
rządu) La Paź (562 tyś. mieszk., 1970); graniczy z Chile, Peru, Brazylią, Paragwajem i Argentyną; z Brazylią granice ustalano dwukrotnie: 
traktatem z 27 III 1867, który przyznał Boliwii sporny region Acrc o pow. ok. 193 tyś. km8 oraz tzw. Traktatem Petropolis z 17X11903, którym 
Boliwia odstąpiła Acre prawie w całości (191 tyś. tan1). Traktat Petropolis został uzupełniony 29X111928

107
Bolszewizm 417
układem regulującym przynależność 13 wysepek na granicznej rzece Madeira, z Paragwajem— Traktatem Pokoju, Przyjaźni i Granic z 21 VI 
1938 oraz Protokołem Arbitrażowym z l O X 1938, z Chile—Traktatem Pokoju, Przyjaźni i Handlu z 20X1904, z Argentyną—traktatami z 1889 i 
1925; języki: oficjalny—hiszp., ludowy—qu-echua (34,4°/i)) oraz aymara (25,2<>/o); waluta peso boliwijskie = 10 centavos; święto nar. 6 VIII, 
rocznica proklamowania niepodległości 1825.
Stosunki międzynar.: od 1535 (inwazja Pizarra) do 1809 opór ludności przeciwko okupacyjnej administracji hiszp. oraz konflikty między admini-
stracją i oligarchią kolonialną a władzą monarszą w Madrycie; 6 VIII 1825 Zgromadzenie Reprezentantów Prowincji w Chuąuisaca proklamowało 
niezależną republikę p.n. Republica Boliya-ra; zmienioną wkrótce na obecną; 1836-1839 konfederacja peruwiańsko-boliwiańska; 1879-1883 
wojny z Chile, zakończone formalnie 1904 Traktatem' Pokoju; w czasie I wojny świat, (do 1917) B. była państwem neutralnym, następnie zerwała 
stosunki z III Rzeszą, z chwilą uczestnictwa USA w wojnie z Niemcami; czł. założyciel Ligi Narodów 1920-1939; 1928-1929 oraz 1932-1935 
prowadziła wojnę o -^ Grań Chaco z Paragwajem," zakończoną 1938 Traktatem Pokoju, wojna ta była przedmiotem obrad Rady Ligi Narodów;
1944 B. wypowiedziała wojnę III Rzeszy i Japonii.
Czł. założyciel ONZ od 24X1945 i czł. wszystkich org. wyspecJal. ONZ, z wyjątkiem GATT i IMCO; pręż. B. Victor Paź Estensoro złożył 
wizytę w siedzibie ONZ, przemawiając 25X1963 przed Zgr. Og. NZ; czł. założyciel OPA; od 12X111966 czł. ALALC z uprzywilejowanym sta-
tusem (Rez. ALALC: 171/CMI, 175/VI i 176/VI);
czł. Andyjskiej Korporacji Rozwoju; La Paź jest stałą siedzibą, ze względu na wysokość swego położenia nad poziom morza (ok. 3400 m) Rady 
Latynoamer. d/s Radiacji Kosmicznej i Fizycznej Przestrzeni Międzyplanetarnej (LARCFE, zał. 1958); 1961 B. zerwała stosunki dyplomat. z 
Chile i przedłożyła OPA swój spór o rzekę -> Lauca, w którym Rada OPA wypowiedziała się po stronie Chile, co spowodowało bojkot przez B. 
OPA do 2111965 (zwyjątkiem 26 VI 1964, kiedy pod naciskiem USA B. wzięła udział w posiedzeniu OPA poświęconym oskarżeniom Wenezueli 
przeciwko Kubie).
W 1967 rządy junty militarnej pręż. gen. R. Bar-rientosa i wiceprez. gen. L. Ovando, za których zgodą zamordowany został postępowy bohater
Ameryki Łacińskie] „Che" Guevara 8X1967 stały się przedmiotem międzynar. osądu. Od 23 III do 8X1967 organizacja narodowo-wyzwoleńcza 
pod nazwą Ejercito de Liberación Nacional de Bolivia zorganizowana i dowodzona przez „Che" Guevarę działała w strefie Nacaguacu; została 
rozbita 8X1967, kiedy jej dowódca, ranny, został wzięty do niewoli i zastrzelony 24 godz. później na rozkaz z La Paź w szkole podstawowej, w 
wiosce Higueros przez podoficera Sił Zbrojnych B. M. Teranę, na rozkaz przekazany mu przez płk. A. Seteicha i mjr. M. Ayoraa, którzy 
oświadczyli, że otrzymali rozkaz taki od pręż. R. Barrientosa i szefa sił zbrojnych gen. L. Ovanda. W sierpniu 1971 nastąpił kolejny prawicowy 
zamach stanu w B., określony przez „Washington Post" jako kolejna interwencja USA w sprawy wewnętrzne B.
W 1973/74 rząd B. wznowił swe roszczenia o dostęp do Pacyfiku w regionie pn. prowincji Chile, graniczących z Peru. W IV 1974 opowiedział się po stronie koncepcji chilijskiej junty utworzenia 
antykomunistycznej osi Santiago-La Paz-Brasilia. Stosunki dyplomat. (l I 1974): Algieria, Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Chile (zerwane 1961, wznowione de facto po 
faszystowskim zamachu stanu w Chile IX 1973, formalnie 15 III 1973), Dania, Egipt, Ekwador, Finlandia, Francja, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, 
Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Liban, Malta, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, 
Tajwan, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Węgry, Wenezuela, Włochy, W. Brytania, ZSRR.
Annuario Geogrdfico y Estatistico de la Republica de Bolivia 1950; łnforme de la Mission de Asistenca Tecnica de las NU a Bolivia 1950, New York 1951, s. 560; G. FRANKO-VITCH El 
Pensamento Boliyiano en el Siglo XX, Mexico DF 1956; CEPAL El Desarrollo Economico de Bolivia, Santiago de Chile 1958; M. LE FOY The Chaco Dispute and the League of Nations, New 
York 1961; A. URQUIDI El Feudalismo en America y la Reforma Agraria Boliyiana, Cochabamba 1966, s. 411; A. CANALES Mito y realidad de la indusfrialización Boliviana, Cochabamba 1966, 
s. 478; C. H. ZONDAG The Bo-liyian Economy 1952-1965. The Revolutlon and its Affermath, New York 1966, s. 262; R. F. ABADIE-AICARDIE Economia y Sociedad de Bolivia en el Siglo XX. El 
Antiguo Regimen, Montevideo 1967; J. D. BARTON A Short History of Bolivia, La Paź 1968; El Diano de „Che" Gueyarra, Prologo de Fidel Castro, La Habana 1968; W. GUTENBERG-TICHAUER 
Bibliografia Boliviana 1966. La Paź 1968, s. 240; D. SILSKI Nacjonalizacja Przemyślu i reformy rolne w Ameryce Łacińskiej, cz. III Boliwia, PISM Warszawa 1972, s. 59; R. DEB-RAY La 
Guerilla du Che, Paris 1974, s. 186: E. G. LABAKCA Chile w czerwieni. Warszawa 1974, s. 442.
•    416
BOLSZEWICY [roś., 'większość'], (ang. Boishe-viks, franc. Bolcheviks, hiszp. Bolcheviques, roś. Bolszewiki), termin międzynar. powszechnie 
używany w międzynar. ruchu robota., w XX w. zwolennicy konsekwentnie rewol., marksist. kierunku w socjaldemokracji roś., któremu 
przewodził Lenin; często traktowany jako synonim —>- komunistów. W 1925-52 KPZR nosiła nazwę: Wszech-związkowa Komunistyczna Partia 
(bolszewików), WKP(b).
•    417
BOLSZEWIZM ang. Bolshevism, franc. Bolche-visme, hiszp. Bolchevismo, roś. Bolszewizm), termin międzynar. ruchu robotniczego^ na 
kierunek leninowski w socjaldemokracji roś., powstały po II Zjeździe SDPRR w 1903, kiedy W. I. Lenin uzyskał poparcie większości członków 
Zjazdu dla swej koncepcji stworzenia partii proletariackiej nowego typu; idea rewolucji socjalist. i dyktatury

418 Bombardowanie otwartych miast
WSI
108
proletariatu wysunięta przez Lenina przeciwko re-formistycznej mniejszości zw. mienszewikami 
(roś.;
'mniejszość'). B. miał doniosły wpływ na między-nar. ruch robotniczy i zdecydował o zwycięstwie 
Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowe w Rosji.
•    418
BOMBARDOWANIE OTWARTYCH MIAST I WSI (ang. Bombardment of open cities and vil-lages, franc. Bombardement des villes et 
villages ouverts, hiszp. Bombardeos de ciudądes y aldeas abiertas, roś. Bombardirowka otkrytych gorodow i sielenij), sprzeczne z prawem 
międzynar. działanie zbrojne, przedmiot prawa międzynar. Konwencje Haskie 1899 i 1907 zakazały atakowania i bombardowania artylerią 
lądową i morską nie bronionych obiektów miejskich i wiejskich, a także „zrzucania pocisków i materiałów wybuchowych z góry z balonów lub 
innych analogicznych nowych statków powietrznych". Pierwsze bomby zrzucone z samolotu spadły w maju 1914 na linie kolejowe w pn. 
Meksyku, na rozkaz Pancho Villi, na którego służbie był konstruktor pierwszych bomb lotn., obywatel USA Lester Ponce Barlow. W czasie I 
wojny świat. Niemcy rozpoczęły bombardowanie z powietrza również wielu miast o-twartych; w II wojnie świat., wraz z Włochami i Japonią 
zastosowały je w skali masowej wypró-bowując przedtem swe lotnictwo bombowe w wojnie domowej w Hiszpanii (1936-39), gdzie hitlerowska 
jednostka p.n. Legion Condor brała udział po stronie wpjsk gen. Franco. Po II wojnie świat. masowe b.o.m. i w. przeprowadzało lotnictwo USA w 
Korei (1950-53) i od 1965 na Płw. Indo-chińskim.
Dt.V„ 1935, póz. 212; N. SLOUTZKI Le bombardement des ville ouyertes, ,,Revue de droit int., des sciences diplomati-ques et politiques" nr 24, 1923; L. NURICK Aerial Bombardement, theory and 
practice, ,,American Journal of Inter-national Law" nr 39, 1945; J. M. SPAIGHT Air Power and War Rights, Ed. 3-d, London 1947; MTOG-MIN PEN Les bomhardements aeriens et la population 
civiłe depuis ta se-conde guerre mondiale, ,,Revue generał de l*Air" nr 4/5, 1952; E. SPETZLER Luftkrieg und MenschUchkeit, 1957;
L. EHRUCH Prawo międzynarodowe, wyd. 4, Warszawa 1958.
•    419
BONA FIDES [łac.; 'w dobrej wierze'], termin międzynar. na określenie podstawowej zasady prawa międzynar., którego wszelkie akta są wy-
łącznie aktami b. f., w odróżnieniu od prawa krajowego uznającego umowy stricti iuris i bonae fidei. Z zasady b.f. wywodzi się druga podstawo-
wa zasada prawa międzynar. —> pacta sunt ser-vanda. „Zasada, że państwa będą wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte przez nie" 
została zdefiniowana w -> Deklaracji Zasad Prawa Międzynarodowego, uchwalonej 24 X 1970 przez Zgr. Og. NZ.
G. SCHWABZENBEROER The FundameHtal Principles of Inter-national Law, w; Recueil des Cours de fAcademie de Droit Int. nr 87, 1955.
•    420
BONN, stolica NRF, nad Renem; 299,4 tyś. mieszk. (1969; 1949 poniżej 100 tyś.); decyzja wyboru B. na „tymczasową stolicę NRF" zapadła l O 
VI 949 w żachodnioniem. Radzie Parlamentarnej 33 głosami za B., przeciw 29 głosom zwolenników Frankfurtu nad Menem (żachodnioniem. 
Rada była organem, który przygotowywał zinstytucjonalizowanie NRF, co nastąpiło 71X1949).
E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s 84-86.
BONY ONZ -> Obligacje ONZ.
•    421
BOOM [ang.; 'huk'], termin międzynar. określający fazę nagłej dobrej koniunktury dla jakiegoś towaru na —r giełdach świat., czy dla gospodarki 
danego kraju.
BORCHGRAYE SPRAWA 1937 ^ Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. BORNEO -> Brunei. BORNEO PÓŁNOCNE -> 
Sarawak.
•    422
BORNHOLM, wyspa duń. na M. Bałtyckim; pow. 588 km2, 47,4 tyś. mieszk. (1970); przedmiot sporu międzynar. w XVII w. między Ligą 
Hanzea-tycką, Szwecją i Danią; 1660 Traktatem Kopenhaskim zwrócona Danii; 11 IV 1940 do 11 VI 945 okupowana przez Niemcy, kiedy to 
wyzwolona została przez wojska radź.; 91 VI 946 przekazana przez ZSRR Danii.
Facts Ahout Denmark, Copenhagen 1959.
•    423
BOROBUDUR, miejscowość indonezyjska na Jawie, gdzie znajduje się wielka świątynia buddyjska z 
VII-VIII w. Międzynar. akcje ratowania tego zabytku, należącego do kulturalnej puścizny całej 
ludzkości, podjęła UNESCO, powołując specjalny Komitet d/s B., działający na tej samej zasadzie 
jak poprzedni Komitet UNESCO d/s
•r Abu Simbel. UNESCO z rządem Indonezji zawarła w końcu 1973 kontrakt na prace konserwatorskie.
•    424
BOSFOR (ang. Bosporus, franc. Bosphore, hiszp.
Bósforo, roś. Bosfor), cieśnina między morzami:
Marmara a Czarnym, przedmiot konwencji międzynar., dot. organizacji —> cieśnin, z 24 VII 1923, podp. w Lozannie i 20 VII 1936, podp. w 
Montreux przez Bułgarię, Francję, Grecję, Japonię, Jugosławię, Rumunię, Turcję, W. Brytanię i ZSRR. Zob. też Dardanele.
•    425
BOŚNIA I HERCEGOWINA, Bosna i Hercego-
vina (ang. Bośnia and Herzegovina, franc. Bośnie et Herzegovine, hiszp. Bośnia y Herzegovina, roś. Bosnija i Giercegowina), kraje bałkańskie, 
podbite przez Turcję w XV w. W 1878 Berliński Kongres przekazał B. i H. Austro-Węgrom wbrew woli ludności żądającej niepodległości, l XII 
1918 B. i H. weszły w skład Królestwa Serbii, Chorwacji i Słowenii (SHS), które 1929 przyjęło nazwę Jugosławii. W czasie II wojny świat., 
kiedy Niemcy i Włochy okupując Jugosławię, powołały IV 1941 do życia w jej miejsce trzy odrębne państwa —r Serbię, -> Czarnogórę, -> 
Chorwację, B. i H. zostały włączone do Chorwacji; jeden z głównych terenów walk partyzanckich w Jugosławii. Wyzwolone w maju 1945 tworzą 
od 29X1 1945 jedną z 6 republik związkowych Jugosławii.
H. BATOWSKI Państwa Bałkańskie 1800-1923, Kraków 1938;
Istorija narada /ugoslayije, t. 1-2, Zagreb-Beograd 1953-60.
•    426
BOTANIKA [gr. botanikę, od botane 'roślina'], (ang. Botany, franc. Botanique, hiszp. Botanica, roś. Botanika), nauka o roślinach, przedmiot zor-
ganizowanej współpracy międzynar. Pierwszą org.

109
Brazylia 432
międzynar. była zał. 1899, nie istniejąca już, Międzynar. Komisja d/s Map Botanicznych.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Kongres Botaniczny, Intcrnational Botanical Con-gress, zat. 1900, siedziba 1970-75 w Leningradzie, mieście XII Kongresu 1975, poprzednio w Seattic, mieście XI Kongresu 1969.
Międzynar. Komisja Botaniki Pszczelej, International Com-mission for Bee Botany, zał. 1951, z siedzibą w Liebefeid (Szwajcaria).
Międzynar. Rada Medycyny Botanicznej, International Coun-cii of Botanic Medicine, żal. 1938, z siedzibą w Montrealu. Publ. Journal of ffaturat Therapeutics, Health from Berbs i The Herbal 
Practitioner.
Międzynar. Stów. d/s Ogrodów Botanicznych, International Association of Botanic Gardens, żal. 1954, z siedzibą w Edynburgu (W. Brytania); łączy organizacje botaniczne 30 państw, m.in. 
Polski. Organizuje co 6 lat Kongres.
Polskie Tow. Botaniczne wyd. czasopisma Acta
Societatis Botanicorum Poloniae i Wiadomości
Botaniczne.
B. HRYNIEWIECKI Zarys dziejów botaniki. Warszawa 1949;
Yearbook of International Organizations, 1973.
•    427
BOTSWANA (ang., franc., hiszp. roś. Botswana), Republika Botswany, Republic of Botswana, państwo w pd. Afryce. Czt. ONZ. Pow. 600,4 
tyś.
km2, 625^9 tyś. mieszk. (wg spisu 1971; wg spisu 1964—543,1 tyś.); stoi. Gaborone (ok. 19 tyś. mieszk.—1971). Graniczy z Namibią, Zambią, 
Rodezją i Rep. Pd. Afryki; granice ustalone w układzie o protektoracie W. Brytanii 1895. Języki oficjalne: ang. i tswana. Waluta: rand połud-
niowoafryk. == 100 centów. Święto nar.: 30 IX, dzień proklamowania niepodległości 1966.
Stosunki międzynar.: 1895-1965 protektorat bryt. pod nazwą Beczuana (Bechuanaland Protectora-te). Od marca 1965 samorząd. Niepodległość w 
ramach bryt. Wspólnoty Narodów od 301X1966. Od 17X1966 czt. ONZ oraz FAO, IBRD, IDĄ,
IMF, UPU, rru, WMO.
Stosunki dyplomatyczne (l I 1973): Austria, Belgia, CSRS, Dania, Francja, Izrael, Japonia, Jugosławia, Holandia, Kanada, Kenia, Korea Pd., Lesoto, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, USA, W. 
Brytania, Zambia, ZSRR.
Wydawnictwa urzędowe: Facts About Botswana oraz Daily News w języku ang. r stswana.
UN Monthly Chronicie nr 10, 1967, s. 37-38; świat w przekroju 1972, Warszawa 1972, s. 42-43; The Statesman's Year Book 1972-1973, London 1972, s. 221-224; The Europa Year Book 1972 A 
Worid Sursey, London 1972, Vol. II, s. 129-137.
•    428
BOŻEGO NARODZENIA WYSPA (ang. Christ-mas Island, franc. Ile Christmas, hiszp. Isla de Navidad, roś. ostrów Rożdiestwa, Kristmas), je-
den z największych w świecie atoli, w grupie wysp Linę w Polinezji, na O. Spokojnym; pow. 359 km2, 367 tyś. mieszk. (1968); kolonia bryt. od 
1888,
przyłączona 1919 do kolonii bryt. Wyspy Gilberta i Lagunowe (Ellice); jej status kolonialny nie u-znawany przez Komisję ONZ d/s 
Dekolonizacji. W 1957 i 1962 teren prób nuklearnych USA.
The Statesman's Year Book 1972/1973, London 1972, s. 318 i 542.                                             f
•    429
BRACEROS, hiszp. robotnicy, wyrobnicy; termin przyjęty w pn. Ameryce na emigrację zarobkową meksyk.; od 1968 rząd USA stosuje ostre 
represje wobec b.; 1968 aresztowano i ekspulsowano do Meksyku 150 tyś. b., w 1969—201 tyś., w 1970—389 tyś. J. BUSTAMENTE Braceros, 
Menco DF 1972.
BRAILLE'A SYSTEM ->• Alfabety międzynarodowe.
•    430
„BRAIN-DRAIN" [ang.; 'drenaż mózgów'], termin międzynar. — ucieczka ludzi o wysokich kwalifikacjach umysłowych głównie z krajów 
słabiej rozwiniętych do krajów bardziej rozwiniętych.
Po II wojnie świat, „b.-d." byt organizowany przez USA w Europie, a gdy stabilizacja gosp. i polit. zmniejszyła poważnie liczbę chętnych na 
wyjazd z Europy za Ocean, Stany Zjedn. zaczęły organizować „b.-d." w krajach Trzeciego Świata. W sierpniu 1962 w Genewie odbyła się 
konferencja ekspertów Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji, Europy i USA w sprawie „eksportu mózgów" w świecie. 13X111967 Komisja 
Ekonomiczna i Finansowa Zgr. Qg. NZ jednogłośnie postanowiła prowadzić szczegółowe badania problemu ucieczki osób wysoko 
wykwalifikowanych z krajów biednych do bogatych.
US National Science Fundation Scientists and Engineers from Abroad. 1962-1964, Washington DC, 1967, s. 58; PAHO Migration of Health Personneł, Scientists and Engineers from Latin 
America, Washington DC 1967, s. 118; The Brain-Drain, Report of Working Group on Migration, London 1967, s. 124;
The Brain-Drain into the United States. A Staff Study for the Research and Technical Programs Subcommittee of the Com-mittee on Government Operations, Washington DC 1967, s. 110; W. 
WIÓRKIEWICZ Wielka Brytania a. drenaż mózgów, w: Sprawy Międzynarodowe nr 10, 1971,' g. 134-146; The Brain Drain, Foreign Ald for US, w: US News and Worid Report 22 V 1967; Le 
„brain drain" ou la fuite des „cer-veaux" vers les pays tes plus riches, w: Documents d'actu-alite nr 125, marzec 1968; The International Migration of High-Level Manpower. Its Impact on the 
Development Pro-cess, New York 1972, s. 738.
•    431                    -
„BRAIN-WASH" [ang.; 'pranie mózgów'], zim-nowojenny termin przyjęty w prasie świat. 1951 na chin. metodę „reformowanie myśli" 
(ssuhsiang kaitsao) poprzez intensywną indoktrynację określonego światopoglądu; stosowana w USA w stosunku do jeńców wracających z 
niewoli z Korei czy Wietnamu. W Europie występująca najsilniej w NRP za pośrednictwem prawicowych środków masowego przekazu i w 
stosunku do młodzieży poprzez -> podręczniki szkolne.
G. BERNDT, R. STRECKER Polen-ein Schauermarchen oder Ge-hirnwasche fur Generattonen, Hamburg 1971.
•    432
BRAZYLIA (ang. Brasil, franc. Bresil, hiszp. Bra-sil, roś. Brazilija), Federacyjna Republika Brazylii, Republica Fedcrativa do Brasil, 
największe wg obszaru i ludności państwo w Ameryce Pd., nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 8512 tyś. km2, 96790 tyś. mieszk. (1971; wg 
spisów: 1872— 10099 tyś., 1900—17984 tyś., 1920—27444 tyś., 1930—33568 rys., 1940—41144 tyś., 1950—

432 Brazylia
110
51 976 tyś., 1960—70799 tyś., 1970—93215 tyś.);
rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne, największe skupienie (ok. 40 min mieszk.) znajduje się w 5 stanach pd.-wsch. o pow. za-
ledwie 924 tyś. km2: Minas Gerais, Espirito San-to, Rio de Janeiro, Guanabara i Sao Paulo, podczas gdy obszary pn., o pow. 3 581 tyś. km2 
zamieszkuje zaledwie 3,6 min osób. Stolica Brasi-lia (do 21 IV 1961—Rio de Janeiro), 545 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Urugwajem, 
Argentyną, Paragwajem, Boliwią, Peru, Kolumbią, Wenezuelą, Gujaną, Surinamem i Gujaną Prane.; granice z: Kolumbią wytyczone Traktatem z 
1853 oraz z 24 IV 1907, tzw. Traktatem Rio Branco-Vasquez Cobo i delimitowane układami 1928 i 1930; z Wenezuelą wytyczone Traktatem o 
Granicach i Żegludze 1859 i umową arbitrażową 1891 oraz delimitowane układami: 1880, 1883, 1904, 1907 i 1931; z Gujaną (dawna Gujana 
Bryt.) umową arbitrażową z W. Brytanią 1904; z Surinamem (dawną Gujaną Hol.) Traktatem Granicznym z Holandią, zw. Traktatem Rio Branco-
Federic Palm z 5 VI 1906; z Gujaną Prane, umową arbitrażową z Francją 1900, protokołem delimitacyj-nym 1955; z Urugwajem Traktatem 
Przymierza z 12X1851; z Argentyną umową arbitrażową z 6 II 1896; z Paragwajem Traktatem Przymierza Obronnego z 25X111853; z Boliwią 
traktatem z 27 III 1867, 17X11903 i 29X111928; z Peru traktatem granicznym 1851; oraz z Ekwadorem protokołem żeglugowym z 1853; 
traktatem granicznym z 6 V 1904, Traktatem Rio Branco-Herman Velarde z 81X1909 i Traktatem Solomon-Lozano 1922. Język oficjalny: 
portugalski. Waluta: cruzeiro =3 100 centayom. Święto nar.: 7 września, rocznica proklamowania niepodległości 1822.
Stosunki międzynar.: od 221 V 1500, daty wylądowania na wybrzeżu B. floty portug. admirała Pedro Alvareza Cabrala do 7 IX 1822, daty „Grito 
do Ypiranga: Independencia ou Morte!" (okrzyk z Ypirangi: niepodległość lub śmierć!) pod administracją kolonialną Portugalii. Od 7X111822 do 
15X11889 Cesarstwo B.; od 15X11889 Republika pod oficjalną nazwą do 1967 Rep. Stanów Zjedn. Brazylii, Republica do Estados Uni-dos do 
Brasil; od 10X11967 na podstawie nowej konstytucji wprowadzonej przez juntę — Federacyjna Republika B. Współpracę z rep. amer. B. 
zainicjowała dopiero 1891; 1915 zawarła przymierze z Argentyną i Chile, zw. Alianza ABC (->• ABC państwa). W czasie I wojny świat, zerwała 
stosunki dyplomat. z Niemcami 6 IV 1917 i wypowiedziała wojnę Rzeszy 26X1917. B. była czł.
Konferencji Pokoju w Wersalu 1918-1919 oraz czł. założycielem LN od 1920 do 13 VI 1926, kiedy wystąpiła z LN. W czasie II wojny świat, zer-
wała 28 11942 stosunki dyplomat. z III Rzeszą, Włochami i Japonią. Od lipca 1944 do marca 1945 Brazyl. Korpus Ekspedycyjny w sile 25 tyś. 
żołnierzy brał udział w wojnie na froncie wł. jako jedyny korpus latynoamerykański.
Po II wojnie świat, czł. założyciel ONZ od 24 X 1945 oraz wszystkich wyspecjal. org. ONZ. Sekretarze Generalni ONZ wizytowali B.: D. 
Hammar-skjold we wrześniu 1959 Rio de Janeiro, U Thant w sierpniu 1962 Brasilię. Prezydent B.—J. Gou-lart złożył wizytę w siedzibie ONZ 6 
IV 1962. W lutym 1957 B. dostarczyła 500 żołnierzy ^ Siłom Zbrojnym ONZ, stacjonowanym w strefie Kanału Sueskiego. W Zgr. Og. NZ debatę 
generalną tradycyjnie rozpoczyna B., ponieważ tak zdecydowało losowanie przy I sesji Zgr. Og. 1946. Członek założyciel OPA, 1948. W maju 
1965 brało udział 1000 żołnierzy i marynarzy brąz. w zbrojnej interwencji USA w Dominikanie w ramach -> Mię-dzyamer. Sił Pokoju. 20 VII 
1970 Międzynar. Komisja Prawników ogłosiła w Genewie raport o represjach polit. w B., które stały się również przedmiotem kontrowersji 
między Watykanem a B. w związku z więzieniem duchownych katolickich. l VI 1971 rząd B. rozszerzył jednostronnym aktem pas swych wód 
terytorialnych do 200 mil, zastrzegając prawo połowu ryb do 100 mil wyłącznie statkom brąz., a na obszarze. dalszych 100 mil również obcym, 
ale za zezwoleniem władz. B., co wywołało ostry spór z USA. W 1972 przewodniczący Banku Świat., R. Mc Namarra, uznał za potrzebne 
oświadczyć:
,,W Brazylii udział w dochodzie narodowym najuboższych, stanowiących 40 proc. ludności kraju, zmniejszył się z 10 proc. w roku 1960 do 8 proc. w 1970, podczas gdy udział 5 proc. 
najbogatszych Brazylijczyków wzrost w tym samym czasie z 29 do 38 procent".
W czasie inauguracji pręż. E. Geislera 15 III 1974 w m. Brasilia została wysunięta przez przewodniczącego junty chilijskiej, A. Pinocheta, 
koncepcja utworzenia „antykomunistycznej osi" wojskowych prawicowych rządów Chile, Boliwii, Brazylii i Urugwaju.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan, Albania, Algieria Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Boliwia, Bułgaria, Cejlon, Chile, CSRS, Cypr, Dania, Dahomej, Dominikana, Egipt, Ekwador, 
Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Islandia, Irak, Iran, Izrael, Japonia, Jugosławia. Kambodża, Kanada, 
Kolumbia, Kostaryka. Korea Pd., Liban, Libia, Malezja, Malta, Mali, Maroko, Meksyk, Nikaragua, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, 
Rumunia, Rep. Pd. Afryki, Salwador, Senegal, Singapur, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja;
Tajwan, Trinidad i Tobago, Tunezja, Turcja, USA, Urugwaj, Watykan, Wenezuela, Węgry, Wietnam Pd. (sajgońska administracja), W. Brytania, ZSRR.
Umowy pol.-brazyl.: Arbitrażowo-koncyliacyjna, podp. 231 1933 w Rio de Janeiro (Dz.U. 1933, p. 688, 689); kulturalna, podp. 19 X 1961 w Brasilii (Dz.U. 1964, póz. 298, 299).
R. B. DE MOKAES Bibliographia Brasiliana 1504-1900, vol. 2, Rio de Janeiro 1958; D. DE CARVALHO Historia diplomattca do Brasil. Sao Paulo 1959; C. FURTADO Fonnación Econó-mica del 
Brasil, Mexico 1962; J. J. FAUST Le Brasil. Une Amerigue pow Demain, Paris 1966; J. L. HOROVITZ Revo-luctón en el Brasil. Po/Kica y Sociedad de Yargas a Goulart 1930-1964. Mexico DF 
1966; J. H. RODKIGUES The Brasilians, Houston 1968; E. B. BURUS A History of Brazil. New York 1971; Emigracja polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa. Warszawa 1971, s. 551. J. ZARYCHTA 
Brazylia, Warszawa 1972;
The Statesman's Year Book 1972-1973, London 1972, s. 779-789; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, Vol. 2, London 1972, s. .138-168; K. GRONIEWSKI Polska emigracja zarobkowa 
w Brazylii 1871-1914, Wrocław 1972;

111
Bronie A B C 442
CH. ANTOINE L'Eglise et le pouvoir au Bresil, Paris 1972;
FREI BETTO L'Eglise des prisons, Paris 1972.
BRAZYLIJSKIEJ POŻYCZKI SPRAWA 1929 ->
Stały Trybunat Sprawiedliwości Międzynarodowej.
•    433
BRENNER, wt. Brennero, włosko-austriacka przełęcz pograniczna w Alpach, do 1914 W całości należąca do Austrii, od 1919 w większej części 
należy do Włoch, co pociągnęło za sobą przesiedlenie ludności posługującej się językiem niem.; 1934, kiedy Austrii groził —>- „Anschluss" z III 
Rzeszą, Włochy wysiały do B. swe wojska, zapowiadając zbrojny sprzeciw. 3 V 1938, po Anschlussie, Hitler składając wizytę oficjalną 
Mussoliniemu we Włoszech, powitany został uroczyście na B.
•    434
BRETTON WOODS, jedna z trzech części miasta Caroll w USA, w stanie New Hampshire; w lipcu 1944 odbyła się ->• konferencja w Bretton 
Woods, zorganizowana przez ONZ, poświęcona sprawom walutowym i finansowym, która powołała Międzynar. Bank Odbudowy i Rozwoju oraz 
Międzynar. Fundusz Walutowy.
J. VINER Two Plans for International Monelary Specialization. London 1943; J. VINER The Bretton Woods Agreement, Lon-don 1944; R. MOSSE Le systeme monetowe de Bretton Woods et tss 
grands problemes de Uapres-guerre, Paris 1948.
•    435
BREVE, przyjęta w kościele katol. nazwa pisma papieskiego o określonej od XV w. formie wy-
dłużonego prostokąta. B. może zawierać różną treść, jak encyklikę, czyli wyjaśnienie jakiegoś 
problemu, konstytucję, czyli prawo papieskie; re-skrypt, czyli rzecz dot. osób i spraw 
partykularnych; epistolae apostolicae, czyli listy do osób prywatnych. Jeśli B. jest z inicjatywy 
papieża, zaczyna się od tac. słów: moru proprio—z własnej inicjatywy. BRI, franc. Banque des 
reglenients interiiationaax,
•- Bank Rozrachunków Międzynarodowych;
ang. BIS. BRIDGE -r Brydż.
•    436
BRINKMANSHIP  [ang.;  'skrajność'], termin amer. z okresu zimnej wojny, określający politykę spychania świata na „skraj przepaści" —> woj-
ny nuklearnej, zgodnie z —> doktryną Dullesa.
•    437
BRISTOLSKI KANAŁ (ang. Bristol Channel, franc. Canal de Bristol, hiszp. Canal de Bristol, roś. 
Bristolskij zaliw), zatoka wcinająca się w pd.-zach. wybrzeże W. Brytanii; dł. 230 km, szer. od 8 
km do 126 km; przedmiot międzynar. sporu z okazji zderzenia się w nim dwu statków 1927, czy 
należy on do wód terytorialnych W. Brytanii, czy też jest częścią M. Północnego. BRTTISH AIRCRAFT 
CORP. -> BAĆ BRITISH BROADCASTING CORPORATTON
•» BBC.
•    438
BRITISH COUNCIL [ang.; 'brytyjska rada'], pozarządowa instytucja W. Brytanii, zał. 1934 p.n. Bryt. Komitet d/s stosunków z innymi krajami, 
The British Communittee for Relations with Other Countries, jako prywatne stowarzyszenie (Voluntary Association), pod obecną nazwą od
1940, kiedy statutem królewskim (Royal Charter) uzyskała osobowość prawną i przywilej korzystania z subsydiów rządowych, a na sekr. stanu do 
spraw zagr. nałożony został obowiązek reprezentowania interesów B.C. wobec Parlamentu i Korony. W myśl statutu B.C. działa na rzecz zbli-
żenia W. Brytanii z innymi narodami i rozwijania z nimi stosunków kulturalnych, m.in. poprzez propagowanie języka angielskiego. Centrala B.C. 
ma swą siedzibę w Londynie. Dotacje rządowe 1945-55 wynosiły rocznie ok. 3 min funtów, 1960-61 wzrosły do 6,3 min, 1971-72 do 16 min. Po-
siada placówki w większości krajów świata, m.in. w Polsce od 1946. Publikuje The British Councii Annual Report.
Britain 1972. on Official Bandbook, HMSO, London 1972.
•    439
BRITISH LEYLAND MOTORS, jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu międzynar., w Anglii; w 1971 był na 10 miejscu pod względem 
wartości produkcji przedsiębiorstw Europy Zach. 1969 zatrudniał 196 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2,3 mld dolarów.
The Economist 12 VI 1971.
•    440
BRITISH PETROLEUM COMPANY (BP), jeden z największych eur. koncernów przemysłu naftowego o zasięgu międzynar., zał. 1909, jako 
Anglo-Persian Oil Company (nazwa Anglo-Iranian od 1935, w którym to roku oficjalnie została zmieniona nazwa Persji na Iran) w celu 
eksploatacji pól' naftowych Iranu, następnie także Kuwejtu i Iraku; obecna nazwa od 1954. Podobnie jak w Anglo-Iranian rząd W. Brytanii jest gł. 
współwłaścicielem koncernu BP, co daje mu pełną kontrolę i prawo veta w zarządzie. Ograniczyło to jednakże zasięg BP, ponieważ wiele państw 
arab. wprowadziło 1954-56 zakaz eksploatacji swych zasobów przez firmy państwowe. Od 1958 BP związał się z amer. koncernem -> Sinclair 
Oil, co otworzyło Anglii rynek USA, a także zapewniło dostęp do zasobów nafty w Wenezueli w zamian za wejście Sinclair Oil na Bliski 
Wschód. BP ma własną flotę tankowców oraz sieć rafinerii i stacji benzynowych w wielu krajach Europy Zach.;
1969 zatrudniał 68 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 3,4 mld dół. W lipcu 1971 została podpisana umowa z Polską na 
dostawę 3 min t ropy naftowej rocznie w latach 1975-84 do rafinerii budowanej częściowo z pomocą BP na wybrzeżu. H. 0'CoNNOR Zmierzch 
Naftowego Imperium, Warszawa 1964, s. 33-36; The Economist 12 VI 1971 i 10 VII 1971.
•    441
BRITISH STEEL, jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu międzynar., powstał w Anglii;
zajmuje w Europie Zach. 7 miejsce pod względem wartości produkcji; 1961 zatrudniał 254 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekro-
czyła 2,8 mld dolarów. The EcoHomist 12 VI 1971.
BRONCHTT ->• Choroby klatki piersiowej.
•    442
BRONIE A B C (ang. ABC Anns, franc. ABC Armes, hiszp. Armas ABC, roś. Orużyje ABC), termin międzynar., przyjęty po K wojnie świat.— 
trzy rodzaje broni w nomenklaturze militarnej

443 Bronie atomowe
112
zwane broniami masowego rażenia: Atomowe, Bakteriologiczne i Chemiczne, będące przedmiotem odrębnych konwencji międzynar. 
dotyczących
•> broni atomowych —>• broni chemicznych i bakteriologicznych. 5X111966 Zgr. Og. NZ uznało 91 głosami, przeciw 2 przy 4 wstrzymujących 
się, że „bronie masowej zagłady przedstawiają niebezpieczeństwo dla całej Ludzkości i są nie do pogodzenia z normami życia cywilizowanego".
•      W
BRONIE ATOMOWE (ang. Atomie Weapons, franc. Armes atomiques, hiszp. Armas atómicas, roś. Atomnoje orużyje); termin międzynar. — 
pierwsze bronie masowej zagłady z typu •—>• broni nuklearnych.
•    444
BRONIE CHEMICZNE I BAKTERIOLOGICZNE (BIOLOGICZNE), (ang. Chemical and Ba-cteriological (Biological) Weapons, franc. 
Armes chimiques et bacteriologiques .(biologiques), hiszp. Armas quimicas y bacteriołógicas (biołógicas), roś. Chimiczeskoje i 
baktieriołogiczeskoje (bioło-giczeskoje) orużyje); termin międzynar.—bronie masowej zagłady, wyzyskujące działanie na organizmy żywe 
bojowych środków trujących oraz bronie wyzyskujące bakterie chorobotwórcze i ich toksyny do wywoływania epidemii i chorób zakaźnych; 
jeden z gł. groźnych dla ludzkości problemów międzynar. XX w., w ocenie Sekr. Gen. ONZ, U Thanta, 151X1968 „pod pewnymi względami 
bardziej niebezpieczny niż broń jądrowa". Używanie b.ch. i b. jest sprzeczne ze zwyczajowym prawem międzynar. zgodnie z zasadą Armis bella 
non veneris gen (wojnę prowadzi się bronią, a nie trucizną); mimo to stosowane było w wojnie 30-letniej zatruwanie studzien, potępione jako 
zbrodnia, a także zakażanie zarazkami ospy, co w celach ludobójczych pierwszy zastosował przeciw Indianom, 1763, w Nowej Szkocji, bryt. 
oficer J. A. Amherst. Pierwsze formalne zakazy używania broni chemicznej wprowadziły Deklaracja Brukselska, 1874, i —r Haskie Konwencje, z 
1899 i 1907. Zostały one pogwałcone przez Niemcy 221 VI 915 pod Ypres w Belgii, co zmieniło charakter I wojny świat., w której po raz 
pierwszy użyte zostały masowo (ok. 125 tyś. t) trujące środki chem. (ok. 66 min pocisków z gazami trującymi, duszącymi, oślepiającymi), a 
liczba ofiar przekroczyła 1,3 min żołnierzy, z czego ok. 100 tyś. śmiertelnych.
W 1922 Waszyngtońska Konferencja w sprawie rozbrojenia, opracowała nową konwencję zakazującą b.ch. i b., ale sygnatariusze jej nie ratyfi-
kowali. 17 VI 1925 podp. został w Genewie, z inicjatywy LN, Protokół, dot. używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz 
środków bakteriologicznych, oparty na tekście Konwencji Waszyngtońskiej, ale bez klauzuli si omnes. Protokół, zw. Genewskim, został ratyfi-
kowany przez większość państw Europy (Francja i ZSRR 1926, W. Brytania 1927, Niemcy i Polska 1929), tudzież Ameryki (z wyjątkiem USA). 
W 1935-36 faszystowskie Wiochy użyły w Etiopii iperytu (gaz musztardowy), a w czasie II wojny świat, hitlerowskie Niemcy stosowały gazy 
duszące (Zyklon B) do akcji ludobójczych w obozach zagłady, poza tym produkowały inne rodzaje b.ch. i b., co także czyniła Japonia, stosując 
b.ch. i b. w wojnie z Chinami; co potępił 6 VI 1942 pręż. F. D. Roosevelt, ostrzegając Japonię, a z kolei 9 VI 1943 Niemcy, ze USA zastosuje 
represalia. Sprawa b.ch. i b. była rozpatrywana przez Międzynar. Trybunały Wojskowe w Norymberdze i Tokio, 1946-48 (zob. też dżuma). W 
ONZ problem b.ch. i b. stanął w Radzie Bezpieczeństwa 20 VII 1952, w czasie wojny w Korei, w związku z oskarżeniem USA przez ChRL i 
KRL-D o użycie tych broni i z żądaniem ZSRR zaproszenia obu tych państw, by przedstawiły dowody. Wniosek został odrzucony, podobnie jak i 
drugi wniosek ZSRR, by Rada zaleciła państwom, które nie były członkami Genewskiego Protokołu 1925, by przystąpiły doń, co delegat USA 
uznał za „fałszywą propagandę pokoju". Dopiero 5 XII 1966 w sprawie b.ch. i b. wypowiedziało się (z inicjatywy Węgier) Zgr. Og. NZ, bez głosu 
sprzeciwu, Rez. 2162 B/XXI, że:
„Zgromadzenie Ogólne kierując się zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i prawem międzynarodowym; uważając, że broń masowego zniszczenia stanowi groźbę dla całej ludzkości oraz że 
jest nie do pogodzenia z przyjętymi normami cywilizacji; stwierdzając, ze ścisłe przestrzeganie zasad prawa międzynarodowego w kwestii prowadzenia wojny leży w interesie utrzymania tych 
norm cywilizacji; przypominając, ze Protokół Genewski dotyczący zakazu używania w wojnie gazów duszących, trujących i innych oraz środków bakteriologicznych z 17 czerwca 1925 r. został 
podpisany, przyjęty i uznany przez wiele Państw; podając do wiadomości, że zadaniem Konferencji Komitetu Rozbrojeniowego 18 Państw jest dążenie do porozumienia o zaprzestaniu rozwoju i 
produkcji broni chemicznej i bakteriologicznej oraz innej broni masowego zniszczenia oraz o usunięciu wszelkiej takiej broni z arsenałów państwowych, jak nawołują szkice propozycji na temat 
ogólnego i całkowitego rozbrojenia, przedłożone obecnie na Konferencje:
l* Wzywa wszystkie Państwa do ścisłego przestrzegania zasad i celów Protokołu Genewskiego dotyczącego zakazu używania w wojnie gazów duszących, trujących i innych oraz środków 
bakteriologicznych, podpisanego w Genewie 17 czerwca 1925 r., oraz potępia wszelką działalność sprzeczną z tymi celami. 2. Zaprasza wszystkie państwa do przystąpienia do Protokołu 
Genewskiego z 17 czerwca 1925 r."
Z kolei 20X111968, z inicjatywy Polski, Zgromadzenie, Rez. 2454 A/XXin, potwierdziło zalecenie Rez. 2162 B/XXI i poleciło ekspertom ONZ 
opracowanie raportu o skutkach ewentualnego u-życia tych broni, co zostało zrealizowane i opubl. przez Sekr. Gen. ONZ, 1VD:1969. Jest to 
jeden z najbardziej wstrząsających raportów ONZ, którego końcowe wnioski są następujące:
375. Ogólny wniosek wypływający z raportu można zatem wyrazić w kilku wierszach. Gdyby te bronie zostały kiedykolwiek użyte na duża skalę w czasie wojny, nikt nie potrafi przewidzieć, jak 
trwale byłyby skutki i jak wpłynęłoby to na strukturę społeczeństwa oraz na środowisko, w którym żyjemy. To nadrzędne niebezpieczeństwo dotyczy w tym samym stopniu państwa, które 
pierwsze zastosowałoby tę broń, jak i- państwa, które zostałoby zaatakowane, bez względu na środki obrony, jakie dane państwo mogłaby podjąć równolegle z rozwijaniem zdolności ofensywnej. 
Szczególne niebezpieczeństwo wynika z taktu, że każdy kraj może rozwinąć lub nabyć, w taki czy inny sposób, zdolność prowadzenia tego typu wojny, mimo iż mogłoby to okazać się 
kosztowne. Niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się tego rodzaju broni dotyczy zarówno krajów rozwijających się, jak i rozwiniętych. 376. Tempo wyścigu zbrojeń wyraźnie zmniejszyłoby się, 
gdyby produkcja tych broni została skutecznie i bezwarunkowo zakazana. Ich użycie, które mogłoby spowodować ogromne straty w ludziach, zostało już potępione i zakazane przez 
międzynarodowe porozumienia, a w szczególności przez Pratokół Genewski z 1925 r. oraz ostatnio w rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Perspektywa powszechnego 
i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną kontrolą międzynarodową, a zatem perspektywa pokoju na Świecie, znacznie poprawiłaby się, gdyby zaprzestano udoskonalania produkcji i 
magazynowania Środków chemicznych i bakteriologicznych (biologicznych) dla celów

113
Bronie nuklearne 445
wojennych oraz gdyby całkowicie usunięto je z arsenałów wojskowych.
377. Gdyby do tego doszło, nastąpiłoby powszechne zmniejszenie strachu i napięcia międzynarodowego. Autorzy żywią nadzieję, że niniejszy raport przyczyni się do powszechnego 
uświadomienia ogromnego niebezpieczeństwa związanego ze skutkami użycia kiedykolwiek tych broni oraz że poruszona opinia publiczna zażąda i otrzyma zapewnienie, iż rządy podejmują 
wysiłki w celu skutecznej eliminacji broni chemicznej 'i bakteriologicznej (biologicznej)."
W 1969 r. Zgr. Og. NZ uchwaliło Rez. 2603/ /XXIV w sprawie zakazu badań, produkcji i magazynowania broni chemicznej i bakteriologicznej 
(biologicznej) oraz w sprawie zniszczenia takich broni, treści następującej:
,,A. Zgromadzenie Ogólne uważając, że chemiczne i biologiczne sposoby prowadzenia wojny spotykały się zawsze z odrazą i były słusznie potępiane przez społeczność międzynarodową; 
uważając, że te metody prowadzenia wojny są z natury rzeczy godne potępienia, ponieważ ich skutki często nic dają się skontrolować i przewidzieć oraz mogą być szkodliwe w równym stopniu 
dla stron walczących jak i nie walczących, a także wszelkie ich zastosowania pociągałyby za sobą poważne ryzyko eskalacji; przypominając, że kolejne dokumenty międzynarodowe wprowadziły 
zakaz lub starały się zapobiec zastosowaniu tego rodzaju metod prowadzenia wojny; stwierdzając w związku z tym, w szczególności, że a) większość państw wówczas istniejących przystąpiła do 
Protokołu o zakazie używania gazów duszących, trujących lub podobnych oraz bakteriologicznych środków prowadzenia wojny, podpisanego w Genewie 17 czerwca 1925 roku; b) od tego czasu 
inne jeszcze państwa stały się stronami tego Protokołu; c) (zereg państw oświadczyło, że będzie stosować się do jego zasad i celów; d) zasady te i cele cieszą się wielkim szacunkiem w 
praktycznej działalności państw; e) Zgromadzenie Ogólne bez żadnego głosu sprzeciwu wezwało wszystkie państwa do ścisłego przestrzegania zasad i uwzględnienia celów Protokołu 
Genewskiego; uznając w związku z tym, że w świetle wszystkich wymienionych powyżej okoliczności Protokól Genewski łączy w sobie ogólnie uznane zasady prawa międzynarodowego 
zakazujące stosowania w międzynarodowych konfliktach zbrojnych wszelkich biologicznych i chemicznych metod prowadzenia wojny, niezależnie od jakiegokolwiek, postępu technicznego; 
pamiętając o sprawozdaniu Sekretarza Generalnego, przygotowanym przy współudziale ckspertów-doradców mianowanych przez niego na podstawie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego 2454 A 
(XXIII) z 20 Xn 1968 r. i zatytułowanym: ..Broń chemiczna i bakteriologiczna (biologiczna) i skutki jej ewentualnego użycia"; uważając, że sprawozdanie to i wstęp do niego sporządzone przez 
Sekretarza Generalnego wzmagają konieczność potwierdzenia tych za-•ad i rozproszenia na przyszłość wszelkiej niepewności co do zakresu ich obowiązywania oraz, poprzez takie potwierdzenie, 
zapewnienia skuteczności tych zasad i umożliwienia państwom wykazania, iż są zdecydowane ich dotrzymywać; ogłasza jako sprzeczne z ogólnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego, 
zawartymi w Protokole o zakazie używania gazów duszących, trujących lub podobnych oraz bakteriologicznych środków prowadzenia wojny, podpisanym w Genewie 17 czerwca 1925 r., 
używanie w międzynarodowych konfliktach zbrojnych: a) wszelkie chemiczne czynniki prowadzenia działań wojennych — chemiczne substancje gazowe, płynne czy leż stale—które mogłyby 
być zastosowane, ponieważ wywołują one w sposób bezpośredni zatrucia toksyczne u ludzi, zwierząt lub roślin; b) wszelkie biologiczne czynniki prowadzenia działań wojennych — organizmów 
żywych, niezależnie od istoty, lub wywodzących się z nich materiałów zakaźnych — mających na celu spowodowanie choroby i śmierci u ludzi, zwierząt i roślin oraz których skutki uzależnione 
są od ich zdolności rozmnażania się w zaatakowanym organizmie człowieka, zwierzęcia lub rośliny.
B. Zgromadzenie Ogólne, przypominając swoją rezolucję 2454 A (XXIII) z 20 grudnia 1968 r.; po rozważeniu sprawozdania sekretarza generalnego zatytułowanego: „Broń chemiczna i 
bakteriologiczna (biologiczna) i skutki jej ewentualnego użycia"; przyjmując do wiadomości wnioski sprawozdania sekretarza generalnego i zalecenia zawarte we wstępie do tego sprawozdania; 
przyjmując również do wiadomości dyskusję nad sprawozdaniem sekretarza generalnego na Konferencji Komitetu Rozbrojeniowego oraz w czasie XXIV. sesji Zgromadzenia Ogólnego; mając na 
uwadze wnioski sprawozdania, że perspektywy ogólnego i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną kontrolą międzynarodową, a więc pokoju na całym Świecie, byłyby znacznie pomyślniejsze, 
jeżeli rozwijanie, produkowanie i magazynowanie chemicznych i bakteriologicznych (biologicznych) czynników przeznaczonych na cele wojenne uległoby zakończeniu i jeżeli zostałyby one 
wyeliminowane ze wszystkich arsenałów wojskowych; uznając wagę Protokołu o zakazie używania gazów duszących, trujących lub podobnych oraz bakteriologicznych Środków prowadzenia
wojny, podpisanego w Genewie 17 czerwca 1925 r.; świadome potrzeby utrzymania Protokołu Genewskiego nienaruszonym i zapewnienia mu powszechnego zastosowania; podkreślając, że 
istnieje pilna potrzeba osiągnięcia jak najszybszej-eliminacji broni chemicznej i bakteriologicznej (biologicznej).
I. l. Potwierdza swoją rezolucję 2162 B (XXI) z 5 XII 1966 r. i wzywa ponownie państwa do ścisłego przestrzegania zasad:
i celów Protokołu o zakazie używania gazów duszących, trujących lub podobnych oraz bakteriologicznych środków prowadzenia wojny, podpisanego w Genewie 17 czerwca 1925 r.;
2. prosi wszystkie państwa, które tego jeszcze nie uczyniły, aby przystąpiły do Protokołu Genewskiego lub go ratyfikowały w roku 1970 dla upamiętnienia czterdziestej piątej rocznicy jego 
podpisania i dwudziestej piątej rocznicy ONZ»
M. l. Przyjmuje do wiadomości projekt Konwencji o zakazie rozwijania, produkowania i magazynowania broni chemicznej i bakteriologicznej (biologicznej) oraz o zniszczeniu takiej broni, 
przedłożony Zgromadzeniu Ogólnemu przez delegacje Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, Bułgarii,   Czechosłowacji,   Mongolii,  Polski,   Rumunii, Ukraińskiej Socjalistycznej 
Republiki Radzieckiej, Węgier i Związku Socjalistycznych Rep:ublik Rad oraz projekt Konwencji o zakazie biologicznych metod prowadzenia wojny przedstawiony Konferencji Komitetu 
Rozbrojeniowego przez Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, jak również i inne propozycje. 2. prosi Konferencję Komitetu Rozbrojeniowego, aby pilnie rozważyła 
sprawę o-siągnięcia porozumienia".
Zgr. Og. NZ przyjęło 7X111970 w tejże sprawie Rez. 2662/XXV oraz 16X111971 Rez. 2827/XXVI. Na konferencji Komitetu Rozbrojeniowego 
w Genewie, 28 III 1973, państwa socjalist. (Białoruś. SRR, Bułgaria, Czechosłowacja, Mongolia, Polska, Rumunia, Ukr. SRR i ZSRR) 
przedłożyły projekt konwencji o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni chemicznej oraz o jej zniszczeniu. Projekt Konwencji o 
zapres7.cz.enii razrawotki proizwodstwa i nakoplenija zapasów chimiczeskogo oruzija i jego unicztozemi.
E. S. PARKÓW Gaś Warfare. New York 1920; J. H. ROT-SCHILD Tomorrow Weapons. Chemtcal and Biological, New York 1964; S. M. HERSH Chemical and Biological Warfare, New York 1968; 
R. CLARKE We Alt Fali Down. The Prospect o f Biological and Chemical Warfare, London 1968; Chemical and Bacteriolosical (Biological) Weapons and the Effects ot thetr Possible Use, UN 
Publ., Sales no. 69.1.24; Raport Sekretarza Generalnego ONZ o broni chemicznej i bakteriologicznej (biologicznej). Warszawa 1969; Bron CB. Stopień za-grożenia—problemy zakazu, red.: Z. 
Żółtawski, T. Lesko, Warszawa 1971, s. 540; Zbiór dokumentów, nr 3, 1973, póz. 49; The Problem of Chemical and Biological Warfare:
CB Weapons Today, SIPRI Stockholm 1973.
BRONIE JĄDROWE -f Bronie nuklearne.
•    445
BRONIE NUKLEARNE (ang. Nuclear Weapons, franc. Annes nucleaires, hiszp. Armas nucleares, roś. Jadiemoje orużyje), termin międzynar.—
bronie masowej zagłady: l) bronie atomowe, których cała energia wybuchu pochodzi z łańcuchowej reakcji rozszczepienia jąder uranu 235, 
plutonu 239 lub uranu 233; 2) bronie termonuklearne (wodorowe); 3) bronie nuklearne o złożonej reakcji jądrowej. Przedmiot międzynar. sporów 
i konwencji, jeden z gł. współczesnych problemów międzynar. powstały w szczególnych warunkach wysokich socjalnych i polit. napięć w 
świecie XX w., wyrosły z odkryć nauk., prowadzących do wyzwolenia energii jądrowej, zapoczątkowanych 1898-1902 przez M. Skłodowską-
Curie i P. Curie we Francji wyodrębnieniem z rudy uranowej i o-kreśleniem ich ciężaru atomowego wysoce radioaktywnych pierwiastków, 
nazwanych Polon od tac. Polonia, o liczbie atomowej 84, oraz Rad, od lać. radius, promień, o liczbie atom. 88. W 1905 w Niemczech A. Einstein 
opublikował swą pierwszą pracę o teorii względności: E = mc*. W 1906-39 prace A. Einsteina, Ę. Rutherforda, N. Bobra,

445 Bronie nuklearne
114
E. Fermi, G. Gamova, L. Paulinga, L. Szilarda, P. L. Kapicy, I. i Fryderyka Joliot-Curie, roz-winnęły nową gałąź nauki: fizykę jądrową. W 1933-
40 setki naukowców Europy Środk. i Zach. wyemigrowało do USA, uchodząc przed prześladowaniami faszystowskimi, m.in. A. Einstein, który 2 
VIII 1941 zaproponował pręż. USA, F. D. Rooseveltowi, wyprodukowanie bomby atomowej na bazie prac wł. emigranta E. Fermi i węg.— L. 
Szilarda. Zgoda F. D. Roosevelta została wyrażona 19X1941, a pierwsza eksplozja doświadczalna nastąpiła 16 VII 1945, w Alamogordo, w stanie 
Nowy Meksyk, USA, po czym (wbrew petycji. L. Szilarda, podpisanej przez ponad '/a liczby uczonych zatrudnionych przy produkcji) jedyne 
dwie dalsze wyprodukowane bomby atomowe u-żyte zostały 6 i 9 VIII 1945 przeciwko ludności -r Hirosimy i Nagasaki.
Następnie l O VII 1946 USA zademonstrowały na O. Spokojnym, w rejonie atolu Bikini, kolejną doświadczalną eksplozję, a 25 VII 1946 
pierwszą podwodną eksplozję, również na Pacyfiku; trzy dalsze próby w rejonie Eniwetok na Pacyfiku przeprowadziły USA w kwietniu 1948.
ZSRR, którego uczeni osiągnęli pierwszą reakcję łańcuchową 25X111946, wystąpił w ONZ 11 VI 1947 z propozycją całkowitego zakazu produk-
cji b.n.—a wobec sprzeciwu USA—231X1949 dokonał pierwszej próby z bombą atomową. W 1951 z kolei USA dokonały 16 prób, ZSRR—2;
w 1952 USA—10, w tym jedna, 10X1, wodorowa. 3X1952 W. Brytania przeprowadziła pierwszą próbę. W 1953 USA—11, W. Brytania—2 i 
ZSRR—2, lecz jedna, 12 VIII, wodorowa. ZSRR równocześnie ponowił propozycję całkowitego zakazu b.n. i zniszczenia istniejących zapasów. 
W 1954 USA—6, ZSRR—l; 1955 USA— 15, ZSRR—4; 1956 USA—13, ZSRR—7, W. Brytania—4; 1957 USA—21, ZSRR—13, W. 
Brytania—7, w tym 2 wodorowe, 17 V i 8X1;
1958 USA—52, ZSRR—25, W. Brytania—5;
1959 i 1960 USA i ZSRR na mocy gentlement agreement nie dokonały żadnych prób. Natomiast 13 II, l IV i 27X111960 Francja rozpoczęła swe 
pierwsze próby na Saharze w Algierii. 1961 USA wznowiły próby—8, a ZSRR—31, w tym jedna o rekordowej mocy, Francja — 4. W 1962 USA 
— 86, ZSRR—40, Francja—1, W. Brytania wspólnie z USA—2 podziemne. W 1963 USA—10 podziemnych, Francja—l podziemną. 15X1964 
Chiny Ludowe • przeprowadziły pierwszą próbę, składając jednocześnie oświadczenie, że „nigdy Chiny Ludowe nie użyją pierwsze tej broni"; 14 
V 1965—drugą próbę; 9 V, 27 X i 28X111966— następne, a 17 VI 1967—pierwszą wodorową, znów z deklaracją;
,,ponownie oświadczamy uroczyście, że w żadnym momencie i w żadnym przypadku Chiny nie będą pierwsze, które użyją bronie jądrowe. Zawsze dotrzymujemy tego, do czego się 
zobowiązujemy. Jak w przeszłości, naród i rząd Chin będzie kontynuować wspólnie ze wszystkimi narodami miłującymi pokój walkę o całkowity zakaz i całkowite zniszczenie broni 
nuklearnych".
Sekretarz Generalny ONZ U Thant zareagował oświadczeniem:
,,W świetle rezolucji ONZ wypowiadających się za całkowitym zaprzestaniem prób z broniami nuklearnymi każda eksplozja jakiegokolwiek rodzaju broni jądrowych i termonuklcarnych w 
jakimkolwiek zakątku świata jest faktem pożałowania godnym".
Chiny kontynuowały jednak próby z bombą wodorową 27X111968 i 291X1969; przeprowadziły też 221X1969 pierwszą próbę podziemną. Rów-
nież Francja kontynuowała swoje próby.
Do 111972 USA dokonały 188 prób powietrznych i 351 podziemnych; ZSRR—142 i 112; W. Brytania 21 i 4 (przy współpracy z USA); Francja 
30 i 43; Chiny 11 i l. W sumie 873 eksplozje miały miejsce w czasie blisko 30 lat, nie licząc Hirosimy i Nagasaki. W czerwcu 1972 falę protestów 
w świecie wywołały próby z bombą wodorową Francji na Pacyfiku, w atolu Mururoa, Polinezja Francuska. W listopadzie 1972 Zgr. Og. NZ 
ponownie zażądało od Francji zaprzestania doświadczeń nuklearnych na Pacyfiku 105 głosami przeciw 4 (w tym ChRL i Francji) przy 9 
wstrzymujących.
Kronika działalności ONZ w odniesieniu do b.n. jest następująca:
1946—pierwsza Rez. l/I, Zgr. Og. NZ jednomyślnie powołała do życia Komisję Energii Atomowej AEC, celem stworzenia systemu kontroli, nie 
dopuszczającego do wykorzystywania energii jądrowej do innych celów niż pokojowe.
1947-49—Zgr. Og. NZ rozpatrywało raporty Komisji, 14X111946, 111X1947, 17 V 1948 i 1811 1949, a 13 XII 1950 zdecydowało, że AEC 
winna podjąć wspólne prace z Komisją Zbrojeń Konwencjonalnych, jako nowy organizm p.n. Komisja Dwunastu, złożona z 11 czł. Rady 
Bezpieczeństwa i Kanady, jednak 1951 prace tej Komisji zostały zawieszone.
W 1952—Zgr. Og. NZ postanowiło, że problemy zarówno b.n. jak konwencjonalnych winny być rozpatrywane przez Komisję Rozbrojeniową, 
natomiast problem pokojowego wykorzystania e-nergii nuklearnej przez organizację wyspecjalizowaną p.n. Międzynar. Agencja Energii Atomo-
wej —>• IAEA.
W 1953-55 prace Komisji Rozbrojeniowej nie dały żadnego rezultatu, natomiast w Zgr. Og. NZ począł się krystalizować ruch na rzecz zakazu 
prób z bronią wodorową.
W 1955 na X Sesji, Zgr. Og. NZ powołało Komisję Naukową dla zbadania skutków radioaktywności; przedkładane jej od 1958 co roku in-
formacje o postępującym zatruciu atmosfery do-kołaziemskiej wpłynęły na mobilizację opinii świat, i doprowadziły do podp. 5 VIII 1963, w 
Moskwie, w obecności Sekr. Gen. ONZ, U Than-ta, -> Układu o zakazie prób nuklearnych, zgodnie z Rez. Zgromadzenia Ogólnego w latach 
1959-63: 1378/XIV, 1653/XVI, 1722/XVII, 1976/ /XVII, 1801/XVII oraz 1098, 1909 i 1910/XVIII. W 1964-67 z kolei problemem nr l stał się 
zakaz rozprzestrzeniania b.n. Birma, Brazylia, Egipt, Etiopia, India, Meksyk, Nigeria i Szwecja przedłożyły 15 DC 1965 Zgr. Og. NZ memoriał o 
konieczności zapobieżenia proliferacji, b.n.; 24 DC 1965 na wniosek ZSRR wprowadzony został do agendy XX Sesji punkt o konieczności 
zawarcia układu o nie-proliferacji. Podstawą do debaty były dwa projekty układu przekazane Komisji Rozbrojeniowej: USA, z 17 VIII 1965 i 
ZSRR, z 24 IX 1965. Zgromadzenie Rez. 2028/XX z 23X1 1965 poleciło Komisji „spieszne zbadanie problemu"; a w rok później 17 XI 1966 
poleciło Komisji szybkie opracowanie -> Układu o Nieroz-

Bronie rakietowe 447
przestrzenianiu Broni Jądrowych. W 1967 USA i ZSRR przekazały Komisji wspólny projekt Traktatu, który stat się podstawą debaty Sesji 
Nadzwyczajnej Zgromadzenia w maju—czerwcu 1968. USA, ZSRR, W. Brytania 13 VI 1968 przedstawiły R. Bezp. ONZ projekt gwarancji 
bezpieczeństwa dla państw, które zrezygnowały z produkowania b.n. Gwarancja stwierdza, że:
„agresja z użyciem broni atomowej lub zagrożenie nią kraju pozbawionego tego rodzaju broni obowiązuje Radę Bezpieczeństwa i wszystkich jej członków do natychmiastowego działania 
zgodnie z Kartą NZ".
Zgromadzenie Ogólne NZ 12 VI 1968, Rez. 2373/ /XXII zaaprobowało Traktat, a 19 VI 1968 R. Beżp. ONZ, Rez. 255/68. Inne problemy, dot. 
b.a. rozpatrywane przez ONZ:
Przedstawiciel Polski, W. Gomułka, przemawiając 271X1960 w Zgr. Og. NZ, wysunął postulat. aby eksperci ONZ opracowali informację o praw-
dopodobnych skutkach dla świata użycia b.n. Inicjatywa poi. nie znalazła początkowo poparcia, ale 5X111966 Zgr. Og. NZ, jednomyślnie Rez. 
2162/XXI, powołało Komisję 12 Ekspertów (Francji, Indii, Japonii, Kanady, Meksyku, Nigerii, Norwegii, Polski, Szwecji, USA, W. Brytanii i 
ZSRR), mającą opracować informację o prawdopodobnych skutkach użycia b.n., jaka też została przekazana Zgromadzeniu 23 XI 1967 (Inf. A 
6858).                            »
Zgromadzenie Ogólne NZ 5 XII 1966 Rez. 2162 i 2163/XXI postawiło sprawę rozszerzenia Traktatu o zakazie prób z b.n. również na próby pod-
ziemne, czemu sprzeciwiły się USA; w tymże dniu Zgromadzenie Rez. 2164/XXI wysunęło żądanie zwołania Światowej Konferencji 
Rozbrojeniowej z zadaniem opracowania Konwencji o Zakazie Używania Broni Nuklearnych i Termonuklear-nych.
W listopadzie 1967 I Komitet Zgr. Og. NZ d/s polit. i bezpieczeństwa rozpoczął debatę nad przedłożonym przez ZSRR projektem Międzynar. 
Konwencji o Zakazie Użycia Broni Nuklearnych i Tennonukleamych. Zgromadzenie 72 głosami za, przeciw nikomu i 29 wstrzymujących się 8 
XII 1967 Rez. 2289/XX, przypominając —>• Deklarację ONZ o Zakazie Użycia Broni Atomowej, zawartą w Rez. 1653/XVI, z 24X11961, 
potwierdziło swe przekonanie wyrażone w Rez. 2164/XXI, z 5X111966, że:
,,podpisanie Konwencji o Zakazie Użycia Broni Atomowej ułatwi bardzo rokowania dotyczące powszechnego i całkowitego rozbrojenia, pod skuteczną międzynarodową kontrolą i stanie się 
nowym impulsem w poszukiwaniu rozwiązania palących problemów rozbrojenia nuklearnego; uważając, że jest konieczne, ze względu na sytuację międzynarodową, by uczynić nowe wysiłki, 
aby osiągnąć rozwiązanie sprawy zakazu użycia broni atomowych; w przekonaniu, że jest rzeczą istotną pilne kontynuowanie badań tej sprawy i opracowywanie odpowiedniej Międzynarodowej 
Konwencji, postanowiła zaapelować do wszystkich państw, aby w Świetle Deklaracji, aprobowanej przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja 1653/XVI, zbadały sprawę zakazu użycia broni 
atomowych, a i projekt Konwencji, zaproponowany przez ZSRR, jak również każdą inną propozycję, złożoną w tej sprawie; podjęły rokowania celem opracowania Konwencji przez zwołanie 
międzynarodowej konferencji, pracz Komitet Rozbrojeniowy 18 państw, lub bezpośrednio między sobą.**
Rezolucja ta, wobec rezerwy mocarstw zach., i
nieprzedkładania przez nie kontrpropozycji nie
weszła w stadium realizacji.
W 1970 Zgr. Og. NZ zaaprobowało -> Układ
o dezatomizacji dna oceanów.
Zgromadzenie Ogólne NZ 2.XII 1972 przyjęło rezolucję o niestosowaniu siły w stosunkach międzynar. i zakazie na zawsze użycia broni jądrowej. 
Zgromadzenie Ogólne zaleciło R. Bezp. ONZ jak najszybsze podjęcie odpowiednich kroków, które gwarantowałyby całkowite wcielenie w życie 
tej rezolucji. Rezolucja potwierdza jednocześnie zasadę niedopuszczalności opanowywania terytoriów siłą i bezsporne prawo państw do o-brony 
swych terytoriów przy użyciu wszystkich środków, jakimi dysponują. Rezolucja potwierdza też prawo narodów kolonialnych do walki o nie-
podległość. Przeciwko głosowały tylko 4 państwa:
Albania, ChRL, Portugalia i RPA.
W. N. DURDIENIEWSKU, A. N. SZEWCZENKO Niesowmieftimost' Ispolzowanja atomnogo oruzyja s normami mieidunatodnogo prawa, w; Sowietskoje gosudarstwo i prawo nr 5, 1955;
3. KOROWIN Atomnoje oruzyje i mieżdunarodnoje prawo, w; Mieidunarodnaja zyin nr 5. 1955; E. MARGOLIS The Hy-drogen Bomb Experiments and International Law, w: The Yale Law Journal 
64/1955; G. FISCHER Droit international et experimentation des armes nucleaires, w: Annuaire Francais de Droit International nr 2, 1956; G. SCHWARZENBEROER The Legality of Huclear 
Weapons, London 1958; H. KISSINOER Nuclear Weapons and Foreign Policy, Boston 1957; C. DEL-MAS Histoire Politique de la Bombę Atomiaue, Paris 1967;
The Threat o f Nuclear Weapons. UN New York 1968;
A. J. JEPRIEMOW Jewropa i jadiernoje oruiyje, Moskwa 1972, s. 390; G. BERLIA Probleme nucleaire et relations internatio-nales, Paris 1972, s. 137.
•    666
BRONIE   NUKLEARNE   STRATEGICZNE I TAKTYCZNE (ang. Strategie and Tactical Nuclear Weapons, franc. Armes nucleaires 
strategi-ques et tactiques, hiszp. Armas nucleares estra-tegicas y tacticas, roś. Stratiegiczeskoje i takti-czeskoje jadiernoje oruzyje), termin 
międzynar. — dwa rodzaje broni nuklearnych: l) pociski z głowicami jądrowymi o międzykontynentalnym zasięgu i ogromnej niszczycielskiej 
sile wybuchu;
2) pociski nuklearne o ograniczonym zasięgu od kilku do kilkuset km i ograniczonej mocy niszczycielskiej. Oba te rodzaje zalicza się do broni 
masowej zagłady, ponieważ niektóre rodzaje broni nuklearnych taktycznych stacjonowane na wysuniętych stanowiskach odgrywają rolę broni 
strategicznych, co znalazło swe potwierdzenie w polityce NATO, popierającej gromadzenie w Europie Zach., a szczególnie w NRF, coraz 
większej ilości broni nuklearnych taktycznych.
•      W
BRONIE RAKIETOWE (ang. Missiles, franc. Missiles, hiszp. Armas coheteriles, cohetes misi-les, roś. Rakietnoje oruzyje), termin międzynar. 
— rozwijane przez stulecia rakiety o coraz większej sile ciągu; w XIX w. o zasięgu 2-4 km; w drugiej pół. XX w. o zasięgu 
międzykontynentalnym, co. wprowadziło nowy element do stosunków międzynar. i powszechne zainteresowanie problemami —>-rozbrojenia i 
umacniania pokoju. Rozwój b.r. różnego typu (ziemia-ziemia, ziemia-powietrze, zie-mia-woda, woda-woda, woda-powietrze, powie-trze-
powietrze) wpłynął na powstanie nowych doktryn strategicznych i nowych problemów rozbrojeniowych.
W. ZNYK Bron rakietowa, w: Wojskowy Przegląd Techniczny, nr 8-9, 1971; W. F. BIDDLE Weapons Technology and Arms Control, London 1972, a. 368.
BRONIE TERMONUKLEARNE -r Bronie nuklearne.
BRONIE WODOROWE -> Bronie nuklearne.

448 Bronie zakazane
116
•    448
BRONIE ZAKAZANE (ang. Banned Anns, f ranę. Armes interdites, hiszp. Armas prohibidas, roś. Zaprieszczonnoj'/ orużyje), termin między-
nar. — określenie na różne w różnych, epokach bronie stosowane w konfliktach wojennych. Dążenie do wyeliminowania broni, uznanych w danej 
epoce za wyjątkowo okrutne, występowało już w średniowieczu (zakaz kościelny używania proc i łuków w XIII w). W XIX w. pierwsza, tzw. 
Deklaracja Petersburska, 1868, próbowała wprowadzić ograniczenia w rozwoju broni artyleryjskiej; Regulamin zaś Haski, dołączony do II Has-
kiej Konwencji 1899, i w zmienionej formie do IV Konwencji Haskiej, 1907, oraz m Haska Konwencja, 1899, wprowadziły zakaz broni zatru-
tych, tudzież pocisków, dających rany szarpane (tzw. „kule dum-dum") czy w inny sposób zwiększających cierpienia rannego; z kolei Deklaracja 
Haska 1899 i Protokół Genewski, 1925, zainicjowały zakaz ->• broni chemicznych i bakteriologicznych. Po II wojnie świat.—wobec użycia przez 
USA w Hirosimie i Nagasaki bomb atomowych, a w Korei i Wietnamie broni chem. i bakteriologicznych międzynar. ruch roboto. i kraje socjalist. 
zainicjowały walkę o całkowity zakaz —>• broni A B C, jako broni masowej zagłady, służącej największej zbrodni przeciw ludzkości —> 
ludobójstwu.
Wstępnym krokiem na drodze do zakazu broni nuklearnych było uchwalenie przez Zgr. Og. NŻ 7X111970 Rez. 2660/XXV Układu w sprawie za-
kazu umieszczania broni jądrowych i innej masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod tym dnem, zw. -> Układem o 
dezatomizacji dna oceanów. W lutym 1974 Szwecja przedłożyła NZ projekt konwencji o wprowadzeniu zakazu •->• napalmu, a także broni typu 
CBU i im podobnych.
L. EHRLICH Prawo Międzynarodowe, wyd. IV Warszawa 1958.
BRT -> Tonaż rejestrowy.
•    449
„BRUDNA WOJNA" (ang. „Dirty war", franc. „La sale guerre", hiszp. „Guerra sucia", roś. „Griaznaja wojna"), nazwa przyjęta powszechnie na 
prowadzoną przez Francję 1946-54 kolonialną wojnę w Indochinach, zakończoną klęską Francji (decydująca przegrana pod Dien Bien Phu w 
maju 1954) i wycofaniem się jej z Wietnamu, Laosu i Kambodży, zgodnie z uchwałami Genewskiej Konferencji z lipca 1954. Ponownie nazwę tę 
stosowano do działań wojennych USA w Wietnamie i na całym Półwyspie Indochińskim, 1965-73.
•    450
BRUKSELA (ang. Brussels, franc. Bruxelles, hiszp. Bruselas, roś. Briussel, flam. Brussel), stolica Beglii, siedziba ok. 300 organizacji między-
nar., zarej. w ONZ, m.in. gł. organów NATO i EWG.
Yearbook of Iniernational Organtwiions 1968-1969, Brussels 1969, s. 266-271.
BRUKSELSKA DEKLARACJA -' Uchwała Brukselska Komunist. Partii Europy Zach. 1974.
BRUKSELSKA KONWENCJA 1926 -r Immunitet statków państwowych.
BRUKSELSKA NOMENKLATURA ->-• Celne nomenklatury.
BRUKSELSKA WSPÓLNOTA OBRONNA ->•
Unia Zachodnio-europejska 1955.
BRUKSELSKIE KONWENCJE ->• Konwencje morskie.
B    451
BRUNEI (ang. franc., hiszp. Brunei, roś. Bruniej), sułtanat pod protektoratem bryt. od 1888, w pn.-zach. części wyspy Borneo; pow. ok. 5,8 tyś. 
km2, 135 tyś. mieszk. (wg spisu 1971), z czego 5411/o Malajów, 26% Chińczyków. Ze względu na bogate złoża ropy naftowej W. Brytania nie 
zgodziła się, aby B. weszło w skład Malezji, 1963, pozostając terytorium nieautonomicznym pod władzą bryt. Wysokiego Komisarza. W 
listopadzie 1971 rząd W. Brytanii przekazał pełną władzę samorządową sułtanowi, zachowując prawo wyłącznego reprezentowania B. w 
stosunkach z zagranicą. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się prawa samostanowienia dla ludności B.
The Europa Year Book 1972. A Wortd Suniey, London 1972, s. 214-218.
•    452
BRYDŻ [ang.; 'most'], (ang. Bridge, franc. Bridge, hiszp. Bridge, roś. Bridż), powszechnie przyjęta na początku XX w. nazwa gry w karty, 
powstałej w świecie anglosaskim odmiany tradycyjnej anglosaskiej gry p.n. whist (wist); przedmiot międzynar. regulaminów, ustalanych od 1943 
przez Whist Ciub of New York i American Contract Bridge League. Czołowy amer. teoretyk b., E. Cułbertson, autor nowego, powszechnie 
przyjętego wkrótce systemu gry, opublikowanego 1930, po n wojnie świat, zaangażował się w publiczną walkę przeciwko —>• 
antykomunizmowi i —r zimne) wojnie.
Organizacja międzynar., żary", w ONZ:
Bur. Liga Brydżowa, Eur. Bridge League (EBL); za). 1947, czt. Świat. Federacji Brydżowej, z siedzib; w Genewie. Łączy 25 krajowych stów., m.in. Polski.
Świat. Federacja Brydżowa, Wbrid Bridge Fcdcration, żal. .1958 jako sukcesorka żal. 1932 Międzynar. Ligi Brydżowej, Int. Bridge League, z siedzibą sekr. gen. w Antwerpii (poza
•tym działa 7 sekretariatów regionalnych). Organizuje coroczne Świat, rozgrywki i co 4 lata Olimpiady Brydżowe (1968 w Deauville, Francja, 1972 w Miami, USA). Łączy krajowe federacje 58 
państw, m.in. Polski. E. CUŁBERTSON The Contract Bridge Blue Book, New York 1930; E. CUŁBERTSON The Strange Lives of One Mań, New York 1940; E. CUŁBERTSON Musi we Fight Russiaf 
New York 1946.
•    453
BRYGADY MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national Brigades, franc. Brigades Intemationales, hiszp. Brigadas Intemacionales, roś. 
Mieżduna-rodnyje brigady), antyfaszystowskie oddziały bojowe ochotników z 54 krajów, walczące w wojnie domowej w Hiszpanii 1936-39 po 
stronie republ. Armii Ludowej, przeciwko rebelianckim wojskom gen. Franco oraz wspomagających je niem. i wł. jednostkom interwencyjnym. 
Istniały brygady:
niem.-austr. (XI), wł. (XII), poi. (XIII, im. Jarosława Dąbrowskiego), franc. (XIV), anglo-ameryk. (XV) i bałk.-czechosł. (129). W poi. b.m. były 
cztery bataliony, dwa złożone z Polaków z kraju i z emigracji, jeden z Węgrów i jeden z Białorusinów, Ukraińców i Żydów; wchodziła w skład 35 
Dywizji, dowodzonej przez gen. K. Świerczew-skiego „Waltera". Dużą rolę organizatorską i kie-

117
Budownictwo w systemie RWPG 459
rowniczą w b.m. odegrali wybitni działacze ruchu robota., m.in. P. Togliatti, P. Nenni, L. Longo.
L. LONGO Brygady Międzynarodowe w Hiszpanii, Warszawa 1961; L. LONGO Le Brtgate internazionali, Roma 1972, s.
368.
BRYTYJSKA WSPÓLNOTA NARODÓW -»•
Wspólnota Narodów.
•    454
BRYTYJSKIE TERYTORIUM OCEANU IN. DYJSKIEGO (ang. British Indian Ocean Terri-tory, franc. Territoire britannique de 1'Ocean 
In-dien, hiszp. Territorio britanico en el Oceano Indico, roś. Britanskaja tierritorija w Indijskom okieanie), brytyjska jednostka adm. kolonialna, 
utworzona 1965 z wysp archipelagu Chagos, Al-dabra, Farquhar oraz Desroches; poprzednio stanowiące dependiencję Mauritiusa.
•    455
BRYTYJSKIE WYSPY (ang. British Isles, franc. Ileś Britanniąues, hiszp. Islas Britanicas, roś. Bri-tanskoje Ostrowa), termin geogr. — grupa 
wysp w zach. Europie, położona na platformie kontynent. Europy, oddzielona od niej Cieśniną Kaletańską i kanałem La Manche. Główne wyspy: 
Wielka Brytania o pow. 197528 km" oraz Irlandia—83860 km2, oddzielona od W. Brytanii Morzem Irlandzkim. Pozostałe wyspy: Hebrydy 
Zewnętrzne i Wewnętrzne, Orkady, Szetlandy, Anglesey, Mań, Wight i in. Łączna pow. W.B. 332759 km2. Politycznie W.B. integrowane są 
przez: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Pn. Irlandii oraz Republikę Irlandii. Nazwa pochodząca z czasów celtyckich przyjęła się od 
XVII w. Oficjalnie wprowadzona 1707, kiedy wspólny parlament Anglii i Szkocji przyjął dla Zjednoczonego Królestwa nazwę Wielkiej Brytanii, 
nawiązującej do tradycyjnej nazwy głównej wyspy z czasów celtyckich.
WEP t. 2, s. 178, Warszawa 1963.
•    456
SUCHARA, stara nazwa —- Uzbekistanu, używana do 1924, kiedy powstała Uzbecka SRR.
•    457
BUDDYZM (ang. Buddhism, franc. Bouddhisme, hiszp. Budismo, roś. Buddizm), jedna z trzech wielkich —>• religii świata, powstała w VI 
w.p.n.e. w Indiach; 1950 krajowe związki i ośrodki b. utworzyły Światowe Bractwo Buddystów, Worid Fellowship of Buddists (WFB), z siedzibą 
w Bangkoku, zarej. w ONZ, z zadaniem organizowania b. do współpracy międzynar. na rzecz pokoju światowego. Członkami są związki i centra 
b. Belgii, Birmy, Cejlonu, ChRL, Czechosłowacji, DRW, Filipin, Finlandii, Francji, Holandii, Hongkongu, Indii, Indonezji, Japonii, Kambodży, 
Kanady, Korei Pd., KRL-D, Laosu, Malezji, Mongolii, Nepalu, Pakistanu, Sikkimu, Singapuru, Szwajcarii, Szwecji, Syjamu, Tajwanu, USA, W. 
Brytanii, Wietnamu Pd., Włoch i ZSRR. Co dwa lata zbiera się Konferencja Generalna WPB, co , roku Rada Główna i Rada Wykonawcza; publ.:
The International Buddhist News Forum.
Presence du Bouddhisme, Saigon 1959, s. 1024; Yearhook of International Organizations, 1973.
•    458
BUDOWLANY PRZEMYSŁ (ang. Construction Industry, franc. Industrie de construction, hiszp. Industria de construcción, roś. Stroitielnaja 
pro-
myszlennost'), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Organizacje związane z b.p., zarej. w ONZ:
Eur. Komitet do spraw Maszyn Budowlanych, Committee for European Construction Equipment, zat. 1959, z siedzibą w Paryżu.
Eur. Federacja Producentów Materiałów Ogniotrwałych, European Federation ot Refractory Materiał Producers, żal. 1953, z siedzibą w Mediolanie.
Eur. Federacja Producentów Dachówek i Cegieł, European Federation of Tile and Brick Manufacturers, żal. 1952 z siedzibą w Paryżu.
Eur. Komitet Fabrykantów Kaloryferów l Kuchni Domowych, European Committee of Manufacturers of Domestic Heating and Cooking Appliances, żal. 1951, z siedzibą w Paryżu.
Eur. Unia Prywatnych Przedsiębiorstw Budowlanych, European Union ot Independent Building Contractors, zat. 1958, struction, żal. 1948, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja 
Przedsiębiorstw Robót Dachowych, International Pederation of Roofing Contractors, żal. 1952, z siedzibą w Wiedniu.
Międzynar. Stów. do spraw Asfaltu w Przemyśle Budowlanym, International Association for Asphalt in Building Construction, żal. 1948, z siedzibą w Brukseli;
Międzynar. Stów. do .spraw Budowy Mostów i Konstrukcji, International Association for Bridge and Structural Engi-neering, zat. 1929 z siedzibą w Zurychu, Międzynar. Stów. do Spraw 
Betonowych Konstrukcji, International Association for Shell Structures, żal. 1959, z siedzibą w Madrycie.
Międzynar. Centrum Budownictwa Szkot, International Centre for School Building, zat. 1961, z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria).
Międzynar. Rada do spraw Badań Studiów i Dokumentacji Budowlanej, International Councii for Building Research, Studies and Documentation, żal. 1953, z siedzibą w Rotter-damie; łączy 
instytucje nauk. kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; posiada statut (B) ECOSOC; publ.: Buttetin. Międzynar. Tow. do spraw Mechanizacji Budowy Fundamentów, International Society of Soi! 
Mechanics and Foundation Engineering, zał. 1936, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Unia Centrów Budowlanych, International Union of Building Centres, zał. 1958, z siedzibą w Paryżu; 
publ.:
Notę d'Information.
Międzynar. Unia Laboratoriów Doświadczalnych i Badawczych Materiałów i Konstrukcji, International Union ot Testing and Research Laboratories for Materiał and Structures, żal. 1947, z 
siedzibą w Paryżu,-łączy kilkadziesiąt krajów, m.in. Polskę; publ.: Bulletln K1LEM. Stały Międzynar. Komitet do spraw Planowania Podziemi Miejskich, Permanent and International Committee 
of Un-derground Town Planning and Construction (PICUTPC), Comits permanent international des techniąues et de l'ur-banisme souterrains (CPITUS), zat. 1937, z siedzibą w Paryżu. Łączy 22 
komitety krajowe, m.in. Polski. Publikuje: Le Monde souterrain, I^encyclop^die du monde souterrain.
Co roku w lutym w Brukseli odbywa się Międzynar. Wystawa Budownictwa i Sztuki Dekoracyjnej; co 2 lata w marcu w Monachium Międzynar. 
Wystawa Maszyn Budowlanych „BAUMA"; co 2 lata w maju w Belgradzie—Międzynar. Targi Budownictwa-
Yearbook o f International Organizations, 1973. •     459
BUDOWNICTWO W SYSTEMIE RWPG, (ang. Construction in the CMEA System, franc. Construction dans la systeme du CAEM, hiszp. 
Construcción en el sistema del CAME, roś. Stroi-tielstwo w sistiemie SEW). Podstawowe kierunki i zadania rozwoju współpracy w dziedzinie bu-
downictwa ustalone zostały w Kompleksowym Programie RWPG, w którym uchwalono co następuje:
„Kraje członkowskie RWPG uznają za konieczne rozwijanie współpracy w tej dziedzinie dla podwyższenia poziomu technicznego przemysłu materiałów budowlanych i zaspokajania potrzeb 
budownictwa w zakresie ważniejszych materiałów budowlanych, wyrobów l konstrukcji; rozwoju zdolności bu-dowlano-montażowych i wdrażania nowych technologii wznoszenia gmachów i 
budowli; podwyższania jakości rozwiązań projektowych i skracania czasu budowy i projektowania.
Dla osiągnięcia powyższych celów kraje członkowskie RWPG uzgodniły: l. Zrealizować w latach 1971-75 prace ^aukowo-badawcze, projektowe i doswiadczalno-eksperymentalne zmie-

460 Budżet Ligi Narodów
118
rzające do stworzenia współczesnych technologii produkcji cementu, wyrobów azbestowo-cementowych i lekkich konstrukcji budowlanych oraz nowych wysokoefektywnych materiałów 
budowlanych. 2. Zrealizować w latach 1971-75 współpracę w dziedzinie projektowania zakładów produkcji podstawowych materiałów budowlanych, w szczególności do-swiadczalno-
eksperymentalnych zautomatyzowanych linii technologicznych. 3. Koordynować poczynając od 1971 r. wysiłki nad zaspokajaniem potrzeb na materiały surowcowe i półfabrykaty (azbest itp.). 4. 
Zrealizować w latach 1971-75 współpracę nad opracowywaniem i wdrażaniem nowych technologii wznoszenia gmachów i budowli ogólnego zastosowania drogą, kompleksowej mechanizacji i 
automatyzacji na wysokim poziomie technicznym. 5* Zrealizować etapowo w latach 1971-75 specjalizację i kooperację budowy specjalnych obiektów i poszczególnych rodzajów prac 
budowlanych (metro, magistrale rurociągowe, autostrady, chłodnie, kominy, duże budynki, prace, podziemne i inne) w zależności od potrzeb i możliwości każdego kraju. 6. Zrealizować w latach 
1971-75 współpracę nad doskonaleniem naukowych metod kierowania budownictwem i tworzeniem zautomatyzowanych systemów kierowania procesami produkcyjnymi. 7. Etapowo, 
poczynając od 1971 r., rozwijać współpracę w dziedzinie projektowania, specjalizacji i kooperacji prac projektowych;
stworzyć podstawy międzynarodowego systemu automatyzacji projektowania budowlanego i koordynacji współpracy;
rozpatrzyć w 1971 r. zagadnienie celowości utworzenia międzynarodowej organizacji w dziedzinie projektowania. 8. Doskonalić w latach 1971-75 jednolitą' bazę normatywną projektowania, 
podstawowe zasady unifikacji parametrów budowlanych, rozwiązań z zakresu planowania przestrzennego i rozwiązań konstrukcyjnych oraz opracować system katalogów wyrobów budowlanych, 
konstrukcji i urządzeń inżynieryjnych dla gmachów i budynków. 9. Zrealizować, poczynając od 1971 r.,- współpracę nad utworzeniem systemu międzynarodowej informacji w dziedzinie 
budownictwa z zastosowaniem EMC".
Stała Komisja Budowlana przy RWPG powstała w czerwcu 1958, z siedzibą w Berlinie, koncentruje swą działalność na zagadnieniach produkcji 
nowych materiałów budowlanych, 'opracowywaniu lekkich konstrukcji ze stali, aluminium, szkła i tworzyw chem., nowych systemów sanitarno-
hi-gienicznych oraz doskonalenia konstrukcji prefabrykowanych budynków mieszkalnych.
Kompleksowy Program..., Warszawa 1971, s. 121-122; J. ME-TERA, Z. ZIÓŁKOWSKI, Współpraca naukowo-techniczna krajów RWPG, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 99 i 141.
•    660
BUDŻET LIGI NARODÓW (ang. Budget of the League of Nations, franc. Budget de la Societe des Nations, hiszp. Presupuesto de la Sociedad 
de Naciones, roś. Biudżet Ligi nacyj), opierał się na składkach państw członkowskich zróżnicowanych w zależności od obszaru, ludności i 
potencjału gospodarczego. Dla uproszczenia przyjęto „jednostkę składkową" równą 32086,71 fr. szwajc. w złocie. W 1931, kiedy skład LN był 
najliczniejszy, podział 986 „jednostek składkowych" na 54 państwa był następujący:
Gwatemala
Haiti 27 Hiszpania 8 Holandia 18 Honduras
4 Indie   .
5 Irlandia . 14 Japonia . 46 Jugosławia Kanada
Albania

l Gwatemala

Argentyna

. 29 Haiti . .

Australia



. 27 Hiszpania .

Austria



8 Holandia .

Belgia .



. 18 Honduras .

Boliwia



. 4 Indie . .

Bułgaria



5 Irlandia . .

Chile .



. 14 Japonia . .

Chiny .



. 46 Jugosławia .

Czechosło



Kanada

wacja



. 29 Kolumbia .

Dania .



. 12 Kuba . .

Dominikan

a

l Liberia . .

Estonia



8 Litwa . .

Etiopia . ,



2 Luksemburg

Finlandia .



, 10 Łotwa . .

Francja



, 79 Niemcy . .

Grecja . ,



7 Nikaragua .


Łotwa 79 Niemcy . 7 Nikaragua .
Norwegia . .   s    AtryKi . . 13
Budżet na 1931 wynosił 31,6 min fr. w złocie, z czego: na Sekretariat i organizacje wyspecjalizowane—17 min, na ILO—8,6 min, na Stały
20

N. Zelandia

. 10

l

Panama

. l

40

Paragwaj .

. l

23

Persja . .

. 5

l

Peru . .

. 9

56

Polska . .

. 32

10

Portugalia

. 6

60

Rumunia .

. 22

20

Salwador .

. 1

35

Syjam . . ,

. 9

6

Szwajcaria

. 17

9

Szwecja . ,

. 18

1

Urugwaj . .

. 7

4

W; Brytania

105

1

Wenezuela

. 5

3

Węgry . . .

. 8

79

Włochy . ,

. 60

1 8

Związek Pd. 
Afryki . .

15


Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. — 2,6 min, na emerytury — l min.
The League from Year to Year, 1931.
•    461
BUDŻET ONZ '(ang. UN Budget, franc. Budget de 1'ONU, hiszp. Presupuesto de la ONU, roś. Biudżet OON), przedmiot corocznych 
międzynar. sporów. Przygotowanie projektu rocznego b. ONZ jest zadaniem Sekretarza Generalnego; ocena należy do Komitetu V; zatwierdzenie 
do Zgr. Og. NZ. Wydatki dzielone są między państwa członkowskie, z tym, że wg przyjętej 1945 zasady wielkie mocarstwa przyjęły na siebie 
obowiązek pokrywania ok. ^ kosztów ONZ z zastrzeżeniem, że jedno mocarstwo nie może płacić więcej niż 33%; pozostała l/3 rozdzielana była 
na inne państwa w proporcji do ich potencjału gospodarczego. W praktyce w 1946-71 pięć mocarstw, stałych członków Rady Bezpieczeństwa, 
płaciło 66%, w 1972-73 ok. 62%, od 1974 ok. 55<'/o. Obniżenie wkładu W. Piątki nie wpłynęło na wysokość składek państw Trzeciego Świata, 
ponieważ różnicę pokrywają składki krajów wysoko rozwiniętych, jak Japonii (7,15'yo) i NRP (7,10%). Większość państw rozwijających się, ok. 
70, płaci od 0,04 do 0,lW<i. Zob. też członkowie ONZ 11974 (tabela).
Podział budżetu 1946 został dokonany w następujących proporcjach: USA—ok. 33%, ZSRR— ok. 15%, W. Brytania—ok. S^/o, Francja—ok. 6% 
i pozostałe 48 państw—ok. 38%. W 1972 podział był następujący: USA—31,5<l/o, ZSRR— 14,61%, W Brytania — 6,62%, Francja—6%, Chiny 
— 4%, Japonia — 3,781)/o, Włochy — 3,24%, Kanada — 3,02%, Ukr. SRR—1,93%, Indie— l ,74%,   Australia — l ,52%,   Polska — l ,47%, 
Szwecja — l ,25%, Holandia — l ,16%, Belgia — 1,10%; pozostałe 112 państw—13,73% podzielone od 0,04% do 0,99%. 16X1972 Kongres 
USA postanowił, że od 1974 Stany Zjedn. będą opłacać 25^/0 regularnego budżetu ONZ, w miejsce 31,2%. USA w Memorandum przedłożonym 
państwom członkowskim ONZ stwierdziły, że regularne składki Stanów Zjedn. przekroczyły już l mld dolarów. W związku z tym podział budżetu 
od 1974 ustalił się następująco: USA—25%, ZSRR — 12,97%,   Japonia — 7,1 y/o,   NRF — 7,10%, Francja—5,860/0, W. Brytania—5,31%, 
ChRL—5,5%,   Włochy—3,60%,   Kanada-3,18%, Ukraina—1,71%, Australia — l ,44%; poza tym powyżej r/o: Belgia—1,05%, Holandia— 
1,24%, Indie—1,20%, NRD — l ,22<i/o, Polska — 1,26%, Szwecja—1,30%; pozostałe od 0,02 do 0,89%. Zob. też: Finansowanie organizacji 
międzynar. oraz Finansowe problemy ONZ. Yearbook of United Nations, 1974.
•    462
BULK CARGO [ang.; 'sypki ładunek'], termin międzynar.—ładunek morski luzem, zsypywany wprost do luków, jak zboże, węgiel, rudy itp. 
BULL -> John Buli.
•    463
BULLA (ang. Buli, franc. Bulle, hiszp. Bulą, roś. Bułła), nazwa przyjęta w kościele katol. dla uroczystej formy pisma papieskiego, np. w wiekach 
średnich, potwierdzającego wybór cesarza rzym., albo nominacje książąt kościoła, lub pismo ob-

119
Bułgaria 466
wieszczające rocznicę czy święta, zawsze opatrzone pieczęcią ołowianą, zwaną b. i stąd nazwa dla całego dokumentu. Przedmiot handlu 
międzynar. w związku z powstaniem zbiorów prywatnych, zw. bullaria, a wobec pojawienia się na rynku w XIX w. wielkiej ilości falsyfikatów 
kodeks prawa kanonicznego, C.C.2360 nałożył karę klątwy na podrabiaczy b. Niezwykłą b. w historii stosunków międzynar. była b. papieża 
Aleksandra VI Inter caetera diyinea, 4 V 1493, dzieląca odkryte terytoria zach. półkuli między Hiszpanię a Portugalię, co potwierdził z 
poprawkami —>- Traktat Tor-desillas. Sullarium Magnum Romanum, t. 5, Turin 1857.
•    664
BULLION [ang.; 'sztaba'], (franc. Lingot, hiszp. Lingote, roś. Slitok zoiota, sieriebra), termin na określenie systemu przyjmowania monet złotych 
lub srebrnych na wagę, tak jak sztab złota czy srebra. Analizy handlu kruszcami na wagę ogłasza co roku Samuel Montągu and Co Ltd. w 
Londynie p.t. Annual Bullion Review.
•    465
BULLIONISM [ang.], -» bullion, termin międzynar. powstały w Europie w XV i XVI w., teoria głosząca, że o bogactwie kraju, podobnie jak o 
równowadze jego •—>• bilansu płatniczego, decydują zasoby złota i srebra.
•    666
BUŁGARIA (ang. Bułgaria, franc. Bułgarie, hiszp. Bułgaria, roś. Bołgarija), Bułgarska Republika Ludowa, Narodna Republika Bylgarija,
państwo socjalist. w pd.-wsch. Europie, na Płw. Bałkańskim, nad M. Czarnym, czł. ONZ. Pow. 110,9 tyś. km2, 8565 tyś. mieszk. (1971; wg spi-
sów: 1965—8227 tyś., 1970—8524 tyś.); stoi. Sofia (868 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Turcją, Grecją, Jugosławią i Rumunią; granice ustalone 
->• Pokojem Berlińskim 1878, następnie -> Traktatem Neuilly-sur-Seine 1919 -^- Traktatem Krajowej 1940; po II wojnie świat, paryski traktat 
pokojowy z l O ni 947 potwierdził granice B. z 111941. Język oficjalny: bułgarski. Waluta: lewa ==100 stbtinek. Święto nar.: 9 września, dzień 
wyzwolenia 1944.
Stosunki międzynar.: 1361-1878 .pod panowaniem Turcji; 1878-1908 autonomiczne księstwa w ramach imperium osmańskiego. B. ogłosiła się 
monarchią niezależną od Turcji 22 IX (5 X) 1908. W I wojnie świat, od 1915 po stronie państw centralnych, wobec przegranej wojny utraciła 
część terytoriów na rzecz Grecji (z którą zawarła w Salonikach 31 VII 1938 tzw. porozumienie bałk.),
Jugosławii (z którą 25 11937 zawarła w Belgradzie pakt wieczystej przyjaźni) oraz Rumunii, z którą ostateczny bieg granicy ustaliła Traktatem 
Krajowej w 1940. W II wojnie świat, przystępując 25X11941 do Antykominternu, B. walczyła po stronie państw osi, co doprowadziło—jak to 
stwierdza w art. l Konstytucja B. z 4X111947— do walki ludu bułg. „przeciwko monarchistyczno-faszystowskiej dyktaturze i zwycięstwa 
powstania ludowego 91X1944 r." Formalne zawieszenie broni zostało podp. 28X1944 przez B. z ZSRR, W. Brytanią i USA. Likwidacja 
monarchii i proklamowanie B. Ludową Rep. nastąpiło drogą referendum 81X1946, kiedy 3801160 uprawnionych do głosu wypowiedziało się za 
władzą lud., a 197 176 za monarchią, przy 119 168 głosach nieważnych. Mocarstwa zwycięskie zawarty z B. traktat pokojowy w Paryżu l O III 
947. Wojska radź., które 51X1944 wkroczyły do B., opuściły B. w grudniu 1947. B. podp. 18 III 1948 z ZSRR Traktat Przyjaźni i Wzajemnej 
Pomocy na lat 20, odnowiony na dalsze lat 20 w marcu 1968.
Członek LN 1926-39. Czł. ONZ od 14X111955 oraz wszystkich wyspecjal. org. ONZ z wyjątkiem GATT, IDĄ, IMF i BANK/IBRD. Czł. 
założyciel Organizacji Układu Warszawskiego oraz RWPG. T. Żiwkow złożył wizytę w ONZ i wygłosił przemówienie przed Zgr. Og. NZ 
281X1960; Sekr. Gen. ONZ U Thant odwiedził B. w lipcu 1963 oraz w czerwcu 1968. W Lidze Narodów B. 23 X 1925 oskarżyła Grecję o 
agresję zbrojną w rejonie pogranicznym i uzyskała odszkodowanie w wysokości 215 tyś. dolarów. W NZ w marcu 1949 Australia oskarżyła B. 
przed Zgr. Og. ONZ o złamanie paryskiego Traktatu Pokoju 1947 przez o-graniczenie obywatelskich praw kleru do spraw wyłącznie religijnych. 
B. odrzuciła oskarżenie i odmówiła wstępu komisji śledczej ONZ, co spowodowało uchwalenie w listopadzie 1951 przez większość zachodnią 
zimnowojennej rezolucji an-tybułgarskiej.
W latach 60-ych B. ułożyła dobre stosunki ze wszystkimi sąsiadami, również z krajami o odmiennych ustrojach. W 1968 nastąpiła pierwsza 
wizyta premiera B. — T. Żiwkowa w Turcji; rewizytowana 1970 przez premiera S. Demirela. W listopadzie 1972 odwiedził Turcję min. spraw 
zagr. B. — P. Mładenow celem rozwinięcia współpracy nauk.-techn., turyst. i handlowej.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Argentyna, Austria, Belgia, Bangla Desz, Birma, Boliwia, Brazylia, Burundi, Cejlon, Chile (zerwane X 1973), ChRL, 
Czechosłowacja, Cypr, Dahomej, Dania, Etiopia, Egipt, Finlandia, Francja, Ghana, Górna Wolta, Grecja, Gwinea, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Japonia, Jemen, Jemen Pd., 
Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kenia, Kongo, KRL-D, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Libia, Luksemburg, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mongolia, Nepal, Nigeria, 
Norwegia, NRD, NRF, (1973), Peru, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Tunezja, Turcja, 
Ugandi, Urugwaj, USA, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rewolucyjny), Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, ZSRR (Portugalia—26 VIl974).
Umowy pol.-buł^.; arbitrażowo-koncyliacyjna, podp. 31 Xn 1929 w Warszawie (Dz.U. 1931, póz. 118, 119); w sprawach handl. i nawigacyjnych podp. w Sofii 29 IV 1925 (Dz.U. 1926, póz. 501; 
1927 póz. 31, 33); o współpracy gosp. z 30 V 1948 (.Dz.U. 1948, póz. 232, Dz.U. 1949 póz. 329, 330);
konsularna podp. 19 IX 1961 w Sofii (Dz.U. 1963, póz. 11, 12); o współpracy intelektualnej podp. 3 X 1966 w Sofii (Dz.U. 1967, póz. 193, 194); o komunikacji lot., podp. 16 V 1949 (Dz.U. 
1950, póz. 112, 113), o pomocy prawnej i karnej i stosunkach prawnych w sprawach cyw., rodzinnych

467 Bund-Deutscher Osten
120
pn (D
i karnych, podp. 4 XII 1961 (Oz.l/. 1963, póz. 88, 89); o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. 6 IV 1967 w Sofii (Dz.U. 1967, póz. 191, 192); w sprawie ochrony roślin uprawnych, 
podp. 26 IX 1949 w Warszawie (Di.U. 1952, póz. 332, 333); o współpracy w dziedzinie polityki społ., podp. 12 VII 1961 w Warszawie (DZ..U. Wił, póz. 132-,- 133);
sanitarno-wet., podp. 26 IX 1949 (DZ..U. 1951, póz. 393, DZ..U. 1952, póz. 330, 331); w sprawie współpracy w dziedzinie ochrony i kwarantanny roślin, podp. 6 XII 1968 w Sofii (DZ..U. 1970, 
póz. 7, 8); w sprawie uregulowania podwójnego obywatelstwa podp. 7 II 1972 w Warszawie (Dz.U'. 1972, póz. 262, 263). Poza tym umowy bilateralne w ramach współpracy w RWPG. 
Konwencja konsularna podp. 10 XI 1972 (Dz.U. 1973, póz. 138, 139).
B. SPASOW, A. ANGIEŁOW Gosudarstwiennoje prawo Narod-no] Riespubliki Bofgarii, Moskwa 1962; Le developpement So-cial et Economiaue de la Bułgarie 1944-1964, Sofia 1964;
S. RUSINOW Biilgaria: Land. Economy. Culture. Sofia 1963;
M. V. PUNDEFF Bulgaria: A Bibliographic Guide o f the Library of Congress, Washington DC 1965; N. TODOROW i in. Bulgaria: Historical and Geographical Outline, Sofia 1965; Konstytucje 
europejskich państw socjalistycznych, Wrocław 1967, s. 37-66; Kratka Bytgarska Enciklopedija, t. 1-5, Sofija 1963-69; J. F. BROWN Bulgaria under Communist Rutę, London 1970; H. 
SZUMOWSKA Handel zagraniczny Bułgarii w latach 1960-1970, Warszawa 1972; Świat w Przekroju 1972, Warszawa 1972, s. 47-50; The Statesman's Year Book 1972-73, London 1972, s. 789-
797.
BUŁGARSKI KOŚCIÓŁ ->• Ortodoksyjne i prawosławne kościoły.
•    467
BUND DEUTSCHER OSTEN, Związek Niemieckiego Wschodu, niem. dywersyjna antypol. i antyczeska organizacja hitlerowska w III Rzeszy, 
której działalność na Śląsku Opolskim była przedmiotem skarg w —> Górnośląskiej Komisji Mieszanej, podobnie jak poprzednio w Rep. Wei-
marskiej równie odwetowa organizacja p.n. Deu-tseher Ostbund. Powstał on w Berlinie na przełomie 1918 i 1919 przez fuzję dwóch organizacji: 
Reichsverband Ostschutz oraz Deutscher Heimatbund Posener Fluchtiinge, finansowany przez -» D-Banken, prowadził propagandę antypol. w 
Rzeszy do marca 1933, kiedy został wchłonięty przez hitlerowski Bund Deutscher Osten. Wydawał od 1921 czasopismo „Ostfand", które przejął 
B.D.O. Działacze tych organizacji brali aktywny udział w organizowaniu niem. administracji okupacyjnej w Polsce; szczególną zaś rolę odegrali 
w tępieniu inteligencji i rabowaniu lub niszczeniu poi. zabytków kultury, niem. uczeni zaangażowani w prace B.D.O.
E. J. GAŁYGA Antypolskie organizacje w Niemczech, 1918-1933, Warszawa 1973.
•    468
BUNDESWEHR [niem. dosłownie 'obrona państwa związkowego'], nazwa sił zbrojnych NRF, nawiązująca do —>• Reichswehr; tworzona stop-
niowo w latach 1945-55, przedmiot międzynar. kontrowersji między sygnatariuszami Układu Poczdamskiego, ZSRR a mocarstwami zach., po-
nieważ Układ Poczdamski wykluczał ->• remilita-ryzację, a mocarstwa zach. ją popierały, najpierw potajemnie, później otwarcie. 9 V 1955 B. 
została formalnie utworzona jako człon sił zbrojnych NATO. W całości sił zbrojnych NATO w Europie B. 1972 posiadała 5WO dywizji, 50°/» 
czołgów i 36% środków przenoszących ładunki nuklearne. W listopadzie 1971 („Totensonntag") na capstrzyku poległych żołnierzy hitlerowskich 
dowództwo B. podkreśliło „ciągłość tradycji" i konieczność „kontynuowania dzieła przodków". Od chwili powstania B. stale powiększała swój 
stan liczebny. Według oficjalnych danych ministerstwa o-brony NRF 1957 B. liczyła ogółem 70 tyś.,
1958—125 tyś., 1959—180 tyś., 1960—241 tyś., 1963—404 tyś., 1965—436 tyś., 1967—459 tyś., 1973—606 tyś. (stan na l DC 1973). Sztab 
gen. B. 13 VII 1960 złożył NATO „memorandum w sprawie wyposażenia B. w broń atomową", ale nie uzyskał zgody.
Mola encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-71;
Bundeswehra, armia agresji. Warszawa 1970; Rodowód Bun-deswehry i jej doktryny. Warszawa 1972; Cz. MOJSIEWICZ Bundeswehra i społeczeństwo NRF, Poznań 1972, s. 300;
Bundeswehra 1955-1972. Rodowód, strategia, doktryny, oprać.:
T. Grabowski, L. Moczulski, Warszawa 1972, s. 480.
•    469
BURAJMI, AL- (ang. Buraim, franc. Buraime, hiszp. Buraimi, roś; Buraimi), bogate w złoża ropy naftowej terytorium pogranicza Omanu (były 
protektorat bryt. Maskat i Oman) z Abu Żabi, czł. Zjednoczonych Emiratów Arabskich; przedmiot sporu i incydentów zbrojnych 1952-55 for-
malnie pomiędzy protektorem obu sułtanatów— W. Brytanią i Arabią Saudyjską (objętą amer. koncesją ARAMCO), faktycznie między dwoma 
kompaniami naftowymi: -> Iraq Petroleum Co i Arabian American Oil Co •—>• ARAMCO; wobec interwencji wojsk bryt. konflikt zakończył się 
wycofaniem wojsk Arabii Saudyjskiej, które 1952 wkroczyły do Al-Buraimi.
•    670
BURDEN SHARING [ang dosłownie 'udział w
ciężarze'], termin przyjęty w państwach NATO
na równomierny podział kosztów utrzymania sit
zbrojnych, a w państwach EWG kosztów pomocy
rozwojowej.
BURIACJA — ZSRR.
BURSKA WOJNA -> Boers.
•    471
BURUNDI (ang., franc., hiszp., roś. Burundi), Republika Burundi, Republika y' i Burundi, Re-publique du Burundi, państwo we wsch. 
Afryce.
Czł. ONZ. Pow. 27,8 tyś. km', ok. 3,6 min mieszk. (1970; wg spisu 1959—2213,3 tyś.); stoi. Bujum-bura (ok. 100 tyś. mieszk.—1970). Graniczy 
z Rwandą, Tanzanią i Zairem; granice ustalone 1919 przez LN, kiedy wraz z Rwandą tworzyło kondominium mandatowe. Języki oficjalne: kirun-
di i francuski. Waluta: frank B. = 100 centymów. Święto nar.: l lipca, dzień niepodległości 1962. Stosunki międzynar.: niezależne królestwo od 
XVI w. do 1890, kiedy zostało podbite przez Rzeszę Niem. i włączone do Niem. Afryki Wsch. (Deutsch-Ost-Afrika). Po I wojnie świat., stało się 
od 1922 częścią terytorium mandatowego LN p.n. Ruanda-Urundi, pod administrację Belgii; po

Cadogana pismo do Romera 1944 473
wojnie świat, terytorium powiernicze ONZ roież pod tą nazwą i administracją Belgii. Wyry przeprowadzone pod nadzorem ONZ we ześniu 1961 
dały większość ugrupowaniom nie-dieglościowym, które utworzyły rząd 111962 l VII 1962 B. uzyskała niepodległość jako pan-vo o ustroju 
monarchicznym. Republiką jest 128X11966.
aia 181X1962 czt. ONZ oraz większości wy-ccjal. org. NZ, za wyjątkiem IAEA, IFC IMCO. Jest czł. O JA. W kwietniu 1962 zawarła Addis 
Abebie układ o unii celnej i walutowej Rwandą; rozwiązany 301X1964. W kwietniu )71 oba rządy podp. układ o wspólnym zago-lodarowaniu 
rzeki Kagery; wcześniej w lutym 971 z rządem Zairu układ o wspólnym wy korzy-:aniu wód jeziora Tanganika.
V 1971-72 B. był terenem tragicznej wojny do-iowej między grupą etniczną Watusi, stanowiącą 3% ludności, a grupą Bahutu (85% ludności). 
ilasowe morderstwa spowodowały wysłanie do B. Łomisji ONZ 22-28 VI 1972, która raport w tej .prawie ogłosiła 28 VII 1972.
Stosunki dyplomat. (l 11974): Austria, Belgia, CSRS, Egipt, itiopia, Francja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Izra-sl (zerwane 16 V 1973), Japonia, Jugosławia, Kanada, KRL-D, Mali, NRD, 
NRF, Polska (od 1962), Rumunia, Rwandą, So-mali, Syria, Szwajcaria, USA, Watykan, W. Brytania, Wiochy, Zair, ZSRR.
R. LEMARCHAND Rwandą and Burundi. London 1970; .Świat w przekroju 1971, Warszawa 1972, s. 50-51; The Statesman's Year Book 1972, London 1972, s. 802-804; The Europa Year-book 
1972. A Wortd Survey, London 1972, vol. 2, s. 231-238.
BUY AMEMCAN ACT -> Celne taryfy. •   472
BYDŁO (ang. Cattie, franc. Betail, hiszp. Gana-do, roś. Skot), jedna z podstawowych gałęzi produkcji zwierzęcych na rynkach świat. Kraje o 
największym pogłowiu b.: India, USA, ZSRR, Brazylia, Argentyna, Chiny, Pakistan, Etiopia, Francja, Australia i Meksyk, które dają ponad 75°/o 
światowej hodowli b. Przedmiot międzynar. Konwencji, która dotyczy przede wszystkim ochrony zdrowotnej b. i przepisów sanitarnych w handlu 
międzynarodowym. Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Biuro do spraw Epizootii, International Office of Epizootics — Office International des epizooties (OILE), żal. 1929 z siedzibą w Paryżu, łączy ponad 80 państw (m.in. Polskę), publ.: 
MontMy Epizootie Circular, Scienlific and Technical Bulletin, Statistical Bulletin.
Stan pogłowia bydła w świecie
©, litera C w kole, pierwsza litera słowa -» Copyright; międzynar. znak praw autorskich, wprowadzony Konwencją Berneńską o Copyright, która 
weszła w życie 161X1959; tłoczony na książkach i innych drukach, podlegających ochronie konwencyjnej. UN Review March, Aprii 1956.
C&CILIENHOF •-» Poczdam.
•    473
CADOGANA PISMO DO ROMERA 1944 (ang.
Cadogan Letter to Romer 1944, franc. Lettre de










Na 100 ha

Kraj

W min 
1950

W min 
1960

W min 
1970

W min 
1972

użytków 
rolnych w 
1972











w sztukach

Świat

738

936

1125

1164

26,3

w tym:











India

133

175

176

176

99,0

USA

82

96

112

117

27,1

ZSRR

58

74

95

102

18,8

Brazylia

52

73

97

97

71,1

ChRL

48

44

63

63

22,0

Argentyna

45

44

48

52

30,4

Polska

7,2

8,6

10,8

11,4

59,1


Źródło. Rocznik statystyki międzynarodowej 1973, War-zawa 1973, tabl. 268, s. 229.
Przy EWG istnieją:
Komitet EWG i Kooperatyw Mięsnych, Committee of Cattie and Meat Co-operative» in tnę Common Market, żal. 1960, z siedzibą w Paryżu.
Eur. Związek Zawodowy Handlujących B., European Cattie Trade Union, zai. 1957, l siedzibą w Paryżu. Eur. Stów. Hurtowników Handlu Mięsem, European Whole-salc Meat Trade 
Association, zat. 1958, z siedzibą w Paryżu.
Ośrodek Łącznościowy EWG Przemysłu Mięsnego, Liason Centre of the Meat Processing Industries of the EEC, żal. 1958, z siedzibą w Paryżu.
Komitet Specjalny EWG Kooperatyw d/s Paszy dla B., Spe-cialized Committee on Cattie Poodstuffs Co-operatiyea of the EEC Countries, zat. 1959 z siedzibą w Roermand, Holandia.
świat. Biuro B. rasy Jersey Breed, Wortd Jersey Cattie Bu-reau, zat. 1951, z siedzibą w Jersey, W. Brytania; łączy krajowe stowarzyszenia Rep. Pd. Afryki, Australii, Belgii, Danii, Francji, 
Irlandii, Kanady, Kenii, NRP, Rodezji Pd„ W. Brytanii l USA.
Unia Handlu B., European Cattie Trade Union, Union eu-ropeenne des commerce du betail (VECB), zat. 1952, z siedzibą w Paryżu, łączy krajowe towarzystwa Europy Zachodniej. Eur. Komisja 
d/s Kontroli Choroby Pyska i Racic, European Commission for the Control of Foot- and Mouth Di-sease, Commission europeenne de lutte contre la fievre aph-teuse, zat. 1954, z siedzibą w 
Rzymie.
Wszystkie te organizacje współpracują ściśle z8 FAO.
Yearbook o f International Orsardwtions, 1968-69; Oxford Economic Atlas of the Worid; T. KONOPIŃSKI Hodowla bydła, Poznań 1931; R. W. PHILIPS Breeding liveslock adapted to unfavorable 
emironments, Roma 1948, s. 181; R. RICARD Ammal feedstuffs: resulations govermng their manufacture and sale in European countries, Roma 1963, s. 209; Rocznik statystyki międzynarodowej 
1970, Warszawa 1970, s. 226-231.
C
Cadogan a Romer de 1944, hiszp. Carta de Cadogan a Romer 1944, roś. Pismo Kadogana Romeru 1944). dokument szczególnej wagi w 
stosunkach między rządem bryt. premiera W. S. Churchilla a poi. rządem emigracyjnym w Londynie premiera S. Mi-kołajczyka, zatajony przezeń 
przed społeczeństwem w kraju i niewykorzystany w czasie Konferencji Poczdamskiej, ujawniony dopiero 1947. Stanowił odpowiedź bryt. 
podsekretarza stanu A. Cadogana z 2 XI 1944 na pismo min. spraw zagranicznych po). rządu emigracyjnego T. Romera, który zwrócił się z 
prośbą o sprecyzowanie stanowiska W. Brytanii

474 CAGI
122
w sprawie przyszłej zach. granicy Polski (za podstawę wsch. granicy Polski W. Brytania niezmiennie uznawała tzw. linię -» Curzona):
„Zakomunikowałem należycie premierowi treSć rozmowy, którą przeprowadzilem dnia 31 października z. Waszą Ekscelencją i ambasadorem polskim, w ciągu której wysunął Pani trzy sprawy 
do rozważenia przez Rząd Jego Królew-skiepMości. 2. Premier, po zasięgnięciu opinii Gabinetu, polecił mi obecnie udzielić Panu następującej odpowiedzi. 3. Pytat Pan po pierwsze, czy nawet 
gdyby Rząd Stanów Zjednoczonych uznał, że nie może zgodzić się na zmianę zachodnich granic Polski, przewidzianą w niedawnych rozmowach w Moskwie, Rząd Jego Królewskiej Mości mimo 
to popierałby te zmiany przy zawieraniu pokoju. Odpowiedź Rządu Jego Królewskiej Mości na to pytanie jest twierdząca. 4. Po wtóre pytał Pan, czy Rząd Jego Królewskiej Mości jest stanowczo 
za przesunięciem granicy polskiej do linii Odry z włączeniem portu Szczecina. Odpowiedź brzmi, że Polska powinna mieć prawo do rozszerzenia swego terytorium w takiej rozciągłości. 5. 
Wreszcie pytał Pan, czy Rząd Jego Królewskiej Mości zagwarantowałby niepodległość i całość nowej .Polski. Odpowiedź na to pytanie jest, że Rząd Jego Królewskiej Mości gotów jest udzielić 
takiej gwarancji wspólnie z Rządem Radzieckim. Gdyby Rząd Stanów Zjednoczonych uznał za możliwe przyłączyć się także, to byłoby to oczywiście w największym stopniu korzystne, chociaż 
Rząd Jego Królewskiej Mości nie uzależniałby od tego warunku udzielenia swej własnej gwarancji wspólnie z Rządem Radzieckim. Ta gwarancja angielsko-radziecka, zdaniem Rządu Jego 
Królewskiej Mości, pozostawałaby w mocy aż do czasu faktycznego zlania się z ogólną gwarancją, która, jak tego można spodziewać się, będzie zapewnioną przez projektowaną organizację 
światową. 6. W związku z tym, co Pan mówił o spodziewanych trudnościach w trakcie rokowań w Moskwie o przekształcenie Rządu Polskiego, to premier zauważa, że powodzenie tych rokowań 
musi zależeć od rozwiązania sprawy granic. Nie można zamykać oczu na możliwość ewentualności, że może być osiągnięte porozumienie w sprawie granic, a mimo to może okazać się rzeczą 
niemożliwą osiągnięcie porozumienia w tej drugiej sprawie. Byłoby to oczywiście najbardziej godne pożałowania, jednak Rząd Polski byłby w znacznie lepszym położeniu, gdyby rokowania 
załamały się w tym punkcie, w którym miałby on poparcie Rządu Jego Królewskiej Mości i prawdopodobnie Rządu Stanów Zjednoczonych, niż na punkcie sprawy granic".
Zbiór dokumentów nr 10, 1947, póz. 39.
•    474
CAGI, roś. Centralny] aerogidrodinamiczeskij in-
stitut, Centralny Aero-Hydro-Dynamiczny Instytut,
^przyjęta powszechnie nazwa naczelnej instytucji na-
ukowo-badawczej z dziedziny aerodynamiki ZSRR,
żal. 1918, rozwijającej postęp techn. w lotnictwie
radzieckim.
CAICOS -^ Kajmany, Turks i Caicos.
•    475
CALL MONEY ['pieniądz na zawołanie'], ang. termin bankowy, przyjęty powszechnie na określenie depozytów pieniężnych złożonych na krótki 
okres lub za zwrotem natychmiastowym.
•    476
CAMP DAVID, jedna z letnich rezydencji prezydentów USA, w stanie Maryland. W dniach 25-27 IX 1959 odbyły się tu pierwsze rozmowy na 
szczycie między przywódcami USA i ZSRR: pręż. USA, D. Eisenhowerem i premierem ZSRR, N. S. Chru-szczowem; w wyniku spotkania 
uzgodniono termin rewizyty Eisenhowera w ZSRR na wiosnę 1960, co komentowane było w prasie świat, jako nowy etap w stosunkach między 
dwoma supermocarst-wami „w duchu C. D"; nadzieje te przekreśliła a-fera •—>- U 2. W czerwcu 1973 rezydencja honorować Sekretarza KC 
KPZR L. I. Breżniewa w czasie jego pobytu w USA.
Dokumentacja prasowa. Warszawa 1959, s. 721-23.
•    477
CAMPING [ang. camp 'pole'], przebywanie na
świeżym powietrzu, przedmiot międzynar. współpracy od 1932, daty zał. Międzynar. Federacji Kampingu i Karawan, International Federation of 
Camping and Caravanning—Pederation inter-national de camping et Caravanning (PICC), z siedzibą w Lucernie (Szwajcaria); org. zarej. w ONZ; 
organizuje doroczne kongresy; łączy stowarzyszenia 25 krajów, publ.: F/CC Bulletin d'Information. Yearbook o f International Organiwtions, 
1973.
•    478
CAMPIONE, Campione d'ltalia, enklawa wł. prowincji Como w Szwajcarii, nad jeż. Lugano; połączona 
ze Szwajcarią unią celną; do 1871 własność klasztorna, następnie sekularyzowana; ma własny statut 
adm. nie obciążający mieszkańców żadnym podatkiem poza ryczałtem za wodę, co spowodowało, że 
stała się siedzibą międzynar. kasyn gry i kilku tysięcy cudzoziemskich firm, stosujących 
„ucieczkę" od płacenia podatków, tzw.
•r tax havens. Podobną oazą podatkową dla międzynar. towarzystw holdingowych jest Liech-tenstein.
•    479
CANAYERAL, Cape Canaveral, przylądek C., położony na wsch. wybrzeżu ptw. Floryda, USA, na którym znajduje się główny ośrodek 
wyrzutni sztucznych satelitów ziemi i lotów kosmicznych. W 1964-72 pod nazwą Cape Kennedy. Stara nazwa przywrócona decyzją Kongresu, 
który nadał jednocześnie ośrodkowi wyrzutni nazwę —>• Kennedy Space Center. Ośrodek kosmiczny im. J. P. Kennedyego.
•    480
CARE, ang. Cooperative for American Relief Eyerywhere, Kooperatywa d/s Pomocy Amerykańskiej w Świecie, zał. 1945, z siedzibą w -
Nowym Jorku, do 1952 p.n. Cooperative for American Remittance to Europę. Organizacja filantropijna USA; zarej. w ONZ; ma statut doradczy 
(B) ECOSOC; publ. The Worid of CARE. Yearbook of International Organiwtions, 1973.
•    481
CARGO [ang. cargo}, termin międzynar.—ładunek przewożony na statku bez wymieniania nazwy towaru. Org. międzyrządowa d/s c,, zarej. w 
ONZ:
Międzynar. Stów. Koordynacyjne d/s C., International Cargo Handling Coordination Associa-tion (ICHCA), zał. 1952, z siedzibą w Londynie;
łączy organizacje d/s c. ponad 80 państw, m.in. Polski; ma statut doradczy (R) ECOSOC; jest w łączności z Międzynar. Biurem d/s Kontenerów;
publ. ICHCA Monthly Journal. Yearbook of International Organizations, 1973.
CARIFTA, ang. Caribbean Free Trade Associa-tion —i- Stowarzyszenie Karaibskie Wolnego Handlu.
•    482
CARIS, ang. Computerized Agricultural Research Information System, Komputerowy System Informacji o Badaniach Rolnych, powstały 
w Rzymie 1973 przy FAO, jako uzupełnienie Międzynar. Systemu Informacji o Rolniczych Naukach i Technologii -> AGRIS; ma on zbierać 
informacje z ok. 1300 instytutów i stacji badawczych w całym świecie i zaopatrywać od 8 tyś. do 75 tyś. projektów badawczych w materiały 
informacyjne za po-

123
CECON 493
średnictwem najnowocześniejszej techniki telekomunikacyjnej.
FAO Inf. 2, June 1972.
•    483
CARITAS INTERNATTONALIS (ang. Interna-tional Conference of Catholic Charities), Międzynarodowa Konferencja Katolickiego 
Miłosierdzia, zat. 1951, na bazie istniejącej od 1924 organizacji charytatywnej Kościoła rzymskokatolickiego p.n. C.L; zarej. w ONZ, posiada 
Statut doradczy (B) ECOSOC, FAO, UNICEF i UNEF; 1970 łączyła katol. organizacje charytatywne 84 krajów; siedziba: Rzym; publ., C.I. News 
Bultetin. Yearbook of Interwuional Organizations, 1973.
CARNEGHEGO FUNDACJA NA RZECZ POKOJU -> Pokój. CARTAGENA -^ Układ Cartageny.
•    484
CASABLANCA, największe m. i gł. port Maroka, nad O. Atlantyckim. W 1907 okupowana przez Francję, przedmiot haskiego arbitrażu. Miejsce 
konferencji na szczycie: l) 14-2411943 spotkanie prezydenta USA F. D. Roosevelta i premiera W. Brytanii W. Churchilla, którzy postanowili, że 
w lecie 1943 rozpoczną inwazję na Włochy;
2) w styczniu 1961 spotkanie szefów państw i rządów Ghany, Gwinei, Mali, Maroka, Egiptu i Tymczasowego Rządu Republiki Algierskiej, 
którzy utworzyli tzw. —>- Grupę Casablanca i ogłosili -^ Kartę Afryki.
CH. DE BOECK La sentence arbitrale de La Haye, Paris 1909;
O. GlDEt, L*arbitrage de Casablanca, w: Rewe general de droit internationdl pubUc nr 17, 1910.
•    485
CASA DE LAS AMERICAS [hiszp.]. Dom Ameryk, nazwa instytucji powołanej 1960 w Hawanie przez Rząd Rewolucyjny Kuby, jako ośr. 
współpracy kulturalnej i artyst. narodów Ameryki. Łacińskiej; C. de las A. przyznaje corocznie nagrody za powieści, nowele, poezje, eseje i sztuki 
teatr.; co roku organizuje też Festiwal Teatrów Latynoamer. w Hawanie.
•    486
CASA PACIFICA, LA, rezydencja prezydenta USA w San Clemente w Kalifornii, gdzie odbywało się spotkanie na szczycie I sekretarza KC 
KPZR L. I. Breżniewa z prezydentem R. Nixo-nem 22-24 VI 1973; hiszp. nazwa rezydencji o-znacza dosłownie „spokojny dom", przenośnie 
„dom pokoju"; na przyjęciu pożegnalnym L. I. Breżniew powiedział:
„Chciałbym bardzo, aby imię tego domu. La Casa Pacifica, było symboliczne. Chciałbym bardzo, żeby nasze stosunki weszły do historii jako stosunki pokoju, przyjaźni, wzajemnego szacunku 
między naszymi narodami tak, aby nie było więcej wojny".
•    487
CASCO [ang.] casco insurance, termin międzynar. obejmujący ubezpieczenie wszelkich środków transportu na wypadek rozbicia, uszkodzenia 
itp., np. autocasco—ubezpieczenie samochodów, ae-rocasco—ubezpieczenie samolotów.
•    488
CASUS BELLI [tac.; 'powód do wojny'], termin międzynar. używany bądź dla usprawiedliwienia rozpoczęcia wojny bądź dla zagrożenia, że 
naruszenie takich czy innych praw czy interesów danego mocarstwa będzie dlań stanowić c.b.; od
1945 w obu wypadkach używany w sprzeczności z •-> Kartą NZ, zobowiązującą do wyłącznie pokojowego rozwiązywania sporów.
•    489
CASUS FOEDERIS [łac. casus 'przypadek, wydarzenie' i foederis 'sprzymierzenie'], wydarzenie zobowiązujące sprzymierzeńców; termin 
międzynar.—fakt, zdarzenie lub sytuacja określona w umowie sojuszniczej powodujące spełnienie zobowiązań stron (np. udzielenie pomocy w 
celu wspólnej obrony w wypadku agresji).
•    490
CBU, amer. Ciuster Bomb Unit, dosł. „jeden pęczek bomb", nazwa specyficznego ładunku bombowego, 
wypróbowanego w czasie amer. bombardowań -» Laosu. CBU składa się z 250 kulek, które przy wybuchu 
rozlatują się poziomo i wybuchają na ogół dopiero wtedy, gdy ktoś na nie nadepnie. Jeden 
bombowiec B 52 zabierał ok. 1000 CBU (250 tyś. kulek), co pozwalało uczynić niebezpiecznym dla 
ludzi obszar kilkuset metrów kwadratowych; Wg informacji uzyskanej przez ang. korespondenta 
wojennego:
„Zadaniem tych małych bomb nic )est koniecznie zabijanie, lecz powodawanie nietypowych i trudnych do wyleczenia ran. CBU spełniają 
dwie funkcje. Po pierwsze, zamiast jednego zabitego i wycofanego ze sfery produkcji człowieka, uzyskuje się to, że w strefie 
przeciwnika sześć do dziesięciu osób musi być w jakiś sposób zaangażowanych w opiekę nad nim. Po drugie, cierpienia ciężko 
poranionej osoby wywołują w .jej otoczeniu znacznie większy efekt deprymujący, aniżeli śmierć". The Daily Telegraph Magaane, l II 
1974.
•    491
CC, franc. Corps Consulaire, Korpus Konsularny, termin międzynar. — personel konsularny, akredytowany w określonym kraju; skrót 
przyjęty dla oznaczania pojazdów mechanicznych, należących do placówek konsularnych i ich konsularnych pracowników, korzystających z 
przywilejów, określonych Konsularną Konwencją Wiedeńską.
•    492
CD, franc. Corps Diplomatique, Korpus Dyplomatyczny, termin międzynar. — społeczność dyplomatyczna, akredytowana w określonym 
kraju;
skrót przyjęty dla oznaczania pojazdów mechanicznych, należących do placówek dyplomat i ich funkcjonariuszy dyplomat., korzystających z 
przywilejów określonych Dyplomatyczną Konwencją Wiedeńską.
CECA, franc. Communaute europeenne du char-bon et de 1'acier —> Europejska Wspólnota Węgla i Stali; ang. skrót ECSC.
•    493
CECON, hiszp. Comision Especial de Consulta-cion y Negociacion, Komisja Specjalna d/s Konsultacji i Rokowań, powołana z inicjatywy 
państw latynoskich, członków OPA, w lutym 1970 jako jeden ze stałych organów Międzyamer. Rady Ekonomiczno-Społecznej (CIĘS). Celem 
działalności CECON jest służenie pomocą doradczą i fachową przy negocjacjach handl. i finansowych, prowadzonych przez latynoskie państwa 
członkowskie OPA z USA. Doroczne plenarne posiedzenia Komisji odbywają się co roku w ostatnim tygodniu marca w Punta del Este (Urugwaj). 
Sprawozdania z działalności C. ogłaszane są w rocznikach OPA. Ze strony USA występowała od początku istnienia C. tendencja do nadania jej 
charakteru forum ograniczonego tylko do „wy-

494 Cejlon
124
miany idei", natomiast państwa latynoskie dążą do tego by CECON był organem ułatwiającym zawieranie międzynar. umów gospodarczych. 
Informe Anual del Sekretario General de la OEA, Washing-ton DC 1971.
CEE, franc. Conununaute economique europeenne
—>• Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG);
ang. skrót EEC.
•    494
CEJLON, sanskr. Lanka, (ang. Ceylon, franc. Ceylan, hiszp. Ceilan, roś. Cejłon), Republika Cejlon, Śri Lanka, państwo w pd. Azji na wyspie
C., na O. Indyjskim, oddzielone od Indii cieśniną Palk, szer. 64 km. Czł. ONZ. Pow. 65,6 tyś. km", 12747,8 tyś. mieszk. (1972; 1963—10582 
tyś.;
wg spisów); stolica Kolombo (511,6 tyś. mieszk.— 1971). Języki oficjalne: od 1961 syngaleski (ok. 75°/o ludności) oraz od 1966 w pn.-zach. 
regionach również tamilski (1947-61—angielski). Waluta rupia C. = 100 centów. Święto nar. 411, dzień uzyskania niepodległości 1948.
Stosunki międzynar.: od VI w. w łączności z Indiami królestwo syngaleskie; 1547-1638 kolonia portug.; 1639-1796 hol.; 1802-1948 bryt.; 
4111948 uzyskała niepodległość jako dominium w ramach bryt. Wspólnoty Narodów. Współtwórca Planu Kolombo wspólnego rozwoju 
gospodarczego pd. i pd.-wsch. Azji, zawartego 28X11950 w stoi. C. przez azjat. państwa bryt. Wspólnoty Narodów;
rzecznik polityki nieangażowania się. Czł. ONZ od 14X111956 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ. W grudniu 1971 na wniosek C. Zgr. Og. 
NZ wypowiedziało się za ogłoszeniem O. Indyjskiego strefą pokoju. Premier S. Bandaranaike (wdowa po zamordowanym 1959 premierze C.) w 
czasie oficjalnej wizyty w Pekinie podp. 5 VII 1972 wspólny komunikat rządów C. i ChRL.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan, Argentyna,, Australia, Austria, Banfila Desz, Belgia, Birma, Brazylia, Bułgaria, ChRL, CSRS, Dania, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, 
Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Izrael (zawieszone 1967), Japonia, Jordania, Jugosławia, Kanada, Kambodża, Kuba, Kuwejt, KRL-D, Laos, Liban, Malezja, Malediwy, Meksyk, 
Mongolia, Nepal, NRD, NRP, Nowa Zelandia, Norwegia, Pakistan, Polska, Portugalia, Rumunia, Singapur, Sudan, Szwajcaria, Szwecja, Syjam, Turcja, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., 
Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), ZSRR.
W. H. WRIGCINS Ceylon. DHemma of a New Nation, Princeton 1960; E. F. LUDOWYK The Modern History of Ceylon. New York 1966, s. 308; D. R. SNODGRASS Ceylon. Ań Export Economy in 
Transition, Homewood 1966, s. 416;
The Far East and Australasia 1972. Londop 1972, s. 169-202; The Ceylon Year Book, Colombo 1972.
•    495
CELADE, Centrum Demograficzne Latynoamerykańskie (ang. Latin American Demographic Cen-
tre, franc. Centre latino-americain de demogra-phie, hiszp. Centro Latino-americano de Demografia, CELADE, roś. Mieżamierikanskij centr
•diemografii), instytucja międzyrządowa, zał. w sierpniu 1957 pod egidą ONZ przez rządy Argentyny, Chile, Ekwadoru, Gwatemali, Hondurasu, 
Kolumbii, Kostaryki, Meksyku, Nikaragui, Panamy, Peru, Salwadoru i Wenezueli, z siedzibą w Santiago i biurem regionalnym w San Josś;
publ. Boletin Demografico i studia. Yearbook of International Organiwtions, 1973.
CELAM, hiszp, Consejo Episcopal Latinoame-ricano -> Rada Episkopatu Ameryki Łacińskiej.
•    496
CELNA BAMERA (ang. Customs barrier, franc. Barriere douaniere, hiszp. Barrera aduanera, roś. Tamożennyj barjer), termin międzynar. — 
system celny państwa, które wprowadziło protekcjoni-styczną politykę ochrony produkcji krajowej; zależnie od ogólnego poziomu stawek 
celnych w taryfach celnych danego kraju mówi się: kraj o wysokich b.c. lub niskich.
•    497
CELNA GRANICA I CELNY OBSZAR (ang. Customs Prontier and Customs Territory, franc. Frontiere et territoire douanięr, hiszp. Frontera 
aduanera y territorio aduanero, roś. Tamożenna-ja granica i tamożennaja tierritorija), termin międzynar.—granica terytorium, na którym obo-
wiązują jednolite przepisy celne; granica celna może obejmować obszar jednego lub kilku państw (w przypadku zawarcia przez nie —r celnej 
unii, jak np. Benelux), przy czym obszar celny może nie pokrywać się z granicami państw, tam, gdzie w portach istnieją -> strefy wolnocłowe.
P. DE LA PRADEU.E La Frontiere, Btude de droit internatio-nal, Paris 1928. H. MARTINSTETTER Die Zollgreme, „Zeit-schrift fur die gesamte Staatswissenschaft" 1951.
•    498
CELNA KOMORA (ang. Customs Clearance, franc. Douane, hiszp. Aduana, roś. Tamożnia, niem. Zollkammer), termin międzynar. — urząd 
administracji państw, znajdujący się w punktach granicznych, uprawniony do kontroli przywożonych, wywożonych, a także przewożonych tran-
zytem towarów, do wymiaru i poboru ceł i celnych opłat manipulacyjnych oraz do zatrzymywania towarów oznaczonych fałszywie (tzn. nie po-
dających zgodnie z prawdą kraju pochodzenia, wbrew celnym konwencjom międzynar.) lub których wywóz albo przywóz jest zakazany.
•    499
CELNA POLITYKA (ang. Customs Policy, franc. Politique douaniere, hiszp. Politica aduanera, roś. Tamożennaja politika), termin międzynar. 
— posunięcia danego państwa w zakresie polityki handlu zagr., umożliwiające osiągnięcie określonych celów polit. i gosp. przez stosowanie ceł 
(np. o-chrona własnego przemysłu, zwiększenie dochodów skarbu państwa); państwa ustalają poziom poszczególnych stawek celnych oraz celne 
taryfy w taki sposób, aby ułatwić sobie import lub eksport określonych towarów w celu lepszego rozwoju gospodarki; zagrodzić drogę wysokimi 
stawkami celnymi towarom nie pożądanym z przyczyn gosp. i pozagosp. oraz wprowadzić represyjne cła lub zakazy importu na towary da-

125
Celne odprawy warunkowe 503
nego państwa lub grupy państw w związku z ich dyskryminacyjnym ustawodawstwem celnym.
•    500
CELNA WOJNA (ang. Customs War, franc. Guerre douaniere, hiszp. Guerra aduanera, roś. Tamożennaja wojna), termin międzynar.—konflikt 
w handlu zagr. między dwoma państwami lub grupą państw, wzajemnie utrudniającymi sobie wymianę handl. przez podwyższanie stawek 
celnych; nieraz ma charakter —>• bojkotu gospodarczego albo •-> wojny gospodarczej. Po I wojnie świat, mocarstwa zach. stosowały bojkot to-
warów w stosunku do produktów ZSRR, na co Związek Radź. zareagował —> dumpingiem. 0-sobną historię ma w.c. Rzeszy z Polską. Pośrednim 
jej powodem było postanowienie art. 286 Traktatu Wersalskiego, nakładające na Rzeszę w ramach odszkodowań wojennych obowiązek 
wpuszczania bez cła od 15 VII 1922 do 15 VII 1925 surowców i artykułów wytworzonych na terytorium Śląska przyznanym Polsce. Niemcy po 
tym terminie wydały zakaz przywozu węgla z Polski, inicjując w.c. Polska odpowiedziała odwetowym rozporządzeniem Rady Ministrów, 
wprowadzającym bariery celne dla wielu towarów niem. na co Niemcy odpowiedzieli z kolei swoją listą. W ten sposób 4-krotnie latem i jesienią 
1925 zostały wzniesione poważne bariery celne, które zahamowały rozwój pol.-niem. stosunków handl. do marca 1934, a jednocześnie spo-
wodowały z konieczności rozszerzenie reglamentacji importowych na pozostałe kraje. Zakończenie w.c. nastąpiło po deklaracji pol.-niem. o nie-
stosowaniu przemocy z 3111934, specjalnym aktem pt. Protokół o Normalizacji Stosunków Gospodarczych, podp. 7IIT1934 w Warszawie.
H. SOKULSKI Wojna celna Rzeszy przeciw Polsce w latach 1925-1934, w: Sprawy Międzynarodowe nr 9, 1955.
•    501
CELNA WSPÓŁPRACA PAŃSTW RWPG (ang. Customs Cooperation of the CMEA States, franc. Cooperation douaniere des Etats du 
CAEM, hiszp. Cooperación aduanera de los Estados del CAME, roś. Tamożennoje sotrudniczestwo gosudarstw SEW), określona porozumieniem 
o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawach celnych, podp. 5 VII 1962 w Berlinie, które weszło w życie dla Bułgarii, NRD i ZSRR—8 V 
1963, dla Polski-12 V 1963, dla Węgier—7 Vn 1963, dla Czechosłowacji —14 VIII 1963, dla Mongolii — 7 IX 1963 i Rumunii—2911964. 
Celem porozumienia jest m.in. stopniowe ujednolicanie przepisów celnych oraz opracowywanie i stosowanie jednolitych u-proszczonych 
dokumentów celnych. Zarządy ceł państw uczestników porozumienia okazują sobie wzajemną pomoc nieodpłatnie. Depozytariuszem 
porozumienia jest NRD.
Podstawowe dokumenty RWPG, red.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 536-542.
•    502
CELNE NOMENKLATURY (ang. Customs No-, menclature, franc. Nomenclature douaniere, hiszp. Nomenclatura aduanera, roś. Poszlinnyje 
nomien-klatury), przedmiot konwencji międzynar. Kodyfikację n.c. zapoczątkował 1935 Komitet Ekspertów LN, przygotowując projekt c.n. 
zunifikowanej, nie został on jednak uchwalony. Po II wojnie świat, powstały cztery systemy międzynar. n.c.:
1. ogłoszona przez ONZ 1950 Międzynar. Klasyfikacja Towarowa NZ, The UN Standard Inter-national Trade Ciassification (SITC); podzielona 
na 56 grup, 177 podgrup i 1312 pozycji towarowych;
2. opracowana 1950 Konwencja Brukselska Be-neluxu, Danii, Finlandii, Francji, Norwegii, Szwecji, W. Brytanii i Włoch, zw. Nomenklaturą Bru-
kselską, Nomenclature de Bruxelles; podzielona na 21 sekcji, 99 grup towarowych i 1097 pozycji towarowych; organem Konwencji jest 
Międzynar. Biuro Celne, Bureau International de Douane w Brukseli;
3. ogłoszona przez RWPG 1962 Jednolita Nomenklatura Towarowa Handlu Zagranicznego Krajów Członkowskich RWPG; podzielona na 9 roz-
działów, 58 grup, 307 podgrup towarowych oraz ok. 4 tyś. pozycji towarowych;
4. ogłoszona przez państwa Ameryki Środk. 1963 p.n. Nomenclatura Aduanera Unificada Centro-Americana, —r NAUCA, stosowana przez Gwa- 
, temalę, Honduras, Kostarykę, Nikaraguę, Panamę i Salwador.
Najpowszechniej używana jest 'Nomenklatura Brukselska. W 1972 stosowało ją w swoich taryfach celnych ogółem ponad 110 państw i teryto-
riów, w-tym prawie wszystkie państwa eur. (wraz z terytoriami i prowincjami położonymi na innych kontynentach lub stanowiących wyspy); z 
wyjątkiem państw członkowskich RWPG, stosujących jednolitą nomenklaturę RWPG z 1962. Również prawie wszystkie państwa Afryki, z wy-
jątkiem Etiopii, która do 1975 zaplanowała przejście na Nomenklaturę Brukselską. Na kontynencie amer. Nomenklaturę Brukselską stosują: Ar-
gentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Haiti, Kolumbia, Kuba, Meksyk, Peru, Surinam, Urugwaj;
Ekwador, Jamajka, Paragwaj i Wenezuela w 1973 rozpoczęły przechodzenie na Nomenklaturę Brukselską.
Na kontynencie azjat. Nomenklaturę Brukselską stosują: Arabia Saudyjska, Cejlon, Cypr, Filipiny, Irak, Izrael, Japonia, Jordanią, Kambodża, 
KRL-D, Korea Pd., Laos, Liban, Malezja, Pakistan, Syjam, Syria, Turcja, Wietnam Pd., Afganistan, Indonezja, India i Iran rozpoczęły w 1972 
przystosowywanie swoich taryf celnych do tego systemu. Nomenklaturę Brukselską stosują również: Australia, Nowa Zelandia i Fidżi. Oprócz 
ww. 4 n.c. stosowane są w taryfach celnych ok. 30 krajów (łącznie ze wszystkich kontynentów) inne systemy, gł. wg indywidualnych układów 
nar., a także system SITC. Systemy taryfowe wg układów nar. stosowały 1972: w Europie—Albania;
w Afryce — Etiopia; w Ameryce — Barbados, Ekwador, Kanada, Paragwaj, Dominikana, USA, Trynidad i Tobago; w Azji—Afganistan, Birma, 
India, Indonezja, Iran, Jemen Pd., Kuwejt i Nepal.
Nomenklaturę SITC: Gujana, Jamajka i Singapur.
5. WASCHKO Systemy celne. Warszawa 1971, s. 126-144. •     503
CELNE ODPRAWY WARUNKOWE (ang. Customs Temporary Admissions, franc. Admissions temporaires douanieres, hiszp. Tramites 
aduaneros

504 Celne organizacje międzynarodowe
126
convencionales, roś. Usłownyj tamożennyj do-smotr), termin międzynar. —przewidziany celnymi konwencjami bezcłowy wwóz określonych 
dóbr bądź na pobyt czasowy (np. pojazdy drogowe, opakowania, eksponaty), bądź tranzytem, zakładający w określonym terminie wywóz lub 
uiszczenie opłat celnych, zgodnie z międzynar. systemem gwarancji.
•    504
CELNE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Customs International Organizations, franc. Organisations douanieres internationales, 
hiszp. Organizaciones aduaneras internacionales, roś. Mieżdunarodnyje tamożennyje organizacyi), poza organizacjami —r celnych unii istnieją 
dwie c.o.m. zarej. w ONZ:
Międzynar. Unia dla Publikacji Taryf Celnych, International Union for the Publications of Custom Tarifis, z siedzib; w Brukseli, żal. 5 VII 1890 w Brukseli na mocy Międzynar. Konwencji, która 
weszła w życie l IV 1891 i została zmodyfikowana 16 XII 1949 Protokołem Brukselskim (Brussels Protocol); zawarły ją 72 państwa, m.in. wszystkie kraje socjalist.; wydaje publikowany w 
jeżyku ang., franc.. hiszp., niem. i wł. Bulletin Internatinoal des Do-uanes.
Rada Współpracy Celnej, Customs Cooperation Councii, z siedzibą w Brukseli, zał. 15 XII 1950 na mocy Międzynar. Konwencji, która weszła w życie 4 XI 1952; zawarto ją 35 państw Europy 
Zach., Afryki, Azji l Australazji; wydaje rocznik pt. Bulletin oraz wiele innych prac (m.in. Nomenclature for the Clossification of Goods in Customs Tort f f s, 1959). Yearbook o f International 
Organizations,- 1973.
CELNE PRZEPISY MIĘDZYNARODOWE ->
Prawo międzynarodowe celne.
•    505
CELNE TARYFY (ang. Customs Tariffs, franc. Tarifs douaniers, hiszp. Aranceles, roś. Tamożennyje tarify), termin międzynar. — spisy stawek 
celnych pobieranych przez poszczególne państwa za określone towary przy ich imporcie, eksporcie lub tranzycie oraz spis towarów zwolnionych 
całkowicie lub częściowo od cła albo towarów, których wwóz, wywóz lub przewóz jest w danym państwie zakazany; przedmiot konwencji 
międzynar. w sprawie ujednolicenia i uproszczenia t.c. lub obniżenia ceł na określone surowce (np. Runda -r Kennedy'ego). T.c. były początkowo 
jednokolumnowe, tzn. wysokość stawek była identyczna dla wszystkich krajów; w XX w. na skutek celnych wojen, zimnej wojny, a także Układu 
Ogólnego w. Sprawie Ceł i Handlu —r GATT, są stosowane t.c. dwukolumnowe, obejmujące 2 rodzaje stawek celnych: niższe dla towarów po-
chodzących z krajów korzystających z —>• klauzuli największego uprzywilejowania tzw. traktatowych krajów, a wyższe dla towarów pochodzą-
cych z krajów pozostałych, tzw. krajów pozatrak-tatowych, albo c.t. wielokolumnowe, uwzględniające jeszcze stawki preferencyjne (używa je np. 
W. Brytania w stosunkach z krajami bryt. Wspólnoty Narodów) lub okolicznościowe. T.c. są o-głaszane przez jedną z -> celnych organizacji 
międzynar. (Międzynar. Unię dla Publikacji Taryf Celnych założoną 1890). Cło fiskalne, wprowadzające jednolite t.c. (jak zróżnicowane zależnie 
od rodzajów towarów) na terytorium całego państwa, zaczęto stosować w Europie w XVI-XVII w. (najwcześniej we Francji), a na wspólnym 
obszarze celnym kilku państw — dopiero w XX w. Na półkuli zach. problem t.c. był dyskutowany
bezskutecznie na Międzynar. Amer. Konferencjach, poczynając od 1889/1890 do 1954; od 1960 t.c. są już wyłącznie problemem wewn. państw 
latynoamer. w ramach integracji Ameryki Łacińskiej i integracji subregionalnych.
T.c. USA stanowiły i stanowią problem o świat. znaczeniu ze względu na ich poważną rolę hamującą rozwój międzynar. obrotów towarowych; 
t.c. w USA uchwala Kongres, który stworzył na pod-
Dodatkowe opłaty celne na towary sprowadzane do USA




Dodatkowe opłaty celne





w % na towary

Lata

Nazwa ustawy

poprzednio:





oclone

bez cła -

1913-22

Underwood Act

27,0

9,1

1922-30

Fordney-Mc Cumber







Act

38,5

14,0

1930-33

Smoot-Havley Act

52,8

17,7

1934-45

Reciprocal Trade







Agreements Act

37,3

14,4

1945-47

zmodyfik. Reciprocal







Trade Agreements







Act

19,4

7,6

1947-71

zmodyfik. Reciprocal







Trade Agreements







Act

15,3

6,0


stawie wielu aktów ustawodawczych bariery celne, wprowadzając dodatkowe opłaty celne na towary już objęte cłem i na towary bezcłowe.
Z wyjątkiem okresu 1934-45 wszystkie ustawy Kongresu USA nie odnosiły się do towarów 7, ZSRR, które były bojkotowane przez USA od 
1917; jedną z antyradz. ustaw była ustawa pod nazwą Antidumping Act of 1921. W okresie kryzysu świat. 1933, Smoot-Havley Act został za-
ostrzony autarkiczną ustawą zalecającą kupowanie tylko towarów tzw. Buy-American Act. W czasie I wojny świat. 1917-18 w USA 
obowiązywała specjalna ustawa The Trading with Enemy Act of 1917, wprowadzająca ścisły zakaz handlu z nieprzyjacielem; podobna ustawa 
obowiązywała w czasie II wojny świat. 1942-45. Po II wojnie świat, dyskryminacja handlu z ZSRR rozpoczęła się już w końcu 1945 i była 
stosowana z narastającym natężeniem 1946-48. Od 1948 zostało wprowadzone przez USA oficjalne embargo strategiczne na towary pochodzące z 
krajów socjalist. i kontrola eksportu do tych krajów na podstawie ustawy Export Control Act of 1949. W 1950 kraje socjalist. zostały uznane za 
nieprzyjacielskie, co znalazło wyraz w poprawkach do ustawy o —>• pomocy zagranicznej USA, zakazujących udzielania pomocy tym 
państwom, które handlują z ZSRR i innymi krajami „czerwonymi", „Reds";
Cannon Amendment i Kem Act of 1950. Rozszerzyła embargo oraz zaostrzyła kontrolę i dyskryminację handlu z krajami socjalist., była uchwa-
lona przez Kongres ustawą pod nazwą Mutuał Defense Assistance Control Act óf 1951, zw. w skrócie (od nazwiska projektodawcy) Battie Act i 
zmodyfikowana 1954. Wprowadzono też system -> licencji, tak że wszelki handel' państw socjalist. z USA stał się zależny od zezwoleń 
udzielanych przez US Departament of Commerce. Równocześnie US Defense, Departament (Pentagon) oprać. listę towarów strategicznych, czyli 
zakazanych do

127
CELPA 508
eksportu (Security Export Control List). Struktura administracji Battie Act świadczyła, że jest to sztab dowodzący —• wojną gospodarczą. 
Uchwalona w czasie wojny koreańskiej ustawa p.n. Tra-de with Enemy Act, 1951, pozostała w mocy po 1971, kiedy USA zrobiły pierwsze kroki 
w kierunku odblokowania wymiany handl., ale nie z KRL-D, DRW i Kubą, w stosunku do których w dalszym ciągu ustawa ta jest stosowana. 
Innym przykładem dyskryminacji było stosowanie w czasie zimnej wojny ustawy celnej p.n. PL 480 The Agricultural Trade and Development 
Act of 1954 w taki sposób, aby uniemożliwiała państwom so-cjalist. zakup artykułów rolnych, który był dozwolony tylko dla „narodów 
zaprzyjaźnionych", względnie korzystająccyh z klauzuli największego uprzywilejowania. Wszystkie restrykcje celne USA w stosunku do krajów 
socjalist. były narzucane sojusznikom Stanów od 1949 specjalnym mechanizmem Komitetu Koordynacyjnego d/s Handlu Wschód-Zachód (--. 
COCOM i CHINCOM). Odwrót od tej polityki (ale nie w stosunku do wszystkich państw socjalist.) zapoczątkowała 16 VIII 1954 pierwsza 
rewizja list embargowych, rozszerzona 1958 i 1964. W stosunku do Polski pierwsze restrykcje dotyczące gł. zakupu produktów rolnych zostały 
zniesione 1957-58, a w listopadzie 1960 przyznano Polsce —>- klauzulę największego uprzywilejowania dla jej eksportu. Klauzulę taką 
przyznano od 1950 Jugosławii, a od 1964—także Rumunii.
Poza barierami celnymi stosowane są też tzw. „bariery pozataryfowe", uniemożliwiające w ogóle dostęp określonych towarów do danego kraju, 
ze względów bezpieczeństwa, przepisów sanitarnych czy ustaw specjalnych, jak np. w USA, gdzie amer. ustawa handl. z 1971 p.n. Buy-American 
Act zabrania władzom publicznym USA kupowania produktów zagr., o ile ceny ich są o określony procent niższe od analogicznych cen pro-
duktów rodzimych; lub amer. opłaty celne, nakładane w USA na zagr. produkty chem. w oparciu o z reguły wyższe ceny produktów analogicz-
nych madę in USA (w ustawodawstwie amer. selling price). Obie te formy „barier pozatary-f owych", hamujące handel międzynar., sprzeczne z 
postanowieniami GATT stały się przedmiotem debaty w Rundzie Nixona, zgodnie z dążeniem GATT do zmniejszania rozpiętości ceł przez ob-
niżanie stawek najbardziej wygórowanych niezależnie od powszechnego obniżania średniego poziomu ceł (tzw. poziome obniżki ceł). J. 
CHMURKOWSKI Embargo strategiczne. Warszawa 1971. •    506
CELNE UNIE (ang. ' Customs Union, franc. Unions douanieres, hiszp. Uniones Aduaneras, roś. Tamożennyje sojuzy), termin międzynar. — 
integracja celna dwóch lub kilku państw w jeden obszar celny; zawarcie u.c. oznacza zniesienie ceł na przywóz, wywóz i przewóz towarów tych 
państw na całym scalonym celnie terytorium oraz prowadzenie wspólnej polityki handl., a zwłaszcza ustalenie jednolitej —r celnej bariery w 
stosunku do państw trzecich. W XIX w. państwa niem. rozpoczęły 26 V 1818 z inicjatywy Prus rokowanie w sprawie u.c., które doprowadziły, po 
zawarciu wielu układów subregionalnych, do utworzenia l 11834 Prusko-Niemieckiego Związku Celnego (Preussisch-Deutscher Zollverrein). 
Pozostałe poza Związkiem cztery księstwa: Brunszwik, Hanower, Oldenburg i Schaumburg-Lippe utworzyły 111836 osobną u.c. p.n. Związek 
Podatkowy (Steuerverein). Austriacko-Pruski Traktat Celny i Handlowy został podpisany 4 IV 1854 w Berlinie. Te u.c. rozpadły się 1866, lecz 
1871-88 cała Rzesza Niem. stała się jednym obszarem celnym (ostatnie przyłączyły się wolne miasta Brema i Hamburg). Austria natomiast 
utworzyła u.c. z Węgrami 1867. Po I wojnie świat. Traktat Wersalski ustanowił u.c. Polski z Gdańskiem, podp. 26 VI 1919; 2511921 zawarta 
została u.c. między Luksemburgiem i Belgią; 29 III 1923—między Szwajcarią a Liechtensteinem; 19 III 1931 został podpisany w Wiedniu 
protokół o utworzeniu u.c. między Rzeszą Niem. a Austrią^ co zostało uznane przez mocarstwa zach. za próbę -> „Anschlussu", sprzecznego z —
>• Traktatem Saint Gcrmain z 1919 oraz -> Genewskim Protokołem z 4X1922, zobowiązującymi Austrię do niezawierania umów polit. i gosp. z 
Rzeszą. Sprawa oparła się o LN, która na podstawie orzeczenia Stałego Międzynar. Trybunału w Hadze z 5 IX Wl stwierdzającego sprzeczność 
Wiedeńskiego Protokołu z 1931 z Genewskim z 1922, nakazała anulowanie u.c. aus-triacko-niemieckiej. Dążenie USA od 1889/1890 do 
utworzenia u.c. z państwami latynoskimi nie dały rezultatu. Po II wojnie świat, powstała w Paryżu we wrześniu 1947 Komisja d/s Europejskiej 
C.U., European Customs Union Study Group a pierwszymi uczestnikami nowej u.c. z 1948 były państwa Beneluxu; 2 5 III 1957 państwa EWG 
ustanowiły na mocy Traktatu Rzymskiego u.c. W 1959 powstały 2 afryk. uc.: l) Afryki Zach., L'Union Douaniere de 1'Occident de 1'Afri-que, 
która obejmuje Dahomej, Górną Woltę, Rep. Malgaską, Mali, Mauretanię, Niger, Senegal, Togo, Wybrzeże .Kości Słoniowej,, oraz 2) Afryki-
Środk., L'Union Douaniere et Ćconomique de-l'Afrique Centrale, która obejmuje Czad, Gabon, Kongo i Rep. Środkowoafrykańską. Od 1960 dzia-
ła u.c. Ameryki Środk.
J. WINEK The Customs Union Jssue, New York 1950;
M. CHRITIEN A la Recherche du Droit international fiscaT commun, Paris 1955; J. E. MEADE The Theory of Customs Union, London 1955; G. PASSETTI A. TRABACCHI Code des Communantes 
Europeennes, Milano b.d., s. 2781; G. DE LA ROCHEBROCHARD L'union douaniere austro-allemande, Paris 1934; S. E. VEROSTA Les mis consultatifs de la Cour Per-manente de Justice 
Jnternationale et le Regime douanier entre 1'AHemagne et.FAutriche, w: Revue de Droit łnterna-tional nr 9, 1932; A. H. PRICE The Evolution of the Zolt-verein, London 1949; F. A. HAIGHT 
Custom Unions and' Free Trade Aeras under GATT, w: Journal of Worid Trade-Law, July/August 1972.
•    507
CELNY OBSZAR (ang. Customs area, franc. Ter-ritoire douanier, hiszp. Territorio aduanero, roś. Tamożennaja tierritorija), termin międzynar. 
— obszar objęty jednolitym systemem celnym, który często nie pokrywa się z terytorium jednego państwa należącego do unii celnej 
wielopaństwowej' (np. Benelux) lub mającego strefę lub —- strefy wolnocłowe.
•    508
CELPA, hiszp. Centro Experimental para.el Łan-zamiento de Proyectiies Autopropiilsados, nazwa działającego pod egidą ONZ w Mar del 
Pląta w Argentynie Centrum Eksperymentalnego d/s Wy-

509 Celuloza
128
rzutni Samoczynnych Rakiet, ustanowionego u-chwałą Zgr. Og. NZ 1969.
•    509
CELULOZA (ang. Cellulose, franc. Cellulose, hiszp. Celulosa, roś. Cellułoza), blonnik, jeden z podstawowych surowców przemysłu 
włókienniczego, papierniczego i chem., a także materiałów wybuchowych; przedmiot współpracy i statystyki międzynar. Światowa produkcja c. 
wynosiła (bez ChRL) 1950 ponad 21 min t; 1960—40,8 min t;
1965—57,9 min t; 1970—77,9 min t; 1971— 76,7 min t. Głównymi producentami są: USA, Kanada, Szwecja, Japonia, Finlandia, ZSRR. Pro-
dukcja c. w Polsce wynosiła: 1950—130 tyś. t, 1960—294 tyś. t, 1965—351 tyś. t, 1970—470 tyś. t, 1972—534 tyś. t. W lipcu 1972 w ramach 
RWPG zostało podpisane porozumienie rządów Bułgarii, NRD, Polski, Węgier i ZSRR o wspólnej budowie na terytorium ZSRR w rejonie Ust'-
Ilimska, wielkiego kombinatu celulozowego o mocy produkcyjnej 500 tyś. t rocznie. Org. międzynarodowe zalej, w ONZ;
Europejski Komitet d/s C. i Papieru, European Liaison Committee for Pulp and Paper, Comite eurapeen dc liiiison pour la celluloae et le papier EUCEPA, żal. 1956 pod patronatem OECD, z 
siedzib; w Paryżu. Eur. Konfederacja Przemysłów Celulozy, Papieru i Kartonu, Eur. Confederation of the Pulp, Paper and Fibreboard In-dustry, Confederation cur. de 1'industrie des pates, oapiers 
et cartons, CEPAC, żal. 1963, z siedziba w Brukseli. Rocwik statystyki międzynarodowej 1973, Warszawa 1973, s. 169; Yearbook of Int. Organiwtions, 1973.
•    510
CEMENT (ang. Cement, franc. Ciment, hiszp. Cemento, roś. Cemient), jeden z podstawowych materiałów budowlanych, przedmiot statystyki 
międzynar., przyjmowany za jeden ze wskaźników rozwoju gosp. jako wskaźnik rozwoju na półkuli pn. Produkcja świat. 1950 wynosiła 134 min 
t, 1960—317 min t, 1965—429 min t, 1970— 567 min t, 1972—630 min t; w. tym Polska:
1950—2,5 min t, 1960—6,6 min t, 1965—9,6 min t, 1970—12,2 min t, 1972—14,0 min t. Główni producenci: ZSRR, USA, Japonia, NRP, 
Włochy, Francja, W. Brytania, Hiszpania, India, Polska.
Org. zarej. w ONZ:
Eur. Stów. d/s Cementu, Eur. Cement Assoc., za}. 1947, z siedzibą w Paryżu (CEMBUREAU), łączy organizacje krajowe i przedsiębiorstwa 19 państw cur., prowadzi studia i sympozja. Rocznik 
statystyki międzynarodowej 1973, Warszawa 1973;
•    511
CEMLA, hiszp. Centro de Estudios Monetarios Latinoamericanos (ang. Centre for Latin Ameri-can Monetary Studies), 
Latynoamerykańskie Centrum Badań Walutowych, instytucja naukowo-ba-dawcza —>• banków centralnych Ameryki Łacińskiej, z siedzibą 
w m. Meksyk, powołana we wrześniu 1952 przez działającą od 1949 Naradę Techników Banków Centralnych Kontynentu; wydaje CEMLA 
Boletin oraz wiele analiz i studiów, o których informuje okresowo Lista de Publica-ciones de CEMLA. CEMLA 1952-1960. Merico DF 1960, s. 
61.
•    512
CENA CBP, CENA FOB (ang. CIP Price, FOB Price, franc. Prix CIF, Pruć FOB, hiszp. Precio CIF, Precio FOB, roś. Cena CIF, Cena FOB), 
termin międzynar. oznaczający, że: l) cena CIF
obejmuje prócz wartości towaru także koszty załadowania, przewozu i ubezpieczenia towaru aż do portu kraju kupującego lub przezeń wskaza-
nego; 2) cena FOB obejmuje tylko wartość towaru, dostarczanego na koszt sprzedającego do burty statku w oznaczonym porcie.
•    513
CENA MONOPOLOWA (ang. Monopoły Price, franc. Prix de monopole, hiszp. Precio de mono-polio, roś. Monopolnaja cena), termin między-
nar. — cena towarów ustalona przez wielkie monopole międzynar., kontrolujące większość produkcji i zbytu w określonej gałęzi gospodarki.
•    514
CENA ŚWIATOWA (ang. Worid Price, franc. Prix mondial, hiszp. Precio mundial, roś. Cena na mirowom rynkie), termin międzynar. — 
jednolite ceny danego produktu, ustalone bądź na jakiś okres przez organizację świat, producentów tego towaru, bądź ukształtowane na różnych 
rynkach świata, a wyrażone w pieniądzu światowym. C.ś. są ustalane dla towarów masowych, zazwyczaj surowców.
•    515
CENTO (ang. Central Treaty Organization. franc. Organisation du Traite Central, hiszp. Organiza-ción del Tratado Central, roś. Organizacyja 
centralnego dogowora), od sierpnia 1959 oficjalna skrótowa nazwa Organizacji Paktu Centralnego, podp. 24 II 1955 w Bagdadzie przez rządy 
Turcji, Iraku, następnie w okresie kwiecień-listopad przez Iran, Pakistan, Turcję i W. Brytanię, oficjalnie nazywana Organizacją Paktu 
Bagdadzkie-go, Baghdad Pact Organization, do momentu, kiedy Irak wypowiedział w marcu 1959 swe u-czestnictwo w Pakcie. Siedzibą był 
Bagdad do jesieni 1958, kiedy Międzynar. Sekretariat Organizacji przeniesiony został do Ankary. W CENTO szczególny status posiadają USA, 
które od 1956 są czł. trzech komisji CENTO: wojsk., ekon. i antywywrotowej (Military, Economic and Coun-ter Subversions Committee), oraz 
podpisały w marcu 1959 w Ankarze bilateralne układy o współpracy wojsk, i ekon. z Iranem, Pakistanem i Turcją. Z upływem czasu zakres 
działania Paktu został poszerzony. W 1964 uruchomiono stały wojsk, system telekomunikacyjny CENTO, a od 1966 również ultrakrótkofalowy, 
poza tym utworzono Radę Szkolnictwa Wyższego i Badań Naukowych, Councii for Scientific Education and Research, której podlegają: Inst. 
Badań Jądrowych z siedzibą w Teheranie (zał. 1959), Inst. Reprodukcji Zwierzęcej z siedzibą w Malir w Pakistanie (zał. 1968), Ośrodek 
Regionalny Badań Chorób Wirusowych z siedzibą w Teheranie (zał. 1962), Ośrodek Regionalny Medyczny z siedzibą w Karaczi (zał. 1965) oraz 
Ośrodek Szkoleniowy Maszyn Rolniczych i Ochrony Gleby z siedzibą w Karadż w Iranie (zał. 1961).
The Europa Yearbook, 1972: A Worid Sumy, Vol. l, London 1972, s. 189-192; B. NITECKA CENTO, Warszawa 1972.
CENTRAL INTELLIGENCE AGENCY -^ CIA
•    516
CENTRALNA AGENCJA POLSKA (ang. Polish
Central Agency, franc. Agence Centrale Polo-

129
Ceny w systemie RWPG 523
naise, hiszp. Agencia Central Polaca, roś. Polskoje centralnoje agientstwo), główna poi. placówka propagandowa w Europie Zach. w czasie I 
wojny świat., powstała 1915 w Lozannie, w łączności z Polską Agencją Prasową działającą w Paryżu i Rzymie; od 15 VIII 1917 była organem 
Komitetu Narodowego w Paryżu i w jego imieniu rozprowadzała materiały prezentujące poi. stanowisko co do przyszłości Polski, również w 
czasie Konferencji Wersalskiej. Zakończyła swą działalność jesienią 1919. Kierownicy: E. Piltz i M. Seyda.
Petite encyclopedie polonaise, red.: E. Piltz, E. Woroniecki, S. S. Zaleski, J. Pertowski, Paris-Lausanne 1916.
•    517
CENTRALNE PAŃSTWA (ang. Central States, franc. Ćtats centrales, hiszp. Estados centrales, roś. Centralnyje gosudarstwa), termin 
oznaczający ugrupowanie 4 państw: Niemiec, Austro-Węgier, Turcji i Bułgarii, które w I wojnie świat, występowały jako sojusznicy • przeciwko 
—> aliantom;
ugrupowanie to było zapoczątkowane 1879 -> dwuprzymierzem Austrii i Rzeszy; nazwa nawiązywała do centr. położenia geogr. 4 państw.
CENTRALNY! AEROGIDRODINAMICZESKU INSTITUT -»• CAGL
CENTRALNY ZARZĄD DYSPOZYTORSKI POŁĄCZONYCH SYSTEMÓW ENERGETYCZNYCH -> Energetyka w systemie RWPG.
•    518
CENTRUM BADAŃ INSTYTUCJI DEMOKRATYCZNYCH (ang. Centre for Study of De-mocratic Institutions, franc. Centre d'Ćtude des 
Institutions Democratique, hiszp. Centro. de In-yestigación de las Instituciones Democraticas, roś. Issiedowatielskij centr diemokraticzeskich 
uczrież-dienij), nazwa amer. organizacji społ., zał. 1953, z siedzibą w Santa Barbara (Kalifornia, USA), przez Fundację p.n. Fund for the 
Republic, z zadaniem badania działalności instytucji demokr. USA i innych państw, jako instrumentów gwarantujących pokój; 1995 Centrum było 
organizatorem Konferencji -> Pacem in Terris.
Report of the President of the Center for the Study of Democratic tnstitutions. Santa Barbara 1967, s. 31.
•    519
CENTRUM  MIĘDZYAMERYKAŃSKBE  0-CHRONY INWESTYCJI (ang. Interamerican Centre for Protection of Inyestments, franc. Cen-
tre inter-americain de protection des investisse-ments; hiszp. Centro Interamericano de Protec-ción de las Inversiones, roś. Mieżamierikanskij 
centr ochrany inwiesticy j), zał. 13 VI 1967 pod patronatem amer. rządowej Agencji Międzynarodowej Rozwoju (ADD), z siedzibą w Nowym 
Jorku; ma za zadanie „zachęcenie przedsiębiorstw prywatnych do udziału w integracji gosp. Ameryki Lać.". Centrum przyjmuje zapotrzebowania 
na inwestycje od instytucji latyno-amer., a następnie przeprowadza pertraktacje z prywatnymi grupami finansowymi USA oraz pośredniczy w 
ustalaniu warunków, gwarantujących prywatnym inwestorom odpowiednie zabezpieczenia. AID Annual Repons. U   520
CENTRUM MIĘDZYAMERYKAŃSKIE POPIERANIA EKSPORTU (ang. Interamerican Centre for Export Promotion, franc. Centre Inter-
Americain de promotion de l'exportation, hiszp. Centro Interamericano de Estimulo de la Expor-tación, roś. Mieżamierikanskij centr pooszczrie-
nija eksperta), zał. w styczniu 1968 pod patronatem ECOSOC, z siedzibą w Waszyngtonie; ma za zadanie „rozwijanie ekspansji eksportu pro-
duktów nietradycjonalnych Ameryki Łac„ przede wszystkim fabrykatów i półfabrykatów".
CENTRUM ROZWOJU EKONOMICZNEGO I SOCJALNEGO AMERYKI LAĆ. -»• DESAL. CENTRUM ZDROWIA DZIECKA -> 
Dzieci.
•    521
CENY (ang. Prices, franc. Prix, hiszp. Precios, roś. Ceny), termin międzynar.—przedmiot mię-dzynar. konwencji przede wszystkim w odniesieniu 
do c. —»• surowców podstawowych; w terminologii międzynar. rozróżnia się: —>• cenę CIP, cenę FOB, -*• cenę monopolową oraz —> cenę 
światową; notowania cen prowadzone są w skali międzynar. od momentu powstania 1919 ILO.
I. B. KRAVIS, R. E. LIPSCY Price Compeliveness in Wortd Trade, New York 1972, s. 765.
•    522
CENY KATALOGOWE (ang. Posted Prices, franc. Prix de catalogue, hiszp. Precios de cata-logo, roś. Katałożnyje ceny), termin międzynar. 
umownych cen surowców wydobywanych przez obce koncerny. C.k. są podstawą obliczania podatku od zysku netto koncernów oraz -»• royal-
ties; koncerny zagr. zawsze dążyły do obniżania c.k., aby w ten sposób zmniejszyć płacone przez siebie podatki. Przeciwko temu wystąpił ->• 
OPEC, który w Teherańskim Naftowym Porozumieniu 1971 uzyskał nie tylko podwyższenie cen na baryłce, ale także ujednolicenie zasad tworze-
nia c.k., co stało się podstawą do rewizji c.k. również w innych dziedzinach kopalnictwa, w których miały koncesje obce koncerny. Znacznie 
wcześniej, 111971, państwa OPEC anulowały wszelkie bonifikaty, przyznawane w przeszłości koncernom zagranicznym.
Kronika. Dokumentacja prasowa 1971, s. IIA i 341B.
•    523
CENY W SYSTEMIE RWPG (ang. Prices in the CMEA System, franc. Prix dans le systeme du CAEM, hiszp. Precios en el sistema del CAME, 
roś. Ceny w sistemie SEW), jeden z najtrudniejszych i najistotniejszych problemów -*• walutowo-finansowych RWPG, polegający na u-
zgodnieniu rzeczywistego miernika wartości produktów znajdujących się w obrocie między krajami członkowskimi RWPG; nie rozstrzygnięty 
przez XXV Sesję Rady; w Kompleksowym Programie RWPG zaznaczono tylko, że: „Rozwój stosunków bandl. będzie ściśle powiązany z do-
skonaleniem koordynacji planów gospodarki nar., stosunków walutowo-finansowych pomiędzy krajami członkowskimi RWPG oraz z doskonale-
niem systemu cen w handlu zagr.". W tym celu postanowiono do końca 1972 zbadać wszystkie problemy cen, stosowanych we wzajemnych obro-
tach krajów RWPG pod kątem przystosowania systemu cen i zasad jego tworzenia do nowoczesnej międzynar. specjalizacji produkcji i koproduk-
cji. Opracowanie programu adjustacji cen zostało przesunięte na 1973-75. Do tego czasu postanowiono: „bazować na obecnie obowiązujących za-

524 Ceramika
130
sadach określania cen we wzajemnej wymianie, tj. na bazie cen świat, z eliminowaniem szkodliwego wpływu czynników koniunkturalnych 
kapita-list. rynku".
S. GÓRA, Z. KNYZIAK WspStpraca krajów RWPG a rachunek ekonomiczny. Warszawa 1966; M. GUZEK Zasada kosztów komparatywnych a problemy RWPG, Warszawa 1967;
Kompleksowy Program..., Warszawa 1971, s. 44-^5 l 54.
CEPAL, hiszp. Comisión Económica para Ame-rica Latina de las Naciones Unidas, —>• Komisja Gospodarcza ONZ d/s Ameryki 
Łacińskiej; ang. ECLA.
•    524
CERAMIKA (ang. Ceramic, franc. C6ramique, hiszp. Ceramica, roś. Kieramika), przedmiot stałej współpracy międzynar. prowadzonej za 
pośrednictwem organizacji zarej. w ONZ:
Biuro Łącznościowe Przemyślu Ceramicznego EWG, Commoa Market Liason  Bureau  for the  Ceramic Industrics (EUROCERAM), żal. 1962 z siedziba w Brukseli. Eur. Federacja Fabrykantów 
Ceramiki Sanitarnej, Euro-pean Federation of Manufactures ot Sanitary Ceramic Pro-ducts, zat. 1954, z siedzibą w Mediolanie. Europejska Federacja Przemysłu Ceramicznego, European 
Federation of the Industrics ot Earthware and China Tableware and Ornamental Ware, zat. 1958, z siedzibą w Brukseli.
Eur. Stowarzyszenie C„ European Ceramic Association, zat. 1948. z siedzibą w Hadze.
Grupa EWG Producentów Ceramiki Sanitarnej, Sanitary Ceramic Manufacturers Group of the EEC, żal. 1963, z siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Akademia C., Intemational Acadcmy of Cera-mics, Acadćmie internationale de la ceramique (AIO, żal. 1953, z siedzibą w Genewie; posiada 150 członków honorowych i 
korespondentów w 63 krajach, m.in. w Polsce. Statut doradczy (O UNESCO. Publ.: Ceramiaue. Stów. Archeologów Romańskiej Ceramiki, Rei Creteriae Romanae Fautorcs (RCRF), zat. 1957, z 
siedzibą w Zurychu;
łączy uczonych l instytucje nauk. 18 państw, m.in. Polski.
Od 1968 odbywa się Międzynar. Biennale Ceramiki Artystycznej, Biennale intemational de ceramique artistique, w miasteczku Vallauris (pd. 
Francja)—znanym ośrodku c. ludowej i artyst., gdzie m.in. Pablo Picasso realizował swoje prace ceramiczne. Yearbook of Intemational 
Organizations, 1973.
•    525
CERN, franc. Organ. Europćenne pour la Re-cherche Nucleaire, Europejski Ośrodek Badań Jądrowych, Ośrodek zaprojektowany i zał. 
1950-54 z inicjatywy UNESCO, jako instytucja między-rząd. Paryskiej Konwencji z l VII 1953, podp. przez Danię, Francję, Grecję, Holandię, 
Jugu-sławię, Norwegię, Szwajcarię i Szwecję; ma za zadanie „rozwijanie współpracy międzyeuropej-skiej na polu czysto naukowych badań 
energii jądrowej". Do konwencji przystąpiły również:
Austria, NRP, W. Brytania i Włochy. Nowa zrewidowana konwencja weszła w życie 1711971. W pobliżu Genewy został zbudowany kompleks 
laboratoryjny p.n; CERN z akceleratorami syn-chro-cyklotronowym i synchro-protonowym. Organem konwencji patronującym. Ośrodkowi jest 
zarej. w ONZ:
Organizacja Europejska Badań Jądrowych, European Orga-nization for Nuclear Researeh (CERN), Organisation Euro-peenne pour la Recherche Nucleaire (CERN). Od 1955 publ. CERN Courier 
oraz CERN Annuaire. The Scope and Actmties of CERN 1950-1954. Geneva 1954;
Yearbook of Intemational Organitations, 1973.
•    526
CESJA [łac. cessio], (ang. Cession, franc. Cession, . hiszp. Cesión, roś. Cessija), termin międzynar.— l) w prawie cywilnym umowa o przelewie 
wierzytelności lub określonych praw na inną osobę czy instytucję; 2) w bankowości forma rozliczenia bezgotówkowego.
•    527
CESJA TERYTORIUM (ang. Teritorial Cession, franc. Cession territoriale, biszp. Cesión de terri-tono, roś. Tierritorialnaja cessija), termin w 
pi-a-wie międzynar.—akt prawny wyrzeczenia się przez jedno państwo suwerenności nad określonym terytorium na rzecz drugiego państwa. Za-
zwyczaj aktem tym jest zrzeczenie się jakiegoś terytorium na rzecz drugiego państwa traktatem pokojowym (np. Austro-Węgry w Traktacie Wer-
salskim na rzecz Polski, Czechosłowacji i Jugosławii) lub układem określającym odpłatność (np. Stany Zjedn. odkupujące 1867 od Rosji -> Alas-
kę, a 1917 od Danii Wyspy Dziewicze na M. Karaibskim), względnie inną umową bilateralną; nie ma bowiem normy prawnej, wymagającej prze-
prowadzenia c.t. wyłącznie poprzez traktat pokoju; fakt ten ma istotne znaczenie dla ustalenia po K wojnie świat, granic NRD i NRP wyłącznie 
drogą aktów bilateralnych z poszczególnymi sąsiadami.
A. KLAFKOWSKI Cesja terytorialna a traktat pokoju na tle granicy Odra-Nysa Łuiycka. w: Przegląd Zachodni nr 1/2, 1957; G. SCHWARZENBERO Title to Terrilory: Response to a Challenge, 
„American Journal of Intemational Law" 1957;
B. WIEWIÓRA Uznanie nabytków terytorialnych w prawie międzynarodowym, Poznań 1961.
•    528
CETI, ang. Communication with Extraterritorial Intelligences, łączność z pozaziemskimi cywiliza-
cjami, nazwa przyjęta dla stałego biura międzynar. wymiany informacji uczonych, zajmujących się 
hipotezą istnienia w systemach pozasłonecz-nych innych cywilizacji; zał. 1971 na I międzynar. 
Konferencji CETI w obserwatorium astronomicznym Biurakan w Armenii (ZSRR), z udziałem:
fizyków, astrofizyków, cybernetyków i astronomów z Europy i USA. R. PODOBNY, CETI. „Problemy" nr 8, 
1972.
•    529
CETIS, franc. Centre de Transfonnations des In-fonnations Scientifiques, Centrum Przetwarzania Informacji Naukowych, centrum zał. 
1958 w Brukseli jako gł. ośrodek informatyki Europy Zach., działający w ścisłym powiązaniu z Eur. Wspólnotą Energii -> EURATOM.
OECD Organisations Scientifiques Internatlonales, Parii 1965.
•    530
CHALDEJSKI KOŚCIÓŁ (ang. Chaldean Church, franc. figlise chaldeenne, hiszp. Iglesia de los Cal-deos, roś. Chałdiejskaja cerkow'), zw. 
Kościołem nestoriańskim, jeden z chrzęść, kościołów wsch., wyodrębniony w V w.; podstawą doktrynalną K.ch. jest nestorianizm, językiem 
liturgicznym staroperski; wyznawcy K. ch. wygnani z Konstantynopola, działali w Persji, Turcji, Indiach, Mongolii, Chinach, zał. w XII-XII w.; 
obecnie wyznawcy K.ch. gł. w Iraku, Iranie, Afganistanie, Indii; próby Kościoła Rzymskokatol. zawarcia unii z K.ch. dopiero 1841 doprowadziły 
do przekształcenia się części K.ch. (gł. w Iranie) w Kościół nestoriańsko-unicki (nar. Kościół Kurdów).
•    531
CHALLENGE [ang.; 'wyzwanie'], nazwa międzynar. zawodów samolotów sport., organizowanych

131
Chemia 537
1928-34 co 2 lata przez W. Brytanię, Czechosłowację, Francję, Niemcy, Polskę, Szwajcarię i Włochy, pod patronatem istniejącej w latach 1925-
39 Międzynar. Federacji Lot., Federation Aerienne Internationale (FAI) (franc. pełna nazwa zawodów brzmiała: Challenge intemational de touris-
me). Państwo, którego reprezentant zdobył puchar FAI było organizatorem kolejnych zawodów. Pierwsze zorganizował 1928 Aeroklub Francji na 
trasie ok. 2 tyś. km; zwycięzcą był Niemiec K. Lusser. Drugie—1930 w Niemczech, na trasie środkowoeur. ok. 7500 km; zwycięzcą był Niemiec 
H. Morzig. Trzecie—1932 w Niemczech, na trasie środkowoeur. 7360 km; zwyciężyli Polacy:
F. Żwirko i S. Wigura na samolocie poi.' konstrukcji RWD-6. Czwarte—1934 w Polsce, na trasie eur.-afryk. ponad 9500 km; zwycięzcą był Polak 
J. Bajan, na RWD-9, drugie miejsce zajął S. Płonczyński, obaj na samolocie polskiej konstrukcji RWD-9. W sierpniu 1935 postanowiono 
zawiesić zawody, oficjalnie z powodu zbyt wielkich kosztów.
F. ŻWIRKO Moje wspomnienia. Warszawa 1932, 2 wyd. 1934.
•    532
CHAMIZAL, terytorium pograniczne Meksyku, od 1864 do 1967 przedmiot sporu między' Meksykiem a USA, wskutek zmiany koryta Rio 
Grandę (Rio Bravo del Norte) i okupowania Ch. przez USA, mimo że międzynar. Komisja Arbitrażowa powołana przez obie strony 1911, orze-
kła, iż Ch. jest terytorium .meksyk. Pertraktacje zostały wznowione 1962, kiedy pręż. USA, J. F. Kennedy, oświadczył, iż nieakceptowanie 
orzeczenia arbitrażowego było błędem; doprowadziło to 20X1967 do formalnego przekazania Ch. z powrotem Meksykowi.
Presidencla de la Republica de Estados Unidos Mexicanos El Chamizal, Mexico 1967.
•    533
CHAPULTEPEC, Palacio de Chapultepec, nazwa pałacu w śródmieściu Meksyku; 2111-81111945 odbyła się tu Międzynar. Konferencja w 
Sprawie Problemów Wojny i Pokopi, zw. Konferencją w Chapultepec, której uchwały noszą oficjalną nazwę Acta de Chapultepec (->-Akt 
Chapultepec 1945).
•    534
CHARGĆ D'AFFAIRES, franc. nazwa pełniącego obowiązki kierownika placówki dyplomat., w czasie nieobecności jej szefa (->• ad interim), 
zgodnie z przepisami Dyplomatycznej Konwencji Wiedeńskiej 1962. W konwencji dyplomat. Kongresu Wiedeńskiego 1815 Ch. d'a. byli 
dyplomatami nie mianowanymi przez głowę państwa, lecz przez ministra spraw zagr. i u ministra spraw zagr. zatem akredytowani z tytułem Ch. 
d'a. a pied, vel en titre lub ad hoc.
M. GĄSIOROWSKI Dyplomaci l konsularne. Warszawa 1966.
•    535
CHARYTATYWNE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Charity Intemational Orga-nizations, franc. Organisations internationales 
de Bienfaisance, hiszp. Organizaciones internaciona-les de caridad, roś. Mieżdunarodnyje blagotwori-tielnyje organizacyi), termin międzynar. — 
organizacje rei. i laickie, dopomagające ludziom znajdującym się w losowych sytuacjach, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar, Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Rada Ochotniczych Organizacji, Intemational Councii of Yoluntary Agencies (ICVA), Conseił intemational des agences benevoles (CIAB), zat. 1962, z siedzibą w Genewie; powstała 
w wyniku fuzji: Conference ot Non-Governmental Organizations Interested in Migration, żal. 1950, Standing Conference of Voluntary Agencies Working for Refugees, żal. 1948 oraz 
Intemational Committee for Worid Refugee Year, zat. 1959; ma statut doradczy <R) ECOSOC i ILO. Publ. ICVA News; jej filia jest międzynar. Centrum d/s Koordynacji Pomocy -Prawnej, 
Intemational Centre for the Coordination of Legał Assistance, Centre intemational de coordination de 1'assistance juridique, żal. 1950, z siedziba w Genewie.
Międzynar. Rada Usług Domowej Pomocy, Intemational Councii of Home-Hełp Services, zat. 1959, z siedziba w. Utrechcie (Holandia).
Międzynar. Centrum Informacji Pomocy przez Telefon, Intemational Centre of Information for Telephonic Help. Centre intemational d'information des Services de secours par telephone, zat. 
1960, z siedzibą w Genewie. Publ. Listę des postes de „Telephone de secours'*. Międzynar. Stowarzyszenie Kolegów Budowniczych Inter-national Association of Builder Companions, 
Association internationale des compagnons-batisseurs (IBO), zat. 1953, z siedzibą w Leuyen (Belgia). Publ. Aedtficando. Międzynar. Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy, Intemational 
Association for Mutuał Assistence, Association internationale dc la Mutualitć (A1M), zat. 1947, z siedzibą w Genewie.
Międzynar. Komitet Pomocy Intelektualistom, Intemational Relief Committee for Professional Workers, Comite inter-national d'aide aux intelectucllcs (CIAD, zat. 1933 p.n. Comite intemational 
pour le placement des intellectueles re-fugies, z siedzibą w Genewie. Publ. Aide aux intellectueles — realisations — perspectives oraz Aid to Intellectuals. Yearbook o f Intemational 
Organizations, 1973.
•    536
CHASE MANHATTAN BANK N.A„ jeden z 3 największych akcyjnych -> banków USA, zał. 1877, z siedzibą W Nowym Jorku; ma 140 filii 
krajowych i 1300 zagr.; 1967 aktywa przekroczyły 16 mld dolarów.
CHAUYINISME
Szowinizm.
537
CHEMIA (ang. Chemistry, franc. Chimie, hiszp. Quimica, roś. Chimija), termin międzynar. — gałąź wiedzy przyrodniczej zajmującej się 
substancjami zarówno naturalnymi, jak produktami sztucznymi; przedmiot zorganizowanej naukowej współpracy międzynar. ogólnoświat. Org. 
zarej. w ONZ:
Międzynar. Stowarzyszenie Towarzystw Chemicznych, Intcr-national Association of Chemical Society; przekształcone 1930 w Międzynar. Tow. Chemii, Interaational Society of Chemistry; od 
1951 w Międzynar. Unie Ch. Czystej i Stosowanej, Intemational Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAO, Union internationale de chimie pure et apliquec (UICAPA), z siedziba w Bazylei 
(Szwajcaria); łączy krajowe komitety kilkudziesięciu państw, m.in. Polski;
w oficjalnej łączności z WHO. Koncentruje swe prace w 6 sekcjach ch.: fiz., nieorganicznej, organicznej, biologicznej, analitycznej i stosowanej. Publ. Jownal of Pure and Applied Chemistry, 
Manual of Physico-chemical Symbols, Rules of Nomenclature i in. Do IUPAC należą: Międzynar. Komisja d/s Tablic stałych, Intemational Committee on Tables of Constant, zat. 1910, z siedzibą 
w Paryżu; Międzynar. Komitet Elektrochemicznej Termodynamiki i Kinetyki, Intemational Committee of Electrochemical Thermodynamics and Kinetics, zał. 1949, z siedzibą w Newcastle upon 
Tyne (W. Brytania);
Międzynar. Federacja Ch. Klinicznej, Intemational Federation of Clinieal Chemistry, zat. 1952, z siedzibą w Paryżu oraz Wspólna Komisja Radioaktywności Stosowanej, Joint Com-mission on 
Applied Radioactiyity, zał. 1955, z siedzibą w Gif-sur-Yvette (Francja).
Eur. Federacia Inżynierii Chemicznej, European Federation of Chemical Engineering, żal. 1953, z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, Paryżu i Londynie; łączy stowarzyszenia Europy Zach.
Eur. Tow. d/s Chemicznego Przerobu Napromieniowanych Paliw, European Company for the Chemical Processing of Irradiated Fuels. (EUROCHEMIC), żal, 1957 na podstawie międzynar. 
konwencji podp. 2b VII 1957 przez Austrię, Bel-

538 Chemia w systemie RWPG
132
git, Danię, Francje, Holandie, Luksemburg, Norwegie, Portugalie, Szwajcarie, Szwecje, Turcje i Wiochy o wspólnym budowaniu w centrum 
atomowym Mol (Belgia) fabryki plutonium, z siedzibą w Brukseli.  , Miedzynar. Federacja Towarzystw Chemików Kosmetyki, Intcmational 
Federation of Societies of Cosmctic Chemists, żal. 1959, z siedzibą w Londynie. Miedzynar. Federacja Stowarzyszeń Chemików Tekstylii l 
Lakierów, International Federation ot Associatjons of Textilc Cbemists and Colourists, zał. 1930, z siedzibą w Bazylei.
Miedzynar. Stów. Chemii Zbożowej, International Association for Cereal Chemistry, zat. 1958, z siedzibą w Wiedniu; tączy instytuty 26 państw, 
m.in. Polski. Miedzynar. Stały Komitet Acetylenowego i Podobnego Przemysłu, Pcrmanent International Committee on Acetylene Welding and 
Allied Industries, zał. 1923 przez Vm Miedzynar. Kongres Acetylenu z siedzibą w Paryżu. Stale Miedzynar. Biuro Chemii Analitycznej żywności 
dla Ludzi i Zwierząt, Permanent International Bureau ot Ana-lytical Chemistry of Human and Animal Pood (PIBAO-Bureau intemational 
permanent de chimie analytique pour les matieres destinees a 1'alimantation de 1'homme et des animeawc (BIPCA), zat. 1912, z siedzibą w 
Paryżu; organizacja międzyrządowa: Argentyny, Francji, Grecji, Izraela, Meksyku, Portugalii, Urugwaju i Węgier. Publ. Annales des 
faisificalions et de l'expertise chimigues. Stów. Chemików Farb i Lakierów (W. Brytanii i bryt. Wspólnoty Narodów), Oil and Colour Chemisf 
Association (G. Britain and Conunonwealth), zat. 1918, z siedzibą w Londynie.
W ramach RWPG działa od maja 1956, z siedzibą w Berlinie, Komisja Przemysłu Chemicznego, z zadaniem koordynowania współpracy i badań, 
skoncentrowanych na tworzywach chem. W ciągu 15 lat opracowano ok. 90 problemów z dziedziny technologii tworzyw i włókien chem., kau-
czuków syntetycznych i nawozów mineralnych; zorganizowano ponad 100 miedzynar. konsultacji i sympozjów. Polska uczestniczy w Paryskiej 
Konwencji o Miedzynar. Urzędzie Ch. z 29X1927. W Polsce PAN wydaje czasopisma: Annales Swietatis Che-micae Polonorum, Chemia 
Analityczna i Chemia Stosowana. Polskie Tow. Ekonomiczne publ. Wiadomości Chemiczne.
DZ..U, 1932, póz. 400, 401; E. KWIATKOWSKI Dzieje chemii i przemysłu chemicznego. Warszawa 1962; J. MATERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca 
naukowo-techniczna krajów RWPG. wyd. 2, Warszawa 1972, 3. 96 i 155; Yearbook of International Organizations, 1973.
•    538
CHEMIA W SYSTEMIE RWPG (ang. Chemistry in the CMEA System, franc. Chimie dans le sys-teme du CAEM, hiszp. Quimica en el 
sistema del CAME, roś. Chimija w sistiemie SEW), jeden z gt. przemysłów integrowanych przez państwa so-cjalist., dla którego Rada powołała w 
maju 1956 Stałą Komisję Chemiczną, ma ona za zadanie organizować kooperację w dziedzinach chemii, petrochemii, tworzyw sztucznych i 
przemysłu celu-lozowo-papiemiczego, a także koordynację prac naukowo-badawczych i doświadczalnych zarówno w dziedzinie rozszerzania 
bazy surowcowej, jak produkcji i koprodukcji. W uchwalonym na XXV Sesji RWPG Kompleksowym Programie RWPG ustalono szczegółowe 
zadania na okres 1971-74, przewidujące m.in. budowę nowych wielkich o-biektów dla produkcji tworzyw sztucznych i wdrażanie nowej 
technologii w zakresie syntezy chemicznej.
Kompleksowy program.... Warszawa 1971, s. 100-104;
J. TURONEK Polska na międzynarodowym rynku chemicznym, Warszawa 1972, s. 170.
CHEMICZNE BRONIE -> Bronie A B C.
•    539
CHEMICZNY PRZEMYSŁ (ang. Chemical In-dustry, franc. Industrie chimique, hiszp. Industria quimica, roś. Chimiczeskaja promyszlennost'); 
jeden z gt. miedzynar. przemysłów, przedmiot stałej kooperacji i statystyk miedzynar. W 1970 największymi koncernami chem. były w świecie 
kapita-
list.: ->• Du Pont de Nemours et Co.,'USA, -*•
ICI, W. Brytania, ->• Union Carbide, USA, ->
Moatecatini-Edison, Włochy oraz —f Hoechst,
NRF.
Org. miedzynar. zarej. w ONZ:
Eur. Centrum Federacji P.Cb., Europcan Centre od Chemical Manufacturer's Federation, zat. 1959, z siedzibą w Zurychu;, łączy krajowe federacje 12 państw Europy Zach. i Skandynawii.
Miedzynar. Sekretariat Zawodowych Grup P.Ch. w krajach EWG, International Secrctariat of Professional Groups on the Chemical Industrie of thc EEC Countries, zat. 1958, z siedzibą w 
Brukseli.
Eur. Komitet Stowarzyszeń Fabrykantów Farb i Farby Drukarskiej, European Committee of Paint and Frinting Ink Manufacturer's Associations, zat. 1952, z siedzibą 1950. z siedzibą w Paryżu.
Miedzynar. Stów. Przemysłu Farb i Druków Tekstylnych, International Association of Tentiie Dyers and Printers, zał. 1952, z siedzibą w Paryżu.
Federacja Stowarzyszeń Eur. Techników Przemysłów Farb, Lakierów, Emalii i Farby Drukarskiej, Federation of Associations of Techniciens in the Priot, Varnishes, Enamels and Printing Ink 
Industries in Contincntal Europę, zał. 1950, z siedzibą w Paryżu.
Skandynawska Federacja Techników Przemysłu Farb i Lakierów, . Federation of Scandinavian Paint and Varnish Tcchnicians, zał. 1958, z siedzibą w Kopenhadze. J. TURONEK Polska na 
międzynarodowym rynku chemicznym, Warszawa 1972, str. 172; Yearbook of International Organizations, 1973.
CHICAGO
•    540
Konwencja Lotnicza 1944.
CHICANOS, amer. slang, przyjęta w USA potoczna nazwa obywateli pochodzenia, meksyk. i indiańskiego, gł. zamieszkałych w dawnych pn. 
prowincjach Meksyku (utraconych w XIX w.), obecnie stanach USA: Kalifornii, Arizonie, Kolorado, Teksasie, Neyadzie, Nowym Meksyku i 
Utah, szacowanych w USA na ponad 9 min, w Meksyku na 12-15 min osób. Wg danych statyst. Krajowego Biura Spisowego USA za rok 1970 
liczba osób pochodzenia hiszp., obywateli USA wynosiła 9,3 min, z czego połowa była poniżej 20,7 roku, gdy ogólnokrajowa połowa ludności 
była poniżej 28,1 roku, stanowiąc najmłodszą przeciętną wieku grupę etniczną USA, z najwyższym przyrostem naturalnym. Dnia 18 VI 1968 
grupa obywateli USA pochodzenia meksyk. i indiańskiego złożyła petycję do Organizacji Państw Amer. domagającą się powołania podkomisji 
praw człowieka, z zadaniem zbadania systemu dyskryminacyjnego, stosowanego przez rząd USA wobec ludności rodzimej w.w. stanów, w 
sprzeczności z postanowieniami amer.-meksyk. Traktatu Guada-lupe Hidalgo z 2 II 1848, zobowiązującego USA do respektowania praw ludności 
autochtonicznej. W czerwcu 1972 powołana została międzyrząd. komisja amerykańsko-meksyk. d/s Chicąnos, w wyniku rozmów 
przeprowadzonych w Waszyngtonie przez pręż. Meksyku L. Echeyerii z pręż. USA R. Nixónem. •     541
CHILE (ang.. Chile, franc. Chili, hiszp. Chile, roś. Czili), Republika Chile, Republica de Chile, państwo w Ameryce Pd., nad O. Spokojnym. 
Czł. ONZ, Pow. 756,9 tyś. km2 (z Wyspą Wielkanocną, bez sektorów Antarktyki, do których Ch. zgłosiło 1940 swoje roszczenia—częściowo 
sporne z W. Brytanią), 9780 tyś. mieszk. (1971), w tym:
Metysi 65%, Kreole 25%, Indianie y/o. Spisy ludności w Ch. przeprowadzane są od 1835 (1010,3 tyś. mieszk.). Stoi. Santiago (3120 tyś. 
mieszfc.—

133
Chile 541
zespół miejski, 1970). Graniczy z Argentyną, Boliwią i Peru; ustalenie granic z Boliwią nastąpiło 1883, z Peru—1929 i z Argentyna—1966, drogą 
arbitrażu bryt. o granicę w regionie Palena, na korzyść Ch. Język oficjalny hiszp.; waluta: escu-
Ludność Chile 1835-1970
Rok

Liczba mieszk. w tyś.

Rok

Liczba mieszk. w 
tyś.

1835

l 010,3

1895

2 795,9

1843

i nsi ft
l UOJ,o

i om i y u /

3 249,3

l fl^d. 10J*ł

1439,1

1940

5 023,1

1865

Iii l Q f
0 l-')*

1QC'ł
i y J^

5 932,9

1875

2 075,9

1960

7 375,2

1 S8<
l 00 J

2 507,4

1970

9 672,3


do == 100 centimos. święto nar.: 18 IX, rocznica proklamowania niepodległości 1810 oraz 11 VII, dzień godności nar. w rocznicę jednomyślnego 
zna-cjonalizowania przez parlament bogactw naturalnych Ch. w 1970.
Stosunki międzynar.: 1557-1810 kolonia Hiszpanii; od 181X1810, dnia proklamowania niepodległości, do 18 III 1818 wywalczenia jej i prokla-
mowania Rep.—w wojnie z Hiszpanią; ponownie w 1866; w 1879-83 w wojnie z Boliwią i Peru, zw. Wojną Pacyfiku, wygraną przez Ch., które 
powiększyło swe terytorium o boliwijską prowincję Antofagasta, odcinając Boliwię od Pacyfiku (28 IV 1968 Ch. postawiło do dyspozycji Boliwii 
swe porty w przypadku utworzenia boliwijskiej floty handl.) oraz o peruwiańskie prowincje Tacna i Arica, których ostateczny los rozsądził 3 VII 
1929 arbitraż pręż. USA H. C. Hoovera (1874-1964), przyznający Aricę Ch. a Tacnę Peru; w czasie I wojny świat. Ch. pozostało neutralne;
czł. Ligi Narodów 1920-38; w czasie II wojny świat, po stronie NZ.
Czł. założyciel ONZ od 24X111945 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Pręż. G. G. Videla złożył wizytę w ONZ i przemawiał przed Komisją 
Praw Człowieka 19 IV 1950; pręż. J. Alessandri przemawiał przed Zgr. Og. NZ 14X111962; pręż. S. Allende 8X111972. Sekr. Gen. ONZ złożyli 
wizyty w Ch.: Trygve Lie w lutym 1951, U Thant w sierpniu 1966. Ch. jest czł. założycielem OPA i wszystkich jej org. wyspecjal. (24 V 1961 
Rada OPA wypowiedziała się po stronie Ch. w sporze z Boliwią o rzekę —>• Lauca). Czł. ALALC oraz Andyjskiej Grupy; czł. Traktatu 
Tlatelolco. Prezydent G. G. Videla podp. w kwietniu 1950 pakt wojsk, z USA, zobowiązujący Ch. do wspólnej
obrony Cieśniny Magellana i płn. obszarów Ch. bogatych w miedź oraz przyznający USA bazę wojenną na Wyspie Wielkanocnej, która została 
zlikwidowana przez USA 1970, w momencie przejęcia władzy przez rząd Frontu Ludowego pręż. S. Allende. 23-24 VII 1970 pręż. Allende 
spotkał się w argentyńskim mieście Salta nad granicą Ch. z pręż. Argentyny A. Lenussem, gdzie opracowali tzw. -r Deklarację Saltańską. 24VIII-
3IX1971 pręż. Allende złożył oficjalne wizyty w Ekwadorze, Kolumbii i Peru; w grudniu zaś 1972—w Meksyku, na Kubie, w Algierii i ZSRR. 
Ch. zaś odwiedzili w 1971 pręż. Argentyny A. Lanussen 16-18 X oraz premier Kuby Fidel Castro 11 XI-4 XII. Wizytę kubańską poprzedziła 
wizyta 25 VII-2 VIII 1972 min. spraw zagr. Clodomiro Almeyda Medina w Hawanie, o której wynikach ogłoszona została pierwsza Wspólna 
Deklaracja Chilijsko-Kubańska, Declaración Conjunte Chileno-Cubana, stwierdzająca m.in., że: „obie Strony uważają, iż postanowienia OPA, 
które doprowadziły do zerwania stosunków dyplomat., konsularnych i handl. z Kubą przez państwa Ameryki Łacińskiej są bez podstaw prawnych 
i moralnych" (Gramma z 15 VIII 1971)" Ch. od objęcia władzy przez rząd Frontu Ludowego 1970 stało się przedmiotem dywersji polityczno-
ekon. amer. koncernów, jak -> ITT czy Braddon-Kennecott Company oraz blokady finansowej ze strony USA, o co oskarżył Stany Zjedn. w Zgr. 
Og. NZ pręż. S. Allende, 8X111972. W 1964-70 zadłużenie Ch. wzrosło z 1896 min dół. do 3310 min dół., co oznaczało dla rządu Unidad 
Popular, przeznaczenie 1|^ wszystkich dochodów dewizowych na spłatę długów od 1971. Rząd pręż. S. Allende prowadził rokowania z —> 
Klubem Paryskim o moratorium, a 1972/73 bezpośrednio z USA, jako głównym wierzycielem. Kraje socjalist. udzieliły Ch. 1972-73 poważnej 
pomocy gosp. i kredytowej. W Radzie Bezpieczeństwa i w Zgr. Og. NZ jesienią 1973 debatowano były problemy Ch. w związku z faszystowskim 
wojsk, zamachem stanu 11 IX ' 1973, zamordowaniem tegoż dnia pręż. S. Allende (1908-73), którego pamięć uczciło Zgromadzenie 181X1973. 
Debatowano również nad ostrzelaniem handl. statku „Playa Larga" pod flagą Kuby w pobliżu Valparaiso oraz nad stosowaniem krwawego terroru 
wobec ludności, uchodźców polit. oraz działaczy partii postępowych, m.in. wobec sekr. gen. KP Chile L. Corvalana. Sekr. Gen. ONZ K. 
Waldheim występował w imieniu ONZ w obronie zagrożonych terrorem. UNESCO wystąpiło z protestem przeciwko paleniu książek, niszczeniu 
bibliotek i ośrodlców kultury oraz przeciwko zdewastowaniu mieszkania i zbiorów laureata nagrody Nobla Pablo Nerudy (1904-73) w dniu jego 
śmierci w Santiago 231X1973. W Helsinkach 29-301X1973 powstał Międzynar. Komitet Solidarności z Ludem Chilijskim, Comite In-ternational 
du Solidaritó avec le Peuple Chilien. Komisja ONZ Praw Człowieka w N. Jorku 21 II 1974 wysłuchała relacji wdowy po pręż. S. Allende o 
zbrodniach i terrorze rządzącej w Ch. wojskowej junty. Junta wojskowa Ch. uzyskała 23 II 1974 zgodę -r Klubu Paryskiego na rozłożenie spłat 
długów Ch. w wysokości ok. 4 mld dół., powstałych głównie w czasie rządów chadec-kiego pręż. E. Freya.

542 Chiny
136
W Helsinkach 21 III 1974 rozpoczęta prace Mię-dzynar. Komisja d/s badania zbrodni wojskowej junty w Ch., Commission Internationale d'En-
'quetes des crime de la Juntę militaire au Chili, w oparciu o materiały świadczące o krwawym terrorze i nieludzkim traktowaniu więźniów polit., 
stosowanych przez juntę.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Albania, Algieria, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Barbados, Belgia, Boliwia (zerw. 1962, wznów. 15 m 1974), Brazylia, Bułgaria (zerwane IX 1973), 
ChRL, Czechostowacja (zerw. IX 1973), Cypr, Dania, Dominikana, Ekwador, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Iran, 
Izrael, Jamajka, Japonia, Jordania, Jugosławia (zerw. IX 1973), Kanada, Kolumbia, KRL-D (zerw. IX 1973), Kostaryka, Kuba (zerw. IX 1973), Liban, Libia, Luksemburg, Malta, Maroko, 
Meksyk, Mongolia (zerw. IX 1973), Nepal, Nikaragua, Norwegia, NRD (zerw. IX 1973), NRP, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska (zawieszone IX 1973), Portugalia, Rep. Pd. Afryki, 
Rumunia, Salwador, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Trynidad i Tobago, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania, Węgry (zerw. IX 1973), Wiochy, Zambia, 
ZSRR (zerw. IX 1973).
Umowy polsko-chilijskie: arbitrażowo-koncyliacyjne podp. 19 X 1929 w Santiago (Dt.U. 1931, póz. 58, 59) oraz umowy handl. i o współpracy naukowo-techn. 1972-73.
Santiago jest siedzibą Komisji Gosp. ONZ d/s Ameryki Łacińskiej (CEPAL).
Infamie do la Mission Economica do las NU en Chile 1949-1950, New York 1952, s. 156; J. EYZAGUIRRE Fisono-mia historica de Chile, Menico DF. 1948, s. 200; Institut Łatinskoj Amierik! 
Czili, Politika, Ekonomika i Kultura, Moskwa 1965, s. 355; J. EYZAGUIRRE Breve historia de las fronieras de Chile. Santiago 1965; G. GAtL The Political System of Chile, Boston 1966, s. 323; 
A. G. FRANK Capitatism and Underdevelof>ment in Lalin America: Historical Studies of Chile and Breisit, New York 1967; M. CHMARA Partie polityczne i wybory w Chile, w: Ruch Prawniczy, 
Ekonomiczny i Socjologiczny z. 3, 1972, s. 227, 248; S. F. LAU The Chilean Response to Foreign Inyestment, London 1972, s. 140; J. KLIMOWICZ Moje Chile, Warszawa 1973; G. BERNATO-wicz, 
Z. DoBOSiewicz Chile. Rewolucja parlamentarna. Warszawa 1973; E. G. LABARCA Chile w czerwieni. Warszawa 1973, s. 442; A. TOURAINE Vie et mort du Chili Populaire,, Paris 1974; M. A. 
URIBE Le livre Noir de l'intervention ame-ricaine au Chili, Paris 1974, s. 224.
CHINA NEWS SERYICE -> Agencje Prasowe.
•    542
CHINY (ang. China, franc. Chine, hiszp. China, roś. Kitaj), Chińska Republika Ludowa ChRL, Czung-hua Żenmin Kunghekuo, państwo 
socjalist. w Azji
Wsch. i Środk., nad O. Spokojnym. Reprezentowane w R. Bezp. ONZ. Pow. 9597,0 tyś. km2 742830 tyś. mieszk. (1971); wg danych spisu 1953—
601,938 tyś. „w kraju" oraz 8397477 „w przygranicznych krajach", od 1953 nie były ogłaszane żadne dane spisowe, co powodowało spekulacyjne 
szacunkowe oceny potencjału ludnościowego ChRL; wg oficjalnych danych ogłoszonych w Pekinie w sierpniu 1972 liczba ludności Chin
1970 wynosiła 697260 tyś. mieszk. (1970); dane szacunkowe ONZ—759 min, Amer. Biura Demograficznego—870 min); wg oficjalnych danych 
94'yo ludności jest narodowości Hań (chińskiej); liczba Chińczyków za granicą 87'icowana była w 1970 przez demografów pd. Azji i;" ok. 20 
min, z czego największe skupienie '- Syjamie, Hongkongu, Indonezji, Malezji i Singapurze, w krajach anglosaskich, ok. 300 tyś. Stoi. Pekin (ok. 8 
mm mieszk., 1970). Długość granic lądowych ok. 20 tyś. km, z czego 7,5 tyś. km z ZSRR—morskich ok. 14 tyś. km; Ch. graniczą z ZSRR 
(rokowania delimitacyjne 1964, 1969, 1971/72, niezakończone do l IV 1974), Mongolią, KRL-D, Demokr. Rep. Wietnamu, Laosem, Birmą, Indią 
(spory graniczne, nie zakończone do l IV 1974), Bhutanem, Nepalem, Pakistanem i Afganistanem; język oficjalny chiński (han ju), którego nauka 
pisania jest trudna do upowszechnienia, w związku z czym 1958 opracowany został system transkrypcji znaków chin. alfabetem lać. p.n. „pin-in", 
jako pierwszy krok na drodze do uproszczenia nauki języka chin., zgodnie z tezą Czou En-laja, że używanie alfabetu tac., jak i cyfr arab. czy 
kalendarza chrzęść, jest naturalną tendencją unifikacyjną w całym świecie. 23 III 1972 przewodniczący Akademii Nauk Kuo Mo-żo zapowiedział 
stopniowe zastępowanie chin. pisma ideograficznego, liczącego ok. 50 tyś. znaków alfabetem tac. „Reforma ta zgodna będzie z orientacją 
wspólną całemu światu na latynizację alfabetów". Waluta: -?• jilan; święto nar. l X, rocznica proklamowania ChRL, 1949.
Stosunki międzynar.: po wielu stuleciach kontaktów handl. i dyplomat. z państwami Azji, Afryki i Europy, 1839 cesarstwo •Ch. zostało pokonane 
przez W. Brytanię w tzw. —>- opiumowej wojnie, w wyniku której Ch. utraciły —>• Hongkong i otworzyły swe porty dla bryt. faktorii (polityka 
„otwartych drzwi"), a także udzieliły zgody na prowadzenie przez W. Brytanię w Ch. swobodnego handlu -^- opium. W 1895-95 Ch. przegrały 
wojnę z Japonią, która okupowała Koreę i Tajwan; 1900 w-związku z tzw. powstaniem -^bokserów nastąpiła w Ch. interwencja zbrojna mocarstw 
kolonialnych; 1912 Ch. zostały proklamowane rep., co rozpoczęło okres wojen domowych oraz interwencji zbrojnych Japonii; 181X1931 Japonia 
zapoczątkowała okupowanie Mandżurii, następnie przystąpiła do podboju dalszych prowincji Ch., a 26 VII 1937 bez wypowiedzenia wojny 
rozpoczęła kolejną inwazję, opanowując do jesieni 1938 znaczną część kraju z Pekinem, Tien-cinem, Szanghajem, Nankinem, Kuangczou (Kan-
tonem), Wuhanem; 21 VIII 1937 Ch. podp. z ZSRR pakt o nieagresji. Rezolucje Rady Ligii Narodów z 6 X i 15X111937 potępiające agresję jap. 
pozostały bez żadnego skutku. W czasie II wojny świat, wojnę wyzwoleńczą przeciw Japonii prowadziła KPCh, której 1949 przypadło też dzięki 
pomocy ZSRR zwycięstwo po klęsce Japonii i nieudanych próbach rządu USA podtrzymania w Ch. antykomunist. kuomintangow-skiego rządu 
gen. Czang Kaj-szeka; l X 1949 proklamowana została ChRL, a Czang Kaj-szek z pomocą USA uczynił z wyspy Tajwan siedzibę „Republiki 
Chińskiej", która przez lat 23 bezprawnie reprezentowała Ch. w ONZ. Problem

135
Chińska diaspora 543
wlaściwej reprezentacji Ch. w ONZ miał poważne konsekwencje między nar. już w maju 1950, kiedy ZSRR, na znak protestu przeciwko niedo-
puszczeniu reprezentanta ChRL, wycofat się z R. Bezp. ONZ, co zostało wykorzystane przez Mocarstwa Zach. do podjęcia nielegalnych uchwal 
przy nieobecności dwóch stałych członków Rady:
ZSRR i ChRL, o prowadzeniu przez USA i ich sojuszników wojny w Korei pod sztandarami ONZ. Przeciwko „siłom zbrojnym ONZ" wzięli 
udział w wojnie w Korei ochotnicy chińscy, a ChRL w podpisaniu rozejmu. W 1954 ChRL wzięła udział w konferencji w sprawie Korei i In-
dochin w Genewie. 511955 po raz pierwszy Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjold złożył wizytę w Pekinie. W tymże roku ChRL wzięła udział w 
Afroazjatyckiej Konferencji Solidarności w Ban-dungu. Izolowanie ChRL przez veto USA od udziału w pracach ONZ i org. wyspecjal. ONZ 
wywoływało w ONZ sprzeciw z roku na rok coraz większej ilości państw z państwami socjalist. na czele, mimo że ChRL od potowy lat 60-ych 
zaczęła otwarcie prowadzić politykę rozłamu w międzynar. ruchu komunist. i robotn. oraz atakować ZSRR i jego sojuszników; nasilenie wrogiej 
wobec ZSRR propagandy doprowadziło m.in. 1971 do incydentów granicznych nad rz. Ussuri. 18X111970 dziennikarz amer. Edgar Snów ujaw-
nił w prasie gotowość Mao Ce-tunga przyjęcia pręż. USA R. Nixona w Pekinie, wizyta ta nastąpiła w lutym 1972. Wcześniej 25X1971 Zgr. Og: 
NZ przjyęło uchwałę w sprawie reprezentacji Ch. w Narodach Zjedn. głosami 76 państw członkowskich (przy 35 przeciwnych i 17 wstrzy-
mujących się). Zgromadzenie uznało, że: „przedstawiciele rządu Chińskiej Republiki Ludowej są jedynymi prawnymi przedstawicielami Chin w 
Narodach Zjednoczonych, oraz że Chińska Republika Ludowa jest jednym z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa". Zgromadzenie 
postanowiło zatem (l) „przywrócić Chińskiej Republice Ludowej wszystkie jej prawa", (2) „uznać przedstawicieli jej rządu za jedynie 
prawowitych przedstawicieli Chin w Narodach Zjednoczonych" i stosownie do tego—(3) „wykluczyć przedstawicieli Czang Kaj-szeka z 
zajmowanego bezprawnie miejsca w Narodach Zjednoczonych i ze wszystkich powiązanych z NZ organizacji". Do 11 VI 974 ChRL nie zajęta 
miejsca we wszystkich org. wyspecjal. NZ. Stanowisko ChRL zaprezentowane 1971/1974 w ONZ w debatach w Komisjach i w Zgr. Og. NZ 
odbiegało prawie z reguły diametralnie od stanowiska ZSRR i jego sojuszników, m.in. Polski, wielokrotnie atakując państwa socjalist. i głosując 
przeciwko nim z mocarstwami kapitalist., co oznaczało, że kierowni-' ctwo ChRL przyjęło kurs otwarcie antyradz. i antyjednościowy w stosunku 
do wszystkich krajów socjalist., również na forum świat, organizacji, tak jak w —>• robotniczym ruchu międzynar., stając na stanowisku -> 
maoizmu. Na X Zjeździe KPCh 24-28 VIII 1973 zaaprobowano antyradz. linię w polityce zagr. i w międzynar. ruchu robota., w duchu myśli  
„marksistowsko-leninowsko-maoi-stowskiej". Równocześnie ChRL w tym samym okresie normalizowała i rozwijała stosunki międzypaństwowe 
z większością państw kapitalist., szczególnie w dziedzinie gosp. Jako jedno z pięciu mocarstw atomowych ChRL zajmuje też odrębne stanowisko 
w sprawach ->• rozbrojenia.
Stosunki dyplomat. (l 11974): Afganistan, Albania, Algieria, Argentyna, Austria, Belgia, Birma, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, Czad, Czechosłowacja, Cypr, Dahomej, Dania, Egipt, Etiopia, 
Finlandia, Francja, Grecja, Gujana, Gwinea, Gwinea Równikowa, Holandia, India, Islandia, Irak, Iran, Japonia, <1972). Jemen, Jemen Pd., Jugosławia, Kambodża, (zerw. 1970), Kanada, 
Kamerun, Katar, Kenia, Kongo, KRL-D, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Rep. Malgaska, Mali, Mauretania, Mauritius, Meksyk, Mongolia (zawieszone 1964. wznowione 1971), Maroko, Nepal, 
Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, (1972), Pakistan, Peru, Polska, Rumunia, Rwanda, San Marino (Konsularne), Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, 
Tunezja, Turcja, Uganda, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dcm. Rep., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rewolucyjny), Włochy, Zambia, Zair, ZSRR. USA do l VI 1974 nie nawiązały dyplomat. 
stosunków z ChRL, ale od Konferencji w sprawie Korci i Indochin w Genewie utrzymywały stały kontakt dyplomat. poprzez rozmowy ambasadorów w Szwajcarii 1954-57, w Warszawie 1957-
69, w Paryżu 1970-71, a w marcu 1973 otworzyły swe Biura Handlowe i Informacyjne w Pekinie i Waszyngtonie.
Stosunki polsko-chińskic w dziedzinie międzypaństwowej rozwijają się w ramach stosunków dyplomat. ha szczeblu ambasad w Warszawie i Pekinie, konsularnych poi. w Szanghaju i Kantonie 
(Kuangczou), chińskich w Gdańsku, handl. poprzez zat. 1951 Polsko-Chińskie Tow. Maklerów Okrętów mające swe agendy w Gdyni, Kantonie, Pekinie i Szanghaju, poprzez porozumienia o 
obrotach i płatnościach oraz wymianę wizyt ministrów właściwych resortów. Umowy międzypaństwowe polsko-chiń.: Traktat przyjaźni, bandl. i nawigacyjny, podp. 18 IX 1929 w Nankinie 
(.Dz.U. 1931, póz. 293, 499, 500); o współpracy konsularnej, podp. 3 IV 1951 w Warszawie (Dz.U. 1951, póz. 392, 1952, póz. 84, 85). Podp. 11 III 1974 w Pekinie porozumienie o obrocie 
towarowym i płatnościach w 1974 założyło dalszy wzrost wymiany towarowej.
P. BERTON, E. Wu Coniemporary China: A Research Guide, Stanford 1967, s. 695; A. S. MOZESIK China Repre-sentation in the UN, New York 1966; D. M. JOHNSTON, H. CHUJ Edits. 
Agreements of the Peoples Republic of China 1947-1967, Harvard 1968; Documents on Chinas Re-lations with South and South-East Asia 1949-1962. New York 1968, s. 491; B. D. LARKIM 
China and Africa 1949-70. The Foreign Poticy of the Peoples' Republic of China, Ber-keley 1971, s. 268; J. ROWIŃSKI Polityka zagraniczna l wewnętrzna ChRL. Chronologia 1970, PISM, 
Warszawa 1971, s. 117; Z. A. MUSOMCOWA Problemy Inilustlializacyi Kilaj-skoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1971, s. 192; M. KA-PICA ChRL. Dwa dziesięciolecia—dwie polityki. Warszawa 
1971, s. 369; J. S. PRZYBYŁA The Political Economy of Communist China, Acranton 1970, s. 650; S. ZYOA ChRL 1965-1970, Warszawa 1971, s. 294; MAO TSE-TUNO Cl Col-lected Writlings of 
Mao Tse-tung published by Bokttbosl/a. Tokyo, Superrised by Tekeuchl Minoru, Edited by Fuijo-moto Kozę, Ichikawa Hirosi. Text in Chinese, 10 volumes and one supplement, Tokyo 1970-72; D. 
W. KLEIN A. B. CLARK Biographic Dictionary ot Chinese Commu-nism 1921-1965. Vol. II, Harvard 1972; S. GŁĄBIŃSKI Chiny a Stany Zjednoczone, Warszawa 1972; E. TEPPING Journay 
between two Chinas, New Yorfc 1972; L. CYRZYK Polityka i strategia zbrojeń nuklearnych ChRL, PISM, Warszawa 1972, s. 63; Istorija rusko-kitajskoj granicy, w: Miei-dunarodnaja łyzri 1972, 
Nr 6; A. A. STAHNKE China's Trade with the West, London 1972, s. 246; W. GŁUNM, A. GRIEGORIEW, K. KUKUSZKIN, W. NIKIFORÓW Istorija sowriemienwgo Kitaja 1917-1970 gg., Moskwa 
1972; No-wiejszaia istorija Kitaja '1917-1970 gg., Moskwa 1972, s. 473;
B. S. J. WENO Pekins's UN Policy. Continuity and Change, New York 1972, s. 337; F. H. MAH The Foreifn Trade of Mainland China, Edinburgh 1972; The Foreign Relations o f the People's 
Republic o f China, edit.: W. Chai, New York 1972; E. SNÓW The Long Revolution, London 1973; B. Mo-DZELEWSKA Stosunki PRL-ChRL 1949-1972. Chronologia najwolniejszych wydarzeń, 
PISM Warszawa 1973, s. 253; K. S. KAROL La deuxieme revolution chinois. Paris 1974.
•    543
CHIŃSKA DIASPORA (ang. Overseas Chinese, franc. Chinois d'outre-mer, hiszp. Diaspora china, roś. Kitajcy za rubieżom), chin. hua ciao, sza-
cowana w 1965 na ok. 18,5 min żyjących poza ChRL Chińczyków głównie w Azji Pd. i w Ameryce (->• chińska imigracja w USA). Główne sku-
piska w Azji Pd.: "Birma ok. 360 tyś. na 24 min mieszkańców, Indonezja ok. 3,1 min na 98 min,

544 Chińska imigracja w USA
136
Filipiny ok. 360 tyś. na 31 min, Kambodża ok. 310 tyś. na 6 min, Laos ok. 37 tyś. na 2,6 min, Malezja ok. 3375 tyś. na 9,2 min, Singapur ok. 350 
tyś. na 1860 tyś., Syjam ok. 3,6 min na 31 min, Wietnam Pd. 'ok. 1400 tyś. na 15,5 min, Wietnam Pn. ok. 135 tyś. na 17,5 min. W Ameryce Pd. 
ok. 61 tyś., głównie w Peru i Brazylii.
V. PORCELL The Chinese in South-East Asia, Oxford 1960;
C. P. FITZOERALD The Third China, The Chinese Commun-ities in South-East Asia, Melbourne 1965; L. B. WILLIAMS The Future of the Overseas Chinese in South-East Asia, New York 1970; C. 
P. FnzGERALD The Southern Expansion of the Chinese People. Southern Fieldl and Southern Ocean, London 1972, s. 241; M. A. ANDRIEJEW Zarubieinaja kitaj-skaja burzuazija — oruziie 
Piekina w juso-wostocznej Azji, Moskwa 1973.
•    544
CHIŃSKA IMIGRACJA W USA (ang. Chinese Immigration in USA, franc. Immigration chinoise aux Ćtats Unis, hiszp. Inmigración china en 
los EE.UU., roś. Kitajskaja immigracyja w SSzA);
przedmiot sporów chińsko-amer. w XIX i XX w., od 1854, kiedy coraz większe grupy Chińczyków zaczęły się osiedlać w Kalifornii. W 1868 
rząd USA ustalił z rządem Chin, że tzw. układem Burlingame'a emigranci ch. będą korzystać z -*• klauzuli największego uprzywilejowania, ale 
nie będą naturalizowani. 17X11880 podp. został następny układ, ograniczający dopływ Ch. do USA. Dopływ ten został wstrzymany całkowicie 
uchwałą Kongresu z 6 V 1882 tzw. Chinese Exclusion Act na lat 10, przedłużony na następne dekady. Uchwała została anulowana 17X111943 
(Repeal of Chinese Exclusion Laws. Public Law 199).
M. R. COOLIDGE Chinese Immigration, New York 1909;
C. M. CROSWELL Immigration Laws o f the USA, New York 1950.
•    545
CHIŃSKI JĘZYK (ang. Chinese, franc. Chinois, hiszp. Chino, roś. Kitajskij jazyk), jeden z pięciu oficjalnych języków ONZ. Od 1919 istnieje w 
Chinach tendencja zmniejszenia liczby ok. 50 tyś. znaków pisma ideograficznego oraz tendencja latynizacji języka mówionego. W 1956 Rada 
Państwa ChRL ogłosiła listę 2238 znaków uproszczonych dla pisma ideograficznego oraz chin. wersję alfabetu tac. („la-tin-hua") dla oficjalnego 
języka mówionego, opartego na dialekcie pekińskim. W 1973 ponownie rozpoczęto akcje na rzecz „u-proszczenia w formie i zredukowania w 
liczbie" pisma ideograficznego oraz upowszechnienia „alfabetu fonetycznego, korzystnego dla mechanizacji i automatycznego pisania na 
maszynie oraz w druku i w telekomunikacji". W ONZ delegacja ChRL jesienią 1973 zażądała zaliczenia języka ch. do roboczych •-> języków 
ONZ.
•    546
CHIRURGIA [łac.-gr. cheirourgia], (ang. Sur-gery, franc. Chirurgie, hiszp. Cirugla, roś. Chi-rurgija), dział medycyny operacyjnej, przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynar. od 1902, daty zał. Międzynar. Tow. Chirurgii.
Organizacje d/s ch., zarej. w ONZ:
Bur. Tow. Chirurgii Serca, Buropcan Society of Cardioyas-cular Surgery, zat. 1951 z siedzibą w Lyonie (Francja). Bur. Tow. Chirurgii Bksperymentalnej, Buropean Society of Experimental 
Surgery, zat. 1966 z siedzib; w Nancy, (Francja).
Międzynar. Federacja Kolegiów Chirurgicznych, Intcraational Federation of Surgical Colleges, żal. 1958 z siedzibą w Londynie, łączy uczelnie i stowarzyszenia chirurgów kilkudziesięciu krajów, 
m.in. Polski; publ.: News Bulletin. Międzynar. Kolegium Chirurgów, Intemational College of Surgeons, zał. 1935 z siedzibą w Chicago, łączy uczonych z kilkudziesięciu krajów: publ.: Journal. 
Międzynar. Konfederacja Plastycznej Chirurgii, Intemational Confcdcration for Surgery, zat. 1955 z siedzibą w Salt Lakę City (USA).
Międzynar. Stów. Chirurgów Jamy Ustnej, Intemational As-sociation of Orał Surgeons, zat. 1962 z siedzibą w Londynie; Międzynar. Tow. Chirurgii, Societe Internationale de, Chirurgie, 
Intemational Society ot Surgery, zat. 1902 z siedzibą w Brukseli, tączy uczonych ponad 60 krajów, m.in. z Polski; organizuje co 2 lata kongres; publ.: Bulletin. Międzynar. Tow. Chirurgii 
Ortopedycznej i Traumatologii, Intemational Society of Orthopaedie Surgery and Trauma-tology, zat. 1929, jako Int. Soc. of Orthopedic Surgery, obecna nazwa od 1936, siedziba Bruksela; tączy 
komitety kilkudziesięciu krajów, m.in. Polski.
Stów. Chirurgiczne rejonu Pacyfiku, Pan-Pacific Surgical Association, żal. 1929, z siedzibą w Honolulu; publ.: The Western Journal of Surgery Obstetrics and Gyneeology. Stów. Chirurgów 
Afryki Zach., Association of Surgeons of West Africa, zał. 1960 z siedzibą w Lagos. Yearbook of Intemational Organizations, 1968-1969.
•    547
CHLEB (ang. Bread, franc. Pain, hiszp. Pan, roś. Chleb), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. za pośrednictwem Międzynar. Kon-
gresów d/s chleba (Intemational Bread Kongress) organizowanych przez FAO. Org. zarej. w ONZ;
Komitet BWG Producentów Drożdży Chlebowych, Commit-
tee of Bread Yeast Manufacturers" of, the BĘC, za}. 1959, z
siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Stów. Chemii Zboża, Intemational Association
for Cereal Chcmistry, zat. 1958; tączy instytuty nauk. 30
państw, m.in. Polski.
Międzynar. Stów. Przemysłu Piekarskiego, Int. Assoc. of
the Bread Industry, zat. 1965, z siedzibą w Lozannie.
Zob. też piekarnictwo i drożdże.
Yearbook o f Internationał Organizations, 1973.
•    548
CHŁODNICTWO (ang. Refrigeration, franc. Proid, hiszp. Tecnica frigorifica, roś. Chołodiinoje dieto), przedmiot zorganizowanej współpracy i 
konwencji międzynarodowych.
Org. międzynar. zarej. w ONZ.
Międzynar. Inst. Chłodnictwa, Institut Intemational du Froid, Intemational Institutc of Refrigeration, zat. 1908 p.n. Międzynar. Stów. Chłodnictwa, Association Interaationale du Froid, którą 
zmieniła na obecną Konwencja Paryska, podp. 21 VI 1920; siedziba w Paryżu; org.' międzynar. 51 państw, m.in. Polski. Organizuje co 4 lata kongresy (XIII w Waszyngtonie 1971, XIV w 
Moskwie 1975. Publ.: Technicat Bulletin (w języku franc. i ang.) oraz Refrigeration Ścierne and Technology.
Międzynar. Laboratorium Niskich Temperatur i Silnych Pól Magnetycznych, Intemational Laboratory of Łów Tempera-tures and Strong Magnetic Fields, jedna z instytucji wyspecjalizowanych 
RWPG, żal. 11 V 1968, z siedzibą we Wrocławiu, na bazie porozumienia międzynar. Akad. Nauk: Bułgarii, NRD, Polski i ZSRR z zadaniem prowadzenia nauk. badafi w dziedzinach: 
właściwości twardych nadprzewodników; poszukiwania nowych układów nadprzewodnikowych; kształtu powierzchni Fermiego; struktury elektronowej materiałów magnetycznych; 
oddziaływania jąder magnetycznych w ciele stałym; otrzymywania najniższych temperatur i rozwijania 'metod alfabetycznego rożmagnesowania; metody wytwarzania silnych pól magnetycznych 
oraz konstrukcji elektromagnesów bezrdzeniowych, chłodzonych wodą lub skroplonymi gazami. Nad realizacją programów badań wspólnych i krajowych czuwa Rada Międzynar. Laboratorium 
oraz dyrektor, którego kandydaturę wysuwa Poi. Akad. Nauk a zatwierdza Rada.
Dz.U. 1922, póz. 702, 703; Dz.U. 1938 póz. 559, 560; J. ME-TERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-techniczna krajów RWPG, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 125-128; HR Intemational 
Directory of Refrigeration, Paris 1972: Yearbook o f Intemational Organizations, 1973.
•    549
CHMIEL (ang. Hop. franc. Houblon, hiszp. Lupulo, roś. Chmiel), podstawowy surowiec do produkcji —>• piwa; stąd przedmiot międzynar,

137
Chorwacja 554
handlu od średniowiecza; gł. producenci: W. Brytania, USA, Czechosłowacja, NRF, NRD, Jugosławia, Francja, Belgia i Polska. Tradycyjne eur. 
targi chmielowe odbywają się od XVIII w. w Norymberdze.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Eur. Konwencja Producentów Chmielu, European Hop Grow-ers Conventions, żal. 1950, z siedziba w Strasburgu (Francja);
łączy krajowe towarzystwa Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Hiszpanii, Jugosławii, NRD, NRF, Polski i W. Brytanii; publ.: Hopfen-Rundschau.
Komitet EWG Plantatorów Chmielu, Committec of Hop Planters of the Conunon Market, żal. 1961, siedziba w Strasburgu (Francja).
Grupa EWG d/s Handlu Chmielu, Hop Trade Group ot the Common Market, zat. 1960, siedziba w Norymberdze (NRF). Yearbook o f International Organizations, 1973.
CHOCIEBUŻ/COTTBUS
cyjne.
Obozy koncentra-
Konwencje Sanitarne Międzyna-
CHOLERA
rodowe.
•    550
CHOPINA MIĘDZYNARODOWE KONKURSY
(ang. Chopin Intemational Competition, franc. Concours Intemationaux de Chopin, hiszp. Con-cursos Internacionales de Chopin, roś. Mieżduna-
rodnyje konkursy imieni Szopena), konkursy międzynar., organizowane przez Polskę. I Międzynar. Konkurs im. F. Chopina odbył się w 1927; 
odtąd co pięć lat (z przerwą spowodowaną przez II wojnę świat.), zawsze w Warszawie, w gmachu Filharmonii. Laureatami 1927-70 byli 
(nazwiska w kolejności nagród):
I—1927: Lew Oborin (ZSRR), Stanisław Szpinal-
ski (Polska) i Róża Etkin (Polska). II—1932: Alexandre Uminski (Francja), Imre
Ungar (Węgry), Bolesław Koń (Polska). m—1937: Jakub Żak (ZSRR), Róża Tamarkina
(ZSRR), Witold Małcużyński (Polska). IV—1949: Halina Czerny-Stefańska (Polska),
Bella Dawidowicz (ZSRR) ex aequo, Barbara
Hesse-Bukowska (Polska), Waldemar Maciszew-
ski (Polska). V—1955: Adam Harasiewicz (Polska), Władimir
Aszkenazy (ZSRR), Fu Cung (Chiny). VI—1960: Maurizio Pollini (Włochy), Irina Za-
ricka (ZSRR), Tania Aszot-Harutunian (Iran). VII—1965: Martha Argerich (Argentyna), Artur
Moreira-Lima (Brazylia), Marta Sosińska (Polska). VIII—1970: Garrick Ohisson (USA), Mitsuko
Uchida (Japonia), Piotr Paleczny (Polska).
Dokumentacja prasowa, 1970.
•    551
CHOROBY KLATKI PIERSIOWEJ (ang. Chest Diseases, franc. Maladies de la cage thoracique, hiszp. Enfermedades de la caja toracica, roś. 
Bo-lezni grudnoj kletki), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej w ONZ:
Amer. Kolegium Lekarzy Ftyzjatrów, American College of Chest Physician, żal. 1935 p.n. Federation of American Sanatoria; obecna nazwa od 1937, z siedzibą w Chicago;
łączy uczonych z 91 państw, m.in. Polski; publ.: Diseases of the Chest, Adyances in Cardiopulmonary Disease i in. Latynoamer. Unia Towarzystw Ftyzjologii, Latin-American Union of Societies 
of Phthisiology, żal. 1933 z siedzibą w Montevideo; publ.: Hoja Fiifologica. Międzynar. Stów. Badań nad Chorobami Oskrzeli, Intemational Association for the Study of Bronchit, żal. 1951 z sie-
dzibą w Paryżu, posiadające swe sekcje krajowe w Austrii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, NRF,
Portugalii, Szwajcarii -i Szwecji. Organizuje Kongresy coroczne i publ.: Les bronches.                  ' Międzynar. Tow. Bronchoesofagologii, International Broncho-esophagological Society, zał. 
1951, z siedziba w Filadelfii. Yearbook of International Organtiations. 1968-1969.
•    552
CHOROBY ZAKAŹNE (ang. Infectious Diseases, franc. Maladies Contagieuses, hiszp. Enfermedades infecciosas, roś. Zaraznyje bolezni), 
termin międzynar. — choroby  infekcyjne,  przenoszone przez zakażenie; przedmiot akcji międzynar., kiedy nabierają charakteru epidemii. 
Przepisy sanitarne uchwalone przez Światową Org. Zdrowia (WHO), International Sanitary Regulations, wprowadziły międzynar. obowiązek 
szczepień ochronnych osób podróżujących za granicę, na co wystawiane są Międzynar. Certyfikaty Szczepień, przede wszystkim przeciwko 
pspie, żółtej febrze i cholerze, ale też przeciwko innym chorobom, jak dżuma czy tyfus, w przypadku jeśli ktoś się udaje do kraju, w którym jest 
ognisko danej choroby, International Certificate of Vaccination against Smallpox, Yellow Fever, Cholera and other infections diseases. W grudniu 
1972 w siedzibie WHO w Genewie zorganizowany został permanentny, 24 godz. na dobę działający, świat. system informacji teleksowej o 
występujących chorobach zakaźnych w 135 państwach członkowskich i innych terytoriach. Nr Teleksu: Geneve Telex 28150.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Towarzystwa Badawcze Chorób Zakaźnych i Pasożytniczych, International Society for the Study of Infectious and Parasitic Diseases, żal. 1966, z siedziba w Wiedniu.                        /
Organizacja d/s Koordynacji Kontroli Chorób Zakaźnych w Afryce Srodk., Organization for Co-ordination in Control of Endemic Diseases in Central Africa, żal. 19C3, z siedzibą w Jaunde; publ. 
Bulletin de documentation. światowe Stów. Weterynarzy Mikrobiologów, Immunologów i Specjalistów Chorób Zakaźnych, Wbrid Association of Veterinary Microbiologist and Specialist in 
Infection Diseases, żal. 1967, z siedzibą w Maisons-Alfort (Francja).
Od 1962 odbywają się co 2 lata Międzynar. Kongresy Chorób Zakaźnych i Pasożytniczych (VI w Warszawie 1974).
Yearbook of International Organizations, 1973.
•    553
CHOROBY ZWIERZĘCE (ang. Animal Diseases, franc. Maladies des animeaux, hiszp. Enfermedades de animales, roś. Bolezni żywotnych), 
przedmiot międzynar. walki przeciwko przenoszeniu się z kraju do kraju różnorakich ch.z. (np. —»• zarazy pyska i racic), koordynowanej przez 
FAO, regulowanej konwencjami wielostronnymi i bilateralnymi, w których uczestniczy m.in. Polska. FAO od 1957 publ. rocznik poświęcony 
ch.z., pt. Animal Health Yearbook oraz ogłasza studia specjalistyczne.
FAO Rinderpest Yaccines, Roma 1949, s. 72; FAO Some tmportant animal deseases in Europę, Roma 1949, s. 194;
J. H. STEELE Animal Disease and Buman Health, Roma 1962, G. R. SCOTT Diagnostę of Rinderpest, Roma 1967, p. 141;
Joint FAOIWTIO Expert Committee on Brucellosis. Flfth Report, Geneva, 29 June-6 July 1970, Roma 1971, s. 76.
•    554
CHORWACJA, Hrvatska (ang. Croatia, franc. Croatie, hiszp. Croacia, roś. Chorwatija), kraj bałkański, od XII w. pod rządami dyn. węgierskiej, 
następnie Habsburgów (z przerwą 1809-14); od l XII 1918 w składzie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), które 1929 przyjęło 
nazwę Jugosławii. W czasie H wojny świat

555 Chorzowska Sprawa
138
Niemcy, Włochy i Węgry okupując Chorwację, powołały l Q IV 1941 do życia tzw. Niezależne Państwo Chorwackie (Nezayisna Drzaya Hrvat-
ska—-NDH) z ustrojem faszyst. (poglavnik Ante Pavelić). Antyfaszystowski ruch oporu w Chorwacji kierowany przez Komunistyczną Partię Ju-
gosławii doprowadził VII 1941 do wybuchu powstania zbrojnego i trwających przez caly okres okupacji walk partyzanckich. Wyzwolona w maju 
1945 przez jugosł. wojska narodowowyzwoleńcze stała się 29X11945 jedną z 6 związkowych rep. Jugosławii.
V. BOODANOY HIstoriia poUtickih stranaka u Brvatskoj, Za-greb 1958.
•    555
CHORZOWSKA SPRAWA (ang. Chorzów Case, franc. Cas de Chorzów, hiszp. Caso Chorzów, roś. Ćhożuwskij konflikt), termin Stałego 
Między-nar. Trybunału na spór między Rzeszą Wena. a Polską o prawo własności do Chorzowskich Zakładów Azotowych przejętych przez 
Polskę aktem likwidacyjnym 14 VII 1920; rozpatrywany przez Trybunał 4-krotnie 1925-27 na korzyść Rzeszy Niem. Wyroki nr 6 z 25 V 1925, nr 
7 z 25 V 1926, nr 8 z 26 VII 1927 i nr 11 z 16 XII 1927. Spór zakończył się 1928 ugodą polsko-niem. co do wysokości odszkodowania.
G. GIDE L'Arret No 7 de la CPSJ, w: Rewe de droit inter-naliona! prtve 1/1927; G. KABCKENBECK The International Experiment of Upper Sllesia, 
New York 1942.
•    556
CHRONOLOGIE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Chronology, franc. Chronologies in-ternationales, hiszp. Cronologias 
internacionales, roś. Mieżdunarodnyje chronologii). Pierwszym stałym, corocznie od 1759 publikowanym zapisem wydarzeń międzynar., 
wydawanym odtąd w Londynie, jest The Annual Register of World. Events. Drugim, ciągłym od 1868, wydawanym w Nowym Jorku jest The 
World Almanac and Book of Facts.
Po I wojnie świat., od 1921, amer. Foreign Po-licy Association w Nowym Jorku rozpoczęło wydawanie skomentowanych zapisów wydarzeń 
świat, p.n. Foreign Policy Bulletin: Ań Analysis o f Current International Events; od 1925, Royal Institute of Intern. Affairs rocznik pt. Survey of 
International Affairs; od 1931 zaczęła się ukazywać w Londynie pierwsza kromka gł. wydarzeń świata każdego dnia w formie numerowanych 
kartek, składających się na rocznik, przesyłanych prenumeratorom pt. Keesing's Contemporary Ar-chives: Weekly Diary of World Events with In-
dex. Continually Kept Up-to-Dates, wydawana równocześnie w Wiedniu w języku niem. p.n. Keesings Archn der Gegenwart; od 1932 podobna 
świat, chronologia każdego dnia zaczęła się ukazywać w Nowym Jorku w formie rocznika pt. The New International Year Book: A Compen-dium 
of the Worlcfs Progress for the Year.
Po II wojnie świat. 1945-55 Royal Institute of Int. Affairs wydał 11 tomów Chronology of International Events oraz 1947 Chronology of the 
Second World War i od 1945 wydaje miesięcznik The World Today; we Francji od 1944 Agence Internationale de Documentation „Pha-ros" 
wydaje Les Archiyes Internationales Pharos oraz również od 1944 urząd p.n. Direction de la Documentation publ. kwartalnik La Documentation 
Francaise; od 1946 Press Universite de France publ. Bulletin analitiąue de documentation politiaue, economique et social contemporaine;
od 1947 London Institute of World Affairs wydaje Year Book o f World Affairs; od 1951 w Polsce ukazuje się Dokumentacja prasowa, wzoro-
waną na Keesingu (od 1971 p.n. Kronika); od 1957 Moskiewski Instytut Spraw Międzynar. publikuje Miezdunarodnyj jeżegodnik.
Poza tym ukazują się regionalne chronologie, jak np. od 1947 Brookings Institution w Waszyngton nie publ.: Major Problem o f U S Foreign 
Policy:
A Study Guide. Od 1955 w Delhi Asian Recor-der: A Weekly Digest of Outstandig Asian Events with lndex; od 1961 w Delhi Africa Diary: Week-
ly Diary o f African Events wilh lndex; od 1962 w Delhi African Recorder: A Fortnightiy Record of African Events with lndex.
Istnieje poza tym wiele, w różnych językach opracowań chronologicznych dla okresów historii krajów, regionów, świata; np. Chronology of Inter-
national Events and Treaties, l-st January 1920-31-st December 1925. Compiled by V. Boulter, London 1928; A. Buckkreis-Chronik: Urzeit bis 
1900. Nilmberg 1933. Politik des 20 Jahrhunderts, Weltgeschichte 1901-1936, Numberg 1937, uzupełnione 1939, 1940 i 1941, 2 t. Die Jahre 
1937-1938; Das Jahr 1939; Das Jahr 1940; Weltge-schehnisse der Nachkriegsz.eit 1945-1957;
E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Daty, fakty, komentarz/!, Warszawa 1951; Chronologie des relations internationales de 1870 d nos jows, 
Paris 1957; H. F. CONOVER A Uuide to Bibliographic Tools for Research in Foreign Affairs. ed 2 Washington 1958; J. K. ZAWODNY Guide to the 
Study ot International Relations, San Francisco 1966; S. ARNOLD, W. KURKIEWICZ, A. TATOMIB, W. ŻURAWSKI Dzieje Świata. Chronologiczny 
przegląd ważniejszych wydarzeń. Warszawa 1972.
•    557
CHRYSLER CORPORATION, jeden •z trzech wielkich koncernów przemysłu samochodowego USA, zał. 1923 przez W. P. Chryslera w 
Detroit, Michigan; wchłonął 1925 Maxwell Motor Comp., a 1928 Dodge Brothers Motor Comp. z fabrykami De Soto, Pargo i Płymouth. Motor 
Corp. do 1940 wyprodukował 8 min samochodów.
•    558
CHRZEŚCIJAŃSCY DEMOKRACI (ang. Chris-
tian Democrats, franc. Democrates chretiens,
hiszp. Demóćratos cristianos, roś. Christianskije
diemokraty), nazwa przyjęta dla ugrupowań po-
lit. związanych z filozofią chrzęść., powstałych
w XX w. w Europie i Ameryce Łacińskiej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ, w latach 1946-70, związane
z ruchem ch.d. są następujące:
Chrzescijańsko-Demokratyczna Światowa Unia, Christian De-mocratic World Union (CDWU), zat. 1961, z siedzib; w Rzymie, naczelna org. 
organizacji ch.d. Statut doradczy (B)
•» ECOSOC i UNESCO.
Chrzescijańsko-Demokratyczna Organizacja Ameryki, Christian Democratic Organization of America, zat. 1947, z siedziba w Santiago; czt. 
CDWU.
ChrzeScijańsko-Demokratyczna Unia Środkowej Europy, Christian Democratic Union o( Central Europę, żal. 1950, z siedzibą w Nowym Jorku 
łączy emigrantów z państw środk. Europy; czt. CDWU.
Chrzescijańsko-Demokratyczna Młodzież Ameryki Łacińskiej, Christian Democratic Youth of Latin America, zat. 1959, z siedzibą w Santiago. 
Yearbook o f International Organtzations, 1973.
•    559
CHRZEŚCIJAŃSCY SCJENTYŚCI (ang. Christian Scientists, franc. Scientistes chretiens, hiszp Cien-tistas cristianos, roś. Christianskije 
uczonyje), jed-

139
CIA 562
na z amer. grup rei., zał. 1866 przez M. Baker-Eddy, która religię chrzęść, uznała jako źródło i sprawdzian wiedzy. Organizacją Ch.S. stał się od . 
1879 Naukowy Kościół Chrystusa, Scientist Church of Christ.
M. BAKER-EDDY Science and Health with Key to the Scri-ptures. Boston, wyd. l, 1866.
CHRZEŚCIJAŃSKA MIĘDZYNARODOWA U-NIA DYREKTORÓW PRZEDSIĘBIORSTW •->• UNIAPAC.
•    560
CHRZEŚCIJAŃSKIE  ORGANIZACJE  MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational Christian Organizations, franc. Organisations 
chretiennes internationales, hiszp. Organizaciones cristianas in-ternacionales, roś. Mieżdunarodnyje christianskije organizacyi), religijne niekatol. 
org. zarej. w ONZ 1945-70 pod nazwą ang., w porządku alfabetycznym:
Ali Africa Confcrence of Churches, zat. 1958 z siedzibą w Kitwe, Zambia (-» Afrykańskie Kościoły Chrześcijańskie). Ali Africa Church Musie Association, żal. 1963, Kitwc (-»-Afrykańskie 
Kościoły Chrześcijańskie). Alliance of thc Rcformed Churehes Throughout the Worid Holding The Presbytarian Order, zat. 1875, Genewa (-»• Prez-biterianic).
Baptist Worid Alliance, żal. 1905, Waszyngton <-» Baptyści).
Christian Famiły Movement, Chrześcijański Ruch Rodziny, zat. 1957, Montevideo.
Christian Peace Conference, Chrześcijańska Konferencja Pokojowa, zat. 1958, Praga (Czechosłowacja). Churches Committee on Migrant Workcra in Western Europę, Komitet Kościołów d/s 
robotników cudzoziemskich w Europie Zach., zat. 1964. z siedzibą w Genewie. Conference of European Churches, żal. 1959, Genewa (--ekumeniczny ruch).
Church of Christ, Scientist, żal. 1879, Boston (-*• Kościół Chrystusowy).
Commission of the Churches on Intemational Affairs, żal. 1946, Nowy Jork (-•- ekumeniczny ruch). Eirene, International Christian Service for Peace, zał. 1957, Bonn (->• Pojednania Ruch).
Fricnds Worid Committee for Consultation (Ouakers), żal. 1937, Woodbroke, W. Brytania (-- Kwakrzy). Generał Conference of Seventh-Day Adyentists, żal. 1863, Waszyngton (-» Adwentyści).
Girls Brigade, The, Organizacja Chrześcijańskich Dziewcząt, żal. 1902, Londyn.
Intemational Association for Liberał Christianity and Re-ligious Freedom, za}. 1900, Haga (-»• Religii Wolność). Intemational Congregational Councii, zał. 1891, Londyn (-»• ekumeniczny 
nich).
International Consultatiyc Committee of Organizations for Christian-Jewish Cooperation, żal. 1955, Londyn (-»• Pojednania Ruch).
Intemational Councii of Christian Churehes, zał. 1948, Amsterdam (-»• ekumeniczny ruch).
Intemational Councii of Christian Churches European Alliance, zał. 1957, Amsterdam (-» ekumeniczny ruch). International Fellowship of Reconciliation, zał. 1919, Londyn (-». Pojednania 
Ruch).
International Hebrew Christian Alliance, zał. 1925, Londyn (-v Pojednania Ruch).
Intemational Inter Church Film Centrc, zał. 1955, Hilyenum, Holandia (-^ Film).
Intemational League of Religious Socialist, Międzynar. Liga Religijnych Socjalistów, zał. 1922, Bentvcld (Holandia), z ośrodkiem w Danii, Finlandii, Francji, Norwegii, NRF i Szwajcarii.
International Order of Good Templars, zał. 1851, Nowy Jork (-»• Templariusze).
International Organization for the Study of the Old Testament, zał. 1950, Edynburg (— Badacze Pisma Świętego). International Union of Liberał Christian Women, żal. 1910. Haga (— kobiece 
organizacje międzynarodowe). Lutheran Worid Fedcration, zał. 1947, Genewa (-^ luterań-skie kościoły).
Society for African Church History, zał. 1961, Nsukka, Nigeria (-> afrykańskie kościoły chrześcijańskie). Toć H Women's Association (League of Women Helpers), zał. 1922, Londyn.
The Salvation Anny, zał. 1865, Londyn (-»• Armia Zbawienia).
Union of Latin American Evangelical Youth, Unia Latyno-amer. Młodzieży Ewangelickiej, zał. 1941, Montevideo. Watch Tower Bibie and Tract Society (Temoins de Jehowa), zał. 1872, Nowy 
Jork (-- Świadkowie Jehowy). Worid Councii of Christian Edueation and Sunday School Association, zał. 1907, Nowy Jork (-»• ekumeniczny ruch). Worid Councii of Churches, zał. 1848, 
Genewa (-»- ekumeniczny ruch).
Worid Federation of Methodist Women, żal. 1939, Saint Paul. Minnesota, USA (-». Metodyści). Worid Methodist Councii, zał. 1881, Londyn (-«. Metodyści). Worid Student Christian 
Federation, zat. 1895, Genewa (-» ekumeniczny ruch).
Worid Christian Endayour Union, żal. 1895, Columbus, Ohio, USA (-»• ekumeniczny ruch).
World's Woman's Christian Temperance Union, żal. 1883, Londyn (— kobiece organizacje międzynarodowe). Yearbook of International Organizations. 1973.
•    561
„CHUNNEL", termin powstały 1960 z ang. słów „Channel" (kanał morski) i „tunnel" (tunel) utworzony w celu określenia tunelu pod kanałem 
La Manche na trasie Dover-Calais, zaprojektowanego wtedy przez rządy W. Brytanii i Francji. Budów? tunelu projektowano już na początku XIX 
w. Pierwsze rozmowy dyplomat., 1870 doprowadziły 24 VI 1872 do wymiany not między Francją i W. Brytanią i powołaniem komisji mię-
dzynar., której prace zakończył protokół wspólny 30 V 1876, wypowiadający się za budową tunelu kolejowego. We Francji i w W. Brytanii 
powstały w następnych latach towarzystwa finansowe (m.in. Channel Tunnel Co. Ltd.) zainteresowane w inwestycjach przy budowie, która 
rozpoczęta się w 1881, ale l VII 1882 została przerwana na skutek sprzeciwu bryt. ministerstwa wojny (War Office). Próby rewizji stanowiska W. 
Brytanii 1929/1930 zakończyły się fiaskiem, wobec opinii komisji parlamentu, że rozwój komunikacji lot. czyni tunel zbędnym. Dopiero 
gwałtowny rozwój turystyki samochodowej w 2 pot. XX w. wznowił zainteresowania franc. i ang. kół finansowych, które doprowadziły do 
ponownych rozmów dyplomat. międzynarodowych. 20 X 1972 w Paryżu i Londynie zawarte zostało porozumienie międzyrządowe ang.-franc. co 
do zasad i terminów budowy tunelu pod kanałem La Manche od sierpnia 1973 do końca 1980; długości 52 km, z czego 36 km pod kanałem, z 
dwoma chodnikami gl. o średnicy 6,85 m dla transportu dwustronnego kolejowego oraz jednym chodnikiem pomocniczym o średnicy 4,5 m. Czas 
przejazdu Londyn-Paryż: 3 godz. i 40 minut. Bryt. Izba Gmin 243 głosami przeciw 187 zatwierdziła 25X1973 projekt budowy kanału wraz z 
Francją w latach 197+-80. Umowa międzyrządowa bryt.-franc. podp. 17X11973.
L. OPPENHEIM Der Tunnel unter <tem Armelkanal und das YBIkerrecht. w: Zeltschrift far YSIkerrecht 2/1908; R. ROBIN Le tunnel sous la Manche et le droit des sens, w: Revue generale de droit 
int. public. 15/1908; P. H. GAIN La Question du Tunnel sous la Manche. Nancy 1932; W. GÓRALCZTK Sulf kontynentalny. Warszawa 1957, s. 26-28; The Economtst 27 V 1972, ». 8S-S9.
U   562
CIA, ang. Central Intelligence Agency, Centralna Agencja Wywiadowcza, powołana w USA na podstawie uchwalonej 1947 Ustawy o 
Bezpieczeństwie Narodowym (National Security Act), rozszerzonej ustawą dodatkową 1949 (The CIA Act). Główny urząd do spraw wywiadu, 
którego zadaniem jest, prócz zbierania informacji wywiadowczych oraz pełnienia wobec rządu funkcji doradczych w tej dziedzinie, koordynacja 
prac innych

563 Cl BA
140
instytucji wywiadowczych: A 2 (Air Force Intelli-gence), CIC (Counter-Intelligence Agency), DIA (Defense Intelligence Agency), FBI (Federal 
Bu-reau of Investigation), G 2 (Anny Intelligence), NSA (National Security Agency), ONI (Office of Naval Intelligence), a także badania 
dotyczące prób atomowych innych państw, prowadzone przez AEC (Atomie Energy Commission). Poza ww. zadaniami CIA prowadzi również 
działalność dywersyjną i interwencyjną, tak przeciwko państwom wrogim, jak neutralnym i sojuszniczym USA; obok zadań wywiadowczych 
prowadzi an-tykomunist. wojnę psychologiczną; zwalcza kraje socjalist. i ruchy postępowe; działalność jej była wielokrotnie źródłem konfliktów 
międzynar., prowokacji, zamachów stanu, skrytobójstw mężów stanu itp., co znajdowało wyraz w debatach w ONZ.
US News and Worid Raport, 15 XI 1965, D. Wisc., TH. ROSĘ The Inyisible Gowernement, New York 1966, s. 384; G. SEL-SER CIA. From Dulles to Rabom. New York 1966. s. 253;
G. MAURIS CIA y el Movimiento Obrero, Mexico DF 1967, s. 159; V. MARCHETTI, l. MARKS The CIA, N. York 1974.
•    563
CIBA, niem. skrót firmowy (Gesellschaft (Ur) Chemische Industrie Basel, Szwajcarskie Towarzystwo Przemysłu Chemicznego w ^Bazylei, 
zat. 1884, jeden z największych w Europie producentów barwników, farm. środków i tworzyw sztucznych; powiązane z gł. przedsiębiorstwami 
chem. przemysłu Europy Zach. i USA. Od 1972 w fuzji z koncernem GEISY, pod wspólną nazwą: S.A. CIBA-GEISY. Nowa organizacja S.A. 
CIBA-GEISY. w: Handel Zastaniemy nr 12, 1972, s. 487-489.
CIC
CIA.
•    564
„CICHA DYPLOMACJA" (ang. Ouiet Diplo-macy, franc. Diplomatie silencieuse, hiszp. Diplo-macia silenciosa, roś. Tichaja dipłomatija), ter-
min międzynar., przyjęty w ONZ—rozmowy czy rokowania tajne, przygotowujące porozumienia dwu- lub wielostronne.
CIEŃ, hiszp. Comisión Interamericana de Energia Nuclear, •-> Komisja Międzyamerykańska Energii Jądrowej; ang. skrót IANEC. CIES, 
hiszp. Consejo Interamericano Económico y Social, ->• Rada Gospodarczo-Spoteczna Międzyamerykańska; ang. skrót IA-ECOSOC.
•    565
CIESZYN (ang. Cieszyn, franc. Teschen, hiszp. Cieszyn, roś. Ceszyn), miasto pograniczne Polski i Czechosłowacji, przedmiot sporu polsko-
czes. 1919, rozstrzygniętego decyzją -> Konferencji Ambasadorów, 28 VII 1920, dzielącą miasto na część poi. (Cieszyn) i czes. (Ćesk^ TeSin). 
Umowa między Polską i Czechosłowacją w sprawie gminy C., podp. 21X111920, obow. od 25 IV 1931. W granicach RP od 11 X 1938 do l IX 
1939. Po wojnie przywrócono podział C. z 1920 na poi. i czeski.
Rei. L.N. 46/1920; Dz.U. 1931, nr 38, póz. 296 i 297; P. DE OUIZIELLE La solution de la litige de Teschen, w: Journal des Debats 6 Vm 1920.
•    566
CIEŚNINY (ang. Straits, franc. Detroits, hiszp. Estrechos, roś. Proliwy), zwężenia przestrzeni mor. łączące dwa morza, morze z oceanem, dwa 
oceany lub zatokę z morzem; przedmiot konwencji
międzynar. związanych ze strategicznym znaczeniem c. Pierwszym układem międzynar. dot. c. był traktat między Rosją i Turcją, podp. 1774 w 
Kilczuk Kajnardży a umową wielostronną, tzw. konwencja londyńska z 13 VII 1841, zawarta przez Austrię, Prusy, Rosję, W. Brytanię, Turcję 
osmańską, odnowiona z drobnymi poprawkami w Paryżu 30 III 1856, następnie zastąpiona traktatem w sprawie M. Czarnego i Dunaju, podp. 18 
III 1871 w Londynie, potwierdzonym art. 64 Traktatu Berlińskiego z 13 VII 1878. Wszystkie te układy dot. cieśnin —> tureckich. Natomiast 
sprawa cieśnin -> duńskich, gdzie przez stulecia Dania, podobnie jak Turcja w swych c. pobierała opłaty za utrzymywanie latarni mor. i policji 
mor. zarówno od statków, jak od przewożonych towarów była przedmiotem Międzynar. Konferencji w Kopenhadze, gdzie Austria, Belgia, 
Francja, Holandia, Norwegia, Prusy, Rosja, Szwecja, W. Brytania oraz Brema, Hamburg, Hanower, Lubeka, Meklemburgia, Oldenburg podp. 14 
III 1857 z Danią traktat (obowiązujący od czerwca 1868), na mocy którego zniesiono opłaty, za przepływ przez Cieśniny Duńskie, w zamian za 
ryczałtowe jednorazowe odszkodowanie w wysokości 30 min talarów, przy zachowaniu obowiązku Danii utrzymywania urządzeń, gwaran-
tujących bezpieczeństwo żeglugi.
Umowa chilijsko-argen. 1881 ustaliła neutralność nadbrzeża -> Magellana Cieśniny i pełną swobodę żeglugi.
Deklaracją dot. Egiptu i Maroka, podp. 8 IV 1904 w Londynie, rządy W. Brytanii i Francji zagwarantowały wolny przepływ przez C. 
Gibraltarską;
potwierdziła to konwencja między Francją a Hiszpanią w sprawie interesów obu państw w Maroku, podp. w Madrycie 27X11912.
Traktatem Pokoju Rosyjsko-Japońskim, podp. w Portsmouth 5 IX 1905, obie strony zagwarantowały swobodną żeglugę w c. La Perouse'a i Ta-
tarskiej.
Działania wojenne 1914-18 w Cieśninach Duńskich ; tur., spowodowały, że podp. przez Bułgarię, Francję, Grecję, Japonię, Jugosławię, Rumunię, 
Turcję, W. Brytanię i ZSRR, 24 VII 1923 w Lozannie. Konwencja w sprawie Cieśnin uznała „zasadę wolności przejścia i żeglugi, morzem i 
powietrzem, w Cieśninie Dardanelskiej, Morzu Marmara i Bosforze" (art. l), określiła specjalnym aneksem do art. 2 bardzo szczegółowo re-
gulamin „przejść i żeglugi okrętów i statków powietrznych, handlowych i wojennych, w czasie pokoju i w czasie wojny", wprowadziła 
demilitary-zację c. -i przyległych stref oraz ograniczenia tonażu w przepływie flot wojennych, nad czym pieczę powierzono Komisji Cieśnin 
działającej 'pod auspicjami LN. Konwencja weszła w życie w 1924 po ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy, z wyjątkiem ZSRR, który 
sprzeciwiał się prawu wprowadzenia na M. Czarne flot wojennych państw nie nadbrzeżnych.
Zwołana na żądanie Turcji Konferencja w Mon-treux, zastąpiła Konwencję Lozańską nową Konwencją dot. Organizacji Cieśnin, podp. 20 VII 
1936 przez Bułgarię, Francję, Grecję, Japonię, Jugosławię, Rumunię, Turcję, W. Brytanię i ZSRR:
znosiła ona klauzule demilitaryzacyjne nadbrzeża c.t, wprowadzała natomiast ograniczenia prawa

141
CINTERFOR 572
przepływu w stosunku do okrętów liniowych państw nieczarnomorskich (art. 11 i 12), ograniczenie tonażowe dla tych okrętów (art. 14) i 
całkowity zakaz przepływu w przypadku wojny okrętów stron wojujących.
W 1938 Dania, powołując się na Konwencję Montreux, wprowadziła jednostronnie ograniczenia w przepływie okrętów wojennych w Cieśninach 
Duńskich, pogwałcone przez III Rzeszę, w latach II wojny świat, (podobnie jak Turcja pogwałciła wówczas art. 14 Konwencji Montreux). W 
1946 ZSRR wysunął w związku z tym zastrzeżenia do Konwencji Montreux, lecz po konsultacjach z Turcją wycofał je 1953 (art. 8, punkt 6 
Traktatu Pokojowego z Japonią, z 81X1951, Japonia zrzekła się wszelkich praw i interesów z racji sygnowania Konwencji Montreux).
Problem nieszkodliwego przepływu okrętów wojennych przez c. był rozpatrywany 1923 przez Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. w 
sprawie statku „Wimbledon" i stwierdził w paragrafie 326, że przepływ okrętu wojennego kraju prowadzącego wojnę przez c. terytorialną nie na-
rusza neutralności państwa, pod którego jurysdykcją znajduje się c.; 1946 Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w sprawie cieśniny -> Korfu 
orzekł, że:
,,w czasie pokoju państwa mają prawo przepływu swych okrętów wojennych przez cieśniny, które slułą żegludze miedzynar. jako droga wodna 
miedzy dwiema częściami morza otwartego, bez uprzedniego uzyskiwania zezwolenia ze strony państwa nadbrzeżnego, byleby przepływ był 
nieszkodliwy. O ile układ międzynarodowy nie orzeka inaczej, państwo nadbrzeżne nie ma prawa do wydania zakazu przepływu w czasie 
pokoju".
Potwierdziła to Konwencja w sprawie -> Morza Terytorialnego, podp. w Genewie 29 IV 1958, formułując W punkcie 4, art. 16 zasadę, że 
„nieszkodliwy przepływ obcych jednostek morskich nie może być zawieszony w cieśninach, które używane są dla międzynarodowej żeglugi 
między jedną częścią morza pełnego a drugą lub na morzu terytorialnym obcego państwa".
R. M. OGILVIE Internalionat Waterways, New York 1920;
A. BLONDEL La Conference de Montreux et le nouyeau re-gime de detroits. Paris 1938; E. BRUEL International Stratts..., New York 1947; Prawo 
międzynarodowe i Historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, wstęp i oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960; R. R. BAXTCR The Law o f 
International Waterways. With Particular Resard to Interoceanic Candles, Cambridge 1964; P. D. BARABOLIJ i in. Mieidunarodno-pra-wowoj 
rieiym wolniejszych proliwow i kanałów, Moskwa 1965; CW La Comisston de Derecho tnternacionat y su Obra, New York 1967.
•    567
CIEŚNINY TERYTORIALNE (ang. Territorial straits, franc. Detroits territoriaux, hiszp. Estre-chos territoriales, roś. Tierritorialnyje proliwy), 
pojęcie prawa miedzynar. określające cieśninę dzielącą terytorium jednego państwa (np. Cieśnina Kerczeńska łącząca M. Azowskie z M. Czar-
nym w ZSRR, cieśniny duńskie, cieśniny tureckie). Stosowane także do cieśnin dzielących państwa (cieśnina Juan de Fuca między stanem Wa-
szyngton—USA a wyspą Vancouver, Kanada, gdzie oba państwa ogłosiły swoją suwerenność terytorialną nad swoją częścią cieśniny, podobnie 
jak Argentyna i Chile w wypadku Cieśniny
->• Magellana). Pojęcie to, którego definicji nie ustaliła żadna konwencja (wg definicji L. Ehr-licha „nie szersza niż podwójny pas przybrzeżny"), 
jest istotne nie tylko ze względu na prawa i obowiązki państwa sprawującego jurysdykcję terytorialną nad cieśniną, ale również ze względu na 
ewentualne bogactwa naturalne dna cieśniny.
J. G. GUERRA Les eaux territoriales dans les detroits, sp6-cialement dans te detroits peu larges, w: Revue general de droit intemational public 
31/1924; R. LAPIDOTH Les detroits en droit intemational, Paris 1972, s. 140.
•    568
CIF, elf, ang. Cost, Insurance, Freight..., named port of  destination  ['koszty,  ubezpieczenie, fracht...'], wymieniony port przeznaczenia; jedna 
z miedzynar. formuł handl., Incotsrms 1953.
CnNTE -> Dokumentacja.
•    569
CD, franc. Cour International de Justice, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, ang. ICJ; dokumenty i publikacje Trybunału, zależne 
od języka, w którym są tłoczone, sygnowane są pierwszym lub drugim skrótem.
•    570
CINA, franc. Commission internationale de la navigation aerienne, Międzynarodowa Komisja Żeglugi' Powietrznej, skrót przyjęty 
powszechnie w —>- Lidze Narodów i w —>• lotniczych liniach miedzynar. na stały organ —> Paryskiej Konwencji Lotniczej z 13X1919, której 
rozdział Vm, art. 34 określił szczegółowo zadania i cele Komisji. Rozpoczęła ona swe prace wraz z datą wejścia w życie Konwencji 11 VII 1922. 
Działała do 1945, roku przejęcia jej funkcji przez -> ICAO. Osobliwością Komisji, w'której zasiadali 33 członkowie Konwencji było to, że 
formalnie głosy 5 mocarstw (spośród których USA nie ratyfikowały Konwencji) przeważały każdą decyzję pozostałych członków (art. 37). 
Postanowienia art. 34 ulegały modyfikacjom: Protokołem Londyńskim z 30 VI 1923; I Paryskim Protokołem z 15 VI 1929 i n Paryskim 
Protokołem z 11 XII 1929. CINA zainicjowała unifikację kartografii lotn., nad czym pracowała od czerwca 1923 jej specjalna podkomisja. Polska 
była czł. CINA.
A. ROPER La Comentlon internationale du 13 octobre 1919..., Paris 1930; Dz.U. 1929, póz. 54; Dt.U. 1931, póz. 837;
Dz.U. 1937, póz. 417.
•    571
CINMEN, dawniej Onemoj, wyspa chin. w pobliżu pd.-wsch. wybrzeży ChRL, w Cieśn. Tajwańskiej, 25 km od miasta Siamen (dawniej Amoj) w 
prow. Fucien. Od 1949 okupowana przez wojska Czang Kaj-szeka i ufortyfikowana z pomocą USA; od sierpnia 1954 do lutego 1955 ostrzeliwana 
przez artylerię ChRL z miasta Siamen; I-n 1955 siłom zbrojnym ChRL udało się wyzwolić wyspy Taczen i Matsu w Cieśninie Tajwańskiej, 
natomiast silnie ufortyfikowana C. pozostała nadal w rękach nacjonalistycznej armii, ostrzeliwana z lądu sporadycznie w następnych latach.
•    572
CINTERFOR (ang. Inter-American Research and Documentation Centre on Vocational Training, franc. Centre interamćricain de recherche et de 
documentation sur la formation professionnelle, hiszp. Centro Interamericano de Investigación y Documentación sobre Formación Profesional. 
CINTERFOR, roś. Mieżamierikanskij centr issie-dowanij i dokumientacyj profiessionalnogo obu-czenija), Międzyamerykańskie Centrum 
Badań

573 CITEJA
142
i Dokumentacji Szkolenia Zawodowego, instytucja międzyrządowa, zał. 17 IX 1963 pod egidą ILO, z siedzibą w Montevideo, układem rządów 
Argentyny, Brazylii, Chile, Gwatemali, Kostaryki, Meksyku, Panamy, Peru, Trynidadu i Tobago, Wenezueli.   PubL:   Boletin,   Documentación i 
CINTERFOR Legislación. Yearbook of International Organiwtions, 1973.
•    573
CITEJA, franc. Comite international technique d'experts juridiques aźriens, Międzynarodowy Komitet Techniczny Lotniczych 
Ekspertów Prawniczych, komitet zał. 1924 pod egidą LN, w stałej łączności z •-*• CINA; skrót powszechnie przyjęty w publikacjach LN oraz 
międzywojennych
•> lotniczych organizacji międzynarodowych. Komitet ten, aczkolwiek w składzie swym nie uniwersalny wobec nieobecności w nim ekspertów 
amer., chin., niem. i radź., wypracował szereg norm ->• lotniczych i zasad międzynar., które weszły do -> prawa lotniczego międzynarodowego. 
Rozwiązany wraz z innymi instytucjami LN 1946/47. Funkcje jego przejął w maju 1947 Komitet Prawny -»• ICAO.
•    574
CITROEN, franc. Societó Anonyme Andró Citroen, nazwa jednej z wielkich franc. fabryk samochodów powstałej 1919 z fabryki zbrojeniowej; 
od 1934 związana z trustem opon „Miche-lin"; po II wojnie świat, odbudowana i rozbudowana; filie w państwach EWG, w Afryce oraz w 
Ameryce Łacińskiej. W VI 1974 fuzja z Pe-ugeot.
•    575
CLEARING, termin międzynar.—formy- rozliczeń pieniężnych między bankami (-> izby rozrachunkowe) lub między krajami (przede wszyst-
kim bilateralne, ale mogą być też wielostronne w ramach układów międzypaństw.; c. jako system rozliczania należności między krajami został 
powszechnie przyjęty 1929; clearingowe rozliczenia pieniężne są dokonywane wg kursów oficjalnych lub umownych jako jedno- lub 
wielowalutówe;
zależnie od umowy salda c. mogą być wyrównywane złotem, dewizami lub dostawą określonych towarów. Pierwszy bilateralny układ 
clearingowy został zawarty 14X1931 między Szwajcarią a Węgrami.
O. JACCARD De t*incidence juridique du clearing sur le rap-port entre acheteurs et vendeurs, Paris 1935; Societe des Nations (C 153 M 83), Enąuite sur les accords de clearing. Genżve 1935; A. 
BOCLAYI / Regolamenti internayonali medianie compensozlone (Clearing), Roma 1943; Z. KARPIŃSKI Clearing, w: Mola Encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 128.
•    576
CLIENT STATE [ang.; 'państwo zależne'], termin międzynar.—państwo, które część swych u-prawnień (np. prowadzenie polityki zagr. lub 
zarządzanie finansami i cłami) przekazało innemu państwu.
CLUB DE PARIS ->• Klub Paryski. CLUB DE ROMA -> Klub Rzymski.
•    577
CŁO (ang. Duty, pl. Customs, franc. Douane, hiszp. Aduana, roś. Poszlina), pośredni podatek państw, w formie opłat ustalonych okresowo za
import, eksport i transport towarów; przedmiot konwencji i organizacji międzynar. zarej. w Sekretariacie ONZ, a także prac kodyfikacyjnych nad 
ujednoliceniem formuł i formularzy c.
Istnieje kilka podziałów c. zależnie od przyjętego kryterium. Z punkoi widzenia celu wprowadzenia c. dzielą się na c. fiskalne (zapewniające 
dochody dla skarbu państwa) i c. gosp. (oddziałujące na kształtowanie się polityki handlu zagr.). Do c. gosp. należą: c. reglamentacyjne, c. 
protekcyjne, c. prohibicyjne, c. antydumpingowe, c. preferencyjne, c. retorsyjne i c. bojowe. Ze względu na kierunek ruchu towarów c. dzielą się 
na c. przywozowe i c. wywozowe. W zależności od sposobu pobierania c. rozróżnia się c. ad valorem i c. specyficzne.
Międzynar. obrót towarów dał początek c. już w starożytności; c. było stosowane powszechnie w okresie protekcjonizmu i kolonializmu od XVI 
do pół. XIX w. Dochody z c. były tak poważne, że mocarstwa kolonialne narzucały państwom zależnym własną politykę celną i—w zamian za 
kredyty—przejmowały rolę inkasenta opłat z c. na określoną liczbę lat.
• Współpraca międzynar. w zakresie ustalania danych celnych rozpoczęła się w 2 pół. XIX w. w związku z upowszechnieniem się w systemie 
kapitalist. wolnego handlu i potrzebą uproszczenia reguł przywozu, wywozu i przewozu towarów. Pierwsza konwencja celna w sprawie 
utworzenia Międzynar. Unii dla Publikacji Taryf Celnych została podpisana 5 VII 1890-w Brukseli, zmodyfikowana 16X111949 także w 
Brukseli.
W myśl zasad prawa międzynar. towary zagr. podlegają c. z chwilą przekroczenia granicy i noszą nazwę towarów celnych, które importer musi 
wykupić płacąc c. lub odesłać z powrotem po opłaceniu składowego i ewentualnych celnych o-płat manipulacyjnych. Wiele krajów Ameryki Ła-
cińskiej (np. Brazylia) po wyładowaniu towaru w porcie nie zezwala na wycofanie go z powrotem na statek, gdy importer nie jest w stanie 
zapłacić c. i sekwestruje towar wystawiając go na licytację przeznaczoną na pokrycie kosztów odprawy celnej. Na podstawie prawa i zwyczajów 
międzynar. od należności celnej (ang. duty-free, franc. exempt de droits de douane, hiszp. librę de de-rechos aduaneros), ograniczeń przywozu i 
wywozu są zwolnione przedstawicielstwa dyplomat., u-rzędy konsularne, misje specjalne, organa ONZ, a także ich personel i inne osoby, którym 
na mocy umów, ustaw lub powszechnie uznanych zwyczajów to przysługuje. Z reguły w stosunkach międzypaństw. działa w tym zakresie zasada 
wzajemności. Każde państwo reguluje we własnym zakresie za pomocą ustaw odprawę celną ww. instytucji i osób. Z reguły przedmioty 
zwolnione od c. podlegają ewidencji i muszą być szczegółowo wymienione na certyfikatach celnych. Polska wprowadziła reglamentację handlu 
zagr. dekretem z -7 II 1919, zastąpionym ustawą z 19 VII 1920 (na wywóz i na przywóz towarów trzeba było mieć zgodę władz). Od połowy 
1924 do połowy 1925 zniesiono ograniczenia importowo-eksporto-we. Następnie na skutek wojny -> celnej z Niemcami, od lipca 1925 do maja 
1936, wprowadzano stopniowo coraz większe ograniczenia importu;
do września 1939 obowiązywała pełna reglamen-

143
Coca-Cola 581
tacja importu. W Polsce Ludowej w związku z wprowadzeniem monopolu handlu zagr., import i eksport są reglamentowane i dla wszystkich to-
warów są ustalone okresowo taryfy celne. Zwolnienia od należności celnych instytucji i osób do tego uprawnionych określa rozporządzenie min. 
handlu zagr. z 19 III 962.
W Polsce, gdzie istnieje monopol handlu zagr., do podstawowych zadań administracji celnej należy: a) w zakresie kontroli planowanego .obrotu 
towarowego z zagranicą—sprawowanie kontroli celnej planowego obrotu towarowego z zagranicą, realizowanego przez jednostki działające z 
upoważnienia ministra handlu zagr, (obrót ten jest wolny od cła); b) w zakresie kontroli pozapla-now-sgo obrotu towarowego z zagranicą: l) spra-
wowanie kontroli celnej oraz wymiar należności celnych ciążących na przywożonych z zagranicy i wywożonych za granicę towarów nie zalicza-
nych do planowego obrotu towarowego; 2) zwalczanie i ściganie przestępstw celnych i granicznych dewizowych, w zakresie ustalonym ustawą 
karną skarbową; 3) wykonywanie czynności zleconych odrębnymi przepisami, wynikających zarówno z umów i porozumień międzynar., jak też z 
autonomicznych przepisów związkowych. W wykonywaniu zadań administracja celna współdziała z innymi organami administracji państw. oraz 
jednostkami gospodarki uspołecznionej (w 1972 31 urzędów celnych granicznych i wewnętrznych z 79 oddziałami zatrudniało 2837 osób). Polska 
uczestniczy również w Brukselskiej Konwencji Celnej dot. czasowego przywozu wyposażenia nauk. z 11 VI 1968 (Dz.U. 1971, nr 29, póz. 263, 
264).
Di.U. 1962, nr 14, póz. 63; Customs Cooperatton Counctt Comparatlves Sludy of Customs Procedurę, Brussels 1964;
S. WASCHKO Systemy celne. Warszawa 1971.
•    578
CŁO W SYSTEMIE MIĘDZYAMERYKAŃ-SKIM (ang. Duty in Inter-American System, franc. Douane dans le systeme internamericain, 
hiszp. Aduana en el sistema interamericano, roś. Posz-lina w mieżamierikanskoj sistiemie), przedmiot konwencji i organizacji międzyamer. 
Początkiem ujednolicenia i uproszczenia, przepisów celnych dot. przywozu, wywozu i przewozu towarów na półkuli zach. było założenie 1890 
przez rząd USA w Waszyngtonie -> Biura Handlowego Republik Amerykańskich, które miało za zadanie ogłaszanie wszelkich informacji o 
taryfach celnych, przepisach portów mor. oraz statystyk handl. Rząd USA zaproponował członkom I Międzynar. Amer. Konferencji (1890) 
zorganizowanie Unii Celnej, lecz państwa latynoamer. zaakceptowały w zasadzie tylko samą ideę; na n Międzynar. Amer. Konferencji (1901/02) 
powołano do życia Pan-amer. Konferencję Celną, której zadaniem było ujednolicenie przepisów; na III Konferencji (1906) ustanowiono w Biurze 
Handlowym sekcję celną, Customs Section; podczas IV Konferencji (1910) oraz V Konferencji (1923), opracowano nowe, jednolite regulaminy 
celne i konsularne; na VI Konferencji (1928) powołano Panamer. Komisję Uproszczenia i Ujednolicenia Procedury Konsularnej w Stosunkach 
Handl., Panamerican Commission for Simplification and Standarization of Consular Procedurę in Commercial Relations;
na VII Konferencji (1933) powołano grupę ekspertów w celu opracowania projektu jednolitej procedury celnej w portach morskich. W latach 
kryzysu gosp. 1931-39 na wielu konferencjach międzyamer. debatowano bezskutecznie nad zniesieniem wysokich barier celnych i „liberalizacją 
handlu międzyamer.". Również przez pierwsze 15 lat po zakończeniu II wojny świat, wszelkie debaty pozostawały bez rezultatu. Nowe wysiłki 
podjęła Konferencja Gosp. OPA, w Buenos Aires 1957. Nowym etapem na drodze tworzenia jednolitych przepisów celnych w Ameryce Lać. było 
podpisanie 18 II 1960 Traktatu w Montevideo o utworzeniu Latynoamer. Stowarzyszenia Wolnego Handlu (ALALC) oraz 13X11960 Traktatu 
Generalnego o Integracji Ekon. Ameryki Środkowej. W planach obu integracji zniesienie barier celnych ma następować stopniowo do 1985, 
wydaje się jednak wątpliwe, czy termin ted zostanie dotrzymany, jeśli chodzi o ALALC.
J. WINER The Custom Union Issue, New York 1950, s. 124;
Derechos Aduaneros y otros Grawtmenes y Restricciones a la Imporlacion en Paises Latinoamericano y Sus Niyeles Pro-medios de Incidencia. Estudio de CEPAL, E/CN, 121554, 13 n 1961; CK. 
G. FENWICK The OAS. The Inieramerlcan Regional System, Washington DC 1963, 8. 369-379.
CMEA, ang. Counci! for Mutuał Economic As-sistance, ->• Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej; w prasie angló-amer. przyjęty jest skrót 
COMECON.
•    579
CMR, franc. Convention de Marchandises par Route, skrót przyjęty powszechnie przez uczestników konwencji dotyczącej umowy o 
międzynar. transporcie drogowym towarów (Convention re-lative au cont de transport intemational de mar-chandises par route, CMR), podp. w 
Genewie 19 VI 956. Polska uczestniczy w niej od 17X11 1962.
Zbiór umów międzynarodowych PRL, 1962, s. 184-232.
•    580
COCA Erythroxylon coca (ang. Huanuco Cocaine-tree, franc. Arbre a coca, hiszp. Eritroxylon coca, roś. Kokainowyj kust), krzew kokainowy, 
którego liście zawierają 0,25-1,31 "/o kokainy i z tego powodu uprawianie krzewów c. w Australii, Ameryce Pd., na Cejlonie, w Indii, Indonezji, 
Kamerunie jest problemem międzynar. (->- narkotyki). W 1967 ECOSOC Rez. 1105/XL powołał Grupę Konsultatywną Badania Problemów 
Liści Coca, Con-sultative Group on Coca Leaf Problems — Groupe consultative pour 1'etude des problemes de la feuille de coca.
•    581
COCA-COLA, nazwa jednego z nielicznych w świecie napojów niealkoholowych, rzeżwiących, którego produkcja w większości krajów świata 
została zorganizowana przez jeden koncern! mający patent na wytwarzanie c.-c. Nazwa obejmuje dwa podstawowe surowce, z których napój jest 
wytwarzany: z liści gł. pd.amer. drzew kokaino-wych, zw. coca (tac. Erythroxylon coca) oraz z orzeszków drzewa koła (tac. Cola), zawierających 
kofeinę, rosnącego w Brazylii, Indiach, Afryce i innych regionach tropikalnych. Amerykańska kompania Coca-Cola Inc. miała 1973 swe filie lub 
sprzedawała ekstrakt c.-c. fabrykom w 137 państwach (1939 w 40 państwach), w tym w socjalist.: Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Polsce, 
na Węgrzech i w ZSRR. Napój c.-c. zo-

582 COCOM i CHINCOM
\hh
stat wynaleziony 1886 przez aptekarza J. S. Pem-bertona z Atlanty (USA), gdzie od 1892 mieści się siedziba firmy Coca Cola Co., produkująca 
do 1960 wyłącznie napoje rzeżwiące, od 1960 w poważnej części również soki owocowe oraz ekstrakty kawy i herbaty (Food Division), a od 
1970 także środki do walki z zanieczyszczaniem środowiska naturalnego' (Aqua Chem.). Ma sieć punktów sprzedaży większą od sieci urzędów 
pocztowych w świecie. Obroty w 1970 przekroczyły 1,6 mld dolarów. Coca-Cola wkracza i do nas, w: Forum nr 35 (334), 1971.
COCHINCHINA -> Wietnam.
•    582
COCOM I CHINCOM, ang. Coordinating Com-mirtee for East Trade i China Trade Coordinating Committeł, Komitet Koordynacyjny 
dla Handlu Wschód—Zachód i Komitet Koordynacyjny dla Handlu z ChRL, pierwszy z siedzibą w Paryżu, drugi w Londynie; nazwy dwóch 
sztabów
•*• wojny gospodarczej USA przeciw krajom socjalist., powstałych w styczniu 1950, zastępujących powstałą w listopadzie 1949 Grupę Kon-
sultatywną (Consultative Group), złożoną z państw NATO. Do COCOM i CHINCOM przystąpiły 1951 Japonia' i NRP. Obie organizacje ustaliły 
trzy międzynar. listy artykułów zakazanych w handlu z eur. krajami socjalist.: IŁ I Strict Embargo List, IŁ II Qualitative Control List i Sur-
yeillance List, modyfikowane co pewien czas, oraz wprowadziły kontrolny system udzielania zezwoleń na import i eksport IC/DV, Import 
Cerificate (Deliyery Unification), zmodyfikowany 1955. W czerwcu 1972 liczba grup towarowych objętych zakazem zmniejszyła się z 167 do 50. 
Japonia zaproponowała całkowitą likwidację list zakazu eksportu  do  krajów  socjalist.  i  rozwiązanie COCOMU.
Export Control Policy. Washington DC 1952; J. CHMUBKOW-SKI Embargo strategiczne. Warszawa 1971.
•    583
CODELCO, hiszp. Corporacion del Cobre de Chile, Chilijska Korporacja Miedzi, oficjalna nazwa przedsiębiorstwa państw., które latem 
1971 przejęło kopalnie miedzi po ich nacjonalizacji przez Kongres Chile 11 VII 1971, stając się jednym z największych producentów miedzi w 
świecie.
Le Monde 6 VH i 12 VII 1971.
Żywność i wyży-
Prawo kanonicz-
CODEX ALIMENTARIUS -r
wienie ludności świata.
CODEX IUMS CANONICI -i
ne.
•    584
COlMP^RIUM, termin międzynar. używany w XIX w. — wspólny zarząd kolonialny dwóch lub więcej mocarstw nad jednym terytorium, np. nad
•> Tangerem.
P. SCHNEIDEB Coimpertum, w: Stnipp-Schlochauer Worterbuch des YSIkerrechts. Berlin 1960, Bd. I, 8. 293.
•    585
COLLOOIUM OPOLE, międzynar. spotkania liczonych z dziedzin historii, socjologii i prawa międzynar., organizowane od 1974 corocznie 
przez Inst. Śląski w Opolu. Pierwsza sesja C.O. odbyła się 16-1811974 na temat konsekwencji układów normalizacyjnych krajów socjalist. z 
NRP; druga
we wrześniu 1974 poświęcona 30-leciu PRL i
25-leciu NRD.
COLOMBO -> Plan Kolombo.
COLONS •-> Algieria.
COLORADO, UKŁAD 1973 ->- Meksyk.
•    586
COMECON, używany w prasie anglo-amer. skrót ang. nazwy ->• Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej; oficjalnym skrótem Councii for 
Mutuał Economic Assistance jest CMEA.
COMERCIAL SATELITĘ CORPORAHON -^ COMSAT.
•    587
COMES (ang. European Community of Writers, franc. Communautć des ecrivains europśens, hiszp. Comunidad de Escritores Europeos, roś. 
Jewropiejskoje soobszczestwo pisatielej), skrót franc. nazwy Wspólnoty Pisarzy Europejskich, zał. 21 VI 1960 decyzją I Kongresu Międzynar. 
Pisarzy w Neapolu, 1958; zadanie—rozwijanie współpracy między pisarzami wszystkich krajów eur.; członkami są pisarze 27 krajów eur., m.in. 
Polski; posiada statut doradczy (R) ECOSOC i (B) UNESCO. Siedziba: Rzym. Zawiesiła działalność 1970.
Yearbook of Internatlonal Organizations, 1973.
COMISCO -> Międzynarodówka Socjalistyczna.
•    588
COMTTAS GENTIUM [tac.; 'grzeczność międzyludzka'], termin międzynar. — zasada wzajemnego szacunku i wzajemnych uprzejmości w sto-
sunkach międzynarodowych.
•    589
COMMERZBANK, Jeden z 3 wielkich banków akcyjnych Rzeszy Niem., tzw. —>• D-Banken, zał. 1870 w 
Hamburgu jako Commerz- und Dis-conto-Bank; 1920 wchłonął Mitteldeutsche Privat-bank, zał. 1856, a 
1929—Mitteldeutsche Credit-bank; przyjął nazwę Commerz- und Priyatbank i przeniósł siedzibę do 
Berlina; 1940 zmienił nazwę na C. W 1945 zarządzeniem władz okupacyjnych został podzielony na 
lokalne krajowe banki; 1949 w NRD wchłonięty przez państw. monopol walutowy; w NRF odbudowany po-
czątkowo, 1952 w formie 4 central bankowych:
Commerz- und Discontobank A.G. w Hamburgu, Bankverein West Deutschland A.G. w Diisseldor-fie, 
Commerz- und Credit Bank A.G. we Frankfurcie nad Menem i Berliner Commerzbank w Berlinie Zach., 
od 111957 scalonych p.n. Commerzbank Aktiengesellschaft, z wyjątkiem gałęzi zachodnioberlińskiej, 
która zachowała swą nazwę Berliner Commerzbank.
•    590
COMMODITY CREDIT CORPORATION, międzynar. instytucja finansowa USA, utworzona w październiku 1933 z kapitałem zakładowym 
100 min dół.; ma na celu dopomaganie rolnictwu USA przez akcje interwencyjne na giełdach świat, surowców roln., tj. bawełny, kukurydzy, 
pszenicy, ryżu, tytoniu i orzeszków ziemnych. W 1940-50 finansowała kolejno transakcje —>• Lend and Lease Act, -> UNRRA i ->• Plan 
Marshalla.
•    591
COMPAGNIE FRANCAISE DES PCTROLES (CPP), Total Group, największa franc, i jedna

145
Consolat de Mar 598
z 20 największych naftowych spółek akcyjnych na świecie, zał. 1928; kontrolowana przez Banque de 1'Union Parisienne: 35'r/o akcji ma państwo. 
Główne koncesje naftowe ma sama lub do spółki z innymi międzynar. koncernami w Afryce, na Madagaskarze, na Srodk. Wschodzie, w Australii 
i Indonezji oraz na M. Północnym. We Francji po II wojnie świat, rząd stworzył własną sieć rynkową—„Total", związaną ściśle z CFP jako Total 
Group. CFP w Algierze 1971 była zmuszona odstąpić swe udziały alg. ->• SONATRACH. W 1971 miała 26 rafinerii we Francji, w Afryce, na 
Karaibach oraz była współudziałowcem franc. przemysłu petrochem. i flot tankowców. W 1970 własne wydobycie ropy naftowej wynosiło 57,5 
min t; wraz z innymi dostawcami ropy CFP dostarczyła 1970 do sieci handl. ok. 61,2 min t. Wydaje co roku Rapport Annuelle. Documenta-tion 
de CFP.
H. O'CONNOR Zmierzch naftowego Imperium. Warszawa 1964, s. 475-478; The Economist 17 VH 1971, s. 90.
COMPIfeGNE -* Rozejm w C.
•    592
COMSAT, ang. Comercial Satelitę Corporation,
(franc. Corporation Comercial de Satelites, hiszp. Corporación Comercial de Satelites, roś. (Amieri-kanskaja) Kampanija po ispolzowaniju 
sputników ziemli dla tielekommunikacyi), Satelitarna Korporacja Handlowa, założona 1963, prywatna korporacja amer., z kapitałem 
zakładowym 200 min dół.; reprezentuje oficjalnie USA w konsorcjum międzynar. ~-> INTELSAT, gdzie zajmuje dominujące miejsce jako gł. 
konstruktor i koordynator usług telekomunikacyjnych sztucznych satelitów Ziemi; Intelsat—1965, łączący USA z Europą i Ameryką Pd.; Intelsat 
II—1967, stanowiący łącze dla połowy pd. półkuli od wybrzeży atlantyckich Afryki po Australię; Intelsat m—1968, dla drugiej połowy pd. 
półkuli. Centrum Kontrolne COMSAT mieści się w Waszyngtonie.
The History of COMSAT. Washington DC 1967, s. 14.
COMUN: -> Pieniądz światowy.
•    593
CONCLUSUM Pac. conclusio 'zamknięcie'], termin międzynar.—nota dyplomat. podsumowująca dotychczasowy przebieg rokowań lub wspólne 
memorandum rokujących stron wypunktowu-jące osiągnięte częściowe porozumienia; zazwyczaj w obu wypadkach z wysunięciem dezyderatów 
co do dalszych rokowań.
•    594
CONDOMTNIUM, termin międzynar. używany w XIX w.—wspólna administracja dwóch lub więcej mocarstw nad wspólnym terytorium; np. 
Austrii i Prus nad Szlezwikiem 1864-66; Francji i USA nad wyspami Pacyfiku Canton i Ender-bury; Francji i W,. Brytanii nad Nowymi Hebry-
dami. W latach zimnej wojny koncepcję utworzenia c. polsko-niem. z ziem zach. Polski lansowały koła rewizjonistyczne NRF. W 1973/74 lan-
sowana była przez Francję teza, że polityka odprężenia może doprowadzić do międzymocarstwo-wego świat, kondominium.
P. SCHNEIDER Condominium, w: Strupp-Schlochauer Worter-bmh des YSIkerrechts, Berlin 1960, Bd. I, s. 297-299.
•    595
CONESCAL, Centro Regional de Constnicciones
Escolares en America Latina, Regionalne Centrum Budowy Szkól w Ameryce Łacińskiej, instytucja międzyrząd. powstała 1963 z inicjatywy 
III Międzyameryk. Narady Ministrów Edukacji, z siedzibą w stolicy Meksyku, na bazie umowy zawartej przez rząd meksyk. we wrześniu 1963 z 
UNESCO i w kwietniu 1964 z OPA; zadanie— koordynowanie wysiłków i wymiana wzajemnych doświadczeń przy planowaniu rozbudowy i bu-
dowie szkół różnych typów, organizowanie Seminariów międzynar. itp., wszystko w związku
,,z tragicznym kryzysem edukacji w Ameryce Łacińskiej, mającej rosnący deficyt izb szkolnych, szacowany na rok 1980 na l min izb szkól, podstawowych i 400 tyś. izb szkól średnich, których 
koszt budowy oblicza się na 6 mld dół., przy założeniu, że w 1980 młodzież szkolna od 5 do 14 lat wyniesie 96 min, a ta która powinna być objęta szkolnictwem średnim 45 min".
CONESCAL Informe FInal del Primer Seminaria sobre ta Situación de las Constnicciones Escolares de America Latina, Mexico DF 1964.
•   596 CONGREGATIO DE PROPAGANDA FIDE,
Kongregacja propagandy wiary, instytucja Kościoła katol., powstała 1622, za pontyfikatu Grzegorza X z zadaniami misjonarskimi i przywraca-
niem Kościołowi ortodoksów i protestantów; stała się instrumentem ingerencji Kościoła w wielu koloniach i państwach suwerennych, wywołując 
napięcia i konflikty międzynar.; 1967 przekształcona w Kongregację Ewangelizacji Narodów, czyli Propagandy Wiary.
M/S „Józef Con-
„CONRAD JÓZEF" M/S
rad".
•    597
CONSENSUS [łac.;  'zgoda'], termin prawa międzynar. — uzgodnienie stanowisk między zainteresowanymi państwami przed przystąpieniem do 
opracowania umowy czy normy międzynar., w myśl łac. zasady consensus facit legem — zgoda tworzy prawo. Metoda c. przyjęła się w ONZ w 
dekadzie 1960-70, kiedy rozszerzony skład ONZ o grupę państw Trzeciego świata zlikwidował dominację państw zach. w ONZ, a jednocześnie 
żadne ugrupowanie nie rozporządza ^/3 głosów i konieczne jest uzgodnienie stanowisk, aby nie narazić sprawy, w której zainteresowana jest 
szczególnie jedna grupa, na odrzucenie przez inne. Negocjacja trwa tak długo, aż ustalony zostaje tekst nie budzący niczyjego sprzeciwu. W ONZ 
wpływa to niejednokrotnie na osłabienie precyzji sformułowań rezolucji przez używanie formuł zbyt ogólnikowych, z drugiej strony u-możliwia 
nieraz powzięcie uchwał podstawowych dla rozwoju powszechnego prawa międzynarodowego. W grudniu 1972, w Helsinkach, w czasie 
przygotowań Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, przyjęto, że
,,proceduralne decyzje bęBa podejmowane na podstawie consensus" i ,,raz przyjęte nie będą podlegały zmianom inaczej niż na podstawie consensus", aprobując równocześnie następującą 
definicję: ,,zasadę consensus określa się jako brak jakichkolwiek sprzeciwów, stanowiących przeszkodę dla podjęcia rozpatrywanej decyzji".
J. S. TEJA Expansion of Ihe Security Councii and its Consensus Procedurę, „Netherlands International Law" 1969, vol. XVI; H. OKULARCZYK Consensus w sprawie podejmowania uchwał ONZ, 
,, Sprawy Międzynarodowe", nr 10, 1971.
•    598
CONSOLAT DE MAR [wł.; 'morski konsulat'], nazwa zbioru średniowiecznych reguł zwyczajowego prawa mor., notowanych w XIII i XIV w

599 Continental Oil Company
146
w Barcelonie w Księdze Konsularnej, Librę del Consolat; źródło mor. prawa międzynar., uwzględnione w Paryskiej Deklaracji Morskiej 1856. 
Pierwsze wydanie drukiem w jeż. katalońskim i hiszp. ogłoszono 1791 pt. Código de las costum-bres maritimas de Barcelona. Consolat de Mar, 
Roma 1954; W. PREISER Consolat de Mar, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des VSlkerrechts, Berlin 1960, Bd. l, s. 299-300.
CONTAINMENT POLICY -r Polityka powstrzymywania.
CONTENAIKES -»• Kontenery.
CONTESTATEURS ->• Kontestatorzy.
•   599
CONTINENTAL OIL COMPANY, jedna z 10 wielkich naftowych spółek akcyjnych USA, należąca do ->• Grupy Morgana.
•    600
CONTRE-LETTRE [franc.; 'anty-list'], termin międzynar. — aneks tajny załączony do jawnej liniowy, zazwyczaj handl., zmieniający lub anulu-
jący któryś z punktów porozumienia; w myśl prawa międzynar. c.-l. nie może być w kolizji z prawami państw trzecich.
•    601
CONYADl, nazwa jednego z czołowych zakładów wojsk, przemysłu lot. USA.. zał. 1923 fuzją Day-ton Wright Co i Gallandet Aircraft Co p.n. 
Con-solidated Aircraft Co; powiększony 1943 fuzją z Vultec Aircraft Inc, a 1954 z Generał Dynamie CO, GDC p.n. Convair Division of GDC; 
wyprodukowały bombowce: Consolidated B-24 Li-. berator, 1939; Convair B-36, 1947 oraz myśliwce.
•    602
COOKA WYSPY (ang. Cook Islands, franc. Ar-chipel de Cook, hiszp. Archipielago de Cook, roś. Archipiełag Kuka), grupa wysp na O. Spokoj-
nym, w Polinezji; pow. 241 km2 (bez —r Niue), 20 tyś. mieszk. 1969; wg spisu 1966—19,2 tyś.;
stoi Avarua. W 1888-1901 protektorat bryt.; o-kupowany i złączony administracyjnie z Nową Zelandią 11 VI 1901; od 4 VIII 1965 ludność po-
linezyjska otrzymała status samorządowy (pod kontrolą Wysokiego Komisarza) i obywatelstwo nowozelandzkie, a W.C. nazwę „zamorskiego te-
rytorium samorządowego" (Self-goyeming Ter-ritory Oyerseas).
Paciflc Idami Yearbook, Sfdoey 1968.
•    603
COPYRIGHT [ang.; 'prawo kopii' lub 'prawo powielania'], przyjęty powszechnie termin międzynar. , oznaczający zastrzeżenie —>• praw autor-
skich do przedmiotów określonego dzieła lit. czy artystycznego. Wprowadzone najpierw w USA 1909 przez powołanie w Waszyngtonie państw. 
„Biura Kopii" (Copy Office), w którym zarejestrowane książki i druki artyst. nie mogły być bez zgody autora (autorów) wydawane ponownie. 
Termin ten przejęła Konwencja Powszechna Praw Autorskich, tzw. Copyright Convention, opracowana 61X1952 przez Genewską Konferencję 
UNESCO w sprawie praw autorskich, obowiązująca od 161X1955. Wprowadziła ona, w miejsce wypisywania całego słowa, znak międzynar. w 
postaci dużej litery C w kole: @. Do Konwencji
nie przystąpił m.in. Tajwan, którego ponad 1300 wydawnictw wyspecjalizowało się w wydawaniu po bardzo niskich cenach fotokopii 
encyklopedii, słowników i bestsellerów, sprzedawanych w Azji Pd. i Oceanu. W UNESCO od 1948 istnieje wydział praw autorskich p.n. 
Copyright Depart-ment.
UN Bulletla 15 K 1952, s. 361-362; D. DAYIBS The Copy. right Act 1956, London 1957; J. P. EDDY The Law of Copyright, London 1957; Wortd 
Copyright (Enciclopedia), Vis. I-IV, Leiden 1956, Suplement 1959; S. LEWTSKY Intro-dmtlon to Soviet Copyright Law, Leiden 1964.
•    604
CORDON SANTTAIRE [franc.; 'kordon sanitarny', 'linia kwarantanny'], potoczny termin międzynar. przyjęty w czasie Kongresu Wiedeńskiego 
1815 na określenie środków zapobiegawczych, mających izolować Francję od możliwości nawrotu bądź bonapartyzmu, bądź sił postępowych 
Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Termin ten pojawił się ponownie na Konferencji Wersalskiej 1919, po zwycięstwie Rewolucji Październikowej, 
kiedy sąsiadom Rosji Radź. wyznaczona została rola izolowania jej od reszty świata.
•    605
CORRIDA DE TOROS [hiszp.; 'walka byków'], popularne widowisko hiszp. walki człowieka z bykiem, rozpowszechnione w innych krajach 
latynoskich; przedmiot międzynar. akcji zwalczającej c. de t. w imię —> ochrony zwierząt.
Org. międzynar. zarcj. w ONZ:
Międzynar. Organizacja przeciw Walkom Byków, Interna. tional Councii against Bullfighting — Sociśtc international contre les corridas, zat. 
1963, z siedziba w Londynie. Czi. Międzynar. Tow. Ochrony Zwierząt. Publ. periodyk El Toro. Yearbook of International Organisatlons, 1973.
•   606
CORROLARY, THE TH. ROOSEYELT, termin międzynar.—poprawka do -»• doktryny Monroe, l OIII 1908 zadekretowana przez pręż. USA 
Th. Roosevelta w związku ze sporem dwóch firm północnoamer. z Wenezuelą o odszkodowanie. Poprawka ta stwierdzała, że USA mają powody 
do „stosowania środków jakie uznają za konieczne dla osiągnięcia pełnego odszkodowania bez odwoływania się do arbitrażu", dopuszczała in-
terwencję Stanów Zjedn. nawet przy użyciu siły;
została ona anulowana w 1933 na podstawie opinii podsekretarza stanu R. J. Ciarka, opracowanej w grudniu 1928, ogłoszonej 1930, 
stwierdzającej, że z punktu widzenia prawnego c. nie mieści się w doktrynie Monroego.
D. PERKINS A History of the Mowoe Doctrine, Boston 1955, s. 462.
•    607
CÓR UNUM [tac.; 'jedno serce'], nazwa Rady Papieskiej, powołanej 1971 przez Papieża Pawła VI z zadaniem
„koordynowania inicjatyw organizacji katolickich służących rozwojowi człowieka: służenia biskupom i osobom pełniącym (unkcje publiczne, 
pośrednictwem wobec instytucji opieki społecznej oraz poprzez starania o sprawiedliwy podzial dóbr materialnych; utrzymywania kontaktów z 
braćmi odłączonymi w celu prowadzenia wspólnych akcji pomocy; ułatwiania łączności między organizacjami katolickimi a instytucjami 
międzynarodowymi, prowadzącymi działanie na rzecz pomocy i rozwoju; służenia przez Kościół skuteczną i szybką pomocą ludziom dotkniętym 
skutkami katastrof żywiołowych i kataklizmów; podejmowania i realizowania specjalnych działań na polu charytatywnym, prowadzonych 
każdorazowo w o-parciu o wniosek zgłoszony • przez Papieża".
Celem C.U., wg cytowanego wyżej oficjalnego ko-

147
Cukier 617
mentarza watykańskiego biura prasowego z 5 VIII 1971, jest koordynacja prac -»• katolickich organizacji międzynar., społ. i 
charytatywnych konkurujących dotąd nieraz ze sobą.
•   608
COSPAR, ang. Conunittee for Space Research (franc. Comite pour les recherches spatiales, hiszp. Comite para las 
Inyestigaciones Espaciales, roś. Komitiet po issiedowaniju kosmiczeskogo prostranstwa). Komitet d/s Badania Kosmosu, ko-
mitet utworzony 1958 przez Międzynar. Radę Unii Nauk. pod egidą UNESCO, z siedzibą w Paryżu, łączy międzynar. unie nauk. 
związane z dziedzinami badań kosmicznych oraz nauk. instytucje kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Publ.:
Information Bulletin. W łączności oficjalnej z
rru.
M. GRZEOORCZYK Komitet Badania Przestrzeni Kosmicznej — COSPAR, w: Sprawy Międzynarodowe nr 9, W'i; Yearbook o f Intemational 
Organizattons, 1973.
„COŚ ZA COŚ" -»- Qui pro quo.
•   609
COUP D'ĆTAT [franc.; 'uderzenie państwowe'], termin międzynar. — zamach stanu; w Ameryce używa się hiszp. ~> golpe de 
estado.
•   610
CPJI, franc. Cour Pennanente de Justice Inter-nationale, -»• Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej; ang. —r 
PCJI; dokumenty i publikacje Trybunału, zależnie od języka, w którym są tłoczone, sygnowane są pierwszym lub drugim 
skrótem. CRAIOYA -r Traktat Krajowej 1940.
•    611
CRĆDIT FONCIER DE FRANCE, jeden z trzech wielkich —> banków Francji, zał. 1852, z siedzibą w Paryżu; 111969 aktywa 
przekraczały 30 mld franków.
•    612
CRĆDIT LYONNAIS, jeden z trzech wielkich
•»• banków Francji, z siedzibą w Paryżu, zał. 1853 w Lyonie; ma 1800 filii we Francji, Afryce, 
Ameryce Łacińskiej, na Srodk. Wschodzie i w USA; 1970 aktywa przekraczały 54 mld franków, CREFAL 
-»• Komunalna współpraca międzynar.
•    613
CRIMEN LAESAE HUMANCTATIS [łac.; 'zbrodnia obrazy ludzkości'], trawestacja średniowiecznej zasady, że obraza 
majestatu władcy jest zbrodnią (crimen laesae maiestatis), użyta 16X1972 dla określenia zbrodniczego charakteru ->• kolo-
nializmu, w IV Komisji Zgr. Og. NZ, przez przywódcę Afryk. Partii Niepodległości Gwinei Bissau i Wysp Zielonego Przylądka 
(PAIGC), A. Cabrala. Trawestację tę przypomniano w ONZ, kiedy A. Cabral 2211973 został zamordowany na rozkaz portug. 
kolonialistów. Sekretarz Generalny ONZ K. Waldheim złożył oświadczenie, wyrażające oburzenie z powodu morderstwa do-
konanego na osobie przywódcy PAIGC, którego darzył najwyższym szacunkiem.
Kronika. Dokumentacja prasowa, 1973.
CROWCASS -»• Zbrodniarze wojenni. CTAL. CONFEDERAdóN DE TRABAJADO. RES DE AMERICA LATINA -f 
Związki Zawodowe.
CTK -> Agencje Prasowe.
•    614
CUBA SI, YANOUIS NO! [hiszp.]. Kuba— Tak, Jankesi—Nie!, potoczny slogan międzynar., który pojawił się w Ameryce 
Łacińskiej 1961, kiedy USA rozpoczęły akcje międzynar. i przygotowania wojsk., mające na celu zlikwidowanie rewol. rządu na 
Kubie.
CUDZOZIEMCY ->• Prawo cudzoziemców.
•    615
CUIUS REGIO, EIUS RELIGIO [łac.; 'czyj kraj tego wyznanie'], eur. termin międzynar. czasów nowożytnych, wyrażający 
zasadę przyjętą -»• Pokojem Augsburskim, 1555.
•   616
CUIUS SOLUM, EIUS COELUM [łac.; 'kogo jest ziemia tego jest też (przestrzeń) aż do nieba'], skrót przyjęty w prawie 
międzynar. dla poglądu zawartego w Xni-wiecznym dziele Pand/setum Yoetus (ogłoszonym w Wenecji 1541): Cuius est solum, 
eius debet esse usque ad coelum, ut hic et infra, quo vivant coelum, interpretowany do pojawienia się ->• sztucznych satelitów 
Ziemi (1957) przez jednych jako nieograniczone prawo do ->• przestworzy, przez drugich — do warstw -»• przestrzeni 
powietrznych.
P. DE GEOWFRE DE LA PIIABE'LE De 1'ortginf de la maxime cuius solum, etus coelum, w; Renie General de Droit Aerien, 1932, l. 294; W. 
GULDIMAN Cuius est solum, eius est usque ad coelum. w: Zettschrtft fur Luftrecht, 1/1951; C. BERE-ZOWSKI Międzynarodowe prawo lotnicze. 
Warszawa 1964, 8. 59-60.
•   617
CUKIER (ang. Sugar, franc. Sucre, hiszp. Azucar, roś. Sachar), jeden z podstawowych surowców przemysłu spożywczego, 
przedmiot konwencji międzynarodowych. Pierwsza konwencja, tzw. Brukselska, zawarta 1902 przez Austro-Węgry, Belgię, 
Francję, Holandię, Niemcy i W. Brytanię, była do 1908 konwencją wewnątrzeur., 1908-14 objęła również kolonie i dominia 
brytyjskie. Po I wojnie świat, dopiero 1931 Belgia, Czechosłowacja, Jawa, Jugosławia, Kuba, Niemcy, Peru i Polska zawarły 
konwencję zw. „Planem Chadbourne'a", ale wobec tego, że nie przystąpiły do niej kraje będące czołowymi producentami c.: W. 
Brytania, USA i ZSRR, rozwiązana została 1935. Próby mediacyjne LN 1933/34 zawiodły. W 1937 w Londynie został zawarty 
Świat. Układ Cukru (Worid Sugar Agreement) z udziałem gł. ówczesnych producentów c., ogółem 21 państw. Układ ten został 
przedłużony 1.942 i 1947 w zmodyfikowanej formie. Hierarchia gl. krajów produkujących trzcinę cukrową (sugar cane) po n 
wojnie świat.: India, Kuba, Brazylia, Filipiny, Pakistan, Meksyk, Puerto Rico, oraz krajów produkujących c. zarówno z trzciny, 
jak z buraków cukrowych, tzw. raw sugar: Kuba, India, ZSRR, Brazylia, USA, Francja, NRF.
W październiku 1953 podp. została Międzynar. Konwencja o Zasadach Produkcji i Marketingu Cukru (Intemational Agreement 
for the Regu-lation of the Production and the Marketing of Sugar), której stałym organem jest Międzynar. Rada Cukru 
(Intemational Sugar Ćouncii), z siedzibą, w Londynie. Weszła w życie 1511954. Członkowie Konwencji: Afryka Pd., Argentyna, 
Australia, Belgia, Brazylia, Czechosłowacja, Da-
l9*

618 Cukrowa trzcina
168
nią, Dominikana, Ekwador, Filipiny, Ghana, Gwatemal Haiti, Holandia, India, Indonezja, Irlandia, Jamajka, Japonia, Kanada, Kolumbia, Kosta-
ryka, Kuba, Maroko, Meksyk, Nigeria, Nikaragua, NRF, Nowa Zelandia, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Tajwan, Trynidad i To-
bago, W. Brytania, USA, Włochy i ZSRR. Konwencja uzupełniona protokołem z l XII 1956 została przedłużona 1958, 1965, 1968. Od 1965 na-
rady państw eksportujących c. odbywają się pod patronatem UNCTAD i wszystkie rządy państw członkowskich UNCTAD są zapraszane do 
udziału w Międzynar. Konferencjach Cukru, co poprzednio było zastrzeżone tylko dla czł. Konwencji. Najtrudniejszym problemem jest zapew-
nienie krajom Trzeciego Świata produkującym c. wolnego dostępu do rynków światowych. Nową umowę cukrową na lata 1974-79 negocjowano. 
w Genewie w październiku 1973 pod patronatem UNCTAD.
Wielcy importerzy c.: USA, ZSRR, Japonia, Kanada i kraje Europy Zachodniej. Państwa eur.:
Austria, Belgia, Czechosłowacja, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Jugosławia, NRD, NRP, Polska, Portugalia, Szwajcaria, 
Szwecja, Turcja, Włochy i ZSRR, powołały do życia 1949 Międzynar. Komisję Technologii Cukru, In-temational Commission of Sugar 
Technology (ICST), z siedzibą w Tienen (Belgia).
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Inst. Badań Melasy, International Institute ot Sugar-Beet Rescarchs, zat. 1931, z siedzibą w Tienen (Belgia);
Eur. Komitet Fabrykantów Cukru, European Committee of Sugar Manufactures, żal. 1954, z siedzib; w Paryżu. Międzynar. Stów. Fabrykantów 
Wyrobów Cukierniczych, In-tcrnational Association of Confcctioncry Manufactures, As-sociation internationale des fabricants de confiserie, zat. 
1953, z siedziba w Paryżu.
Od 1964 Międzyamer. Rada Ekon.-Spot. (CTES) organizuje spotkania instytucji d/s c. państw OPA (Rniniones de les Autorizados Azucareros de 
los Estados Miembros de la OEA). Produkcja c. surowego w min t kształtuje się następująco: 1950—39,9; 1955—39,0; 1960—52,3; 1965—4,9;
1970—73,0; 1971—74,0.
Pierwsza Międzynar. Rada d/s Cukru, International Sugar
Councii, powstata 6 V 1937; po H wojnie Świat. — 24 VIII
1953; publ.: Statistical Bulletin oroś International Sugar Year-
took.
Polska przystąpiła do porozumienia cukrowego 3 Xn 1968.
W lipcu 1972 Komisja EWG d/s Cukru postawiła w stan oskarżenia zachodnioeur. kartel producentów c. o naruszenie zasad wolnej konkurencji 
o-kreślonych w Traktacie Rzymskim EWG.
B. MIKDSCH Geschichte der Internatlonat Zuckerkonwentton, Berlin 1932; B. LITWA Cukrownictwo, w: Encyklopedii nauk politycznych. 
Warszawa 1937, s. 742-749; ICST Pocket Sugar Yearbook, Statisticat Bulletin, Worid Sugar Bconomy, IW Sugar Conference 1953, Summary of 
Proceedings, New York 1954; Dz.U. 1960, póz. 156, 157; Dz.U. 1965, póz. 165, 166;
•CEPAL Estudio de la Economia de America Latina 1965, New York 1966; Oxford' Economic Atlas of the Worid; Dz.U. 1968, póz. 84, 85; Dz.U. 
1970, póz. 111; Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 125; Yearbook o f Internatlonat Organizations, 1973.
U   618
CUKROWA TRZCINA (ang. Sugar Cane, franc. Canne a sucre, hiszp. Cana de azucar, roś. Sa-charnyj trostnik), jeden z podstawowych surow-
ców przemysłu spożywczego, znany w starożytności w Indiach, Chinach, Oceanii, w Europie od XVI w. — od założenia plantacji w Ameryce;
przedmiot konwencji międzynar. (-> cukier). Główni producenci 1970—w min t: Kuba—8,5,
Brazylia—4,5, India—4,4, Meksyk—2,5, Australia — 2,2, Chiny — 2,0, USA —1,9, Filipiny — 1,9, Afryka Pd.—1,6, Dominikana—1,0, Argen-
tyna — 0,9.
Org. zarej. w ONZ!
Międzynar. Stowarzyszenie Technologów Trzciny Cukrowej,
International Socicty of Sugar Cane Technologists, żal. 1924,
siedziba Honolulu, Hawaje.
Oxford Economic Atlas of the Wortd; Rocznik Statystyki
Międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 209; Yearbook of
International Organizalions, 1973.
•   619
CUKROWY BURAK (arig. Sugar-beet, franc. Betterave a sucre, hiszp. Remolacha azucarera, roś. Sachamaja swiokła), przedmiot konwencji 
międzynar. (-»• cukier); wprowadzony do produkcji przem. w Europie 1802, w związku z blokadą kontynentalną, odcinającą Europę od trzciny -
*• cukrowej. W Polsce od 1820 w Poznańskiem, 1823 w Małopolsce, 1826 w Królestwie Kongresowym. W 1906-15 produkcja cukru z b.c. osiąg-
nęła ok. 45% świat, produkcji cukru; po I wojnie świat.—ok. 25%, po II wojnie świat.—ok. 33%. Główni producenci 1970: ZSRR, USA, Francja, 
NRP, Włochy, Polska,' Czechosłowacja, W. Brytania. W okresie międzywojennym Polska zajmowała 7 miejsce, wyprzedzana przez W. Brytanię i 
Czechosłowację.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Konfederacja Producentów Buraków Cukrowych, International Confedcration of European Sugar-Beet Growers, zat. 1925, 
zreorganizowana 1947, nowy statut 1952, z siedziba w Paryżu; łączy producentów Austrii, Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, NRP, 
Szwajcarii, Szwecji i Wtoch. Publ.: Betteraviers Ewopeens.
Międzynar. Inst. Badań nad Burakiem Cukrowym, International Institute of Sugar-Beet Researchs, zat. 1931, nowy statut 1953, z siedzib; w 
Tienen (Belgia); członkami są naukowcy: Austrii, Belgii, Chile, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, 
Izraela, Jugosławii, NRF, Polski, Syrii, Szwajcarii, Szwecji, Tunezji, Turcji, W. Brytanii, USA i Wtoch. Organizuje coroczne zimowe i letnie 
kongresy (1971 w lecie w Polsce). Publ.: Sugar-Bett Lexicon.
Poza tym przy EWG istnieje międzynar. federacja zachód-niocur. producentów b.c. — International Confederation of European Sugar Beet 
Growers Committee. Oxford Economic Atlas o f the Worid; Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1970. Warszawa 1970, s. 208; Yearbook of 
International Oryanizations, 1973.
•    620
CUKRZYCA (ang. Diabetes, franc. Diabetes, hiszp. Diabetes, roś. Sacharnyj diabet), choroba zaburzeń przemiany węglowodanowej organizmu, 
przedmiot zorganizowanego zwalczania przez org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja d/s Cukrzycy, International Diabetes Federation. zat. 1949, z siedziba w Hadze; łączy krajowe organizacje ponad 30 
państw. Organizuje pod patronatem WHO Światowe Kongresy. Publ.: News Bulletin. Eur. Stów. Badań Cukrzycy, European Association for the 
Study of Diabetes, żal. 1965, z siedzib; w Genewie. Skandynawskie Stów, Badań Cukrzycy, Scandinayian Sodety for the Study of Diabetis, żal. 
1967, z siedzibą w Aarhus, Dania. Yearbook of Iniernattonat Organizations. 1968-69.
CULEBRA I CULEBRITA -» Układ o Kubie i Puerto Rico 1898.
•    621
CURZONA LINIA (ang. Curzon Linę, franc. Ligne de Curzon, hiszp. Linea Curzon, roś. „Kier-zona linija"), termin międzynar. — projekt linii 
demarkacyjnej na Bugu, zaproponowany Radzie Najwyższej Mocarstw po I wojnie świat, jako wsch. granica Polski przez bryt. min. spraw zagr. 
lorda G. N. Curzona i przyjęty przez Radę 8X11 1919 jako linia prowizoryczna. Na l.C. miały się

169
Cyna 624
cofnąć wojska poi. po podpisaniu rozejmu w wojnie pol.-radz. Za podstawę wytyczenia l.C. przyjęto czynnik narodowościowy. Rząd Polski, ma-
jący pod swą administracją ziemie na wschód od Bugu, odrzucił decyzję Rady, natomiast w pół roku później, kiedy władza radź. przejęła admini-
stracje tych ziem i w wyniku kontrofensywy Armii Czerwonej przekroczyła Bug i zbliżała się do Wisły, premier W. Grabski podp. l O VII 1920 
w Spa układ z mocarstwami zach., godzący się na l.C. Dalszy rozwój wydarzeń wojennych anulował ten układ i ostatecznie granica polsko-radz. 
została ustalona układem bilateralnym: -> Traktatem Ryskim, 1921. W czasie II wojny świat. ZSRR powrócił do koncepcji l.C., jako granicy 
radziecko-pol. i znalazł pełne poparcie 1941-44 ze strony W. Brytanii i USA, co stało się przyczyną głębokiego kryzysu w stosunkach poi. rządu 
emigr. w Londynie nie tylko z ZSRR, ale i z sojusznikami anglosaskimi i gl. powodem ostatecznego cofnięcia 5 VII 1945 przez rządy W. Brytanii 
i USA uznania dla „rządu londyńskiego" i uznania przez nie Rządu Tymczasowego Jedności Naród, w Warszawie.
Dokumenty dot. powstania koncepcji l.C. są zebrane w wydawnictwie źródłowym Konferencji Wersalskiej pt. Recueil des Actes de Conference. 
Paris 1922-1934. VI. IV C (2), s. 129 i n. R. Draowsia Lord Curzon, w: Przesilał Polityczny, 1925;
EARL OF RONALDSUAY The Ufe of Lord Curzon, London 1928.
•    622
CYBERNETYKA [gr. kybernetikos 'sterujący']. (ang. Cybernetics, franc. Cybem6tique, hiszp. Ci-bernćtica, roś. Kibiemietika), termin 
międzynar. o dwojakim znaczeniu: l) nauka o zarządzaniu, 2) nauka o układach autosterujących ludzi, społeczności i maszyn; przedmiot stałej 
zorganizowanej współpracy międzynar. od czerwca 1956, roku I Międzynar. Kongresu Cybernetyki w Namur (Belgia).                     • Org. 
międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Stów. Cybernetyki, Intemational Association for Cybernetics, żal. 7 11957, jako stały organ Międzynar. Kongresu Cybernetyki, z 
zadaniem rozwijania i koordynowania współpracy zarówno uczonych, jak i przedsiębiorstw produkujących maszyny cybernetyczne: łączy 500 
uczonych i 100 przedsiębiorstw z 35 państw, m.in. z Polski. Siedziba i miejsce co 3 lata Kongresów: Namur (Belgia). Publ.: Cyberne-tica.
Międzynar. Tow. Medycyny Cybernetycznej, Intcroational So-ciety of Cybernetic Medidne, zał. 1960. Siedziba: Neapol.
Świat. Federacja Cybernetyczna, Worid Cybernetic FederaUon, zat. 1971, przez VI międzynar. Kongres Cybernetyki, z zadaniem zbierania i 
rozpowszechniania informacji o osiągnięciach w dziedzinie c. przez uczonych całego świata. Siedziba:
Namur.
H. GRENIEWSKI Elementy cybernetyki sposobem niematema-tycznym wyłożone. Warszawa 1959; N. WIEMER Cybernetyka i społeczeństwo. 
Warszawa 1960; N. WIENER Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie. Warszawa 1971; Cybernetyka zarządzania w 
systemach ekonomicznych, red.; T. Kasprzak, Warszawa 1971; Maty slownik cybernetyczny, Warszawa 1973; Yearbook of Internattonal Or-
tanizations, 1973.
•   623
CYGANIE, nazwa własna Roma [l.p. Rom < sanskr. doma 'kasta wędrowna'], (ang. Gypsy, franc. Tziganes, hiszp. Gitanos, roś. Cyganie), lud 
koczowniczy, którego pierwotną ojczyzną były Indie; żyje w Azji Zach., Afryce, Ameryce, Australii i Europie (gł. skupiska: Rumunia i Węgry, w 
Polsce ok. 15 tyś.). Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze stwierdził, że w wyniku
ludobójczych akcji III Rzeszy w czasie n wojny świat, w -> obozach koncentracyjnych śmierć poniosło ponad 20 tyś. C. Politykę eksterminacyjną 
w stosunku do C. zainicjował w III Rzeszy dekret Reichsflihrera SS H. Himmlera z 1936 zaliczający C. do „elementów aspołecznych"; 8 XII 
1938 wydany został dekret „o uregulowaniu problemu C. z przyczyn rasowych". W kwietniu 1940 nastąpiły przymusowe przesiedlenia C. z 
Rzeszy do Generalnej Guberni; w październiku 1942 rozpoczęły się aresztowania C. i osadzanie w KZ Auschwitz; ogółem osadzono ok. 20 tyś., 
których większość zginęła 1943; latem 1944 pozostałych przy życiu wymordowano w komorach gazowych. Przewodniczący Świat. Wspólnoty 
Cygańskiej (Roma Commonwealth), V.Coedof, ogłosił 21 II 1968 w Paryżu, że Wspólnota zamierza utworzyć rząd nar. C. w celu uzyskania 
odszkodowań od NRF za utratę mienia i życia w czasie n wojny świat. przez poważną liczbę rodzin cygańskich (1970 rozpoczęto rokowania w tej 
sprawie); równocześnie zapowiedział utworzenie w części terytorium Somalii państwa C. pod patronatem ONZ i nadanie mu hist. nazwy 
Romistan.
J. FICOWSKI Cyganie polscy. Warszawa 1953; W. J. DORINO Die Zigeuner im NS-Staat, Berlin 1964; T. POBOŻNIAK Cyganie, Kraków 1972; D. 
HENNICK, G. PHXON Destins gitans, Paris 1973.
•   624
CYNA (ang. Tin, franc. Ćtain, hiszp. Estańo, roś. Ołowo), jeden z podstawowych surowców na rynkach świata, przedmiot konwencji międzynar. 
Główni producenci: Boliwia, Chiny, Indonezja, Zair, Malezja, Nigeria, Syjam.
Pierwsze porozumienie p.n. Pool de Bandung zawarte zostało 1921-24; drugim była Międzynar. Konwencja—Tin Productors Pool 1935. W 1931-
40 istniał międzynar. kartel c. obejmujący 90t/o ówczesnej produkcji, kierowany przez bryt. i hol. firmy.
Po II wojnie świat, odbywają się okresowo w Genewie Konferencje NZ w sprawie c. (UN Tin Conferences) 1—1950, II—1953, Ul—1956, IV—
1961, V—1965, VI—1970, od 1965 pod patronatem UNCTAD. Jej stałym organem .jest Międzynar. Grupa Badawcza Cyny, Intemational Tin 
Research Group, która opracowała dwie międzynar. konwencje c. Pierwsza weszła w życie na pięć lat l VII 1956, druga— l VII 1961, trzecia — l 
VII 1966, czwarta — l VII 1970. Organem konwencji jest Międzynar. Rada Cyny, Intemational Tin Councii, z siedzibą w Londynie. W skład 
Rady wchodzą reprezentanci państw produkujących c.: Boliwii, Indonezji, Zairu, Malezji, Nigerii i Rwandy, oraz państw konsumujących:
Australii, Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Indii, Izraela, Japonii, Jugosławii, Kanady, Korei Pd., Liberii, Luksemburga, Meksyku, NRF, 
Panamy, Turcji, W. Brytanii, USA i Włoch. Publ.: Bulletin o f ITC, Notes on Tin oraz ITC Statistical Yearbook.
Rada współpracuje z Międzynar. Radą Badawczą Cyny, Intemational Tin Research Councii, zał. 1932, z siedzibą w Greenforch (W. Brytania), 
której członkami są: Boliwia, Francja, Indonezja, Zair. Malezja i Nigeria. Publ. kwartalnik w jeż. ang., franc., biszp. i niem. pt. Tin and its Uses. 
Produkcja świat, c. kształtowała się w tyś. t:

625 Cypr
150
1950—177, 1955—185, 1960—148, 1965—151, 1968—187.
UN Tin Conferences 1950 and 1953. Summary of Proceedings, 1954; O. BEDREGAL Monopolios contra paises pobres. La crisis mundial del Estano, Mexico 1967, s, 269; Rocznik Statystyki 
Międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 125.
CYNK -» Ołów i cynk.
•    625
CYPR (ang. Cyprus, franc. Chypre, hiszp. Chipie,
roś. Kipr), Republika Cypru, gr. Kipriaki Dimo-
kratia, tur. Kibris CUmhuriyeti, państwo na wys
pie C., we wsch. części M. Śródziemnego, w pobliżu (ok. 100 km) Turcji. Czł. ONZ. Pow. 9,3 tyś. km2, 633 tyś. mieszk. (1970; wg spisów:' 
1946—450 tyś., 1956—528,9 tyś., 1960—573,6 tyś.), w tym Greków 78,8°/i) i-Turków 17,5°/o. Stolica—Nikozja (115 tyś. mieszk.—1970). 
Języki oficjalne—gr. i turecki. Waluta funt C. = 1000 milów. święto nar. l X, dzień ogłoszenia niepodległości 1960.
Stosunki międzynar.: 1193 posiadłość króla Francji, od 1489 podległa Wenecji; 1571-1878 część imperium osmańskiego, następnie układem W. 
Brytanii z sułtanem, podp. 4 VI 1878 w Stambule, przejęta pod administrację bryt.; 5 XI 1914 anektowana przez W. Brytanię, której kolonią 
królewską stała się formalnie l V 1925., Ruch niepodległościowy rozpoczęty wówczas przez ludność gr. wzrósł 1946-49; w kwietniu 1955 
przemienił się w walkę między ludnością gr. i turecką. Arcybiskupi Makarios III, głowa Kościoła ortodoksyjnego na C., który popierał dążenie do 
połączenia C. z Grecją, został deportowany do Anglii 1956-57. W wyniku rokowań grecko-tur. w Zurychu na przełomie 1958/59, został podp. 19 
Ul 959 w Londynie układ między rządami Grecji, Turcji i W. Brytanii oraz przedstawicielami cypryjskiej ludności gr. i tur. o przyznaniu C. 
niepodległości;
w wyniku tego układu 16 VIII 1960 proklamowana została Rep. C., z zachowaniem przez W. Brytanię suwerennych praw nad jej bazami wojsk, 
na wyspie.
C. 201X1960 został czł. ONZ oraz wszystkich wyspecjal. org. ONZ, z wyjątkiem IMCO. Prezydent Rep., arcybiskup Makarios III złożył wizytę 
w ONZ i przemawiał przed Zgr. Og. 7 VI 1962. R. Bezp. 27X1963 rozpatrywała skargę rząd'1 C. na tur. próby zmiany warunków układów 
zurychsko-londyńskich. 23 XII 1963 doszło do zbrojnego konfliktu między ludnością gr. i tur., co spowodowało interwencję wojsk bryt., gr. i tur., 
a następnie powołanie przez R. Bezp, 4 III 1964 Sił Zbrojnych ONZ dla C., UNFICYP, które przybyły na C. 27 III 1964 w sile 7 tyś. żołnierzy
Austrii, Danii, Finlandii, Nowej Zelandii, Kanady, Szwecji i W. Brytanii. 41 VI 964 rząd C. wypowiedział układy zurychskie z Grecją i Turcją. 
Pod naciskiem ONZ doszło do zawieszenia broni jesienią 1964; nowe konflikty wybuchły 1966-67, kiedy na C. przybyły wojska Turcji i Grecji. 
Mediacja ONZ doprowadziła w lutym 1968 do pewnej normalizacji, utrudnionej zainteresowaniami strategicznymi wyspą niektórych państw 
NATO, dążących do trwałego podziału wyspy z bazami NATO w każdej części. Poza kontyngentem UNFICYP na wyspie stacjonowały od 1967 
jednostki zbrojne podległe bądź rządowi Grecji, bądź Turcji, bądź W. Brytanii (w 2 bazach); poza tym oddziały policji Greków cypryjskich oraz 
policji Turków cypryjskich, a także grecka gwardia rządu C. Ze względu na stałe napięcie R. Bezp. ONZ co pół roku przedłużała obecność 
UNFICYP. 19 VII 1974 grecka gwardia w spisku z wojskową juntą Grecji podjęły próbę zamachu stanu, wywołując groźny kryzys w rejonie M. 
Śródziemnego (Turcja zareagowała desantami lotniczymi w enklawach tur. na C. i zbombardowaniem lotniska w Nikozji). R. Bezp. ONZ 22 VII 
1974 potępiła krwawy zamach i wprowadziła nowe oddziały UNPICYP. Powstały w Grecji nowy cywilny rząd podjął w Genewie rokowania z 
Turcją i W. Brytanią w sprawie zlikwidowania konfliktu na bazie zaleceń Rez. z 22 VII 1974 R. Bezp. ONZ.
Stosunki dyplomat. (l l 1974); Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, 
Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Kuba, Liban, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rumunia, Somalia, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Turcja, Uganda, USA, 
Watykan, W. Brytania, Węgry, Wiochy, Wybrzeże KoSci Słoniowej, Zair, ZSRR.
Polska posiada w Nikozji przedstawicielstwo handl.-konsularne. Ambasador PRL w Libanie jest akredytowany przy rządzie C.
Z PRL umowa o współpracy w dziedzinach nauki, oświaty i kultury, podp. l II 1973 w Nikozji (DZ..U. 1974, póz. 136 i 137).
D. ALSTOS Cyprus in History, London 1955; D. ALSTOS Cyprus Gtierilla. London 1955; C. SFYBIDAKIS A Survey of tht History of Cyprus, Nicosia 1962; A. EMILIANIDES The Zurich and London 
Agreements and the Cyprus Republic, Athens 1962; The Directory of Ihe Repubtic of Cyprus, London 1962; CH. FOLEY Legacy o f Strife. Cyprus from Rebellion to Civit War, London 1964; J. 
STEGENGER The UN Forces in Cyprus, Columbus 1966; Cyprus, the Problem In Perspeclhe, Nicosia 1968; S. KYRIAKIDES Cyprus. Constitutionalism and Crtsis Governement, Philadcpllia 1968; 
Cyprus 1946-1968;
Edit.: H. Kosut. New York 1970; R. BANKOWICZ Cypr, Warszawa 1972; P. THOMA Ewolucja problemu cypryjskiego. w. Sprawy Międzynarodowe 7-8, 1972; P. N. VANEZIS MAKARIOS Fatth and 
Power, New York 1972; The Statesman's Yearbobk. London 1972; F. CROOZET Le conflit de Chypre 1946-49, Vol. H, Paris 1974.
CYPRYJSKI KOŚCIÓŁ ->• Ortodoksyjne i prawosławne kościoły. •   626
CYTOLOGIA (ang. Cytology, franc. Cytologie, hiszp. Citologia, roś. Cytołogija), nauka o budowie i czynności komórek, przedmiot współpracy 
międzynar. Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Tow. Biologii Komórek, International Society for Celi Biology, ISBC, zał. 1923 p.n. Międzynar. Tow. Cytologii Eksperymentalnej, International Society for. Experimen-tal Cytology, 
pod obecną nazwą od 1947; z siedzibą w Litge (Belgia); łączy uczonych biologów z całego świata. Pubi :
Annual Review o f Cytolosy oraz Experimental Celi Rese-arch.
Międzynar. Akad. Cytologii, International Academy of Cytology, zał. 1957, z siedzibą w Nowym Jorku; łączy uczonych Ameryki, Azji i Europy. Publ.: Acta Cytologica.

151
Czarne Morze 633
Misdzynar. Organizacja d/s Badania Komórek, Intcrnational
Celi Researcb Organization. ICRO, żal. 1962, z inicjatywy
UNESCO, z siedzibą w Londynie.
Międzynar. Komitet d/s Histochemii i Cytochcmii, Interna-
tional Committee for Histochemistry and Cytochemistry,
zał. 1960, z siedzibą w Paryżu.
Zob. też Rak.
Yearbook of International Orgaimations. 1973.
•    627
CYTRUSOWE OWOCE (ang. Citrus Fruits, franc. Agrumes, hiszp. Agrios, roś. Cytrusowyje płody), termin międzynar.—pomarańcze, manda-
rynki, cytryny, grejpfruty i in., przedmiot kooperacji międzynar. Przy PAO istnieje Grupa badania problemów o.c. (FAO Group on Citrus Fruit). 
Pod patronatem FAO działa też Międzynar. Organizacja Wirusologów Owoców Cytrusowych, International Organization of Citrus Virologists, 
zat. 1957, z siedzibą w Campinas (Brazylia), łącząca ponad 200 uczonych z 41 krajów. Organizuje co 3 lata Kongresy. Publ.: Citrus Virus 
Diseases.
W. MAGDOŃ Owoce południowe. Warszawa 1961; FAO. Com-pendium of citrus statistics. Roma 1967, s. 169; Rocwik Statystyki 
Międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 226; Year-book of International Organizations, 1973.
CYWILIZACJE -r Instytut Międzynarodowy Różnorodnych C.
•    628
CYWILNA LUDNOŚĆ (ang. Civil population, franc. Population civile, hiszp. Población civil, roś. Grażdanskoje nasielenije), termin między-
nar.—osoby nie pełniące służby wojsk, w czasie wojny, przedmiot konwencji międzynar., o -»• ochronie ludności cywilnej.
•    629
CZAD (ang. Chad, franc. Tchad, hiszp. Chad, roś. Czad), Republika Czadu, Republique du Tchad,
państwo w środk. Afryce. Czł. ONZ. Pow. 1284,0
tyś. km', 3706 tyś. mieszk. (1970; 1965—ok. 3,3 min), w tym Arabowie ok. 25'°/o, Bagimi ok. 25°/o, Tabu ok. IWo i in. grupy etniczne. Stolica—
Fort Lamy (160 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Libią, Sudanem, Rep. Środkowoafrykańską, Kamerunem, Nigerią i Nigrem; granice wytyczone 
w XIX w. układami kolonialnymi Francji. Język oficjalny—francuski. Waluta -> franc CFA. Święto nar. III, dzień zapowiedzi proklamowania 
niepodległości 1960.
Stosunki międzynar.: kolonia franc. od XIX w., włączona do Frane. Afryki Równikowej, wraz z którą 1946-58 Cz. należał do Unii Prane.; 28X1 
1958 na podstawie referendum Cz. wszedł do Wspólnoty Franc. i w jej ramach uzyskał niepodległość 11 VIII 1960, pozostając w ścisłej
współpracy gosp., finansowej i militarnej z Francją.
Członek ONZ od 201X1960 i wszystkich wyspę-cjal. org. ONZ, z wyjątkiem IAEA, IPC i IMCO. Członek Unii Afryki Równikowej oraz 
OCAM. W 1969-72 na prośbę rządu Cz. Francja udzieliła mu pomocy militarnej w zwalczaniu partyzantów Frontu Wyzwolenia Nar. Czadu, 
FROLINAT, mającego swą siedzibę w Libii. 11X1972 wojska franc. wycofały się z Cz. całkowicie, poza franc. doradcami techn. armii Cz. 
Stosunki dyplomat. (l 11973): Arabia Saudyjska, Belgia, ChRL, (28 M 1972). Dania, Francja, Ghana, Gwinea, Holandia, Izrael (zerwane 28 XI 
1972), Jaoonia, Jugosławia, KRL-D, Korea Pd., Liban, Libia, Mali, Maroko, Nigeria, NRD, NRP, Pakistan, Rep. Środkowoafrykańska, Sudan, 
Szwajcaria, Tunezja, Turcja, USA, W. Brytania, Włochy, Zair, ZSRR.
Polska utrzymuje z Cz. niewielkie stosunki handlowe. J. DE CORNEC Bistoire politique du Tchad de 1909 a 1962, Paris 1963, s. 374; The 
Statesman's Year-Book 1972/1973, London 1972, s. 951-952; Świat w Przekroju 1972. Warszawa 1972, s. 69-70; The Europa Yearbook, 1972; A 
Worid Sur-vey, London 1972, s. 324-330.
•    630
ĆZAL, Ceskoslovenske Zavody Automobilove a Lcteckć, założone po II wojnie świat, w miejsce Vojenskego Tovarnego Letadla, zał. 1918, 
produkującego samoloty wojsk, typu Letov oraz fabryki cyw. samolotów i silników lotn. Cesko-Mo-ravska-Kolben-Danek, zał. 1931, 
upaństwowionych 1948.
631
CZARNA FASOLA (ang. Black Bean, franc. Haricot noir, hiszp. Frejoles, roś. Czornaja faso), meks. Frijolos), jeden z podstawowych surowców 
żywnościowych w Ameryce Lać., gdzie ma takie znaczenie, jak ryż w Azji Pd.; przedmiot statystyki międzynar., analizowanej przez Komisję 
Gosp. ONZ d/s Ameryki Łacińskiej. Według danych Komisji największym producentem i konsumentem cz.f. jest Brazylia, produkująca 
wyłącznie na własny użytek ponad 2.5 min t w 1971, tj. ponad 25 kg na l mieszk., zakładająca do 1985 zwiększenie produkcji o ok. 1,2 min t. Na 
drugim miejscu znajduje się Meksyk, produkujący ponad l min t i konsumujący prawie l min t, zakładający zwiększenie produkcji o 0,6 min t do 
1985. Siluación actual y perspectivas det comercio de los frejoles en los patses de la ALALC, w. Nolas sobre la economta y el desarrollo de 
Amtrica Ładna de ta 'CEPAL, No. 106, l VI 1972.
„CZARNA KSIĘGA" -^ „Biała Księga".
•   632
„CZARNA LISTA" (ang. „Black List", franc. „Listę noire", hiszp. „Lista negra", roś. „Czornyj spisok"), termin międzynar.—na sporządzanie 
przez stronę stosującą -»- bojkot w stosunku do innego państwa lub grupy państw, listy osób czy przedsiębiorstw wyłamujących się z tego 
bojkotu, w celu zastosowania do nich środków dyskryminacyjnych; np. USA wprowadzając 1961 bojkot Kuby zainicjowała sporządzenie „cz.l." 
statków handl. i ich kapitanów, zawijających do portów kubańskich, wydając równocześnie zakaz przyjmo-' wania w portach UST tychże statków 
i wpuszczania na ląd kapitanów tych statków.
•    633
CZARNE MORZE (ang. Black Sea, franc. Mer Noire, hiszp. Mar Negro, roś. Czomoje morie), śródlądowe morze między Europą a Azją; pow.

634 Czarnogóra
152
413,5 tyś. km2. Przedmiot sporów międzynar., gł. ros.-tur., a po I wojnie świat, radziecko-tur. w związku z problemem łączności między M.Cz. a 
M. Śródziemnym, przez ~> Dardanele.
K. ZEMANEK Schwarzes Meer, w: Strupp-Schlochauer Worter-bwh des Yoikerrechts, Berlin 1962, Bd. III, s. 222-224.
•    634
CZARNOGÓRA, Ćma Góra (ang. Montenegro, franc. Montenegro, hiszp. Montenegro, roś. Czer-nogorija), kraj bałkański, od końca XV w. pod 
władzą turecką; w XVII w. autonomia; od XVIII w. niepodległa; księstwo konstytucyjne od 1905, okupowane 1916-18 przez wojska Austro-
Węgier. l XII 1918 Cz. weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), które 1929 przyjęło nazwę Jugosławii. IV 1941 
okupowana przez wojska wł. i w ramach likwidacji Jugosławii przez Niemcy i Włochy, ogłoszona tzw. niezależnym państwem pod wł. nazwą 
Montenegro. Do zorganizowania tego państwa jednak nigdy nie doszło wobec powstania ludności (l 3 VII 1941) i wieloletnich walk partyzantów. 
Wyzwolona pod koniec 1944. 29X11945 Cz. weszła w skład Jugosławii, jako jedna z 6 republik związkowych..
J. JOVANOVIĆ Styaranje crnogorske driave i raivoj crnogorske nacionalnosti, Cetinje 1947.
•    635
„CZARNY PIĄTEK" (ang. „Black Friday", franc. „Vendredi noir", hiszp. „Viernes negro", TOS. „Czornaja piatnica"), termin międzynar. na 
określenie krachu giełdy nowojorskiej 25X1929, który był wynikiem gigantycznych spekulacji na giełdach USA akcjami wielkich prywatnych 
przedsiębiorstw. W pierwszych dniach powszechnej paniki, która objęła także inne giełdy świat., spadek akcji przedsiębiorstw amer. spowodował 
straty w wysokości 50 mld dół., tj. sumy wyższej, niż wydatki USA na I wojnę światową. W ciągu „cz.p." 1929 i „czarnego tygodnia" („Black 
Week") w maju 1930, potęga finansowa USA zmalała gwałtownie, powodując •->• kryzys światowy, a w samych Stanach Zjedn. masowe 
bezrobocie (4 min bezrobotnych w dwa miesiące po „cz.p.") i łańcuch bankructw banków, towarzystw ubezpieczeniowych, przedsiębiorstw, farm.
J. K. GALBRAIGHT The Great Crash 1929. London 1955;
O. REES La grandę Crise de 1929, Paris 1972.
•    636
„CZARNY RYNEK" (ang.- „Black Market", franc. „Marche noir", hiszp. „Mereado negro", roś. „Czornyj rynok"), termin międzynar.—nie-
legalna spekulacyjna sprzedaż towarów, kruszców szlachetnych, dewiz itp. po cenach z reguły wyższych od cen oficjalnych. Jedyną instytucją, 
która obserwuje, analizuje i publikuje co roku dane o cenach na „cz.r." osiemdziesięciu kilku krajów świata jest Pick Publishing Corporation w 
Nowym Jorku, prowadzona od 1945 przez F. Pieką. W 1945-67 wydawała miesięcznik Picks Worlii Currency Report: W 1951, 1953, 1954 i 1955 
wydawała specjalny rocznik Black Market Year-book. Dane o „cz.r." zawierają też wychodzące od 1955 co roku roczniki Pick's Currency Year-
book. Przeprowadzane przez Pieką analizy „czar-norynkowych" transakcji stwierdzają: że od 1951 dół. amer. jest w różnym procencie 
przepłacany na „cz.r.", od O, r/o do 2900°/o, przyjmując za podstawę stosunek kursu oficjalnego do kursu „czar-
norynkowego"; że zatem naturalnym jest boom —>-złota i —> srebra, jaki wystąpił w -^-walutowym kryzysie 1971-74.
F. PICK 1968 Pick's Currency Yearbook, New York 1968, s. 32-33.
•   637
„CZARNY WRZESIEŃ" (ang. „Black Septem-ber", franc. „Septembre Noir", hiszp. Septiembre Negro", roś. „Czornyj sientiabr'"), nazwa 
przyjęta przez wyzwoleńcze ugrupowanie Palestyny, powstałe po wrześniu 1970, kiedy poważna liczba partyzantów palestyńskich zginęła w 
Ammanie, w konflikcie z armią Jordanii. Ugrupowanie postanowiło pomścić „czarny wrzesień" 1970, stosując środki terroru zarówno w stosunku 
do rządu Jordanii, jak i kontynuując walkę z Izraelem. Pierwszą akcją organizacji „Cz.W." było zabicie w Kairze premiera Jordanii, Wasfi et-
Tella, 2 X 1971, oraz wkrótce potem ranienie ambasadora Jordanii w Londynie. Najgłośniejszą akcją „Cz. W." było wzięcie zakładników izrael. w 
wiosce olimpijskiej w Monachium, 51X1972, w czasie trwania Olimpiady, zakończone masakrą Izraelitów i większości Palestyńczyków, 
spowodowaną przez policję bawarską. Trzej Palestyńczycy, którzy wyszli z życiem, zostali 29X1972 zwolnieni z aresztu i przetransportowani do 
Libii w wyniku opanowania samolotu Lufthansy przez inną grupę członków „Cz.W.". W marcu 1973 grupa „Cz.W." zabiła trzech zach. 
dyplomatów w ambasadzie Arabii Saudyjskiej w Chartumie (Sudan). Palestyńskie organizacje narodowowyzwoleńcze odcięły się publicznie od 
działalności terrorystycznej „Cz.W..".
M. CYGAŃSKI Organizacja „Czarny Wrzesień" — arabski odpowiednik izraelskich terrorystycznych związków: Irgun Zwai Leumi i Lohame] Herut Izrael (grupy Sterna), w: Biuletyn Naukowy, 
Opole 1972, s. 73-84; War es zu vermetden? Das Massaker vom Miinchen, w: Der Spiegel 1972, nr 38; Le Monde 3 IU 1973.
•   638
CZARTEROWE LOTY (ang. Charter flights, franc. Vols charter, hiszp. Vuelos fletados, roś. Czartiernyje poloty), termin międzynar.—loty 
przeprowadzone przez kompanię lot. poza lotami regularnymi, w celu przewiezienia zorganizowanej przez jakąkolwiek instytucję grupy osób, 
wynajmującej samolot, z reguły po niższej cenie niż obowiązujące taryfy LATA dla regularnych lotów.
•   639
CZARTEROWE UMOWY STANDARDOWE (ang. Uniform Charter, franc. Contrats de charte standardises, hiszp. Contratos de fletamento 
es-tandarizados, roś. Czartiernyje standartnyje dogo-wory), termin międzynar.—jednolite umowy o przewozie mor. określonych towarów; 
formularze umów opracowane są przez właściwe organizacje międzynar. Jedne z pierwszych formularzy w sprawie transportu mor. węgla zostały 
opracowane na Międzynar. Konferencji Bałtyckiej w 1921, Bal-tic International Maritime Coal Charter Confe-rence (skrót Balteon). W 1972 
Konferencja Genueńska (skrót Gencon), International Maritime Uniform Charter Conference, opracowała wzorce umów m.in. dla przewozu 
cukru, soli, rud, zbóż, złomu, nawozów sztucznych. W 1926 została podp. umowa o przewozie drzewa przez Bałtyk. Baltic Wood Charter (skrót 
Bałtwood).
J. T, HOŁOWIŃSKI Czartery w polskim handlu morskim. Warszawa 1952; K. RORDAM Treatises on the Balteon Charter-

153
Czas pracy 644
parlies, Copenhagen-London 1954; J. BES Charlerins Prac-tice. Anałyses of Charter Parties, Amsterdam 1960.
CZAS, BIURO MIĘDZYNARODOWE ->- Sekunda.
•   640
CZAS, MIĘDZYNARODOWA JEDNOSTKA
(ang. International Time Unit, franc. Unito inter-nationale du temps, hiszp. Unidad internacional del tiempo, roś. Mieżdunarodnaja jedinica wrie-
mieni), przedmiot współpracy międzynar., zainicjowany przez Międzynar. Biuro Czasu, Bureau International de 1'Heure (BIH), International 
Time Bureau, podległe od 1919 Międzynar. Unii Astronomicznej (IAU) i Międzynar. Unii Geodezji i Geofizyki (IUGG); od 1956 integrowane 
przez Federację Astronomicznych i Geofizycznych Usług, Federation of Astronomical and Geophy-sical Seryices (PAGS), podległej -> 
Międzynarodowej Radzie Naukowych Unii (ICSU). Prace nad ustaleniem międzynar. skali czasu wprowadziły obok —>• sekundy „efemeryd" 
sekundę „atomową", obie zdefiniowane przez powstały 1956 Komitet Doradczy dla Definicji Sekundy przy Międzynar. Komitecie Miar, 
kierującym Międzynar. Biurem Miar i Wag. Równocześnie 1967, z przejściem na skalę czasu wewnątrzatomową, powstały dwie dalsze skale 
czasu: UTC (Universal Time Coordinated, Powszechny Czas Koordynowany) oraz SAT (Stepped Atomie Time, Skokowy Czas Atomowy), 
używane przez radiostacje świat., zgodnie z doświadczeniami prowadzonymi przez Międzynar. Komitet Doradczy Radiokomunikacyjny. 
International Radio Consultativ Commit-tee, jeden z organów TTU, mający swą siedzibę w Genewie. XII Sesja Zgromadzenia Ogólnego CCIR, 
obradująca 211-11 III 970 w Delhi wysunęła szereg postulatów, mających na celu unifikację istniejących skal czasu.
CCIR Documents, 1968 i 1970; Yearbook of Internalional Orsanizations, 1973.
•    641
CZAS, MIĘDZYNARODOWA RACHUBA (ang. International Measurement of Time, franc. Me-sure internationale du temps, hiszp. Medida 
internacional del tiempo, roś. Mieżdunarodnoje wriemiaisczislenije), przedmiot współpracy międzynar., w związku z istnieniem różnych syste-
mów kalendarzowych obliczania czasu, wprowadzonych przez wspólnoty rei. (mojżeszowe, chrzęść., mahometańskie i in.) i dążeniem do 
stworzenia jednolitego ->- kalendarza światowego.
T. GROTEFEND Taschenbuch der Zeitrechung, 1891; A. CAP-PELU Cronologia, cronografia e calendario perpetuo, Milano 1930; E. ACHELIS The Calender for Eyerybody. New York 1943; B. 
WŁODARSKI Chronologia polska. Warszawa 1957;
J. B. PRIESTLEY Mań and Time. London 1964.
•   642
CZAS MIĘDZYNARODOWY (ang. International Time, franc. Temps international, hiszp. Tiempo internacional, roś. Mieżdunarodnoje wrie-
mia), termin międzynar.—nazwa stosowana w międzynar. transporcie lądowym, mor. i powietrznym do czasu lokalnego podawanego w formie 
plus lub minus w stosunku do -*• GMT.
•   643
CZASOPISMA ONZ (ang. UN Periodicals, franc. Publications periodiques de 1'ONU, hiszp. Publi-caciones periódicas de la ONU, roś. 
Pieriodika OON), pierwszym informacyjnym pismem ONZ
był Biuletyn NZ, wydawany od sierpnia 1946 w języku ang., pt. UN Bulletin w Nowym Jorku, w języku franc., pt. Bulletin de 1'ONU •w Paryżu; 
oraz od listopada 1946 w języku hiszp. Bulletin de la ONU w Meksyku. Wszystkie trzy edycje ukazały się po Taż ostatni 15 II 195 3. Od l III 
1953 zaczęły się ukazywać w nowej szacie graficznej pt. UN Review, Revue de fONU i Revista de las NU do maja 1964. Od czerwca 1964 
ukazuje się znów w innej szacie i formacie, pt. UN Monthly Chronicie, ONU Chronique Mensuel, ONU Crordca Mensual. Poza tym org. 
wyspecjal. NZ wydają swe czasopisma fachowe. Od 1947 ukazuje się Rocznik ONZ ->- Yearbook of the United Nations. Publications des 
Nations Unieś, New York 1972.
•    644
CZAS PRACY (ang. Work Time, franc. Temps de travail, hiszp. Horas de trabajo, roś. Rabocze-je wriemia), przedmiot konwencji międzynar., 
wywalczonych przez międzynar. Kongresy robota., które 1866, 1867, 1868, 1869, 1872 i 1889 prowadziły walkę o 8-godzinny cz.p., gdy w tym 
czasie w Europie i USA w przemyśle praktykowany był 12-13-godzinny cz. p., a w rolnictwie w sezonie — 18-godzinny. Pierwszą ustawą o 8-
godzin-nym cz.p. dla kobiet i dzieci wprowadziła 1873 Nowa Zelandia, a od 1901 także dla mężczyzn. W Niemczech ustawa z 1891 określiła 
początek pracy na godz. 5 min 30, a koniec najpóźniej na godz. 20 min. 30. Tylko w kopalniach w 1899 wprowadzono 8-godzinny cz.p. 
Ustawowe przejście na 8-godzinny cz.p. nastąpiło w Europie dopiero po I wojnie świat.: w Polsce 23X11918, w Austrii, Czechosłowacji, 
Luksemburgu, Niemczech w listopadzie-grudniu 1918, w Danii, Hiszpanii, Francji, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, Holandii l Belgii w 1919. 
Hiszpania 10X1919 wprowadziła dla górników 7-godzinny cz.p. W USA cz.p. urzędników państw, został ustalony 1840 na 10-godzinny, a od 
1868—na 8-godzinny. Natomiast w przemyśle dopiero w końcu XIX w. związki zawodowe wywalczyły 8-godzinny cz.p. i to nie we wszystkich 
dziedzinach i nie we wszystkich stanach, a w kolejnictwie dopiero 1916. W okresie kryzysu świat, w USA i w Europie rozpoczęło się lansowanie 
40-godzinnego tygodnia pracy, co w USA stało się powszechne wkrótce po II wojnie świat., a w eur. krajach wysoko rozwiniętych ok. 1955. Do I 
wojny świat. tylko jedna konwencja międzynar., tj. berneńska, 1906, dotyczyła cz.p., a ściślej—zakazu pracy nocnej kobiet w ciągu 11 godz. bez 
przerwy, zmieniona 1919, nakazywała odpoczynek co najmniej od godz. 22 do 5 rano. Przyjęto również konwencję o zakresie pracy nocnej 
młodocianych, do której m.in. przystąpiła Polska 1923, została ona zmodyfikowana 11 VII 1948 (Polska przystąpiła 1968). Przełom nastąpił po 
powstaniu TŁO, która działała zgodnie z jedną z zasad LN, ujętą w art. 427 Traktatu Wersalskiego: „przyjęcie 8-godzinnego dnia lub 48-
godzinnego tygodnia pracy należy do metod i zasad szczególnie pilnych i ważnych". I Międzynarodowa Konferencja Pracy ILO w Waszyngtonie, 
1919, uchwaliła konwencję o 48-godzinnym tygodniu pracy w przemyśle, pozostawiając poszczególnym państwom określenie tego, co uważają 
za „przemysł", oraz 25''/o

644 Czas pracy
154
Tablica obliczeniowa czasu międzynarodowego stosowana w międzynarodowym lotnictwie cywilnym 1973/74
Kraj

GMT
±

Kraj

GMT
±

Kraj

GMT
±

Kraj

GMT
±

Afganistan

+04.30

Haiti

-05.00

Malcdiwy

+05.00'

Ketchigan to



Afryka Pd. Rep.

+02.00

Hiszpania

+01.00

Malezja



Skagway

-08.00

Albania

+01.00

Holandia

+01.00

Wschód — Sa-



Skagway to



Algieria

GMT

India

+05.30

bah, Sarawak,

+08.00

141 deg



Arabia Saudyj



Indonezja



Zachód — Ma



Long W

-09.00

ska

+03.00

Zachodnia



laje

+07.30

141 deg



Argentyna

-03.00

strefa—jawa,



Malgaska Rep.

+03.00

Long W to



Australia



Sumatra, Bali,



Mali

GMT

162 deg



Nowa Połud



Bańka, Beli-



Malta*

-01.00

Long W

-10.00

niowa Walia

+10.00

tung, Lombok,



Maroko

GMT

162 deg



Terytorium



Madura

+07.00

Mauretania

GMT

Long W to



Północne

+09.00

Centralna stre



Mauritius

+04.00

Western Tip

-11.00

Queensland

+10.00

fa — Borneo,



Meksyk

-06.00

Wenezuela

-04.00

Australia Po



Celebes, Flo-



Mongolia

+08.00

Węgry

+01.00

łudniowa

+09.30

res, Sumbawa,

+08.00

Namibia

+02.00

W. Brytania

GMT

Tasmania

+10.00

Sumba, Timor



Nauro

+11.30

Wietnam, Demo



Wictoria

+10.00

Wschodnia



Nepal

+05.40

kratyczna Rep.

+07.00

Australia Za



strefa — Mo-



Niger

+01.00

Wietnam Pd.



chodnia

+08.00

luki, Tanim-



Nigeria

+01.00

(Sajg. Adm.)

+08.00

Austria

+01.00

bar, Kai, Aru,



Nikaragua

-06.00

Wietnam Pd.



Bahama

-05.00

Irian Zachodni

+09.00

Norwegia

+01.00

(T.Rz.Rew.)

+08.00

Bahrajn

+03.00

Irak

+03.00

Nowa Zelandia

+12.00

Włochy*

+01.00

Bangla Desz

+06.00

Iran

+03.30

NRD

+01.00

Wybrzeże Kości



Barbados

-04.00

Irlandia*

GMT

NRF

+01.00

Słoniowej

GMT

Belgia

+01.00

Islandia

GMT

Oman

+04.00

Zair



Belize

-06.00

Izrael

+02.00

Pakistan

+05.00

Kinsza-ia,



Birma

+06.30

Jamajka

-05.00

Panama

-05.00

Mbandaka,

+01.00

Boliwia

-04.00

Japonia

+09.00

Paragwaj

-04.00

Kiwu, Katan



Botswana

+02.00

Jemen

+03.00

Peru

-05.00

ga, Kasai

+02.00

Brazylia



Jemen Pd.

+03.00

Polska

+01.00

Zambia

+02.00

Wachód



Jordania

+02.00

Portugalia

+01.00

ZSRR



i miasto Bra-



Jugosławia

+01.00

Republika Środ



Strefa l (Tal-



silia

-03.00

Kambodża

+07.00

kowoafrykańska

+01.00

linn, Ryga,



Zachód

-04.00

Kamerun

+01.00

Rumunia

+02.00

Wilno)

+03.00

Terytorium



Kanada



Rwanda

+02.00

Strefa 2(Kijów,



Acrc

-05.00

Nowa Fund-



Salwador

-06.00

Leningrad,



Bułgaria

+02.00

landia

-03.30

Samoa Zach.

-11.00

Moskwa)

+03.00

Burundi

+02.00

Atlantic



Senegal

GMT

Strefa 3 (Ar-



Cejlon

+05.30

Time — AT

-04.00

Sierra Leone

GMT

changielsk,



Chile

-04.00

Eastern



Singapur

+07.30

Wolgograd,



ChRL

+08.00

Time — ET

-05.00

Somalia

+03.00

Tbilisi)

+04.00

Cypr

+02.00

Central



Suazi

+02.00

Strefa 4 (Asz-



Czad

+01.00

Time — CT

-06.00

Sudan*

+02.00

chabad,



Czechosłowacja

+01.00

Mountain



Syjam

+07.00

Swierdłowsk)

+05.00

Dahomcj

+01.00

Time — MT

-07.00

Syria*

+02.00

Strefa 5 (Anna



Dania

+01.00

Pacific



Szwajcaria

+01.00

Ata, Omsk,



Dominikana

-05.00

Time — PT

-08.00

Szwecja

+01.00

Salechard)

+06.00

Egipt*

+02.00

Terytorium



Tajwan

+08.00

(Strefa 6



Ekwador

-05.00

Jukon,



Tanzania

+03.00

(Nowosybirsk,



Etiopia

+03.00

Whitchorse,



Togo

GMT

Krasnojarsk)

+07.00

Federacja Zjed.



Watson Lakę

-08.00

Trynidad i To



Strefa 7 (Ir-



noczonych Emi



Dawson, Mayo

-09.00

bago

-04.00

kuck)

+08.00

ratów Arabskich

+04.00

Katar

+03.00

Tunezja

+01.00

Strefa 8 (Ja-



Fidżi

+12.00

Kenia

+03.00

Turcja

+02.00

kuck)

+09.00

Filipiny

+08.00

Kolumbia

-05.00

Uganda

+03.00

Strefa 9 (Cha-



Finlandia

+02.00

Kongo

+01.00

Urugwaj

-03.00

barowsk,



Francja

+01.00

Korea

+09.00

USA



Wladywostok)

+10.00

Gabon

+01.00

Kostaryka

-06.00

Eastern



Strefa 10 (Ma-



Gambia

GMT

Kuba*

-05.00

Time — ET

-05.00

gadan, W.



Ghana

GMT

Kuwejt

+03,00

Central



Sachalin)

+11.00

Górna Wolta

GMT

Laos

+07.00

Time — CT

-06.00

Strefa 11



Grecja

+02.00

Lesoto

+02.00

Mountain



(Petropaw-



Gujana

-03.45

Liban*

+02.00

Time — MT

-07.00

towsk Kam-



Gwatemala

-06.00

Liberia

GMT

Pacific



czacki

+12.00

Gwinea

GMT

Libia

+02.00

Time— PT

-08.00

Strefa 12



Gwinea Równi



Luksemburg

+01.00

Hawaje

-10.00

(Anadyr)

+12.00

kowa

+01.00

Malawi

+02.00

Alaska








* Państwa oznaczone gwiazdkami, w okresie letnim wprowadzają odchylenia in plus o jedną godzinę. Źródło: ABC Worid Airways Gulde,. October 1973.
dodatku za godziny nadliczbowe. Ratyfikacja następowała opornie: Grecja—1920, Czechosłowacja i Rumunia—1921, Bułgaria—1922, Luksem-
burg—1928, Litwa—1931. Z zastrzeżeniem ratyfikowały tę konwencję Austria, Belgia, Francja i Hiszpania. 19 VI 925 przyjęta została konwen-
cja o pracy nocnej w piekamictwie, regulująca cz.p. nocnej na 7 godz.: od 22 do 5 rano; Polska
nie przystąpiła do konwencji. W 1930 uchwalona została konwencja o 48-godzinnym cz.p. pracowników handlu i biurowości; 28 V 1931—
konwencja o 7-godz. 45 min pracy w kopalniach, która została zmodyfikowana 2811935 na 8-godzinny cz.p. w szczególnych przypadkach, ale nie 
weszła w życie. 25 VI 1935 uchwalona została konwencja o 40-godzinnym tygodniu pracy dla niektó-

155
Czechosłowacja 646
rych działów przemysłu dotkniętych wysokim bezrobociem; także nie weszła w życie. W 1921 ILO uchwaliła konwencję łączącą się z problemem 
cz.p. o obowiązku ->• odpoczynku tygodniowego. Polska uczestniczy w konwencjach dot. cz.p. zarówno dorosłych, jak i •-»• małoletnich.
E. PRAGIEROWA Zarys ustawodawstwa o ośmiogodzinnym dniu pracy za granica i w Polsce. Warszawa 1922; Di. URP 1924, nr 7, póz. 52; E. PRAGIEROWA Czas pracy, w: Encyklopedia nauk 
politycznych. Warszawa 1937; I. ROSNER Zagadnienia ciosu pracy. Warszawa 1962; Dt.U. 1968, nr 37, póz. 259, 260.
•   645
CZECH I MORAW PROTEKTORAT (ang. Pro-tectorate of Bohemia and Morayia, franc. Pro-tectorat de Bohemę et Moravie, hiszp. Protecto-
rado de Bohemia y Moravia, roś. „Protiektorat Czechii i Morawii", niem. Protektorat Bohmens und Mahrens), nazwa zach. części terytorium 
Czechosłowacji, okupowanego przez III Rzeszę 16 III 1939-5 V 1945, dekretem Kanclerza Rzeszy A. Hitlera, wydanym w Pradze 16 III 1939. 
Poprzedniego dnia również na polecenie A. Hitlera powstało wasalskie -*• Słowackie Państwo, także okupowane przez siły zbrojne III Rzeszy. 
Pełniący funkcje „Protektora Rzeszy, Czech i Moraw" K. von Neurath (1939-43) oraz W. Frick (1943-45), zostali skazani przez Międzynar. 
Trybunał Wojskowy, 1946, za zbrodnie wojenne popełnione przez hitlerowców na podległym im obszarze.
Współczesna Europa Polityczna. Zbiór umów międzynarodowych 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warsza-wa-Kraków 1939 (na str. 341-345 tekst Dekretu z 16 m 1939);
E. VON ERDELY Germanys First Ewopean Protectorate. The fate of the Czechs and Sloyaks, London 1941, s. 252;
K. FRENAD, V. KRAL Lesson from Bistory. Documents con-cerning nazi policies for germanizations and extcrminatton in Checoslayaauia, Prague 1961, s. 168.
•   646
CZECHOSŁOWACJA   (ang.   Czechoslovakia, franc. Tchecoslovaquie, hiszp. Checoslovaquia, roś. Czechosłowakija), Czechosłowacka 
Republi
ka Socjalistyczna (CSRS), Ćeskoslovenska Socia-listicka Republika (ĆSSR), Państwo socjalist. w środk. Europie. CzŁ ONZ. Pow. 127,9 tyś. 
km2, 14500 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1955— 13469 tyś., 1960—13745 tyś., 1970—14366 rys., w tym Czeska Rep. Socjalist.—9820 tyś., 
Słowacka Rep. Socjalist.—4546 tyś.). Stolica—Praga (1103 tyś.—1970). Prognoza ludnościowa na rok 2000 z 1971 przewiduje, iż ludność CSRS 
wzrośnie do ok. 15 min, z czego 9730 tyś. w Czeskiej Rep. Socjalist., a ok. 5330 w Słowackiej Rep. Socjalistycznej. Graniczy z Polską, ZSRR, 
Węgrami, Austrią, NRF i NRD. Języki oficjalne — czes. i słowacki. Waluta -> korona Cz. =
=100 halerzy. Święto nar.: 9 V, rocznica wyzwolenia 1945, 28 X, rocznica ustanowienia rep. 1918 i nacjonalizacji przemysłu 1948.
Stosunki międzynar.: wspólne dzieje Czech i Słowacji 1526-1918 w Cesarstwie Austriackim i (od 1867) Monarchii Austro-Węgier. doprowadziły 
do wspólnej walki o niepodległość. W czasie I wojny świat, przedstawiciele obu narodów, opowiadający się po stronie aliantów przeciw 
państwom centralnym podp. w USA Układ Pittsburski w 1917; w wyniku tego Układu 28X1918 proklamowali wspólnie niezawisłość od Austrii i 
14X1 1918 utworzyli rząd Rep. Czechosłowackiej. W 1920-21 Cz. zawarła sojusz polit.-wojsk. z Jugosławią i Rumunią, tworząc z nimi tzw. Małą 
Ententę, oraz 1924 z Francją. Z ZSRR zawarła 16 V 1935 Pakt o Wzajemnej Pomocy. Członek założyciel LN 1919-38. Wystąpiła z Ligi, kiedy 
Paktem Monachijskim 301X1938 została zmuszona do cesji na rzecz III Rzeszy sudeckiej części swego kraju. Okupowana przez hitlerowskie 
Niemcy 15 III 1939-5 V 1945 (ziemie czes. tworzyły tzw. „Protektorat Czech i Moraw". Słowacja zaś „niepodległe państwo pod protektoratem 
Rzeszy"). W czasie II wojny świat. 12X1111943 przez swych reprezentantów w Londynie Cz. zawarła układ z ZSRR o przyjaźni, wzajemnej po-
mocy i współpracy po wojnie. Wyzwolona prawie w całości wiosną 1945 roku przez armię ZSRR.
Członek założyciel ONZ od 24X1945, i wszystkich wyspecjal. org. ONZ, z wyjątkiem IBRD, IDĄ, IMF i IFC. Prezydent A. Novotny złożył 
wizytę w ONZ i przemawiał przed Zgr. Og. NZ 26 IX 1960. Sekretarz Gen. ONZ U Thant złożył wizytę w Pradze we wrześniu 1962. Członek 
Układu Warszawskiego i RWPG. W wyniku tzw. Rewolucji Ludowej, 22 II 1948 Cz. wkroczyła na drogę budowy socjalizmu; stało się to 
przedmiotem debaty w R. Bezp. ONZ na wniosek Chile, poparty przez USA, pod pretekstem, że nowa sytuacja wewnętrzna w CSR „zagraża 
bezpieczeństwu międzynarodowemu". Rząd Cz. powołując się na art. 2, punkt 7 Karty NZ uznał wniosek ten za bezprawne mieszanie się w 
wewnętrzne sprawy Cz. i odmówił udziału w debacie. Cz. zawarta układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z ZSRR, Polską i in. 
krajami soeja-list., i stała się aktywnym czł. RWPG i Układu Warszawskiego. 20 VIII 1968 pięć państw Układu Warszawskiego (ZSRR, Bułgaria, 
NRD, Polska i Węgry) podjęły decyzję udzielenia pomocy wojskowej socjalist. Czechosłowacji oświadczając, że podjęły tę decyzję:
,,... wobec zagrożenia, które powstało dla ustroju socjalistycznego w Czechosłowacji ze strony sil kontrrewolucyjnych, będących w zmowie z wrogimi dla socjalizmu sitami zewnętrznymi... 
Decyzja ta jest całkowicie zgodna z prawem państwa do samoobrony indywidualnej t zbiorowej, przewidzianej w układach sojuszniczych, zawartych miedzy bratnimi państwami 
socjalistycznymi".
Stało się to przedmiotem sporu w ONZ. Rezolucja R. Bezp. z 23 VIII 1968 przeciwko obecności wojsk Układu Warszawskiego, uchwalona 10 
głosami nie weszła w życie wobec veta ZSRR. Od głosu wstrzymały się Algieria, India i Pakistan;
Węgry i ZSRR głosowały przeciw. 26 VII 1968 ww. państwa Układu Warszawskiego ,,podp. w Moskwie umowę ż rządem Cz. regulującą w ra-

647 Czek
156
mach Układu powstałe problemy. W 111969 CSR stała się Federacją Socjalist. Cześ. Rep. i.So-cjalist. Rep. Słowacji, pod wspólną nazwą CSRS. 
W maju 1970 CSRS podp. 20-letni Traktat Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej z ZSRR. W grudniu 1973 podp. został -^ Układ CSRS-
NRP.
Stosunki dyplomatyczne (l I 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Argentyna, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Bunindl, Cejlon, Chile (zerwane 1973), ChRL, 
Cypr, Dahomej, Dania, Ekwador, Egipt, Etiopia, Finlandia, Fr&icja, Ghana, Grecja, Gwinea, Gwinea Równikowa, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Japonia, Jemen Pd., Jordania, 
Jemen, Jugosławia, Kam-bodła, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, KRL-D, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Libia, Luksemburg, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia, 
Nepal, Nigeria, Norwegia, NRD, Pakistan, Peru, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Sicrra Leone, Somali. Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tunezja, 
Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. CTymcz. Rząd Rewolucyjny), Wiochy, Zair, Zambia, ZSRR. Z Portugalią 28 VI 1974. Konsularne z: 
Australią, Hiszpanią i Nową Zelandią.
Z Polską Układ przyjaźni i pomocy wzajemnej z 10 m 1947, zastąpiony po 20 latach Układem o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, podp. w Warszawie l ni 1967 (Dt.U. 1967, póz. 98, 
99); stosunki dyplomatyczne na szczeblu ambasad w Warszawie i Pradze; konsularne: konsulat Cz. w Szczecinie, konsulaty PRL w Bratysławie i Ostrawie. Umowy polsko-czechosł.: 
administracyjna — „o współpracy w dziedzinie polityki l administracji społecznej", podp. 5 IV 1948, (Dt.U. 1949, póz. 32, 33) oraz protokół dodatkowy, podp. 30 IX 1955 (Dz.U. 1957, póz. 293, 
294); archiwalne z 8 n 1927 (Dz.U. 1928, póz. 73-SO) oraz z 14 IV 1927 (Dt.U. 1928, póz. 796); finansowe—w sprawach prawnych i finansowych z 23 IV 1925 (Dt.U. 1925, póz. 622; 1926, póz. 
256, 25, 1938, póz. 579); o uregulowaniu niezałatwionych spraw majątkowych, podp. 29 m 1958, (Dz.U. 1959, póz. 118, 119);
o zapewnieniu współpracy gosp., podp. 4 VII 1947 (Dz.U. 1948, póz. 70; 1950, póz. 85, 86); kolejowe—o wzajemnej komunikacji kolejowej, podp. 311 1958 (Dz.U. 1958, póz. 257, 259; 
komunikacyjny, podp. 13 I 1956 (Dz.U. 1957, póz. 35); o uprzywilejowanym tranzycie z CSR do CSR przez Głuchołazy, podp. 12 XI 1948 (Dz. U. 1950, póz. 134, 136); o u-przywilejowanym 
tranzycie z Polski do Polski przez Bro-umow, podp. 2 Vn 1949 (Dz.U. 1951, póz. 349, 350), oraz o uprzywilejowanym tranzycie z CSR do CSR na odcinku Li-berec-Varnsdorf, odp. 2 VH 1949 
(Dt.U. 1951, póz. 351, 352); konwencja konsularna podp. 17 V 1960 (Dz.U. 1961, póz. 82, 83); o współpracy kult., podp. 221 1966 (Dz.U. 1966, póz. 190, 191); o komunikacji lot., podp. 241 
1946 (Dt.U. 1948, póz. 23, 24), uchylona protokołem, podp. 9 Xn 1969 (Dz.U. 1971, póz. 265, 266); majątkowa — w sprawie zwrotu mienia wywiezionego po rozpoczęciu wojny, podp.'12 II 
1946 (Dz.U. 1947, póz. 172; 1948, póz. 25, 26);
o obywatelstwie podwójnym, podp. 17 V 1965 (Dz.U. 1966, póz. 120, 121); o obrocie prawnym w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podp. 4 Xn 1961 (Dz.U. 1962, póz. 103, 104); o 
wzajemności w sprawach spadkowych, podp. 251 1934 (Dz.U. 1935, póz. 145; 1937, póz. 138, 139);
o wzajemnym wykonywaniu tytułów egzekucyjnych i wzajemności w sprawach upadłościowych, podp. 3 IV 1935 (Dz. U. 1935, póz. 144; 1937, póz. 140, 141); o ochronie roślin uprawnych 
przed szkodnikami i chorobami, podp. 22 I 1943 (Dz.U. 1950, póz. 332, 333); o rybołówstwie i ochronie ryb na wodach granicznych i na wodach ich zlewisk, podp. 18 n 1928 (Dz.U. 1931, póz. 
285, 513, 514); konwencja sanitarna, podp. 5 IX 1925 (Dz.U. 1926, póz. 500, 629, 630); konwencja turyst., podp. 30 V 1925 (Dz.U. 1925, póz. 626; 1926, póz. 333, 334); o ubezpieczeniu społ., 
podp. 5 IV 1948 (Dz. U. 1948, póz. 215; 1949, póz. 34, 35) oraz protokół dodatkowy, podp. 301X1955 (Dz.U. 1957, póz. 293, 294); welery-naryjno-sanitarna—przy wwozie, wywozie i tranzycie 
zwierząt, surowców i produktów pochodzenia zwierzęcego, podp. 14 XI 1960 (Dz.U. 1961, póz. 281, 282); żeglugi rzecznej — układ komunikacyjny, podp. 131 1956 (Dz.U. 1957, póz. 35, 36) 
oraz o regulacji rzeki Olzy, podp. 18 n 1928 (Dz.U. 1930, póz. 103, 104). Sprawa granicy między Polską a CSR, w okresie międzywojennym była przedmiotem sporów o rejony Spiszu i Orawy i 
śląska Cieszyńskiego 1919/1921 i 1938. Ostateczna delimitacja nastąpiła 1958. Układy graniczne z Polską: Konwencja o małym ruchu granicznym, podp. 4 Vn 1959 (Dz.U. 1960, póz. 153-155); 
umowa o ostatecznym wytyczeniu granicy państw., podp. w Warszawie 13 VI 1958 (Dz.U. 1959, póz. 159, 160). W związku ze stałym rozszerzaniem współpracy w ramach integracyjnych — 
m.in. CSRS uzyskała specjalne warunki korzystania z portu Szczecińskiego — podp. została 2 Xn 1967 w Pradze umowa między PRL a CSRS o stosunkach prawnych na pol.-czechosl. granicy 
państw, oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych (Dz.U. 1971, póz. 126, 129).
Z okazji wizyty Sekr. Gen. KC KPCz G. Husaka i premiera L. Sztrougala w Polsce 12-14 III 1974 została podp. wspólna partyjno-rządowa 
Deklaracja o umocnieniu przyjaźni i pogłębieniu współpracy między PRL a CSRS, stwierdzająca w zakończeniu, że „przyjaźń polsko-
czechosłowacka jest trwała i niepodważalna". CSRS poza Polską i ZSRR łączą układy o przyjaźni i wzajemnej pomocy z Bułgarią z kwietnia 
1948 i 1968; z NRD z czerwca 1950 i 1970; z ChRL z marca 1957;
z Rumunią z -lipca 1948 i 1968 oraz z Węgrami z kwietnia 1949 i 1969.
Statistickd rolenka CSSR (od 1958); La Tchecosloyakie en fait et en chiffres, Prague 1960; Dokumenty Ceskosloyenske zabronieni politiky 1945-1960. Praha 1961; Sowietsko-czecho-slowackije 
otnoszenija wo wriemia Wielikoj Otieczestwiennof wojny. Dokumienty i matierialy, 1941-1945 gg„ Moskwa 1960; G. HUSAK Syedectwo o Słoweńskim narodnom powstam. Bratislava 1964; V. 
KNAPP, Z. MŁYNAR La Tchecosloyakie, Paris 1965, s. 262; Sloyenske Ndrodne powstanie. Dokumenty, Bratislava 1966, s. 1220; R. HECK, M. ORZECHOWSKI Historia Czechosłowacji, Wrocław 
1969, s. 468; J. DEMEK Geo-graphy of CzechoslovaUa, Prague 1971; S. CZEPUSKO Handel zagraniczny a wzrost gospodarczy CSRS w latach 1950-1970, Warszawa 1971; A. ROLOW Analiza 
wzrostu Czechosłowacji w latach 1955-1970, Warszawa 1971; Nemci a Sloyensko 1944. Dokumenty. Bratislava 1971; s. 704; B. KACZYŃSKI Perspektywy rozwoju gospodarczego Czechosłowacji 
w latach 1971-1975, w: Sprawy Międzynarodowe nr 3, 1972, s, 96-104; Konstytucja CSRS, przekład i wstęp: M. Kruk, W. Sokolewicz,
• Wrocław 1973, s. 128.
CZECHOSŁOWACKI KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY •-> Ortodoksyjne i Prawosławne Kościoły.
CZECZENO-INGUSZJA -> ZSRR. •   647      .
CZEK (ang. Check, franc. Cheque, hiszp. Che-que, roś. Czek), termin międzynar.— pisemne zlecenie, na określonym formularzu, wypłaty oka-
zicielowi lub określonej osobie sumy pieniędzy wymienionej w cyfrach i słowach albo przelewu z konta wystawcy na określone konto. W pierw-
szym przypadku jest to cz. gotówkowy, w drugim—rozrachunkowy. Z inicjatywy LN odbyła się w Genewie Międzynar. Konferencja prawa 
walutowego i czekowego, która 19 III 1931 u-chwaliła trzy Międzynar. Konwencje: l) o jednolitym prawie czekowym, 2) o regulowaniu kolizji 
ustaw czekowych, 3) w sprawie opłat stemplowych od cz. Na Konferencji tej ustalono, że „prawo kraju miejsca płatności czeku rozstrzyga o tym, 
na kogo można. czek wystawić". Polska przystąpiła 19X111936. Uczestnikami Konwencji są: Austria, Belgia, Antyle Hol., Dania, Finlandia, 
Francja, Grecja, Holandia, India, Japonia, Monako, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Polska, Portugalia, Surinam, Szwajcaria, Szwecja, Węgry i 
Włochy.
Dz.U. 1937, nr 26, póz. 183, 184.                          .
CZERWONA MIĘDZYNARODÓWKA ZWIĄZKOWA -> PROFINTERN.
•     W
CZERWONA POMOC MIĘDZYNARODOWA
(ang. International Red Relief, franc. Secours In-ternational Rouge, hiszp. Socorro Rojo International, roś. Mieżdunarodnaja krasnaja pomoszcz), 
przyjęta skrótowa nazwa dla Międzynar. Organizacji Pomocy Rewolucjonistom —>• MOPR.

157
Częstotliwość 651
•   649
CZERWONE MORZE (ang. Red Sea, franc. Mer Rouge, hiszp. Mar Rojo, roś. Krasnoje morie), staroż. Sinus Arabiens, arab. Bahr al-
KuIzum,
morze śródziemne między Afryką a Płw. Arabskim, część O. Indyjskiego, od przekopania Kanału Sueskiego najkrótsza droga mor. z O. In-
dyjskiego do Europy; przedmiot międzynar. sporów i układów. Wyspy na M. Cz., w większości bezludne lub zamieszkane przez małe grupy arab. 
lub etiopskich rybaków (spośród 103 wysp 80 należy do państw arab., 23 do Etiopii), stały się 1971-73 problemem międzynar. w związku z obsa-
dzaniem szeregu z nich przez komandosów Izraela w rejonie cieśniny Bab al-Mandab. Według informacji ogłoszonych przez Ligę Arabską w 
marcu 1973 okupowanie wysp jest częścią wspólnej akcji Izraela, USA i Etiopii stworzenia systemu kontroli całego szlaku żeglugowego nad M. 
Cz.; m.in. także z pomocą izrael. łodzi podwodnych, korzystających z baz na wyspach etiopskich i amer. stacji radarowych tam zainstalowanych. 
Time H m 1973.
CZERWONE ZWIĄZKI ZAWODOWE -» PROFINTERN.
•   650
CZERWONY KRZYŻ (ang. Red Cross, franc. Crouc-Rouge, hiszp. Cruz Roją, roś. Krasnyj Kriest), nazwa świat, organizacji charytatywnej, 
obejmującej:
Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża, Inter-national Committee of the Red Cross (ICRC) Comite international de la Croix Rouge (CICR), zat. 
w Genewie,.22 VII 1864, jako organ I Konwencji Międzynar. o polepszeniu losu rannych wojsk, oraz o ochronie i uznaniu za osoby neutralne 
rannych żołnierzy oraz sanitariuszy obu stron, niosących pomoc walczącym; początkowo p.n. International Committee for Relief of Wounded, 
Międzynar. Komitet Pomocy Rannym;
pod obecną nazwą od 1880, tj. po przyjęciu jako znaku rozpoznawczego dla sanitariuszy i polowych szpitali odwrotnych barw sztandaru Szwaj-
carii: w miejsce białego krzyża na czerwonym tle, k.cz. na białym tle. Nowy statut wszedł w życie l VIII 1973. Międzynar. Komitet Czerwonego 
Krzyża stał się promotorem Genewskich Konwencji o ochronie ofiar wojny 1864, 1906, 1907, 1929 i 1949; ustanowił Centr. Agencję Jeńców 
Wojennych, Central Prisoners of War Agency, 1870-71, 1914-18, 1939-45, której nazwa 1960 została zmieniona na Central Tracing Agency. Sta-
tut doradczy (B) ECOSOC. Publ.: Revue International de la Croix Rouge, Rapport annuel cfactiyite de la Croix Rouge, Manuel de la C.R. Liga 
Towarzystw Czerwonego Krzyża (Światowa Federacja Krajowych Towarzystw Czerwonego Krzyża, Czerwonego Półksiężyca oraz Czerwonego 
Lwa i Słońca), Leągue of Red Cross Societies (Worid Federation of National Red Cross, Red Crescent and Red Lion and Suń Societies), zał. 5 V 
1919, z zadaniem koordynowania działalności towarzystw krajowych, powstałych zgodnie z zaleceniem I Konwencji, 1864. Statut doradczy (B) 
ECOSOC i UNESCO. Siedziba: Genewa. Publ.: miesięcznik Panorama, kwartalnik The Red Cross Worid i roczniki sprawozdawcze. (Różne dwie 
nazwy Ligi wynikły stąd, że tylko w Europie i Amerykach towarzystwa krajowe noszą nazwę „CZ.K."; na pozostałych kontynentach w zależności 
od tradycyjnych symboli: w krajach muzułmańskich Czerwony Półksiężyc, w Iranie Czerwony Lew, w Izraelu Czerwona Gwiazda itp.).
Flagi: Czerwonego Krzyża, Czerwonego Półksiężyca oraz Czerwonego Lwa i Stolica
Zgromadzenie Ogólne NZ, Rez. 55/1 z 19X1 1946 ustaliło formalne stosunki ONZ z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża w 
Genewie.
W 1970 liczba krajowych organizacji Cz.K. wynosiła 116, jednocząc ponad 200 min członków indywidualnych. W Polsce od 1919 działa Poi. 
Czerwony Krzyż, z 800 tyś. członków 1939, z ponad 3,5 min członków 1970. Publ. pisma:
Zdrowie, Czyn miodzieiy i Jestem.
A. R. WERNER La Croix-Rouse et les Comentwns de Geneve, Geneve 1943; M. HUBER YStkerrechtUche Grundsatw. Aufgaben and Probleme des Roten Kreutzes, w: Schweize-risches Jahrhuch 
fur internationales Recht 1/1944; L. LE-DERMANN The International Organimtion of the Red Cross and the Leągue of Red Cross Societies. w: American Journat of IM. Law 42/1948; J. S. PICTET 
La Crois-Rouge et les Comentions de Geneve, w: Recueil des Cours de 1'AcadSmie de Droit International 76/1950; J. GUETTARD Les conditions d'intervenlion du Comite International de la 
Crotx-Rouse avant la belligerance, w: Annuaire Francais de Droit Interna-lional 1956; H. COURSIER La Croix Rouge Internationate, Histoire, Organisation, Action, Paris 1962, s. 128; A. 
MARESCA. La Protezione Internaaonale dei Combattenti e dei Civili. Le Convendoni di 'Gineyra dei 12 agosto.1949, Milano 1965, s. 290; Yearhook of International Organiwtions, 1973.
•    651
CZĘSTOTLIWOŚĆ (ang. Frequency, franc. Fre-quence, hiszp. Frecuencia, roś. Czastota), termin międzynar. nauk., stosowany w wielkiej 
technice cz., będącej m.in. podstawą teletransmisyjnych systemów nośnych i w związku z tym jest przedmiotem międzynar. konwencji, 
Frequencies Con-ventions. Pierwsza została postulowana na Konferencji Berlińskiej 1903; oprać, i podp. 1906 w Berlinie p.n. Międzynar. 
Konwencja Radiotelegraficzna; zmodyfikowana niewiele przez Konwencję Londyńską 1912, natomiast w poważnym stopniu przez 
Waszyngtońską 1927 oraz Madrycką 1932. Następne poważne modyfikacje 1947-69, przede wszystkim w 1963 na Nadzwyczajnej Konferencji 
Genewskiej Radiowej, Extraordinary Con-

654 Członkowie ONZ
158
Członkowie ONZ (wg nomenklatury ONZ)
n a dzień 111974)
Państwo

Członkostwo ONZ od 
roku

Udział w budżecie 
1974, 1975 i 1976 %

Państwo

Członkostwo ONZ od 
roku

Udział w budżecie 
1974, 1975 i I976 %

Afganistan

1946

0,02

Kolumbia

1945

0,16

Afryka Pd.

1QAC
iy-r3

0,50

Kongo

1960

. 0,02

Afryka Śr.

loicn lyw

0,02

Kostaryka

1945

0,02

Albania

1955

0,02

Kuba

1945

0,11

Algieria

l OłM
l70Z

0,08

Kuwejt

1963

0,09

Arabia Saudyjska

1945

n t\ti
U,Ut»

Laos

1955

0,02

Argentyna

1945

n oi
VfV3

Lcsotho

1966

0,02

Australia

\QAV l .'"r J

1,44

Liban

1945

0,03

Austria

1955

0,56

Liberia

1945

0,02

Bahama

1973

0,02

Libia

1955

0,11

Bahrajn

1971

0,02

Luksemburg

1945

0,04

Barbados

10AJC J-,00

0,02

Madagaskar

1 OK{\ 1-7DU

0,02

Beigia

1945

1,05

Malawi

1964

0,02

Bhutan

1971

0,02

Malediwy

1965

0,02

Białoruś

1945

0,46

Malezja

1957

0,07

Birma

1948

0,03

Mali

1960

0,02

Boliwia

1945

0,02

Malta

1964

0,02

Botswana

1966

0,02

Maroko •

1956

0,06

Brazylia

1945

0,77

Mauretania

1961

0,02

Bułgaria

1955

0,14

Mauritius

1968

0,02

Burundi

1Q«M
lyOZ

0,02

Meksyk

1945

0,86

Cejlon

1955

0,03

Mongolia

1961

0,02

Chile

1945

0.14

Nepal

1955

0,02

Chiny

1945

• 5,50

Ngwane

1968

0,02

Cypr

1960

0,02

Niger

1960

0,02

Czad

10<;rt
lyw

0,02

Nigeria

1960

0,10

Czechosłowacja

10 A t Ł 7*ł3

n RQ
U,07

Nikaragua

1945

0,02

Dahomcj

l oAn l y w

0,02

Norwegia

1945

• 0,43

Dania

1945

0,63

Nowa Zelandia

1945

0,28

Dominikana

1945

0,02

NRD

1973

1,22

Egipt

1945

0.12

NRF

1973

7,10

Ekwador

1945

0,02

Oman

1971

0,02

Etiopia

1945

0,02

Pakistan

1947

0.14

Fidżi

1970

0.02

Panama

1945

0,02

Filipiny Finlandia

1945 1955

010
,10
0,42

Paragwaj Peru

1945 1945

0,02 0,07

Francja

104;
l7*łJ

« .Q(C
3,00

Polska

1945

1,26

Gabon

1Q/'(\
lyW

0,02

Portugalia

1955

0,15

Gambia

10<S< 1703

0,02

Rumunia

1966

0,30

Ghana

1957

0,04

Rwanda

1962

0,02

G. Wolta

1 QK(\ lyw

0,02

Salwador

1945

0,02

Grecja

1945

0,32

Senegal

1960

0,02

Gujana

1 QAfC 1700

0,02

Sierra Leone

10A1 lyol

0,02

Gwatemala

ł Q j, C l7-ł3

0,03

Singapur

1965

0,04

Gwinea

1 Q^°
17^0

0,02

Somalia

1960

0,02

Gwinea Równikowa

1968

0,02

Sudan

1956

0.02

Hairi
aiii

\QAS *7-rJ

0,02

Syjam

1946

0,11

Hiszpania

1955

0,99

Syria

1945

0,02

Holandia

1945

1,24

Szwecja

1946

1,30

Honduras

1945

0,02

Tanzania

1961

0,02

India

1945

1,20

Togo

1960

0,02

Indoinezja

1950

0,19

Trynidad i Tobago

1962

0,02

Irak

1945

0,05

Tunezja

1956

0,02

Iran

1945

0,20

Turcja

1945

0,29

Irlandia

1955

0,15

Uganda

1962

0,02

Islandia

1945

0,02

Ukraina

1945

1,71

Izrael

1949

0,21

Urugwaj

1945

0,06

Jamajka

1962

0,02

USA

1945

25,00

Japonia

1956

7,15

Wenezuela

1945

0.32

Jemen

1947

0,02

Węgry

1955

0,33

Jemen Pd.

1967

0,02

W. Brytania

1945

5,31

Jordania

1955

0,02

Włochy

1955

3,60

Jugosławia

1945

0,34

Wybrzeże Kości Sł.

1960

0,02

Kambodża

1955

0,02

Zair

1960

0,02

Kamerun

1960

0,02

Zambia

1964

0,02

Kanada

1945

3,18

Zjednoczono Emiraty





Katar

1971

0,02

Arabskie

1971

0,02

Kenia

1963

0,02

ZSRR

1945

12,97


Źródło: A/Res. 3062(XXVIII), 14 XI 1973
Poza tym na XXVIII sesji Zgr. Og. NZ ustalono na lata 1974, 1975, 1976 procentowy udział państw, nie będących członkami ONZ, lecz należących do instytucji czy organizacji 
wyspecjalizowanych jak  Międzynar.  Trybunał  Sprawiedliwości (l), międzynar. kontrola narkotyków (2), Komisja Gospodarcza d/s Azji i Dalaltiiwr. w.ch^„ n\- c;.,,~-.!-i— v—---- " darcza (4), 
UNCTAD (5) i UNIDO (6):
Bangla Desz (3,5,6) ....   0,10%      Liechtenstein (1,2,5, 6)
KRL-D (5) .........  0,07%      Monaco (2,5, 6) ....
Korea Pd. (2,3,5,6) ....  0,11%      San Marino (1,5,6)   . .
Dalekiego Wschodu (3),- Europejska Komisja Gospo-
0,02% 0,02% 0,02%
Szwajcaria (1,2,4,5,6) Watykan (5. 6)   ... Wietnam (2,3,5,6)   .
0,82% 0,02% 0,06%

159
Dahomej 655
ference to AUocate Freguency Bands for Space Radiocomunication Purposes. Postulaty na przyszłość oraz obszerną bibliografię 
zawiera praca D. M. Leive. Od 1928 Berneńskie Biuro -> ITU ogłasza Frequency List.
ITU Comenlions and Resulations on Cerlain Freguenctes, Bern 1970; D. M. LEIVE International Telecomunications and International Law. The 
Regulation of the Radio Spectnim, Leyden 1970, s. 386.
•    652
CZĘSTOTLIWOŚĆ      MIĘDZYNARODOWA WSPÓLNA (ang. Common International Frequency, franc. Prequence commune 
intemationale, hiszp. Frecuencia internacional comun, roś. Mież-dunarodnaja obszczaja czastota),' termin między-nar., zdefiniowany przez Bur. 
Konwencję Radiofoniczną z 15 III 1948: „oznacza częstotliwość u-żywaną jednocześnie przez rozgłośnie należące do różnych krajów w ->• 
radiofonicznej strefie europejskiej i odpowiadającą warunkom określonym W art. 2, ust. 2, lit. c •-> Planu Kopenhaskiego".
Konwencja przewiduje dwa typy w.cz.m.: I dla stacji, których moc nie może przekraczać 2 kW;
II dla stacji o mocy nie wyższej niż 0,25 kW (warunki art. 2, ust. 2, lit. c). Polska uczestniczy w Eur. Konwencji 1948 od 1951. DI.U. 1951, 
załącznik nr l do nr 11, s. 8-9.
•   653
CZŁONKOSTWO ONZ (ang. UN Membership, franc. Admission a 1'ONU, hiszp. Pertenencia a la ONU, roś. Człenstwo OON), określa 
rozdział II
-> Karty NZ, w art. 4, stwierdzający, że „w poczet członków ONZ może być przyjęte każde państwo miłujące pokój, które przyjmie zobowią-
zania zawarte w niniejszej Karcie i, zdaniem Organizacji, zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonać". O przyjęciu decyduje Zgr. Og. NZ, ale 
tylko na zlecenie R. Bezp. ONZ, co zakłada
-> jednomyślność Wielkich Mocarstw. Spowodowało to w okresie zimnej wojny zahamowanie
DAGESTAN -^ ZSRR.
•    655
DAHOMEJ (ang. Dahomey, franc. Dahomey,
biszp. Dahomey, roś. Dagomieja), Republika Da-
przyjmowania nowych członków (1945-54 zaledwie 9, gdy 16 w 1955).
P. O. HUMBER Admission to the UN, w: The British Year Boók of International Łów 1947; L. OARCIA Arias El primer Dictamen del Tribunal 
Internactonal de lusticta. Las con-diclones de admisión de un Estado como nuevo miembro de la ONU. w: Revtsla espanola de derecho 
internacional 2/1949; M. O. HUDSON Condlttons of Admission of A Stale to Membership tn the UN, w: American Jownal of International Law 
43/1949; K. SKUBISZEWSKI Warunki uzyskania alonkostwa ONZ, Sprawozdania Poznańskiego Tow. Nauk, nr 1/1950/51; J. ARCŚ Naciones 
Unidas: admisión de nuevos mlemhros, Mexico DF 1951; L. GELBERO, J. SUCHY Zagadnienie członkostwa ONZ, Warszawa 1953; J. A. 
FROWEtN Die Yereinien Nationen und die Ntchtmitsttedstaaten, w: Europa-Archiv 1970.
•   654
CZŁONKOWIE ONZ (ang. UN Members, franc. Membres de 1'ONU, hiszp. Miembros de la ONU, roś. Człeny OON), 
historycznie dzielą się na l) członków założycieli, zw. w tradycyjnym poi. tłumaczeniu „pierwotni" (ang. Original Members, 
franc. Membres d'origine, hiszp. Miembros Ori-ginales, roś. Pierwonaczelnyje człeny), tj. te państwa, które podp. 111942 -»• 
Deklarację Narodów Zjednoczonych lub uczestniczyły w —>• Konferencji NZ w San Francisco 1945; podp. i ratyfikowały Kartę 
NZ przed 24X1945, kiedy Karta NZ weszła w życie; 2) członków przyjętych na wniosek R. Bezp. ONZ za zgodą Zgr. Og. NZ po 
24X1945; politycznie i jedni i .drudzy mają identyczne prawa i obowiązki w ONZ. Członkami „pierwotnymi" 'było 51 państw 
uznanych wówczas za -*• Narody Zjednoczone:
Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Belgia, Białoruś. SRR, Boliwia, Brazylia, Chile, Chiny, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Ekwador, 
Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja, Grecja, Gwatemala, Haiti, Holandia, Honduras, Indią, Irak, Iran, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Kostaryka, 
Kuba, Liban, Liberia, Luksemburg, Meksyk, Nikaragua, Nowa Zelandia, Norwegia, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Salwador, Syria, Turcja, 
Ukr. SRR, Urugwaj, USA, W. Brytania, Wenezuela. Związek Pd. Afryki, ZSRR. W 1946-73 przyjętych zostało 81 państw. Yearbook of United 
Natlons, 1973.
CZUWASZJA •-> ZSRR.
D
homeju, Republique du Dahomey, państwo w zach. Afryce, nad Zat. Gwinejską. CzŁ ONZ. Pow.
112,6 tyś. km2, 2686 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1961—2050 tyś.); stoi. Porto Novo (85 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Togo, 
Górną Woltą, Nigrem i Nigerią. Język oficjalny: francuski. Waluta: od 1961 ->• frank ĆPA do l XII 1972, kiedy rząd D. 
wprowadził franka Dahomeju i wypowiedział umowę walutową z Francją z 1961. Święto nar. l sierpnia, rocznica proklamowania 
niepodległości 1960.
Stosunki międzynar.: w 2 pół. XIX w. podbity przez Francję, od 1894 protektorat Francji; od 1904 kolonia franc. w ramach Franc. 
Afryki Zach., z którą 1946-58 wchodziła do Unii Francuskiej;! na podstawie referendum 28X11958 państwo członkowskie 
Wspólnoty Francuskiej, uzyskało niepodległość l VIII 1960. Czł. ONZ od 201X1960 i czł. wszystkich org. wyspecjal. NZ, z 
wyjątkiem IAEA, IFC i IMCO.
Stosunki dyplomatyczne (l 11974): Algieria, Belgia, Bułgaria, CSRS, ChRL, Etiopia, Francja, Gabon, Ghana, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, 
Izrael, Japonia,' Jugosławia, Kanada, Kongo, Korea Pd., Liban, Mali, Maure.

656 DaimIer-Benz
160
tania, Nigeria, Niger, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Senegal, Sudan, Szwajcaria, Szwecja, USA, Węgry, Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), W. 
Brytania, Wiochy, Zair, ZSRR. Polskę reprezentuje ambasada Polski w Ghanie, Umowa o współpracy kulturalnej podp. 5 m 1965 (Dz.U. 1966. póz. 246, 247).
J. SEZZEAU Le Developpement ci ta bose au Dahomey et au Senegal, Paris 1966, s. 358; M. A. GTELĆ Naissance d'un etat no/r. L'evo!ution poHtigue et constitutionelle du Da-. homey, de la 
colonisation d nos jours, Paris 1969.
•    656
DAIMLER-BENZ A.G., jedna z czołowych eur. kompanii o zasięgu świat, zał. 1890 jako Daimier Motoren Gesellschaft, 1926 w wyniku fuzji z 
Benz-werke pod obecną nazwą; rozbudowana po II wojnie świat., ma 5 fabryk samochodów i silników w NRF i 4 za granicą. Zajmuje w Europie 
Zach. 11 miejsce pod względem wartości produkcji. W 1969 zatrudniała 136 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2,2 mld 
dolarów.
The Economist 12 VI 1971.
•    657
DAKAR, stolica Senegalu od 20 VIII 1960; w czasie II wojny świat, ważny kolonialny port wojenny Francji (zbudowany 1924) położony na 
najkrótszej trasie między Afryką a Ameryką Pd.;
był przedmiotem nieudanego ataku 231X1940 marynarki franc. i bryt. pod dowództwem gen. Ch. de Gaulle'a; celem było zlikwidowanie kola-
boracyjnej franc. administracji rządu Vichy.
Keesing's Archiy der Gegenwart 1940, 47tl E.
•    658
DALAJLAMA [mong. dala] 'ocean', tybet. bla-ma 'starszy, wyższy'], (ang. Dalai Lama, franc. Dalal-lama, hiszp. Dalai-Lama, roś. Dałaj-łama), 
najwyższy kapłan ->- lamaizmu. W 1959 ucieczka XIV-ego d; z Tybetu do Indii stała się przedmiotem międzynar. sporu rozpatrywanego 
21X1959 na forum ONZ.
tW Review, Deeember 1959.
•   659
DALEKI WSCHÓD I ONZ (ang. Far East and UNO, franc. Extreme Orient et 1'ONU, hiszp. Lejano Oriente y la ONU, roś. Dalnij Wostok i 
OON), głównymi problemami dalekowsch. ONZ byty wojna koreańska, prowadzona 1950-53 pod flagą ONZ oraz sprawa bezprawnej obecności 
Tajwanu 1949-72 w organach ONZ.
nfiezdunarodnyfe otnoszenifa na Dalniem Wostokie 1840-1949, red.: J. M. Żuków. Moskwa 1956; A. L. NAROCZNIĆ-KU Kolonialnaja polttika kapitalisttczesklch dierfaw na Dalniem Wostokie 
1860-1895, Moskwa 1956.
DAMAN -> India.
•   660
DANIA (ang. Denmark, franc. Danemark, hiszp. Dinamarca, roś. Danija), Królestwo Danii, Kon-geriget Danmaric, państwo skandynawskie w 
pn.-zach. Europie na Płw. Jutlandzkim i kilkuset sąsiednich wyspach (największe: Zelandia, Fionia, Lolland, Bornholm, Falster). Czł. ONZ. Pow. 
43,1 tyś. km", 4950 tyś. mieszk. (1971; 1960— 4585,3 tyś.; 1965—4767,6 tyś., stolica Kopenhaga (1383 tyś. mieszk.—zespól miejski, 1970). 
Graniczy z NRF, z którą granica pozostała ta sama, ustalona Traktatem Wersalskim i wynikiem plebiscytu w -*• Szlezwiku. Do D. należą Wyspy 
Owcze na O. Atlantyckim, a do Korony Duńskiej jako własność od 5 VI 1953 -»• Grenlandia. Język oficjalny: duński. Waluta: korona == 100 ore. 
Święto nar. od 1411972; 16 kwietnia, dzień urodzin monarchini Małgorzaty II.
Stosunki międzynar.: imperium skandynawskie do Kongresu Wiedeńskiego 1815, kiedy utraciło Norwegię, Szwecję i Pomorze. W 1865 w wojnie 
z Austrią i Prusami, które zaanektowały księstwa Szlezwik-Holsztyn i Lauenburg. W 1920 w wyniku plebiscytu Szlezwik Pn. wrócił do Danii. 
Mniejszość duń. w Szlezwiku Pd. uczestniczyła aktywnie 1924-39 wraz z Polakami, Serbołużyczanami, Fryzami i Litwinami w walce Związku 
Mniejszości Narodowych w Niemczech. W 1920-40 D. była czł. LN. W czasie II wojny świat, okupowana przez m Rzeszę 9 IV 1940-5 V 1945.
Członek założyciel ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. NZ. Członek NATO 1949, Nordiskrad 1953, i EFTA 1961-71. Układem z 27 
IV 1951 z USA D. zobowiązała się do wspólnej obrony militarnej Grenlandii. D. układem podp. 2211972 w Brukseli przystąpiła do EWG;
22 VII 1972 tamże podp. układ o wolnej wymianie wewnątrz EWG.
Stosunki dyplomatyczne (l 11974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Bu-rundi, Cejlon, Chile, 
ChRL, CSRS, Cypr, Dahomej, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny. Finlandia, Francja, Gabon, Ghana, Górna Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, 
Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kongo, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Libia, Liberia, 
Luksemburg, Malawi, Malezja. Mali, Malta, Meksyk, Maroko, Mongolia, Nepal, Nikaragua, Nigeria, Nowa Zelandia, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, 
Portugalia, Rep. Malgaska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Salwador. Senegal. Singapur, Sudan, Syria, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tunezja, Turcja, Uganda, 
Urugwaj, USA, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska administracja). Wybrzeże Kości Sieniowej, Zair, Zambia, ZSRR.
Umowy z Polska: arbitrażowo-koncyliacyjna z 23 IV 1926 (Dz.U. 1927, póz. 166, 352, 353); konwencja dot. stosunków handl. podp. 1011934 (Dz.U. 1934. póz. 267, 673, 674) oraz protokół 
taryfowy (Dz.U. 1935, póz. 147, 351, 4352); traktat nawigacyjny i handl., podp. 22 m 1924 (Dz.U. 1924, póz. 718, 736, 737); umowa kulturalna podp. 8 VI 1960 (Dz.U. 1961, póz. 5, 6).
Institut for Intemational Udyeksling w Kopenhadze wydaje rocznik Bibliograf! over Danmarks Offentlige Publikationer. MSZ duń. publ. w języ-
ku ang. Danish Foreign Office Journal and Dan-mark's Statistic oraz rocznik Statistik Arbog.
Denmark during the German Occupatton, cdit.: B. Outze, Copenhagen 1946; M. SORENSEN, N. J. HAAOERUP Denmark and the tW, New York 1956, s. 168; P. LAURINO A History of Denmark, 
Copenhagen 1960; K. E. MILLES Government and PollHcs In Denmark, Boston 1968, s. 256;
Denmark Ań Official Handbook, Copenhagen 1970, s. 806.

161
Deinsekt/zacja 671
•    661
DARDANELE (ang. Dardanelles Strait, franc. Detroit des Dardanelles, hiszp. Estrecho de los Dardanelos, roś. Dardaniełły), jedna z cieśnin -> 
tureckich, łącząca morze Marmara z M. Egejskim, umiędzynarodowiona od 1833; nabrzeże ufortyfikowane przez Niemcy na początku I wojny 
świat.; miejsce bitwy (pod Gallipoli) ekspedycji floty bryt.-franc. z siłami tur. 1915. Pod koniec wojny, 811918, pręż. USA, W. Wilson, w swych 
Czternastu Punktach, w punkcie 12 postulował:
„Dardanele winny być na stałe otwarte jako wolna droga dla statków i handlu wszystkich państw na podstawie międzynarodowych gwarancji". 
Postanowiła to Konwencja Lozańska, 1523; zrewidowała Konwencja Montreux (-»• cieśniny).
J. ABRĆVAYA La Conference de Montreux et le regime de detrois, Paris 1938; M. SOKOLNICKI The Turktsh Stralts, Bcirot 1950.
•   662
DASSAULT, wielki końcem lotniczy Francji, zał. po II wojnie świat, p.n. Generał Aeronautique Marcel Dassault, jako sukcesor f-y Societe des 
Avions Marcel Bloch; specjalizuje się w myśliwcach o uzbrojeniu rakietowym: MD-453 Mystere IV B/1953, MD-454 Super Mystere. Zakłady 
wyprodukowały m.in. 1956 jednomiejscowy ponad-dżwiękowy samolot myśliwsko-bombowy MD-550 Mirage III; 1961 dwusilnikowy, 
dwumiejscowy naddźwiękowy bombowiec Mirage IV; w 1966 odrzutowiec wojsk, pionowego startu i lądowania Dassault-Mirage III-V.
•   663 .
D-BANKEN [niem.], powszechnie używane określenie dominujących w Rzeszy 187&-1945 wielkich banków, których nazwy rozpoczynały się 
od litery „D": Deutsche Bank, Dresdner Bank, Dis-conto Gesellschaft oraz Darmstadter und Natio-nalbank. W 1929-31 dwa pierwsze banki 
wchłonęły dwa pozostałe. Po II wojnie świat, w NRF i Berlinie Zach. dominują z powrotem -r Deutsche Bank i —r Dresdner Bank oraz związany 
z nimi ->- Commerzbank.
•   664
DEBELLACJA [z tac. debellatio 'zawojowanie'], termin międzynar. — podbój siłą zbrojną i całkowite podporządkowanie terytorium 
pokonanego państwa, np. ni Rzeszy i Prus 8 V 1945, władzy mocarstw sprzymierzonych.
L. M. BEOTWOGLIO La „Debellatio" net Diritto Interna-uonale, Roma 1948.
•   665
DEBIT [franc.; 'sprzedaż', 'zbyt'], termin międzynar.—zezwolenie rządu na sprowadzanie i rozpowszechnianie pism i książek zagranicznych.
•   666
DE FACTO [tac.; 'istotnie, w rzeczy samej'], termin międzynar. — w stosunkach międzynar. oznaczający, że dane państwo, rząd czy granice nie 
zostały co prawda uznane prawnie, ale w rzeczywistości faktycznie.
•   667
DE FACTO RZĄD (ang. De facto government, franc. Gouvernement de fait, hiszp. Gobiemo de facto, roś. De-fakto prawitielstwo), termin mię-
dzynar.—rząd państwa, powstały drogą faktów
dokonanych i sprawujący władzę w danym państwie, mimo że nie został jeszcze uznany ani wewnątrz kraju drogą plebiscytu, wyborów czy refe-
rendum, ani zewnątrz przez uznanie go przez rządy innych państw czy międzyrządowe organizacje;
przedmiot doktryn międzynar. (->• doktryna Estrady).
J. SptROPOULOS Die de facto Regieruns im YStkerrechl. Berlin 1926; P. L. SCHUMAN De facto Government, w; En-cyclopedia o f the Social Sciences, 1931-37; E. WOLF La vaU-dite des actes 
d'un eouvernement de fait, w: Revue du droit public et de la science politiąue nr 68, 1952; W. SCHUMAN De facto-Regierung, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des YBtkerrechts, Bd. l, Berlin 
1960, s. 317-321.
•    668
DEFLACJA (ang. Deflation, franc. Dćfiation, hiszp. Deflación, roś. Deflacyja), termin międzynar. — przeciwstawienie —>- inflacji; d. polega 
na zmniejszaniu ilości pieniądza na rynku; stosowane często w celu zmniejszania nadmiernego popytu rynkowego. Wobec braku dostatecznej 
ilości pieniądza, następuje spadek cen, produkcji i zatrudnienia, a więc ogólnie biorąc tempo aktywności gospodarczej.
•    669
DEFOLIACJA (ang. Defoliation, franc. Dófolia-tion. hiszp. Defoliación, roś. Defoliacyja), termin międzynar. — niszczenie środkami chem. liści 
drzew; zostosowane po raz pierwszy przez lotnictwo USA w wojnie z Wietnamem; przedmiot protestów międzynar. jako środek naturobójczy. W 
sierpniu 1972 ogłoszony został w Waszyngtonie plan zastosowania d. przez USA w przypadku wojen w Europie, na Kubie, w Korei, Etiopii i 
Wenezueli.
Kronika, 1972; Defoliation in Yietnam, Washington 1974.
•   670
DE HAYILLAND, HOLDINGS LTD, jeden z wielkich koncernów bryt. przemysłu lotn., zał. 1920 p.n. de H. Aircraft Co. Ltd. przez ang. 
konstruktora lotn. G. de Havillanda, twórcy myśliwskich i bombowych samolotów bryt. n wojny świat. Mosąuito 1940 i Vampire 1943, oraz myś-
liwca NATO, 1954 p.n. Venon, a także pierwszego pasażerskiego samolotu odrzutowego DH-106 Comet, 1960 i DH-121 Trident, 1962. Od 1950 
w grupie —> HSG.
•    671
DEINSEKTYZACJA   (ang.   Disinsectization, franc. Desinsectisation, hiszp. Desinsectización, roś. Deinsiektizacyja), przedmiot sanitarnych -»• 
konwencji międzynar. w związku z międzynar. ruchem lot. i możliwością przetransportowania insektów, mogących przenieść choroby zakaźne, 
przede wszystkim —>• malarię i jej podobne; Międzynar. Przepisy Zdrowia, IHR, przewidują na terytoriach określonych d. nie tylko portów mor. 
i lotn., statków wodnych i powietrznych, ale i kolei i pojazdów drogowych. Wykorzystywanie samolotów do d. terenów mos-kitowych oraz 
zagrożonych ->• szarańczą rozpoczęte na szeroką skalę 1930-31 w USA i ZSRR, stało się przedmiotem akcji FAO, od 1951. W 1954 
zorganizowana przez FAO międzynar. lotn. akcja ratunkowa przeciw inwazji szarańczy w Afryce Pn. okazała się skuteczna.
E. PEPIN Geographie de la Circulation Aertenne, Paris 1956;
Jnternational Heallh Regulattons (.1969), WHO, Geneva 1971, art. l, 15, 19, 26, 55, 58, 60, 61, 74, 80, 81, 96.
11 ESMiO

672 De i ure
162
•    672
DE IURE [tac. 'według prawa'], termin między-nar. — w stosunkach międzynar. oznaczający, że państwo, rząd, czy granice zostały uznane przez 
drugie państwo na podstawie prawa.
DEKADY ONZ: ->• Rozwoju D. 1961-80; -> Rozbrojenia D. 1970-80; -f Zatrudnienia D. 1970-80.
•    673
DEKLARACJA [tac. declaratio 'obwieszczenie'], (ang. Declaration, franc. Declaration, hiszp. De-ciaración, roś. Diekłaracyja), termin 
międzynar. stosowany do oświadczeń o mocy prawnej poszczególnych rządów lub grupy rządów; w ONZ do uchwalonego jednomyślnie 
stanowiska, w odróżnieniu od uchwalonych większością głosów ->• rezolucji.
•    674
DEKLARACJA AFRYKAŃSKA 1967 (ang. Afri-can Declaration 1967, franc. Declaration Africai-ne 1967, hiszp. Declaración Africana 1967, 
roś. Afrikanskaja diekłaracyja 1967), nazwa wspólnego stanowiska państw afryk. w sprawach ekon.-so-cjalnych, przygotowanego w lipcu 1967 w 
Algierze. Jej gł. punkty weszły do oprać, przez —f-Grupę 77 -» Karty Algieru.
•    675
DEKLARACJA ALGIERSKA 1973 (ang. Algiers Declaration 1973, franc. Declaration d'Alger de 1973, hiszp. Declaración de Argel 1973, roś. 
Ałżyrskaja diekłaracyja 1973), nazwa deklaracji polit. 75 państw niezaangażowanych, ogłoszonej w Algierze 91X1973, obejmującej 88 punktów, 
Oto główne z nich:
.,1. IV Konferencja szefów państw i rządów krajów niezaangażowanych obradowała w Algierze od 5 do 9 września 1973 r. 2. Uczestnicy stwierdzili, że w konferencji wzięli udział 
przedstawiciele ponad połowy państw, reprezentujących większość ludności świata. Jest to świadectwem żywotności niezaangażowania. 4. Ludzkość zawsze dążyła do wolności, dobrobytu i 
pokoju. Te idee przestały być celami nieosiągalnymi lub dostępnymi dla mniejszości. Wszystkie narody świata mogą obecnie dążyć do realizacji tych idei. 5. Siła ruchów wyzwolenia narodowego 
i społecznego, które nieustannie wstrząsają zmurszałymi strukturami świata, przechodzącego proces zasadniczych przeobrażeń, w połączeniu ze stałym, nieprzerwanym postępem w rewolucji 
naukowej i technicznej, otwiera drogę do pełnego wyzwolenia całej ludzkości. 6* Jednakże doświadczenia ostatnich dziesięcioleci wykazują, że jeśli postęp w nauce nie jest wykorzystany w 
służbie pokoju, może doprowadzić ludzkość do uciemiężenia, a nawet zagłady. Obawa przed takim rozwojem sytuacji zrodziła wciąż rozszerzający się ruch krajów niezaangażowanych. 
Konferencje, które odbywały się kolejno w Belgradzie, Kairze, Lusace, Georgetown, z naciskiem dały wyraz dążeniu narodów do pokoju w nowym świecie opartym na niepodległości, postępie i 
sprawiedliwości. 8. Analizując rozwój współczesnych wydarzeń międzynarodowych szefowie państw i rządów krajów niezaangażo-wanyeh stwierdzają, że nastąpiły głębokie zmiany w general-
nym układzie sił na świecie, w wyniku wzrostu sił pokoju, niepodległości i postępu. 14. Chociaż dokonano znacznego postępu ku odprężeniu między Wschodem i Zachodem, niezaprzeczalną 
rzeczywistością naszego wieku jest konfrontacja narodów z kolonializmem, obcą dominacją, okupacją, neoko-lonializmem, imperializmem i syjonizmem. 16. Dopóki istnieją kolonialne wojny, 
apartheid, imperialistyczna agresja, polityka siły, ekonomiczny wyzysk i grabież, pokój będzie ograniczony co do zasady i zasięgu. W świecie już podzielonym na kraje bogate i biedne, 
niebezpiecznym byłoby pogłębianie tego podziału poprzez ograniczenie pokoju do rejonów dobrobytu, podczas gdy reszta ludzkości pozostałaby skazana na brak bezpieczeństwa i dominację ze 
strony najsilniejszych. Pokój jest niepodzielny. Nie powinien ograniczać się tylko do przesuwania konfrontacji z jtdnego rejonu do drugiego; poza tym, dążąc do likwidacji napięcia w pewnych 
rejonach Świata, nie powinien godzić się z istnieniem napięcia w innych rejonach. Pokój opierać się będzie na kruchych podstawach, jeśli nie zostaną uwzględnione interesy krajów Trzeciego 
Świata. 17. W tym względzie kraje niezangażo-wane wyrażają po prostu dążenia większości narodów, o czym świadczą deklaracje uchwalone na konferencjach w Bandungu, Belgradzie, Kairze, 
Lusace i Georgetown. Kraje te chcą wyzwolić się spod jarzma kolonialnego tam, gdzie ono nadal istnieje, wytrzebić apartheid, syjonizm i wszelkie formy segregacji rasowej oraz doprowadzić do 
likwidacji reżimów opierających się na tych zasadach. U. Celem jest również zapewnienie prawdziwej niepodległości poprzez usunięcie obcych monopoli i przejęcie kontroli nad bogactwami 
narodowymi i wykorzystanie ich dla dobra narodów. Nasze narody pragną utrzymać swą osobowość, odrodzić i wzbogacić swe dziedzictwo kulturalne i rozwinąć we wszystkich dziedzinach swe 
cechy narodowe, które były podważane przez kolonializm. Dążą one do umocnienia niepodległości przez skuteczne egzekwowanie swej suwerenności narodowej przeciw każdej hegemonii. 
Zakłada to odrzucenie wszelkiej formy podporządkowania lub zależności i wszelkiej ingerencji lub nacisku politycznego, ekonomicznego bądź wojskowego. 19. W tym względzie nie można 
zapewnić bezpieczeństwa międzynarodowego, jeśli nie obejmie ono również dziedziny gospodarczej, gwarantując wszystkim krajom prawo do realizacji programów rozwoju bez agresji 
ekonomicznej i wszelkich innych form nacisku. 20. Kraje niezaangażowane zdecydowane są wzmóc wspólne działanie dla umocnienia zasad bezpieczeństwa ekonomicznego w stosunkach 
międzynarodowych. 21. Ponadto Jednym z podstawowych celów niepodległości narodowej i polityki niezaangażowania jest odrzucenie wszelkich sojuszów wojskowych, które stanowią jeden z 
elementów rywalizacji między wielkimi mocarstwami i likwidacji baz, na których opierają się takie sojusze. 22. Konferencja potwierdza zdecydowaną wolę krajów niezaangażowanych ścisłego 
przestrzegania w swych stosunkach międzynarodowych zasad suwerennej równości państw i integralności terytorialnej, powstrzymywania się od groźby i użycia siły oraz rozwiązywania sporów 
środkami pokojowymi, zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i wzywa wszystkie państwa do postępowania zgodnie z tymi zasadami. 23. Ewolucja sytuacji międzynarodowej w 
pełni potwierdza ważność zasad i źródeł polityki niezaangażowania i wymaga ich u-mocnienia. 24. W Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej coraz więcej krajów wykazuje dążenie do emancypacji i 
gotowość podjęcia próby sił narzuconej przez neokolonializm i im-perialistyczne monopole. 30. Przywrócenie narodowych praw narodu palestyńskiego stanowi podstawowy warunek ustano-
wienia sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie. Walka narodu palestyńskiego o odzyskanie zabranej mu ojczyzny stanowi integralną część walki wszystkich narodów przeciw 
kolonializmowi i dyskryminacji rasowej i o samostanowienie. Kraje uczestniczące w konferencji wzywają wszystkie państwa, a zwłaszcza Stany Zjednoczone Ameryki, do wstrzymania się od 
dostaw broni dla Izraela oraz wszelkiego poparcia politycznego, ekonomicznego i finansowego jakie mogłoby umożliwić mu kontynuowanie agresywnej i eks-pansjonistycznej polityki. 34. 
Konferencja wzywa do natychmiastowego usunięcia wszelkiej militarnej obecności wojskowej i interwencji USA w spławy wewnętrzne narodów Indo-chin i umożliwienia swobodnego 
wykorzystania prawa narodów Indochin do samostanowienia, co jest warunkiem wstępnym ustanowienia rzeczywistego pokoju w tym rejonie. 35. Konferencja szefów państw i rządów wzywa 
wszystkie kraje członkowskie do udzielania dyplomatycznego poparcia Tymczasowemu Rewolucyjnemu Rządowi Wietnamu Południowego, który jest jedyną autentyczną reprezentacją miesz-
kańców Wietnamu Południowego oraz wzywa do przyczynienia się do odbudowy zniszczonego wojną Wietnamu. 38. Konferencja oświadcza, że jedynym legalnym i prawowitym rządem 
Kambodży jest FUNK pod przewodnictwem księcia No-rodoma Sihanouka, głowy państwa i wzywa wszystkie kraje niezaangażowane do natychmiastowego uznania tego rządu. 42. Konferencja 
popiera pokojową działalność zmierzającą do zjednoczenia prowadzoną przez naród koreański, domaga się wycofania obcych wojsk z Korei Południowej i uważa, że problem koreański ma 
charakter wewnętrzny, który winien być rozwiązany bez obcej interwencji. 43. Szefowie państw i rządów krajów niezaangażowanych wnikliwie zanalizowali sytuację narodów Rep. Południowej 
Afryki, Namibii, Rodezji, Angoli, Mozambiku, Gwinei Bissau, Wysp Zielonego Przylądka, które narażone są na najsilniejsze formy eksploatacji, ucisku i zniszczenia ze strony sił kolonializmu, 
neokolonia-lizmu i rasizmu, mających poparcie polityczne, ekonomiczne i wojskowe ze strony niektórych rządów zachodnich i międzynarodowego kapitału. Reżimy kolonialne i rasistowskie 
krzewiące się w tym rejonie stanowią bezpośrednią groźbę dla swobodnego rozwoju wielu państw w południowej, wschodniej i zachodniej Afryce, a zwłaszcza w Gwinei, Kongu, Senegalu, 
Tanzanii, Zairze i Zambii. 44. Współdziałanie' rasistowskich i kolonialnych reżimów Portugalii, Rep, Południowej Afryki

163
Deklaracja Algierska 1973 675
i Rodezji oraz pomoc, jaką w różnych formach otrzymują te reżimy od NATO, odzwierciedla strategiczne cele imperializmu w tym rejonie. 45. Szefowie państw i rządów stwierdzają, że w 
okresie, który uotynął od uchwalenia deklaracji o Lusace, państwa i kolonialne, neokolonialne i rasistowskie, nadal prowadziły i prowadzą politykę agresji, dominacji i a-partheidu. Konferencja 
potwierdza, że zbrojna walka jest jedyną drogą prowadzącą do położenia kresu dominacji kolonialnej i rasistowskiej w tym rejonie. 46. W związku z tym konferencja wyraża uznanie dla 
bohaterskiej walki narodów o położenie kresu kolonializmowi. 49. Konferencja podkreśla konieczność położenia kresu dominacji kolonialnej, tam, gdzie jeszcze istnieje w Ameryce Łacińskiej. 
50. Domaga się, by rząd Stanów Zjednoczonych wstrzymał się od wszelkich kroków, które mogłyby bezpośrednio lub pośrednio uniemożliwić wykorzystanie prawa do niepodległości przez naród 
Puerto Rico. 51. Konferencja domaga się, by bazy wojskowe na terytoriach Kuby, Panamy, Puerto Rico, zostały zwrócone krajom, które są ich prawowitymi właścicielami. 52. Konferencja 
popiera walkę narodów Ameryki Łacińskiej o dokonanie zmian strukturalnych niezbędnych dla ich rozwoju i potępia imperialistyczną agresję i naciski na te kraje. 54 .Konferencja pozdrawia rząd 
i naród Chile, który walcząc o umocnienie niepodległości i zbudowanie nowego społeczeństwa znajduje się w obliczu wspólnej agresji reakcji i imperializmu. Wyraża solidarność z dążeniami 
Chile do przeprowadzenia do końca rozpoczętych przeobrażeń ekonomicznych i społecznych, dążeniem do zapobieżenia wojnie domowej i zachowania jedności narodowej. 55. Konferencja 
pozdrawia rząd i naród Peru walczący o utrzymanie suwerenności narodowej, odzyskanie bogactw swego kraju i zmianę struktury ekonomicznej i społecznej. 56. Konferencja wita z 
zadowoleniem zwycięstwo narodu Argentyny w walce o prawdziwą niepodległość i postęp społeczny. 57. Konferencja wyraża poparcie dla rządu i narodu Panamy, które domagają się 
suwerenności nad •trefą kanału. 58. Konferencja stwierdza, że odprężenie między wielkimi mocarstwami nie doprowadziło do rozwiązania sojuszów wojskowych, wywodzących się z okresu 
zimnej wojny. S9. Konferencja potwierdza cele nakreślone w deklaracji uchwalonej na III Konferencji Szefów Państw i Rządów Niezaangażowanych odnośnie likwidacji wszystkich obcych baz i 
wycofania obcych wojsk ze wszystkich części świata. 60. Konferencja wyraża poparcie dla krajów walczących o usuniecie baz wojskowych ustanowionych na ich ziemi na mocy 
nierównoprawnych traktatów i utrzymywanych wbrew życzeniom ich narodów. 61. Szefowie państw i rządów krajów niezaangażowanych podkreślają, że umocnienie bezpieczeństwa 
międzynarodowego stanowi integralną część programu i działalności na rzecz pokoju i postępu obejmującego wszystkie narody i wszystkie kraje. Cel ten można osiągnąć jedynie poprzez 
budowanie międzynarodowego bezpieczeństwa, które objęłoby wszystkie części świata i byłoby równe dla wszystkich narodów i wszystkich krajów. 62. Konferencja uważa, ze tworzenie stref 
pokoju i współpracy w różnych rejonach świata w o-parciu o zasady Karty ONZ zmierza do zmniejszenia napięcia, usunięcia obcej obecności wojskowej i sprzyja pokojowej współpracy między 
zainteresowanymi krajami. 63. Szefowie państw i rządów z zadowoleniem witają przyjęcie na XXVI Sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych deklaracji o przekształceniu Oceanu 
Indyjskiego w strefę pokoju. Uważają, że działalność zmierzająca do urzeczywistnienia celów deklaracji przyczyniłaby się do umocnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i wzywają 
do podjęcia nowych kroków dla wprowadzenia w życie tego dokumentu. 64, Konferencja popiera wysiłki arabskich narodów rejonu Zatoki Perskiej do zapewnienia bezpieczeństwa i stabilizacji 
w tym rejonie, umocnienia niepodległości, przeciwstawienia się obcej ingerencji w ich sprawy i imperialistycznej działalności w tym rejonie. 65. Konferencja jeszcze raz wyraża zaniepokojenie 
utrzymywania się napięcia w rejonie śródziemnomorskim, wynikającym z agresji izraelskiej i charakteryzującego się umocnieniem istniejących baz wojskowych i wzmożoną obecnością obcych 
flot wojennych. 66. Zwracając uwagę na związek między bezpieczeństwem europejskim i bezpieczeństwem w basenie Morza Śródziemnego, konferencja popiera uzasadnione prawa krajów 
niezaangażowanych tego obszaru do uczestniczenia w podejmowaniu decyzji dotyczących ich bezpieczeństwa. Co więcej, konferencja popiera te kraje, które dążą do ustanowienia rejonu pokoju i 
współpracy w oparciu o zasady poszanowania niepodległości narodowej i nieingerencji w sprawy wewnętrzne państw. 67. Konferencja wita z zadowoleniem deklarację ustaloną w Kuala Lumpur, 
której celem jest utworzenie obszaru pokoju, wolności i neutralności, wolnego od jakichkolwiek form interwencji państw spoza tego rejonu i stwierdza z zadowoleniem postęp, jaki nastąpił w 
realizowaniu celów tej deklaracji. Uważa, iż jest to pozytywny wkład w ustanowienie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i apeluje do wszystkich państw o poszanowanie tych zasad i 
celów. 68. Uczestnicy poświęcili szczególną uwagę umocnieniu bezpieczeństwa i obrony krajów niezaangażowanych przed wszelkimi zewnętrznymi zagrożeniami. Wyrazili zdecydowaną wolę 
zacieśnienia wspólnej solidarności i pomocy w wypadku zagrożenia ich niepodległości i integralności terytorialnej. 69. Konferencja wypowiada się za powszechnym i całkowitym rozbrojeniem, a 
zwłaszcza całkowitym zakazem wykorzystania broni nuklearnych i produkcji broni atomowych i głowic oraz całkowitym zniszczeniem istniejących zapasów, a także całkowitym przerwaniem 
wszelkich prób nuklearnych w atmosferze i we wszystkich rejonach świata. 71. Konferencja wypowiada się również za zakazem wszystkich istniejących broni chemicznych i biologicznych. 72. 
Konferencja domaga się jak najszybszego zwołania międzynarodowej konferencji poświęconej rozbrojeniu z udziałem wszystkich państw. 73. Konferencja jeszcze raz podkreśla ogromne 
korzyści dla dobrobytu wszystkich narodów oraz rozwoju społecznego i ekonomicznego krajów Trzeciego Świata, jaki może zapewnić pokojowe wykorzystanie technologii nuklearnej i 
wykorzystanie zasobów uzyskanych w wyniku rozbrojenia. 77. Mając na uwadze zapewnienie skuteczności autorytetu ONZ, kraje niezaangażowane podkreślają potrzebę ulepszenia Organizacji. 
W tym celu Radzie Bezpieczeństwa, organowi ponoszącemu zasadniczą odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju l bezpieczeństwa, powinno stworzyć się warunki 
umożliwiające egzekwowanie przez nią wszystkich zasad Karty. W związku z tym szefowie państw i rządów wzywają tych wszystkich, którym Karta powierzyła specjalną odpowiedzialność, aby 
wywiązując się ze swych zadań wykazali mądrość i moralną integralność. 78. Uważają oni za konieczne, by właściwe, niedwuznaczne decyzje i rezolucje całkowicie zgodne z zasadami Karty, 
podejmowane były przez zainteresowane organa ONZ i aby zapewniono ich poszanowanie. 79. Konferencja wyraża zaniepokojenie stałym pogarszaniem się warunków ekonomicznych w krajach 
Trzeciego Świata i coraz bardziej pogłębiającą się przepaścią między tymi krajami i krajami uprzemysłowionymi. Podejmowane w związku z tym wysiłki w czasie pierwszej Dekady Rozwoju 
ONZ i w pierwszych latach drugiego dziesięciolecia nie przyniosły żadnych większych rezultatów. 80. Zwiększenie się przypadków ingerencji w sprawy suwerennych państw, neokolonialna 
ekpioatacja krajów rozwijających się zwłaszcza przez towarzystwa wielonarodowe, utrzymywanie nieodpowiedniej struktury wewnętrznej ONZ oraz fakt, że niektóre kraje uprzemysłowione 
wyraziły zastrzeżenia i wprowadziły ograniczenia odnośnie wprowadzenia w życie międzynarodowej strategii rozwoju — to przyczyny stałego pogarszania się sytuacji w krajach rozwijających 
się. Ponadto, kraje niezaangażowane uważają, że poprawa stosunków ekonomicznych i wzrost handlu między krajami rozwiniętymi nie powinny w żadnym wypadku naruszyć podstawowych 
interesów krajów rozwijających się, zwłaszcza przez ograniczenie udziału tych krajów w handlu światowym i współpracy międzynarodowej. 81. Wreszcie, jeśli chodzi o sytuację walutową i ten-
dencję obecnych rokowań konferencja stwierdza brak dostatecznego stopnia politycznej woli ze strony państw uprzemysłowionych do rozważania w ramach nowego dyskutowanego systemu 
(walutowego), specyficznych potrzeb Trzeciego Świata, jego handlu zagranicznego i finansowania jego rozwoju. 82. Mając na uwadze ustanowienie warunków dla rzeczywistego rozwoju, 
konferencja potwierdza potrzebę położenia kresu wszelkim formom obcej dominacji i eksploatacji. Proklamuje prawo państw do odzyskania bogactw naturalnych i wykorzystania ich dla dobra 
swych narodów w ramach swobodnie ustalonego programu rozwoju. 83. Konferencja uważa, że subregionalna, regionalna i międzynarodowa współpraca oparta na zasadach wzajemnego 
poszanowania i wzajemnych korzyści stanowi cenny wkład do polityki rozwoju. 84. Konferencja. wzywa kraje niezaangażowane do większego uzgadniania wspólnych poczynań, we wszystkich 
dziedzinach, tak, aby zapewnić aktywny udział tych państw w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów ekonomicznych, a zwłaszcza mając na uwadze zbliżające się rokowania walutowe i 
handlowe oraz trzecią konferencję ONZ poświęconą prawu morskiemu. 85. Na zakończenie IV konferencji krajów niezaangażowanych szefowie państw i rządów pragnąc zapewnić ciągłość i 
skuteczność polityki niezaangażowanej, której słuszność i zasadność potwierdziły ostatnio wydarzenia w sytuacji międzynarodowej, wyrażają zdecydowaną wolę u-mocnienia swej działalności i 
koordynacji wysiłków. 86. Jest to konieczność tym bardziej paląca, że zasady niezaangażo-wania zostały uznane za podstawę działania wielu organów współpracy regionalnej i międzynarodowej. 
87. W Świecie następują obecnie wielkie zmiany w dziedzinie politycznej, ekonomicznej, technologicznej. Świat staje się nawet bardziej zorganizowany. Palący charakter i ostrość problemów 
wyzwolenia i rozwoju podobnie jak konieczność prawdziwego pokoju, stanowią czynniki, które dziś skłaniają kraje niezaangażowane do wzmożenia działalności i organizowania wzajemnej 
współpracy dla zapewnienia nowych podstaw ich solidarności i gwarancji ich udziału w rozwiązywaniu ważnych problemów międzynarodowych. 88. Postanowiono, że następ-
11"

676 Deklaracja Ameryki Środkowej 1963
164
na konferencja szefów państw i rządów krajów niezaangażo-wanych zwołana zostanie do Kolombo (Cejlon), w 1976 r.
Poza tym szefowie państw i rządów uchwalili Deklarację Ekonomiczną, w której zażądali od ONZ uchwalenia karty ekonomicznych praw i o-
bowiązków państw oraz potępili „niedopuszczalne praktyki korporacji wielonarodowych naruszających suwerenność krajów rozwijających się i 
gwałcących zasadę nieinterwencji". W Deklaracji stwierdzono, że:
„zakładając, że cele nakreślone na drugą dekadę rozwoju 1971-80 zostaną osiągnięte — co wcale nie jest pewne — dochód narodowy brutto krajów rozwijających się wzrośnie jedynie o 85 
dolarów na głowę mieszkańca, podczas gdy dochód narodowy brutto krajów uprzemysłowionych wzrośnie o 1200 dolarów na głowę.
W świetle tych danych prognozy na okres do 1980 roku są bardzo pesymistyczne.
Na Trzeci Świat, obejmujący 70°/« mieszkańców Świata, przypada jedynie 30*/« dochodu światowego. W obecnej dekadzie przeciętny roczny dochód na głowę mieszkańca wynosić będzie 3600 
dolarów rocznie w krajach rozwiniętych, a jedynie 265 dolarów w krajach rozwijających się.
W krajach rozwijających się mieszka 2600 min mieszkańców. Ponad 800 min to analfabeci, prawie miliard to ludzie niedożywieni, cierpiący głód. Dzienny dochód 900 min ludności kształtuje się 
poniżej 30 amerykańskich centimów. Jednomyślnie uważa się, że międzynarodowa strategia rozwoju załamała się. Wynika to zarówno z braku politycznej woli bogatych krajów do podjęcia 
niezbędnych pilnie kroków, jak również z tego, że cele wzrostu nie odpowiadają rzeczywistym potrzebom krajów rozwijających sit". Zbiór dokumentów nr 9, 1973.
•   676
DEKLARACJA AMERYKI ŚRODKOWEJ 1963 (ang. Declaration of Central America 1963, franc. Declaration de l'Amerique Centrale 1963, 
hiszp. Declaración de Centroamerica 1963, roś. Diekła-racyja Centralnej Amieriki 1963), opracowana i podp. 19 III 1963 w San Jose przez 
prezydentów republik środkowoamer. i Panamy, po spotkaniu w tymże dniu z pręż. USA, J.'F. Kennedy'm. Deklaracja zawiera zapewnienie, że 
państwa regionu będą dążyły do pełnej integracji ekon. w duchu zasad —> Sojuszu dla Postępu, na bazie —>• demokracji reprezentatywnej. W 
końcowej części Deklaracja zapowiadała rychły upadek rewolucji kubańskiej na skutek podjętych przez państwa OPA akcji antykubańskich.
Declaración de Centroamerica. San Jose, Costa Rica 19 In 1963, s. 8.
•   677
DEKLARACJA AZJATYCKA BANGKOKU
1967 (The Bangkok Asian Declaration 1967, franc. Declaration asiatique de Bangkok de 1967, hiszp. Declaración Asiatica de Bangkok 1967, roś. 
Aziatskaja diekłaracyja w Bankokie 1967), nazwa wspólnego stanowiska państw azjat. w sprawach ekonomiczno-społ.; jej gł. punkty weszły do -
> Karty Algieru.
•    678
DEKLARACJA BALFOURA 1917 (ang. Bal-four Declaration 1917, franc. Declaration de Bal-four de 1917, hiszp. Declaración de Balfour 
1917, roś. Balfura diekłaracyja 1917), termin między-nar. — oświadczenie zawarte w liście min. spraw zagr. W. Brytanii, A. J. Balfoura, z 
2X11917 do A. G. Rotschilda, reprezentanta —> syjonizmu, treści następującej:
,,Drogi Lordzie Rotschild: Mam przyjemność przekazania Panu, w imieniu Rządu JKM, następującej deklaracji sympatii dla aspiracji żydowsko-syjonistycznych, przedłożonej Gabinetowi i 
zatwierdzonej przezeń: „Rząd JKM rozważa pozytywnie ustanowienie w Palestynie kolebki dla narodu
żydowskiego i poczyni wszystkie wysiłki, by ułatwić realizację tego celu, rozumiejąc jasno, że przez to nic nie nastąpi, co by ograniczyło prawa cywilne i religijne społeczności nieży-dowskich 
istniejących w Palestynie, lub praw i statutów politycznych, z jakich korzystają żydzi w innych krajach". Proszę o przekazanie tej deklaracji Federacji Syjonistycznej. Szczerze Pański Arthur 
James Balfour".
List ten stał się kamieniem węgielnym państwa Izrael; zainicjował on planową, zorganizowaną przez Agencję Żydowską emigrację —>- Żydów z 
całego świata do Palestyny.
A. J. BALFOUR Opinions and Agreements, London 1927. •    679
DEKLARACJA BANDUNGU 1955 (ang. Ban-dung Declaration 1955, franc. Declaration de Bandoeng 1955, hiszp. Declaración de Bandung 
1955, roś. Bandungskaja diekłaracyja 1955), Deklaracja w sprawie zapewnienia powszechnego pokoju i współpracy, stanowiąca ostatnią 
część komunikatu końcowego I Afroazjatyckiej Konferencji Solidarności w Bandungu na Jawie 18-24 IV 1955. Poprzednie części komunikatu 
omawiają:
współpracę gospodarczą; współpracę kulturalną;
prawa człowieka i prawo samostanowienia; problem narodów zależnych; inne problemy; sprawy zapewnienia powszechnego pokoju i 
współpracy. Poniżej tekst przedostatniego oraz ostatniego punktu (Deklaracji) komunikatu:
F. Sprawa zapewnienia powszechnego pokoju i współpracy.
1. Konferencja krajów Azji i Afryki stwierdzając, iż szereg państw nie zostało jeszcze przyjętych do Organizacji Narodów Zjednoczonych, uważa, że w celu zapewnienia skutecznej współpracy 
dla utrzymania pokoju na całym świecie, członkostwo w Organizacji Narodów Zjednoczonych powinno być powszechne i wzywa Radę Bezpieczeństwa, aby poparła przyjęcie do ONZ tych 
wszystkich państw, które odpowiadają wymogom Karty, dotyczącym członkostwa. Zdaniem konferencji krajów Azji i Afryki wymogom takim odpowiadają następujące kraje biorące udział w jej 
obradach: Kambodża, Cejlon, Japonia, Jordania, Laos, Libia, Nepal i Zjednoczony Wietnam. Konferencja uważa, że reprezentacja krajów strefy Azji i Afryki w Radzie Bezpieczeństwa jest z 
punktu widzenia zasady słusznego podziału geograficznego — niedostateczna. Wyraża ona pogląd, że krajom Azji i Afryki, które na mocy porozumienia zawartego w Londynie w r. 1946 zostały 
pozbawione prawa do niestałych miejsc w Radzie Bezpieczeństwa, powinna być dana możność zasiadania w tej Radzie, tak aby mogły one wnieść bardziej skuteczny wkład do zapewnienia 
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
2. Konferencja krajów Azji i Afryki po zbadaniu obecnej niebezpiecznej sytuacji napięcia międzynarodowego i grożącego całej ludzkości ryzyka wojny światowej, w której wykorzystana bytaby 
niszczycielska siła wszystkich rodzajów broni jądrowej i termojądrowej, zwraca uwagę wszystkich państw na potworne skutki, jakie pociągnęłaby za sobą taka wojna w razie jej rozpętania. 
Konferencja uważa, że rozbrojenie oraz zakaz produkcji, przeprowadzania doświadczeń i użycia broni jądrowej i termojądrowej w wojnie są absolutnie niezbędne, aby wybawić ludzkość i 
cywilizację od lęku i perspektywy całkowitej zagłady. Konferencja uważa, że obowiązkiem reprezentowanych na niej krajów Azji i Afryki wobec ludzkości i cywilizacji jest stwierdzenie, że 
popierają one dążenia w sprawie rozbrojenia i zakazu tych broni oraz zwrócenia się do głównych zainteresowanych państw i do światowej opinii publicznej z apelem o przeprowadzenie takiego 
rozbrojenia i wprowadzenia takiego zakazu. Konferencja uważa, że powinna być ustanowiona i utrzymana skuteczna kontrola międzynarodowa, tak aby takie rozbrojenie i taki zakaz zostały 
wcielone w życie i że w tym celu powinny być podjęte jak najszybciej konkretne kroki. Do chwili wprowadzenia zakazu produkcji broni jądrowej i termojądrowej, konferencja wzywa wszystkie 
zainteresowane mocarstwa, aby osiągnęły porozumienie w sprawie zaprzestania doświadczeń z taką bronią. Konferencja oświadcza, że dla zachowania pokoju nieodzowne jest powszechne 
rozbrojenie i zwraca się do Narodów Zjednocznych, by nie ustawały w swych wysiłkach; apeluje do wszystkich zainteresowanych mocarstw, by szybko doprowadziły do uregulowania, 
ograniczenia, kontroli i redukcji wszystkich sił zbrojnych i zbrojeń łącznic z zakazem produkcji, doświadczeń i użycia wszelkiej broni masowej zagłady i ustanowiły w tym celu skuteczną 
kontrolę międzynarodową.
G. Deklaracja w sprawie zapewnienia powszechnego pokoju i współpracy: „Konferencja krajów Azji i Afryki z głęboką

165
Deklaracja Chińsko-Japońska 1972 681
troską omówiła zagadnienie powszechnego pokoju i wspót-pracy. Stwierdziła ona z głębokim zaniepokojeniem istnienie napięcia w stosunkach międzynarodowych i związanej z tym groźby 
Światowej wojny atomowej. Problem pokoju powstaje w związku z problemem bezpieczeństwa międzynarodowego. Toteż wszystkie państwa powinny współpracować, zwłaszcza za 
pośrednictwem Organizacji Narodów Zjednoczonych, ażeby doprowadzić do redukcji zbrojeń i do zniszczenia broni jądrowej pod skuteczną kontrolą międzynarodową. W ten sposób można 
zapewnić pokój wśród narodów i spowodować. by energia atomowa używana była wyłącznie do celów pokojowych. Umożliwiłoby to w szczególności zaspokojenie potrzeb Azji i Afryki, 
ponieważ im przede wszystkim potrzebne są postęp społeczny i podniesienie stopy życiowej w warunkach większej wolności.
Wolność i pokój są współzależne. Prawo do samookreślenia powinny mieć wszystkie narody; wolność i niepodległość przyznać należy możliwie najprędzej tym narodom, które wciąż jeszcze 
pozostają w stanie zależności. Oczywiste jest, że wszystkim krajom powinno przysługiwać prawo swobodnego wyboru własnych systemów politycznych i gospodarczych, własnego sposobu 
życia, zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych.
Poszczególne narody wolne od nieufności i strachu oraz o-żywione zaufaniem i dobrą wolą we wzajemnych stosunkach powinny okazywać tolerancję i współżyć pokojowo jak dobrzy sąsiedzi 
oraz rozwijać przyjazną współpracę na poniższych zasadach: l. Poszanowanie podstawowych praw człowieka oraz celów i zasad Karty Narodów Zjednoczonych. 2. Poszanowanie suwerenności i 
integralności terytorialnej wszystkich narodów. 3, Uznanie równości wszystkich ras i równości wszystkich narodów wielkich i małych. 4. Wstrzymanie się od interwencji i mieszania się w sprawy 
wewnętrzne innego kraju. S. Poszanowanie prawa każdego kraju do obrony indywidualnej lub zbiorowej zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych- ti. a) Wstrzymanie się od wykorzystywania 
układów o obronie zbiorowej w imię egoistycznych interesów któregoś z wielkich mocarstw, b)'Wstrzymanie się każdego kraju od wywierania nacisku na inne kraje. 7. Wstrzymanie się od ak-
tów, czy gróźb agresji oraz od stosowania siły przeciwko integralności terytorialnej lub niezależności politycznej któregokolwiek kraju. 8. Regulowanie wszystkich sporów międzynarodowych 
środkami pokojowymi, takimi jak rokowania, mediacje, arbitraż lub rozstrzyganie spornych kwestii na drodze sądowej, jak również innymi środkami pokojowymi, według uznania stron zgodnie z 
Kartą Narodów Zjednoczonych. 9. Rozwijanie wspólnych interesów i współpracy. 10. Poszanowanie sprawiedliwości i zobowiązań międzynarodowych. Konferencja krajów Azji i Afryki wyraża 
przekonanie, że przyjazna współpraca zgodnie z tymi zasadami przyczyniłaby się skutecznie do zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, podczas gdy współpraca w dziedzinie 
gospodarczej, społecznej i kulturalnej pomogłaby w osiągnięciu powszechnego dobrobytu i pomyślności. Konferencja krajów Azji i Afryki zaleca, by pięć krajów-inicjatorów rozważyło sprawę 
zwołania następnej konferencji w porozumieniu z krajami, uczestniczącymi w tej konferencji.
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór do' kumentów. oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1954-60, s. 498-506.
DEKLARACJA BRUKSELSKA 1974 -^ Uchwała Brukselska Partii Komunist. Europy Zach. 1974. •   680
DEKLARACJA BUKARESZTEŃSKA 1966 (ang. Bucharest Declaration 1966, franc. Declaration de Bucarest de 1966, hiszp. Declaración de 
Bucarest 1966, roś. Buchariestskaja diekłaracyja 1966), deklaracja w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie, podp. 5 VII 1966 w 
Bukareszcie; uchwalona jednomyślnie na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu Warszawskiego przez delegacje na 
najwyższym szczeblu: Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. Na początku Deklaracja zawiera analizę stosunków w 
Europie, w której nie zlikwidowano jeszcze skutków II wojny świat, i w której nadal istnieją napięcia w stosunkach między państwami. Uchwały 
konferencji poczdamskiej były ukoronowaniem sojuszniczej współpracy mocarstw koalicji antyhitlerowskiej i stwierdzały, że podstawowym 
warunkiem bezpieczeństwa w Europie jest niedopuszczenie do
odrodzenia się niem. militaryzmu i nazizmu, aby Niemcy nigdy więcej nie zagrażały swym sąsiadom i pokojowi na świecie. Panował również 
zgodny pogląd, że nieodzowna jest przyjazna współpraca między wszystkimi państwami zainteresowanymi w utrzymaniu pokoju. Jednakże 
rozwój wydarzeń nie spełnił tych oczekiwań, za co odpowiedzialność ponoszą te mocarstwa, które tuż po zwycięstwie nad niem. agresorami wy-
rzekły się tej współpracy. Państwa socjalistyczne sygnatariusze Deklaracji uważają, że stworzenie trwałych podstaw pokoju i bezpieczeństwa w 
Europie winno polegać w stosunkach międzypaństwowych na wyrzeczeniu się groźby użycia siły lub stosowania siły i rozwiązywaniu spornych 
problemów międzynar. jedynie środkami pokojowymi w oparciu o zasady suwerenności, równouprawnienia, nieingerencji w sprawy wewnętrzne 
i-poszanowania nietykalności terytorialnej. W sy-• tuacji międzynar. wzrostowi sił na rzecz pokoju reprezentowanych przez państwa socjalist., 
międzynar. klasę robota., ruch narodowowyzwoleńczy oraz siły postępowe całego świata przeciwstawia się polityka agresywnych kół Stanów 
Zjedn. w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej, popierająca tam siły reakcyjne, oraz w Europie, gdzie za pomocą paktu północnoatlantyckiego 
popiera mili-tarystyczne i rewizjonistyczne koła NRF, wzmaga wyścig zbrojeń i pogłębia podział Europy. Państwa-sygnatariusze niniejszej 
Deklaracji uważają, że należy podjąć środki zmierzające do zwrotu w kierunku odprężenia w Europie, utrwalenia bezpieczeństwa i rozwoju 
współpracy między państwami europejskimi. Środki te powinny być realizowane przede wszystkim w następujących kierunkach:
,,1. rozwijanie dobrosąsiedzkich stosunków w oparciu o zasadę pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społecznych, przez rozszerzenie stosunków gospodarczych, współpracy 
naukowej i kulturalnej. 2. rozwiązanie równo" czesne istniejących sojuszów wojskowych: NATO i Układu Warszawskiego, miejsce których winien zająć system bezpieczeństwa europejskiego. 3. 
częściowe posunięcia zmierzające do rozładowania napięcia, jak: likwidacja baz wojskowych, wycofanie obcych wojsk z terytoriów innych państw, redukcja sil zbrojnych obu państw 
niemieckich, utworzenie stref bazatomo-wych. 4. wyeliminowanie możliwości dostępu NRP do broni jądrowej. 5. uznanie nienaruszalności granic w Europie, w tym granicy na Odrze i Nysie oraz 
granicy między obu państwami niemieckimi. 6. pokojowe uregulowanie problemu niemieckiego, przede wszystkim uznanie faktu istnienia dwóch państw niemieckich — NRD i NRP. 7. zwołanie 
ogólnoeuropejskiej konferencji dla rozpatrzenia problemów zapewnienia bezpieczeństwa w Europie i ogólnoeuropejskiej współpracy, co mogłoby sprzyjać utworzeniu w Europie systemu 
bezpieczeństwa zbiorowego". Zbiór dokumentów. Warszawa 1966.
DEKLARACJA CHAPULTEPEC -^ Akt Cha-
pultepec 1945.
•    681
DEKLARACJA CHIŃSKO-JAPOŃSKA 1972
(ang. China-Japan Declaration 1972, franc. Dć-ciaration Sino-Nippone de 1972, hiszp. Declaración Chino-Japonesa 1972, roś. Kitajsko-japonska-
ja diekłaracyja 1972), podpisana 291X1972 w Pekinie przez premiera Japonii, Kakuei Tanakę i premiera rządu ChRL, Czou En-laja, normali-
zująca stosunki między Chinami a Japonią, treści następującej:
,, Chiny i Japonia są państwami sąsiadującymi ze sobą, oddzielonymi jedynie wąskim pasem wody, i łączy je długa historia tradycyjnej przyjaźni. Oba narody gorąco pragną położenia kresu 
nienormalnym stosunkom, które dotąd istniały między oboma państwami. Zakończenie stanu wojny i nor-

682 Deklaracja Filadelfijska 1944
166
malizacja .stosunków miedzy Chinami i Japonią — realizacja pragnień obu narodów — otworzy nowy rozdział w annałach stosunków między oboma państwami.
Strona japońska jest świadoma odpowiedzialności, która spoczywa na Japonii za wyrządzenie w przeszłości narodowi chińskiemu olbrzymich szkód, w wyniku wo)ny i czyni sobie z tego powodu 
głębokie wyrzuty. Strona japońska potwierdza swe stanowisko, że pragnie urzeczywistnienia normalizacji stosunków między Japonią a Chinami, co wynika z jej stanowiska pełnego zrozumienia 
przedłożonych przez rząd Chińskiej Republiki Ludowej trzech zasad przywrócenia stosunków dyplomatycznych. Strona chińska wyraża zadowolenie z powyższego.
Chociaż systemy społeczne Chin i Japonii są różne, oba państwa powinny i mogą nawiązać pokojowe i przyjazne stosunki. Normalizacja stosunków i rozwinięcie dobrosąsiedzkich i przyjaznych 
stosunków między oboma państwami leżą w interesie obu narodów i przyczynią się również do złagodzenia napięcia v" Azji i do zapewnienia pokoju na świecie.
l. Oświadcza si_, iż nienormalne, stosunki, które dotąd istniały między Chińską Republiką Ludową i Japonią, kończą się z dniem publikacji tego oświadczenia. 2. Rząd Japonii uznaje rząd 
Chińskiej Republiki Ludowej za jedyny prawowity rząd Chin. 3. Rząd Chińskiej Republiki Ludowej raz jeszcze stwierdza, że Tajwan jest nieodłączną częścią terytorium Chińskiej Republiki 
Ludowej. Rząd Japonii w pełni rozumie i szanuje powyższe stanowisko rządu Chin i nadal zajmuje w tej sprawie stanowisko zgodne z art. 8 deklaracji poczdamskiej. 4. Rząd Chińskiej Republiki 
Ludowej i rząd Japonii podejmują decyzję nawiązania stosunków dyplomatycznych z dniem 29 września 1972 r. Oba rządy podjęty decyzję poczynienia, w jak najszybszym terminie, wszelkich 
niezbędnych kroków dla utworzenia ambasad w stolicy każdego z państw, podjęcia przez te ambasady działalności zgodnie z międzynarodowym prawem oraz praktyką i dokonania wymiany 
ambasadorów. 5. Rząd Chińskiej Republiki Ludowej oświadcza, że w interesie przyjaźni między narodem chińskim i japońskim, zrzeka się reparacji wojennych ze strony Japonii. 6. Rząd 
Chińskiej Republiki Ludowej i rząd Japonii zgadzają się na nawiązanie trwałych pokojowych i przyjaznych stosunków między oboma państwami, na podstawie zasad wzajemnego poszanowania 
dla suwerenności i integralności terytorialnej, wzajemnej nieagresji, nieingerowania w wewnętrzne sprawy drugiego państwa, równości i wzajemnych korzyści oraz pokojowej koegzystencji. 
Zgodnie z powyższymi zasadami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych, rządy obu państw zapewniają, że w ich wzajemnych stosunkach wszystkie kwestie sporne będą rozwiązywane 
środkami pokojowymi, bez uciekania się do użycia siły lub groźby użycia siły. 7. Normalizacja stosunków między Chinami i Japonią nie jest wymierzona przeciwko państwom trzecim. Żadne z 
dwóch państw nie będzie starało się uzyskać hegemonii w rejonie Azji i Pacyfiku i oba państwa są przeciwne wysiłkom jakiegokolwiek innego państwa, czy też grupy państw, zmierzającym do 
stworzenia takiej hegemonii. S. W celu umocnienia i rozwinięcia- pokojowych i przyjaznych stosunków między oboma krajami rząd Chińskiej Republiki Ludowej i rząd Japonii zgodnie 
postanowiły przeprowadzić rokowania mające na celu zawarcie układu o pokoju i przyjaźni. 9. W celu dalszego rozwinięcia stosunków między oboma państwami i zwiększenia wymiany 
delegacji, rząd Chińskiej Republiki Ludowej i rząd Japonii, zgodnie postanawiają przeprowadzić rokowania mające na celu zawarcie porozumień handlowych, żeglugowych, lotniczych, w 
sprawie połowów ryb itd„ zgodnie z potrzebami i przy wzięciu pod uwagę istniejących porozumień, które nie mają charakteru rządowego". Zbiór dokumentów, 1972.
•    682
DEKLARACJA FILADELFUSKA 1944 (ang. Philadelphia Declaration 1944, franc. Declaration de Philadelphia de 1944, hiszp. Declaración de 
Filadelfia 1944, roś. Fiładielfijskaja diekłaracyja 1944), nazwa oficjalna dokumentu uchwalonego w Filadelfii 12 V 1944 na zakończenie XXVI 
Mię-dzynar. Konferencji Pracy, która zreorganizowała ILO, a zadaniom i celom jej działalności nadała charakter antyfaszystowski, zgodny z du-
chem antyfaszystowskiego sojuszu NZ. Deklaracja stwierdziła, że dążenie do sprawiedliwości społecznej musi obejmować „wszystkich ludzi, bez 
względu na rasę, wyznanie i pleć, którzy mają prawo do dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego w warunkach wolności i godności".
ILO Declaration of Philadelphia, Montreal 1944.
•    683
DEKLARACJA GENERALNA HAWANY 1966
(ang. Havana Generał Declaration 1966, franc. Declaration G6n6rale de La Havane de 1966, hiszp. Declaración Generał de La Habana 1966, roś. 
Gienieralnaja Gawanskaja diekłaracyja 1966), nazwa oświadczenia przyjętego na I Konferencji Solidarności Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, w 
stoi. Kuby, 3-1411966.
Zbiór dokumentów, 1966.
•    684
DEKLARACJA GENEWSKA O NEUTRALNOŚCI LAOSU 1962 (ang. Geneva Declaration on Neutrality of Laos 1962, franc. Declaration 
de Geneve de neutralite du Laos de 1962, hiszp. Declaración de Ginebra sobre la neutralidad de Laos 1962, roś. Żeniewskaja diekłaracyja o niej-
tralitietie Łaosa 1962), podpisana 23 VII 1962 na zakończenie genewskiej konferencji w sprawie neutralności Laosu; stwierdziła, że 5 mocarstw:
ChKL, Francja, USA, W. Brytania, ZSRR, oraz Birma, India, Kambodża, Kanada, Laos, Polska, Syjam, DRW i Republika Wietnamu
,,... deklarują uroczyście, że zgodnie z wolą rządu i narodu Królestwa Laosu, wyrażoną w Oświadczeniu o Neutralności proklamowanego przez królewski rząd Laosu 9 VII 1962, u-znają i będą 
szanowały oraz przestrzegały pod każdym względem suwerenności, niepodległości, neutralności i integralności Królestwa Laosu. W szczególności zaś zobowiązują się, że nie uciekną się do 
użycia siły, ani gróźb użycia siły, ani też do żadnego innego kroku, który by mógł zagrozić pokojowi Laosu...'*.
Deklaracja wylicza następnie inne warunki nieingerencji, do których przestrzegania zobowiązali się jej sygnatariusze. Do Deklaracji, prócz ww. o-
świadczenia rządu Laosu, dołączony został Protokół ustalający termin i tryb wycofania wojsk obcych z Laosu oraz funkcje Międzynarodowej 
Komisji Nadzoru i Kontroli w Laosie. G.D.oN.L. nie była przestrzegana przez rząd USA.
Dokumentacja prasowa. Warszawa 1962, s. 590A.
•    685
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA 1945 (ang. Yalta Declaration 1945, franc. Declaration de Yalta 1945, hiszp. Declaración de Yalta 1945, roś. Jał-
tinskaja diekłaracyja 1945), oficjalna nazwa dokumentu końcowego Konferencji na Szczycie szefów rządów trzech Mocarstw Sojuszniczych:
W. Brytania, USA i ZSRR, w Jałcie na Krymie, 4-11 II 1945, zawierającego: —>- Deklarację Jałtańską w sprawie Europy; ->• Deklarację Jałtań-
ską w sprawie Niemiec; -> Deklarację Jałtańską w sprawie pokoju; —r Deklarację Jałtańską w sprawie Polski; -> Deklarację Jałtańską o Dalekim 
Wschodzie.
Teheran, Jalta, Poczdam. Dokumenty..., Warszawa 1970.
•    686
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA O DALEKIM WSCHODZIE 1945 (ang. Yalta Declaration on Far East 1945, franc. Declaration de Yalta sur 
L'Extreme Orient de 1945, hiszp. Declaración de Yalta sobre el Lejano Oriente 1945, roś. Sogła-szenije trioch wielikich dierżaw po woprosam 
Dalniego Wostoka 1945), uzgodniona na —i- Konferencji Jałtańskiej 4-11 II 1945, ogłoszona po zakończeniu wojny na Dalekim Wschodzie, 
treści następującej:
,,Szefowie rządów trzech Wielkich Mocarstw, a mianowicie Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych Ameryki i

167	Deklaracja Jałtańska w Sprawie Niemiec 1945 688
Wielkiej Brytanii, doszli do porozumienia, że w dwa lub trzy miesiące po kapitulacji Niemiec i ukończeniu wojny w Europie, Związek Radziecki przystąpi do wojny przeciwko Japonii u boku 
państw sprzymierzonych pod następującymi warunkami: l. Będzie utrzymane status quo w Mongolii Zewnętrznej (Mongolskiej Republice Ludowej). 2. Będą przywrócone dawne prawa Rosji, 
pogwałcone na skutek zdradzieckiej napaści japońskiej w r. 1904, a w szczególności: a) część, południowa Sachalinu oraz wszystkie wyspy przyległe będą zwrócone Związkowi Radzieckiemu; b) 
port handlowy Dairen będzie umiędzynarodowiony; zasadnicze interesy Związku Radzieckiego w tym porcie będą zabezpieczone, a wydzierżawienie Portu Artura, jako bazy morskiej ZSRR, 
będzie przywrócone; c) koleje żelazne wschodniochińska i potudniowo-mandżurska, dające dostęp do Dairenu, będą eksploatowane wspólnie przez utworzone w tym celu towarzystwo mieszane 
chińsko-radzieckie, przy czym rozumie się, że zasadnicze interesy Związku Radzieckiego będą zabezpieczone i że Chiny zachowają całkowitą suwerenność Mandżurii. 3. Wyspy Ku. rylskie będą 
odstąpione Związkowi Radzieckiemu.
Rozumie się, że porozumienie dotyczące Mongolii Zewnętrznej oraz portów i kolei żelaznych wyżej wymienionych, wymagają zgody generalissimusa Czang Kaj-szeka. Na wniosek Marszałka 
Stalina, Prezydent uczyni co trzeba, żeby uzyskać tę zgodę. Szefowie rządów trzech Wielkich Mocarstw uznali, że te żądania Związku Radzieckiego powinny być po zwycięstwie nad Japonią 
bezwarunkowo zaspokojone. Ze swej strony Związek Radziecki oświadcza, że gotów jest zawrzeć z rządem narodowym Chin i kt przyjaźni i przymierza w celu udzielenia tym ostatnim poparcia 
swymi siłami zbrojnymi i w ten sposób pomóc im do uwolnienia się od jarzma japońskiego". Teheran, Jalta, Poczdam. Dokumenty..., Warszawa 1971.
•   687
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA W SPRAWIE EUROPY 194S (ang. Yalta Declaration on Europę 1945, franc. Dściaration de Yalta sur 
1'Europe de 1945, hiszp. Declaración de Yalta sobre Europa 1945, roś. Jaltinskaja Diekłaracyja ob oswo-bożdionnoj Jewropie 1945), przyjęta na 
—> Konferencji Jałtańskiej 4-11 II 1945, o treści następującej:
„Ułożyliśmy i podpisaliśmy deklarację o wyzwolonej Europie. Ta deklaracja przewiduje uzgadnianie polityki trzech mocarstw i ich wspólną akcję przy rozwiązywaniu politycznych i 
gospodarczych zagadnień wyzwolonej Europy zgodnie z demokratycznymi zasadami. Deklaracja ta brzmi, jak następuje:
Premier Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Premier Zjednoczonego Królestwa i Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki odbyli naradę we wspólnym interesie narodów ich 
krajów i narodów wyzwolonej Europy. Oświadczają oni wspólnie, że porozumieli się wzajemnie, żeby w ciągu tymczasowego okresu nieustabilizowania stosunków w wyzwolonej Europie 
uzgodnić politykę trzech rządów przy u-dzielaniu pomocy narodom uwolnionym od panowania Niemiec narodowosocjalistycznych oraz narodom byłych państw satelitów Osi w Europie przy 
rozwiązywaniu przez nie sposobami demokratycznymi ich pilnych zagadnień w dziedzinie politycznej i gospodarczej. Zaprowadzenie porządku w Europie i przebudowa narodowego życia 
gospodarczego musi być osiągnięta sposobami, które umożliwią narodom wyzwolonym zniszczenie ostatnich śladów narodowego socjalizmu i faszyzmu oraz utworzenie instytucji 
demokratycznych przez nich samych wybranych. Jest zasadą Karty Atlantyckiej, że wszystkie narody mają prawo wybrać sobie taką formę rządu,
^d jaką pragną żyć, oraz że przywróci się prawa suwerenne samorząd tym ludom, które zostały pozbawione ich siłą przez narody napastnicze. Dla stworzenia sprzyjających warunków, w których 
wyzwolone narody mogłyby skorzystać z tych praw, trzy rządy będą wspólnie pomagały narodom wszystkich państw wyzwolonej Europy oraz, gdzie w ich mniemaniu będą tego wymagały 
warunki, 'ludom państw byłych satelitów Osi w Europie: a) do ustanowienia pokoju wewnętrznego; b) do przeprowadzenia naglących zarządzeń w celu okazania pomocy narodom, które jej 
potrzebują; c) do utworzenia tymczasowych władz rządowych opartych na szerokiej podstawie reprezentującej wszystkie demokratyczne elementy ludności i zobowiązanych do ukonstytuowania 
możliwie najrychlej w drodze wolnych wyborów rządów odpowiadających woli narodu, oraz d) ułatwienia, gdzie potrzeba, odbycia się takich wyborów. Trzy rządy będą porozumiewały się z 
innymi Narodami Zjednoczonymi i władzami tymczasowymi lub innymi rządami w Europie, gdy będą rozważane sprawy bezpośrednio ich interesujące. Trzy rządy natychmiast porozumieją się 
ze sobą w przedmiocie środków niezbędnych do wprowadzenia w czyn ich wspólnej odpowiedzialności przewidzianej w niniejszej deklaracji, gdy w ich mniemaniu, stanie
się to konieczne wskutek warunków, jakie powstały w którymkolwiek europejskim państwie wyzwolonym albo w jednym z byłych państw satelitów Osi w Europie. Deklaracja niniejszą 
ponownie stwierdzamy naszą wiarę w zasady Karty Atlantyckiej, naszą wierność Deklaracji Narodów Zjednoczonych i nasze silne postanowienie zaprowadzenia, wspólnie z innymi miłującymi 
pokój narodami, porządku międzynarodowego na świecie, opartego na zasadach prawa poświęconego pokojowi, bezpieczeństwu, wolności i ogólnemu dobrobytowi całej ludzkości. Ogłaszając tę 
deklarację trzy mocarstwa wyrażają nadzieję, że Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej będzie mógł przyłączyć się do nich w proponowanej działalności". Teheran, Jalta. Poczdam. 
Dokumenty..., Warszawa 1970.
•   688
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA W SPRAWIE NIEMIEC 1945 (ang. Yalta Declaration on Germany 1945, franc. Declaration de Yalta sur 
1'Alle-magne de 1945, hiszp. Declaración de Yalta sobre Alemania 1945, roś. Jaltinskaja Diekłaracyja o Giermanii 1945), przyjęta na —f 
Konferencji Jałtańskiej Wielkich Mocarstw 4-11,111945, treści następującej:
,,Rozważyliśmy i ustaliliśmy olany wojenne trzech mocarstw sprzymierzonych dla ostatecznego rozgromienia wspólnego wroga. Przez cały czas Konferencji sztaby wojenne trzech narodów 
sprzymierzonych spotykały się ze sobą codziennie na naradach... i w ich wyniku osiągnięto ściślejsze niż kiedykolwiek przedtem skoordynowanie wysiłków militarnych trzech sojuszników. ... W 
pełni uzgodniono i opracowano w szczegółach terminy, zakres i koordynację nowych i potężniejszych jeszcze uderzeń naszych armii i sił lotniczych w serce Niemiec od wschodu, zachodu, 
północy i południa... Niemcy nacjonalsocjalistyczne są skazane na zagładę. Naród niemiecki drożej tylko zapłaci za swą przegraną, jeżeli w dalszym ciągu będzie usiłował stawiać beznadziejny 
opór. Osiągnęliśmy porozumienie w sprawach wspólnych planów i polityki mających na celu wymuszenie bezwarunkowej kapitulacji, którą .wszyscy razem narzucimy Niemcom nacjonalsocja-
listycznym po ostatecznym złamaniu zbrojnego oporu niemieckiego. Warunki tej kapitaulacji nie zostaną ujawnione, zanim ostateczna klęska Niemiec nie stanie się faktem dokonanym. 
Stosownie do uzgodnionego planu siły każdego z trzech mocarstw będą okupowały oddzielne strefy Niemiec. Zgodnie z tym planem przewidziano utworzenie skoordynowanej administracji i 
kontroli za pośrednictwem Centralnej Komisji Kontroli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw z siedzibą w Berlinie. Uzgodniono, że Francja, jeżeli tego zapragnie, będzie zaproszona 
do objęcia jednej strefy okupacyjnej i do wzięcia udziału w Komisji Kontroli jako czwarty jej człohek. Granice strefy francuskiej będą ustalone przez cztery zainteresowane rządy za 
pośrednictwem ich przedstawicieli zasiadających w Europejskiej Komisji Doradczej. Jest naszym niezłomnym zamiarem zniszczenie niemieckiego militaryzmu i nacjonalsocjalizmu i stworzenia 
gwarancji, że Niemcy już nigdy więcej nie będą w możności zakłócić pokoju świata. Jesteśmy zdecydowani rozbroić i rozwiązać wszystkie niemieckie siły zbrojne; raz na zawsze zniszczyć 
niemiecki sztab generalny, który wielokrotnie doprowadził do wskrzeszenia militaryzmu niemieckiego; usunąć lub zniszczyć wszelkie niemieckie urządzenia wojskowe; znieść lub poddać 
kontroli wszelkiego rodzaju przemysł niemieckie, który mógłby być użyty do produkcji wojennej, ukarać sprawiedliwie i szybko wszystkich zbrodniarzy wojennych oraz wyegzekwować 
odszkodowania w naturze za zniszczenia dokonane przez Niemców; unicestwić nacjonalsocjalistyczną partię, nacjonalsocjalistyczne ustawy, organizacje i instytucje; usunąć wszelkie wpływy 
nacjonalsocjalistyczne i militarystyczne z urzędów politycznych i z życia kulturalnego i gospodarczego narodu niemieckiego; oraz podjąć wspólnie w Niemczech inne tego rodzaju środki, jakie 
mogłyby okazać się konieczne dla przyszłego pokoju i bezpieczeństwa całego świata. Nie leży w naszym zamiarze zniszczenie narodu niemieckiego; jednak wtedy tylko, gdy narodowy socjalizm 
i militaryzm zostaną wykorzenione, będzie nadzieja na stworzenie warunków przyzwoitego życia dla Niemców i danie im miejsca w społeczności narodów. Rozważaliśmy sprawę szkód 
wyrządzonych krajom sprzymierzonym przez Niemcy w tej wojnie i uznaliśmy za słuszne, żeby nałożono na Niemcy obowiązek naprawienia tych szkód w naturze w możliwie najszerszych 
rozmiarach. Będzie utworzona Komisja wynagrodzenia szkód, której zleci się rozważenie sprawy, w jakich rozmiarach i w jakim trybie nastąpi wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez Niemcy 
krajom sojuszniczym. Komisja będzie działała w Moskwie".
Zbiór dokumentów, 1945; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 3, oprać.: L. Gelberg. Warszawa 1960.

689 Deklaracja Jałtańska w Sprawie Pokoju 1945
168
•   689
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA W SPRAWIE POKOJU 1945 (ang. Yalta Peace Declaration 1945, franc. Declaration de Yalta sur la Paix 
1945, hiszp. Declaración de Yalta sobre la Paź 1945, roś. Jattinskaja Diekłaracyja o mirie 1945);
stanowiąca końcową uchwałę —> Konferencji Jałtańskiej 4-11 III 945, treści następującej:
,,Nasza narada na Krymie ponownie potwierdziła nasze wspólne postanowienie utrzymania i wzmocnienia w okresie nadchodzącego pokoju tej jedności w celach i akcji, która sprawiła, że 
zwycięstwo w tej wojnie stało się dla Narodów Zjednoczonych możliwe i pewne. Wierzymy, że jest to Święty dług, który nasze rządy zaciągnęły względem swych własnych narodów oraz 
narodów świata. Tylko przy ciągłej i zwiększającej się wsoółpracy i porozumieniu pomiędzy naszymi trzema. krajami i pomiędzy wszystkimi miłującymi pokój narodami może być osiągnięty 
najwyższy ideał ludzkości, mianowicie pokój pewny i trwały, który mówiąc słowami Karty Atlantyckiej, ,,da rękojmię, że wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli pędzić swe życie 
wolni od strachu i niedostatku". Zwycięstwo w tej wojnie i utworzenie zamierzonej organizacji międzynarodowej stanowić będzie największą w historii sposobność do stworzenia w 
nadchodzących latach zasadniczych warunków dla takiego pokoju**.
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 3, Warszawa 1960.
•    690
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA w SPRAWIE POLSKI 1945, (ang. Yalta Declaration on Po-land 1945, franc. Declaration de Yalta sur la Po-
logne de 1945, hiszp. Declaración de Yalta sobre Polonia 1945, roś. Jałtinskaja Diekłaracyja o Pol-sze 1945), przyjęta na ->- Konferencji 
Jałtańskiej 4-11 III 945, treści następującej:
..Zebraliśmy się na Konferencji Krymskiej by załatwić nasze różnice zdań co do Polski. Przedyskutowaliśmy dokładnie wszystkie strony tego zagadnienia. Ponownie stwierdzamy nasze wspólne 
pragnienie ujrzenia Polski państwem silnym, wolnym, niepodległym i demokratycznym. W wyniku naszych rozmów uzgodniliśmy warunki, na jakich ma być utworzony nowy Polski Rząd 
Tymczasowy Jedności Narodowej tak, aby uzyskał uznanie trzech głównych mocarstw.
Osiągnięte porozumienie brzmi jak następuje: Nastała nowa sytuacja w Polsce na skutek jej zupełnego wyzwolenia przez Armię Czerwoną. Wymaga to utworzenia Tymczasowego Rządu 
Polskiego, który będzie mógł być oparty na szerszej podstawie niż to było możliwe przed niedawnym wyzwoleniem Polski Zachodniej. Działający obecnie w Polsce Rząd Tymczasowy powinien 
być wobec tego zreorganizowany na szerszej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy. Ten nowy rząd powinien wtedy 
otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. Panowie Mołotow, Har-riman i Sir A. Ciark Kerr są upoważnieni, żeby jako Komisja, porozumieli się w Moskwie przede 
wszystkim z członkami obecnego Rządu Tymczasowego i z innymi polskimi przywódcami demokratycznymi z samej Polski i z zagranicy, w celu zreorganizowania obecnego rządu w 
powyższym duchu. Ten Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej będzie miał obowiązek przeprowadzenia możliwie najprędzej wolnych i nieskrępowanych wyborów, opartych na 
głosowaniu powszechnym i tajnym. W wyborach tych będą miały prawo uczestniczenia i wystawiania kandydatów wszystkie partie demokratyczne i antynazistowskie. Z chwilą, gdy zgodnie z 
powyższym zostanie utworzony należycie Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej, Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który obecnie utrzymuje stosunki dy-
plomatyczne z dotychczasowym Rządem Tymczasowym Polski, oraz Rządy Zjednoczonego Królestwa i Stanów Zjednoczonych Ameryki nawiążą stosunki dyplomatyczne z nowym Polskim 
Rządem Tymczasowym Jedności Narodowej i wymienią ambasadorów, których sprawozdania będą informowały odnośne rządy o sytuacji w Polsce. Szefowie trzech rządów uważają, że 
wschodnia granica Polski powinna biec wzdłuż Unii Curzona z odchyleniami od niej w pewnych okolicach o pięć do ośmiu kilometrów na korzyść Polski. Uznają oni, że Polska powinna uzyskać 
istotny przyrost terytorialny na północy i na zachodzie. Uważają oni, że we właściwym czasie trzeba będzie zasięgnąć opinii nowego Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej co do 
wielkości tego przyrostu, oraz że ostateczne ustalenie zachodniej granicy Polski będzie odroczone do konferencji pokojowej**.
Prawo międzynarodowe l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 3, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1960; Teheran, Salta, 1'oczdam. Dokumenty..., Warszawa 1970.
•    691
DEKLARACJA LONDYŃSKA 1909 (ang. Lon-don Declaration 1909, franc. Declaration de Lon-dres de 1909, hiszp. Declaración de Londres 
1909, roś. Łondonskaja diekłaracyja 1909), podp. na zakończenie międzynar. Morskiej Konferencji w Londynie, London Naval Conference, przez 
przedstawicieli 10 państw mor. D.L. w 9 rozdziałach z 71 art. skodyfikowała zasady wojny mor; w dziedzinie reguł ochrony praw statków państw 
neutralnych, w przypadku —• blokady wojennej. Nie ratyfikowana, nie weszła nigdy w życie.
Z. CYBICHOWSKI Encyklopedia podręczna międzynarodowego prawa publicznego, t. 1, Warszawa 1936.
•    692
DEKLARACJA MEKSYKAŃSKA 1945 (ang. Mexico City Declaration 1945, franc. Dćelaration de Mexico 1945, hiszp. Declaración de Mexi-
co 1945, roś. Mieksikanskaja diekłaracyja 1945), nazwa gł. dokumentu zasad podstawowych Wspólnoty Amer., uchwalonego przez Międzynar: 
Amer. Konferencję w sprawie problemów wojny i pokoju, w stoi. Meksyku 8 III 1945, zw. Konferencją Chapultepec 1945. Oto 17 punktów tej 
obowiązującej bezterminowo podstawowej dla systemu międzyamer. Deklaracji:
,,1. Prawo międzynar. jest normą postępowania wszystkich państw. 2. Państwa są równoprawne. 3. Każde państwo jest wolne i suwerenne i nikt nie może interweniować w jego sprawy 
wewnętrzne lub zewnętrzne. 4. Terytorium państw amerykańskich jest nienaruszalne i również nie podlegające zmianom, za wyjątkiem drogi pokojowych układów. 5, Państwa amerykańskie nie 
uznają ważności podbojów terytorialnych. 6. Zachowywanie pokoju i utrzymywanie najlepszych możliwie stosunków ze wszystkimi państwami jest misją państw amerykańskich. 7. Konflikty 
między państwami amerykańskimi mogą być rozstrzygane wyłącznie na drodze pokojowej.
8. Zakazuje się wojny napastniczej w jakiejkolwiek formie.
9. Napaść na jedno z państw amerykańskich stanowi agresję na wszystkie państwa Ameryki. 10. Państwa Ameryki są solidarne w swych aspiracjach i wspólnych interesach. 11. Państwa 
amerykańskie potwierdzają swoją wierność zasadom demokratycznym, które uważają za istotne dla pokoju Ameryki. Iż. Celem państwa jest szczęście człowieka w społeczeństwie. Winny się 
harmonizować interesy wspólnoty z prawami jednostki. Człowiek amerykański nie pojmuje życia bez sprawiedliwości, tak samo jak bez wolności. 13. Wśród praw człowieka na pierwszym 
miejscu znajduje się równość możliwości korzystania ze wszystkich dóbr duchowych i materialnych, które oferuje nasza cywilizacja poprzez czerpanie legalne z jej działalności, przemysłu i 
geniuszu. 14. Edukacja i dobrobyt materialny są nierozłączne z rozwojem demokracji. 15. Współpraca gospodarcza jest istotna dla dobrobytu po" wszechnego amerykańskich narodów. Nędza 
któregokolwiek z ludów Ameryki wyrażająca się w biedzie, niedożywieniu, braku zdrowia, oddziaływa na każdy z nich i tym samym na wszystkich wspólnie. 16. Państwa amerykańskie uważają 
za konieczną sprawiedliwą koordynację wszystkich interesów celem stworzenia gospodarki obfitości, w której przynoszą korzyść naturalne zasoby i praca ludzka, podnosząc warunki życia 
wszystkich ludów świata. 17. Wspólnota międzyamerykań-ska jest w służbie ideałów współpracy powszechnej".
Na Deklarację tę podp. nie tylko przez wszystkie państwa Ameryki Łacińskiej, ale i Stany Zjedn. powołują się państwa latynoskie w konfliktach z 
USA.
A. GARCU ROBLES El Mundo de la Postguerra, t. 2, Mexico DF 1946, VI, H, s. 390-391.
•    693
DEKLARACJA MOSKIEWSKA 1945 (ang. Mos-cow Declaration 1945, franc. Dściaration de Mos-cou 1945, hiszp Declaración de Moscu 
1945, roś. Moskowskaja diekłaracyja 1945), nazwa oświadczenia ministrów spraw zagr. USA, W. Brytanii i ZSRR, złożonego po naradzie w 
Moskwie 16-26 XII 1945 o porozumieniu co do przygotowania Traktatów pokoju z Bułgarią, Finlandią, Rumunią,

169
Deklaracja Narodów Zjednoczonych 1942 697
Węgrami i Włochami; co do ustanowienia Komisji d/s Dalekiego Wschodu, Rady Sojuszniczej d/s Japonii oraz o powołaniu przez ONZ Komisji 
d/s Kontroli Energii Atomowej.
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960.
R   694
DEKLARACJA MOSKIEWSKA O BEZPIECZEŃSTWIE POWSZECHNYM 1943 (ang. Mos-cow Declaration of 1943 on Worid Security, 
franc. Declaration de Moscou de 1943 sur la Securite universelle, hiszp. Declaración de Moscu de 1943 sobre la Seguridad Universal, roś. 
Moskowskaja Diekłaracyja o wsieobszczej biezopasnosti 1943), ogłoszona po —- Konferencji Moskiewskiej 1943 w imieniu Chin, USA, W. 
Brytanii i ZSRR, zapowiadająca utworzenie ONZ. Oto jej fragmenty:
„Istnieje konieczność utworzenia w czasie możliwie najkrótszym powszechnej organizacji międzynarodowej, opartej na zasadzie równości suwerennej wszystkich miłujących pokój państw i 
dostępnej dla wszystkich takich państw wielkich czy matych, a mającej za cel utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa...".
Cztery mocarstwa ,,... w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zanim będzie przywrócone panowanie prawa i zaprowadzony porządek oraz zanim zostanie u-stanowiony 
system powszechnego bezpieczeństwa, będą one porozumiewały się z sobą, a w razie potrzeby z innymi członkami Narodów Zjednoczonych, w celu prowadzenia wspólnej akcji z ramienia 
wspólnoty narodów..."
Cztery mocarstwa ,,... po zakończeniu działań wojennych nic będą używały swych sił zbrojnych na obszarach innych państw, wyjąwszy użycie do celów przewidzianych w mniejszej deklaracji i 
po wspólnym porozumieniu się...'* oraz ,,będą naradzały się i współpracowały ze sobą i z innymi członkami Narodów Zjednoczonych w celu doprowadzenia do zawarcia skutecznego ogólnego 
porozumienia w przedmiocie uregulowania zbrojeń w okresie powojennym". Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960.
•    695
DEKLARACJA MOSKIEWSKA O ZBRODNIACH WOJENNYCH 1943 (ang. Moscow Declaration of 1943 on War Crimes, franc. Decla-
ration de Moscou de 1943 sur les crimes de la guerre, hiszp. Declaración de Moscń sobre los crimenes de guerra 1943, roś. Moskowskaja Die-
kłaracyja ob otwietstwiennosti gitlerowcew za so-wierszajemyje zwierstwa 1943), ogłoszona po -> Konferencji Moskiewskiej 1943 w imieniu 
USA, W. Brytanii i ZSRR, treści następującej:
,,Zjednoczone Królestwo, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki otrzymały z wielu stron dowody o okrucieństwach, masakrach i przeprowadzanych z zimną krwią, masowych egzekucjach, 
których dopuszczają się hitlerowskie siły zbrojne w wielu zajętych przez siebie krajach, z których są one obecnie systematycznie wypędzane. Brutalność władztwa hitlerowskiego nie jest rzeczą 
nową i wszystkie znajdujące się w jego kleszczach .ludy lub obszary ucierpiały od najgorszej formy rządu terroru. Ale rzeczą nową jest to, że posuwające się naprzód armie mocarstw 
oswobodzicielskich wyzwalają wiele z tych terytqriów i że doprowadzeni do rozpaczy ustępujący Hunowie hitlerowscy zdwajają swoje okrucieństwa. Udowodniono to teraz ze szczególną 
Ścisłością wobec potwornych zbrodni popełnionych na terytorium Związku Radzieckiego, które jest uwalniane od nich, oraz na terytorium francuskim i włoskim. Zgodnie z powyższym trzy 
mocarstwa sprzymierzone, występując w interesie 32 Narodów Zjednoczonych, oświadczają niniejszym uroczyście i w tej deklaracji podają następujące ostrzeżenie: w chwili zawieszenia broni 
przyznanego jakiemu bądź rządowi, który by mógł być utworzony w Niemczech, ci oficerowie i żołnierze niemieccy oraz członkowie partii narodowosocjalistycznej. którzy albo są odpowie-
dzialni za wymienione wyżej okrucieństwa, masakry i egzekucje, albo dobrowolnie brali w nich udział, będą odesłani do kraju, gdzie dopuścili się tych potwornych czynów, w tym celu, żeby 
mogli być osądzeni i ukarani stosownie do praw tych wyzwolonych krajów i wolnych rządów, które tam będą utworzone. Listy przestępców będą zebrane z wszelką możliwą dokładnością w tych 
wszystkich krajach, ze szczególnym uwzględnieniem części Związku Radzieckiego, które uległy
najazdowi, Polski, Czechosłowacji, Jugosławii i Grecji, włączając w to Kretę i inne wyspy, Norwegii, Danii, Holandii, Belgii, Luksemburga, Francji i Włoch. W ten sposób ci Niemcy, którzy 
brali udział w masowych rozstrzeliwaniach oficerów włoskich, w dokonywanych egzekucjach na zakładnikach francuskich, holenderskich, belgijskich lub norweskich, albo na chłopach 
kreteńskich, albo którzy uczestniczyli w egzekucjach, której podlegał naród polski lub ludność tych obszarów Związku Radzieckiego, która obecnie oczyszcza się z nieprzyjaciela, winni wiedzieć, 
że zostaną odstawieni na miejsce, gdzie popełnili swe zbrodnie i tam osądzeni przez narody, które padły ofiarą ich przemocy. Niechaj ci, którzy dotychczas nie zbroczyli swych rąk krwią 
niewinnych ofiar, mają się na baczności, żeby nie znaleźć się w gronie winowajców, bowiem trzy mocarstwa sprzymierzone z największa pewnością znajdą ich nawet na krańcu świata i wydadzą 
ich oskarżycielom, żeby sprawiedliwości stało się zadość. Powyższa deklaracja nie przesądza sprawy tych głównych zbrodniarzy, których przestępstwa nie są związane z żadną określona 
miejscowością geograficzną i którzy będą karani na podstawie wspólnej decyzji rządów sojuszniczych".
Sborntk SSSR.,., S. XI; Prawo międzynarodowe t historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960.
•   696
DEKLARACJA NARODÓW AMERYKI 1961
(ang. Declaration of tnę Peoples of Anaerica 1961, franc. Declaration des Peuples de L'Amerique de 1961, hiszp. Declaración de los Pueblos de 
America 1961, roś. Diekłaracyja Narodów Amie-riki 1961), oficjalna nazwa dokumentu uchwalonego przez Nadzwyczajną sesję Międzyamer. 
Rady Gospodarczo-Społecznej OPA 17 VIII 1961, w Punta del Este, głosami 20 państw członkowskich OPA przeciwko l (Kuba); proklamującego 
cele —> Sojuszu dla Postępu. Deklaracja stanowi wstęp do —>- Karty Punta del Este, precyzującej założenia Sojuszu.
Dokumentacja prasowa. Warszawa 1961, s. 637-639.
•   697
DEKLARACJA   NARODÓW   ZJEDNOCZONYCH 1942 (ang. United Nations Declaration 1942, franc. Declaration des Nations Unieś de 
1942, hiszp. Declaración de las Naciones Unidas 1942, roś. Waszyngtońska ja diekłaracyja Objedi-nionnych Nacyj 1942), podpisana w 
Waszyngtonie 111942:
,,Wspólna deklaracja, wydana przez: Australię, Belgię, Chiny, Czechosłowację, Dominikanę, Grecje, Gwatemale, Haiti, Holandię, Honduras, Indie, Jugosławię, Kanadę, Kostarykę. Kubę, 
Luksemburg, Nikaraguę, Norwegię, Nową Zelandię, Panamę, Polskę, Salwador, Stany Zjednoczone Ameryki, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, Związek Pd. A&yld. 
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rządy podpisane na niniejszym,
przyłączywszy się do wspólnego programu celów i zasad, zawartych w łącznej deklaracji Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki i Premiera Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i 
Północnej Irlandii, z 14 sierpnia 1941 r., znanej pod nazwą Karty Atlantyckiej;
w przekonaniu, że zupełne zwycięstwo nad ich wrogami jest rzeczą zasadniczą dla obrony życia, wolności, niepodległości i swobody religijnej oraz dla zachowania praw człowieka i 
sprawiedliwości w ich własnych, jak również i w innych krajach oraz że są one obecnie uwikłane we wspólną walkę przeciwko dzikim i brutalnym siłom, które dążą do ujarzmienia świata,
oświadczają: l. Każdy rząd zobowiązuje się do użycia pełni swych zasobów wojskowych i gospodarczych przeciwko tym uczestnikom paktu trójstronnego i ich wspólnikom, z którymi rząd ten 
pozostaje na stopie wojennej. 2. Każdy rząd zobowiązuje się współdziałać z rządami, które podpisały niniejszą deklarację i nie zawierać z wrogiem odrębnego zawieszenia broni lub pokoju.
Do powyższej deklaracji mogą przystąpić inne narody, które już udzielają, albo mogłyby w przyszłości udzielać pomocy istotnej i przyczynić «i{ do zwycięstwa w walce z hitleryzmem".
Poza 26 ww. państwami-sygnatariuszami do Deklaracji przystąpiło następnie dalszych 21 państw: 1942: Meksyk <5 VI), Filipiny (20 VI), Etiopia (28 VD; 1943: Irak (16 D. Brazylia (8 H), 
Boliwia (27 IV), Iran (10 IX), Kolumbia (22 Xn);

698 Deklaracja Niepodległościowa Antykolonialna ONZ 1960
170
w 1944: Liberia (26 II), Francja (26 XII); 1945: Ekwador (7 II), Peru (11 II), Chile i Paragwaj (12 U), Wenezuela (16 II), Urugwaj (23 II), Turcja (24 II), Egipt (27 II), Arabia Saudyjska, Liban i 
Syria (l III).
Europa Archiv 1947; A Decade of American Foreign Poli-cy. Basie Documents 1941-1949, Washington 1950; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 3, oprać.: 
L. Gelberg, Warszawa 1960.
•    698
DEKLARACJA NIEPODLEGŁOŚCIOWA ANTYKOLONIALNA ONZ 1960, Deklaracja w Sprawie Przyznania Niepodległości krajom 
i narodom kolonialnym (ang. UN Declaration on the Granting of Independence to Cokmial Countries and Peoples 1960, franc. Declaration de 
1'ONU sur la concession de 1'independence aux pays et peuples coloniaux de 1960, hiszp. Declaración de las NU sobre el reconocimiento de la 
indepen-dencia a paises y pueblos coloniales 1960, roś. Diekłaracyja o priedostawlenii niezawisimosti kolonialnym stranam i narodam 1960), 
uchwalona z inicjatywy rządu ZSRR przez Zgr. Og. NZ 14X111960, Rez. 1514/XV, 89 głosami za, bez sprzeciwu, przy wstrzymaniu się od głosu 
9 państw (Australia, Belgia, Dominikana, Francja, Hiszpania, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, USA i W. Brytania); proklamowała „konieczność szyb-
kiego i bezwarunkowego położenia kresu kolo-nializmowi we wszystkich jego formach i przejawach"; uznając kolonializm za sprzeczny z Kartą 
NZ i szkodliwy dla sprawy pokoju i współpracy międzynarodowej; zobowiązała państwa członkowskie ONZ odpowiedzialne za „terytoria 
powiernicze, zależne i wszystkie, które dotychczas nie uzyskały niepodległości", do podjęcia niezwłocznie kroków zmierzających do przekazania 
całej władzy narodom tych terytoriów „bez żadnych warunków i zastrzeżeń".
W X rocznicę uchwalenia Deklaracji, 14X1970 Zgr. Og. NZ przyjęło Rez. 2708/XXV, której preambuła i pierwszych 10 głównych punktów 
(dalszych 8 ma charakter zaleceń dla instytucji ONZ) brzmi jak następuje:
,,Zgromadzenie Ogólne, przypominając Deklarację w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym, zawartą w rezolucji 1514 (XV) z dnia 14 grudnia 1960 roku, oraz 
program działania na rzecz pełnego wprowadzenia w życie tej Deklaracji, zawarty w rezolucji 2621 (XXV) z dnia 12 października 1970 roku; przypominając wszystkie swoje poprzednie 
rezolucje dotyczące wprowadzenia w życic tej Deklaracji, a w szczególności rezolucje 2548 (XXIV) z dnia
11 grudnia 1969 roku oraz 2554 (XXIV) i 2555 (XXIV) z dnia
12 grudnia 1969 roku, stwierdzając z głębokim zaniepokojeniem, że w dziesięć lat po przyjęciu Deklaracji wiele obszarów nadal znajduje się pod panowaniem kolonialnym i reżimem 
rasistowskim; wyrażając ubolewanie z powodu stałej odmowy ze strony państw kolonialnych, a w szczególności ze strony Portugalii i Republiki Południowej Afryki, wprowadzenia w życie 
Deklaracji oraz innych odpowiednich rezolucji dotyczących dekolonizacji, szczególnie tych odnoszących się do terytoriów pod panowaniem portugalskim oraz Namibii, i Rodezji Południowej; 
wyrażając ponownie swe przekonanie, że utrzymywanie kolonializmu we wszystkich jego formach l przejawach łącznie z rasizmem, apartheidem i działalnością obcych grup gospodarczych i 
innych mających na celu eksploatacje narodów kolonialnych, a także dążenia niektórych państw kolonialnych do tłumienia ruchów narodowowyzwoleńczych przy pomocy aktów represyjnych 
skierowanych przeciwko narodom kolonialnym są sprzeczne z Kartą Narodów Zjednoczonych, z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i z Deklaracją w sprawie przyznania niepodległości 
krajom i narodom kolonialnym i stanowią zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego; wyrażając głębokie ubolewanie z powodu stanowiska państw, które na przekór od-
powiednim rezolucjom Rady Bezpieczeństwa, Zgromadzenia Ogólnego i Komitetu Specjalnego do spraw wykonania Deklaracji w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom 
kolonialnym, w dalszym ciągu współpracują z rządami
Portugalii i Republiki Południowej Afryki oraz bezprawnym reżimem mniejszości rasistowskiej w Rodezji Południowej,
l. Potwierdza swoją rezolucję 1514 (XV) oraz wszystkie inne swoje rezolucje w sprawie dekolonizacji. 2. Przyjmuje z zadowoleniem do wiadomości pracę wykonaną przez Komitet Specjalny do 
spraw wykonania Deklaracji w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym i wyraża uznanie Komitetowi Specjalnemu za jego wysiłki w kierunku pełnego i skutecznego 
wykonania tej Deklaracji. 3. Zatwierdza sprawozdanie Komitetu Specjalnego dotyczące jego prac w 1970 roku, łącznie z programem pracy przewidzianym przez Komitet Specjalny na rok 1971. 
4. Wzywa pilnie wszystkie państwa, w szczególności władze zarządzające oraz agencje wyspecjalizowane i inne organizacje wchodzące w skład systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, do 
wypełniania zaleceń zawartych w sprawozdaniu i zmierzających do szybkiego wykonania Deklaracji oraz odpowiednich rezolucji Organizacji Narodów Zjednoczonych. 5. Potwierdza swoje 
uznanie dla słuszności walki narodów kolonialnych i narodów będących pod obcym panowaniem o realizację swego prawa do samostanowienia i niepodległości za pomocą wszystkich nie-
zbędnych środków znajdujących się w ich dyspozycji i stwierdza z zadowoleniem postępy, jakie ruchy narodowowyzwoleńcze poczyniły na terytoriach kolonialnych, zarówno dzięki ich walce, 
jak i dzięki programom odbudowy. 6. Wzywa
filnic wszystkie państwa oraz organizacje wyspecjalizowane inne organizacje wchodzące w skład systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych do udzielenia, w porozumieniu z Organizacją 
Jedności Afrykańskiej, moralnej i materialnej pomocy ruchom narodowowyzwoleńczym na terytoriach kolonialnych. 7. Prosi wszystkie państwa, jak również organizacje wyspecjalizowane i 
instytucje międzynarodowe, aby wstrzymały się od udzielania wszelkiego rodzaju pomocy rządom Portugalii, Republiki Południowej Afryki i bezprawnemu rasistowskiemu reżimowi mniejszości 
w Rodezji Południowej, dopóki nie wyrzekną się one polityki panowania kolonialnego i dyskryminacji rasowej. 8. Ponawia swoje oświadczenie, że praktyka wykorzystywania najemników prze-
ciwko ruchom narodowowyzwoleńczym na obszarach kolonialnych stanowi czyn zbrodniczy i wzywa wszystkie państwa do powzięcia niezbędnych kroków celem uniemożliwienia rekrutacji 
finansowania i szkolenia najemników na swych terytoriach oraz do zabronienia swoim obywatelom, aby służyli w charakterze najemników. 9. Prosi państwa kolonialne o natychmiastowe i 
bezwarunkowe, wycofanie swoich baz i instalacji wojskowych z obszarów kolonialnych i o wstrzymanie się od zakładania nowych baz i instalacji wojskowych. 10. Potępia politykę, prowadzoną 
przez niektóre państwa kolonialne na obszarach znajdujących się pod ich panowaniem, mającą na celu narzucenie niereprezentatywnych reżimów i konstytucji, umacnianie pozycji obcych grup 
gospodarczych i innych, wprowadzanie w błąd światowej opinii publicznej i zachęcanie do systematycznego napływu obcych imigrantów przy równoczesnym przesiedlaniu i deportowaniu 
rdzennych mieszkańców na inne obszary, a także wzywa te państwa do zaniechania takiej polityki.
Zob. też kolonializm, dekolonizacja, samostanowienie.
E. MORESCO Definition of the term „Colony" and the dis-tinction between different types of Colonies, Paris 1937;
Zbiór dokumentów 1960 póz. 194, 1969 póz. 226, 1970 póz. 230; M. LACHS Nakaz potnej likwidacji kolonializmu, w: Państwo l prawo nr 8-9, 1961; H. DOLLE, P. REICHERT, K. ZWEIGERT 
łnternationale Betrachtungen żur Dekoloniesierung, Tiibingen 1964; C. ANTONOW Likwidacja kolonializmu ze stanowiska prawa międzynarodowego. Warszawa 1964; L. DEM-BIŃSKI 
Samostanowienie w prawie i praktyce ONZ, Warszawa 1969.
•    699
DEKLARACJA NIEPODLEGŁOŚCI USA 1776 (ang. US Declaration of Independence 1776, franc. Declaration de 1'Independence des Etats-
Unis de 1776, hiszp. Declaración de independen-cia de los EE.UU. 1776, roś. Diekłaracyja niezawisimosti SSzA 1776), nazwa hist. dokumentu, 
u-chwalonego 4 VII 1776 w Filadelfii, przez reprezentantów 13 kolonii bryt. w Ameryce, jako „Reprezentantów Stanów Zjednoczonych 
Ameryki... wolnych od wszelkich związków z Koroną Brytyjską". Deklaracja ta zredagowana przez T. Jeff-ersona (1743-1826) z poprawkami S. 
Adamsa (1722-1803) i B. Franklina (1706-90), wpłynęła na rozwój ruchów rewol. w Europie i Ameryce Łacińskiej, szczególnie doktryna 
„prawdy oczy-

171
Deklaracja ONZ o Postępie Społecznym i Rozwoju 1969 702
wistej", że „wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi sobie. Stwórca obdarzył ich pewnymi niezbywalnymi prawami, do których należą: prawo 
do życia, prawo do wolności i dążenia do osiągnięcia szczęścia". Ta „prawda oczywista" odnosiła się tylko do białych ludzi, tak więc nie-
wolnictwa Murzynów Deklaracja nie zniosła.
Rozwój cywiliwii amerykańskiej, t. l. Warszawa 1961, s. 213-221.
•   700
DEKLARACJA O KLĘSCE NIEMIEC 1945 (ang. Declaration on the Defeat of Germany 1945, franc. Declaration sur le desastre de 
1'Allemagne de 1945, hiszp. Declaración sobre la derrota de Alemania 1945, roś. Diekłaracyja o porażenii Gier-manii 1945), podp. 5 VI 1945 w 
Berlinie w imieniu: USA przez gen. D. D. Eiscnhowera, ZSRR — marszałka G. K. Żukowa, W. Brytanii—marszałka B. L. Montgomerry'ego, 
Francji—gen. J. de Lattre de Tassigny; obwieściła światu totalną klęskę III Rzeszy i objęcie nad Niemcami najwyższej władzy przez rządy 4 
mocarstw.
We wstępie Deklaracja przypomina, że niem. siły zbrojne na ladzie, na morzu i w powietrzu poniosły zupełną klęsk;
i skapitulowały bezwarunkowo, a w Niemczech odpowiedzialnych za wojnę nie ma obecnie żadnego rządu centr., ani żadnej władzy, która byłaby w możności wziąć na siebie odpowiedzialność 
za utrzymanie porządku, za zarząd krajem i wykonanie zadarł mocarstw zwycięskich. W związku z tym stanem rzeczy przedstawiciele Naczelnego Dowództwa ZSRR, W. Brytanii, Stanów Zjedn. 
i Republiki Franc. działając z u-poważnienia swych rządów i w interesie NZ, oświadczają, że:
,,Rządy ZSRR, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych oraz Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej obejmują niniejszym najwyższą władze nad Niemcami, włączając w to wszystkie 
uprawnienia przysługujące Rządowi Niemieckiemu, naczelnemu dowództwu oraz wszelkiemu rządowi lub władzy krajowej, municypalnej lub lokalnej. Objecie do wyżej wyszczególnionych 
celów takiej władzy i uprawnień nie oznacza aneksji Niemiec". Następnie Deklaracja stwierdza, że rządy ww. państw określą później granice Niemiec, albo którejś ich części, jak również sytuacje 
prawną Niemiec lub wszelkich obszarów, będących obecnie częścią terytorium niem.. Deklaracja podaje dalej do wiadomości ,,żądania będące wynikiem całkowitej kieski o bezwarunkowej 
kapitulacji Niemiec", do których ,,Niemcy muszą się zastosować", żądania te dotyczyły całkowitej demilitaryzacji i denazyfikacji Niemiec, obowiązku wydania przez Niemcy wszystkich 
uwięzionych lub internowanych osób" należących do NZ, wydania zbrodniarzy wojennych i obowiązku udzielania przez Niemcy wszelkiej pomocy władzom okupacyjnym.
Tegoż dnia rządy czterech mocarstw ogłosiły następujące oświadczenie uzupełniające Deklarację o klęsce Niemiec: l. Deklarację o procedurze 
kontrolnej w Niemczech, powołującą do życia -»• Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec. 2. Deklarację o objęciu najwyższej władzy w Niemczech, 
która kończy się zapewnieniem 4 mocarstw, że „jest ich zamiarem naradzić się z rządami innych Narodów Zjednoczonych w związku z wykony-
waniem tej władzy". 3. Deklarację w sprawie stref okupacyjnych w Niemczech stwierdzająca, że „dla celów okupacji Niemcy podzielone będą na 
cztery strefy. Każda z nich będzie przydzielona jednemu z czterech mocarstw". Ponadto Deklaracja ustaliła, że „obszar Wielkiego Berlina będzie 
okupowany przez siły każdego z mocarstw. W celu sprawowania wspólnego zarządu będzie ustanowiona Aliancka Komendantura".
Journal Officlel du Consetl de Controle en Allemagne. Suplement nr l. Berlin 1945; E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951.'
•    701
DEKLARACJA ONZ O NIEDOPUSZCZALNOŚCI INTERWENCJI 1965 (ang. Declaration on the Inadmissibility of Intervention 1965, 
franc.
Declaration sur 1'madmissibilitó de l'intervention de 1965, hiszp. Declaración sobre la madmisibi-lidad de la intervención 1965, roś. Diekłaracyja 
OON o niedopustimosti wmieszatielstwa wo wnutriennije dieta gosudarstw 1965), pełna nazwa:
Deklaracja  o Niedopuszczalności Interwencji Państw oraz o Ochronie ich Niepodległości i Suwerenności, uchwalona 21 XII 1965, póz. 213/XX 
przez Zgromadzenie Ogólne NZ, które:
,,uznają, ze bezwzględne przestrzeganie zasady nieingerowa-nia państw w sprawy wewnętrzne i zagraniczne innych państw jest konieczne dla urzeczywistnienia celów i zasad ONZ" oraz 
„uważając że zbrojna interwencja jest równoznaczna z agresją uroczyście oświadcza:
l. Żadne państwo nie ma prawa ingerowania bezpośrednio, czy pośrednio, w sprawy wewnętrzne lub zagraniczne jakiegokolwiek innego państwa, bez względu na motywy tej ingerencji. W 
związku z tym potępia się zbrojną interwencje, jak również wszystkie inne formy ingerencji lub próby zagrożenia osobowości jakiegoś państwa lub jego życiu politycznemu, gospodarczemu i 
kulturalnemu. 2. Żadne państwo nie ma prawa używać lub zachęcać do używania jakichkolwiek środków gospodarczych, politycznych lub innych w celu zmuszenia innego państwa do 
wyrzeczenia się suwerennych praw lub w celu uzyskania od niego jakichkolwiek korzyści. Ponadto żadne państwo nie powinno organizować, finansować bądź tolerować działalności 
wywrotowej, terrorystycznej lub zbrojnej, zmierzającej do obalenia przemocą reżimu innego państwa. nie powinno pomagać w prowadzeniu takiej działalności, ani zachęcać bądź nakłaniać do 
niej ani też ingerować:
w wojnę domową toczącą się w innym państwie. 3. Używanie przemocy w celu pozbawienia narodów ich osobowości państwowej stanowi pogwałcenie ich bezwzględnych i niezbywalnych 
praw, jak również pogwałcenie zasady nieinterwencji. 4. Ścisłe wykonywanie tych obowiązków stanowi nieodzowny warunek zapewnienia pokojowego współżycia narodów, gdyż każda 
interwencja bez względu na jej formę, nie tylko narusza ducha ' literę Karty, ale prowadzi także do powstania sytuacji, które zagrażają międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. 5. Każde 
państwo ma bezwzględne i niezbywalne prawo wyboru swego ustroju politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, bez ładnej ingerencji ze strony innych państw. 6. Wszystkie 
państwa powinny szanować prawo narodów i państw do samookreślenia i niepodległości, tak aby narody i państwa korzystały z tego prawa swobodnie, bez ładnego obcego nacisku i w warunkach 
absolutnego poszanowania praw człowieka i jego podstawowych swobód. W związku z tym wszystkie państwa winny się przyczyniać do całkowitego zniesienia dyskryminacji rasowej i 
kolonializ-mu we wszelkich jego formach i przejawach. 7. W niniejszej Deklaracji określenie ,,państwo" oznacza zarówno poszczególne państwa, jak też grupy państw. 8. Żadne postanowienie 
niniejszej Deklaracji nie będzie interpretowane jako naruszanie w jakikolwiek sposób odpowiednich postanowień Karty NZ dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, 
a w szczególności postanowień zawartych w Rozdziałach VI, VII i VIII Karty NZ.
Zgr. Og. NZ 19X111966, Rez. 2225/XXI uchwaliło wezwanie do wszystkich państw o bezwzględne przestrzeganie D. ONZ o N.I.
Zbiór dokumentów nr 12, 1966, póz. 219. •    702
DEKLARACJA ONZ O POSTĘPIE SPOŁECZNYM I ROZWOJU 1969 (ang. UN Declaration on Social Progress and Development 1969, 
franc. Declaration de 1'ONU sur le progres social et le developpement de 1969, hiszp. Declaración de la ONU sobre el progreso social y el 
desarrollo 1969, roś. Diekłaracyja OON o socyalnom progriessie i razwitii 1969), uchwalona 30 VII 1969, Rez. 2542/XXTV przez Zgr. Og. NZ, 
nawiązuje do Powszechnej ->- Deklaracji Praw Człowieka i innych Deklaracji ONZ i nadaje postępowi i rozwojowi charakter obowiązującego 
wszystkie narody dążenia do sprawiedliwości społ.-gospodar-czej.
Ań. 6. głosi: „postęp społeczny i rozwój domagają śle— ustanowienia... w zgodzie z zasadami sprawiedliwości społecznej funkcji własności — takich form własności ziemi oraz środków 
produkcji, które wykluczają jakikolwiek rodzaj wyzysku człowieka, zapewniają równe prawa własności dla wszy-

703 Deklaracja ONZ o Umocnieniu Międzynarodowego Bezp. 1970
172
stkich i stwarzają warunki prowadzące do prawdziwego zrównania ludzi..."
Art. 7. zaś postuluje „szybki wzrost dochodu narodowego... i jego sprawiedliwy rozdział między wszystkich członków społeczeństwa..."
J. ZIÓŁKOWSKI Deklaracja ONZ o postępie i rozwoju, w: Kultura i Społeczeństwo nr 4, 1971, s. 117-133.
•   703
DEKLARACJA ONZ O UMOCNIENIU MIĘDZYNARODOWEGO BEZPIECZEŃSTWA 1970
(ang. UN Declaration on the Strengthening of Internatiohal Security 1970, franc. Declaration de 1'ONU sur le renforcement de la securite interna-
tionale de 1970, hiszp. Declaración de la ONU sobre el fortalecimiento de la seguridad interna-cional 1970, roś. Diekłaracyja OON o ukrieplenii 
mieżdunarodnoj biezopasnosti 1970), uchwalona przez Zg. Og. NZ 16 VII 1970, Rez. 2734/XXV, treści następującej:
„Zgromadzenie Ogólne, ... przypominając, że ludy Narodów Zjednoczonych są zdecydowane, jak głosi Karta, uchronić przyszłe pokolenia od klęski wojny, i w tym celu żyć ze sobą w pokoju jak 
dobrzy sąsiedzi i zjednoczyć swoje siły w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, ... Uznając, że dla realizacji celów i zasad Organizacji Narodów Zjednoczonych państwa 
członkowskie muszą ścisłe stosować się do wszystkich postanowień Karty,
przypominając swoją rezolucję 2606 (XXIV) z 16 grudnia 1969 roku, w której, inter cdia, wyraża pragnienie, aby dwudziesty piąty rok istnienia Organizacji został uświetniony przez nowe 
inicjatywy zmierzające do umocnienia pokoju, bezpieczeństwa, rozbrojenia oraz postępu ekonomicznego i społecznego dla całej ludzkości, a także przekonanie o pilnej potrzebie uczynienia z 
Organizacji Narodów Zjednoczonych bardziej skutecznego instrumentu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
rozważywszy uwagi, propozycje i sugestie poczynione w czasie debaty na dwudziestej czwartej sesji Zgromadzenia Ogólnego lub zgłoszone w czasie późniejszym przez rządy państw 
członkowskich odnośnie osiągnięcia tego celu, oraz sprawozdanie przedłożone przez sekretarza generalnego zgodnie z paragrafem 5 rezolucji 2606 (XXIV), ...
mając na uwadze Deklarację Zasad Prawa Międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i przyjaźni między państwami przyjętą jednomyślnie na obecnej sesji.
świadome swego obowiązku dokonania wnikliwej oceny obecnej sytuacji międzynarodowej i zbadania środków sposobów przewidzianych w odpowiednich postanowieniach Karty, a 
zmierzających do zbudowania pokoju, bezpieczeństwa i współpracy w świecie, ...
l. uroczyście potwierdza powszechną i bezwarunkową moc obowiązującą celów i zasad Karty Narodów Zjednoczonych jako podstawy stosunków między państwami, niezależnie od ich 
wielkości, położenia geograficznego, stopnia rozwoju oraz systemów politycznych, ekonomicznych i społecznych i oświadcza, że naruszenie tych zasad nie może być usprawiedliwione przez 
żadne okoliczności. 2. wzywa wszystkie państwa do ścisłego przestrzegania w swoich stosunkach międzynarodowych-celów i zasad Karty, łącznie z zasada, że w swoich stosunkach 
międzynarodowych państwa powstrzymają się od groźby' użycia siły lub jej użycia przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, bądź w jakikolwiek 
inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych; zasady, że państwa będą rozstrzygać spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do 
zagrożenia międzynarodowego pokoju, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; obowiązku nieingerencji w sprawy wchodzące w zakres kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa, zgodnie z 
Kartą; obowiązek państw współ-pracowania ze sobą, zgodnie z Kartą; zasady suwerennej równości państw; zasady, że państwa będą w dobrej wierze wypełniać przyjęte zobowiązania zgodnie z 
Kartą. 3. uroczyście potwierdza, że w razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami wynikającymi z 
jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej pierwszeństwo mają ich zobowiązania wynikające z Karty. 4. uroczyście potwierdza, że państwa muszą w pełni szanować suwerenność innych 
państw, oraz prawo narodów do określenia ich własnego losu, bez interwencji z zewnątrz, presii czy przymusu, w szczególności połączonych z groźbą użycia siły lub jej użyciem, jawnych lub 
ukrytych, oraz powstrzymać się od wszelkie! próby mającej na celu częściowe lub- całkowite zniszczenie jedności narodowej lub integralności terytorialnej któregokolwiek innego narodu 
państwa lub kraju. 5. uroczyście potwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko całości terytorialnej i niepodległości politycznej 
któregokolwiek innego państwa oraz że terytorium państwa nie będzie przedmiotem okupacji wojskowej w wyniku użycia siły w sprzeczności z postanowieniami karty, że terytorium państwa nie 
podlega nabyciu przez inne państwo w wyniku groźby użycia siły lub jej użycia, że żadne nabytki terytorialne będące wynikiem groźby użycia siły lub jej użycia nie będą uznane za legalne i że 
każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od organizowania, podżegania, pomagania lub brania udziału w wewnętrznych zamieszkach lub aktach terrorystycznych w innym państwie. 6. 
wzywa pilnie państwa do pełnego wykorzystania i udoskonalania przewidzianych w Karcie środków i metod wyłącznie pokojowego rozstrzygania wszelkich sporów lub rozładowania wszelkich 
sytuacji, których trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, włączając w nie rokowania, badania, pośrednictwo, pojednawstwo, arbitraż, postępowanie 
sądowe, odwołanie się do organów lub układów regionalnych, dobre usługi, w tym również sekretarza generalnego, lub inne środki pokojowe według własnego wyboru; rozumie się przy tym, że 
Rada Bezpieczeństwa zajmując się takimi sporami czy sytuacjami powinna również brać pod uwagę, że spory prawne powinny z zasady być przekazywane przez strony Międzynarodowemu 
Trybunałowi Sprawiedliwości, zgodnie z postanowieniami Statutu Trybunału. 7. wzywa pilnie państwa członkowskie, aby wyszły naprzeciw naglącej potrzebie osiągnięcia porozumienia w spra-
wie wytycznych dotyczących zwiększenia skuteczności operacji pokojowych, zgodnie z Kartą, które mogłyby zwiększyć efektywność Organizacji Narodów Zjednoczonych w sytuacjach 
zagrażających międzynarodowemu pokojowi, bezpieczeństwu i, co za tym idzie, poprzeć wysiłki Komitetu Specjalnego do spraw operacji pokojowych zmierzające do osiągnięcia porozumienia 
we wszystkich sprawach związanych z tego rodzaju operacjami, jak również w sprawie postanowień dotyczących odpowiedniego i sprawiedliwego ich finansowania. 9. uznaje potrzebę 
skutecznych, dynamicznych i elastycznych środków, zgodnych z Kartą, mających na celu zapobieganie groźbom dla pokoju i usuwanie tych gróźb, eliminowanie aktów agresji lub innych 
sposobów naruszania pokoju, a w szczególności środków mających na celu budowanie, u-trzymanie i przywracanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 9. zaleca, aby Rada 
Bezpieczeństwa podjęła kroki w celu ułatwienia zawarcia porozumień przewidzianych w artykule 43 Karty w celu pełnej realizacji jej uprawnienia do podejmowania przymusowej akcji, zgodnie 
z postanowieniami rozdziału VII Karty. 10. zaleca, aby Rada Bezpieczeństwa rozważyła, zgodnie z artykułem 29 Karty, w przypadkach odpowiednich i koniecznych, czy pożądane jest ustano-
wienie pomocniczych organów, powołanych ad hoc, i z udziałem zainteresowanych stron, jeżeli okoliczności to uzasadniają, a mających ha celu pomaganie Radzie w sprawowaniu jej funkcji 
określonych w Karcie. 11. zaleca, aby wszystkie państwa przyłączyły się do wysiłków na rzecz zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa wszystkim narodom i ustanowienia, zgodnie z Kartą, 
skutecznego systemu powszechnego bezpieczeństwa zbiorowego bez sojuszów wojskowych. Iż. prosi państwa członkowskie, aby uczyniły* wszystko co leży w /ich mocy, aby wzmocnić 
wszelkimi możliwymi sposobami autorytet i skuteczność Rady Bezpieczeństwa oraz jej decyzji. 13. wzywa Radę Bezpieczeństwa, łącznie z jej stałymi członkami, aby wzmogła wysiłki w celu 
wywiązania się, zgodnie z Kartą, z głównej odpowiedzialności za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 14. zaleca, aby państwa członkowskie udzieliły poparcia wysiłkom 
Specjalnego Komitetu do spraw definicji agresji na rzecz pomyślnego zakończenia jego prac i wypracowania tym samym definicji agresji, w możliwie najkrótszym czasie. IS. potwierdza swoje 
kompetencje wynikające z Karty do dyskutowania i zalecania środków zmierzających do pokojowego uregulowania każdej sytuacji, która w jego przekonaniu mogłaby zaszkodzić ogólnemu 
dobrobytowi lub przyjaznym stosunkom między państwami, łącznie z sytuacjami wynikającymi z naruszenia tych postanowień Karty, w których wymienione są cele i zasady Organizacji 
Narodów Zjednoczonych. 16. wzywa pilnie wszystkie państwa członkowskie do wprowadzenia w życie decyzji Rady Bezpieczeństwa, zgodnie z ich obowiązkami wynikającymi z artykułu 25 
Karty i do przestrzegania, tak jak przewiduje to Karta, rezolucji organów ONZ odpowiedzialnych za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz za pokojowe rozstrzyganie 
sporów. 17. wzywa pilnie wszystkie państwa członkowskie do potwierdzenia ich woli pełnego przestrzegania przez nich zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego, zgodnie z 
odpowiednimi postanowieniami Karty i do dalszej intensyfikacji wysiłków zmierzających do postępowego rozwoju i kodyfikacii prawa międzynarodowego. 18. wzywa wszystkie państwa do 
zaniechania wszelkiej przemocy lub innej działalności, która pozbawia narody, zwłaszcza narody znaiduiące się nadal pod panowaniem kolonialnym lub pod wszelką inną formą obcej dominacji, 
ich niezbywalnego prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości i do powstrzymania się od stosowania wojskowych i represyjnych środków mających na celu niedopusz-

173
Deklaracja o Prawach Krajów Rozwijających się 1969 707
czenie do uzyskania, niepodległości przez wszystkie narody zależne, zgodnie z Karta i dla przyspieszenia realizacji celów rezolucji Zgromadzenia Ogólnego 1514 (XV) z 14 grudnia 1960 roku 
oraz do udzielenia pomocy Organizacji Narodów Zjednoczonych i, zgodnie z Kartą, narodom uciemiężonym, które toczą słuszną walkę, aby przyspieszyć likwidację kolo-aializmu lub wszelkich 
innych form obcej dominacji. 19. potwierdza swoje przekonanie, że istnieje ścisły związek między wzmocnieniem bezpieczeństwa międzynarodowego, rozbrojeniem i rozwojem gospodarczym 
krajów w tym celu, by wszelki postęp dokonany w realizacji któregokolwiek z tych zadań oznaczał jednocześnie postęp w realizacji wszystkich tych zadań. 20. wzywa pilnie państwa, szczególnie 
państwa posiadające broń jądrową, do podjęcia pilnych i połączonych' wysiłków w ramach Dekady Rozbrojenia oraz innych Środków w celu wstrzymania i odwrócenia wyścigu zbrojeń jądro-
wych i konwencjonalnych w czasie możliwie najszybszym, zlikwidowania broni jądrowej i innej broni masowej zagłady oraz w celu zawarcia traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego 
rozbrojenia pod skuteczną kontrolą międzynarodową, a także do zapewnienia, aby korzyści wynikające t technologii pokojowego wykorzystania energii jądrowej były dostępne w maksymalnym 
stopniu dla wszystkich państw bez dyskryminacji. 21. z naciskiem podkreśla potrzebę podjęcia, w ramach Drugiej Dekady Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych, pilnej i połączonej akcji 
międzynarodowej, opartej na globalnej strategii mającej pa celu możliwie najszybsze zmniejszenie i zlikwidowanie przepaści istniejącej między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się, co łączy 
się w sposób ścisły i podstawowy z umocnieniem bezpieczeństwa wszystkich narodów i z ustanowieniem trwałego pokoju międzynarodowego. 22. uroczyście potwierdza, że powszechne po-
szanowanie i realizacja praw człowieka i podstawowych swobód, jak również wyeliminowanie naruszania tych praw jest, sprawą pilną i o zasadniczym znaczeniu dla umocnienia mię-
dzynarodowego pokoju i dlatego zdecydowanie potępia wszelkie formy ucisku, tyranii i dyskryminacji, w szczególności rasizm i dyskryminację rasową, wszędzie tam, gdzie one występują. 23. 
zdecydowanie potępia zbrodniczą politykę apartheidu rządu Republiki Południowej Afryki i potwierdza słuszność walki narodów ujarzmionych o zdobycie należnych im praw człowieka i 
podstawowych swobód, a także prawa do samostanowienia. 24. wyraża swoje przekonanie, że realizacja uniwersalności Organizacji Narodów Zjednoczonych, zgodnie z Kartą, zwiększyłaby jej 
skuteczność w umacnianiu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 25. uważa, że popieranie międzynarodowej współpracy, łącznie z współpracą regionalną, subregionalną i dwustronną 
między państwami, stosownie do postanowień Karty i w oparciu o zasadę równych praw i ścisłego poszanowania suwerenności i niepodległości państw, może przyczynić się do umocnienia 
międzynarodo, wego bezpieczeństwa. 26. wita z zadowoleniem decyzję Rady Bezpieczeństwa odbywania periodycznych posiedzeń, zgodnie z artykułem 28, paragrafem 2 Karty i wyraża 
nadzieje, że posiedzenia te przyczynią się istotnie do umocnienia międzynarodowego bezpieczeństwa. 27. podkreśla potrzebę podejmowania przez Organizację Narodów Zjednoczonych nie-
ustannych wysiłków dla umocnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i prosi Sekr. Gen. ONZ o przedłożenie Zgromadzeniu Ogólnemu na jego dwudziestej sesji zwyczajnej 
sprawozdania o krokach podjętych w celu realizacji niniejszej Deklaracji."
Sekr. Gen. ONZ złożył Zgr. Og. NZ sprawozdanie o realizacji Deklaracji 5X1972. Zbiór dokumentów nr 12 1970, nr 10 1972, póz. 225. •    704
DEKLARACJA ONZ O ZAKAZIE UŻYCIA BRONI ATOMOWEJ 1961 (ang. UN Declara-tion on Prohibition of the Use of Nuclear 
Weapons 1961, f ranę. Declaration de 1'ONU sur la prohibition de 1'usage des armes atomiques de 1961, hiszp. Declaración de la ONU sobre la 
prohibición del arma atómica 1961, roś. Diekłara-cyja OON o zaprieszczenii atomnogo orużyja 1961), uchwalona 24X11961 przez Zgr. Og. NZ, 
55 głosami za (w tym kraje socjalist.), 20—przeciw (w tym 3 mocarstwa zach.) i 20 powstrzymującymi się. Oto gł. stwierdzenia:
,,... a) Użycie broni jądrowej i termojądrowej jest sprzeczne z duchem, literą i celami Organizacji Narodów Zjednoczonych, a tym samym stanowi wyraźne pogwałcenie Karty Narodów 
Zjednoczonych;
b) użycie broni jądrowej i termojądrowej wykroczyłoby nawet poza ramy wojny i spowodowałoby masowe cierpienia i zagładę ludzkości oraz jej cywilizacji, a jako takie jest
sprzeczne z normami prawa międzynarodowego i prawami człowieka";
,,... d) każde państwo, które użyłoby broni jądrowej i termojądrowej, winno być uznane za gwałciciela Karty NZ, za państwo działające wbrew prawom człowieka i popełniające zbrodnię 
przeciwko ludzkości i cywilizacji".
Wobec sprzeciwu atomowych mocarstw zach. Deklaracja nie została ujęta w formalną konwencję międzynarodową, obowiązującą powszechnie, 
lecz jest dokumentem woli większości rządów świata wprowadzenia tego rodzaju zakazu i wyraża o-pinię narodów, potępiających użycie broni 
atomowej jako „zbrodnię przeciwko ludzkości i cywilizacji".
Dokumentacja prasowa, 1961.
•   705
DEKLARACJA ONZ W SPRAWIE DENUKLE-ARYZACJI AFRYKI 1965 (ang. UN Declaration on Africa denuclearization 1965, franc. 
Declaration de 1'ONU sur la denuclearisation de 1'Afri-que de 1965, hiszp. Declaración de la ONU sobre la desnuclearización de Africa 1965, roś. 
Diekła-racyja OON o priewraszczenii Afriki w biezjadier-nuju zonu 1965), uchwalona przez Zgr. Og. NZ Rez. 2033/XX, 3X111965, biorąca pod 
uwagę, że szefowie państw bądź rządów Organizacji Jedności Afryk. 21 VII 1964 ogłosili uroczystą deklarację o dezatomizacji Afryki i 
zaapelowali „do wszystkich państw, ażeby respektowały kontynent afrykański jako strefę bezatoirtową".
Zbiór dokumentów nr 10, 1964 póz. 224, 1965 póz. 195.
•   706
DEKLARACJA ONZ W SPRAWIE MŁODZIEŻY 1965 (ang. UN Declaration on Youth 1965, franc. Declaration de 1'ONU concernant la 
jeu-nesse de 1965, hiszp. Declaración de la ONU sobre la Juventud 1965, roś. Diekłaracyja OON o mołodioży 1965), uchwalona 27X111965, 
Rez. 2037/XX przez Zgromadzenie Ogólne NZ, ma pełny tytuł: Deklaracja o upowszechnianiu wśród młodzieży ideałów pokoju, wzajemnego 
poszanowania i porozumienia między narodami, Declaration on the Promotion among Youth of the Ideals of Peace, Mutuał Respect and 
Understanding among Peoples, zawiera 6 zasad:
,,1. Młodzież powinna być wychowywana w duchu pokoju, sprawiedliwości, wolności, wzajemnego szacunku i zrozumienia, w celu zapewnienia równości praw wszystkich istot ludzkich i 
wszystkich narodów, postępu gospodarczego i społecznego, jak również rozbrojenia oraz międzynar. pokoju i bezpieczeństwa. 2. Wszystkie Środki wychowawcze powinny krzewić wśród 
młodzieży ideały pokoju, humanitaryzmu, wolności i solidarności międzynarodowej... 3. Młodzież powinna być wychowywana w poczuciu godności i równości wszystkich ludzi, bez względu na 
ich rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub wyznanie oraz w szacunku do podstawowych praw człowieka i dla prawa narodów do samostanowienia. 4. Wymiana, podróże i turystyka, 
wzajemne spotkania, studiowanie języków obcych, zawieranie ,,umów bliźniaczych" przez miasta i inne podobne poczynania, powinny być popierane i ułatwiane wśród młodzieży wszystkich 
krajów... S. Należy zachęcać krajowe i międzynarodowe stowarzyszenia młodzieżowe do popierania celów ONZ... 6. Głównym celem wychowania młodzieży winno być rozwijanie wszystkich 
jej zdolności i kształcenie jej w kierunku zdobycia wyższych zalet moralnych... W tej dziedzinie doniosłą rolę do spełnienia ma rodzina. Młodzież musi stać się świadoma swej odpowiedzialności 
w świecie, w którym będzie powołana do sprawowania roli kierowniczej i powinna być natchniona wiarą w szczęśliwą przyszłość ludzkości". Zbiór dokumentów nr 12, 1965, póz. 217.
•    707
DEKLARACJA O PRAWACH KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ 1969 (ang. Declaration on the Rights of Developing Nations 1969, franc.

708 Deklaracja Paryska 1856
174
Declaration concernant les droits des pays en voie de developpement de 1969, hiszp. Declaración de los derechos de los paises en desarrollo 1969, 
roś. Diekłaracyja praw razwiwajuszczichsia stran 1969), uchwalona 9 VI 969 przez -> Caritas Internatio-nalis, przedłożona w Sekretariacie 
ECOSOC (E/C.2/675).
•   708
DEKLARACJA PARYSKA 1856 (ang. Paris Declaration 1856, franc. Declaration de Paris de 1856, hiszp. Declaración de Paris 1856, roś. 
Pariż-skaja diekłaracyja 1856), pierwsza konwencja międzynar. prawa —>- wojny morskiej,' uchwalona w formie D.P. przez Austrię, Francję, 
Prusy, Sardynię, Turcję, Rosję i W. Brytanię, w Paryżu 16 IV 1856, po zakończeniu wojny krymskiej, celem wprowadzenia jednoznacznych reguł 
w odniesieniu do statków państw neutralnych. D.P. zniosła -> korsarstwo i średniowieczne prawo do -> lupów wojennych; przyjęła 3 zasady:
l. Towar nieprzyjacielski ochrania flaga neutralna, jeśli nie stanowi on -»• kontrabandy wojennej. 2. Towar neutralny jeśli nie stanowi kontrabandy wojennej jest nietykalny również pod flagą 
nieprzyjacielską. 3. Nie można żądać od innych państw dostosowania się do wojennej -»• blokady, jeśli strona blokująca nie ma siły na kontrolowanie wybrzeża nieprzyjaciela (nieważność 
..blokady fikcyjnej").
Do bezterminowej D.P. przystąpiły Argentyna, Belgia, Brazylia, Dania, Ekwador, Grecja, Gwatemala, Japonia, Hiszpania (dopiero 1908), Holan-
dia, Meksyk (1909), Peru, Portugalia, Szwecja i Norwegia, Szwajcaria, Urugwaj. Nie przystąpiły USA.
Z. CYBICHOWSKI Encyklopedia podręczna międzynarodowego prawa publicznego, t. 2, Warszawa 1936.
•   709
DEKLARACJA PETERSBURSKA 1868 (ang. Saint Petersburg Declaration 1868, franc. Declaration de Saint Petersbourg de 1868, hiszp. De-
claración de San Petersburgo 1868, roś. Pietier-burgskaja diekłaracyja 1868), w sprawie pocisków wybuchających małego kalibru; przyjęta na 
Konferencji Międzynar. zwołanej z inicjatywy Rosji, 29X1-11X111868 w Petersburgu przez W. Brytanię, Austro-Węgry, Bawarię, Belgię, Danię, 
Francję, Grecję, Holandię, Norwegię, Persję, Portugalię, Rosję, Szwajcarię, Szwecję, Turcję, Wirtembergię i Związek Północnoniemiecki. D.P. 
zobowiązała umawiające się strony, „że w razie wojny między nimi wyrzekną się wzajemnie używania przez ich wojska lądowe i morskie 
wszelkich pocisków wybuchających lub zawierających substancje piorunujące czy zapalne, wagi niniejszej niż 400 gramów". Zob. też CBU.
Z. CYBICHOWSKI Encyklopedia podręczna międzynarodowego prawa publicznego, t. 2, Warszawa 1936; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.:
L. Gelberg, t. l. Warszawa 1954, s. 108-109.
•   710
DEKLARACJA POLSKA-ZSRR 1941  (ang. Polish-Soviet Declaration 1941, franc. Declaration Pologne-URSS de 1941, hiszp. Declaración 
Po-lonia-URSS 1941, roś. Sowietsko-polskaja diekłaracyja o drużbie i wzaimnoj pomoszczi 1941), podpisana w Moskwie 4X111941 przez 
szefów rządów: W. Sikorskiego i J. W. Stalina; tzw. Deklaracja Stalin-Sikorski, miała brzmienie następujące:
„Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i Rząd Związku Radzieckiego ożywione duchem przyjaznego porozumienia i bojowej współpracy oświadczają:
l. Niemiecko-hitlerowski imperializm jest największym wrogiem ludzkości. Wszelki kompromis z nim jest niemożliwy. Oba państwa, wraz z Wielką Brytanią i innymi sprzymierzeńcami przy 
poparciu Stanów Zjednoczonych Ameryki, będą prowadziły wojnę do zupełnego zwycięstwa i ostatecznego zniszczenia niemieckich napastników. 2. Realizując układ, zawarty 30 lipca 1941 r., 
oba rządy okażą sobie nawzajem podczas wojny całkowitą wojskową pomoc, a wojsko Rzeczypospolitej Polskiej, znajdujące się na terytorium Związku Radzieckiego, będzie prowadzić wojnę 
przeciw niemieckim rozbójnikom ramię przy ramieniu z wojskiem radzieckim. W czasie pokoju podstawą ich wzajemnych stosunków będzie dobra sąsiedzka współpraca, przyjaźń i obustronne 
rzetelne wykonywanie przyjętych na siebie zobowiązań. 3. Po zwycięskiej wojnie i odpowiednim ukaraniu hitlerowskich zbrodniarzy zadaniem państw sojuszniczych będzie zabezpieczenie 
trwałego i sprawiedliwego pokoju. Może to być osiągnięte jedynie przez nową organizację stosunków międzynarodowych, opartą na zjednoczeniu demokratycznych krajów w trwałym sojuszu. 
Przy utworzeniu takiej organizacji czynnikiem decydującym winno być poszanowanie prawa międzynarodowego, popartego zbiorową siłą zbrojną wszystkich państw sojuszniczych. Jedynie pod 
tym warunkiem można będzie odbudować Europę, zburzoną przez germańskich barbarzyńców i stworzyć gwarancję, że katastrofa wywołana przez hitlerowców nigdy się nie powtórzy".
S. KOT Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. t. 3, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1960.
•    711
DEKLARACJA POWSZECHNA PRAW CZŁOWIEKA 1948 (ang. Universal Declaration of Hu-man Rights 1948, franc. Declaration 
Universelle des Droits de 1'Homme de 1948, hiszp. Declaración Universal de los Derechos del Hombre 1948, roś. Wsieobszczaja diekłaracyja 
praw czełowieka 1948), nazwa dokumentu NZ uchwalonego 10X11 1948 przez Zgr. Og. NZ, 48 głosami za, przy 8 wstrzymujących się: Arabii 
Saudyjskiej, Czechosłowacji, Jugosławii, Polski, Rep. Pd. Afryki, Rumunii, Ukr. SRR i ZSRR. Państwa socjalist wstrzymały się od głosu, 
ponieważ większość odrzuciła z tekstu proponowane przez te kraje uzupełnienia postulujące: l) równość nie tylko wszystkich ludzi, ale 
wszystkich narodów; 2) zniesienie kary śmierci w latach pokoju; 3) zakaz propagandy faszystowskiej, militarystycznej i rasistowskiej jako 
antyludzkiej. Natomiast Rep. Pd. Afryki i Arabia Saudyjska wstrzymały się, ponieważ uznały Deklarację za zbyt rewolucyjną. Oto pełny tekst:
„Zważywszy, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata, 
Zważywszy, że konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał — doprowadzony do ostateczności — uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi, Zważywszy, 
że konieczne jest popieranie rozwoju przyjaznych stosunków między narodami,
Zważywszy, że Narody Zjednoczone przywróciły swą wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki oraz w równouprawnienie mężczyzn i kobiet, oraz wyraziły swe 
zdecydowanie popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności,
Zważywszy, że państwa członkowskie podjęły się we wspót-pracy z Organizacją Narodów Zjednoczonych zapewnić powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw cztowieka i podstawowych 
wolności,
Zważywszy, że jednakowe rozumienie tych praw i wolności ma olbrzymie znaczenie dla ich pełnej realizacji,
Przeto Zgromadzenie Ogólne ogłasza uroczyście niniejszą Powszechną Deklarację Praw Człowieka jako wspólny najwyższy cel wszystkich ludów i wszystkich narodów, aby wszyscy ludzie i 
wszystkie organy społeczeństwa — mając stale w pamięci niniejszą Deklarację — dążyły w drodze nauczania i wolności, i aby zapewniły za pomocą postępowych środków o zasięgu krajowym i 
międzynarodowym powszechne i skuteczne uznanie, i stosowanie tej Deklaracji zarówno wśród narodów państw członkowskich, jak i wśród narodów zamieszkujących obszary podległe ich 
władzy.
Art. I. Wszyscy ludzie rodzą się wolni" i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i su-

175
Deklaracja Powszechna Praw Człowieka 1948 711
jak W;
mieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Art, U* Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności. zawarte w niniejszej Deklaracji bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, jeżyka, wyznania, poglądów politycznych i 
innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu. Nie wolno ponadto czynić żadnej różnicy w zależności od sytuacji politycznej, prawnej lub 
międzynarodowej kraju lub obszaru, do którego dana osoba przynależy, bez -względu na to, czy dany kraj lub obszar jest niepodległy, czy też podlega systemowi powiernictwa, nie rządzi się 
samodzielnie lub jest w jakikolwiek sposób ograniczony w swej niepodległości. Art. M. Każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby.
Art* IV. Nie wolno nikogo czynić niewolnikiem, ani nakładać na nikogo służebności; niewolnictwo i handel niewolnikami są zakazane we wszystkich swych postaciach. Art. V. Nie wolno 
nikogo torturować, ani karać lub traktować w sposób okrutny, nieludzki lub poniżający. Art. VI. Każdy człowiek ma prawo do uznawania wszędzie jego osobowości prawnej.
Art. Vn. Wszyscy są równi wobec prawa i maja prawo, bez jakiejkolwiek różnicy, do jednakowej ochrony prawnej. Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek 
dyskryminacją, będącą pogwałceniem niniejszej Deklaracji, i przed jakimkolwiek narażaniem na taką dyskryminację.
Art. VIII. Każdy człowiek ma prawo do skutecznego odwoływania się do kompetentnych sądów krajowych przeciw czynom stanowiącym pogwałcenie podstawowych praw przyznanych mu 
przez konstytucję lub przez prawo. Art. IX. Nikogo nie wolno samowolnie aresztować, zatrzymać lub wygnać z kraju.
Art. X. Każdy człowiek ma na warunkach całkowitej równości prawo, aby przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach lub o zasadności wysuwanego przeciw niemu oskarżenia o 
popełnienie przestępstwa być wysłuchanym sprawiedliwie i publicznie przez niezależny l bezstronny sąd. Art. XI. l. Każdy człowiek oskarżony o popełnienie przestępstwa ma prawo, aby 
uznawano go za niewinnego dopóty, dopóki nie udowodni mu się winy zgodnie z prawem podczas publicznego procesu, w którym zapewniono mu wszystkie konieczne środki obrony. 2. Nikt nie 
może być skazany za przestępstwo z powodu działania lub zaniechania nie stanowiącego w chwili jego dokonania przestępstwa według prawa krajowego lub międzynarodowego. Nie wolno także 
wymierzać kary wyższej niż ta, która była przewidziana w chwili popełnienia przestępstwa.
Art XII. Nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencje, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek 
ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu. Art. XIII. I. Każdy człowiek ma prawo swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każde-
go państwa. 2. Każdy człowiek ma prawo opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny, i powrócić do swego kraju.
Art. XIV. l. Każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania. 2. Nie można powoływać się na to prawo w przypadku ścigania wszczętego 
rzeczywiście z powodu popełnienia przestępstwa pospolitego lub czynu sprzecznego z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Art. XV. I. Każdy człowiek ma prawo do 
posiadania obywatelstwa. 2. Nie wolno nikogo pozbawić samowolnie obywatelstwa, ani nikomu odmawiać prawa do zmiany obywatelstwa.
Art. XVI. l. Mężczyźni i kobiety bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, narodowości lub wyznania mają prawo po osiągnięciu pełnoletności do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. Mają 
oni równe prawa w odniesieniu do zawierania małżeństwa, podczas jego trwania i po jego ustaniu. 2. Małżeństwo może być zawarte jedynie za swobodnie wyrażoną pełna zgodą przyszłych 
małżonków. 3. Rodzina jest naturalna i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa. Art. XVII. l. Każdy człowiek, zarówno sam, jak i wespół z 
innymi, ma prawo do posiadania własności. 2. Nie wolno nikogo samowolnie pozbawiać jego własności. Art. XVIII. Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to 
obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, 
praktykowanie, u-prawianie kultu i przestrzeganie obyczajów. Art. XIX. Każdy człowiek ma prawo wolności opinii i wyrażania jej; prawo to obejmuje swobodę posiadania niezależnej opinii, 
poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów wszelkimi środkami, bez względu na granice.
Art. XX. l. Każdy człowiek ma prawo spokojnego zgromadzania i stowarzyszania się. 2. Nikogo nie można zmusić do należenia do jakiegoś stowarzyszenia.
Art. XXI. l. Każdy człowiek ma prawo do uczestniczenia w rządzeniu swym krajem bezpośrednio lub poprzez swobodnie wybranych przedstawicieli. 2. Każdy człowiek ma prawo równego 
dostępu do służby publicznej w swym kraju. 3. Wola ludu jest podstawa władzy rządu; wola ta wyraża się w przeprowadzanych okresowo rzetelnych wyborach, opartych na zasadzie 
powszechności, równości i tajności, lub na innej równorzędnej procedurze, zapewniającej wolność wyborów. Art. XXII. Każdy człowiek ma jako członek społeczeństwa prawo do ubezpieczeń 
społecznych; ma również prawo do urzeczywistniania — poprzez wysiłek narodowy i współprace międzynarodową oraz zgodnie z organizacją i zasobami każdego państwa — swych praw 
gospodarczych, społecznych i kulturalnych, niezbędnych dla jego godności i swobodnego rozwoju jego osobowości.
Art. XXIII, l. Każdy człowiek ma prawo do pracy, do swobodnego wyboru pracy, do odpowiednich i zadowalających warunków pracy oraz do ochrony przed bezrobociem. 2. Każdy człowiek, 
bez względu na jakiekolwiek różnice, ma prawo do równej płacy za równą pracę. 3. Każdy pracujący ma prawo do odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, zapewniającego jemu i jego 
rodzinie egzystencję odpowiadająca godności ludzkiej i uzupełnianego w razie potrzeby innymi środkami pomocy społecznej. 4. Każdy człowiek ma prawo do tworzenia związków zawodowych i 
do przystępowania do związków zawodowych dla ochrony swych interesów.
Art. XXIV. Każdy człowiek ma prawo do urlopu i wypoczynku, włączając w to rozsądne 0'graniczenie godzin pracy i okresowe płatne urlopy.
Art. XXV. l. Każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jemu i jego rodzinie, włączając w to wyżywienie, odzież, mieszkanie, opiekę lekarską i konieczne 
świadczenia socjalne, oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek bezrobocia,'choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości lub utraty środków do życia w inny sposób od niego 
niezależny. 2. Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy.' Wszystkie dzieci, zarówno małżeńskie, jak i pozamatżcńskic, korzystają z jednakowej ochrony społecznej.
Art. XXVI. l. Każdy człowiek ma prawo do nauki. Nauka jest bezpłatna, przynajmniej na stopniu podstawowym. Nauka podstawowa jest obowiązkowa. Oświata techniczna i zawodowa jest 
powszechnie dostępna, a studia wyższe są dostępne dla wszystkich na zasadzie równości w zależności od zalet osobistych. 2. Celem nauczania jest pełny rozwój osobowości ludzkiej i 
ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności. Krzewi ono zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między wszystkimi narodami, grupami rasowymi lub religijnymi; popiera 
działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzającą do utrzymania pokoju. 3. Rodzice maja prawo pierwszeństw w wyborze nauczania, które ma być dane ich dzieciom.
Art. XXVII, l. Każdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa, do korzystania ze sztuki, do uczestniczenia w postępie nauki i korzystania z jego 
dobrodziejstw. 2. Każdy człowiek ma prawo do ochrony moralnych i materialnych korzyści wynikających z jakiejkolwiek jego działalności naukowej, literackiej lub artystycznej.
Art. XXVIII. Każdy człowiek ma prawo do takiego porządku społecznego i międzynarodowego, w którym prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklaracji byłyby w pełni realizowane. Art. 
XXIX. l. Każdy człowiek ma obowiązki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój osobowości. 2. W korzystaniu ze swych praw i wolności każdy człowiek 
podlega jedynie takim ograniczeniom, które są ustalone przez prawo wyłącznie w celu zapewnienia odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych i w celu uczynienia zadość 
słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu demokratycznego społeczeństwa. 3. Z niniejszych praw i wolności nie wolno w zadym przypadku korzystać w 
sposób sprzeczny z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Art. XXX. Żadnego z postanowień niniejszej Deklaracji nie można rozumieć jako udzielającego jakiemukolwiek państwu, grupie lub osobie jakiegokolwiek prawa do podejmowania działalności 
lub wydawania aktów zmierzających do obalenia któregokolwiek z praw i wolności zawartych w niniejszej Deklaracji".
Zbiór dokumentów 1949; Yearbook of the United Nations 1947-48, UN Lakę Swcess, New York 1949, s. 572-580;
R. CASSIN La Declaration unirerselle des droits de 1'lwmme et są misę en oeuyre, Paris 1956; B. GRAEFRATH Die Yerein-ten Nationen und die Menschenrechte, Berlin (DDR) 1956;
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Warszawa 1958;
L'ONU Droits de 1'homme, New York 1968, s. 97.

712 Deklaracja Praska 1972
176
•    712
DEKLARACJA PRASKA 1972 (ang. Prague De-ciaration 1972, franc. Declaration de Prague de 1972, hiszp. Declaración de Praga 1972, roś. 
Praż-skaja diekłaracyja 1972), Deklaracja o pokoju bezpieczeństwie i współpracy w Europie, podpisana 26 11972 w Pradze, uchwalona 
jednomyślnie na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu Warszawskiego przez delegacje na najwyższym szczeblu: 
Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. Deklaracja na początku stwierdza, że jej uczestnicy—po przeanalizowaniu 
wydarzeń w Europie w ostatnim okresie z punktu widzenia swych dążeń do przekształcenia kontynentu eur. w obszar trwałego pokoju i twórczej 
współpracy między suwerennymi i pełnoprawnymi państwami z zadowoleniem ocenili osiągnięcie dalszego postępu w tym kierunku. W przyjętej 
Deklaracji państwa Układu Warszawskiego zaprezentowały zarys konkretnego kierunku działania, zmierzającego przede wszystkim do 
przyspieszenia terminu zwołania ogólnoeur. konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, proponowanej w —>• Deklaracji Bu-
kareszteńskiej 1966 i —r Apelu Budapeszteńskim 1969. Państwa uczestniczące wystąpiły równocześnie o ustalenie na konferencji następujących 
zasad bezpieczeństwa i współpracy w Europie: nienaruszalności granic, w tym granic ukształtowanych w wyniku II wojny świat.; niestosowania 
siły we wzajemnych stosunkach; pokojowego współistnienia; stosunków dobrego sąsiedztwa i wzajemnie korzystnej współpracy między państwa-
mi; rozbrojenia, w tym rozbrojenia nuklearnego i zahamowania wyścigu zbrojeń; poparcie dla ONZ oraz jej umocnienie zgodnie z kartą ONZ. 
Ponadto wskazano na konieczność likwidacji sztucznych barier, hamujących współpracę państw. Państwa reprezentowane na naradzie 
oświadczyły, że konferencja eur. winna być zwołana z udziałem wszystkich państw eur., a także USA i Kanady, oraz że należy zrealizować 
propozycję rządu Finlandii dot. przeprowadzenia w Helsinkach wielostronnych konsultacji zainteresowanych państw. W końcu państwa-strony 
Układu Warszawskiego wyraziły przekonanie, że umocnieniu bezpieczeństwa eur. odpowiadałoby także osiągnięcie porozumienia w sprawie 
redukcji sił zbrojnych i zbrojeń w Europie, zarówno obcych jak i narodowych, ale bez uszczerbku dla krajów biorących w niej udział. Określanie 
sposobu rozwiązania tego problemu nie powinno być domeną istniejących sojuszów wojsk., polit. w Europie. Zbiór dokumentów, 1972.
•    713
DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA 1789 (ang. Declaration of Human and Citizen's Rights 1789, franc. Declaration des 
droits de 1'homme et du citoyen de 1789, hiszp. Declaración de los derechos del Homhre y del Ciudada-no 1789, roś. Diekłaracyja praw 
czełowieka i graż-danina 1789), uchwalona 26 VIII 1789 przez Konstytuantę Wielkiej Rewolucji Francuskiej, na wniosek M. J. La Fayetta (1757-
1834), nawiązywała do niektórych zasad ogłoszonych w •—> Deklaracji Niepodległości USA 1776 i tzw. Decla-rations of Rights poszczególnych 
Stanów Ameryki Pn. z 1775-83; pełna jej nazwa: Dćciaration
solennelle des droit naturels, inalienables et sacrćs de 1'homme et du citoyen. Zasadnicze prawa „naturalne, nienaruszalne i święte" proklamowane 
w Deklaracji, to prawa jednostki do życia, wolności, własności i samoobrony. Deklaracja rozgraniczyła prawa jednostki i państwa (les droits de 
l'm-dividu a ceux de 1'Ćtat) wprowadzając zasady niedopuszczalności oskarżenia i aresztowania bez podstawy prawnej, zgody obywateli na 
ustalanie podatków, wolności wyznania i słowa. Deklaracja sformułowała też zasadę podziału władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą 
oraz istotną dla rozwoju prawa międzynar. zasadę suwerenności narodów. Ta ostatnia została ujęta w Konstytucji, tzw. jakobińskiej z 24 VI 1793, 
w formułę art. 119: „Naród francuski nie wtrąca się zupełnie do rządów innych narodów i nie pozwoli, aby inne narody wtrącały się do jego 
rządów".
Zasady Deklaracji miały poważny wpływ na bur-żuazyjne ruchy rewol. w XVIII i XIX w. i znalazły swe odbicie w konstytucjach wielu republik 
eur. i amerykańskich.
I. JAWORSKI Konstytucja jakobińska, w: Czasopismo Praw-nicie i Ekonomiczne, Kraków 1923; L. DUGNIT et H. Moo-NIER, continue par R. BONARD Les Constitutions et les princt-pales lois 
politigues de la France depuis 1789, precedees des notices historigue, Paris 1943.
•   714
DEKLARACJA PRAW DZIECKA 1959 (ang. Declaration of the Rights of the Child 1959, franc. Declaration des droits de 1'enfant de 1959, 
hiszp. Declaración de los Derechos del Nino 1959, roś. Diekłaracyja praw riebionka 1959), opracowana przez ECOSOC, uchwalona przez Zgr. 
Og. NZ 20X11959, precyzująca szczegółowo 10 zasad praw dziecka. Oto pełny tekst:
,,Wstęp. Zważywszy, że narody należące do Orgar-izacji Narodów Zjednoczonych potwierdziły w Karcie NZ swą wiarg w podstawowe prawa człowieka, w jego godność i wartość, i wyraziły 
swą gotowość popierania postępu społecznego i stworzenia lepszych warunków bytu w większej wolności, zważywszy, ze w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Organizacja Narodów 
Zjednoczonych proklamowała, iż każdy człowiek powinien korzystać ze wszystkich praw i swobód wymienionych w Deklaracji, bez względu na różnice rasy. koloru, płci, języka, wyznania, 
poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice, zważywszy, że dziecko, z powodu niedojrzałości fizycznej i 
umysłowej wymaga szczególnej opieki i troski, a także odpowiedniej opieki prawnej, zarówno przed urodzeniem, jak i po urodzeniu, zważywszy, że potrzebę tej szczególnej troski stwierdzono w 
Deklaracji Genewskiej z roku 1924 w sprawie praw dziecka i uznano w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, jak również w statutach agencji wyspecjalizowanych i organizacji międzyna-
rodowych, których działalność ma na celu dobro dziecka, zważywszy, że ludzkość powinna dać dziecku to, co ma najlepszego, Zgromadzenie Ogólne proklamuje niniejszą Deklarację Praw 
Dziecka^aby zapewnić mu szczęśliwe dzieciństwo i korzystanie, zarówno w jego interesie jak i w interesie społeczeństwa, z praw i swobód wymienionych w niniejszej Deklaracji. Zgromadzenie 
Ogólne apeluje do rodziców i indywidualnie do mężczyzn i kobiet, jak również do stowarzyszeń, władz lokalnych i rządów krajów, aby uznały te prawa i starały się zapewnić poszanowanie tych 
praw przy pomocy środków ustawodawczych i innych wprowadzających w życie następujące zasady:
Zasada l — Dziecko korzysta ze wszystkich praw wymienionych w niniejszej Deklaracji. Prawa te rozciągają się na wszystkie dzieci, bez żadnego wyjątku i bez żadnej różnicy albo 
dyskryminacji z powodu rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych lub innych, narodowości lub pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub z jakiegokolwiek innego 
powodu, przy czym zasadę te stosuje się zarówno w stosunku do dziecka, jak i do jego rodziny.
Zasada 2 — Dziecko korzysta ze szczególnej ochrony, a ustawodawstwo i inne środki stworzą mu wszelkie możliwości i ułatwienia dla zdrowego i nomalnego rozwoju fizycznego, umysłowego, 
moralnego, duchowego i społecznego, w wa-

177	Deklaracja Przyjaźni i Współpracy NR.D—Polska 1973 717
runkach wolności i godności. Wydawane w tym celu ustawy powinny mieć na względzie przede wszystkim dobro dziecka. Zasada 3 — Z chwilą przyjścia na Świat dziecko ma prawo do 
nazwiska i obywatelstwa.
Zasada 4 — Dziecko korzysta z dobrodziejstw ubezpieczeń społecznych. Jest ono uprawnione do tego, by zdrowo rosło i rozwijało sit; w tym celu należy zapewnić szczególną ochronę zarówno 
dziecku jak i matce, łącznie z odpowiednia opieką, tak przed urodzeniem, jak i po urodzeniu. Dziecko ma prawo do odpowiedniego wyżywienia i mieszkania, rozrywek i opieki lekarskiej.
Zasada 5 — Dziecko upośledzone pod względem fizycznym, umysłowym lub społecznym należy traktować, wychowywać i otaczać szczególną opieką, z uwzględnieniem jego stanu zdrowia i 
warunków życiowych.
Zasada 6 — Do harmonijnego rozwoju swej osobowości dziecko potrzebuje miłości i zrozumienia. W miarę możności powinno ono rosnąć pod ochroną i odpowiedzialnością rodziców, a w 
każdym razie w atmosferze życzliwości oraz bezpieczeństwa moralnego i materialnego; w pierwszych latach życia nie wolno dziecka oddzielać od matki, chyba że chodzi o wypadki wyjątkowe. 
Społeczeństwo i władze państwowe powinny otaczać szczególną opieką dzieci nie mające rodziny albo nie mające dostatecznych Środków na utrzymanie. Zaleca się udzielanie pomocy 
finansowej, państwowej lub innej, wielodzietnym rodzinom na utrzymanie dzieci.
Zasada 7 — Dziecko ma prawo do nauki; nauka ta jest bezpłatna i obowiązkowa, przynajmniej w zakresie szkoły podstawowej. Dziecko powinno otrzymać takie wychowanie, które podnosi jego 
kulturę ogólną i umożliwia mu, w warunkach równych szans, rozwinięcie swych zdolności, wyrobienie zdrowego rozsądku oraz poczucia odpowiedzialności moralnej i społecznej, a także stanie 
się pożyteczną jednostką społeczeństwa. Osoby odpowiedzialne za wychowanie dziecka i kierowanie nim powinny mieć na względzie jego dobro;
odpowiedzialność ta spada przede wszystkim na rodziców. Dziecku należy dać wszelkie możliwości do zabaw i rozrywek, które powinny zmierzać do tych samych celów co nauka;
społeczeństwo i władze państwowe powinny ułatwić korzystanie z tego prawa.
Zasada 8 — Dziecko powinno zawsze mieć pierwszeństwo do ochrony i pomocy.
Zasada 9 — Dziecko należy chronić przed wszelkiego rodzaju zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem. Nie powinno ono być przedmiotem handlu w żadnej formie. Dziecka nie wolno 
przyjmować do pracy zarobkowej przed osiągnięciem odpowiedniego, minimalnego wieku. Dziecka nie wolno w żadnym razie zmuszać ani upoważniać do wykonywania jakiegokolwiek zawodu 
lub pełnienia czynności, które by wpływały szkodliwie na jego zdrowie lub wychowanie, albo hamowały jego rozwój fizyczny, umysłowy lub moralny. Zasada 10 — Dziecko należy chronić 
przed praktykami, jakie mogą prowadzić do rasowej, religijnej lub wszelkiej innej dyskryminacji. Należy je wychowywać w duchu zrozumienia innych, tolerancji, przyjaźni miedzy narodami, 
pokoju i powszechnego braterstwa. Należy wpajać w nie przekonanie, że powinno poświęcić swoją energię i swoje uzdolnienia dla dobra bliźnich." Zbiór dokumentów nr 3, 1970, póz. 385.
•  715 DEKLARACJA PRAW NARODÓW ROSJI 1917
(ang. Declaration of the Rights of the Peoples of Russia 1917, franc. Declaration des Droits de Nations de la Russie 1917, hiszp. Declaración de 
los Derechos de los Pueblos de Russia 1917, roś. Diektaracyja praw narodów Rossii 1917), dokument uchwalony przez Radę Komisarzy Ludo-
wych 15X11917 w Piotrogrodzie, ogłoszony w nr 215 dziennika „Izwiestija". Zawiera następujące 4 zasady przyjęte w Rosji Radzieckiej, zgodnie 
z proklamowaniem z inicjatywy W. I. Lenina przez I Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich prawa narodów do swobodnego samo-
określenia:
,,1. Równość i suwerenność narodów Rosji. 2. Prawo narodów Rosji do swobodnego samookreślenia. aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa włącznie. 3. Zniesienie wszelkiego 
rodzaju przywilejów i ograniczeń narodowościowych i narodowo-religijnych. 4. Swobodny rozwój mniejszości narodowych i grup etnograficznych zamieszkujących terytorium Rosji".
W 35 Rocznic? Wielkiej Paiduernikowej Rewolucji Socjalistycznej, Warszawa 1952; Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, t. l, Moskwa 1957.
•    716
DEKLARACJA PREZYDENTÓW AMERYKI
1967 (ang. Declaration of the Presidents of Ame-rica 1967, franc. Declaration des Prćsidents d'Amerique de 1967, hiszp. Declaración de los 
Presidentes de America 1967, roś. Diekłaracyja priezidientow Amieriki 1967), dokument podp. 14 IV 1967, na konferencji 21 szefów rządów 
państw amer. w Funta del Este, proklamujący przy poparciu pręż. USA, że 1970-85 „powstanie wspólny rynek Ameryki Łacińskiej".
W części II Deklaracja precyzuje „program działania": zasady integracji gosp. i rozwoju przem. Ameryki Łacińskiej (rozdział I); akcje wielonar. 
dot. infrastruktury (rozdział II); środki mające polepszyć warunki handlu międzynar. Ameryki Łacińskiej (rozdział III); modernizację życia wiej-
skiego i wzrost produkcji rolnej, gł. żywnościowej (rozdział IV); rozwój oświaty, nauki i techniki oraz intensyfikację programów poprawy warun-
ków zdrowotnych (rozdział V). Na koniec (rozdział VI) Deklaracja ogólnikowo wyraża potrzebę „wyeliminowania niekoniecznych wydatków 
wojskowych" (bez sprecyzowania kryteriów w tej sprawie). D.P.A. nie weszła w życie i nie miała wpływu na rozwój Ameryki Łacińskiej.
OBA Declaración de los Presidentes de America. Reunión de Sefes de Estado Americanos. Punta del Este. Uruguay, 12 al 14 Abrii de 1967, Washington DC 1967, s. 28; Dokumentacja prasowa. 
Warszawa 1969, s. 320-322.
•   717
DEKLARACJA PRZYJAŹNI I WSPÓŁPRACY NRD-POLSKA 1973 (ang. GDR-Poland Declaration of Friendship and Cooperation 1973, 
franc. Declaration de 1'amitie et cooperation eńtre RDA et Pologne de 1973, hiszp. Declaración sobre Amistad y Cooperación entre RDA y Po-
lonia 1973, roś. Diekłaracyja o drużbie i so-trudniczestwie GDR i Polszy 1973), podpisana 20 VI 1973 w Berlinie w imieniu PRL przez E. Gierka, 
I Sekretarza KC PZPR i P. Jarosze-wicza. Prezesa Rady Ministrów oraz E. Honecke-ra, I Sekretarza KC SED i H. Sindermanna, I zastępcę 
Przewodniczącego Rady Ministrów:
,,Deklaracja o umocnieniu przyjaźni i pogłębieniu współpracy między PRL a NRD.
Polska Rzeczpospolita Ludowa i Niemiecka Republika Demokratyczna
wychodząc z faktu, że w wyniku rozgromienia Niemiec hitlerowskich została otwarta nowa karta w historii stosunków między Polakami a Niemcami i przezwyciężona na zawsze wrogość 
krzewiona przez stulecia przez klasy wyzyskujące, stwierdzając, że po przejęciu władzy w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Niemieckiej Republice Demokratyczne} przez klasę robotniczą 
pod kierownictwem marksistowsko-le-ninowskiej partii i po przejściu do budowy socjalistycznego systemu społecznego dokonany został dziejowy zwrot ku stosunkom braterskiej przyjaźni i 
współpracy między obu państwami i narodami oraz zapoczątkowana została faktycznie historia przyjaźni polsko-niemieckiej i stopniowego wzajemnego zbliżenia obu socjalistycznych narodów, 
dążąc do stałego rozwijania wszechstronnych dobrosąsiedzkich stosunków trwałej przyjaźni i współpracy w oparciu o zasady socjalistycznego internacjonalizmu, umacniając wspólnie niezłomny 
sojusz z Komunistyczną Partią Związku Radzieckiego i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz braterską przyjaźń z narodem radzieckim, pragnąc nadal umacniać siłę, zwartość i 
jedność wspólnoty państw socjalistycznych,
wychodząc z istniejącego braterskiego sojuszu między obydwoma państwami,
maiąc na celu dalsze pogłębienie przyjaźni i współpracy między narodem polskim i narodem Niemieckiej Republiki Demokratycznej zgodnie z zasadami marksizmu-Ieninizmu i proletariackiego 
internacjonalizmu oraz coraz ściślejsze integrowanie Polskiej RzcczypospolitCt, Ludowej i Niemieckiej Rc-
12 ESMiO

718 Deklaracja Rio de Janeiro 1965
178
publiki Demokratycznej we wspólnocie państw socjalistycznych,
kierując się przekonaniem, że odpowiada to żywotnym interesom obu narodów oraz służy odprężeniu, umocnieniu i utrwaleniu pokoju w Europie,
postanowiły ogłosić: Oba państwa stwierdzają, że pomyślnie rozwijająca się przyjaźń, współpraca i wzajemna pomoc, wynikające z jedności celów i zadań w budowie socjalizmu oraz ze 
zgodności podstawowych interesów narodowych i międzynarodowych, przyczyniają się do zbliżenia między narodami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Niemieckiej Republiki 
Demokratycznej oraz do wszechstronnego rozwoju obu państw, do wzrostu ich roli i autorytetu w stosunkach międzynarodowych, stanowiąc jednocześnie wkład w dzieło umocnienia jedności 
wspólnoty państw socjalistycznych oraz ważny element bezpieczeństwa i pokoju w Europie. Oba państwa są zgodne, że bezpieczeństwo i pokojowy rozwój Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i 
Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz pomyślna budowa socjalizmu w obu krajach opiera się na nierozerwalnym sojuszu, przyjaźni i ścisłej współpracy z główną siłą wspólnoty 
socjalistycznej — Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Oba państwa są zdecydowane wszechstronnie umacniać braterskie stosunki fee Związkiem Socjalistycznych Republik 
Radzieckich i nadal działać na rzecz pogłębiania jedności i zwartości socjalistycznej wspólnoty.
Podstawę wszechstronnego rozwoju stosunków między obu państwami i narodami stanowi niewzruszony ideowy związek i braterska współpraca między Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą i 
Niemiecką Socjalistyczną Partią Jedności.
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza i Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności, wierne zasadom socjalistycznego in-ternacjonalizmu, tradycjom wspólnych walk rewolucyjnych polskiej i 
niemieckiej klasy robotniczej, przywiązują wielką wagę do dalszego rozwoju współpracy.
Obie partie umacniać będą nadal braterskie stosunki z wszystkimi partiami komunistycznymi i robotniczymi na gruncie marksizmu i proletariackiego internacjonalizmu.
Oba państwa, oceniając wysoko dotychczasowy dorobek współpracy opartej na wzajemnym zaufaniu i braterstwie, będą nadal dynamicznie rozwijać swe stosunki we wszystkich dziedzinach w 
celu pogłębiania związków między obu krajami i więzi przyjaźni między społeczeństwami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Służyć to będzie 
dalszemu wzrostowi materialnego i kulturalnego poziomu życia narodów obu państw.
Oba państwa będą planowo i długofalowo rozszerzać l doskonalić swą współpracę gospodarczą i naukowo-techniczną dla stałego i dynamicznego rozwoju społeczno-ekonomicznego obu krajów, 
a w szczególności podnoszenia poziomu życia obu narodów.
Służyć temu będzie także wspólne, coraz bardziej racjonalne wykorzystywanie posiadanych sil produkcyjnych oraz wzajemna pomoc we wprowadzaniu do produkcji nowoczesnych zdobyczy 
nauki i techniki.
Dążeniem obu państw jest szeroki rozwój wzajemnej integracji gospodarczej. Stanowić to będzie istotny wkład w realizacje kompleksowego programu Rady Wzajemnej Pomocy Gospoi darczej i 
jej uchwał.
Oba państwa będą rozszerzać współpracę w zakresie kultury, nauki, oświaty, środków masowej informacji, turystyki, sporu oraz w innych dziedzinach życia społecznego, przyczyniając się w ten 
sposób do lepszego wzajemnego poznania się obu społeczeństw i wzajemnego zbliżenia socjalistycznych narodów.
Będą one popierać rozwój bezpośrednich kontaktów między obywatelami obu państw, załogami pokrewnych zakładów pracy, związkami zawodowymi, organizacjami społecznymi, 
województwami i okręgami, miastami i powiatami, wyższymi uczelniami i innymi instytucjami.
Oba państwa przywiązują szczególne znaczenie do rozwoju kontaktów między młodzieżą obu krajów, która będzie decydować o przyszłości budownictwa socjalistycznego w Polskiej 
Rzeczypospolitej Ludowej i w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Btdą one w dalszym ciągu przywiązywać wielką wagę do wychowania młodzieży w duchu proletariackiego in-
lernacjonalizmu i braterskiego sojuszu narodów państw socja-listycznij wspólnoty.
Obie strony są przekonane, że realizacja układów zawartych przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Polską Rzecząpospolitą Ludową i Niemiecka Republikę Demokratyczną z 
Niemiecką Republiką Federalną, potwierdzających nienaruszalność granic ukształtowanych w Europie po II wojnie światowej oraz integralność terytorialną państw europejskich, jak również 
czterostronnego porozumienia w sprawie Berlina Zachodniego, ma wielkie znaczenie dla dalszego odprężenia na naszym kontynencie.
Oba państwa wypowiadają się za ścisłą i konsekwentną realizacją tych układów i będą działać w tym kierunku, przeciwstawiając się zdecydowanie wszelkim próbom podważania istniejących 
realiów polityczno-terytorialnych w Europie.
Polska Rzeczpospolita Ludowa i Niemiecka Republika Demokratyczna będą nadal zdecydowanie działać na rzecz wcielenia w życie leninowskich zasad pokojowego współistnienia państw o 
odmiennych systemach spoleczno-ekonomicznych w interesie pokoju i bezpieczeństwa w Europie i na całym Świecie.
Oba państwa dążyć będą do tego, aby europejska konferencja bezpieczeństwa i współpracy rozpoczęła nowy etap w historii Europy, etao tworzenia systemu bezpieczeństwa i rozwoju 
wszechstronnej, wzajemnej i korzystnej współpracy między wszystkimi państwami europejskimi. Oba państwa aktywnie popierają walkę narodów o niepodległość, przeciwko imperializmowi, 
neokolonializmowi i rasizmowi.
Oba państwa będą nadal wzmacniać swoje współdziałanie na arenie międzynarodowej w interesie sil pokoju i postępu. Polska Rzeczpospolita Ludowa i Niemiecka Republika Demokratyczna 
wyrażają przekonanie, że realizacja celów zawartych w niniejszej deklaracji przyczyni się do dalszego umocnienia przyjaźni i współpracy między obu państwami, do zwycięstwa idei socjalizmu i 
pokoju." Zbiór dokumentów nr 6, 1973.
•   718
DEKLARACJA MO DE JANEIRO 1965 (ang. Rio de Janeiro Declaration 1965, franc. Decla-ration de Rio de Janeiro de 1965, hiszp. Declara-
ción de Rio de Janeiro, 1965, roś. Diekłaracyja Rio-de-Żanejro 1965), uchwalona 30X11965 przez II Międzyamer. Konferencję Nadzwyczajną; 
potwierdziła gospodarczo-socjalne zasady •—• Sojuszu dla Postępu i postulowała przyśpieszenie integracji gosp. Ameryki Łacińskiej w ramach 
Sojuszu w dekadzie 1971-80. Deklaracja nigdy praktycznie nie weszła w życie wobec całkowitego fiaska programu Alianza para el Progreso.
El Sistema Interamericano. Estudio sobre su Desarrolle y For-talecimiento, Madrid 1966.
•   719
DEKLARACJA SALTAŃSKA 1971 (ang. Salta Declaration 1971, franc. Declaration de Salta de 1971, hiszp. Declaración de Salta, 1971, roś. 
Diekłaracyja Salta 1971), dokument, który podp. prezydenci Argentyny i Chile: gen. A. A. Lanusse i S. Allende, 24 VII 1971 w Salta (Argentyna) 
po dwudniowej konferencji odbytej w duchu —> doktryny pluralizmu.
Deklaracja stwierdza, że oba państwa rozwijające się każde na swój sposób, pragną kontynuować więzi wzajemnej przyjaźni i współpracy nie mieszając się w sprawy wewn. i drogi rozwoju 
drugiej strony. D.S. oznaczała politycznie, że izolowanie Chile przez sąsiadów po dojściu tam do władzy w listopadzie 1970 rządu Frontu Jedności Ludowej, okazało się nierealne. Kronika. 
Dokumentacja prasowa, 1971.
•   720
DEKLARACJA SAN JOSfi 1960 (ang. San Josś Declaration, 1960, franc. Declaration de San Josś de 1960, hiszp. Declaración de San Jose de 
Costa Rica, 1960, roś. Diekłaracyja San-Chose 1960), dokument uchwalony w sierpniu 1960 przez VII Naradę Ministrów Spraw Zagr. Republik 
Amer., stwierdzający, że kontynent amer. jest zagrożony interwencją pozakontynentalną „mocarstw chiń-sko-radzieckich" („de las potencias sino-
soyieti-cas"). Deklaracja, związana ściśle z postępami rewolucji na- Kubie, próbowała wprowadzić z inicjatywy USA obowiązek 
podporządkowania się państw Ameryki Łacińskiej dyrektywom antyko-munist. OPA. Oto jej gł. punkty:
,,1. Narada potępia energicznie interwencję lub zagrożenie interwencją, w jakiejkolwiek formie, przez mocarstwa poza-kontynentalne w sprawy republik amerykańskich i oświadcza, że 
zaakceptowanie zagrożenia interwencją pozakontynentalną jednego państwa amerykańskiego stawia w niebezpieczeństwie solidarność i bezpieczeństwo amerykańskie, co zobowiązuje 
Organizację Państw Amerykańskich do dezaprobaty i odrzucenia groźby z tą samą energią. 2. Narada rów-

179
Deklaracja Sztokhoimska 1972 722
nocześnie odrzuca roszczenia mocarstw chińsko-radzieckich do wykorzystywania sytuacji politycznej, ekonomicznej czy socjalnej któregokolwiek państwa amerykańskiego, ponieważ roszczenia 
takie mogą rozbić jedność kontynentalną i zagrozić pokojowi i bezpieczeństwu Hemisfery. 3. Narada potwierdza zasadę nieinterwencji jednego państwa amerykańskiego w wewnętrzne lub 
zewnętrzne sprawy innych państw amerykańskich, podkreśla, że każde państwo posiada prawo do swobodnego i żywiołowego rozwoju swego życia kulturalnego, politycznego i gospodarczego, 
respektując prawa człowieka i zasady moralności powszechnej, a zatem w konsekwencji żadne państwo amerykańskie nie może interweniować celem narzucenia drugiemu państwu 
amerykańskiemu swej ideologii czy zasad politycznych, gospodarczych lub socjalnych. 4. Narada potwierdza, że system międzyamerykański jest nie do pogodzenia z każda formą totalitaryzmu, i 
że tylko demokracja osiągnie pełnie swych celów na kontynencie, kiedy wszystkie republiki amerykańskie dostosują swe postępowanie do zasad ogłoszonych w Deklaracji Santiago de Chile, 
uchwalonej przez V Naradę Ministrów Spraw Zagr., a których obserwowanie zaleca się w czasie możliwie najkrótszym. 5. Narada proklamuje, że wszystkie państwa członkowskie OPA są 
zobowiązane do poddania się 'dyscyplinie systemu międzyamerykańskiego dobrowolnie i swobodnie obranemu, że najsilniejszą gwarancją suwerenności i niepodległości politycznej państw jest 
posłuszeństwo postanowieniom Karty Organizacji Państw Amerykańskich. 6. Narada oświadcza, że wszystkie spory między państwami członkowskimi winny być rozwiązywane środkami 
pokojowymi tkwiącymi w systemie międzyamerykańskim. 7. Narada potwierdza swą wiarę w system regionalny i swe zaufanie dla OPA, stworzonej celem osiągnięcia ładu, pokoju i 
sprawiedliwości, wykluczającego wszelką możliwą agresję, wzmaganie solidarności międzyczłon-kowskiej, rozwijania współpracy i bronienia suwerenności, integralności terytorialnej i 
niepodległości politycznej; tak, że w tej Organizacji jej członkowie znajdują najlepszą gwarancje swych przemian i rozwoju".
Uchwała w dekadzie 1961-70 straciła wszelkie praktyczne znaczenie.
UPA Actas y Documentos de la VII Reunion..., Washington DC 1961, s. 431; I. RASELA La VI y VII Conferencia de Can-cUleros ante el Derecho Positiyo Internacional, w: Cuadernos 
Americanos, Merico DF 1962.
•   721
DEKLARACJA SANTIAGO DE CHILE 1959
(ang. Santiago de Chile Declaration, 1959, franc. Declaration de Santiago du Chili de 1959, hiszp. Declaración de Santiago de Chile, 1959, roś. 
Die-kłaracyja Santjago-de-Czile 1959), nazwa -Jficjal-na dokumentu, uchwalonego jednogłośnie przez V Naradę Ministrów Spraw Zagr. 
Republik Amer. w sierpniu 1959, w stoi. Chile, o zasadach demokracji kontynentalnej. Oto jej gł. punkty:
Dyktatura nie jest do pogodzenia z systemem amer.; rządy państw amer. winny wychodzić z wyborów powszechnych; zagwarantowane winny 
być prawa człowieka i podstawowe wolności o-bywatelskie.
Punkt o dyktaturze nie był skierowany przeciw dyktatorom wojsk., korzystającym z pełnego poparcia USA, lecz przeciw' rewol. Kubie. W dwa 
lata później punkt ten został wykorzystany do usunięcia z OPA Rządu Rewolucyjnego Kuby, na Konferencji w Punta del Este, w styczniu 1961.
Dokumentacja prasowa. Warszawa 1959, s. 619-620; UPA Actas y Documentos de ta V Reunion Consulta de los Minis-tros de Relaciones de las Republicas Amerlcanas, Washington DC 1960.
•   722
DEKLARACJA SZTOKHOLMSKA 1972 (ang. Stockholm Declaration 1972, franc. Declaration de Stockholm de 1972, hiszp. Declaración de 
Estocolmo, 1972, roś. Stokgoimskaja diekłara-cyja 1972), uchwała Sztokhoimskiej Konferencji, z 14 VI 1972 w sprawie naturalnego środowiska 
człowieka:
„Konferencją Narodów Zjednoczonych w sprawie naturalnego środowiska człowieka, po spotkaniu w Sztokholmie w dniach
5 do 14 czerwca 1972 roku i po rozpatrzeniu potrzeby wspólnego spojrzenia i wspólnych zasad, które inspirowałyby ludzkość do ochrony i popierania warunków naturalnego środowiska 
człowieka, proklamuje:
l. Człowiek jest zarówno tworem, jak i twórcą swego środowiska, które daje mu fizyczną egzystencję i dostarcza mu możliwości rozwoju intelektualnego, moralnego, społecznego i duchowego. 
W długiej i zawitej ewolucji rasy ludzkiej na tym globie osiągnięto stadium, w którym przez nagle przyśpieszenie rozwoju nauki i technologii człowiek stał się zdolny do przekształcania swego 
środowiska dzięki niezliczonym sposobom i na skalę nie mającą precedensu. Obydwa aspekty środowiska człowieka, naturalne i stworzone jego ręką mają istotne znaczenie dla jego dobrobytu i 
dla korzystania z podstawowych praw ludzkich — nawet prawa do samego życia. 2» Ochrona i poprawa naturalnego środowiska ludzkiego jest doniosłym problemem, który dotyczy dobrobytu i 
rozwoju gospodarczego ludności całego świata, jest to aorące pragnienie tej ludności i obowiązek wszystkich rządów. 3. Człowiek musi stale gromadzić doświadczenia w tej dziedzinie oraz iść 
naprzód poprzez odkrycia, wynalazki, twórczą działalność i postęp. W naszych czasach zdolność człowieka do przekształcania swego otoczenia, jeśli zostanie mądrze wykorzystana, może 
przynieść wszystkim ludziom dobrodzejstwa rozwoju i warunki dla lepszego życia. Ta sama zdolność wykorzystana źle lub nieopatrznie, może wyrządzić niepomierne szkody istotom ludzkim i 
naturalnemu środowisku człowieka. Widzimy wokół nas coraz więcej przykładów, szkód wyrządzonych przez człowieka w wielu regionach kuli ziemskiej:
niebezpieczny poziom zatrucia wód, powietrza, gleby i żyjących istot, poważne i niepożądane zakłócenia w ekologicznej równowadze biosfery; niszczenie i wyczerpywanie nie dających się 
zastąpić zasobów oraz drastyczne braki szkodliwe dla fizycznego, psychicznego i społecznego zdrowia człowieka w środowisku tworzonym przez niego, a zwłaszcza w jego środowisku życia i 
pracy. 4. W krajach rozwijających się większość problemów związanych z naturalnym środowiskiem powstało wskutek niedostatecznego poziomu rozwoju. Miliony wciąż żyją poniżej 
minimalnego poziomu, jakiego wymaga przyzwoita ludzka egzystencja, pozbawiona odpowiedniej żywności i odzieży, dachu nad głową i oświaty, opieki zdrowotnej i sanitarnej. Dlatego kraje 
rozwijające się muszą kierować swe wysiłki na przyśpieszenie rozwoju, pamiętając o swych priorytetach i o potrzebie ochrony oraz oprawy naturalnego środowiska. W tym samym celu kraje 
uprzemysłowione powinny dokonywać wysiłków, aby zmniejszyć rozpiętość dzielącą je od krajów, które wchodzą na drogę rozwoju. W krajach uprzemysłowionych problemy naturalnego 
środowiska na ogól wiążą się z industrializacją i postępem technologicznym. 5. Przyrost naturalny ludzkości wciąż stwarza problemy związane z ochroną środowiska naturalnego, ale poprzez 
prowadzenie odpowiedniej polityki i podejmowanie odpowiednich środków problemy te mogą być rozwiązane. Ze wszystkich rzeczy na świecie człowiek reprezentuje najwyższą wartość. To 
ludzkość przyśpiesza postęp społeczny, tworzy dobrobyt społeczny, rozwija naukę i technologię, a swą ciężką pracą stale przekształca środowisko człowieka. Wraz z postępem społecznym i 
osiągnięciami produkcji, nauki i technologii zdolność człowieka do poprawy środowiska wzrasta z każdym dniem. 6. Osiągnięto punkt w historii, w którym musimy kształtować naszą działalność 
w skali ogólnoświatowej z większą troską o następstwa dla środowiska naturalnego. Przez ignorancję i obojętność możemy wyrządzić wielkie i nieodwracalne szkody środowisku ziemskiemu, od 
którego zależy nasze życie i dobrobyt. Odwrotnie zaś, przez pełniejszą wiedzę i mądrzejszą akcję możemy osiągnąć dla nas i dla naszych potomków lepsze życie w środowisku naturalnym, które 
bardziej zaspakaja ludzkie potrzeby i nadzieje. Istnieją rozległe widoki na poprawę środowiska i poziomu życia. W tym celu potrzebny jest jednak entuzjastyczny, a zarazem spokojny stan 
umysłów oraz intensywna, a zarazem świadomie kierowana praca. Dla osiągnięcia wolności, w świecie przyrody człowiek musi wykorzystywać swą wiedzę i wespół z tą przyrodą budować 
lepsze środowisko. Ochrona i poprawa środowiska ludzkiego dla obecnych i przyszłych pokoleń stała się imperatywnym celem ludzkości — celem, do którego trzeba dążyć razem i w harmonii z 
ustalonymi i podstawowymi celami pokoju oraz ogólnoświatowego rozwoju gospodarczego i społecznego. 7. Osiągnięcie tego celu dotyczącego środowiska naturalnego będzie wymagać 
przyjęcia odpowiedzialności przez poszczególnych obywateli i społeczeństwa oraz przez przedsiębiorstwa i instytucje na każdym szczeblu, z równym podziałem wspólnych wysiłków. Jednostki 
ludzkie we wszystkich swych poczynaniach życiowych, podobnie jak organizacje, w wielu dziedzinach, dzięki swym wartościom i sumie podejmowanych akcji będą kształtować światowo 
środowisko w przyszłości. Lokalne i narodowe rządy wezmą na swe barki największy ciężar szeroko zakrojonej polityki w dziedzinie środowiska naturalnego oraz działania w ramach swych 
uprawnień. Konieczna jest również współpraca międzynarodowa, mająca na celu zwiększenie zasobów, które pomogłyby krajom rozwiniętym w ponoszeniu odpowiedzial-

723 Deklaracja Taszkencka 1966
180
ności na tym polu. Rosnąca ranga problemów związanych ze Środowiskiem naturalnym wynikająca z tego, że mają one zasięg regionalny lub globalny, bądź też dlatego, że dotyczą wspólnych 
dziedzin międzynarodowych, będzie wymagać rozległej współpracy międzynarodowej i akcji podejmowanych przez organizacje międzynarodowe we wspólnym interesie. Konferencja wzywa 
rządy i narody do wspólnych wysiłków dla ochrony i poprawy środowiska ludzkiego, w imię dobra wszystkich ludzi i ich potomków. Zasady. Konferencja wyraża wspólne przekonanie, że:
l. Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia, w środowisku takim, które pozwalałoby na przyzwoite życie w dobrobycie. Człowiek ponosi 
poważną odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych pokoleń. Pod tym względem polityka popierająca lub utrwalająca apartheid, segregację 
rasową, dyskryminację, ucisk kolonialny lub inny oraz obcą dominacje zasługuje na potępienie i musi być wyeliminowana. 2. Naturalne zasoby Ziemi obejmujące powietrze, wodę, glebę, 
florę i faunę, a zwłaszcza reprezentatywne przykłady naturalnych ekosystemów, muszą być chronione dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń poprzez staranne piano";
wanie lub odpowiednie zarządzanie. 3. Zdolność Ziemi do produkowania istotnych dla życia i wciąż odnawianych zasobów musi być utrzymana, a w niektórych wypadkach przywrócona lub 
poprawiona. 4. Człowiek ponosi szczególną odpowiedzialność za ochronę i mądre zarządzanie pozostałościami dzikiej zwierzyny i miejsc, w których ona przebywa, poważnie zagrożonych 
przez wspólne działanie wielu ujemnych czynników. Ochrona przyrody obejmująca dziką zwierzynę musi dlatego być szczególnie uwzględniana w planowaniu rozwoju gospodarczego. 5. 
Nie dające się odnowić zasoby Ziemi muszą być wykorzystywane w taki sposób, żeby strzec je przed niebezpieczeństwem wyczerpania w przyszłości i zapewnić równomierny podział dla 
całej ludzkości. 6. Wydalanie substancji toksycznych lub innych substancji oraz wydzielanie ciepła w takich ilościach i stężeniu, że przekracza to zdolność regeneracyjną środowska 
naturalnego i wyrządza mu szkodę, muszą być powstrzymane, aby uniknąć poważnych lub nie dających się odwrócić szkód w ekosystemach. Słuszna walka narodów wszystkich krajów z 
zanieczyszczeniem powinna spotkać się z poparciem. 7. Państwa muszą podjąć wszelkie możliwe kroki, aby zapobiec zanieczyszczeniu mórz przez substancje. mogące zagrozić ludzkiemu 
zdrowiu, wyrządzić szkody produktom spożywczym i życiu podwodnemu, zmniejszyć atrakcyjność lub zakłócać inne uzasadnione wykorzystanie mórz. 8. Rozwój gospodarczy i społeczny 
ma istotne znaczenie dla zapewnienia odpowiedniego środowiska życia i pracy człowiekowi oraz dla stworzenia warunków na Ziemi, które są niezbędne dla poprawy jakości życia. 9. Braki w 
środowisku spowodowane warunkami niedorozwoju i klęskami żywiołowymi stwarzają poważne problemy i mogą być najlepiej usunięte przez przyśpieszony rozwój, przez przekazywanie 
znacznych ilości środków finansowych i technologicznych jako pomocy będącej uzupełnieniem własnych wysiłków krajów rozwijających się oraz takiej doraźnej pomocy, jaka może być 
potrzebna. 10. Dla krajów rozwijających się istotne znaczenie z punktu widzenia ochrony środowiska ma stabilizacja cen i osiąganie odpowiednich dochodów z surowców i artykułów rolno-
spożywczych, gdyż czynniki gospodarcze muszą być brane pod uwagę łącznie z procesami ekologicż--nymi. 11. Polityka w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego prowadzona przez każde 
państwo musi zwiększać a nie osłabiać obecny lub przyszły potencjał krajów rozwijających się, nic powinna ujemnie odbijać się na dążeniu do lepszych warunków życia dla wszystkich. Trzeba, 
aby państwa i organizacje międzynarodowe podjęły odpowiednie kroki dla osiągnięcia porozumienia w sprawie sprostania ewentualnym konsekwencjom ekonomicznym w skali narodowej i 
międzynarodowej, wynikającym z zastosowania środków w dziedzinie ochrony Środowiska. 12. Trzeba udostępnić zasoby na ochronę i poprawę środowiska, biorąc pod uwagę okoliczności i 
szczególne wymagania krajów rozwijających się oraz wszelkie koszty, które mogą wynikać z włączania przez te kraje ochrony środowiska do planowania rozwojowego, jak również trzeba 
udostępnić tym krajom, jeśli poproszą o to. dodatkową międzynarodową pomoc techniczną i finansową w tej dziedzinie. 13. Aby doprowadzić do racjonalniejszego zarządzania zasobami i w 
ten sposób poprawić środowisko, państwa powinny zająć zintegrowane i skoordynowane stanowisko wobec swego planowania rozwojowego, w celu zapewnienia, że rozwój będzie zgodny z 
potrzeba ochrony i poprawy naturalnego środowiska dla dobra ludności. 14. Racjonalne planowanie jest podstawowym instrumentem godzenia wszelkich konfliktów między potrzebami 
rozwoju a potrzebami ochrony i poprawy środowiska. 15. Trzeba planować osiedla i miasta pod kątem uniknięcia ujemnych skutków dla środowiska naturalnego i uzyskania maksymalnych 
korzyści społecznych, ekonomicznych i dla środowiska naturalnego, w interesie wszystkich. Pod tym względem projekty podporządkowane dominacji kolonialnej i rasowej muszą być za-
niechane. 16. Polityka demograficzna, zgodna z podstawowymi prawami ludzkimi i odpowiadająca zainteresowanym rządom, powinna być zastosowana w tych regionach, gdzie stopa przyrostu 
naturalnego lub nadmierne zagęszczenie ludności mogą mieć ujemny wpływ na środowisko naturalne lub rozwój, albo gdzie matę zagęszczenie ludności może przeszkadzać w poprawie 
środowiska ludzkiego i w rozwoju. 17. Odpowiednie instytucje narodowe muszą być obarczone zadaniem planowania zarządzania lub kontroli zasobów Środowiskowych państwa, w celu 
poprawy jakości środowiska. 18. Wiedza i technologia, jeśli chodzi o ich udział w rozwoju ekonomicznym i socjalnym, muszą być podporządkowane odpowiednim badaniom, które 
zapobiegałyby zagrożeniu środowiska lub rozwiązaniu problemów środowiskowych, bądź też problemów mających znaczenie dla wspólnego dobra ludzkości. 19. Akcja uświadamiająca w 
sprawach środowiska naturalnego, prowadzona zarówno wśród młodzieży jak i dorosłych, biorąca pod uwagę w odpowiednim stopniu tych, którzy nie są uprzywilejowani, ma podstawowe 
znaczenie dla rozszerzenia podłoża, w oparciu o które kształtowałyby się oświecona opinia i odpowiedzialne postępowanie osób indywidualnych, przedsiębiorstw i społeczeństw w dziedzinie 
ochrony i poprawy środowiska w jego pełnych ludzkich wymiarach. 20. Badania naukowe i rozwojowe w kontekście problemów środowiskowych, zarówno narodowych jak i wielonarodowych, 
muszą być popierane we wszystkich krajach, a zwłaszcza w krajach rozwijających się. W związku z tym trzeba popierać swobodny obieg aktualnych informacji i doświadczeń naukowych, aby 
ułatwić rozwiązywanie problemów środowiskowych: technologie w tej dziedzinie powinny być udostępnione krajom rozwijającym się na warunkach, które zachęciłyby do szerokiego 
rozpowszechnienia, bez stanowienia ciężaru gospodarczego dla tych krajów. 21. Państwa mają, w zgodzie z Kartą NZ i z zasadami prawa międzynarodowego, suwerenne prawo do 
wykorzystywania swych zasobów przy prowadzeniu własnej polityki w dziedzinie ochrony środowiska, jak również ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie iż działalność prowadzona w 
zakresie ich jurysdykcji lub kontroli nie wyrządzi szkody innym państwom lub obszarom znajdującym się poza granicami narodowej jurysdykcji. 22. Państwa powinny współpracować nad 
dalszym rozwojem prawa międzynarodowego w dziedzinie ponoszenia odpowiedzialności i nagradzania szkód ofiarom zanieczyszczeń i innych szkód Środowiskowych wywołanych działalnością 
w ramach jurysdykcji lub kontroli danego państwa na obszarach znajdujących się poza jego jurysdykcją. 23. Bez uprzedzania ogólnych zasad, które mogą być uzgodnione przez społeczność 
międzynarodową, lub kryteriów i minimalnych wymogów. które powinny być określane w skali narodowej, istotne będzie we wszystkich wypadkach rozpatrzenie systemów wartości 
przeważających w każdym kraju i zasięgu stosowania standardów, które dotyczą krajów najbardziej zaawansowanych, lecz które mogą być nieodpowiednie i powodować niepożądane społeczne 
koszty dla krajów rozwijających się. 24. Sprawy międzynarodowe dotyczące ochrony i poprawy środowiska powinny być potraktowane w duchu współpracy wszystkich krajów, wielkich i 
małych, na równych zasadach. Współpraca poprzez wielostronne lub dwustronne porozumienia lub inne odpowiednie środki ma istotne znaczenie w zapobieganiu, eliminowaniu lub redukowaniu 
ujemnych skutków dla środowiska, wynikających z działalności prowadzonej we wszelkich dziedzinach, przy czym współpraca ta powinna brać pod uwagę suwerenność i interesy wszystkich 
państw. 25. Państwa powinny zapewnić organizacjom międzynarodowym odbywanie skoordynowanej, skutecznej i dynamicznej roli w ochronie i poprawie środowiska". Kronika. Dokumentacja 
prasowa^ 1972.
•    723
DEKLARACJA  TASZKENCKA  1966  (ang. Tashkent Declaration 1966, franc. Declaration de Tashkent de 1966, hiszp. Declaración de Tash-
kent 1966, roś. Taszkientskaja diekłaracyja 1966), nazwa porozumienia między Indią i Pakistanem w sprawie Kaszmiru, podp. 1011966 przez pre-
miera Indii Lala Bahadura Shastriego i pręż. Pakistanu Ayub Khana w obecności premiera ZSRR A. N. Kosygina. w radź. mieście Taszken-cle, 
korzystając z dobrych usług mediacyjnych rządu ZSRR. Deklaracja weszła w życie 22 III 1966 i została zarejestrowana w ONZ, zgodnie z art. 
102 Karty NZ. Porozumienie zostało zerwane 1972 przez Pakistan, w czasie kryzysu paki-stańsko-indyjski eg o.
Dokumentacja prasowa, 1966; UN Monthly Chronicie nr 4, 1966, s. 41-43.

181
Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego 1970 726
•   724
DEKLARACJA TEHERAŃSKA 1943 (ang. Teheran Declaration, 1943, franc. Declaration de Tehśran de 1943, hiszp. Declaración de Teheran, 
1943, roś. Tiegieranskaja diekłaracyja 1943), dokument przyjęty i opublikowany w wyniku —^ Konferencji Teherańskiej, l XII 1943 precyzujący 
stanowiska trzech mocarstw wobec problemów wojny i pokoju po wojnie:
,,Co się zaś tyczy pokoju, to jesteśmy pewni, że nasza zgoda uczyni ten pokój trwałym. Uznajemy w pełni, że na nas i na wszystkich Narodach Zjednoczonych ciąży wysoka odpowiedzialność, 
żeby osiągnąć taki pokój, który by uzyskał aprobatę przytłaczającej większości narodów świata i na szereg pokoleń oddalił klęskę i grozę wojny.
Wspólnie z naszymi doradcami dyplomatycznymi zbadaliśmy zagadnienia, które wyłonią się w przyszłości. Dążyć będziemy do współpracy i czynnego udziału wszystkich krajów wielkich i 
małych, których narody, tak samo jak i nasze, w sercu i umyśle pragną usunięcia tyranii i niewolnictwa, ucisku i nietolerancji. Przyjmiemy je gościnnie, gdyby zdecydowały się wstąpić do 
światowej rodziny krajów demokratycznych.
... Ukończywszy nasze przyjacielskie narady oczekujemy z ufnością na nadejście dnia, kiedy wszystkie narody świata będą mogły żyć swobodnie, wolne od tyranii, zgodnie z różnorodnymi 
dążeniami i swym sumieniem. Przybyliśmy tu z nadzieją i z niezłomnym postanowieniem. Odchodzimy jako prawdziwi przyjaciele w duszy i w celach". Zbiór dokumentów, 1945, s. 90-92.
•    725
DEKLARACJA WARSZAWSKA 1950 (ang. War-saw Declaration 1950, franc. Declaration de Var-sovie de 1950, hiszp. Declaración de 
Varsovia, 1950, roś. Warszawskaja diektaracyja 1950), nazwa wspólnego komunikatu Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Tymczasowego Rządu 
NRD, podp. 6 VI 1950 przez premiera J. Cyrankiewicza i wicepremiera W. Ulbrichta w Warszawie, treści następującej:
„Rząd RP i Delegacja Rządu Tymczasowego NRD ożywione pragnieniem utrwalenia pokoju i wzmocnienia obozu pokoju, walczącego pod przewodem ZSRR przeciw knowaniom sił 
imperialistycznych, biorąc pod uwagę osiągnięcia NRD w dziele umocnienia nowego porządku demokratycznego i rozwoju sit, skupiających się wokół Frontu Narodowego Demokratycznych 
Niemiec, zgodnie ustaliły, że w interesie dalszego rozwoju i pogłębienia dobrosąsiedzkich stosunków i przyjaźni między narodem polskim i niemieckim, należy wytyczenie ustalonej i istniejącej 
między obu państwami nienaruszalnej granicy pokoiu i przyjaźni na Odrze i Nysie Łużyckiej. W ten sposób NRD realizuje oświadczenie Premiera Grotewohia z 12 X 1949. W wykonaniu 
powyższego obie strony postanowiły uregulować drogą porozumienia w okresie miesiąca wytyczenie ustalonej i istniejącej granicy państwowej na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz sprawy przejść 
granicznych, małego ruchu granicznego i żeglugi na wodach pasa granicznego".
W wykonaniu W.D. 6 VII 1950 nastąpiło podpisanie Układu Zgorzeleckiego.
Zbiór dokumentów m 7, Warszawa 1950, póz. 51; Dokumenie żur Aussenpolitik der Regierung der DDR, Berlin 1954, t. l. s. 332.
•   726
DEKLARACJA ZASAD PRAWA MIĘDZYNA. RODOWEGO 1970 (ang. Declaration on Prin-ciples of International Law, 1970, franc. 
Declaration des principes de Droit International de 1970, hiszp. Declaración de principios de Derecho Internacional, 1970, roś. Diekłaracyja o 
princypach mieżdunarodnogo prawa 1970), nazwa oficjalna (skrócona) Rez. 2625 (XXV) z 24X1970. Zgr. Og. NZ, uchwalonej jednomyślnie w 
25-lecie ONZ, treści następującej:
,,Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy między państwami, zgod-dnie z Kartą Narodów Zjednoczonych. Zgromadzenie Ogólne:
potwierdzając, stosownie do postanowień Karty Narodów Zjednoczonych, że utrzymanie międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa oraz rozwój przyjaznych stosunków i współpracy między narodami należą do podstawowych celów Organizacji Narodów Zjednoczonych, przypominając, że ludy Narodów 
Zjednoczonych są zdecydowane postępować tolerancyjnie i żyć ze sobą w pokoju jak dobrzy sąsiedzi, mając na uwadze znaczenie utrzymania i umocnienia międzynarodowego pokoju opartego 
na wolności, równości, sprawiedliwości i poszanowaniu podstawowych praw człowieka oraz rozwijania przyjaznych stosunków między narodami, bez względu na ich systemy polityczne, 
gospodarcze i społeczne oraz poziom ich rozwoju, mając również na uwadze fundamentalne znaczenie Karty Narodów Zjednoczonych dla umacniania panowania prawa między narodami,
uznając, że sumienne przestrzeganie zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy między państwami i wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań 
przyjętych przez państwa, zgodnie z Kartą, posiada najważniejsze znaczenie dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz dla osiągnięcia innych celów Organizacji Narodów 
Zjednoczonych, stwierdzając, że ogromne zmiany polityczne, gospodarcze i społeczne w postępie nauki, jakie zaszły w świecie od czasu przyjęcia Karty, nadały tym zasadom większe znaczenie i 
zwiększyły potrzebę bardziej skutecznego stosowania ich we wszelkiego rodzaju działalności państw, przypominając ustaloną zasadę, że przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi 
ciałami niebieskimi nie podlega zawłaszczeniu narodowemu z tytułu suwerenności, w drodze użytkowania lub okupowania, ani w żaden inny sposób i zważywszy fakt, że w Organizacji Narodów 
Zjednoczonych rozważa się sprawę ustanowienia innych odpowiednich postanowień inspirowanych podobnymi względami, przeświadczone, że ścisłe przestrzeganie przez państwa obowiązku 
nie-ingerowania w sprawy jakiegokolwiek innego państwa jest podstawowym warunkiem zapewnienia pokojowego współżycia narodów, gdyż ingerowanie w jakiejkolwiek formie nie tylko 
stanowi pogwałcenie ducha i litery Karty, ale prowadzi również do powstawania sytuacji zagrażających międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu,
przypominając obowiązek" państw powstrzymania się w swych stosunkach międzynarodowych od przymusu wojskowego, politycznego, gospodarczego lub jakiejkolwiek innej formy przymusu 
skierowanego przeciwko niepodległości politycznej lub integralności terytorialnej któregokolwiek państwa,
uważając za rzecz istotną, aby wszystkie państwa powstrzymały-się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości 
politycznej któregokolwiek państwa, bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych,
uważając za równie istotną rzecz, aby wszystkie państwa rozstrzygały swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi zgodnie z Kartą,
potwierdzając, zgodnie z Kartą fundamentalne znaczenie suwerennej równości i podkreślając, że cele Organizacji Narodów Zjednoczonych mogą być osiągnięte tylko wówczas, gdy państwa będą 
korzystać z suwerennej równości i w pełni zastosują się do wymogów tej zasady w swych stosunkach międzynarodowych,
przeświadczone, że poddanie narodów obcej zależności, panowaniu i wyzyskowi stanowi poważną przeszkodę w umacnianiu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
przeświadczone, że zasada równych praw i samostanowienia narodów wnosi poważny wkład do współczesnego prawa międzynarodowego i że skuteczne jej stosowanie posiada fundamentalne 
znaczenie dla rozwoju przyjaznych stosunków między państwami, opartych na poszanowaniu zasady suwerennej równości,
przeświadczone w związku z tym, że wszelka próba mająca na celu całkowite lub częściowe naruszenie jedności narodowej i integralności terytorialnej któregokolwiek państwa lub kraju, albo 
jego niepodległości politycznej jest sprzeczna z celami i zasadami Karty.
zważywszy postanowienia Karty jako całości i biorąc pod uwagę znaczenie odpowiednich rezolucji przyjętych przez właściwe organa Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących treści 
tych zasad,. zważywszy, że postępowy rozwój i kodyfikacja następujących zasad: a) zasady, że państwa powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej 
użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, bądź w jakikolwiek Inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych, b) 
zasady, że państwa będą rozstrzygać swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoiu i bezpieczeństwa oraz 
sprawiedliwości, c) obowiązku nieinaerowania w sprawy należące do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa, zgodnie z Kartą, d) obowiązku państw współpracowania, zgodnie z Kar-
tą. e) zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, f) zasady suwerennej równości państw, g) zasady, że państwa będą wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte przez nie 
zgodnie z Kartą, celem zapewnienia skutecz-

726 Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego 1970
182
niejszego stosowania ich w ramach społeczności międzynarodowe]', będą sprzyjać realizacji celów Organizacji Narodów Zjednoczonych, po rozpatrzeniu zasad prawa międzynarodowego 
dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy między państwami, uroczyście ogłasza następujące zasady:
Zasada, że państwa powstrzymają się w- swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej 
któregokolwiek państwa, bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych:
Każde państwo ma obowiązek powstrzymać się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej 
któregokolwiek państwa, bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Taka groźba użycia siły lub jej użycie stanowi pogwałcenie prawa 
międzynarodowego i Karty Narodów Zjednoczonych, i nie będzie nigdy wykorzystana jako Środek rozwiązywania problemów międzynarodowych. Wojna agresywna stanowi zbrodnię przeciwko 
pokojowi, za którą ponosi się odpowiedzialność zgodnie z prawem międzynarodowym. Zgodnie z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych na państwach ciąży obowiązek 
powstrzymania się od propagandy na rzecz wojen agresywnych.
Każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby u-życia siły lub jej użycia w celu naruszenia istniejących granic międzynarodowych innego państwa lub jako środka rozstrzygania 
sporów międzynarodowych, łącznie ze,sporami terytorialnymi i problemami dotyczącymi granic państwa.
Każde państwo ma również obowiązek powstrzymać się od groźby użycia siły lub jej użycia w celu naruszenia międzynarodowych linii demarkacyjnych, takich jak linie rozejmo-we, które 
zostały określone w układzie międzynarodowym lub zgodnie z układem międzynarodowym, którego dane państwo jest stroną, lub - który w inny sposób zobowiązane jest przestrzegać. Nic co 
zostało powiedziane wyżej nie narusza stanowiska zainteresowanych stron co do statusu i skutków takich linii, wynikających z ich specjalnych reżimów, ani nie ma wpływu na tymczasowy 
charakter takich linii.
Państwa maja obowiązek powstrzymać się od stosowania re-presaliów pociągających za sobą użycie siły:
Każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od wszelkich ataków przemocy, które pozbawiają narody, o których mowa w opisie, zasady równouprawnienia i samostanowienia, ich prawa do 
samostanowienia, wolności i niepodległości.
Każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od organizowania lub zachęcania do organizowania nieregularnych sil lub zbrojnych grup, nie wyłączając najemników, celem wtargnięcia na 
terytorium innego państwa.
Każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od organizowania, podżegania, wspomagania lub uczestniczenia w aktach wojny domowej lub w aktach terrorystycznych w innym państwie, lub 
zezwolenia na zorganizowaną działalność na jego własnym terytorium, obliczoną na dokonanie takich aktów, jeżeli akty, o których mowa w niniejszym paragrafie, wiążą się z groźbą użycia siły 
lub z jej użyciem.
Terytorium państwa nie będzie przedmiotem okupacji wojskowej ustanowionej w wyniku użycia siły przy pogwałceniu postanowień Karty. Terytorium państwa nie będzie przedmiotem nabycia 
przez inne państwo w wyniku groźby użycia siły lub jej użycia. Nie będą uznane za legalne żadne nabytki terytorialne uzyskane w wyniku groźby użycia siły lub jej użycia. Nic co zostało 
powiedziane wyżej nie będzie rozumiane jako naruszające: a) postanowienia Karty lub jakiegokolwiek układu międzynarodowego zawartego przed ustanowieniem reżimu Karty i ważnego w 
świetle prawa międzynarodowego; lub b) uprawnienia Rady Bezpieczeństwa wynikające z Karty. Wszystkie państwa bada prowadzić w dobrej wierze rokowapia w celu szybkiego zawarcia 
uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną kontrolą międzynarodową oraz dążyć do przyjęcia odpowiednich środków zmniejszenia napięcia 
międzynarodowego i umocnienia zaufania między państwami. Wszystkie państwa będą wykonywać w dobrej wierze swoje zobowiązania wynikające z ogólnie uznanych zasad i norm prawa 
międzynarodowego dotyczących międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i dołożą starań, aby zwiększyć skuteczność systemu bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych opartego 
na Karcie
Nic co zostało powiedziane w powyższych paragrafach nic oznacza rozszerzenia lub zawężenia w jakikolwiek sposób zakresu postanowień Karty dotyczących przypadków, w których użycie siły 
jest legalne.
Zasada, te państwa bfda rozstrzygać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki spoićb, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa 
oraz sprawiedliwości:
Każde państwo budzie rozstrzygać swoje spory międzynarodowe z innymi państwami środkami pokojowymi "w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i 
bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości.
Państwa będą w związku z tym dążyć do załatwienia swoich sporów międzynarodowych szybko i sprawiedliwie w drodze rokowań, pośrednictwa, pojednania, arbitrażu, postępowania sądowego, 
odwołania się do organów lub układów regionalnych lub za pomocą innych środków pokojowych według własnego wyboru. Dążąc do takiego rozstrzygania sporów, strony zgodzą się na takie 
pokojowe środki jakie będą właściwe dla danych okoliczności i dla charakteru danego sporu.
Strony w sporze mają obowiązek, w przypadku gdy nie osiągną rozwiązania za pomocą żadnego z wyżej wymienionych środków pokojowych, nie poprzestawać w dążeniu do rozstrzygnięcia 
sporu za pomocą innych środków pokojowych uzgodnić. nych między sobą.
Państwa-strony, jakiegokolwiek sporu międzynarodowego, jak również inne państwa, powstrzymają się od wszelkiego działania, które mogłoby zaostrzyć sytuację w sposób •zagrażający 
utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i będą działać zgodnie z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Spory międzynarodowe rozstrzygane będą na zasadzie suwerennej równości państw i zgodnie z zasadą swobodnego wyboru środków. Zastosowania lub przyjęcia takiej procedury rozstrzygnięcia 
sporu, na którą państwa swobodnie wyrażają zgodę w odniesieniu do zaistniałych lub przyszłych sporów, w których są one stronami, nie będzie się uważać za sprzeczne z suwerenną równością.
Nic, co zostało powiedziane w powyższych paragrafach nie pomniejsza znaczenia ani nie narusza odnośnych postanowień Karty, w szczególności tych, które dotyczą pokojowego załatwiania 
sporów międzynarodowych. Zasada dotycząca obowiązku nieingerowania w sprawy należące do wewnętrznej kompetencji któregokolwiek państwa, zgodnie z Karta.
Żadne państwo czy grupa państw nie ma prawa ingerować, bezpośrednio lub pośrednio, z żadnych względów, w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy któregokolwiek innego państwa. W 
konsekwencji, interwencja zbrojna i wszelkie inne formy ingerencji lub próby zagrożenia podmiotowości państwa bądź jego politycznych, gospodarczych i kulturalnych elementów, stanowią 
pogwałcenie prawa międzynarodowego.
Żadne państwo nie może stosować ani zachęcać do stosowania ekonomicznych, politycznych lub jakichkolwiek innych środków przymusu wobec innego państwa, aby podporządkować go sobie 
w wykonywaniu jego suwerennych praw i uzyskać od niego jakiegokolwiek rodzaju korzyści.
Żadne państwo nie będzie również organizować, wspierać, podżegać^ finansować, zachęcać lub tolerować działalności wywrotowej, terrorystycznej lub zbrojnej mającej na celu obalenie siłą 
reżimu innego państwa, lub ingerować w wojnę domową w innym państwie.
Użycie siły w celu pozbawienia narodów ich tożsamości narodowej stanowi pogwałcenie ich niezbywalnych praw i zasady nieingerowania.
Każde państwo posiada niezbywalne prawo do wyboru własnego systemu politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, bez ingerencji w jakiejkolwiek formie ze strony innego 
państwa.
Nic co zostało powiedziane w powyższych paragrafach, nie zmienia odnośnych postanowień Karty dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoiu i bezpieczeństwa.
Państwa maja obowiązek współpracować ze sobą, niezależnie od różnic w ich systemach politycznych, gospodarczych i społecznych, w różnych dziedzinach stosunków międzynarodo-
wych w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, przyczynienia się do międzynarodowej stabilizacji i postępu gospodarczego, powszechnego dobrobytu narodów i 
współpracy międzynarodowej bez dyskryminacji ze względu na wskazane wyżej różnice.
W tym celu: a) państwa będą współpracować z innymi państwami w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; b) państwa będą współdziałały na rzecz powszechnego 
poszanowania i przestrzegania praw człowieka- i podstawowych wolności dla wszystkich i w eliminowaniu wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz wszelkich form nietolerancji religijnej; c) 
państwa, w swych stosunkach międzynarodowych w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, tech. niczncj i handlowej, będą postępować zgodnie z zasadami suwerennej równości i 
nieingerencji; d) państwa-członkowic Organizacji Narodów Zjednoczonych mają obowiązek podejmować wspólne i indywidualne środki we współpracy z Organizacją Narodów Zjednoczonych, 
stosownie do odpowiednich postanowień Karty. Państwa powinny współpracować ze sobą zarówno w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej, jak i w dziedzinie nauki i techniki oraz w 
popieraniu międzynarodowego postępu w dziedzinie kultury i oświaty. Państwa powinny współpracować w popieraniu rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się.
Na mocy zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów zawartej w Karcie Narodów Zjednoczonych, wszystkie narody mają prawo swobodnie decydować, bez ingerencji z zewnątrz, o 
swoim statusie politycznym oraz kierować swoim rozwojem gospodarczym, społecznym i kulturalnym; każde

183
Deklaracja ZSRR w Sprawie Polski 1944 728
państwo ma obowiązek szanować to prawo, zgodnie z postanowieniami Karty.
Każde państwo ma obowiązek przyczyniać się, przez podejmowanie wspólnych i indywidualnych środków, do realizacji zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, zgodnie z 
postanowieniami Karty i udzielać pomocy Organizacji Narodów Zjednoczonych w wykonywaniu obowiązków nałożonych na nią w Karcie odnośnie wprowadzenia w życie tej zasady, w celu: a) 
umacniania przyjaznych stosunków i współpracy między państwami; b) położenia niezwłocznie kresu kolonializmowi, biorąc należycie pod uwagę swobodnie wyrażoną wole zainteresowanych 
narodów, oraz pamiętając, że poddanie narodów obcej zależności, panowaniu i wyzyskowi, jak również pozbawienie podstawowych praw człowieka, stanowi pogwałcenie tej zasady i jest 
sprzeczne z Kartą. Każde państwo ma obowiązek przyczyniać się przez podejmowanie wspólnych i indywidualnych środków do powszechnego poszanowania i przestrzegania praw człowieka 
oraz podstawowych wolności, zgodnie z Kartą.
Utworzenie suwerennego i niepodległego państwa, stowarzyszenie się lub połączenie z niepodległym państwem, bądź o-branie jakiegokolwiek innego statusu politycznego, o którym swobodnie 
zadecydował naród — to sposoby realizacji prawa do samostanowienia przez ten naród. Każde państwo ma o-bowiązek powstrzymać się od wszelkich aktów przemocy, które pozbawiają narody, 
o których mowa wyżej w opisie niniejszej zasady, ich prawa do samostanowienia i wolności o-raz niepodległości. Narody te, gdy korzystając ze swego prawa do samostanowienia podejmują 
działania przeciwko takiemu aktowi przemocy lub gdy stawiają mu opór, mają prawo zabiegać o pomoc i otrzymać ją zgodnie z celami i zasadami Karty.
Terytorium kolonii lub inne terytorium niesamodzielne posiada, na podstawie Karty, status odrębny i różny od terytorium państwa zarządzającego nim; ten odrębny i różny status, wynikający z 
Karty będzie obowiązywał tak długo, dopóki ludność kolonii lub terytorium niesamodzielnego nie skorzysta z przysługującego jej prawa do samostanowienia, zgodnie z Kartą, a w szczególności 
z jej celami i zasadami.
Nic co zostało powiedziane w powyższych paragrafach nie będzie rozumiane jak upoważnienie lub zachęta do podjęcia' jakiegokolwiek działania, które prowadziłoby do rozbicia lub naruszenia, 
całkowicie lub częściowo, integralności terytorialnej lub jedności politycznej suwerennych i niepodległych państw, k^re postępują zgodnie z zasadą równouprawnienia i samostanowienia 
narodów opisana wyżej, i które posiadają tym samym rząd reprezentujący całą ludność należącą do danego terytorium, bez względu na rasę, wyznanie lub kolor. Każde państwo powstrzyma się 
od wszelkich działań mających na celu częściowe lub całkowite naruszenie jedności narodowej i całości terytorialnej któregokolwiek innego państwa. Wszystkie państwa korzystają z 
suwerennej równości. Maj9 one równe prawa i obowiązki i są równymi członkami społeczności międzynarodowej, bez względu na różnice gospodarcze, społeczne, polityczne l inne.
Suwerenna równość obejmuje w szczególności następujące elementy; a) państwa są równe wobec prawa; b) każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej suwerenności;
c) każde państwo ma obowiązek szanować podmiotowość innych państw; d) integralność terytorialna i niepodległość polityczna państwa są nietykalne; e) każde państwo ma prawo swobodnie 
wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny; f) każde państwo ma obowiązek stosować się w pełni i w dobrej wierze do swoich zobowiązań międzynarodowych 
i pokojowo współżyć z innymi państwami. Każde państwo ma obowiązek wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych.
Każde państwo ma obowiązek wykonywać w dobrej wierze twoje zobowiązania wynikające z ogólnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego.
Każde państwo ma obowiązek wykonywać w dobrej wierze swoje zobowiązania wynikające z umów międzynarodowych ważnych w świetle ogólnie uznanych zasad i norm prawa mię-
dzynarodowego.
W razie sprzeczności między zobowiązaniami wynikającymi z umów międzynarodowych, a zobowiązaniami członków organizacji Narodów Zjednoczonych wynikającymi z Karty Narodów 
Zjednoczonych, zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo.
Zasady powyższe są wzajemnie ze sobą powiązane, jeśil chodzi o ich interpretacje i zastosowanie, i każda zasada powinna być interpretowana w kontekście innych zasad. Nic w niniejszej 
Deklaracji nie będzie rozumiane jako naruszające w jakikolwiek sposób postanowienia Karty lub prawa i obowiązki państw członkowskich wynikające z Karty lub prawa narodów wynikające z 
Karty, biorąc pod uwagę opis tych praw w niniejszej Deklaracji.
Zasady Karty zawarte w niniejszej Deklaracji stanowią podstawowe zasady prawa międzynarodowego, i w związku z tym wzywa się wszystkie państwa, aby kierowały się tymi zasada-
mi w swej działalności międzynarodowej I rozwijały (woje
wzajemne stosunki na podstawie ścisłego przestrzegania tych zasad..."
Zbiór dokumentów nr 10, 1970.
•   727
DEKLARACJA Z OKAZJI 25-LECIA ONZ 1970
(ang. Declaration on the Occasion of the Twenty-fifth Anniversary of the United Nations, 1970, franc. Declaration a 1'occasion du vingtcinquieme 
anniyersaire de 1'ONU de 1970, hiszp. Declaración con motivo del vigesimo quinto aniversario de la ONU 1970, roś. Diekłaracyja na XXV god 
OON 1970), uchwalona przez Zgr. Og. ONZ Rez. 2627 (XXV) z 24X1970, na Jubileuszowej Sesji ONZ w Nowym Jorku; w Deklaracji tej potę-
piony został kolonializm, a szczególnie —> apartheid, jako „zbrodnia przeciwko sumieniu i godności ludzkiej, sprzeczna z zasadami Karty NZ 
podobnie jak nazizm".
Kronika. Dokumentacja prasowa, 1970, s. 940-941.
•   728
DEKLARACJA ZSRR W SPRAWIE POLSKI
1944 (ang. USSR Declaration on Poland, 1944, franc. Declaration de 1'URSS sur la question polonaise, 1944, hiszp. Declaración de la URSS 
sobre Polonia, 1944, roś. Diekłaracyja SSSR o Polsze, 1944); opublikowana 11 11944 pt. Oświadczenie rządu ZSRR w sprawie stosunków ra-
dziecko-polskich, treści następującej:
,,W dniu 5 stycznia w Londynie opublikowano oświadczenie Polskiego Rządu Emigracyjnego w sprawie stosunków ra-dziecko-polskich zawierające wiele niesłusznych twierdzeń, m.in. błędne 
twierdzenie na temat glanicy radziecko-polskiej. Jak wiadomo, Konstytucja Radziecka ustanowiła granicę ra-dziecko-polską zgodnie z wolą ludności Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 
plebiscycie przeprowadzonym na zasadach szerokiej demokracji w r. 1939. Terytoria zachodniej Ukrainy zamieszkałej w przytłaczającej większości przez ludność ukraińską weszły w skład 
Radzieckiej Ukrainy, a terytoria Zachodniej Białorusi w przeważającej liczbie zaludnione przez Białorusinów — weszły w skład Radzieckiej Białorusi. W ten sposób naprawiona została 
niesprawiedliwość wobec Ukraińców zamieszkujących Zachodnią Ukrainę j Białorusinów zamieszkujących Zachodnią Białoruś, popełniona przez Traktat Ryski z r. 1921 narzucony Związkowi 
Radzieckiemu. Wejście Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w skład Związku Radzieckiego nie tylko nie naruszyło interesów Polski, lecz odwrotnie — stworzyło należyte podstawy dla 
trwałej przyjaźni pomiędzy narodem polskim a sąsiadującymi z nim narodami ukraińskim, białoruskim i rosyjskim.
Rząd Radziecki niejednokrotnie oświadczał, że opowiada się za odbudową silnej i niezawisłej Polski, za przyjaźnią pomiędzy Związkiem Radzieckim a Polską. Rząd Radziecki ponownie 
oświadcza, iż dąży do nawiązania przyjaźni między ZSRR i Polską na gruncie trwałych, dobrosąsiedzkich stosunków i wzajemnego poszanowania i — o ile będzie sobie tego życzył naród polski 
— na zasadzie sojuszu przeciwko Niemcom, jako głównym wrogom Związku Radzieckiego i Polski. Przyłączenie się Polski do Radziecko-Czechostowaekiego układu o przyjaźni, pomocy 
wzajemnej i współpracy powojennej mogłoby przyczynić się do realizacji tego zadania.
Postępy wojsk radzieckich na froncie radziecko-niemieckim z każdym dniem przybliżają wyzwolenie terenów Związku Radzieckiego okupowanych przez najeźdźców hitlerowskich. Ofiarna 
walka Armii Czerwonej i rozwój działań bojowych naszych sojuszników przyspieszają rozgromienie hitlerowskiej machiny wojennej, niosą Polsce i innym narodom oswobodzenie od jarzma 
niemieckich okupantów. W tej walce wyzwoleńczej pełni już swoje chwalebne zadania ..Związek Patriotów Polskich w ZSRR" i utworzony przezeń polski korpus działający na froncie radziecko-
niemieckim ramie w ramie z Armią Czerwoną. Obecnie powstaje możliwość odrodzenia Polski jako państwa silnego i niezawisłego. Lecz Polska powinna się odrodzić nie poprzez zagarnięcie 
ziem ukraińskich i białoruskich, lecz droga przywrócenia jej prastarych ziem polskich zabranych pracz Niemcy. Tylko w ten sposób można by zbudować zaufanie i przyjaźń pomiędzy narodami 
polskim, ukraińskim, białoruskim i rosyjskim. Wschodnie granice Polski można ustalić w porozumieniu ze Związkiem Radzieckim. Rząd Radziecki nic uważa za niezmienne granic z r. 1939. 
Granice te można skorygować na korzyść Polski w taki sposób, aby rejony w których przeważająca część ludności

729 Deklaracje Zgromadzenia Ogólnego NZ
184
stanowił Polacy przypadły Polsce. W ta6im przypadku granica radziecko-polska mogłaby przebiegać na przykład wzdłuż tzw. linii Curzona przyjętej w r. 1919 przez Rade Najwyższa Mocarstw 
Sprzymierzonych, która przewiduje wejScic Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w skład Związku Radzieckiego. Zachodnie granice Polski winny być poszerzone droga przyłączenia 
prastarych ziem polskich zagarniętych ongiś przez Niemcy, bez czego nie można zjednoczyć całego narodu polskiego w jego państwie, i co przyczyniłoby się do uzyskania przezeń 
odpowiedniego dostępu do Morza Bałtyckiego. Słuszne dążenie narodu polskiego do całkowitego zjednoczenia sif w silnym i niezawisłym państwie należy uznać i poprzeć.
Emigracyjny Rząd Polski, oderwany od swego narodu, okazał się niezdolny do ustanowienia przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Okazał się również niezdolny do zorganizowania 
czynnej walki przeciwko najeźdźcom niemieckim w samej Polsce. Ponadto — poprzez swoją błędną politykę — nierzadko idzie na rękę niemieckim okupantom. A tymczasem w interesie tak 
Polski, jak i Związku Radzieckiego leży nawiązanie pomiędzy naszymi krajami trwałych, przyjaznych stosunków i zjednoczenie się naszych narodów w walce przeciwko wspólnemu wrogowi 
zewnętrznemu, czego wymaga sprawa wszystkich sojuszników".
Konsekwencją powyższej Deklaracji było Oświad--czenie Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych ZSRR w sprawie stosunku ZSRR do 
Polski, opublikowane w Moskwie 26 VII 1944:
„Armia Czerwona — z powodzeniem posuwając się naprzód — stanęła na granicy państwowej pomiędzy Związkiem Radzieckim a Polską. Ścigając odstępujące armie niemieckie. wojska 
radzieckie wraz z działającą na froncie radziecko-nie-mieckim armią polską przeszły przez zachodni Bug, przecięły granicę radziecko-polska i weszły na terytorium Polski. Tym samym. 
rozpoczęły wyzwalanie męczeńskiego, bratniego narodu polskiego spod okupacji niemieckiej.
Wojska radzieckie wkroczyły w granice Polski przejęte postl-nowieniem rozgromienia wrogich armii niemieckich i dopo-możenia narodowi polskiemu w dziele jego wyzwolenia od jarzma 
niemieckich najeźdźców, w dziele odbudowy niezawisłej. silnej i demokratycznej Polski.
Rząd Radziecki oświadcza, że działania wojenne Armii Czerwonej na terytorium Polski traktuje jako działania na terytorium państwa suwerennego, zaprzyjaźnionego i sprzymierzonego. W 
związku z tym Rząd Radziecki nie zamierza ustanawiać na terytorium Polski organów swojej administracji uważając, iż jest to sprawa narodu polskiego. Wobec powyższego Rząd Radziecki 
postanowił zawrzeć z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego porozumienie dotyczące stosunków pomiędzy Dowództwem Radzieckim a administracją polską.
Rząd Radziecki oświadcza, iż nie zmierza do uzyskania jakiejkolwiek części terytorium polskiego, czy też do zmiany w Polsce ustroju społecznego, i że działania wojenne Armii Czerwonej na 
terytorium Polski spowodowane są jedynie koniecznością, a także dążeniem do udzielenia narodowi polskiemu przyjacielskiej pomocy w wyzwoleniu od okupacji niemieckiej.
Rząd Radziecki wyraża głębokie przekonanie, że bratnie narody ZSRR i Polski wspólnie doprowadzą do końca walkę wyzwoleńczą przeciwko najeźdźcom niemieckim i założą trwałe podwaliny 
pod przyjazną współpracę radziecko-polska". Zbiór dokumentów nr 2, 1945; Wnieszniaja politika SSSR... t. 2; Prawo międzynarodowe t historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 3, oprać.: 
L. Gelberg, Warszawa 1960.
•   729
DEKLARACJE ZGROMADZENIA OGÓLNEGO NZ (ang. Declarations of the UN Generał Assembly, franc. Declarations de 1'Assamblee 
Generale des NU, hiszp. Declaraciones de la Asam-blea Generał de las NU, roś. Diekłaracyi Gie-nieralnoj Assamblei ON), oświadczenia najwyż-
szego organu ONZ, precyzujące zasady dot. jakiejś dziedziny życia międzynar., uchwalone absolutną większością głosów państw członkowskich 
ONZ, jak np. ->• Deklaracja Powszechna Praw Człowieka, czy —> Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego. Zasady formułowane w 
deklaracjach ONZ są integrowane przez konstytucje krajowe państw członkowskich i nieczłonkowskich ONZ, względnie statuty międzyrząd. 
instytucji.
O. Y. ASAMOAH The Legat Significance of the Declarations of the General Assembly of the UN. The Hague 1966, s. 274.
•    730
DEKOLONIZACJA (ang. Decolonization, franc. Decolonisation, hiszp. Descolonización, roś. De-kołonizacyja), termin międzynar.—proces 
likwidacji systemu kolonialnego w świecie i tworzenia niepodległych państw z dawnych terytoriów zależnych (-> kolonializm), przyjęty w ONZ 
od 1961, tj. od daty powstania Komitetu Specjalnego d/s realizacji Deklaracji o przyznaniu niepodległości Krajom i Ludom Kolonialnym 1960, 
zw. powszechni® w skrócie Komitetem D. W pierwszym 15-leciu ONZ napotykała na poważny opór mocarstw kolonialnych, które jak wynikało 
z „20-let-niego Planu Pokoju", Peace Plan for the Next 20 Years, uchwalonego 3011952 przeciw głosom państw socjalist, zakładały 
przygotowanie terytoriów nieautonomicznych „do samorządu lub niepodległości" po 1972. Przełomowym momentem było uzgodnienie i 
uchwalenie 14X111960 89 głosami przy 9 wstrzymujących się (Australia, Belgia, Dominikana, Francja, Hiszpania,  Portugalia, USA, W. Brytania 
i Zw. Pd. Afryki) przedłożonego Zgr. Og.. NZ przez premiera ZSRR N. S. Chruszczowa, projektu ww. deklaracji niepodległościowej, a z kolei 
utworzenie ww. Komitetu d/s D„ 27X11961, Rez. 1654/XVL Odtąd co roku Zgr. Og. NZ debatuje nad tym problemem i podejmuje dalsze 
uchwały (m.in. Rez. 1805 i 1810/ /XVII, 1956/XVIII, 2105/XX, 2189/XXI, 2288/ /XXII), domagające się całkowitej d. w świecie od 1967 (Rez. 
2326/XXII z 14X111967). Gł. przedmiotem akcji ONZ są losy Namibii, Rode-zji oraz kolonii portug.: Angoli, Gwinei Bissau i Mozambiku. 
Komitet Dekolonizacyjły ONZ organizuje od 1969 co roku sesje wyjazdowe w Afryce. W kwietniu 1972 sesja odbywała się kolejno w 3 
stolicach: Gwinei—Konakri, Zambii— Lusace i Etiopii—Addis Abebie. Komitet składający się z przedstawicieli 24 państw, po wycofaniu się 
1971 W. Brytanii, USA i Włoch oraz po wejściu ChRL, liczy 22 członków.
Zgr. Og. NZ 2X11972 uchwaliło 99 głosami przeciw 5 (Francja, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, USA i W. Brytania) Rez. stwierdzającą m.in., że 
utrzymywanie się dalej kolonializmu stanowi groźbę dla pokoju i bezpieczeństwa.
H. LABOUBET Colonisation, Colonialisme, Decolonialisme, Paris 1952; W. J. AWARIN Raspad kolonialnej sistiemy, Moskwa 1957; W. J. WASILEWA Raspad kolonininoj sistiemy im-pierializma, 
Moskwa 1958; N. A. CHALPIN Sozdanije i raspad britanskoj kolonialna] impierii, Moskwa 1961; KWAME NKRU-MAH Consciencism, Philosophy' and Ideology for Decolonization and 
Developmenf with Particular Reference to the African Revolution, London 1964, s. 128; S. C. STEWAHT The Rise and Fali of Western Cotonialism: A historical Suryey from the Early XIX Century 
to the Present. New York 1964, s. 402; W. WAINHOUSE The UN and the End of Colonialism. New York 1964, s. 156; L. ANTONOWICZ Likwidacja kolonia-lizmu ze stanowiska prawa 
międzynarodowego. Warszawa 1964; E. D. MODŻANSKAJA Raspad kolonialnej sistiemy i ideo-logiia impieralizma, Moskwa 1965; The United Nations and decolonization, UN New York 1965, s. 
68, w języku ang. i hiszp.; E. v. ALBERTINI Dekolonisatlon. Die Diskussion ueber Yerwaltung und Zukunft der Kolonien, 19,19 bis 1960, Koln 1966, s. 607; J. BERGUE La decolonización del 
Mundo, Merico DF 1968, s. 230; K. RÓWNY Problem dekolonizacji tzw. małych terytoriów, w: Sprawy Międzynarodowe nr 6, 1968; Y. EL-AYODTY The UN and Decolonization: The Role of Afro-
Asia, The Hague 1971; 28 Years o f Decolonization, w: The UNESCO Courier. Nov. 1973.
•    731
DEKRET BERLIŃSKI NAPOLEONA 1806 (ang. Berlin Decree of Napoleon, 1806, franc. Dścret de Berlin de Napoleon de 1806, hiszp. 
Decreto

185
Delegacja przy ONZ 734
de Berlin de Napoleon, 1806, roś. Bierlinskij die-kriet Napoleona 1806), wydany 21 XI 1806 w Berlinie przez Napoleona I „Dekret Cesarza 
Francuzów ogłaszający Wyspy Brytyjskie zablokowanymi i zarządzający obronę przed handlem Anglików..." w 11 art. ustalał warunki blokady 
W. Brytanii. (Zob. też blokada).
G. F. DE MARTENS Noweau Recueil des traites depuis 1808 jusqu'a present (.1839'). t. 1-16, Gottingen 1817-42.
•   732
DEKRET O POKOJU 1917 (ang. Decree on the Peace, 1917, franc. Decret sur la Paix 1917, hiszp. Decreto sobre la Paź, 1917, roś. Diekriet o 
mirie 1917), dekret wydany po zwycięstwie Rewolucji Październikowej w Rosji, nazwa hist. rewol. w stosunkach międzynar. aktu, uchwalonego 
jednomyślnie na II Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w Piotrogro-dzie 26 X (8 XI) 1917, zredagowanego 
przez W. I. Lenina, ogłoszonego w nr 208 dziennika „Izwies-tija", treści następującej:
„Rząd robotniczy i chłopski, stworzony przez rewolucję 24-25 października i opierający się na Radach Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich, proponuje wszystkim wojującym 
narodom i ich rządom niezwłoczne rozpoczęcie rokowań o sprawiedliwy, demokratyczny pokój.
Za pokój sprawiedliwy, czyli demokratyczny, którego pragnie gorąco przytłaczająca większość wyczerpanych, znużonych i znękanych przez wojnę robotników i klas pracujących wszystkich 
krajów wojujących — za pokój, którego w sposób najbardziej wyraźny i uporczywy domagali się robotnicy i chłopi rosyjscy po obaleniu monarchii carskiej — za taki pokój Rząd uważa 
natychmiastowy pokój bez aneksy j (tj. bez zaboru cudzych ziem, bez przyłączenia przemocą innych narodowości) i bez kontrybucyj.
Rząd Rosji proponuje wszystkim narodom wojującym niezwłoczne zawarcie takiego pokoju, wyrażając gotowość podjęcia natychmiast, bez najmniejszej zwłoki, wszelkich zdecydowanych 
kroków, aż do ostatecznego zatwierdzenia wszystkich warunków takiego pokoju przez pełnomocne zgromadzenia przedstawicieli wszystkich krajów i wszystkich narodów. Przez aneksję, czyli 
zabór cudzych ziem. Rząd — zgodnie ze Świadomością prawną demokracji w oeóle i klas pracujących w szczególności — rozumie wszelkie przyłączenie do wielkiego lub silnego państwa małej 
lub słabej narodowości bez ściśle, wyraźnie i dobrowolnie wyrażonej zgody i chęci tej narodowości, niezależnie od tego, kiedy to przymusowe przyłączenie zostało dokonane, jak również 
niezależnie od tego, w jakim stopniu rozwinięty lub zacofany jest naród przemocą przyłączany lub przemocą utrzymywany w granicach danego państwa, niezależnie wreszcie od tego, czy naród 
ten żyje w Europie, czy też w odległych krajach zamorskich.
Jeśli jakikolwiek bądź naród jest utrzymywany w granicach danego państwa przemocą, jeśli wbrew wyrażonemu przezeń życzeniu — niezależnie od tego, czy życzenie to znalazło wyraz w 
prasie, na zgromadzeniach ludowych, w uchwałach partii, czy też w buntach i powstaniach przeciwko uciskowi narodowemu — nic daje mu się prawa, by w swobodnym głosowaniu, bez 
najmniejszego przymusu, po całkowitym wycofaniu wojsk narodu przyłączającego lub w ogóle silniejszego, rozstrzygnął kwestię form swego bytu państwowego — to jego przyłączenie stanowi 
aneksję, tj. zabór i akt przemocy.
Dalsze prowadzenie tej wojny o to, jak podzielić między silne i bogate narody zagarnięte przez nic słabe narodowości, Rząd uważa za największą zbrodnię wobec ludzkości i o-świadcza 
uroczyście, że gotów jest natychmiast podpisać warunki pokoju, który by położył kres tej wojnie na wymienionych warunkach, jednakowo sprawiedliwych dla wszystkich bez wyjątku 
narodowości.
Jednocześnie Rząd oświadcza, że bynajmniej nie uważa wymienionych wyżej warunków pokoju za ultymatywne, tzn. że wyraża zgodę na rozpatrzenie również wszelkich innych warunków 
pokoju, nalegając jedynie na możliwie jak najrychlej-szc zaproponowanie ich przez którykolwiek bądź z wojujących krajów oraz na to, by były całkowicie jasne, by bezwzględnie wykluczały 
jakąkolwiek dwuznaczność l jakąkolwiek tajność przy proponowaniu warunków pokoju.
Rząd znosi tajną dyplomację, wyrażając ze swej strony stanowczy zamiar prowadzenia wszelkich rokowań zupełnie jawnie wobec całego narodu i przystępując natychmiast do o-głoszenia w 
całości tajnych umów, potwierdzonych lub zawartych przez rząd obszarników i kapitalistów w okresie od lutego do 25 października 1917. Z uwagi na to, że tajne umowy mają na celu, jak to było 
w większości wypadków, zapewnienie korzyści i przywilejów rosyjskim obszarnikom i kapitalistom, utrzymanie lub powiększenie aneksyj wielkorus-kich — Rząd ogłasza je za bezwarunkowo i 
niezwłocznie anulowane.
Zwracając się do rządów i narodów wszystkich krajów z propozycją natychmiastowego rozpoczęcia jawnych rokowań o zawarcie pokoju. Rząd wyraża ze swej strony gotowość prowadzenia tych 
rokowań zarówno listownie, jak drogą telegraficzną, w drodze rokowań między przedstawicielami różnych krajów lub też na konferencji tychże przedstawicieli. W celu ułatwienia takich rokowań 
Rząd mianuje swego pełnomocnego przedstawiciela w krajach neutralnych.
Rząd proponuje wszystkim rządom i narodom wszystkich krajów wojujących niezwłoczne zawarcie rozejmu, przy czym ze swej strony uważa za pożądane, aby rozejm ten został zawarty co 
najmniej na 3 miesiące, tj. na taki okres, w ciągu którego całkowicie możliwe jest zarówno zakończenie rokowań pokojowych z udziałem przedstawicieli wszystkich bez wyjątku narodowości lub 
narodów wciągniętych do wojny, czy też zmuszonych do udziału w niej, jak i zwołanie pełnomocnych przedstawicieli ludu we wszystkich krajach w celu ostatecznego zatwierdzenia warunków 
pokoju.
Zwracając się z tą propozycją pokoju do rządów i narodów wszystkich krajów wojujących, tymczasowy rząd robotniczy i chłopski Rosji zwraca się także w szczególności do świadomych 
robotników trzech najbardziej przodujących narodów świata i największych państw uczestniczących w obecnej wojnie: W. Brytanii, Francji i Niemiec. Robotnicy tych krajów oddali największe 
usługi sprawie postępu i socjalizmu; wspaniałe przykłady ruchu czartystowskiego w W. Brytanii, szereg rewolucji o epokowym znaczeniu dokonanych przez proletariat franc., wreszcie braterska 
walka przeciw ustawom wy-ją^owym w Niemczech oraz będąca wzorem dla robotników całego świata długotrwała, uporczywa, zdyscyplinowana praca nad stworzeniem masowych organizacji 
proletariackich w Niemczech. Wszystkie te wzory bohaterstwa proletariackiego i twórczej inicjatywy historycznej są dla nas rękojmią, że robotnicy wymienionych krajów zrozumieją stojące teraz 
przed nami zadania wybawienia ludzkości od okropności wojny i jej następstw, że robotnicy ci swą wszechstronną, zdecydowaną, ofiarną, energiczną działalnością pomogą nam pomyślnie 
doprowadzić do końca sprawę pokoju, a zarazem sprawę wyzwolenia pracujących i wyzyskiwanych mas ludności z wszelkiej niewoli i wszelkiego wyzysku".
Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, t. l, Moskwa 1957;
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. oprać.: L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958; W. I. KUZNIECOW i in. Ot Diekreta o mirtę k'Dieklaracyi mira, Moskwa 1972, s. 
143.
•   733
DELAWARE, jeden z najmniejszych stanów USA, nad O. Atlantyckim, pow. 5328 km2, ok. 500 tyś. mieszk. (1970), stoi. Dover, gł. miasto 
Wilmington; ma najliberalniejsze ustawodawstwo stanowe w odniesieniu do wielkich koncernów amer. i międzynar. (stosuje wiele ulg podatko-
wych), co spowodowało, że w tym stanie jest zarejestrowanych ponad 70 tyś. korporacji, w tym prawie połowa ze 100 największych, m.in.: -»- 
Bet-hieem Steel Corp., -»- Chrysler Corp., —^ Coca Cola. -> Du Pont de Nemours et Co, —- Generał Motors Corp., -»- United States Steel Corp., 
a także z W. Brytanii, NRP i Japonii. D. stało się międzynar. synonimem bardzo korzystnych warunków rozwoju dla wielkiego byznesu.
•    734
DELEGACJA PRZY ONZ (ang. Delegation to the UN, franc. Delegation a 1'ONU, hiszp. Dele-gación en la ONU, roś. Dielegacyja pri OON), 
nazwa oficjalna stałego przedstawicielstwa państw członkowskich ONZ, akredytowanego przy Sekr. Gen. ONZ, mająca określony statut 
dyplomatyczny. W 1946-55 sekcja Protokołu Sekretariatu ONZ ogłaszała co roku listę akredytowanych czł. delegacji wraz ze składem wszystkich 
Komitetów Zgr. Og. NZ, pt. Permanent Missions to the UN:, od 1956 pt. Delegations to the UN.
DELIKT MIĘDZYNARODOWY -> Przestępstwo międzynarodowe.

735 De l imitacja
186
•    735
DELIMITACJA [tac. delimitatio 'rozgraniczenie'], (ang. Delimitation, franc. Delimitation, hiszp. De-limitación, roś. Delimitacyja granicy), 
termin mię-dzynar. — ścisłe rozgraniczenie 2 państw, terytoriów, • przeprowadzane z reguły przez Komisje Delimitacyjne.
K. Kocor Delimitacja (Na marginesie orzeczenia Międzynarodowego Trybunatu Sprawiedliwości t dnia 20 11 1969), Opole 1970, s. 28.
•   736
DĆMARCHE [franc.; 'krok', 'zabieg'], termin mię-dzynar.—w języku dyplomat. ustny sprzeciw, ostrzeżenie, zaznaczenie wyraźne odmiennego 
stanowiska.
W. BRAUN Demarche. Ultimatum. Sommatlon, Paris 1930;
E. SATOW A Guide to Diplomatic Practice, London 1933.
•    737
DEMARKACJA (ang. Demarcation, franc. De-marcation, hiszp. Demarcación, roś. Demarkacy-ja granicy), termin międzynar. — oznaczenie w 
terenie, ustalonej i wytyczonej układem granicy między dwoma państwami.
•   738
DĆMENTI [franc.; 'zaprzeczenie'], termin międzynar. — oficjalne zaprzeczenie przez rzecznika rządu lub w formie komunikatu czy noty nie-
ścisłej informacji podanej do wiadomości publicznej.
•    739
DFJMILITARYZACJA   (ang.   Demilitarization, franc. Demilitarisation, hiszp. Desmilitarización, roś. Demilitaryzacyja), termin międzynar. — 
zakaz lub ograniczenie utrzymywania na określonym terytorium sił zbrojnych, materiałów wojsk., fabryk zbrojeniowych, np. d. ->• Nadrenii po I 
wojnie świat., czy d. atomowa —> Antarktyki. K. STRUPP Neutralisation, Befriedung, EntmiUtariesierung, Berlin 1933; J. H. MARSHALL-
CORNWELL Geographic Disar-mament. Ą Study of Regional Demilitarization, London 1935;
B. M. KLIMENKO Demilitarizacyia tierritorii w świetle problemy razoruienija. w: Sowietskoje gosudarstwo i prawo nr 4,
•   740
DEMOGRAFIA [gr. demos 'lud' i grdpho 'piszę'], (ang. Demography, franc. Demographie, hiszp. Demografia, roś. Demografija), nauka o 
ludności; termin międzynar. stworzony przez franc. u-czonego A. Guillarda, autora Elements de sta-tistique humaine ou demographie comparee, 
1855;
wg. definicji Słownika Demograficznego ONZ „demografia jest nauką, której celem jest badanie ilości struktury i rozwoju ludności świata z 
punktu zasadniczo jakościowego"; przedmiot konwencji międzynar o stosowaniu ustalonych przez ONZ norm przy powszechnych spisach 
ludności;
przedmiot demograficznych prac ONZ oraz prac org. zarej. w ONZ:
Bur. Ośrodek Badań Ludnościowych, European Centre for Population Studies, żal. 1953, jako organizacja pozarządowa ośrodków d. Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, 
Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i Włoch; siedziba: Paryż; publ. Ctudes Euro-peens de Population.
Latynoamer. Ośrodek D., Centro Latinoamericano de Demografia, CELADE, żal. 1957, z siedzibą w Santiago, jako placówka Uniyersidad de Chile we współpracy z Komisją Gospodarczo-
Spoleczną NZ d/s Ameryki Łacińskiej CEPAL;
publ. Informes sobre investigaciones realizadas por la
CELADE.
Międzynar. Unia d/s Badań Naukowych Ludności, Internatio-
nal Union for the Scientific Study of the Population, żal.
1928, z siedzibą w Liege; posiada statut doradczy (B) ECOSOC
i UNESCO; publ. Le Demograph—The Materials o f Demography.
UN Demographie Yearbook', Dictionnaire demographique multiUngue. UN New York 1&58, s. 115; A. SAUVY De Mal-thus a Mao Tse Tung, Paris 1958, s. 320; M. REINHAKD, A. ARMENGAUD 
Histoire Centrale de la Population Mondiale, Paris 1961, s. 598; A. MATTELAKT Manuel de Anallsis Demo-grdfica. Vn Ejemplo de Imestigacion en un Pais Latinoamericano, Santiago 1964, s. 
622; Marksistowsko-leninowskaia tieorija demografii, red.: D. J. Walentiej, Moskwa 1971, ł. 460; Yearbook of International Organizations, 1973.
•    741
DEMOGRAFICZNE PRACE ONZ (ang. UN Demographie Activities, franc. Travaux demogra-phiques de 1'ONU, hiszp. Labores 
demograficas de la ONV, roś. Demograficzeskije issiedowani-ja OON), działalność podjęta przez Komisję Ludnościową Zgr. Og. NZ od 1947, 
wsparta Funduszem Powierniczym NZ na Działalność Demograficzną, powołanym 1963 do życia przez ECOSOC. ONZ od 1949 ogłasza Rocznik 
Demograficzny, Demographie Yearbook, poza tym od 1952/53 2 czasopisma demograficzne: Population Bulletin oraz Population and Yital Statis-
tics Reports. W 1948-73 ONZ wydał poza tym kilkadziesiąt tomów studiów i raportów. Bibliografię świat, p.d. ONZ podaje Demographie 
Yearbook. Na kontynencie amer. p.d. ONZ zapoczątkowane zostały wcześniej: na I Między' amer. Kongresie Demograficznym 12-20X1944 w 
stoi. Meksyku, który powołał do życia Między-amer. Komitet Demograficzny, Inter-American Demographie Committee, z siedzibą w Waszyng-
tonie, od 1948 związany z OPA. Eksplozja demografii w Ameryce Łacińskiej, najwyższa w świecie, spowodowała utworzenie, pod egidą Komisji 
Gospodarczo-Społecznej NZ d/s Ameryki Łacińskiej, specjalnego Ośrodka Latynoamer. Demografii, Centro Latinoamericano de Demografia, 
CELADE, z siedzibą w Santiago (Chile), organizującego co roku seminaria i sympozja. W 1968 odbyła się w Santiago, z inicjatywy OPA 
Konferencja nad problemami demografii i rozwoju gosp. Ameryki Łacińskiej, Conferencia sobre el Problema Demografico y Desarrollo 
Economi-co de America Latina.
A. GARCIA ROBLES Et Mundo de la Postguerra, Mexico 1946, vol. l, s. 195-203; ONU Perspecttyas de la Población Mundidt Evaluadas en 1963. New York 1966; UNESCO Situacion De-
mogrdfica, Económica, Social y Educatiya de America Latina, Buenos Aires 1968, s. 139; Population DUemma In Latin America, PAU, Washington DC 1966, s. 249.
•   742
DEMOKRACJA [gr. demos 'lud', kratos 'siła', 'władza'] (ang. Democracy, franc. Democratie,. hiszp. Democracia, roś. Diemokratija), wielo-
znaczny termin międzynar. na „władzę ludu", zależnie od klasowego charakteru tej władzy: w Polsce np. w okresie przewagi szlachty w rządzeniu 
państwem w 2 pół. XV w. i w XVI w. istniała d. szlachecka; w końcu XVII w. i XIX w. wytworzyły się w Europie i w Amerykach formy d. burz.: 
pośredniej, w której obywatele decydują o swych prawach i obowiązkach poprzez powstałe z wyboru organa ustawodawcze, tzw. —> demokracji 
reprezentatywnej, i bezpośredniej, w której podstawowe pnwa i obowiązki rozstrzygane są poprzez pow:7echne —>• referendum ogółu u-
prawnionych do głosowania, np. Szwajcaria. W XX w. po zwycięstwie w Rosji rewolucji październikowej powstał nowy typ d. socjalist. w o-
parciu o dyktaturę proletariatu. Po II wojnie

187
Demontaż 747
świat, w związku z wkroczeniem wielu państw na drogę socjalizmu ich formy d. nazwane zostały -> demokracją ludową. W. I. LENIN Dzielą, t. 
28, Warszawa 1954 (Tezy i referat o lurżuazyjnej demokracji i dyktaturze proletariatu).
•   743
DEMOKRACJA CHRZEŚCIJAŃSKA (ang. Chri-stian Democracy, franc. Democratie chretienne, hiszp. Democracia cristiana, roś. 
Christianskaja
•diemokratija), termin międzynar. na ugrupowania polit., głoszące iż kierują się idealistycznym światopoglądem chrzęść.; po II wojnie świat, 
przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Unia Chrześcijańskich Demokratów, International Union of Christian Democrats, żal. 1947, z siedziba w Paryżu;
łączy stronnictwa i grupy chadeckie Europy Zach.; posiada statut doradczy (B) ECOSOC i (C) UNESCO; Organizacja ChrzeScijańsko-Demokratyczna Ameryki, Christian Democratie 
Organization of America — Organización Demócrata Chris-tiana. de America, żal. 1948, z siedzibą w Santiago (Chile);
Unia ChrzeScijańsko-Demokratyczna Europy śradk., Christian Democrats Union of Central Europę, żal. 1950, z sie-
•dzibą w Nowym Jorku i sekretariatem w Rzymie; zimnowo-
jenna organizacja uchodźców chadeckich z krajów demokracji
ludowej.
Yearbook of International Organizatlons, 1973.
•    TA
DEMOKRACJA LUDOWA (ang. Peoples Democracy, franc. Democratie populaire, hiszp. Democracia popular, roś. Narodnaja diemokratija), 
termin międzynar. powstały po II wojnie świat. dla określenia ustroju państw, które weszły na drogę socjalizmu pod przewodem klasy roboto., w 
oparciu o szeroki front jedności narodu, powstały niejednokrotnie w okresie wojny z najeźdźcą, jak np. w Jugosławii, Korei, Polsce, Wietnamie. 
Wg polskiej definicji (Encyklopedia powszechna PWN 1973):
„Określenie państw dyktatury proletariatu powstałych po n wojnie Świat., wyróżniających się geneza i przebiegiem rewolucji socjalist., w której cele klasowe splatały się z walką 
narodowowyzwoleńczą; także określenie ustroju polit, tych państw opartego ra władzy mas lud. z klasą robotn. na czele, polegającego na stopniowym wypieraniu z życia spol. elementów 
kapitalist. oraz na jednoczesnym rozwijaniu i umacnianiu podstaw systemu socjalist.; zob. też demokracja socjalist."
Powstawanie państw d.l. spotykało się z reguły z represjami dyplomat. i gosp. oraz dyskryminacją w ONZ ze strony mocarstw imperialistycznych, 
a nawet z interwencjami zbrojnymi jak w przypadkach Korei i Wietnamu. Uznanie istnienia systemu państw d.l. w świecie przez mocarstwa zach. 
było procesem długim i złożonym, zakończonym formalnie w Europie uznaniem granic i przyjęciem NRD do ONZ. Zob. też Kraje demokracji 
ludowej.
Rewolucja i władza ludowa w krajach europejskich (l944~ 1948), Warszawa 1972, s. 388 (praca zbiorowa historyków Bułgarii, CSRS, Jugosławii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR). 
Europejskie kraje demokracji ludowej 1944-1948, Warszawa 1972, s. 440; Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1973, t. l, s. 578.
•   745
DEMOKRACJA REPREZENTATYWNA (ang. Representative Democracy, franc. Democratie re-prósentative, hiszp. Democracia 
representativa, roś. Riepriezientatiwnaja diemokratija). XIX-wieczny termin międzynar. na burz. system powoływania władzy ustawodawczej i 
wykonawczej w drodze bezpośrednich lub pośrednich wyborów powszechnych, tak że władze te są „reprezentatywne" dla układu sił polit. lub 
klasowych w danym państwie; przedmiot międzynar. konwencji i organizacji.
Na półkuli zach., w obawie przed rewol. przemianami i dojściem do władzy mas robotniczo-chłopskich, z inicjatywy USA burz. system d.r. został 
w art. 5 -> Karty OPA uznany za fundament systemu międzyamer., co rozwinęła V Narada Konsultatywna Ministrów Spraw Zagranicznych, na 
swej sesji w Santiago 1959, w specjalnej Deklaracji o d.r. ujmującej w 8 punktach jej cechy szczególne. W styczniu 1961 Konferencja ministrów 
spraw zagr. w Funta del Este potwierdziła ważność Deklaracji 1959, a w czerwcu 1961 Narada Międzyamer. Rady Ekonomiczno-Socjal-nej 
uznała d.r. za podstawę —>• Sojuszu dla Postępu, co miało na celu wykluczenie od udziału w Sojuszu rewol. rządu Kuby. W grudniu 1962 nadal 
na fali propagandy antykubańskiej odbyło się w Waszyngtonie pierwsze i do 1974 jedyne Sympozjum Międzyamer. D.R., debatujące nad dość 
istotnym punktem dla obiektywności wyborów, czy pomoc techn. OPA przy organizowaniu wyborów ma charakter interwencji w wewn. sprawy 
państw członkowskich. W 1963-65 Międzyamer. Komisja Praw Człowieka oprać, i 7 IV 1965 akceptowała dokument pt. Prawa Człowieka i 
Demokracja Reprezentatywna. Jedyną organizacją międzynar. d/s d.r., zarej. w ONZ, jest:
^liędzyamer. Stów. Demokracji i Wolności. Tnter-American Association for Democracy and Freedom, żal. 1950 w Hawanie, z zadaniem propagowania d.r. i praw człowieka na kontynencie 
amer.; siedziba: Nowy Jork; publ. miesięcznik Hemisferica w języku ang. i hiszpańskim.
A. ZAMORRA Digesto Constitucional Americano, Buenos Aires 1958; UPA Acta Ftnat de la V Reunión de Consulta..., Wa-shington DC 1959, s. 24; UPA Actas y Documentos de la Conferencla 
de Funta del Este, Washington DC 1961, s. 323;
UPA Primer Simposio sobre Democracia Representativa. In-forme Finał, Washington DC, Dic. 1963; IAEJ El Sistema Interamericano, Madrid 1966, s. 49-86; Problemy diemokratii w 
sowriemiennom mirie, Moskwa 1967, s. •40.
•   746
DEMOKRACJA SOCJALISTYCZNA (ang. So-cialistic Democracy, franc. Democratie socialiste, hiszp. Democracia socialista, roś. 
Socyalisticzes-kaja diemokratija), termin międzynar. — demokracja ukształtowana w państwach socjalist.; wg polskiej definicji (Encyklopedia 
powszechna PWN 1973):
,,d.s. jest formą dyktatury proletariatu; istota d.s. polega na zespoleniu demokracji społ.-ekon., której podstawę tworzy uspołecznienie środków produkcji, prowadzenie gospodarki planowej, z 
rzeczywistym ludowładztwem (sprawowaniem władzy państwowej przez masy pracujące, z klasą robotn. na czele), realizowanym przez system samorządów i organów przedstawicielskich."
Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1973, t. l, s. 578.
DEMOKRATYCZNA REPUBLIKA WIETNAMU —>• Wietnam, Demokratyczna Republika.
•   747
DEMONTAŻ (ang. Dismantling, franc. Demon-tage, hiszp. Desmontaje, roś. Demontaż), termin międzynar. — demontowanie fabryk w ramach 
reparacji wojennych i wywożenie do kraju otrzymującego reparacje wojenne. Demontowanie zastosowały Niemcy w czasie I i II wojny świat., 
stosując tzw. prawo —> łupów wojennych. Po II wojnie świat, w ramach zarządzonej Układem Poczdamskim, 2 VIII 1945 ->• demilitaryzacji 
okupowanych Niemiec zostały przeprowadzone w strefach okupacyjnych d. lub niszczenie wojennego przemysłu b. Rzeszy. (Wcześniej, 
151X1944,

748 Demurrage
188
W. Brytania i USA akceptowały tzw. -> Plan Morgenthaua, który przewidywał d. całego przemysłu metalurgicznego, chem. i elektrotechn., za-
głębia Ruhry i Saary).
W. HASENACK Betriebsdemontagen a!s Reparationsform, t. l Bemggriinde und Zeitpunkt der Demontage, t. 2 Wirtschafts-gefahren an der Ruhr durch Demontagen, Frankfurt a.M. 1948; W. 
HASENACK Bilom der Demontage, Frankfurt a.M. 1953; A. PIETTRE Les reparations allemandes 1945-1949. w:
Revue de ścierne et legislation finamiere No 42, 1950.
•    748
DEMURRAGE [ang.; 'postojowe', 'przestojowe'}, termin międzynar. w prawie mor. — obowiązek zapłaty należności za opóźnienie dostawy 
towaru na statek lub wyładunku ze statku. W umowach o przewozie mor. spotyka się klauzulę zastawową, zw. „Hen ciause", zapewniającą 
kapitanowi statku dochodzenie swych należności frachtowych, postojowych i przestojowych przez sekwestr ładunku:
„Kapitan ma absolutne prawo zastawu przewożonego towaru na rzecz całej opłaty frachtowej, martwego i postojowego frachtu". (The Captain has 
an absolute lien upon the cargo for all freight, dead freight and demurrage.)
•    749
DENAZWIKACJA (ang. Denazification, franc. Denazification, hiszp. Desnazificación, roś. De-nacyfikacyja, niem. Entnazifizierung), termin 
międzynar. na środki podjęte po II wojnie świat, w celu wykorzenienia w okupowanych Niemczech faszyzmu; procedura wprowadzona przez 
wojsk. władze okupacyjne 4 mocarstw, zgodnie z ustawami —>- Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec: Nr l z 201X1945 o oczyszczeniu 
ustawodawstwa niem. z hitlerowskich ustaw; Nr 2 z 10X1945 o rozwiązaniu wszystkich organizacji hitlerowskich;
Nr 10 z 20X111945 o systemie karania hitlerowskich zbrodnterzy wojennych; oraz zgodnie z dyrektywami Rady: Nr 24 z 25X111945 o oczysz-
czeniu urzędów publ. z członków NSDAP i Nr 38 określająca 5 stopni winy i zarządzająca powołanie niem. sądów denazyfikacyjnych. W każdej 
ze stref okupacyjnych na podstawie ww. ustaw zostały wydane odrębne, różniące się przepisy wykonawcze. Najniższy stopień, tzw. nominalnych 
nazi, 1947 został praktycznie wyłączony z procesu d. W strefie radź. d. zakończono 27 II 1948, bezwzględnie usuwając z administracji, 
sądownictwa i szkolnictwa wszystkich b. czł. NSDAP; w strefie amer. — 31 VIII 1949, w bryt. i franc. — 28 II 1950. W strefach zach. po 
zbadaniu 6 083 694 ankiet personalnych, 1667 osób uznano za gł. winowajców, 23060 za „obciążonych", a 150425 za „mniej obciążonych"; 
wszystkich ich de facto objęła amnestia Wysokich Komisarzy Niemiec Zach. z 24X111950, co wobec i tak tylko pozornego przeprowadzenia d. 
było całkowitym zlekceważeniem ustaw alianckich. Ten sposób przeprowadzenia d. umożliwił wielu byłym- czł. NSDAP powrót do stanowisk w 
administracji państw, i w sądownictwie NRF, a także ubieganie się o mandaty do Bundestagu i Landtagów, co miało swe polit. skutki w 
zimnowojennej anty-radz. i antypol. polityce wsch. kolejnych rządów chadeckich od rządów kanclerza K. Adenauera, którego gł. doradcą był H. 
Globke, były czł. NSDAP, autor oficjalnego hitlerowskiego komentarza do rasistowskich -> norymberskich ustaw,
do rządu kanclerza K. G. Kiesingera, który sam był czł. NSDAP.
E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Daty, fakty, komentane. Warszawa 1951.
DENTYSTYCZNE ORGANIZACJE ->• Stomatologia. DENUKLEARYZACJA -» Bezatomowe strefy.
•    750
DEPARTMENT OF AGRICUŁTURE [ang.; 'departament rolnictwa'], od 1899 oficjalna nazwa amer. ministerstwa, podległego bezpośrednio 
prezydentowi USA, odpowiedzialne m.in. w ramach
•i- Programu USA Wzajemnego Bezpieczeństwa za —- pomoc zagraniczną USA udzielaną w produktach rolnych.
The Department of Agricullure, Washington 1970.
•    751
DEPARTMENT OF DEFENSE [ang.; 'departament obrony'], od 1946 oficjalna nazwa amer. ministerstwa spraw "wojsk, (przedtem Departa-
ment Wojny, War Department od 1789); podlega bezpośrednio prezydentowi, odpowiedzialne m.in. w ramach —r Programu USA Wzajemnego 
Bezpieczeństwa za Program Wojskowej Pomocy USA, udzielanej przez Stany Zjedn. większości państw członkowskich ANZUS, CENTO, 
NATO, OPA, SEATO.
The Department of Defense, Washington 1967.
•    752
DEPARTMENT OF STATE [ang.; 'departament stanu'], od 1789 oficjalna nazwa (1781-89 Department of Foreign Affairs) ministerstwa spraw 
zagr. USA, podległego bezpośrednio prezydentowi USA; realizuje politykę zagr. państwa, inicjuje i koordynuje —> pomoc zagraniczną USA 
oraz
•> Program USA Wzajemnego Bezpieczeństwa. Na czele D.S. stoi Sekretarz Stanu, The Secretary of State.
T. H. LAY The Foreign Serpice of the United States. Washington DC 1925.
•   753
DEPORTACJA [łac. deportare 'przenosić'], (ang. Deportation, franc. Deportation, hiszp. Deporta-ción, roś. Deportacyja), termin międzynar. — 
u-suwanie przymusowe obywateli obcego państwa z terytorium kraju, z racji bądź ich działalności szkodliwej dla danego kraju, bądź z obawy o 
ich bezpieczeństwo w związku z konfliktem zbrojnym, bądź w ramach zarządzeń odwetowych.
A. KLAFKOWSKI Prawo międzynarodowe a odszkodowania vt deportacje na roboty przymusowe, w: tycie i Mysi nr 3-4, 1961, s. 57-73.
•   756
DEPOZYTARIUSZ [tac. depositariiis 'przechowujący depozyt'], (ang. Depositor, franc. Depo-sitaire, hiszp. Depositario, roś. Diepozitarij), ter-
min międzynar. — państwo, które przyjęło na siebie zobowiązanie przechowywania oryginałów u-kładu wielostronnego i wszystkich innych obo-
wiązków z tego faktu wynikających.
•    755
DERATYZACJA [franc. deratisation 'odszczurze-nie'], (ang. Deratting, hiszp. Desratización, roś. Deratizacyja), przedmiot sanitarnych —>- 
konwencji międzynarodowych od 1905, w związku ze stwierdzeniem, że szczury są przenośnikiem -^ dżumy. Konwencje nałożyły obowiązek 
permanentnej d. międzynar. portów mor. i lot. oraz

189
Deutsche Bank 764
statków wodnych i powietrznych, które muszą posiadać zunifikowany przez WHO certyfikat, bądź d;, bądź zwolnienia od niej w wyjątkowych 
przypadkach, Deratting Certificate, Deratting Exemption Certificate. D. obowiązkowa obejmuje też niektóre inne ^gryzonie, przede wszystkim 
myszy. Konwencje sanitarne domagają się też specjalnego zabezpieczenia pojemników przed gryzoniami.
Intemational Health Regulations (1969), WHO, Geneva 1971, art. 6, 15, 16, 17, 19, 21, 50, 53, 54, 57, 58, 59, 60, 92.
•   756
DERELIKCJA (ang. Dereliction, franc. Derelic-tion, hiszp. Derelicción, roś. Dierielikcyja), termin międzynar. — jednostronne zrezygnowanie z 
suwerennych praw do określonego terytorium bez dokonania —>• cesji na jakiekolwiek inne państwo. Przypadki takie występowały w okresie 
kolonialnym (z wyspą w Antylach Santa Lucia w XVIII w.; z zatoką Delagoa w Port. Afryce Wsch. w XIX w.: z wyspą Palmas w XX w.). 
Trybunał NRF, Bundesgerichtshof, w orzeczeniu z 181 1956 uznał oddzielenie Austrii od b. Rzeszy Niem. po II wojnie świat, za „derelikcję", co 
u-ważane jest za fałszywą interpretację aktu Mocarstw Sojuszniczych anulowania aneksji Austrii dokonanej 13 III 1938 przez III Rzeszę.
E. MENZEL Dereliktion, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des YBIkerrechts, Bd. l, Berlin 1960, s. 346-348.
•   757
DERMATOLOGIA [gr. derma 'skóra', logos 'słowo', 'nauka], (ang. Dermatology, franc. Dermatologie, hiszp. Dermatologia, roś. Dermatołogija), 
nauka o chorobach skóry; przedmiot współpracy międzynarodowej.
Org. zarej. w ONZ:
Ibero-latyno-amer. Kolegium D., Ibero-Latin-American College of Dermatology, zał. 1948 z siedzibą w Lizbonie; publ. Dermatologia 
Ibero-Latino-Americana. Międzynar. Liga Tow. Dermatologicznych, Intemational League of Dermatological Societes, zat. 1957, z 
siedzibą w Sztokholmie; łączy towarzystwa ponad 40 państw, m.in. Polski.
Międzynar. Tow. D. Tropikalnej, Intemational Society of Tropical Dermatology, zał. 1958, z siedzibą w Nowym Jorku;
łączy uczonych ok. 90 krajów, m.in. Polski; publ. Dermatologia Tropica et Ecologica Geographica. Stów. D. Ameryki, Srodk., Central 
American Dermatological Society, zał. 1957, z siedziba w Gwatemali. Yearbook of Intemational Organizations, 1968-1969.
•   758
DESAL, hiszp. Centro para el Desarrollo Econó-mico y Social de America Latina, Centrum Rozwoju Ekonomicznego i Socjalnego 
Ameryki Łacińskiej, organizacja nauk., zał. 1963, z siedzibą w Santiago, kierowana przez jezuitów z zadaniem rozwijania studiów nad sytuacją 
ekonomicz-no-socjalną regionu, publ. komunikaty oraz większe studia.
DESAL America Latina y Desarrollo Social, t. 1-2, Santiago 1965.
DESALINIZACJA -» Wody odsalanie.
•   759
DESANT (ang. Descent, franc. Descente, hiszp. Desembarco, roś. Diesani), międzynar. termin militarny—zajęcie z morza lub powietrza teryto-
rium nieprzyjaciela dla celów strategicznych, bądź operacyjnych czy taktycznych, względnie dywersyjnych lub dywersyjno-rozpoznawczych.
J. ANDRACHOW, M. GEORGUEW, K. JEFIMOW Wojska po-wietrzno-desantowe NATO, Warszawa 1971; A. WASILJEW, G. ZE.OBIN, J. SKOROCHÓD Wspólcwne desanty morskie. Warszawa 1972.
•    760
DESYMILACJA [tac. similis 'podobny'], (ang. Dissimilation, franc. Dessimilation, hiszp. Desasi-milación, roś. Desimilacyja), odwrotność —r 
asymilacji; termin międzynar. — proces wyobcowania się dobrowolnego lub przymusowego osób zasymilowanych z określoną społecznością. W 
1933 ustawy rasistowskie III Rzeszy narzuciły Niemcom pochodzenia żyd. obowiązkową d., co wywołało protesty w LN oraz ostrą debatę aa 
Kongresie mniejszości nar. w Genewie jesienią 1933. Podobne ustawodawstwo rasistowskie desymila-cyjne wprowadziła po II wojnie Rep. Pd. 
Afryki polityką •—>• apartheidu, zwalczaną przez ONZ. Poza rasistowskimi procesami desymilacyjnymi, narzucanymi jakiejś grupie ludności, 
historia notuje ruchy nar. na rzecz d., np. w XIX w. Irlandczyków w Królestwie Bryt., Słowian pod zaborem pruskim.
•    761
DĆTENTE [franc.; 'odprężenie'], termin międzynar. — odprężenie względnie stopniowe osłabienie napięcia w stosunkach międzypaństw., czy 
między blokami państw. Światowy Kongres Sił Pokoju w Moskwie 25-31 X 1973 stwierdził m.in., że:
w Europie odprężenie polityczne, mające obecnie pierwszeństwo oraz odprężenie militarne. Ścisłe ze sobą się łączą. Wychodząc z tego założenia należy wszcząć kampanie o zawarcie w jak 
najkrótszym czasie porozumienia w sprawie zaprzestania wyścigu zbrojeń w Europie, w sprawie redukcji liczebności krajowych i obcych sił zbrojnych w Europie Środkowej. J. N. ADUISTAPACE 
Dictionnaire de la poliligue; Paris 1966.
•    762
DETERGENT (ang. Detergent, franc. Detergent, hiszp. Detergente, roś. Detergient), termin mię-
dzynar. — środki piorące, myjące i czyszczące, przedmiot międzynar. badań w związku z problemem —
r zanieczyszczania wód detergentami. Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Stów. Przemysłu Mydlarskiego i D., Intemational Association of the Soap and Detergent Industry, zał. 1952, z siedzibą w 
Brukseli. Organizuje co roku kongres. Stały Komitet EWG d/s D., Standing EEC Committee of tnę Intemational Soap and Detergent 
Association, zał. 1958, z siedzibą w Brukseli. Yearbook of Intemational Organizations, 1973.
•    763
DETERRENCE [ang.;  'odstraszenie'], termin amer. z okresu zimnej wojny na określenie polityki siły USA w stosunku do ZSRR, opartej o 
przewagę broni jądrowych; także doktryna wojsk. powstrzymywania przeciwnika strachem przed skutkami rozpoczęcia wojny atomowej, 
zakładająca odstraszenie maksymalne lub minimalne, zależnie od własnego potencjału broni jądrowo-ra-kietowych („maximum or minimum 
deterrent"). 9   766
DEUTSCHE BANK, jeden z 3 wielkich akcyjnych banków Rzeszy, tzw. —r D-Banken, zaŁ 1870 w Berlinie; 1929 stał się gł. prywatnym ban-
kiem Rzeszy w wyniku fuzji z zał. 1951 bankiem Disconto Gesellschaft i 1938 zmienił nazwę na Deutsche Bank und Disconto-Gesellschaft, zw. 
powszechnie DD lub Dedi-Bank; powrócił do dawnej nazwy po 1945, kiedy zarządzeniem władz okupacyjnych został rozparcelowany na lokalne 
banki krajowe; 1949 w NRD wchłonięty przez instytucje państw, monopolu walutowego; w NRF odbudowany początkowo, 1952, w formie 
czterech central bankowych: Norddeutsche Bank A.G. w Hamburgu, Rheinisch-Westfalische Bank A.G.

765 „Deuxieme Bureau'
190
w DUsseldorfie, Silddeutsche Bank w Monachium i Berliner Disconto Bank, a od 111957 scalonych z powrotem p.n. Deutsche Bank A.G., z 
wyjątkiem zachodnioberiinskiej gałęzi, która zachowała swą nazwę Berliner Disconto Bank.
•    765
„DEUXIĆME BUREAU" [franc.; 'drugi oddział'], nazwa wydziału d/s wywiadu i kontrwywiadu w franc. sztabie wojennym, przejęta przez inne 
siły zbrojne wzorujące się na organizacji armii franc., m.in. Polski, gdzie w okresie międzywojennym obowiązywała nazwa „drugi oddział", w 
skrócie „dwójka".
•   766
DEWALUACJA (ang. Devaluation, franc. Dśva-luation, hiszp. Deyaluación, roś. Dewalwacyja), przewartościowanie, termin międzynar. — usta-
wowe obniżenie wartości waluty krajowej w stosunku do złota lub walut zagr. na podstawie decyzji rządu.
R. COOPER Currency Devaluation in Deyeloping Countries, Princenton 1971.
•   767
DEWASTACJA WOJENNA [lać. dewasto 'pustoszę'], (ang. War devastation, franc. Deyasta-tion de la guerre, hiszp. Deyastación de la guerra, 
roś. Razruszenije), termin międzynar.— spustoszenia wojenne dokonane przez lotnictwo, artylerię lub oddziały specjalne (np. hitlerowskie Ver-
nichtungskommando, palące i wysadzające w powietrze ocalałe po powstaniu 1944 domy Warszawy); przedmiot międzynar. konwencji i dekla-
racji, ograniczających zniszczenia do „konieczności militarnych" i uznających za -^-r zbrodnie wojenne dewastacje godzące w istnienie 
cywilizacji i środowiska człowieka danego kraju (np. burzenie tam wodnych oraz ekologiczne dewastacje w Wietnamie dokonywane przez 
lotnictwo USA 1967-72, określone przez senatora T. Kennedy'ego 4 VIII 1972 jako mające cechy —^-ludobójstwa).
W. G. DOWNEY The Law of War and Military Necessity, w: American Journal of International Law nr 47, 1953.
•    768
DEWIZOWY RYNEK (ang. Foreign Currency Market, franc. Marche des deyises, hiszp. Merca-do de divisas, roś. Walutnyj rynok), termin mię-
dzynar. — transakcje obcymi walutami dokonywane w danym kraju. W przypadku, gdy na tym samym r.d, obowiązują różne kursy wymienne 
tych samych walut, rynek ten określany jest jako podzielony r.d. (Diyided F.C.M.). Różne kursy wymienne walut wynikają z polityki finansowej 
państwa, która obok oficjalnego kursu o-kreślonego zarządzeniem lub na podstawie podaży i 'popytu w ramach punktów interwencyjnych 
ustalonych przez IMF, może tworzyć osobne kursy dla eksportu i importu, zw. kursami handl.:
dla międzynar. transakcji kapitałowych zarówno inwestycyjnych, jak spekulacyjnych, dla turystów, świata kultury i nauki itp. Podzielony r.d. 
występuje zarówno w krajach socjalist., jak kapitalist., oczywiście w różnych formach, np. podzielony r.d. Francji, spowodowany walutowym 
kryzysem 1971-73.
M. ORŁOWSKI Teoria kursów walutowych. Warszawa 1961.
•   769
DEWIZY [tac. divisa 'znak odróżniający'], (ang.
Poreign currency, franc. Deyises, hiszp. Divisas,
roś. Diewizy), „papierowa waluta", termin międzynar. — środki płatnicze w obrotach z zagranicą (czeki, przekazy, weksle, papiery wartościowe, 
a w szerszym znaczeniu także papierowe pieniądze każdego obcego kraju). W XX w. wiele państw wprowadziło ograniczenia dewizowe (ang. 
exchange restrictions, franc. restrictions au com-merce des devises), np. zakaz zawierania bez zezwolenia państwa umów, w wyniku których mogą 
nastąpić płatności w stosunku do zagranicy lub zakaz udzielania kredytu i zaciągania zobowiązań wobec zagranicy.
•    770
DEZERTERZY [tac. desertio 'opuszczać'], (ang. Deserters, franc. Deserteurs, hiszp. Desertores, roś. Dieziertiry), termin międzynar. — żołnierze 
samowolnie opuszczający swą jednostkę wojsk. (przy pełnej świadomości istnienia wysokich kar za dezercję orzekanych przez sądy wojsk.), 
celem bądź uchylenia się czasowo lub trwale od dalszej służby wojsk., bądź w czasie wojay przejścia na stronę nieprzyjaciela, lub schronienia się 
w kraju neutralnym; przedmiot sporów prawno-między-nar., ponieważ nie wszystkie państwa udzielają -> azylu d. i nie wszystkie traktują 
jednakowo d. Państwa neutralne, które zobowiązane są internować chroniące się na ich terytorium oddziały wojsk., nie mają tego obowiązku w 
stosunku do d., których mogą pozostawić na wolności (np. Szwecja d. amer. z Wietnamu). Osobnym problemem spornym jest traktowanie jeńców 
wojennych, którzy odmawiają powrotu do kraju jako d. (np. po zawieszeniu broni w Korei).
CH. ALPHAUD L'expulsion des deserteurs et l'extraditit>n de-guisee, w: Revue de droit international priv6 1910; L. B. SHAPIRO Repatriation of Deserters, „The British Yearbook of International 
Law", 1952; E. KNAP Dezercja w polskim ustawodawstwie wojskowym (rys prawno-htstoryczny), w;
Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 3, 1972.
DIA -> CIA. H   771
DIAMENTY (ang. Diamonds, franc. Diaments, hiszp. Diamantes, roś. Ałmazy), jeden z gł. surowców przemysłu wiertniczego oraz jubilerskiego, 
przedmiot międzynar. konwencji. Gł. producenci (w sumie 96% produkcji świat.): Zair (ponad 60%), Rep. Pd. Afryki (ok. 140/0), Ghana (ok. 
11%) oraz Angola, Namibia i Sierra Leone. Jakościowo najwyższej klasy d. wydobywa się w Rep. Pd. Afryki, Brazylii, Namibii. Pierwszy kon-
cern międzynar. powstał 1888. W 1928 powstał, z inicjatywy Rep. Pd. Afryki, syndykat d. Dia-mond Trading Corporation, z siedzibą w Londy-
nie, gdzie giełda d. załatwia 90% transakcji światowych. Głównym centrum szlifierskim jest Antwerpia.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Powszechny Związek Robotników Szlifierni Diamentów, Uni-versal Alliance of Diamond Wbrkers — Alliance uniyerselle des ouvriers diamentaires, zał. 1905 z siedzibą w Antwerpii;
łączy krajowe związki Rep. Pd. Afryki, Belgii, Francji, Holandii, Izraela i W. Brytanii; publ. Bulletin. Światowa Federacja Giełd D., Worid Federation of Diamond Bourses — Federation 
mondiale des bourses de diamants, zat. 1968, z siedzibą w Antwerpii. Yearbook o f International Organizations, 1973.
•    772
DIECEZJE I BISKUPSTWA (ang. Dioceses and bishoprics, franc. Dioceses et evechćs, hiszp. Dió-cesis y obispados, roś. Diocezy), nazwa 
przyjęta w kościele katol. na określone terytorium, nad

191
Długi zagraniczne 779
którym władzę rei. pełni mianowany przez papieża biskup (w średniowieczu nieraz i świecką).
•   773
DIEGO GARCIA (ang. Diego Garcia Island, franc. Ile de Diego Garcia, hiszp. Isla Diego Garcia, roś. Diego Garsia Atotł), wyspa w archipelagu 
Czagos na O. Indyjskim, położona w strategicznie centralnym punkcie między wybrzeżem Afryki a Sumatrą, w odległości ok. 1000 mil morskich 
na pd. od Indii, posiadłość brytyjska; przedmiot międzynar. sporu w lutym 1974 w związku z zawarciem przez USA porozumienia z W. Brytanią 
o rozbudowie bazy wojennej dla okrętów i lotnictwa. Porozumienie bryt.-amerykańskie zlekceważyło Rez. 2832/XXVI Zgr. Og. NZ z 
16X111971, ogłaszającą „strefą pokoju" —>- O. Indyjski i wywołało zaniepokojenie wśród państw przybrzeżnych O. Indyjskiego.
W. OZBEROW Ostrów Diego Garsia, w: Prawda 10 II 1974.
•   774
DILLONA RUNDA (ang. Diiion Round, franc. Round de Diiion, hiszp. Rueda de Diiion, roś. Raund DiBona), przyjęta powszechnie w GATT 
nazwa dla piątej rundy 1960-61 obrad tej instytucji nad kolejnym problemem taryf celnych; rozpoczęta z inicjatywy podsekretarza stanu USA d/s 
ekon. Douglasa C. Diiiona. Zob. też Kenne-dy'ego runda i Nixona runda. DIN ->- India.
•   775
DINAR JUGOSŁOWIAŃSKI, jednostka walutowa, papierowa, niewymienialna na złoto, podlega państw, restrykcjom dewizowym. Nowy 
system pieniężny, powstały po II wojnie świat, zreformowany 1949, ustalił d.j. o wartości 71,0937 mg czystego złota, w relacjach stałych do dół. 
amer. do 11 VII 1973, kiedy wprowadzono płynny kurs dinara. „DIPISI" -> Displaced persons.
•   776
DISCOYERER [ang.; 'odkrywca'], nazwa amer. sztucznych satelitów Ziemi; D. I wystrzelony zo-stat na orbitę 28 II 1959. Poprzednie amer. 
sztuczne satelity: —• Explorer i -> Yanguard. Maty Słownik Astronautycwy, Warszawa 1960.
•   777
DISENGAGEMENT [ang. disengage 'uwalniać', 'oczyszczać'], termin międzynar.—wstępny proces odprężenia, termin używany od 1955 w 
prasie świat, na określenie projektów zmierzających do zmniejszenia napięcia między blokami państw, jak np. -r Plan Rapackiego.
•   778
DISPLACED PERSONS [ang.; 'osoby przesiedlone'; potocznie skrót poi. „dipisi" — od wymowy ang. d'splaced person?], oficjalny termin 
międzynar. określający obywateli krajów okupowanych (gł. Europy Wsch.) przez hitlerowskie Niemcy, którzy na skutek losów II wojny świat, 
znaleźli się poza swą ojczyzną i bądź chcieli się repatriować, bądź emigrować dalej. D.p., których liczba oceniana była wiosną 1945 na ok. 10 
min, gł. na obszarze stref okupacyjnych Niemiec, byli u-mieszczeni w specjalnych obozach, które utrzymały się w strefach bryt. i amer. do 1949; 
opiekę
nad d.p. sprawowało wiele organizacji międzynar., m.in. -> UNRRA, -> Caritas Internationalis.
Org. zarej. w ONZ:
Pomoc dla D.P.'s i ich Osiedli Eur., Aid to Displaced Persons and its European Villages, zat. 1957, z siedzibą w Huy, Belgia; publ. Hard-Core. Yearbook of International Orgamwtions, 1973.
DŁUGI RZESZY -+ Układ Londyński 1953. •   779
DŁUGI ZAGRANICZNE (ang. Poreign debts, franc. Dettes exterieures, hiszp. Deudas extemas, roś. Wniesznije dołgi), termin międzynar.—
zobowiązania finansowe instytucji krajowych wobec instytucji zagr.; przedmiot konfliktów, konferencji i konwencji międzynar.; problem świat, 
krajów rozwijających się, rozpatrywany w ONZ i w jej organizacjach wyspecjalizowanych. Do pocz. XX w. d.z. zarówno państw., jak instytucji a 
nawet osób prywatnych, były nierzadko egzekwowane w razie niespłacalności za pomocą siły zbrojnej. Pierwsza konwencja ograniczająca użycie 
siły przy państwowych d.z. została podpisana 1907 w Hadze, Była to tzw. Konwencja Drago-Portera (od nazwiska min. spraw zagr. Argentyny—
Luisa M. Drago i amer. polityka—gen. Horace'a Portera) podp. 18X1907 p.n. Conven-tion concernant la limitation de 1'emploi de la force pour le 
recouvrement de dettes contractuel-les. W 1938 VIII Międzynar. Amer. Konferencja w Limie rozpatrywała projekt konwencji o zasadach 
reklamacji dyplomat. w przypadku sporów o d.z. Po II wojnie świat. USA podp. bilateralne układy z większością państw Ameryki Łacińskiej i 
innych regionów zależnych od USA, dające gwarancje tych państw na spłatę zarówno pożyczek uzyskanych od rządu USA, jak od instytucji i 
prywatnych obywateli USA. Zadłużenie 95 państw rozwijających się w pięcioleciu 1962-66, wg wspólnych danych Banku Świat, i AID, wzra-
stało rocznie o ok. 16%, tzn. dużo szybciej niż eksport dóbr i usług z tych krajów. Przykładowo zadłużenie Ameryki Łacińskiej (bez Kuby) wyno-
siło za 1960—6,58 mld dół., 1962—8,57, 1963— 9,46, 1964—10,00, 1965—11,32 i 1966—12,62 mld dół.; Azji Środk. (Cejlonu, Indii i 
Pakistanu) 1962—4,75 mld dół., 1963—5,95, 1964—7,57, 1965—8,44 mld dół. Równocześnie bardzo szybko zaczęła wzrastać roczna obsługa 
d.z.; w Ameryce Łacińskiej—z 455 min dół. w 1956 do 1,624 mld w 1964, w 1965 osiągnęły 2,1 mld dół. co wg oceny AID oznaczało 
poświęcenie 75% uzyskiwanych kredytów na spłaty d.z., tak że „Ameryka Łacińska weszła w okres prawdziwego duszenia się finansowego, 
kiedy następuje postępujące zmniejszanie się realnego transferu z zagranicy potrzebnego dla rozwoju gospodarczego". Trudności płatnicze krajów 
rozwijających się, stanowiące jeden z gł. hamulców rozwoju tych krajów, były przedmiotem debaty na Konferencjach —>• UNCTAD. Wg 
danych UNCTAD, zadłużenie zagr. państw Trzeciego Świata 1971 przekroczyło 70 mld dół. W związku z tym opłaty długów plus procenty 
zmniejszają stale wartość napływających z zagranicy kredytów.
Polska uczestniczyła w układach wielostronnych:
dot. długów reliefowych, podp. w Londynie 14 III 1935 (DZ..U. z 1937, póz. 330, 331) oraz dot. długów publ. nie zabezpieczonych austr.-węg. 
podp. w Paryżu 11 II 1931 (Dz.U. z 1937, póz.

780 Dno oceanów
192
492, 493); oraz dwustronnych: z Austrią, dot. dłu-gów sprzed 1918 (Dz.U. z 1931, póz. 229 i z 1932, póz. 730, 731) oraz z Francją dot. długu 
wojfcimego (Dz.U. z 1931, póz. 89).
Conferencias Internacionales Americanas. Primero Suplementu 1938-1943, Washington 1943, s. 36-37; Temas del BID, IX 1967, s. 35-36; flanco Mundial y la AIF Informe Anual 7966/67. 
Capitulo: Deuda Externa de los Paises en Desar-rollo; Deuda Externa, •»: CEMLA Bolelin Mensual, X 1968, Mexico; G. W. SCOTT Hague Convenlion Restricting the Use of Force to Recoyer 
on Contract Claims, w: American Jour-nal of International Law nr 2, 1908; R. CASTOELLI Les dettes interalliees. Lew rźglement, Paris 1923, s. 130; K. STRUPP Die Interyention in Finanzfragen, 
Berlin 1928.
DŁUŻNY SKRYPT -> Weksel.
•   780
DNO OCEANÓW (ang. Seabed, franc. Fond marin, hiszp. Fondo de los oceanos, roś. Dno okieanow), przedmiot międzynar. zorganizowanej 
współpracy pod patronatem ONZ, mającej na celu pokojowe wykorzystanie bogactw naturalnych dna oceanów nie tylko w regionach przy-
brzeżnych —>- szelfu kontynentalnego, ale wszędzie, gdzie na to pozwala już rozwój techniki. Eksploatacja ropy naftowej z podmorskich zaso-
bów 1970 wyniosła W la świat, wydobycia. Początkowo, w listopadzie 1947, Zgr. Og. NZ powierzyło K.PM ONZ zbadanie problemów prawnych 
d.o. morza pełnego i „wykorzystania jego zasobów dla dobra ludzkości". IV Genewska Konwencja, 1958, o szelfie kontynentalnym ustaliła 
wyłączność praw państwa przybrzeżnego do eksploatacji dna do miejsca, w którym głeb. nie przekracza 200 m, bądź poza tę linię, jeśli głęb. 
pozwala na eksploatację naturalnych zasobów. Ta ostatnia zasada wywołała wkrótce zastrzeżenia w związku z szybkim rozwojem techniki, u-
możliwiającym w wysokim stopniu państwom przybrzeżnym zdominowanie większości mórz. Zgr. Og. NZ, 18 III 967, Rez. 2340/XII, powołało 
do życia Specjalny Komitet d/s Pokojowego Wykorzystania Dna Mórz i Oceanów, złożony z 42 państw m.in. Polski. Rozpoczął on pracę w mar-
cu 1968 nad zdefiniowaniem prawnym zasad u-żytkowania obszarów podmorskich, zgodnie z art. 2 genewskiej konwencji o —r morzu otwartym, 
1958, że wolność mórz musi opierać się na poszanowaniu praw i interesów wszystkich zainteresowanych państw. Państwa socjalist. wysunęły 
żądanie całkowitej, wieczystej demilitaryzacji dna oceanów, to jest wykluczenia budowania wojsk. obiektów, czy magazynowania —r broni ABC;
poza tym domagały się wprowadzenia odpowiedzialności międzynar. za szkody wyrządzone osobom prawnym przez ekipy badające, czy 
wydobywające z d.o. podmorskie zasoby ropy czy minerałów. Jeden z projektów konwencji międzynar. przewiduje utworzenie jeszcze jednej 
organizacji wyspecjalizowanej ONZ, wyłącznie z zadaniem koordynowania i rozwijania współpracy państw w dziedzinie wykorzystania 
pokojowego podmorskich bogactw naturalnych. 21 VI 1968 ZSRR na Konferencji NZ d/s Rozbrojenia w Genewie zaproponował opracowanie 
Traktatu o demilitaryzacji d.o. 5X111968 Meksyk przedłożył Zgr. Og. NZ projekt Deklaracji o uznaniu morza otwartego i dna mor. za strefę 
międzynar., należącą do całej ludzkości, zgodnie z hasłem „Pacem in Ma-ribus". Zgr. Og. NZ, Rez. 2660 (XXV), uchwaliło 7 XII 1970 Układ w 
sprawie zakazu umieszczania broni jądrowej i innej broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w ich podłożu, nazwany -> Układem o 
deatomizacji dna oceanów; podp. 11 II 1971 w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie przez W. Brytanię, USA ; ZSRR oraz kilkadziesiąt innych 
państw. Układ ten wszedł w życie 151X1971 po ratyfikowaniu go przez 32 państwa; w stosunku do Polski—18 V 1972. Spośród wielkich 
mocarstw ratyfikowały go:
USA, 'W. Brytania i ZSRR; nie ratyfikowały:
ChRL i Francja (Dz.U. 1972, póz. 275, 276). Do Komitetu ONZ d/s pokojowego wykorzystania dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji 
państwowej w 1973 należy 91 państw, m.in. Polska. W 1973 sesje komitetu odbyły się 5III-6IV w N. Jorku i 2 VII-24 VIII w Genewie.
H. LAUTERPACHT Sovereignity over Submarine Areas, w: The Brttish Year Book of International Law, 27/1950; A. CURTI GIALDINO La dichiarazzione delio Siato iracheno sul letto e sul 
sottosuolo marino, w: Riyista di diritto internazionale 41/1958; A. PARDO Who will control the seabed?, w. Forelsn Affairs, October 1968, s. 123-137; R. DENORME La guestion des fonds marinę 
et son examen par les Nations Unieś, Chronione de Politiąue etrangere 4/1969, s. 407-431; W. WIECZOREK Zawiłe sprawy morskiego dna, w: Problemy nr 5, 1971, s. 33-38; S. WAJDA Problem 
militaryzacji dna morskiego a normy prawa międzynarodowego, w: Biuletyn Niemco-znawczy nr 2-3, 1972; Kromka 1972, s. 772 i 1973, s. 847.
•    781
DOBRA MARTWEJ RĘKI (ang. Property of dead hand (Mortmain), franc. Propriete de la main morte, hiszp. Bienes de manos muertas, roś. 
Imuszczestwo „miortwoj ruki"), termin międzynar. z czasów średniowiecznych, kiedy kościół katol. powiększał swój majątek nieruchomy, uzys-
kując zazwyczaj drogą testamentów spisywanych na łożu śmierci majątki ziemskie, które w myśl przepisów prawa kanonicznego były 
niezbywalne, czyli wyłączone z dalszego obrotu ziemią. Przeciwko tej praktyce parlamenty eur. wydawały u-stawy -> amortyzacyjne. Termin 
d.m.r. w ustawodawstwie poi. był po raz pierwszy użyty 1635 w uchwale sejmu (chociaż już od 1505 wydawano ogólne zakazy dysponowania 
dobrami nieruchomymi w testamencie), po raz ostatni 1950, kiedy ustawą sejmu z 20 III 1950 państwo przyjęło na własność nieruchomości 
ziemskie związków wyznaniowych (z wyjątkiem gospodarstw proboszczów do 50 ha, a na terenie województwa poznańskiego, pomorskiego i 
śląskiego do 100 ha) i utworzyło z dochodów płynących z byłych d.m.r. Fundusz Kościelny przeznaczony na potrzeby kościołów i pomoc 
materialną dla duchownych.
Dz.U. 1950, póz. 87 i póz. 111; H. SWIĄTKOWSKI Wyznaniowe prawo państwowe. Warszawa 1962.
DOBREGO SĄSIEDZTWA POLITYKA -r Doktryna dobrego sąsiedztwa.
•    782
DOBRE USŁUGI (ang. Good Offices, franc. Bons-offices, hiszp. Buenos oficios, roś. Dobryje usługi); termin międzynar. — w szerokim 
znaczeniu pośrednictwo (-> mediacja) w sporze między dwoma państwami czy grupami państw, zaoferowane przez inne państwo lub państwa lub 
organizację międzyrządową do tego uprawnioną (—>• Dobre usługi ONZ); przedmiot międzynar. konwencji od 1898, daty I Konwencji Haskiej. 
Wg definicji L. Erlicha odróżniającego „formę dobrych usług w obszerniejszym znaczeniu", jako mediację:
..Dobre usługi w ściślejszym znaczeniu polegać mogą na komunikowaniu jednej ze Stron oświadczeń drugiej, jeżeli Stro-

193
Dogmat 789
ny nie utrzymują ze sobą stosunków dyplomatycznych; dobie usługi mogą teł polegać na zaproszeniu obu państw wiodących spór na konferencję w celu załatwienia sporu lub na przedsięwzięciu 
innych kroków ułatwiających Stronom dojście do porozumienia".
L. ERLICH Prawo międzynarodowi, wyd. 4, Warszawa 1958. s. 370-371.
•   783
DOBRE USŁUGI ONZ (ang. UN Good Offices, franc. Bons-offices de 1'ONU, hiszp. Buenos ofi-dos de la ONU, roś. Dobryje usługi OON), ter-
min międzynar.— uprawnienie ONZ, ustalone w
•> Karcie NZ, w rozdz. IV o pokojowym rozwiązywaniu sporów, oferowania członkom w przypadku „kontrowersji, której kontynuacja za-
grażałaby niebezpiecznie zachowaniu pokoju" swych dobrych usług poprzez swe organa: Zgromadzenie Ogólne lub Radę Bezpieczeństwa.
•   784
DOBRE USŁUGI W SYSTEMIE MIĘDZY. AMERYKAŃSKIM (ang. Good Offices in In-teramerican System, franc. Bons-offices dans le 
systeme interamericain, hiszp. Buenos oficios en el sistema interamericano, roś. Dobryje usługi w mieżamierikanskoj sistiemie), termin na 
zobowiązania przyjęte przez rep. amer. w Traktacie o Arbitrażu Obligatoryjnym 1902; w -»• Traktacie Międzyamerykańskim Dobrych Usług i 
Mediacji 1936; oraz w Traktacie Amer. o Pokojowym Rozwiązywaniu Sporów, 1948, zw. -> Paktem Bogoty.
•   785
DOBRUDZA (ang. Dobruja, franc. Dobroudja, hiszp. Dobrudja, roś. Dobrudza, rum. Dobrogea, bułg. Dobrudza), prowincja pograniczna rum.-
but., przedmiot sporów międzynarodowych. W XIX w. między • Turcją a Bułgarią i Rumunią; Traktatem Berlińskim 13 VII 1878 rozdzielona 
między Rumunię i Bułgarię; następnie po inwazji Rumunii na Bułgarię, Traktatem Bukareszteńskim l O VIII 1913 w całości przyznana Rumunii, 
w 1918 rozdzielona przez Mocarstwa Centralne między Rumunię i Bułgarię; ponownie przyznana Rumunii Traktatem Pokoju z Bułgarią, pod. 
27X11919 w Neuilly. Rewizja tego Traktatu nastąpiła Układem w Krajowej 7 IX 1940, przyznającym Bułgarii pd. część D., z obowiązkiem 
wzajemnym przesiedlenia mniejszości, co zostało zrealizowane i było podstawą ao uznania granicy wytyczonej Układem w Krajowej przez 
Paryski Traktat Pokojowy l O III 947.
E. B. WALEW Bolgarila, Moskwa 1957.
•   786
DOCHODY ONZ (ang. UN incomes, franc. Re-eettes de 1'ONU, hiszp. Ingresos de la ONU, roś. Dochody OON), główną podstawę dochodów 
ONZ stanowią składki członkowskie, których skala jest zróżnicowana (-» członkowie ONZ). Fakt, że USA płaciły 1945-73 ok. 1/3 ogółu składek 
było wynikiem nie tylko tego, że należą do mocarstw najzamożniejszy.ch, ale i tego, że USA uzyskuje bardzo poważne dochody z obecności w 
Nowym Jorku całego kompleksu instytucji, personelu, delegacji i osób związanych z siedzibą ONZ. Zdaniem ekspertów, jeśli uwzględnić 
wskaźniki obiektywne, składka USA powinna wynosić 49,89°/i). Inne dochody, pozaskładkowe, są niewielkie: ok. 20 min, z czego ok. ^/3 stanowi 
formalnie opodatkowanie personelu ONZ. Inne
pozycje: sprzedaż znaczków pocztowych (ok. 2 mm dół.  amer.),  oprocentowanie kapitałów i zwrot usług świadczonych na rzecz innych insty-
tucji; wreszcie nieduże sumy z publikacji ON2-, z restauracji i zwiedzania Siedziby ONZ.
W. MORAWIECKI Narady Zjednoczone. Zamierzenia i rz/eczy-wisloic, Warszawa 1970, ». 148-151.
•   787
DOCHÓD NARODOWY (ang. National incomc, franc. Revenu national, revenu de 1'Etat, hiszp. Renta nacional, roś. Nacyonalnyj dochód), ter-
min międzynar.—dochód wytworzony przez cała gospodarkę danego kraju. W analizach ckon. i statystykach (m.in. ONZ), przyjmujecie, że d.n. 
równa się uzyskanej w ciągu jednego roku wartości produkcji globalnej, pomniejszonej o koszty materiałowe tej produkcji i amortyzacji. Jest to 
d.n. netto. Natomiast d.n. plus amortyzacja określa się jako d.n. brutto. Dla uproszczenia przyjęto powszechnie, że termin „d.n." oznacza d.n. 
netto. Rozróżnia się d.n. wytworzony i d.n. podzielony, różnica polega na tym, że d.n. podzielony nie obejmuje strat oraz uwzględnia wyniki 
finansowe handlu zagranicznego. Jako wskaźnik poziomu rozwoju ekon. przyjęto wysokość d.n. przypadającą na l mieszkańca (lać. per capitd). 
Analizy regionalnych Komisji Gosp. ONZ pozwalają zestawiać poziom rozwoju poszczególnych państw w sposób porównywalny na podstawie 
wskaźnika d.n. per capita, a także tempo wzrostu gosp., za którego podstawowy wskaźnik przyjmuje się wzrost d.n.; np. analizy przeprowadzone 
przez Komisję Gosp. ONZ dla Ameryki Łacińskiej, CEPAL, wykazały absolutny regres w rozwoju ekon. Ameryki Łacińskiej w 1950-64;
bowiem w 1950-55 roczny przyrost dochodu narodowego brutto wyniósł 2,2%, a netto 1,9%, natomiast 1964 spadł do 1% lub 0,8%.
Org. międzynar. zarcj. w ONZ:
Micdzynar. Stów. d/s badań D.N., International Association for Rescarch into Income and Weallh, zat. 1947, z siedzibą w New Haven, Connccticut, USA; łączy uczonych z kilkudziesięciu 
państw, m.in. z Polski; posiada Status doradczy (R) ECOSOC; publ. Internatlonat BIbtiography on Income and Wealth.
El Financiamlento Exlenw de Amertca Lallna. CEPAL, New York 1964; W. SZYNDLER-GŁOWACKI Dochód narodowy — czynniki tworzenia i zasady podziału. Warszawa 1971.
•    788
DODEKANEZ (ang. Dodecanese, franc. Dodecanese, hiszp. Dodecaneso, roś. Dodiekanies, gr. Dodekanesos), archipelag wysp gr. na M. Egej-
skim (największe Rodos, Samos); przedmiot sporów międzynar. między Grecją a Włochami od wojny włosko-tur. 1911 (tzw. libijskiej), kiedy 
został okupowany przez Włochy i Turcję. Traktatem z Włochami, podp. 24 VII 1923 w Lozannie, zrzekła się roszczeń do D. na rzecz Włoch. W 
latach II wojny świat., 1943-45 okupowany przez Niemcy, l O II 1947 na mocy Traktatu Pokoju z Włochami zwrócony Grecji.
Executive Commlltee of the Inhabitants of the Dodecanese White Book. The Dodecanese Resolutions and Documents concerning the Dodecanese 1912-1919, London 1919; A. TSA-CALAKIS Le 
Dodecanese, etude de droit internalionat, Alexan-drie 1928; J. CASAVIS Italy and the Uwedeemed Islands of Greece, London 1935; J. ROUCEK The Legał Aspects of Sover-eignfy over the 
Dodecanes, w: American Journal of Int. Law, 10/1944.
•    789
DOGMAT [gr. dógma 'postanowienie obowiązujące wszystkich'], (ang. Dogma, franc. Dogme,
13 ESMiO

790 Doktryna
hiszp. Dogma, roś. Dogmat), termin międzynar. przejęty z czasów staroż., kiedy oznaczał orzeczenie władz zwierzchnich miast-państw; używany 
powszechnie w kościołach chrzęść, dla określenia zasad wiary. Spory o d., a także opór przeciw dogmatyczności papieża stały się przyczyną roz-
łamów w chrześcijaństwie, które pogłębił najsilniej d. o nieomylności papieża, ogłoszony 18 VII 1870 przez Watykański Sobór, w Constitutio 
dogmatica l de ecciesia Christi, rozdz. IV De Ro-mani pontificis infallibili magisteria, stwierdzający, że kiedy papież przemawia z urzędu (ex ca-
thedra loąwtur) w sprawach wiary, czy obyczajów (de fide vel moribus) jest nieomylny i kto temu się sprzeciwia potępiony jest (anathema sit). 
Cotlectio Lacensis VII, Freiburg i. Br. 1890; J. WACH Socio-logia religii, Warszawa 1961.
•    790
DOKTRYNA [tac. doctrina 'nauka'], (ang. Doc-trine, franc. Doctrine, hiszp. Doctrina, roś. Dok-trina), termin filoz., określający założenia jakiejś 
dziedziny wiedzy czy wierzeń; w polityce międzynar. używany jako synonim programu działania państwa czy grupy państw w różnorakich 
dziedzinach stosunków międzynar., podniesionych do rangi filoz. d.; szczególnie często na kontynencie amerykańskim.
DOKTRYNA ACHESONA -> Polityka z pozycji siły.
•    791
DOKTRYNA ADENAUERA 1949 (ang. Adena-uer Doctrine 1949, franc. Doctrine Adenauer 1949, hiszp. Doctrina de Adenauer, 1949, roś. 
Doktrina Adenauera 1949), termin międzynar.— określenie polityki ówczesnego rządu NRF „dążącej do utworzenia w ramach NATO nowego 
Wehrmachtu"; sformułowana publicznie po raz pierwszy w wywiadzie Kanclerza NRF K. Adenauera, opublikowana 3X111949 przez amer. 
dziennik Cteveland Plain Dealer. Adenauer domagał się „utworzenia europejskich sił zbrojnych, do których winni należeć niemieccy żołnierze... 
Zachód musi być dostatecznie silny, aby uniemożliwić ZSRR dalsze posuwanie się naprzód". Wypowiedź tę A. rozwinął na posiedzeniu Zarządu 
Głównego CDU w Konigswinter 9X111949:
„Niemcy winni być reprezentowani w europejskiej armii na tych samych prawach, jakie przyznane zostaną innym narodom europejskim. Co jest większym niebezpieczeństwem: rosyjskie 
zagrożenie dla zachodniego świata, czy istnienie kontyngentu niemieckich wojsk w związku sil zbrojnych pozostałych narodów. Obecnych napiętych stosunków między mocarstwami nie należy 
bagatelizować, toteż mocarstwa zachodnie winny traktować Niemcy zachodnie nie jako pustynie, lecz jako gęsto zaludniony kraj". (Ostatnia część zdania wskazywała na największy w Europie 
Zach. potencjał rekrucki).
Zawarta w. formule Adenauera koncepcja —>• polityki z pozycji siły, sformułowana otwarcie przez D. Achesona 1951 była też całkowicie 
zbieżna z wcześniejszymi koncepcjami amer.: ->• doktryny powstrzymywania 1947 -> doktryny Trumana 1947.
E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-J950, Warszawa 1951, s. 144;
L. MOCZULSKI. Z. SZUMOWSKI. J. WADOWSKI Remilitaryzacia NRF 1945-1962, Warszawa 1965, s. 68.         ;.
•    792
DOKTRYNA ALLENDEGO 1971 (ang. Allende Doctrine, 1971, franc. Doctrine Allende 1971, hiszp. Doctrina de Allende, 1971, roś. Doktrina 
Aijende 1971), termin przyjęty w prasie świat, na
zasadę, wprowadzoną w życie w Chile, dekretem z 261X1971, pręż. S. Allende (1908-73), że kraj rozwijający się ma słuszne i sprawiedliwe 
prawo przy -»• nacjonalizacji zagr. przedsiębiorstw potrącić z ogólnej sumy wypłacanego odszkodowania „nadmierny zysk", tzn. wyższy niż 
10%.
Die Reformen von Satvador Allende. w: Die Welwoche nr 44, z 8 XI 1971. Zurich; ]. KLIMOWICZ Mole Chile, Warszawa 1972. s. 210-211.
•    793
DOKTRYNA ANTYKOMUNISTYCZNA OPA 1961 (ang. OAS Anti-communist Doctrine 1961, franc. Doctrine anticommuniste de la OBA 
1961, hiszp. Doctrina anticomunista de la OBA, 1961, roś. Antikommunisticzeskaja doktrina OAG 1961), termin międzynar. na proklamowaną 
przez VIII Naradę ministrów spraw zagr. w Punta del-Este, 3111961, w rezolucji pt. Ofensywa komunizmu w Ameryce, zasadę, że „założenia 
komunizmu są nie do pogodzenia z systemem amerykańskim." Przeciwko rezolucji oraz doktrynie antykomunist. głosował tylko przedstawiciel 
Kuby, ówczesny jej min. spraw zagr. O. Dorticoa, który oświadczył m.in.:
„Przypomnijmy sobie co najmniej zdanie wielkiego Simom Bolivara. który mówił: „Stany Zjednoczone wydaje się zo-staly wyznaczone przez Opatrzność do roli prześladowcy Ameryki w imię 
wolności". My wiemy, te istnieją nieodwracalne prawa historii i czy się chce, czy nie, świat kroczy ku socjalizmowi.. Kuba weszła na drogę socjalizmu i nie ma takiej siły. która by mogła 
zawrócić nas t tej drogi".
D.a. OPA nazywa się też Doktryną Punta del
Este.
L. C. ZARATE Conferencla de Cancilleres en Punta del Este,
Bogota 1963, J. 181.
•   794
DOKTRYNA ANTY-TRANSFEROWA 1811-1940 (ang. No transfer doctrine, l o 11-l 940, franc. Doctrine de non-transfert 1811-1940, hiszp. 
Doctrina de no-traspaso 1811-1940, roś. Antitrans-fiertnaja doktrina 1811-1940), termin między-amer.—zasada proklamowana przez Kongres 
USA 1511811, iż zakazane jest na półkuli zach. przenoszenie praw kolonialnych z jednego państwa na drugie; wzmocniona w czasie II wojny 
świat, uchwałą U Narady Ministrów Spraw Zagr. Republik Amer. w Hawanie, 30 VTT 1940 przejęciem tymczasowej administracji kolonii i po-
siadłości eur. przez USA, co .wykluczyło możliwość transferu praw Francji i Holandii na III Rzeszę.
Conferenrlas Internoclonales Americanas. Prtmer Suplemento f93S-t943. Washington DC 1943, s. 151-152.
•    795
DOKTRYNA CALVO 1868. (ang. Calvo Doctrine 1868, franc. Doctrine Calvo 1868, hiszp. Doctrina de Calvo, 1868, roś. Doktrina Kalwo 
1868), nazwa przyjęta dla ogólnej zasady prawa międzynar., sformułowanej przez dyplomatę i historyka argent. C. Calvo w pracy pt. El Derecho 
Internacional y Prdctica, Buenos Aires 1868, iż państwo nie może godzić się na odpowiedzialność za straty poniesione przez cudzoziemców w 
wyniku wojny domowej czy powstania, ponieważ wprowadziłoby to „nieusprawiedliwioną nierówność w prawach obywateli kraju i 
cudzoziemców". Cudzoziemca należy traktować jak krajowca, odpowiedzialnego przed, sądami i prawami krajowymi. Od końca XIX w. w 
niektórych państwach Ameryki Łacińskiej obowiązkowe stało się włą-

195
Doktryna dobrego sąsiedztwa 1933 8M
czasie „klauzuli Calvo" do kontraktów zawieranych z osobami czy kompaniami prywatnymi zagranicznymi. W Meksyku „klauzula C." została 
w4czona do Konstytucji 1917, do art. 27. Tylko USA uparcie wypowiadały się przeciw d.C., nie akceptując tezy Calvo, że „ochrona dyploma-
tyczna prywatnych cudzoziemców jest instrumentem nacisku stosowanym przez państwa silne wobec słabszych". Zob. też Interwencjonizm USA.
C. Gu-vo Le Droil Iniernatlonal Theoriout et Pratigue, t. l, Paris 1896. «. 42; K. LIPSTEDM The Place of the Calvo Clouse In lwernotionol Law, w. The British fearbook ol Internatto-aat Law IW: 
A. V. FRECUAN Recem Aspecis of the Calvo DoctrilU ona the Challfwe to Internationat Law, w: Amert-can Iownal o/ Iniernational Law No. 40, 1946; A. GARCIA ROIŁEŚ La Clousula Calvo Ante 
el Derrcho Internacional, Me»co 1949. «. 57; D. R. SHEA The Calvo CIaust, London 1955; A. VAN VyNEl», A. J. THOMPSON La No-lntervencion, Buenos Aires 1959, l. 67-68.
•   796
DOKTRYNA CARDENASA 1938 (ang. Carde-nas Doctrine 1938, franc. Doctrine Cardenas 1938, hiszp. Doctrina de Cardenas, 1938, roś. 
Doktrina Kardenasa 1938), termin międzynar.—zasada prawa międzynar. sformułowana 101X1938 przez pręż. Meksyku gen. L. Cardenasa, iż na 
kontynencie amer. prawa cudzoziemców i krajowców są równe. Cardenas, który przeprowadzał w tym czasie nacjonalizację nafty w Meksyku, 
swą doktryną przeciwstawił się praktyce stosowanej przez USA w Ameryce Łacińskiej udzielania ochrony dyplomat. wszystkim swym 
obywatelom, bez względu na ich statut w krajach tego regionu;
praktykę tę USA próbowały zastosować także w Meksyku w obronie prywatnych interesów wywłaszczanych kompanii amerykańskich.
L. CARDENAS DIscwso pronunciado en la Inaimwadón del Congreso Internacioaal centra ta Guerra. Septirmbre 10 de 1938, Mcrico 1938. s. 12; Discussion of Me-acan Oil Problem, 
Ititermuional Conctllation, New York 1938.
•   797
DOKTRYNA CARRANZY 1918 (ang. Carranza Doctrine 1918, franc. Doctrine Carranza 1918, hiszp. Doctrina de Carranza 1918, roś; Doktrina 
Karransy 1918), termin międzyamer.—zespół zasad polityki zagr., przyjęty w stosunkach międzyamer.; sformułowana w dorocznym, 1918, orę-' 
dziu do Kongresu Meksyku przez pręż. V. Car-ranzę:
„Idee wiod»ce międzynarodową politykę Meksyku 34 jasne i szczere. Sprowadzają się do proklamowania: że ładne państwo nie może interweniować w jakiejkolwiek formie i z jakiegokolwiek 
powodu w wewnętrzne sprawy innych państw. Wszystkie winny ściśle j bez wyjątku podporządkować się zasadzie powszechnej nieinterwencji; ze żadna osoba nie może domagać się lepszej 
sytuacji niż obywateli kraju, w którym się osiedliła, ani czynić ze swej cudzoziemskosci tytuł do protekcji i przywilejów; krajowcy i cudzoziemcy winni być traktowani jednakowo przez władze 
suwerenne państwa, w którym żyją; oraz na koniec, że ten zbiór zasad jest wynikiem glebo-kich przemian w aktualnym koncepcie dyplomacji. Nie może ona służyć ochronie prywatnych 
interesów, ani używać dla tych celów sil zbrojnych i majestatu Państwa. Jak też nie może służyć wywieraniu nacisku na rządy państw słabszych celem wprowadzenia poprawek do ustaw, które 
nie konwe. niuja obywatelom mocarstw. Dyplomacja winna służyć interesom ogólnym cywilizacji i ustanawianiu powszechnego braterstwa".
I. FABELA Interyenrlon, Merico DF 1959. a. 90-101; W. BAL-CEK Zasady polityki tagranicwj Meksyku, „Sprawy Międzynarodowe" nr 5, 1967.
•   798
DOKTRYNA CLEYELANDA 1895 (ang. Cleveland Doctrine 1895, franc. Doctrine Cleveland 1895, hiszp. Doctrina de Cleveland, 1895, roś. 
Doktrina KIewelanda 1895), termin międzynar.—
teza pręż. USA St. G. Clevelanda, będąca rozwinięciem -»• doktryny Monroe i -»• doktryny Grania, że „istniejące na półkuli zachodniej kolonie 
europejskie nie mogą być powiększane";
sformułowana w orędziu do TCongresu 17 XII 1895 w związku ze sporem między W. Brytanią a Wenezuelą o granice Gujany Bryt., które W. 
Brytania chciała przesunąć na swoją korzyść.
Consressional Kecord. Message of the President of the Uni-ted Stałeś, Oecember 17, 1895.
•   799
DOKTRYNA COOUDGE'A 1922 (ang. Coolidge Doctrine 1922, franc. Doetrine Coolidge 1922, hiszp. Doctrina de Coolidge 1922, roś. 
Doktrina Kulidża 1922), termin międzyamer.—zasada in-terwencjonistyczna, sformułowana przeciwko -> doktrynie Calvo przez prezydenta 
USA, C. Coolidge^ (1872-1933) w orędziu do Kongresu 25 TV 1972:
„Zostało... dobrze ustanowione, że nasz rząd posiada pewne prawa j pewne obowiązki w stosunku do naszych obywateli i ich własności, 
gdziekolwiek ona się znajduje. Osobowość i własność obywatela jest częścią ogólnej domeny narodu, także za granica". (It is... well cstablished 
that our Goyern-ment has cenain rights over and certain duties toward our own citizens and their property, wberever they may be locat-ed The 
person and the property of a citiicn arę a part of tha generał domain of the nation, even when abroad). The Evolution of bur Latinamerican Policy. 
A DocumeMury Record, Edit.: J. W. Oanteobein, New York 1950, *. 117. 1    800
DOKTRYNA DE CAULLE'A 1958 (ang. Gen. de Gaulle Doctrine 1958, franc. Doctrine Gen. de Gaulle 1958, hiszp. Doctrina Gen. dc Gaulle 
1958, roś. Doktrina de Goiła 1958), termin mie-dzynar.—paneur. koncepcja długofalowego budowania „Europy Ojczyzn... od Atlantyku po Ural", 
„1'Europe des Patries... d'Atlantic jusqu' Ural, ponieważ:
,,... to Europa od Atlantyku po Ural, cała Europa, decyduje o przeznaczeniu świata. Jeśli narody Europy, z jakiejkolwiek strony kurtyny się, one znajdują, zechcą ustanowić między sobą zgodę, 
pokój będzie zapewniony. Jeśli Europa zostanie jednak podzielona na dwa przeciwstawne odłamy, prędzej czy później, wojna zniszczy rasę ludzka. Odpowiedzialność Europy jest większa niż 
kiedykolwiek".
Documenlation Frontalne, 1958 i 1959; L. MOCZULSKI Dylematy. Wstęp do historii Europy Zachodnie) 1945-1970, Warszawa 1971, s. 451-462; J. STCPANOWICZ Świat w trzydziestu odsłonach. 
Warszawa 1971, s. 242-244.
•    801
DOKTRYNA DOBREGO SĄSIEDZTWA 1933
(ang. Good Neighbour Doctrine 1933, franc. Doctrine de bon voisinage 1933, hiszp. Doctrina de buena vecindad, 1933, roś. Doktrina „dobrego 
sosieda" 1933), termin międzynar.—kierunek polityki zagr. USA do Ameryki Lać. w okresie rządów pręż. P. D. Roosevelta. Politykę tę poprze-
dziły 192&-32 wstępne gesty dobrej woli pręż. H. Hoovera, który od listopada 1928 do lutego 1929 odbył podróż statkiem „Maryland" do Sal-
wadoru, Hondurasu, Nikaragui, Kostaryki, Ekwadoru, Peru, Chile, Argentyny, Urugwaju i Brazylii, oświadczając, że „Stany Zjednoczone pragną 
nie tylko serdecznych stosunków z rządami Ameryki Łacińskiej, ale także stosunków dobrego sąsiedztwa". W 1930 Hoover opublikował tzw. 
Memorandum CIarEa, skierowane przeciwko —> Corro-lary Th. Roosevelta, w 1932 nie oponował przeciwko inicjatywie Argentyny 
przygotowania Traktatu Antywojennego o Nieagresji i Koncyliacji, zawierającego zasadę -r nieinterwencji.
Opinię na temat stosunku USA do Ameryki Ła-
13*

802 Doktryna Drago 1902
196
cińskiej F. D. Roosevelt wypowiedział po raz pierwszy 1928 w kwartalniku Foreign Affairs:
„Stosowane przez nas jednostronne interwencje w wewnętrzne sprawy innych narodów (na kontynencie amerykańskim) winny być zaniechane".
D.d.s. zadeklarował P. D. Roosevelt w mowie inauguracyjnej 4 III 1933:
„Na polu Światowej polityki chce skierować państwo na drogę polityki dobrego sąsiada — sąsiada, który stanowczo szanuje siebie i dlatego, że sam to czyni szanuje prawa innych — sąsiada* 
który szanuje swe zobowiązania i szanuje świętość swoich układów w świecie i z światem sąsiadów". (In the ficld of worid policy I would dedicate this Nation to tnę • poliey of ihe good 
neighbour — thc neighbour who resolutły respects himself and, because hę does so, respects the rights of others — the neighbour who respects his obligatlons and respects the sanctity of his 
agreements in and willi a worid of neighbours).
W czasie II wojny świat. III Narada Ministrów Spraw Zagr. Republik Amer. w Rio de Janeiro 15-2811942 uchwaliła Deklarację o D.d.s., stwier-
dzającą, że
„zasada iż postępowanie międzynarodowe winno wypływać z ducha polityki dobrego sąsiedztwa, jest normą prawa międzynarodowego amerykańskiego kontynentu".
Conferencias Internarionates Americanas. Primer Suplementu, Washington D.C. 1943, s. 202-203; O. E. GUERRANT Roose-velt's Good Neighbour Policy, Albuqucrque 1950, s. 235;
A. D. CONDE Hoover's Latlnamerlcan Policy, Stanford 1951, s. 154; F. CUEVAS CANCICO Roosevelt y la Buena Yecindad, Mexieo DF ;954, s. 550; J. L. MECHAM The VS and Inter-american 
Security 1889-1960, Austin 1967, a. 112-148.
•   802
DOKTRYNA DRAGO 1902 (ang. Drago Doctri-ne 1902, f ranę. Doctrine Drago 1902, hiszp. Doc-trina Drago 1902, roś. Doktrina Drago 1902), 
nazwa przyjęta w prawie międzynar. dla zasady wykluczającej odzyskiwanie przemocą zbrojną sumy pożyczonej państwu. W 1902 min. spraw 
zagr. Argentyny, dr L. M. Drago (1859-1921), w odpowiedzi na groźbę Niemiec, W. Brytanii i Włoch, iż w razie nie spłacenia długów zaciąg-
niętych u nich przez Argentynę użyją siły zbrojnej, zwrócił się do rządu USA o uzupełnienie -»• doktryny Monroe przez Corolario, stwierdzające, 
iż niedozwolona jest również interwencja państw pozaeur. w wewn. sprawy państwa amer. w celu egzekwowania długów^ W 1907 z inicjatywy 
ambasadora USA, H. Portera (1837-1921), Konferencja Haska opracowała Konwencję międzynar. o ograniczeniu użycia siły dla odzyskania kon-
traktowych długów, opartą o d.D. (Convention on Limitation of the Employment of Force for the Recovery of Contract Debts). Art. l głosi:
„Wysokie Strony zobowiązują się do nieuciekania się do siły zbrojnej celem odzyskania udzielonych pożyczek..." oraz „do przekazywania sporów 
Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej".
L. M. DRAGO J.es emprunts d'etat et teurs rapports avec la politiaue internationate. w: Revue generał de droit internatio-nal puhllc, 14/1907; H. MOULIN La Dwirine de Drngo, Paris 1908; V. 
JIM^NEZ NUŃEZ La doctrina Drago y la polltica internaciomi, Madrid 1927; I. FABELA Las Doctrinas Monroe f Drago, Mexieo DF 1957.
•    803
DOKTRYNA DULLESA 1949 (ang. Dulles Doctrine 1949, franc. Doctrine Dulles de 1949, hiszp. Doctrina de Dulles 1949, roś. Doktrina 
Dallesa 1949), nazwa programu strategicznego USA, sformułowanego 1949 przez ideologa partii republ. USA, późniejszego w latach 1952-59 
sekretarza stanu, J. P. Dullesa, wypierania (roli back) ZSRR ze zdobytych w wyniku zwycięstwa w II wojnie
świat, pozycji pod groźbą znalezienia się „na krawędzi wojny" („on the brink of the war"). W 1952 był jednym ze współautorów -f doktryny 
wyzwalania, z której wycofał się 21 X 1956.
J. F. DULLES War or Peace, New York 1950; Siatę Depart-ment Rerords, 1956.
•    804
DOKTRYNA EISENHOWERA 1957 (ang. Eisen-hower Doctrine 1957, franc. Doctrine Eisenho-wer 1957, hiszp. Doctrina de Eisenhower 
1957, roś. Doktrina Ejzenchauera 1957), nazwa wprowadzona przez prasę amer. dla rozszerzonej 5 11957 przez pręż. USA, D. D. Eisenhowera 
(1890-1972),
•»• doktryny Trumana (ograniczonej formalnie do Grecji i Turcji) na „jakikolwiek kraj Środkowego Wschodu, który zechce korzystać z pomocy 
ekonomicznej i militarnej, udzielonej przez siły zbrojne USA". Kongres uchwalił powyższą formułę Eisenhowera 5 III i 7 III 1957 (w Senacie 
72:19, w Izbie 350-60) D. Trumana, jak i d.E. -oparta o dominację VII floty USA na M. Śródziemnym utraciła swą podstawę militarną w związku 
z rosnącą obecnością również floty ZSRR na M. śródziemnym i zmianą układów polit. w tym rejonie.
Congressional Record, 85th Congress, Ist Session, January 5, 1957.
•    805
DOKTRYNA ESTRADY 1930 (ang. Estrada Doctrine 1930, tranc. Doctrine Estrada 1930, hiszp. Doctrina de Estrada 1930, roś. Doktrina 
Estrada 1930), nazwa przyjęta w prawie między-amer. na jedną z zasad uznawania nowych rządów; sformułowana w oficjalnym komunikacie 
ogłoszonym 27 IX 1930 przez min. spraw zagr. Meksyku, G. Estradę (l 887-1957):
„W związku ze zmianą rządów, jaka nastąpiła w niektórych krajach Ameryki Południowej, rząd Meksyku uznał za konieczne, raz jeszcze, zastosowanie ze swej strony tzw. teorii „uznawania" 
rządów. Jest rzeczą dobrze znaną, iż Meksyk doznał przed niedawnymi laty, jak mało który z krajów konsekwencji tej doktryny, która pozostawia osądowi rządów zagranicznych wypowiadanie 
się co do legalności czy nielegalności innych reżimów, wywołując przez to sytuację, w której zdolność prawna, czy narodowy charakter rządów lub władz wydaje się zależeć od opinii 
cudzoziemców. Tzw. doktryna „uznawania" już stosowana po wielkiej wojnie, szczególnie do parodów tego kontynentu — bowiem w przypadku znanych zmian rządów w Europie zostawały one 
uznawane natychmiast—stalą się swego rodzaju systemem i specjalnością republik latynoamerykańskich. Po uważnym przestudiowaniu problemu, rząd Meksyku przesłał instrukcję szefom 
swych dyplomatycznych placówek w krajach przechodzących aktualnie kryzysy polityczne, polecającą powiadomienie władz tych państw, że Meksyk nie wypowie się w sensie wyrażenia uzna-
nia, ponieważ uważa to za praktykę niesłuszną, naruszającą suwerenność innych narodów, zakładającą mieszanie się w wewnętrzne sprawy poprzez osądzanie przez obce rządy, obojętnie czy 
korzystne czy niekorzystne legalności zagranicznych rządów. W konsekwencji rząd Meksyku ogranicza swe prawo utrzymywania lub odwoływania, kiedy uzna za słuszne, swych dyplomatów i 
akredytowania, również według swego uznania obcych dyplomatów, bez osądzania, ani przedtem ani potem, prawa jakie mają obce narody akredytowania, utrzymywania czy odwoływania ich 
przez swe rządy, czy władze. Naturalnie, jeśli chodzi o formuły zwyczajowe przy akredytowaniu i przyjmowaniu dyplomatów i składaniu listów podpisanych przez Szefów państwa i ministrów 
spraw zagranicznych, Meksyk będzie, jak dotychczas, stosował te, które uznają Prawo Międzynarodowe i dyplomatyczne".
l XII 1944 zostało ogłoszone wyjaśnienie Ministerstwa Spraw Zagr. Meksyku, iż:
„błędną jest interpretacja Doktryny Estrady, suponująca, że w myśl niej rząd Meksyku jest obowiązany do automatycznego utrzymywania stosunków dyplomatycznych ze wszystkimi rządami, 
które powstają".
Dectnrntion nf Senor Don Gennro Estrada, Secretary of Fo-reinn Reinlions ol Mexieo, published to the Press on Septem-ber 27, 1930, relating to the express Recognilion of Govern-ments, w: 
American Journał of International Law 25/1931

197
Doktryna Johnsona—Manna 1963 810
Supplemcnt; Pil. JESSUP The Estrada Docirine, w; American Journal of International Łów, 25/1931: Instituto Americano de Derecho y Legislación Comparada Edit. La Opinión uni-yersal sohre 
ta doctrina Estrada expuesta por et Gohierno de Mexico, bajo la presidencia de don Pasowi Orliz Rubla, Mexi-co DF 1931; Memorias de la Secretaria de Relaciones Exterio-res, Mexico 1941, 
T. VI, s. 111-112; A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Postguerra, Mexico 1946, Vol. II, s. 324-325;
W. BALCER Zasady polityki zagranicznej Meksyku, w: Sprawy Międzynarodowe, nr 5, 1967.
•   806
DOKTRYNA GONDRY 1923 (ang. Gondra Doc-trine 1923, franc. Doctrine Gondra 1923, hiszp. Doctrina de Gondra, 1923, roś. Doktrina 
Gondra 1923), termin międzyamer.—teoria zapobiegania konfliktom między państwami amer., którą sformułował pisarz i mąż stanu Paragwaju 
M. Gondra (1872-1927), dwukrotny 1910-11 i 1920-21 prezydent tego kraju, na V Międzynar. Amer. Konferencji w Santiago de Chile 1923, w 
projekcie traktatu o procedurze pojednania stron powaśnionych, opartego o —> Haskie Konwencje 1899 i 1907, ale ze zobowiązaniem 
natychmiastowego wstrzymania się od użycia siły z chwilą złożenia petycji przez jedną ze stron o powołaniu komisji śledczej. Traktat o Unikaniu 
i Zapobieganiu Konfliktom Między Państwami Amer., zw.
•>• Traktatem Gondry, zawierający d.G., został podp. 3 V 1923, a następnie ratyfikowany przez wszystkie państwa Ameryki Lać., z wyjątkiem 
Argentyny.
Conferenctas Internacionales Americanas, 1889-1936, Wa-shington DC 1938, s. 222-226; J, M. SIERRA Derecho Inter-nacional Publico, Mexico 1963, s. 435--438.
•   807
DOKTRYNA GRANTA 1870 (ang. Grant Doctrine 1870, franc. Doctrine Grant 1870, hiszp. Doctrina de Grant 1870, roś. Doktrina Grania 
1870), enuncjacja pręż. USA, U. S. Granta (1822-85), będąca rozwinięciem -> doktryny Monroego, głosząca, iż mocarstwa eur. nie mają prawa 
do terytoriów półkuli zach., nawet wtedy, jeśli ludność tych terytoriów opowiada się za tym. D.G. miała na celu wykluczenie praw wynikających 
z powiązań między monarchiami eur. a państwami Ameryki Łacińskiej, w rodzaju afery Maksymiliana Habsburga, który 1863 ogłosił się 
Cesarzem Meksyku.
La Doctrina Monroe y et fracasso de una Conferencia Pan' americana. lnvestigación y Prologo por Genaro Estrada, Mexico 1959, s. 111-112.
DOKTRYNA HALLSTEINA 1955 (ang. Hall-stein Doctrine 1955, franc. Doctrine Hallstein 1955, hiszp. Doctrina de Hallstein 1955, roś. 
„Doktrina Chalsztejna" 1955), termin między-nar.—wielkomocarstwowa, zimnowojenna zasada polityki zagr. rządów chadeckich NRP nieutrzy-
mywania stosunków dyplomat. z państwami uznającymi NRD, sformułowana 2X111955 w Bonn na konferencji ambasadorów NRP przez pod-
sekretarza stanu w ministerstwie spraw zagr. (1951-58) W. Hallsteina. Uznał on, że konsekwencją tezy kanclerza K. Adenauera wypowiedzianej 
w Bundestagu, iż „NRF jest jedyną reprezentacją narodu niemieckiego w sprawach międzynarodowych" jest zasada, że państwa obce, które 
nawiązują i utrzymują stosunki dyplomat. z NRD nie mogą utrzymywać stosunków z NRF i odwrotnie. Teorią ta, zaaprobowana przez Bundestag 
i rząd NRF, nazwana d.H., miała swe
konsekwencje polit. w zerwaniu stosunków dyplomat. z Jugosławią 1957 i z Kubą 1963 oraz w naciskach dyplomat. i ekon. na państwa Trzeciego 
Świata, mających na celu izolowanie polit. NRD; wielokrotnie krytykowana w Zgr. Og. NZ, jako sprzeczna z zasadami Karty NZ. Stosowanie 
d.H. zostało , faktycznie wstrzymane od 1970 przez rząd kanclerza W. Brandta, wyraziło się we wznowieniu stosunków z Jugosławią 1970, 
niezerwaniu stosunków dyplomat. z Chile po nawiązaniu przez rząd pręż. S. Allende również stosunków z NRD, 1971. W 1972 nastąpiła samo-
istna anulacja d.H. w związku z nową sytuacją w Europie po ratyfikowaniu układów między NRF i ZSRR, NRD i Polską oraz podp. układów 
między NRF i NRD.
L. PASTUSIAK Co to jest doktryna Hallsteina i jakie są jej skutki, w: Sprawy Międzynarodowe nr 8, 1961; R. BIERZANEK Doktryna Hallsteina w Świetle prawa międzynarodowego, w: Sprawy 
Międzynarodowe nr l i 2, 1962; E. R. ZIYIER Die Nichtanerkennung im Modernen Yoelkerrecht, Berlin W. 1967, s. 311.
•    809
DOKTRYNA HARMONA 1895 (ang. Harmon Doctrine 1895, franc. Doctrine Harmon 1895, hiszp. Doctrina de Harmon 1895, roś. Doktrina 
Garmona 1895), termin międzyamer.—opinia prawna prokuratora generalnego USA, H. Har-mona, ogłoszona 1895, dotycząca sporu między 
USA i Meksykiem o korzystanie z wód Rio Grandę. Według Harmona suwerenność i jurysdykcja państwa nad całym swym terytorium — w 
danym przypadku nad połową rzeki granicznej— jest wyłączna i absolutna. W konsekwencji nie istnieje żaden obowiązek ograniczania zużycia 
wfldy, która przepływa przez terytorium państw., nawet jeśli to narusza interesy sąsiedniego państwa. Przeciwko d.H. wypowiedział się 
stanowczo rząd Meksyku, ale dopiero po wejściu w życie
—> doktryny dobrego sąsiedztwa 1933 sprawa korzystania z wód Rio Grandę została uregulowana z zachowaniem interesów obu stron Traktatem 
o Wodach 1944, a d.H. anulowana.
E. CRUZ MIRAMONTEZ La Doctrina Hormon, el Tratado de Agua 1944 y algunos problemas derivados de su aplicación, w. Foro Internacional, Mexico DF, 1961, nr 21, s. 49-121.
•   810
DOKTRYNA JOHNSONA-MANNA 1963 (ang. Johnson-Mann Doctrine 1963, franc. Doctrine Johnson-Mann 1963, hiszp. Doctrina de 
Johnson-Mann 1963, roś. Doktrina Dżonsona-Manna 1963), termin międzyamer. — kontrrewol., interwencjo-nistyczna zasada polityki USA w 
Ameryce Łacińskiej, sformułowana w grudniu 1963 przez pręż. L. B. Johnsona i przekazana ambasadorom USA w tym regionie przez 
podsekretarza stanu d/s latynoamerykańskich Th. C. Manna głosząca, że
-> doktryna Kennedy'ego popierania w Ameryce Lać. wyłącznie rządów —> demokracji reprezentatywnej, wyszlych z powszechnych wyborów, 
została anulowana, i w jej miejsce została ustanowiona zasada, że rząd USA popiera każdy rząd latynoski, w jakikolwiek sposób powstały, który 
odpowiada interesom Stanów Zjednoczonych. W konsekwencji, 1964, ultrareakcyjne rządy powstały drogą wojsk, zamachów stanu w Argentynie, 
Brazylii i Boliwii, które wraz z Paragwajem, rządzonym po dyktatorsku od 1952, objęły ponad '/4 terytorium Ameryki Południowej. Doktryna ta 
pozwoliła też Stanom na uznanie natychmia-

811 Doktryna Juareza 1865
198
stówę faszystowskiej junty wojskowej w Chile po zamordowaniu przez nią pręż. S. Allende 11 IX 1973.
E. OSMAŃCZYK Doktryna Johnsona-Manna, w; Sprawy Międzynarodowe, nr l, 1966, s. 121-136; M. A. URIBE Le Livre Noire de l'intervention americaim au Chill, Paris 1974.
•    811
DOKTRYNA JUAREZA 1865 (ang. Juarez Doc-trine 1865, franc. Doctrine Juarez 1865, hiszp. Doctrina de Juarez 1865, roś. Doktrina Chuaresa 
1865), termin międzynar.—fundamentalna zasada pokoju między narodami, sformułowana przez Pręż. Meksyku, B. Juareza:
„Między narodami tak jak między ludźmi: poszanowanie cudzych praw stanowi o pokoju" (Entre los pueblos como entre los hombres: el respecto 
al derecho ajeno es la paź).
E. OSMAŃCZYK Ciekawa historia ONZ, Warszawa 1965;
T. ŁEPKOWSKI Dwie biografie amerykańskie: Boliwar i Juarez. Warszawa 1970.
DOKTRYNA KENNANA -r Polityka powstrzymywania.
•   812
DOKTRYNA KENNEDYTGO 1961 (ang. Ken-nedy Doctrine 1961, franc. Doctrine Kennedy 1961, hiszp. Doctrina de Kennedy 1961, roś. 
Doktrina Kenniedi 1961), termin międzynar.—zasada polityki USA w Ameryce Lać., sformułowana 5 VII 1961 przez pręż.   J. P. Kennedy'ego 
(1917-63) w orędziu do Konferencji —> Sojuszu dla Postępu w Punta del Este, iż rząd USA będzie udzielać pomocy ekon. i wojsk, jedynie tym 
krajom regionu, które posiadają rządy —r demokracji reprezentatywnej, wyszłe z powszechnych wyborów i realizujących program reform socjal-
nych. D.K. powstała dla pragmatycznego cdu wyeliminowania rządu rewol. Kuby z OPA i zastosowania bojkotu Kuby. D.K. była w istocie 
rozszerzoną wersją —r doktryny Tobara 1907. W żadnym z państw Ameryki Lać. z rządami wyszłymi z wyborów nie przeprowadzono w okresie 
administracji Kennedy'ego żadnej reformy socjalnej, a po jego gwałtownej śmierci, 22X11963, pierwszą proklamacją nowego prezydenta było 
anulowanie d.K. —»- doktryną Johnsona-Manna.
Alianza para el Progreso. Documentos Oficiales, Washington DC 1961, s. 49; J. STEFANOWICZ Kennedy — jeno koncepcje l polityka, w: Sprawy Międzynarodowe, nr l, 1964, s. 17-35;
L. FRITZ SIMONS The Kennedy Doctrine, N. York 1974.
•    813
DOKTRYNA LARRETY 1945 (ang. Larreta Doctrine 1945, franc. Doctrine Larreta 1945, hiszp. Doctrina de Larreta 1945, roś. Doktrina Larrety 
1945), termin międzyamer.—kontrrewol. teoria, którą sformułował 21 XI 1945 min. spraw zagr. Urugwaju E. R. Larreta w nocie do ambasadorów 
republik amer. w Montevideo, głosząca, iż dla ratowania pokoju państw amer. winny one zobowiązać się do zbiorowej obrony wojsk., dla 
zabezpieczenia zaś demokracji — do zbiorowych interwencji. Odpowiedź negatywną przysłało 13 państw; za d.L. opowiedziały się: Gwatemala, 
Honduras, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Urugwaj i inspirator inicjatywy Larretty—rząd USA.
A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Postguerra, Mexico 1946, T. I, s. 245-247; A. VAN VYNEN, A. J. TJOMAS (Jr.) La No-Intervenci6n, Buenos Aires 1959, s. 449-450.
•    814
DOKTRYNA LATYNOAMERYKAŃSKA 1890
(ang. Latino-american Doctrine 1890, franc. Doctrine latino-americaine 1890, hiszp. Doctrina lati-no-americana 1890, roś. Latinoamierikanskaja 
dok-trina 1890), termin międzynar.—„zasada równorzędnego traktowania", ujęta w dokumencie uchwalonym przez Międzynar. Amer. 
Konferencję 1889/ /90 w Waszyngtonie, głosami wszystkich republik Ameryki Łacińskiej, przy sprzeciwie USA:
,,1) Cudzoziemcy (extranjeros) mają prawo korzystania ze wszystkich praw obywatelskich, jakie posiadają tuziemcy (na* tivos) i przysługują im wszystkie dobrodziejstwa wynikające z tych 
praw, tak w treści, jak w formie, a przynależne środki prawne winny być im gwarantowane w ten sam sposób co tuziemcom. 2) Państwo nie uznaje na korzyść cudzoziemców innych zobowiązań i 
odpowiedzialności poza tymi, które są ustanowione na korzyść tuziemców przez Konstytucje i prawa".
Stany również nie aprobowały Konwencji o ->• Prawach i Obowiązkach Państw, opracowanej i podpisanej na VII Międzynar. Amer. Konferencji 
w Montevideo, 1933, głoszącej w art. 9, zgodnie z d.L., że „cudzoziemcy nie mogą żądać innych praw. czy szerszych uprawnień niż posiadanych 
przez obywateli państwa". Zob. też Prawo cudzoziemców.
Conferenctas Internacionales Americanas 1889-1936, Washington DC 1938, s. 48 i 123.
•    815
DOKTRYNA LODGE'A 1912 (ang. Lodge Doctrine 1912, franc. Doctrine Lodge 1912, hiszp. Doctrina de Lodge 1912, roś. Doktrina Lodzą 
1912), termin międzynar.—zasada selektywnej imigracji; antyjap. przepisy uchwalone 1924 przez Kongres USA z inicjatywy senatora H. C. Lod-
ge^, w celu wprowadzenia ochrony słabo wówczas zaludnionego zach. wybrzeża kontynentu północnoamer. przed masowym osadnictwem Ja-
pończyków, organizowanym przez rząd Japonii. D.L. zawarta w ustawie nie wymieniając Japończyków, głosiła, że na wybrzeżu Ameryk wszelkie 
prawa handl., osadnicze etę. przysługują wyłącznie państwom amer. oraz ich obywatelom, korporacjom i przedsiębiorstwom prywatnym.
Selective Immtgration Act of 1924. House ReporI, No. 350, 68 Congress, I Session.
•    816
DOKTRYNA MAGALHAESA 1966 (ang. Ma-galhaes Doctrine 1966, franc. Doctrine Magalhaes 1966, hiszp.. Doctrina de Magalhaes 1966, 
roś. Doktrina Magaijainsza 1966), termin południowo-amer. — teza min. spraw zagr. Brazylii, gen. J. Magalhaesa, wypowiedziana 20 II 1966 w 
Rio de Janeiro, że suwerenność państw jest koncepcją anachroniczną i nie do utrzymania, ponieważ jesi pozbawiona związku z realiami 
współczesnego świata, który nieuchronnie kroczy ku coraz szerszym integracjom regionalnym. Wypowiedź J. Magalhaesa zbiegła się z 
propozycją Brazylii, złożoną na obradującej 25 II-l IV 1966 w Panamie Komisji d/s reformy statutu OPA, powołania w ramach tej Organizacji 
ponadpaństw. organu, u-prawnionego do natychmiastowych interwencji ekon., polit., a nawet zbrojnych. Teza J. Magalhaesa nazwana przez prasę 
latynoamer. d.M. była powszechnie atakowana, jako dywersyjna, służąca interesom największych państw Ameryki Lać. o wielkomocarstwowych 
ambicjach, pragnących z pomocą USA stać się formalnym hegemonem Ameryki Południowej. W 1970 d.M. rozwinął gen. H. Bethlem, 
ambasador Brazylii w Boliwii, który wypowiedział się publicznie za

m
Doktryna Nixona 1971 819
ustanawianiem przez Brazylię „protektoratu nad sąsiednimi krajami, gdyby zostały opanowane przez demona marksizmu".
Dokumentacja prasowa, 1966, s. 298A; Le Monde nr 8253, 28 VII 1971.
•    817
DOKTRYNA MONROE 1823 (ang. Monroe Doctrine 1823, franc. Doctrine Monroe 1823, hiszp. Doctrina Monroe 1823, roś. Monro doktri-na 
1823), termin międzynar.—zasada polityki zagr. USA niedopuszczania do interwencji mocarstw eur. w wewn. sprawy państw półkuli zach.;
sformułowana 2X111823 przez pręż. USA, J. Monroe (1758-1831) w par. 7, 48 i 49 orędzia do Kongresu:
„Par. 7 (...) zasada, z którą związane są prawa i interesy Stanów Zjednoczonych, jest, ze kontynent amerykański ze względu na warunki wolności i niepodległości, które zdobył i utrzymuje, nie 
może już odtąd być uważany za teren przy* sztej kolonizacji przez ładne z mocarstw europejskich...
Par. 4S (...) W wojnach mocarstw europejskich z powodu spraw, które ich wyłącznie dotyczą, nigdy nie braliśmy udziału i nic leży to w założeniach naszej polityki. Dopiero, gdy nasze prawa są 
naruszone, albo poważnie zagrożone, odpo-władamy na obrazę, lub przygotowujemy się do swej obrony. Z wydarzeniami na tej półkuli jesteśmy z konieczności bardziej bezpośrednio związani z 
przyczyn, które muszą byt jasne dla wszystkich oświeconych i bezstronnych obserwatorów. System polityczny mocarstw sprzymierzonych jest zasadniczo odmienny pod tym względem od 
amerykańskiego. Ta różnica płynie z różnicy ich rządów; dla obrony naszego własnego ustroju, który zdobyty kosztem takiego przelewu krwi i takich Środków, dojrzał dzięki miłości swych 
najbardziej oświeconych obywateli i w którym korzystaliśmy z bezprzykładnej szczęśliwości, cały naród gotów się poświęcić. Ze względu na szczere i przyjazne stosunki istniejące między 
Stanami Zjednoczonymi a tymi mocarstwami winniśmy oświadczyć, że każdą próbę z ich strony rozciągnięcia swego systemu politycznego na tę półkulę musielibyśmy uważać za zagrażającą 
naszemu pokojowi i bezpieczeństwu. Do istniejących kolonii, czy posiadłości jakiegokolwiek europejskiego mocarstwa nie mieszaliśmy się i nie będziemy się mieszać. Ale w stosunku do państw, 
które proklamowały i utrzymały swoją niepodległość i których niepodległość dla ważnych powodów i słusznych zasad uznaliśmy, na wszelkie mieszanie się jakiegokol. wiek europejskiego 
mocarstwa w celu uciskania ich lub kontrolowania w jaki bądź inny sposób ich losów nie mogliśmy patrzeć inaczej, jak na przejaw nieprzyjaznych zamiarów względem Stanów Zjednoczonych. 
W wojnie między tymi nowymi państwami a Hiszpanią oświadczyliśmy swoją neutralność; z chwilą ich uznania przyjęliśmy tę zasadę i pozostaniemy jej wierni, o ile nie zajdzie zmiana, która 
zdaniem kompetentnych władz pewnego państwa pociągnie za sobą odpowiednią zmianę postawy Stanów Zjednoczonych, niezbędną dla ich bezpieczeństwa.
Par. 49. Nasza polityka w stosunku do Europy przyjęta w pierwszym okresie woien, które tak długo wywoływały zaburzenia w tej części świata, pozostaje niezmiennie taka sama;
to znaczy: nie mieszać się do wewnętrznych spraw żadnego z tych mocarstw; uważać rząd de facto, za rząd legalny dla nas; rozwijać przyjazne z nim stosunki i zapewnić je przez otwartą, 
stanowczą i męską politykę, uznającą we wszystkich okolicznościach słuszne żądania każdego mocarstwa, nie znosząc obrazy od żadnego. Jednak w stosunku do tego kontynentu okoliczności są 
zdecydowanie i zasadniczo odmienne. Jest rzeczą niemożliwą, aby sprzymierzone mocarstwa mogły rozciągnąć na jakąkolwiek część tego kontynentu swój system polityczny, nie wystawiając na 
niebezpieczeństwo naszego spokoju i szczęścia; i nikt nie może sądzić, żeby nasi bracia z Południa, gdyby ich pozostawiono samym sobie, zgodzili się dobrowolnie przyjąć ten system. Dlatego 
jest również rzeczą niemożliwą, abyśmy obojętnie przyjęli taką interwencję w jakiejkolwiek postaci. Jeżeli porównamy siłę i Środki Hiszpanii i tych nowych państw, oraz dzielącą je odległość, 
musi być jasne, że Hiszpania ich nigdy nie pokona. Prawdziwą polityką Stanów Zjednoczonych jest nadal pozostawić strony im samym w nadziel, że inne mocarstwa obiorą ten sam kierunek".
W XIX w. w ocenie meksyk. uczonego, I. Fabeli.-d.M. „była uzasadniona w swej epoce przeciwko manifestowanym intencjom Świętego 
Przymierza odzyskania swych posiadłości w Ameryce", ale pod koniec XIX w. zaczęła się przemieniać z instrumentu przeciwko interwencjom 
eur. w instrument interwencji USA w Ameryce Lać. i w takim iuż charakterze została jednostronną decyzją pręż. W. Wilsona włączona do art. 21 
Paktu LN 1919, co spowodowało odsunięcie się od tej instytucji szeregu mniej zależnych od USA republik latynoamerykańskich. Generał L. 
Cardenas oświadczył wówczas:
..D.M. stanowi arbitralny protektorat nad narodami, które ani o niego prosiły, ani tym mniej potrzebowały. D.M. nic' polega na wzajemności, a tym samym jest niesprawiedliwa. Można 
przytoczyć przykłady, w których zastosowanie D.M. miało niedobre skutki dla Republiki hiszpano-amerykań-skich".
Tenże amer. mąż stanu, już jako pręż. Meksyku, 1211940 oświadczył:
„D.M. nigdy nie była i nie mogła być uznana przez Meksyk, czy jakikolwiek naród Hiszpano-Ameryki; toteż była tylko wyrazem jednostronnej polityki, którą Stany narzucały, mając na 
względzie dwojakie cele: wykluczyć z tego kontynentu państwa Europy i bronić swych interesów w Ameryce. Doktryna źle interpretowana i stosowana odeszła od swych treści pierwotnych i 
przekształciła się w wielokrotny pretekst do interwencji".
W lipcu 1960 d.M. stała się przedmiotem kontrowersji między USA a ZSRR; powodem była wypowiedź premiera ZSRR, N. S. Chruszczowa, na 
Konferencji Prasowej 12 VII 1960 w obronie Kuby i ogłoszenia 19 VII 1960 przez Departament Stanu USA „Oświadczenia w sprawie D.M.", na 
które 17 VII 1960 zareagowała Agencja TASS obszernym  oświadczeniem,  zawierającym  m.in. stwierdzenie:
,,... formuła ,, Ameryka dla Amerykanów", którą z początku uważano za główną treść Doktryny Monroe, Waszyngton już w końcu XIX stulecia zastąpił formułą „Ameryka dla USA". W 1904 zaś 
roku prezydent USA Theodore Roosevelt, powołując się na tę samą Doktrynę Monroe bez żadnych skrupułów proklamował ..prawo" USA do wykonywania w Ameryce Łacińskiej funkcji 
„polityki międzynarodowej" i do ingerencji w sprawy wewnętrzne państw Ameryki Łacińskiej." A. ALYAREZ T hę Monroe Doctrine. Its Importowe In the In-ternational Ltfe of the Stałeś of the 
New World. New York 1922; D. PERKINS The Monroe Doctrine 1823-1826, Boston 1932; B. WINIARSKI Wybór tródel do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1933, s. 22-23; 1827-1867, 
Boston 1933;
1867-1907, Boston 1937; D. PERKINS Band off. A History of the Monroe Doctrine. Boston 1941; I. FABELA Las Doctrtnas Monroe y Drogo, Mexico 1957; G. ESTRADA La Doctrina Monroe y et 
Fracasso de una Conferencia Panamericana en Mexico, Mexico DF 1959; The Monroe Doctrine. Its Modem Significance, Edit.: D. Marquant Dozer, Santa Barbara 1965.
•   818
DOKTRYNA NIESTAŁYCH SOJUSZÓW 1801
(ang. Unstable Alliances Doctrine 1801, franc. Doctrine des alliances instables 1801, hiszp. Doctrina de las alianzas inestables 1801, roś. Doktrina 
niepostojannych sojuzow 1801), termin międzynar. — zasada polityki zagr. USA wyrosła z ostrzeżenia pierwszego pręż. Stanów Zjedn., G. Was-
hingtona, przed „pułapkowymi sojuszami" (en-tangling alliances) w mowie 17 IX 1796; sformułowana przez pręż. Th. Jeffersona w orędziu inau-
guracyjnym do Kongresu 711801. W myśl tej zasady Stany winny swe wojenne sojusze traktować jako przejściowe i stosować szybkie odwra-
canie sojuszy, kierując się wyłącznie swymi interesami.
D. MALONE Jefferson and HIs Time, New York 1948.
•    819
DOKTRYNA NIXONA 1971 (ang. Nixon Doctrine 1971, franc Doctrine Nixon 1971, hiszp. Doctrina de Nixon 1971, roś. Doktrina Niksona 
1971), termin międzynar., wylansowany osobiście przez pręż. USA, R. Nixona, jako kwintesencja jego

820 Doktryna „Ograniczonej Suwerenności" 1947/70
200
polityki zagr., mającej na celu wg wywiadu u-dzielonego dziennikowi New York Times „u-trzymanie roli USA w świecie" przez zapewnienie 
krajom, wobec których USA mają zobowiązania militarne, pomocy w postaci „wody i węży strażackich" w przypadku, jeśli same będą gotowe 
walczyć z pożarem, bowiem „będziemy pomagać tym, którzy sobie będą pomagać". Nixon zaznaczył przy tym, że „Stany Zjednoczone nie są, nie 
mogą być i nie powinny być policjantem świata". Szczególną rolę w tej doktrynie R. Nixon wyznaczył „umacnianiu konwencjonalnych sił 
morskich, celem odgrywania roli obrońców pokoju w takich strefach jak Ameryka Łacińska", co zostało uznane tam za podtrzymanie -> 
„dyplomacji grubej pałki" Th. Roosevelta 1902 o miażdżącej opór latynosów roli US Marinę Corps. Podsekretarz Departamentu Stanu d/s 
Ameryki Łacińskiej, 22 VII 1971, w wywiadzie dla agencji prasowej LATIN, powołując się na d.N. oświadczył, iż „epoka zbrojnych interwencji 
USA w Ameryce Łacińskiej należy do przeszłości", ale z zastrzeżeniem, że interwencje takie mogłyby mieć miejsce tylko w przypadkach 
„zagrożenia bezpośredniego obywateli USA", co było zawsze w przeszłości formalnym powodem akcji US Marinę. Dalszym rozwinięciem d.N. 
był artykuł w US News and Worid Report pręż. USA, R. Nixona:
..To. co jest znane pod nazwą doktryny Nixona jest w istocie rzeczy planem wzmocnienia naszych sojuszów, bardziej równomiernego rozłożenia ciężarów związanych z utrzymaniem pokoju, 
wciągnięcia większej ilości krajów w dzieło zapewnienia im własnej obrony oraz dopatrzenia, aby konflikty o marginesowym znaczeniu dla podstawowych interesów wielkich mocarstw nie 
doprowadziły do bezpośredniego zaangażo-wania w nich tych mocarstw. Od końca II wojny Światowej było więcej niż sto różnego rodzaju zbrojnych konfliktów międzynarodowych. Naszym 
ostatecznym celem musi być wyeliminowanie wszelkich konfliktów, ale naszym najpilniejszym zadaniem musi być zapobieżenie temu, aby taki czy inny konflikt nie wywołał katastrofalnej 
wojny w skali światowej. W moim Orędziu o Stanie Państwa w styczniu br„ podsumowałem doktrynę Nixona w następujący sposób: — Utrzymamy odstraszający potencjał nuklearny, 
wystarczający dla stawienia czoła wszelkiemu zagrożeniu bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych lub ich sojuszników; dopomożemy innym krajom w uzyskaniu zdolności do samoobrony; 
będziemy wiernie dotrzymywać naszych traktatowych zobowiązań: będziemy działać w obronie naszych interesów zawsze i wszędzie, gdy zostaną one zagrożone; natomiast tam. gdzie nie 
wchodzą w grę nasze interesy lub nasze zobowiązania traktatowe, rola nasza będzie ograniczona; nic będziemy interweniować wojskowo;
będziemy natomiast używać naszych wpływów dla zapobieżenia wojnie; a jeśli wojna wybuchnie, wykorzystamy nasze wpływy.dla wstrzymania jej; z chwilą zaś, gdy wojna zostanie zakończona 
włożymy nasz wkład w dzieło zagojenia ran tych, którzy w wojnie uczestniczyli".
New York Times, 11 III 1971 (wywiad C. L. Suizberga z R; Nixonem w Białym Domu 10 III 1971); El Dia, Mexico DF. 23 VII 1971; W. F. HAHN The Nixon Doctrine, „Orbis", Summer 1971; US 
News and Worid Report. 26 VI 1972;
...Doktrina Niksona". Moskwa 1972, s. 232; J. KOLCZYŃSKI Współczesne polityoyto-strategiczne doktryny imperializmu amerykańskiego, ,,Wybrane Problemy Międzynarodowe", Warszawa 
1973, s. 119-167.
•   820
DOKTRYNA „OGRANICZONEJ SUWERENNOŚCI" 1947/70 (ang. „Limited sovereignty" doc-trine 1947/70, franc. Doctrine de la „souve-
rainetó limitee" 1947/70, hiszp. Doctrina de la „soberania limitada" 1947/70, roś. Doktrina „ogra-niczennogo suwierienitieta" 1947/70), termin 
mię-dzynar. — teoria prawa międzynar. dwukrotnie lansowana przez ośrodki zimnowojenne na Zachodzie w 1947 i 1970: l) jako wykładnia ->• 
doktryny Trumana 1947, iż skoro USA przejęty w ramach budowania —> „Pax Americana" patronat nad całym niekomunist. światem i gotowe są 
interweniować „gdziekolwiek zagrażałaby światu bezpośrednio lub pośrednio agresja", obojętnie' „z zewnątrz czy wewnątrz", państwa objęte tym 
patronatem w imię interesów „Wolnego świata" winny godzić się na kontrolę swej polityki zagr. i wewn. przez USA; doktrynie tej przeciwstawiła 
się skutecznie Francja gen. de Gaulle'a; 2) w 1970, jako rzekoma doktryna ZSRR, mająca głosić, że w krajach Układu Warszawskiego obowiązuje 
o-graniczenie suwerenności państw, na rzecz interesów wspólnoty socjalist., przypisywana przez prasę kapitalist., 1970, I Sekr. Gen. KPZR L. I. 
Breżniewowi (nazywana stąd też „Breshney Doctrine"); oceniona przez KPZR i KP Francji, we wspólnym Komunikacie podp. przez L. I. Breż-
niewa i G. Marchais, ogł. w Moskwie 7 VII 1971:
„Propaganda imperialistyczna oraz prawicowi i ,,lewicowi" rewizjoniści i oportuniści usiłują przeciwstawić proletariacki internacjonalizm niezależności, suwerenności i równoprawności partii 
komunistycznych. W tym celu stworzyli oni mit o tzw. teorii ograniczonej suwerenności i wymyślili demagogiczną bajkę o dwóch ..supermocarstwach". które jakoby decydują wspólnie o losach 
świata za plecami narodów. Komuniści radzieccy i francuscy walczą i będą walczyć z tymi oszczerczymi wymysłami. Dalecy od negowania czy minimalizowania niepodległości, równych praw i 
zasady nieingerencji w wewnętrzne sprawy, tak narodów, jak partii komunistycznych. KPZR i KP Francji potwierdzają z mocą, że ścisłe respektowanie tych zasad jest obowiązkiem komunistów, 
ponieważ wraz z zasadą solidarności i wzajemnej pomocy stanowią one organiczną część internacjonalizmu proletariackiego".
C. CAMPBELL The Uaited Stałeś In Worid Affairs 1947-194S, New York 1948; H. S. TRUMAN Memoires, Vol. n, New York 1966; Prawda. L'Humanlle. Trybuna Ludu z 7 VU 1971.
•    821
DOKTRYNA PLURALIZMU 1970 (ang. Plu-raiism Doctrine 1970, franc. Doctrine du plu-raiisme 1970, hiszp. Doctrina del pluralismo 1970, 
roś. Doktrina „pluralizma" 1970), termin międzynar.—teoria międzynar. sformułowana przez pręż. Chile, socjalistę S. Allende w orędziu do 
narodu 7X11970, głosząca, że istniejący „pluralizm polityczny w dziedzinie stosunków międzynarodowych", wynikający z istnienia obok siebie 
państw o różnych systemach spdł., nie powinien przeszkadzać w rozwoju dobrych stosunków mię-dzypaństw., które winny opierać się na 
niemiesza-niu się w wewn. sprawy drugiej strony, oraz na poszanowaniu prawa każdego narodu do wyboru własnej drogi rozwoju. Pierwszym 
praktycznym potwierdzeniem tej d.p. była —>• Deklaracja Sal-tańska prezydentów Argentyny i Chile, 24 VII 1971. El Sislo 28 XI 1970 i 25 Vn 
1971.
•    822
DOKTRYNA POWSTRZYMYWANIA 1947 (ang Containment Doctrine 1947, franc. Doctrine de retention 1947, hiszp. Doctrina de retención 
1947, roś. Doktrina wozdierżanija 1947), zwana też doktryną Kennana, ponieważ sformułowana została w głośnym artykule, opublikowanym w 
miesięczniku amer. Foreign Affairs 1947, podp. literą „X", rozszyfrowaną później, jako pseudonim G. Kennana, byłego radcy ambasady USA w 
Moskwie 1945, późniejszego ambasadora USA w ZSRR, 1952-53. Oto jej brzmienie:
,,Naczelną zasadą polityki zagranicznej USA wobec ZSRR musi byi cierpliwe i obliczone na długi okres powstrzymywanie rosyjskich tendencji ekspansywnych".
Była to obok —>• doktryny Trumana i teorii ->• bipolarity kolejna doktryna, uzasadniająca utrzy-

201
DoktrynaWyzwalania 1952 828
mywanie potężnych sit zbrojnych i prowadzenia polityki nie pokojowego współistnienia, lecz zimnej wojny.
The Sources of Soyiet Conducf by Mr. X, w: Foreign Affairs, July 1947.                            ,
•   823
DOKTRYNA PRATTSA 1972 (ang. Pratts Doc-trine, 1972, franc. Doctrine Pratts de 1972, Doctri-na de Pratts 1972, roś. Doktrina Pratsa 1972), 
termin międzynar. —w Chile, w czasie rządów (1970-73) bloku Unidad Popular dowódca sił zbrojnych, gen. C. Pratts, decydując się 1972 na 
udział w rządzie pręż. S. Allende, celem zabezpieczenia procesów nacjonalizacji i reform, uzasadnił „obowiązek sił zbrojnych kraju strzeżenia nie 
tylko granic państwa, ale i obronę jego bogactw naturalnych, lądu wewnętrznego i dóbr duchowych narodu". To rozszerzenie funkcji sił zbrojnych 
zostało nazwane w Ameryce Lać. „d.P.". Doktryna została pogwałcona przez jego następcę, gen. A. Pinochet Ugarte, który przeprowadził 13 IX 
1973 faszystowski pucz wojsk, w interesie wielkich korporacji międzynar., wydziedziczonych z bo- ' gactw naturalnych Chile przez pręż. S. 
Allende (28 VIII 1908-11 IX 1973).
DOKTRYNA FUNTA DEL ESTE ->• Doktryna antykomunistyczna OPA.
•   824
DOKTRYNA STIMSONA 1931 (ang. Stimson Doctrine 1931, franc. Doctrine Stimson 1931, hiszp. Doctrina de Stimson 1931, roś. Doktrina 
Stimsona 1931), termin międzynar.—zasada polityki zagr. USA, którą proklamował l XII 1931 H. L. Stimson (1867-1950), sekr. stanu 1929-33:
„ Naród amerykański nie uznaje ani żadnych zmian terytorialnych, które nie są następstwem Środków pokojowych, ani ważności okupacji, czy nabycia jakiegoś terytorium, jeśli zostało to 
dokonane przy użyciu siły zbrojnej".
Formuła ta, rozszerzona na wszystkie państwa amer., została włączona do art. 2 Traktatu antywojennego nieagresji i pojednania, zw. —> Trak-
tatem Saavedra Lamas, 1933.
Q. WRIGHT The Stimson Hole ol lamiary 7, 1932, w: Ameri-can Journal o/ Internattonal Law 26/1932; A. D. Mc NAIK The Stimson Doctrine oi Nonrecognition. A Notę on its l^egal Aspecis. w: 
The British Yearbook of Internntiunut Law 1933;
Q. WRinHT The l^egal Folindation ol ihe Stimson Doctrine, w: Pwitic Affolrs 8/1935; R. LANGER Seiwre ot Terrilory. The Stimson Doctrine and Retated frinciptes in Legat Theory and 
Diplomntic Practice. Baltimore 1947; H. WEHBERG Die Stimson Doktrin. Festschrift Spiropoulos 1957; CH. G. FEN-WICK The OAS. The Interamerican System, Washington DC 1963, s. 180.
DOKTRYNA TH. ROOSEVELTA -> „dyplomacja grubej pałki".
•   825
DOKTRYNA TOBARA 1907 (ang. Tobar Doctrine 1907, franc. Doctrine Tobar de 1907, hiszp. Doctrina de Tobar 1907, roś. Doktrina Tobara 
1907), termin międzyamer.—kontrrewol. zasada, którą sformułował min. spraw zagr. Ekwadoru, C. R. Tobar: „Każde państwo amerykańskie 
winno odmawiać uznania rządom wyszłym z rewolucji".
De facto była to proklamacja prawa interweniowania pośrednio w wewn. sprawy innych republik amer. i „środkiem do izolowania rewolucji". D. 
T. popierana przez rząd USA, pod jego naciskiem znalazła się dwukrotnie w traktatach o współpracy państw Ameryki Srodk., 1907 i 1923,
ale była odrzucana zdecydowanie przez pozostałe państwa latynoamerykańskie. Dopiero 1961 udało się Stanom Zjedn. skłonić większość państw 
Ameryki Lać. do zastosowania d.T. w stosunku do rewol. rządu Kuby, bowiem proklamowana w Punta del Este •-> doktryna Kennedy'ego była w 
istocie rozszerzoną wersją d.T.
CH. G. FENWICK Derecho Internacional, Buenos Aires 1963, s. 191-192.
•    826
DOKTRYNA TRUMANA 1947 (ang. Truman Doctrine 1947, franc. Doctrine Truman de 1947, hiszp. Doctrina de Truman 1947, roś. Doktrina 
Trumena 1947), termin międzynar.—wytyczna polityki zagr. USA, sformułowana 12 III 1947 przez pręż. H. Trumana (1884-1972) w orędziu do 
Kongresu, udzielania „pomocy wojskowej i e-konomicznej państwom zagrożonym przez komunizm"; zatwierdzona przez Kongres 22 IV i l O V 
1947 (w Senacie 67 : 23, w Izbie 277 : 107) w odniesieniu de konkretnie dwu państw: Grecji i Turcji. W d.T. zawarta była również —f- doktryna 
„ograniczonej suwerenności" sojuszników USA. W opinii ówczesnego senatora, późniejszego również demokr. pręż. USA, L. B. Johnsona, który 
głosował przeciw, d.T. była w rzeczywistości „wypowiedzeniem wojny Związkowi Radzieckiemu w regionie Grecji i Turcji". W 10 lat później 
d.T. została zastąpiona przez ->• doktrynę Eisen-howera, rozszerzającą d.T. na wszystkie kraje Bliskiego i Środk. Wschodu. W 1967, w XX rocz-
nicę d.T. prasa USA stwierdziła, że wobec obecności silnej floty ZSRR na M. Śródziemnym i zbliżeniu do ZSRR krajów arab., zagrożonych poli-
tyką proizrael. USA, d.T. nie posiada już żadnego wpływu na bieg wydarzeń w tym regionie świata.
Congressional Record, 80th Congress, 1-st Session, s. 535-537; E. ZYSMAN Doktryna Trumana, w: Sprawy Międzynarodowe m 1, 1968, s. 44-63.
•    827
DOKTRYNA WILSONA 1913 (ang..Wilson Doctrine 1913, franc. Doctrine Wilson de 1913, hiszp. Doctrina de Wilson 1913, roś. Doktrina 
Wilsona 1913), termin międzyamer.—interwencjonistycz-nfl teoria, zawarta w Deklaracji o polityce USA w stosunku do Ameryki Łacińskiej, 
złożonej l III 1913 przez pręż. W. T. Wilsona:
„My nie sympatyzujemy z tymi, którzy ustanawiają; swoją władze rządowa po to, by zaspokoić swe osobiste interesy i ambicje... My musimy nauczyć Latynoamerykanów wybierania właściwego 
człowieka". (We can havc no sympathy with those who seek to seize the power of Goyernment to adwance thcir own personal interests or ambition... We must tcaching the Latinamericans to clect 
good mań).
Rok później, 21 IV 1914, Wilson na bazie swej doktryny zarządził interwencję zbrojną w Meksyku i piechota mor. US Marinę okupowała port 
Veracruz.
A. S. LINK Woodrow Wilson and Ihe Proyesstye Era 1910-1919, London 1954, s. 93; D. G. MUNRO lnterventlon and Dollar Diplomacy in the Caribbean 1900-1921. Princeton 1964, s. 128-129.
•    828
DOKTRYNA WYZWALANIA 1952 (ang. Libe-ration Doctrine 1952, franc. Doctrine de libś-ration de 1952, hiszp. Doctrina de liberación 
1952, roś. Doktrina oswobożdienija 1952), termin międzynar. — nazwa najbardziej agresywnego programu polityki zagr. USA, uchwalonego po 
wybuchu wojny koreańskiej przez konwencje demokr. i re-

829 Doktryny Strategiczne NATO
202
publik. 1952, w tzw. „platformach wyborczych" jako wyraz antykomunist. solidarności partii; popierana gorąco przez rząd NRF, którego podsek-
retarz stanu, W. Hallstein, w wykładzie na Geor-getown University w Waszyngtonie 13 III 1952 oświadczył, iż w Europie doktryna ta powinna 
przynieść „wyzwolenie narodów ujarzmionych przez komunizm aż po Ural". Ideologiem d.w. był znany antykomunist. strateg zimnej wojny, 
amer. socjolog, J. Burnham, przeciwnik ->• doktryny powstrzymywania. J. BURNHAM Containmeni w Liberatlon? New York 1951. •   829
DOKTRYNY STRATEGICZNE NATO (ang. NATO Strategical Doctrines, franc. Doctrines strategiques de 1'OTAN, hiszp. Doctrinas estrate-
gicas de la OTAN, roś. Stratiegiczeskije doktriny NATO), termin międzynar. — wojenne założenia członków Paktu Północnoatlantyckiego, 
zmieniane wielokrotnie 1949-73. Pierwsza z nich p.n. Tarcza i Miecz (Shieid and Sword) zastąpiona została 1211954, proklamowaną przez sekr. 
stanu J. F. Dullesa (1888-1959) doktryną zmasowanego odwetu, Doctrine of Massive Retaliation; zmodyfikowana z kolei 1957 przez teoretyka 
założeń strategicznych polityki zagr. USA, H. Kissin-gera, w doktrynie stopniowego odstraszania, Doctrine of Graduated Deterrence. W 1961 
pręż. J. F. Kennedy wprowadził kolejną modyfikację; koncepcję   3-stopniowego  użycia  sil  zbrojnych NATO—w pierwszej fazie wojny dywizji 
konwencjonalnych, bez zastosowania taktycznej broni nuklearnej, w drugiej fazie użycie dywizji z. taktyczną bronią nuklearną, w trzeciej fazie 
dopiero uderzenie nuklearną bronią strategiczną, co było poprzednio przewidziane już w drugiej fazie. Poza tym przyjęta została zasada, że przy 
uderzeniach nuklearnych stosowana będzie strategia niszczenia sił nuklearnych przeciwnika, e-wentualnie Counterforce Strategy, natomiast tylko 
w ostateczności strategia niszczenia wartości cywilizacyjnych (miasta, przemysł etc.), zw. Counter-value Strategy. Przeciwko tej stopniowości 
wystąpił w NATO min. obrony NRF w rządzie K. Adenauera, F. J. Strauss, reprezentujący doktrynę strategiczną zastosowania w razie wojny 
nuklearnej od razu Countervalue Strategy. Wywołało to przerażenie wśród innych partnerów NATO i przesądziło o nieprzyznaniu Bundes-wehrze 
uzbrojenia jądrowego, a dodatkowo o dymisji Straussa ze stanowiska min. obrony 30 XI 1962 i opracowaniu przezeń nowego —>• Planu Straussa 
1965. Dalsze modyfikacje doktryn strategicznych nastąpiły w dekadzie 1963-73 w związku z doświadczeniami z klęski militarnej poniesionej w 
Wietnamie oraz pracami nad systemami przeciwrakietowymi -*• SAFEGUARD rozpoczętymi 1968 i ->• SABMTS, 1970. W 1971 narodziła się 
„doktryna strategicznego odstraszania", ang. Strategie Deterrent Doctrine, zw. też doktryną realistycznego odstraszania, Realistic Deterrent Doc-
trine; termin wprowadzony 1971 przez Departament Obrony USA na określenie nowego etapu strategii USA oraz bloków militarnych NATO, 
SEATO i CENTO, polegającego na skoncentrowaniu się USA na rozwoju strategicznych systemów broni, wśród nich szczególnie na pociskach 
balistycznych wielogłowicowych przez wycofanie
pocisków Minutman l i 2 na rzecz 3-głowicowych Minutman 3 oraz pocisków Polaris na 10-głowi-cowe Posejdon. Państwa sojusznicze USA 
natomiast mają się koncentrować na rozbudowie sił konwencjonalnych. M.in. NRP zobowiązała się powiększyć do 1980 kadrę zawodową z 
250'tyś. do 350 tyś. oficerów i podoficerów. Doktryna strategicznego odstraszania oznacza zakładanie przez USA dalszego wyścigu zbrojeń. 
Doświadczenia wojenne 1971-73 i postępy technologii spowodowały dalsze korekty i przewartościowania dotychczasowych doktryn NATO. Zob. 
—" Wzajemne zagwarantowane zniszczenie.
G. F. KENNAN American Diplomacy 1900-1950, New York 1951; J. F. DUŁLES Containmeni is not enough, New York 1952; SlR JOHN SLESSOR Strategy by the Wesi, London 1954 (w jeż. poi.: 
Strategia Zachodu, Warszawa 1958); J. LIDER Doktryna .wojenna W. Brytanii, Warszawa 1964; J. LIDER Wojny i doktryny wojenne XX wieku. Warszawa 1966;
L. MOCZUŁSKI Dylematy. Wstęp do historii Europy Zachód-niej 1945-1970, Warszawa 1971, s. 373-387; Mata encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1967-72.
•    830
, DOKTRYNY WOJENNE (ang. War Doctrines, franc. Doctrines de guerre, hiszp. Doctrinas de guerra, roś. Wojennyje doktriny), termin 
międzynar. — teorie prowadzenia wojen.
J. LIDER Wojny i doktryny wojenne XX wieku. Warszawa 1966.
•    831
DOKTRYNY 21/2 i 1»/, WOJNY (ang. 2»/, and l'/2 Wars Doctrine 1965, franc. Doctrines des les 2'/2 et P/2 guerres de 1965, hiszp. Doctrinas de 
2*/2 y l'/2 guerras 1965, roś. Doktriny 2i/z i l*/;
wojny 1965), nazwa militarnej doktryny USA w latach 60-ych, której założeniem było, że potencjał wojenny USA winien być tak wielki, aby 
pozwolił Stanom Zjedn. nawet na prowadzenie y/a wojen jednocześnie na różnych kontynentach. W tej koncepcji wojna wietn. miała mieć 
charakter ^-It wojny. Rozmiar strat militarnych i moral-no-polit. poniesionych w Wietnamie zmusiły rząd USA do zrewidowania swych założeń i 
od ' 1971 przyjęto doktrynę 11/3 wojny, prowadzenie zaś dodatkowych wojen przekazując sojusznikom koncepcją „wietnamizacji" konfliktu, 
założeniem, że Azjaci winni się bić z Azjatami z pomocą tylko uzbrojenia madę in USA, czy koncepcją „europeizacji", tj. ponoszenia głównego 
ciężaru („samowystarczalność konwencjonalnych sił zbrojnych") przez zachodnioeur. siły NATO w ewentualnym konflikcie w Europie. Całość 
tych zrewidowanych koncepcji strategicznych USA, które prezydent USA zaanonsował w orędziu do Kongresu 1971, nazwana została „strategią 
realistycznego powstrzymywania" w miejsce obowiązującej poprzednio „strategii elastycznego reagowania".
The Depariment ol Śmie BulleUn. 9 i 22 Ul 1971: Mirowaja ekonomika i mieidunarodnoje otnoszenije nr 7, 1971.
•    832
DOKUMENTACJA pac. documentum 'dowód'], (ang. Documentation, franc. Documentation, hiszp. Documentación, roś. Dokumientacyja), 
termin międzynar. — przechowywanie wszelkiego rodzaju dokumentów; przedmiot konwencji międzynar. ustalających kto jest dyspozytariuszem 
umów, u-kładów, konwencji i in. dokumentów międzynar.;
przedmiot stałej, od 1895 zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. międzynar. zarej. w ONZ:

203
Dokumenty oficjalne ONZ 835
Ew. Centrum Informacji i Dokumentacji, European Docu-mcntation and Information Centre, zat. 1952, z siedziba w Paryżu.
Miedzynar. Centrum Afryk. Dokumentacji Ekon.-Socjalnej, International Centre for African Social and Economic Docu-mentation. żal. 1961, z siedziba w Brukseli. Miedzynar. Centrum 
Parlamentarnej Dokumentacji, International Centre for Parliamentary Documentation, żal. 1965, z siedzib; w Paryżu; posiada statut doradczy (A) UNESCO. Miedzynar. Federacja Archiwów 
Filmowych, International Federation of Film Archiyes, żal. 1938, z siedziba w Paryżu. Miedzynar. Federacja Dokumentacji, International Federation for Documentation, zał. 1895 p.n. Institut 
International de Bibliographic; od 1931 p.n. Institut International de Documentation; od 1938 pod obecna nazwą; posiada statut doradczy (A) UNESCO i (R) ECOSOC. Miedzynar. Stów. 
Dokumentalistów i Specjalistów Informacji, International Association of Documentalists and Information Officers, zał. 1962, z siedziba w Paryżu,
Dokumentację bieżącą stosunków międzynar. prowadzi wiele wydawnictw i instytucji (-» Chronologie międzynar.). Od 1946 w Paryżu Presse 
Uni-yersite de France publ. Bulletin analitiaue de documentation politiaue, economiąue et sociale contemporaine.
B. I. BRIEŻNIEW Mieidunarodnaja Fiedieracyja po dokumien-tacyi. Sprawka, Moskwa 1960; UNESCO Gnidę mondial des {coles de hlhliothecaires et documentalisles, Paris 1972; Year-book o f 
International Organizatioiis, 1973.
•   833
DOKUMENTACJA ONZ (ang. UN documentation, franc. Documentation de 1'ONU, hiszp. Do-cumentación de la ONU, roś. Dokumjentacyja 
OON), system przechowywania materiatów ONZ i jej org. wyspecjal., zarej. w jedynym w języku ang. prowadzonym indeksie p.n. United 
Nations Documents lndex. Ogromna ilość i różnorodność dokumentów stanowiła z roku na rok coraz trudniejszy problem dla Sekretariatu ONZ, 
nawet po wprowadzeniu mikrofilmoteki, co spowodowało, że w 1967 Sekretarz Generalny ONZ przedstawił Zgr. Og. NZ nowy system d. ONZ, 
ograniczający ją poważnie, zaaprobowany 8 XII 1967, Rez. 2292/XXII.
•   834
DOKUMENTACJA PRZEMYSŁOWA (ang. In-dustrial documentation, franc. Documentation in-dustrielle, hiszp. Documentación industrial, 
roś. Promyszlennaja tiechniczeskaja dokumientacyja), termin międzynar. — plany zabudowań i urządzeń obiektów przem. oraz opisy procesów 
technologicznych produkcji; przedmiot wymiany międzynar. na drodze odpłatnej (—r licencje) lub na zasadzie wzajemności w ramach umów 
bilateralnych lub wielostronnych. W krajach RWPG wymiana d.p. rozszerzona jest i na inne dziedziny, a także na specjalistów i praktykantów. 
Polska 1945-70 otrzymała od ZSRR ok. 7.5 tyś. kompletów d.p. i przeszkoliła w ZSRR 12,8 tyś. osób;
ZSRR zaś otrzymał od Polski ok. 4,1 tyś. kompletów d.p.: wysłała na staże, praktyki i konsultacje w Polsce ok. 7,5 tyś. osób (Tabl. l). W 1948-65 
ZSRR przekazał krajom RWPG ponad 21 tyś. kompletów d.p. i przeszkolił ok. 36 tyś. osób. W. tym czasie kraje RWPG przekazały ok. 11 tyś. 
kompletów d.p. i przyjęły ok. 18 tyś, obywateli ZSRR (Tabl. 2).
W Polsce 1950 powstał Główny Inst. Dokumentacji Naukowo-Technicznej, przekształcony 1952 w Centr. Inst. Dokumentacji Nauk.-Techn., 1961 
w Ccntr. Inst. Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (skrót CIINTE); m.in. puhl.:
Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji o-
Tabl. l. Wymiana dokumentacji w 1967 z ZSRR i do ZSRR
Kierunek 
wymiany

PRL

NRD

CSRS

LRB

WRL

SRR

FSRJ

z ZSRR do

608

1)2

234

424

16)

58

22

do ZSRR z

486

125

265

28

50

37

37


Źródło: Zestawienie statystyczne Komitetu Nauki i Techniki, 1970.
Tabl. 2. Wymiana dokumentacji i osób między Polską i ZSRR w ramach współpracy nankowo-technicznej
(Liczba kompletów)
Rok

Dokumentacja

Praktyki


otrzymano z 
ZSRR

przekazano do 
ZSRR

Polacy w 
ZSRR

Obywatele 
radzieccy w 
Polsce

1950

97



16



1951

48

5

15

16

1952

154

37

147

45

1953

98

30

128

3

1954

86

36

74

12

1955

108

73

278

52

1956

130

76

580

200

1957

105

146

580

230

1958

154

114

541

261

1959

385

187

752

186

1960

414

281

791

184

1961

312

188

726

205

1962

373

182

1050

203

1963

185

162

734

241

1964

169

158

830

252

1965

194

242

783

394

1966

149

149

890

353

1967

608

486

2094

807

1968

297

323

2 171

1 046

1969

240

230

1290

930

1970

250

180

3519

800


Źródło: Zestawienie statystyczne Komitetu Nauki i Techniki, 1970 (podaje tylko dane objęte statystyką).
raz w języku ang. Bibliographic Bulletin of the Clearinghous CIINTE.
J. METERA, Z. Ziót.KowsKi Współpraca nauhowo-techntctna krajów RWPG. Warszawa 1972, a. 161-167; W. PIRÓG Zagadnienia informacji i dokumentacji naukowej. Warszawa 1972, s. 215.
•   835
DOKUMENTY OFICJALNE ONZ (ang. UN Official Documents, franc. Documents officiels de 1'ONU, hiszp. Documentos oficiales de la 
ONU, roś. Oficyalnyje dokumienty OON), termin międzynar. na określenie ogłaszanych od 1945 rezolucji Zgr. Og. NZ, aktów R. Bezp. ONZ, 
ECOSOC, Komisji i in.; większość z nich publ. jest w języku ang. lub ang. i franc.; część również w języku hiszp. i roś.; rzadko w języku 
chińskim, co roku ogłaszana jest bibliografia wszystkich dokumentów ONZ w języku ang.: United Nation Documents lndex, poza tym różne 
przewodniki bibliograficzne za dłuższe okresy czasu ogłasza —f Biblioteka Daga Hammarskjolda.
J. K. ZAWODNY Gnidę to the Study o f International Relattons, San Francisco 1966, s. 73-80.
DOKUMENTY URZĘDOWE
kumentów u.
Wymiana do-

836 Dolar amerykański
204
H    836
DOLAR AMERYKAŃSKI [niem. thaler 'talar'], (ang. U.S. Dollar, franc. Dollar, hiszp. Dolar, roś. Dołłar), waluta USA, jedna z -> walut 
kluczowych, międzynar.; powstała na mocy ustawy o biciu monet (Coinage Act) z 2 IV 1792, jako jednostka bimetalistyczna, której wartość bita 
w srebrze wynosiła 371,25 g czystego srebra, a bita w zlocie—24,75 g czystego złota, a więc w stosunku 15:1 srebra do złota. W złocie bito 
wówczas 10,5 i 2,5 dół., w srebrze l, 0,50, 0,25, 0,10 i 0,05 dół.;
natomiast pojedyncze centy i półcenty z miedzi. W 1834 Kongres zmienił stosunek parytetów złota i srebra na 16:1, tj. na przybliżony do stosun-
ku obowiązującego we Francji. Dolarowy system monetarny zachwiany przez wojnę secesyjną 1862-79, w okresie której w miejsce waluty złotej i 
srebrnej (gold and silver standard), wprowadzony został pieniądz papierowy w kolorze zielonym, nazywany popularnie „green backs", niewymie-
nialny (tzw. inconvertible paper standard), a będący jedynym prawnym środkiem płatniczym państwa—legał tender. USA 1873 ograniczyły bicie 
monet srebrnych, a 1876 Kongres uchwalił u-stawę (Resumption Act) polecającą przejście wyłącznie na walutę złotą, co nastąpiło 1879. Rów-
nocześnie następowało wycofywanie srebrnego bilonu zgodnie z ustawą Shennan-Silver Purchase Act 1890 w związku ze spadkiem wartości 
srebra, którego relacja do złota spadła z 15:1 lub 16:1 w latach 1800-75 do 31,6:1. Banknoty dolarowe podlegały nieograniczonej wymianie na 
monety z czystego złota w latach 1879-1917 i 1919-32 z tym, że 14 III 1900 wprowadzono absolutny monometalizm złoty na mocy Gold 
Standard Act, zgodnie z którym l dół. = 25,8 g czystego złota;
tylko w latach 1917-19, na okres wojny, wprowadzona została niewymienialność banknotów, kiedy wartość dolara spadła w porównaniu z 1913 o 
56B/o, oraz w 1933, roku kryzysu walutowego USA, kiedy 6 III 1933 rząd zakazał transakcji złotem w kraju i za granicą. 30 11934 został 
wprowadzony ustawą o rezerwach złota, Gold Reserve Act, nowy parytet złota, New Gold Standard. Wartość l dół. = 13,71 g czystego złota, przy 
cenie l uncji czystego złota ustalonej na 35 dolarów. Główną cechą nowego parytetu było to, że dolar przestał być wymienialny na złote monety, a 
jego gwarancją stały się państw, rezerwy złota. Złoto została znacjonalizowane w USA 31 11934; wprowadzono jednocześnie stale obowiązujący 
zakaz importu, eksportu, transportu i handlu złotem na obszarze USA. Próba otwarcia w lipcu 1970 giełdy starych złotych monet (sprzed 1934) w 
San Francisco, gdzie cena za uncję czystego złota wahała się od 58 do 71 dół. za uncję, została po 10 dniach zakazana przez rząd, jako sprzeczna z 
ustawą z 1934. Obywatele USA nie mogą także posiadać złota w sztabach czy monetach za granicą; stwierdzane urzędowo w przypadkach 
spadkowych prywatne zapasy złota obywateli USA w bankach zagr. podlegają konfiskacie na rzecz skarbu USA. Wszystkie te ograniczenia 
wynikły z rosnących wydatków na zbrojenia oraz na wojnę w Wietnamie, a także z malejących dochodów z handlu zagr. wobec coraz silniejszej 
konkurencji Europy Zach. i Japonii. W 1959-71 rząd USA wprowadzał coraz ostrzejsze ustawy protekcjonistyczne w celu odnowy wartości 
dolara: w marcu 1959 o kontyngentowa-niu importu nafty, w październiku 1959 —> pomoc zagraniczna USA została uzależniona od zakupu za 
przyznane kredyty towarów amer., w październiku 1962 nastąpiła w formie konwencji międzynar. reglamentacja eksportu —> bawełny, 1964 zo-
stało uchwalone przez Kongres swego rodzaju embargo na import mięsa, tzw. Meat Import Act, w grudniu 1968 rząd USA zwrócił się do państw 
EWG i Japonii o ograniczenie przez nie eksportu stali do USA, a rząd Wioch z tej samej przyczyny ograniczył eksport obuwia do Stanów Zjedn., 
15 VIII 1971 rząd USA wprowadził W/o podatku na produkty importowane, stosując poza tym kon-tyngentowanie importu do 67 rodzajów 
produktów. Mimo tych restrykcji wartość nabywcza dolara stale malała spadając w latach 1940-70 o ponad 60°/o. W 1965 doszło do pierwszego 
otwartego konfliktu walutowego między USA a Francją, trwającego odtąd stale z mniejszym lub większym nasileniem. 21 II 1968 Stany Zjedn. 
odstąpiły od stałej ceny czystego złota, tj. 35 dół. za uncję, wywołując po 34 latach międzynar. kryzys zaufania do d.a., pogłębiony w następnych 
latach nadmiernym eksportem dolara na rynek —>• eurodolara oraz gwałtownym spadkiem rezerw złota, które w połowie 1971 po raz pierwszy 
od 33 lat spadły poniżej 10 mld dolarów. Również rezerwy w twardych walutach obcych i papierach wartościowych spadły do 13 mld dół., a więc 
do poziomu roku 1938. W tej sytuacji 15 VIII 1971 pręż. R. Nixon zawiesił wymienialność dolara na złoto, wywołując kryzys całego walutowego 
systemu państw członkowskich IMF. Notowania na giełdach zarejestrowały spadek wartości dolara o ok. 8tl/o; dyrektor generalny IMF zalecił 
dewaluację dolara, co do której zasad „Grupa Dziesięciu" osiągnęła porozumienie 14X11 1971; w Waszyngtonie 3 IV 1972 podniesiono oficjalną 
cenę złota z 35 do 38 dół., dewaluując dolar o 8,7°/o. (Była to pierwsza dewaluacja dolara od 3011934, kiedy wynosiła 40,94°/o i równocześnie 
wszystkie bankowe rezerwy złota zostały transferowane do Skarbu Państwa.) Uzgodniono również, że w o-czekiwaniu na porozumienie w 
sprawie długofalowych reform walutowych, marginesy fluktuacji kursów wymiennych będą wynosiły 2,25°/o powyżej i poniżej nowych kursów 
wymiany.
Ni Konferencji Busińessmenów USA i EWG, 3-5 III 1972, w Paryżu, ujawniono, że wg danych opracowanych przez specjalną komisję doradczą 
powołaną przez pręż. USA, R. Nixona, tzw. Komisję (Alberta J.) Williamsa, odpływ dolara za granicę 1945-70 był następujący:
Pomoc gospodarcza Pomoc 
wojskowa Wydatki na turystykę 
Ame nów Żegluga, 
ubezpieczenia i wydatki 
,,niewidzialne" Inwestycje 
prywatne

ryka-
inne

87.4 40,3
46,0
70,2 101,1

mld dół. mid dół.
mld dół.
mld dół, mld dół.

Razem





345,0

mld dół.


Z sumy tej pozostało trwale poza granicami USA ok. 68 mld, co stanowiło rekordowe zadłużenie USA. Równocześnie wystąpił pierwszy od 1888 
deficyt w bilansie handl. USA.

205
Dominikana 840
13 II 1973 nastąpiła dalsza dewaluacja dolara o ok. 10°/o; w okresie 1950-73 występowała stała passa zniżkowa wartości dolara. W styczniu 1974 
wystąpiła pierwsza poprawa kursu dolara.
Do -> walutowej strefy dolara należą: USA, Boliwia, Dominikana, Ekwador, Filipiny, Franc. Terytorium Afarów i Issów, Gwatemala, Haiti, Hon-
duras, Kanada, Kolumbia, Kostaryka, Liberia, Meksyk, Nikaragua, Powiernicze Wyspy Pacyfiku, Panama, Puerto Rico, Wenezuela, Poza d.a. 
istnieją niezależnie od siebie—dolar austral. i d. kanadyjski.
Z. KJ.RPINSKI Kryzys dolara l kapitalistycznego ustroju walutowego. Warszawa 1964; A. H. HANSEN The Dollar and the Iniernalional Momlary Systems, New York 1965; Annuol Report ot the 
Federal Reserye Bank: M. FRIEDMAN, A. JA-COBSON SCHWAKT2 A Monetwy Hisiory of the United Stałeś 1867-1960, Oxford 1972.
•   837
DOLAROWY PARYTET (ang. Dollar standard, franc. Parite du dollar, hfszp. Paridad del dolar, roś. Dotiarowyj paritiet), termin międzynar., w 
latach 1946-68 równoznaczny z parytetem -»• złota, zgodnie z art. l Statutu Międzynar. Funduszu Walutowego, IMP:
„parytet waluty każdego kraju członkowskiego będzie wyrażany w zlocie jako we wspólnym mianowniku albo w dolarach amerykańskich o takim ciężarze i próbie, które obowia-lywafy w dniu l 
lipca 1944 tzn. 35 dół. za uncje, jak ustalono w USA I934".
Po 21111968, kiedy Stany Zjedn. odstąpiły od stałej ceny złota, a państwa członkowskie IMF ustalały dalej faktyczny kurs walut w stosunku do 
dolara, d. p. stał się wielkim problemem systemu walutowego państw IMP, ponieważ wystąpiła już bezpośrednia zależność walut tych państw od 
bilansu płatniczego USA (przed czym wielokrotnie przestrzegał gen. de Gaulle), obciążonego chronicznym deficytem, zwiększonym gigantycznie 
latami wojny wietnamskiej, przy kurczących się gwałtownie rezerwach zabezpieczających wartość dolara. D.p. został ostatecznie jednostronnie 
zlikwidowany przez USA 15 VIII 1971 przez zawieszenie wymienialności dolara na złoto, w związku z ucieczką złota z USA i ujemnym bilan-
sem płatniczym i handl., co wywołało —>• walutowy kryzys 1971-74.
Dollar Standard, w. t/ew Stalesmen, London 9Vni971;
S. RĄCZKOWSKI Międzynarodowe stosunki finansowe, War-tzawa 1972, s. 410.
•   838
DOMICYŁ Pac. Domicilium 'miejsce zamieszkania'], (ang. Domicile, franc. Domicile, hiszp. Do-micilio, roś. Domicylij), termin międzynar. — 
miejsce pochodzenia; w międzynar. prawie prywatnym łącznik wskazujący prawo państwa, na którym dana osoba zamieszkuje. Odwrotnie niż 
łącznik ->• obywatelstwa, polecający stosowanie prawa państwa, którego dana osoba fest obywatelem (Lex dnmicilii i lex patriae). Niektóre pań-
stwa, jak anglosaskie, rozróżniają d. pochodzenia (dnmicile nf orifin} od d. z wyboru (domicile of choice), względnie, jak Francja i inne państwa, 
miejsce zamieszkania (domicile) i miejsce pobytu (stjourY Polski kodeks cywilny w art. 25 ustalił, że „miejscem zamieszkania osoby fiz. jest 
miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu".
W. LUDWICZAK Międzynarodowe prawo prywatne. Warszawa 1967, s. 22-25.
•   839
DOMINIKA (ang. Dominica, franc. Dominique, hiszp. Dominica, La, roś. Dominika), wyspa na M. Karaibskim, w archipelagu Wysp Zawietrz-
nych; pow. 751 km2, 74 tyś. mieszk. (1970); stoi. Roseau (z ok. 12 tyś. mieszk.). Posiadłość bryt.;
administracyjnie 1958-62 w Federacji Indii Zach.;
od l III 1967 należy do „państw stowarzyszonych Indii Zachodnich", West Indies Associated States;
posiada samorząd przy zachowaniu odpowiedzialności gubernatora W. Brytanii za obronę i sprawy zagraniczne.
Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się pełnej autonomii dla ludności D.
The Statesman's Year-Book 1971/1973. London 1972, l. 505-513.
•   860
DOMINIKANA (ang. Dominican Republic, franc. Rśpublique Dominicaine, hiszp. Republica Do-minicana, roś. Dominikanskaja Riespublika), 
Re
publika Dominikańska, Republica Doniinicana,
państwo w Ameryce Środk., we wsch. części wyspy Haiti. Czł. ONZ. Pow. (wraz z przybrzeżnymi wyspami Alto Velo, Alto Velito, Beata, 
Catalina, Catalinita i Saona) 48,7 tyś. km8, 4325 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1960—3013 tyś.). Stolica Santo Domingo (822 tyś. mieszk.—1970), 
1936-61 p.n. Ciudad Trujillo. D. graniczy z Haiti Język oficjalny—hiszp. Waluta—peso D. =5 100 centa vos. święto nar.: 27 II, rocznica 
proklamowania niepodległości 1844.
Stosunki międzynar.: kolonia Hiszpanii 1511-1795, kiedy Hiszpania przekazała prawa do całej wyspy Francji, mające od 1897 swe bazy w jej 
zach. (haitańskiej) części. Pierwsza proklamacja niepodległości 30X1 1821; druga 27 II 1844, trzecia 11 VII 1865. Od 1869 w zależności od 
USA; od 1905 oficjalnie pod protektoratem USA; 1916-24 okupowana przez wojska USA, następnie pod kontrolą celną USA do 1941. Ponownie 
okupowana przez wojska USA 1965-66.
Członek założyciel ONZ od 24X1945 oraz wszystkich wyspecjal. org. ONZ. Czł. OPA. U-czestnik -> Traktatu Tlatelolco.
Stosunki dyplomat. (\ l 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Chile. Dania, Ekwador, Francja, Grecja. Gwatemala, Haiti. Hiszpania, Holandia, Iran, Izrael. Jamajka. Japonia. Kanada. 
Kolumbia. Kostaryka, Liban. Luksemburg, Meksyk, Nikaragua. Norwegia, NRF, Panama, Peru, Portugalia. Salwador. Szwajcaria, Szwecja, Tajwan. Turcja, Urugwaj, USA. Watykan. Wenezuela, 
W. Brytania. Wiochy.
A. VAN VYNEN. A. THOMPSON La No-lnieryenrión. Sus nor-mas y su sisfnifimdo en las Americas. Buenos Aires 1959, s. 556: T. Szuir nnminiran Diary. New York 1965, s. 306;
J. BOSCH The Unfinfshed Experim<'nt. Democracy in the Dominican Republic, New York 1965, s. 239; J. SŁATER Inier-

841 Dominium
206
rentton and Nesotlation. The United States and the Dominl-can Revotution, New York 1970, s. 254.
•    861
DOMINIUM [lać.; 'panowanie, władza'], (ang. Dominion, franc. Dominion, hiszp. Dominio, roś. Dominion), termin międzynar. wprowadzony po 
raz pierwszy przez W. Brytanię, 1867, w konstytucji nadanej Kanadzie, dla określenia jej autonomicznego statusu; rozszerzany po 1907 na inne 
byłe kolonie bryt., kiedy otrzymywały autonomię (Australia, Cejlon, Nigeria, Nowa Zelandia, Rep. Pd. Afryki, Sierra Leone). DOMINO -»• 
Teoria domina.
•   842
DOMY TOWAROWE (ang. Department stores, franc. Grands magazins, hiszp. Crandes almace-nes, roś. Uniwicrmagi), przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Stów. Domów Towarowych, Intcmational Asso-ciation of Department Stores (IADS), A Socicty for Manage-isent Rcsearch — Association inicrnationale dci grands magazins 
(AIGM) pour 1'etude des methodes d'organisation; żal. 1928 jako Inst. Badawczy Domów Towarowych, pod obecna nazwą od 1953, z siedzibą w Paryżu; tączy d.t. 12 państw Europy Zach. Publ. 
miesięcznik Retall f/ews Letter.
Międzynar. Komitet Sieci Domów Towarowych, International Association of Chain Slores — Comitc International des entcr-prises a sucursales, CIES, zat. 1953. z siedzibą w Ostendzie. 
Międzynar. Unia Domów Towarowych, International Union of Department Stores — Union internationale de grands ma-gazins. UNIMA. zat. 1953, z siedzib* w Brukseli, łączy d.t. 8 państw 
Europy Zach, i Japonii.
H. PASDEBMADJIAN Management Research {n Retailing: the IADS, London 1950; H. PASDERMADIIAN The Department Stare — its Orlirin. Eyolution and Economirs, London 1960;
Yearbook of International Organiwtions, 1973.
•   843
DORADCZA OPINIA (ang. Consultative opinion, franc. Avis consultatif, hiszp. Opinion consultiva, roś. Konsultatiwnoje mnienije), termin 
międzynar. przyjęty dla orzeczeń 1919-45 Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar., a następnie Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości o 
wszystkich sporach i sprawach, z którymi zwracało się doń Zgromadzenie LN, względnie zwraca się Zgr. Og. ONZ; wprowadzony do art. 14 -*• 
Paktu Ligi Narodów 1919 i'przejęty przez art. 96 —> Karty NZ.
Dictionnaire de la terminologie du droil International, Paris 1960.
•   844
DORNIER, Domier-Werke GmbH, niem. fabryka samolotów cywilnych i wojsk, w Friedrichs-hafen, zał. 1915 przez niem. konstruktora C. 
Dor-niera; po I wojnie świat, przeniesiona do Szwajcarii wobec zakazu Traktatem Wersalskim, 1919, produkcji samolotów wojsk, w Niemczech, 
po II wojnie świat, do Hiszpanii; zdemontowana 1945, odbudowana 1956 jako Dornier-Werke Neu-aubing k. Monachium; wyprodukowały m.in. 
sa-moloty-amfibie Dornier Wal w 1922 i DOK w 1929, bombowce DO 17 w 1934 i DO 217 w 1939.
->• Amazonka. La Pląta.
•»• Integracja państw
DORZECZE AMAZONKI -
DORZECZE LA PLĄTA ->.
DORZECZE SENEGALU -
dorzecza S.
•    845
DOSTAW OGÓLNE WARUNKI (ang. Generał
terms of delivery, franc. Termes generaux de
livraison, hiszp. Condiciones generales de entrega, roś. Obszczije usłowija postawok), termin międzynar. używany w handlu międzynar.—
szczegółowe opisy techniczno-handl, warunków wszelkiego rodzaju dostaw, które są włączone do mię-dzypaństw. .umów gosp.; o.w.d. 
obowiązujące między państwami socjalist. ustaliła Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
Poradnik pracownika handlu tasraniczneto. Warszawa 1970.
•   846
DOUGLAS, Douglas Aircraft Co. bić., jeden z wielkich koncernów przemysłu lot. USA, zat. 1920 przez amer. konstruktora D. W. Oouglasa w 
Santa Monica (Kalifornia); twórcy 1935 samolotów pasażerskich DC (Douglas Commercial). W czasie II wojny świat. DC-3 zostały 
przystosowane do transportu wojsk., oznaczone C-47 w USA, Dakota w licencji udzielonej UK i Li-2 w licencji udzielonej ZSRR. Po wojnie 
samoloty komunikacyjne DC-6 w 1948, C-124 Globmaster 1951 i DC-8 w 1956. W 1965 rozpoczęto produkcję dwusilnikowego odrzutowca DC-
9, 1971 DC-10. DO UT DES ->• Wzajemność.
•   847
DOWNING STREET, ang. nazwa ulicy Londynu, gdzie pod nr. 10 znajduje się siedziba premiera W. Brytanii, ministerstwa spraw zagr. i 
ministerstwa skarbu: przeważnie potoczny termin międzynar. na określenie polityki rządu bryt. lub jego polityki zagranicznej. DPA -r Agencje 
Prasowe.
DRAGO-PORTERA KONWENCJA 1907 ->•
Długi zagraniczne.
•   848
DRANG NACH OSTEN [niem.; 'napór na Wschód'], termin międzynar. — określenie zaborczej ekspansji niem. na ziemie stów., szczególnie 
silnie występujące w historii -> Prus oraz -»• Rzeszy 187(M945.
•   849
DREIBUND [niem.; 'trójprzymierze'], termin międzynar. — określenie —> trójprzymierza au-stro-niemiccko-wł., którego fundamentem było
•»• dwuprzymierze Austrii i Rzeszy Niem. 1873-1918. D. ukształtował się 1882 i opierał o pięć Traktatów -»• Trójprzymierza, zawartych przez 
Austrię, Rzeszę i Włochy w XIX i XX w.: 20 V 1882, 20 II 1887, 6 V 1891, 28 VI (902 i 5X11 1912. Przeciwstawnym ugrupowaniem eur. byt
•> Tripple-Alliance.
DRENAŻ DZIEŁ SZTUKI ->• „Art-drain". DRENAŻ MÓZGÓW ->- „Brain-drain".
•   850
DRESDNER BANK, jeden z 3 wielkich akcyjnych banków Rzeszy Niem., tzw. —r D-Banken, zał. 1872 w Dreźnie; 1931 połączony z Dannstad-
ter und Nationalbank; podzielony zarządzeniem władz okupacyjnych 1945-48 na lokalne banki krajowe; w NRD wchłonięty przez instytucje 
państw, monopolu walutowego; w NRF odbudowany początkowo, 1952, w formie 4 central bankowych: Hamburger Credit Bank A.G. w Ham-
burgu, Rhein-Main Bank A.G. we Frankfurcie nad Menem, Rhein-Ruhr Bank A.G. w Dussel-

207
Drogowe wypadki 853
dorfie i Bank fur Handel und Industrie w Berlinie Zach., a od 111957 połączonych z powrotem p.n. Dresdner Bank A.G., z wyjątkiem za-
chodnioberlińskiej gałęzi, która zachowała swą nazwę: Bank filr Handel und Industrie. •   851
DROGI MIĘDZYNARODOWE I MIĘDZY-KONTYNENTALNE (ang. Intemational and in-tercontinental roads, franc. Routes intemationales 
et intereontinentales, hiszp. Carreteras internacio-nales e intereontinentales, roś. Mieżdunarodnyje i mieżkontinientalnyje dorogi), termin 
międzynar., przedmiot międzynar. konwencji i stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
I Międzynar, Kongres w sprawie dróg międzynar. odbył się w Paryżu 1909 na progu epoki au-tomobilizmu; pierwszym regionalnym był I Con-
greso Panamericano de Carreteras, 1925 w Buenos Aires. Od 1960 regionalne kongresy odbywają się pod patronatem ONZ: w Buenos Aires 
1960, w Sydney 1961, w Tokio 1964.
Org. zarej. w ONZ:
Azjatycki Komitet Koordynacyjny Autostrad, Asian Highway Co-ordinating Committee, żal. pod egidą ECAFE 1964, z siedzibą w Bangkoku.
Międzynar. Federacja Drogowa, Int. Road Federation, żal. 1948, z siedzib; w Waszyngtonie, w Genewie; publ. m.in. Worid Highways (w jeż. ang. i franc.) oraz Road Interna-lional.
Panamerykański Kongres Autostrad, Panamerican Highway Congresses, zat. 1925, z siedzibą w Waszyngtonie, od 1954 statut org. wyspecjaliz. OPA. X Kongres odbył się 1970 w Quito, XI w 
San Jose, Kostaryka. Stale Międzynar. Stów. Kongresów Drogowych, Permanent Int. Assoc. of Road Congresses, zał. 1909, z siedzibą w Paryża, organizacja międzynarodowa 47 państw, m.in. 
Polski. Publ. Bulletin.                \
Z inicjatywy Bur. Komisji Gospodarczej ONZ, 161X1950 podp. została w Genewie konwencja p.n. Deklaracja w sprawie budowy gł. dróg 
międzynar., ustalająca główne drogi w Europie i zobowiązująca strony do stosowania jednolitych norm drogowych. Polska przystąpiła do Dekla-
racji 261X1960 (Zbiór Umów Międzynar. PRL 1960, s. 400-425). Drogi międzykontynentalne:
Afrykańska autostrada, ang. Trans-African Highway, nazwa zaprojektowanej przez Komisję Gosp. ONZ d/s Afryki 1971 autostrady mającej 
połączyć atol. Nigerii Lagos nad pd. Atlantykiem z Mom-basą w Kenii nad O. Indyjskim, przecinającą Nigerię, Kamerun, Rep. 
Środkowoafrykańską, Zair, Ugandę i Kenię. Kredyty i pomoc techn. w budowie zgłosiły: Belgia, Francja, Holandia, Japonia, NRP, Szwecja, W. 
Brytania, USA i Włochy.
Azjatycka autostrada, ang. Asian Highway, nazwa zaprojektowanej przez Komisję Gosp. ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu, 1955, aprobowanej 
przez regionalną Konferencję ONZ d/s dróg, 1959, w Karączi, drogi mającej przebiegać przez Turcję, Irak,' Iran, Afganistan, Pakistan, Indię, 
Nepal, Bangla Desz, Birmę, Syjam, Malezję, Kambodżę, Chiny, do Hongkongu.
Europejskie autostrady, ang. European Highways, nazwa zaprojektowanych przez Komisję Gosp. ONZ d/s ' Europy trzech tras: W. Brytania-
ZSRR, Szwecja-Portugalia; oraz W. Brytania-Turcja, jako łącze eur. do autostrady azjat, co dałoby autostradę międzykontynentalną Lon-dyn-
Hanoi, dł. 10800 km, pozwalającą na transport na tej trasie regularnymi liniami autobusowymi w ciągu 14-20 dni.
Panamerykańska autostrada, ang. Panamerican Highway, zaprojektowana i zaaprobowana przez I Panamer. Kongres Drogowy, 5X1925, w Bue-
nos Aires, w miejsce rozważanego 1889-1923 projektu panamer. drogi żelaznej, Panamerican Rail-way. Projekt szczegółowy prowadzący od 
Alaski przez USA, Meksyk, Przesmyk Panamski, Ekwador, Peru, Chile do Brazylii i Argentyny zatwierdziła VI Międzynar. Amer. Konferencja, 
1928, w Hawanie. Budowa prowadzona w różnych krajach jednocześnie, została 1970 doprowadzona do etapu końcowego, kiedy z ponad 13 tyś. 
km pozostało nie wykończone 1288 km przetasowanej, ale w okresie deszczów nieużytecznej drogi w rejonie Przesmyku Panamskiego, z 
najtrudniejszym odcinkiem, liczącym 740 km panamsko-kolumbij-skim, którego ukończenie przewidziano na najbliższe lata.
Transamerykańskie autostrady, ang. Trans-Ameri-can Highways, nazwa zaprojektowanych przez Komisję Gosp. ONZ d/s Ameryki Lać. CEPAL, 
1965-67 trzech dróg: l) autostrady przecinającej Amerykę Pd. na trasie Rio de Janeiro-Parana-gu&-Asunción-La Paz-Lima, dł. 5640 km, nazwanej 
po hiszp. Carretera Transversal Paname-ricana en Sudamerica; 2) łącząca po wsch. strome Andów nieużytkowane dotąd tropikalne obszary 
Kolumbii, Peru, Brazylii, Boliwii, nazwana Carretera Bolivariana Marginal de la Selva, dł. 5600 km od Aranca na pograniczu kolumbijsko-wene-
zuelskim do Santa Cruz de la Sierra w Boliwii;
3) wielogałęziowa, łącząca Kolumbię, Ekwador, Peru i Wenezuelę z Brazylią w dorzeczu Amazonki, nazwana Carretera Amazonica; 4) autostrada 
transamazońska, ang. Trans-Amazonic Highway, na trasie Recife-Altamira, Nova Brasil, Rio Branco-Cruzeiro do Sul, dł. ok. 5700 km, związana 
z eksploatacją basenu Amazonki przez wielkie koncerny USA aluminiowe (ALCOA), hutnicze (US Steel i Bethlehem Steel), cyny (W.R. Grace 
and Co.) i inne. Budowana kosztem eksterminacji -> Indian.
W maju 1973 prezydenci Algierii, Mali, Mauretanii i Nigru otworzyli pierwszy odcinek drogi transsaharyjskiej, prowadzącej z Algierii do trzech 
ww. państw, i nazwali ją „Drogą Jedności Afrykańskiej", „African Unity Highway".
PAU The Panamerican Highway System, Washington DC 1963; CEPAL Estudios sobra Vias de Comunicaciones de America Latina 1965, Santiago de Chile 1966; Yearbook ol Intemational 
Organtiations, 1968-69; M. GRZEGORCZYK Międzynarodowe umowy PRL w zakresie komunikacji drogowej, w: Krakowskie Studia Prawnicze, nr 4, 1971.
•    852
DROGMAN, tradycyjna nazwa oficjalnego tłumacza placówki zagr. dyplómat. lub konsularnej na Bliskim i Środkowym Wschodzie, którym nie 
mógł być muzułmanin; posiadał on specjalny status prawny.
Dictionnaire de terminologie du droit tnternationat, Paris 1960.
•   853
DROGOWE WYPADKI (ang. Road accidents, franc. Accidents de route, hiszp. Accidentes de carretera, roś. Dorożnyje niesczastnyje słuczai), 
przedmiot zorganizowanej stałej współpracy międzynar., zainicjowanej przez państwa Europy Zach. 1957, w związku z rosnącą liczbą w.d., któ-
rych skutki przekroczyły 1970 2 min rannych o-sób rocznie i blisko 20 tyś. zabitych.

854 Droit d'Arrót
208
Wypadki drogowe w Europie mężczyzn
Kraj

Wiek przeciętny życia

Prawdopodobieństwo 
wypadku na 1000 
osób

Austria

66,5

72

Francja Finlandia

68.6 66,0

69 68

Islandia

71,1

61

NRF

67,7

58

Czechosłowacja

67,4

56

Belgia

67,9

55

Holandia

71,3

53

Polska

66,4

53

Norwegia

71,4

51

Wiochy

68,4

49

Luksemburg

66,3

49

Dania

70,6

47

Szwecja

71,9

46

Grecja

70,5

45

Bułgaria

68,4

44

Węgry

67,0

43


Źródło: J. D. J. Havard Road Traffic Accidents, WHO Chronicie, mareh 1973, s. 85.
Wypadki drogowe w Europie kobiet
Kraj

Wiek przeciętny życia

Prawdopodo-
dobieństwo wypadku 
na 1000 osób

Francja

76,0

53

Holandia

76,0

49

NRF

73,9

45

Norwegia

76,9

43

Belgia

74,3

40

Austria

73,4

39

Dania

75,4

38

Czechosłowacja

73,8

36

Finlandia

73,6

33

Islandia

76,7

32

Grecja

74,3

30

Węgry

72,1

29

Szwecja

76,7

29

Irlandia

73,4

27

Wiochy

74,0

27

Polska

72,7

25

Luksemburg

72,7

20

Bułgaria

72,6

16


Źródło: J. D. J. Havard Road Traffic Accidenis, WHO Chronicie, march 1973, s. 85.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Zapobieganie Wypadkom Drogowym, La preyen-tion routiere intcrnationalc (PRI), International Prevention of Road Accidenis, tal. 1957, t siedzib; w Paryżu. Statut doradczy (R) 
ECO.SOC;
Łącznikowe Bur. Spotkania d/s Zapobiegania i Kontroli Wypadków Drogowych, European Liaisnn Meeting en the Pre-vcnlion and Control of Road Accidents, organizowane przez WHO. 
Pierwsze 1970 w Rzymie; II w 1971 w Kopenhadze. Stwierdziły one, że epidemia w d. stanowi poważny problem socjalno-ckon. z punktu widzenia med. i zaapelowały do rządów o 
podejmowanie zarządzeć, pozwalających poważnie o-graniczyć iloSć w.d. Yearbook o/ Iniernattonat Orgamwions, 1973.
•    854
DROIT D'ARROT [franc.; 'prawo zatrzymania'], termin międzynar.—prawo zatrzymywania i rewidowania statków neutralnych przez strony 
wojujące.
•    855
DROŻDŻE CHLEBOWE (ang. Bread yeast, franc. Levure de panification, hiszp. Levadura de pan, roś. Chlebnyje drożźy), przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Komisja EWG Producentów Drożdży, Committee o( Bread Yeast Manufactures of the EEC, Comite des fabricants de levure de panification de la CEE, COFALEC, zał. 1959 z siedzibą w Paryżu. 
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•   856
DRÓB I JAJA (ang. Poultry and eggs, franc. Vo-laille et oeufs, hiszp. Aves de corral y huevos, roś. Domaszniaja ptica i jajca), przedmiot handlu 
międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Bur. Federacja Filii Świat. Stowarzyszenia Nauki 6 Drobiu, European Federation of Branches of the World's Poultry Science Association, zat. 1960 na I Eur. Konferencji d/s Drobiu, z siedzibą w 
Londynie; łączy 18 filii krajowych, m.in. Polski.
Eur. Unia d/s Hurtowego Handlu Jajami, Produktami Jaj. czarskimi i Drobiem, European Uniun for the Wholesale Egg, Egg Products and Poultry Trade, zat. 1959, z siedzibą w Brukseli.
Międzynar. Komisja d/s Jaj, International Egg Commission, zał. 1962 w Sydncy na I Międzynar. Konferencji Jajczarskie-go Marketingu; łączy instytucje produkcyjne i handl. 19 krajów, m.in. 
Polski. Publ.; The Standarizotion oj Egg Products, Statisticat Bulletin i in.
Stów. EWG d/s Drobiu, Association of EEC Poultry Slaugh-terhouses and Import-Export Trade, zał. 1966, z siedzibą w Lejdzie (Holandia).
Świat. Stów. d/s Drobiu, Worid Poultry Science Associatioo, żal. 1912 p.n. Międzynar. Stów. Instruktorów i Inwestygato-rów Drobiu, International Association of Poultry Instructors and 
lnvestigators; obecna nazwa od 1930. Posiada członków w 18 krajach, m.in. w Polsce. Publ. kwartalnik The Wortd'1 Poiiltry Science lournat.
Świat. Stów. Weterynarii Drobiu, Worid Veterinary Poultry Association, żal. 1956, z siedzibą w Londynie. FAO w specjalnej serii Better Farming Series opublikował pięć broszur (nr 11-15) 
poświęconych problemom hodowli drobiu i produkcji jaj. W. THORMANN Poultrykeeping in tropical areas, FAO Roma 1968, s. 59; C. J. PRICE Poiiltry hiislhindry, FAO Roma 1969. a. 53; 
Rocznik Statystyki Mlfdiynarodowej 1970, GUS Warszawa 1970, s. 232 i 238; Yearbook oj International Organtza-tlons, 1973.
DRUGI ODDZIAŁ -> „Deuxieme Bureau".
•   857
DRZEWO I DREWNO (ang. Wood and timber, franc. Arbre et bois, hiszp. Bosques y madera, roś. Les i driewiesina), jeden z gt. surowców bu-
dowlanych, przedmiot międzynar. kooperacji i międzynar. ochrony świat, zasobów —> leśnictwa.
Org. zarej. w ONZ:
Eur. Federacja Przemysłu Drzewnego, European Confedera-tion of Woodworking Industries, żal. 1952, z siedzibą w Paryżu.
Bur. Federacja Przemysłu Dyktowego, European Pcderation of Ihe Pływood Indusiry, żal. 1957, z siedzibą w Paryżu. Eur. Federacja d/s Mebli, European Furniturc Federation, żal. 1950, z 
siedzibą w Brukseli.
Eur. Federacja Związków Przemysłu Parkietowego, European Federation of Parquct Manufacturcrs Unions, żal. 1956, z siedzibą w Paryżu.
Eur. Federacja Związków Stolarstwa Fabrycznego, European Federation of Unions of Joincry Manufacturers, żal. 1957, z siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Federacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych Robotników Budowlanycn i Drzewa. Internationa! Fc-deration of Christian Trade Unions of Building and Wood Workers, żal. 
1937. z siedzibą w Utrechcie. Międzynar. Federacja Robotników Budowlanych i Drzewa, International Federation of Building and Woodworkers, żal. 1891. z siedzibą w Kopenhadze.
Micdzynar. Komisja d/s Topoli, International Poplar Com-mission — Commission intcrnationalc du pcuplicr, żal. 1947 z inicjatywy FAO, z siedzibą w Rzymie. Opubl. w ang„ franc. i hiszp. 
1958 /-w peuptters dans la production du bois et t'iitilistitlon des lerres.
Międzynar. Stów. Anatomów Drzewa, International Association of, Wood Analomists, zał. 1931 przez Międzynar. Kongres Botaniczny, z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Stów. Badania Drzewa, 
International Wood Rc-

209
Dunaj-Odra-Łaba Kanał 863
search Socicty, zat, 1960 pod patronatem FAO, z siedzibą w Rzymie.
Miedzynar. Stów. Techniczne d/s Drewna Tropikalnego, In-ternational Technical Tropical Timber Association, żal. 1951 z siedziba w Nogent-sur-Marnc, Seine (Francja); łączy 8 państw Europy 
Zach. Pub!.: Afrique, Ameniiue, Asie. Miedzynar. Komitet Fabrykantów Maszyn do Obróbki Drewna, European Committee of Woodworktng Machincry Ma-nufacturers, żal. 1960, z siedzibą w 
Neuilly-sur Seine (Fran-cia).
Miedzynar. Związek Zawodowy Robotników Budowlanych oraz Przemysłu Drzewnego i Materiałów Budowlanych, Tradc Unions Iniernalional of Workers of the Building, Wood and Building 
Materials Indusirics, zat. 1949, z siedzibą w Helsinkach; członek Świat. Federacji Związków Zawodowych.
Poza tym przy EWG istnieją 4 komitety: d/s
handlu drewnem; d/s opakowań drewnianych; d/s
handlu drewnem tropikalnym; d/s przemysłu
drzewnego.
FAO publikowało 1948-54 kwartalnik Timber sta-
tistics for Europę, od 1955 publikuje Timber Bul-
letin for Europę.
FAO: Wood: Worid trends and prospects, Roma 1967, ». 131;
Koculik Statystyki Mirdlynwodowef 1970, GUS Warszawa 1970, s. 248/249; Yearbook of Internalional Organizations, 1973.
DUBAI —i- Federacja Emiratów Arabskich.
•   858
DUBNA, miasto w Roś. PSRR, w obwodzie moskiewskim, przy ujściu rz. D. do Wołgi, od 1956 siedziba -> Zjednoczonego Instytutu Badań Ją-
drowych RWPG, którego stała się synonimem w międzynar. kołach naukowych.
•   859
„DUE DILIGENCE" [ang.; 'z należną starannością'], termin międzynar. wprowadzony przez tzw. Waszyngtońskie Reguły o obowiązku neutral-
nych rządów w konflikcie zbrojnym baczenia „z należną starannością", by z ich portów nie wypływały statki z bronią; powtórzony w Traktacie 
bryt.-amer. z 8 V 1871; odtąd w ang. formie używany w konwencjach międzynar., jednak mimo szeregu prób dotąd nie zdefiniowany w sposób 
uznany formalnie; przedmiot spornych interpretacji. Zob. ->• Neutralność na morzu.
Devoirs lnlernaHonaux des Btals Neutres. Regles de Washtng-lon, „Annuaire de 1'Institut de Droit Im." 1877; Diclion-naire de ta terminologie du droit iniernational. Paris 1960;
H. BLOMEYER Diie DHigence, ..Strupp-Schlochauer WBrter-buch des Volkcrrcchts"; Berlin 1960, Bd. I, s. 401-402.
•   860
DUMBARTON OAKS, posiadłość ziemska na przedmieściu Waszyngtonu; 21 VI f 1-7 X 1944 odbyta się --<• Konferencja Dumbarton. Oaks, 
na której przedstawiciele Chin, USA, W. Brytanii i ZSRR oprócz omawiania spraw związanych z wojną, opracowali propozycje w sprawie 
utworzenia Powszechnej Organizacji Międzynarodowej. P. E. CORIIETT The Dimharton Oaks Plan, New York 1944;
E. BORCHAKD The Dumbarton Oaks Conference, w: American Journal ot Im. Law 39/1945.
•   861
DUMPING [ang-l, termin międzynar.—obniżanie ceny towarów eksportowanych nawet poniżej kosztów własnych produkcji w celu wejścia na 
obcy rynek; d. był stosowany bardzo często w o-kresie międzywojennym; 22X1930 rząd ZSRR ogłosił oświadczenie, że wobec zwyżki stawek 
celnych w wielu krajach Europy i Ameryk zastosuje i; do oświadczenia tego dołączyła się Japonia;
18X11931 W. Brytania, a za nią inne kraje Eu-
•opy Zach. wydały ustawy antydumpingowe, wprowadzające obowiązek podwyższenia cen towarów
do poziomu cen krajowych. Po II wojnie świat. potępiony przez GATT. Wystąpiło natomiast nowe zjawisko d. walutowego, polegającego na ob-
niżaniu kursu waluty własnej poniżej jej wartości rzeczywistej, co pozwala na zwiększanie eksportu. GATT uznał za quasi-d. oferowanie towarów 
na rynkach zagr. powyżej kosztów własnych produkcji, ale poniżej kosztów produkcji krajów importujących, określając to formułą „zakłócenia 
rynku" („market disruption"). Ustawodawstwo wielu krajów przewiduje dla ochrony przed d. stosowanie specjalnych stawek celnych (tzw. cła 
antydumpingowe).
GATT Amidumping Legislation. Antidumping law and re-Sulalions o/ parties to the agreemciu on the imptemenidlion of on. VI. of GATT, Geneya 1970, s. 219.
•    862
DUNAJ (ang. Danube, franc. Danube, hiszp. Da-nubio, roś. Dunaj), międzynar. rzeka płynąca z NRF przez Austrię, Czechosłowację, Węgry, Ju-
gosławię i Rumunię, gdzie pn. odnoga delty stanowi granicę między Rumunią a ZSRR. Status międzynar. D. został po raz pierwszy ustanowiony 
art. 17 Traktatu Paryskiego 30 III 1856, kiedy powołana została Eur. Komisja d/s Żeglugi na Dunaju, potwierdzona traktatami 1865, 1871, 1878, 
1881 i 1883. Po I wojnie świat, zgodnie z art. 327-364 Traktatu Wersalskiego, 12 państw (Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Francja, 
Grecja, Jugosławia, Niemcy, Rumunia, W. Brytania, Węgry i Włochy) podpisało w Paryżu 23 VII 1921 Konwencję, która ustanowiła Międzynar. 
Komisję Dunaju na całym odcinku rzeki od Ulmu do M. Czarnego. 14X11936 wycofały się Niemcy (z okazji wypowiedzenia Traktatu 
Wersalskiego), a 1938 Austria (z powodu -> „Anschlussu"). 18 VIII 1938 w Sinaia podp. zostało Porozumienie, rewidujące Konwencję w taki 
sposób, że Niemcy przystąpiły do niej ponownie. 12X11 1946 Bada Ministrów Spraw Zagr. Czterech Mocarstw zaleciła opracowanie nowej 
konwencji dot. międzynar. statusu żeglugi na D.
18 VIII 1948 Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia, Węgry, Ukr.SRR i ZSRR podpisały w Belgradzie nową Konwencję, w myśl której 
„Żegluga na Dunaju będzie wolna i otwarta dla o-bywateli, dla statków handlowych i dla towarów wszystkich państw na zasadzie równości..." 
(art. l);
nad wykonaniem Konwencji czuwa Komisja Dunaju (art. 5-19), której siedzibą jest Budapeszt. Publ.: Danube Hydrological Yearbook oraz Da-
nube Slalislical Bulletin.
Cour Permanente de Jusiice Internationale (C), nr 13-IV 1928;
J. VALŁOTON Le regime juridiatie du Danube mnritime devant la Cour Permanente de Justire Internalionale, Paris' 1928; H. HAJNAL Le Droit du Danuhe Internalional, Paris 1929; F. KKIEG Das 
Haaser Rechtsgutnrhren Uher den KompetenzsireH RumSniens lind der europaischen Donaukommission vom 8 Dewmber. 1927, w: Zeilsrhrifl fur Yoikerrecht 15/1930;
Zbiór dokumentów, nr 9/1948, póz. 57; H. A. SMITH The Danube, w: Yearhook of Worid Affnirs 1950; W. Ws-GENER Die internationale Donny, Wien 1951; l^e Danube, „Documenlaires" nr 2173 
et 2227, 1956; W. D. ŁOOUNOW Sowriemtennyi mieidunarodno-prawowoj rieiym  Dunafa, Moskwa 1958; UNITRA Rios y Canales nawigables interna-cionales, Buenos Aires 1971.
•   863
DUNAJ-ODRA-JLABA KANAŁ (ang. Danube-Oder-Elbe Cana], franc. Canal du Danube-Odra-Elba, hiszp. Canal de! Danubio-Odra-Elba, roś. 
Kanał Dunaj-Odra-Łaba), nazwa projektowanego kanału, trzeciej głównej arterii sieci eur. wodnych
4 ESMiO

864 Dunkierka
210
dróg śródlądowych, obok radź. kanału Wołga-Don oraz kanału Ren-Men-Dunaj. Integracyjny projekt kanału opracowywany z inicjatywy Polski i 
Czechosłowacji od 1947; pod egidą RWPG od 1964, przewiduje budowę 19 śluz między Dunajem i Odrą oraz 25 śluz między Odrą i Łabą, a 
także dwóch wielkich zbiorników retencyjnych;
w myśl projektodawców budowa winna trwać 10-12 lat. W 1964 i 1967 odbyły się dwie konferencje międzynar. w sprawie k.D.-O.-Ł; we 
wrześniu 1972 odbyto się w Raciborzu międzynar. sympozjum z udziałem przedstawicieli Bułgarii, Czechosłowacji, Polski, Rumunii i Węgier. 
Poza tym od 1967 działa przy Komisji Gosp. ONZ d/s Europy grupa ekspertów Austrii, Czechosłowacji i Polski d/s k.D.-O.-Ł.
M. MII-KOWSKI opr. Międzynarodowe Sympozjum Karni Odra-Dunal, Racibórz 7-8 IX 1972, Materiały posympoilat-M, Wrocław 1972. s. 165; I. RUMMEL Niektóre zagadnienia prawne budowy 
kanału Odra-Dunaj, S. WAJDA Techniano-ekonomiczne motywacje budowy kanału Odra-Dunaj. Uchwala Międzynar. Sympozjum w sprawie budowy kanaSu Odra-Dunaj, Racibórz 7-8 IX 1972. 
w. Biuletyn Naukowy Zakładu Stos. M. Inst. Śląskiego w Opolu 5/1972.
•    864
DUNKIERKA (ang. Dunkerque, franc. Dunker-que, hiszp. Dunkerque, roś. Diunkerk), .miasto portowe w pn. Francji, nad M. Północnym. Miej-
sce dramatycznej ewakuacji bryt. korpusu ekspedycyjnego . i części armii franc. do W. Brytanii 28 V-4 VT 1940; miejsce zawarcia sojuszu franc. 
-bryt. 4 H II 947 na lat 50, przygotowującego sojusz Europy Zach. z USA (->- NATO).
H. FiscHER-WoLLpERT Der Yertrag von DUnkIrchen, w: Europa Archiv 1946/1947; P. BARANDON Von Dunkirchen zum Atlantikpakt, w: DIe Friedenswarte 1950/51.
•   865
DUNLOP-PIRELLI, unia dwóch koncernów międzynar. produkujących opony i kable: bryt. firmy Duniop (Duniop Ltd„ Duntop Intcrnational 
Lid., Duniop New Zcaland Holdings Ud i Duniop Ca-nada Ltd.) oraz wł. Pirelli (filie w Belgii, Francji i NRP), zawarta 1970 na lat 20. Franc. 
koncern opon Michelin 1973 nawiązał kooperację z austr. koncernem Semperit.
The DiinIop-Pirelli empire, v. The Economist, 3 U. 1973, a. 54-55.
•    866
DUŃSKIE CIEŚNINY (ang. Danish Straits, franc. Detroits danois, hiszp. Estrechos daneses, roś. Datskije proliwy), nazwa cieśnin, zw. też 
Bałtyckimi (Mały Bełt, Wielki Bełt, Kattegat i Sund), łączących M. Bałtyckie z M. Północnym, C.D. zostały umiędzynarodowione Traktatem 
Kopenhaskim 1857, wolne dla żeglugi zarówno statków handl., jak okrętów wojennych, z wyjątkiem lat I i II wojny świat., kiedy były 
zaminowane. Jednostronne decyzje Danii 1938 i 1951, ograniczające prawa swobodnego przepływu okrętów wojennych, zostały anulowane 
Konwencją w sprawie
•»• morza terytorialnego i pasa przyleglego. 1958. W 1924 ZSRR wysunął propozycję, popartą po II wojnie świat, przez Polskę i NRD. ogranicze-
nia przepływu przez c.d. okrętów wojennych do okrętów państw bałtyckich; odrzucona przez państwa ->-NATO.
P. D. BARABOLIA l In. MIełdunarodno-prawowoj rtełym wai-nifiszych iimliwow i kanałów, Moskwa 1965.
DUŃSKIE INDIE ZACHODNIE -»- Dziewicze Wyspy Stanów Zjednoczonych.
•   867
DU PONT DE NEMOURS ET C0„ jeden z największych koncernów chem., petrochcm. i materiałów wybuchowych USA, należących do -»• 
Grupy Du Pont de Nemours, tzw. rodzinnej, żal. 1802 przez franc. chemika, E. I. Du Ponta, właściciela fabryki prochu w Wilmington, Delaware 
(USA). Po II wojnie świat, jedna z gł. firm zbrojeniowych USA patronująca zimnej wojnie oraz konfliktom zbrojnym w Azji Pd. i na Bliskim 
Wschodzie.
DUR —>• Konwencje sanitarne międzynarodowe.
•    868
DURANDA LINIA (ang. Durand Linę, franc. Ligne Durand, hiszp. Linea Durand, roś. „Linija Diuranda"), narzucona 1893 przez W. Brytanię 
granica między Afganistanem a bryt. Indiami, która pozostawiła po stronie Pakistanu okręg ->• Pusztunistan; od 1947, po powstaniu niepodległe-
go Pakistanu, przedmiot sporu granicznego między obu państwami.
„DWADZIEŚCIA JEDEN ŻĄDAŃ" ->- Ultimatum Japonii wobec Chin 1915.
„DWÓJKA" -»• „Deuxieme Bureau".
•    869
DWUPRZYMIERZE AUSTRII I RZESZY 1873-
1918 (ang. Austro-German Alliance 1873-1918, franc. Alliance austro-alicmande 1873-1918, hiszp. Alianza ausiro-alemana 1873-1918, roś. 
Awstro-giermanskij sojuz 1873-1918, nicm. Zwcibund), zawarte 7 X 1873 w Wiedniu, położyło ostateczny kres niem.-austr. sporom i konfliktom. 
Dwuprzy-mierze było poprzedzone 23 VIII 1866-Pokojem Praskim kończącym wojnę pomiędzy Austrią i Prusami, a następnie sojuszem 
obronnym zobowiązującym obie strony do solidarnej obrony w przypadku ataku Rosji, a „życzliwej neutralności" w przypadku agresji ze strony 
innego mocarstwa. d.A. i Rz. weszło w życie 21 X 1879, a ujawnione zostało dopiero 3 II 1888. Przedłużane 22 III 1883 i 2 VI 1902 przetrwało 
do upadku obu cesarstw 1918. Było fundamentem -••trójprzymicrza austro-niem.-wł. (utworzonego 1879-82) i państw centralnych.
A. F. PRTEBRAM DIe poltllschen GeheimyertrSee Osterreich-Unsarn 1879-1914, Wien 1920, t. l.
•   870
DYKTATURA PROLETARIATU (ang. Dictator-ship of tnę proletariat, franc. Dictature du proletariat, hiszp. Dictadura del proletariado, roś. 
Diktatura proletaryata), termin międzynar. sformułowany i rozwinięty w XIX w. przez K. Marksa i F. Engelsa—kierownicza władza klasy robotn. 
w państwie, które w wyniku rewolucji socjalist. weszło na drogę budowania socjalizmu i komunizmu. Wg polskiej definicji (Encyklopedia 
powszechna PWN 1973):
„Jej istota wyraża się w sprawowaniu kierowniczej roli w państwie prze? klasę rohotn. dziataiaca w soniszu z pracuił-cym chłopstwem i innymi warstwami ludzi pracy <inle1igen-cja, 
rzemietlnicy) Pojecie d.p. określa klasowa treść państwa socialist. w pierwszym etapie •jego rozwoju, a nie formę sprawowania władzy Podstawowa funkcja hist. d p. jest przezwyciężenie oporu 
klas posiadających, zniesienie wyzysku, stworzenie i umacnianie podstaw itocjalist systemu społ.-ekon., stopniowe rozszerzanie swobód dcmokr.. przy równoczesnym przeciwdziałaniu próbom 
wykorzystania demokracji do walki/przeciw ustrojowi socjalist. Następna funkcją

211
Dyplomacja tajna 877
hist. d.p. jest przygotowanie podstaw ogólnonar. -» demokracji socjalistycznej'*. Encyklopedia powszechna PWN. Warszawa 1973. t. l, a. 644.
•    871
DYPLOMACJA (ang. Diplomacy, franc. Diplo-matie, hiszp. Diplomacia, roś. Dipłomatija), termin międzynar.—działalność instytucji państw. 
czy międzynar., regulujących sprawy z innymi państwami czy organizacjami międzynar.; w średniowieczu umiejętność stwierdzania 
autentyczności dokumentów (obecnie dyplomatyka). Rozwojowi nauki i sztuki d. poświęcona jest org. zarej. w ONZ:
Międzynarodowa Akademia Dyplomat., International Diplo-matic Academy. Acadźmic diplomatique internationale, organizacja międ/yrządowa, zat. 1926 w Paryżu układem międzynar. podp. 
pr;cz reprezentantów 97 rządów, z siedzib! w Paryżu oraz regionalnymi sekretariatami w Genewie, Londynie, Montevideo i Nowym Jorku. Członkami są mężowie stanu 0972 — 27 szefów 
rządów i 47 min. spraw zagr. oraz 512 dyplomatów, reprezentujących 91 państw). Organem Akademii są Plenarne Sesje, ok. 12 rocznie, w Paryżu, które organizuje Komitet Wykonawczy i Biuro 
Akademii. Język u-rzędowy francuski. Składki od państw członków średnio minimum 250 dół. rocznic. Publ.: Dictionnmre Diplomatique (7 t. od 1933).
W. POTOMKIN Historia dyplomacji, 3 t; Warszawa 1955;
H. NICHOLSON Diplomacy, London 1963. wyd. 3, s. 268;
T. MOUSSA Diplomatie Contemporaire. Cuide Bihtiographi-que, Geneve 1964; P. GERBORE Forowi und Slile der Diplomatie. Hamburg 1964; M. OĄSIOROWSKI Dyplomaci i koń-sulowie, 
Warszawa 1966; F. PRZETACZNIK Nietykalność osobista przedstawiciela dyplomatycłneso, Warszawa 1970; S. E. NAHLIK Haroduny nowoczesnej dyplomacji, Wrocław 1971;
Historia dyplomacji. Praca zbiorowa, r; 1-3, Warszawa 1972.
•   872
DYPLOMACJA DOLAROWA (ang. Dollar di-plomacy, franc. Diplomatie du dollar, hiszp. Diplomacia del dolar, roś. „Dipłomatija dołłara"), 
termin międzynar. na politykę nacisków finansowych prowadzonych programowo przez USA. Autorem i obrońcą tego terminu był Ph. Ch. Knox 
(1853-1921), członek rządów trzech prezydentów:
W. McKinIeya (1847-1901). Th. Roosevelta (1858-1919) i W. H. Tafta (1857-1930). Według definicji ł. B. Durosselle'a „dyplomacja dolarowa 
jest działalnością rządu USA zmierzającą do o-twarcia krajów zagranicznych dla kapitałów północnoamerykańskich lub do rozszerzenia ułatwień 
przyznanych tam tymże kapitałom już zainwestowanym".
J. LEETS US ond Lalin Amertca. Dollar Diplomacy, New Orlcans 1912. s. 82; J. PREEMAN Dollnr niplomary. A Study in Ameriran Imperialism, New York 1935. s. 353: S. NEARINO, J. FREEMAN 
Dnilw rliplomacy, London 1925; J. B. DUROSELLE La polltlaue exieriew des Stats Unieś 1913-1945, Paris 1962, s. 515.
•   873
„DYPLOMACJA GRUBEJ PAŁKI" (ang. Big ttick diplomacy, franc. „Diplomatie du gros baton", hiszp. 
..Diplomacia del garrote", roś. „Dipłomatija bolszoj dubinki"), termin amer. na politykę 
interwencyjną USA, sformułowany przez pręż. USA. Th. Roosevelta (1858-1919) w Chicago, 2 IV 1903, 
w mowie usprawiedliwiającej interwencję US Marines- w Wenezueli, w zdaniu:
„Speak softły and carry big stick" (przemawiaj łagodnie i szykuj grubą patkę); ->• Corrolary Th. 
Roosevelt. Podobnym terminem amer. jest „Diplomacy of Stick and Carrot" (dyplomacja pałki i 
marchewki).
•   874
DYPLOMACJA MIĘDZYNARODOWA (ang. Iniemational diplomacy, franc. Diplomatie internationale, hiszp. Diplomacia internacional, roś. 
Mieżdunarodnaja dipłomatija), termin międzynar. określający: l) działalność dyplomat. państw członkowskich w organizacjach międzynar.; 2) -> 
dobre usługi ONZ; 3) działalność rozwijającą współpracę międzynar., prowadzoną przez funkcjonariuszy ONZ i jej org. wyspecjalizowane. ONZ 
patronuje rozwojowi d.m. przez prace KMP ONZ. Synonimem d.m. używanym coraz powszechniej jest dyplomacja wielostronna (Multiia-teral 
Diplomacy).
Dtctionnaire Diplomatique, Paria 1960, t. VI; O. L. BEST Diplomacy in Ihe U N, Ann Arbor 1962, s. 263; T. MOUSSA Diplomatie Contemporaine. Guide Bibliographiqve, Geneve 1964, s. 199; B. 
SEN A Diptomats Handbook of Internationat Law and Praciice, Thc Hague 1964, s. 382.
•    875
DYPLOMACJA PING-PONGOWA (ang. Ping-pong diplomacy, franc. Diplomatie „pongiste", hiszp. Diplomacia del ping-pong, roś. 
Dipłomatija ping-ponga), nazwa przyjęta w kwietniu 1971 przez prasę świat, dla stosunków chińsko-amer., których nawiązanie po z górą 20 
latach jawnej wrogości między USA a ChRL rozpoczęło się zaproszeniem amer. drużyny ping-pongowej do Pekinu, w celu wzięcia udziału w 
turnieju międzynarodowym. Z drużyną USA,, której towarzyszyli korespondenci amer. agencji A P i UPI spotkał się 14 IV 1971 premier Czou 
En-laj, który oświadczył, że „nowy rozdział otworzył się w stosunkach między naszymi narodami, dzięki przyjęciu przez Was zaproszenia Chin 
Ludowych..." Prezydent R. Nixpn zareagował na tę d.p.-p. ogłoszeniem zniesienia szeregu zimnowojennych restrykcji w stosunkach handl., 
komunikacyjnych i wizowych z ChRL. Odtąd termin d.p.p. używany jest dla wstępnych kroków zmierzających do nawiązania lub wznowienia 
stosunków między poróżnionymi państwami.
„Le Monde" nr 8166 z 15 IV 1971 i nr 8168 z 17 IV 1971.
•   876
DYPLOMACJA POKOJU ZSRR (ang. USSR peace diplomacy, franc. Diplomatie de Paix de 1'URSS, hiszp. Diplomacia de paź de la URSS, 
roś. Dipłomatija mira SSSR), termin międzynar. — polityka zagr. pierwszego państwa socjalist., której początkiem był ->• Dekret o Pokoju 1917. 
W Lidze Narodów, 1934, ZSRR postawił tezę, uznaną dziś powszechnie, że „pokój świata jest niepodzielny". Po II wojnie świat, umacnianie i 
obrona pokoju stały się główną wytyczną polityki zagr. ZSRR na forum ONZ i poza nim.
•    877
DYPLOMACJA TAJNA (ang. Secret diplomacy, franc. Diplomatie secrete, hiszp. Diplomacia se-creta, roś. Siekrietnaja dipłomatija), termin 
międzynar. używany w XIX w., określający przede wszystkim obyczaj nieujawniania układów międzynar., zawieranych z reguły na niekorzyść 
państw trzecich lub w przypadku wymuszenia lub przekupstwa na wyraźną niekorzyść jednej ze stron i z tego powodu tajnych. Pierwszym pań-
stwem, które zniosło d.t. była Rosja Radziecka (Dekret o Pokoju 1917). Z kolei pręż. USA W. Wilson 811918 (->• Wilsona 14 punktów) domagał 
się wprowadzenia obowiązku ogłaszania pełnych tekstów zawieranych traktatów. Art. 18
•> Paktu Ligi Narodów wprowadził obowiązek
14*

878 Dyplomata
212
•>• rejestrowania traktatów i ogłaszania wszystkich umów międzynar. przez sekretariat Ligi, od 1945 przez Sekretariat ONZ. Przepisy te nie ogra-
niczają w niczym prawa państw do stosowania d.t. w rokowaniach prowadzących do zawarcia układów, dla odróżnienia nazywanej coraz częściej 
„dyplomacją cichą".
CH. DANZAT Comentions et Traites secrets, w: Renie potitiaue et partemenlaire 1912; J SEVENS Le regime noweau des traites inlernationaux. L'art. 18 du Poetę de la SdN et la supresston des 
trctdations diptomaiique secreles, Paris 1925; M. BRANDON The Yalidiiy of Non-Regislered Treaties, w: The British Year Book of Int. Law, 29/1952: A. BROCHES, S. BOSKEY Theory and Practice 
of Treaty Regtstration, w. Nederlands Tijd-schrifl 4/1957.
•   878
DYPLOMATA (ang. Diplomat, franc. Diplomate, hiszp. Diplomatico, roś. Dipłomat), termin międzynar. — osoba upoważniona przez państwo 
czy organizację międzynar. międzyrządową do regulowania spraw z innymi państwami czy instytucjami międzyrządowymi. Z inicjatywy ONZ 
opracowany został w 1973 projekt konwencji o zapobieganiu i karaniu przestępstw popełnionych przeciwko przedstawicielom dyplomatycznym i 
osobom mającym prawo do ochrony międzynarodowej — Convention sur la prevention et la repres-sion des infractions commises contre les 
agents diplomatiques et autres personnes ayant droit a une protection intemationale.
•   879
DYPLOMATÓW PORYWANIE (ang. Abduction of diplomats, franc. Sequestre des diplomates, hiszp. Secuestro de diplomaticos, roś. 
Pochiszcze-nije diptomatow), forma walki polit,, sprzeczna z prawem międzynar., znana w różnych epokach. W 2 pół. XX w. wystąpiła jako 
reakcja na terror kontrrewol. w szeregu państw Ameryki Lać.; po raz pierwszy został porwany 4 IX 1969 w Rio de Janeiro ambasador USA w 
Brazylii B. Elbrick i po 2 dniach wymieniony na 15 więźniów polit. z lewicowych organizacji podziemnych (skierowanych samolotem do 
Meksyku przez rząd Brazylii); 1970 dokonanych zostało w Ameryce Lać..
10 porwań dyplomatów: 4 marca w Gwatemali amer. dyplomatę, wymienionego za 3 więźniów;
11 marca w Sao Paulo konsula generalnego Japonii — za 5 więźniów; 24 marca w Buenos Aires konsula Paragwaju, wypuszczonego po 4 dniach;
24 marca w Santo Domingo amer. attache lot., wymienionego za 25 więźniów; 31 marca w Gwatemali ambasadora NRF C. von Spretti, którego 
zwłoki odnaleziono 5 kwietnia (rząd Gwatemali odmówił wymiany za więźniów); 3) marca w Porto Alegre (Brazylia) nieudana próba porwania 
konsula USA; 30 czerwca w Rio de Janeiro ambasadora NRP E. von Hellebena, wymienionego za grupę więźniów; 31 lipca w Montevideo agenta 
CIA, doradcę policji urugwajskiej D. Mitrio-ne, którego zabito, oraz konsula Brazylii D. Go-mide i agronoma z USA C. Ply'a, których los, wobec 
sprzeciwu rządu Urugwaju dokonania wymiany za więźniów polit. pozostał nieznany;
7 grudnia w Rio de Janeiro ambasadora Szwajcarii, wymienionego za 70 więźniów, przetransportowanych do Chile. Poza tym 1970 porwanych 
zostało trzech polityków: w Gwatemali min. spraw zagr. T. Modra, w Ekwadorze dowódca wojsk lot. gen. C. Rohn, oraz w Argentynie gen. P. 
Aramburu (został zgładzony). W 1971 w Montevideo 8 stycznia porwany został ambasador bryt. G. Jackson. Podobny charakter miały akcje 
palestyńskiego ugrupowania -»- „Czarny Wrzesień" (1972-73).
P.d. jest naruszeniem —>- immunitetów oraz przywilejów dyplomatycznych. 28 X 1972 w USA weszła w życie Ustawa o ochronie dyplomatów 
zagranicznych, wprowadzająca zasadę, że atak na przedstawiciela obcego kraju jest przestępstwem federalnym, a nie jak dotychczas stanowym. 
Wszelkie demonstracje mogą się odbywać w odległości nie mniejszej niż 30 m od placówki czy rezydencji obcych dyplomatów. Zob. kidnaper.
E. NAHLIK Narodziny nowoiytnej dyplomacji. Warszawa 1971;
Kronika. Dokumentacja prasowa. Warszawa 1971.
•   880
DYPLOMATYCZNE ROKOWANIA (ang. Di-plomatic negotiations, franc. Negociations diplomatiques, hiszp. Negociaciones diplomaticas, 
roś. Dipłomaticzeskije pieriegowory), termin międzynar. — prawno-międzynar. sposoby regulowania sporów, zawierania umów bilateralnych i 
wielostronnych oraz ustalania reguł międzynarodowych. Główny przedmiot d.r. — pokojowe rozwiązywanie konfliktów—został w XX w. 
zinstytucjonalizowany w formie obowiązku państw rozstrzygania wyłącznie sporów drogą rokowań, sprecyzowanego w różnych konwencjach 
międzynar. jak ->• Pakt Brianda-KeIIogga, czy -»• Karta NZ.
I. S. PIERIETIERSKU Tolkowanije mietdunarodnyrh dogowo-rów, Moskwa 1959; M. LACHS Instrumenty wsp^lnesnel dy-
flomacji, w: Sprawy Międzynarodowe, nr II, 1961. s. 18-32;
. SUBEYROL Ln neuociation dipfumutiqve, element de con-tentieux international, w: Revue generale de droit internatio-aal. Paris XXXV-2, 1964/68; K. Kocor Rokowania dyplomatyczne. 
Wrocław 1969, s. 207; J. SUTOR Rola negocjacji.,., w: Sprawy Międzynarodowe, nr 7-8, 1972.
•    881
DYPLOMATYCZNY CEREMONIAŁ (ang. Di-plomatic ceremoniał, franc. Ceremoniał diploma-tique, hiszp. Ceremoniał diplomatico, roś. 
Dipło-maticzeskij ceriemonijał), termin międzynar.—u-stalone dyplomatycznym -* protokołem formy zachowania się w różnych oficjalnych 
sytuacjach przedstawiciela obcego państwa, zgodnie z jego rangą i czasem pobytu w danym państwie oraz w zgodzie z obyczajami danego kraju, 
a także ustalony protokółem dyplomat. i obyczajem międzynar. lub danego kraju ceremoniał przyjmowania wysłanników dyplomat. lub 
oficjalnych gości zagr., prowadzenia rozmów i podpisywania umów.
Dinionnaire de la terminologie du droit internatlonal, Paris 1960.
•   882
DYPLOMATYCZNYCH STOSUNKÓW NAWIĄZANIE LUB WZNOWIENIE (ang. Establishment or resumption of diplomatic relations, 
franc. Ćtablisscment ou rótablisscmcnf des relations diplomatiques, hiszp. Establecimiento o re-stablecimiento de relationes diplomaticas. roś. U-
stanowlenije iii wozobnowlenije diplomaticzes-kich otnoszenij), termin międzynar.— inicjacja stosunków dyplomat. między państwami, które ich 
nie utrzymywały, lub je zerwały, uregulowana Dyplomatyczną Konwencją Wiedeńską, 1961. W przypadku nie zerwania, lecz zawieszenia stosun-
ków dyplomat. niepotrzebne jest formalne ponowne nawiązywanie stosunków.
F. PRZETACZNIK Podstawowe wsady Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych, w: Państwo i Prawo nr II, 1964, s. 715-724.

213
Dyskryminacja 885
•   883
DYPLOMATYCZNYCH STOSUNKÓW ZERWANIE LUB ZAWIESZENIE (ang. Severence or pendency of diplomatic relations, franc. 
Rupture ou suspension des relations diplomatiques, hiszp. Ruptura o suspension de relaciones diplomaticas, roś. Sryw iii priekraszczenije 
diptomaticzeskich otnoszenij); terminy międzynar. — dwie formy zamanifestowania wagi konfliktu lub sporu między dwoma państwami: l) 
zerwanie jest najostrzejszą formą stosowaną zazwyczaj w stosunku do państwa uznanego za agresora lub w przypadku poważnego incydentu 
dyplomat. (np. obrazy gtowy państwa, zniszczenia placówki czy napadu na personel); 2) zawieszenie jest formą stosowaną zazwyczaj w 
przypadkach dojścia do władzy otwarcie nieprzyjaznego rządu lub nieprzyjaznych demonstracji uniemożliwiających normalną pracę placówki 
dyplomatycznej. Wznowienie stosunków w przypadku l. wymaga całego procesu ponownego nawiązania, natomiast stan zawieszenia może być 
automatycznie zniesiony zgodą obu stron na ponowne akredytowanie dyplomatów. Dyplomatyczna Konwencja Wiedeńska, 18 IV 1961, w art. 
43-45 zobowiązuje państwa zrywające stosunki dyplomat. do zapewnienia powrotu przedstawicielowi dyplomat. do swego kraju oraz 
poszanowania pomieszczeń misji dyplomat., majątku i archiwum. Jest przyjętym powszechnie obyczajem, że nad pomieszczeniami misji, której 
działalność została zawieszona, opiekę przejmuje na prośbę państwa misji jedno z przedstawicielstw państw neutralnych w danym kraju, np. we 
wrześniu 1939 w Berlinie opiekę nad pomieszczeniem przedstawicielstwa Polski przejęła ambasada Chile.
T. S. WOOLSEY The Consequence of the Severance of Diplomatic Relations. w: American fournal o) Inl. Law nr 10, 1916; J. JASTROW Die „diplomallsrhen Bewhungen" und ihr Abbruch, 
„Preussische Jahrbiicher" nr 167,  1917;
W. SCHNF.IDER Der Abbruch diptomfitischer Beziehunfren, Berlin 1938; H. BLOMEYER Diplomatisrhe Beziehungen, Abbruch der. w. Sirupp-Schlochauer Worterbuch des VSIker-rechls, Berlin 
1960, Bd. l, s. 378-379; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 4, Warszawa 1971, s. 254-255; R. PAPINI, G. COKTESE La rupture des relations di-ptomaticlues et ses 
conseauences, Paris 1972, s. 299.
•   884
DYPLOMY NAUKOWE (ang. Scientific diplo-mas, franc. Diplomes Scientifiques, hiszp. Diplo-mas cientificos, roś. Naucznyje dipłomy), 
przedmiot konwencji międzynar., umożliwiających nostryfikowanie świadectw ukończenia szkół średnich i wyższych, z reguły na zasadzie 
wzajemności. Polska uczestniczy w Konwencji, podp. 7 VI 1972 w Pradze w czasie VII Konferencji Ministrów szkolnictwa wyższego krajów 
socjalist., przez Bułgarię, Czechosłowację, DRW, Kubę, Mongolię,  NRD,  Polskę,  Rumunię,  Węgry i ZSRR. (Konwencja o wzajemnym 
uznawaniu równoważności dokumentów ukończenia szkól średnich, średnich szkół zawodowych i szkół wyższych, a także dokumentów o 
uzyskaniu stopni tytułów nauk. w krajach socjalist.). Projekt konwencji przedstawiła delegacja polska. W 1973 podobną konwencję rozpoczęty 
opracowywać dla swego szkolnictwa wyższego państwa EWG.
Kronika. Dokumentacja prasowa 1972; R. J. DUPUY. G. TUM-KIN Compnrnhitite des diplomes en droit tnternalional, UNESCO Paris 1972; 6tudes sur les eauivalences internntio-nales de 
diplomes. UNESCO Palii 1973; Les etudes siipe-rleures — presentailon comparallye des regimes d'enseigne-rneitt superieurs et des diptómes. UNESCO, Paris 1973.
•    885
DYSKRYMINACJA [łac. discriminatio 'rozróżnienie'], (ang. Discrimination, franc. Discrimina-tion, hiszp. Discriminación, roś.. 
Diskriminacyja), termin międzynar.—pozbawienie równych praw społ., polit., ekon. jednostki, grup osób, bądź całych większych zbiorowości 
danego społeczeństwa wg określonych klas społecznych; prześladowanie ze względu na pochodzenie etniczne, narodowość, wyznanie, 
światopogląd i inne czynniki społ.; w stosunkach międzynar. traktowanie państwa lub grupy państw gorzej od ogółu państw, naruszanie cech ich 
praw wynikających ze zwyczaju lub ogólnie przyjętych zasad prawa międzynarodowego.-
Karta NZ w art. l p. 3, w art. 55 p. 6, w art. 62 p. 2, w art. 73 oraz art. 76 p. 6 wyklucza d. rasową, etniczną, polit., rei. itp. z stosunków między-
narodowych. Pierwszą uchwałą Zgr. Og. NZ w tej sprawie była rezolucja 103/1 z 19X1 1946, potępiająca rasizm i wszelką d. rasową. 1411947 
Komisja Praw Człowieka ONZ powołała Podkomisję do spraw zapobiegania d. -»• mniejszości;
prowadzi badania w całym świecie nad sytuacją różnego rodzaju mniejszości. W 1948 -* Deklaracja Powszechna Praw Człowieka potępiła wszel-
kie formy d. rasowej i innej. Zgromadzenie Og. ONZ wielokrotnie zajmowało pryncypialne stanowisko w tej sprawie, potwierdzone w Rezolucji 
Powszechnej (1798 XVI) z grudnia 1961, potępiającej d. rasową i segregację. W 1963 z inicjatywy państw afryk. ECOSOC opracowała 
Deklarację o d., potępiającą kolonializm jako główne źródło d. i domagającą się całkowitej dekolonizacji. 7 III 1966 w Nowym Jorku podpisano 
Konwencje w sprawie likwidacji wszelkich form d. rasowej, o-pracowaną przez ONZ. Polska jest jej uczestnikiem (Dt.U. 1969, póz. 187). 18X11 
1967 Zgr. Og. NZ uchwaliło Rez. 2331 i 2332/XXII, potępiającą swobodne szerzenie idei nazizmu w NRP oraz d. rasową w Rodezji Południowej 
(-»• apartheid w Rep. Afryki Pd.).
W systemie międzyamer. obowiązuje uchwała Międzyamer. Konferencji w sprawie wojny i pokoju (—>• Konferencja Chapultepec 1945), uzna-
jąca d. rasową lub rei. za niedopuszczalną.
W Genewie Międzynar. Konferencja Pracy ILO opracowała Konwencję nr 115, dotyczącą d. w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu, 
podpisaną 25 VI 1958. Polska jest jej uczestnikiem (Dz.l/. 1961, póz. 218, 219). Wszystkie publikacje ONZ o d. wydano w językach ang., franc. i 
hiszpańskim.
Aria Finał de la Conferencia de Chapullepec, Mexico DP 1945: L'ONU Formes el causes principales de la discrimi-nntion, New York 1949. s. 93; M SnRENSEN The Qiiest for Eauallty, w: 
International Conciliatlnn 507/1956; L'ONU Ctude des Mesures disrriminatoires dans le domnine de l'en-seisnemenl. New York 1957. a. 20S; L'ONU f.lude des me-sures discriminaloires dans le 
domnine de la liberie de relifion el des t'ratlques rel/sieiises. New York 1960. s. 84; H. SANTA CRUZ Sfiidy of nisrriminalion in the Mntfer of PoUtical Rlrhts, New York 1962. s. 105; L'ONU 
t.iude des mesures disrriminntoires dans le domnine des droit politlanes, New York 1963. s. 121; L'0\'U t.iude des mesures discrim/naloires dans le domnine dii droit qii'a foufe personne de 
ffuitter tout pnvs y compris te sień et de reyenir dans son pnys, New York' 1964, ». 122; L'ONU tluńe des mesures disrriminnioires contre les personnes nees hors mariase, New York 1968, s. 
235; Qimlre Derlaration sur la auestion rariale, UNESCO, Paris 1969; J. BALICKI nyf,kryminaria rasowa w świetle prawa miedzynarodoweno. Wrocław 1972. s. 294.
DYSKRYMINACJA W HANDLU MIĘDZYNAR. -> COCOM i CHINCOM.

886 Dyspensa
21*
•   886
DYSPENSA (ang. Dispensation, franc. Dispense, hiszp. Dispensa, roś. Dispiensija), termin między-nar. i kościelny: l) zwolnienie obywateli przez 
ustawodawcę od obowiązku przestrzegania określonej ustawy; 2) zwolnienie osoby wierzącej przez papieża lub biskupa od obowiązku 
przestrzegania któregoś z praw czy przepisów kościelnych.
DYSYDENCI -> Kontestatorzy.
•    887
DYWERSJA (ang. Diversion, franc. Diversion, hiszp. Diversion, subverstón, roś. Diwiersija), termin międzynar. określający działalność wrogą, 
zmierzającą do spowodowania w czasie pokoju lub wojny osłabienia przeciwnika przez zakłócenia czy zamieszki polit., sabotaż gosp. rozsiewanie 
niepokojących wiadomości (—>• wojna psychologiczna) itp. Nowoczesne wojsk, formy d. i anty-dywersji rozwinęły się w czasie II wojny świat. 
oraz w wojnach regionalnych.
Dywersja, w: Mata encyklopedia wojskowa, t. l, Warszawa 1967, «. 349-350.
•   888
DZIECI (ang. Chiidren. franc. Enfants, hiszp. Ni-nos, roś. Dieti), przedmiot konwencji międzynar., mających na celu -> ochronę dziecka i 
stanowiących podstawę międzynar. ->• praw dziecka. W czasie II wojny świat, akcje ludobójcze Rzeszy Niemieckiej objęły ok. 2 min. dzieci, 
głównie żyd. i polskich (->• zbrodnie wojenne). W Polsce dla uczczenia pamięci pomordowanych dzieci podjęto budowę pomnika-szpitala 
Centrum Zdrowia Dziecka. Organizacją wyspecjalizowaną ONZ d/s d. jest
•>• UNICEF.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Komitet Organizacji Pozarządowych przy UNICEF, Non-Go-yernrnental Organizations Commiltee on UNICEF, zał. 1949, z sicdtlbą w Nowym Jorku, posiada status doradczy UNICEF.
Międzynar. Centrum Dziecka, International Children's Cen-tre, Centre international de 1'enfencc. Centro internacional de la Infancia, Miezdunarodnyj ccntr riebionka. zat. 18 I 1950. pod egidą 
UNESCO, jaku organizacja międzyrządowa;
finansowana w połowic przez UNESCO, w połowie przez rząd Francji; służy org, wyspecjal. ONZ i państwom członkowskim ONZ jako koordynacyjny ośrodek dla badań nad problematyką 
mcdyczno-socjalna dziecka. Publ.: Le Courier. Biologie Neonalorum, L'Enfant en milieu tropical. Międzynar. Katol. Biuro Dziecka. Internationai Catholic Child Bureau. zat. 1948, z siedzibą w 
Genewie; posiada status doradczy (B) UNESCO i ECOSOC; łączy krajowe komitety, m.in. Polski. Publ : Ktudes Pedasosiaue. Międzynar. Komitet Ruchów Dzieci i Dorosłych, International 
Committce of Children's ald Adolescents Movements (ICCAM). zał. 1957, z siedzibą w Budapeszcie; łączy organizacje 26 krajów, m.in Polski; jest instytucją związaną ze Świat. Federacją 
Młodzieży Demokratycznej. Międzynar. Pomoc dla Dziecka, International Hcip for Chiidren, Aide internationale aux enfants, żal. 1947, z siedzibą w Londynie.
Międzynar. Rada d/s Gier i Zabawek Dziecięcych. International CounciI for Children's Play-Conseił international des jeux et jouets. żal. 1959. z siedzibą w Stuttgarcie; łączy 22 komitety krajowe, 
m.in. Polski.
Międzynar. Ruch Dziecięcego Apostolatu. International Mo-vement of Apostotate of Chiidren, zał. 1962, z siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Stów. Wychowawców Dzieci Trudnych. Inter-nationat Association of Workers for Maladjusted Chitdren, Association internationale des educateurs de jeunes inadaptes, żal. 1951, z 
siedzibą w Paryżu; posiada status doradczy (B) UNESCO i ECOSOC. Łączy 38 krajowych stowarzyszeń, m.in. Polski
Międzynar. Unia Opieki nad Dzieckiem. International Union for Child Welfare, Union internatinnale de protection de 1'enfance, zat. 1920. z siedzibą w Genewie; posiada status doradczy fB) 
ECOSOC UNESCO. UNICEF. Publ. kwartalnik International Child Welfare Review.
Międzynar. Wioski Dziecięce, Children's International Sum-mer Yillages, Yillages internationaux d'enfants, zat. 1951 z siedzibą w Newcastle upon Tyne (W. Brytania), posiada status doradczy 
(Q UNESCO; łączy krajowe komitety 42 państw, m.in. Polski;
Międzyamer. Instytut Dziecka, Interamerican Children's In-slitute. żal. 1919, z siedzibą w Montevideo. SOS Wioski Dziecięce, SOS Children's Villages, Villagei d'enfants SOS, żal. 1964 z 
siedzibą w Wiedniu; opiekuje sl{ dziećmi opuszczonymi; posiada status doradczy ECOSOC. Publ.: SOS Messenger.
Yearbook o f International Orsamzations, 1973. Yerbrechen on polnischen Kindern 1939-1945. Eine Dokumentatton, Miin-chen-Salzburg 1973, s. 239.
•   889
DZIEDZICZENIE (ang. Inheritance, franc. Hen-tage, hiszp. Herencia, roś. Nasiedowanije), termin międzynar. — spadkobranie; przedmiot 
międzynar. prawa prywatnego, w którym przeważa tzw. zasada jednego statutu, tj. jednego prawa rządzącego dz. (wynikającego z ->• domicylu) 
nad zasadą dwóch statutów (odrębnego dla ruchomości i odrębnego dla nieruchmości). Polska, podobnie jak ZSRR, NRD, NRF, Czechosłowacja, 
państwa skand., iberyjskie i in. stosuje zasadę domicylu, natomiast państwa anglosaskie oraz Austria, Belgia, Francja, Rumunia, Węgry, kierują 
się dualizmem spadkowym. Prawo spadkowe jest przedmiotem konwencji opracowywanych przez -»• Haskie Konferencje Międzynar. Prawa 
Prywatnego 1925-28 oraz 1961. W przypadkach spadku bezdziedzicznego przechodzi on na skarb państwa, w zasadzie tego, na którego obszarze 
znajdują się przedmioty spadkowe. Polska uczestniczy ;
w konwencjach o zapobieżeniu podwójnemu opo- :
datkowaniu spadków (-* podatkowe systemy) oraz i w Haskiej Konwencji dot. kolizji praw w przed- i miocie formy rozporządzeń 
testamentowych, z 5X1961 (Di.U. 1969. póz. 284, 285). Poza tym Polska zawarła umowę o wzajemności w sprawach spadkowych z 
Czechosłowacją 2511934 (Dz.U. 1935, póz. 145 i 1937 póz. 138, 139), a także włączyła klauzulę dot. dz. do umów bilateralnych o- obrocie 
prawnym w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, zawartych po II wojnie świat, z Bułgarią (1960), Czechosłowacją
(1961), Jugosławią (1960), NRD (1957), Rumunią
(1962), Węgrami (1959) i ZSRR (1957). W myśl poi. ustawy o —>- prawie prywatnym międzynar. z 12X11965 (Dz.U. ex 1965, nr 46, póz. 290) 
„w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy w chwili jego śmierci" (art. 34).
J. BALICKI Problemy kolizyjne prawa spadkowego. Warszaw 1963; W. LuDwir7.<K Miedtynarodowe prawo prywatne. Warszawa 1967, s. 223-230.
•   890
DZIENNIKARSTWO (ang. Journalism,. franc. Journalisme, hiszp. Periodismo, roś. Żurnalistika), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy 
międzynar. oraz umów międzynarodowych. W 1970 Zgr. Og. NZ powołało komitet ekspertów z zadaniem opracowania konwencji ó prawach i 
obowiązkach dziennikarzy —r korespondentów wojennych. Status dziennikarzy w stosunkach międzynar. był również przedmiotem prac 
genewskiej fazy 1973/74 ->• Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Org. zarej. w ONZ: ->• prasa.
K. KOSZYK, K. H. PRUYS Worlerbuch tur PubIWstik, Miin^ cben 1970, s. 540.

215
Dzień Prasy Międzynarodowy 899
•   891
DZIEŃ DZIECKA MIĘDZYNARODOWY (ang. International Children's Day, franc. Jour Inter-national de 
1'Enfant, hiszp. Dia Internacional de la Infancia, roś. Mieżdunarodnyj dień zaszczity dietiej), 
obchodzony od 1955 pod różnymi datami, zależnie od kraju członkowskiego ONZ, ale najczęściej l 
czerwca; ustanowiony 14X11 1954 przez Zgr. Og. NZ i określony, jako „dzień światowego braterstwa 
i zrozumienia między dziećmi";
poświęcony upowszechnianiu ideałów i celów Karty NZ „w interesie dzieci całego świata". Tłu (W 
Revtew, Octoher 1957.
•   892
DZIEŃ KOBIET MIĘDZYNARODOWY (ang. International Women's Day, franc. Jour International des Pemmes, hiszp. Dia Internacional de 
la Mujer, roś. Mieżdunarodnyj żenskij dicń 8 mar-ta), obchodzony 8 marca, w myśl proklamacji II Międzynar. Zjazdu Kobiet Socjalistek, Inter-
national Conference of Socialistic Women, 25-27 VIII 1910 w Kopenhadze, przy udziale kilkudziesięciu delegatek z 18 krajów; z okazji 50-lecia 
M.D.K. Światowa Federacja Demokr. Kobiet zorganizowała 21-24 IV 1960, również w stolicy Danii, Międzynar. Konferencję Kobiet, 
International Conference of Women, w której wzięło udział 900 delegatek z 73 krajów; w obu konferencjach uczestniczyły delegatki poi. 
organizacji kobiecych.
•   893
DZIEŃ KOLUMBA (ang. Columbus Day, franc. Jour de Cristophe Colomb, hiszp. Dia de Cristó-bal Colón, roś. Dień Kolumba), obchodzony w 
USA od końca XIX w. (a w pozostałych państwach amer. od 1917), 12 października, jako „Dzień odkrycia Nowego Świata" (Dia del Des-
cubrimiento del Nuevo Mundo), na pamiątkę 12X1492, kiedy to trzy statki „Santa Maria", „Pinta" i „Nina" z załogą 90 ludzi pod dowództwem K. 
Kolumba (1451-1506), które wyruszyły 3 VIII 1492 z hiszp. portu Palos, dotarły do zach. półkuli do wyspy Guanahani, nazwanej przez Kolumba 
San Salvador w archipelagu wysp Bahama, zw. też po ang. Watling.
•   894
DZIEŃ METEOROLOGII ŚWIATOWY (ang. Worid Metcorology Day, franc. Jour intematio-nal de la Meteorologie, hiszp. Dia Internacional 
de la Meteorologia, roś. Wsiemirnyj dień mietie-orołogii), obchodzony od 1961 przez państwa członkowskie Świat. Organizacji Meteorologicznej 
(-»• WMO), 23 marca, dla upamiętnienia wejścia w życie konwencji WMO 23 III 1950 oraz propagowania licznych problemów z dziedziny 
meteorologii; w 1970 sprawa ochrony atmosfery przed zanieczyszczeniami.
•   895
DZIEŃ   MIĘDZYNARODOWY   PRZECIW DYSKRYMINACJI RASOWFJ (ang. International Day against Racial Discrimination, franc. 
Jour international contre la Discrimination racia-le, hiszp. Dla Internacional contra la Discrimina-ción Racial, roś. Mieżdunarodnyj dień protiw 
rasowoj diskriminacyi). ustanowiony przez Zgr. Og. NZ, Rez. 2142/XXI z 26X1966 i obchodzony 21 marca dla uczczenia zorganizowanej przez 
Kongres Panafryk. manifestacji ludności
murzyńskiej przeciwko ustawodawstwu rasistowskiemu (—r apartheid); odbyła się ona 21 III 1960 w pobliżu stolicy Rep. Pd. Afryki, 
Johannesbur-ga; zginęło w niej 67 osób zmasakrowanych przez policję. Na wniosek 20 afryk. i azjat. państw R. Bezp. rozpatrywała tę sprawę 
30111 i l IV 1960. Z okazji pierwszych obchodów M.D.P.D.R. 21 III 1967, sekr. generalny ONZ, U Thant oświadczyli
„Nigdy data ta nie może być zapomniana! Narody Zjednoczone stwierdzają w sposób bezsporny, iż dyskryminacja rasowa i Apartheid stanowię zaprzeczenie praw człowieka, podstawowych 
wolności i sprawiedliwości, obrażają godność ludzką. Doktryna i praktyka wyższości rasowej są w dzisiejszym świecie nie tylko niesprawiedliwe, ale równocześnie nieobliczalnie niebezpieczne. 
W epoce, w której nakazem jest łagodzenie aapift i rozwijanie idei jednej ludzkiej rodziny, nikt nie może bezkarnie nawoływać do nienawiści i niesprawiedliwości rasowej. Braterstwo ludzi, 
proklamowane Deklaracja Powszechną Praw Człowieka przed prawie 20 laty, stanowi dziś prawdziwy warunek przeżycia. Lecz nic tylko to winno nam wszystkim, różnym i różnorodnym 
członkom rodu ludzkiego, nakazywać obchodzenie i czczenie Międzynarodowego Dnia Przeciw Dyskryminacji Rasowej. Również możemy 2 powinniśmy obchodzić i czcić go w głębokim 
przekonaniu, że ludzie, popierając cele moralne i polityczne równości praw, ogłoszone w Karcie Narodów Zjednoczonych, przyspieszają urzeczywistnienie ideału- powierzonego ludzkości przez 
umysły najbardziej oświecone wszystkich czasów, wszystkich wiar i wszystkich ras". l/A? Momhly Chronicie, Marca 1967.
•   896
DZIEŃ NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ang. United Nations Day, franc. Jour des Nations Unieś, hiszp. Dia de las Naciones Unidas, roś. 
Dień Objcdinionnnych Nacyj), obchodzony 24 października od 1948 dla uczczenia daty (24 X 1945) wejścia w życie Karty NZ po ratyfikowaniu 
jej przez Pięć Mocarstw i większość sygnatariuszy. 31X1947 Zgr. Og. NZ postanowiło, że dzień 25 października będzie obchodzony we 
wszystkich krajach członkowskich ONZ i —>• Terytoriach Powierniczych, jako D.N.Z.; po raz pierwszy 24 X 1948. W niektórych państwach NZ 
obchodzony od 17 do 24 października. Od 1973 uchwałą Zgr. Og. NZ święto ONZ obchodzone jest również jako światowy Dzień Informacji na 
temat Rozwoju (->• Rozwoju Dekada NZ),
tW Bullftin, 15 XI 1947.
•   897
DZIEŃ PANAMERYKAŃSKI (ang. Panameri-can Day, franc. Jour Panamćricain, hiszp. Dta Panamcricano, roś. Panamierikanskij dień), ob-
chodzony 14 kwietnia w krajach członkowskich OPA, dla uczczenia I Międzynar. Amer. Konferencji, rozpoczętej 14 IV 1890 w stolicy USA, 
Waszyngtonie.
•    898
DZIEŃ POKOJU (ang. Peace Day, franc. Jour de la paix, hiszp. Jornada de la Paź, roś. Dień mira), proklamowany przez Zgr. Og. NZ 17X11 
1969, Rcz. 2526/XXIV, dla uczczenia 25 rocznicy założenia ONZ, 24X1945, obchodzony byt 1970.
•    899
DZIEŃ PRASY MIĘDZYNARODOWY (ang. International Press Day, franc. Jour inicmational/ de la Prcsse, hiszp. Dia Internacional dc la 
Pren-sa. roś. Mieżdunarodnyj dień picczati), w krajach socjalist. i w międzynar. ruchu robotn. obchodzony 5 maja, w rocznicę zał. 5 V 1912 przez 
W. I. Lenina dziennika „Prawda". W krajach Ameryki Łacińskiej, należących do burz., Między-amer. Stów. Prasy obchodzony jest 7 czerwca 
Dzień Wolności Prasy dla uczczenia Konstytucji

900 Dzień Praw Człowieka
21i
Stowarzyszenia z 7 VI 1950. Nie istnieje dotąd Światowy Dzień Prasy pod egidą ONZ.
•    900
DZIEŃ PRAW CZŁOWIEKA (ang. Human Rights Day, franc. Jour des Droits de 1'Homme, hiszp. Dia de los Derechos dcl Hombre, roś. Dień 
praw czełowieka), obchodzony od 10 XII 1950 corocznie 10 grudnia, w rocznicę uchwalenia
•> Deklaracji Powszechnej Praw Człowieka przez państwa członkowskie ONZ. Zgromadzenie Og. NZ podjęto kolejne uchwały szczególnie 
uroczystego obchodzenia D.P.Cz. w dziesiątą (1958), piętnastą (1963), dwudziestą (1968) i dwudziestą piątą (1973) rocznicę. Rok 1968 został 
ogl. -> Rokiem Międzynarodowym Praw Człowieka.
UN The UN and Human Rights, New York 1968.
DZIEŃ ROZWOJU -> Dzień Narodów Zjednoczonych.
•    901
DZIEŃ TELEKOMUNIKACJI MIĘDZYNARO-
dowej (ang. International Telccommunication Day, franc. Jour intemational de la Tćłecommu-nication, hiszp. Dia Internacional de la Tele-
comunicación, roś. Mieżdunarodnyj dień elekro-swiazi), obchodzony 17 maja od 1965, dla uczczenia pierwszej Międzynar. Konwencji 
Telegraficznej z 17 V 1865; co roku innym hasłem ustalanym przez ITU: 1970, w związku z Międzynar. Rokiem Oświaty, pod hasłem: 
„Telekomunikacja w służbie oświaty".
•   902
DZIEŃ WYZWOLENIA AFRYKI (ang. African Liberation Day, franc. Jour de la Liberation de l'Afrique, hiszp. Dia de la Liberación de Africa, 
roś. Dień oswobożdienija Afriki), po raz pierwszy obchodzony był 27 V 1968 w siedzibie ONZ, z inicjatywy OJA i afryk. państw członkowskich 
ONZ. W uroczystości wzięli udział również prze-wodn. Zgr. Og. NZ i Sekr. Generalny ONZ.
UN Monthly Chronicie, 6/1968.
•   903
DZIEŃ ZDROWIA ŚWIATOWY (ang. Worid Health Day, franc. Jour intemational de la Santć, hiszp. Dia Internacional de la Salud, roś. Wsie-
mirnyj dień zdrawoochranienija), obchodzony 7 kwietnia od 1949 przez państwa członkowskie Świat. Organizacji Zdrowia (->• WHO), dla ucz-
czenia wejścia w życie 7 IV1948 Konstytucji WHO. Dla każdego roku WHO ogłasza temat główny dnia, np. w 1955: „Czysta woda podstawą 
zdrowia". UN Biilleiln, 15 Vm 1949; „UN Reyiew", May 1955.
DZIESIĘTNA KLASYFIKACJA ->- Klasyfikacja
dziesiętna uniwersalna.
•    904
DZIEWIARSTWO (ang. Knitting, franc. Bonne-terie, hiszp. Obra de punto, roś. Trikotaż), przedmiot zorganizowanej współpracy 
międzynarodowej.
Org. miedzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja Specjalistów Dziewiarstwa, Intemational Fedcralion of Knitting Snccialists, Federation inicrnationale des 
lechnicicns de la bonnctcrie, z siedzibą w Zurychu (Szwajcaria). Yearbook of International Orsamiations. 1973.
•    905
DZIEWICZE WYSPY BRYTYJSKIE (ang. Bri-
tish Virgin Islands, franc. Ileś Vierges britanni-
ques, hiszp. Islas Virgenes Britanicas, roś. Wir-ginskije Ostrowa, władienije Wielikobritanii), grupa 36 wysp i wysepek (16 nie zamieszkałych) na 
M. Karaibskim; pow. 130 km2, 108 tyś. mieszk. (1970); gł. wyspy: Tortola (z gl. portem Road-town), Anegada, Virgin Gorda. Kolonia bryt. od 
XVII w.; Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się przyznania prawa samostanowienia dla ludności B.W.D.
The Statesman's Year Book 197211973, London 1972, s. 509.
•   906
DZIEWICZE WYSPY STANÓW ZJEDNOCZONYCH (ang. US Virgin Islands, franc. Ileś Vierges amśricaines, hiszp. Islas Virgenes de 
EE.UU., roś. Wirginskije Ostrowa, władienije SSzA), grupa wysp na M. Karaibskim, złożona z 3 większych wysp—Saint Croix (212,3 km'), 
Saint Thomal (82.8 km2) i Saint John (49,2 km2) oraz ok. 50 drobnych wysp i raf koralowych, w większość nie zamieszkałych; ogółem 63,2 tyś. 
mieszk. (wg spisu 1970; wg spisu 1960—31,1 tyś.); stoi. Char. lotte Amalie. Posiadłość Danii od XVII w. p.n. Duńskie Indie Zach., odsprzedane 
układem 31 III 1917 za 25 min dół. Stanom Zjedn.; od 1927 mieszkańcy wysp stali się obywatelami USA bez prawa głosowania do Kongresu 
USA; ważna baza wojenna USA. Od 1954 ludność miejscową ma ograniczony samorząd; przedmiot studiów Komisji ONZ d/s Dekolonizacji.
L. H. EVANS The Vlrsln Isinnds. From Navat Base to New Deal, Ann Arbor Mich. 1945; The Statesman's Year-Boak 197211973, London 1972, s. 716-718.
•    907
„DZIEWIĘCIU MĘDRCÓW" (ang. „Ninę Wise Men", franc. „Neuf Sages", hiszp. „Nueve Sa-bios", roś. „Diewiat' mudriecow"), termin mię-
dzyamer., jakim nazywa się od 1959 grupę 9 ekspertów d/s gospodarki i finansów Ameryki Lać., stworzoną przez Komisję Gosp. ONZ, CEPAL. 
Jest to ciało opiniodawcze.
R. SAEZ The Ninę Wise Mrn and the Alliance for Progress, w: International Orsanimtion, Winter 1968, a. 244-270.
DŹWIĘK •->• Obraz i dźwięk.
•   908
DŻWINA (ang. Western Dvina, franc. Dvina Oo cidentale, hiszp. Dvina Occidental, roś. Zapad-naja Dwina), 1921-39 rzeka graniczna między 
Polską a ZSRR; warunki żeglugi, spławu i in. zostały określone załącznikiem nr 5 do art. n ->• Traktatu Ryskiego, z 18 III 1921. Dt.V. 1921, póz. 
300.
DŻENTELMEŃSKIE POROZUMIENIE MOCARSTW W SPRAWIE ONZ, 1945 ->• Gentle-men's agreement.
DŻIBUTTI —r Somali Francuskie. DZIDA -> Bahrajn.
•   909
DŻUMA (ang. Plague, franc. Peste, hiszp. Peste, roś. Czuma), czarna śmierć, mór, morowa zaraza, morowe powietrze, choroba zakaźna, bardzo 
zaraźliwa, przedmiot konwencji międzynar., jak -» sanitarne, oraz walki o zakaz wykorzystywania zarazków d. (odkryte 1894 przez A. Jersina i 
K. Shibasaburo, nazwane PasteureUa pestis) jako broni w wojnie (—>• bronie chemiczne i bakteriologiczne). Użycie zarazków d. jako broni biol. 
zostało udowodnione w czasie procesu 20 wyższych oficerów jap. w Chabarowsku (ZSSR), o-

Edukacja 911
totżonych o zbrodnie wojenne, m.in. o zrzuce-lie z samolotów w rejonie chin. miasta Nimpo, [940, 5 kg zakażonych d. pcheł, a także o roz-
Mzestrzenienie w centr. Chinach w czasie odwrotu, 1942, 130 kg zarazków d., duru brzusznego i wąglika.
Z. ŻÓŁTOWSKI Bron i wojna biologiami w Świetle zachodniej doktryny wojny totalnej. Warszawa 1969, s. 337.
EBU ->• Eurowizja. ECA, ang. UN Economic Commission for Africa
-* Komisja Gospodarcza ONZ Afryki.
ECAFE, ang. UN Economic Commission for Asia
aod the Far East -*• Komisja Gospodarcza ONZ
Azji i Dalekiego Wschodu.
ECE, ang. UN Economic Commission tor Europę
-»• Komisja Gospodarcza ONZ Europy. ECLA, ang. UN Economic Commission for Latin America -»• Komisja Gospodarcza ONZ Ameryki 
Łacińskiej; hiszp. skrót—CEPAL.
-   910
ECOSOC, ang. UN Economic and Social CounciI
(franc. Conseił Economique et Social de 1'ONU, hiszp. Consejo Economico y Social de la ONU, roś. Ekonomiczeskij i socyalnyj sowiet OON), 
Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ, jeden z sześciu gt. organów ONZ, którego skład, funkcje i uprawnienia określa rozdz. X (art. 61-72) ->• 
Karty NZ; procedurę Regulamin Rady. W latach 1946-65 w skład Rady wchodziło 18 czł., wybieranych co roku po 6 na okres 3 lat; 1966-73 27 
czł., wybieranych po 9 na 3 lata; od 111974 54 czł., wybieranych po 18 na 3 lata. I Sesja Rady odbyła się w Londynie 231-18 III 946; następne 
zazwyczaj w N. Jorku lub Genewie. Rada w myśl Regulaminu odbywa normalnie 2 sesje zwyczajne w roku, poświęcone świat, i regionalnym 
problemom gospodarczo-społecznym, których badania ECOSOC prowadzi poprzez swe komisje, lub inicjuje poprzez ->• organizacje 
wyspecjalizowane. Główne komisje funkcjonalne Rady: Komisja Statystyczna (Statistical Commission), Komisja Ludnościowa (Population 
Commission), Komisja Rozwoju Społecznego (Commission for Social Development), Komisja Praw Człowieka (Commission on Human Rights) 
z Podkomisja. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości (Subcommission on Prevention of Discri-mination and Protection of 
Minorities), Komisja Praw Kobiety (Commission on the Status of Wo-men) oraz Komisja d/s Narkotyków (Commission on Narcotic Drugs). Poza 
tym powołano w różnych latach komitety specjalistyczne: Komitet Programowania i Koordynacji od 1962 (Committee for Programme and Co-
ordination), poszerzony w 1966; Komitet Administracyjny d/s Koordynacji od 1946 (Administrative Committee on Co-ordination), Komitet 
Doradczy d/s Organizacji Pozarządowych od 1946 (CounciI Committee on Non-Governmental Organizations); Komitet Doradczy Ekspertów d/s 
Zapobiegania Przestępczości i Postępowania z Przestępcami od 1950 jako komisja ad hoc Zgr. Og. NZ, od 1965 stały organ ECOSOC (Advisory 
Committee of Experts on the Prevention of Crime and the Treatment of Of-
fenders); Komitet Mieszkalnictwa, Budownictwa i Planowania (Committee on Housing, Building and Planning); Komitet d/s Bogactw 
Naturalnych od 1970 (Committee for Natural Resourees); Komitet Doradczy d/s Wykorzystywania Nauki i Techniki dla Rozwoju od 1963 
(Advisory Committee on the Application of Science and Tech-nology to the Development); Międzyagencyjna Rada Doradcza organizacji 
wyspecjalizowanych od 1965 (Inter-Agency Consultative Board). Poza tym organami ECOSOC są 4 Komisje Gospodarcze: dla Europy (ECE), 
dla Azji i Dalekiego Wschodu (ECAFE), dla Ameryki Łacińskiej (ECLA) i dla Afryki (ECA). Polska aktywnie u-czestniczy w pracach ECOSOC.
R. E. ASHER The l/N and Economic and Social Coopera-tion, Washington DC 1957; Restamento dcl Consejo Economico y Social de las W, New York 1958 (również w językach ang., franc. i 
roś.); W. MORAWIECKI Organizacje międzynarodowe, wyd. 2, Warszawa 1965; VN Administra-tions of Economic and Social Programs, cdii.: G. J. Man-gone, New York 1966.
ECSC, ang. European Coal and Steel Community
-> Europejska Wspólnota Węgla i Stali; franc. skrót—CECA.
•    911
EDUKACJA [tac. educare 'wychowywać', 'kształcić'], (ang. Education, franc. Education, hiszp. Educación, roś. Obrazowanije), termin 
międzynar. obejmujący oświatę i wychowanie; działalność pedag. obejmująca dzieci, młodzież i dorosłych;
przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od XIX w., koordynowanej od 1946 przez UNESCO; przedmiot konwencji międzynarodo-
wych.
Pierwszą Konwencję oprać. Międzyamer. Konferencja dla Umocnienia Pokoju w grudniu 1936, w Buenos Aires p.n. Konwencja o Pacyfistycznej
Liczba uczniów w krajach socjalistycznych
(Szkoły wszystkich typów l i 2 stopnia)
Kraj

1950/51 w tyś.

1970/71 w tyś.

Albania

176,6

480,8 >

Bułgaria

970,0

1 157,0

ChRL

30 400,0

Ok. 110 000.03

CSRS

l 736,0

2 077.0

DRW

190,0

ok. 4600,0'

Jugosławia

2083,0

3041,0'

KRL-D



2 102.0'

Kuba



1 602,0'

Mongolia

"68,7

240.0

NRD

2514,0

2 667.0

Polska

3 608,0

5 869.0

Rumunia

1 839,0

3 329.0

Węgry

1 282,0

1 284.0

ZSRR

34 636,0

49010,0


1) 1945, 2) 1969. 3) 1965/66.
Źródło. Materiał przygotowany przez Komisję problemów socjalistycznego budownictwa pisma Problemy pokoju i socjalizmu nr 5, 1973.

911 Edukacja
218
Liczba uczniów średnich szkół zawodowych w krajach socjalistycznych
Kraj

1950/51

1970/71



w tyś.

w tyś.

Bułgaria

61,0

151,0

CSRS

94.0

286.0

Mongolia

3,2

11.1

NRD

34,7

189,0

Polska

279.0

805,0

Rumunia

128.0

154.0

Węgry

56,1

179.0

ZSRR

1 298,0

4388,0


Źródło. Materiał przygotowany przez Komisję problemów socjalistycznego budownictwa pisma Problemy pokoju t socjalizmu nr 5, 1973.
Liczba studentów w 8 krajach socjalistycznych
Kraj

1950/51 w tyś.

1970/71 w tyś.

1972/73 w tyś.

Bułgaria 
CSRS 
Mongolia 
NRD Polska 
Rumunia 
Węgry 
ZSRR

33,6 45,2 1,5 31,5 
125,0 53.0 32,5 
1247,0

91,6 131,0 8.4 
139.0 331,0 152,0 
80,5 4581,0

101,0 128,0 8,9 
153,0 354.0 144,0 
90,9 4600,0


Źródło. Materiał przygotowany przez Komisję problemów socjalistycznego budownictwa pisma Problemy pokoju i socja" lismu nr 5. 1973.
Orientacji Oświaty, Convención sobre Orientación Pacifica de la Ensenanza, podp. 23 XII 1936 przez Argentynę, Boliwię, Brazylię, Dominikanę, 
Ekwador, Gwatemalę, Haiti, Honduras, Kolumbię, Kubę, Meksyk, Nikaraguę, Panamę, Paragwaj i Urugwaj. Odmówiły podpisu USA. Konwencja 
zobowiązywała jej uczestników do wprowadzenia „nauk powszechnych zasad pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych i 
wyrzeczenia się użycia siły zbrojnej jako instrumentu polityki narodowej".
Druga Konwencja, z 4X1943, o utworzeniu Międzyamer. Uniwersytetu w Panamie nie weszła w życie. Kolejną konwencją międzynar. jest ->• 
Konstytucja UNESCO, org. wyspecjal. ONZ d/s edukacji, nauki i kultury.
W 1960 UNESCO oprać, i uchwaliła Konwencję i Rekomendację o zapobieganiu dyskryminacji w edukacji, Convention and Recomendation 
against Discrimination in Education, Convention et recommandation concernant la lutte contre la discrimination dans le domaine de 1'einseigne-
ment. Regionalnymi org. międzynar. są: narady min. edukacji, zainicjowane na zach. półkuli I Międzyamer. Naradą w Panamie, 1943; II—w Li-
mie, 1956; III—w Bogocie, 1963; IV—w Waszyngtonie, 1966); w Europie ->- EUROCU-LT;
pod egidą UNESCO odbywają się problemowe świat, konferencje: d/s oświaty dla dorosłych, 1960; d/s problemów młodzieży, 1964; d/s walki z 
analfabetyzmem, 1965; d/s pozycji społ. nauczycieli, 1966; d/s szkolnictwa wyższego (eur.), 1967; d/s planowania oświaty, 1968 itp. Decyzją 
XVI Sesji Konferencji Generalnej UNESCO została powołana Międzynar. Komisja Rozwoju E-dukacji, która ma za zadanie „przygotowanie się 
do sytuacji bez precedensu, kiedy po wiekach powolnej ewolucji edukacja zbliża się do okresu radykalnych przemian".
Org. pod egida UNESCO zarej. w ONZ:
Biuro Międzynar. Edukacji, Intcrnational Bureau of Education, z siedzibą w Genewie, zat. 1925; org. międzyrządowa, od 23 U 1947 w stałej łączności z UNESCO, z która co roku organizuje 
Międzynar. Konferencję Edukacji Publio, nej, International Conference on Public Education; publ. wspólnie z UNESCO rocznik International Education Yev-book, a od 1971 kwartalnik w języku 
franc. i ang. Docu-mentation et information pedasogique — Educational Do-cumentation and Information.
Biuro Międzynar. Katol. Edukacji, Catholic International Education Office, z siedzib; w Brukseli, zat. 1952; mi statut doradczy (B) UNESCO; publ. Bulletin Documen-tatrę.
Centrum Badań i Rozwoju Edukacji, Centro dc Investiga-cion y Desarrollo de Educacion, z siedzibą w Santiago (Chile), za). 1963; w łączności w Instytutem Katolickich Badań Socjo-
Regionalnych w Bogocie. Eur. Rada d/s Edukacji Korespondencyjnej, Eurppean Councii for Ediicatioa by Correspondence, z siedzibą » Brukseli, żal. 1963.
Eur. Biuro Edukacji Dorosłych, European Bureau of Adull Education, z siedzibą w Bergen, Holandia, za). 1953; publ, ..Notes and Studies".
Eur Stów. Nauczycieli, European Association of Tcachcn, z siedzibą w Strasburgu, żal. 1956; ma statut doradczy (O UNESCO.
Federacja Międzynar. Robotniczych Stów. Oświatowych, l siedzibą w Londynie, żal. 1947; ma statut doradczy (A) UNESCO.
Federacja Międzynar. Wymiany Międzyszkolnej. International Federation of Organizations for School Correspondence and Exchange, z siedzibą w Paryżu, żal. 1929; ma statut doradczy (B) 
UNESCO.
Federacja Międzynar. Zjednoczonych Szkot, Uniled School International Federation, z siedzibą w Delhi, żal. 1961; ma statut doradczy (O UNESCO.
Inst. im, S. Battele, S. Battele Memoriał Institutc, z siedzibą w Columbus, Ohio. USA, zat. 1929 przez Fundacji B. Gordona z zadaniem popierania w Świecie rozwoju edukacji i badań nauk.; ma 
statut doradczy (B) ECOSOC. Inst. Międzynar. Planowania Edukacji, Internatiunal Institutc for Educative Planning, z siedzibą w Paryżu, zat. 1947 pod egidą UNESCO.
Konfederacja   Latyno-Amer.   Nauczycieli-Wychowawców, Confederation of I-atinamerican Educators, z siedzibą w Santiago. zat. 1957.
Konferencja Szkół Nastawionych Międzynar., Conference of Internationally Minded Schools, z siedzibą w Berka, W. Brytania, żal. 1951.
Konfederacja światowych Organizacji Zawodowego Nauczania, Worid Confederation of Organizations of the TeachilK Professions, z siedzibą w Waszyngtonie, za}. 1952; ma. statut doradczy 
<A) UNESCO. Międzynar. Federacja d/s Nauki Gospodarstwa Domowego, Inicrnational Federation of Home Economics, Federation in-ternational de 1'enseignement menager, z siedzibą w 
Paryżu, zat. 1908; łączy przedstawicieli instytucji kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; ma statut doradczy FAO i (O UNESCO; publ. kwartalnik L'Enseignement Menager — Komę Economics — 
Hauswirtschaftsunterricht. Międzynar Federacja Nauczycieli Gimnazjów, International Federation of Secondary Teachcrs, z siedziba w Londynie, zat. 1912; publ. Iniernalionat Bulletin. 
Międzynar. Federacja Ruchu na rzecz ,,Szkoły Nowoczesnej" (Freinet), International Federation of.„Ecolc Modernę" (Mo-yements Freinet). z siedzibą w Cannes (Francja), żal. 1957;
łączy stowarzyszenia krajowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; ma statut doradczy (O UNESCO; publ. USduca-teur.
Międzynar. Federacja Stów. Nauczycielskich, International Federation of Teachers Associations, z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria), zał. 1926; publ. Butłetin International. Międzynar. Federacja 
Tuw. Studiów Klasycznych. Interna-tional Federation of the Societies of Ciassical Sludics, Federation Internationalc des associations d'etudes classique (FIECI, zat. 1948 z inicjatywy UNESCO, 
łączy krajowe tow. kilkudziesięciu państw, m.in. Polski.
Międzynar. Liga Edukacji Dzieci i Dorosłych, International League of Chiidren and Adults Education. i siedzibą w Paryżu, zat. 1947: ma statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar Liga Nowej 
Edukacji, New Educatiop Fellowship (International). z siedzibą w Tunbridge Wells (Kent, W. Brytania). zał. 1915.
Międzynar. Stów. d/s Nauki Czytania, International Reading Association. z sied/ihą w Newark (Delaware, USA), zał. 1955; publ. The Reading Teacher. Miedyynar. Stów. d/s Wyboru Szkoły i 
Zawodu, International Association for Educational and Vocational Gułdance, z siedzibą w Luksemburgu, żal. 1953; publ. Bulletin bibliogra-phiąue.

EFTA 913
dzynar. Stów. Fonetyki, International Phonetic Associa-, z siedziba w Londynie, za). 1886 jako org. nauczycieli ;tyki; łączy uczonych z kilkudziesięciu krajów, m.in. Pol-publ. Le MaStre 
Phonetiaue.
dzynar. Stów. Nauczycieli Dzieci Niedostosowanych, In-iational Association of Workes for Maladjusted Chiidren, ociation internationalc des educateurs de jeunes inadapics, cdzibą w Paryżu, zał. 
1951; łączy stowarzyszenia krajowe :udziesięciu państw, m.in. Polski; ma statut doradczy (B) ESCO.
;dzynar. Tow. Edukacji Handlowej, International Society Business Educatlon, z siedzibą w Lozannie, żal. 1901. idzynar. Tow. Pedagogiki Dzieci Trudnych, International ;iety for 
Orthopedagogics, z siedzibą w Amsterdamie, za). 5; publ. Acta Psychotherapeutica, Psychomatica et Ortho-
•dasogica.
at. Konfederacja Organizacji Nauczycielskich, Worid Con-erations of Organizations of the Teaching Profcssion, z Izibą w Waszyngtonie, zał. 1952; ma statut doradczy (A) IESCO, (B) ECOSOC 
oraz FAO i UNICEP; jej organem l Miedzynar. Rada d/s Zdrowia, Wychowania Fizycznego .ckrcacji, International Councii on Health, Physical Educa-n and Recreation. z siedzibą w 
Waszyngtonie, żal. 1958. iat. Organizacja Edukacji przedszkolnej, Worid Organiza-n for Earły Chiidchood Education,- Organisation mondiale ur 1'ćducalion prescolaire (OMEP), z siedzibą w 
Paryżu, l. 1948; ma statut doradczy (B) UNESCO i UNICEF. lat. Unia Nauczycieli Katolickich, Worid Union of Catho-Teachcrs, z siedzibą w Rzymie, zał. 1910. nr. Edukacji Porównawczej w 
Europie, Comparative Edu-tion Society in Europę, z siedzibą w Londynie, żal. 1961;
ay uczonych 19 państw, m.in. Polski.
>w. Miedzynar. Edukacji Artystycznej, International Union
r the Education through Art, z siedzibą w Berlinie Zach.,
l. 1952; ma statut doradczy (B) UNESCO.
nią Miedzynar. Wolności Edukacji, International Union for
e Freedom of Education, z siedzibą w Paryżu, żal. 1950;
zwija akcje na rzecz nauki religii w szkołach. roblemy micdzynar. integracji szkolnictwa wyższego w Bumie opracowywane są w ramach EWG przez specjalną ko" Isje, a w ramach RWPG przez 
Konferencje Ministrów kolnictwa Wyższego Krajów Socjalistycznych, której orga-sm jest od 1973 Sowremtennaja Wysswja Sikola.
WESCO wydało w 1955-72 5 tomów pt. L'fdu-ittion dans te monde, zawierających informacje e 194 krajów i terytorii, dotyczących: t. l — 
Ekolnictwa, 1955; t. 2—nauczania podstawowe-o, 1958; t. 3—szkolnictwa średniego, 1961; t.
—szkolnictwa wyższego, 1966; oraz t. 5—po-ityki, ustawodawstwa i administracji nauczania, 972. Każdy tom o obj. ok. l tyś. stron. W 1966 
łkazał się l tom wydawnictwa UNESCO pt. fuide international de la documentation pedago-'iyue, zawierający dane o oświacie w poszczegól-iych 
krajach za lata 1955-60; t. 2. za lata 1961->5, ukazat się 1971. W 1972 UNESCO ogłosiło •aport o stanie e. w świecie i jej perspektywach, la 
podstawie kilkuletnich badań przeprowadzo-iych przez ekspertów w większości regionów Świata.
M. BUTTS The Jniernational Bureau of Education, w: Annals uf the American Academy of Political and Social Science m 235, 1944; The Worid of Learning. A Gnidę to Educatio-nat, Scientific 
and Cultural Jnstitutions in alf Parts of the Worid, London 1952 (następne wyd. co roku); P. ROSFLLO Łes precurseurs du Bureau International d'Gducalion, Genew 1953; W. GRE^TTZ 
Educacion y Demrrollo en Amprica Latina. Bibliografia Selerta, Hamburgo 1966. s. 271, w języku hiszp. i niem.; M. PĘCHERSKI, M. ŚWIĄTEK Organitacia oświaty w Polsce w Intach 1917-1969. 
Podstawowe akty prawne. Warszawa 1972, s. 314; Yearbook of łnternntionat Organizations, 1973. J. SZCZEPAŃSKI Miedzynnr. integracja szkolnictwa wyi-izego, w: Literatura z 13 i 20 Xn 1973; 
KOMITET EKSPERTÓW Raport o stanie oświaty w PRL, PWN, Warszawa 1973, s. 481.
EDUKACJA I ONZ (ang. UNO and Education, franc. Education et 1'ONU, hiszp. Educacion y la ONU, roś. Obrazowanie i OON), zgodnie z art. 
55 Karty NZ, polecającym ONZ m.in. popieranie „współpracy międzynarodowej na polu kultury i oświaty", ONZ powołała do życia, 1946,
org. wyspecjalizowaną d/s edukacji, nauki i kultury ->• UNESCO, której jednym z gł. zadań jest walka z analfabetyzmem w świecie i upowszech-
nianie oświaty. Wg opinii dyr. generalnego UNESCO, R. Mathieu, wypowiedzianej 6 VIII 1968:
,,rozwiązanie problemów edukacyjnych winno być ogólnoświatowe ... Radykalna reforma edukacji we wszystkich częściach świata stała się koniecznością i nie wolno więcej tracić czasu".
Opinia ta oparta była na studium UNESCO o-ceniającym stan edukacji w całym świecie oraz na prognozach ONZ co do dalszego rozwoju eko-
nomicznó-społ. i kulturalnego świata pod wpływem rewolucji naukowo-techn. Kraje socjalist. domagają się ogólnoświat. rewizji programów na-
uczania pod kątem usunięcia z programów tekstów gloryfikujących wojny, szowinistycznych czy faszystowskich, jako sprzecznych z Kartą NZ '(-
> podręczniki szkolne), a wprowadzenia obowiązkowej nauki o pokoju i przyjaznej współpracy narodów. Również kraje Trzeciego Świata 
wysuwają żądania podstawowej reformy edukacji, mającej na celu wyzwolenie jej z balastów epoki kolonializmu. Zob. też kształcenie 
ustawiczne.
UN and the Humon Rifhts, New York 1968, s. 69-74; La Educacion en el Mundo, UNESCO Pani 1967, s. 1500.
EEC, ang. European Economic Community -»•
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG);
franc. skrót—CEE. EFE —r Agencje Prasowe. •   913
EFTA, ang. European Free Trade Association (franc. Association europeenne de librę echange, hiszp. Asociación Europea de Librę Comercio, 
roś. Jewropiejskaja assocyacyja swobodnej torgo-wli), Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, organizacja międzyrządowa typu unii 
celnej, z siedzibą w Genewie; zał. 20X1 1959 w Sztokholmie przez Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i W. Brytanię, 
weszła w życie 3 V 1960; państwem stowarzyszonym jest od 26 VI 1961 Finlandia. Celem EFTA jest popieranie w krajach członkowskich stałej 
ekspansji gosp., pełnego zatrudnienia, finansowej stabilizacji, rozwoju handlu między państwami EFTA przez wzajemne wyeliminowanie 
całkowite opłat celnych na ich produkty (co zrealizowano w dekadzie 1961-70, z wyjątkiem Portugalii, która wyeliminowała je tylko w 50°/o) 
oraz przyczynianie się do ekspansji świat, handlu.
Głównym organem jest Rada Ministerialna wraz z Komitetami oraz Sekretariat. Językiem roboczym jest ang. Wydaje EFTA Bulletin, w języku 
ang., franc. i niem.
22 VII 1972 w Brukseli zostały podp. układy między państwami członkowskimi EFTA (Austrią, Irlandią, Finlandią, Portugalią, Szwajcarią i 
Szwecją) a EWG o rozszerzeniu wolnej wymiany towarów przem. od l I 1973; Finlandia nie podpisała układów, a tylko je parafowała; w ogóle 
zaś nie podpisała ich Norwegia, której rząd zakładał wstąpienie do EWG, co zostało przekreślone decyzją referendum ludności z 23/24 IX 1972 i 
spowodowało, że Norwegia pozostała w EFTA, a z EWG podpisała układy podobne do brukselskich.
Z. M. KLEPACKI Zachodnio-europeiskie organizacje międzynarodowe. Warszawa 1969. s. 286-302; The Elfem, of EFTA on the Economtes of Member-Stales, Gcneva 1969; Spccial

911 Edukacja
Liczba uczniów średnich szkół zawodowych w krajach socjalistycznych
Kraj

1950/51

1970/71



w tyś.

w tyś.

Bułgaria

61,0

151,0

CSRS

94.0

286.0

Mongolia

3,2

11,1

NRD

34,7

189,0

Polska

279,0

805,0

Rumunia

128.0

154,0

Węgry

56,1

179,0

ZSRR

1 298,0

4388,0


Źródło. Materiał przygotowany przez Komisję problemów socjalistycznego budownictwa pisma Problemy pokoju l socjalizmu nr 5, 1973.
Liczba studentów w 8 krajach socjalistycznych

Kraj

1950/51 w tyś.

1970/71 w tyś.

1972/73 w tyś.

Bułgaria 
CSRS 
Mongolia 
NRD Polska 
Rumunia 
Węgry 
ZSRR

33.6 45,2 1,5 31,5 
125,0 53,0 32,5 
1247,0

91.6 131.0 8.4 
139.0 331,0 152,0 
80,5 4581,0

101,0 128,0 8,9 
153,0 354,0 144,0 
90,9 4600,0


Źródło. Materiał przygotowany przez Komisję problemów socjalistycznego budownictwa pisma Problemy pokoju t socjalizmu nr 5. 1973.
Orientacji Oświaty, Convención sobre Orientación Pacifica de la Ensenanza, podp. 23 XII 1936 przez Argentynę, Boliwię, Brazylię, Dominikanę, 
Ekwador, Gwatemalę, Haiti, Honduras, Kolumbię, Kubę, Meksyk, Nikaraguę, Panamę, Paragwaj i Urugwaj. Odmówiły podpisu USA. Konwencja 
zobowiązywała jej uczestników do wprowadzenia „nauk powszechnych zasad pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych i 
wyrzeczenia się użycia siły zbrojnej jako instrumentu polityki narodowej".
Druga Konwencja, z 4X1943, o utworzeniu Międzyamer. Uniwersytetu w Panamie nie weszła w życie. Kolejną konwencją międzynar. jest —r 
Konstytucja UNESCO, org. wyspecjal. ONZ d/s edukacji, nauki i kultury.
W 1960 UNESCO oprać, i uchwaliła Konwencję i Rekomendację o zapobieganiu dyskryminacji w edukacji, Convention and Recomendation 
against Discrimination in Education, Convention et recommandation concernant la lutte contre la discrimination dans le domaine de 1'einseigne-
ment. Regionalnymi org. międzynar. są: narady min. edukacji, zainicjowane na zach. półkuli I Międzyamer. Naradą w Panamie, 1943; II—w Li-
mie, 1956; III—w Bogocie, 1963; IV—w Waszyngtonie, 1966); w Europie -r EUROCLH-T;
pod egidą UNESCO odbywają się problemowe świat, konferencje: d/s oświaty dla dorosłych, 1960; d/s problemów młodzieży, 1964; d/s walki z 
analfabetyzmem, 1965; d/s pozycji społ. nauczycieli, 1966; d/s szkolnictwa wyższego (eur.), 1967; d/s planowania oświaty, 1968 itp. Decyzją 
XVI Sesji Konferencji Generalnej UNESCO została powołana Międzynar. Komisja Rozwoju E-dukacji, która ma za zadanie „przygotowanie się 
do sytuacji bez precedensu, kiedy po wiekach powolnej ewolucji edukacja zbliża się do okresu radykalnych przemian".
Org. pod egidą UNESCO zarej. w ONZ:
Biuro Międzynar. Edukacji, International Burcau of Educ» tion, z siedzibą w Genewie, żal. 1925; org. międzyrządowa, od 23 U 1947 w stałej łączności z UNESCO, z którą co roku organizuje 
Miydzynar. Konferencje Edukacji Publira nej, International Conference on Public Education; publ. wspólnie z UNESCO rocznik International Education Yew-book, a od 1971 kwartalnik w 
jeżyku (ranc. i ang. Docu-mentation et information pedagogiaue — Educattonal Do' cumentation and informcition.
Biuro Międzynar. Kalol. Edukacji,' Catholic International Educatioo Office, z siedzibą w Brukseli, zat. 1952; mi statut doradczy (B) UNESCO; publ. Bulletin Documeir taire.
Centrum Badań i Rozwoju Edukacji, Centro de Investig«-cion y Desarrollo de Educacion, z siedzibą w Santiago (Chile), zat. 1963; w łączności w Instytutem Katolickie! Badań Socjo-
Rcgionalnych w Bogocie. Eur. Rada d/s Edukacji Korespondencyjnej, Europen Councii for Edncation by Correspondence, z siedzibą V Brukseli, żal. 1963.
Eur. Biuro Edukacji Dorosłych, European Bureau of Adult Education. z siedzibą w Bergen, Holandia, żal. 1953; publ, ..Notes and Studies".
Bur Stów. Nauczycieli. European Association of Teacherk z siedzibą w Strasburgu, żal. 1956; ma statut doradczy (O UNESCO.
Federacja Międzynar. Robotniczych Stów. Oświatowych, l siedzibą w Londynie, zał. 1947; ma statut doradczy (A) UNESCO.
Federacja Międzynar. Wymiany Międzyszkolnej. International Federation of Organizations for School Con-espondenct and Exchange, z siedzibą w Paryżu, zał. 1929; ma statut doradczy (B) 
UNESCO.
Federacja Międzynar. Zjednoczonych Szkot, United School International Federation. z siedzib; w Delhi, żal. 1961; ml statut doradczy (C) UNESCO. Inst. im. S. Bandę. S. Battele Memoriał 
Institutc, z się-;
dzibą w Columbus, Ohio, USA, zał. 1929 przez Fundacji B. Gordona z zadaniem popierania w świecie rozwoju edu-kacji i badań nauk.; ma statut doradczy (B) ECOSOC. Inst. Międzynar. 
Planowania Edukacji, Internatiunal In. stitute for Educative Planning, z siedzibą w Paryżu, zat. 1947 pod egidą UNESCO.
Konfederacja    Latyno-Amer.   Nauczycieli-WychowawoAw, Confederation of Latinamerican Educators, z siedzibą w Santiago. żal. 1957.
Konferencja Szkól Nastawionych Międzynar., Conference of Iniernationally Minded Schools, z siedzibą w Berki, W. Brytania, żal. 1951.
Konfederacja Światowych Organizacji Zawodowego Nauczania, Worid Confederation of Organizations of the Teaching Professions, z siedzibą w Waszyngtonie, zat. 1952; ma statut doradczy fA) 
UNESCO. Micdzynar. Federacja d/s Nauki Gospodarstwa Domowego, International Federation of Home Economics, Fćderalion in-ternational de 1'cnseigncmcnl menager, z siedzibą w Paryżu, 
zat. 1908; łączy przedstawicieli instytucji kilkudziesięciu państw, m.in. Polski: ma statut doradczy FAO i (O UNESCO: publ. kwartalnik L'Enseignement Menager—Ho-me Economics — 
Hauswirtschaftsunterricht. Międzynar Federacja Nauczycieli Gimnazjów. International Federation of Secondary Teachcrs, z siedzibą w Londynie, zat. 1912; publ. Iniernalional Bulletin. 
Międzynar. Federacja Ruchu na rzecz ,,Szkoły Nowoczesnej" (Freinet). International Federation of,.,Ecole Modernę'* (Mo-yements Freinet). z siedzibą w Cannes (Francja), żal. 1957;
łączy stowarzyszenia krajowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; ma statut doradczy (O UNESCO; publ. L't,dwa-teur.
Międzynar. Federacja Stów. Nauczycielskich, International Federation of Teachers Associations, z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria), zał- 1926; publ. Bulletin International. Międzynar. Federacja 
Tow. Studiów Klasycznych, International Federation of the Societies of Ciassical Studies, Federation Internationale des associations d'etudes classique (FIEC), żal. 1948 z Inicjatywy UNESCO, 
łączy krajowe tow. kilkudziesięciu państw, ni-in. Polski.
Międzynar. Liga Edukacji Dzieci i Dorosłych, International League of Chiidren and Adults Education, z siedzibą w Paryżu, zał. 1947: ma statut doradczy (B) UNESCO. Micdzynar Liga Nowej 
Edukacji, New Education Pellowship (International). t siedzibą w Tunbridge Wells (Kent, W. Biy. . tania), żal. 1915.
Międzynar. Stów. d/s Nauki Czytania, International Reading Assuciation, z siedzibą w Newark (Delaware, USA), żal. 1955; publ. The Reading Teacher. Micdyynar. Stów. d/s Wyboru Szkoły i 
Zawodu. International Associalion for Educational and Vocational Guidance, z siedzibą w Luksemburgu, zał. 1953; publ. Bulletin bibliogra-phiaue.

219
EFTA 913
Międzynar. Stów. Fonetyki, Intcrnational Pbonctic Associa-tion, z siedziba w Londynie, żal. 1886 jako org. nauczycieli fonetyki; łączy uczonych z kilkudziesięciu krajów, m.in. Polski; publ. Le 
Maitre Phonetigue.
Międzynar. Stów. Nauczycieli Dzieci Niedostosowanych, In-ternational Association of Workes for Maladjusted Chiidren, Association intcrnationalc des educateurs de jeunes inadapies, z siedzibą 
w Paryżu, zał. 1951; łączy stowarzyszenia krajowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; ma statut doradczy (B) UNESCO.
Międzynar. Tow. Edukacji Handlowej, International Society for Business Education, z siedziba w Lozannie, zał. 1901. Międzynar. Tow. Pedagogiki Dzieci Trudnych, International Society for 
Orthopedagogics, z siedziba w Amsterdamie, żal. 1935; publ. Ada Psychotherapeutlca, Psychomatica et Ortho-paedagogica.
świat. Konfederacja Organizacji Nauczycielskich, Worid Con-federations of Organizatlons of the Teaching Profession, z siedzibą w Waszyngtonie, zał. 1952; ma slatul doradczy (A) UNESCO, 
(B) ECOSOC oraz FAO i UNICEF; jej organem jest Międzynar. Rada d/s Zdrowia, Wychowania Fizycznego i Rekreacji, Inicrnational Councii on Heallh, Physical Education and Rccrcation, z 
siedzibą w Waszyngtonie, za). 1958. Świat. Organizacja Edukacji przedszkolnej. Worid Organiza-tion for Earły Chiidchood Education, Organisation mondiale pour 1'education prescolaire 
(OMEP), z siedzibą w Paryżu, zat. 1948; ma statut doradczy (B) UNESCO i UNICEF. Świat. Unia Nauczycieli Katolickich, Worid Union ot Catho-lic Teachcrs, z siedzibą w Rzymie, zał. 1910. 
Iow. Edukacji Porównawczej w Europie, Comparatiye Education Society in Europę, z siedzibą w Londynie, żal. 1961;
łączy uczonych 19 państw, m.in. Polski.
Tow. Międzynar. Edukacji Artystycznej, International Union
for the Education through Art, z siedzibą w Berlinie Zach.,
zał. 1952; ma statut doradczy (B) UNESCO.
Unia Międzynar. Wolności Edukacji, International Union for
the Freedom of Education, z siedzibą w Paryżu, żal. 1950;
rozwija akcje na rzecz nauki religii w szkołach. Problemy międzynar. integracji szkolnictwa wyższego w Europie opracowywane są w ramach EWG przez specjalną komisje, a w ramach RWPG 
pracz Konferencję Ministrów Szkolnictwa Wyższego Krajów Socjalistycznych, której organem jest od 1973 Sowremiennaia Wysszaja Szkoła.
UNESCO wydało w 1955-72 5 tomów pt. L'źdu-cation dans te monde, zawierających informacje ze 194 krajów i terytorii, dotyczących: t. l — 
szkolnictwa, 1955; t. 2—nauczania podstawowego, 1958; t. 3—szkolnictwa średniego, 1961; t. 4—szkolnictwa wyższego, 1966; oraz t. 5—po-
lityki, ustawodawstwa i administracji nauczania, 1972. Każdy tom o obj. ok. l tyś. stron. W 1966 ukazał się l tom wydawnictwa UNESCO pt. 
Guide international de la documentation pedago-gitjue, zawierający dane o oświacie w poszczególnych krajach za lata 1955-60; t. 2, za lata 1961-
65, ukazał się 1971. W 1972 UNESCO ogłosiło raport o stanie e. w świecie i jej perspektywach, na podstawie kilkuletnich badań przeprowadzo-
nych przez ekspertów w większości regionów świata.
M. BUTTS The International Bureau of Edmallon, w: Annals of the Americnn Academy o f Politicat and Social Science nr 235, 1944; The Worid of Learmnm. A Guide to Educatio-nal, Scieniific 
and Cultural Instittitions in clii Parts of the Worid, London 1952 (następne wyd. co roku); P. ROSELLO Les precurseurs du Bureau International d^Sducation, Gcneve 1953; W GRENTZ Eduracion 
y besnrrollo en America Lattna. Bibliografia Selecta, Hamburgo 1966. s. 271, w języku hiszp. i niem.; M. PĘCHERSKI, M. ŚWIĄTEK Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1969. 
Podstawowe akty prawne. Warszawa 1972, s. 314; Yearbook of Imrrnntional Oraanizations, 1973. J. SZCZEPAŃSKI Międzynar. inicftrnrfa szkolnictwa wyższego, w: Literatura z 13 i 20X11 1973; 
KOMITET EKSPERTÓW Raport o stanie oświaty w PRL, PWN, Warszawa 1973, s. 481.
•   912
EDUKACJA I ONZ (ang. UNO and Education, franc. Education et 1'ONU, hiszp. Educación y la ONU, roś. Obrazowanie i OON), zgodnie z art. 
55 Karty NZ, polecającym ONZ m.in. popieranie „współpracy międzynarodowej na polu kultury i oświaty", ONZ powołała do życia, 1946,
org. wyspecjalizowaną d/s edukacji, nauki i kultury —- UNESCO, której jednym z gł. zadań jest walka z analfabetyzmem w świecie i upowszech-
nianie oświaty. Wg opinii dyr. generalnego UNESCO, R. Mathieu, wypowiedzianej 6 VIII 1968:
,,rozwiązanie problemów edukacyjnych winno być ogólnoświatowe ... Radykalna reforma edukacji we wszystkich częściach świata stała się koniecznością i nie wolno więcej tracić czasu".
Opinia ta oparta była na studium UNESCO o-ceniającym stan edukacji w całym świecie oraz na prognozach ONZ co do dalszego rozwoju eko-
nomiczno-społ. i kulturalnego świata pod wpływem rewolucji naukowo-techn. Kraje socjalist. domagają się ogólnoświat. rewizji programów na-
uczania pod kątem usunięcia z programów tekstów gloryfikujących wojny, szowinistycznych czy faszystowskich, jako sprzecznych z Kartą NZ
•(-> podręczniki szkolne), a wprowadzenia obowiązkowej nauki o pokoju i przyjaznej współpracy narodów. Również kraje Trzeciego -Świata 
wysuwają żądania podstawowej reformy edukacji, mającej na celu wyzwolenie jej z balastów epoki kolonializmu. Zob. też kształcenie 
ustawiczne.
UN and the Human RIshts, New York 1968. i. 69-74; La Educación en tl Mundo, UNESCO Pana 1967, «. 1500.
EEC, ang. European Economic Community -»-
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG);
franc. skrót—CEE. EFE —r Agencje Prasowe.
•    913
EFTA, ang. European Free Trade Association (franc. Association europeenne de librę echange, hiszp. Asociación Europea de Librę Comercio, 
roś. Jewropiejskaja assocyacyja swobodnej torgo-wli), Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, organizacja międzyrządowa typu unii 
celnej, z siedzibą w Genewie; zał. 20 XI 1959 w Sztokholmie przez Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i W. Brytanię, 
weszła w życie 3 V 1960; państwem stowarzyszonym jest od 26 VI 1961 Finlandia. Celem EFTA jest popieranie w krajach członkowskich stałej 
ekspansji gosp., pełnego zatrudnienia, finansowej stabilizacji, rozwoju handlu między państwami EFTA przez wzajemne wyeliminowanie 
całkowite opłat celnych na ich produkty (co zrealizowano w dekadzie 1961-70, z wyjątkiem Portugalii, która wyeliminowała je tylko w 50%) oraz 
przyczynianie się do ekspansji świat, handlu.
Głównym organem jest Rada Ministerialna wraz z Komitetami oraz Sekretariat. Językiem roboczym jest ang. Wydaje EFTA Bulletin, w języku 
ang., franc. i niem.
22 VII 1972 w Brukseli zostały podp. układy między państwami członkowskimi EFTA (Austrią, Irlandią, Finlandią, Portugalią, Szwajcarią i 
Szwecją) a EWG o rozszerzeniu wolnej wymiany towarów przem. od 111973; Finlandia nie podpisała układów, a tylko je parafowała; w ogóle 
zaś nie podpisała ich Norwegia, której rząd zakładał wstąpienie do EWG, co zostało przekreślone decyzją referendum ludności z 23/24 IX 1972 i 
spowodowało, że Norwegia pozostała w EFTA, a z EWG podpisała układy podobne do brukselskich.
Z. M. KLEPACKI Zachodmo-europejskte organizacje międzynarodowe, Warszawa 1969. s. 286-302; The Effects of EFTA on the Economies o) Member-States, Geneva 1969; Spccial

914 Egipt
Issue: EFTA Bultelin nr 4, 1970, Ten Years of EFTA 1960-1970; H. CH. BISWANOER, H. M. MAYRZEDT Europapolilik der Rest- EFTA Sloaten, Perspektiyen fur die stebziger lahre, Ziirich 1972, 
s. 135; R. ŁAWNICZAK EFTA a Integracje Europy Zachodniej. Poznań 1971; A. MAKAĆ Integracja krajów skandynawskich i Ich stosunki gospodarcze w Europie, Warszawa 1972; Zbiór Statutów 
i Regulaminów, t. III PISM Warszawa 1973.
•   914
EGIPT (ang. Egypt, franc. Ćgypte, hiszp. Egipto, roś. Jegipiet), Arabska Republika Egiptu, Dżum-hurijjat Misr al-Arabijja. Państwo w pn.-
wsch.
Afryce, nad M. Śródziemnym i Czerwonym. Czł. ONZ. Pow. 1001 tyś. km2, ok. 34 min mieszk. (1971; wg spisów: 1960—25,984 min, 1966—-
30,083 min); stolica: Kair (1971—5,126 min mieszk.). Graniczy z Izraelem, Sudanem i Libią. Granice z Izraelem wyznaczone 1949 linią zawie-
szenia broni; na skutek okupacji terytorium Egiptu po Kanał Sueski, 1967 są one przedmiotem sporu izraelsko-egip. Język oficjalny: arab. Waluta: 
funt E. == 100 piastrów. Święto nar.: 23 VII— dzień rewolucji, 1952.
Stosunki międzynar.: w XVI-XIX w. pod dominacją imperium osmańskiego; od 1882—W. Brytanii. W 1914 w czasie wojny W. Brytanii z Turcją 
E. mający ustrój monarchiczny otrzymał status protektoratu bryt. 28 II 1922 W. Brytania pozostawiając swe wojska w E. i zachowując kontrolę. 
nad Sudanem (stanowiącym od 1899 bry-tyjsko-egip. kondominium) jednostronnie przyznała E. niepodległość. W 1936 na podstawie traktatu 
brytyjsko-egip. W. Brytania wycofała swe wojska z E., pozostawiając tylko oddziały zbrojne w strefie Kanału Sueskiego. W 1948, w związku z 
blokadą gosp. Izraela, zarządzoną przez Ligę Arab., E. zamknął Kanał Sueski dla statków Izraela. W 1951 E. wypowiedział traktat zawarty z W. 
Brytanią 1936 oraz umowę o kondominium z Sudanem. Detronizacja króla Panika przez Wojskową Radę Rewolucyjną 26 VII 1952 spowodowała 
ogłoszenie 18 VI 1953 niezależnej Rep. E., 18 VI 1956 wycofanie wojsk bryt. ze strefy Kanału Sueskiego, a 28 VI 1956 nacjonalizację Kanału, co 
stało się przedmiotem debaty w R. Bezp. ONZ. 29 X 1956 Izrael zaatakował zbrojnie E. na płw. Synaj, wspomagany przez siły zbrojne W. 
Brytanii i Francji, które 5 XI tego roku lądowały w strefie Kanału; R. Bezp. ONZ 4 XI 1956 powołała Siły zbrojne ONZ (UNEF), które w grudniu 
1956 obsadziły linię egipsko-izrael. zawieszenia broni 1949; wojska bryt. i franc. wycofały się w grudniu 1956, Izrael z płw. Synaj w styczniu 
1957, a z Gazy i Szarm asz-Szaich w marcu 1957. W okresie 1111958-281X1961 E. wraz z Syrią utworzył —r Zjednoczoną Republikę
220
Arabską (ŻRĄ); z kolei ŻRĄ 8 III tegoż roku u-tworzyła wraz z Jemenem konfederację p.n. Zjednoczone Państwa Arab. E. zachował nazwę ŻRĄ 
mimo wycofania się z niej Syrii we wrześniu 1961 i rozwiązania w grudniu tegoż roku konfederacji z Jemenem; we wrześniu 1971 przyjął nazwę 
Arab. Rep. Egiptu W 1964 E. zawarł sojusz z Irakiem. W czerwcu 1967, po wycofaniu się sił zbrojnych ONZ, w związku ze sporem o zatokę Al-
Akaba nastąpiła nowa agresja Izraela na E. i okupowanie całego płw. Synaj po Kanał Sueski, potępione przez R. Bezp. i Zgr. Og. NZ (-* 
„Izraelska Rezolucja", 1967); W X 1973 kontratak E. zmusił Izrael do cofnięcia się od Kanału i podjęcia rokowań (->• Konferencja 
Bliskowschodnia). W 1968-71 E. korzystał z poważnej pomocy gosp. (m.in. -> Asuańska Zapora) i militarnej ZSRR. W 1971 E. stał się czł. -r 
Federacji Republik Arabskich, 27 V 1971 zawarł z ZSRR układ przyjaźni i współpracy. W lipcu 1972 na życzenie E. zostali wycofani z E. 
doradcy i instruktorzy radź., jednak współpracę radziecko-egip. kontynuowano. Dnia 2 VIII 1972 E. zawarł z Libią porozumienie o unii obu 
państw od IX 1973, do której jednak nie doszło. E. był czł. LN 1926-39. Jest czł. założycielem ONZ od 24X1945 (w okresie 1958-71 p.n. 
Zjednoczona Rep. Arabska) oraz wszystkich org. wyspccjal. ONZ. Członek Ligi Arabskiej. W 1958 R. Bezp. i Zgr. Og. NZ w czasie III Sesji 
Nadzwyczajnej rozpatrywały skargi Libanu i Jordanii przeciw ŻRĄ. W styczniu 1960 Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjóld złożył wizytę w 
Kairze, 27 IX 1960 pręż. G. A. Nasser złożył wizytę w siedzibie ONZ i przemawiał w Zgr. Og. NZ. Stosunki dyplomat. (l IV 1974):
Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dania, 
Dominikana, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania. 
Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kenia, Kongo, Kolumbia. KRL-D, Kuba, Kuwejt, Liban. Liberia, Libia. Malezja, Malgaska Rep.. Mali, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia, 
Nepal, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF (zerwane 1967). Pakistan. Panama. Peru, Polska, Rep środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somali, Sudan. Syjam. -
Syria. Szwajcaria, Szwecja, Tanzania. Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja. Uganda. Urugwaj, USA (zerwane 6 VI 1967. wznowione 27 XI 1973), Watykan. Wenezuela, Wpgry. Wietnam 
Dcm. Rep., W. Brytania. Wiochy, Zair. Zambia. ZSRR.
Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad w Warszawie i Kairze. W Aleksandrii konsulat PRL. Umowy polsko-egip.: pierwsze prowizoryczne porozumienie handl. polsko-egip. zostało 
podp. 22 IV 1930 w Kairze (D;. U. 1931, póz. 113, 420). Układ o współpracy nauk. podp. 21 I 1971; poza tym okresowe umowy handl. Zob. też arabskie unie.
J. A. HEYWonTH-DuMRE A SelecI Bihiiography on Modern Egypt, London 1952; Egypt In the UN. New York 1957;
Egyptian Society of {nternntional Law Egypt and UN, New York 1958. s. 208; H. RlłD [.'Egyple Nasserienne. Paris 1964, s. 249; B. HANSE, S. A, MARZON Deyelopment and Eronomic Poticy in 
ihe UAR (EgypI), Amsterdam 1965, s. 333; J. BEK-OUE L'Egyple. Imperuilisme et Revohilion, Paris 1968, s. 700;
J. P. VATIKIOTOS The Modern History of Esypt, London 1969; D. N. WII.BURN The United Repuhllc, New York 1969;
M. ADAMOWICZ Egipt. Rewolucja spoleCT.no-gospodarcw, Warszawa 1971, s. 366; The Middle East and North Afrtca 1972-73, London 1972, s. 237-296 (bibliografia).
B    915
EICHMANNA SPRAWA (ang. Eichmann Case, franc. Cas Eichmann, hiszp. Caso Eichmann, roś. Dieło Ejchmana). Hitlerowski zbrodniarz 
wojenny A. Eichmann, wyższy funkcjonariusz Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), od-

Ekonomiczne Konferencje Międzynarodowe 918
powiedzialny osobiście za zorganizowanie systemu masowej zagłady ludności żyd. na obszarach okupowanych, zbiegi po II wojnie świat, do Ar-
gentyny, która udzielała azylu zbrodniarzom hitlerowskim; 11 VI 960 został tam porwany przez agentów wywiadu izrael., potajemnie przetrans-
portowany do Izraela, postawiony przed sadem w izraelskiej części Jerozolimy (10IV-15XII
1961. skazany na karę śmierci i stracony l VI
1962. a prochy jego, jak i zbrodniarzy skazanych na śmierć w Norymberdze, zostały rozsypane w nieznanym miejscu. Argentyna uznała akt por-
wania za pogwałcenie przez Izrael jej suwerenności i wniosła skargę do R. Bezp. ONZ, która 23 VI 1960 potępiła Izrael 9 głosami przy wstrzy-
maniu się od głosu Polski i ZSRR; państwa te domagały się, by rezolucja zawierała przypomnienie jednocześnie wszystkim państwom człon-
kowskim ONZ o obowiązku ekstradycji zbrodniarzy wojennych i karania ich przed właściwymi sądami. Konflikt dyplomat. arg.-izrael. zakończył 
lię polubownie wspólnym oświadczeniem obu państw 4 VIII 1960.
O. RETLINOER The Finał SoluHon, London 1953; Swat w fnekroiu, Warszawa 1960/1961 i 1962; K. KĄKOL Adolfa Elchmanna droga do Beli Haam, Warszawa 1962; H. ABENOT The Eichmann 
Trial, New York 1965.
EIRENE -> Pokoju obrona. l   916
EKONOMETRIA .(ang. Econometry, franc. Ćco-lometrie, hiszp. Econometria, roś. Ekonomietrija), lazwa nauki badającej ilościowe 
prawidłowości achodzące w życiu gosp. za pomocą metod ma-;ematyczno-statyst.; nazwę „e." wprowadził eko-lomista norw. R. Frish; przedmiot 
zorganizowanej stałej współpracy międzynar. od 29 XII 1930, daty zał. w Cleveland, USA, międzynar. fow. Ekonomctrycznego, Econometric 
Society, iocićtś d'econometrie, z siedzibą w New Haven, ^onnecticut, USA; zrzeszające uczonych z ok. 80 [rajów. Od 1946 zarej. w ONZ; ma 
statut do-adczy (R) ECOSOC i (C) UNESCO; publ. kwar-alnik Econometnca oraz okresowo Bibliographi-•al Dirertory of Members.
l. Fmsni Sur un prohtSme d'tconomte pure, Paris 1926;
>. LANOE Wstfp do ekonometrii. Warszawa 1961; Yearbook i International OrganiwtionSf 1973.
l   917
EKONOMIA POLITYCZNA rgr. cikos 'dom', omos 'prawo'], (ang. Political Economy, franc. fconomie politique, hiszp. Economia politica, roś. 
'oliticzeskaja ekonomija), nauka o społ. prawach ządzących wytwarzaniem materialnych środków aspokajania potrzeb ludzkich i gospodarowani". 
imi; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy liędzynar. Nazwę „e.p." wprowadził Francuz i. de Montchretien (1575-1621).
tg. zarej. w ONZ:
entrum Międzynar, Badań i Informacji o Gospodarce Ko-
ktywnej, Iniernational Centre of Research and Information
l Collcctive Economy, z siedziba w Liege, żal. 1947; publ.
nnales of Collertiye Economy.
entrum UNESCO Badań Rozwoju Socjalnego i Ekonomicz-
sgo w pd Indiach, UNESCO Rcsearch Center on Social
id Economic Dcvelopmcnt in Southern -India, z siedzibą w
elhi, zał 19^6; publ. Southern Asia Social Bibliography,
esearrh Informatinn Bulletin i Studia.
itynoamer. Inst. Planowania Ekonomicznego i Społecznego,
itinoamerican Institute for Economic and Social Planifi-
,tion, Instituto Latinoamericano para Planificacion Econo-
ico y Social, z siedzibą w Buenos Aires, żal. 1959.
ist. Studiów Ekonomicznych i Socjalnych Uniwersytetów
Bieryki Srodk., Instituto para Estudios Economicos y So-
ciales de Uniyersitarios Centroamericanos, z siedzibą w San Jose, żal. 1949.
Stów. Eur. Inst. Koniunktur Ekonomicznych, Association of European Conjuneture Institutes, z siedziba w Bonn, zał. 1957.
Naukowe Stów. Eur. Średnio- i Długookresowych Prognoz Ekonomicznych, European Scientific Associalion for Medium and Long Term Economic Forecasts, z siedzibą; w Arceuil, zał. 1961; 
publ Europes Future in Figures. Stów. Międzynar. Nauk Ekonomicznych, International Eco. nomic Association, Association internationale des sclences economiques (AISE), z siedzibą w 
Paryżu, za). 1949 pod patronatem UNESCO; łączy nauk. tow. ckon. kilkudziesięciu krajów, m.in. Poi. Tow. Ekonomiczne; ma statut doradczy (B) UNESCO; publ. rocznik Iniernationat 
Economic Pa-pers.
Tow. Badań i Ekspansji, Studies and Eupansion Society, So-cieró d'ćtudes et d'expansion, żal. 1902 jako Societe Belge d'etudc et d'cxpansion; pod obecna nazwą od 1962; łączy instytucje nauk., 
handl., przem. i finansowe belg. i zagr. oraz osobistości polil. różnych krajów; ma statut doradczy (B) UNESCO; publ. SEE Kevue.
W Polsce informacje o międzynar. współpracy ekonomistów i planistów zamieszczają przede wszystkim czasopisma: wychodzący od 1900 dwu-
miesięcznik teoretyczny „Ekonomista", miesięcznik „Gospodarka Planowa" i tygodnik „Życie Gospodarcze".
Yearhook of Iniernational Organiwlons. 1973; M. NASIŁOW-SK1 Ekonomia polityczna socjaliultu, Warszawa 1972.
•   918
EKONOMICZNE KONFERENCJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Economic Con-ferences, franc. Conferences ćconomiques 
inter-nationales, hiszp. Conferencias económicas inter-nacionales, roś. Mieżdunarodnyje ekonomiczeskije konfieriencyi), międzynarodowe 
konferencje w sprawach ekon. w latach międzywojennych były następujące:
1922 — Konferencja Waszyngtońska, zwołana do stoi. USA przez pręż. W. G. Hardinga 12 X 1922;
zadaniem jej było rozwiązać problemy Dalekiego Wschodu; uczestniczyły: Francja, Japonia, W. Brytania, USA, Włochy oraz zaproszeni: Chiny, 
Belgia, Holandia i Portugalia. Przede wszystkim rozpatrywano przywileje Wielkich Mocarstw w Chinach, ograniczenie zbrojeń mor. na Pacyfiku,
—> piractwo oraz problem gazów trujących. Konferencja potwierdziła ->• politykę otwartych drzwi w Chinach, ustaliła stosunek sił flot Wielkich 
Mocarstw, zakazała używania łodzi podwodnych przeciw statkom handl. w czasie wojny oraz stosowania gazów trujących. Układ Waszyngtoński 
nie wszedł jednak w życie, ponieważ nie został ratyfikowany przez żadną ze stron; tylko tekst Konwencji o gazach trujących, włączony do 
Genewskiego Protokołu o zakazie używania gazów trujących i broni bakteriologicznych (1925) został ratyfikowany przez większość państw.
1927—I Międzynar. Konferencja Ekonomiczna zwołana przez LN, odbyła się 3-23 V 1927 w Genewie; po raz pierwszy przeanalizowano na niej 
ekon. sytuację świat, w dziedzinach: handlu, przemysłu i rolnictwa. Uczestniczyły wszystkie kraje członkowskie LN oraz ZSRR.
1930—II Międzynar. Konferencja Ekonomiczna zwołana przez LN, odbyła się w styczniu 1930 w Genewie, p.n. Konferencja Preliminarna, deba-
towała nad memorandum Sekr. Gen. LN proponującym opracowanie zbiorowego układu gosp., który pozwoliłby na swobodny handel między 
wszystkimi państwami Europy.
30 VT-1 VTI 1930 w Paryżu min. spraw zagr. zach. Europy obradowali nad franc. projektem stwo-

919 Ekskomunika
222
rżenia Eur. Unii Celnej, nie osiągnięto jednak porozumienia.
1932—Imperialna Konferencja Ekonomiczna w Ottawie; narada krajów Bryt. Wspólnoty Narodów odbyła się w Ottawie, w lipcu.
1933—Świat. Konferencja Finansowa, zwołana przez LN, odbyła się w Londynie 12VI-27VU. Uczestniczyły kraje członkowskie LN oraz USA;
na konferencji dominowały 2 przeciwstawne tendencje: jedna—za rozwojem handlu międzynar. na podstawie układów obniżających bariery celne 
i zmniejszających ograniczenia dewizowe, a druga—za autarkicznym rozwojem; żadnego porozumienia nie osiągnięto.
1938—rządy Belgii i W. Brytanii rozpoczęły 71 1938 akcję dyplomat. nft rzecz zwołania Światowej Konferencji Ekonomicznej. 281 premier Bel-
gii van Zeland przedłożył rządom Francji, III Rzeszy, W. Brytanii i Włoch swój plan prac Konferencji, ale Rzesza i Włochy odmówiły swego u-
działu.
Po II wojnie świat. e.k.m. są organizowane przez ECOSOC i FAO oraz w ramach ->• handlu Wschód-Zachód.
SDff — Rapport Definitiv de ta Conferencc Economtque In-ternationale, Geaivt, Mai 1927; SDN — Rapport Definitiv,.„ Janvier 1930; W. S. NIESTIŁROW Wekotoryif woprosy orga-mwcyi 
miełdunarodnych konfierlemyl. w. Sowietskoje gosu-darsiwo i prawo m 4, 1959; J. B. DUROSELLE La politlgue eirangere des Etats Unis 1914-1945, Pari» 1960.
•   919
EKSKOMUNIKA pac. excoinmunicatio 'wyłączenie ze społeczności'], (ang. Excommunication, franc. Excommunication, hiszp. Excomunión, 
roś. Otłuczeni je ot cerkwi), termin katol. kościoła na karę wykluczenia ze społeczności kościelnej, stosowaną w średniowieczu w formie 
uroczystej klątwy, pozbawiającej ekskomunikowanego prawa u-działu w nabożeństwach, przyjmowaniu sakramentów i pogrzebu kościelnego; w 
XX w. zastosowana l VII 1949 przez Piusa XII, Dekretem Świętego Officium, ogłoszonym w Acta Apostoli-cae Sedis, ekskomunikującym 
wszystkich czl. partii komunist. w świecie, a także grożącym e. katolikom współpracującym z komunistami lub z o-sobami wyznającymi idee 
komunist. Rząd Polski zareagował 26VTI1949 oświadczeniem, przekazanym Episkopatowi poi., że „Dekret Watykański jest sprzeczny z 
obowiązującym w Polsce porządkiem prawnym, nie może być więc ani rozpowszechniany ani wykonywany". Podobne deklaracje złożyły rządy 
innych państw socjalist., co spowodowało wyłączenie przez Piusa XII katolików tych państw spod generalnej e., obowiązującej nadal w krajach 
kapitalist., a 1951 rozciągniętej na katolików, podpisujących —»• Apel Sztok-hołmski lub współpracujących z komunistami w Komitetach 
Obrońców Pokoju. Dekret anulowany przez Jana XXIII. Keesing's Archiv der Gegenwart 1948149.
•   920
EKSPLOZJE JĄDROWE W CELACH POKOJOWYCH (ang. Nuclear Explosions for Peacefull Purposes, franc. Explosions nucleaires pour 
fins pacifiques, hiszp. Explosiones nucleares con fines pacificos, roś. Jadiemyje wzrywy dla mirnych celej), problem międzynar., ściśle związany 
z ->• Traktatem o Nierozprzestrzenianiu broni jądrowych oraz —f- bezatomowymi strefami, w jaki
sposób kraje rezygnujące z energii jądrowej dla celów militarnych mogą korzystać z niej w formie eksplozji (np. przy budowie kanałów czy tu-
neli).
Na konferencji .państw nie posiadających broni atomowych, 4 IX 1968, Meksyk przedłożył projekt powołania Organizmu Nadzorczego Pomocy 
Nuklearnej dla Celów Pokojowych, Superyising Body for Nuclear Assistance for Peacefull Use, który by państwom rezygnującym z broni ato-
mowych pozwalał korzystać z dobrodziejstw pokojowych eksplozji jądrowych, bez ponoszenia dodatkowych kosztów badań i doświadczeń. Or-
ganizmem takim stał się w pewnym stopniu system nadzoru materiałów rozszczepialnych -»• IAEA.
•    921
„EKSPORT KONTRREWOLUCJI" (ang. „Ex. port of Counter-revolution", franc. „Exportation de la contre-revolution", hiszp. „Exportación 
de la contrarrevolución", roś. „Eksport kontrriewo-lucyi"), termin międzynar.—metody państw imperiał istycznych propagowania idei kontrrewol. 
i wspierania ruchów kontrrewol. w państwach trzecich w celu uzależnienia ich od swej polityki. Między wojnami „e.k." uprawiały •-»• państwa 
osi;
po II wojnie świat, przede wszystkim Stany Zjedn. (->• interwencje USA). „E.k." jest mieszaniem się w wewn. sprawy suwerennych państw i jest 
sprzeczny z Kartą NZ.
F. GotEMBSKi, M. OULCZYŃSKI Eksport kontrrewolucji. Warszawa 1971, f. 303.
•    922
EKSPORT KREDYTU (ang. Credit export, franc. Exportation de. credit, hiszp. Exportación del erę' dito, roś. Eksport kriedita), termin 
międzynar. na określenie kredytu udzielanego przez krajowe instytucje finansowe państwom obcym lub też przed-  | siębiorstwom czy 
instytucjom zagr. E.k. występuje wtedy, gdy za granicą jest większy popyt, a wiele czynników, jak kurs walutowy, bezpośredni koszt produkcji, 
cena eksportowa produkcji uruchomionej dzięki kredytom itp. przesądzają o większym zysku za granicą niż w kraju. J. ROTKOWSKI Eksport 
kapitału. Warszawa 1972, s. 324.
•   923
EKSPORT „NIEWIDOCZNY" (ang. „Invisible" export, franc. Exportation „invisible", hiszp. Exportación „invisible", roś. „Niewidimyj" 
eksport), termin międzynar.—wywozu różnego rodzaju u-sług, przynoszący wpływy obcych walut. Eksport i import usług różnego rodzaju nosi 
nazwę ->• handlu „niewidocznego". W prasie używany jest również termin eksport „nietowarowy". M. A. ANANIEW „Niemdimyi" eksport i 
mieźdunarodnyje ol-noscsnile. Moskwa 1971, s. 272.
•    924
„EKSPORT REWOLUCJI" (ang. „Export of Re-yolution", franc. „Exportation de la rćvolution", hiszp. „Exportación de la revolución", roś. 
.„Eksport riewolucyi"), termin ukuty po II wojnie świat. przez antykomunist. ośrodki międzynar., sugerujący, iż państwa socjalist. „eksportują" 
idee rewol. do innych państw, powodując tam radykalizację mas i ruchy rewolucyjne. Przeciwko tej jednej z gł. tez ->• antykomunizmu 
występowali nie tylko teoretycy marksizmu-leninizmu, uznający teorię „e.r." za obiektywnie fałszywą, ale również w la-

223
Ekstradycja 929
lach 60-ych mężowie stanu świata kapitalist., jak pręż. USA J. F. Kennedy, w mowie do studentów Uniwersytetu Amer. w Waszyngtonie, 23 VI 
1963, wskazującej, że przyczyną rzeczywistą kryzysów wewn. państw Trzeciego Świata jest anachroniczna struktura spot. i nędza mas; oraz 
niektórzy reprezentanci kościoła katol. od czasu pontyfikatu Jana XXIII. Slogan o „e.r.", lansowany szczególnie przez ośrodki propagandowe w 
USA w latach zimnej wojny, miał na celu odwrócenie uwagi od faktycznie istniejącego -* „eksportu kontrrewolucji", prowadzonego tradycyjnie 
przez państwa imperialistyczne.
H. S. DINERSTEIN lntervenlion against Communism, Baltimore 1967; R. BAMET Interyentlon and RevoluHon.-The US tn the Third Wurid, New York 1968; CH. BOHLEN The Trans-formatton of 
American Foreign Policy, New York 1969.
•    925
EKSPORTOWE PREMIE (ang. Drawbacks, franc. Primes d'exportation, hiszp. Primas de exportación, roś. Eksportnyje priemii), termin 
międzynar.— zapomogi przyznawane eksporterom przez państwo, ułatwiające im konkurowanie na rynkach światowych.
•   926
EKSPORT WEWNĘTRZNY (ang. Intemal ex-port, franc. Exportation interieure, hiszp. Exportación interior, roś, Wnutriennij eksport), termin 
międzynar. — sprzedaż towarów importowanych i krajowych, pochodzących z produkcji eksportowej, po cenach eksportowych w kraju za waluty 
obce napływające z zagranicy i waluty obce posiadane w kraju; stosowany gł. w krajach socjalist. (w Polsce za pośrednictwem Banku PKO) i w 
niektórych państwach kapitalist. z reglamentacją dewizową.
EKSPROPRIACJA -»- Wywłaszczanie. EKSTERMINACJA -r Ludobójstwo.
•   927
EKSTF.RYTORIAŁNOSĆ pac.; 'zakrajowość'], (ang. Extraterritorial status, franc. Extraterritoria-litć, hiszp. ExtrateiTitorialidad, roś. 
Ekstierritorial-nost'), termin międzynar. na określenie przywileju przyznawanego przedstawicielstwu obcego państwa wyłączenia go spod 
jurysdykcji danego kraju; termin sporny w prawie międzynarodowym.
M. HEYKING l.'exlerrltorlalite, Paru 1926; L. EHRŁICH Prawo międzynarodowe. Warszawa 1958.
•   928
EKSTERYTORIALNOŚĆ SIEDZIB ONZ (ang. Extraterritorial Status of UN Possessions, franc. Extraterritorialite des sieges de 1'ONU, hiszp. 
ExtrateiTitorialidad de las sedes de la ONU, roś. Ekstierritorialnost' miestopriebywanij OON), zagwarantowana jest art. 104 Karty NZ oraz kon-
wencją dot. immunitetów i przywilejów ONZ z 13 III 946, art. II, p. 3, który stwierdza, że „lokale Organizacji są nienaruszalne".
Zbiór dokumentów m 6, 1946, póz. 21.
•   929
EKSTRADYCJA (ang. Extradition, franc. Extra-dition, hiszp. Extradición, roś. Ekstradicyja), termin międzynar. — wydawanie przez władze 
jednego państwa władzom drugiego państwa osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej za nie; instytucja prawa międzynar., 
wyrażająca się nie uznawaną powszechnie zasadą sformułowaną przez H. Grocjusza „aut punire aut de-dere" — „albo karać (samemu), albo 
wydawać (lub wydalać z kraju)". Pierwsze próby stworzenia konwencji międzynar. w sprawie e. podjął Inst. Prawa Międzynar. w Oxfordzie. 
Pierwszą regionalną konwencję o e. oprać, i podp. 1907 rep. Ameryki Środk.; odnowiona 1923. W 1926 LN zainicjowała studia nad e., lecz 
uznała, że nie jest jeszcze możliwe uzgodnienie poglądów. VI Konferencja Panamer. w Hawanie, 13 II 1928, uchwaliła tzw. —>• Kodeks 
Bustamente, w którym rozdział o e. objął art. 344-381, gdzie m.in. przyjęto zasadę, że „w żadnym przypadku nie będzie ani orzeczona ani 
wykonana kara śmierci za przestępstwo, które było powodem ekstradycji" (art. 387). Kodeks ratyfikowało 15 państw Ameryki Łacińskiej. W 
tymże roku, 15 VIII 1928, problem powszechnej konwencji międzynar. o e. podjęło Międzynar. Stów. Prawa, International Law Associa-tion, na 
swej sesji w Warszawie. W 1935 Międzynar. Komisja d/s karnych i penitencjarnych, Com-tnission internationale penale et penitentiaire, w 
Berlinie opracowała projekt umowy o e., ustalający w art. l, iż „wydaniu podlegają osoby znajdujące się na terytorium państwa wezwanego, 
poszukiwane przez właściwą władzę drugiego państwa za czyn karalny przez ustawy obu państw..." W grudniu 1935 VIII Międzynar. Amer, 
Konferencja uchwaliła Międzyamer.. Konwencję o E., ale nie została ona ratyfikowana przez większość sygnatariuszy i nie weszła w życie.
Po II wojnie świat, do 1973 ONZ nie podjął w tej sprawie prac kodyfikacyjnych na skutek opozycji mocarstw zach. i niektórych państw Ameryki 
Łacińskiej, częściowo z powodu kłopotliwej dla nich sprawy -»• ekstradycji zbrodniarzy wojennych, zbiegłych z b. terytorium hitlerowskiej 
Rzeszy.
Układy bilateralne o wzajemnej e. określonych przestępców zawierane były już w XIX w. m.in.:
Rzesza Niem. z Szwajcarią, 1874; z Luksemburgiem, 1876; z Hiszpanią i Norwegią, 1878; z Holandią, 1896. W krajach, w których obowiązuje 
prawo —> azylu dla przestępców polit., na ogół działa tzw. —> klauzula belgijska o e. zamachowców ha życie głowy obcego państwa. Polska 
posiada umowy bilateralne o e. z socjalist. państwami eur. (w zawartych po II wojnie świat. umowach o pomdty prawnej i stosunkach prawnych w 
sprawach cyw„ rodzinnych i karnych) oraz z Francją, podp. 30X111925 (D?. U. 1929, póz. 57, 491, 492); Belgią, podp. 13 V 1931 (Dz.U. 1932, 
póz. 325, 564, 565); z Luksemburgiem podp. 21.11934 (Dz.U. 1935, póz. 125 oraz Dz.U. 1936, póz. 145, 146); z Szwajcarią, podp. 19X1 1937 
(Dz.U. 1939, póz. 19, 20); ze Szwecją, podp. 30 VIII 1930 (DT. U. 1932, póz. 114. 454, 455);
z USA, podp. 22X11927 (Dz.U. 1929, póz. 230, 372, 373 oraz Dz.U. 1936, póz. 40, 329, 330);
z W. Brytanią, podp. 1111932 (Dz.U. 1934, póz. 135, 136).
SAlNT-AuBnł L'extradillon et le droit extradifionel, Paris 1913;
S. GLASER L'uniformntion du droit d1extr(ldition, Warszawa 1932; M. POTULICKI Ekstradycja, w: Encyklopedia nnuk politycznych. t. 3, Warszawa 1938, s. 5-1-56: W P. ASPE Das 
AusUeferungsrecht am Ende des Zweiten Krieges und &eine Fortentwicktung. 1950; Hsu CHAO CHING Ru principe de la specialite en mntiere d'extradition, 1950; G. GUTZNER Ans-Heferung w: 
Sirupp-Schlochauer WSrterhuch des Volkerrechts, Bd. l. Berlin 1960. s. 115-123; SATTA DEVA BEDI Extradition in International Law and Practtce, Rotterdaro 1966, s. 299.

930 Ekstradycja zbrodniarzy wojennych
224
•   930
EKSTRADYCJA.   ZBRODNIARZY  WOJENNYCH (ang. Extradition of war criminals, franc. Extradition des criminels de guerre, hiszp. 
Extra-dición de criminales de guerra, roś. Ekstradicyja wojennych priestupnikow). Obowiązek wydawania zbrodniarzy wojennych krajom, w 
których popełnione zostały zbrodnie wojenne, jest normą prawa międzynar. potwierdzoną pooczas II wojny świat, w deklaracjach NZ o 
zbrodniarzach wojennych i zbrodniach wojennych. Obowiązek ten nie byt respektowany powszechnie ani po I wojnie świat., kiedy Komitet d/s 
Odpowiedzialności powołany na podstawie traktatu wersalskiego żądał wydania b. cesarza Wilhelma II i in. niem. zbrodniarzy wojennych (osób, 
„które zostały oskarżone o dokonanie czynów sprzecznych z prawami i zwyczajami wojennymi"), ani po II wojnie świat,, kiedy mocarstwa zach., 
a następnie rządy NRF umożliwiły zbrodniarzom wojennym korzystanie de facto z prawa -»• azylu. Klasycznym przykładem była 1946-66 
sprawa ekstradycji hitlerowskiego zbrodniarza wojennego gen. SS H. Reinefahrta, odpowiedzialnego za zniszczenie Warszawy, 1944; jego 
wydania odmówiły pod różnymi pozorami najpierw władze okupacyjne amer., 1946, następnie bryt., 1950, a z kolei przez kilkanaście lat rząd 
NRF i ostatecznie prokuratura NRF umorzyła dochodzenie przeciwko Reinefahrtowi, zapewniając mu de facto całkowity azyl. Sprawa e.z.w. była 
też 1960 przedmiotem debaty w R. Bezp. ONZ, w związku z tzw. sprawą Eichmanna.
Obowiązek e.z.w. potwierdził ostatecznie art. 3 Konwencji ONZ w sprawie nieprzedawnienia zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości z 
26X11968. Żadne państwo swoimi przepisami prawnymi nie może ograniczać obowiązku e.z.w.i a ponieważ w praktyce wiele państw członkow-
skich ONZ nadal odmawia jego wykonania, o-kreślenie osobną konwencją powszechnego obowiązku e.z.w. stało się—zdaniem przedstawicieli 
Polski w KPCz ONZ—koniecznością.
A. KLAFKOWSKI Węzłowe problemy Ścinania tbrodniarif wojennych w aspektach prawa międzynarodowego i Konwencji ONZ i 16 Xl 1968, Waratawa 1970.
•    931
EKUMENICZNY INSTYTUT W JEROZOLIMIE (ang. Ecumenical Instityte in Jeruzalem, franc. Institut oecumenique de Jerusalem, hiszp. 
Instituto Ecumenico de Jerusalem, roś. Ekumie-niczeskij institut w Ijerusalimie), otwarty 15 IX 1971 z inicjatywy Pawła VI, finansowany przez 
katol. Uniwersytet Notre-Dame w Illinois (USA), z zadaniem organizowania wspólnych badań nauk. przez teologów katol., prawosl. i protest. 
Instytut oprócz pracowni i biblioteki posiada kaplicę z 3 ołtarzami, przy których codziennie wspólnie odbywa się Liturgia Słowa, natomiast 
Liturgia Eucharystii oddzielnie.
EKUMENICZNY PATRIARCHAT KONSTANTYNOPOLITAŃSKI -> Ortodoksyjne i prawosławne kościoły.
•   932
EKUMENICZNY RUCH [gr. oikoumene 'świat zamieszkały', 'powszechny'], (ang. Ecumenical Mo-vement, franc. Mouvement oecumenique, 
hiszp. Movimiento eeumenico, roś. Ekumieniczeskoje
dwiżenije), nazwa przyjęta na ruch mający na celu przywrócenie jedności chrześcijaństwa m.in. przez współpracę wszystkich -»• chrześcijańskich 
organizacji międzynarodowych, początkowo, 1910, tylko protest. Inicjatorem e.r. był dr J. Mott, sekr. generalny amer. protest, org. młodzieżowej 
YMCA. Między wojnami e.r. był dwutorowy, jaden tzw. szwedz. kierunek p.n. Życie i Dzieło, Life and Work, koncentrował się na współpracy 
kościołów chrzęść., bez względu na doktrynalne różnice (zjazdy w Sztokholmie, 1925, i w Oxfordzie, 1937); drugi zw. szwajc.—na zbliżeniu 
doktrynalnym (konferencje w Lozannie, 1927, i w Edynburgu, 1937). Na obu zjazdach przyjęto plan utworzenia Światowej Rady Kościołów, 
Worid Councii of Churches (WCC) i powołano Tymczasową Światową Radę Kościołów; poz» tym zaaprobowano nawiązanie próbnego ekspe-
rymentalnego kontaktu z Kościołem Rzymskoka-tol., polegającym na regularnych, 2 razy do roku, spotkaniach 12 przedstawicieli kościołów 
chrzęść. niekatol. z 12 katol. W wyniku tej inicjatywy powstał 1938 Komitet Badawczy Kościoła Rżym-skokatol. i Światowej Rady Kościołów 
d/s Społeczeństwa i Pokoju, Exploratory Committee on Society Development and Peace of the Roman Catholic Church and the Worid Councii of 
Churches, z siedzibą w Genewie; od 1946 zarej. w ONZ. Formalne ukonstytuowanie się WCC poprzedziło w sierpniu 1946 na Konferencji Przy-
wódców Kościoła w sprawach Międzynar., Con-ference of Church Leaders on International Affa-irs, w Cambridge (W. Brytania), powołanie do 
życia Komisji Kościołów d/s Międzynar., Com-mission of the Churches on International Affaira (CCIA), z 3 ośrodkami: Genewa,. Londyn, Nowy 
Jork i kilkudziesięciu reprezentantami w poszczególnych krajach, zarej. w ONZ; ze statutem doradczym (B) ECOSOC i UNESCO oraz (C) FAO i 
UNICEP, i specjalnym ILO. Komisja ta stała się z kolei gł. komisją d/s międzynar., powstałej w sierpniu 1948 w Amsterdamie nacz. org. e.r. — 
Światowej Rady Kościołów (WCC), z siedzibą w Genewie i Nowym Jorku, zarej. w ONZ, ale reprezentowanej w org. wyspecjal. ONZ przez 
CCIA. Członkami Rady jest ponad 200 kościołów protest, i ortodoksyjnych. Działalność Rady skoncentrowana jest na: akcji ekumenicznej i bada-
niach nauk. kierowanych przez Ecumenical Insti-tute, Chateau de Bossey, k. Genewy; międzynar. pomocy uchodźcom oraz świat, misjonarstwu. 
Komitet Centralnej Rady organizuje periodyczne Zgromadzenia Ogólne WCC oraz regionalne konferencje, np. wsch. Azji, East Asia Christian 
Con-ference; publ. The Ecumenical Review, Church Aid Newsietler, International Review of Mission i in. Na I Zgromadzeniu Ogólnym WCC 
1948 w Amsterdamie uznano jako wspólną bazę, iż „Jezus Chrystus jest Bogiem i Zbawcą". Na II Zgromadzenie, w Evanston (USA), 1954, przy-
jęto dogmat o Trójcy Świętej i definicję WCC:
„Braterskie stowarzyszenie kościołów, które wyznają Jezusa Chrystusa jako Boga i Zbawcę zgodnie z Pismem Świętym i starają się spełnić swe 
wspólne powołanie ku chwale jedynego Boga:
Ojca, Syna i Ducha, Świętego". Na III Zgromadzeniu przystąpił do WCC kościół prawosławny w ZSRR oraz Świat. Rada Misyjna. Poza tym

225
Ekwador 933
byli po raz pierwszy obecni w charakterze oficjalnych obserwatorów wysłannicy papieża Jana XXIII. Do jego pontyfikatu kościół katol. odnosił 
się nieprzychylnie do r.e., przestrzegając katolików encykliką Piusa XI, Mortalium animos, 1928, przed uczestniczeniem w protest, r.e., a bullą 
Piusa XII z 6 VI 1948, przypominającą zakaz kanoniczny, 1258, uczestniczenia w nabożeństwie ekumenicznym. Konsekwencją zmiany było za-
proszenie przez Jana XXIII i udział w charakterze obserwatorów kilkudziesięciu reprezentantów protest. i ortodoksyjnych kościołów na Soborze 
Va-ticanum II 1962. Polityczne zbliżenie się kościoła katol. do protest, ortodoksyjnego r.e., zaznaczyło się w dekadzie 1961-70 we wzmożonej 
współpracy Papieskiej Komisji d/s Sprawiedliwości i Pokoju z WCC poprzez genewski Komitet Badawczy. W styczniu 1971 Komitet Centralny 
WCC na swej sesji w Addis Abebie wypowiedział się przeciw neokolonializmowi, równocześnie zalecając kościołowi nieidentyfikowanie się z 
żadną org. polit. W związku z przewidywanym prawdopodobnym formalnym przystąpieniem kościoła katol. 1975 do r.e. kierowanego przez 
WCC rozważono też postawioną 1969 na sesji w Canberze sprawę przygotowania i zwołania Soboru Ekumenicznego wszystkich kościołów 
chrzęść, na rok-1975. W ONZ zarej. jest poza tym dalszych 7 org. rei., bezpośrednio lub pośrednio związanych
Konferencja Bur. Kościołów, Conference of European Chur-ches, z siedzib? w Genewie, zat. 1959; z zadaniem popierania współpracy między chrzęść, kościołami niekatolickimi. Międzynar. 
Rada Kongregacjonalna, International Congrc-gational Councii, z siedzibą w Londynie, żal. 1891; łączy kościoły -*• kongregacjonalistów (independentów). Międzynar. Rada Chrześcijańskich 
Kościołów, International Councii of Christian Churches, zał. 1948 w Amsterdamie;
łączy ewang. kościoły i stowarzyszenia; podlega jej Międzynar. Rada Chrześcijańskich Kościołów Bur. Przymierza, Inter-nalional Councii óf Christian Churchea European Alliancc, z siedzibą w 
Amsterdamie, zał. 1957. Świat. Federacja Chrześcijańskich Studentów, Worid Student Christian Federation, z siedzibą w Genewie, zał. 1895; z zadaniem działania w duchu ekumenicznym; ma 
statut doradczy (B) UNESCO.
Świat. Rada Stów. Chrześcijańskiego Wychowania i Szkół Niedzielnych, International Councii of Christian Education and Sunday School 
Associa-tion, z siedzibą w Nowym Jorku, Londynie i Genewie, zał. 1907.
Świat. Unia Stów. Chrześcijańskiej Działalności, World's Christian Endeayour Union, z siedzibą w Columbus (Ohio, USA), zał. 1895. Świat. 
Kongres Wiary, Worid Congress of Faiths, z siedzibą w Londynie, zał. 1936; z zadaniem szerzenia „braterstwa przez religię".
A History of the Ecumenicat Movement 1517-1948, .ed.:
R. Rouse, S. Neił, London 1954; G. THILL Hisloire doctrinale du Monvement oecum^nigue, Louyain 1955; Materiały Sekcji Haukowej Chrześcijańskie] Akademii Teologicznej, Warszawa 1962; 
A. CROW The Ecumenical Movement in BIbliographical Outline, New York 1965; R. McApEC BROWN Rewolucja Ekumeniczna. Warszawa 1972, s. 416; Yearbook of International 
Organizations, 1973.
•   933 EKWADOR (ang. Ecuador, franc. Equateur,
•hiszp. Ecuador, roś. Ekwador), Republika Ekwadoru, Republica dcl Ecuador. Państwo w Ameryce Pd., nad O. Spokojnym. Czł. ONZ od 
1945. Pow. 270,7 tyś. km2 (z Wyspami Galapagos i in.);
6180 tyś. mieszk. (1971); z ludnością szacowaną wg spisów:
Rok

Ludność w tyś.

Rok

Ludność w tyś.

1825 1892 1950

529" 1272 3203

1962 1967

4476
55850


"Dane szacunkowe.
stoi.: Ouito (1971—528 tyś. mieszk.). Graniczy z Kolumbią (granice ustalone 1916) oraz Peru (granice ustalone 1942, nie są uznawane przez E.,
który rości pretensje do 174,6 tyś. km2 terytorium Peru). Język urzędowy: hiszp. Waluta:
sucre =100 centavos. Święto nar.: 10 VIII, rocznica proklamowania niepodległości, 1809.
Stosunki międzynar.: kolonia Hiszpanii (Presiden-cia de Ouito) 1563-1809. Proklamowanie niepodległości w Ouito l O VIII 1809 zostało 
potwierdzone Aktem Niepodległości w Guayaquil 9 X 1820. W 1822-30 E. stanowił część W. Kolumbii. W 1835 Zgromadzenie Konstytucyjne 
proklamowało w Ouito Rep. E. Z dawnego obszaru Pre-sidencia Ouito, o pow. l 038 tyś. km2, po oddzieleniu się od W. Kolumbii pow. E. 
zmniejszyła się do 706 tyś. km2; 1904 po cesji terytorialnej na rzecz Brazylii Traktatem Tobar-Rio Branco—do 537 tyś. km2; 1916 po cesji na 
rzecz Kolumbii Traktatem Munoz-Branza—do 472 tyś. km2 oraz po cesji na rzecz Peru Protokołem Pokoju, Przyjaźni i Pokoju, Przyjaźni i 
Granic, zw. Protokołem Rio de Janeiro, 1942 — do 270 tyś. km2. Protokół ten, gwarantowany przez USA, Brazylię, Chile, Argentynę, 
ratyfikowany 1942 przez E. i Peru, został uchwałą Kongresu Konstytucyjnego E. z 23X11960, ogłoszony nieważnym od początku, jako 
wymuszony. W odpowiedzi rząd Peru 29X11961 oświadczył, iż „nigdy Peru nie zgodzi się na zmianę Traktatu ratyfikowanego przez Ekwador w 
momencie, kiedy na jego terytorium nie było żadnego żołnierza peruwiańskiego". W l wojnie świat. E. był po stronie Ententy; w II wojnie 
świat.—po stronie Narodów Zjednoczonych. Członek założyciel LN, ale formalnie należał do niej 1934-39. Członek założyciel ONZ od 24 X 
1945 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem GATT. W marcu 1951 złożył wizytę w Ouito Sekr. Gen. ONZ T. Lie. W siedzibie ONZ 
złożyli wizyty: w czerwcu 1951 pręż. G. Plaża, który wygłosił przemówienie przed Zgr. Og. ONZ; w lipcu 1962 pręż. C. Arosemena. E. jest 
założycielem OPA 1948. E. 81X1955 oskarżył Peru przed Radą OPA o przygotowywanie agresji,
15 ESMiO

934 ELDO
226
lecz Komisja Wojskowa Państw Gwarantujących Protokół w Rio de Janeiro, 1942, nie potwierdziła słuszności oskarżeń E. Uczestnik -> Traktatu 
Tlatelolco, 1967. 12 III 1966 szefowie państw E. i Kolumbii podpisali układ o -r integracji pogranicza, zw. Aktem Rumichaca. W 1971-72 doszło 
do ostrych sporów między E. a USA o prawo do połowów ryb na wodach terytorialnych E. przez kutry USA, w związku z jednostronnym 
roszczeniem praw przez E. do pasa wód terytorialnych o szer. 200 mil morskich. Zatrzymywanie statków amer. przez okręty wojenne E. (->• Ry-
bołówstwo) otrzymało w prasie nazwę „wojny tuńczykowej". USA na podstawie uchwał kongresu zastosowała represje finansowe, skreślając 
kredyty dolarowe dla E. Odkrycie wielkich złóż naftowych w E. na przełomie 1972/73 stało się przedmiotem rokowań rządu E. z wielkimi mię-
dzynar. kompaniami naftowymi.
Stosunki dyplomat. (l I 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Finlandia, Egipt, Etiopia, Filipiny, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, 
Holandia, Honduras, India, Japonia, Izrael, Jugosławia, Korca Pd„ Kolumbia, Kostaryka, Liban, LuksemSurg. Malta, Maroko, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRF, Panama, Paragwaj, Peru, 
Polska, Trynidad i Tobago, Salwador, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Urugwaj, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, ZSRR.
Z Polska stosunki na szczeblu ambasad, Polskę reprezentuje w E. Ambasada PRL w Wenezueli oraz przedstawicielstwo handl. w Ouito.
Bibliografia Nacional 1756-1941, Quito 1942; Dictamen Juri-dicoso cerca det Problema Ęcuadariano-Peruano, dados por llustres Internacionalistas Americanos, Quito 1942; J. DONOSO TOBAR 
La Invasion Peniana y el Protocolo del Rio, Quito 1945; E. BENITEZ YINUEZA Ecuador: Drama Porado/a, Merico DF 1950, s- 284; L. YOPER Sintesis histórica y geogrdfica del Ecuador, Madrid 
1951; L. LINKĘ Ecuador, Country o f Con-trasts, London 1959; Foreign Area Studies of the America Uniyersity: Area Handbook for Ecuador, Washington DC, 1966, s. 561; D. S. Ross The 
„runa War", w: New Repubitc nr l, 1972; The Europa Year Book 1972: A Worid Survey, London 1972, s. 438-452. •    934
ELDO, ang. European Space Yehicle Launcher Development Organization (franc. Organisation europeenne pourla misę au point et la 
lancement d'engins spatiaux—CECLES, hiszp. Organización Europea para el Desarrollo y Lanzamiento de Vehiculos Espaciales, roś. 
Jewropiejskaja organi-zacyja po razwitiju kosmiczeskich zapuskow). Europejska Organizacja Rozwoju Wyrzutni Pojazdów Kosmicznych, z 
siedzibą w Paryżu; zał. międzyrządową konwencją opracowaną przez Konferencje państw zach. Europy p.n. —> „Europa Kosmiczna" i podp. 31 
III 1962 przez Francję, NRF, W. Brytanię i Włochy, a 15 IV 1962 przez Australię, Belgię i Holandię; weszła w życie 29 II 1964. Dania i 
Szwajcaria otrzymały statut obserwatora. Naczelnym organem jest Rada, która mianuje Sekr. Gen. oraz Dyrektora Technicznego. Pierwszy 
program objął budowę rakiety p.n. „Europa I", złożoną z pocisku bryt. Blue-Streak, członu franc. Coralie, członu NRF Astris i innych urządzeń 
konstruowanych przez Belgię, Holandię i Włochy. Wysokie koszty opóźniły jednak realizację projektu; w styczniu 1966 W. Brytania zażądała 
zmniejszenia jej udziału z 39% na 27%, a w lutym 1969 wycofała się całkowicie po 3 nieudanych próbach wystrzelenia rakiety Europa I. Francja, 
która po USA i ZSRR w największym stopniu rozwinęła technologię sztucznych satelitów Ziemi, w kooperacji z Belgią, Holandią, NRF 
zbudowała pod egidą ELDO rakietę „Europa II", której pierwszy model 5X11971 wystrzelono z poligonu rakietowego Kourou, w Gujanie Franc. 
Również ona nie weszła na orbitę, na skutek defektów spadła po 4 min. i 30 sęk. do morza w odległości 487 km od Kourou. W myśl programu, po 
powtórnym eksperymencie na wiosnę 1972, w końcu 1973 z pomocą wyrzutni Europa II na orbicie dookołaziemskiej umieszczony miał zostać 
zachodnio eur. telekomunikacyjny satelita p.n. Symphonie, a na początku 1974 drugi, też typu Symphonie, jako stacja przekaźnikowa programów 
—>• Eurowizji. Nieudana pierwsza próba Europy II postawiła pod znakiem zapytania możliwość usamodzielnienia się technicznie Europy Zach. 
od USA. Przeciwnikiem rozwoju samodzielnego przemysłu rakietowego zachodnio eur. stał się zdominowany przez USA -f Intelsat, wspierany w 
tym względzie przez W. Brytanię i częściowo NRP. Intelsat domagał się 1971 kontrybucji zachodnioeur. państw na dekadę po 1980 w wysokości 
l mld dół., co wymagałoby poważnego ograniczenia programu „Europa n" i „Europa III". Z dniem l V 1973 zrezygnowano również z budowy 
rakiety nośnej „Europa II", której wystrzelenie planowane było na 12X1973. Równocześnie rządy Francji i NRF postanowiły zlikwidować ELDO 
i przystąpiły do rokowań w sprawie udziału obu krajów w programie amer. Post-Apollo budowy laboratorium kosmicznego Spaeelab. (Un grave 
6chec politiąue et technique, w: Le Monde 29-30 avril 1973).
Annuaire Europeenne V. X; Z. KLEPACKI Zachodnioeuropejskie organizacje międzynarodowe. Warszawa 1969, s. 401-410; J. TASSIN Vers 1'Europe spatiale. Paris 1970, s. 255;
Z. BRONIABEK Podważanie „Europy Kosmicznej", w: Trybuna Ludu S XI 1970; Le Monde 6 XI 1971 oraz 7-8 XI 1971;
The Europa Year Book 1972: A Worid Survey, Vol. 2, London 1972, s. 250-251.
•    935
ELEKTROCIEPŁOWNIE (ang. Thennal-Electric Power Stations, franc. Ćlectrothermie, hiszp. Cent-raies termoelectricas, roś. Tiepłowaja 
elektrostan-cyja), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Unia d/s Elektrociepłowni, International Union for Electroheat — Union intemationale d'electrothermie, żal. 1953, z 
siedzib; w Paryżu; organizuje kongresy (VII w Warszawie 1972). Yearbook of International Organizations, 1973.
•   936
ELEKTRONIKA (ang. Electronics, franc. Electro-nique, hiszp. Electrónica, roś. Elektronika), przedmiot zorganizowanej współpracy 
międzynarodowej. Org. rniędzynar. zarej. w ONZ:
Eur. Organizacja d/s Elektroniki Lotnictwa Cywilnego, European Organization for Civil Ayiation Electronics, z siedzibą w Paryżu, zat. 1963.
Eur. Komitet d/s Normalizacji Elektroniki Nuklearnej,. European Standards of Nuclear Eiectronics Committce (ESONE), z siedzibą w Ispra, Włochy, zat. 1960; instytucja powołana przez i- 
CERN i -» EURATOM; !aczy laboratoria 14 państw, m.in. Polski; pub), studia,
Międzynar. Federacja Tow. d/s Mikroskopowej Elektroniki, International Fcderation of Socicties for Electron Microscopy, z siedzibą w Delft (Holandia), zał. 1951 pod egidą Międzynar. Rady 
Naukowej Unii przy Wspólnej Komisji d/s Mikroskopów Elektronicznych, Joint Commission for Electron Microscopy, przeksztaiconcj 1955 w samodzielną instytucję. Mied7ynar. Federacja d/s 
Elektroniki Medycznej, International Federation for Medical Electronics, z siedzibą w Princeton N.J., USA, żal. 1958; działająca w iącznoici z Międzynar. Inst. d/s Elektroniki Medycznej, Institut 
inter-national d'electronique medical w Paryżu oraz org. miedzy-nar. d/s -». 'komputerów.

227
Embargo 940
Międzynar. Stów. Elektroniki, International Electronics Association, z siedzibą w Frankfurcie nad Menem, zat. 1963;
łączy instytucje Belgii, Francji, NRF, Szwajcarii, USA i W. Brytanii.       <
Nordyckie Stów. Przedsiębiorstw Elektronicznych, Nordic Association of Eleetronics Manufactures, z siedzibą w Lohja, Finlandia, zat. 1957.
Pro Electron, z siedziba w Brukseli, zat. 1967; instytucja korporacji e. państw OECD.
Organizowane pod patronatem Międzynar. Komisji d/s Elektrotechniki wystawy międzynar. p.n. ELEKTRO włączyły do swych programów 
oprócz sprzętu elektrotechn. także elektroniczny (ELEKTRO 1972, w Moskwie). W ramach RWPG od lipca 1963 działa Komisja Przemysłu 
Radiotechnicznego i Elektronicznego, z siedzibą w Budapeszcie.
M. BYTOIEWSKI Światowy rynek wyrobów przemysłu elektronicznego, Warszawa 1973, s. 182; Yearbook of International Organizations, 1973.
•   937
ELEKTROTECHNIKA (ang. Electrical Engineer-ing, franc. Ćlectrotechnique, hiszp. Electrotecnica, roś. Elektrotechnika), przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Komisja Elektrotechniczna, International Electro-technical Commission (SEC), z siedziba w Genewie, zat. 1906;
•(czy komitety krajowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski;
w łączności z ITU i IMCO; ma statut doradczy (B) ECOSOC;
publ. Recomendations. Pod patronatem IEC odbywają snę międzynar. wystawy sprzętu elektrotechn. i elektronicznego (ELEKTRO-1972 w Moskwie).
Międzynar. Komisja Opiniodawcza o Sprzęcie Elektrycznym. International Commission on Rules for the Approval of Electrical Equipment, z siedzibą w Arnhem (Holandia), zat. 1946.
Międzynar. Unia Elektrowni, International Union for Electro-heat, Union internationalc d'elcctrothermie (UIE), z siedzibą w Paryżu, zat. 1953 p.n. Bureau international d'electro-thermie, od 1957 
pod obecną nazwą; tączy krajowe komitety, m.in. Polski.
Międzynar. Stów. Przemysłu Sprzętu Elektrycznego, International Association of Electrical Contractors, z siedzibą w Paryżu, żal. 1953.
Międzynar. Tow. d/s Klinicznej Elektroretinografii, International Society for Clinical Electroretinography, z siedzibą w Brukseli, zat. 1958. Yearbook o f International Organizallons, 1973.
•   938
ELEKTRYCZNOŚĆ (ang. Electricity, franc. Elec-
tricite, hiszp. Electricidad, roś. Elektriczestwo),
przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar.,
konwencji międzynar. i międzynar. sieci energii
elektrycznej..
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Konferencja Producentów Energii Elektrycznej, loternational Liason Conference for Producers of Electrical Encrgy, Conference intcmationale de liaison entre próducteurs d'energie 
e!ectrique (CTLPE), z siedzibą w Paryżu, zat. 1952.
Międzynar. Konferencja Wielkich Sieci Elektrycznych, Inter-national Conference on Large Electric Systems, Conference internationalc des grands róseawc electriques (CIGRE), z siedzibą w 
Paryżu, zat. 1921; łączy komitety krajowe, m.in. Polski; publ. czasopismo Electra w języku ang. i francuskim.
Międzynar. Unia Producentów i Dystrybutorów Energii Elektrycznej, International Unioo of Producers and Distributors ot Electrical Energy, Union internationale des próducteurs et distributeurs 
d'energie electrique (UNIPEDE), z siedzibą w Paryżu, zat. 1925; łączy 18 państw Europy, m.in. Polskę;
publ. Ueconomie electriaue, a okresowo Carte d*Europe des Ugnes electrigues a haute tension.
Międzynar. Stów. Przemysłowych Producentów Elektryczności dla Własnej Konsumpcji, International Fcderation of In-dustrial Producers of Electricity tor Own Consumption, Fe-deration 
internationale des próducteurs ' auto-consumateurs industriel d'elcctricit< (PIPACH), z siedzibą w Brukseli, zat. 1954.
Unia d/s Koordynacji Produkcji i Dystrybucji Elektryczności, Union for Co-ordinating Production and Distribution of Electricity, Union pour la coordination de la production et du transport de 
1'electricite (UCPTE), z siedzibą w Wiedniu,
zał. 1951; łączy przedstawicieli Austrii, Belgii, Francji, Holandii. Luksemburga, NRF, Szwajcarii i Włoch; pub). Bul-letin.
Poza tym przy RWPG działa Komisja Energii Elektrycznej, koordynująca współpracę naukowo-techn. państw RWPG w tej dziedzinie; przy EWG 
działa Komisja łącznikowa UNIPEDE.
Produkcja energii elektrycznej
(razem, w min kWh)
Kraje

1913

1920

1945

1960

1970

1972

Świat

50

124

615

2345

4990

5640

w tym:













USA

22,5

56,6

271

880

1 709

1935

ZSRR

1,9

0,5

43

292

741

858

Japonia

1.5

3.8

23

116

359

414

W. Brytania

4,5

8,5

38,6

137

249

260

NRP





44,466"

116

237

275

Francja

2,6

5,8

18

74,1

145

164

Wiochy

2,2

4,60

12,6

56,2

117

134

NRD





19.466-

40,3

67,6

72,8

Norwegia

—

5,3

10

31,4

58,2

67,5

Polska

0,66

—

5.846

29,3

64,5

76.5


a w 1950; 6 w 1954.
Źródło. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1973, Warszawa 1973, tabl. 8, s. 124.
Produkcja energii elektrycznej
(na l mieszkańca w kWh)
Kraje

1913

1920

1945

1960

1968

Świat

28

67



767

1197

w tym:











Norwegia

—

2011

3280

8691

15742

USA

226

532

1931

4672

7136

Szwecja

257

443

2039

4641

7119

Polska

—

—

244

987

1719


Źródło. Rocznik Statystyk! Międzynarodowej 1970, Warszawa 1970.
Zapotrzebowanie świata na energię elektr. potroiło się w 1900-50, a następnie w 1950-70, dochodząc do 7 mld t. równowartości węgla; 
zapotrzebowanie na rok 2000 prognozowane jest na 30 mld ton.
Yearbook of International Organizations, 1968-1969; J. MA-TERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Wspólpraca naukowo-techniczna królów RWPO, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 224.
ELN ->- Partyzantka.
•   939
ELYSĆE, franc. Pałace Ełysee, nazwa siedziby paryskiej pręż. Francji, przenośnie—potoczny termin międzynar. na określenie polityki rządu 
Francji.
•    940
EMBARGO [hiszp. embargar 'zatrzymać'], powszechnie przyjęty termin międzynar. na -> bojkot gospodarczy jakiegoś kraju wyrażający się w 
zakazie wymiany handl. częściowej lub całkowitej na określone towary; jest formą -»• agresji ekonomicznej, sprzecznej z prawem międzynar., o 
ile nie jest formą samoobrony wobec obcej agresji. W XX w. stosowane przez państwa kapitalist. w stosunku do ZSRR i innych krajów
U*

941 Emerytury
228
socjalist., np. przez USA wobec ChRL i Kuby. W 1973 „e. naftowe" zastosowały państwa arab. do państw popierających okupowanie przez Izrael 
ziem arab., m.in. w stosunku do USA (-> kryzys energetyczny). Termin „e." używany jest też na określenie: l) zakazu opuszczania przez obce 
statki handl. portów lub wód terytorialnych danego państwa; 2) zakazu publikowania oficjalnej informacji lub komunikatu przed określonym ter-
minem (w przypadkach komunikatów międzyrządowych przed uzgodnionym przez strony dniem i godziną).
•    941
EMERYTURY [tac. emeritus], (ang. Pensions, re-tirement pay, franc. Retraite, hiszp. Pensiones— jubilaciones, retiros, roś. Piensii), przedmiot 
mię-dzynar. umów bilateralnych i wielostronnych. Na podstawie zasady wzajemności państwa z reguły zobowiązują się przekazywać osobom, 
które nabyty prawa emerytalne i osiedliły się na terenie innego państwa, należne im dożywotnie renty za przepracowaną w swoim czasie w danym 
państwie ustawowo przepisaną liczbę lat. Po I wojnie świat, państwa sukcesyjne monarchii Austro-Węgier podpisały 6 IV 1922 w Rzymie 
konwencję dot. e. przyznanych przez b. rząd tej monarchii, a następnie 30X11923 w Wiedniu konwencję dodatkową, rozszerzoną. Polska jest 
uczestnikiem obu konwencji. Osobną kategorię stanowią e. z racji inwalidztwa bądź w pracy, bądź udziału w wojnie. Polska podp. 11 II 1947 w 
Paryżu konwencję bilateralną z Francją o wypłacie zaopatrzeń z tytułu śmierci i inwalidztwa ofiarom wojny 1939-45. Na podstawie umów 
dwustronnych osoby zamieszkałe w Polsce mogą otrzymywać e. i renty wypłacane przez wiele innych państw. Generalnie reguluje te sprawy 
zarządzenie z 1968 pt. „Okresy zatrudnienia na obszarze Państwa Polskiego, okresy zatrudnienia za granicą i udzielanie świadczeń z tytułu tych 
okresów oraz zbieg świadczeń z tytułu zatrudnienia w Polsce ze świadczeniami instytucji zagranicznych".
DI.U. 1929, póz. 27, 533, 534; Dt.U. 1931, póz. 41, 42;
Dz.U. 1947, póz. 233, 459, 460; Dt.U. 1968, póz. 220.
•   942
EMIGRACJA [łac. emigratio 'wyprowadzenie się'], (ang. Emigration, franc. Emigration, hiszp. Emi-gración, roś. Emigracyja), termin 
międzynar. na opuszczanie przez ludzi swych ziem rodzinnych celem osiedlenia się (-^-imigracja) w innym regionie kontynentu czy świata; 
przedmiot konwencji międzynar.; e. wspólnie z imigracją, jako
•>• migracje objęte są stałą współpracą międzynar. org. międzyrządowych i pozarządowych oraz statystyką międzynar. ONZ. E. jest powodowa-
na zazwyczaj względami ekon. lub polit., rzadziej klimatycznymi. Polska e. zarobkowa i polit. należy do liczbowo jednych z największych (-*• 
Polonia zagraniczna). Do I wojny świat. e. odbywały się bez większych formalności, np. USA nie żądały do 1917 ani paszportu, ani wizy, 
ograniczenia dotyczyły jedynie spraw zdrowotnych. Po I wojnie świat, wiele państw wprowadziło ograniczenia „kwotowe" dla imigrantów <; 
innych krajów. W 1929 w Genewie została podp. 14 VI 1929 Konwencja w sprawie kart tranzytowych dla emierantów.
Emigracja zamorska z Europy w latach 1801-1915
Lata

Ogółem

Przeciętnie rocznie


w tyś.

ogółem

na l tyś. miesz-
kańców

1801-20

300

15

0,08

1821-30

310

31

0,14

1831-40

970

97

0,40

1841-45

715

153

0,56

1846-50

1280

256

0,97

1851-55

1710

342

1,28

1856-60

1005

201

0,73

1861-65

1 115

223

0,77

1866-70

1730

346

1,15

1871-75

1860

372

1,21

1876-80

1415

283

0,87

1881-85

3430

686

2,02

1886-90

3895

779

2,20

1891-95

3645

729

1,97

1896-1900

3010

602

1.55

1901-05

5265

1053

2,57

1906-10

6945

1389

3,22

1911-15

6725

1345

3,00

• 1801-50

3575

72

0,32

1851-1915

41750

642

1,82

1801-1915

45325

394

1,33


Emigracja zamorska z Europy w latach 1927-35
Lata

1927

1928

1930

1932

1934

1935

Liczba osób w tyś.

610

530

390

120

140

150


Emigracja kontynentalna w Europie w latach 1920-36
Kraje

1920-25

1926-30

1931-35

1936




w tyś



Wiochy Polska Belgia 
Czechosłowacja 
Jugosławia

1067 240 
127 101

615 679 65 
62 80

317 136 28 
24 45

22 30 4 4 
9


Źródło: WEP, Warszawa 1964, t. 3, s. 416.
DI.U. 1932, póz. 112, 414, 415; L'ONU Problemes de la statistique des migrations, New York 1950, s. ć6 (w jeżyku ang., franc. i hiszp.); L'ONU Migrations internalionale selen de sexe et 1'Sse: 
Stattstiyues pow les annees 1918-1947, New York 1953, s. 288 (w jeżyku ang. i franc.); L'ONU Biblio-graphie analyUgue des statistiaues des misraltons Internatio-nales pow dlvers pays, 1925-
1950, New York 1956, s. 207 (w jeżyku ang. i franc.); Ł'Of/U Migrations internationales selon les corocteristiijues economigues: statistigues pow cen-tains pays. 1918-1954, New York 1958, s. 
314 (w jeżyku ang. i franc.).
•    943
EMIGRACYJNY RZĄD (ang. Govemment in Exile, franc. Gouyemement en erile, hiszp. Go-biemo en el exilo, roś. Emigrantskoje prawitiel-
stwo), termin międzynar. określający w zasadzie najwyższe władze państwa okupowanego, które uzyskały schronienie za granicą; także władze, 
które wobec rewol. czy kontrrewol. przemian w swym państwie schroniły się na terenie przyjaznego im państwa. Przedmiot prawno-międzynar. 
niejednolitych zwyczajów, uzależnionych od sytuacji polit. i reguł prawnych rządzących w państwie schronienia. Wiosną 1939 rząd republ. Hisz-
panii stał się rz. e. i znalazł schronienie w Meksyku. W czasie II wojny świat, istniały m.in. rz. e.: w Paryżu do maja 1940—Polski; w Lon-

Energetyka w systemie RWPG 950
dynie—Belgii, CSR, Holandii, Jugosławii, Grecji, Norwegii i Polski oraz Komitety „Wolnych Duńczyków" oraz „Wolnych Francuzów" (28 VI 
1940 rząd W. Brytanii uznał gen. Ch. de Gaulle'a przewodu. Komitetu Wolnej Francji). Rządy te nie miały identycznego statusu, poza tym," że 
korzystały z ustawy o przywilejach dyplomat. (Di-plomatic Privileges Extension Act, 1941); każdy zawierał osobne umowy bilateralne, z rządem 
W. Brytanii. Po II wojnie świat, wiele państw nie uznających przemian rewol. w Europie Wsch. przez dłuższy czas uznawało rz. e.
r. E. OPPENHEIMER Governments and Authorities in Exile, w: American Journal of International Law nr 36, 1942; B. T. HALAJCZUK Los estados conguistados cmte d Derecho Inter-nacional. 
Madrid 1950; M. FLORY La statut international des ssmernements refugies et le cos de la France librę, Paris 1952; G. SPERDUTI Governi in esilice comitati nadonali all' eslero, La communita 
internationale nr 7, 1952.
EMIRATY -> Zjednoczone Emiraty Arabskie.
•   944
EMISJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Intematio-nal Emissions, franc. Emission internationale, hiszp. Emisiones internacionales, roś. 
Mieżduna-rodnyje emissii), termin międzynar. na określenie oprocentowanych obligacji wypuszczonych na rynek międzynar. przez upoważnione 
do emisji banki (ang. Bank of issue). E.m. notowane na giełdach papierów wartościowych są formą pożyczek międzynarodowych.
•   945
EMSKA DEPESZA 1870 (ang. Ems dispatch, 1870, franc. Dćpeche d'Ems de 1870, hiszp. Des-pacho de Ems 1870, roś. Emsskaja diepiesza 
1870), wysiana z kancelarii króla Prus Wilhelma I z jego rezydencji letniej w Bad Ems, 13 VII 1870, do Otto von Bismarcka; donosiła, że w 
wyniku kontaktów króla z ambasadorem Francji, Prusy wycofają kandydaturę ks. Leopolda Hohenzollerna do tronu hiszp., co miało załagodzić 
ostry spór z Francją o sukcesję hiszp. Bismarck, który zgodnie z poleceniem króla miał przekazać treść iepeszy prasie, ogłosił jej tekst świadomie 
w formie skróconej w ten sposób, że stał się obrażliwy dla Francji; jak zanotował w pamiętniku: taki tekst „podziała na galijskiego byka jak 
czerwona płachta" („...wird den Eindruck des rothen Tu-ches auf den gallischen Stier machen"). Zmieniony przez Bismarcka tekst D.E. stał się 
formalnym powodem wypowiedzenia Prusom wojny przez ces. Napoleona III.
O. F. VON BISMARCK Gedanken und Ertnnerungen, t. 2, Stutt-tart 1898; R. FESTER Die genesis der Emser Depesche, Berlin 1915.
•   946
BNCOMIENDA [hiszp.; 'polecenie', 'zlecenie', w danym przypadku 'nadanie ziemi przez króla'], (ang. royal land grand (including Indian inhabi-
tants), termin międzynar. na nadawanie podbitych w Ameryce ziem wraz z mieszkającymi na nich Indianami konkwistadorom, co stworzyło w 
Ameryce Łacińskiej proces odgórnej feudalizacji i stworzyło w ten sposób problem ekon. istniejący nadal w dużej części tego regionu p.n. —>- 
latifun-dismo oraz problem społ. pauperyzacji Indian.
•   947
ENCUENTRO LATOTOAMERICANO CAMIL-LO TORRES, ELACT, Latynoamerykańskie Spotkanie im. Camillo Torresa, z siedzibą 
w Bogocie,
zał. 1966; międzyamer. org. młodzieży katol., wyznającej idee kolumbijskiego uczonego i działacza społ. księdza Camilo Torresa Restrepo, który 
na znak protestu przeciwko niesprawiedliwości społ. przystąpił 18X1965 do rewol. kolumbijskiej partyzantki i zginął 15 m 1966 w starciu z 
rządowymi siłami zbrojnymi. W pierwszą rocznicę jego śmierci org. Encuentro ogłosiła manifest, w którym opowiedziała się po stronie
•>• Organizacji Solidarności Ameryki Łacińskiej (OLAS).
MSR. G. GUZMAN El Cura Guerillero, Bogota 1968, s. 257;
CAMILO TORRES Stula i karabin. Warszawa 1970, s. 282.
•    948
ENCYKLIKI Pac. litterae encyclicae 'list apostolski'], (ang. Encyclicals, franc. Encycliques, hiszp. Enciclicas, roś. Encykliki), termin kościelny 
na pisma okólne papieża Kościoła Rzymskokatol. nazywane od pierwszych ich słów; wprowadzone 3 XII 1740 przez Benedykta XIV pismem 
obwieszczającym swoją elekcję, zatytułowanym Epistoła enciclica et conmonitaria. Tylko niektóre z e. papieskich wychodziły poza problemy 
Kościoła i zyskiwały rozgłos międzynar., jak Piusa IX Quanta Cura, 8 VII 1864, z załączonym Sylla-busem, czyli—Indexem pism przez Kościół 
potępionych; Leona XIII Humanum genus, 21 IV 1884, przeciw -*• Masonerii; Rerum Novarum, 16 III 1891, przeciw marksistowskiemu ruchowi 
ro-botn.; Pascende dominia gregis, 81X1907, przeciw modernizmowi w sztuce i in. Zawsze były to jednak e. wewnątrzkościelne, zwracające się 
wyłącznie do wiernych; stąd należy ich szukać w encyklopediach religii. Natomiast wyjątek stanowią e. Jana XXIII -> Pacem in terris i Pawła VI
•> Populorum progressio, odwołujące się do wszystkich ludzi dobrej woli i przekazane jako oficjalne dokumenty przez Watykan Sekretariatowi 
ONZ i innym instytucjom międzynarodowym.
Acta Apostolicae Sedis; Dictionnaire de thcologie catholioue. t. 5, Paris 1913.
ENEA, ang. European Nuclear Energy Agency
(franc. Agence europćenne pour 1'energie nucle-aire ENEA) —>• Europejska Agencja Energii Nuklearnej.
•   949
ENERGETYKA (ang. Energetics, franc. Porce energetique, hiszp. Energćtica, roś. Eniergietika), termin międzynar. powszechnie przyjęty dla o-
kreślenia działu gospodarki obejmującego wykorzystanie energii we wszystkich jej formach. Poza tym termin nauk. dla działu fizyki badającej 
właściwości e. I Światowy Kongres E. odbył się w Berlinie w czerwcu 1930.
•   950
ENERGETYKA W SYSTEMIE RWPG (ang. Po-wer production in the CMEA System, franc. Force energetique dans le systeme du CAEM, 
hiszp. Energćtica en el sistema del CAME, roś. Eniergietika w sistiemie SEW), podstawowa dziedzina socjalist. integracji gosp. obejmującej 
wszystkie źródła energii.
W ramach RWPG od VI 1958 Stała Komisja Energetyczna z siedzibą • w Moskwie rozwija wspólny system energetyczny Bułgarii, Czechosło-

951 Energia
wacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier, Ukr. SRR. Opracowała prognozy rozwoju energetyki oraz: u-rządzenia do automatycznej regulacji mocy i 
częstości, zwiększenie efektywności wykorzystania nisko kalorycznego węgla brunatnego. Skoordynowała współpracę w rozwiązywaniu wielu 
problemów, m.in.: automatyzacji systemów energetycznych, opartej na komputerach; podwyższeniu efektywności wielkich bloków 
energetycznych; u-doskonaleniu systemów elektrowni wodnych i e-lektrocieplowni; racjonalnym wykorzystaniu paliw energetycznych. Dla 
najracjonalniejszego wykorzystania siły elektr. 25 VII 1962 została podp. w Moskwie Umowa o powołaniu Centralnego Zarządu 
Dyspozytorskiego Połączonych Systemów Energetycznych Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier, Zachodnioukraińskiego 
Systemu Energetycznego ZSRR. 611971 został podp. w Moskwie Protokół o charakterze i formach współpracy między RWPG a Centralnym 
Zarządem DSPE. Wzajemne dostawy energii elektr. osiągnęły 1968 mld kWh; w 1971 — 16mld kWh. Dla zorganizowania zjednoczenia nauko-
wo-produkcyjnego energii jądrowej dla celów pokojowych utworzono instytucję —- Interatom-instrument. W uchwalonym na XXV sesji RWPG 
kompleksowym programie RWPG postulowano opracowanie 1971-73 prognoz zapotrzebowania na paliwo i energię do 1990 i do 2000.
W ramach RWPG działa od lipca 1960, z siedzibą w Moskwie, Komisja d/s Pokojowego Wykorzystania Energii Atomowej, koordynująca współ-
pracę państw członkowskich w rozwiązywaniu kilkunastu kluczowych problemów, dotyczących m.in. reaktorów energetycznych i paliw reaktoro-
wych dla potrzeb elektrowni atomowych, technik jądrowych pozwalających zastosować promieniowanie jądrowe w przemyśle i rolnictwie. Wśród 
o-pracowanych problemów znajdują się m.in. urządzenia do emisji promieniowania, do ochrony przed promieniowaniem jądrowym, do odkażania 
i przeróbki odpadów radioaktywnych oraz metody izotopowe do sulfonowania, chlorowania, polimeryzacji, do badania gruntu i ruchu wód, do nie 
niszczącego badania wyrobów (radiografia), do napromieniowania materiałów i żywności. W Polsce w marcu 1973 powstał uchwałą Sejmu PRL 
Urząd Energii Atomowej, jako centr. organ administracji państwowej.
Kompleksowy program.... Warszawa 1971, s, 83-86; J. ME-TERA, J. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-techniczna krajów RWPG, wyd. 2. Warszawa 1972, s. 95 i 152; Podstawowe dokumenty 
RWPG..., oprać.; B. Reutta, Warszawa 1972, s. 202-204, 463-468; T. DRYTEK, B. BARTOSZEK PrzyszloSf energetyki w Polsce, Warszawa 1972.
•    951
ENERGIA (ang. Power, franc. Ćnergie, hiszp. Energia, roś. Eniergija), termin międzynar. na moce uzyskiwane z podstawowych surowców: —> 
węgla, —>• ropy naftowej, gazu ziemnego itp., a także wykorzystanie siły napędowej wody (tzw. biały węgiel); osobną dziedzinę w XX w. sta-
nowi atomowa energia. Przedmiot międzynar. konwencji. W 2 pół. XX w. gł. świat, źródłem e. jest węgiel (ok. 2/3), a następnie ropa naftowa, gaz 
ziemny, „biały węgiel" i e. atomowa. W dekadzie 1961-70 -więcej niż połowa świat. produkcji e. zużywana była przez USA (35»/o) i ZSRR 
(15,6%). Poważnym konsumentem e. by-
230
ły też państwa Europy Zach. (19,4'A)). Reszta świata zużywała ok. 30°/o. Głównym źródłem e-nergii stała się w tejże dekadzie zarówno w USA, 
jak w ZSRR ropa naftowa i gaz, spychając węgiel na drugie miejsce. W Polsce gł. źródłem e. był nadal węgiel (ok. 90°/o), aczkolwiek zużycie 
ropy podwoiło się (z ok. 4B/o na ok. ffl/n). Amerykańscy planiści zakładają, że w 2000 roku ^3 energii elektr. będzie zatem pochodziła z siłowni 
jądrowych. W 1971 Komisja Energii Atomowej USA poddała pod dyskusję międzynar. projekt utworzenia świat, systemu energetycznego. W 
1973-74 -> kryzys energetyczny stał się przedmiotem międzynar. konferencji oraz w'kwietniu 1974 Sesji Nadzwyczajnej Zgromadzenia 
Ogólnego Narodów Zjednoczonych.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
I Świat. Konferencja Energii, First Worid Power Conference (WPO, odbyła się w Londynie w lipcu 1924; od 1926 WPC jest stalą instytucją zarej. początkowo w Sekretariacie LN, obecnie w 
ONZ; łączy komitety krajowe większości państw Świata (również socjalist.); ma statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO, IAEA, WMO; publ. WPC Information Leaflets, WPC Statistical 
Yearhook (od 1936), WPC Sumy of Energy Research (okresowo od 1962 i in. Z WPC związana jest • Międzynar. Komisja Wielkich Zapór Wodnych, Intcr-national Commission on Large Dams of 
the WPC (ICOLD), z siedzibą w Paryżu, żal. 1928; publ. ICOLD Bulletin oraz Technical Dictionary on Dams.
Tow. Energii Słonecznej, Solar Energy Society, SES, żal. 1954 z siedzibą w Melbourne. Publ. kwartalnik Solar Energy. Yearbook o f International Organizalions 1968-1969; Rocznik Statystyki 
Międzynarodowej 1973, Warszawa 1973.
•    952
ENERGIA ATOMOWA I ONZ (ang. Atomie Energy and UN, franc. Energie atomique et 1'ONU, hiszp. Energia atómica y la ONU, roś. 
Atomnaja eniergija i OON). Pierwszą uchwałą -* Zgromadzenia Ogólnego NZ, rez. l/I z 2411946, było powołanie Komisji ONZ d/s Energii Ato-
mowej, Atomie Energy Commission, z zadaniem przyczynienia się do wykorzystywania energii atomowej wyłącznie dla celów pokojowych. 
Inicjatorami powołania do życia Komisji były Stany Zjednoczone, Kanada i W. Brytania, 15X11945 we wspólnej deklaracji ogłoszonej w 
Waszyngtonie. Prace Komisji ONZ zostały jednak sparaliżowane przez spór zasadniczy między USA, które pragnęły narzucić poprzez specjalną 
agencję atomową kontrolę nad wydobyciem i wykorzystywaniem uranium w całym świecie, a ZSRR, który wypowiadał się za sprawowaniem 
kontroli przez R. Bezp. ONZ. Poza tym ZSRR 4 VI 1946 zaproponował podpisanie Międzynar. Konwencji o zakazie produkcji bomb atomowych 
i zniszczeniu w ciągu 90 dni istniejących; odrzuciły to Stany Zjedn. uważające siebie na długie lata za monopolistę w tej dziedzinie. Tymczasem 
1949 nastąpił pierwszy wybuch bomby atomowej radź., 1952 bryt., 1960 franc., 1964 chińskiej. Odtąd w ONZ nie dyskutowano już ani sprawy 
kontroli nad uranium, ani konwencji o zakazie, lecz o nieroz-przestrzenianiu się broni atomowych oraz o de-nuklearyzacji określonych regionów 
świata, a także o rozbrojeniu powszechnym i możliwościach pokojowego wykorzystania energii atomowej dla rozwoju gosp. świata.
W 1955-57 ONZ powołał do życia Międzynar. Agencję Energii Atomowej (->• IAEA), jako jedną ze swych org. wyspecjal.; 1957 w Europie 
Zach. powstała międzynar. regionalna agencja -> EURATOM.

231
Ententa Da<K.ansKa 957
Org. zarej. w ONZ (poza IAEA i BUKATOM):
Bur. Forum Atomowe, Eur. Atomie Forum— Forum atomique eur. (FORATOM), zał. 1960, z siedzibą w Paryżu, posiada statut doradczy I^EA, 
łączy 15 krajów zach. Europy i Skandynawii.
Eur. Tow. Energii Atomowej, Eur. Atomie Energy Society, Societe eur. d'energie atomique, zał. 1954, z siedzibą w Wiedniu; łączy krajowe 
komisje Austrii, Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, NRF, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji i W. Brytanii. W 1955, 1958, 1964 i 
1970 odbywały się w Genewie Międzynar. Konferencje ONZ w sprawie Pokojowego Wykorzystania E-nergii Atomowej, UN International 
Conference on Peacefull Uses of Atomie Energy. Wielotomowe sprawozdania z konferencji ukazały się w jeż. ang. i francuskim.
UN Sclentific and Technical Aspects of Control of Atomie Emrgy. New York, October 1946, s. 42; Energie atomique. Glossalre des terms lechniques en anglais, franfais. espagnol, msse et chimis, 
New York 1948, s. 82; Ań International Bi-bUosraphy on Atomie Energy, 1-2 i 4 suplementy, New York 1949-1953; G. FISHER La cooperation internationale en ma-ISre ifatiitsation pacifique de 
1'enersie atomique, w: Annuaire Francais de Droit International 1955; UN Peaceful Uses o f Atomie Energy, Proceedings of the International Conference m Geneva, vol. 16, August 1955, 
Gcneya 1956, New York 1957, s. 128; W. ŁAZARIN Waszyngtonskoje Sowiestczanije po wyrabotkie. Ustawa Miełdunarodnogo agientstwa po atomnoj tntergii, w: Mieidunarodnaja iyzn nr 5, 
1956, s. 108; UNESCO Sociid Implication of the Peaceful Vses of the Nuctear Energy, Paris 1964, ». 169; M. SAVKOVIC Nuklearna energija i medjunctrodno pravo, Bcograd 1964, s. 266; B. 
GOLDSMITH Lis R.ivatites Atomiąws. Paris 1967, s. 340.
ENERGIA. ELEKTRYCZNA -> Elektryczność.
•   953
ENERGIA NIENUKLEARNA I ONZ (ang. Non-Nuclear Energies and UNO, franc. Energie non-nucleaire et 1'ONU, hiszp. Energias no-
nucleares y la ONU, roś. Nietiennojadiemyje eniergii i OON), od 1956 ONZ patronuje pracom badawczym nad nowymi źródłami energii 
nieatomowej i nieelektr., takim jak energia eoliczna, geotermiczna i solarna. W sierpniu 1961 odbyła się w Rzymie I Konferencja NZ d/s Nowych 
Źródeł Energii.
Proceedings of the UN Conference of New Sources of Energy: Solar Energy, Windpower and Geothermat Energy. Rome, 21-31 Vm 1961, vol. 7, New York 1963.
ENERGIA WODNA -> Hydroenergia.
•   954
ENI, wł. Ente Nazionale Indrocarburi, nazwa państw, monopolu naftowego Włoch, jednej z 20 największych naftowych kompanii świata, żal. 
1953 w miejsce państw. Azienda Generale Italiani Petroli (AGIP), która za czasów Mussoliniego prowadziła bezskuteczne poszukiwania nafty. 
Podstawą rozwoju ENI stały się odkrycia gazu ziemnego i ropy naftowej we Włoszech w pierwszej dekadzie po zakończeniu II wojny świat, oraz 
wyparcie z Włoch naftowych koncernów amer., zarówno z eksploatacji pól naftowych, jak z sieci handl., a następnie wejścia na teren Afryki Pn. i 
Srodk. Wschodu. ENI zakłada spółki mieszane, wysoce zyskowne dla państw produkujących naftę, jak np. irańsko-wł. państw, spółka SIRIP 
(zawarta w Teheranie 1957), na zasadzie 50:50, jeśli chodzi o udziały, ale 75:25 przy podziale zysków. Podobne umowy zawarła ENI z rządami 
Rep. Środkowoafrykańskiej, Tanzanii, Tunezji i Zambii. Ekspansja ENI była zwalczana niezwykle ostro przez angloamer. koncerny naftowego 
kartelu międzynarodowego. Jej założyciel i naczelny dyr. E. Mattei zginął w katastrofie lotn., której przyczyn nie ustalono. W 1969 produkcja 
ropy naftowej ENI przekroczyła 8,2 min t, w czym z pól naftowych Włoch—1,6 min t, Tunezji—3,6 min t oraz Iranu i Kataru—po 1,5 min t. W 
tymże roku 12 rafinerii ENI przerobiło 26,5 min t ropy naftowej. W pracach badawczych współpracuje z kompaniami amer., gł. z •->• Philips 
Petro-leum. W 1970 wzięła udział w wierceniach dna M. Północnego (13,04°/o).
H. 0'CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964.
•   955
ENKLAWA (ang. Enclaye, franc. Enclave, hiszp. Enclave, roś. Ankław), termin międzynar. terytorium państwa otoczonego przez terytorium in-
nego państwa, np. -> San Marino; lub terytorium stanowiące odrębną jednostkę administracyjną położoną na terytorium innego państwa, np. —>• 
Berlin Zachodni, lub posiadłości kolonialne na obcym terytorium, np. portug. -> Goa na terytorium Indii.
J. ANDRASSY Les relations internationales de votsinage, w: Re-cueils des Cours de 1'Academie de Droit International 1951, n; C. D' Ol.rviBB FAKBAN International Emlaves and the Question of 
Stale Serntudes, w: International Law Quarlerly nr 4, 1955.
•    956
ENTENTA [franc. 'porozumienie, sojusz'], (ang. Entente, franc. Entente, hiszp. Entente, roś. An-tanta), termin międzynar. nazwy trójporozumie-
nia Francji, Rosji, i W. Brytanii przed I wojną światową. Poszczególnymi elementami, które złożyły się na powstanie e. były: przymierze franc.-
ros., 1893 (zobowiązujące obie strony w wypadku agresji Niemiec do utworzenia przeciw nim frontu na wsch. i zach.), porozumienie bryt.-franc., 
1904 (zw. -> entente cordiale) oraz porozumienie bryt.-ros., 1907 (rozgraniczające sferę wpływów W. Brytanii i Rosji w Azji). E. była 
przeciwwagą utworzonego 1879-82 trójprzymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch i stała się wyrazem ostatecznego ukształtowania dwóch 
przeciwstawnych bloków państw imperialistycznych. Po wybuchu wojny do e. przyłączyły się: 1914—Serbia, Czarnogóra, Belgia, Japonia, 
1915—Wiochy (po o-puszczeniu  trójprzymierza),   1916—Portugalia i Rumunia, 1917—Stany Zjedn.; ponadto do E. przystąpiło wiele państw, 
gł. Ameryki Łacińskiej, które ograniczyły się do wypowiedzenia wojny, bez wzięcia w niej udziału zbrojnego. Deklaracją londyńską z 41X1914 
Francja, W. Brytania i Rosja zobowiązały się do niezawierania pokoju z Niemcami -i ich sojusznikami (państwa centr.). W czasie I wojny świat., 
p.n. państwa ententy, podobnie jak p.n. alianci przyjęło się rozumieć wszystkie 25 państw koalicji. Po wojnie powstały trzy odrębne systemy 
sojuszów, używające, dla podkreślenia swych łączności z Francją, nazwy e.: ->• ententa bałtycka, -> ententa bałkańska i -> ententa mała.
B. E. ScHMirr Triple Alliance and Triple Entente, London 1934.
•    957
ENTENTA BAŁKAŃSKA (ang. Balcan Entente, franc. Entente balkanique, hiszp. Entente balca-

958 Ententa Bałtycka
2321
nica, roś. Batkanskaja Antanta), powszechnie przyjęta nazwa na zawarty 9 II 1934 w Atenach przez Grecję, Jugosławię, Rumunię i Turcję Pakt 
Porozumienia Balk., ważny na lat 7, uzupełniony 2X11934 w Ankarze statutem organizacyjnym i statutem doradczej rady gospodarczej. Paktem 
tym, zawartym w poczuciu zagrożenia ze strony III Rzeszy i Włoch, 4 państwa bałk. orientujące się w polityce zagr. gł. na Francję, poręczyły so-
bie wzajemnie
,,bezpieczeństwo wszystkich swych granic bałkańskich" (art. l), zobowiązały się „uzgadniać wszystkie zarządzenia, które trzeba poczynić wobec wydarzeń, mogących naruszyć ich in;
teresy..." i zobowiązały się „nie podejmować żadnej akcji politycznej wobec każdego innego kraju bałkańskiego, nie wchodzącego do niniejszego paktu, bez uprzedniego naradzenia się 
wzajemnego, ani nie zaciągać żadnego zobowiązania politycznego bez zgody pozostałych stron umawiających się" (art. 2).
Między czł. Paktu istniały następujące stosunki bilateralne: między Jugosławią i Rumunią poprzez układy w ramach małej ententy; między 
Jugosławią i Grecją pakt przyjaźni, koncyliacji i postępowania sądowego zawarty w Belgradzie 27 III 1929, przedłużony 18 U 1934 na dalsze 5 
lat;
między Jugosławią i Turcją traktat przyjaźni, nie- " agresji, postępowania sądowego i koncyliacji zawarty w Belgradzie 27X11933 na 5 lat; 
między Grecją a Rumunią pakt nieagresji i arbitrażu, zawarty w Genewie 21 III 1928 na 10 lat; między Grecją a Turcją traktat przyjaźni, 
neutralności, koncyliacji i arbitrażu zawarty w Ankarze 30 X 1930, zastąpiony tamże paktem serdecznego porozumienia 141X1933, obejmujący 
wzajemną gwarancję granic i obowiązek wzajemnej konsultacji na arenie międzynar., uzupełniony 27 IV 1938 w Atenach traktatem dodatkowym, 
obejmującym gwarancję przyjaznej neutralności w przypadku niesprowokowanej agresji; między Rumunią i Turcją traktat przyjaźni, nieagresji, 
arbitrażu i koncyliacji, zawarty w Ankarze 17X1933 na 10 lat. Poza e.b. znalazła się Albania, Bułgaria i Węgry. Wpływy Francji na e.b. wyrażały 
się poprzez zawarte przez nią w systemie malej ententy traktaty z Jugosławią i Rumunią oraz przez traktat przyjaźni, koncyliacji i arbitrażu z 
Turcją, zawarty 3 II 1930, zastąpiony przez traktat przyjaźni z 4 VII 1938. Z Grecją Francja żadnego układu polit. nie podpisała.
Pewne wpływy w e.b. miały Niemcy i Włochy. Bezpośrednio poprzez traktat przyjaźni między Niemcami i Turcją zawarty na czas nieograniczo-
ny v/ Ankarze 3 III 1924, uzupełniony traktatem arbitrażu i koncyliacji zawartym tamże 16 V 1929 na 10 lat oraz poprzez traktat neutralności, 
koncyliacji i postępowania sądowego między Włochami i Turcją zawarty w Rzymie 30 V 1928, przedłużony 25 V 1932 na 10 lat. Pośrednio 
Niemcy i Włochy mogły wpływać na e.b. poprzez układy Bułgarii i Węgier z należącymi do niej państwami: przez traktat przyjaźni między 
Bułgarią i Turcją (bezterminowy) zawarty w Ankarze 18X1925 oraz przez traktat neutralności, koncyliacji, postępowania sądowego i arbitrażu 
zawarty tamże 6 III 1929 (przedłużany co 5 lat), jak również przez traktat przyjaźni pomiędzy Turcją i Węgrami (bezterminowy) zawarty w 
Ankarze 8X111923 i traktat neutralności, koncyliacji i arbitrażu zawarty 511929.
E.b. rozpadła się 1938-40 na skutek załamania
się systemu wersalskiego, czego pierwszym sygnałem na Bałkanach był zawarty w Salonikach 31 VII 1938 układ między e.b. a Bułgarią, zezwa-
lający na jej remilitaryzację, anulujący zatem postanowienia —>• traktatu pokojowego Neuilly-sur1 Seine.
Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów międzynarodowych 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulićki, Warsza. wa-Krakow 1939; M. PANDEFF The Balkon Entente Treaties, w: American 
Journal of International Law No. 48, 1954.
•   958
ENTENTA BAŁTYCKA (ang. Baltic entente, franc. Entente balte,. hiszp. Entente baltica, roś. Bałtijskaja Antanta), termin międzynar.: l) okreś-
lenie sojuszu trójstronnego Estonii, Litwy i Łotwy, zawartego w Kownie 1924; próby rozszerzenia go na Finlandię i Polskę nie powiodły się ze 
względu na konflikt litewsko-polski; 2) pakt bałtycki, zawarty 1934, z inspiracji Francji przygotowującej —*• Pakt Wschodni, układ -między 
Estonią, Litwą i Łotwą. W kwietniu 1934 Estonia wystąpiła z inicjatywą opracowania międzynar. porozumienia typu —»• układów lokarneń-
skich, celem zagwarantowania niepodległości Estonii, Litwy i Łotwy przez Finlandię, Niemcy, Polskę i ZSRR. Ze względu na sporny problem 
pol.-litew., dotyczący Wilna, przewidziano zastrzeżenia sygnatariuszy zgodne z art. 19 Paktu LN. Prowadzone w Kownie w lipcu 1934 rokowania 
doprowadziły do podp. 121X1934 w Genewie przez Estonię, Litwę i Łotwę układu, którego art. l zobowiązywał strony do. stałego wzajemnego 
konsultowania się i popierania we wszystkich sprawach o interesie wspólnym, art. 2 powoływał Radę Ministrów Spraw Zagranicznych, mającą 
zbierać się co najmniej 2 razy w roku. Układ obowiązywać miał przez lat 10. Do 1940 odbyło się 11 posiedzeń Rady; na 10-ym w Kownie (luty 
1939) i 11-ym w Tąllinnie (marzec 1939) zdecydowano neutralność w wypadku wojny na podstawie tzw. sztokhoimskich zasad neutralności 
państw. Na ostatnim posiedzeniu w Rydze, 14-16 III 1940, potwierdzono słuszność polityki neutralności. 10 VII 1940 pakt został rozwiązany de-
klaracją rządów trzech sygnatariuszy.
Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów międzynarodowych 1919-1939. oprać.: W. Kulski i M. Potulićki, Warsza-wa-Kraków 1939; B. KAZLAUKAS L'Entente Baltigue. Pani 1939; S. PACE 
The Formation of the Baltic States, Cambridge 1959; A. SKRZYPEK Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce Polski i ZSRR w lalach 1919-1925, Warszawa 1972, s. 312.
•    959
ENTENTA MAŁA (ang. Liltle Entente, franc. Petite Entente, hiszp. Pequena entente, roś. Mała-ja Antanta), powszechnie przyjęta nazwa na sy-
stem popieranych przez Francję polit.-wojsk., sojuszów zawartych 1920^-21 w Europie Środk., Wsch. i Pd. Obejmowały one konwencje sojusz-
nicze: Czechosłowacji z Jugosławią, podp. 14 VIII
1920 w Belgradzie, zastąpioną podp. 31 VIII 1922 traktatem przymierza, przedłużonym 21 V 1929;
Czechosłowacji z Rumunią, podp. 23 IV 1921 w Bukareszcie; Jugosławii z Rumunią, podp. 7 VI
1921 w Belgradzie. Ponadto 21 V 1929 w Belgradzie zawarto akt generalny koncyliacji, arbitrażu i postępowania sądowego Czechosłowacji, 
Jugosławii i Rumunii. Przymierza te miały na celu utrzymanie status quo w basenie naddunajskim i na Plw. Bałk., stworzonego traktatami pokoju

Epidemia 963
wartymi po I wojnie świat, w Trianon z Węgra-i i w Neuilly-sur-Seine z Bułgarią, w szczegól->ści były skierowane przeciwko ewentualnej po-
yce rewizjonistycznej Węgier. Trzy państwa .e., zaniepokojone dojściem Hitlera do władzy Niemczech, podp. w Genewie 16 II 1933 Pakt 
rganizacyjny Malej Ententy, „troszcząc się o izymanie pokoju we wszystkich okolicznoś-ach" i powołały Stałą Radę państw m.e. na czeblu min. 
spraw zagr. (art. l) jako organ ko-rdynujący politykę państw członkowskich, dzia-,jący na zasadzie jednomyślności oraz Radę iospodarczą państw 
e.m. (art. 7) w celu „stopniowo skoordynowania interesów gospodarczych zech państw bądź w stosunkach pomiędzy sobą, »dź w stosunkach z 
państwami trzecimi". M.e. anowiła jeden z zasadniczych elementów polity-i Francji, skierowanej przeciwko Niemcom ZSRR; dla większego 
umocnienia swych wpły-rów w krajach m.e. zawarła ona traktat przymie-za i przyjaźni z Czechosłowacją w Paryżu 251 924 na czas 
nieograniczony, 10-letni traktat przy-tźni z Rumunią w Paryżu 10 VI 1926 (przedłużo-iy na dalsze 10 lat 8 XI 1936) oraz 5-letni traktat 
tzyjacielskiego porozumienia z Jugosławią w Pa-yżu 1X11927 (przedłużony 10X11932 i 2X11 937). Żaden z tych traktatów nie był przymierzem 
rojsk., lecz zobowiązywał strony do porozumiewania się „w sprawach polityki zagranicznej, któ-
•Ą mogłyby naruszyć ich bezpieczeństwo i przy-rieść uszczerbek porządkowi ustanowionemu »rzez traktaty pokoju". Wzrastające w latach 10-ych 
napięcie w stosunkach międzynar. wywo-hne polityką hitlerowskich Niemiec i faszystow-ikich Włoch,  doprowadziło  do  zaostrzenia 
iprzeczności między rządami państw m.e., co spo-rodowało początkowo naruszenie postanowień lojuszu, a następnie jego likwidację. Pierwszym 
naruszeniem postanowień sojuszu było zawarcie przez Jugosławię 2411937 traktatu wieczystej przyjaźni z prohitlerowską a antyrum. Bułgarią, l 
następnymi: układ Jugoslawi 25 III 1937 o neutralności z faszystowskimi Włochami oraz zgoda Rady m.e. 241X1937 na remilitaryzację prohitle-
rowskich Węgier. Układ monachijski z września 1938 i następujący po nim zabór Czechosłowacji zakończył ostatecznie międzywojenny okres 
działalności Małej Ententy.
O. P. DE MAKTENS Nomew Recuelt Gemrat des troiłeś, nr 12 i 28, s. m; A. Mousser La Pettte Entente: ses orgines, son Ustotre, ses 
connactons. son avenir, Paris 1923; R. MACKRAY The Llllle Entente, London 1929; E. MALYNSKI Les problemes ih l'Est et la Petite Entente, 
Paris 1931; B. BENES Le poetę fwyuusatlon de la Petite Entente e 1'etal actual ile la po-Btffue internationale, Paria 1933; J. PAIEWSKI 
Ententa Mola. w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 2, Warszawa 1937, l. 104-108; P. S. WANDTCZ France and her Eastem Allies 1919-
1925, London 1962; J. WOŁKÓW Glennano-jugosla)vskije tHnoszenlis l razwat Molo) Antanty. Moskwa 1966.
•   960
„ENTENTA MIĘDZYNARODOWA" (ang. „Internationale Entente", franc. „Entente Internationale", hiszp. „Entente 
Intemacional", roś. „Mież-dunarodnaja Antanta"), z siedzibą w Genewie, zał. w marcu 1924 międzynar. biuro aatykomunist., 
zbierające i rozprowadzające materiały gł. anty-nuiz. wśród delegacji państw członkowskich LN oraz prowadzące akcję „w 
obronie przedsiębiorstw gospodarczych przed Profintemem", „w
obronie kolonii przed bolszewizmem" oraz „na rzecz wyzwolenia narodu roś."; zarej. w LN.
A. BUCKKREIS Politik des 20 lahrhunderts. Weltgeschichte 1901-1936, Nurnberg 1942.
•   961
ENTENTE [franc.; 'zrozumienie, porozumienie'], termin międzynar. powstały w czasie pierwszego „serdecznego porozumienia" (Entente 
Cordiale) między Anglią i Francją, 1832-46; następnie reaktywowany przy okazji sojuszu franc.-ang., 1904, i rozszerzony na koalicję aliancką w I 
wojnie świat. (-> Ententa) oraz po niej (-a- Ententa Mała).
•   962
ENTENTE CORDIALE [franc.; 'serdeczne porozumienie'], nazwa powstała 1832-46, wyraża dobre stosunki łączące wówczas W. Brytanię i 
Francję. Ponownie używana na określenie układu zawartego między Francją i W. Brytanią 8 IV 1904 w Londynie; jego podstawową część stano-
wiło ustalenie stref wpływów sygnatariuszy w Maroku i Egipcie, przez co zostały usunięte zasadnicze sprzeczności między Francją i W. Brytanią 
i umożliwiły ich wspólną politykę przeciwko Niemcom. Układ ten stał się następnie podstawą franc.-bryt. konwencji wojsk, zawartej 20 VII 191) 
w Paryżu, przewidującej wysłanie, w razie konfliktu, do Francji bryt. korpusu ekspedycyjnego w sile ponad 150 tyś. ludzi z 67 tyś. koni i blisko 
500 armatami przez określone porty i ^miejsca zakwaterowania. Sojusz wojsk, został uściślony 22/23 XI 1912 wymianą not między min. spraw 
zagr. E. Greyem i Pauł P. Cambonem o postępowaniu wspólnym w momencie wybuchu wojny. Sojusz ten zrealizowany został w sierpniu 1914. 
Zawarcie e.c. było kolejnym etapem na drodze do utworzenia trójporozumienia Francji, Rosji i W. Brytanii (-> ententa).
A. TARDIEU Questions diplomatiques de 1'annee 1904. Paris 1905; R. GUYOT La premierę entente cordiale, Paris 1926;
S. M. GHUIOL Germany and the Great Powers 1866-1914, New York 1938.
ENTWICKLUNGSRING FOR LUFT- UND RAUMFAHRT GmbH -> ERL.
•    963
EPIDEMIA [gr.; 'choroba nagminna, zaraza'], (ang. Epidemie, franc. Epidemie, hiszp. Epidemia. roś. Epidiemija), termin międzynar. masowe 
szerzenie się wśród ludzi chorób, zwłaszcza zakaźnych (u zwierząt -> epizootia), przedmiot wspólnych akcji międzynar. i świat., jeśli ma 
charakter pandemiczny. Wiele przepisów międzynar. opracowanych przez WHO i Międzynar. Urząd Higieny Publicznej obowiązuje państwa 
członkowskie, które zobowiązane są w razie zagrożenia przeprowadzać szczepienia ochronne ludności (Hiszpania 1971 przeciw e. cholery, 
przeniesionej z Indii, gdzie wśród 7 min uchodźców ż Bangla Desz -wybuchła epidemia, powodując tysiące ofiar. śmiertelnych).
Org. zarej. w ONZ:                      , Międzynar. Stów. Epidemiologii, Int. Epidcmiological Assoc., zat. 1954, z siedziba w Baltimore, posiada statut oficjalny przy WHO, afiliowane przy 
Radzie Międzynar. Organizacji Nauk Medycznych; h»czy 500 epidemiologów z 51 państw, m.in. z Polski. Publ. Int. Joumal of Eptdemiology. Un ślecie d'Vnion Internationat contre les 
Maladies Epide-miaues, w: Documenlatlon Francaise No. 180, 1951; Year-book ot Intemattondt Organizations, 1973.

964 Epilepsja
234
•   964
EPILEPSJA [gr.; 'padaczka'], (ang. Epilepsy, fr. Epilepsie, hiszp. Epilepsja, roś. Epilepsija), choroba, której zwalczanie jest przedmiotem 
między-nar. zorganizowanej współpracy od 1909.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Liga do Walki z Epilepsją, International Lcague Against Epilepsy, Ligue internationalc contre 1'epilepsie (LICE), z siedziba w Paryżu; organizuje co 4 lata kongresy (1961 w Rzymie, 
1965 w Wiedniu, 1969 w Nowym Jorku);
publ. kwartalnik Epilepsia.
Międzynar. Biuro d/s Epilepsji, International Bureau for
Epilepsy, Bureau intemational pour 1'epilepsie, z siedzibą w
Londynie, powołane przez rzym. Kongres LICE, 1961, w
unii personalnej z Ligą, której przewodu, i sekr. generalny
pelnią te same funkcje w Biurze; publ.: Newsietter oraz
Social Studies in Epilepsy.
Yearbook o f Intemational Organiwtions, 1973.
•    965
EPISKOPALNE KOŚCIOŁY (ang. Episcopal Church, franc. Egiises episcopales, hiszp. Iglesias episcopales, roś. Jepiskopalnyje cerkwi), 
nazwa przyjęta w Ameryce i w Szkocji dla —> Anglikańskiego Kościoła.
•    966
EPISKOPAT pac. episcopatus 'godność', 'biskupstwo'], (ang. Episcopate, franc. Ćpiscopat, hiszp. Episcopado, roś. Jepiskopat), termin kościelny 
na ogół biskupów danego chrzęść, wyznania w danym kraju, np. e. poi. Kościoła Rzymskokatolickiego.
EPISTOLAE APOSTOLICAE -> Breve.
•   967
EPIZOOTIA [tac., od gr. epi 'na' i won 'zwierzę'], (ang. Epizootie, franc. Epizootie, hiszp. Epizootia, roś. Epizootija), epidemia choroby zakaźnej 
wśród zwierząt, przedmiot konwencji między-nar. o zwalczaniu e. z 25 11924. Organem stałym konwencji jest Międzynar. Biuro Epizootii, Inter-
national Bureau of Epizootics, Office intemational des ćpizooties (OIE), z siedzibą w Paryżu:
czł. są rządy ponad 80 państw, m.in. Polski;
publ.: Monthly Epizootie Circular, Scientific and Technical Bulletin, Statistical Bulletin. Polska u-czestniczy w Porozumieniu Paryskim z 
2511924 oraz w Genewskiej Konwencji o zwalczaniu zaraźliwych chorób zwierzęcych z 20 II 1935.
Dz.U. 1924, póz. 380, Di.U. 1925, póz. 767, 768; Di.U. 1938, póz. 422, Dz.U. 1939, póz. 172, 173; Yearbook of Interna-tionat Organttations, 1973.
•   968
ERAP, franc. Entreprise des Recherches et d'Ac-tmte Petrolier, franc. .państw, przedsiębiorstwo zajmujące się poszukiwaniem złóż nafty; 
udziela pomocy techn. w ramach współpracy międzynar. krajom rozwijającym się.
•    969
ERGONOMIA [gr. ergon 'praca' i nómos 'prawo'], (ang. Ergonomy, franc. Ergonomie, hiszp. Ergonomia, roś. Ergonomija), nauka badająca wa-
runki pracy pod kątem dostosowania ich do anatomii, fizjologii i psychologii człowieka pracującego; przedmiot zorganizowanej współpracy mię-
dzynarodowej.
Org. zarcj. w ONZ:
Międzynar. Stów. Ergonomiczne, International Ergonomics Association, Association internationale des recherches ergono-miques. zał. 1961, z siedzibą w Lejdzie (Holandia). Towarzystwo 
Ergonomiczne Mówiących po Francusku, French Speaking Ergonomic'8 Society, Societe d'ergonomique de
langue francaise, zai. 1963, z siedzibą w Paryżu; publ. Trawili
Humain.
Yearbook o f Intemational Organizations, 1973.
•    970
ERL, niem. Entwicklungsring fUr Luft- und Raumfahrt GmbH; największy koncern lotn.-ra-kietowy NRF, z siedzibą w Monachium, zat. 
1963; łączy m.in. Entwicklungsring Sild, Bolków Entwicklungen K.G., Heinkel GmbH, Messer-schmitt AG i inne. EROZJA ->• Gleba.
•    971
ERP, ang. European Recovery Program, Europejski Program Odbudowy, oficjalna nazwa ->• Planu Marshalla.
•    972
ERYTREA (ang. Eritrea, franc. Erythree, hiszp. Eritrea, roś. Eritrieja), prowincja Etiopii nad M. Czerwonym; przedmiot konfliktów i sporów 
międzynar. między Etiopią a Włochami, później między Etiopią i W. Brytanią. Pod zaborem wł. ze statutem kolonii 1889-96 oraz 1936-41; pod 
okupacją bryt. 1941-52. W 1948-52 przedmiot sporu etiopsko-bryt. na forum ONZ. 2X111950 Zgr. Og. ONZ poleciło przyznanie E. autonomii w 
ramach Korony Etiopskiej i wycofania się wojsk bryt., co nastąpiło pod nadzorem ONZ 151X1952. Autonomia, zorganizowana również pod 
nadzorem ONZ, została zakończona decyzja parlamentu E., w listopadzie 1962, całkowitego zjednoczenia się z Etiopią. Przeciwko pozbawieniu 
autonomii ujawniła się opozycja, której ekstremistyczni przedstawiciele rozpoczęli akcje o charakterze demonstracji międzynar., jak porwanie 
samolotu Etiopskich Linii Lotniczych, 1972.
S. H. LOMGRON A Short History of Eritrea, London 1945;
The Question of Eritrea, UN Yearbook 1951, s. 277 i in„ 1952, s. 262 i in.; A. A. SCHILLEB Eritrea: Constitution asd Federation with Etiopia, w. American Journal of Comparatiw Law nr 2, 
1953; G. K. N. TREVAKIS Eritrea, London 1960;
Synopses of UN Cases. New York 1966; Kronika. Dokumentacja prasowa 1972.
•   973
ESKALACJA (ang. Escalation, franc. Escalade, hiszp. Escalada, roś. Eskałacyja), w publicystyce świat, termin określający system prowadzenia 
wojny w sposób stopniowo zwiększający procei rażenia przeciwnika aż do totalnego zniszczenia. Termin ten został sformułowany i uzasadniony 
przez stratega amer. H. Kahna. Stosowanie tego systemu w Wietnamie przez USA, 1966-73, wywołało protesty na całym świecie.
H. KAHM On Escalation: Metaphors and Scenarios, NCTl York 1965; F. SCHUKMANN, P, D. SCOTT, R. ZELNIK The Po-Utics of Escalation in Yietnam, London 1966.
•   974
ESPERANTO, nazwa sztucznego języka, stworzonego 1887 przez warszawskiego lekarza L. Za-menhofa; przedmiot stałej zorganizowanej 
współpracy międzynarodowej,
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Powszechne Stów. Esperanto, Universal Esperanto Association, z siedzibą w Rotterdamie, żal. 1908; ma statut doradczy (R) ECOSOC i (B) UNESCO; łączy towarzystwa krajo. we ponad 80 
państw, m.in. Polski; publ. miesięcznik Esperanto. Do towarzystwa tego należą: Centrum Badań i Dokumentacji, Research and Documcntation Centrc, z siedzibą w Londynie, żal. 1952; 
Akademio de Esperanto, z siedzib! w Tuluzie; Chrześcijańskie Stów. Międzynar. Esperanto, Chri-stian Esperanto International Association, z siedzibą w Ede (Holandia), zat. 1911; Międzynar. 
Stów. Prawników Esperanto, International Association of Esperantist Jurists, z siedzibą w Tastrup, Dania; żal. 1957, Liga Międzynar. Szachis-

235
„Estoppel Principle" 978
łów Esperanto, International Esperantist Chess Ligue, z siedzibą w Zionięć (CSRS), żal. 1958; Miedzynar. Stów. Naukowców Esperanto, International Esperantist Scientific Asso-ciation, z 
siedzibą w Sarajewie (Jugosławia); Miedzynar. Organizacja Przyrodników Esperanto, International Esperantist Naturist Organization, z siedzibą w Jerres (S-et-0 Francja), żal. 1963; Miedzynar. 
Stów. Geograficzne Esperanto, International Geographical Association (Esperantist), z siedzibą w Belgradzie, żal. 1955; Miedzynar. Liga Nauczycieli Esperanto, International Ligue of 
Esperantist Teachers, z siedzibą w Gotcborg (Szwecja), żal. 1949; Miedzynar. Unia Katolickich Esperantystów, International Union of Catholic Espcrantists, l siedzibą w Liege (Belgia), zat. 
1910; Światowe Stów. Dziennikarzy Esperantystów, Worid Association of Esperanto Jour-nalists, z siedzibą w Padwie (Wiochy), żal. 1946; Światowa Organizacja Młodzieży Esperanto, Worid 
Esperanto Youth Organization, z siedzibą w Rotterdamic, żal. 1938; Światowa Liga Studentów Esperanto, Worid League of Esperanto Speak-ing Students. z siedzibą w Rzymie, zat. 1958; 
Światowe Stów. Medyczne Esperanto, Worid Medical Esperanto Association, l siedzibą w Krakowie, zat. 1908.
Unia na rzecz Miedzynar. Jeżyka Ido-Espcranto Rcformita, Union for thc International Language Ido, z siedzibą w Genewie, zat. 1909.
W Polsce istnieje Muzeum Języka Miedzynar. Esperanto w Sopocie, otwarte 4 IV 1972.
Yearbook of International Organizations, 1973. •l    975
ESRO, ang. European Space Research Organization (franc. Organisation Europeenne de Recher-ches Spatiales, hiszp. Orgariización Europea para 
el Estudio Espacial, roś. Jewropiejskaja organiza-cyja po issiedowaniju kosmiczeskogo prostran-stwa), Europejska Organizacja Badania 
Przestrzeni Kosmicznej, założona 14 VI 1962 międzynar. konwencją paryską Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, NRP, Szwajcarii, 
Szwecji i W. Brytanii, weszła w życie 20 III 1964 (wcześniej od l XII 1960 do 20 M 1964 działała Komisja Przygotowawcza zw. CO PERS od. 
franc. nazwy Com-mission Preparatoire); siedziba: Paryż. Od 18 III 1965 należą także Włochy. Status obserwatorów mają Austria, Islandia i 
Norwegia. Głównym organem jest Rada, która mianuje Dyrektora Generalnego i powołuje komitety. W ścisłej współpracy z -»• ELDO. 
Instytucjami ESRO są: Eur. Wyrzutnia Rakietowa, European Space Launching Rangę (ESRANGE), w Kiruna (Szwecja); Eur. Centrum 
Informatyki Kosmicznej, European Space Data Centre (ESDAC), w Darmstadt, NRF;
Centrum Technologii Kosmicznej, Space Techno-logy Centre (ESTEC), w Delft (Holandia), dysponujące kosmicznym laboratorium, zw. ESLAB. 
Pierwszy sztuczny satelita Europy Zach. p.n. ESRO n (IRIS) został wystrzelony w maju 1968 z bazy Test Rangę (Kalifornia, USA); drugi p.n. 
ESRO I (AURORAE) został wystrzelony 3 X 1968 z bazy Vanderberg (USA) i umieszczony na orbicie dookołaziemskiej, następne 1969 i 1972. 
20 XII 1972 w Brukseli konferencja min. d/s badań nauk. 12 państw Europy Zach. postanowiła powołać 1974 nową org. zachodnioeur. d/s wspól-
nych badań kosmicznych poprzez: l) połączenie ESRO z ->• ELDO; 2) scalenie krajowych programów kosmicznych 12 państw w jeden wspólny; 
3) nawiązanie współpracy z programem kosmicznym USA „Post-Apollo" i ewentualnie wzięcie udziału w kosztach budowy amer. kosmodro-mu; 
4) zaniechanie budowy krajowych satelitów telekomunikacyjnych na rzecz zachodnioeur.;
5) zaniechanie budowy rakiety nośnej „Europa nr' na rzecz budowy franc. rakiety nośnej „L-33".
Amauare Europeenne, vol. 10; Z. M. KŁEPACKI Zachodnio-eu-ropelskie organizacje międzynarodowe. Warszawa 1969, s. 390-400; J. TASSIN Vers 1'Europe spatiale, Paris 1970, s. 255;
The Europa. Year Book 1972. A Wortd Sumy, vol. l, London 1972, s. 247-249.
•    976
ESSO, nazwa do 1972 przedsiębiorstw naftowych w USA i za granicą, należących do -»- Standard Oil of New Jersey. Rafinerie naftowe: Esso 
Ship-ping Company; hurtownie i stacje obsługi samochodów: ESSO Export Corporation; badania i wiercenia: ESSO Research and Engineering 
Company. W 1959 stacje obsługi i rafinerie ESSO w USA przejęła należąca również do Standard Oil of New Jersey, firma Humble, działająca do 
tego roku gł. w stanie Teksas; gł. siedziba Humble znajduje się w Houston. W czerwcu 1972 firma ESSO zmieniła nazwę na EXXON Corpora-
tion.
•    977
ESTONIA (ang. Estonia, franc. Estonie, hiszp. Estonia, roś. Estonija), Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka, Esteti Noukogude Sosialist-
tik Vabariik; republika związkowa w eur. części ZSRR nad M. Bałtyckim. Pow. 45,1 tyś. km2 (z wyspami Sarema, Hiuma, Muhu i in.), l 374 tyś. 
mieszk. (1971; 1913—954 tyś., 1922—1107 tyś., 1934—1126 tyś., 1940—1054 tyś., 1952— 1197 tyś., 1966—1285 tyś. i 1970—1357 tyś.), w 
tym Estpńczycy—68°/o, Rosjanie—24,7'B/o, Finowie, Ukraińcy, Białorusini i Żydzi—7,3°/o);
stoi.: Tallinn (1970—363 tyś. mieszk.). Graniczy z Roś. PSRR i Łot. SRR. Języki oficjalne: est. i rosyjski. Waluta: rubel =100 kopiejek. Święto 
państw.: 7 listopada rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, 1917.
Stosunki międzynar.: w historii nowoż. w zależności od Polski, Szwecji, od 1721 od Rosji; po I wojnie świat. 19 V 1919 powstała Rep. Estonii, 
która 2 II 1920 podp. w Dorpacie traktat pokojowy z Roś. FSRR i 1934 weszła w skład ->• ententy bałtyckiej. W czasie II wojny świat. 6 VIII 
1940 przyjęta w skład ZSRR jako jedna z rep. związkowych, XII 1941 okupowana przez hitlerowskie. Niemcy; 24X11944 wyzwolona przez 
Armię Czerwoną. W walce partyzanckiej E. brali udział Polacy. E. poniosła ogromne straty w ludziach i dobytku na skutek inwazji hitlerowskiej. 
Z Polską w okresie międzywojennym utrzymywała stosunki dyplomat. i konsul, i zawarła następujące układy:
1111924 konwencję konsul., 1711925 konwencję arbitrażowo-koncyliacyjną, 1911927 i 20 III 1932 traktaty handl.; 27 VIII 1932 porozumienia w 
sprawie kosztów repatriacji oraz 261X1933 konwencję weterynaryjną. W okresie powojennym E. u-trzymuje z Polską i rozwija przyjazne 
stosunki w ramach przyjaźni pol.-radzieckiej.
I. KOSMOWSKA Estonia, Warszawa 1930; H. CHAMBON La Repubiloue d'Estonie, Paris 1936; Istorija Estońska! SSR. Tallinn 1958; Zwiąwk Radziecki. Przyroda. Człowiek. Gospodarka, 
Warszawa 1972, s. 316-324.
•    978
„ESTOPPEL PRINCIPLE" [ang.], anglosaska zasada prawna „wykluczenia się" z procedury dowodowej—na skutek własnego oświadczenia— 
od wyrażania „cichej zgody" (acquiescence); stosowana w jurysdykcji międzynar. zgodnie z zasadą ->• bona fides; w orzecznictwie sądownictwa 
międzynar. oznacza, iż państwo nie może zaprzeczyć prawdziwości oświadczeń złożonych u-przednio przez upoważnionego przedstawiciela lub 
zaprzeczyć istnieniu określonego faktu, który był

979 Etalon
236
bądź podawany do wiadomości przez takiego przedstawiciela ustnie, bądź jego postępowanife nie pozostawiało wątpliwości, iż taki fakt ma 
miejsce.
J. C. WITENBEKG L'Bstoppel. Un aspect iuridigue ilu probli-me des crtames americaines, w: Ciunet nr CO, 1933;
D. W. BOWETT Estoppel before Internationtd Trtbunds and Its Relation to Requtescence, w: The British fearbook of International Law, 1957.
•   979
ETALON [franc.; 'wzorzec, miernik'], (ang. Standard, franc. Etalon, hiszp. Patron, contraste, roś. Etałon), termin międzynar. przyjęty w 
metrologii na międzynar. lub krajowy wzorzec jednostki miary najwyższej osiągalnej dokładności. Wzorce międzynar. miar i wag, les 'etalons 
internationaux, przechowuje Międzynar. Biuro Miar i Wag w pawilonie de Bretuil, w Sevres pod Paryżem. Pierwsze e. zostały ustalone dla •-»• 
metra i —r kilograma 1799 przez paryską Akad. Nauk. Wobec ich niedostatecznej dokładności zostały one zastąpione przez nowe, 1874, zgodnie 
z uchwałą Komisji Międzynar. Miar i Wag, obradującej w Paryżu 1872. Po zawarciu" pierwszej Międzynar. Konwencji Metrycznej, 20 V 1875, 
powstało jako jej organ, 1878, Międzynar. Biuro Miar i Wag i ono 1899 rozesłało państwom członkowskim e. metra i kilograma.
W 1969 Międzynar. Komitet Miar, jeden z organów metrycznej konwencji, wspólnie z Krajowym Biurem Wzorców USA powołał grupę roboczą 
z zadaniem przygotowania org. międzynar. poświęconej ustalaniu e. materiałów przemysłowych.
•   980
ETIOPIA (ang. Ethiopia, franc. Ethiopie, hiszp. Etiopia, roś. Efiopija), Cesarstwo Etiopii, Je-Itjo-pja Nyguse Negest Mangyst, dawniej 
Abisynia,
państwo w Afryce Wsch. nad M. Czerwonym. Czł. ONZ. Pow. 122,9 tyś. km2, 24 319 tyś. mieszk. (1971); stoi.: Addis Abeba (1971—796 tyś. 
mieszk.). Graniczy z Franc. Terytorium Afarów i Issów, Somalią, Kenią i Sudanem. Język oficjalny: amharski. Waluta: dolar E. = 100 centów. 
Święto nar.: 23 lipca, urodziny ces. Hajle Sellasje, 1892.
Stosunki międzynar.: przez stulecia w różnych konfliktach z Egiptem i Sudanem; w XIX w. i XX w. z eur. mocarstwami kolonialnymi. Od 1860 
E. traciła terytoria nadmor. na skutek ekspansji kolonialnej Francji, W. Brytanii i Włoch. Na podstawie traktatu z Uccial 2 VIII 1889 E. znalazła 
się pod protektoratem Włoch, który anulowała po ich klęsce pod Aduą 1896. Trzy mocarstwa układem londyńskim z 13 XII 1906 zagwarantowały 
wspólnie niepodległość E., dzieląc jednocześnie jej terytorium na trzy strefy wpływów:
bryt.—źródła Nilu, franc.—linia kolejowa Erytrei do portu Dźibuti, wł. — pas łączący Erytreę z Somali. W 1923 za zgodą mocarstw E. stała się 
czł. LN. W 1926 rządy W. Brytanii i Włoch podpisały układ dzielący E. na dwie strefy wpływów gosp. i polit.: ang.—w regionie Nilu Błękitnego 
(Abbaj) i Jeziora Tana po Sudan; wł.—region E. Zach. i region linii kolei żelaznej między So-mali a Erytreą. Układ zaskarżony przed Radą LN 
jako agresja, zagrażająca niepodległości E., formalnie nie wszedł w życie. E. 1928 podp. traktat współpracy z faszystowskimi Włochami, które 
5X111934 sprowokowały incydenty zbrojne na granicy swej kolonii Somali z Etiopią, a 2X1935 rozpoczęły inwazję na E. Cesarz Hajle Sellasje 
311936 osobiście przed Zgromadzeniem LN oskarżył Włochy o agresję, lecz LN, która wykazała już swą słabość 1931-34 wobec agresji Japonii 
na Mandżurię i Chiny, nie była w stanie zahamować i tej agresji. Powołana przez LN Komisja Koncyliacyjna Pięciu Państw (Francja, Hiszpania, 
Polska, Turcja i W. Brytania) działała bez pośpiechu, ponieważ większość jej czł. (Francja, Polska i W. • Brytania) były stronnikami Włoch. 
Zarządzone wobec agresora sankcje, zalecone wszystkim czł. LN, nigdy nie weszły w życie i po totalnej okupacji E. przez faszystowskie siły 
zbrojne w maju 1936, zostały na wniosek W. Brytanii z 30 VI 1936 formalnie przez LN odwołane 16 VII 1936. Wcześniej, l VII 1936, cesarz E. 
wygłosił mowę do Zgromadzenia LN, piętnującą agresję i jej akceptowanie przez Ligę. 161X1936 delegat Polski, T. Komarnicki, w imieniu 
Komitetu Kre-dencjalnego, poparty przez Francję i W. Brytanię, zalecił Zgromadzeniu skreślenie E. z listy czł. Ligi Narodów, lecz Zgromadzenie 
większością głosów odrzuciło ten wniosek, na co Włochy zareagowały wystąpieniem z Ligi. Okupacja wł. E. zakończyła się 6 IV 1941 po 
kapitulacji sił zbrojnych Włoch w Addis Abebie przed korpusem ekspedycyjnym W. Brytanii. Cesarz E. powrócił z emigracji z Londynu do 
Addis Abedy. E. stała s''e 24 X 194 S czł, zało7-''(""elem ONZ i czł. wszystkich wyspecjal. org. ONZ, z wyjątkiem GATT i IMCO; ces. Hajle 
Sellasje złożył wizytę w siedzibie ONZ i przemawiał przed Zgr. Og. ONZ w grudniu 1954. Członek założyciel OJA, której siedzibą od 1965 jest 
Addis Abeba, jak i Komisji Gospodarczej ONZ dla Afryki. Decyzją Zgr. Og. NZ 22X111950 b. kolonia .wł. Erytrea stała się w 1952 
autonomiczną częścią E. na zasadzie federacji: 14X11962 Erytrea została całkowicie zintegrowana z E.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Argentyna, Arabia Saudyjska, Austria, Belgia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Bu-rundi, Chile, ChRL, Czad, Czechosłowacja, Dania. Egipt, Ekwador, 
Finlandia, Francja, Gambia, Ghana, Grecja, Gwinea, Gwinea Równikowa, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Izrael, Jamajka, Japonia, Jemen, Jordania, Jugosławia, Kamerun, 
Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kuwejt, Liban, Liberia, Malezja, Malawi, Mali, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia, Nepal, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, 
Peru, Polska, Rep. Malgaska. Rumunia, Senegal, Singapur, Somalia, Suazi, Sudan, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Rwanda, Uganda, USA, Watykan, 
Węgry, Wenezuela, Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR.
Stosunki z Polsk; na szczeblu ambasad w Warszawie i Addis Abebie.

237
EUROCHEMIC 990
A. N. MANDOLSTAND Le conflit ilalo-^thlopien devant la Societe des Nations, Paris 1937; Z. J. ClBor 1,'Elhiopie et la Sociftt des Nations. Paris 1939; N. O. KORSUN Italo-abissin-tkaja wojna 
1935-1936, Moskwa 1939; W. S. KOZŁÓW Itato-efiopskaja wojna 1935-1936, Moskwa 1951; N. MAREIN The Ethopian Empire-Federallon and Laws, London 1955; A. Co-HEN La SdN devant te 
conflil italo-elhiopien, Genevc 1961;
R. GKEENFIELO Ethiopla. A New Politlcal Bistory, London 1967; A. ELJANOW Sfiopija. Moskwa 1967; Handbook on Ethlopia, Addis Abeba 1969; R. L. HESS Ethiopia: The Mo-ilemization of 
Autocracy, Cornell Univ. Press 1970; Trade Directory and Gldde Book o f Ethiopla, Addis Abeba 1971;
The Europa Yearbook 1972. A Worid Survey, vol. 2, London 1972, s. 491-515; The Statesman's year-Book 1972-1973, London 1972, s. 895-901.
•   981
ETIOPSKI KOŚCIÓŁ (ang. Ethiopian Church, franc. Egiise ethiopique, hiszp. Iglesia etiópica, roś. Efiopskaja cerkow'), jeden z chrzęść, 
kościo-tów wsch., wyodrębniony w IV w.; oparty na doktrynie monofizytyzmu; język liturgiczny gyyz, w kulcie niektóre praktyki judaistyczne 
(np. obrzezanie, sabat); od IV w. do 1959 podlegał formalnie patriarsze koptyjskiemu w Aleksandrii; o-becnie jest autokefaliczny; stanowi kościół 
nar. Etiopii.
•   982
ETNOCDWO [gr. ethnos 'lud' i łac. occidio 'za-. glada'], termin międzynar. zagłady ludów pierwotnych; termin wprowadzony na 39 Kongresie 
Panamer. d/s Indian, w Limie 9 VII 1970, w u-chwale protestującej przeciwko ludobójczemu wyniszczeniu plemion indiańskich w Brazylii, w 
związku z ujawnieniem podstępnego wymordowania kilkudziesięciu tyś. Indian w stanie Mato Grosso. Termin „etnocidio" jest odmianą słowa 
„genocidio" (->• ludobójstwo).
CH. VANHECKE Genocide et Ethnocide des Indiens d'Ameri-que Lattne, w: Le tutonde 26 Vin 1972; R. JAUUN La Patx blanche. Introduclion a 1'elhnocide, Paris 1972; Le Livre Blanc de 
1'Etnodde en Amerigue, Paris 1972, s. 431; De 1'Ethmcide, Paris 1972, s. 447.
•   983
EUHEMERYZM (ang. Euhemerism, franc. Eu-hemerisme, hiszp. Evemerismo, roś. Egiemierizm), międzynar. termin filoz. dla teorii gr. 
podróżnika Ęuhemera (ok. 340-260), ucznia Teodora Ateisty z Cyreny, głoszącego, że wszyscy nieśmiertelni bogowie byli śmiertelnymi 
władcami, których kult stworzyli ich następcy. W XIX w. teorię e. rozwinął marksim i e. stał się .jednym z kierunków religioznawczych -> 
ateizmu.
Euhemer, Przegląd Religioznawczy nr 3-4, 1970.
•   984
EUPEN I MALMĆDY, nazwy dwóch okręgów wsch. części belg. prowincji Liege, przedmiot sporu między Niemcami a Belgią, rozstrzygniętego 
na korzyść Belgii plebiscytem 1920, przeprowadzonym na podstawie art. 34 Traktatu Wersalskiego; okupowana 1940-44 przez Niemcy; uznana 
przez NRF za integralną część Belgii układem granicznym 241X1956 i Protokołem z 61X1960,
League's of Nations Archives Eupen and Mdtmedy. Cotlection of documents of the Councii and Assembly of the League. Geneya 1921; S. WAMBOUGH Plebtscites sińce the Worid War. Wtth a 
Collection of Officlal Documents, t. 2, Washington 1933.
•   985
EURAFRYKA (ang. Eurafrica, franc. Eurafrique, hiszp. Eurafrica, roś. Jewrafrika), termin międzynar.: l) eur. i afryk, basen M. Śródziemnego, 
traktowany jako całość; 2) symboliczna nazwa dla
tendencji państw frankofońskich i anglofońskich Afryki wiązania swej przyszłości z EWG.
L. S. SENGHOR L'Ewafiigue ou le role de la Mediterranźe, w: Humanisme mai 1973, No. special: fers l'Ewafrtque7
9   986
EURATOM, ang. European Atomie Energy Com-munity, Europejska Wspólnota Energii Atomowej, międzynar. organizacja 
wyspecjalizowana EWG z siedzibą w Brukseli, zał. l V 1958 na podstawie postanowień Traktatu Rzymskiego, podpisanego 25 III 1957 przez 
rządy Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRF i Włoch w kooperacji z W. Brytanią i USA; publ.: Transatom Bulletin i Euratom Information. 
Koszty badań pokrywane są po 30% przez Francję i NRF, w 23% przez Włochy, w 17% przez Benelux. W Brukseli 5 IV 1973 EURATOM podp. 
umowę z
•> IAEA w sprawie kontroli związanej z —> nie-rozprzestrzenianiem broni jądrowej.
R. Ducci Breve starła di Swatom, w: La Comunita Inter-natinnale nr 12, 1957; M. J. HAHN Control under the Euratom Compact, w: The American Journal of Comparatiye Law nr 7, 1958; J. S. 
POLACK Euratom, Jts Background łssues and Economic Impllcations, New York 1964, s. 232;
L. SCHEINEMANN Euratom. Nuclear Integration in Europę, New York 1966, s. 62; P. KALKA Wpływ dzIalalnoScI Eura-tomu na rozwój badań i techniki atomowej w Europie Zachodnie], w: 
Przegląd Zachodni nr 3, 1972, s. 73-88; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar.. t. 3 Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 511-544.
•    987
EURAZJA (ang. Eurasia, franc. Eurasie, hiszp. Eurasia, roś. Jewrazija), największy kontynent na kuli ziemskiej o pow. 53,5 min km2, obejmuje 
dwie części świata: Azję o pow. 43,3 min km* i Europę o pow. 10,1 min km2. Umowna linia podziału prowadzona jest od ujścia rz. Bajdaraty do 
M. Karskiego wzdłuż wsch. przedgórzy Uralu, rz. Embą, pn. brzegiem M. Kaspijskiego, Obniżeniem Kumsko-Manyckim, M. Azowskim, M. 
Czarnym, cieśniną Bosfor, M. Marmara, cieśniną Dardanele i M. Egejskim.
M. DORYWALSKI Europa, w: WEP, t. 3, Warszawa 1963,' s. 522-523.
•    988
EUROBOND, -nazwa papierów wartościowych emitowanych przez prywatne banki krajów Europy Zach., gt. na finansowanie przemysłu we-
wnątrz EWG. Rynek dla E. jest w zasadzie wspólny z rynkiem ->• eurodolara, dominującymi bankami emisyjnymi są bowiem amer. banki handl. 
(Morgan et Cię; Lehman, Kuhn, Loeb; Wbite Wed; Smith-Bamey; Diiion Read i in.).
EEC Sumery, w: The Economist nr l, 1972, s. 33-36.
•    989
EUROBRAZ, ang. European-Brasilian Bank Li-mited, Europejsko-brazyl. Bank z o.o., z siedzibą w Londynie, zał. w kwietniu 1972, z 
zadaniem inwestowania kapitałów zachodnioeur. w przemysły Brazylii.
•    990
EUROCHEMIC, ang. European Company for Chemical Processing ot Irradiated Full-Socićte (franc. Companie eur. pour le traitment 
chimique des combustibles irradies). Europejskie Towarzystwo Chemicznego Rozwoju Napromieniowanych Paliw, instytucja powołana przez 
międzynar. konwencję podp. 20X111957 przez Austrię, kraje Beneluxu, Danię, Francję, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję, Turcję i 
Włochy o wspólnym

991 EUROCONTROL
238
budowaniu w centrum atomowym Mol (Belgia) fabryki plutonium z kapitałem zakładowym 20 mm w'Eur. Jednostkach Rozliczeniowych (l EJR 
= l dół. amer.). Układ wszedł w życie z chwilą podpisania.
Konferemen md fertrage. Yertrags Ploetz, Teił n. Band 4, Wfirzburg 1959, 8. 572.
•    991
EUROCONTROL, Enropean Organization for the Safety of Air Nayigation, Europejska Organizacja d/s Bezpieczeństwa Żeglugi 
Lotniczej, z
siedzibą w Brukseli, zał. 1963; czł.: rządy Belgii, Francji, Holandii, Irlandii, Luksemburga, NRF i W. Brytanii; publ.: dwa razy w roku Eurocon-
trol Review oraz nieregularnie Eurocontrol Aero-nautical Information Publications. The Europa Year Book 1972. A Wortd Sumey, London 1972, 
s. 245-246.
•   992
„EUROCULT", oficjalna nazwa regionalnej Konferencji UNESCO d/s Kultury Europejskiej, odbywającej się okresowo przy udziale min. 
kultury większości państw eur., zgodnie z zaleceniem Świat. Konferencji UNESCO d/s Kultury, jaka odbyta się w Wenecji, 1970. W czerwcu 
1972 odbyła się I Sesja „EUROCULT" w Helsinkach, przy udziale 30 państw eur. (m.in. Polski) oraz Kanady.
Kromka. Dokumentacja prasowa, 1972; Biuletyn P.K. UNESCO, lipiec 1972.
•   993
EURODIF S.A. spółka akcyjna powstała w ramach EWG 1972 z inicjatywy Francji, z zadaniem zbudowania wspólnych zachodnioeuropejskich 
zakładów wzbogacania uranu na potrzeby siłowni atomowych metodą ultrawirówki, odmienną od stosowanej przez NRF, W. Brytanię i inne kraje 
metody dyfuzyjnej. Akcjonariuszami są zarówno rządy państw członkowskich EWG, jak i wielkie energetyczne korporacje przemysłowe. Pięć 
państw (Belgia, Francja, Hiszpania, Szwecja i Włochy) zdecydowało ostatecznie 8 II 1974 zlokalizowanie zakładów wzbogacania uranu w Tri-
c&stin k. Pierrelatte, w Dolinie Rodanu.
L'etude d'une unitę europeenne d'eiuichlssement de l'ura-nium, w: Le Monde, 5 MI 1973.
•   994
EURODOLAR (ang. Eurodollar, franc. Eurodol-lar, hiszp. Eurodółar, roś. Jewrodołłar), termin międzynar. — dolary amer. znajdujące się w ban-
kach poza USA, które są akceptowane i lokowane lub pożyczane za granicę poprzez redepozyt w innych bankach. Termin ten został 
sformułowany na naradzie bankowej w Bazylei w lipcu 1957 w celu określenia funduszów na kredyty krótkoterminowe, stanowiące w 80-/0 
dolarowe zasoby banków zachodnioeur., które też zorganizowały wkrótce trwały rynek eurodolarowy (Euro-dollar Market). Te transakcje 
depozytami dolarowymi, często bez zmiany miejsca oryginalnego depozytu, rozpoczęła w 1957 giełda londyńska, stając się gł. rynkiem, w 
następnych latach Paryż, Zurych, Frankfurt nad Menem, Wiedeń, Mediolan, zwięk-kszając poważnie ->• płynność międzynarodową w obrotach 
handlu zagr. Europy Zach. Kredyty krótkoterminowe udzielane są na okres od 7 do 180 dni, lecz również—rzadziej—na rok lub maksimum 18 
miesięcy. W praktyce rynek e. został rozszerzony na wszystkie depozyty bankowe w —> „walutach twardych", wymienialnych, a nie tylko 
dolarowych (w 1970 już ok. 30%), co jeszcze bardziej zwiększyło międzynar. płynność. Do transakcji e. włączyły się filie zamor. banków USA, a 
także regionalne banki integracji poza zachodnioeur., nie wyłączając —>• Międzynarodowego Banku Współpracy Gospodarczej. Równocześnie 
e. wprowadził silne spekulacyjne elementy na rynku niebankowym (zob. tabl.), co w ocenie
Użytkownicy eurodolara
(w mld dół.)
Regiony świata

1969

1970

Różnica

Europa Zachodnia" 
USA Reszta świata

15.2 16,8 12.0

24,9 13,1 19,0

+9,7 -3,7 +7,0

Razem

44,0

57,0

+13,0


"Belgia, Francja, Holandia, NRF, Szwajcaria, Szwecja, W.
Brytania.
Źródło: Amual Report, BIS, June 1971.
•>• Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) z 5 VI 1971 stało się tak wysoce niebezpieczne dla polityki finansowej państw członkow-
skich BIS, że Rada Gubernatorów Banku zaleciła bankom centr. nielokowania więcej swych rezerw na rynku e.
O. L. AŁTMAN Euro-Dollar. w. IBD Finances and Deyelop-ment nr l, 1967; The Euro-Dollar Decade. w: The Econo-mtst 28 Vn 1967, w: Le Monde (de rEconomie) 22 VI 1971;
L'Eurodollar edit.: H. V. Prochnov, Paris 1971, s. 367 S. RĄCZKOWSKI Międzynarodowe stosunki finansowe. Warszawa 1972, s. 360-366; L'Ewodollar. Ouwage collectif. Paris 1973;
J. CHOWANTEC Rynek eurodolarowy, w: Sprawy Międzynar. 11/1973; G. BELL The Eurodollar Market and the Interna-tional Financicd System, London 1974, s. 125.
•    995
EUROMEDICO (ang. Euromedico, franc. Euromedico, hiszp. Euromedico, roś. Jewromiediko), jedno z pierwszych akcyjnych przedsiębiorstw 
powstałych 1970 na bazie ponadpaństw. w ramach integracji zachodnioeur., w oparciu o rynki -> eurodolara; specjalizuje się w produkcji sprzętu 
szpitalnego i w budowie kompleksów szpitalnych;
siedziba w Luksemburgu; gł. fabryka: Equipe-ment Hospitalier de France.
The Economist 26 VI 1971.
•   996
EUROPA (ang. Europę, franc. Europę, hiszp. Europa, roś. Jewropa), część świata na półkuli pn. tworząca z Azją kontynent Eurazję. Pow. 10,1 
mm km2 (w tym 5,6 min km8 eur. część ZSRR), ok. 645 min mieszk. (1970; 1650—ok. 100 min, 1750—ok. 140 min, 1800—ok. 188 min, 1850—
ok. 266 min. 1900—ok. 401 min, 1950—ok. 536 min, 1960—594 min; 1970—645 min).
G. W. HOPPMAN A Geography of Europę, London 1954;
W. KOCKA Zagadnienia etnogenezy ludów Europy, Wrocław 1958; L. CARTON Organisations Europeennes, Paris 1971;
J. MAJOR Companies of Europę 1973, London 1973; Who Owns Whom? Contincntal EdWon, 1972-1973, London 1973;
M. Z. BROOKE, H. L. REMMEBS The Multtnational Com-pany in Europę, London 1973; Documents of European Economic Bistory, vol. 3, The End of the Old Europę 1914-1939. edit.: S. Polliard, 
C. Holmes, London 1973; M. ŁYTKO, W. MULTAN, A. D. ROTFELD, J. So&EK Rozwój stosunków międzynarodowych w Europie w latach 70-tych, Warszawa 1973; Europa, w: Encyklopedia 
Powszechna PWN, Warszawa 1973, t. l, 728L.733.

239
Europa i ONZ 998
Podział polityczny Europy
Państwa, terytoria (stolice lub 
ośrodki administracyjne)

Pow. w tyś. 
km'

Ludność w 
tyś. (1970)

Data 
przyjęcia do 
ONZ

Państwa, terytoria (stolice lub 
ośrodki administracyjne)

Pow. w tyś. 
km*

Ludność w 
tyś. (1970)

Data 
przyjęcia do 
ONZ

Albania

28,7

2168

1955

Luksemburg

2.6

340

1945

CTirana)







(Luksemburg)







Andora

0,5

15

—

Malta

0,3

326

1964

(Andorra la Yella)







(La Valletta)







Austria

83,8

7423

1955

Monako

0,001

24

—

(Wiedeń)







(Monako)







Belgia

30,5

9676

1945

NRD

108,3

17058

1973

(Bruksela)







(Berlin)







Berlin Zachodni"

0,5

2110

—

NRF

248,0

59554

1973

Bułgaria

110,9

8490

1955

(Bonn)







(Sofia)







Norwegia"

234,2

3879

1945

Czechosłowacja

127,9

14334

1945

(Oslo)







(Praga)







Polska

312.7

32473

1945

Dania1'

43,1

4921

1945

(Warszawa) •







(Kopenhaga)







Portugalia

92,1

9630

1955

Finlandia

337,0

4695

1955

(Lizbona)







(Helsinki)







Rumunia

237,5

20250

1955

Francja

547,0

50775

1945

(Bukareszt)







(Paryż) Gibraltar"

0,006

30



San Marino (San Marino)

0,061

19

—

Grecja

131,9

8892

1945

Szwajcaria

41.3

6281

—

(Ateny)







(Berno)







Hiszpania

504,8

33290

1955

Szwecja

449,8

8046

1946

(Madryt)







(Sztokholm)







Holandia

• 40,8

13019

1945

Watykan

0,0004

1

—

(Amsterdam)







Węgry

93,0

10329

1955

Irlandia

70,3

2944

1955

(Budapeszt)







(Dublin)







Wielka Brytania*

244,0

55711

1945

Islandia

103,0

210

1946

(Londyn)







(Reykjavik)







Wiochy

301.2

53667

1955

Jugosławia (Belgrad)

255,8

20527

1945

(Rzym) ZSRR/

22402,2

242768

1945

Liechtenstein

0,2

20

—

(Moskwa)







(Vaduz)







w tym część europejska

5571,1

183 083

—


" Enklawa na terytorium NRD, której specjalny status określiło porozumienie Czterech Mocarstw z 3 IX 1971; " bez W. Owczych i Grenlandii; c posiadłość W. Brytanii;   bez Syalbardu; * bez 
wyspy Mań i W. Normandzkich; ' łącznie z powierzchnia M. Białego i M. Azowskiego.
•   997
„EUROPA-AMERYKA" (ang. „Europe-Ameri-ca", franc. „Europe-Amćriąue", hiszp. „Europa-America", roś. „Jewropa-Amierika"), nazwa 
konferencji międzynar., organizowanej okresowo przez Międzynar. Ruch Eur., Interaational Euro-pean Movement, celem omawiania problemów 
współpracy między Europą Zach. i Ameryką Pn. Uczestnicy: działacze polit., gosp. oraz naukowcy z obu regionów. I spotkanie odbyło się 26-28 
III 1973 w Amsterdamie; zostało otwarte przez sekr. generalnego NATO. Wniosek delegacji USA, aby na konferencję „E.-A." zapraszać również 
przedstawicieli Japonii, nie uzyskał wymaganej większości.
Kronika. Dokumentacja prasowa z 15 IV 1973.
•   998
EUROPA i ONZ (ang. Europę and UNO, franc. Europę et 1'ONU, hiszp. Europa y la ONU, roś. Jewropa i OON), Europa jest w ONZ reprezen-
towana przez trzy grupy państw: l) socjalist.: Albanię, Białoruś. SRR, Bułgarię, Czechosłowację, Jugosławię, NRD, Polskę, Rumunię, Ukr, SRR, 
Węgry i ZSRR; 2) państwa NATO: Belgię, Danię, Francję, Grecję, Holandię, Islandię, Luksemburg, NRF, Norwegię, Portugalię, Turcję, Włochy 
i W. Brytanię; 3) państwa niezaangażowane: Finlandię, Hiszpanię i Szwecję. Nie należą Szwajcaria i Watykan, aczkolwiek posiadają stałych 
obserwatorów w siedzibie ONZ i należą do wielu org. wyspecjal. ONZ.
W okresie zimnej wojny kontrowersje między państwami NATO a krajami socjalist. miały swój silny rezonans w ONZ; w miarę jednak wycisza-
nia kontrowersji rozwojem pokojowego współistnienia zaznaczać się zaczęła na początku dekady 1970-80 coraz konstruktywniejsza współpraca 
również na forum ONZ. ZSRR od 1948, proponował państwom zach. podp. Traktatu o Bezpieczeństwie Zbiorowym Europy. 14 XH 1966 min. 
spraw zagr. PRL, A. Rapacki oświadczył na posiedzeniu Zgr. Og. NZ:
„Nadszedł właściwy moment, aby zbadać problem bezpieczeństwa zbiorowego Europy w całości. Naszym zdaniem należy przestudiować uważnie możliwość zwołania dla tego celu Konferencji 
wszystkich państw europejskich przy udziale ZSRR i USA".
W kwietniu 1967 Konferencja Partii Komunistycznych i Robotniczych Europy w Karłowych Warach poparła w pełni tę koncepcję, do której 
powracali uparcie w ONZ również przedstawiciele socjalist. państw eur. w latach następnych.
Zgr. Og. NZ, 21X111965, uchwaliło Rez. 2129/ /XX w sprawie podjęcia kroków w skali regionalnej w celu polepszenia stosunków dobrosą-
siedzkich między państwami eur. o odmiennych ustrojach społ. i politycznych. Organizacją regionalną ONZ jest —> Komisja Gospodarcza d/s 
Europy.
Org. badające problemy E. zarcj. w ONZ:
Międzynar. Stów. d/i Badań Pd.-Wsch. Europy, Internatio-nal Association of South-East Europcan Studics, Association intcrnationale d'etudes du sud-est europeen, z siedzib; W Bukareszcie, zat. 
1963; łączy instytucje 17 państw: Albanii,. Austrii, Bułgarii, Czechosłowacji, Grecji, Jugosławii, Libanu,

999 „Europa Kosmiczna"
240
NRD, NRF, Rumunii, Turcji i USA, Węgier, W. Brytanii
i ZSRR.
Międzynar. Stów. „Europa 2000", International Association
„Europę 2000", z siedzibą w Brukseli, żal. 1970.
Stów. Instytutów Badań Problemów Europy, Association ot
Institutcs for European Studies, z siedzibą w Genewie, żal.
1951; publ.; Bibliographie europeenne. Annuaire, Bulletin In-
terieur oraz studia, jak np. Formations des cadres europeens
(1964).
Stów. Studiów Problemów Eur„ Association for the Study
of European Problems, z siedzibą w Paryżu, żal. 1958; publ.:
kwartalnik Les problimes de 1'Europe. B. MlRKIN-GuTZEvrrcH Les Constitutions Europeennes. t. 2. Paris 1961, s. 884; R. PTOTO Les 
Organilations Europeenne, Paris 1965, s. 501; H. BRUGMANS L'ldee Europeenne 1918-1965. Burgas 1966, s. 292; K. GASTETOEa Eimgung und 
Spal-tung Europas 1942-1965, Hamburg 1966, s. 422; P. L. Ho-RECKY East Central Europę. A Guide to Basie Pubtications, Chicago 1969, 
s. 956.
•    999
„EUROPA KOSMICZNA" (ang. Outerspace Europę, franc. Europę cosmique, hiszp. Europa del espacio ultraterrestre, roś. „Kosmiczeskaja 
Jewropa"), nazwa konferencji państw zachodnioeur., które z inicjatywy W. Brytanii, 31 IU1962, postanowiły rozwinąć własną technologię i 
konstrukcję sztucznych satelitów Ziemi i w tym celu powołały org. -> ELDO.
•   1000
„EUROPA NOSTRA" (ang. International Fede-ration of Associations for the Protection of Eu-ropes Cultural and Natural Heritage, franc. Pede-
ration internationale des associations pour la sau-ve-garde du patrimonie cultural et natural de l'Europę), Międzynarodowa Federacja Stowarzy-
szeń d/s Ochrony Kulturalnego i Naturalnego Dziedzictwa Europy, federacja zat. 1963 w Paryżu, łączy org. 16 państw; organizuje co roku 
kongresy (VIII odbył się w Brukseli, 1971, IX w Londynie, 1972), ma statut doradczy Rady Europejskiej.
Yearbook of International Organizations, 1973.
•    1001
„EUROPA OJCZYZN" (ang. „Europę of father-lands", franc. „Europę des patries", hiszp. „Europa de las patrias", roś. „Jewropa otczizn"), for-
muła gen. Ch. de Gaulle'a, 1961, przeciwstawiająca paneur. koncepcjom integracyjnym (wymagającym od państw wspólnoty zrzeczenia się su-
werenności na rzecz ponadpaństw. organów) ideę integrowanej Europy, ale suwerennych państw. Zdaniem premiera Francji M. Debre: „Francja w 
żadnym wypadku nie zamierza rozpłynąć się w zbiorowości (eur.), która nie istnieje zresztą i której perspektywy są niepewne". Jako pryncypialny 
przeciwnik franc. koncepcji zadeklarował się chadecki polityk NRF F. J. Strauss, głoszący, iż polit. jedności Europy Zach. jest warunkiem „sine 
qua non integracji Europy", natomiast „Europę des patries może być tylko grupą ojczyzn bez Europy".
Le Monde 23 n 1971, wkładka L'Europe 1971.
•   1002
EUROPA ŚRODKOWA (ang. Central Europę, franc. Europę Centrale, hiszp. Europa Central, roś. Centralnaja Jewropa). "Konferencja rozbroje-
niowa w Wiedniu, w listopadzie 1973 przyjęła, że pojęcie E.Śr. obejmuje Belgię, Holandię, Luksemburg, NRF, NRD, Polskę i Czechosłowację.
•    1003
EUROPEJSKA AGENCJA ENERGII NUKLEARNEJ (ang. European Nuclear Energy Agency,
franc. Agence europeenne pour 1'energie nucleaire, ENEA, hiszp. Agencia Europea para la Energia Nuclear, roś. Jewropiejskoje agientstwo po 
atom-noj eniergii), międzyrząd. org. wyspecjalizowana państw Europy Zach., z siedzibą w Paryżu, żal. 1957; czt. stowarzyszeni: Kanada i USA; 
w łączności z EURATOM oraz IAEA; publ.: Annual Reports. Yearbook of International Organizations, 1973.
•   1004
EUROPEJSKA JEDNOSTKA ROZRACHUNKOWA (ang. European Accounting Unit, franc. Unitę europeenne de compensation, hiszp. 
Unidad europea de compensación, roś. Jewropiejskaja ras-czotnaja jedinica), ustanowiona Eur. Układem Walutowym, 5 VIII 1955, w relacji l. 
E.J.R. = l dół. amer.; skrót ang. A.U.—Accounting Unit, franc. U.C. — Unitę de compensation, niem. R.E. — Rechnungseinheit.
•   1005
EUROPEJSKA KOMISJA DORADCZA (ang. European Adyisory Commission, franc. Commis-sion consultątive europeenne, hiszp. Comisión 
Consultiva Europea, roś. Jewropie' ';aja konsulta-tiwnaja komissija), powołana w grudniu 1943 przez -> Konferencję Teherańską z zadaniem 
przygotowania bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, o-pracowania systemu wspólnej sojuszniczej kontroli nad okupowanymi Niemcami oraz 
projektu podziału Niemiec na strefy okupacyjne. E.K.D. rozpoczęła swe prace w Londynie 1411944 w składzie: ambasador USA—J. Winant, 
przedstawiciel W. Brytanii — W. Strang, ambasador ZSRR — F. T. Gusiew. Szybko osiągnięto porozumienie co do bezwarunkowej kapitulacji, 
natomiast co do pierwszego projektu podziału Niemiec (tylko na 3 strefy: amer., bryt. i radź.) dopiero 12 X 1944, a co do sojuszniczej kontroli 
nad Niemcami i sojuszniczej komendatury Berlina—14X1 1944. Ostateczne porozumienie uzgodnione bezpośrednio przed rozpoczęciem ->• 
Konferencji Jałtańskiej, l II 1945, stało się podstawą dalszych aktów międzynar.: —>- kapitulacji bezwarunkowej Niemiec, oraz -»• Deklaracji o 
klęsce Niemiec, na podstawie której powołano do życia •-> Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec i -> Sojuszniczą Komendaturę Berlina, 
obejmującą również Francję.
M. MATTLOFF Strategie Planing for Coatitión Warfare 1943-1944, Washington 1959; L. PASTUSIAK Genem amerykańskiej obecności w Berlinie Zachodnim, w: Kwartalnik Historyczny nr 2, 
1960.
EUROPEJSKA KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY -* Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. 
EUROPEJSKA KULTURA -> „EUROCULT".
EUROPEJSKA ORGANIZACJA BADANIA PRZESTRZENI KOSMICZNEJ -^ ESRO.
EUROPEJSKA ORGANIZACJA BADAŃ NUKLEARNYCH -» CERN.
EUROPEJSKA ORGANIZACJA ROZWOJU WYRZUTNI POJAZDÓW KOSMICZNYCH -»
ELDO. D   1006
EUROPEJSKA ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ (ang. Organization for European Economic Cooperation, OEEC, 
franc. Orga-

Europejska Wspólnota Gospodarcza 1008
nisation europeene de cooperation economique, OBCE, hiszp. Organización Europea de Coope-ración Económica, roś. Jewropiejskaja organiza-
cyja po ekonomiczeskomu sotrudniczestwu), organizacja gosp. integracji 1948-61 rządów Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, 
Islandii, Luksemburga,  Norwegii,  Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, W. Brytanii i Włoch;
ponadto w skład Organizacji wchodziły zach. strefy okupowane Niemiec Zach. oraz Triest;
powstała na mocy układu międzynar. podp. 22 IX 1947 w Paryżu w odpowiedzi na ideę —• Planu Marshalla z 5 VI 1947, zapowiadającego 
pomoc kredytową USA dla eur. integracji. Kolejnym krokiem było opracowanie i podp. 16 IV 1948 w Paryżu Konwencji o utworzeniu E.O.W.G., 
do której w 1949 przystąpił rząd NRF, a w lipcu 1959 Hiszpania. Członkami stowarzyszonymi od 21 VI 1950 były USA i Kanada, Jugosławia od 
1951 otrzymała status obserwatora, a od 24 H 1955 miała również status czł. stowarzyszonego. E.O.W.G. 3011961 przekształciła się w Organiza-
cję Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
^. M. KLEPACKI ^Ąffhodnio-ewopejskie organizacje miedzy-iwofawe, Warszawa 1969, s. 35-45.
EUROPEJSKA PRZEMYSŁOWA GRUPA BADAWCZA PRZESTRZENI KOSMICZNYCH ->-
EUROSPACE.
EUROPEJSKA UNIA POLITYCZNA ->- Europejska Wspólnota Polityczna.
•   1007
EUROPEJSKA UNIA ROZLICZENIOWA (ang. European Clearing Union, franc. Union europeen-m de clearing, hiszp. Union Europea de 
Compen-Mción, roś. Jewropiejskaja rasczotnaja unija), instytucja Bur. Organizacji Współpracy Gospodarczej w okresie 191X1950-1511959 d/s 
rozliczeń dewizowych między państwami członkowskimi w okresie restrykcji walutowych; z wprowadzeniem wolnej wymiany dewiz we 
wszystkich krajach org. 31X111958, zlikwidowana.
0. ENNINOER Die EwopSische Zahtungsunion als Etappe der uropSischen WShrungsneuordnung, w: Zeitschrtft fiir die Gemmie Staatswissenschaft nr 107, 1951; H. COING EwopSische 
Zalilungsunion, w. Strupp-ScMochauer Worterbuch des VSl-lanwhts, Bd. l, Berlin 1960, ». 484-487.
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA ENERGII ATOMOWEJ -> EURATOM.
•   1008
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA,
EWG (ang. European Economic Community, SEC, tnąc. Communaute Ćconomique Europeen-le, CEE, hiszp. Comunidad Económica Europea, 
CEE, roś. Jewropiejskoje ekonomiczeskoje soob-Bczestwo, EES), potocznie Wspólny Rynek (ang. Common Market, franc. Marche Commun, 
hiszp. Mercado Comun, roś. Obszczij rynok), nazwa org. niędzynar. d/s integracji gosp. Europy Zach., E siedzibą w Brukseli, zał. 111958 przez 
Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, NRF i Włochy la bazie Traktatów Rzymskich, podp. 25 III 1957;
ad 1962 Grecja jest czl. stowarzyszonym; od 11 1973 pełnoprawnymi czł. są również: W. Brykania, Dania i   Irlandia. Wydaje: miesięcznik 
Bulletin of the CEE. General Statistical Bulle-'in, Foreign Trade oraz Annual Report. Głów-lym celem EWG jest zniesienie ograniczeń we 
wzajemnych obrotach oraz prowadzenie wspólnej
polityki handl. i rolnej. Czuwanie nad realizacją wysuniętych zadań powierzono Radzie Ministerialnej, Komisji i Trybunałowi Sprawiedliwości. 
W ramach EWG działają również: Komisja Walutowa, Eur. Bank Inwestycyjny, Fundusz Socjalny EWG, Fundusz Rolny EWG, Fundusz Rozwo-
ju Regionalnego EWG, Komisja Doradcza d/s Transportu. EWG ma wspólne organy z EWWS i EURATOM-em: Parlament Eur. i Trybunał 
Sprawiedliwości EWG.
W styczniu 1971 na mocy układu podpisanego w Jaunde stowarzyszyło się ze Wspólnotą 18 państw afryk. (b. kolonie belg., franc. i wł.). W 1972 
dołączył się Mauritius. 10X1972 na sesji Rady EWG z 19 państwami afryk. kontrowersje wywołała perspektywa uzyskania identycznego statusu 
państw stowarzyszonych przez 19 państw Bryt. Wspólnoty Narodów, których interesy krzyżują się często z interesami państw frankofoń-skich.
Na paryskim spotkaniu na szczycie szefów państw i rządów 9 krajów członkowskich EWG, 21 X 1972, postanowiono zrealizować w okresie l I 
1974-31X111980 w sposób nieodwracalny unię gosp. i walutową zgodnie z projektem zaaprobowanym 22 III 1971 przez 6 państw EWG. Uzna-
jąc, że istotną podstawą zrealizowania unii stanowią podlegające akceptacją parytety między walutami 9 państw członkowskich, postanowiono 
powołać do życia przed l IV 1973 -> Fundusz Europejski Współpracy Walutowej na zasadach wymiany ustalonych przez min. finansów 6 państw 
EWG 21 III 1971. Postanowiono również 1975 zakończyć wielostronne rokowania w ramach GATT dotyczące warunków handlu z państwami 
nie będącymi członkami EWG.
,,Wspólnota potwierdza swe pragnienie, by kraje rozwijające się wzięły pełny udział w przygotowaniu i przebiegu tych rokowań, które powinny uwzględnić interesy tych krajów. Działając zaś na 
rzecz odprężenia w Europie Wspólnota raz jeszcze potwierdza swą wolę prowadzenia, począwszy od l lipca 1973, wspólnej polityki handlowej w stosunku do krajów Wschodu. Państwa 
członkowskie deklarują, iż są zdecydowane stosować wobec tych krajów politykę współpracy opierającą się na zasadach wzajemności. Ta polityka współpracy jest w obecnym stadium Ściśle 
związana z przygotowaniami i  przebiegiem Europejskiej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy, do które] rozszerzona Wspólnota l jej państwa członkowskie powinny wnieść uzgodniony i 
konstruktywny wkład".
Na koniec ustalono, że następna konferencja na szczycie winna się odbyć przed końcem 1975. 14X11972 Parlamentarne Zgromadzenie konsul-
tatywne EWG wypowiedziało się za dostępem na rynek zachodnioeur. produktów roln. i przem. Ameryki Lać. Sesja ekspertów wszystkich 
(łącznie z Kubą) państw Ameryki Lać. z ekspertami państw EWG w Punta del Este w lutym 1974 zakończyła się fiaskiem.
Od l 11973 prawie połowa handlu świat, została objęta przez 16 państw EWG na zasadzie wolnej wymiany. Państwa Eur., które podp. 22 VII 
1972 brukselskie układy o wolnej wymianie handl. (Austria, Finlandia, Islandia, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria i Szwecja) nie mają wspólnej 
polityki handl. i celnej. Przystąpienie do EWG dwóch państw EFTA (Danii, W. Brytanii) nastąpiło na bazie niestosowania przez te państwa żad-
nych taryf celnych w stosunku do pozostałych ww. państw EFTA, które nie przystąpiły do EWG, lecz podp. 22 VII 1972 brukselskie układy o 
wol-

1008 Europejska Wspólnota Gospodarcza
242
nej wymianie handlowej. Cła między tymi państwami a resztą państw EWG znoszone są ratalnie po 20»/o: l IV 1973, 111974, 111975, U 1976 i 
111977.
31 XII 1972 wygasło postanowienie EWG z 16X11 1969 ustalające 3-letni okres przejściowy dla umów bilateralnych EWG z krajami RWPG. 11 
1973 wszedł formalnie w życie art. 113 Traktatu Rzymskiego o zawieraniu z krajami RWPG wyłącznie umów wieloletnich przez Komisję EWG
Eksport państw EWG i czterech krajów, które przystąpiły do EWG 1971-72, do państw RWPG 1969-70
Kraj

Wielkość obrotów (w min 
dół.)

Wzrost w 
min dół.

Udział w 
całości 
obrotów 
handlowych za 
granicą, 1970 
(w %)


1969

1970



NRF Wiochy 
Francja Benelux 
W. Brytania Dania 
Irlandia

2322 l 496 l 
152 823 l 
574 243 31

2674 I 661 
1 270 860 1 
684 275 40

352 165 118 
32 110 32 9

4.2 5,9 3,5 1,8 
3,1 3,6 1,3

Razem

7676

8464

818




Źródło: Le Mancie 23 n 1972.
i jej Radę Ministerialną. Wobec jednak zawarcia przez wszystkie kraje RWPG bilateralnych umów handl. z państwami EWG na rok 1973, z 
klauzulą dającą możność przedłużenia na rok 1974, w praktyce wejście w życie art. 113 zostało przesunięte do 111975, co pozwoliło obu 
organizmom integracyjnym—EWG i RWPG—na przeprowadzenie rokowań 1973-74. Od 111973 układy handl. z państwami EWG nie mogą 
mieć charakteru bilateralnego lecz multiiateralny, a więc państwo nie należące do EWG może zawrzeć umowę handl. z którymkolwiek państwem 
EWG tylko za za pośrednictwem EWG. Jeżeli chodzi o państwa socjalist., to większość z nich zawarta wcześniej dwustronne porozumienie z 
państwami EWG /na okres do końca 1974.
W konsekwencji protekcyjnej polityki rolnej państw EWG, eksport Polski do krajów EWG ważniejszych towarów pochodzenia zwierzęcego w 
okresie 1961-71 spowodował likwidację całkowitą eksportu żywca i mięsa wieprzowego, masła oraz prawie całkowicie jaj, natomiast wzrósł 
więcej niż 2-krotnie eksport mięsa wołowego, prawie 3-krotnie przetworów puszkowanych i blisko 4-krotnie żywca wołowego i koni.
Chronologia EWG:
17 m 1948 — powołanie do żyda -«. Europejskiej Organizacji
Współpracy Gospodarczej. 1S IV 1951 — państwa, które później weszły w skład EWG,
podpisały uklad o -»- Europejskiej Wspólnocie Węgla i Sta-
25 ni 1957 — podpisanie -»• Traktatów Rzymskich, stanowiących fundament EWG. 14 XI 1958 — Francja odrzuciła propozycje Rady OECD
w sprawie utworzenia wielkiej cur.. strefy wolnego handlu
(zamiast EWG). 311 1960 — W. Brytania, Irlandia i Dania oznajmiły o swym
zamiarze przystąpienia do EWG. W 1961-62 rokowania
w tej sprawie. 1411963 — veto gen. Ch. de Gaulle'a przeciwko kandydaturze bryt., rokowania przerwano 2911963; Irlandia podtrzymała swój wniosek, ale Dania uzależniła praystąpicnit do 
EWG od przyjęcia W. Brytanii.
11 V 1967 — W. Brytania ponownie zgłosiła wniosek o przy. stąpienie do EWG; również Dania i Irlandia wznowiły STO wnioski. 24 VII 1967 — Norwegia wyraziła gotowość przystąpienia do
EWG. 27 XI 1967 — gen. Ch. de Gaulle ponownie odrzucił wniosek
brytyjski.
1/2 XII 1969 — na „szczycie" EWG w Hadze nowy rząd Francji (Ch. de Gaulle ustąpił 27 IV 1969) wypowiedział si{ za przyjęciem W. Brytanii do EWG.
30 VI 1970 — wznowienie rokowań z W. Brytanii, Dania, Irlandia i Norwegia.
VI 1971 — porozumienie między EWG a W. Brytanią w sprawie zagadnień finansowych i gwarancji wyrównawczych dli Nowej Zelandii.
21-28 X 1971 — Izba Gmin zatwierdziła wniosek o przystąpienie W. Brytanii do EWG większością 112 głosów. 9 XI 1971 — rząd Danii oświadczył, że wraz z przystąpieniem W. Brytanii został 
spełniony warunek również duA członkostwa w EWG. 13 11972 — pozytywne zakończenie rokowań z Irlandią, po
osiągnięciu porozumienia specjalnego w sprawie cukru. 15 I 1972 — Norwegia zawarła porozumienie specjalne z EWG w sprawie połowów mor. i wyraziła gotowość przystąpienii do 
Wspólnoty. 22 I 1972 — W. Brytania, Dania, Irlandia i Norwegia podp.
układy o przystąpieniu z dniem 11 1973 do EWG. 10 V 1972 — ludność Irlandii w 83*A opowiedziała się za przystąpieniem do EWG. 25 IX 1972 — ludność Norwegii 54«/« głosów odrzuciła 
przy.
stąpienie do EWG.
2 X 1972 — ludność Danii w 62*/» opowiedziała się za przystąpieniem do EWG.
21 X 1972 — Deklaracja Paryska pierwszej konferencji ni szczycie szefów państw i rządów 9 krajów członkowskich EWG zapowiedziała utworzenie unii gosp. l walutowej !> państw do końca 
1980.
15 XII 1973 — Druga Konferencja na szczycie szefów państw i rządów krajów członkowskich EWG na spotkaniu w Kopenhadze 14-15 XII 1973 uchwaliła deklarację o ,,osobowości 
europejskiej" (Europy Zach.), stwierdzającą w p.l.:
,,Dziewięć państw europejskich, które ich przeszłość i ile pojęta ochrona egoistycznych interesów mogła popchnąć do podziału, postanowiły, po przezwyciężeniu swych antagonizmów, 
zjednoczyć się — stając na wysokości podstawowych konieczności europejskich — by zapewnić przetrwanie wspólnej im cywilizacji. Pragnąc zapewnić poszanowanie wartości o charakterze 
prawnym, politycznym i moralnym, do których są przywiązane, troszcząc się o zachowanie bogatej różnorodności ich kultur narodowych, dzieląc tę samą koncepcje życia opartą na woli 
zbudowania społeczeństwa będącego w służbie ludzi, kraje te zgadzają się bronić zasad demokracji reprezentatywnej, panowania prawa, sprawiedliwości socjalnej — ostatecznego celu postępu 
gospodarczego — i poszanowania praw człowieka, co stanowi zasadnicze elementy osobowości europejskiej."
4-6 m 1974 — odbyła się w Funta dcl Este, Urugwaj, mię-dzynar. konferencja poświecona stosunkom EWG z Ameryki Lać.
12 in 1974 — sekretarz stanu H. Kissinger zaatakował publicznie eur. rządy państw EWG w sposób dla nich obraźliwy. Przyczyną incydentu była b. poważna rozbieżność stanowisk USA i 
państw EWG, a szczególnie Francji, w rozwiązywaniu -»• kryzysu energetycznego. Rozbieżności te 15 m 1974 pro. R. Nixon określił następująco: „Dla USA i naszych zachód-nioeur. 
sojuszników nadszedł czas, by rozstrzygnąć czy prowadzą wspólną politykę zarówno w zakresie problemów bezpieczeństwa, jak i problemów politycznych i gospodarczych, czy też każdy pójdzie 
własną drogą". R. Nixon wezwał za-chodnioeur. partnerów do poważnego rozpatrzenia jego o-świadczenia o tym, że Stany Zjednoczone „nie zamierzają pogodzić się z sytuacją, w której dziewięć 
państw zachodnio-eur. tworzy biok przeciwko USA" i zagroził wycofaniem wojsk USA z Europy Zach.
G. L. WBIŁ The Handbook of the European Economic Com-munity, New York 1965, s. 470; W. HALLSTEIN La unifica-ción de Europa: antecedentes y probtemas, Buenos Aires 1965, s. 183; 
Hrsg.: F. W. Engel Handbuch der EWG. Swatom unii Montan-Union, Frankfurt am Main 1967, s. 2-282;
Z. M. KLEPACKI Zachodnio-europejskie organizacje międzynarodowe, Warszawa 1969, s. 212-282; Le droii de la Com-munaute 6conomque Europeenne, t. l, s. 322, t. 2, s. 696, Brusielles 1970; 
The European Community la the Worid, Rot-terdam 1972; A Guide of European Community Law, London 1972; E. BRYL-ORZECHOWSKA Zmiany sil gospodarczych w Europie Zachodniej po U 
wojnie Światowej, Analiza porównawcza wzrostu gospodarczego NKP, W. Brytanii t Francji, Warszawa 1972; J. MAKASCZYK Procedura przyjmowania nowych

Europejska Wspólnota Węgla i Stali 1011
dtonków do EWG, w: Studia Prawnicze m 33, 1972, s. 147-180; Kronika. Dokumentacja prasowa, 1972; Le Monde 22-23 X 1972; A. T. WERNER Europejskie Wspólnoty, War-lawa 1972, s. 213; 
R. SONNENFELD Ograniczenia kompetencji państw EWG, Warszawa 1973, s. 172; Zbiór statutów i regulaminów organizacji miedzynar., t. 3 Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, 
Warszawa 1973, s. 339-482; R. BIE-RZANEK Oddziaływanie procesów integracyjnych w Europie Zuch. na stosunki miedzynar. poza EWG, w: Sprawy Międzynarodowe nr 2, 1974; T. KNOTKĘ 
Rozwój stosunków EWG t krajami Ameryki Łacińskiej, w. Sprawy Międzynarodowe m 2, 1974; K. LIPSTEIN The Law of EEC, London 1974.
•   1009
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA OBRONNA,
EWO 1952, (ang. European Defence Community 1952, EDC, f ranę. Communautó Europćenne de Defense 1952, CED, hiszp. Comunidad 
Europea de Defensa 1952, roś. Jewropiejskoje oboroni-tielnoje soobszczestwo, EOS, 1952), układ podp. 27 V 1952 przez Belgię, Francję, 
Holandię, Luksemburg, NRF i Włochy, powołujący do życia zachodnioeur. org. wojsk., której celem była're-militaryzacja NRF i wprowadzenie 
jej do NATO. Miała służyć integracji zach. sił zbrojnych. Wnie-tiony 24X1950 przez Francję projekt (tzw. plan Plevena) przewidywał utworzenie 
wspólnej, związanej z NATO armii eur., w której skład weszłyby również siły zbrojne NRF. Układ ten nie wszedł jednak w życie wobec 
odrzucenia 30 VIII 1954 przez parlament Francji wniosku rządu o jego ratyfikację. Plan wprowadzenia NRF do NATO został mimo to wkrótce 
zrealizowany za pośrednictwem —»• Unii Zachodnioeuropejskiej.
J. LAROET, E. MABTIN-DUSMAIL La CED. Stude Analiliaue de troili du 27 mat 1952, Paru 1953; CH. O. FENWICK Treaty establishing the European Defense Community. w: American Journal of 
International Law nr 46, 1952; J. TREMPONT Le traiti instituant la Communaute Europeenne de Defense. w: International Ouarterly nr l, 1952; La Yerite sur 1'Armee Europeenne, Paris 1954; A. 
CAŁUS Nieudane próby ustanowienia Europejskiej Wspólnoty Obronnej oraz Europejskiej Wspólnoty Politycznej, w: Przegląd Zachodni m 3, 1964;
Z. M. KLEPACKI Zachodnio-europejskle organizacje międzynarodowe, Warszawa 1969, s. 147-154.
•   1010
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA POLITYCZNA
(ang. European Political Community, franc. Communaute Politique Europeenne, hiszp. Comunidad Politica Europea, roś. Jewropiejskoje 
politiczes-koje soobszczestwo), zw. też Europejską Unią Polityczną, nazwa przygotowywanej przez rządy Europy Zach. 1952-54 org. polit. 
Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRF i Włoch na konferencjach w Paryżu l O IX 1952 i 12 V 1953 w Baden-Baden 7-8 VIII 1953 oraz w 
Hadze 22IX-9X 1953 i 26-28X11953. Obok EWWS oraz EWO miała stanowić jeden z elementów w procesie integracji Europy Zachodniej. 
Ostatnia konferencja wyznaczona na 30 IV 1954 w Brukseli, mająca uchwalić statut Wspólnoty nie odbyła się, ponieważ oczekiwano na 
ratyfikowanie układu o EWO, której EWP miała być polit. odpowiednikiem. Wobec odrzucenia przez parlament Francji wniosku rządu o 
ratyfikowanie tego układu projekt EWP upadł automatycznie. Koncepcję EWP rozwijały jednak nadal w latach 60-ych USA, NRP, przy opozycji 
Francji. Od lutego 1961 Komisja EWG pod przewodnictwem Francuza Ch. Fouchet opracowywała nowy projekt p.a. Eur. Unii Politycznej 
(kryptonim „Fouchet I"), W styczniu 1962 Francja zgłosiła swój „plan de Gaulle'a", w myśl którego gł. instytucją miała być Rada szefów państw 
lub rządów, zbierająca
się raz na kwartał i podejmująca decyzje jednomyślne; jej organem miała być Eur. Komisja Polityczna z siedzibą w Paryżu. Przeciwko wystąpiła 
NRF wspomagana przez Benelux i Włochy, wypowiadając się za instytucjami, w których decydują głosy większości a nie obowiązuje jedno-
myślność. Po dwuletnich prawie rokowaniach Komisja Pouchet rozwiązała się, nie osiągając żadnego kompromisu. W styczniu 1963 Francja pod-
pisała z NRP dwustronny traktat o współpracy oparty o zasady „planu de Gaulle'a". Sprawa została wznowiona w grudniu 1969 przez Haską 
Konferencję Szefów Państw EWG, której komunikat końcowy w punkcie 4 stwierdził, że uczestnicy konferencji „postanowili polecić ministrom 
spraw zagranicznych przestudiowanie sposobu, który najlepiej mógłby zapewnić osiągnięcie postępu w dziedzinie unifikacji politycznej ..." W 
wyniku tej uchwały powołano do życia tzw. Komisję Dawignona, złożoną z przedstawicieli min. spraw zagr., z zadaniem prowadzenia co pół 
roku rozmów konsultacyjnych w dziedzinie polityki zagr.; I narada odbyła się w listopadzie 1970 w Monachium, II—w maju 1971 w Paryżu, 
III— w listopadzie 1971 w Rzymie, gdzie wobec nowej sytuacji powstałej przez przystąpienie W. Brytanii (28X1971) do EWG, wysunięto 
konieczność nowego zdefiniowania 1972 polityki zagr. państw członkowskich wobec USA, Europy socjalist, ChRL i Trzeciego Świata. Spotkania 
na szczycie przedstawicieli rozszerzonej EWG w październiku 1972 spowodowały ponowne starcie różnych koncepcji EWP w rozmowach 
przygotowawczych i w prasie Europy Zach. skomplikowane dodatkowo trwającym dalej ->• walutowym kryzysem 1971-74, kryzysem 
energetycznym 1973-74 oraz koncepcjami USA nowej -> Karty Atlantyckiej 1974. Zasadniczy spór w łonie państw zach. Europy toczy się o to, 
czy ma być „Europą Ojczyzn" czy „Stanami Zjednoczonymi Europy".
A. H. ROBERTSON The European Political Community, w; The British Year Book o f Intemationat Law m 29, 1952: Chroni-aue de Politique Etrangere m 3, 1953; W. GENZER Die Satzung der 
EuropGischen Gemeinschaft. w: Europa Archiy nr 9, 1953;
B. CIALDEO La Communaute Politique Europeenne. Hier et Demain, w: Annuaire Europeen 1955; W. HALLSTEIN United Europę  Chatlenge and Oportunity,  Cambridge  1962;
Z. M. KLEPACKI Zachodnio-europejskie organizacje międzynarodowe, Warszawa 1969, s. 155-166; L. MOCZULSKI Dylematy. Wstęp do historii Europy Zachodniej 1945-1970, Warszawa 1970.
•    1011
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI, EWWS (ang. European Coal and Steel Community, ECSC, franc. Communautó 
europćenne de cbarbon et de 1'acier, CECA, hiszp. Comunidad Europea del Carbón y del Acero, roś. Jewropiejskoje objedinienije ugia i stali 
EOUS), nazwa integracyjnej org. Europy Zach., z siedzibą w Luksemburgu, zał. 25 VII 1952, na mocy układu mię-dzyrząd. podp. 18 IV 1951 
przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, NRF i Włochy; czł. stowarzyszeni: Szwajcaria i W. Brytania. Organami są: Wysoka Władza, Haute 
Autoritó, gł. organ EWWS; w skład której wchodzi 9 mianowanych na 6 lat czł.. Rady Ministrów, w skład której wchodzą przedstawiciele państw 
członkowskich na szczeblu min., funkcję przewodn. Rady sprawują jej czł., kolejno w porządku alfabetycznym przez 3 miesiące; Komitet 
Doradczy, działający przy Wysokiej Władzy, w skład którego wchodzi 51

1012 Europejski Bank Inwestycyjny
244
czł.: Komitet Przewodniczący oraz Trybunat Sprawiedliwości i Parlament Eur.—wspólne organy EWWS, EWG i EURATOM; gł. celem jest pro-
wadzenie wspólnej polityki w zakresie przemyshi węglowego i hutnictwa. Współpracuje z ONZ, GATT i ILO; publ.: Noticias de la CECA (w 
językach: ang., franc., hiszp. i niem.), poza tym Coal Sfatistics Steel Statistics, Annual Report.
J. DE SOTO La Communaute europeenne de charbon et de ruder, CECA, Paris 1965, s. 124; Z. M. KLEPACKI Zachodnioeuropejskie organizacje międzynarodowe. Warszawa 1969, s. 123-146; 
Zbiór statutów i regulaminów organizacji miedzy-nar., t. 3 Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 483-510.
•    1012
EUROPEJSKI BANK INWESTYCYJNY (ang. European Investment Bank, EIB, franc. Banque europeenne d'investissement, BEI, hiszp. 
Banco Europeo de Inversión, roś. Jewropiejski inwiesti-cyonnyj bank), z siedzibą w Luksemburgu, zał. l II 1958 na podstawie Rzymskich 
Układów z 25 III 1957, jako międzyrząd. bank inwestycyjny EWG z kapitałem l mld —> Europejskich Jednostek Rozrachunkowych, 
subskrybowanych następująco: Francja i NRF—300 min, Włochy— 240 min, Belgia—86,5 min, Holandia—7,15 min, Luksemburg—2 min. Do 
31X111970 spłacono 1/4. 111973 przystąpiła do EBI W. Brytania. Współpracuje z -> Europejskim Funduszem Rozwoju.
Z. M. KLEPACKI Zachodnio-ewopejskie organizacje międzynarodowe, Warszawa 1969; The Europa Year Book 1971. A Worid Suryey, London 1971, s. 205; International Orga-nilations 
Yearbook, 1973.
•    1013
EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE KULTURY (ang. European Society of Culture, franc. So-ciete europeenne de culture, SEC, hiszp. 
Sociedad Europea de Cultura, roś. Jewropiejskoje obszcze-stwo kultury), z siedzibą w Wenecji, zał. l VI 1950 w Wenecji, z inicjatywy wł. 
uczonego U. Campagnolo, z zadaniem łączenia humanistów (uczonych, pisarzy, artystów) różnych dyscyplin i różnych ideologii w obronie 
pokoju i wspólnych wartości duchowych. Członkowie nie tylko z 27 krajów Europy (m.in. z Polski i innych krajów so-cjalist.), ale i z 20 
pozaeuropejskich. W Wenecji zazwyczaj odbywają się co 3 lata kongresy. Ma statut doradczy (B) UNESCO; publ. Comprendre;
językiem oficjalnym jest język franc. Polski Ośrodek SEC ma swą siedzibę w domu Związku Literatów Poi. w Warszawie.
J. IWASZKIEWICZ SEC, w: Miesięcznik Literacki 1971.
EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU -^ EFTA.
EUROPEJSKIE TOWARZYSTWO CHEMICZNEGO ROZWOJU NAPROMIENIOWANYCH PALIW -> EUROCHEMIC.
EUROPEJSKIE TOWARZYSTWO FINANSOWE -> SFE.
EUROPEJSKI FUNDUSZ -»- Europejski Układ Walutowy.
EUROPEJSKI FUNDUSZ ROLNY -> Fundusz Rolny EWG.
•   1014
EUROPEJSKI FUNDUSZ ROZWOJU (ang. European Development Fund, EDF, franc. Fond europeenne de deyeloppement, hiszp. Fondo 
Europeo para el Desarrollo, roś. Jewropiejskij fond razwitija), instytucja EWG, z siedzibą w Luksemburgu, zał. 1959 na podstawie Rzymskich 
Układów z 25 III 1957 jako Fundusz Rozwojowy dla Stowarzyszonych Zamorskich Krajów i Terytoriów, Development Fund for Associated 
Over-seas Countries and Territories; współpracuje z -»• Europejskim Bankiem Inwestycyjnym. Program na lata 1959-64 nosił nazwę EDF I i 
dysponował kapitałem 581 min dół.; program na lata 1964-69, zw. EDP II, był przedmiotem Konwencji podp. l VI 1964 w Jaunde i dysponował 
kapitałem 810 mm; a EDF III na lata 1970-74 był przedmiotem Konwencji podp. 7 VII 1969 w Jaunde, z kapitałem l mld dół. Z EDP I, H i III 
korzystały wszystkie państwa frankofońskie Afryki oraz Algieria i Nowa Gwinea.
The Europa Year Book 1971. A Worid Survey. London 1971, s. 206.
EUROPEJSKI FUNDUSZ SOCJALNY -> Fundusz Socjalny EWG.
•    1015
EUROPEJSKI HYMN (ang. European hymn, franc. Hymne europeen, hiszp. Himno europeo, roś. 
Jewropiejskij gimn), uchwałą strasburskiego
•>• Parlamentu Europejskiego, podjętego na sesji wyjazdowej w Berlinie Zach., 9 VII 1971, jako 
hymn EWG ustanowiono finałowy chór z IX Symfonii L. van Beethovena.
EUROPEJSKI INSTYTUT UNIWERSYTECKI
•> Uniwersytet Europejski.
•   1016
„EUROPEJSKI KONCERT" (ang. „European Concert", franc. „Concert europeen" hiszp. „Con-cierto europeo", roś. „Jewropiejskij koncert"), 
XIX-wieczny termin międzynar. na zgraną współpracę mocarstw, powstały w czasie aliansu anty-napoleońskiego Austrii, Prus, Rosji i W. Bryta-
nii, które układem z Chaumont, l III 1814 zobowiązały się art. l „dans un parfait concert" zbudować pokój powszechny w Europie. Kiedy Francja 
przystąpiła do ->- Świętego Przymierza na -> Kongresie Akwizgrańskim 15X11818 min. spraw zagr. Austrii C. von Mettemich nazwał akt ten 
narodzinami „koncertu dyplomatycznego pięciu dworów" („concert diplomatique entre les cinq Cours"), Odtąd w prasie świat, i w języku dyplo-
macji po I wojnę świat, używana była powszechnie formuła na zgodną politykę mocarstw eur. „le Concert europeen".
CH. DCPUIS Le Principe d'eauilibre e» le Concert europeen de Westphatie & l'Acte d'Algeclras, Pari* 1909.
EUROPEJSKI OŚRODEK BADAŃ JĄDROWYCH --r CERN.
•    1017
EUROPEJSKI UKŁAD WALUTOWY 1955
(ang. European Monetary Agreement, EMA, franc. Accord monetaire europeen, hiszp. Acuer-do Monetario Europeo, roś. Jewropiejskoje wa-
lutnoje sogłaszenije), zawarty 5 VIII 1955 przez państwa członkowskie OECD. Wygasł 31 XII 1972. Ustanowił Eur. Jednostkę Rozrachunkową, 
European   Monetary  Agreement  Accounting Units, równą l dół. amer., oraz przejął 27X11 1958 funkcje —•- Europejskiej Unii Rozliczeniowej. 
Państwa członkowskie EMA przeprowadzały wszystkie swoje rozliczenia przez -> Bank

245
Exequatur 1024
Rozrachunków Międzynarodowych, Bank for in-temational Settiements. Zadaniami gl. Układu było: rozwijanie pełnego, wielostronnego handlu i 
wymienialności poprzez współpracę walutową międzyrząd. i między bankami centr.; ustalanie podstawowych reguł w transakcjach dewizowych, 
zwalczanie bilateralizmu w międzynar. stosunkach płatniczych, dopomaganie państwom członkowskim w rozwiązywaniu przejściowych 
trudności płatniczych. Dla tego ostatniego celu E.U.W. dysponował 1958-72 Eur. Funduszem, European Fund, z kapitałem 607 mm dół. OECD 
publ. corocznie sprawozdanie z funkcjonowania E.U.W. Instytucją nowego systemu walutowego gwarancyjnego uchwalonego 21 X 1972 przez 
państwa OECD jest •->• Fundusz Europejski Współpracy Walutowej.
The Europa Year Book 1971. A Wortd Suniey, London 1971, a, 32&-337; European Monetary Agreement 1970, OECD Pa-ris 1971; Kronika. Dokumentacja prasowa 1973, nr 990, s. 26A.
•   1018
EUROPOCENTRYZM (ang. Eurocentrism, franc. Eurocentrisme, hiszp. Eurocentrismo, roś. Jewro-pocentrizm), termin międzynar. 
upowszechniony w 2 pół. XX w. na określenie głównej cechy mijającej epoki, kiedy Europa feudalna, a następnie kapitalist., od czasów odkryć i 
podbojów kolonialnych w XVI w. po II wojnie świat, uważała się za główny ośrodek gosp., militarny i kulturalny świat. Wyzwolenie Europy od 
ludobójczego hitleryzmu w czasie II wojny świat., przez euro-azjat. mocarstwo socjalist. wspólnie z północno-amer. mocarstwem kapitalist., 
stworzyło nowy układ sił w świecie, wykluczający e., co pogłębione zostało ustrojowym podziałem Europy na kapitalist. i socjalistyczną.
EUROPY DOMY -r Maisons de 1'Europe.
•   1019
EUROSPACE, ang. European Industrial Space Study Group (franc. Groupement industriel Euro-pfen d'etudes spatiales). Europejska 
Przemysłowa Grupa Badawcza Przestrzeni Kosmicznych, z siedzibą w Paryżu, zał., 1961; czł. są przedsiębiorstwa przem. Belgii, Danii, 
Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Norwegii, NRF, Szwajcarii, Szwecji, USA i W. Brytanii. Cel: rozwijanie przemysłu związanego z 
produkcją sond kosmicznych i satelitów telekomunikacyjnych. W ścisłej współpracy z -> ELDO i -> ESRO.
The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, London 1972, vol. l, s. 482.
EUROSPORT -> Sport.
•   1020
EUROWIZJA (ang. Eurovision, franc. Eurovi-sion, hiszp. Eurovision, roś. Jewrowidienije; nazwa instytucji łączącej stacje TV Europy Zach. 
oraz w formie stowarzyszonej Afryki, Ameryki, Azji i Australazji; z siedzibą adm. w Genewie, techn. w Brukseli; powołana do życia 1950 z za-
daniem organizowania wymiany programów TV realizowanej stale Jad 1954, od 1960 również z -> Interwizją. Organizacją macierzystą jest po-
wstała 12 III 950, w miejsce zał. 1925 międzynar. Broadcasting Union, Organizacja Eur. Rozgłośni, Organisation   europeenne   de   
radiodiffusion (UER), odłam brukselskiej Organisation interna-tiona) de radiodiffusion (OIR). obecnie ->• OIRT:
posiada ona drugą oficjalną nazwę ang.: European Broadcasting Union (EBU, Eurovision);
publ.: The EBU Review w języku ang. i francuskim.
Yeorbook of International Orgamwions, 1973.
EUTANAZJA •-> Zbrodnie wojenne.
•    1021
„EVERYMEN'S UNITED NATIONS", nazwa wydawanego przez ONZ od 1948 co 2-3 lata podręcznika, informującego o historii, strukturze i 
działalności ONZ oraz jej org. wyspecjal.; ukazuje się w języku ang. oraz franc. UONU pour tous; 9 wydań do 1973. W języku hiszp. Las Na-
ciones Unidas al Alcance de Todos ukazał się tylko 1954.
•    1022
EWANGELICKIE KOŚCIOŁY (ang. Evangelical Churches, franc. Ćglises Evangeliques, hiszp. Igle-sias evangelicas, roś. Jewangieliczeskije 
cerkwi), nazwy przyjęte dla kościołów powstałych z reformacji Lutra i Kalwina, głoszących, że źródłem wiary jest „Ewangelia szeroko pojęta", 
czyli Biblia. E.k. oraz stowarzyszenia ewang. po długim okresie rozbicia na krajowe związki zaczęły się jednoczyć 1846, ale'dopiero w sto lat 
później, po II wojnie świat, zaczęły powszechnie współpracować międzynar. i w ramach -> ekumenicznego ruchu.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Rada Chrześcijańskich Kościołów, International Councii of Christian Churches, z siedziba w Amsterdamie, zał. w sierpniu 1948; publ.: The Reformation Review; ma wiele podległych 
jej org. regionalnych. Europejsko-Ewangelickie Przymierze, European Evangelical Alliance, Europaische Ewangelische Alianz (EEA), z siedzibą Oberageri (Szwajcaria), zał. 1952. Międzynar. 
Bractwo Ewangelickich Studentów, International Fellowship of Ewangelical Students (IFES), z siedziba w Lozannie (Szwajcaria), żal. 1947, publ.: IFES Jownat. Unia Latynoamer. Młodzieży 
Ewangelickiej, Union of Latin American Evangelical Youth, z siedziba w Kurytybie (Brazylia), żal. 1941.
Przymierze Latyno-amer. Chrześcijańskich Kościołów, Latin-American Alliance of Christian Churches, zał. 1951, Sgo Paulo.
Rada Dalekowsch. Chrześcijańskich Kościołów, Far-Eastern Councii of Christian Churches, zał. 1951, Manila. Rada Międzynar. Eur. Przymierza Chrześcijańskich Kościołów, International 
Councii of Christian Churches European Alliance, zał. 1957, Amsterdam. Yearbook of International Organizaiwns, 1973.
EWG ->• Europejska Wspólnota Gospodarcza. EWM -> Komputery.
•    1023
EX AEOUO ET BONO [tac.; 'jednakowo i dobrze'], termin międzynar. prawny, wyrażający prawo sądu do orzekania wg własnych kryteriów, 
wprowadzony do Statutu MTS w art. 38, p. 2, w formie fakultatywnej: „o ile strony na to się zgadzają".
Dictionnaire de terminologie du droit internalionale, Paris 19ĆO.
•    1026
EXEQUATUR [tac.; 'niech wypełnia swe obowiązki'], termin międzynar. w konwencji konsul., oznaczający zgodę państwa przyjmującego na za-
proponowaną osobę konsula; cofnięcie e. jest jednoznaczne z utratą prawa pełnienia funkcji konsula. Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsul, 
z 24 IV 1963, w art. 12 określa zasady e. Wzór e., udzielanego konsulom innych państw przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych PRL:

1025 Ex nunc, ex tunc
246
Export-Import Bank of the
W Imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Ministerstwo Spraw Zagranicznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wiadomym czyni, że 
otrzymawszy listy komisyjnie wystawione w ... dnia ... roku, którymi Ministerstwo Spraw Zagranicznych ... mianowało i ustanowiło Pana ... jako 
Konsula ... na obszar województw ... z siedzibą w .... uznało i uznaje Pana ... w charakterze Konsula ... z jurysdykcją na wyżej określony okręg 
konsularny. Jego listom komisyjnym udziela Excqua-tur, polecając zarazem Władzom Polskim okazywanie Mu należytych względów i użyczanie 
wszelkiej pomocy niezbędnej przy spełnianiu jego obowiązków. W Warszawie, dnia ...
Minister Spraw Zagranicznych Dictionnclire de la terminologie du droit internatioaal, Paris 1960; Prawo międzynarodowe, źródła i materiały, 
oprać.:
A. Górbiel, t. l. Katowice 1970, ». 122.
EXIMBANK -
United States.
•   1025
EX NUNC, EX TUNC [tac.] międzynar. terminy prawnicze dot. momentu nieważności układów: l) dopiero teraz (nunc) na skutek szczególnych 
okoliczności, 2) od początku, np. na skutek złej woli sygnatariuszy (zob. -^ Pakt Monachijski).
•   1026
EXODUS [gr. eksodus 'wyjście'], termin międzynar. —- przymusowa emigracja spowodowana śmiertelnym zagrożeniem jakiegokolwiek rodzaju; 
po raz pierwszy użyty w Starym Testamencie jako tytuł II księgi Mojżesza, opisującym wyjście Żydów z Egiptu.
F
•   1030
FACT-FINDING [ang.; 'ustalanie faktów', 'fakto-logia'], (franc. Etablissement des faits, hiszp. De-terminación de los hechos, roś. Paktołogija), 
termin międzynar. używany w ONZ oraz w Międzynar. Trybunale Sprawiedliwości przy rozstrzyganiu sporów międzynar. Sekretariat ONZ od 
1967 prowadzi międzynar. rejestr ekspertów' faktologii, UN Register of Experts for Fact-Finding, zgodnie z zaleceniem Zgr. Og. NZ. Rez. 
2329/XXII.
•    1031
FACTOMNG, ang. termin finansowy, przyjęty powszechnie w latach 60-ych XX w. w bankowym obrocie międzynar. na określenie formy fi-
nansowania eksportu przez instytucje lub grupy pośredniczące, zw. „factor" lub „financial inter-mediary", które przejmują na siebie również funk-
cje gwarancyjne, tzw. del credere, oraz funkcje usługowe, jak prowadzenie całej księgowości klienta. Opłaty za f. eksportowy pobierane są w wy-
sokości 1-1,5% wartości obrotu. Pierwszą międzynar. grupę zainicjował 1963 First National Bank of Boston, kiedy 20 instytucji finansowych 
Europy Zach. oraz USA, Kanady, Rep. Pd. Afryki, Australii i Izraela utworzyły Intemational Fac-tors Group. Drugą grupę, również 20 instytucji. 
w większości zachodnioeur., zorganizowała firma chicagowska Walter and Heller, trzecia powstała 1968 w Europie Zach. p.n. Factors Chain 
Inter-
•   1027
EXPLORER [ang.; 'badacz'], nazwa pierwszych amer. sztucznych satelitów Ziemi. E. I wystrzelony został na orbitę 3111958. O. WOŁCZEK Maty 
Słownik Astronautyczny, Warszawa 1960.
•   1028
EXPORT-IMPORT BANK OF THE UNITED STATES, EXIMBANK, państwowy bank USA, z siedzibą w Waszyngtonie, zał. 1934, z 
kapitałem zakładowym w wysokości l mld dół.; zadaniem EXIMBANK jest popieranie rozwoju handlu zagr. przez udzielanie kredytów lub 
gwarancji dla transakcji prowadzonych za granicą przez amer. prywatne banki, przedsiębiorstwa i osoby fizyczne. Statut zmodyfikowany 1945. W 
1970 powołana została druga instytucja państw, z tego typu, nastawiona na gwarantowanie , kredytów w celu zwiększenia międzynarodowej —> 
płynności, p.n.
•>• First Washington Securities Corporation.
The New York Times 12 VIII 1967.
EX USU [tac.], międzynar. termin prawniczy— na mocy zwyczaju.
•   1029
EXXON, nazwa przyjęta w czerwcu 1972 przez czołowy koncern naftowy USA —• Standard Oil of New Jersey, używająca dotąd dla swych 
przedsiębiorstw badawczych, wiertniczych, rafineryjnych i obsługowych skrótowej nazwy -> ESSO.
national, łącząca 30 instytucji 14 krajów eur. oraz USA i Kanady.
M. PUŁAWSKI Factortng w procesie krótkoterminowego finansowania eksportu, w: Handel zagraniczny ar 9, 1972.
•   1032
FAIR PLAY [ang.; 'uczciwa gra'], termin międzynar. — przestrzeganie w polityce międzynar. zasad, ustalonych przez prawo i obyczaje między-
narodowe.
•    1033
FAIR PLAY, MIĘDZYNARODOWY KOMITET
(ang. Intemational Committee for Fair Play, franc. Pairplay, Comite Intemational, hiszp. Fair 
Play, Comite Internacional, roś. Fer-plej, Mieżdunarod-nyj komitiet), powstał 1960 z inicjatywy 
UNESCO w Paryżu, z zadaniem szerzenia zasad „uczciwej gry" w rozgrywkach sportowych. Przyznaje co 
roku nagrody f.p. sportowcom lub drużynom, które wyróżniły się w międzynar. zawodach prze-
strzeganiem przepisów gry; m.in. 1969 dyplom honorowy otrzymał Polak, narciarz A. Bachleda;
1971 —Polak, kolarz R. Szurkowski.
•    1034
FAIR-PRICE [ang.; 'sprawiedliwa (właściwa) cena'], termin określający „sumę kosztu produkcji i rozsądnego zarobku".
•    1035
FAIT ACCOMPU [franc.; 'fakt dokonany'], termin międzynar. — czyn dokonany, fakt stworzo-

247
FAO 1039
ny, który stawia inne państwa wobec problemu uznania go w sensie prawa międzynar., np. zamach stanu, powstanie zbrojne, akt rewolucyjny. Nie 
istnieją żadne jednolite formy uznawania czy nieuznawania f.a.
C. BIŁFINGER Yollendete Tatsache unii Yoikerrecht, w: Zeit-schrtft fiir ausiandisches Sffentliches Recht und Yoikerrecht 1953-55; CH. DE YISSHER Obseryations sur l'effectivite de f alt accompti 
en droit intemationdt public. w: Revue gćnźrale de drolt international publlc 1958.
•   1036
FALKLANDY, Malwiny (ang. Falkland Islands, Malvinas, franc. Ileś Falkland, Malvines, hiszp. Islas Falkland, Malvinas, roś. Fołklendskije 
ostro-wa, Malwinskije Ostrowa), nazwa podwójna wprowadzona oficjalnie przez ONZ 1965, dla archipelagu w pd. części O. Atlantyckiego w 
pobliżu wybrzeży Argentyny; pow. 12,0 tyś. km2, 2 tyś. mieszk. (1970), z czego w ośrodku adm. Stanicy 1,1 tyś. mieszk. Przedmiot sporu 
międzynar. między Argentyną i W. Brytanią, która okupowała archipelag 1833, to jest 10 lat po ogłoszeniu Doktryny Monroe bez protestu ze 
strony USA. Pierwszymi kolonizatorami byli Francuzi i Hiszpanie. Argentyna rości sobie prawo do P. jako naturalnego obszaru morskiego 
Argentyny. Wyspy administrowane są politycznie przez Gubernatora W. Brytanii, ekonomicznie przez Falkland Islands Company. 90% mieszk. 
(1970) jest pochodzenia bryt., pozostali — Argentyńczycy. Większość mieszkańców to hodowcy owiec. 15X11965 piętnaście państw Ameryki 
Łacińskiej (Boliwia,. Chile, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kolumbia, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Peru, Salwador, 
Urugwaj i Wenezuela) poparło Argentynę, kiedy w ONZ domagała się przywrócenia jej zwierzchności nad F., uzyskując uchwalenie przez Zgr. 
Og. NZ Rez. 2065/XX „w sprawie Falklandów (Malwin)". 17X111967 Komisja Te-• rytoriów Powierniczych Zgr. Og. NZ zwróciła się do 
Argentyny i W. Brytanii by „kontynuowały rokowania celem rozwiązania sporu możliwie jak najszybciej."
J. GOEBEL The Struggie for the Falkland Islands, New Hayen 1927; (W Monthly Chronicie January 1968.
•   1037
FAŁSZOWANIE PIENIĘDZY (ang. Currency Co-unterfeiting, franc. Paux monnayage, hiszp. Fal-sificación de dinero, roś. Poddiełka 
dienieżnych znaków), przedmiot konwencji międzynar. — International Convention for the Suppression of Counterfeiting Currency, podp. w 
Genewie 20 IV 1929; weszła w życie 22 II 1931. Konwencja uznała, że do przestępstw pospolitych należy:
l) wszelkie oszukańcze wyrabianie lub przerabianie pieniędzy (zarówno papierowych, jak kruszcowych) bez względu na Środek użyty dla osiągnięcia celu; 2) oszukańcze puszczanie fałszywych 
pieniędzy w obieg; 3) sprowadzanie do kraju lub przyjmowanie fałszywych pieniędzy albo zaopatrywanie się w nie ze Świadomością, ii są fałszywe w celu puszczenia w obieg;
4) oszukańcze wyrabianie, przyjmowanie lub zaopatrywanie się w narzędzia lub w inne przedmioty, przeznaczone ze swej natury do wyrabiania fałszywych pieniędzy lub do przerabiania 
pieniędzy; 5) usiłowanie wymienionych przestępstw i rozmyślne w nich uczestniczenie.
Każdy z czynów przewidzianych w punkcie 3 należy uznać za odrębne przestępstwo, jeśli zostało ono popełnione w różnych państwach. W myśl 
art. 12 każde państwo uczestniczące w Konwencji powinno zorganizować Biuro Centralne do walki z f.p., pozostające w ścisłym kontakcie z 
instytucjami emisyjnymi, z władzami policyjnymi swego kraju i z biurami centr. innych krajów. Fałszerze podlegają -»- ekstradycji i zasadzie ->• 
recydywy międzynarodowej. Uczestnicy: Albania, Austria, Bułgaria, Chiny, Czechosłowacja, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, 
Japonia, Jugosławia, Kolumbia, Kuba, Luksemburg, Monako, Norwegia, NRD, NRP, Polska, Portugalia, Rumunia, USA, Węgry, W. Brytania i 
Włochy. Polska jest sygnatariuszem konwencji, którą Sejm ratyfikował 5 III 1934. Najostrzejsze kary za f.p. oraz czeków i innych papierów 
wartościowych wprowadziły USA (kary od 25 lat do dożywocia), w Polsce—od 6 miesięcy do 15 lat lub dożywocie albo kara śmierci (art. 12, § l 
m.k.k.). Organizacja międzynar., której jednym z naczelnych zadań jest walka z f.p. jest —> Interpol.
V. V. PEŁŁA La cooperation des Stats dans la lutte conire le faux monnayage. Rapport a la Societe des Nations. Paris 1927; Actes de la III-e Conference internationate pow 1'unifi-cMion dv Droit 
Fenol. Bruxelles 1931; Dt.U., 1934, póz. 919;
R. LEMKIN Monety fałszywe, w: Encyklopedia nauk polttyci-' nych. Warszawa 1938.
•   1038
FAŁSZYWE OZNACZENIE POCHODZENIA TOWARÓW (ang. Trade mark eounterfeit, franc. Falsification de 1'origine des marchandises, 
hiszp. .Palsa designación del origen de les mercancias, roś. Fałszywoje oboznaczenije proischożdienija towarów), przedmiot konwencji 
międzynar., tj. Porozumienia Madryckiego z 14 IV 1891 przejrzanego w Waszyngtonie 2 VI 1911 i w Hadze 6 XI 1925; porozumienie informuje 
uczestniczące strony, iż:
,,każdy produkt, opatrzony fałszywą oznaką pochodzenia, wskazującą bezpośrednio lub pośrednio na jeden z umawiających się krajów lub miejscowość leżącą w jednym z nich podlega zajęciu 
przy wwozie do każdego z tych krajów. Zajęcie będzie również dokonane w Państwie, w którym fałszywa oznaka została nałożona, albo w Państwie, do którego przywieziono wyrób, opatrzony 
fałszywą oznaką'*.
Uczestnicy: Algieria, Brazylia, Czechosłowacja, Dominikana, Hiszpania, Liban, Liechtenstein, Maroko, NRD, NRF, Nowa Zelandia, Polska, Por-
tugalia, Samoa Zach., Syria, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Turcja, Tunezja i W. Brytania. Polska uczestniczy od 10X111928.
Dz,.U„ 1932, póz. 446 i 447; Umowy międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawneso. Wybór tekstów. Warszawa 1966, s. 326-328.
•   1039
FAO ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations (franc. Organisation des Nations Unieś pour 1'alimentation et 
1'agriculture, OAA, hiszp. Organización de las Naciones Unidas para la Agricultura y la Ali-mentación, OAA, roś. Or-ganizacyja Objedinionnych 
Nacyj po woprosam prodo-wolstwija i sielskogo cho-ziajstwa), Organizacja NZ d/s Wyżywienia i Rolnictwa, jedna z gt. -> organizacji  
wyspecjalizowanych
ONZ, zał. 16 X 1945 w Ouebec, zgodnie z postanowieniami konferencji NZ w ->• Hot Springs, 1943;
z zadaniem popierania rozwoju produkcji żywnościowej i rolniczej. Siedziba: Rzym oraz biura regionalne w Addis Abebie, Akrze, Bangkoku, N. 
Jorku, Santiago (Chile) i w Waszyngtonie. Działalność koordynacyjna w dziedzinie świat

1040 Farbwerke Hoechst
248
polityki wyżywienia i rolnictwa oraz uczestniczy w -> technicznej pomocy ONZ. Konstytucja FAO uchwalona i podp. 16X1945 w Ouebec w 
Kanadzie przez państwa założycielskie ONZ, rozpoczyna się następująco:
„Wstęp. Państwa przyjmujące niniejszą Konstytucje, zdecydowane przyczynić sit do osiągnięcia powszechnego dobrobytu poprzez podejmowanie akcji zarówno indywidualnych, jak i 
zbiorowych mających na celu: polepszenie wyżywienia i podniesienie stopy życiowej ludności podlegającej ich jurysdykcji; podniesienie wydajności produkcji i usprawnienie dystrybucji 
wszystkich produktów żywnościowych oraz płodów rolnych; poprawienie warunków bytu ludności wiejskiej;
przyczynienie się w ten sposób do rozwoju gospodarki światowej; tworzą niniejszym Organizację Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa zwaną w dalszym ciągu 
,,Organizacją", za której pośrednictwem członkowie będą informować się wzajemnie o poczynionych przez siebie krokach oraz o postępach w wyżej wymienionych dziedzinach działalności,
Art. I. Zadania Organizacji, l. Organizacja zbiera, bada, interpretuje i rozpowszechnia informacje dotyczące wyżywienia, produktów żywnościowych i rolnictwa. W mniejszej Konstytucji 
„rolnictwo" obejmuje również rybołówstwo, produkty wydobywane z morza, lasy i surowe produkty leśne. 2. Organizacja popiera i w razie potrzeby zaleca wszelką akcję w skali krajowej i 
międzynarodowej mającą na celu: a) badania naukowe, technologiczne, społeczne i gospodarcze w zakresie wyżywienia, produktów żywnościowych i rolnictwa; b) podniesienie poziomu 
nauczania i zarządzania w zakresie wyżywienia, produktów żywnościowych i rolnictwa oraz rozpowszechniania wiadomości teoretycznych i praktycznych dotyczących wyżywienia i rolnictwa; c) 
konserwacje bogactw naturalnych oraz zastosowanie ulepszonych metod produkcji rolnej; d) ulepszenie metod przetwórczych handlu oraz dystrybucji produktów żywnościowych i rbinych; e) 
wprowadzenie systemu zapewniającego udzielanie odpowiednich kredytów rolnych zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej;
f) ustalenie polityki międzynarodowej dotyczącej zawierania porozumień w sprawie produktów rolnych. 3. Zadaniem Organizacji jest również: a) udzielanie rządom, na ich prośbę, pomocy 
technicznej; b) organizowanie, przy współpracy z zainteresowanymi rządami, odpowiednich misji w celu ułatwienia tym rządom wykonania zobowiązań, wynikających z przyjęcia zaleceń 
Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa oraz z niniejszej Konstytucji; jak również c) w ogólności—podejmowanie wszelkich niezbędnych i 
właściwych kroków, zmierzających do realizacji celów Organizacji określonych we Wstępie".
Umowa z ONZ z 14X111946. Przynależność poszczególnych państw do FAO obrazuje tablica -»• organizacji wyspecjalizowanych. Polska była 
współ-założycielem FAO. Wystąpiła 25 IV 1950 na znak protestu przeciwko dominacji rządu USA, który „przeciwstawiał się jakiejkolwiek 
inicjatywie zmierzającej do rozwinięcia FAO w ośrodek prawdziwej międzynar. współpracy". Wcześniej wystąpiły:
w grudniu 1949 Czechosłowacja i w styczniu 1951 Węgry. Polska powróciła do FAO 29 Vm 1957. Organami FAO są Konferencja, Rada i 
Dyrektor Generalny wybierany przez Konferencję (John Boyd Orr, W. Brytania, Norris E. Dodd, USA, P. V. Cardon, USA); publ. The Stale of 
Food md Agriculture.
J. NOWICKI Struktura i wdania Organizacft Wyżywienia l Rolnictwa HZ, w: Myli Współczesna m 4, 1948; S. HAM-BRITOB The Sisfory of FAO, New York 1955, 8. 301; Dz.U.. m 57, 1958, póz. 
283; Constitutlon. Basie Texts, V0l. l, FAO. Roma 1960, a. 7-24; S. KRÓLIKOWSKI Organizacja NZ d/s Wyiywienta i Rolnictwa — FAO, w: Sprawy Międzynarodowe nr 10, 1962; Zbiór statutów i 
regulaminów organizacji międzynarodowych. red.: S. Humbert, t. 2, cz. l. Warszawa 1966, s. 188-299; A. ABRASZEWSKI FAO — aktualne kierunki działania, w: Sprawy Międzynarodowe nr 12, 
1969; FAO Ouvrages en venle 1971-72, FAO, Roma 1972.
FAR -> Partyzantka.
FARBENFABRIKEN BAYER AG, -> Bayer. •   1040
FARBWERKE HOECHST AG., jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu międzynar., zał. 1867; w Rzeszy Niem. była jednym z filarów ->-
I. G. Farbenindustrie AG.; od 1953 samodzielne przedsiębiorstwo chem. w Hoechst pod Frankfurtem nad Menem. W Europie Zach. zajmowało 
14 miejsce pod względem wartości produkcji w 1969; zatrudniało 98 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2 mld dolarów.
The Economist 12 VI 1971.
FARC ->• Partyzantka. •    1041
FARMACJA (ang. Pharmacy, franc. Pharmacie, hiszp. Farmacia, roś. Parmacyja), wiedza o lekach, przedmiot współpracy międzynar. od staro-
żytności; w stałej zorganizowanej formie od 1910 przez Międzynar. Federację Farmaceutyczną.
Org. zarej. w ONZ:
Amerykańskie Tow. Farmakognozy, American Society od Pharmacognosy, z siedzibą w Waszyngtonie, zał. 1959; łączy instytucje nauk. 42 państw, m.in. Polski: publ. kwartalnik Uoydia.
Azjatycka Federacja Stowarzyszeń Farmaceutycznych, Fede-ration of Asian Pharmaceutical Associations, zat. 1968, z siedzibą w Ouezon (Filipiny).
Europejska Komisja Farmakopei, European Pharmaeopeia Commission, z siedzibą w Londynie, zał. 1964. Latynoamerykańska Federacja Przemysłu Farmaceutycznego, Latin American 
Federation of thc Pharmaceutical Industry, z siedzibą w Montevideo, zał. 1961. Międzynar. Akademia Historii Farmacji, International Aca-dcmy for tnę History of Pharmacy, z siedziba w 
Rotterdamie, zał. 1952.
Międzynar. Federacja Farmaceutyczna, International Phar-maceutical Federation, z siedzibą w Hadze, zał. 1912; łączy krajowe stowarzyszenia większości państw Świata, m.in. Polski; w stałej 
łączności z WHO; publ. kwartalnik Worid loumat of Pharmacy.
Międzynar. Federacja Stowarzyszeń Przemysłu Farmaceutycznego, International Federation of Pharmaceutical Manufactu-rers Associations, z siedzibą w Zurychu (Szwajcaria) żal. 1968. 
Międzynar. Federacja Studentów Farmacji, International Pharmaceutical Studenfs Federation, z siedzibą w Londynie zał. 1949.
Międzynar. Towarzystwo Biochemicznej Farmacji, International Society for Biochcmical Phannacology, z siedzibą w Mediolanie zał. 1963.
Międzynar. Towarzystwo Historii Farmacji, International Society for the History of Pharmacy, z siedzibą w Stuttgarcie (NRP), zat. 1926; publ. Pharmaziegeschichtiiche Rundschau • l in.
Międzynar. Komitet Wojskowej Medycyny i Farmacji, International Committcc of Mililary Mcdicine and Pharmacy, z siedzibą w Liegc (Belgia), zał. 1921; łączy instytucje 86 państw, m.in. 
Polski.
Międzynar. Unia Farmakologii, International Union of Phar-macology, z siedzibą w Pradze, zał. 1969; Statut doradczł WHO; łączy stowarzyszenia 33 krajów m.in. Polski. Panamerykańska 
Federacja Farmaceutyczna l Biochemiczna, Panamcrican Pharmaceutical and Biochcmical Federation, z siedzibą w Panamie, zał. 1963.
Stowarzyszenie Farmaceutyczne Wspólnoty Narodów (Brył.), Conunonwealth Pharmaceutical Assoeiation, z siedziba w Londynie, zał. 1970. Światowa Organizacja Stowarzyszeń Historii 
Farmacji,
Tablica produkcji farmaceutyków państw OECD




1965 •

1970

Państwo

1960









(w min dół.)

Państwa OECD razem

895,4

l 275,6

2450,8

w tym:







NRF

117,2

225,1

490,8

USA

276,7

255,8

420,3

Wielka Brytania

132,8

187,2

335,4

Szwajcaria

111,0

182,1

.327,9

Francja

99,8

138,2

230,0

Włochy

36,2

60,8

154,0

Holandia

42,3

' 70,2

141,2

Belgia

17,1

30,2

82,8

Japonia

20,0

33,1

65,9

Dania

22,7

34,1

61,9


Źródło: OECD Anmial Report 1972.

249
Federacja 1049
Worid Organisation of Societes of Phannaceutical History, z siedzibą w Rotterdamic. żal. 1952. Śródziemnomorskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Latin-Me-diterranean Society of Pharmacy, z 
siedziba w Bolonii (Wiochy), żal. 1953.
Poza tym przy EWG powstały 4 komitety: kooperatyw  aptecznych,  prywatnych  właścicieli aptek, przemysłu farm. i dystrybutorów środków 
farm. Największym producentem farmaceutyków są państwa OECD. Yearbook of Intemational Organisations, 1973.
•   1042
FARMAKOPEA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational Phannacopoeia, franc. Pharmacopee Internationale, hiszp. Farmacopea 
Internacional, roś. Mieżdunarodnaja fannakopieja), rejestr merytoryczny najważniejszych leków, prowadzony od 1951 przez Światową 
Organizację Zdrowia (WHO), publ. p.n. Pharmacopea Internationalis. Do 1951 istniały tylko urzędowe opisy leków w poszczególnych 
państwach, np. Farmakopea Polska O—1817, II—1937, III—1954), Pharmacopea Hel-vetica, Pharmacopea Gallica, Pharmacopee Fran-faise, 
Deutsches Arzneibuch, Pharmacopeia of the USA. W ramach RWPG wprowadzane jest ujednolicanie formuł farm. dla przemysłu. W 1973 
wyszedł pierwszy tom wielojęzycznego Compen-dium medicamentorum krajów RWPG.
W 1902 powstała w Paryżu pierwsza organizacja p.n. Międzynar. Sekretariat d/s Unifikacji Farmakopei, Secretariat Int. pour 1'unification des 
phar-macopśes.
Org. miedzyrzad. zarej. w ONZ:
Bur. Komisja Farmakopei, European Pharmacopoeias Com-mission, organ konwencji 8 państw Europy Zach., podp. 2 IV 1964; publ. od 1967 European Pharmacopoeia. Pharmacopea 
Internationalis, Vol. I, Ronię 1951, Vol. n, 1955, Supplement 1958; M. E. HOWARD Modern Drug Ency-dopedia, New York 1955; E. KREMERS, G. UKDANG History of Pharmacy, London 1963; 
R. REUBIEUNSKI Historia farmacji, Warszawa 1963; J. HANO, J. SIEROSŁAWSKA Farmakologia l farmakodynamika. Warszawa 1972, s. 552.
•   1043
FAS [ang. /ree alongside ihip..., named port of shipment], jedna z formuł •->• INCOTERMS, o-znaczająca, że cena towaru obejmuje koszt dostar-
czenia go do burty statku w określonym porcie załadowania; ryzyko przechodzi ze sprzedawcy na nabywcę z chwilą dostarczenia towaru wzdłuż 
burty statku w umówionym terminie.
FASOLA -> Czarna fasola.
•   1044
FASZODA (ang. Fashoda, franc. Fachoda, hiszp. Fachoda, roś. Faszoda), obecnie Kodok, m. w Sudanie nad Białym Nilem; w XIX w. stoi. 
prowincji egip.; 1898 po zdławieniu powstania Mahdiego przeciw okupacji Sudanu i Egiptu przez W. Brytanię, konflikt zbrojny W. Brytanii z 
Francją, o F., zakończony 1899 wycofaniem się Francji z Sudanu.
British Documents on the Ortgin of the War IS98-19I4, Edits: G. P. Gooch, H. Temperiey, London 1929; M. B. SIFFEN Fashoda. The Inctdent and ils DIptomatic Settiing, London 1930; 
Documents diplomatique francais lS7l-l9t4. 1-erc Serie, VI, XI et Xn, Paris 1947-48; P. Riarouvn< Les origines de l*expedition de Fashoda, w: Rewe Historigue 1948; J. S. B. DUNCAH The 
Sudan's Path to Independence, London 1957.
•   1045
FASZYZM [wł. fascismo od faseto 'wiązka', 'związek'], (ang. Fascism, franc. Fascisme, hiszp. Fascismo, roś. Faszyzm), termin międzynar.—
forma totalitarnej dyktatury nacjonalistycznej, wprowadzonej 1922 we Włoszech przez B. Musso-liniego; w znaczeniu szerszym—skrajnie 
antyde-mokr. kierunek i ruch polit. o charakterze totalitarnym i nacjonalistycznym, ukształtowany po I wojnie świat, w obliczu głębokiego 
kryzysu gosp. i społ. oraz zagrożenia ustroju kapitalist. przez rewol. ruch roboto.; f. jako ideologia został zainicjowany 1919 we Włoszech przez 
B. Musso-liniego i w Rzeszy Niem. 1921 przez A. Hitlera;
potępiony przez ONZ jako ideologia i system rządów w swej istocie antyludzki; co znalazło wyraz w antyfaszystowskim charakterze Karty NZ 
oraz w uzasadnieniu wyroku Międzynar. Trybunału Wojskowego w Norymberdze 1946. Zob. też Nazizm.
A. A. GAŁKIN GiermanskU faszyzm, Moskwa 1967, s. 398;
A. A. GAŁKIN Socyologija neofaszizma, Moskwa 1971, s. 198;
A. HAMILTON The Appeal o f Fascism. A Study o f Intelec-tuals and Fascizm 1919-45. London 1971, s. 312; S. SIEKPOW-SKI Faszyzm we Włoszech (1919-1926), Warszawa 1973; E. JACKEL 
Hitlera pogląd na świat, przedmowa: F. Ryszka, Warszawa 1973, s. 146; R. DE FELICE Interpretacje faszyzmu, Warszawa 1974.
•   1046
FBI, ang. Fedcral Bureau of Inyestigation, Federalne Biuro Śledczr, nazwa gł. urzędu kryminalnego USA, powstałego 1908, z siedzibą w Wa-
szyngtonie, podległego Departamentowi Sprawiedliwości; po II wojnie świat, przejął także zadania inwigilacji i represjowania sił postępowych 
zarówno w stosunku do obywateli USA, jak do pracowników ONZ, a także delegacji przy ONZ, co wywołało incydenty międzynar. W opinii 
amer. krytyków FBI instytucja ta stała się narzędziem polityki antykomunizmu rządu USA również obok zwalczania przestępstw kryminalnych. 
Zob. też CIA, Maccartyzm.
P. W. KOSTIN FBI—Amerykańska tajna policja. Warszawa 1971, s. 328.
•   1047
FDC, ang. First Day Coyer ['pierwszego dnia koperta'] międzynar. termin filatelistyczny na przesyłkę pocztową (list lub kartę) z ostemplowaną 
datą pierwszego dnia emisji nalepionego na przesyłce znaczka. Po II wojnie świat, został powszechnie przyjęty obyczaj emitowania do póź-
niejszej sprzedaży pewnej liczby „Kopert Pierwszego Dnia Obiegu" lub kart ze stemplami PDC. Podobnie dla przesyłek lot. wprowadzono 
stemple FFC—Pirst Flight Cover.
Lexikon der Philatelie. Berlin 1971.
FEBRA ŻÓŁTA -f Sanitarne konwencje międzynarodowe.
•   1048
FEDAINI (ang. Fedayeen, franc. Fedayines, hiszp. Fedainos, roś. Fiedainy), nazwa przyjęta w prasie świat, dla partyzantów palestyńskich.
Z. SCHIFF, R. ROTHSTEIN Fedayeen. The Story of the Pdte-stinian Guerillas, London 1973.
•   1049
FEDERACJA (ang. Pederation, franc. Pedera-tion, hiszp. Federación, roś. Fiedieracyja), termin międzynar. oznaczający państwo związkowe, po-
siadające własne organy federalne (związkowe);
poszczególne prowincje federacji zrzekają się części swych praw suwerennych na rzecz jej organów zachowując swe rządy autonomiczne, a w 
niektórych wypadkach posiadają prawo zawierania u-

1050 Federacja Emiratów Arabskich
250
mów międzynar. Federacjami o różnorodnych statusach były 111973: Australia, Austria, Brazylia, India, Jugosławia, Malezja, Meksyk, NRF, 
Szwajcaria, Tanzania i ZSRR, w którym dwie spośród 15 republik związkowych: Białoruska SRR i U-kraińska SRR są obok Związku 
Radzieckiego członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych.
YUFN-ŁI LIANO Colonial Ciauses and Federal Ciauses in UN Multiiateral Instruments, w: American Journal of Int. Law nr 45, 1951; R. B. LOOPEZ „Federal Statute" Ciauses in Multiiateral 
Instruments, w: The British Year Book of Int. Law nr 32, 1955-56; Ciause federal et ciause coloniale. Rapport du Secretaire General. VN Doc. E/1721 1957; R. BERNHARDT Der Abschluss 
volkerrechtlicher VertrSfe im Bundesstaat. Eine Untersuchung zum deutschen und ausiandischen Bun-desstaatsrecht. Berlin West 1957.
•   1050
FEDERACJA EMIRATÓW ARABSKICH (ang. Federation of Arab Emirates, franc. Pederation 'des Emirats Arabes, hiszp. Pederación de 
Emira-tos Arabes, roś. Fiedieracyja arawijskich emiratów), nazwa używana w latach 60-ych, podobnie jak Federacja Zatoki Perskiej, dla siedmiu 
emiratów w rejonie Zatoki Perskiej, których związek przyjął ostatecznie w 1971 nazwę —>• Zjednoczone Emiraty Arabskie i tak został 
zarejestrowany w ONZ.
•    1051
FEDERACJA MALAJSKA (ang. Federation of Malaya, franc. Federation de Malaisie, hiszp. Pederación Malaya, roś. Małajskaja Fiedieracyja), 
nie istniejąca już obecnie formacja państwowa, u-tworzona l II 1948 (przekształcona z Unii Mała jskiej, utworzonej 1946 pod zwierzchnictwem 
W. Brytanii), 31 VIII 1957 proklamowana jako państwo niepodległe w ramach bryt. Wspólnoty Narodów (od 17X1957 czł. ONZ), od 161X1963 
weszła w skład ->• Malezji.
•    1052
FEDERACJA POŁUDNIOWEJ ARABII (ang. Federation of South Arabia, franc. Federation de 1'Arabie du Sud, hiszp. Federación de la 
Arabia del Sur. roś. Fiedieracyja Jużnoj Arawii), 1959-67 związek siedmiu szejkatów arab. pozostający pod protektoratem W. Brytanii, którego 
ośrodkiem adm. był ->• Aden do czasu wycofania się wojsk brytyjskich i proklamowania Jemenu Południowego.
The Europa Year Book 1967. vol. 2, London 1967, s. 134-139.
•   1053
FEDERACJA REPUBLIK ARABSKICH, FRA
(ang. Federation of Arab Republics, franc. Pederation des Republiques Arabes, hiszp. Federación de Republicas Arabes, roś. Fiedieracyja Arab-
skich Riespublik), nazwa oficjalna powstałego 17 IV 1971 związku trzech państw arab.: Egiptu, Syrii i Libii,, który postawiłby sobie jako główny 
cel wyzwolenie ziem arab. okupowanych przez Izrael. Zgodnie z konstytucją—najwyższym organem ustawodawczym Federacji jest Zgromadze-
nie Nar. z udziałem 20 posłów z każdego państwa, a najwyższym organem wykonawczym Rada Federalna złożona z szefów 3 państw, pod prze-
wodnictwem wybranego spośród nich pręż. FRA. Zatwierdzenie, podpisanego 17 IV 1971 w Bengazi aktu erekcyjnego FRA oraz jej struktury, 
zostało przeprowadzone drogą powszechnego referendum obywateli 3 państw l IX 1971 (za FRA wypowiedziało się 98°/o uprawnionych do 
głosowania) następnego dnia nastąpiła formalna proklamacja FRA. Prezydentem FRA został 4 X 1971 na okres 2 lat pręż. Egiptu. Do zadań 
władz FRA należy koordynacja polityki zagr., organizacji wspólnego bezpieczeństwa oraz gospodarki i finansów. Wg pierwszych zamierzeń do 
FRA miał ponadto należeć Sudan, jednak szef jego rządu nie był obecny przy podpisaniu układu i zapowiedział przystąpienie doń w terminie 
późniejszym, FRA ma własną flagę: czerwono-biało-czerwoną (poziome pasy) z średniow. orłem Saladyna. Pow. FRA 2946,1 tyś. km", 42,6 min 
mieszk. (1971). W 1972 FRA przyjęła nazwę ->• Zjednoczonej Republiki Arabskiej, W 1973 wewnętrzne spory poważnie osłabiły spoistość 
federacji nawet w momencie wojny z Izraelem, której faktycznie nie poparta Libia. Zob. też arabskie unie.
The Middle East and North Africa 1972-73, London 1972;
T. CEPAK Federacja Republik Arabskich. Problemy ustrojowe, w: Sprawy Międzynarodowe nr 4, 1972.
•   1054
FEDERACJA RODEZJI I NIASY (ang. Federation of Rhodesia and Nyasa Land, franc. Federation de la Rhodesie et du Nyassaland, hiszp. 
Federación de Rhodesia y Nyasaland, roś. Fiedieracyja Rodiezii i Njasalenda), nazwa związku trzech krajów afryk, utworzonego 1953 przez W. 
Brytanię z jej kolonii Rodezja Pd. i 2 protektoratów—Rodezja Pn. i Niasa. Po rozwiązaniu 1963 Federacji, 1964 Niasa uzyskała niepodległość 
jako Malawi, a Rodezja Pn. jako Zambia; Rodezja Pd. przybrała nazwę Rodezja, której niepodległość proklamował jednostronnie 11X11965 rząd 
rasistowski wbrew rezolucji Zgr. Og. ONZ.
•   1055
FEDERACJA ZATOKI PERSKIEJ (ang. Federation of the Persian Gulf, franc. Pederation du Golfe. Persique, hiszp. Federación del Golfo Pćr-
sico, roś. Fiedieracyja Piersidskogo zaliwa), nazwa używana w latach 60-ych dla emiratów arabskich położonych w rejonie Zatoki Perskiej, które 
w 1968 utworzyły wspólne państwo —> Zjednoczone Emiraty Arabskie.
•   1056
FEDERACJA  ZJEDNOCZONYCH  EMIRATÓW ARABSKICH (ang. United Arab Emirates, franc. Emirats Arabes Unis, hiszp. Emiratos 
Arabes Unidos, roś. Objedinionnyje arawijskije emiraty), unia siedmiu szejkatów b. Omanu al-Mutasali (Omanu Traktatowego): Abu Żabi, 
Adżman, Du-bajj, Al-Pudżajra, Ra's al-Chajma, Szardża, Umm al-Kajwajn oraz Bahrajnu i Kataru utworzona w lutym 1968 pod. nazwą Federacja 
Zatoki Perskiej;
w związku z zapowiedzianym wycofaniem się W. Brytanii z tego regionu. W lecie 1971 z Federacji wystąpiły: Bahrajn, Katar i Ra's al-Chajma, 
pozostałe Emiraty proklamowały 2 XII 1971 niepodległe państwo p.n. —r Zjednoczone Emiraty Arabskie.
The Middle East and North Africa 1973-74, London 1973, s. 709-718.
•   1057
FEDERALIZM [tac. foederatio 'przymierze'], (ang. Federalism, franc. Fśderalisme, hiszp. Fede-raiismo, roś. Fiedieralizm), termin międzynar.— 
ruch polit. mający na celu polit. integrację jakiegoś regionu w formie dobrowolnego związku

251
Fidżi 1062
państw; przedmiot umów międzynar. (np. w czasie II wojny świat, rządy Belgii, Holandii i Luksemburga na emigracji podp. londyńską umowę o 
powołaniu do życia po wojnie BENELUXU;
1941 również w Londynie, na emigracji E. Benesz i W. Sikorski podpisali umowę zobowiązującą do opracowania pol.-czechosł. federacji); 
przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. międzynar. zalej, w ONZ: Eur. Centrum Kultury, Eu-ropean Cultural Centre, z siedzibą w Genewie, żal. 1950; z zadaniem prowadzenia studiów nad problemami zjednoczenia Europy dla 
Europejskiego Ruchu.
Eur. Ruch, European Movement, z siedzibą w Brukseli, żal. 1947, jako organ krajowych eur. towarzystw federalistycznych. Eur. Ruch Federacyjny, European Federatiye Movement, z siedzibą w 
Paryżu, żal. 1946 przez Kongres Ludów Europy:
publ. Federolisme europeenne.
Eur. Ruch Lewicowy, European Movement of the Left, z siedzibą w Paryżu, zał. 1947 p.n. Ruch na rzecz Socjalistycznych Stanów Zjednoczonych Europy, Movement for Socialist United Europę; 
pod obecną nazwą od 1961; publ. Gauche Euro-pfenne, Sinistra Europea, Europa Briicke. Federali§ci Europy środk.. Central European Federalists, z siedzibą w Londynie, zat. 1948; organizacja 
emigrantów polit. z Europy środk.; publ. European Press Biilletin. Ruch Liberalny na rzecz Zjednoczenia Europy, Liberał Movement for United Europę, z siedzibą w Brukseli, za}. 1952;
publ. Liberalisme Europeenne. Ruch na rzecz Federacji Ameryki, Movement for the Federa-tion of the Americas, z siedzibą w Bogocie, zał. 1948, w czasie IX Międzynar. Amer. Konferencji; 
publ. Nuevo Mundo. Światowe Stów. Światowych Federalistów, Worid Association of Worid Federalists, z siedzibą w Hadze, zał. 1946; z zadaniem koordynowania prac organizacji f.; 
członkowie: stowarzyszenia krajowe i regionalne; publ. Worid Federalist.
Yearbook of Intemattonal Organizations, 1968-69; W. Su-CHECKI Teoria federalizmu, Warszawa 1968; P. F. MARTY-NENKO Sowriemiennyje burzuaznyje tieorii o wniesznich sno-sscmjach 
gosudarstw (Fiedieralizm i wniesznije snoszenifa w konstitucyonnom prawie USA), Kijew 1970, s. 123; K. GitON-BERG Polskie koncepcie federallstyczne 1864-1918, Warszawa 1971, s. 358; D. 
THIAM Le Federatisme africain, Paris 1972, s. 168.
FEDERALNE BIURO ŚLEDCZE -»• FBI.
•   1058
FEDERAL RESERVE SYSTEM [ang.]. System Rezerwy Federalnej, zorganizowany na mocy u-stawy z 23 XII 1913 centr. system bankowy 
w USA po stuleciu zasadniczych sporów finansowych między rządem federalnym a stanami, a także bankami stanowymi i prywatnymi, które 
posiadały przywilej emisji własnych biletów. W myśl ustawy USA zostały podzielone na 12 okręgów (Federal Re-serve Districts), w których 
zorganizowano 12 Banków Rezerwy Federalnej, siedziby: l) Boston, 2) Nowy Jork, 3) Filadelfia, 4) Cleveland, 5) Richmond, 6) Atlanta, 7) 
Chicago, 8) Saint Louis, 9) Minneapolis, 10) Kansas City, 11) Dal-las, 12) San Francisco. Banki te emitują dwa rodzaje biletów: bilety Rezerwy 
Federalnej (Federal Reserve Notes), które są zobowiązaniami USA (obligations of the United States of America) oraz bilety Banków Rezerwy 
Federalnej (Federal Reserve Bank Notes), które są zobowiązaniem Banku Rezerwowego, który te bilety emitował.
T. SOŁOWIJ Federal Reserve System, w: Encyklopedia Nauk Politycznych, t. 2, Warszawa 1937, s. 146-163.
•   1059
FENOMENOLOGIA   (ang.   Phenomenology, franc. Phenomenologie, hiszp. Fenomenologia, roś. Fienomienołogija), termin międzynar.—kie-
runek badań filoz., przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Towarzystwo Fenomenologii, International Pheno-monological Society, z siedzibą w Nowym Jorku, zał. 1939;
łączy uczonych z 60 państw; publ. kwartalnik Philosophy
and Phenomenological Research.
Yearbook of International Organizations. 1973.
•   1060
FESTIWALE ŚWIATOWE MŁODZIEŻY I STUDENTÓW (ang. Worid Festivals of Youth and Students, franc. Pestivals Mondiaux de la 
Jeunesse et des Etudiants, hiszp. Festivales Mundiales de la Juventud y de los Estudiantes, roś. Wsiemir-nyje fiestiwali mołodioży i studientow), 
nazwa spotkań postępowej młodzieży z całego świata, organizowanych okresowo przez Światową Federację Młodzieży Demokratycznej; I 
Festiwal odbył się w Pradze 1947 z udziałem 17 tyś. młodzieży z 72 krajów, II w Budapeszcie 1949 z u-działem delegacji z 82 krajów, III w stoi. 
NRD Berlinie 1951 z udziałem delegacji ze 104 krajów, IV w Bukareszcie 1953 z udziałem 30 tyś. delegatów z 111 krajów, V w Warszawie 1955 
z 30 tyś. delegatów ze 114 krajów oraz 150 tyś. młodzieży poi., VI w Moskwie 1957 z udziałem delegatów ze 131 krajów pod hasłem „istnieją 
drogi do porozumienia w celu uniknięcia nowej wojny", VII w Wiedniu 1959 rozszerzony o Przyjacielskie Zawody Sportowe, VIII w Helsinkach 
1962 z delegatami ze 137 krajów, IX w Sofii 1968, X w Berlinie 1973.
•    1061
FIAT, Fabbrica Italiana Automobili Torino, So-cieta Anonima, jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu świat., zał. 1899 w Turynie; jest 
największym wł; koncernem przemysłu samochodowego, traktorowego, silników Diesla, wagonów kolejowych, tramwajów itp., ma własne huty i 
stalownie. Po II wojnie świat, zbudował wiele fabryk za granicą, albo udzielił licencji na produkcję samochodów (m.in. Polsce i ZSRR). W 1970 
w Europie Zach. 12 miejsce pod względem wartości produkcji; 1969 zatrudniał 171 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2,1 
mld dolarów.
The Economist 12 VI 1971.
•   1062
FIDŻI (ang. Fiji, franc. Pidji ou Viii, hiszp. Fidji o Viti, roś. Fidży), Dominium Fidżi, Dominion of Fiji, państwo na archipelagu P. na O. 
Spokoj
nym. Czł. ONZ. Pow. 18272 km2, 533 tyś. mieszkańców (1971; wg spisu 1966—476 tyś., z czego 240 tyś. Indusów, 202 tyś. ludności 
melanezyjsko-polinezyjskiej, 28 tyś. Europejczyków i Metysów, 6 tyś. Chińczyków). Stoi.: Suva na największej wyspie Viti Levu, z 60 tyś. 
mieszk. Język urzędowy: angielski. Waluta: dolar F. == 100 centów. Święto nar.: l O X rocznica proklamowania niepodległości, 1970.

1063 Filatelistyka
252
Stosunki międzynar.: archipelag liczący ok. 800 wysp odkryty 1643 przez A. Tasmana, opisany przez kpt. Bligha po buncie na statku „Bounty" 
1789; w XIX w. okupowana przez W. Brytanię, od 10X1874 formalnie pod administracją bryt. Po proklamowaniu niepodległości 10X1970 czł. 
bryt. Wspólnoty Narodów. Glową państwa jest królowa W. Brytanii, której reprezentantem jest Generalny Gubernator przy rządzie P. Członek 
ONZ od 13X1970 oraz org. wyspecjal.: PAO, WHO, IBRD, IDĄ, IMP, UPU i ITU.
Stosunki dyplomatyczne (l VI 1974): Australia, Nowa Zelandia, USA i W. Brytania.
Rząd publ.: Statistical Information oraz Fiji Jn-
f armat! on.
S. K. ROTH The Fijian Way of Life. Melbourne 1954;
O. H. K. SPATE The Fijian People: economic proUems and prospects, Suva 1959; R. F. WATTERS Koro: Econc nic Deve-lopment and Social 
Chanse in Fiii, London 1969; The States-man's Year-Book 1972-73, London 1972, s. 302-306.
•    1063
FILATELISTYKA [gr. ph'ileo 'lubię' i ateleia 'zwolnienie od opłat'], (ang. Philately, franc. Phi-latelie, hiszp. Pilatelia, roś. Fiłatelija), neologizm 
utworzony 1864 przez franc. zbieracza znaczków pocztowych S. Herpina; termin międzynar. przyjęty powszechnie (w języku poi. w XIX w. — 
fila-telia, po I wojnie świat, od coraz liczniejszej liczby poi. filatelistów—f.); przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Pierwsze 
krajowe stowarzyszenia f. powstały: 1856 w USA Omnibus Ciub; 1865 w Paryżu Societe Francaise de Timbrologie; w Polsce Klub Filatelistów 
Polskich 1893 w Krakowie, wydający 1894-1914 miesięcznik Polski Filatelista. Pierwsze czasopismo f. zaczęło wychodzić 1862 w W. Brytanii, 
The Mon-thly Adviser; rok wcześniej pierwszy katalog znaczków pocztowych w Strasburgu (Francja). W Polsce od 1954 organem PZF jest 
dwutygodnik Filatelista; państw, zbiory f. posiada Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu. W Poznaniu 19 VIII 1973 została otwarta 
pod patronatem FIP Międzynar. Wystawa Filatelistyczna „Polska 73", której centr. ekspozycją były zbiory znaczków związanych z 500 rocznicą 
urodzin Mikołaja Kopernika.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Federacja Filatelistyczna, International Philatelic Fedcration, Fźderation intemationale du philatelie (FIP), z siedzibą w Paryżu, zał. 1926; organizuje Kongresy i Wystawy Filatelistyki 
(m.in. 1960 w Warszawie); łączy krajowe związki 46 państw, m.in. Polski Związek Filatelistów (PZF), żal. 1951).
Międzynar. Federacja Stowarzyszeń d/s Handlu Znaczkami, International Federation of Stamp Dealers' Associations, z siedzibą w Sztokholmie, żal. 1950. Międzynar. Stów. Dziennikarzy 
Filatelistyki, International Association of Philatelic Journalists, Association intemationale des journalistes philateliques (AIJP), z siedzibą w Londynie,. żal. 1962 w Pradze; łączy dziennikarzy z 
51 państw, m.in. z Polski; publ. AIJP Bulletin. Międzynar. Federacja Towarzystw Aero-PilatcIistycznych, International Federation of Aero-PhUatelic Societies, z siedzibą w Berlinie Zach., żal. 
1951. M. ZAPRZAŁ Filatelistyka w teorii i praktyce. Warszawa 1956;
T. GRÓDECKI Filatelistyka, WEP. t. 3. Warszawa 1963, s. 647-648; Polskie Znaczki Pocztowe, t. 1-4, Warszawa 1960^4;
Transpress Lexikon der Phitatetie, Berlin 1971; Yearbook of International Organizations, 1973.
•   1064
FILIPINY (ang. Philippines, franc. Philippines, hiszp. Pilipinas, roś. Filippiny), Republika Filipin—hiszp. Republica de Filipinas—tagalskie 
Republika fig Pilipinas, ang. Republic of the Philippines, państwo na Archipelagu Filipińskim, na
O. Spokojnym. Czł. ONZ. Pow. 300 tyś. km2;
obejmuje ok. 7100 wysp i wysepek, największe:
Luzon—105,2 tyś. km2, Mindanao—95,3 tyś.
km»; 38493 tyś. mieszk. (1970; 1960—27087 tyś.;
wg spisów). Stoi. konstytucyjna: Ouezon (545 tyś. mieszk. — 1970); siedziba rządu — Manila (1,5 min mieszk. 1970). Języki oficjalne: hiszp., 
tagalski oraz ang. Waluta: peso filipińskie = 100 centa-vos. Święto nar. 4 lipca, rocznica proklamowania niepodległości 1946.
Stosunki międzynarodowe: od XVI w. kolonia hiszp. do 1896, kiedy to ludność podjęła rewol. walkę o wyzwolenie; l V 1898 F. proklamowały 
niepodległość, lecz Hiszpania na podstawie Traktatu pokoju zawartego z USA 10X111898 w Paryżu, kończącego stan wojny hiszp.-amer., scedo-
wała swe kolonialne roszczenia do F. na rzecz Stanów Zjednoczonych. W czasie II wojny świat. w wyniku agresji Japonii, F. zostały 1942 przez 
nią okupowane. USA wspomagając antyjap. partyzantkę zgodziły się 1944 przyznać P. niepodległość, w lecie 1945 doprowadziły do ich całkowi-
tego wyzwolenia; następnie uznały P. za czł. pierwotnego ONZ (24X1945) oraz wszystkich org. wyspecjal., z wyjątkiem GATT. Dnia 4 VII 1946 
P. zostały proklamowane niepodległym państwem; równocześnie układem zawartym tegoż dnia przyznały Stanom Zjedn. prawo do utrzymywania 
na tym terytorium wojsk, baz lotn. i morskich. Prezydent F. D. Macapagal złożył wizytę w siedzibie ONZ 8X1964. F. są czł. SEATO;
1948-72 jednym z gł. ośrodków Ligi Antykomu-,nistycznej Ludów Azji. W 1971 na P. rozpoczął działalność ruch na rzecz przyłączenia F. do 
USA jako 51 stanu. W 1972 P. rzecznikiem polityki odprężenia i reformy —> SEATO.
Stosunki dyplomatyczne (l IV 1974): Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Brazylia, Cejlon, Chile, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, 
Indonezja, Iran, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kambodża, Korea Pd., Laos, Malezja, Meksyk, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Portugalia, Singapur, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Turcja, 
USA, Watykan, Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), W. Brytania, Wiochy.
Republic of Philippines Gwemment Manual 1950, Manilla 1950; C. BENITEZ History o f the Philippines, Boston 1954;
A. CHAPMAN Philippines Nationalism, New York 1955;
W. N. STUDY Population Growth and Manpower in the Philippines, New York 1961; F. A. GOLAY The Philippines: Pu-blic Pollcy and Nationdl Economic Development, Ithaca 1961;
M. W. MEYER A diplomatic history o f the PhiUippines Republic, Honolulu 1965, s. 321; T. FRIEND Between Two Em-pires: The Ordeal o f the Philippines 1929-1946, New Haven 1965, s. 312; 
C. H. LANDE LEADERS Facttons and Ponieś. The Structure of Philippines Politics, New Haven 1965, s. 148;
J. E. Spencer, F. L. Wertenstadt The Phitippines Island Worid: A Physicat, Cuttiirat and Regional Geography, Ber-keley 1967, s. 742; The Far East and Australasia 1972. London 1972, s. 549-
590.

253
Filologia 1068
•   1065
FILM (ang. Film, Motion picture, franc. Film, hiszp. Pelicula, filme, roś. Film), masowy między-nar. produkt przem.-artyst. XX w., przedmiot 
stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 1927, daty pierwszego międzynar. festiwalu film. w Paryżu; przedmiot konwencji międzynar. o 
filmach oświatowych i nauk. pod egidą UNESCO. Polska uczestniczy w Genewskiej Konwencji dla ułatwienia międzynar. obiegu filmów, 
mających charakter wychowawczy, podp. 11X1933 (Dz.U. 1937, póz. 163, 601, 602). Org. zarej. w ONZ:
Arabskie Centrum Filmu i TV, Arab Film and TV Centcr, I siedzib! w Bejrucie, żal. 1964.
Biblioteka Międzynar. Filmów Naukowych, International Sdentific Film Library, z siedzibą w Paryżu, zat. 1959. . Biuro Międzynar. Filmu, 
Bureau Intcrnational du Cinźma, z siedziba w Paryżu, żal. 1959 jako wspólny organ: Federacji Międzynar. Stowarzyszeń Dystrybutorów Filmów, 
Federation laternationale des Associations de Distributcurs des Filmu, Konferencji Międzynar. Technicznego Przemysłu Filmowego, 
Cbnfederation Intcrnationalc des Industries Tcchnique du Cinźma oraz Stowarzyszenia Międzynar. Producentów Filmowych, International 
Federation of Film Producent (żal. 1933). Biuro Międzynar. Filmu Katolickiego, International Catholic Film Oftice, z siedziba w Brukseli, zat. 
1928.. Biuro Międzynar. Filmów Kolejowych, International Railway Film Bureau, z siedzibą w Paryżu, zał. 1961; łączy instytucje 20 państw 
m.in. Polski.
Centrum Międzynar. Łączności Szkół Filmowych i Telewizyjnych, International Liason Centre for Cinema and Tcle-rision Schools, z siedzibą w 
Paryżu, żal. 1955. Centrum Międzynar; Filmu Ewangelickiego, International In-ter-Church Film Centre, z siedzibą w Hilyersum (Holandia), lat. 
1955.
Bur. Unia Pracowników Filmu i TV, European Union of Film and TV Wbrkers, z siedzibą w Paryżu, zat. 1952. Europejska Unia Filmowa, 
European Film Union, z siedzibą w Brukseli, zat. 1962.
Komitet Doradczy Skandynawskiego Filmu dla Dzieci, Nordic ' AiiWsbry Committee on Films tor Chiidren, z siedzibą w Helsinkach, zat. 1956.
Komitet Międzynar. Filmu Artystycznego, International Committee for the Diffusion of Arts and Literaturę through thc Cinema. z siedzibą w 
Paryżu, zat. 1930. Konfederacja Międzynar. Kinoteatrów Filmów Artystycznych l Eksperymentalnych, International Experimental and Art Film 
Theater Confederation, z siedzibą w Paryżu, zat. 1955. Instytut Latynoamcr. Filmów Oświatowych, Latin-Amcrican Institute of Educative Films, 
z siedzibą w m. Meksyk, żal. 1957.
Instytut Międzynar. Filmów Artystycznych, International Institute of Films on Art, z siedzibą we Florencji, zał. 1955 pnez II Międzynar. Kongres 
Filmowy. Instytut Międzynar. Filmów o Pracy, International Labour Film Institute, z siedzibą w Brukseli, zał. 1953. Micdzynar. Federacja 
Filmów Artystycznych, International Federation of Art Films, z siedzibą w Paryżu, zat. 1948. Międzynar. Federacja Filmowych Klubów, 
International Pe-dcration of Film Societies, z siedzibą w Londynie, zat. 1947. Międzynar. Komitet Filmów Etnograficznych i Socjologicznych, 
International Conunittee on Ethnographical and Socio-logical Films, z siedziba w Paryżu, zat. 1966; publ. Katalogi filmów e. i s.
Międzynar. Stów. Filmów Animowanych International Ani-mated Film Association (ASIFA), z siedzibą w Bukareszcie, żal. 1968.
Mifidzynar. Stów. Filmów Naukowych, International Ścień-tific Film Association, z siedzibą w Paryżu, żal. 1947; łączy krajowe instytucje m.in. 
Polski; publ. Research Film oraz Ust of Films.
Międzynar. Rada Filmów Oświatowych, International Coun-dl for Education Films, z siedzibą w Paryżu, zał. 1950. Międzynar. Rada Filmu i TV, 
International Film and TV Councii, z siedzibą w Rzymie, zat. 1958; Statut doradczy (A) UNESCO.
Międzynar, Unia Filmów Amatorskich, International Union ot Amateur Cine, z siedzibą w Paryżu zat. 1949. Międzynar. Unia Filmowej 
Eksploatacji, International Union ot One Exhibitors, z siedzibą w Paryżu, zat. 1952. Międzynar. Unia Stowarzyszeń Techników Filmowych, In-
ternational Union of Technical Cinematograph Association, l siedzibą w Paryżu, zat. 1957.
Rada Nordycka d/s Filmu dla dzieci, Nordic Children'8 Film Council. Organizacją marketingu f. oraz. f. telewizyjnych i dokumentalnych jest Tbe 
International Film, TV-Film and Docmnen-tary Market (MIFED), z siedzibą w Mediolanie, filiami w Londynie, Los Angeles, w Paryżu, 
organizująca co roku w Mediolanie przegląd nowych f. (Cine Meeting) i przyznająca nagrody f. telewizyjnym (MIFED Ayards for TV Film). 
Yearbook of International Organiwtions, 1973; Cinemato-graphic Institutions, UNESCO Paris 1973.
•   1066
FILMOWE ARCHIWUM ONZ (ang. UN Film Archiy, franc. Archive Cinematografique de 1'ONU, hiszp. Archivo Cinematografico de las NU, 
roś. Kinoarchiw OON), prowadzone od 1946 przez Departament Informacji Sekretariatu ONZ, który od 1948 publikuje rejestr filmów wypro-
dukowanych na zamówienie ONZ czy jej organizacji wyspecjalizowanych lub przez państwa członkowskie na tematy Organizacji. Główne 
archiwum znajduje się w siedzibie ONZ w N. Jorku i jest dostępne dla wszystkich państw członkowskich. Zob. też -> Rada Filmowa ONZ.
•    1067
FILMOWE FESTIWALE (ang. International Film Festivals, franc. Pestivals cinematographi-ques, hiszp. Festiyales cinematograficos, roś. Ki-
nofiestiwali). Pierwszy międzynar. f.f. odbył się 1927 w Paryżu na Międzynar. Wystawie Sztuk Pięknych; pierwszą nagrodę przyznano filmowi 
radzieckiemu Pancernik Potiomkin, reżyserii S. M. Eisensteina (1898-1948). Od 1932 rozpoczęły się międzynar. f.f. we Francji, Niemczech, USA 
i Włoszech, przyznające od 1934 nagrody. Od 1938 koordynatorem f.f. jest Międzynar. Federacja Filmowych Archiwów, Federation of Film 
Archives, z siedzibą w Paryżu. W Los Angeles (USA), Akad. Filmowa wprowadziła roczne nagrody p.n.
•>• Oscar. Po II wojnie świat, obok wznowionego f.f. w Wenecji (z nagrodą — Lew Sw. Marka), organizowane są od 1946 międzynar. f.f. w 
Cannes, od 1948 w Karłowych Warach co dwa lata; od 1953 w Moskwie co dwa lata; od 1958 w Berlinie Zach. (z nagrodą—Złoty Niedźwiedź); 
od 1960 w San Sebastian i in. W Meksyku, w stolicy oraz w kąpielisku nadmorskim Acapulco odbywa się od 1958 Festiwal Festiwali, w którym 
mają prawo udziału tylko filmy nagrodzone na f.f. minionego roku p.n. Resefia Mundial de los Festiyales Cinematograficos o Festival de 
Pestiyales (z nagrodą—Złota Aztecka Głowa „Cabeza de Palen-que"). W Lipsku od 1957 odbywa się co roku na jesieni Międzynar. Tydzień 
Filmu Dokumentalnego i Krótkometrażowego dla Kin i Telewizji pod tradycyjnym hasłem „Filmy świata w walce o pokój". W imprezie tej bierze 
udział z reguły kilkadziesiąt krajów, a także ONZ, prezentujący filmy wyprodukowane przez organizacje wyspecjalizowane ONZ lub na ich 
zlecenie.
Poza festiwalowymi nagrodami istnieje wiele międzynar. nagród, ufundowanych przez organizacje, jak np. nagroda UNESCO, czy Międzynar. 
Nagroda Pokoju przyznawana przez Światową Radę Pokoju również za filmy (1951 poi. film Ostatni etap Tez. W. Jakubowskiej).
•   1068
FILOLOGIA [gr. philologia 'umiłowanie nauki'], (ang. Philology, franc. Philologie, hiiszp. Filologia, roś. Fiłołogija), nauka o językach i literatu-
rach wszystkich epok; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. międzynar. zarej. w ONZ. Federacja Międzynar. Jeżyków i Literatur Nowoczesnych, In.

1069 Filozofia
ternational Federation for Modern Languages and Litcratures, z siedzibą w Cambridge, zat. 1928; łączy 14 międzynar. stowarzyszeń: Australasian Universities Language and Literaturę 
Association, Association for Germanie Literaturę and Language, International Association for the Study of Italian Language and Literaturę, Intemational Association of French Studies, 
Intemational Association of Hispanists, Intemational Association of Slavonic Language and Literaturę, Inter-national Association of University Professors and Lecturers, Intemational 
Comparative Literaturę Association, Intemational Committee of Slayists, Linguistic and Philologieal Association of Latin America, Modern Humanities Association of America, Modern 
Language Association of American So-ciety for Romanie LinguisUcs; publ. Repertoire Chronologi-que des Litteratures Modernes.
Federacja Międzynar. Profesorów Języków Nowoczesnych. Intemational Federation of Modern Languages Teachers, z siedzibą w Wiedniu, zał. 1931; łączy profesorów tylko uczelni wyższych.
Komitet Międzynar. Nauk Onomastycznych, Intemational Committee of Onomastic Sciences, z siedzibą w Leuven (Belgia), zat. 1949; publ. rocznik Onoma. Stały Komitet Międzynar. 
Lingwistów, Permanent Intemational Committee of Linguists, i siedzibą w Nijmegen (Holandia), zat. 1928; pub!. Linguistic BiWography. Stów. Międzynar. Profesorów Uniwersytetów Języka 
Angielskiego, International Association of University Professors of English, z siedzibą w Belfast (W. Brytania), zat. 1951. W Polsce PAN wydaje czasopismo Kwartalnik Neofilologiczny. 
Yearbook of International Organizations, 1973.
•    1069
FILOZOFIA [gr. philosophia 'umiłowanie mądrości'], (ang. Philosophy, franc. Philosophie, hiszp. Filosofia, roś. Fiłosofija), termin międzynar. 
— ogólny na różne w różnych epokach poglądy na człowieka i świat; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. 
zarej. w ONZ:
Międzynar. Rada Filozofii i Nauk Humanistycznych, International Councii for Philosophy and Humanistic Studies, z
• siedzibą w Paryżu, zat. 1949 pod egidą UNESCO; która posiada statut doradczy (A); również ECOSOC; publ. kwartalnik Diogenes; należy do niej 13 organizacji specjalistycznych: Międzynar. 
Rada Akademii, Międzynar. Federacja Towarzystw Filozofii, Międzynar. Komitet Nauk Historycznych, Międzynar. Stały Komitet Lingwistów, Międzynar. Federacja Towarzystw Studiów 
Klasycznych, Międzynar. Unia Nauk Antropologicznych i Etnologicznych, Międzynar. Komitet Historii Sztuki, Międzynar. Stowarzyszenie Historii Religii, Międzynar. Federacja Nowoczesnych 
Języków i Literatur, Międzynar. Unia Orientalistów, Międzynar. Towarzystwo Muzykologiczne, Międzynar. Unia Nauk Prehistorycznych i Proto-historycznych oraz Międzynar. Unia 
Afrykanistów. Międzynar. Unia Historii i Filozofii Nauk, International Union of the History and Philosophy of Science, z siedzibą w Paryżu, zał. 1956; łączy instytuty krajowe 27 państw, m.in. 
Polski.
Międzynar. Federacja Towarzystw Filozoficznych, International Federation of Philosophy Soeieties, z siedzibą w Bernie, zał. 1948, jako sukcesorka: Stałego Komitetu Międzynar. Kongresów 
Filozofii, Permanent Committee of International Philosophy Congresses, zał. 1900; łączy towarzystwa i instytuty 32 państw, m.in. Polski; 1974 XV Kongres w Warnie. Międzynar. Instytut 
Filozofii, Intemational Institute of Philosophy (IIP), z siedzibą w Paryżu, zał. 1937 pod egidą -»• Instytutu Międzynarodowego Współpracy Intelektualnej; czt. jest nie więcej niż stu filozofów z 
różnych krajów, m.in. z Polski (1972—4); od 1945 pod egidą UNESCO; publ. Biblio-Sraphie de Philosophte oraz Chromam de Phitosophie; A Pet-zali L'origine de 1'HP, Paris 1955.
Międzyamerykańskie Tow. Filozoficzne, Inter-American Phi-losophical Society, z siedzibą w Sao Paulo (Brazylia), zał. 1954.
Międzynar. Komitet d/s Nauczania Filozofii, International Committee on the Teaching of Philosophy, z siedzibą w Miinster (NRF), żal. 1964.
Międzynar. Tow. Studiów Filozofii Średniowiecza, Intemational Society for the Study of Medieyal Philosophy, z siedzibą w Leuven (Belgia), zał. 1958. Międzynar. Tow. Filozofii Pitagorasa, 
International Pytha-gorean Philosophical Society, z siedzibą w Refugio (Teksas. USA), zat. 1955.
światowa Unia Katolickich Towarzystw Filozofii, Worid Union of Catholic Philosophy Soeieties, z siedzibą w Salz-burgu, zat. 1948.
W Polsce Inst. Filozofii i Socjologii PAN wydaje dwumiesięcznik Studia filozoficzne.
B. RUSSEL A History of Western Philosophy, London 1946;
W. TATARKIEWICZ Historia filozofii, t. 1-3, Warszawa 1958;
Filosofskaia encyktopiedija, Moskwa, t. l 1960, t. 2 1962;
J. H. RANDALL The Career of Philosophy, New York 1962;
Yearbook of International Organizations, 1973.
•    1070
FILOZOFIA NAUKI (ang. Philosophy of Science, franc. Philosophie des sciences, hiszp. Filosofia de las ciencias, roś. Fiłosofija nauki), przed-
miot zorganizowanej nauk. współpracy międzynar. od 1900, daty I Międzynar. Kongresu Filozofii.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Tow. Logiki i Filozofii Nauki, Societe Interna. tionale dc Logigue et dc Philosophie des Science, w Zurychu, należące do powstałej 1948 Międzynar. Federacji Towarzystw 
Filozoficznych.
Międzynar. Unia d/s Historii i Filozofii Nauki, International Union of the History and Philosophy of Science—Union internationale d'histoire et de philosophie des sciences, z siedzibą w Paryżu, 
zał. 1956; łączy komitety krajowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; czł. Międzynar. Rady Unii Naukowych.
Polska Akademia Nauk wydaje czasopismo Nauka Polska, Yearbook International Organizations, 1973.
•    1071
FILOZOFIA PRAWA (ang. Philosophy of Law,, franc. Philosophie du droit, hiszp. Filosofia del derecho, roś. Filosofija prawa), jedna z 
dyscyplin prawniczych, przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. roiędzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Stów. Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej, Ai-sociation international de philosophie du droit et de philosophie social, z siedzibą w Paryżu, zał. 1905; organizuje co dwa lata świat, 
kongresy; na kongresie w Brukseli 1971 poświęconemu rozumowaniu prawniczemu po raz pierwszy wzięli udział przedstawiciele państw socjalist., m.in. Polski, uczestnicząc również w pracach 
Stowarzyszenia; na kongresie tym ustalono tematykę kolejnych kongresów: 1973 w Madrycie— „Społeczne funkcje prawa" i 1975 w USA — „Wolność i równość—wczoraj, dziś i jutro".
W Polsce problematykę f.p. porusza miesięcznik Państwo i Prawo oraz tygodnik Prawo i Życie. A. ŁOPATKA Światowy Kongres Filozofii Prawa, w: Prawo < Życie nr 19, 1971.
•   1072
FINANSE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Finances, •franc. Finances intemationales, hiszp. Finanzas internacionales, roś. Mieżduna-
rodnyje finansy), termin międzynar. — obroty pieniężne zarówno międzypaństwowe, jak międzynar. instytucji finansowych, odgrywające 
najbardziej istotną rolę w międzynar. stosunkach ekon. Do f.m. należą też —>- pożyczki międzynarodowe, -r emisje międzynarodowe i —> 
eksport kredytu. Problem nowoczesnej polityki w zakresie f.m. powstał po I wojnie świat, w związku z wysiłkami LN w celu powszechnego 
przywrócenia parytetu złota jako podstawy odbudowy międzynar. systemu walutowego. Wielki świat, kryzys gosp. 1929-39 sparaliżował prawie 
całkowicie międzynar. politykę finansową i tylko jedna konwencja amer.-bryt.-franc., 1936 weszła w życie. W latach n wojny świat, z inicjatywy 
USA zostały opracowane 2 plany nowego systemu f.m.: l) plan Keynesa utworzenia Międzynar. Unii Rozliczeniowej (International Compensation 
Union) ogłoszony w kwietniu 1943 przez ang. ekonomistę M. Keynesa (1883-1946), autora The Economic Consequences of the Peace (1919), 
Ogólna teoria zatrudnienia i pieniądza (1936, wyd. poi. 1936) oraz How to Pay for the War (1940); 2) plan White'a utwo-

255
Finansowe grupy Wielkiej Brytanii 1078
rżenia Funduszu Stabilizacyjnego (Stabilization Fund) ogłoszony w kwietniu 1943 przez amer. ekonomistę H. D. White'a (1903-48), radcę De-
partamentu Skarbu USA. Oba plany stały się podstawowymi dokumentami Konferencji NZ w
•>• Bretton Woods, 1944, która opowiedziała się po stronie planu White'a i powołała Międzynar. Fundusz Walutowy (IMF), formalnie pod egidą 
ONZ, de facto -> Grupy Dziesięciu. Od grudnia 1962 działa w ramach RWPG Komisja Waluto-wo-Finansowa, z siedzibą w Moskwie. W Polsce 
ukazuje się w Warszawie miesięcznik pt. Finanse, informujący m.in. o f.m.
B. HANSEN Foreign and Exchange Reserves. A. Contribu-trion to the^Theory o f International Capital Moyement, Amsterdam 1961; C. CARLSON International Financial Decicions. A Study o f 
the Theory o f International Business Finance, London, Amsterdam, Uppsala 1970; Z. FEDOROWICZ Finanse i kredyty w krajach kapitalistycznych. Warszawa 1970;
K. BRZOSKA Problematyka finansowa przedsiębiorstw mle-ianarodowych, w: Studia Finansowe 1971, z. 10; R. BER-TOłND Economie financiere internatlonale, Paris 1971: R. Ko-TOWSKI 
Finansowanie eksportu i importu w krajach kapitalistycznych, Warszawa 1971; Finansowanie i rozliczanie obrotów t zagranicą w praktyce polskiej, oprać.: M. Dietrich, S. Wójcik, Warszawa 
1971.
•   1073
FINANSE ONZ (ang. UNI finances, franc. Fi-nances de L'ONU, hiszp. Pinanzas de la ONU, roś. Pinansy OON), pierwszy prowizoryczny re-
gulamin finansowy ONZ został uchwalony 11 XII 1946 przez Zgr. Og. NZ na podstawie Rez. 80/1 i zrewidowany w wyniku Rez. 163/n z 20X1 
1947. Tekst ostateczny Regulaminu F. ONZ zo-itał uchwalony 16X11950 Rez. 456/V, poprawiony 3X1 i 5X111955 Rez. 950/X i 973/X. Regu-
lamin obowiązuje nie tylko administrację finansową ONZ, ale i Międzynar. Trybunał Spr-.^ie-dliwości, zawiera zasady budżetowe, kredytowe, 
rozrachunkowe itp. Finanse, związane z —> budżetem ONZ, są przedmiotem debaty zarówno w Komitetach Zgromadzenia, jak sesji plenarnych 
Zgromadzenia. Zob. też —>• Finansowe problemy ONZ.
C. SAB Le financement des actiyites de l'ONU 1945-1961, Ankara 1963; The Questlons o f the Financiat Sttuation of the UN Memorandum of the Ministry of Foreign Affairs of USSR, UN New 
York 1964, s. 13; The UN Financial Crisis. Memorandum by the USA, UN New York 1964, s. 29; J. G. SIOESSINGER Financtng the UN System. Washington DC 1964, l. 348.
•   1074
FINANSOWANIE ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Financing of internatio-nal organisations, franc. Financement des orga-
nisations intemationales, hiszp. Financiación de las organizaciones intemacionales, roś. Finansirowa-nije mieżdunarodnych organizacyj), org. 
między-nar. są finansowane z członkowskich składek rocznych, dotacji członków, instytucji, osób prywatnych lub dochodów z fundacji, a także z 
innych źródeł. Uchwalany co roku ->• budżet ONZ rozdzielany jest na członków w wysokości zależnie od zakwalifikowania danego państwa do 
jednej z grup ustalonych w stosunku do wysokości dochodu nar. od 0,04% do 25°/o. Podobnie czynią inne organizacje międzynar., ale wiele z 
nich stosuje system ITU, w którym istnieje 10 zryczałtowanych składek; wysokość płaconej przez członka stawki zależy od tego, do jakiego 
ryczałtu został zaliczony, suma tych składek określa rozmiary budżetu organizacji.
•    1075
FINANSOWE GRUPY FRANCJI (ang. French financial groups, franc. Groupes financiers de France, hiszp. Grupos financieros de Francia, roś. 
Finansowyje gruppy Francyi), główne f.g.F. to:
l) grupa Rotschilda, kontrolująca przez Banque Rotschild Freres towarzystwa ubezpieczeniowe, koleje, część przemysłu budowlanego i samocho-
dowego oraz mająca udział w bryt. i niem. trustach zbrojeniowych; 2) grupa bankowa Banque de Paris et de Pays Bas kontrolująca przemysły 
aluminiowy, stalowy, chem. i metalurgiczny i mająca poważne wpływy w bankach Maroka i Bliskiego Wschodu; 3) grupa de 1'Union Parisienne, 
kontrolująca przemysły maszynowy, stoczniowy, kopalnie rud metali nieżelaznych. Poza tym do wielkich f.g.P. zaliczane są: Banque Wonns, po-
wiązany podczas II wojny świat, z finansjerą III Rzeszy, L'Union Europćenne Industrielle et Commerciale, również związany z finansjerą za-
chodnioniem. oraz Credit Industriel et Commer-cial.
•    1076
FINANSOWE GRUPY JAPONII (ang. Japanese financial groups, franc. Groupes financiers de Japon, hiszp. Grupos financieros de Japón, roś. 
Pinansowyje gruppy Japonii), główne f.g. J. to grupy bankowe ->• Mitsui, —»• Grupa Mitsubishi i -> Sumitomo.
A. F. EMERY The Financial Institutions of Soulh-East Asia. A Country by Country Study, London 1971, s. 774.
FINANSOWE GRUPY NRF -^ D-Banken.
•   1077
FINANSOWE GRUPY USA (ang. US financial groups, franc. Groupes financiers des E.U., hiszp. Grupos financieros de los EE.UU., roś. 
Finansowyje gruppy SSzA), dominujące grupy finansowe w USA po II wojnie świat, to (w porządku alfabetycznym): -^ Grupa Bostońska, —>• 
Grupa Chicago, —*• Grupa Cleyeland, ->• Grupa Du Pont de Nemours, -f Grupa First National City Bank, -> Grupa Forda, —r Grupa Giannini, -
> Grupa Mellona, -r Grupa Morgana, —•• Grupa Rocke-fellera. Najsilniejszymi grupami finansowymi są dwie ostatnie.
•   1078
FINANSOWE GRUPY WIELKIEJ BRYTANII
(ang. UK financial groups, franc. Groupes financiers de Grandę Bretagne, hiszp. Grupos financieros de Grań Bretana, roś. Finansowyje gruppy 
Wielikobritanii), główne grupy: l) grupa Rotschilda kontrolująca największą bryt.-hol. kompanię naftową -> Royal Dutch-Shell, największy bryt. 
trust chem. —>• Imperiał Chemical Industries Ltd., bryt. przemysł metali nieżelaznych, British Metal Corp., mająca poważne wpływy w 
produkcji niklu w Kanadzie i przemysłach chem. Argentyny i -Brazylii; 2) grupa Duniopa, kontrolująca przemysł gumowy Duniop Rubber Co 
oraz koncern Elec-tric Musical Industries; 3) grupa bankowa Raili Brothers, kontrolująca handel ryżem, cukrem i jutą, wiele kopalń miedzi i rud 
manganowych w Indiach, towarzystwo ubezpieczeniowe Guardian Assurance Co.; 4 grupa Unileyer, kontrolująca zarówno końcem Lever 
Brothers et Unilever, jak i jego afryk. filię United Africa Co.

1079 Finansowe i podatkowe organizacje międzynarodowe
256
FINANSOWE INSTYTUCJE MIĘDZYNARODOWE —•• Bankowe organizacje .międzynarodowe.
•    1079
FINANSOWE I PODATKOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Financial and Tax International Organizations, franc. 
Organisa-tions internationals financieres et fiscales, hiszp. Organizaciones internacionales financieras y fiscales, roś. Finansowyje i nałogowyje 
mieżdunarod-nyje organizacyi), pierwsze powstały w okresie międzywojennym.
Org. misdzynar. zarej. v/ ONZ:
Eur. Federacja Stowarzyszeń Analizy Finansowej, European Federation ot Financial Anałysts Societies, z siedzibą w Paryżu, żal. 1962.
Eur. Federacja Stowarzyszeń Instytucji Kredytowych, European Federation of Finance House Associations, Federatioo europeenne des associations des instituts de credit, z siedzib! w Brukseli, 
żal. 1959.
Eur. Unia Ekspertów Finansowych, European Union of Pub-lic Accountants — Union europeenne des experts comptables economique8 et financiers (UEC), z siedzibą w Paryżu, zat. 1951; publ. 
U.E.C. Lextgue.
Eur. Wspólnota Kredytów Komunalnych, European Muni-cipal Credit Community, z siedzibą w Turynie (Wiochy), zat. 1954.
Eur. Stów. Płacących Podatki, European Taxpayers Asso. ciation (ETA), z siedzibą stałego biura w Luksemburgu, żal. 1969; ETA Institule w Monachium. Konfederacja Grup EWG Doradców 
Podatkowych, Confc-deration of Tax Consultants" Groups in tnę (EEC), z siedzibą w Paryżu, zat. 1959; publ. Le Conseil fiscal dam les pays de CEE.
Miedzyamerykańskie Centrum Administratorów Podatkowych, Interamerican Centre of Tax Administrators-Centro Interamericano de Administratores Tributarios, z siedzibą w Panamie, żal. 
1966.
Miedzynar. Federacja Doradców Prawnych i Finansowych, International Federation of Legał and Fiscal Consultants, z siedzibą w Paryżu, żal. 1956.
Międzynar. Biuro Dokumentacji Fiskalnej, International Bu-reau of Piscal Documentation, z siedzibą w Amsterdamie, zat. 1938, publ. miesięcznik European Taxalion i Bulletia for International 
Fiscal Documentation. Miedzynar. Stów. Fiskalne, International Fiscal Association, z siedzibą w Rotterdamie, zat. 1938; ma statut doradczy (R) ECOSOC; publ. Cahier de Drott Fiscal 
International. Miedzynar. Inst. Finansów Publicznych, International In-stitute of Public Finance, z siedzibą w Hadze, żal. 1937; ma statut doradczy (B) ECOSOC i (Q UNESCO. Stowarzyszenie 
Latynoamcr. Instytucji d/s Finansowego Rozwoju, Latin-American Association of Finanse Development Institutions, Asociación Latinoamcricana de Instituciones Financieras de Desarrollo 
(ALIDE), z siedzibą w Limie, zat. 1968.
Unia Eur. Prasy Gospodarczej i Finansowej, Union of the European Economic and Financial Press, z siedzibą w Mediolanie (Wiochy), zat. 1962.
Yearbook of International Organizations, 1973; M. WERAI.-SKI Socjalistyczne instytucje finansowe. Warszawa 1973, S. 448.
•   1080
FINANSOWE PROBLEMY ONZ (ang. UN fi-nancial problems, franc. Problemes financiers de 1'ONU, hjszp. Problemas financieros de la 
ONU, roś. Finansowyje problemy OON), jeden z gl. wewn. problemów ONZ, nierozwiązany de facto w żadnym roku działalności ONZ w latach 
1946-73, z wielu przyczyn, m.in. niedostatecznych —» dochodów ONZ; rosnącego szybko —> budżetu ONZ, a przede wszystkim braku 
funduszów na operacje ONZ w dziedzinie społ. i gosp., przeprowadzane z dobrowolnych składek państw i spornej sprawy, kto ma opłacać 
operacje ONZ w dziedzinie utrzymania pokoju -> Sił Zbrojnych ONZ, czy wszyscy członkowie, czy agresorzy, którzy spowodowali konieczność 
ich wysłania na miejsce konfliktu. W 1964/65 doszło na tym tle do zasadniczego sporu co do pokrywania kosztów użycia Sił Zbrojnych ONZ w 
Kongo i na
Bliskim Wschodzie, powodując sparaliżowanie obrad XIX Sesji Zgr. Og. NZ. ZSRR reprezentował stanowisko, że obie operacje były bezprawne 
i oświadczył, że ani na jedną ani na drugą nie będzie wpłacać ani kopiejki. Podobne stanowisko w sprawie kongijskiej zajęła Francja 2311965, 
Odmienną pozycję zajmowały USA, które jednak nie były w stanie przeforsować swego stanowiska.
C. SAR Le Financement des Actmtees de l'ONU 1945-1961, Ankara 1963, s. 260; UN The Questions of the Financial Si-tuation of the UN. Memorandum of Foreign Affolrs Mini' sterium of the 
USSR, New York 1964, s. 13; UN The Financial Crisis. Memorandum by the USA, New York 1964, s. 29; E. WYZNER Niektóre aspekty finansowania operacU ONZ w Kongo i na Bliskim 
Wschodzie, w: Państwo i Prawo nr 7, 1963; J. G. STOESSINOEB Financing the UN System, Washington DC 1964, s. 348; J. SAWICKI W sprawie „kryzysu finansowego" ONZ, w: Sprawy 
Międzynarodowe nr 4, Wfl
FINANSOWO-WALUTOWE     PROBLEMY RWPG  —>  Walutowo-finansowe  problemy RWPG. •   1081
FINLANDIA (ang. Finland, franc. Pinlande, hiszp. Finlandia, roś. Finlandija), Republika Finlandii, fin. Suomen Tasavalta, szwedz. Republi-
ken Finland, państwo skandynawskie w pn. Europie, nad M. Bałtyckim. Czł. ONZ. Pow. 337 tyś. km2, 4711 tyś. mieszk. (1971; 1800—832 tyś.; 
wg spisów:  1900—2655 tvs.,  1950—4029 tyś., 1960—4446 tyś.; 1970—4597 tyś.). Stoi. Helsinki—800 tyś. mieszk. (zespół miejski 1970);'" 
Graniczy z ZSRR, Norwegią i Szwecją. Języki oficjalne: fiński (9W» ludności) i szwedzki (o,6°/o ludności). Waluta marka F. = 100 pennia. 
Święto nar. 6 grudnia, rocznica proklamowania niepodległości 1917.
Stosunki międzynar.: w ciągu wieków w zależności od Szwecji i Rosji; w czasie I wojny świat., po wybuchu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji 
Październikowej w Rosji, proklamowana została 6X111917 niepodległa Republika F. uznana 31 XII 1917 przez rząd rewol. Rosji. 27 11918 po-
wstał rząd socjalist, który l III 1918 zawarł układ przyjaźni z Roś. FSRR. Wiosną 1918 władzę przejęła armia, 1919-20 F. wzięła udział w 
interwencji państw kapitalist. przeciw Roś. FSRR. Pokój z Roś. FSRR podp. 14X1920 w Dorpacie potwierdził przyznanie F. układem .przyjaźni 
1918 niezamarzającego portu Petsamo (roś. Pieczenga) przy ujściu rzeki o tej nazwie do M. Barentsa. W 1920-21 w sporze ze Szwecją o Wyspy -
> Alandzkie. 2111932 zawarta układ o nieagresji z ZSRR (przedłużony 1934 na lat 10), anulowany wojną radź. fiń. w okresie od 30X11939 do 12 
III 1940, kiedy to podp. w Moskwie traktat po-

257
Fizjoterapia 1086
kojowy, przyznający ZSRR Przesmyk Karelski z m. Wyborg oraz port Petsamo. W wojnie przeciwko ZSRR po stronie III Rzeszy l VII 1940-
191X1944. Granice z ZSRR zostały ustalone wg traktatu moskiewskiego 1940 i paryskiego traktatu pokojowego z l O II 1947. Nastawiony 
neutralnie nowy rząd F. podp. 6 IV 1948 z ZSRR TraK-tat Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, przedłużony 1956 i 1970. W 1956 ZSRR 
zwrócił F. bazę mor. w Porkkala Udd, wydzierżawioną w grudniu 1944 na 50 lat. F. była 1926-40 czł. LN. Od 1955 jest czł. ONZ i wszystkich 
org. wy-specjal. NZ. Od 1961 jest czł. Rady Nordyckiej i EFTA; 20 IV 1971 F. podp. 10-letnie porozumienie z ZSRR o współpracy gosp., techn. i 
przem.; 22 VII 1971 parafowała brukselskie u-kłady państw EFTA o rozszerzeniu wymiany handl. z państwami EWG, ale do 111973 ich nie 
podpisała, ze względu na trudności pogodzenia zbliżenia gosp. z państwami EWG z polityką neutralności. Od 1971 rząd F. prowadził aktywną 
działalność na rzecz zwołania Konferencji Bezp. i Współpracy w Europie, oferując Helsinki na siedzibę wstępnych konsultacji, do których doszło 
zimą 1972-73, i na siedzibę właściwej konferencji 1973-74. W Helsinkach odbyła się też 261-1 U 1973 pierwsza ogólnoeur. konferencja 
parlamentarna zwołana przez Unię Międzyparlamentarną. 23 V 1973 F. podp. porozumienia o. współpracy z RWPG.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, 
Czechosłowacja, Dania, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Francja, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Japonia, Jordania, 
Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, Kostaryka, Kuba, Liban, Liberia, Libia, Malta, Meksyk, Maroko, Mongolia, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Peru. Polska (na 
szczeblu ambasad; w Gdyni konsulat F.), Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Senegal, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Tunezja, 
Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania, Węgry, Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair. ZSRR.
Z Polską układy: arbitrażowo-koncyliacyjny, podp. 17 III 1922 (Dz.U. 1923, póz. 759; 1925, póz. 583); handl. i nawigacyjny, podp. 10 XI 1923 (.Dz.U. 1924, póz. 458, 781, 782;
1925 póz. 670); o opiece społ., podp. 19 XII 1931 (.Dz.U. 1932, póz. 598, 599); 1971 F. podp. T. Polska porozumienie o komunikacji i konwencję konsularna; 1973 podp. z PRL umowę o 
współpracy kulturalnej i naukowej (Dz.U. 1973, póz. 247). Z Polska zniesiono obowiązek wizowy 13 Xn 1973 (Dz.U. 1974. nr II. póz. 66).
B. KOSKOWSKI Finlandia, Warszawa 1899; L. WASILEWSKI fMandia, Warszawa 1925; W. ROTHOLZ Finniands Yoiker-rechiliches Srhicksall seit 1917, w: Archiv fiir YSIkerrecht m l, 1948-49; E. 
ABRAMOW Sowletsko-finlandskije-otnoszent-ja — otnoszeniia mira i dniihy. w: Miełdunarodnaja zyzn m 10, 1955; Facts about FMand, Helsinki 1963; I. ROZDO-ROZNYJ, W. FIEDOROW 
Fintandifa — nasz siewiernyi sosied, Moskwa 1966, s. 1958; W. HALL The FInns and thelr Country, London 1967; N. DRUCKA Finlandia. Warszawa 1969;
E. JUTTIKKAI.A, K. PIRINEN Bistory of Finland, New York
1969. W. SZEWCZYK Sampo czyli młynek szczeSeia. Poznań
1970. 8. 232; Statistlcal Yearbook of Finland; The Europa fear Book, 1972; A Worid Surmy. vol. l, London 1972, s. 652-677: W. WALCZAK Finlandia, Warszawa 1973; E. KA-WECKA Współpraca 
Finlandii z królami RWPG—cechy szczególne, w: Sprawy Międzynarodowe nr l, 1974.
•   1082
FKST NATTONAL CITY BANK, jeden z 3 największych -»• banków USA, z siedzibą w Nowym Jorku, zał. 1812 ma 176 filii krajowych i 606 
zagr.; jest korespondentem ponad 1000 banków międzynar., m.in. w Polsce Nar. Banku Poi. i Banku Handlowego S.A. w Warszawie; 1967 
aktywa
przekroczyły 21 min dół. i depozyty powyżej 17 min dolarów.
F. PICK Currency Yearbook, New York 1968.
•   1083
FIRST WASHINGTON SECUMTIES COR-PORATION, z siedzibą w Waszyngtonie, zał. 1970, druga co do 
wielkości po ,-»• Export-Import Bank of the United States państw, instytucja finansowa; jej 
zadaniem jest ułatwiać międzynar.
•operacje finansowe, przede wszystkim z Europą Zach., Japonią i Ameryką Łacińską pod kątem 
zwiększania -> płynności międzynarodowej.
•   1084
FISKALNE UMOWY MIĘDZYNARODOWE (ang. International Piscal Agreements, franc. Ac-cords fiscaux intemationaux, hiszp. Acuerdos 
fis-cales internacionales, roś. Mieżdunarodnyje fis-kalnyje dogowory), rejestrowane są przez Referat Fiskalny Departamentu Spraw 
Ekonomicznych Sekretariatu ONZ, który publ. rejestr. ,w języku ang., franc. i hiszp. Ich aspekty prawne omawia wyd. w Amsterdamie przez 
Międzynar. Stów. Fiskalne (International Fiscal Association) czasopismo Cahiers de Droit Fiscal International. Gula Mundial de Acuerdos 
Fiscales Internacionales 1843-1951, UN New York 1951.
FIUME -> Rijeka.
•   1085
FIZJOLOGIA fang. Physiology, franc. Physiolo-gie, hiszp. Fisiologta, roś. Fiziołogija), nauka o funkcjach żywych ustrojów, przedmiot zorgani-
zowanej współpracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Stary Międzynar. Komitet Fizjologii i Patologii Reprodukcji Zwierząt (łącznie z Sztucznym Zaptadnianiem). International Standing Committee on Physiology and Pathology of Animal 
Reproductioni (including Artificial Inseminations) z siedziba w Mediolanie, żal. 1948; łączy uczonych ok. 30 państw, m.in. Polski.
Międzynar. Tow. Bazymetryczne, International Basimetric Society, z siedziba w Nowym Jorku, żal. 1958; łączy instytucje nauk. badające podstawowe prawa fizjologiczne oraz uczonych Austrii, 
Kanady, NRD, NRF, Szwecji, Włoch i USA;
publ. Basimetry.
Międzynar. Unia Nauk Fizjologicznych, International Union of Physiological Sciences (IUPS), z siedzibą w Rochester (Nowy Jork, USA), zał. 1953; przejęła ona funkcje Stałego Komitetu 
Międzynar. Kongresu Fizjologii, Permanent Committee of International Physiological Congresses, który działał 1891-1953 jako organizator XIX Kongresów; publ. IUPS Newsietter.
Eur. Stów. Patofizjologii, European Society of Respiratory Pathophysiology, z siedzibą w Brukseli, zał. 1967. Latynoamerykańskie Stów. Nauk Fizjologu, Latin-American Association of 
Physiological Sciences, z siedzibą w Preto (Brazylia) zał. 1957. Yearbook of International OrgoHizations, 1973.
•   1086
FIZJOTERAPIA (ang. Physiotherapy, franc. Phy-siothćrapie, hiszp. Fisioterapia, roś. Fiziotiera-pija), metoda leczenia masażami; przedmiot zor-
ganizowanej współpracy międzynar. org. zarej. w ONZ:
Stały Międzynar. Komitet kongresów Kinesiterapii, Masażów, Pedologii i Medycyny Pomocniczej, Permanent International Committee of Congresses on Kinesitherapy. Mair sages, Podology and 
Medical Auxiliaries, z siedzibą w Paryżu, zał. 1938; 1956 zmienił nazwę na Eur. Federację Fizjoterapii, European Federation of Masseurs-Kinesitherapeutes (Physio-therapists): łączy 
towarzystwa 7 państw Europy Zach.; publ. Revue intenatlonale de kinesilherapie:
Międzynar. Kolegium Podologii, International College of Podology (CIP), z siedzibą w Paryżu, zał. 1958;
Światowa Konfederacja Fizjoterapii, Worid Confederation for Physical Therapy, z siedzibą w Londynie, żal. 1951. Yearbook of International Organizattons, 1973.
17 ESMiO

1087 Fizyka
258
•   1087
FIZYKA [tac. gr. phisike od physis 'natura'], (ang. Physics, franc. Physique, hiszp. Fisica, roś. Pizika), podstawowa nauka przyrodnicza; przed-
miot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Unia Fizyki Czystej i Stosowanej, Intcrnational Union of Pure and Applied Physic* (IUPAP), Union intcr-nationale de physiquc pure et appliquee (UIPP),- z siedzibą w Londynie, żal. 
1922; tączy krajowe komitety 36 państw, m.in. Polski; czt. Międzynar. Rady Unii Naukowych; działa przez 15 Komisji specjalnych (Symbolów, Jednostek i Nomenklatury, Publikacji, Akustyki, 
Magnetyzmu, Ciał Stałych, Promieni Kosmicznych, Niskich Temperatur, Półprzewodników, Fizyki Nuklearnej Wysokiej Energii, Spektroskopii, Fizyki Nuklearnej Niskiej Energii, Mas ciekłych. 
Nauki Fizyki. Poza tym organami IUPAP są: Międzynar. Komisja d/s Optyki oraz Międzynar. Komisja d/s Nauczania Fizyki. Centrum Latynoamer. Fizyki, Latin-American Ocntre for Physics — 
Centro Latino-americano de Fisica, (CLAF), z siedzibą w Rio de Janeiro, zał. 1962; publ. Nolicias; organizuje co 2 lata od 1968 Kongres.
Bur. Tow. d/s Fizyki, European Physical Society, Association curopecnnc de Physique, z siedzibą w Genewie, zał. 1968;
łączy uczonych i krajowe towarzystwa 25 państw, m.in. Polski; publ. Europhysics News.
Międzynar. Komisja d/s Nauczania Fizyki, International Com-mission on Physics Education, z siedzibą w Waszyngtonie, zał. 1960; łączy uczonych 15 państw, m.in. Polski. Międzynar. Inst. 
Fizyki i Chemii, International Institute of Physics and Chemistry—Institut internationaux de physique et dc.chimie, z siedzibą w Brukseli, zat. 1912. Latynoamer. Szkoła Fizyki, Latinamerican 
School of Physics, Escuela Latinoamericana de Fisica, z siedzibą w Oaxtepec de Morelos (Meksyk), zał. 1958.
Międzynar. Organizacja Fizyki Medycznej, International Or-ganisation for Medical Physics, z siedzibą w Malmo (Szwecja), zał. 1963, łączy uczonych z 9 państw, m.in. Polski. Stowarzyszenie 
Międzynar. Sejsmologii i Fizyki Wnętrza Ziemi, International Association of Seismology and Physics of the Earth's Interior, z siedzibą w Strasburgu, zat. 1901.
W Polsce PAN i Poi. Tow. Fizyczne wydają czasopismo A eta Physica Polonica i Postępy Fizyki. Yearbook o f Iniemational Orgamiations, 1973.
•    1088
FIZYKÓW SZKOŁA MIĘDZYNARODOWA (ang. International School of Physics, franc. Ecole internationale de physique, hiszp. Escuela 
Inter-nacional de Pisicos, roś. Mieżdunarodnaja szkoła fizikow), z siedzibą w Zakopanem, zał. 1968, z inicjatywy Zjednoczonego Inst. Badań 
Jądrowych oraz CERN, jako uczelnia dla wysoko zaawansowanych pracowników nauk. specjalistów w dziedzinie energii nuklearnej; 
wykładowcami są uczeni Wschodu i Zachodu.
•   1089
FLAGA, GODŁO I PIECZĘĆ ONZ (ang. UN flag. emblem and official seal, franc. Drapeau, Annes et Sceau de 1'ONU, hiszp. Bandera, em-
blema y sello de la ONU, roś. Fłag, emblema i pieczar' OON), Zgr. Og. NZ 7X111946 Rez. 921 zatwierdziło projekt godła ONZ, postanawiając 
jednocześnie, że godło to będzie „używane jako oficjalna pieczęć Organizacji", zobowiązując państwa członkowskie, że „zastosują w swych kra-
jach środki prawne zakazujące używania bez zgody Sekretarza Generalnego ONZ godła, oficjalnej pieczęci, nazwy Narody Zjednoczone i skrótu 
nazwy Organizacji". Z kolei 20X1947 Zgr. Og. NZ postanowiło, że flagą ONZ będzie niebieski sztandar z godłem w białym tle. 11X111952 Sekr. 
Gen. ONZ opubl. Kodeks flagi ONZ. Kontrowersyjną stała się sprawa użycia flagi ONZ przez wojska USA w Korei Pd. za zgodą R. Bezp. 27 VI 
1950, przy nieobecności na posiedzeniu delegata ZSRR, a więc bez jednomyślnej zgody wszystkich wielkich mocarstw. Natomiast poprzednio 
19X1949 mocarstwa zach. głosowały przeciwko wnioskowi Filipin, aby flaga ONZ była o-ficjalną wszystkich ->• terytoriów nieautonomicz-
nych, znajdujących się pod -> Administracją Powierniczą ONZ. Zalecenie to uchwalono 35 głosami przez Komisję Polityczną Zgr. Og. NZ 
przeciwko 5, przy 4 wstrzymujących się było przez większość państw kolonialnych bojkotowane.
UN Bullelin 15 IV i 15 DC 1950; LEX Flaga ONZ w Korei, w: Państwo i Prawo nr 8-9, 1950.
FLAGA MORSKA -> Bandera.
•   1090
FLAGI PAŃSTW ONZ (ang. UN state flags, franc. Drapeawc des Etats Membres de 1'ONU, hiszp. Banderas de los Estados de las NU, roś. 
Fłagi gosudarstw OON), zgodnie z obyczajem międzynar. flagi wszystkich państw członkowskich umieszczane są codziennie na masztach przed 
siedzibą ONZ w Nowym Jorku, a w czasie Konferencji NZ w Genewie przed Pałacem Narodów.
E. M. C. BARRACLOUGH Flags of the World. edit. K-nd, Los. don 1965; S. CAMPBELŁ, I. O. EVANS The Book of Flaii, London 1965.
FLAGS OF CONYENIENCE -»• Bandera.
•    1091
FLAMANDOWIE (ang. The Flemish, franc. Fla-mands, hiszp. Flamencos, roś. Fłamandcy, flam. Vlamingen),' nazwa mieszkańców Flandrii, 
dzii części Belgii, gdzie posiadają równe prawa z ludnością mówiącą językiem franc., zagwarantowane konstytucją. Niewielkie mniejszości flam. 
żyją we Francji (ok. 300 tyś. 1965) i w Holandii (ok. 30 tyś.). Spory między ludnością mówiącą językiem flam. a Walonami mówiącymi językiem 
franc. regulowane są specjalnym ustawodawstwem. W 1962 i 1964 rodzice dzieci mówiących w języku franc., zamieszkali w miastach flam. 
części Belgii, złożyli skargę w Eur. Komisji Praw Człowieka na brak nauki języka franc. w ich miejscu zamieszkania. Sprawę rozstrzygnął Eur. 
Trybunał dla Praw Człowieka 9 n 1968 i 23 VII 1968 zgłaszając zastrzeżenia do pewnych postanowień belg. ustawodawstwa. Parlament belg. w 
związku z tym uchwala ustawę, w myśl której 6 gmin znajdujących się na krańcach Brukseli zostało przydzielonych do regionu flam., przy czym 
zamieszkała na tym, terenie mniejszość franc. otrzymała szczególne uprawnienia w dziedzinie życia kulturalnego. Orzeczenia trybunału pierwsze 
w tej dziedzinie mają charakter precedensowy dla wielonarodowościowych państw Europy Zachodniej.
L. WILDHABER Der belgische Sprachenstreit vor dcm Ewo-pSischen Gerichtshof fisr Menschewechte, w: Amwaire Suisse de droil Internattonal. vol. 26, 1969-1970, ZOrich 1971, s. 9-38.
FLN •->• Partyzantka.
•   1092
FLORA EUROPAEA, nazwa międzynar. organizacji zał. 1956, z zadaniem opracowywania i publikowania materiałów, dot. flory Europy; łączy 
u-czonych Albanii, Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Islandii, Jugosławii, Norwegii, NRD, 
NRF, Polski, Portugalii, Rumunii, Szwajcarii, Szwecji, Węgier, W. Brytanii i ZSRR. Wyd. pierwsze 2 tomy z przygotowywanych 5 Flora 
Europaea (t. l 1964, t. 2 1968); publ. Notulae Systematicae ad

259
Flota handlowa 1094
Florom Europaeam spectantes oraz A Short Gui-de for Contributors to Flora Europaea, siedziba:
Reading (W. Brytania). Yearbook of International Organizations, 1973.
•   1093
FLORENCJA (ang. Plorence, franc. Florence, hiszp. Floręncia, roś. Ftoriencyja, wł. Firenze), miasto w środk. Włoszech nad Amo, dotknięte 
klęską żywiołową 1969. UNESCO przeprowadziła Międzynar. Kampanię na rzecz restauracji dóbr kulturalnych zniszczonych przez powódź we 
F., UNESCO International Campaign, for the Re-storation of Cultural Property Damaged by Floods in Florence. W akcji tej brała również u-dziat 
Polska.
•   1094
FLOTA HANDLOWA (ang. Merchant fleet, franc. Flotte marchańde, hiszp. Plota niercante, roś. Torgowyj flot), termin międzynar.—wszelkie 
typy statków transportu towarowego morskiego; przedmiot międzynar. prawa morskiego. Tonaż świat, f.h. od 1960 wzrasta przeciętnie o ponad 
8°/t rocznie. W 1969 przekroczył 200 min BRT (211), w 1970 wyniósł 227, w 1971—247, w 1972—268, w 1973—290 min BRT.
63*/» statków w świecie w 1973 miało wiek poniżej 10 lat (we flocie Japonii — 86*/o, Norwegii — 9Wo, NRF—80-/0, Szwecji—79"'/o, 
Hiszpanii i Danii—75'yB, Polski—74,5°/o). Przewagę— 6W«—utrzymują motorówce (statki o napędzie spalinowym).
Tradycyjny monopol na morzach flot handlowych czołowych państw kapitalistycznych został złamany przez państwową f.h. ZSRR, przeciwko 
której mocarstwa zachodnie podp. 1926 w Brukseli konwencję sprzeczną z prawem międzynar. o trakto-
Tonaź światowej floty handlowej
(1972)
Bandera

w tyś. BRT

Bandera

w tyś. BRT

Liberia

44444

India

2650

Japonia

34929

Kanada

2381

W. Brytania

28625

Cypr

2015

Norwegia

23507

Polska

2013

ZSRR

16734

Brazylia

1885

Grecja

15329

Finlandia

1630

USA

15024

Jugosławia

1588

NRF

8516

Tajwan

1495

Wiochy

8187

Argentyna

1401

Panama

7794

NRD

1 198

Francja

7420

Belgia

1 192

Szwecja

5632

Australia

1 184

Holandia

4972

ChRL

1181

Hiszpania Dania

4300 4020

Korea Pd. Portugalia

1057 1027





Razem

268,3 min


Źródło. „Lloyd's Register of Shipping" London 1973 (tan na l Vn 1972). Rejestr dokonywany wg bander krajów pod jakimi statki pływają, a nie wg krajów, których armatorzy •a rzeczywistymi 
właścicielami statków; stąd Liberia na l miejscu i Panama na 10, dwa państwa, które trydycyjnie udzielają swej bandery armatorom obcym, głównie USA.
Flota morska krajów rozszerzonej EWG* według stanu tonażu na l VII 1972
(statki od 100 BRT wzwyż)
Kraj

Liczba 
statków

Tyś. BRT

Tyś. DWT

W. Brytania

3700

28625

44039

NRF

2546

8516

13286

Włochy

1684

8187

11958

Francja

l 390

7420

11548

Holandia

1452

4972

7211

Dania

1331

4020

6399

Belgia

224

1 192

1711

Irlandia

97

182

241

Razem

12424

63114

96393


* bez Luksemburga, który nie posiada żadnej floty morskiej. Flota morska państw EWG stalą się od 1972, roku przystąpienia W. Brytanii do EWG, największym ugrupowaniem żeglugowym w 
świecie.
Źródło: Lloyd's Register of SMpplag. Slattsttcal Tables 1972, London 1973.
Zmiany w stanie posiadania czołowych 20 bander w latach 1972-73
L.p. W 
1973

Kraj

pozycja 
w 1972

Tonaż floty l VII 
1973 (w min BRT)
'•

Przyrost/ 
spadek 
1972/1973 w 
min BRT

l

Liberia

l

49905

+5,5

2

Japonia

2

36785

+1,9

3

W. Brytania

3

30160

+1,5

4

Norwegia

4

23621

+0,1

5

Grecja

6

19295

+4,0

6

ZSRR

5

17397

+0,7

7

USA"

7

14912

-0,1

8

Panama

10

9569

+1.8

9

Włochy

9

8868

+0,7

10

Francja

11

8289

+0,9

11

NRP

8

7915

-0,6

12

Szwecja

12

5669

+0,03

13

Holandia

13

5029

+0,06

14

Hiszpania

14

4833

+0,5

15

Dania

15

4107

+0,09

16

Cypr

18

2936

+0,9

17

Indie

16

2887

+0,2

18

Kanada

17

2423

+004

19

Brazylia

20

2103

+0,2

20

POLSKA

19

2073

+0,06


° Wraz z flotą rezerwową szacowaną na 2,25 min BRT. Źródło: Uoyd's Register of Shipping, Stallstical Tables 1972173, London 1973.
Flota handlowa wg typów statków
(stan na l VII 1973)
Typ statków

min BRT

Typ statków

min BRT

Zbiornikowce

115,4

Rudowce i ma







sowce

53,1

Zbiornikowce do



Trampy i liniow



przewozu gazu



ce uniwersalne

69,5

w płynie

2,3





Zbiornikowce do



Kontenerowce

5,9

przewozu chemi



Inne

1,7

kaliów

0,7

Flota pozatrans-



OBO

19,5

portowa

21,9


Źródło: Lhyd's Register of Shipping. Stallstical Tables 1972173, London 1973.
waniu państwowych -> statków handlowych. Po U wojnie świat, zwiększyła się liczba bander państw socjalistycznych. Tonaż statków handl. 
państw RWPG wynosił l VII 1959 prawie 4 min BRT, co stanowiło 3,2*/o tonażu świat., a l VII 1969—16 min BRT, co stanowiło już o"/* tonażu 
świat; l Vn 1972 przekroczył 20 min BRT. Organizacją wspólną państw RWPG jest Międzynar. Stowarzyszenie  Armatorów.   Rozwojowi  f.h. 
państw socjalistycznych towarzyszy rozwój f.h. Trzeciego Świata. Pierwsze państwa Ameryki Lać. powołały do życia, 1965, organizację mającą 
na celu utworzenie regionalnej latynoamerykańskiej f.h. przez Stowarzyszenie L. A. Armatorów,
l7«

1095 Floty wojenne
260
Assoc. L. A. de Armadores, ALAMAR. Na I Konferencji UNCTAD 1966 została powołana Komisja Transportu Morskiego tej organizacji;
z zadaniem opracowania zasad planowego rozwoju f.h. państw Trzeciego Świata, którego statki handlowe stanowią zaledwie 6,8°/o floty handlo-
wej, gdy waga towarów przewożonych transportem morskim, pochodzących z państw Trzeciego Świata stanowi ponad 58°/o ogółu ładunków, a 
jeśli chodzi o naftę—88°/o. Na II Konferencji UNCTAD 1968, w New Delhi przeciwko postulatom Komisji Transportu Morskiego wystąpiły 
mocarstwa zachodnie, argumentujące, że czas rozwoju f.h. minął wobec „rewolucji kontenerów", które umieszczane na uproszczonych do maksi-
mum statkach przejmą 75% zadań f.h. do 1980. Również na III Konferencji UNCTAD, 1972 w Santiago de Chile spierano się o program rozwoju 
f.h.
UNCTAD. 1965. Res. 11, 12/1. Anex A IV 21, A IV 22; Ter-cer Mundo: es necesaria la Marina Mercante?. w: The Eco-nomist, Spanish Edition, 9 II 1968; S. ŁADYKA Tendencja rozwoju 
Światowej floty handlowej, w: Sprawy Międzynarodowe m 5, 1973; Rocznik Statystyki Międzynarodowe] 1973. Warszawa 1973, s. 281; J. CHRZANOWSKI Światowa flota handlowa 1973, w: 
Handel Zagraniczny 4/1974, 3. 134-136.
FLOTA WIELOSTRONNA -r MLF.
•   1095   '
FLOTY WOJENNE (ang. War fleets, franc. Flottes de guerre, hiszp. Marinas de guerra, roś. Wojenno-morskije floty), przedmiot układów mię-
dzymocarstwowych oraz konwencji (VII Haska Konwencja z 1907). Wyścig zbrojeń mor. zainicjowany przez Wilhelma II doprowadził do —> 
Trój-przymierza angielsko-francusko-rosyjskiego i wpłynął na wybuch I wojny świat. Traktat Wersalski 1919 zakazał Niemcom posiadania silnej 
f.m. W 1922 Waszyngtońska Konferencja Rozbrojeniowa, 1927 Genewska, a 1930 i 1935 Londyńskie Konferencje starały się bezskutecznie 
wprowadzić o-graniczenie zbrojeń mor. między zwycięskimi mocarstwami: Francją, Japonią, USA, W. Brytanią i Wiochami. 7 VI 1935 W. 
Brytania zawarła z m Rzeszą układ mor., dający Niemcom, wbrew Traktatowi Wersalskiemu prawo posiadania łodzi podwodnych o tonażu 
równym bryt. flocie podwodnej oraz rozbudowę okrętów nawodnych do 35°/o stanu tonażu Wspólnoty Brytyjskiej. III Rzesza wypowiedziała 
układ 28 IV 1939.
•   1096
FOB, fob [ang. /ree on fcoard..., named port of shipment 'franco statek... wymieniony port wysyłki'], jedna z międzynar. -> handlowych formuł 
Incoterms 1953. Zob. też cena CIP, cena POB.
•   1097
FOCKE-WULF, Fw 190, nazwa niem. jednomiej-scowego samolotu myśliwskiego, zbudowanego w III Rzeszy 1941-44 w liczbie ok. 25 tyś. 
sztuk, u-żywanego do akcji bojowych.
Z. BRODZKI, S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo, Warszawa 1970.
•   1098
FOKI (ang. Seals, franc. Phoques, hiszp. Focas, roś. Tiuleni), przedmiot konwencji międzynar. podp. 9 II 1957 w Waszyngtonie, której między-
rządowym organem jest Komisja Pn. Pacyfiku ds Futer z Fok (North Pacific Fur Seal Commission), zał. 1958, z siedzibą w Waszyngtonie, łączy 
rządy Japonii, Kanady, USA i ZSRR.
Konwencja weszła w życie 14X1957; uzupełniona protokołem, który wszedł w życie l O IV 1964. Pierwszym zadaniem był 12-letni, 1958-70, 
program badań nad ochroną f., gwarantującą utrzymanie gatunków i wysoką jakość futer; następnym—ustalanie rezerwatów i opracowanie wspól-
nych norm. Co roku kolejno w stolicy innego z państw członkowskich odbywa się narada komisji. Publ. Proceedings of Annuał Meetings, Pierw-
szy spór międzynar. o prawo do połowu f. w rejonie Alaski był rozpatrywany! przez Trybunał Rozjemczy 15 VIII 1893, między USA i W. Bry-
tanią. Pierwsze ustawy o ochronie f. wydały USA i W. Brytania 1894-95; okazały się one bezskuteczne i liczba f. w rejonie Alaski, obliczana w 
pół. XIX w. na 2 min, spadła do 0,2 min 1911, kiedy USA i W. Brytania zawarły 7 II 1911 pierwszy układ międzynar. o ochronie f., a 7 VII 1911 
w Waszyngtonie z Japonią i Rosją. Polowania na f. zostały zakazane na O. Spokojnym na pn. od 30° równoleżnika i dozwolone tylko na wyspach. 
Do 1941 pogłowie f. zwiększyło się do 1,6 min. Japonia wypowiedziała układ 23X1941, lecz Traktatem Pokoju z San Francisco 1951 została 
zobowiązana do przystąpienia do nowego układu, podp. 9 III 1957 przez Japonię, Kanadę, USA i ZSRR. Układ ten gwarantuje Japonii i Kanadzie 
udział po 15°/o w łowach przeprowadzonych przez USA i ZSRR na swych wyspach.
G. F. DE MARTENS Nomeau Recueił General de Traites, Deuxieme Serie VI. XI, s. 293 oraz Troisieme Serie, VI. V, s. 320; VS Dep. of Stale Bulletin m 36. 1957, s. 377 i n.;
Yearbook of Internalional Organizations, 1973.
•   1099
FOKKER, nazwa fabryk samolotów i samolotów przez nie fabrykowanych, cywilnych i wojskowych, 1913-19 w Rzeszy Niem. (Flugzeug-Waf-
fen-Fabrik Reinickendorf), od 1919 w Holandii, od 1924 w USA, zał. przez hol.-amer. konstruktora lot. A. H. G. Pokkera (1890-1939); twórcy 
niem. myśliwców Fokker DVII, hol. komunikacyjnych Fokker F IV, których rozwinięciem są budowane po n wojnie świat, turbośmigłowce 
Fokker P-27 Friendship i Fokker F-28.
FOLKLOR -> Sztuka ludowa.
•   1100
FONETYKA [gr. phonetikós 'dotyczący głosu'], (ang. Phonetics, franc. Phonetique, hiszp. Fonetica, roś. Fonetika), nauka z dziedziny 
językoznawstwa, przedmiot międzynar. badań i współpracy.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Stów. Fonetyczne, International Phonetic Aaso. ciation IPA, zał. 1886 (do 1897 p.n. L'Association Phonetique des Professeurs de Langues Vivants), z siedzibą do 1897 w Paryżu, 
następnie w Londynie; łączy uczonych z 64 państw, m.in. z Polski; opracowało fonetyczny alfabet międzynar., International Phonetic Alphabet; publ. Journal o f Ihe IPA. The Principles of ihe 
Internattonal Phonetic Association, London 1949; Yearbook of International Organizations, 1973;
A; GIEYSZTOR Zarys dziejów pisma łacińskiego. Warszawa 1973, s. 206-209.
FONIATRIA -> Logopedia i foniatria.
•    1101
FONOGRAFIA [gr. Phone, phonema 'dźwięk', 'głos' i graphein 'rytować', 'pisać'], (ang. Phono-graphy, franc. Phonographe, hiszp. Fonografia, 
roś. Fonografija), termin międzynar. wprowadzony przez A. Th. Edisona 1877 wraz z pierwszym fonografem—zapis dźwięku; przedmiot 
konwen-

261
Fosforyty 1112
cji międzynar. i zorganizowanej współpracy mię-dzynar.
Org. zalej, w ONZ:
Międzynar. Federacja Przemysłu Fonograficznego, Interna-tional Federation of the Phonographic Industry, z siedzibą w Londynie, zał. 1933.
Międzynarodowy Komitet Międzynar. Konwencji Rzymskiej o Ochronie Wykonawców i Producentów Fonogramów i Organizacji Rozgłośni, Internationa! Conunittec of the Inttr-national 
Convention of Rome for the Protection of Per-fomcrs and Producers of Phonograms and Broadcasting Or-ganisations, z siedzib; w Genewie, żal. 1961 pod egidą UNESCO. Yearbook of 
International Orgamzations, 1973.
FONOGRAFICZNY PRZEMYSŁ -> Przemysłowe organizacje międzynarodowe.
•   1102
PONOLOGIA (ang. Phonology, franc. Phonolo-gie, hiszp. Fonologia, roś. Fonołogija), nauka o filozofii głosu, przedmiot zorganizowanej współ-
pracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Kolegium Fonologii Eksperymentalnej, International College of Experimental Phonology, żal. 1955, z siedziba w Paryżu. Yearbook of International Organizations, 1968-69.
FONSECA, ZATOKA -» Traktat Bryana-Cha-morro.
•   1103
FOR, f.o.r. [ang. /ree on raił..., named departure point 'franco wagon... wymienione miejsce odjazdu'], jedna z międzynar. ~> handlowych formuł 
Incoterm 1953.
•   1104
FORATOM, Forum atomique europeen—Euro-pean Atomie Forum, franc. organizacja międzynar. d/s energii atomowej, z siedzibą w 
Paryżu, zat. 1960;' ma statut doradczy IAEA, organizuje kongresy (1962, 1965, 1967, 1970) i sympozja; łączy krajowe instytucje nauk. Austrii, 
Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Luksemburga, NRP, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i Włoch.
Yearbook o f International Organizalions, 1973.
•   1105
FORCE DE FRAPPE [franc.; 'siła uderzenia'], nazwa przyjęta dla powstałych we Francji za prezydentury gen. de Gaulle'a jądrowych sił uderze-
niowych Francji, niezależnych od NATO. Zostały utworzone w celu zapewnienia Francji pozycji wielkomocarstwowej dekretem z 1911964; 
odpowiedzialnym za użycie tych sił jest wyłącznie pręż. Republiki.
S. ZABIEŁŁO Francuska „silą uderzeniowa", w: Sprawy Międzynarodowe nr 3, 1961; C. J. MOULIN La /orce de frappe et le citoyen, Paris 1963; J. N. AQUISTAPACE Dictionnaire de ta Politiąue. 
Paris 1966.
•   1106
FORD MOTOR COMPANY, jeden z największych w świecie koncernów samochodowych, zał. 1903 w Dearborn (USA), przez H. Forda, kie-
rowany 1919-43 przez E. B. Forda i od 1945 przez H. Forda n; łączy 34 fabryki w USA oraz ma filie w Kanadzie, Francji, NRF i W. Brytanii;
kontrolowany przez rodzinną finansową —> Grupę Forda od 1956 wspólnie z -»• Grupą First National City Bank.
•   1107
FOREIGN OFFICE [ang.; 'urząd zagraniczny"],
nazwa ministerstwa spraw zagr. W. Brytanii, u-
żywana potocznie jako synonim bryt. polityki zagranicznej.
•   1108
FORINT, jednostka walutowa Węgier, papierowa, niewymienialna na złoto, podległa państw, restrykcjom dewizowym od l VIII 1946, kiedy 
wprowadzony został nowy system pieniężny z f. o wartości 75,758 mg czystego złota; w relacji l rb. = 2,93 f. oraz l dół. =11,74 f. W związku z re-
formą walutową w ZSRR od 111961 l nowy rubel = 13,04 f. lub 14,00 f. Równocześnie ustalono turystyczny kurs l dół. = 23,48 f., podniesiony do 
30 f. od 111968. Natomiast od 2411968 w handlu zagr. wprowadzono mnożnik 40 f. za l rubel i 60 f. za l dół. Od dewaluacji dół. 1971 i 1973 
relacja do dół. zmienna.
F. PICK 1968 Pick'3 Currency fearbook. New York 1968, s. 155-160.
FORMENTERA -»- Baleary.
•   1109
„FORMUŁA RODOS" (ang. „Rhodos Formuła", franc. „Formule de Rhodos", hiszp. „Formuła de Rodos", roś. „Formuła Rodos"), termin 
przyjęty w ONZ od 1949 na określenie procedury rozmów rozejmowych za pośrednictwem przedstawiciela ONZ. 12-2511949 na wyspie Rodos 
toczyły się rozmowy izraelsko-egip. na temat warunków ro-zejmu, rozpoczętego 711949 zawieszeniem broni;
Ponieważ strony, choć przebywające w jednym gmachu, nie godziły się na bezpośrednie rozmowy przy jednym stole, pośredniczył reprezentant 
ONZ, obywatel USA, ambasador R. Bunche. Ponownie „F. R." miała zastosowanie 1970-71 w konflikcie izraelsko-arab., kiedy to pośrednikiem 
był reprezentant ONZ, szwedz. ambasador G. Jarring.
Keesing Archiv der Gesenwart, 1949; Kroniką. Dokumentacja prasowa, 1970.
•   1110
FORT GUŁICK, twierdza w Strefie Kanału Pa-namskiego, siedziba szkoły wojsk, dla oficerów i podoficerów państw amer. (The Military 
School of Americas—Escuela Militar de las Americas), będącej pod dowództwem oficerów USA i specjalizującej się w zwalczaniu partyzantki w 
warunkach tropikalnej dżungli; instruktorami w szkole są oficerowie USA z wyspecjalizowanych w tych akcjach jednostek Zielonych Beretów, 
wypróbowanych w ludobójczych akcjach w Wietnamie Południowym.
M. NIEDEROANO Les „Berels Verts" de Panama, w: Le Monde 13 i »4 X 1971.
•    1111
FORTRAN, ang. skrót Formuła Translator, nazwa pierwszego uniwersalnego języka automatycznego programowania maszyn cyfrowych; 
powstał 1957 w oparciu o doświadczenia z lat 1951-56;
rozwinięty następnie w Fortran II i Fortran IV. Translatory tego języka upowszechniła amer. firma IBM. Drugim językiem tego typu jest -»• 
ALGOL.
C. P. LECHT The Programmers li and IV a Complete Refe-rence. New York 1966; J. BIEŃKOWSKI. K. FIAŁKOWSKI Programowanie w jeżyku FOKTRAN, Warszawa 1972, s. 132.
FORUM PD. PACYFIKU -> Oceania.
•   1112
FOSFORYTY (ang. Phosphorites, franc. Phospho-
rites, hiszp. Posforitas, roś. Posfority), jeden z

1113 Fotografia
262
podstawowych surowców do produkcji nawozów mineralnych, fosforu i kwasu fosforowego, przedmiot statystyki międzynar. Produkcja świat. 
1960 40690 tyś. t, 1965—50375 tyś. t, 1970—61077 tyś. t. Główni producenci 1970: ZSRR—20400 tyś. t, Maroko—11424 tyś. t, USA—10884 
tyś. t. Wydobycie Polski jest niewielkie: 41 tyś. t w 1960, 93 tyś. t w 1965.
Rocznik statystyki międzynarodowej 1973. Warszawa 1973, ». 157.
•   1113
FOTOGRAFIA [gr. phos, photos 'światło', grapho 'piszę'], (ang. Photography, franc. Photographie, hiszp. Fotografia, roś. Fotografija), termin 
międzynar., użyty po raz pierwszy 1839, gdy L. Da-guerre (1789-1851) zainicjował rozwój sztuki fotograficznej dagerotypią; przedmiot stałej 
zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Eur. Komitet Fotografów Zawodowych, Committee of Pro-
fcssional Photographers o( Europę, z siedzib; w Zurychu,
zał. 1957; publ. Camera Europhot.
Europejskie Stów. Przemysłu Fotograficznego, European As-
sociation of the Photographie Industry, z siedzibą w Brukseli,
zał. 1964.
Międzynar. Federacja Sztuki Fotograficznej, Interaational Fc-
deration of Photographie Art, z siedzibą w Bernie, żal. 1950;
łączy 66 krajowych org., m.in. Polski; posiada statut doradczy (O UNESCO.
Międzynar. Komitet Fotografii Szybkiej, International Committee on High-Speed Photography, z siedzibą Silvcr Spring (Maryland, USA), żal. 1952.
Międzynar. Tow. Fotogrametrii (Fotografii Lotniczej), International Society for Photogrammetry, z siedzibą w Rockyille (Maryland, USA), zat. 1910; łączy instytucje krajowe i rządowe 55 
państw, m.in. Polski; prowadzi Międzynar. Archiwum Fotogrametrii; organizuje kongresy (XII w Ottawie 1972). Publ. Int. Archtyes of Photogrammetry. Międzynar. Unia Fotograwerów i 
Stercotypistów, International Union of Photoengrayers and Stereotypers, z siedzibą w Paryżu, zał. 1947.
Poza tym w ramach EWO działa Komisja d/s Interphoto. Yearbook of International Organisallons, 1973.
•   1114
FOTOGRAMETRIA (ang. Photogrammetry, franc. Photogrammetrie, hiszp. Fotogrametria, roś. Fo-togrammietrija), termin międzynar.—dział 
techniki zajmujący się mierzeniem terenów i odtwarzaniem ich kształtów za pomocą lotniczych lub z satelitów dokonywanych zdjęć 
fotograficznych, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar.
Org. tniedzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Tow. d/s Fotogrametrii, International Society for
Photogrammetry, z siedzibą w Rocyille Marylland USA, żal.
1910; łączy krajowe instytucje kilkudziesięciu państw m.in.
Polski; ma status doradczy (O UNESCO; organizuje co
2 lata Kongresy; publ. International Archiyes of Phologram-
metry.
Yearbook o f International Organizations, 1973.
•   1115
FRACHTY MORSKIE (ang. Sea freight, franc. Affretement maritime (fret), hiszp. Pletes mari-timos, roś. Morskije frachty), wynagrodzenie na-
leżne przewoźnikowi mor. za przewóz ładunku. Jeden z gł. problemów międzynar. —>• transportu stanowi po II wojnie świat, zbyt wysoki koszt 
f.m. dla ->• surowców podstawowych krajów rozwijających się. Wg danych UNCTAD przeciętnie f.m. stanowi IW» wartości towarów na 
podstawie cen ->• POB, przy masowych surowcach ciężkich przekracza 2Wv.
R. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967;
Handel międzynarodowy a rozwóf gospodarczy. Wybór materiałów 11 UNCTAD, Warszawa 1970, ». 274-280.
•   1116
FRAKTURA [łae. fractura 'złamanie'], (ang. Fracture, franc. Practure, hiszp. Fractura, roś. Fraktura), termin międzynar.—krój pisma dru-
kowanego, powstałego w XVI w., opart&go na kroju gotyckim średniowiecznych inkunabułów;
zw. gotykiem lub szwabachą, utrzymał się do I, względnie II wojny świat, na obszarze języka niemieckiego.
A. GIEYSZTOR Zarys dziejów pisma łacińskiego, PWN, Warszawa 1973, s. 187-189.
•   1117
FRANC CFA, oficjalna nazwa waluty -> Wspólnoty Afrykańskiej  Finansowej,  Communautś Financiere Africaine, związana ściśle z fr. franc., z 
którym tworzy strefę walutową. Nazwa pochodzi od waluty wprowadzonej 26X111945 przez rząd Francji dla jej kolonii w Afryce (Colonie 
Prancaise d'Afrique), w relacji l f. CFA = 1,70 f r. franc. lub l dół. •= 70,058 f. CFA; od 18 X 1948 w relacji l f. CFA = 2,00 fr. franc. przy 
parytecie złota 3,6 mg czystego złota. Po reformie walutowej we Francji, 1960, i utworzeniu „nowego franka" relacja zmieniła się odpowiednio l 
f. CFA = 0,02 fr. franc. „nowy". Relacja o-ficjalna do dół. 1960 wynosiła 246,85 f. CFA = l dół. amer. Z chwilą uzyskania niepodległości przez b. 
kolonie franc. i powstania dwu unii monetarnych: Afryki Równikowej i Kamerunu, obejmującej Rep. Środkowoafrykańską, Czad, Gabon, 
Kamerun i Kongo Brazzaville (Rep. Kongo) oraz Afryki Zach., obejmującej Dahomej, Górną Woltę, Mali, Mauretanię, Algierię, Senegal, Togo i 
Wybrzeże Kości Słoniowej; obie te unie zaakceptowały 1711962 jako swoją walutę f. CFA, z tym że bank centr. Kamerunu ma własną emisję, a 
dla unii instytucjami emisyjnymi są: Banque de l'Afrique Occidentale i Banque Centrale des Etats de l'Afrique Equatoriale et du Cameroun. 
24X11972 pręż. Togo, E. Eyadema, podejmując pręż. Francji, G. Pompidou, wystąpił publicznie z krytyką, że banki franc. nie respektują 
gwarantowanej przez Bank Francji wymienialności f. ĆPA po kursie 50 f. CFA = l fr. franc. lecz po kursie sztucznie zaniżonym. Prezydent 
Francji stanął w obronie banków franc. twierdząc, że „frank CFA załamałby się jutro, gdyby nie miał gwarancji państwa francuskiego". F. PICK 
1968 PlcVs Currency Yearbook, New York 1968.
•   1118
FRANCJA (ang. France, franc. France, hiszp. Francia, roś. Francyja), Republika Francuska, Re-publigue Francaise, państwo w Europie Zach. 
stały czł. R. Bezp. ONZ. pow. 547 tyś. km* (drugi po ZSRR wg powierzchni kraj Europy), w tym Korsyka na M. Śródziemnym (przyłączona do 
F. 1768; pow. 8,7 tyś. km*) oraz wyspy przybrzeżne na O. Atlantyckim (Ile d'01eron—175 km', Belle-lle—90 km* i Re—85 km* i in.); posiad-
łości zamor.: „departamenty zamorskie"; Gwadelupa, Gujana Prane., Martynika i Reunion oraz „terytoria zamorskie": Komory, Franc. Terytorium 
Afarów i Issów, Nowa Kaledonia, Nowe Hebrydy, Polinezja Prane., Saint Pierre i Miqu-elon oraz Wallis i Futuna; łączna pow. posiadłości 157,1 
tyś. km* (największa Gujana Prane.) z ludnością ponad 1,8 min mieszk. (1970), z czego

263
Francja 1118
najwięcej na wyspie Reunion, Martynice i Gwadelupie. Stolica: Paryż (2811 tyś. mieszk., zespół miejski—9,2 min; 1970). Graniczy z Hiszpanią, 
Andorą, Belgią, Luksemburgiem, NRF, Szwajcarią, Wiochami i Monako. Język oficjalny: francuski. Waluta —>• frank francuski. Święto nar. 14 
VII, rocznica zburzenia Bastylii 1789.
Ludność Francji w okresie 1801-1972
Rok

Liczba mieszk. w 
tyś.

Rok

Liczba mieszk.' w 
tyś.

1801 1901 
1921 1938 
1946

27330" 38961 
39210 41960 40506

1950 1960 1970 
1971 1972

41736 45900 50775 
51280 51720


a Dane szacunkowe.
Stosunki między nar.: od IX w. jedno z wielkich mocarstw Europy; od XVII w. mocarstw kolonialnych; w XVIII w. burząc ustrój feudalny 
Wielką Rewolucją Francuską zainicjowała republikańskie procesy rewolucji burz. w Europie i w Ameryce;
w XIX w., po okresie napoleońskim 1815-70 związana -> Świętym Przymierzem z monarchiami Europy. W wyniku klęski pod Sedanem 
11X1870 w wojnie z Prusami i rewolucji 4 IX tego roku obalenie monarchii, wprowadzenie u-stroju republ. (1875 uchwalenie Konstytucji re-
publ.); na przełomie XIX i XX w. w sojuszu z W. Brytanią i carską Rosją (-»• Triple Alliance);
w czasie I wojny świat, wraz z mocarstwami sprzymierzonymi (—>• Ententa) odniosła zwycięstwo nad cesarską Rzeszą Niem. (->• Traktat Wer-
salski 1919). W 1920-^40 czŁ stały Rady LN. W czasie n wojny świat, od czerwca 1940 do sierpnia 1944 okupowana przez III Rzeszę, miała 
dwie reprezentacje: kolaborujący z okupantem rząd marszałka Petaina w Vichy i Komitet Wolnej Francji (od 1943 Franc. Komitet Wyzwolenia 
Nar.) pod przewodnictwem gen. Ch. de Gaulle'a w Londynie, uznany formalnie 23X1944, jako rząd tymczasowy F. przez USA, W. Brytanię i 
ZSRR. W Moskwie 10X111944 gen. de Gaulle podp. układ o sojuszu franc.-radz., anulowany 1949 po przystąpieniu F, do NATO. W 1947-54 w -
>• „brudnej wojnie" z narodami Indochin, 1954-62 z Algierią; 1956 agresja na Egipt. Po powrocie do władzy gen. de Gaulle'a 27X111958 
nastąpiło proklamowanie większości kolonii franc. państwami niepodległymi w ramach Wspólnoty Franc., wycofanie się z Algierii i uznania jej 
niepodległości 3 VIII 962 oraz wycofanie sil zbrojnych F. z NATO l III 1966; zainicjowanie przez F. wspólnej z krajami socjalist. polityki 
likwidowania —> zimnej wojny, a współtworzenia polityki odprężenia (-> detente), kontynuowanej przez rządy pogaullistowskie. Członek 
założyciel ONZ, stały czł. R. Bezp. ONZ i wszystkich org. wyspe-cjal. Członek EWG, OECD, SEATO.
Jedno z 5 mocarstw dysponujących broniami jądrowymi. Pierwsza próba z bombą wodorową 24 VIII 1968 w Polinezji Franc., na atolu Fanga-
taufa, w pobliżu Tahiti. Kontynuowanie prób termojądrowych na Pacyfiku przez F. było przedmiotem protestów w ONZ i konfliktów dyplomat. 
państw regionu O. Spokojnego, które we wrześniu 1974 zmusiły F. do ich przerwania.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Barbados, Belgia, Birma, Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burun-di, 
Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czad CSRS, Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Gabon, Ghana, Górna Wolta, Grecja, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, 
Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kebia, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., 
Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mauritius, Meksyk, Monako, Mongolia, Nepal, NRD, NRF, Niger, Nigeria, Nika-
ragua, Norwegia, Nowa Zelandia, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Malgaska, Rep. Pd. Afryki, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Salwador, San Marino, 
Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. 
Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewolucyjny), Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR.
Stosunki pol.-franc. rozwijały się w ciągu wieków w różnych konstelacjach międzynar., w większości okresów tradycyjnie przyjaźnie. W obu 
wojnach świat. F. była sojusznikiem Polski. W czasie I wojny świat, działał we F. na rzecz niepodległości Polski ->• Komitet Narodowy Polski 
oraz uformowały się poi. oddziały zbrojne, tzw. Armia Hallera. F. podpisała z Polską 19 n 1921 układ polit. uzupełniony w ramach Układów 
Lokameń-skich 16X1925 Traktatem Wzajemnej Gwarancji, podp. 26 X tegoż roku, stwierdzającym w ąrt. 4 obowiązek udzielania sobie 
„niezwłocznie pomocy i poparcia" w wypadku niesprowpkowanej u-życiem siły zbrojnej agresji ze strony Niemiec. Poważną rolę w stosunkach 
pol.-franc. odegrała emigracja polska robotniczo-chłopska między wojnami, przybyła zarówno z Polski, jak z Westfalii (1919-38 ok. 650 tyś., z 
czego repatriowało się ok. 200 tyś.). W czasie II wojny świat., 1939-^40 we F. przebywał Rząd Rzeczypospolitej Polskiej gen. W. Sikorskiego 
oraz formowały się poi. siły zbrojne na obczyźnie, które wzięły udział w ma-ju-czerwcu 1940 w obronie F. Po II wojnie świat. wystąpił kryzys w 
stosunkach pol.-franc. związany z udziałem F. w polityce USA remilitaryzacji NRF i eskalacji zimnej wojny. Po powrocie do władzy we P. gen. 
de Gaulle'a wspólne wysiłki pol.-franc. przywrócenia tradycyjnej przyjaznej współpracy znalazły wyraz w wizytach gen. Ch. de Gaulle'a 1967 w 
Polsce i E. Gierka 1972 we Francji. Rezultatem tej ostatniej wizyty była Deklaracja o Przyjaźni i Współpracy oraz 10-letni układ o współpracy 
gospodarczej, przemysłowej i naukowo-technicznej, którego stałym organem jest Międzynarodowa Komisja d/s Współpracy Polsko-Francuskiej.

1119 Franco
266
Umowy miedzy F. a Polską 1919-74: o długu wojennym, podp. 241 1930 (Di.U. 1931, póz. 89), emerytalna konwencja o wypłacie zaopatrzeń z tytułu Śmierci i inwalidztwa ofiarom wojny 1939-
^5, podp. 11 U 1947 (Dz.U. 1947, póz. 233, 459, 460); handlowo-nawigacyjna, podp. 10 XI 1935 (Dz.U. 1937, póz. 423, 624; 1939 póz. 264); konwencja konsularna, podp. 30 Xn 1925 (Dz.U. 
1926, póz. 498; 1928 póz. 528, 529); konwencja o współpracy intelektualnej, podp.. 19 n 1947 (Dz.U. 1947, póz. 222, 364); konwencja lot., podp. 2 VIII 1930 (Di.U. 1931, póz. 131, 132); 
konwencja majątkowa, dot. prawa i u-działów, podp. 6 H 1922 (Di.U. 1922, póz. 71; 1924, póz. 199, 250; 1930, póz. 721); o pomocy i opiece społ., podp. 14 X 1920 (DŁ.U: 1922, póz. 495; 1923 
póz. 329, 330); układ polit., podp. 19 II 1921 (Di.U. 1922, póz. 562, 563); umowy prawne:
o ekstradycji, podp. 30 Xn 1925 (Dz.U. 1929, póz. 57, 491, 492); o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, podp. 5 IV 1967 (Di.U. 
1969, póz. 22, 23); o ułatwieniu stosowania konwencji o procedurze cywilnej, podp. 5 IV 1967 (Di.U. 1969, póz. 33, 34); ubezpieczeniowe konwencje dot. ubezpieczeń na starość, na wypadek 
niezdolności do pracy i śmierci pracowników zatrudnionych w górnictwie, podp. 21 XII 1929 (Di.U. 1931, póz. 88; 1934, póz. 690, 691); generalna konwencja o zabezpieczeniu spol., podp. 8 VI 
1948 (Dz.U. 1948, póz. 460;
1949, póz. 158, 159) oraz układy dodatkowe podp. 6 m 1959 (Dz.U. 1959, póz. 347, 348) i 5 XI 1968 (Dz.U. 1969, póz. 155. 156). Umowa handlowa 1969-74; porozumienie miedziowe 1969; 10-
letni układ o rozwoju współpracy przemysłowej, gospodarczej, naukowej i technicznej, podp. w Paryżu 5 X
1972 (Zbiór dokumentów m 10, 1972) oraz Protokół handlowy
1973 i Protokół handlowy 1974.
Kroniką ostatnich stu lat historii Francji są roczniki wyd. 1876-1905 w Paryżu pt L'anne politique (1-re s6rie, red. A. Daniel); Histoire Politique 
de la Troisieme Republique (t. 1-7 1906-40, red. G. i E. Bonnefous); L'anne politique (2-eme s6rie, od 1944-45 do 1970, red. A. Siegfried i E. 
Bonnefous); L'anne politique, economiąue, so-ciale et diplomatique en France 1971 (1972, red. E. Bonnefous, J. B. Duroselle i P. Gerbet).
Czasopisma informacyjne: miesięcznik 6conomie-Geographie (od 1970, przedtem p.n. Geographie et Industrie) oraz tygodnik d/s międzynar. współpracy naukowo-kulturalno-techn.: Breves Nou-
velles de France; Annuaire Statistique de la France; La Documentation francaise; Notes et Studes. Sowletsko-franculskije otnoszenifa wo wriemia Wielikoj Otie-czestwiennoj Wojny 1941-1945 
gg. Dokumlenty l matieriafy, Moskwa 1959; J. W. BORISOW Sowietsko-francuzskiie otno-sienlia 1924-1945 gg., Moskwa 1964; G. DUBY, R. MANDRO Historia kultury francuskiej. Warszawa 
1965; M. LIGOT Les Accords des cooperation entre la France et les Etats Africains et Malgache d'Exfiression Francaise. La Documentation Francaise, Paris 1966; G. DE CARMCY La Politioues 
6trangeres de la France 1944-1966, Paris 1967; J. CHAPSAC, R. H. GRĆARD, J. MEYRIAT La France depuis 1945, Paris 1967;
A. ARMANGAUD La population francaise au XX* ślecie, Paris 1967; Atlas Wstoriaue de la France Contemporatne 1800-1965, Paris 1968; M. MOURIN Les relation franco-soyietiaues 1917-1967, 
Paris 1968; P. PINCHEMEL La France, vol. 2, Paris 1969; I. M. SOURDILLAT Geographie agricote de la France. Paris 1969; L. OKIZET Les vins de France, Paris 1969;
J. CHARDONNET L'economie francaise. wyd. 2, t. l L'indu-strie, Paris 1970, t. 2 Les grandes Industries, Paris 1971;
J. KUKUŁKA Francia i Polska po traktacie wersalskim 1919-1922, Warszawa 1970; J. CIAŁOWICZ Polsko-francuski sofusi wojskowy 1921-1939. Warszawa 1970; J. ANUSZ Polska-Fran-cja. 
Gospodarka, stosunki ekonomiczne. Warszawa 1970;
J. ANCZEWSKI Polsko-francuskie stosunki handlowe 1945-70, w. Sprawy Międzynarodowe nr 5, 1971; P. GAXOITE Histoire des Francais jusqu'an 1970. Paris 1971; G. P. CZERNIKOW, D. A. 
CZERNIKOWA Storonniki i protiwniki franko-sowietsko-go sotrudniciestwa, Moskwa 1971, s. 255; N. W. WOŁKÓW Francyja i socyalisticzeskije nauczno~tiechniczeskife swiazi, Moskwa 1971, s. 
280; L, STRASZEWICZ Francia, Warszawa 1972, s. 348; N. PORTINI i in.' Francja. System polityczny. partie i organizacje spoleczno-potityczne, Warszawa 1972, s. 440; J. ANCZEWSKI Ewolucja 
stosunków gospodarczych Francji z europejskimi państwami socjalistycznymi po li woy-nie Światowej. Warszawa 1972, s. 320: La France et les Francais, edit.: M. Praocois, Paris 1973, s. 1696.
•   1119
FRANCO [wl; 'wolny' (od oplat)], termin międzynar. — zwolnienie od opłat; w obrocie pocztowym wprowadzony 1807 w formie 
stempla przez wojska napoleońskie dla przesyłek urzędowych;
przyjęty powszechnie w obrocie międzynar., handl. i pocztowym po Kongresie Wiedeńskim 1815. W 
Polsce w obrocie wewn. spolszczona forma „franko".
•   1120
FRANCUSKA UNIA (ang. French Union, franc. Union Francaise, UF, hiszp. Unión Prancesa, roś. Francuzskaja Unija), 1946-58 nazwa państwa 
franc. wraz ź jego posiadłościami zamor., kolonialnymi i zależnymi, przyjęta na podstawie Konstytucji Rep. Franc. z 27 V 1946. U.F. składała się 
z 3 członów adm.:
I—Rep. Franc. obejmującej: l) Francję metropolitalną; 2) departamenty zamor. (Gwadelupa, Gujana, Martynika, Reunion, Algieria i Sahara);
3) terytoria zamor.: Franc. Afrykę Zachodnią (Dahomej, Górna Wolta, Gwinea, Mauretania, Niger, Senegal, Sudan Franc., Wybrzeże Kości 
Słoniowej), Franc. Afrykę Równikową (Czad, Gabon, Kongo Franc., Ubangi-Szari) oraz Komory, Madagaskar, Nową Kaledonię, Polinezję 
Franc., Saint Pierre i Miquelon, Somali Franc.
II — Państw autochtonicznych stowarzyszonych:
Kambodży (protektorat od 1863), Laosu (protektorat od 1893), Maroka (protektorat od 1912), Tunisu (protektorat od 1881), Wietnamu (protekto-
rat od 1884 obejmujący Annam, Tonkin i Ko-chinchinę).
III — Terytoriów  stowarzyszonych:  Kamerunu (mandat LN, następnie terytorium powiernicze ONZ) i Toga (mandat LN, następnie terytorium 
powiernicze ONZ).
W miejsce U.P. nowa Konstytucja Rep. Prane. (4X1958) wprowadziła —r Francuską Wspólnotę, mającą inny charakter i strukturę wolnego 
związku państw.
P. BOCELLA L'evolution politique et juridiaue Francaise depuis 1946. Paris 1958.
•    1121
FRANCUSKA UNIA KULTURALNA (ang. French Cultural Union, franc. Union Culturelle Francaise, UCF, hiszp. Unión Cultural Francesa, 
roś. Francuzskaja kulturoaja unija), zał. 1953 w Kanadzie, z siedzibą w Paryżu. Stowarzyszenie, którego zadaniem jest ułatwianie kontaktu 
między ludźmi i grupami nar. związanymi z językiem i kultura franc.; zarej. w ONZ; ma statut doradczy (C) UNESCO; organizuje coroczne 
kongresy;
publ. Revue Intemationale des Communautes de langue francaise.
Yearbook of International Organtzations, 1973.
•   1122
FRANCUSKA WSPÓLNOTA (ang. French Com-munity, franc. Communaute Francaise, hiszp. Co-munidad Prancesa, roś. Francuzskoje 
Soobszcze-stwo), nazwa związku Francji z jej terytoriami zamor. i państwami stowarzyszonymi, wprowadzona do nowej Konstytucji Rep. Franc., 
ogłoszonej 4 X 1958 (przyjętej na podstawie referendum 28 IX 1958 na obszarze -*• Francuskiej Unii). Jedynie Gwinea,, która w referendum 
wypowiedziała się przeciw projektowi nowej konstytucji, nie weszła do Wspólnoty i proklamowała niepodległość 2X1958. W.F." objęła: l) 
Francję metropolitalną; 2) departamenty zamor.: Algierię (do 1962), Gwadelupę, Gujanę Franc., Martynikę, Re-

265
Frank francuski 1128
union i Saharę (do 1962); 3) terytoria zamor.:
Nową Kaledonię, Komory, Polinezję Franc., Saint Pierre i Miquelon, Somali Fraoc. (od 1967 p.n. Franc. Terytorium Afarów i Issów) oraz Franc. 
Ziemie Południowopolarne i Arktyczne; 1961 terytorium zamorskim został dotychczasowy protektorat Wal lis i Futuna (wyspy O. Spokojnego);
ponadto do terytoriów zamor. należały: autonomiczne republiki afryk. powołane 1958 w wyniku referendum: Czad, Dahomej, Gabon, Górna Wol-
ta, Kongo (Brazzaville), Madagaskar, Mauretania, Niger, Senegal, Sudan Franc., Ubangi-Szari, Wybrzeże Kości Słoniowej, a także 2 terytoria po-
wiernicze ONZ: Kamerun i Togo. Tak wszystkim autonomicznym republikom, jak i terytorium powierniczym przyznano niepodległość 1960. 
Zasady organizacji i statuty organów W.F. przewidziane w konstytucji z 1958, zmienione nowelą z 1960 nie zostały wprowadzone w życie. 
Wzajemne stosunki między państwami tworzącymi W.F. opierają się na wielo- lub dwustronnych umowach;
statut państw stowarzyszonych Wspólnoty zachowały tylko te państwa, które podpisały bilateralne układy z Francją w tej sprawie: Czad, Gabon, 
Kongo, Rep. Malgaska, Rep. Środkowoafryk. (b Ubangi-Szari) i Senegal.
The Europa Year Book, 1972; A Wortd Survey. vol. 2, Lon-don 1972.
•   1123
FRANCUSKIE TERYTORIUM AFARÓW I ISSÓW (ang. Prench Territory of the Afars and the Issas, franc. Territoire Francais des Afars et 
des Issas, hiszp. Territorio Prances de los Afares y de los Issas, roś. Francuzskije tierritorii Affa-row i Issow), dawne Somali Franc., położone nad 
Zatoką Adeńską między Somalią i Etiopią, jedno z „terytoriów zamorskich" Francji od listopada 1958; pow. 23 tyś. km», 125 tyś. mieszk. (1967). 
Siedziba administracji franc.: Dżibuti. Waluta:
Dżibuti Franc. = 100 centimów. Przedmiot sporu z Francją Komitetu d/s Dekolonizacji NZ. Zob. też Somali Francuskie.
J. P. PONSOT Diihouti et la CSte frmtalse des Somalis, Pari» 1965; The Statesman's Year-Book 1972-73, London 1972, l. 939-940.
•   1124
FRANCUSKIE  ZIEMIE  POŁUDNIOWOPO-LARNE l ARKTYCZNE (ang. French South Po-lar and Antarctic Territories, franc. Ten-es 
Aus-trales et Antarctiques Francaises, TAAF, hiszp. Tierras Australes y Antarticas Francesas, roś. Już-nopolarnyje i Antarktyczeskije 
Francuzskije Wła-dienija), jedno z „terytoriów zamorskich" Francji, tworzy osobną jednostkę adm. od 6VTII1955, obejmuje wyspy Saint Pauł i 
Nowy Amsterdam, wyspy Kerguelena i Crozeta oraz Ziemię Adeli (na Antarktydzie), na których zbudowano wiele stacji nauk., służących franc. i 
międzynar. wyprawom polarnym. Siedzibą administracji TAAF jest Paryż. Od 1957 publ. TAAF Revue Trimestrielle. Efriosilion Połmres 
Francaises. Etiides et Rnripons, Paria 1948-59; The Staiesman's year-Book 1972-73, London 1972, s. 942.
•   1125
FRANCUSKI JĘZYK (ang. Prench, franc. Francais, hiszp. Frances, roś. Francuzskij jazyk), jeden z pięciu oficjalnych języków ONZ, od XVII 
w. język międzynar.  dyplomacji, uznany  przez większość kongresów i konferencji międzyrządowych do połowy XX w., kiedy na Konferencji 
NZ w San Francisco 1945 gl. językiem stał się de facto ang.; przedmiot zorganizowanego upowszechniania międzynar. (->• Alliance Pran-caise, -
>• frankofonia).
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Rada Jeżyka Franc., Conscii intcrnational de la langue franfaise, z siedzibą w Paryżu, żal. 1967; publ. La Banaue des Mots.
Międzynar. Stów. Prane. Studiów, Association internationalc des etudes francaise, z siedziba w Paryżu, żal. 1949. Międzynar. Unia Spikerów Franc., Union Mondiale des voix francaises, z 
siedzibą w Paryżu, żal. 1960.
Poza tym W ONZ jest zarej. 30 org. profesjonalnych osób władających językiem franc., np. dziennikarzy języka franc., prawników, lekarzy.
Yewbook of Intemational Organisitions, 1973.
•   1126
FRANCUSKO-POLSKDS  STOWARZYSZENIE PRZYJAŹNI (ang. French-Polish Friendship As-sociation, franc. Association de 1'Amitie 
Franco-Polonaise, hiszp. Sociedad de Amisfad Franco-Po-laca, roś. Obszczestwo francuzsko-polskoj drużby), zał. wiosną 1944 w Paryżu p.n. 
Amitie Pranco-Polonaise, pod przewodnictwem F. Joliot-Curie, od 16X1944 p.n. L'Association France-Pologne, prowadzi działalność na rzecz 
współpracy kulturalnej i nauk. obu krajów; wydaje miesięcznik France-Pologne.
U   1127
„FRANGLAIS'*, neologizm franc., złożony z. nazw dwóch języków: franc. i ang. (Francais + An-glais), przyjęty powszechnie we Francji po II 
wojnie świat, dla określenia słów ang., gł. z dziedziny handlu i przemysłu, używanych w języku franc. Przeciwko angloamerykanizacji języka 
franc. wystąpił 1963 gen. Ch. de Gaulle, powołując komisję językoznawców z zadaniem zastąpienia terminów „f." francuskimi. W styczniu 1973 
„Jour-nal Officielle" opublikował listę 15 tyś. słów „f." z odpowiednimi francuskimi, z zaleceniem zobowiązującym urzędy franc. do ich 
wyłącznego używania (np. know nów = sayoir-faire). FRANK CFA -> Prane CFA.
•   1128
FRANK FRANCUSKI (ang. Prench franc, franc. .Franc, hiszp. Franco frances, roś. Francuzskij frank), jedna z kluczowych ->• walut w XIX i 
XX w. F.f. jest monetą napoleońską, ustanowioną dekretem 28 HI 1803; dzieli się na 100 centimów w relacji do srebra l fr. == 5 g srebra próby 
900. czyli cena l kg czystego srebra wynosi 222,22 fr., przy ustalonym stosunku do złota 15,5:1; czyli cena l kg czystego złota = 3444,44 fr. W 
1865 Francja w -> Walutowej Unii Łacińskiej. Od 1876. przestała bić monety srebrne, aczkolwiek utrzymały się one w obiegu do 1914. W 1876-
1914 panował system zw. bimetalizmem ułomnym albo monometalizmem faktycznym, przeważały banknoty (5178'min fr. w obiegu 1913) i 
monety złote f3288 min fr., 1913) nad monetami srebrnymi (2138 min fr., 1913). W okresie sierpień 1914—czerwiec 1928 wymienialność waluty 
papierowej na złoto została zawieszona. Od czerwca 1928 do września 1936 ustawa stabilizacyjna wprowadziła wyłączny parytet złota w 
stosunku l fr. = == 65,5 mg złota próby 900, czyli cena l kg czystego złota = 16963,528 fr. Od 25 IX 1936 Francja odeszła od waluty złotej. 
Dopiero 29X111958

1129 Frankofonia
266
przywróciła parytet złota wynoszący l fr. = = 180,00 mg czystego złota, niezależnie od wartości dolara. 111960 w miejsce „starego franka", 
wprowadzony został tzw. „frank ciężki" lub „nowy" („franc lourd", „nouveau franc") w stosunku 100 f r. = l „nowemu". W petni wymienialny od 
1958, za wyjątkiem lat 1968-70, kiedy była wprowadzona kontrola wymiany. Stosunek do dolara wynosił 4,90 „nowych franków." = l dół. amer. 
Na wolnym rynku l VII 1971 — l dół. amer. = = 5,51 fr. Związany ściśle z frankiem CFA, z którym tworzy strefę —>• walutową. Rząd Francji 
2011974 rozciągnął płynny kurs franka, tzw. turystycznego i inwestycyjnego, wprowadzony w sierpniu 1971, również na franka tzw. handlowego, 
służącego do wszelkich rozliczeń w transakcjach międzynarodowych.
T. SŁAWIŃSKI Stabilizacja franka francuskiego. Warszawa 1928; J. ŚWIDROWSKI Frank francuski, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938; F. PICK 1968 Ptck's Cur-rency 
Yearbook, New York 1968.
•   1129
FRANKOFONIA (ang.  Francophony, franc. Francophonie, hiszp. Francofonia, roś. Franko-fonija), termin międzynar. utworzony 1960 przez 
pręż. Senegalu, poetę- L. Sedara Senghora dla określenia wspólnoty kulturalnej z Francją narodów, które były pod wpływami języka i kultury 
franc., zaakceptowany przez propagandę franc.; przyjęty przez prasę świat, dla określania „frankofońskich" państw afrykańskich. W 1969 
powstało Międzynar. Stów. Solidarności Franko-fońskiej, L'Association internationale de solida-rite francophone (AISF), z siedzibą w Paryżu, 
mające na celu koordynację wysiłków istniejących już stowarzyszeń zbliżonych, jak —f- Allian-ce Francaise, czy Association des eciwain de lan-
gue francaise, oraz międzynar., jak Association internationale des parlementaires de langue francaise czy Association des Universites partielle-
ment ou entierement de langue francaise. Statut przyjęty 25 V 1971 założył zbudowanie w Paryżu Maison de la Prancophonie. (Wg danych 
statyst. EWG w Europie Zacb. znajomość języka ang wśród dorosłych oceniana była 1970 na ok. 28°/o, franc. zaś na 25'o/o ogółu dorosłych.) 
Jedną z instytucji frankofońskich są Biennale de la langue francaise rozpoczęte w Namur 1965, następnie w Quebec 1967, w Liege 1969, w 
Menton 1971 i w Dakarze 1973.
Bibliografię wydawnictw w Języku franc. na całym Świecie o-gtasza wychodzący od 1973 w Paryżu kwartalnik Franco-phonie-Edition (w nr 2 bibliografia za 1972). Le Monde nr 8201, 27/28 V 
1971; A. VIATTE La Francophonie. Paris 1972, s. 208.
•   1130
FRANKOFOŃSKA KONFERENCJA 1969 (ang. Francophonie Conference 1969, franc. Conference Francophone de 1969, hiszp. Conferencia 
Francó-fona 1969, roś. Frankofonskaja konfieriencyja 1969), zwołana z inicjatywy afryk. państw OCAM przy pełnym poparciu Francji, odbyła 
się w stoi. Nigru, Niamej, 17-19 II 1969, przy udziale oficjalnych przedstawicieli 27 państw, używających całkowicie lub częściowo języka franc. 
(Belgia, Bu-rundi. Czad, Dahomej, Francja, Gabon, Górna Wolta, Haiti, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kongo Demokr., Kongo Rep. .(obecnie 
Zair), Laos, Liban, Luksemburg, Maroko, Mauritius, Niger, Mali, Rep. Malgaska, Rep. Środkowoafrykańska,
Rwanda, Senegal, Togo, Tunezja i Wybrzeże Kości Słoniowej). Odmówiły przybycia: Algieria, Gwinea, Mauretania, Szwajcaria; nie zostały 
zaproszone Demokr. Rep. Wietnamu i Wietnam Pd. Celem było zorganizowanie stałej współpracy państw frankofońskich, nazywanej „wspólnotą 
frankofońską", Communaute Francophone. Powołano stały Sekretariat Konferencji z siedzibą w Paryżu, na Sekr. Gen. wybrano przedstawiciela 
franc. prowincji Kanady, Quebec.
Dokumentacja prasowa, 1969, ». 218A; Le Monde m 7495-7499.
•    1131
FRANK SZWAJCARSKI (ang. Swiss franc, franc. Franc suisse, hiszp. Franco suizo, roś. Szwiejcar-skij frank), jedna z kluczowych -> walut 
XIX i XX w.; wprowadzony 1850, niezmiennie w pełni wymienialna na złoto i z prawem transferowania bez ograniczeń w banknotach i złotych 
monetach za granicę, zabroniony jest tylko wywóz monet srebrnych. Relacja do dół. została ustalona w maju 1940 na 4,32 fr. szwajc. za l dół. 
17X111952 nowa ustawa walutowa ustaliła wartości fr. szwajc. równą 203,23 mg czystego złota, a kurs dół. w stosunku l dół. == 4,373 fr. W 
transakcjach Szwajc. Nar. Bank (Schweizerische Nationalbank), z siedzibą w Bernie i Zurychu, miał prawo kupna i sprzedaży w relacji od 4,28 do 
4,46 fr. szwajc. za l dół. Po dewaluacji dolara 1971 i 1973 wyłącznie w stałej relacji do złota. Przedwojenne złote monety 20 fr. szwajc., zw. 
„Vreneli" od 1X1955 przestały być monetą obiegową stając się numizmatycznym walorem. W okresie kryzysu —>• walutowego 1971-74 
Szwajcaria nie przyłączyła się do bloku 6 państw EWG, które 19 m 1973 wprowadziły wspólną politykę płynnych kursów swych walut w 
stosunku do dół.; zachowała własną „izolowaną płynność" fr. szwajcarskiego. F. PICK 1968 Pick's Currency Yearbook. New York 1968, s. 470--
475.
•    1132
„FREE WORLD—MUNDO LIBRĘ" (ang.-hiszp. nazwa czasopisma wyd. przez amer. Pree Worid Association w Nowym Jorku i Meksyku w 
czasie II wojny świat, od 1941, z zadaniem szerzenia idei powołania nowej świat, organizacji NZ, w miejsce LN. Roczniki czasopisma są do-
kumentem przygotowawczych dyskusji na temat struktury ONZ i Karty NZ.
A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Postguerra. vol. l, Me-idco DF 1946, s. 18; R. A. DIVINE Second Chance. Thc Triumph of Internationdlism in America during Worid War II, New York 1967, 
s. 380.
•    1133
FRONT   ANTYIMPERIALISTYCZNY   (ang. Anti-Imperialist Front, franc. Front anti-imperia-liste, hiszp. Frente antiimperialista, roś. 
Antiim-pierialisticzeskij front), termin międzynar.—międzynar. ruch, powstały 1931-35, łączący różne warstwy społ. pod przewodem klasy 
robotniczej. Po II wojnie świat, f.a. stał się synonimem walki narodowowyzwoleńczej kolonii i krajów zależnych od imperialistycznych 
mocarstw, a także solidarności antyimperialistycznej ludów świata.
•   1134
FRONT JEDNOLITY. KLASY ROBOTNICZEJ (ang. Worker Ciass United Front, franc. Front unique de la ciasse ouwiere, hiszp. Frente 
unico de la ciase obrera, roś. Jedinyj front raboczego

247
Fundacja Kościuszkowska 1141
kłassa), termin międzynar. ruchu robotn., powsta-ty po I wojnie świat., określający wspólnotę celów i działań robotników zorganizowanych w 
różnych partiach i ugrupowaniach, przede wszystkim komunistów i socjalistów; rezultatem tworzenia się f.j.k.r. był —> front ludowy i ->• front 
antyim-perialistyczny w latach 30-ych; •-> fronty narodowe w czasie II wojny świat, oraz wiele akcji jednolitofrontowych w różnych regionach 
świata po II wojnie świat.
•   1135
FRONT LUDOWY (ang. People's Front, franc. Front populaire, hiszp. Frente Popular, roś. Na-rodnyj front), termin międzynar.—międzynar. 
antyfaszystowski ruch rożnych warstw spoŁ, powstały w Europie z inicjatywy jednolitego frontu klasy robotn. po dojściu do władzy w Rzeszy, 
3011933, faszystowskiego ruchu, kierowanego przez NSDAP i jej „fiihrera" A. Hitlera (1894-1945). W 1934 f.l. we Francji uniemożliwił tam 
dojście do władzy faszystowskiej prawicy. W 1935 szeroki program walki f.l. oprać. VII Kongres Międzynarodówki Komunistycznej. W lutym 
1936 powstał rząd f.l. w Hiszpanii. Na innych kontynentach f.l. nosił nazwę -> frontu anty imperiał is-tycznego.
G. DYMITROW Ofensywa faszyzmu l zadania Miedzynaro-dSwki Komunistycznej 1915. Pisma wybrane. Warszawa 1954;
J. DELPERIE DE BAYAC Histoire du Front populaire, Parin 1972.
•   1136
FRONT NARODOWY (ang. National Front, franc. Front national, hiszp. Frente Nacional, TOS, Nacyonalnyj front), termin międzynar. ruchu 
robota., wprowadzony w czasie II wojny świat., określający wspólną walkę patriotów różnych warstw społ, z okupantem, oparty na jedności klasy 
robotn. i sojuszu jej z chłopstwem* W Europie fronty nar. powstawały jako przedłużenie antyfaszystowskiego -»- frontu ludowego. Po II wojnie 
świat, w Europie środk.-wsch. F.N. stał się formą mobilizacji społeczeństwa do budowania socjalizmu (w Polsce—Front Jedności Narodu);
w Trzecim Świecie stał się motorem narodowowyzwoleńczych ruchów w Afryce, A?ii Pd. i Ameryce Łacińskiej. W styczniu 1972 odbyła się w 
Warszawie I Międzynar. Konferencja Naukowa poświęcona problemom teoretycznym frontu narodowego.
Problemy frontu narodowego w europejskich państwach socjalistycznych. Referaty wygłoszone na międzynarodowe] konferencji naukowej 20-22 l 1972, Wrocław 1973, s. 199.
•   1137
FRYZJA (ang., niem., hol. Friesland, franc Frise, hiszp. Frisia, roś. Prisłandija, Frizija), historyczna kraina w pn.-zach. Europie, od 1774 
podzielona między Holandię (F. Zachodnia) i Prusy (F. Północna i Wschodnia). Walka Fryzów z germanizacją w XIX i XX w. stanowiła 
przedmiot międzynar. sporów m.in. w LN, gdzie Fryzyjsko-Szlezwicki Związek 1926 złożył skargę na germa-nizacyjną politykę państwa 
niemieckiego. Pruski spis ludności z 1925 wykazał 7 389 osób które podały język fryzyjski jako język ojczysty oraz 1133, które podały język 
niemiecki i fryzyjski. Związek wyd. pismo Fraschlónj. Przy spisie 17 VI 939 władze hitlerowskie zakazały wpisywania pod rubryką narodowość 
„Fnesisch", ponieważ Fryzowie zostali 1938 urzędowo zaliczeni do
Niemców jako „pragermański szczep". Po II wojnie świat, nastąpiło odrodzenie ruchu fryzyjskiego.
Frlesisch Schleswigscher Verein Die Unterdruckung der frie-sischen Wnderheit, Husum 1926; J. BOGENSEE, J. SKALA Die Nationalen Mmderheiten in Deutschland, Berlin 1929.
•   1138
FRYZJERSKIE RZEMIOSŁO (ang. Hairdressing, franc. Coiffure, hiszp. Peluqueria, roś. Parik-machierskoje dieto), przedmiot zorganizowanej 
współpracy międzynar. Pierwszą org. międzynar. była działająca 1907-21 Fedćration internationale des coiffeurs w Paryżu.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynarodowa Konfederacja Fryzjerskiego Rzemiosła, In-ternational Confederation of the Hairdressing Trade, Con-fźdźration internationale de la colffure (CIO, z siedzibą w Paryżu, zał. 1946; 
łączy 27 krajowych federacji świata zach.;
organizuje co 2 lata festiwale międzynar. Przy EWG ma osobny Komitet d/s F.Rz. Yearbook of Internalional Organimtions, 1973.
FTYZJOLOGIA ->- Choroby klatki piersiowej.
•   1139
FUJI BANK LTD., jeden z 6 wielkich -> banków Japonii, z siedzibą w Tokio zał. 1880; ma 210 filii w kraju i 3 za granicą.—w Diisseldorfie, 
Londynie i Nowym Jorku; na 31 III 1968 aktywa przekroczyły 2,8 mld jenów.
•   1140
FULBRIGHTA PROGRAM WYMIANY NAUKOWEJ (ang. Fulbright Schplarship Program, franc. Programme Fulbright, hiszp. Programa 
Fulbright, roś. Programma Fulbrajta), przyjęta w USA nazwa ustawy o międzynar. wymianie nauk. uchwalonej 1946 przez Kongres na wniosek 
senatora z Partii Demokratycznej prof. J. W. Pul-brighta. Ustawa ta, opierająca się na stypendiach przyznawanych przez Kongres, ma na celu z 
jednej strony szerzenie w innych krajach wiedzy o Stanach Zjedn., a z drugiej—maksymalne wykorzystywanie zagr. osiągnięć nauk. przez uczo-
nych amerykańskich. Jednym z celów Programu jest również indoktrynacja ideologiczna i polityczna. W ramach tego programu w 25-leciu 1946-
71 ok. 30 tyś. amer. uczonych, pracowników nauki i studentów przebywało (zazwyczaj ok. roku) na wyższych uczelniach i w instytutach badaw-
czych za granicą, ok 60 tyś. cudzoziemców zaś w USA. Roczny budżet przyznawany przez Kongres został w latach wojny w Wietnamie obniżony 
z ponad 50 min do ok. 30 min dolarów.
W. JOHNSON, F. J. COLLIGAN The Fulbright Program A His-tory. Chicago 1965, s. 381; Newsweek May 31, 1971.
•    1141
FUNDACJA KOŚCIUSZKOWSKA (ang. The Kościuszko Foundation, franc. Fondation Kościuszko, hiszp. Fundación Kościuszko, roś. Fond 
im. Kostiuszko), nazwa czołowej instytucji naukowo-kulturalnej Polonii amer., zał. 1925, przez pierwszego jej prezesa S. Mierzwę, z zadaniem:
,,udzielania pomocy finansowej zasługującym na to studentom polskim pragnącym odbywać studia w wyższych zakładach naukowych w USA i studentom amerykańskim pragnącym studiować w 
Polsce"; „kultywowanie ścisłych stosunków intelektualnych i kulturalnych między Polską i Stanami Zjednoczonymi"; ..zachęcania i udzielania pomocy w zakresie wymiany profesorów, 
naukowców i wykładowców".
Fundacja współpracuje z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie, organizuje dla młodzieży polonijnej wakacje poznawcze w Polsce („Summer 
Studies in Poland"),

1142 Fundacja Międzynarodowa Solidarności
268
W 1973 prezes E. Kusielewicz zorganizował u-dziat uczonych pochodzenia poi. w Kopernikowskim Roku Nauki Polskiej. S. MIZWA The Story of 
Ihe Kościuszko Foundation. How U came ahout. New York 1972. f. 134; R. BIERZANEK Jak doszlo do utworzenia Fundacji Kościuszkowskiej?, w: 
Kultura i Społeczeństwo nr 4, 1972, s. 223-227.
FUNDACJA MIĘDZYAMERYKAŃSKA D/S SZTUKI -»• Sztuka.
•    1142
FUNDACJA MIĘDZYNARODOWA SOLIDARNOŚCI (ang. International Solidarity Fund, franc. Fondation Intemationale de Solidaritó, FIS, 
hiszp. Fundación Internacional de Solidaridad, roś. Mież-dunarodnyj fond solidarnosti), zał. 1963, z inicjatywy zachodnioniem. CDU/CSU, z 
siedzibą w Rzymie; organizacja międzynar. eur. partii chrześ-cijańsko-demokr. z zadaniem wspomagania partii chadeckich w Ameryce 
Łacińskiej, szczególnie w Chile, Brazylii, Kolumbii i Wenezueli. Pierwszym przewodu. FIS został b. poseł katol. Zentrum w Reichstagu, J. 
Schauff, po wojnie jeden z wielkich plantatorów kawy w Brazylii.
Der Spiegel nr 12, 1971.
•    114?
FUNDACJE (ang. Foundations, franc. Ponda-tions, hiszp. Fundaciones, roś. Pondy), termin międzynar. określający instytucje zarządzające 
funduszami, które przeznaczone są na cele ustalone przez twórców f., nieraz o charakterze międzynar (np. Nobla, Fundacja Pokojowa Car-negie). 
Dysponentem największych sum pieniędzy 1972 były: Fundacja Forda (ponad 3,6 mld dół.);
następnie f.: Rockefellera (ok. 890 min dół.); Du-ke Endovement (ok. 629 min dół.); Lily Endove-ment (ok. 579 min dół.); Pew Memoriał Trust 
(ok. 437 min dół.); W. K. Kellog (ok. 435 min dół.); Charles Stewart Mott (ok. 413 min dół.);
Nernoure (ok. 400 min dół.); John A. Hartford (ok. 352 min dół.); Camegie Corporation of New York (ok. 334 min dół.); Alfred P. Sloan (ok. 329 
min dół.); Andrew W. Mellon (ok. 273 min dół.). Analiza amer. wielkich f. wykazała, że 41% ogólnej sumy rocznych wydatków f. przeznacza się 
na rozwój edukacji, 14% nauki, 12% działalności międzynar., 10% zdrowie, 10% dobroczynne cele, 13% różne,
W. A. NIELSEN The Big Foundations. New York 1972, s. 475.
•    1144
„FUNDAMENTALNE  PRAWO  KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO (ang. „Pundamental Law of Catholic Church", franc. „Łoi fondamental de 
1'ćglise catholiqu"e", hiszp. „Ley fundamental de la Iglesia catółica", roś. „Osnownoje prawo katol iczeskoj cerkwi", łac. Lex fundamentalis Ec-
clesiae Catolicae), nazwa projektu rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego, Codex luris Canonici, postanowionej na -»• Soborze Watykańskim II, 
oprać, przez komitet roboczy Papieskiej Komisji d/s Kodeksu, w -formie- sui generis konstytucji podstaw teologicznych i jurydycznych nowego 
prawa kanonicznego; przedmiot ostrych publicznych ataków czołowych teologów katol. 1970-71, za nieprźedłożenie go w ciągu 5 lat od 
powstania pod kolegialną dyskusję ani w łonie komisji kardynałów, ani w ramach Międzynar. Komisji Teologicznej. Watykańskie Biuro Prasy, W 
sierpniu 1971, oświadczyło, że projekt „f.p.k.k." jest „dokumentem roboczym", przeznaczonym dla Synodu Biskupów 1974.
•   1145
FUNDUSZ EKONOMICZNY MIĘDZYAME-RYKAŃSKI (ang. Interamerican Economic Fund, franc. Ponds economique interamericain, 
hiszp. Fondo Económićo Interamericano, roś. Mieżamie-rikanskij ekonomiczeskij fond), nazwa instytucji zaprojektowanej w lipcu 1956 przez 
pręż. Wenezueli na spotkaniu na szczycie prezydentów Republik Amerykańskich w Panamie; debatowanej w Radzie OPA 131X1956 i 19 IX 
1957. • Projekt, który zakładał, że każdy kraj postawi do dyspozycji określony procent swego dochodu nar.;
upadł wobec opozycji USA.
•   1146
FUNDUSZ EMERYTALNY ONZ (ang. UN Joint Staff Pensions Fund, frane. Fonds de retrai-te de 1'ONU, hiszp. Fondo de Pensiones y Jubi-
laciones de la ONU, roś. Piensionnyj fond OON), dla wszystkich pracowników kontraktowych ONZ i org. wyspecjal. ONZ, powstał 7 XII 1948 
na bazie decyzji Zgr. Og. NZ z 15X111946. Regulamin PJB. ONZ wszedł w życie 23 11949; zmodyfikowany 1960.
FUNDUSZ EUROPEJSKI ->• Europejski Układ Walutowy.
•   1147
FUNDUSZ EUROPEJSKI WSPÓŁPRACY WALUTOWEJ (ang. European Monetary Cooperation Fund, franc. Ponds europeen de 
coopćration mo-netaire, hiszp. Fondo Europeo de Cooperación Monetaria, roś. Jewropiejskij fond walutnogo so-trudniczestwa), nazwa instytucji 
finansowej EWG, powołane| l IV 1973 na podstawie uchwały paryskiej sesji szefów państw i rządów z 21X1972, likwidującej Fundusz Eur. 
ustanowiony Eur. Układem Walutowym 1955. Zadania Funduszu:
,,zharmonizowanie działalności banków centralnych pod kątem potrzeb zwężenia marży wahań kursów ich walut;
uwielostronnienie roszczeń i zobowiązań wynikających z interwencji dokonywanych w walutach państw Wspólnoty i uwic-lostronnienia wyrównywania sald wewnątrz Wspólnoty;
posługiwanie się w tym celu europejska jednostką rozliczeniowa;
stosowanie przez banki centralne krótkoterminowych interwencji podtrzymujących kursy walut;
dpraźne finansowanie układu o zwężeniu marży wahań i krótkoterminowym podtrzymywaniu kursów będzie odbywać sif za pomocą zrewidowanego mechanizmu, ze środków Funduszu".
Fundusz posługuje się ->- Europejską Jednostką Rozrachunkową (odpowiadającą wartości jednego „dawnego dolara", tj. 1/35 uncji czystego 
złota). Funduszem, mającym charakter gwarancyjny u-slalony na 125 mld, ->• SDR, zarządza Komitet Gubernatorów Banków Centralnych „w 
ramach ogólnych wytycznych polityki gospodarczej ustalonych przez Radę Ministerialną EWG". Transakcje F.E.W.W. przeprowadza -»- Bank 
Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei.
Rada Ministerialna Wspólnot postanowiła l IV 1973, że początkowo najważniejszym i jedynym celem Funduszu jest realizacja utrzymywania 
zwężonej do 2,25% marży wahań kursów między walutami państw Wspólnoty Europejskiej (teoria „węża w tunelu"), za wyjątkiem walut Irlandii, 
W. Brytanii i Włoch, które zdecydowały utrzymać płynny kurs ich walut. W dalszej przyszłości

269
Fundusz Rozwoju USA 1155
Fundusz ma stać się koordynatorem jednolitego systemu bankowego Wspólnoty.
Le Monik 22-23 X 1972; Kronika, m 990, 1973, s. 26.
•   1148
FUNDUSZ INTEGRACYJNY AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Pre-inversion Fund for Latin American Integration, franc. Fonds pour 1'inte-
gration de l'Amerique Latine, hiszp. Pondo para la Integración de America Latina, roś. Objedini-tielnyj fond Łatinskoj Amieriki), żal. 1966 przez 
Międzyamerykanski ->• Bank Rozwoju, ma za zadanie finansowanie badań dot. integracji i opracowywania projektów integracyjnych państw 
Ameryki Łacińskiej (sprawozdanie roczne w: IBD Amual Report).
•   1149
FUNDUSZ PANAMERYKAŃSKI IM. L. S. RO-VE (ang. L. S. Rove Panamerican Fund, franc. Ponds Panamericain „L. S. Rove", hiszp. 
Fondo Panamericano „L. S. Rove", roś. Panami erikan-skij fond im. L. S. Rowa), zał. 1948 na podstawie legatu L. S. Rove, który przez 25 lat był 
dyr. generalnym -»- Unii Panamerykańskiej PAU; administrowany przez PAU. Sprawozdania roczne w Annuał Report of 0'AS.
•   1150
FUNDUSZ POWIERNICZY LUDNOŚCIOWY (ang. Population Trusteeship Fund, franc. Fonds d'Affectation Speciale pour les Actiyites 
Demo-graphiques, hiszp. Pondo Fiduciario Demografico, roś. Diemograficzeskij fond po opiekie), uchwalony w grudniu 1966 przez Zgr. Og. NZ, 
Rez. 2211/XXL-z- zadaniem dopomagania krajom rozwijającym w badaniach problemów demograficznych, mających zasadniczy wpływ na 
rozwój ekon. i socjalny. W lipcu 1967 Sekr. Gen. ONZ zwrócił się do rządów krajów wysoko rozwiniętych oraz do wielu instytucji 
pozarządowych z apelem o wpłacanie dotacji na Fundusz, celem dopomoże-nia w badaniu „wysoce krytycznych problemów" szybkiego przyrostu 
-> ludności świata. IW Monthty Chronicie nr 8, 1967.
•   11S1
FUNDUSZ POWIERNICZY POSTĘPU SPOŁECZNEGO (ang. Trusteeship Fund for Social Progress, franc. Fonds fiduciaire de progres so-
cial, hiszp. Fontlo Fiduciario del Progreso Social, roś. Fond socyalnopo progriessa po opiekie), zat. 27 V 1961 uchwałą Kongresu USA; ma za 
zadanie popieranie rozwoju spol. Ameryki Łacińskiej w duchu programu ->• Sojuszu dla Postępu. Administratorem Funduszu jest 
Międzyamerykanski -> Bank Rozwoju, na podstawie umowy rządu .USA z Bankiem, z 19 VI 1961. Z zasobów Funduszu Bank udziela kredytów 
na kolonizację ziem nie uprawianych, budowę mieszkań, urządzenia sanitarne, kanalizację, poszukiwania wody pitnej itp. Początkowy wkład 
wyniósł 394 min dół. Sprawozdania ogłasza w swych corocznych raportach IDB.
1DB Annual Report,
•   1152
FUNDUSZ PREZYDENTA USA ROZWOJU GOSPODARCZEGO AZJI 1956 (ang. The Pre-sidenfs Fund for Asian Economic 
Development, AEDP, 1956, franc. Fonds Ćconomiquę Asiatique de Dśveloppement du President des Ćtats Unis
de 1956, hiszp. Fondo Económico Asi&tico de Desarrollo del Presidente de los EE.UU. 1956, roś. Aziatskij ekonomiczeskij fond razwitija prie-
zidienta SSzA 1956), oficjalna nazwa funduszu uchwalonego 1956 przez Kongres USA celem u-dzielania pomocy gosp. Wietnamowi Pd., Lao-
sowi i Kambodży, a także Syjamowi, a w dalszej kolejności innym państwom pd. Azji; w ramach przygotowań administracji pręż. D. Eisen-
howera i wiceprez. R. Nixona do penetracji militarnej Płw. Indochińskiego po wycofaniu się kolonialnych wojsk Francji. Fundusz należy do
•>• Programu USA Wzajemnego Bezpieczeństwa.
Department of Stafe Report to Congress on the Mutual Se-curity Program, for the Fiscal Year, 1960.
•    1153
FUNDUSZ ROLNY EWG (ang. EEC European Agriculture Fund, franc. Fonds europeen d'agri-culture de la CEE, hiszp. Fondo europeo de agri-
cultura de la CEE, roś. Jewropiejskij agrarnyj fond EES), instytucja finansowa -> Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, powstała z zadaniem u-
normowania integracji produkcji rolnej państw EWG. W budżecie EWG stanowi ok. 80% wydatków (w 1971 na 2764 min dół. 2 346 min dół.), 
które pokrywane były w 1971 w 32% przez Francję, 31,2% przez NRF, 20,3% przez Włochy, 8,2% przez Holandię, 8,1% przez Belgię i 0,2% 
przez Luksemburg. Przedmiot sporów wewnętrznych, zaostrzonych przez przystąpienie 1972 W. Brytanii do EWG. Pełna ang. nazwft: European 
Agriculture Guidance and Guarantee Fund.
The Europa Year Book 1972. A W orla Suryey, London 1972, s. 223-224.
•   1154
FUNDUSZ ROZWOJU REGIONALNEGO
EWG (ang. EEC Regional Development Fund, franc. Ponds regional de deyeloppement de CEE, hiszp. Fondo de desarrollo del CEE, roś. Pond 
riegionalnogo razwitija EES); powołany do życia 111974 decyzją państw czł. EWG (18X111973) w sprawie wspólnej polityki antyinflacyjnej, so-
cjalnej, gosp. i walutowej, z zadaniem udzielani? pomocy kredytowej tym państwom członkowskim, które posiadają zacofane gospodarczo 
regiony, celem ich likwidacji. Projekt uznania 52% terytorium EWG za strefy zacofane gospodarczo i wyasygnowania w planie 3-letnim 1974-76 
sumy 2 250 min jednostek obrachunkowych spotkał się z opozycją NRF, której kontrprojekt przewidywał objęcie pomocą tylko niektórych 
terytoriów Włoch i W. Brytanii oraz wyasygnowanie ogółem 600 min jednostek obrachunkowych. Opracowanie kompromisowego projektu 
opóźniło rozpoczęcie działania Funduszu.
Kromka 1974, s. 141-144. FUNDUSZ ROZWOJU AMERYKI LAĆ. ->- Akt
Bogoty 1960.
•    1155
FUNDUSZ ROZWOJU USA (ang. US Development Fund, franc. Fonds de developpement des E.U„ hiszp. Fondo de Desarrollo de los EE.UU., 
roś. Fond razwitija SSzA), urząd USA, zał. 1957 jako instytucja —>• Programu USA Wzajemnego Bezpieczeństwa, podległa bezpośrednio pręż. 
USA, a odpowiedzialna za udzielanie kredytów państwom rozwijającym się. Pożyczki są zwrotne w walucie kraju pożyczającego.

1156 Fundacja RWPG Pomocy dla Krajów Rozwijających się
270
Department ot Stale Report to Conpress on Ihe Mumal Se-curity Prosram. For the Fiscal Year, 1960.
•   1156
FUNDUSZ RWPG POMOCY DLA KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (ang. CMEA Assistance Fund for the Developing Nations, franc. 
Fonds d'Assistance du CAEM pour les pays en voie de developpement, hiszp. Pondo de Asistencia del CAME para los paises en via de desarollo, 
roś. Pond pomoszczi SEW dla razwiwajuszczichsia stran), powołany 11 IV 1973 decyzją Rady Mię-dzynar. Banku Inwestycyjnego w celu 
rozszerzania stosunków ekon. między krajami rozwijającymi się a krajami-członkami funduszu, którymi są kraje członkowskie RWPG. Łączną 
wysokość funduszu składającego się zarówno z rubli transf., jak i walut wymienialnych ustalono na l mld rubli transf. Czlonkowie-założyciele 
postanowili wnieść do funduszu jako pierwszą wpłatę 100 min rubli transf. Fundusz rozpoczął działalność 111974. Mogą do niego przystąpić 
również inne kraje.
Kronika. Dokumentacja prasowa, 1973.
•    1157
FUNDUSZ SOCJALNY EWG (ang. EEC Euro-pean Social Pund, franc. Fonds europeen social de la CEE, hiszp. Fondo europeo social de la 
CEE, roś. Jewropiejskij socyalnyj fond EES), instytucja finansowa -> Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej dla wspierania programów socjal-
nych państw członkowskich. W budżecie EWG stanowi 2% wydatków (w 1971 ok. 55 min dół.), pokrywanych po 28% przez Francję, NRF i 
Włochy, po 7,9% przez Belgię i Holandię i 0,2% przez. Luksemburg.
The Europa Year Book 1972. A Wortd Stirvey, London 1972, a. 223-224.
•   1158
FUNDUSZ SPECJALNYCH MATERIAŁÓW ROZSZCZEPIALNYCH (ang. Fund of Special Pissionable materials, franc. Fonds des 
produits fissiles speciaux, hiszp. Fondo de materias fisiles especiales, roś. Pond dla spiecyalnych rasszczep-lajuszczichsia wieszczestw), powołany 
przy IAEA 1970 przez Zgr. Og. NZ Rez. 2605 i 2664/XXV.
•   1159
FUNDUSZ SPECJALNY ONZ, SUNFED (ang. UN Special Fund, SUNFED, franc. Fonds d'Af-fectation Speciale de la ONU, SUNFED, hiszp. 
Pondo Especial de la ONU, SUNFED, roś. Spiecyalnyj fond OON, SUNFED), w grudniu 1952 Zgr. Og. NZ zainicjowało badania nad 
możliwościami zmobilizowania funduszów dla międzynar. finansów, służących rozwojowi. W grudniu 1955 Rez. 923/X Zgromadzenie 
postanowiło opracować statut F.S. ONZ dla Rozwoju Gospodarczego. Prace trwały 3 lata. Zgromadzenie 14 XII 1958 uchwaliło statut i 111959 
Fundusz rozpoczął działalność z kapitałem wyjściowym 26 min dół. amer., dobrowolnych dotacji państw członkowskich. Fundusz stał się 
wewnątrz ONZ nową instytucją finansową, która odmiennie niż Bank Światowy nie finansuje ani produkcji, ani bezpośredniej pomocy techn., 
lecz umożliwia prowadzenie badań nad możliwościami rozwoju gosp. kraju czy regionu, a także kształcenie kadr dla tego typu badań. Funduszem 
zarządza Rada Administracyjna z pomocą Rady Konsultacyjnej integrującej Sekr. Gen. ONZ, pręż. Międzynar.
Banku Rozwoju, przewodu. Rady Technicznej Pomocy ONZ oraz dyr. generalnego Funduszu. Fundusz oraz Program —»• Pomocy Technicznej 
ONZ połączyły się 111966 tworząc jeden -> Program ONZ Rozwoju.
The UN Special Fund. Ań Explanatory Plan by the MaaasilW Director. New York 1959; ONU El Fondo Especial de los NU. New York 1960; UN Monthly Chronicie nr 10, 1967.
•   1160
FUNDUSZ SPECJALNY ROZWOJU (ang. Special Development Assistance Fund, franc.. Fonds d'Affectation Speciale pour le 
Developpement, hiszp. Fondo Especial de Asistencia para el De-sarrollo, roś. Spiecyalnyj fond rozwitija), zał. 1964 z zadaniem finansowania 
grogramu Mię-dzyamerykańskiej -»• Rady Gospodarczo-Społecz-nej (CIES), w odniesieniu do ->• Sojuszu dla Postępu; formalnie przejął funkcje 
finansowe -*• Organizacji Państw Amerykańskich, która również swoimi kanałami finansowała różne projekty, zintegrowane od 1961 przez 
Alianza para Progresso, finansowane przez —>• Fundusz Powierniczy Postępu Społecznego.
Et Sistema Interamericano, Madrid 1966, s. 562-566.
•    1161
FUNDUSZ STABILIZACJI WALUT AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Central-American Monetary Stabilization Fund, franc. Fonds de la 
stabilisa-tion monetaire de l'Amerique Central, hiszp. Fondo Centroamericano de Estabilización Mone-taria, roś. Fond stabilizacyi walut 
Centralnoj A-mieriki), zał. 1968 przez Radę Walutową Ameryki Środk., z siedzibą w Tegucigalpa.
I n formę annual del Secretario General de la OEA. »    1162
FUNDUSZ STABILIZACYJNY MIĘDZYNARODOWY (ang. International Stabilization Fund, franc. Fonds international de stabilisation, 
hiszp. Fondo Internacional de Estabilización, roś. Mież-dunarodnyj stabilizacyonnyj fond), nazwa zaproponowana przez rząd USA dla instytucji 
walutowej NZ, dla której Konferencja w -> Bretton Woods 1944 przyjęła ostatecznie nazwę: Międzynar. Fundusz Walutowy (-> IMF).
•    1163
FUNDUSZ  STYPENDIALNY  IM.  DAGA HAMMARSKJÓLDA (ang. Dag Hammarskjóld Memoriał Scholarship Fund, franc. Fonds des 
bourses Dag Hammarskjóld, hiszp. Pondo de Be-cas Dag Hammarsksjold, roś. Stipiendialnyj fond im. Daga Chammarszelda), powstał 1964 dla 
uczczenia tragicznie zmarłego w katastrofie lot. w czasie podróży służbowej Sekr. Gen. ONZ. Zob. też Sekretariat Organizacji Narodów 
Zjednoczonych.
•    1164
FUNKCJONARIUSZE   MIĘDZYNARODOWI (ang. International Functionaries, franc. Ponction-naires irrternationaux, hiszp. Puncionarios 
inter-nacionales, roś. Mieżdunarodnyje dołżnostnyje lica), termin międzynar. na określone przez Sekr. Gen. ONZ, zgodnie z art. 5 Konwencji o 
przywilejach i immunitetach NZ z 13 ni 946, grupy prac. ONZ, Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości i org. wyspecjal., korzystających w pań-
stwach członkowskich ONZ z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Pierwsze międzynar.
271
kadry u 1856 w;
Związku Miar i ^ nizacji z 33, a li< osób, w się międs osób, zn związku Szybki v świat, p oraz poni zacji. Szsi 30do401 la wiele f wzorowali 
dzyrządoi S. BASDEYAI
Zbiór doku ordtnation t Book o f U de condult Comite Coi des Nations E.KeswDef VAOTHIER ;
T. M. OAUI in Natlonat nistratives s a Bwopean cel admintst
•    1165 FUNT 81 Livre ster stieriingow czowych -pensa sret nazywać fi wa z 1816 bitych moi gów (shilli do 1970, siętny: l l złota nosił lingów 
byt roną (crov (farthing). nych miał emisji bani facto tylkc banknotów Szkoc. nie Szkotów pr lu w Szkoc Historycy d
vm-xvn
srebrze, z handlu zag] krycia prze pokrycie w niewymierni skimi; 1816 papierowa;
nym paryte nabywcza f

Fuzja 1167
kadry urzędnicze powstały w 2 pół. XIX w.;
1856 w Eur. Komisji Dunaju, 1863 w Światowym Związku Pocztowym, 1875 w Międzynar. Biurze Miar i Wag. Do 1914 tego typu międzynar. 
organizacji z międzynar. kadrą urzędniczą powstało 33, a liczba stałego personelu wynosiła ok. 100 osób, w większości obywateli Szwajcarii. W 
okresie między wojnami kadra ta wzrosła do ok. 2000 osób, znów z przewagą obywateli Szwajcarii, w związku z tym, że siedzibą L.N. została 
Genewa. Szybki wzrost liczby f.m. nastąpił po II wojnie świat, przez instytucje ONZ i org. wyspecjal. oraz ponad 110 innych międzyrządowych 
organizacji. Szacunkowe obliczenia 1970 wahały się od 30 do 40 tyś. osób. Obowiązki i prawa f.m. określa wiele aktów Sekretariatu ONZ, na 
których wzorowane są regulaminy innych instytucji międzyrządowych.
S. B*SDEVANT Les Fonctionnaires Intemationawc, Paria 1931;
Zbiór dokumentów m 6, 1946, póz. 21; C. W. JANKS Co-ordimtion in international Orsaniwtion, w: The British Year Bmk o f International Law 1951; Rapport sur les normę s de conduite reąuises 
des fonclionnaires internationaux. Comite Consullatif de la fonction internationale publigue Są Natlons Unieś, New York 1954; E. KORDT, P. GAUDEMET, B. KERM Der Europaische Beamte, 
Bonn 1955; A. C. BREYCHA-VAOTHIER Le fonctionnaire intemalional.  Paris  1959;
T. M. GAUDEMET The Status of International Civil Seryants ta National Law, w. Revue internationale des sciences admi-nistratives nr 25, 1959; E. KERN On the Establishment of a Europom Civil 
Service, w: Revue internationale des sciences administratives, nr 25, 1959.
•   1165
FUNT STERLING (ang. Pound Steriing, franc. Livre sterling, hiszp. Libra esteriina, roś. Punt ttierlingow), waluta W. Brytanii, jedna z klu-
czowych -»• walut międzynar. Nazwa pochodzi od pensa srebrnego z 775, który w XII w. zaczęto nazywać funtem srebrnym (pound sterling). 
Ustawa z 1816 wprowadziła wyłączny parytet złota dla bitych monet. Jeden f.s. dzielił się na 20 szylingów (shilling), te zaś na 12 pensów (penny) 
aż do 1970, kiedy to wprowadzono podział dziesiętny: l f.s. = 100 pensom. P.s. jako moneta złota nosił nazwę suwerena (sovereign), 21 szylingów 
było gwineą, gwinea i 5 szylingów—koroną (crown), 1|^ szylinga—sucpence; l/^ pensa (farthing). Przywilej bicia monet złotych i srebrnych miał 
tylko Bank Ang., natomiast prawo emisji banknotów—Bank Szkocki, ale od 1946 de facto tylko Bank Angielski. Próby wycofania banknotów 
emitowanych do 1946 przez Bank Szkoc. nie powiodły się wobec odmowy części Szkotów przyjmowania innych banknotów w handlu w Szkocji.
Historycy dzielą dzieje f.s. na następujące okresy:
Vin-XVII w., początkowo wyłącznie oparty na srebrze, z dopuszczeniem od XIII w. złota do handlu zagr.; wiek XVIII, przesunięcie się z po-
krycia przede wszystkim w srebrze na faktyczne pokrycie w złocie; 1797-1816 waluta papierowa niewymienialna w związku z wojnami 
napoleońskimi; 1816-1914 waluta złota; 1914-25 waluta papierowa; 1925-31 waluta złota z przedwojennym parytetem; od 1931 waluta 
papierowa. Siła nabywcza f.s. ulegała dewaluacji: po I wojnie
świat, w stosunku do 1913 o 65'/o (w tym czasie dół. utracił 56^/c siły nabywczej, fr. franc. 801)/», a marka' niem. 90%). W 1931 zostało 
ustawowo zniesione ustalanie wartości złota w f.s. Czynione było to do 1971 tylko pośrednio przez stosunek do —»- dolara amerykańskiego. Po 
H wojnie świat, nastąpiła dwukrotnie dewaluacja f.s.: 12 DC 1949 z 4,03 dół. amer. za l f.s. na 2,80 dół. amer. oraz 18X11967 z 2,80 dół. amer. na 
2,40 dół. Do strefy -»• walutowej f.s. należały do 11 1974 w Europie: W. Brytania z Irlandią Pn. i jej kolonie (na wszystkich kontynentach), Cypr. 
Irlandia, Islandia, Malta; w Ameryce: Barbados, Gujana, Jamajka, Trynidad i Tobago; w Afryce:
Botswana, Gambia, Ghana, Kenia, Lesoto, Libia, Malawi, Mauritius, Nigeria, Rep. Pd. Afryki (z Namibią), Sierra Leone, Somalia, Suazi, Tan-
zania, Uganda, Zambia; w Azji: Bahrajn, Brunei, Cejlon, India, Jemen Pd., Jordania, Kuwejt, Liban, Malezja, Malediwy, Oman Traktatowy, Pa-
kistan, Sikkim, Singapur; w Oceanii:. Australia (z Nową Gwineą Austral. i Papua), Fidżi, Nowa Zelandia, Samoa Zach., Tonga. Po II wojnie 
świat. f.s. związany był ściśle z dół. amer. i z tej racji należał do ->- walut rezerwowych. Ze statutu tego zrezygnował deklaracją z 7 VI 1971 
złożoną w Strasburgu (zw. Deklaracją Strasburską) spełniając gł. warunek przyjęcia W. Brytanii do EWG. 22 VI 1972 rząd bryt. odstąpił od 
ustalonych przez IMF granic wahań (2,511/t) kursu funta, dopuszczając do swobodnego płynnego kursu. Zob. też. walutowy kryzys gospodarczy 
1971-74.
J. ŚWIDROWSKI Funt angielski, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 277-280; S. M. BORISOW Stierlingowaia łona w walutnoj sistiemie kapitaliwna, Moskwa 1957; P. PICK 
1968 Pick's Currency Yearbook, New York 1968; B. J. COHEN The Future of Sterling as an International Currency, London 1971; A. R. COMAN Tnę Sterling Area. London 1953; K. 
STUDENTOWICZ Konsekwencje upłynnienia kursu funta sterlinga, w: Handel Zagraniczny nr 11, 1972, s. 438-441.
FUTUNA -> Wallis i Putuna.
•   1166
FUTUROLOGIA [tac. fulurum 'przyszłość'], (ang. Futurology, franc. Futurologie, hiszp. Futurolo-gia, roś. Futurołogija), termin międzynar. — 
przewidywanie zjawisk ekonomiczno-sócjalnych, polit., kulturalnych; jako dyscyplina naukowa przybiera postać ->• prognostyki; przedmiot stałej 
zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Stowarzyszenie Przyszłości Świata, Worid Future Society, z siedzibą w Nowym Jorku; publ. The Futurist. Futiribles. Studies in conjunctures, ed.: B. de Jouycnel, vol. 2, Geneve 1963-65; L. W. 
BIESTUŻEW-ŁADA Buduszczeje czelowieczestwa l buriuaznaja futurologija, w: Ekonomika i miezdunarodnyje otnoszenija 1/1969; J. OSTROWSKI Pochwała przyszloSci czyli o futurologii, w: 
Kongres Współczesnej Nauki l Kultury na Obczyźnie, Londyn 1970, s. 479-487; A. BÓNISCH Futurologie. Eine kritische Anatyse biirger-licher Zukunftsforschung. Berlin 1971.
•    1167
FUZJA (ang. Fusion, franc. Fusion, hiszp. Fu-sión, roś. Fuzija), termin międzynar. — łączenia się dwu lub kilku przedsiębiorstw, towarzystw 
akcyjnych, stronnictw polit. itp. w jedno o nowej nazwie lub o nazwie najsilniejszego z nich.

1169 GĄB
272
G2
CIA.
1168
GĄB, ang. Generał Arrangements to Borrow,
GĄB, (franc. Accords generawc d'emprunt, hiszp. Acuerdos generales de prestamos, 'roś. Gienieral-nyje dogowory o zajmach), układy ogólne o 
zasadach udzielania pożyczek przez Międzynar. Fundusz Walutowy, IMF, opracowane przez -»• Grupę Dziesięciu, -uchwalone przez Zgr. Og. 
ONZ, Rez. 2208/XXI; weszły w życie 15X1962 jako obowiązujące dla państw członkowskich IMF, u-staliły zasady udzielania przez IMP 
pożyczek stymulujących zwiększanie -»• płynności międzynarodowej. Suma ogólna tych pożyczek została ograniczona do 6000 min dół. w 
walutach państw Grupy Dziesięciu. GĄB zostały uchwalone z inicjatywy franc. min. finansów, W. Baumgartnera, i miały na celu pewne 
ograniczenie dominacji USA w IMF. Wobec niewystarczającej stymulacji, w 1968 IMF uzyskał specjalne prawa ciągnienia
-»• SDR.
•   1169
GABON (ang. Gabon, franc. Gabon, hiszp. Gabon, roś. Gabon), Republika Gabońska, Rópubli-que Gabonaise, państwo w środk.-zach. 
Afryce,
nad O. Atlantyckim. Czl. ONZ. Pow. 267,7 tyś. km«; ok. 475 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1961 — 448 tyś.); stoi. Libreville (73 tyś. mieszk.—
1970). Graniczy z Gwineą Równikową, Kamerunem i Kongiem. Język oficjalny francuski. Waluta: ->• franc ĆPA = 100 centymów. Święto nar. 
17 VIII, rocznica proklamowania niepodległości 1960.
Stosunki międzynar.: kolonia franc. od 1839; prowincja Francuskiej Afryki Równikowej od 1910;
1958 uzyskała status rep. autonomicznej w ramach -> Francuskiej Wspólnoty. 17 VIII 1960 u-zyskala niepodległość jako państwo stowarzyszone 
ze Wspólnotą zawierając sojusz wojsk, oraz układy o ścisłej współpracy gosp. i finansowej;
jedno z afryk. państw frankofońskich. Od 201X1960 czł. ONZ oraz wszystkich wy-specjal. org. ONZ, z wyjątkiem IMCO. Członek Konferencji 
Szefów Państw Afryki Równikowej oraz Wspólnej Organizacji Afrykańsko-Malgaskiej i Mauricjańskiej (OCAM).
Stosunki dyplomat. (l 11974): Algieria. Belgia. Czad. Egipt, Francja, Gwinea Równikowa, Hiszpania, Holandia, Indii, Izrael. Japonia, Kamerun, Kanada, Kongo. Korea Pd.. Liban, Mali, NRF. 
Rep. Środkowoafrykańska. Sudan, Szwajcaria, Tajwan, Turcja, USA, Watykan. Wietnam Pd. (Saj-gonska administracja), W. Brytania, Wiochy. R. OELAROZIER. Y. THIERY Corte ethniaue du 
Gabon. Palii 1945; B. WŁINSTEIN Gabon. Hation-Buildins on the Ogooui, Cambridge, Masa., 1966. s. 287; The Europa Year Book 1971, A Wmtd Swvey. London 1972, vol. n, s. 525-529.
•   1170
GALAPACOS (ang. Galapagos Islands, franc. Ileś Galapagos, hiszp. Islas Galapagos, roś: Gała-pagos estrowa). Wyspy Żółwie, archipelag wysp 
na O. Spokojnym; pow. 7,8 tyś. km2; 3,1 tyś. mieszk. (1967). Należą do Ekwadoru od 1832. Od II wojny świat, na wyspie Seymour ważna baza 
lot. i mor. USA.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Fundacja im. K. Darwina dla Wysp Oalapagos, Charles Dat. win Foundation tor the Galapagos Islands, Fondation Char. les Darwin pour les Galapagos, żal. 1959 z siedzibą w Brukseli, prowadzi 
stację nauk .-badawczą za zgodł rządu Ekwa. doru; posiada statut doradczy (Q UNESCO. Publ. Noticial etę Galapagos. Yearbook of International Orsanizations. 1973.
•    1171
GALICJA WSCHODNIA I ZACHODNIA (ang. East and West Galicja, franc. Galicie Est et Ouest. hiszp. Galitzia Oriental y Occidental, roi. 
Wostocznaja i Zapadnaja Galicyja), nazwy terytorium stanowiących część przedrozbiorowej Polski, następnie 1772-1918 Królestwo -*• Galicji i 
Lodomerii w obrębie monarchii austr.; po I wojnie świat, przedmiot sporów międzynar., kiedy Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzy-
szone Traktatem Saint-Gennain z 101X1919 nie rozstrzygnęły ostatecznie losów tych ziem, polecając przeprowadzenie plebiscytów w Galicji 
Zach. (na Śląsku Cieszyńskim,' Spiszu i Orawie), sprawę zaś Galicji Wsch. pozostawiając otwartą 'wobec niemożności osiągnięcia porozumienia 
z Polską, której 25 VI 1919 chciano przyznać prowizorycznie Mandat LN nad Galicją Wsch. na 25 iat i opracowano 21 XI 1919 projekt Statutu 
Galicji Wsch., anulowany przez Radę Najwyższa 22 XII 1919, wobec odmowy przez Polskę podpisania Traktatu Mandatowego. 10 VII 1920 
urzędująca w Spa Rada Najwyższa uzyskała zgodę Rządu RP na jej postanowienia odnośnie Galicji Wsch., tzw. Agreement Spa; w miesiąc póź-
niej przedłożono delegacji poi. do podpisu Traktat Granicy Sivres, podp. l O VII 1920 przez Główne Mocarstwa i przez Czechosłowację, Ju-
gosławię i Rumunię, gdzie w art. l, 2 i 3 Galicja Wsch. figurowała jako odrębne państwo na równi z Polską, co spowodowało ponownie od-
mówienie przez Polskę podpisu pod -Traktatem. Traktat Pokoju między Polską a ZSRR i Ukr. SRR z 18 liii 921, zwany Traktatem Ryskim, 
przyznał Galicję Wsch. Polsce (art. III), z zastrzeżeniem delegacji ros.-ukr., że ostateczne rozstrzygnięcie losów Galicji Wsch. „powinno być 
pozostawione swobodnie wyrażonej woli wszystkich narodowości ją zamieszkujących". LN uzna-

273
.Gastarbeiter" 1175
ł» wsch. granice Polski 3 n 1923, przeciwko czemu zaprotestowała Ukr. SRR w nocie do rządów Francji, W. Brytanii, Włoch, 12 m 1923, w 
której stwierdzono, że:
„Akt okupacji przez władze i wojska polskie Galicji Wschod-^niej, której 3/4 ludnoSci stanowił Ukraińcy, uważany byt "przez rząd Ukrainy za akt przemocy...", i: „Rząd Ukrainy uważa dlatego 
za swój obowiązek oświadczyć z góry, łe uzna za nieważne ustanowienie jakiegokolwiek reżimu w Galicji Wschodniej bez uprzedniej jego zgody i bez przeprowadzenia referendum samej 
ludności".
Mocarstwa, do których skierowana była nota, potwierdziły uchwałę LN decyzją Konferencji Ambasadorów, 15 III 1923, podkreślając jednak, iż 
Polska „ze względu na warunki etnograficzne" uznaje konieczność ustroju samorządowego „we wschodniej części Galicji". Była to aluzja do 
Ustawy RP z 261X1922, która wprowadziła specjalny samorząd dla województw lwowskiego, tamopolskiego i stanisławowskiego, uzupełnionej 
później Ustawami z 21 VII 1924 o języku państw. l języku urzędowania władz administracyjnych, Z 31 VII 1924 o języku urzędowania 
sądownictwa i z 31 VII 1924 p organizacji szkolnictwa.
Polskie prawo państw, wprowadziło zamiast nazw G.W. i Z. — Małopolska Wsch. i Zach., natomiast władze Ukr. SRR wprowadziły termin 
Ukraina Zach., oznaczający Galicję Wsch. Wobec sytuacji wojennej w Polsce 17 IX 1939 rząd ZSRR oświadczył, że przejmuje opiekę nad 
ludnością ukr. na terytorium G.W. 25 X 1939 odbyły się tam wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukrainy Zach., które 30X1939 postanowiło 
integrację z Ukr. SRR, co zatwierdziła 2X11939 Rada Najwyższa ZSRR. Decyzji tych nie uznał rząd RP na emigracji; stało się to przedmiotem 
sporu w rokowaniach pol.-radz. w latach 1941-43. W latach 1944-45 sprawa ta była przedmiotem pertraktacji pol.-radz. w ramach ustalenia nowej 
granicy między obu państwami, zakończonych Umową Graniczną. podp. 16 VIII 1945, pozostawiającą prawie w całości dawną Galicję Wsch. w 
granicach Ukr. SRR.
Di.U. 1922, nr )922, póz. 829; Di.U. 1923, nr 49, póz. 333;
Dt.U. 1925, nr 17, póz. 114 i 115; Izwieslija 1925. nr 56;
Zbiór dokumentów. nr 2/1945 p. 8; Prawo międzynarodowe t Historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gcibcrg. Warszawa 1958: O. K. KOSYMIENKO Islorija Ukrain-skol SSR, 
Kijew 1965; Z. ZAKS Galicja Wschodnia w polskiej polityce lasranirznej (1921-1923). w: Z dziejów stosunków polsko-radwckich. Studia t Materiaty, t. VII, Warszawa Wl.
•   1172
GALICJI I LODOMERn KRÓLESTWO (ang. Kingdom of Galicia and Vladimir, franc. Royau-me de Galicie et Lodomerie, hiszp. Reino de 
Ga-litzia y Lodomiria, roś. Korolewstwo Galicyi i Ło-domierii, niem. Konigreich Galizien und Lodo-merien), nazwa prowincji państwa austr. 
1772-1918, obejmującej pd.-wsch. część Polski przedrozbiorowej. Po upadku monarchii austr. ziemie prowincji stały się przedmiotem międzynar. 
sporów (->• Galicja Wschodnia i Zachodnia). II   1173
GAMBIA (ang. Gambia, franc. Gambie, hiszp. Gambia, roś. Gambija), Republika Gambii, Re-public of Gambia, państwo w zach. Afryce, nad 
O. Atlantyckim po obu brzegach rzeki Gambia. Czł. ONZ. Pow. 11,3 tyś. km'; 383 tyś. mieszk. (1971; wg spisu: 1961—315 tyś.); stoi. Bathurst, 
na przyl. Saint Mary (54 tyś. mieszk. —1971);
nazwa stolicy zmieniona l V 1973 na Banjul. Graniczy z Senegalem, lęzyk oficjalny angielski. Waluta dalasi = 100 bututów. Święto nar. 18 II, 
rocznica proklamowania niepodległości 1965.
Stosunki międzynar.: kolonia ang. 1664-1962, której granice zostały delimitowane 1890; samorząd autonomiczny uzyskała 4X1963, 
niepodległość w ramach bryt. Wspólnoty Narodów—18 II 1965. Przeprowadzone w listopadzie 1965 referendum w sprawie ustroju 
monarchicznego czy republ. nie. dało żadnej stronie wymaganej konstytucją większości '/s; powtórzone w kwietniu 1970 zdecydowało, że od 24 
IV 1970 G. jest rep., pozostając dalej członkiem bryt. Wspólnoty. W 1971 G. wypowiedziała się za nawiązaniem rozmów państw afryk. z Rep. 
Pd. Afryki. Członek ONZ od 25 1X1965 oraz 6 organizacji wyspecjalizowanych:
FAO, WHO, IBRD, IDĄ, IMF i GATT. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Australia, Belgia, Brazylia, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Ghana,. Gwinea, Hiszpania;- Holandia, India, 
Izrael. Japonia, Kanada. Korea Pd., Mali, Mauretania. Nigeria. Norwegia, NRD, NRF, Polska, Rumunia, Senegal. Sierra Leone, Szwajcaria, Tajwan, Turcja, USA, W. Brytania, Wiochy. ZSRR. 
The Gambia Independence Order, Bathurst 1965; H. A. GAI-LAY (Jr,) A History of the Gambia. New York 1965; B. RICE Enter Gambia. The Birth of on Improbable Nation, Boston 1967, s. 389; 
The Statesman's Year-Book 1972/73, London 1972, s. 306-309; The Europa Year Book 1972. A Wortd Sur-vey, London 1972, Vol. n, s. 530-535.
•   1174
GANEFO, ang. Games ot the New Emerging For-ces. Zawody Nowych Występujących Sił, nazwa zorganizowanych 29 IV 1963 w stoi. 
Indonezji, Dja-karcie, igrzysk sport, krajów Trzeciego Świata, mających być w swym założeniu Olimpiadą ograniczoną tylko do państw pd. 
półkuli, co wywołało dyskryminacyjne uchwały Międzynar. Komitetu Olimpijskiego, który nie dopuścił do XVIII Igrzysk Olimpijskich w Tokio, 
1964, ChRL, Indonezji i KRL-D.
J. MACHOWSKI Sport jako czynnik stosunków międzynarodowych. w: Sprawy Międzynarodowe nr 5, 1972, s. 92-93.
GARBARNIE -> Skóra.
•    1175
„GASTARBEITER" [niem.; 'gość-robotnik'], nazwa wprowadzona w NRF na ponad dwumilionową rzeszę robotników cudzoziemskich 
zatrudnionych w NRF w rolnictwie, usługach i przemyśle;
1972 przedmiot bilateralnych umów międzynar. i szeregu sporów prawno-międzynar., wynikających z konfliktów między pracobiorcami a praco-
dawcami. W 9 państwach EWG, l I 1973, żyło 4,3 min robotników cudzoziemskich, z czego 2,3 min w NRF. Ogółem z rodzinami w państwach 
EWG żyło ok. 10 min.
18 ESMiO

1176 Gastroenterologia
274
R. SCHIEDERMAIR Handblich des AusISnderrechts der Bundes-repubtik Deutschland, Frankfurt a. M. 1968; J. BYCZKOWSKI Robotnicy zagraniczni 
w NRF, Opole 1971, s. 111.
•   1176
GASTROENTEROLOGIA (ang. Gastroenterolo-gy, franc. Gastroentorologia, hiszp. Gastroentero-logia, roś. Gastroenterołogija), dział 
medycyny poświęcony chorobom żołądka i jelit; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. zarej. w ONZ:
Stowarzyszenie Krajowych Eur. i Śródziemnomorskich Towarzystw Gastroenterologicznych, Association of National Euro-pean and 
Mediterranean Societics of Gastro-Enterology. żal. 1947, z siedzibą w Londynie, łączy towarzystwa 25 krajów, m.in. Polski.
Międzyamerykańskie Stów. Oastroenterologiczne, Inter-Ame-rican Association of Gastroentcrology, żal. 1948, z siedzibą w Montevideo.
Światowa Organizacja Gastrocnterologii, Worid Organization of Oastroenterology, żal. 1935, z siedzibą w Londynie, łączy krajowe towarzystwa i 
grupy ponad 40 państw, m.in. Polski. Yearbook of Intemalional Organizations, 1973.
•   1177
GASTRONOMIA [gr. gaster 'brzuch, żołądek, macica* i tac. nominativus 'dotyczący mianowania'], (ang. Gastronomy, franc. Gastronomie, 
hiszp. Gastronomia, roś. Gastronomija), termin międzynar. — sztuka kulinarna; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. ONZ:
Międzynar. Federacja Prasy d/s Gastronomii i Win, Interna-tional Federation of Gastronomical and Vinicultural Press, Fedźration internationale 
de la presse gastronomigue et vini-cole, zat. 1952, z siedzibą w Paryżu.
Co roku w styczniu w Brukseli odbywa się Międzynar.   Wystawa  Hotelarsko-Gastronomiczna „Horecava".
W Polsce dzida z całego świata poświęcone sztuce kulinarnej gromadzi Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie.
Yearbook of Intemational Orgamzations, 1973.
•   1178
GATT, Uklad Ogólny o Ciach i Handlu (ang. Generał Agreement on Tariffs and Trade (GATT), franc. Accord Generał sur les tarifs douaniers 
et le commerce, hiszp. Acuerdo Generał sobre Aranceles Aduaneros y Comercio, roś. Gienieral-noje sogłaszenije o tari-fach i torgowle), przyjęta 
powszechnie w ONZ w
ang. skrócie nazwa układu podp. 30X1947 w Genewie przez 23 państwa członkowskie ONZ;
wprowadzony tymczasowo w życie Protokołem obowiązującym od 111947; pełni od tego czasu prowizoryczną funkcję zastępczą Międzynar. Or-
ganizacji Handlu, ITO, ustanowionej nieratyfiko-waną nigdy Kartą Hawańską 1948; jest de facto jedną z głównych w dziedzinie ekon. org. wy-
specjal. ONZ z zadaniem zwiększania handlu międzynar. przez eliminację ograniczeń handl., obniżanie taryf celnych i ogólne stosowanie -> kla-
uzuli najwyższego uprzywilejowania, obowiązującej między wszystkimi członkami zwyczajnymi GATT. W myśl art. l układu:
,,Wszelkie korzyści, ulgi, przywileje lub zwolnienia, przyznawane przez jedną z umawiających si; stron towarom pochodzącym z jakiego bądź 
kraju lub przeznaczonych dla tego kraju, będą, niezwłocznie i bez jakichkolwiek warunków, rozciągnięte na podobne towary pochodzące z 
obszarów wszystkich innych umawiających się stron".
Organizacją GATT są konferencje umawiających się stron, których organami są stały Sekretariat
GATT
z Dyrektorem Generalnym, Komitet d/s Między-sesyjnych i inne komitety specjalistyczne. • Organizacja zdominowana od początku przez wysoko 
rozwinięte państwa kapitalist. bojkotowała długie lata państwa socjalist. oraz wprowadziła skomplikowane różnicowanie członków: na zwyczaj» 
nych, korzystających z ww. klauzuli i tymczasowych, przyjmowanych na 3-letnie okresy próby bez praw do klauzuli; członków de facto złożo-
nych z b. kolonii państw członkowskich GATT, korzystających z przywilejów tych państw przez okres 3-letni po czym dopiero przyjmowanych 
na ogół na członków zwyczajnych, nieraz jednak na tymczasowych; wreszcie członkowie stowarzyszeni na podstawie uchwały 2/3 głosów 
konferencji GATT oraz indywidualnego porozumienia o wzajemnych prawach i obowiązkach zawartego przez dane państwo z GATT znów za 
zgodą 2/3 członków GATT. Takimi członkami stowarzyszonymi w 1959 zostały Jugosławia i Polska, następnie Kambodża. Jugosławia w 1962 
zmieniła statut na członka tymczasowego, a w 1966 na zwyczajnego. Polska po 10-letnim okresie uzgadniania warunków uzyskała pełne 
członkostwo zwyczajne 18 X 1967, zobowiązując się do zwiększania swego importu z państw członkowskich GATT o 7°/o rocznie, w zamian za 
stopniowe zniesienie dyskryminacyjnych przepisów wobec poi./ eksportu i przyznania Polsce powszechnej klauzuli najwyższego 
uprzywilejowania. Obraz członkostwa GATT daje tablica wspólna —>• Organizacji Wyspecjalizowanych ONZ. Konferencje GATT obniżające 
bariery celne dla różnych grup towarów odbywały się: I —1947 w Genewie, II —1949 w Anne-cy we Francji, ni—1951 w Torquay (W. Bry-
tania), IV— 1956 w Genewie, V—1960/61 w Genewie, VI—1964/67 w Genewie (Runda -> Ken-nedy'ego), VII—1973/1974 w Genewie (Runda 
-> Nixona). Siedzibą Sekretariatu GATT jest Genewa. Publ. roczniki: Intemational Trade, GATT Activities oraz Basie Instruments and Selected 
Documents oraz studia specjalistyczne (GATT Studies m Intemational Trade), poza tym informacyjny druk. GATT: What it is, What it does. Od 
stycznia 1968 w siedzibie GATT w Genewie (Villa la Bocage, Palais des Nations) mieści się powstałe w 1964 Międzynar. Centrum Handl., 
UNCTAD, od 1968 p.n. Intemational Trade Cen-ter UNCTAD/GATT. Zob. też UNCTAD.
W końcu 1973 czł. GATT było 6 państw socjalist.: Czechosłowacja, Jugosławia, Kuba, Polska, Rumunia i Węgry.
Accord general sur les tarifs douaniers et le commerce, 4 t„ New York, w języku ang. i franc,; (W Conference on Trolle and Employment. Finat 
Act and Retated Documents, New York 1948; tW Generał Agreement on Tariffs and Trade. Protocol and Dedaration Signed al Babana, Cuba, on 
24 March 1948; J. ROYER Les accords douarders de Genire. Ge-neve 1948; C. Wn.cox A Charter of Worid Trade. New Yoric 1949, 8. 333; E. 
KUNO Das allgemeine Abkommen ttber Zoile und Handel, GATT, Zfflrich 1952, s. 173; General Agreement on Tariffs and Trade — Basie 
Instruments and Selected Documents, vol. ni, Geneva 1952; GATT Bibllography 1941-1953. Geneva 1953 (następnie co roku uzupełnienia, publ. 
przez Sekretariat GATT); Z. AUGUSTOWSKI Układ ogólny o dach l handlu (GATT) a interesy polskie, w: Sprawy Międzynarodowe 1963, nr 3; H. 
STEINBEROER GATT und Regionale Wirtschaftszusammenschlusse. Koln 1963, s. 248; F. MODRZEWSKI Poland and GATT, w: Pollsh Perspectiyes 
1964, nr 12; K. RÓWNY Uklad ogólny w sprawie cel l handlu (GATT)—sprawy czlonkostwa. w. Sprawy Międzynarodowe 1964, nr 2; G. CURZON 
Muttiiaterat Comercial Diplomacy The GATT and its Impact on National Commerdal Potidei

27S
Gdańsk Wolne Miasto 1183
ond Techmąues. London 1965, s. 367; Analitic Indos. Second Kfriston. Notes on the Drafting Interpretalion and Applica-tions of the Ariicles of Ihe GATT. Gcneva 1966, s. 184;
M. A. S. VAN MEERHAEGHE International Economic tnstitu-aons, wyd. 2, London 1966, s. 157-186; j. W. EYANS The GATT. w: International Organiwtion, Winter 1968, s. 72-99;
I. WOZKOWSKI Sytuacja Polski w GATT, w: Państwo t Prawo 6/1969; J. WOŻNOWSKI The Sociatist Countries' Membership 1» the GATT, w: The Polish Yearbook of International Law 1970, l. 
199^226; The Europa Year Eook. A Worid Sumy 1972. London 1972. VI. I, s. 47-49.
•   1179
GAZ (ang. Gaś, franc. Gaz, hiszp. Gaś, roś. Gaz), jedno z gl. paliw świata, przedmiot kooperacji i statystyki międzynarodowej. W kwietniu 1973 
ILO ogłosiło raport o świat, zasobach i produkcji g. ziemnego. Zasoby te szacowano 1970/71 na 43000-50000 mld m», z czego około 16000 mld 
m* w ZSRR. Głównym producentem 1971 byty USA—637 mld m' oraz ZSRR—212 mld m*. W 1973-74 w związku z —> kryzysem ener-
getycznym wzrosło zainteresowanie USA, Japonii i Europy Zach. zasobami ZSRR i możliwością zbudowania gigantycznych gazociągów z 
Syberii, co stało się przedmiotem rokowań z ZSRR.
Import g. naturalnego do zach. i pn. Europy rozpoczął się 1964 z Afryki (Algieria, Libia), a 1968 z ZSRR (do Austrii, następnie do Włoch, NRF, 
Finlandii).
Org. międzynar. zalej, w ONZ;
Miedzynar. Unia d/s Gazu, International Gaś Union żal. 1931, z siedziba w Londynie, łączy stowarzyszenia Australii, Austrii, Algierii, 
Argentyny, Belgii, Bułgarii, Czcchosotwacji, Danii, Finlandii, Francji. Hiszpanii, Holandii, Indii, Iranu, Japonii, Kanady, Jugosławii, Norwegii, 
NRD, NRF, Pakistanu, Polski, Portugalii, Rumunii, Szwajcarii, Szwecji, USA, Turcji, W. Brytanii. Wioch, Węgier i ZSRR. W stosunkach 
oficjalnych z TTU, statut doradczy UNESCO. Kongresy co 3 lata. Wydala: Internationat Safety Code for International Transmission of Fuel Gaś 
by Pipetine. Ekonomiczny Komitet Badawczy Przemysłu Gazowego, Economic Research Committce of the Gaś Industry. żal. 1954, z siedzibą w 
Brukseli. Statut doradczy (R) ECOSOC. Europejskie Stowarzyszenie d/s Gazu Płynnego, European Liquefied Petroleum Gaś Association, żal. 
1968, z siedzibą w Paryżu.
Miedzynar. Colloquium d/s Marketingu Gazu, International Colloąuium on Gaś Marketing, żal. 1957, z siedzibą w Paryżu.
Intemational Gaś Union. Bruxelle 1964; Rocznik Statystyki Mledzynarodowel 1970. GUS, Warszawa 1970, s. 140; Year-took of International 
Organizations. 1973.
•   1180
GAZA (ang. Gaza, franc. Gaza, hiszp. Gaza, roś. Gaza), palestyńska miejscowość oraz strefa pograniczna, dł. ok. 40 km, szer. 11 km, pow. ok. 
250 km8. Przedmiot sporu między Egiptem a Izraelem; układem o zawieszeniu broni między Izraelem i Egiptem, podp. 24 II 1949 na wyspie 
Rodos, przyznana Egiptowi. Na terytorium tym powstały obozy -»• uchodźców z Palestyny pod opieką UNRWA. W marcu 1955 doszło do in-
cydentów przygranicznych, które były przedmiotem debaty Rady Bezpieczeństwa 41-19 IV 1955. 2X11956 strefa G. została okupowana przez 
wojska Izraela, które wycofały się 7 III 1957, zgodnie z rez. 997 i 1000/XI Zgr. Og. NZ, a miejsce ich zajęły na podstawie porozumienia ONZ z 
rządem Egiptu (Dok. A 3276) -» Siły Zbrojne ONZ, UNEF. 9 III 1962 pręż. Egiptu, G. A. Naser, ogłosił dla strefy G. statut specjalny, traktujący 
ją „jako część nierozłączną Palestyny, będącej własnością narodu arabskiego". Statut ten Izrael oskarżył przed Zgr. Og. NZ jako akt wrogi, „zmie-
niający strefę G. w symboliczny bastion irredenty przyszłego Arabskiego Państwa Palestyny, jakie
Arabowie chcą stworzyć w miejsce Izraela". 20 V 1967 rząd Egiptu zażądał od Sekr. Gen. ONZ, U Thanta, wycofania UNEF ze strefy G., co zo-
stało natychmiast zrealizowane zgodnie z p. 9 dok. A 3276, ze „UNEF nie może przebywać ni działać na danym terytorium bez zgody rządu tego 
obszaru". 5 VI 1967 siły zbrojne Izraela okupowały strefę G., a rząd Izraela oświadczył, że zamierza ją integrować trwale. Odtąd jest ponownie 
przedmiotem sporu między Egiptem a Izraelem. Zob. też Synaj.
UN Bulletin. Nr 6/1949, a. 215-219.
GAZOCIĄGI -> Nafto- i gazociągi.
GAZ W SYSTEMIE KWPG -> Nafta i gaz
w systemie KWPG.
•    1181
GAZY (ang. Gases, franc. Gaz, hiszp. Gases, roś. Gazy), przedmiot -f prawa wojennego od 29 VII 1899, daty podp. przez 28 państw uczestników 
Miedzynar. Konferencji Pokojowej w Hadze tzw. Deklaracji II dot. gazów duszących, Declaration (II) concerning Asphy&iating Gases, 
zakazującej ich używania w wojnie. Deklarację pogwałciły w czasie wojny świat. Niemcy. Zakaz używania g. duszących, trujących i im 
podobnych wprowadzony został ponownie art, 5 do Traktatu Waszyngtońskiego o użyciu w wojnie okrętów wojennych i gazów szkodliwych dla 
zdrowia, Treaty relating to use of Submarines and Noxious Gases in Warfare, podp. 6 II 1922 przez Afrykę Pd„ Australię, Etiopię, Francję, Indie, 
Japonię, Kanadę, N. Zelandię, USA i W. Brytanię. Ponieważ Traktat nie wszedł w życie na skutek zastrzeżeń do sformułowań dot. okrętów 
podwodnych, art. 5 Traktatu stal się podstawą Genewskiego Protokołu o zakazie używania gazów duszących, trujących lub podobnych oraz 
środków bakteriologicznych, Protocol for the Prohibition of the Use in War of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases and of Bacteriologieal 
Methods of Warfare, podp. 17 VI 1925. Ratyfikowany do 111973 przez 92 państwa (m.in. Polskę 4 n 1929). Po II wojnie świat, problem g. stal 
się w ONZ częścią szerszego problemu —> broni chemicznych i bakteriologicznych!
Dt.U. 1929 póz. 278 i 279; Prawo Międzynarodowe l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr.: L. Gdberg, Warszawa 1958, t. 2, s. 260-261; Tnę Laws of Armed Confikts. edits.: D. 
Schindlcr, J. Toman, Lcidcn-Geneya 1973, s. 99-101, 107-119 l 657-659.
•   1182
GCEP, Rada Zarządzająca Programami Ochrony Środowiska Człowieka (ang. Goveming Councii for Environmental Programs, GCEP, 
franc. Con-seił Gouvememental des Programmes de l'En-vironnement, hiszp. Consejo Gubernamental para los Programas de Protección del 
Medio Ambien-te, roś. Zawiedujuszczij sowiet po programie o-chrany jestiestwiennoj sriedy), organizacja wyspecjalizowana ONZ powołana 
przez Zgr. Og. NZ, zgodnie z sugestią -> Deklaracji Sztokhoimskiej Świat. Konferencji d/s Ochrony Środowiska Człowieka z 14 VI 1972; 
rozpoczęła działalność II 1973. Siedziba Sekretariatu: Nairobi (Kenia). Zob. też Ochrona środowiska człowieka.
•    1183
GDAŃSK WOLNE MIASTO (ang. Free City
of Gdańsk, franc. Ville Librę de Gdańsk, hiszp,
i8*

1184 Generał Dynamics Corporation
276
Gdańsk Ciudad Librę, roś. „Wolnyj gorod Dan-cyg"), terytorium -> mandatowe LN, powstałe na obszarze miejskim i wiejskim (pow. l 892 km2, 
353 tyś. mieszk.—1919) portu i miasta Gdańska, na podstawie art. 100-108 Traktatu Wersalskiego, z 26 VI 1919 i konwencji paryskiej z 91 1920, 
na mocy której Rzesza Niem. odstępowala ->• Mocarstwom Sprzymierzonym i Stowarzyszonym wszelkie prawa i roszczenia do tego obszaru. 8 
II 1920 nastąpiło zajęcie Gdańska przez wojska bryt. i przejęcie administracji przez Wysokiego Komisarza LN na czas do 27X11920, kiedy 
władzę ustawodawczą przejął wybrany 16 VI 920 parlament W.M.G., a wykonawczą Senat W.M.G., zgodnie z decyzją Konferencji 
Ambasadorów z 27X1920 (obowiązującą od 15X11920), która zleciła Polsce reprezentowanie W.M.G. w stosunkach z zagranicą i obronę wojsk, 
przed napaścią, oraz ustanowiła wspólny obszar celny z Polską, obowiązujący od l 11922 i wspólny zarząd portu; W.M.G. było poza tym podległe 
LN, której mandatariuszem był Wysoki Komisarz. W W.M.G. urzędował od 1921 Komisarz Generalny RP, reprezentujący prawa Polski w 
statucie W.M.G., w tym także prawa poi. sił zbrojnych na ->• Westerplatte, Poi. Kolei Państw, i Poczty Polskiej. Polskie placówki dyplomat. i 
konsularne reprezentowały w świecie interesy W.M.G. i jego obywateli, natomiast na terytorium W.M.G. miały za zgodą Polski swe konsulaty: 
Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Gwatemala, 
Hiszpania, Holandia, Japonia, Litwa, Łotwa, Meksyk, Niemcy, Nikaragua, Norwegia, Panama, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, 
USA, W. Brytania, Węgry, Wenezuela, Włochy i ZSRR. Stosunki pol.-gdańskie, mimo że ujęte 1920-39 ponad 170 umowami, były przedmiotem 
licznych sporów i konfliktów rozpatrywanych przez organa LN, w związku z rosnącą tendencją niem. Senatu do ograniczania praw Polski i 
Polaków na terytorium W.M.G., a po 1933 wprowadzeniem ustroju hitler. prowokacyjnie antypol. (sygnał radiostacji Dan-ziger Rundfunk był 
początkiem melodii krzyżackiej pieśni Ań der Weichset gegen Osten, Nad Wisłą przeciw, wschodowi), co zostało de facto zakończone 1938, a de 
jurę 23 VIII 1939 przekazaniem przez Senat najwyższej władzy wykonawczej szefowi partii hitler. w W.M.O. (Gaulciter der NSDAP) A. , 
Porsterowi, który 11X1939, z chwilą agresji III Rzeszy na Polskę, ogłosi} Ustawę o połączeniu Gdańska z Rzeszą (Staats-grundgesetz uber' die 
Wiedervereinigung Danzig mit dem Deutschen Reich), zatwierdzoną natychmiast przez Rząd Rzeszy. LN nie podjęła żadnych kroków w obronie 
jej mandatu. Obszar -byłego W.M.G., wyzwolony 28-30 III 1945 przez wojska radź, i poi. (l Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte) 
został przekazany przez dowództwo 2 Frontu Białoruś, władzom cywilnym Polski w kwietniu 1945, co zatwierdziła Konferencja Poczdamska, 2 
VIII 1945, wytyczając granice Polski na Nysie Łużyckiej, Odrze i Bałtyku „łącznie z obszarem dawnego W.M.G." (art. IX B), zgodnie z 
poprzednimi decyzjami co do W.M.G. podjętymi na Konferencji Teherańskiej 2X111943 i Konferencji Jałtańskiej 8 II 1945.
League of Nations Report..., Noyember 17th, 1920 (20/48/49/ /98) (I); Treaty hetween Poland and the Free City of Danut. Concluded at Paris, November 9lh 1920 (20/4/365.2); Con-stitutions of 
the Free City of Damig, Official Journal of L. of N. Special Supplement Nr 7; Dt.U. 1922, póz. 139; Amend-ment to the Constitutions of Dawig. Yalorisation of Claims (Ser. L. of N.P. 1926, LA. 
4); Delimilation ot the Port of Damig for the Purposes of the Polish Postoi Sernice. Report of the Experts (C. 430, 1925, I); J. MAKOWSKI La situation Juridiaue du territoire de la V Ule Librę de 
Dantzig, w. Revw generale de droit internationat public, 30/1923; J. MAKOWSKI Le caractere de la Vilte Librę de Dantlig, Varsovie 1933;
J. MAKOWSKI Zagadnienie państwowości Wolnego Miasta Gdańska, Warszawa 1934; Publications issued by the L. of N. 1920-1935, Geneva 1935, s. 44-45; J. WEYERS Gdańsk, w:
Encyklopedia Nauk Politycznych, Warszawa 1937, t. 2, a. 296-318; C. J. BURCKHAROT Moja misja w Gdańsku 1937-1939, Warszawa 1970; S. MIKOS DzialalnoS/ Komisariatu Generalnego 
Rzeczypospolitej Polski w Wolnym Mieście Gdańsku 1920-1939, Warszawa 1972; P; MĘCLEWSKI Celnicy Wolnego Miasta, Warszawa 1971, s. 396.
GENCON -> Czarterowe umowy standardowe.
•    1184
GENERAŁ DYNAMICS CORPORATION, jeden z gł. koncernów zbrojeniowych USA, produ- | kujących okręty 
podwodne, kierowane pociski rakietowe oraz samoloty myśliwskie, bombowce, a , także komunikacyjne 
(od czasu wchłonięcia firmy
•> Convair, 1954).
•    1185
GENERAŁ ELECTRIC AND ENGLISH ELEC. TRIC, jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu międzynar. z kapitałem amer.-bryt.; 
największe bryt. przedsiębiorstwo przemysłu elektrotechn. , i elektronicznego. Zajmuje w Europie Zach. 17 miejsce pod względem wartości 
produkcji. W 1969 zatrudniało 228 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2 mld dolarów.  :
„The Economist". 12 VI 1971.
•    1186
GENERAŁ ELECTRIC COMPANY, czołowy koncern elektrotechn. USA, zał. 1878 w Shennec-tady N.Y., p.n. Edison Electric Light Co.; 
kontrolowany przez finansową —>• Grupę Mellona.
•   1187
GENERAL-GOUYERNEMENT [niem.; 'generalna gubernia'], nazwa jednostki adm., zarządzanej wzorem bryt. kolonii przez generał-
gubernatora, wprowadzona przez Niemcy Cesarskie w I wojnie świat, na terenach zdobytych na Wschodzie: G. G. Warschau, G. G. Mińsk itp. W 
czasie II wojny świat, tylko w centr. Polsce: G.G. poi. okupowanych terenów, General-Gouvernement der pol-nischen besetzten Gebiete, od 
25X1939 do 31 VII 1940, następnie do stycznia 1945 tylko G.G. Ziemie pozostałe Rzeczypospolitej Polskiej zostały 1939-41 włączone do 
administracyjnych jednostek Rzeszy: „Oberschlesien", „Niederschlesien", „Wartheland", „Danzig-Westpreussen", „Ostpreus-sen" i „Ostland". 
Zarówno w czasie I jak i II wojny świat, formy zarządzania okupowanymi obszarami były sprzeczne z prawem międzynar., a 1939-45 miały 
charakter zorganizowanego ->• ludobójstwa; toteż 1919 Komitet Odpowiedzialności, Comitś de Responsabilitó (->• zbrodnie wojenne) 
Konferencji Wersalskiej umieścił na liście zbrodniarzy wojennych generał-gubernatora Warszawy H. H. von Beselera, a powstała 1943 w 
Londynie Komisja NZ d/s Zbrodni Wojennych, UN War Crimes Commission, wpisała na pierwszym miejscu poi. listy generał-gubernatora H. 
Franka. Be-seler, ponieważ miał być osądzony przez niem.

Genewskie Konferencje 1191
i trybunat sprawiedliwości w Lipsku, uniknął kary, j, H. Frank, sądzony przez Międzynar. Trybunał (Wojsk., zawisł na szubienicy w 
Norymberdze, :16 X 1946.
S. PIOTOOWSKI Dziennik Hansa Franka. Warszawa 1956, i. 552; S. PIOTROWSKI Proces Hansa Franka, Warszawa 1970, l. 351; Cz. MADAICZYK 
Polityka Ul Rzeszy w okupowanej Fdsce, t. 1-2, Warszawa 1970.
•   1188
GENERAŁ MOTORS CORPORATTON (GMC), największy w świecie koncern przemysłu samochodowego, żal, 1908 w Detroit jako Generał 
Motors Company, od 1916 pod obecną nazwą; po II wojnie świat, objął, poza 114 przedsiębiorstwami w USA i Kanadzie, wraz z ok. 600 tyś. 
zatrudnionych (m.in. Chevrolet, Motor Company, Cadii-lac Motor Company, Buick Motor Company), również fabryki w 18 państwach (np.: Opel 
AG w NRF i Vauxhall Motors Ltd., w W. Brytanii). Prawie połowa produkowanych w USA samochodów ma znak GMC. Koncern związany jest 
z wielkim koncernem chem. Du Pont oraz z jed-TĄ z głównych amer. grup finansowych. Bankiem Morgana.
•   1189
GENEWA (ang. Geneva, franc. Geneve, hiszp. Ginebra, roś. Żeniewa), miasto pd.-zach. Szwajcarii. Po I wojnie świat, siedziba LN i Międzynar. 
Organizacji Pracy ILO, po II wojnie świat. nadal siedziba ILO oraz Eur. Biura ONZ, Świat. Organizacji Zdrowia (WHO), Układu Ogólnego w 
Sprawie Cel i Handlu (GATT), oraz wielu innych organizacji międzynar., zarejestrowanych w Sekretariacie ONZ. G. należy, obok Paryża, Bruk-
seli i Londynu do miast z największą ilością organizacji mjędzynar. mających od 1929 własną organizację p.n. Pederation des institution inter-
nationales semiofficielles et privees etablies a Geneve. G. jest miejscem wielu konferencji międzynar., począwszy od konferencji Międzynaro-
dowego Czerwonego Krzyża 1864, której uchwały zapoczątkowały Genewskie Konwencje i Protokó-^ ty. Zob. też Genewskie Konferencje.
L. HENKY Geneve, te pays et tes hommes. Genźve 1958;
B. PAZDZIOR Office Europeen des Nations Unieś S Genew, Wrocław 1969, s. 126; Yearbook of tmernational Organiw-tions, 1973.
•   1190
GENEWSKA KONWENCJA LOTNICZA 1948
(ang. Geneva Air Convention 1948, franc. Convention aerienne de Geneve de 1948, hiszp.. Con-yención Aćrea de Ginebra 1948, roś. Żeniewskaja 
awiacyonnaja konwiencyja 1948), termin międzynar. na Konwencję o międzynar. uznaniu praw na statku powietrznym, Convention sur le statut 
juridique de Taeronef, podp. w Genewie 19 VI 1948, która ustaliła zasady wzajemnego uznawania przez państwa w niej uczestniczące następują-
cych praw rzeczowych: prawa własności; prawa nabycia drogą kupna własności statku, przysługujące niesamoistnemu posiadaczowi statku 
powietrznego; prawa korzystania ze statku powietrznego w wykonaniu umowy najmu; hipoteki, przywłaszczenia w celu zabezpieczenia itp. 
Polska nie u-czestniczy w tej Konwencji.
Zbiór konwencji (etnicznych. Warszawa 1951, s. 123-131.
•   1191
GENEWSKIE KONFERENCJE (ang. Geneva
Conferences, franc. Conferences de Geneve, hiszp,
Conferencias de Ginebra, roś. Żeniewskije kon-fieriencyi), skrótowa nazwa wielostronnych konferencji i narad międzynar. w Genewie; w latach 
międzywojennych pod auspicjami LN, po II wojnie świat. ONZ, z reguły w siedzibach tych organizacji.
W XIX w. nazwa K.G. odnosiła się do dwóch Konferencji —>• Czerwonego Krzyża, pierwszej działaczy szwajc., inicjujących 26X1863 utwo-
rzenie Międzynar. Czerwonego Krzyża; drugiej, 1-61X1884, międzynar. narady delegatów państw, które przystąpiły do konwencji Czerwonego 
Krzyża. Również K.G. 1906 była związana z humanitarnymi -> genewskimi konwencjami, podobnie jak 1929 i 1949. Natomiast w okresie LN 
odbyły się w Genewie 2 konferencje w sprawie ->• rozbrojenia: 1927 narada Japonii, W. Brytanii i USA dot. ograniczenia liczby krążowników i 
łodzi podwodnych; oraz I Świat. Konferencja Rozbrojeniowa 2111932-21X11934, w której wzięli udział członkowie LN oraz USA i ZSRR. W 
latach ONZ po l IV 1974 gł. K.G. polit. były następujące:
K.G. w sprawie -»- Korei i Indochin, 26 IV-21 VII 1954. W sprawie Korei w obradach brali udział przedstawiciele obu państw koreańskich, 
ministrowie spraw zagr. pięciu mocarstw (CbRL, Francji, W. Brytanii, USA i ZSRR) oraz delegaci z państw uczestniczących po stronie USA w 
wojnie przeciw KRL-D. Żadnego porozumienia nie osiągnięto. W sprawie Indochin brali udział ministrowie spraw zagr. pięciu mocarstw oraz 
Kambodży, Laosu oraz DRW i WR. Rezultatem były -* Układy Indochińskie Genewskie.
K.G. szefów rządów Francji, W. Brytanii, USA, ZSRR, 18-23 VII 1955, pierwsza z ->• konferencji na szczycie po II wojnie światowej. Nie 
osiągnięto żadnego porozumienia poza wyrażeniem woli kontynuowania rokowań i odprężenia.
K.G. ministrów spraw zagr. Francji, W. Brytanii, USA, ZSRR 27X-16XI1955, jedna z powojennych konferencji ministrów spraw zagr. czterech 
mocarstw w sprawie Niemiec, bezpieczeństwa Europy i rozbrojenia. Nie osiągnięto żadnego porozumienia, co oznaczało zgodę de facto mocarstw 
na trwały podział Niemiec.
K.G. W. Brytanii, USA i ZSRR, 31X1958-181 1962 w sprawie zaprzestania prób z bronią jądrową..
K.G. ministrów spraw zagr. Francji, W. Brytanii, USA, ZSRR, 11V-20VI i 13 VII-5 VIII 1959 w sprawie stosunków Wschód-Zachód, 
rozbrojenia Niemiec (z udziałem przedstawicieli NRD i NRF), a także Berlina Zachodniego. Jedyny rezultat:
powołanie Komitetu Rozbrojeniowego 10 państw (5 socjalistycznych i 5 kapitalistycznych). Obrady Komitetu Rozbrojeniowego w Genewie 15 
III-27 VI 1960 nie dały rezultatu i sprawa rozbrojenia wróciła do ONZ. Komitet Rozbrojeniowy przekształcony następnie w Konferencję Ko-
mitetu Rozbrojeniowego, którego początkowy skład został znacznie rozszerzony, odbywa od 1961 swe sesje z reguły w Genewie. K.G. w sprawie 
neutralności Laosu, 12 V 1961-23 VII 1962, z udziałem pięciu mocarstw (ChRL, Francji, W. Brytanii, USA, ZSRR) oraz Birmy, Indii, 
Kambodży, Laosu, Polski, Syjamu, DRW i W. Pd. zakończona —>• Deklaracją Genewską o neutralności Laosu.

1192 Genewskie Konwencje
K.G. była też I Świat. Konferencja d/s Handlu i Rozwoju ->• UNCTAD, 23 III-16 VI 1964, zwołana z inicjatywy ONZ w Pałacu Narodów w Ge-
newie.
K.G. była również druga faza, rozpoczętej i zakończonej w Helsinkach, •-> Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, odbywająca się 
w Genewie 18 IX-15XII 1973 i od 711974 do zakończenia tej fazy.
Keesing Contemporary Archiye, od 1930; Dokumentacja Prasowa, 1952-70; Konferenzen und Yertrage, Vertrags'-Plotz, 4 t., Warzburg. 1968, t. 
IV; Kronika 1973, 1974. •    1192
GENEWSKIE KONWENCJE (ang. Geneva Con-ventions, franc. Conventions de Geneve, hiszp. Convenciones de Ginebra, roś. Żeniewskije 
kon-wiencyi), nazwa przyjęta dla wielostronnych układów międzynar. zawieranych w Genewie w latach 1864, 1906, 1929, 1949; w Polsce i w 
Niemczech przyjęta także dla dwustronnej pol.-niem. -»• Górnośląskiej Konwencji 1922. Wszystkie wielostronne K.G. dotyczą humanitarnych 
reguł prowadzenia wojny, co zainicjował w 1864 —>• Czerwony Krzyż, stąd nazwane były też Konwencjami Czerwonego Krzyża.
Pierwsza K.G. z 28 VIII 1864, w sprawie polepszenia losu rannych wojsk, w armiach w polu będących, która rozpoczęła „humanizację wojny" od 
postanowień, że „ambulanse i szpitale wojsk. będą uznane za neutralne" (art. l), a ich obsługa „korzystać będzie z dobrodziejstw neutralności" 
(art. 2); że „mieszkańcy kraju, którzy nieść będą pomoc rannym, będą uszanowani i pozostaną wolni" (art. 5); że „wojskowi ranni lub chorzy będą 
zebrani i pielęgnowani bez względu na to, do jakiej narodowości należą" (art. 6); że „dla szpitali, ambulansów i transporterów ewakuacyjnych 
przyjęta będzie jednolita flaga odróżniająca... czerwony krzyż na białym polu" (art. 7).
Druga K.G. z 6 VII 1906, rozszerzająca poprzednią K.G. w związku z •-»- Haskimi Konwencjami 1899 i z przygotowywanym, rozszerzonym —
>• Haskim Regulaminem 1907.
Trzecia K.G., z 27 VII 1929, wprowadziła nową zasadę, że Konwencja dotyczy nie tylko obywateli państw, sygnatariuszy Konwencji, ale wszyst-
kich ludzi bez względu na ich obywatelstwo; czego nie uszanowały. -»• Państwa Osi w n wojnie świat., wprowadzające antyludzkie kryteria rasi-
stowskie, narodowościowe, rei. i światopoglądowe.
Czwarta K.G. z 12 VIII 1949, o ochronie osób wojsk, i cywilnych podczas wojny, oparta na postulatach Międzynar. Czerwonego Krzyża ustalenia 
ścisłych norm ochrony cywilnej na terenie wojennym i na terytorium okupacyjnym, oraz tragiczne doświadczenia n wojny świat., zakazujące 
przestępstw i —> zbrodni wojennych, stosowanych przez III Rzeszę przede wszystkim w Polsce i ZSRR; obejmowała cztery Konwencje:
a) K.G. o polepszeniu losu rannych i chorych sił zbrojnych na polu bitwy, Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the 
Wounded and Sick in Armed Forces in the Fieid, Convention de Geneve pour 1'amślioration du sort des blessśs et des malades dans les forces 
armecs en campagne;
b) K.G. o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków, członków marynarki wojennej na morzu, Geneva Convention for .the Amelioration of 
the Condition of Wounded, Sick and Shipwrecked Members of Armed Porces on Sea, Conventioa de Geneve pour 1'amelioration du sort des bies-
sos, des malades et des naufrages des forces ar-mćes sur mer;                              \
c) K.G. o ochronie osób cywilnych w czasie wojny, Geneva Convention relative to the Protectioa of Civilian Persons in Time of War, Convention 
de Geneve relative & la protection des personnet civiles en temps de guerre;
d) K.G. o traktowaniu jeńców wojennych, Geneva Convention relative to the Treatment of Prisoners of War, Convention de Geneve relative au 
traite-ment des prisonniers de guerre. Polska jest strona tej G.K. od 1956.
B. WINIARSKI Wybór fródet do naukt prawa międzynarodowego, Warszawa 1938; J. A. C. GOTTERIDGE The Geneva Con-ventions of 1949, The Brttish Year Book of International La» 1949; J. S. 
PICTET The New Geneva Conventions for the Pro-tection of War Yictims, w: Amerlcan Journat of Int. Lmf 1951; A. LATYSZEW Źenewskije konwencji 1949 s. o zaszciw zertw wojny, w: 
Sowletskoje gosudarstwo i prawo 1954, nr 7, DZ.U. 1956. póz. 171-174; tW Treaty Series. Vol. 75.
•   1193
GENEWSKIE SPOTKANIA MIĘDZYNARODOWE (ang. International Geneva Encounter, franc. Rencontres Internationales de Geneve, 
RIG, hiszp. Encuentros internacionales de Ginebra, roś. Żeniewskije mieżdunarodnyje wstrieczi), nazwa sympozjów ludzi nauki i sztuki ze 
Wschodu i Zachodu, zapraszanych od 1956 co roku i na jesieni przez miasto Genewę przy współudziale i pomocy UNESCO.
J. IWASZKIEWICZ Przewodnik po Genewie, w: Życie Warszawy, nr 249, 1971.
•   1194
GENEWSKI PROTOKÓŁ 1924 (ang. Geneva Protocol 1924, franc. Protocole de Geneve de 1924, hiszp. Protocolo de Ginebra 1924, roś. Że-
niewskij protokół 1924), w sprawie pokojowego rozstrzygania sporów międzynar., opracowany z inicjatywy ang. rządu partii pracy, przy poparciu 
państw Małej —*• Ententy; uchwalony jednomyślnie 2 X 1924, w Genewie na V Sesji Zgromadzenia LN.
P.G. uznał, że „wojna napastnicza stanowi naruszenie solidarności (członków społeczności międzynarodowej) i przestępstwo międzynarodowe", a 
mając na celu „pełne zastosowanie systemu (bezpieczeństwa) przewidzianego w -> Pakcie Ligi Narodów" i „urzeczywistnienia przewidziansj 
przez art. 8 Paktu LN redukcji zbrojeń narodowych do minimum", zawierał zobowiązanie się Państw-sygnatariuszy do nieuciekania się w żadnym 
przypadku do wojny między sobą ani przeciwko państwu, które korzystając z możliwości przyjmie zobowiązania wynikające z protokołu— poza 
przypadkiem odparcia aktów agresji albo działania w porozumieniu z Radą lub Zgromadzeniem LN. Protokół zawierał też zobowiązanie ze strony 
sygnatury do uznania ipso facto obowiązkowej jurysdykcji STSM w sprawach wymienionych w art. 36 ustawie 2 statutu Trybunatu, a także 
zobowiązywał sygnatariuszy do stosowania określonego postępowania w celu efektywnej realizacji zobowiązań wynikających z art. 15 Paktu 
Ligi.
Protokół nigdy nie wszedł w życie, choć podpisało go 19 państw, m.in. Polska, Francja, Niemcy,

Geografia 1198
lecz ratyfikowała tylko Czechosłowacja, ponieważ odrzucił go nowy konserwatywny rząd W. Brytanii.
SocUlt des Nations. w: Journat Officiel 1924, Suppl. Special Nr 23; Suryey of Intemationat Affairs 1924; A. SKKZYŃSKI Polska a protokół w 
spawie pokojowego rozwiązywania sporów miecie/narodowych. Mowa w Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu RP, 23 X 1924; J. W. GARNEK 
The Genem Pro-locol for the Pacific Settiement of Iniernational Disputes, ,v. Amertca Journal of Int. Law 19/1925; H. WEHBERO Le Protocole de 
GenSve, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit International. 1929, 1/26; A. SOTTILE Le reglement pacifioue des differends internationaux 
dans le protocole de Ottów, Paris 1929; Prawo międzynarodowe i Historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Oelberg, 3 t., 
Warszawa 1958, t. 2.
•   1195
GENEWSKI PROTOKÓŁ 1925 (ang. Geneva Protocol 1925, f ranę. Protocole de Geneve de 1925, hiszp. Protocolo de Ginebra 1925, roś. Że-
niewskij protokół 1925), podpisany 17 VI 1925 w Genewie, wielostronny układ międzynar. p.n. Protokół dot. zakazu używania na wojnie -> ga-
zów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych; przypominający, że użycie gazów zostało słusznie potępione przez 
opinię powszechną świata cywilizowanego; stwierdzający, że „ten zakaz, który nakłada obowiązek zarówno na sumienie, jak na czyny narodów 
jest włączony do prawa międzynarodowego", rozciąga zakaz ten „na stosowanie środków wojny bakteriologicznej". P.G. nawiązujący do zakazu 
II Konwencji Haskiej 1899 w sprawie stosowania pocisków z gazami „duszącymi lub zabójczymi" jest więc absolutnym zakazem stosowania —> 
broni chemicznych i bakteriologicznych. P.G. ratyfikowany przez większość państw świata, m.in. Polskę, nie został do l VII 1974 ratyfikowany 
przez Japonię i USA, mimo apelów ONZ.
DZ.U. 1929, póz. 278; Walka o zakat broni masowej wglądy, PISM, Warszawa 1953; W. KAMIENIEW, O. NIKOŁAIEW We-immiestimost' pariisklch 
soglaszsnti 1954 soda s Żeniewskim protokołom 1925 soda. w: Mieidunarodnafa zyzń, 1955, nr. 3.
GENOCUMO ->• Ludobójstwo.
•   1196
GENTLEMEN'S AGREEMENT [ang.; 'układ dżentelmeński'], termin międzynar.—specyficzny typ umowy międzynar. nie zawartej w formie 
pisemnej, lecz ustnej, mimo to posiadającej pełną móc prawną; rozróżnia się jawne układy dżentelmeńskie, np. między mocarstwami o 
stosowaniu
•>• geograficznej reprezentacji w ONZ, oraz tajne porozumienia dyplomatyczne, np. 1907 USA przyrzekły Japonii, że zaprzestaną jej 
dyskryminacji w handlu, jeśli Japonia zahamuje emigrację ludności do USA (wobec niedotrzymania tego przez Japonię Kongres 1924 zakazał 
wjazdu emigrantom japońskim). W USA 1890 wprowadzony zosta} zakaz stosowania tajnego G.A. w stosunkach handl. międzypaństw., 
ponieważ przez swój charakter tajny nie podlega niczyjej kontroli.
•   1197
GEODEZJA I GEOFIZYKA [gr. geodaisia 'dzielenie ziemi' i 'fizyka ziemi'], (ang. Geodesy and Geophysics, franc. G6od6sie et Gćophysique, 
hiszp. Geodesia y Geofisica, roś. Gieodezija i gieofizi-ka), terminy międzynar. dla nauki pomiarów i fizyki Ziemi; przedmiot świat, 
zorganizowanej współpracy nauk. od 1896, daty zał. Międzynar.
Stów. Geodezyjnego, International Geodetic Orga-nization (IGA).
Org. międzynar. zalej, w ONZ:
Międzynarodowa Unia Geodezji i Geofizyki, International Union of Geodesy and Geophysics, IUGG, Union geodesique et geophysique 
internationalc, UGGI, żal. 1919, z siedzibą w Toronto (Kanada), łączy instytucje kilkudziesięciu państw m.in. Polski; czt. Międzynar. Rady Unii 
Nauk.; uznana przez ICAO, współpracująca l WMO. Publ.: IUGG Chronicie. Do IUGG należą w ramach autonomicznych:
IGA, żal. 1896, która od 1919 nosi nazwę International As-sociation of Geodesy, IAG — Association internationalc de geodesie, AIG, z siedzibą 
w Paryżu. Publ.: Butletin geodesique oraz Bibliographie geodesique internationale. Międzynarodowe Stów. Geomagnetyzmu i Aeronomii, Inter-
national Association of Gcomagnctism and Aeronomy, żal. 1919, z siedzibą w Waszyngtonie.
Międzynarodowe Stów. Meteorologii i Fizyki Atmosferycznej, International Association of Meteorology and Atmos-pheric Physics, żal. 1919, z 
siedzibą w Toronto (Kanada). Międzynarodowe Stowarzyszenie Fizycznej Oceanografii, International Association ot Physical Oceanography, żal. 
1919, z siedzibą w Helsinkach.
Międzynarodowe Stów. d/s Naukowej Hydrologii, International Association of Scientific Hydrology, żal. 1924, z siedzibą w Gcntbrugge (Belgia).
Międzynarodowe Stów. Sejsmologii i Fizyki Wnętrza Ziem, International Assocjation of Seismology and Physics of thc Earth'8 Interior, żal. 
1901, z siedzibą w Strasburgu; oraz żal. 1919 Międzynar. Stów. Wulkanologii, International Association ot Volcanology, z siedzibą w Rzymie. 
Poza tym Międzynar. Rada Unii Naukowych posiada dwie Komisje związane z geofizyką:
Międzynarodowy Komitet Geofizyczny, International Geo-physical Committee, żal. 1959, z siedzibą w Paryżu oraz Federacje d/s Stużby 
Astronomicznej i Geofizycznej, Federa-tion of Astronomical and Geophysical Services, żal. 1956 z siedzibą w Toronto.
Osobną organizacją jest Bur. Stów, Geofizyki Eksploratorów, European Association of Exploration Geophysicists;
żal. 1951, z siedzibą w Hadze; łączące uczonych kilkudziesięciu państw m.in. Polski. Publ.: Geophysical Prospecting.
Polska uczestniczy w Konwencji Geodezyjnej Bałtyckiej, podp. w Helsingforsie (ob. Helsinki) 31 XII 1925. (Dz.U. 1928, póz. 480, 481 oraz 
JDz.t/. 1937 póz. 515, 516). Komitet Geodezji PAN wydaje kwartalnik Geodezja i Kartografia; Poi. Tow. Geofizyczne wydaje kwartalnik 
Przegląd Geofizyczny, Komitet Geofizyki PAN wydaje kwartalnik Acta Geophysica Polonica.
L. W. SOROKIN Geofizyka poszukiwawcza. Warszawa 1956;
M. ODLANICKI-POCZOBUTT Geodezja. Warszawa 1958; Year-book fff International Organizations, 1973.
GEOFIZYKA -»• Geodezja i geofizyka. •   1198
GEOGRAFIA [gr. Ge 'ziemia', graphi 'piszę'], (ang. Geography, franc. G6ographie, hiszp. Geografia, roś. Gieografija), nauka badająca powierz-
chnię ziemskiego globu; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 1880, daty zał. nie istniejącego obecnie Międzynar. Instytutu 
Geografii, Institut G6ographique international.
Org. międzynar. zarej. w ONZ pod egidą UNESCO;
Międzynarodowa Unia Geograficzna, International Geogra-pbical Union, z siedzibą Sekretariatu w Chicago; łączy komitety krajowe 
kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Uznana przez ICAO; działa poprzez 20 komisji (Starych map, Karst Phenomena, Ewolucji, g. Medycznej, 
Bibliotecznej klasyfikacji g. książek i map. Morfologii przedlodowcowej. Stref pustynnych, Atlasów krajowych, Eurazji, Geomorfologii wy-
brzeży, Geomorfologii stosowanej. Światowego Użytkowania gleb. Nauki g. w szkołach. Światowej mapy ludnościowej, Tropików, Metod 
gospodarczej regionalizacji oraz Kartografii). Publ.: The IGU Newsieller.
Panamerykański Instytut Geografii, Panamerican Institute of Geography and History, Instituto Panamericano de Geografia e Historia, żal. 1928, z 
siedzibą w stolicy Meksyku. Biuro Geograficzne Wspólnoty Bryt., Commonwealth Geo-graphical Bureau, żal. 1968, z siedzibą w Kolombo 
(Cejlon). Międzynarodowe Stów. Geograficzne (Esperantystów), International Geographical Association (Espcrantist), żal. 1955, z siedzibą w 
Belgradzie.
PAN wydaje czasopismo Przegląd Geograficzny;

1199 Geograficzna Reprezentacja w ONZ
Poi. Tow. Geograficzne wydaje magazyn geogr. Poznaj Świat. oraz Czasopismo Geograficzne. M. KARCZEWSKA-ZALEWSKA Geografia 
osadnictwa. Warszawa, wyd 2, 1972, s. 240; S. LESZCZYCKI Geografia, w: WEP t. 4, s. 178-184; Yearbook of International Organizatlons. 1973.
•  1199 GEOGRAFICZNA REPREZENTACJA W ONZ
(ang. Geographic Representation in the UN, franc. Reprćsentation geographique a 1'ONU, hiszp. Representación geografica en la ONU, roś. 
Gieograficzeskaja reprezientacyja w OON), termin przyjęty w ONZ—przedmiot gentlemen's agree-ment, zawartego przez Wielkie Mocarstwa w 
Komisji Przygotowawczej ONZ, UN Preparative Commission, w listopadzie 1945, w Londynie, iż w Radzie Bezpieczeństwa członkowie niestali 
będą wybierani na bazie reprezentacji geograficznej:
jeden z Europy Wsch., jeden z Zach., dwóch ze Wspólnoty Bryt., oraz dwóch z Ameryki Łacińskiej. Zgromadzenie Ogólne zaaprobowało zasadę 
reprezentacji geograficznej Rez. 153/11, 15X1 1947. Układ ten mocarstwa zach. złamały już w roku następnym nie dopuszczając do wyboru re-
prezentanta Europy Wschodniej. W 1959 Czechosłowacja przedłożyła Komisji Politycznej Zgr. Og. sprawę „zastosowania zasady reprezentacji 
geograficznej przy wyborze Przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego", ale Zgromadzenie 10X11 1959 40 głosami przeciw 36 przy 6 
wstrzymujących się odrzuciło wniosek. W 1960 państwa Trzeciego Świata wspólnie z krajami socjalist. zaprotestowały przeciwko niestosowaniu 
zasady reprezentacji geograficznej we wszystkich organach i org. wyspecjal. ONZ, Rez. 1559/XV z 18 XII 1960; a następnie Rez. 1852/XVII z 
18X111962 oraz Rez. 1928/XVTII z 11 XII 1963 zażądały również, by skład Sekretariatu ONZ odpowiadał kryterium reprezentacji geograficznej. 
W 1964-66 Zgr. Og. NZ podwyższyło liczbę Członków Rady Bezpieczeństwa i ECOSOC, aby umożliwić pełniejszą reprezentację geograficzną 
poszczególnych regionów świata.
R. SONNENFELD Zasada „sprawiedliwego podziafu geograficznego" przy wyborze niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, w: Sprawy Międzynarodowe m 3. 1966.
U   1200
GEOGRAFICZNE NAZWY (ang. Geographical Nanieś, franc. Noms geographiques, hiszp. Nom-bres geograficos, roś. Gieograficzeskije 
nazwani-ja), przedmiot międzynar. unifikacji od 1967, daty odbytej pod egidą ONZ w Genewie I Konferencji d/s Ujednolicenia n.g., przy udziale 
ekspertów z 54 krajów, która powołała Stałą Komisję Ekspertów NZ d/s Nazewnictwa Geograficznego (Per-manent Commission of UN Expcrts 
for Geographical Names). II Konferencja odbyła się również w Genewie w 1970. Nazewnictwo geograficzne było wielokrotnie wykorzystywane 
w sporach terytorialnych jako forma zgłaszania roszczeń; tak np. Argentyna nazywała wyspy w jej pobliżu, okupowane przez W. Brytanię, 
Malwinami, gdy w W. Brytanii obowiązuje nazwa Falklandy; również w NRP obowiązywał do 14 VII 1971 nakaz urzędowy drukowania na 
mapach i używania w pismach urzędowych oraz w podręcznikach szkolnych zamiast NRD „Niemcy Środkowe" (Mittel-Deutschland), zamiast 
Polska Zach. „niemieckie obszary wschodnie pod polskim zarządem" (Deut-sche Ostgebiete unter polnischer Verwaltung), a
miejscowości na ziemiach zach. i pn. Polski wyłącznie w brzmieniu niemieckim.
H. BATOWSKI Słownik nazw miejscowych Europy Środkowi i Wschodniej XIX, i XX wieku. Współczesne i hislorycsu nazwy miast i innych najważniejszych miejscowości w 24 ^ łykach. Warszawa 
1964, s; 86; IW Conference on the Star darization oj Geographical Names, Geneva 4-21 Sępi. IM (Vol. l. Repon of the Conference; Vol. 2 Proceedings as Technical Papers), New York 1968/69; 
UN Monthly Chronicie nr 9, 1967; Bundesgesetzblalt, 14 vn 1971.
•    1201
GEOLOGIA (ang. Geology, franc. Gśologie, hiszp. Geologia, roś. Gieologija), nauka o budowie i dziejach skorupy ziemskiej; przedmiot stattj 
współpracy międzynar. od 1875, daty I Między" nar. Kongresu Geologicznego Buffalo, USA.
Org. zarej. w ONZ:
Afrykański Regionalny Komitet Geologii, Regional Africu Cummittee for Ocology, za). 1962. Siedziba: Dakar.
Komitet Wspólnoty d/s Zasobów Mineralnych l Geologii, Commonwealth Committee on Minerał Resources aod Geo-logy. żal. 1948. Siedziba: Londyn.                      > Międzynarodowe Stów. 
Badali Czwartorzędu, Internationil Association of Quaternary Research, INOUA. żal. 1928, z inicjatywy poi. uczonych p.n. Int. Asa. for the Study of Euroi pean Quaternary: pod obecną nazwą od 
1932. Siedziba: Toruń (Polska). Organizuje co 4 lata Kongres (VI odbył się » Warszawie 1961).
Unia Międzynar. Nauk Geologicznych, Inttrnational Uniol of Geological Sciences, żal. 1961 przez Międzynar. Kongrf Geologiczny. Siedziba: Haarlem, Holandia. Łączy krajom stowarzyszenia w 
kilkudziesięciu państwach, m.in. Poi, Towarzystwo Geologiczne.
W ramach RWPG działa od lipca 1963, Komisji. Geologiczna, z siedzibą w Ułanbator, z zadaniem koordynowania współpracy w rozwiązywaniu 
kilkunastu kluczowych problemów, związanych z poszukiwaniem surowców mineralnych; urządzeń wiertniczych, aparatury geofizycznej; 
wykorzystywania metod analitycznych i metod matematycznych w geologii; pełnym rozpoznaniem geologicznym terytoriów krajów 
członkowskich, w tym zasobów mineralnych basenów morskich. Osiągnięto w pierwszej dekadzie: upowszechnienie metod geologicznego 
odwzorowania i opracowania map geologicznych; upowszechnienie danych: stratygraficznych i tektonicznych, o składzie złóż osa-i dowych i o 
rejonach prawdopodobnego występowania nafty i gazu; opracowanie grupy aparatów geofizycznych; opracowanie metodyki oszacowania stałych 
zasobów kopalnych. Wspólne prace geologiczne rozpoznawcze prowadzone były w Mongolii, NRD i Czechosłowacji, prowadziły wspólnie 
badania zasobów rud ołowiu w pasie granicznym, a NRD, Polska i ZSRR wspólne poszukiwania nafty i gazu.
W 1964 Międzynar. Unia Nauk Geologicznych (IUGS) wraz z UNESCO zainicjowała Międzynar. Program Korelacji Geologicznej — IGCP 
(International Geological Correlation Program) w związku z gwałtownie rosnącym w XX w. zapotrzebowaniem na surowce geologiczne. Program 
ten o-pracowany został szczegółowo 1966-71. Na XVII Konferencji Generalnej UNESCO 1972, uchwalony został międzynar program korelacji 
geologicznej, Programme international de corrólation ge-ologique, realizowany od 1973 przez UNESCO i Międzynar. Unię Nauk Geologicznych.
Komitet Geologiczny PAN pub.l. Acta Geologica Polonica.
Wstęp do nauk geologicznych. Red : E. Passcndorfer, Warszawa 1956; Yearbook of Internnnonal Orgnniwions, 1968-1969; Biuletyn P.K. d/s UNESCO m 4, 1972; J MĘTEM, Z. ZIÓŁKOWSKI 
Współpraca naukowo-techniczna krajów RWPG, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 95 i 153; Podstawowe do-

281
Ghana 1207
kumenty RWPG, Warszawa 1972, s. 99-102; Courrier de fUNESCO 12/1973.    '
•   1202
GEOMETRZY (ang. Surveyors, franc. Geome-tres, hiszp. Agrimensores, roś. Gieomietry), jeden Z zawodów objętych współpracą międzynar. 
od 1878, daty I Międzynar. Kongresu Geometrów w Paryżu.
Org. międzynar. zarej. w ONZ;
Międzynar. Federacja Geometrów, International Federation of Surveyors, zat. 1926, z siedzibą w Wiesbaden, NRF, łączy krajowe 
stowarzyszenia kilkudziesięciu państw m.in. Polski. Yearbook of International Organizations, 1973.
•   1203
GEOPOLITYKA (ang. Geopolitics, franc. Geo-politique, hiszp. Geopolitica, roś. Gieopolitika), termin międzynar., stworzony w czasie I wojny 
świat, przez szwedz. pangermanistę R. Kjellena, mający uzasadnić ścisły związek między warunkami geograficznymi państwa a jego polityką; 
termin nadużyty przez geopolityków III Rzeszy do uzasadniania imperialistycznej „konieczności" roz-izerzania „przestrzeni życiowej" (—>• 
Lebensraum).
O. BAKKER Deutsche Geopolitik 1919-1945, Berlin W. 1967.
•   1204
GERONTOLOGIA [gr. geron 'starzec'], (ang. Gerontplogy, franc. Gerontologie, hiszp. Geron-tologia, roś. Gierontologija), nauka o starzeniu
•iię organizmów; przedmiot współpracy między-nar.
Org. zarej. w ONZ:
Europejskie Centrum Dukumentacji i Badań Gcrontologii, European Centre for Gerontological Documentation and Re-icarch. za). 1964, 
z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Centrum Socjalnej Gerontologii, International Cenicr of Social Oerontology, Centre International 
de geron-tologie social, zat. 1968, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Stów. Gerontologii, International Association of Gerontology, 
zał. 1950, z siedzibą w Baltimore (Maryland, USA); posiada statut doradczy (R) ECOSOC. Organizuje kongresy. IX Kongres odbył sit 
2-8 VII 1972 w Kijowie, przy udziale 1000 delegatów z 42 krajów. Yearbook o f International Orgamzations, 1973.
•   1205
GESTAPO, niem. Geheime Staatspolizei, Tajna Policja Państwowa hitlerowskiej III Rzeszy, uznana na procesie norymberskim za jedną z 
organizacji odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne podczas II wojny światowej. Powstała równocześnie w dwóch krajach Rzeszy wiosną 1933: w 
kwietniu dla Bawarii w Monachium, pod kierownictwem Reichsfuhrera SS H. Himmlera, p.n. Polityczna Komendatura Policyjna (Politische 
Polizeikom-mandantur) oraz.w maju dla Prus w Berlinie pod kierownictwem premiera Prus, H. Goeringa, p.n. Urząd Tajnej Policji Państwowej 
(Geheimes Staatspolizeiamt—GESTAPA); następnie Himm-ler począł tworzyć we wszystkich pozostałych bajach Rzeszy podobne instytucje i 20 
IV 1934 przyjęto dla nich jednolitą nazwę G., pod formalnym kierownictwem Goeringa; 17 VI 1936 Himm-ler otrzymał jako Reichsflihrer SS 
und Chef der Deutschen Polizei totalną władzę nad wszystkimi organami policji i 26 kwietnia tego roku połączył G. z Policją Kryminalną 
(Kriminalpolizei—Kri-po) w jednolitą Policję Bezpieczeństwa (Sicher-hetspolizei—Sipo); następnie Himmler połączył 1X1939 Gl. Urząd Policji 
Bezpieczeństwa z Gł. Urzędem Służby Bezpieczeństwa (Sicherheits-dienst—SD, wywiad polit. NSDAP zorganizowany w ramach SS), w Gł. 
Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt — RSHA), w
którym wydział IV stanowiło G., organizacja posiadająca największą władzę polit.-policyjną w 
Rzeszy i na obszarach okupowanych.
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze określił jako zbrodniczą działalność IV Wydziału 
RSHA i wszystkich działów z nim związanych i polecił wytaczanie procesów osobom należącym do G., 
SD i SS. Wyrokiem Międzynar. Trybunału Wojskowego w Norymberdze 1946 g. zostało uznane za 
organizację przestępczą winną
•> ludobójstwa i ->- zbrodni wojennych.. G. CRANKSHAW Instrument of Tyranny. New York 1956.
•    1206
GEX (ang. Gex, franc. Gex, hiszp. Gex, roś. Żeks), niewielki okręg we wsch. Francji, w dep. Ain, przy granicy ze Szwajcarią; stanowi strefę 
wolnocłową między Francją i Szwajcarią. Zgodnie z Traktatem Wiedeńskim 1815, należał do obszaru celnego Szwajcarii i podlega neutralizacji, 
podobnie jak —> Sabaudia Górna, przedmiot sporu międzynar., kiedy art. 435 Traktatu Wersalskiego postanowienia z 1815 zostały anulowane i 
w listopadzie 1923 Francja wprowadziła swoje urzędy celne do G. Sprawa była rozpatrywana przez Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar., 
który wypowiedział się dwukrotnie 1929 i 1932 po stronie racji Szwajcarii, co doprowadziło 1933 do porozumienia między obu stronami.
F. Voss Der Genfer Zonenstreit. Der Streit zwischen frank-relch und der Schwett urn die zotlfreien Zonen Hochsayoyens und die Landschaft Gex. Ziirich 1933.
•   1207
GHANA (ang. Ghana, franc. Ghana, hiszp. Ghana, roś. Gana), Republika Ghany, Republic ot Ghana, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlan
tyckim. Czł. ONZ. Pow. 238,5 tyś. km», 8860 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1960—6726,8 tyś., 1970—8545,6 tyś.); stoi. Akra (663,9 tyś. 
mieszk.—1970). Graniczy z Wybrzeżem Kości Słoniowej, Górną Woltą i Togo. Język urzędowy:
angielski. Waluta do 1971 funt gh., od 1971 ce-di = 100 pesewa. Święto nar. 6 III, rocznica proklamowania niepodległości 1957.
Stosunki międzynar.: od 1807 terytorium bryt, od 1901 ze statusem kolonii p.n. Złote Wybrzeże (Gold Coast), 1951 uzyskała autonomię. W grud-
niu 1956 Zgr. Og. ONZ wyraziło zgodę na połączenie bryt. kolonii Złote Wybrzeże i Aszanti z częścią bryt. terytorium powierniczego Togo i u-
tworzenie wspólnego niepodległego państwa, które królewskim aktem niepodległości z 6 OT 1957 otrzymało hist. nazwę Gh. (od średniow. 
monarchii, istniejącej na tym obszarze IV-XVn w.)

1208 Gibraltar
i weszło na prawach dominium do bryt. Wspólnoty Narodów.
Dnia l VII 1960 G. proklamowana została rep. w ramach Wspólnoty. Członek ONZ od 29 DC 1957 i wszystkich organizacji wyspecjalizowanych. 
Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjold odwiedził Akrę w grudniu 1959. Szef państwa Kwame Nkrumah, rzecznik zjednoczenia czarnej Afryki, 
przemawiał przed Zgr. Og. NZ 231X1960. Zamach stanu 24 K 1966 pozbawił władzy Nkru-maha, co zmieniło poważnie kierunek polityki zagr. 
Gh. W 1971 jej rząd wypowiedział się w OJA jako zwolennik dialogu z rasistowską Rep. Pd. Afryki. W Akrze 4 V 1967 12 państw zachod-
nioafryk. (Dahomej, Ghana, Górna Wolta, Liberia, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej) 
utworzyło Wspólny Rynek Zach. Afryki, powiązany od 1973 poprzez W. Brytanię z EWG.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Czechosłowacja, ChRL (zerwane 28 n 1966, 
wznowione 6 VII 1972), Dahomej, Dania, Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja, Górna Wolta, Gwinea Równikowa, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Kenia, Liberia, 
Lcsoto, Liban, Malezja, Mali, Maroko, Meksyk, Niger, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Szwajcaria, Szwecja, Togo, Tunezja, Wybrzeże Kości 
Słoniowej, Turcja, Uganda, USA, Węgry, Wenezuela, W. Brytania, Zair, ZSRR.
Umowy między Polską a Gh.: umowy kulturalne z 17 I 1964 (Dz.U. 1965, póz. 294, 300) i z l m 1973 (Dz.U. 1974, póz. 129 i 130).
G. E. METCALFE Great Brttmn and Ghana. Documents of Ghana History 1807-1957, London 1964, s. 779; E. ALEKSAN-DROWSKAJA Gano, Moskwa 1965, s. 147; I. I. POTIECHIN Sta-nowlenije 
nowo; Gony. Moskwa 1965, s. 352; A Study of Contemporary Ghana, Edit.: W. Birmingham, Eyanston 1966, s. 472; A. A. AFRICA The Ghana Coup 24-th February 1966, London 1966; B. 
FITSCH, M. OPPENHEIMER Ghana. End of on Illusion, New York 1966, s. 130; The Political Economy of Colonialism m Ghana. Coltections of Documents and Statis-tics 1900-1960, Edit.: G. Kay, 
London 1972; The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey. London 1972, Vol. 11.
•   1208
GIBRALTAR, baza marynarki wojennej W. Brytanii, na pd. krańcu hiszp. skalistego półwyspu o tej samej nazwie (Penon de Gibraltar); pow. 6 
km2, 28,6 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1931 — 17,6 tyś., 1961—24,5 tyś., 1970—26,8 tyś.). Terytorium stanowiące prawie dwóchsetletni 
przedmiot sporu między Hiszpanią a W. Brytanią; zdobyte przez Anglię w wojnie o sukcesję hiszp. 1704, przyznane Anglii Traktatem w 
Utrechcie 1714, potwierdzonym układem W. Brytanii z Francją w sprawie Maroka, 1904, do którego przystąpiła Hiszpania, oraz 1907 układem o 
swobodzie żeglugi i o demilitaryzacji Cieśniny Gibraltarskiej. Kolonia W. Brytanii 1714-1964; następnie jednostka adm. W. Brytanii z własną 
konstytucją, administrowana przez gubernatora przy pomocy Rady Ministrów, wybieranej przez rezydentów G. Hiszpania od 1779 wysuwa 
roszczenia do G. W 1963 przekazała sprawę ONZ; 1964 rozpoczęła częściową blokadę G., rozszerzoną 1968. Komisja ONZ d/s dekolonizacji 
rozpoczęła 221X1964 badanie stanowisk obu państw. W maju 1966 Hiszpania zaproponowała W. Brytanii zachowanie bazy marynarki wojennej, 
ale oddanie terytorium G. pod administrację hiszpańską. W. Brytania odmówiła i przeprowadziła l O IX. 1968 plebiscyt, w którym 12 310 stałych 
rezydentów („night popu-lation") głosowało za W. Brytanią, a tylko 44 przeciw. Komisja ONZ uznała referendum za
sprzeczne z klauzulami Rez. 2231/XXI Zgr. Og. NZ, z 20X111966, która wyraźnie wykluczył* samostanowienie jako środek dekolonizacji w 
specyficznym przypadku G. Potępienie plebiscytu ax;
stało wyrażone przez Zgr. Og. NZ 17XII1967( Rez. 2353/XXII, 72 głosami za, 10 przeciw i 2t wstrzymującymi się. Rezolucja domagała się oj 
obu rządów wznowienia rokowań w celu położenia kresu kolonialnej sytuacji istniejącej na G, Wobec ignorowania rezolucji przez W. Brytanif, 
18 Xn 1968 Zgr. Og. NZ Rez. 2429/XXin, wo zwało W. Brytanię do zakończenia stanu kolo^ nialnego G. do l X 1969. Rząd W. Brytanii znó« 
zignorował to zalecenie, ogłaszając 30 V 1969 no wą konstytucję G., stwarzającą samorząd ang. rezydentów, przeciw czemu zaprotestował rząd 
Hitt panii 6 VI 1969 zamykając całkowicie lądową gra-nicę z G., przerywając również łączność telefw mężną oraz 17 VI 1969 w nocie do Sekr. 
Gen ONZ. W 1971 w Nowym Jorku i 1972 w Mądry. cię odbyły się spotkania min. spraw zagr. Hiszpanii i W. Brytanii, poświęcone m.in. sprawie 
G, który 111973 wraz z W. Brytanią został przyjęty do EWG. Wobec zerwania w połowie 1973 rokowań hiszp.-bryt. w sprawie G. rząd Hiszpaai 
zwrócił się we wrześniu 1973 do Sekr. Gen. ONZ, z notą ostrzegającą przed skutkami konfliktu.
J. ABBOT Ań introduction to the documents relating to ttu international status of Gibraltar, 1704-1934, London 1935 R. DE LUNA Historia de Gibraltar, Madrid 1944; H. W. Horo The Story of 
Gibraltar, London 1946; J. PLA El Alina « Fena de Gibraltar, Madrid 1953; J. PLA Gibraltar. Londa 1955; Documents sur Gibraltar presenfees aux Cortes Espt gnole par le Ministre des Affcdres 
Etrangeres, Madrid 1961 HMO Gibraltar. Tolks with Spoin. May-October 1966, Łoi don 1966, J. MACHOWSKI Spór o Małpią Skale. Gihrdla Warszawa 1970; The Europa Year Book 1972. A 
Worid Sli vey, London 1972, Vol. I, s. 809-816.
•   1209
GIEŁDA FRACHTOWA (ang. Shipping exchan. ge, franc. Bourse de fraits, hiszp. Bolsa de fletel, roś. Frachtowaja birża), międzynar. miejsce 
spoti kań członków g.f., armatorów i maklerów szukających ładunków oraz kupców szukających odpowiedniego tonażu. W Europie największą 
g.f. dla transakcji frachtowych na cały świat jest londyńska Baltic Mercantiie and Shipping Exchange (fl skrócie Balticexchange).
•   1210
GIEŁDA PIENIĘŻNA (ang. Stock exchangĄ franc. Bourse financiere, hiszp. Bolsa de valore( roś. Dienieżnaja birża), nazwa instytucji o charak' 
terze międzynar., w której są przeprowadzane tran sakcje kupna-sprzedaży różnych walut, papierów wartościowych, a także złota, i srebra, jeśli 
ni( jest to zakazane ustawą danego kraju (np. USA 1933). Pierwsza g.p. powstała w XIV w. w domi patrycjuszowskiej rodziny Van der Bursę w 
Brugi (stąd po franc. Bourse, niem. Borse). G.p, w W Brytanii i USA jest instytucją prywatno-prawna zamkniętą dla osób postronnych; w innych 
kra' jach jest pod mniejszą lub większą kontrolą pań stwa. Kursy, po jakich zawarto transakcje g.p., s^ podstawą do ogłaszania kursów dnia. Do 
najstarszych g.p. należą: Antwerpii—1541, Lyonu i Tuluzy—1549, Hamburga—1558, Londynu—1566, Amsterdamu — 1608.                         '
•    1211
GIEŁDA TOWAROWA (ang. Commodity es, change, franc. Bourse de commerce, hiszp. Bolf

Gleba 1217
de comercio, roś. Towamaja birża), nazwa instytucji o charakterze międzynar., w której są przeprowadzane transakcje kupna-sprzedaży towarów 
masowych, wyznaczające niejednokrotnie —>• cenę kwiatową dla danego produktu. Specjalne g.t. zajmują się tylko obrotami jednego surowca, 
np. giełdy zbożowe w Antwerpii, Chicago, Nowym Jorku, Rotterdamie, Winnipeg, bawełny w Londynie i Kalkucie, kawy w Londynie i Nowym 
Jorku.
L. KOŹMIŃSKI Gietda towarowa w: Mata Encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 239-240.
•   1212
•GIEŁDOWA CEDUŁA (ang. Stock Exchange List, franc. Bulletin (cote) de la Bourse, hiszp. Boletin 
de Bolsa, roś. Birżewoj biulletien'), termin międzynar. na wykaz kursów złota, walut, akcji, 
papierów wartościowych, surowców, ustalonych w danym dniu na giełdach świata, publikowanych 
codziennie przez zarząd giełdy pieniężnej lub towarowej. Notowania giełdowe wprowadzono w XVIII 
w. w W. Brytanii i Francji, na początku XIX w. w Holandii, Niemczech, USA. Międzynarodową c.g. 
zaczęto publikować po stworzeniu łączności telegraficznej i kablowej. W W. Brytanii publikowany 
jest Stock Exchange. Daily Of-ficial List. W Polsce do 1939 w prasie publikowane były c.g. 
warszawskiej giełdy pieniężnej i zbożowo-towarowej oraz c.g. kursów międzynarodowych.
•   1213
GBEŁDY ŚWIATOWE (ang. Worid Stock Ex-changes, franc. Bourses mondiales, hiszp. Bolsas mundiales, roś. Mirowyje birży), giełdy wysoko 
rozwiniętych krajów kapitalist., uważane za giełdy świat, znajdują się:
we Francji—La Bourse de Paris, z filiami w Bordeaux, Lilie, Lyonie, Marsylii, Nancy i Nanieś;
w Japonii—w Tokio, Hirosimie, Fukuoka, Na-goji i Osace;
w NRP—w Bremie, Dusseldorfie, Hamburgu, Frankfurcie nad Menem, Hanowerze, Monachium i Stuttgarcie; Berlin Zach. ma własną giełdę;
w Szwajcarii—w Bemie, Genewie, Lozannie i dwie w Zurychu (Bourse de Valeurs .i Bourse Suisse de Commerce);
w W. Brytanii — The Stock Exchange w Londynie, zał. 1801, The Northern Stock Exchange w Oldham, The Scottish Stock Exchange w Glas-
gow, Aberdeen, Edynburgu i Dundee oraz The Councii of Associated Stock Exchange w Belfaście, Corcaigh i Dublinie;
w USA — American Stock Exchange i New York Stock Exchange w Nowym Jorku, Baltimore, Bo-ttonie, Cincinnati, Colorado Springs, Detroit, 
Filadelfii, Honolulu, Chicago, Cleveland, Los Angeles, Minneapolis, San Francisco, Pitsburghu, Richmond, Salt Lakę City i Spokane. W listopa-
dzie 1972 złożył po raz pierwszy wizytę w Moskwie prezes giełdy Nowego Jorku (J.J. Needham), zainteresowany „umiędzynarodowieniem 
uniwersalnym" transakcji giełdowych papierami wartościowymi, w związku z rosnącym znaczeniem transakcji handlowych Wschód-Zachód.
R. MINDNER DOS kleine BSrsentemkon, Dusscidorf, 1957.
•   1214
GILBERTA I LAGUNOWE (ELLICE) WYSPY
(ang. Gilbert and Ellice Islands. franc. Gilbert et
Ellice ileś, hiszp. Islas Gilbert y Ellice, roś. Ostrowa Giłbierta i Ellis), grupa wysp na O. Spokojnym; pow. 956 km2; ok. 56 tyś. mieszk. (wg spisu 
1968—53,5 tyś.). Kolonia bryt. od 1211916, poprzednio od 1892 protektorat brytyjski. W okresie II wojny świat. 1941-43 okupowane przez Ja-
ponię. Obejmują: 16 Wysp Gilberta (gl. Tarawa, siedziba zarządu kolonii), 9 Wysp Lagunowych (Ellice. Islands), 8 wysp Feniks (Phoenix 
Islands), 3 wyspy Linę (Fanning, Washington i W. Bożego Narodzenia) oraz wyspę Ocean. Dwie z 8 wysp Feniks, które zostały przyłączone do 
kolonii 1937, Canton i Enderbury, są przedmiotem roszczeń USA, zgłoszonych 1938, zawieszonych do 1989 na podstawie układu bryt.-amer. z 6 
IV 1939 o wspólnej kontroli nad wyspą przez lat 50. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się przyznania autonomii miejscowej ludności.
Exchange of Notes between HM Covermnent in Ihe UK and the US Goyernment regarding Ihe Administration of the Islands of Canton and Enderbury (med. 5989), London 1939;
Report on the Gilbert and Ellice Islands 1968, HMSO 1969;
The Stalesman's Year-Book 1972/1973, London 1972, s. 316-319.
•    1215
GINEKOLOGIA (ang. Gynecology, franc. Gyne-cologie, hiszp. Ginecologia, roś. Giniekołogija), nauka o chorobach kobiecych; przedmiot 
zorganizowanej współpracy międzynar. od 1950, daty Świat. Kongresu Ginekologii w Nowym Jorku.
Org. zarcj. w ONZ:
Międzynarodowa Federacja Ginekologii i Położnictwa, In-ternational Fcdcration of Gynecology and Obstctrics IFGO, Fedcration Intcrnationale de Gynecologie et d'0bstetrique, FIGO, zał. 1954, 
z siedziba w Genewie; łączy towarzystwa kilkudziesięciu krajów, m.in. Polski, Jest w ścisłej łączności z Międzynar. Konfederacją Położnych, Intemational Con-federation of Midwives, mającą 
swą siedzibę w Londynie, oraz z Międzynar. Towarzystwem Położniczej Psycho-Profilak-tyki, Intemational Socicty of Obstetrical Psycho-Prophylaxis, zał. 1958, z siedzibą w Paryżu.
Międzynarodowa Unia Zawodowych Ginekologów i Położnych, Intemational Union, of Professional Gynecologists and Obstetricians, Union professionnelle internationale des Gyne-cologues et 
Obstctricicns, UPIGO, zał. 1954, z siedzibą w Paryżu.
Skandynawskie Tow. Ginekologii i Położnictwa, Scandina-vian Socicty of Obstetrics and Gynecology, żal. 1965, z siedzibą w Sztokholmie. Yearbook of Intemational Organiwtions, 1973.
•   1216
GLASSBORO, miejscowość w USA, w stanie New Jersey. 23 i 25 VI 1967 w G. odbyła się konferencja na 
szczycie szefów rządów USA i ZSRR:
pręż. L. B. Johnsona i premiera A. N. Kosygina w sprawie wojny izrael.-arab.; ze względów presti-
żowych wybrano miejsce położone w połowie drogi między siedzibą pręż. USA w Waszyngtonie a Nowym 
Jorkiem, gdzie na Nadzwyczajnej Sesji ONZ przebywał premier ZSRR.
•   1217
GLEBA (ang. Soil, franc. Soi. hiszp. Suelo, roś. Poczwa), przedmiot zorganizowanych międzynar. badań, koordynowanych przez FAO, która 
wspólnie z UNESCO publikuje mapy g. całego świata, uwzględniające warunki geologiczne, fizjograficzne, wegetacyjne, klimatyczne, 
topograficzne oraz stopień użytkowania. Pracą nad świat, mapą gleboznawczą w skali 1:5000000 objąć ma 10 tomów: I Elementy legendy. II 
Ameryka Pn; III Meksyk, Ameryka Srodk., IV Ameryka Pd„ V Europa, VI Afryka, VII Azja nadmorska, YM Azja centralna i pn., IX Azja Pd.-
Wsch., X Australia. W 1966-72 ukazały się pierwsze cztery tomy na-

1218 Glejt
kładem UNESCO w Paryżu. Każdy tom, prócz mapy, zawiera szczegółowy opis geologiczny regionu. FAO wydało również 1954 (edycja zrewi-
dowana 1960) wielojęzyczny słownik gleboznawstwa (ang., franc., hiszp., niem., portug., wł., hol., szwedz. i roś.) Multiiingual Vocabulary of Soil 
Ścierne. Jedną z akcji międzynar. prowadzonych przez FAO jest walka z erozją g.
Org. zarej. w ONZ:
Międzyafrykariskie Biuro d/s Gleby, Intcrafrican Bureau for Soils, zał. 1968. z siedzibą w Nairobi. Międzynarodowa Grupa Robocza d/s Kultur Bezglebowych, International Working Group on 
Soilless Culture, żal. 1958, z siedzibą w Wageningen (Holandia). Międzynarodowe Stów. Gleboznawstwa, International Asso-ciation of Soil Science, zał. 1924, z siedzibą w Amsterdamie, 
łączące kilkadziesiąt komitetów krajowych, m.in. Polski oraz uczonych. Posiada status doradczy (b) UNESCO i WMO. Publ.: Bullelin.
Międzynarodowe Tow. Mechaniki Gleby i Inżynierii Fundamentów, International Society for Soil Mechanics and Foun-dation Engineering, zał. 1936, z siedzibą w Londynie; łączy instytucje 42 
państw, m.in. Polski. Towarzystwo Pd.-Wsch.-Azjatyckie d/s Upraw Gleby, South-east Asian Society of Soil Engineering, żal; 1967, z siedzibą w Bangkoku.
FAO Soil erosion by Waier: some measures for its control on cuttiyaled Land, Roma 1965, s. 284; Soi; Map of the Wortd. FAO/UNESCO Project, Roma 1965, s. 165; FAO Soli Map of Europę, 
Text (objaśniający mapę), Roma 1966, s. 120; G. V. JACKS. R. TAVERNIER, D. H. BOALCH Multitin-gual Vocabulary of Soit Science. Roma 1968, s. 430; FAO Soil Erosion by Wind and Measures 
for •its control on agri-cultural Land. wyd. 3, Roma 1969, s. 88; Yearbook of Imer-national Organizations. 1973.
•   1218
GLEJT [niem. Geleit 'odprowadzenie'], (ang. Sa-fe-conduct, franc. Sauf-conduit, hiszp. Salvocon-ducto, roś. Ochrannaja gramota), termin 
międzynar.—dokument zwany też listem żelaznym (ang. Convoy Letter, franc. Lettre de securite), zapewniający bezpieczny przejazd osoby, 
pojazdu, statku, w warunkach konfliktowych; w XX w. wydawany gl. osobom, korzystającym z azylu w obcych ambasadach (zwyczaj najczęściej 
występujący w Ameryce Lać.) lub osobom odsyłanym do innego kraju z jakichkolwiek innych powodów, wymagających zabezpieczenia przez g.
Dictionnaire de la terminologie du Droit international. Paris 1960.
•    1219
GŁOSOWANIE W ONZ (ang. Voting in UN, franc. Votation a 1'ONU, hiszp. Votación en la ONU, roś. Golosowanije w OON), system g. w 
ONZ, przewidziany art. 18, 19, 20 i 27 Karty NZ jest bardzo skomplikowany i nie stosowany w żadnej innej organizacji międzyrządowej. Z 
dwóch systemów stosowanych powszechnie, jednego, o-partego na zasadzie „One Nation—One Vote", i drugiego, opartego na wskaźnikach 
demograficznych, ekon. i innych, zw. „Weighted Voting", dosłownie: „ważone głosy" (głosy wg swej wagi). Stworzono nowy system, którego 
cechą główną jest przyznanie Wielkim Mocarstwom wyłącznie w Radzie Bezpieczeństwa (lecz nie w Zgr. Og. NZ czy innych organach) prawa -
»- veta, z istotnym jednak zastrzeżeniem, że tylko w przypadkach „istotnych dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego". We 
wszystkich pozostałych sprawach organa ONZ decydują zwykłą większością lub w przypadkach szczególnych t/s głosów. Jest rzeczą oczywistą, -
że bez przywileju prawa weta ani USA, ani ZSRR nie ratyfikowałyby Karty NZ i stąd w tej sprawie na -»• Konferencji NZ w San Francisco, w 
kwietniu 1945,
zajmowały solidarne stanowisko. Również w następnych latach poza okresem ostrej zimnej wojny, 1950-53, kiedy rząd USA rozważał 
możliwości ograniczenia prawa veta ZSRR, żadne z W. Mocarstw nie wypowiedziało się przeciw specyficznemu systemowi głosowania w Radzie 
Bezpieczeństwa. Kraje socjalist. bronią tej zasady pryncypialnie. Natomiast system ten krytykują niektóre państwa Ameryki Lać., Afryki i Pd. 
Azji, traktując go jako symbol nieposzanowania zasady równości wszystkich państw. Niektóre państwa Ameryki Lać. z kolei wskazują, że 
masowe wejście do ONZ państw o małym potencjale demograficznym spowodowało, że państwa tworzące ok. 50% ogółu głosów reprezentują 
zaledwie IWt ludności świata, sprawiedliwsze zatem byłoby przejście na „ważone głosy". W 1965 eksperci 15 państw zaproszeni przez -> 
Centrum Badań Instytucji Demokratycznych w Santa Barbara (Kalifornia, USA), przeprowadzili analizę g. w ONZ i jednomyślnie wypowiedzieli 
się za rewizją systemu obecnego na rzecz „weighted voting", opar-j tego na następującej formule:
KC
Px+——
V,
p+k-\
y]
gdzie: V—siła liczbowa, głosów; P—ludność;
x — dany kraj; C — kontrybucja ekon. na rzeci ONZ; y — dochód nar.; k — mnożnik uznany za korzystny dla wszystkich państw.
W formule tej bierze się pod uwagę co roku dla każdego kraju wskaźnik P, C i y oraz mnożnik k, ale w relacji do sumy 2 tychże wskaźników 
wszystkich państw członkowskich ONZ. Zdaniem ekspertów przy tek ustalonej „sile głosu" wielkie mocarstwa nie będą potrzebowały prawa 
weta, bo ich „siła głosu" będzie dominować, a równocześnie wszystkie kraje będą miały ustaloną swoją „siłę głosu" wg tych samych 
obiektywnych wskaźników. Projekt ten, przekazany Sekr. Gen. ONZ nie wszedł pod obrady ONZ, ponieważ podważał zasadę podstawową 
obecnego systemu ONZi zabezpieczania pokoju świata w oparciu o jednomyślność Mocarstw. Natomiast eksperci Departamentu Stanu 
przeprowadzili dodatkowe badania 15 różnych systemów głosowania „ważonymi" glosami, stosując je do wielu głosowań, jakie miały miejsce w 
ONZ. Rezultat: żaden z rozpatrywanych systemów ani nie polepszał, ani nie pogarszał pozycji USA w ONZ. Jedyna zmiana, jaka nastąpiła w g. w 
ONZ, wprowadzona 1964 doświadczalnie, a od 7X111966 na stałe, to głosowanie mechaniczne w Zgr. Og. NZ; od II 1968 także w Komitetach 
Zgromadzenia. Pozwala ono na tajne głosowanie, nie zabronione przez Kartę NZ, lecz nie przewidziane Regulaminem Zgromadzenia, który 
można zmienić większości głosów. Istnieją zwolennicy takiego g. w ONZ, zwalniającego małe państwa od presji 2 zewnątn,;
jednak formalnie do l TV 1974 żadne państwo nie zgłosiło takiego wniosku.
Natomiast Zgr. Og. ONZ w 1967 przyjęło RCŁ 2323/XXn zmiany w art. 89 i 128 Regulaminu Zgromadzenia, wprowadzając dwa rodzaje głoso-
wań: l) głosowanie zarejestrowane w dokumefl-

285
Goa, Daman i Di u 1223
tacji ONZ (ang. Recorded Vote, franc. Vote en-registrś, hiszp. Votación registrada, roś. Gołoso-wanije zariegistrirowannoje); 2) głosowanie nie 
zarejestrowane (ang. Non-Recorded Vote, franc. Vote non enregistre, hiszp. Votación no registrada, roś. Gołosowanije nie zariegistrirowannoje).
A. C. RICHES Majorily Kule m International Organization, London 1940; W. Koo Voting Procedures in Internationai Polilical Organiwtions, London 1947; E. J. DE ARCHAOA Vot-ins and 
Handting ot Disputes in the Security Council. New York 1950, s. 189; L. QUINTANILLA Et Problemu de la Paź. Vn nuevo Sistema de votación para la CWl/, w: Excelsior, Merico DF 28 VIII 
1965; UN Monthly Chronicie, nr. 11/1967 i 1/1968; J. KOLASA Przepisy Regulaminu Zgromadzenia 0-SÓlnego NZ na tle postanowień Karty, w; Ada Universitatis Vralislaviensis z. XXIII, 1969; 
Z. M. KLEPACKI Procedura Stosowania w organizacjach międzynarodowych, v: Sprawy Mieazynarodowe nr 2, 1973.
•   1220
GŁÓD (ang. Hunger, franc. Faim, hiszp. Hambre, roś. Gołod), międzynarodowy problem nr l w minionych stuleciach i w XX w.; 
przedmiot/zorga--aizowanej współpracy międzynar. w-^źwalczaniu przyczyn g. na skalę świat, od^łriaja 1943, daty I Konferencji NZ d/s 
Wyżywienia i Rolnictwa w Hot Springs (USA), która powołała do życia FAO. W swej I Deklaracji Konferencja dała analizę przyczyn g. na 
świecie, która nie straciła nic ze swej aktualności:
„Przyczyną główną głodu jest złe wyżywienie i nędza. Daremne jest zwiększanie produkcji żywności, jeśli ludzie i narody nie mogą jej nabywać. Konieczna jest ekspansja całej Światowej 
gospodarki, jeśli chcemy uzyskać silę nabywczą potrzebną na to, by wszyscy mogli odżywiać się właściwie. Wyprodukowana żywność może trafić do wszystkich narodów, jeśli zaakceptuje się 
plany, które pozwolą wszystkim narodom na stały rozwój produkcji przemysłowej, na wyeliminowanie wyzysku człowieka, na rozwijanie handlu wewnętrznego i międzynarodowego, na 
inwestycje, stabilizację waluty i równowagę gospodarczą krajową i międzynarodową".
Hamowanie rozwoju przemysłu w krajach Trzeciego Świata po II wojnie świat, przez mocarstwa kapitał ist. opóźniło walkę z g. W 1947-48 ONZ 
twierdziła, że w świecie było tylko 7 krajów całkowicie wolnych od g.: Australia, Dania, Kanada, Nowa Zelandia, Norwegia, Szwecja i USA. 
Polityczny podział świata i idąca za tym zimna wojna również spowodowały opóźnienie świat, walki
z g.
W 1957, z inicjatywy brazyl. uczonego, autora głośnej „Geografii głodu", Josuć de Castro, powstało w Paryżu, zarej. w ONZ Światowe Stów. do 
Walki z Głodem, Worid Association for the Stroggie against Hunger—Association Mondiale de Lutte contre la Faim, ASCOFAM, ze statusem 
specjalnym FAO.
W lipcu 1960 FAO zainicjowała 5-letnią świat. kampanię walki z g. (przedłużoną ad infinitum w 1965); powołano komitety krajowe w większości 
państw świata. W Waszyngtonie odbył się 4-18 VI 1963 Światowy Kongres FAO w sprawie Wyżywienia. Kongres stwierdził, że nadal co dzień 
umiera na świecie z głodu tysiące ludzi, w tym większość dzieci; że „połowa ludności świata jest źle odżywiona" a „miliard ludzi zaliczyć należy 
do—w różnym stopniu—permanentnie niedożywionych". W opinii Kongresu jest to stan nie do pogodzenia ze współczesną cywilizacją, mającą 
środki na pełną likwidację g. pod warunkiem, że na ten cel zużyte zostaną „olbrzymie sumy inwestowane w produkcje broni destrukcyjnych". 
1350 uczestników Kongresu, reprezentując ponad 100 państw, postanowiło, aby „sprawa wyeliminowania g. i niedożywienia stała się problemem 
głównym obecnego pokolenia".
FAO, w ramach Światowej Kampanii Przeciw Głodowi, Preedom from Hunger Campaign, Cam-pagne mondiale contre la faim, zaleciło 
państwom członkowskim zwiększanie produkcji żywności o minimum 3°/o rocznie'oraz korzystanie z nowych odmian wysokopiennych ryżu i 
pszenicy, które zainicjowały -> „zieloną rewolucję". Równocześnie regionalne Komisje Gospodarcze ONZ podjęły prace nad planami 
rozwojowymi przemysłu i rolnictwa oraz nad organizowaniem -»• pomocy technicznej ONZ krajom wprowadzającym -> reformę rolną. W 
większości przypadków gł. przyczyną g. jest anachroniczny ustrój ekon.-społ., wywołujący napięcia rewol., zgodnie z hiszp. przysłowiem 
ludowym: Donde no hay pan, no hay ley (tam gdzie nie ma chleba, tam nie ma i prawa).
~^_GARCIA ROBLES El Mundo de la postguerra, Mexico 1946, Vn^. 24; J. DE CASTRO Geografia Głodu. Warszawa 1959;
Mań and Hunger, FAO, Roma 1962; edit: E. G. STACKMAN Campaingns against Hunger, Cambridge !967; International Action to avert the Impending Crisis, UN New York 1968, s. 106; S. 
BERC-.STR6M Głodująca planeta. Warszawa 1971, s. 460; I. Cox Głodująca Planeta, Warszawa 1972.
GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI HITLEROWSKICH -> Zbrodnie wojenne.
•    1221
GŁUCHONIEMI (ang. Deaf-mutes, franc. Sourd-muets, hiszp. Sordomudos, roś. Głuchoniemyje), objęci współpracą międzynarodową.
Org. zarej. w ONZ:
Światowa Federacja Głuchych, ang. Worid Fcderation of the Deaf, WFD, żal. 19-23 IX 1951 w Rzymie przez I Światowy Kongres Głuchoniemych, Worid Congress of Dcaf-Mutes pn. Worid 
Federation ot Deaf-Mutes; pod obecną nazwą od 1953 z zadaniem popierania społ. rehabilitacji i rozwijania wymiany doświadczeń między krajowymi organizacjami. Do WFD należy 40 krajów, 
m.In. Polski Związek Głuchych. Statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO, oraz w łączności stałej z ILO i WHO. Członek Konfederacji Doradczej Organizacji Pozarządowych i Konferencji 
Światowych Organizacji d/s Upośledzonych. Organem nacz. są Światowe Kongresy, odbywające się co 4 lata (1951 — Rzym, 1955 —Zagrzeb, 1959 — Wiesbaden, 1963 — Sztokholm, 1967—
Warszawa, 1971— Paryż). WFD popiera rozwój Międzynarodowego -» języka gestów; publ.: kwartalnik La Voix de Silence oraz szereg prac specjalistycznych. Siedziba: Rzym; filie: Kopenhaga, 
Madryt, Delhi i Warszawa.
Tow. Wspólnoty (Bryt.) d/s Głuchoniemych Common-wealth Society for the Deaf, zał. 1967 z siedzibą w Londynie. Yearbook o f International Organizations, 1973.
•   1222
GMT, ang. Greenwich Meridian Tirne, Czas Śródziemnomorski, termin międzynar. przyjęty na 
określenie strefowego czasu eur., ustalanego przez
•> Greenwich Obseryatory.
•   1223
GOA, DAMAN I DIU (ang. Goa, Daman and Diu, franc. Goa, Daman et Diu, hiszp. Goa, Da-mao y Diu, roś. Goa, Daman i Diu), terytorium 
związkowe Indii (pow. 3,7 tyś. km2, 679 tyś. mieszk.—1959), b. kolonia portug. na terenie Indii (1510-1962); przedmiot sporu portug.-indyj-
skiego o prawo tranzytu dla towarów i osób cyw. i wojsk., przez terytorium Indii do G.D. i D. wniesionego przez Portugalię 22 Xn 1955 do MTS, 
rozstrzygniętego wyrokiem z 26X11957 (ICJ Reports 1957). India integrowała 1962 ob-. szar G.D. i D. za zgodą absolutnej większości państw 
członkowskich ONZ. W następnych latach nastąpiła prawie całkowita repatriacja ponad 7 tyś. Portugalczyków.

287
Górna Wolta 1236
bowiazał z .olei wszystkich, czł, do wsp^cy   rych ^ej ^°^ ^^opadzie z Organizacją indywidualnie 
i zbiorowo m->.dla   ^ ^y Radzie Ministrów Spraw Zagramcz-oriągniecia powyższego ^".Z^10 to,wplwI.   
nych Czterech Mocarstw swe roszczenia do G.A. szej dekadzie działalności ONZ było,tylkoraęs   ^e 
zostały jednomyślnie odrzucone na podsta-ciowo wykonywane, na skutek -^ zimne) wojny   Kwle ^os^ y^ 
Atlantyckiej, wykluczającego 1-hamowania przez mocarstwa zach. procesu -A me^^ ^ granic w 
przypadku Austrii
dejonizacji, co wyraziło "e"'^0?"8^31"6"1 Ywfocn; zosTło to potwierdzone Traktatem Po-do powstania 
Regionalnych. KomisJi Gospodar- N.^^   włochami z 5 IX 1946.(częścią tego J    czo-Spotecznych 
ONZ dla Afryki i Aqi. Wpierw-  ^w^"^ ^ Układ Gruber-de Gaspen, podp.
B-Jo^Amery^Ss^^^^           fcS.^^^^ ^na^^^Tp-1^^^^       ^A,4^m ^ce,cWto^
\
niem JeJJato wyspecjal. org. ONZ. W 1966 od- /SsSn L^r01 poiud'1^ w porównaniu z było ,ię 
I^Międzyregionalne SemmariuL ONZ^w/oeSeń zy 5w^lm .)est ^el^-e wolny od
w.. B,^' ^ w % ^ 7.^ H^w^^^t^
n^mf^-r^^^ „„-..„.r     „ ^-ł •J,,^/. •'&•l^l w <^.-^- •^^S^^^^^^s^S^^-^?
,rf^ł"—/^w ^•II^AA.UWC l CZaf
^zay. <^<s»Ęaa>Bą„-^                                        - ^^^V-S<S,N ^   , ,—"• "u BIUO-
^^%^^^r^^.on ^ ^^ sSr?^ ^^^a^
W^^^^™,^^     g?^.leSSa^^na^^ ^2eka^
^^Ar^^F^ToS^feT od 1963 zacz(rfv ^ ——• -A •• 
^vzre8uty ^'"•"^^ ss,^%że t-2 p0^
ff°^T DOM^ - ^y gospo-GOŚCIEC
Od ^e zeo(fziła sie Austna/
Jilgi^^S
reumatyzm.
GAłINA AI»yGA (ang. Alto Adige, franc. Ktaut Adige, hiszp. Alto Adigio, roś. AJto-Adidźo). terytorium w pn. "Włoszech ^v autonomicznym regionie Trydent—Oóma Adyga. 
obejmującym pro-
^'^^.^"i^s^^gs^as1^^?^?^^
^jt^iKS'b^. "części pu. Tyrolu (Sud-Tirol) x ludnościę w większości poshigu»cą się ięzyiŁie™
aieniieckl'm. G. A. została, odłączona od Austrii i przyznana 'Włochom Traktatem Saint-Gennain,
z 101X1919. Sprawa autonomii kulturalnej dl& mniCJSZości niem. b\ta TOT.'6'aAsy*'»»s»- 'wAsatsss^
A<& •W YS^ •SSft^-aS^-"^'^   -      '———~->~>-~~te«-- ^^.S«SS
NŻ że z .•eiTr^•yt Austri? P^d Zsr. Og ^, ze z }eJ terytorium przybyli aresztowań, &.
^•/\. terroryści; równocześnie rirasa wt. opublikowała materiały świadczące o ^powiązaniach ekstremistów tyrolskich z pangermanistycznymi ośrodkami Odwetowymi w NRF- W maiu 1969 
odbył się w Bolonii-proces 13 niem. terrorystów, którzy przeprowadzili szereg zamachów w 0-A- "w lipci^ 1971 rządy Austrii i Włoch podp. pc.re^."^""""
S, PS^S^";".,-,?.^"^"?^^^?^^; Firenze 1948;
S„,SS"Ł'/"»o^'"^f .e, /'4/"' -'('/'^('• 'lall'Acordo tiala-A.^-stnaco del 1946 alla Nota Austriaca dcl 1956. riren™ ISST.
S. 161; A. SOTni.E t-S dMwui ItnIo-nrtrIcMen Ą r^l«a«^ll>l<» Eźre<ra»« do rłatlc-n* 1/nlCT. w. R»vr« «»• '"-°" ""frnallonat, «!<; 
acieMce.9 dtplomtUiques et polttiąues Wt 38, 1960; HautC
y"' ,S-"C"'S terroriste et responsabilMs aulrichiennes....
Ronić 1961; C. LATOUR Stidtirol Und die Achae ^OTV».»»-TB^>wt
3938-194S. Stutta.t.tt. v<»fei--. -s - '<x >.vMara.CT»>y«a^ t^.m. — ^AK^
AAl-Łt, '•»>wa«>a«!«^ ^ETOs, ^Ł^«=f»*3^ -''&.•»•
'w^''" '<xa&.
-^^-<^®8>"^^^&s&^ŁStia -l. '22,^ 1939, podp. ""  1>>'Sr\1%9 porozumienie o —>• opcji, zmierzające do „ostatecznego i całkowitego 
rozwiązania problemu Górnej Adygi". Po przeprowadzeniu akcji optacyjaej, w której 185 tyś. o-"-'--'-'-1- -'- -
wmsami ^<HŁ_-^«^^
'<ass?\>». "WOLTA (ang. Upper Volta, franc. Haute-Yolta, hiszp. Alto Volta, roś. Wierchniaja Wolta), Republika Górnej Wolty, Rćpubli(|ue 
dc Hante-Yolta. Czł. ONZ. Pow. 27^2 ^r.^ 5_W tyś. m^ ^^^MSl»M

1224 Gold-Bullion Standard
K. M. MENON Porliiguew Pockels In India, London 1953;
L. ALEKSANCBOWA Poslednije kotami w Indii, w: Miełduna-rodnaja iyzA nr 7, 1956; K. NARAYANA ROA The Problem of Goa. w: The Indian 
Yearbook of Internatlonat Affatrs 1956.
GOC -> Indonezja. GODŁO ONZ -> flaga, godło i pieczęć ONZ.
•   1224
GOLD-BULLION STANDARD (franc. Ćtalon de lingot d'or, hiszp. Patron lingote oro limitado, roś. Zołotoslitkowyj standart), termin 
międzynar. wprowadzony 1925 w W. Brytanii na określenie systemu wymienialności banknotów, emitowanych przez Bank of England, centralny 
bank banków W. Brytanii, wyłącznie na sztaby złota określonej próby; w przeciwieństwie do systemu sprzed I wojny świat., system ten pozwala 
na wymianę złota w złotych monetach; zastosowany następnie w większości państw mających waluty oparte na parytecie złota.
•    1225
GOLD EXCHANGE STANDARD (franc. Ćtalon de change d'or, hiszp. Patron oro de cambio, roś. Zołotodiewiznyj standart), termin 
międzynar.— system, w którym (waluta krajowa nie jest bezpośrednio wymienialna na złoto, jak w przypadku dolara do 1934, lecz ma trwały 
stosunek wartościowy do złota, jak w przypadku dolara w 1934-68. Państwa, które stosują g.e.s., muszą mieć rezerwę złota, dewiz i papierów 
wartościowych, ale pokrywającą tylko część banknotów będących w obiegu. W USA ustawa z 3111934, anulowana 16 III 1968, wymagała 25°/o 
pokrycia. Po II wojnie świat, g.e.s. wykorzystywały USA prowadząc politykę dużego eksportu dolarów, wprowadzając czynnik permanentnej 
inflacji międzynar., co szczególnie ostro krytykował gen. de Gaulle w latach sześćdziesiątych. Faktycznie g.e.s. przestał obowiązywać państwa 
członkowskie IMF od 16 III 1973, kiedy banki centralne porzuciły obronę parytetu dolara.
Dokumentacja prasowa 1967, s. 412-414; „Gotd Exchange Standard" n'existe plus, Le Monde, 25 MI 1973.
•   1226
GOLD POINTS [ang.; 'punkty złota', 'złote punkty"], termin międzynar.—granice, między którymi waha się kurs waluty w warunkach istnienia/. 
wymienialności banknotów na złoto i swobodnego wywozu złota za granicę; dopuszczalne odchylenia kursów walut obcych w górę lub w dół od 
—f parytetu złota; g.p. wynikają z kosztów przewozu złota między krajem a zagranicą; kiedy zakup i wywóz się opłaca, mówi się o górnym 
parytecie złota, kiedy opłaca się przywóz, mówi się o dolnym parytecie złota.
•   1227
GOLPE DE ESTADO lub Golpe [hiszp.; 'uderzenie państwowe'], termin międzyamer. na zamach stanu; franc. -r coup d'etat.
•   1228
GOODYEAR TIRE AND RUBBER COM-PANY, ang. największy koncern opon i produk-„tów kauczukowych zał. 1898 z siedzibą w Acron, 
USA, związany z finansową grupą Cleveland;
posiada plantacje kauczuku w Ameryce Łacińskiej oraz w Indonezji i na Filipinach. Reprezentacje i filie w większości państw świata.
•   1229
„GORĄCZKA CZARNEGO ZŁOTA" (ang. „Black Gold Fever", franc. „Piewe de l'or noir", hiszp. „Fiebre del oro negro", roś. „Goriaczka 
czornogo zołota"), określenie psychozy wykupywania pól naftowych w regionie, gdzie odkryto złoża ropy.
•   1230
„GORĄCZKA ZŁOTA" (ang. „Gold Fever", franc. „Fievre de l'or", hiszp. „Fiebre del oro", roś. „Goriaczka zotota"), termin międzynar. — 
psychoza poszukiwania złota w Kalifornii 1848, w Australii 1851, w Klondike 1896, w Nevadzie 1903 itd.; również określenie nagłego 
wykupywania złota z banków na skutek spadku zaufania do walut papierowych i papierów wartościowych, jak miało to miejsce w —> „czarny 
piątek" 1929.
• mi
„GORELAS" [hiszp.; 'goryle'], potoczny pejoratywny termin latynoamer. na określenie prawicowych dyktatorów wojsk, w Ameryce Łacińskiej, 
popieranych przez USA; symbol ignorancji i brutalności w stosunku do własnego kraju a służal-stwa w stosunku do zagr. kapitałów.
•   1232
GOSBANK SSSR, Gosudarstwiennyj bank SSSR, centralny bank ZSRR, zał. 1921 jako Gosbank Roś. FSRR, od 1923 pod obecną nazwą, z 
siedzibą w Moskwie, ma 164 biura, 3668 filii i 258 agencji oraz ponad 76 100 kas oszczędnościowych (sbierkassa) na obszarze ZSRR. Jest 
jedynym bankiem emisyjnym ZSRR.
•   1233
GOSPODARCZA WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA (ang. International economic coopera-tion, franc. Cooperation economique 
internatu)-nale, hiszp. Cooperación económica internacional, roś. Mieżdunarodnoje1 ekonomiczeskoje sotrudni-czestwo), przedmiot prawa 
międzynar. oraz świat i regionalnych międzynar. konferencji. Zasady g.w.m. nie były jednolite w różnych regionach świata w różnychrokresach 
historii. Pierwsza próba skodyfikpwania tych zasad i przystosowania ich do współczesnej sytuacji międzynar., w której istnieją^ trzy grupy 
państw: socjalist, kapitalist. -wysoko rozwiniętych i Trzeciego Świata, zw. państwami rozwijającymi się, podjęła I Światowa Konferencja Handlu 
i Rozwoju, UNCTAD, uchwalając w Genewie, 1964, Zasady Międzynarodowej Współpracy Gospodarczej.
Wybór t Materiałów Światowe! Konferencji Handlu l Rot-woju ONZ 1964. Kraje siato rozwinięte we współczesnej gospodarce Światowej, 
Warszawa 1966, s. 484-491; J. JAKUBÓW-SKI Prawo jednolite w międzynarodowym obrocie gospodarczym, Warszawa 1972.
•   1234
GOSPODARKA ŚWIATOWA I ONZ (ang. Worid economy and the UN, franc. Ćconomie mondiale et FONU, hiszp. Economia mundial y la 
ONU, roś. Mirowaja ekonomika i OON), termin międzynar.—gospodarka wszystkich krajów, ujęta łącznie wraz z istniejącymi między nimi 
powiązaniami. Zgodnie z art. 55 Karty NZ do zadań ONZ należy m.in. popieranie „rozwiązywania międzynarodowych problemów 
gospodarczych", a to „w celu stworzenia warunków stabilizacji i dobrobytu, koniecznych dla utrzymania między narodami pokojowych i 
przyjaznych stosunków". Art. 56 zo-

287
Górna Wolta 1236
bowiązał z kolei wszystkich czł. do współpracy z Organizacją indywidualnie i zbiorowo m.in. dla osiągnięcia powyższego celu. Zadanie to w 
pierwszej dekadzie działalności ONZ bylo tylko częściowo wykonywane, na skutek -»• zimnej wojny i hamowania przez mocarstwa zach. 
procesu -»• dekolonizacji, co wyraziło się niedopuszczaniem do powstania Regionalnych Komisji Gospodar-czo-Społecznych ONZ dla Afryki i 
Azji. W pierwszej dekadzie utworzono takie Komisje tylko dla Europy i Ameryki Łacińskiej. Dopiero wejście do ONZ w drugiej dekadzie 
kilkudziesięciu nowych państw narzuciło ONZ coraz pełniejsze wypełnianie celów społ.-ekon., określonych art. 55 powołaniem do życia Komisji 
dla Afryki oraz. dla Azji i Dalekiego Wschodu, a także zwołaniem Konferencji UNCTAD, 1965 i zinstytucjonalizowaniem jej, jako wyspecjal. 
org. ONZ. W 1966 od-Było się I Międzyregionalne Seminarium ONZ w sprawie długofalowych projektów gosp. ważnych dla gospodarki 
światowej. Osobną, b. pozytywną rolę systemu alarmowego odgrywają wydawnictwa ONZ, obrazujące sytuację ekon. świata, w oparciu o 
międzynar. statystykę ludności, produkcji i handlu, zasobów itp. oraz analizy regionalne. Więcej niż połowa wydawnictw ONZ 1946-71 dotyczyła 
zagadnień ekon.-społecznych. W Polsce ukazuje się dwumiesięcznik Przegląd Bibliograficzny Piśmiennictwa Ekonomicznego, sygnalizujący 
pozycje książkowe i czasopiśmiennicze krajowe i zagr. dotyczące g.ś.
IW Salient Features of Ihe Wortd Economic Situation 1945-1947, New York 1948; MV Wortd Economic Raport — Rap-pon sur 1'economie 
momliale. New York 1948, 1949-50, 1950-51, 1951-52, 1952-53, 1953-54; EW Worid Economic Suryey — Studt sur 1'economie mondiale, New 
York (od 1955 co roku tom, od 1962 w dwóch tomach, z tym, że t. 2 poświecony i reguły koniunkturom ekonomicznym).
GOSPODARSTWA DOMOWE -> Spisy gospodarstw domowych. GOŚCIEC -»• reumatyzm. •   1235
GÓRNA ADYGA (ang. Alto Adige, franc. Haut Adige, hiszp. Alto Adigio, roś. Alto-Adidże), terytorium w pn. Włoszech w autonomicznym re-
gionie Trydent-Górna Adyga, obejmującym prowincje Bolzano i Trydent; przedmiot sporu między Włochami i Austrią, która rości sobie prawa 
do G.A. jako hist. części pd. Tyrolu (SOd-Tirol), z ludnością w większości posługującą się językiem niemieckim. G. A. została odłączona od 
Austrii i przyznana Włochom Traktatem Saint-Germain, z 101X1919. Sprawa autonomii kulturalnej dla mniejszości niem. była rozpatrywana 
wielokrotnie w LN 1923-38. Po -*• „Anschlussie" Niemcy hitlerowskie i faszystowskie Włochy na podstawie paktu Mussolini-Hitler z 22 V 
1939, podp. 23 VI 1939 porozumienie o —»• opcji, zmierzające do „ostatecznego i całkowitego rozwiązania problemu Górnej Adygi". Po 
przeprowadzeniu akcji optacyjnej, w której 185 tyś. opowiedziało się za Niemcami, 38 tyś. za Włochami, a 48 tyś. nie skorzystało z prawa opcji i 
uznanych zostało za Włochów, 21 X 1939 podp. „Wytyczne o repatriacji i przesiedleniu Volksdeutschów z Górnej Adygi". Akcja repatriacyjna 
rozpoczęła się w listopadzie 1939, została wstrzymana 26 VII 1943, w Związku z upadkiem rządu Mussoliniego. Liczba repatriowanych objęła 
ponad 80 tyś., spośród których więcej niż połowa powróciła w 1945 do G.A. Rząd Austrii, we wrześniu i listopadzie 1945 zgłosił Radzie 
Ministrów Spraw Zagranicznych Czterech Mocarstw swe roszczenia do G.A., które zostały jednomyślnie odrzucone na podstawie art. 2 Karty 
Atlantyckiej, wykluczającego możliwości zmian granic w przypadku Austrii i Włoch; zostało to potwierdzone Traktatem Pokojowym z Włochami 
z 5 IX 1946 (częścią tego Traktatu jest tzw. Układ Gruber-de Gasperi, podp. tegoż dnia, wyrażający zgodę Austrii na status quo w zamian za 
przyrzeczenie Włoch przyznania ludności G.A. autonomii „chroniącej charakter narodowy oraz rozwój kulturalny i gospodarczy mniejszości 
niemieckiej w G.A."). 21 IX 1959 Austria przedłożyła Zgr. Og. NZ memoriał, stwierdzający, że „Tyrol Południowy w porównaniu z okresem 
faszystowskim jest względnie wolny od ograniczeń w dziedzinie kulturalnej, natomiast warunki socjalne f ekonomiczne są dalej nie za-
dowalające", i proszący o uznanie „za słuszne żądanie południowych Tyrolczyków przyznania im autonomii istotnej i skutecznej". Zgromadzenie 
Rez. 1947/XV z 31X1960, uchwaloną przez aklamację, zwróciło się do Austrii i Włoch, by podjęły rokowania w duchu Układu Gruber-Gas-peri 
„w sprawie mniejszości posługującej się językiem niemieckim w G.A." oraz ponownie rez. z 27X11961. Rokowania prowadzone od grudnia 1960 
do czerwca 1961 nie dały rezultatu; na zalecenie natomiast ONZ, zawarte w rez. 1947/ XV, by sprawę w takim przypadku przekazać MTS, nie 
zgodziła się Austria.
Od 1963 zaczęły się mnożyć w G.A. akcje terrorystyczne niem. ugrupowań ekstremistycznych. W 1967 rząd Włoch oskarżył Austrię przed Zgr. 
Og. NZ, że z jej terytorium przybyli aresztowani w G.A. terroryści; równocześnie prasa wł. opublikowała materiały świadczące o powiązaniach 
ekstremistów tyrolskich z pangermanistycznymi ośrodkami odwetowymi w NRF. W maju 1969 odbył się w Bolonii-proces 13 niem. terrorystów, 
którzy przeprowadzili szereg zamachów w G.A. W lipcu 1971 rządy Austrii i Włoch podp. porozumienie o przekazaniu sporu MTS w Hadze.
M. TOSCANO L'0rigine del Patio d'Acciaio, Firenze 1948;
C. BATTISTI L'Itatia e l'Alto Adige, dall'Acordo Italo-Au-striaco del 1946 alla Nota Austriaca del 1956. Firenze 1957, s. 161; A. SomLE Le dlfferend italo-autrichien a 1'Assembtee generale des 
Nattons Unieś, w: Revue de droit internatlonal. de sciences dtplomatiques et polittgues nr 38, 1960; Hanie Adige, actions terrorlste et responsabilites aulrichlennes..., Rome 1961; C. LATOUR 
SUdtirol und die Achse Berlln-Rom 1938-1945, Stuttgart 1962; T. WAUCHNOWSKI Spór o Górna Adyge. Warszawa 1970; Kronika. Dokumentacja prasowa 1971, s. 777 C.
•   1236
GÓRNA WOLTA (ang. Upper Volta, franc. Haute-VoIta, hiszp. Alto Volta, roś. Wierchniaja Wolta), Republika Górnej Wolty, Republique de 
Hante-VoIta. Czł. ONZ. Pow. 274,2 tyś. km« 5490 tyś. mieszk. (1971; 1965—4858 tyś.; 1970— 5380 tyś.); stoi. Wagadugu (Ouagadougou)— 
110 tyś. mieszk. (1969). Graniczy z Mali, Nigrem, Dahomejem, Togo, Ghaną i Wybrzeżem Kości Słoniowej. Język oficjalny: francuski. Waluta:
->• franc CFA =100 centymów. Święto nar. 11 grudnia, rocznica proklamowania, autonomicznej rep. 1958 w ramach Francuskiej wspólnoty.
Stosunki międzynar.: na obszarze Rtep. w średniowieczu cesarstwo, w czasach nowoż. monar-

1237 Górnictwo
288
chia; 1897-1904 pod protektoratem Francji; 1904 włączona do Francuskiej Afryki Zachodniej, początkowo jako kolonia G. W.—Niger, a. od 
1919 jako kolonialna jednostka adm. p.n. G.W.;
uzyskała statut autonomiczny w ramach Wspólnoty Francuskiej 1958; niepodległość proklamowała 5 VIII 1960; czł. Wspólnej Organizacji Afry-
kańsko-Malgaskiej i Maurycjańskiej (OCAM). Członek ONZ od 201X1960 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem IAEA, IFC i IMCO. 
Członek OJA, w której 1971 G.W. wraz z Ghaną wspierała nawiązanie dialogu z rasistowską Rep. Pd. Afryki.
Stosunki dyplomat. (l IV 1973): Algieria, Belgia, Bułgaria, Dania, Egipt, Etiopia, Francja, Gabon, Chana, Gwinea, Hiszpania. Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Korea Pd., 
Liban, Liberia, Luksemburg, Mali, Nigeria, NRD, NRF, Pakistan, Rumunia. Szwajcaria, Tajwan, Tunezja, USA, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska administracja), Włochy, Wybrzeże Kości 
Słoniowej, ZSRR.
E. P. SKINNER The Mossi of the Upper Volta. The Political Development of a Sudanese People. Stanford 1964, s. 236;
The Europa Year Book 1972. A Worid Swvey, London 1972, vol. 2, s. 1643-1649; PH. LIPPENS La Republique de Haute-Volta. Paris 1972.
•   1237
GÓRNICTWO (ang. Mining, franc. Minerie, hiszp. Mineria, roś. Gornodobywajuszczaja pro-myslennost'), przedmiot współpracy międzynar. 
której głównym organem od 1958 jest Światowy Kongres Górniczy, Worid Mining Congress; posiada swe stałe biuro organizacyjne w Warsza-
wie. Kongresy odbywały się: I w Warszawie 1958, H w Pradze 1961, III w Salzburgu 1963, IV w Londynie 1965, V w Moskwie 1967, VI w 
Madrycie 1970, VII w Bukareszcie 1972, VIII w Limie 1974 (poświęcony prognozom energetycznym na 2000 rok); IX w Dusseldorfie 1976.
Org. zarej. w ONZ:
Międzynar. Komitet Organizacyjny Światowych Kongresów G., Int. Organizing Committee of Worid Mining Congresses (IOC), zał, 1957, z inicjatywy Polski z siedzibą w Warszawie, łączy 
przedstawicieli krajowych komitetów 28 państw (Afryka Pd. Rep., Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Bułgaria, ChRL, Czechosłowacja, Francja, Hiszpania, India. Japonia, Jugosławia, KRL-
D, Kuba, NRD, NRF, Peru, Polska, Rumunia. Szwecja. USA, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Włochy, ZSRR). Pierwszym przewodniczącym był B. KrupiAski. Organem Komitetu jest 
Międzynar. Biuro Mechaniki Górotworu, Int. Bureau of Rock Mechanics, żal. 1971 z siedzibą w Katowicach.
Arabska Federacja Robotników Przemysłów Naftowego, Górniczego i Chemicznego, Arab Pederation of Petroleum, Mi-nes and Chcinical Workera, zał. 1961, z siedziba w Kairze. Publ. Arab 
Petroleum.
Międzynar. Federacja Chrzęść. Górniczych Zw.Zaw., Int. Pederation of Christian Minera" Union (FCMU), zał. 1901, z siedzibą w Brukseli.
Federacja Górników i Metalurgów Bur. Wspólnoty Węgla i Stali, Miners" and Mctalurgists' Pederation (ICFTU), żal. 1454. 7. siedziba w Luksemburgu. Międzynar. Federacja Górników, Minera' 
Int. Federation
(MIP), zał. 1890, z siedzib* w Londynie; łączy 1,3 mld członków zw.zaw. 32 krajów. Publ. Newstetter. Międzynar. Zw.Zaw. Górników, Minera' Trade Unions In-ternational — Union 
internationale des syndicats des mineurs (UISM), zał. 1949, z siedzibą w Pradze, łączy ponad 6 min członków zw.zaw. 25 krajów. Publ. Miners' Int. Hews. W Polsce ukazuje się Przegląd 
Górniczy i Wiadomości Górnicze, poza tym czasopisma specjalistyczne poszczególnych dziedzin.
S. GISSMAN Ilustrowany górniczy słownik encyklopedyczny, Katowice 1955: B. KRUPIŃSKI Zasady projektowania kopalń, cz. 1-2, Katowice 1957-60; B. STOCES Iniroduction to Afin-ing, London 
1958; J. SANUJŁŁO Górnictwo odkrywkowe, cz. 1-3, Kraków 1961; Yearbook of Int. Organiwions, 1973.
•   1238
GÓRNOŚLĄSKA KOMISJA MIESZANA (ang. Mixed Committee for Upper Silesia, franc. Co-mission Mixte de Haute Silosie, hiszp. 
Comisión Mixta para Alta Silesia, roś. Smieszannaja ko-missija dla Wierchniej Silezii, niem. Gemischte Kommission fur Oberschlesien), 
utworzona na podstawie -> Górnośląskiej Konwencji (zawartej 15 VI 922 w Genewie z siedzibą w Katowicach na lat 15. Działała do 15 II 1937, 
rozstrzygała spory natury publiczno-prawnej. Określone konwencją kompetencje G.K.M. obejmowały: l) przygotowywanie umów pol.-niem. 
zgodnych z konwencją, 2) rozstrzyganie sporów międzypanstw., 3) orzekanie o przekazaniu spraw do Stałego Trybunału Sprawiedliwości 
Międzynarodowej w Hadze. W skład G.K.M. wchodziło po dwóch obywateli Polski i Rzeszy. Przewodniczącym byt mianowany przez Radę LN 
b. prezydent Szwajcarii, F. Calonder, któremu powierzono nadzór nad stosowaniem norm Konwencji i prawo wy-.dawania „ogólnych wytycznych 
i ustalania zasad", i który na podstawie regulaminu G.K.M. był zobowiązany do wyrażania poglądu (avis) w każdej sprawie przekazanej mu przez 
Poi. - Urząd do Spraw Mniejszości w Katowicach i Niem. Urząd do Spraw Mniejszości w Opolu.- Członkami G.K.M. ze strony poi. byli kolejno: 
K. Wolny, S. Grabianowski, S. Bratkowski, K. Morawski, M. Stebłowski i M. Chmielewski, a ze strony niem.: H. von Moitke, H. Lukaschek, H. 
von Praschma, G. Schwendy i P> von Husen.
G. KOSTENCKI Der Schutz der nationalen Minderheiten in Oberschlesien nach dem deutsch-polnischen Abkommen uber Oberschlesien vom 15 V 1922, unter besonderer Beritcksich-tigung der 
Entscheidungen des Schiedsgerichts fur Oberschlesien lind der Siellungsnahmen des Prasidemen der Gemischten Kommission fur Oberschlesien. Emsdetten, Westf. 1933; Zbiór • Urzędowy 
poglądów Prezydenta Komisji Mieszanej dla Górnego Śląska l dziedziny praw mniejszościowych, wydanych na podstawie przepisów cz. W polsko-niemieckiej Konwencji Genewskiej z dn. 15 V 
1922, w czasie od 15 VI 1922 do 15 VII 1937, Cieszyn 1937, s. 591; M. S. KOROWICZ Une Experience de Droit International. La Prolection des Minorites de Haute Silesie, Paris 1946, s. 180; K. 
JONCA Polityka Narodowościowa Trzeciej Rzeszy na Śląsku Opolskim w latach 1933-1939, Katowice 1970.
•   1239
GÓRNOŚLĄSKA KONWENCJA 1922-1937 (ang. Upper Silesia Convention, 1922-37, franc. Con-yention de Haute Silesie 1922-37, hiszp. 
Conven-ción sobre Alta Silesia 1922-37, roś. Konwiencyja o Wierchniej Silezii, 1922-37), zw. też Genewską Konwencją, podpisana 15 V 1922 
w Genewie przez rządy Polski i Niemiec na przeciąg lat 15 zgodnie z art. 93 Traktatu Wersalskiego z 28 VI 1919 oraz decyzją -r Konferencji- 
Ambasadorów z 20 X 1921 o podziale -> Górnego Śląska; ustaliła m.in. ochronę mniejszości oraz system rozstrzygania spornych problemów i 
skarg ludności poi. na

289
Grań Chaco 1243
plebiscytowym obszarze rejencji opolskiej i ludności niem. w przyznanym Polsce terytorium Górnego fiaska. Licząca 606 artykułów K.G. w 
części I zawierała postanowienia ogólne, a następnie dotyczyła w części II obywatelstwa i zamieszkania, w części III ochrony mniejszości, w 
części IV spraw socjalnych, w części V spraw gospodarczych; w części VI powołała -> Górnośląską Komisję Mieszaną i -»• Górnośląski 
Trybunał Rozjemczy w celu nadzorowania wykonania postanowień Konwencji oraz zaleciła utworzenie poi. i niem. urzędów do spraw 
mniejszości, które powstały w Katowicach i Opolu. Konwencja wygasła 15 VII 1937. Po dłuższych rokowaniach pol.-niem. została ogłoszona 
5X11937 w Warszawie i Berlinie identyczna Deklaracja w sprawie traktowania mniejszości, nigdy przez Niemcy nie respektowana (->• 
mniejszości narodowe w Niemczech).
Dz.U. 1922, póz. 371; J. STONE Regtonal guarantees of mi-fwrity right. A study o f minorittes procedurę in Upper Silesia, New York 1933. s. 313; A BOŻEK Co będzie po 15 lipca?. Opole 
1977: M S. Korowicz Górnośląska obrono mnief-szofct 1922-1937 na ile stosunków narodowościowych. Katowice 1938. s 259, F POIOMSKI niemiecki Vrvid do spraw MnieiszoScI IM2-
19J71. Wrocław 1965; K. JONCA Polityka Narodowościowa III Rmzy na Śląsku Opolskim w latach 1933-1939. Katowice 1970,8. 508.
•   1240
GÓRNOŚLĄSKI TRYBUNAŁ ROZJEMCZY
(ang. Arbitration Court of Upper Silesia, franc. Tribunal d'Arbitrage pour la Haute Silosie, hiszp. Tribunal de Arbitraje para Alta Silesia, roś. Ar-
bitrażnyj tribunał dla Wierchniej Silezii, niem. Schiedsgericht fur Oberschlesien), utworzony na podstawie -> Górnośląskiej Konwencji z 15 V 
1922 z siedzibą w Bytomiu (ówczesne Beuthen) na lat 15. Działał od 23 VI 1923 do 15 VII 1937 jako organ arbitrażowy dla osób fizycznych i 
prawnych Górnośląskiej Konwencji z zadaniem rozstrzygania sporów natury prywatno-prawnej wynikłych ze stosowania konwencji; wydawał też 
zezwolenia ha przekraczanie granicy, honorowane przez obie strony. Przy G.T.R. działała Komisja Polubowna dla Spraw Obywatelstwa. G.T.R. 
złożony był z trzech sędziów: przewodn., mianowanego przez Radę LN, którym był Belg G. Ka-eckenbeeck, sędziego, mianowanego przez rząd 
poi. (1923-32 J. Kałużniacki, następnie B. Stel-machowski) i sędziego mianowanego przez Rząd Rzeszy (1923-33 Schneider, 1933-35 Herwegen, 
następnie von Steinacker). Specyfiką G.T.R., rzadką w prawie międzynar., było wytaczanie sprawy przez jednostkę państwu; w praktyce były to 
gl. spory majątkowe między czł. mniejszości niem. a Państwem Polskim.
G. KAECKENBEECK Sammlling von Enfscheidungen des Schieds-senchts far Oherschlesien 1922-1937. Berlin 1937; G. KAEK-KENBEECK The Internattonal Expertment of Upper Silesia. London 
1942.
•   1241
GÓRNY ŚLĄSK (ang. Upper Silesia, franc. Haute Silźsie, hiszp. Alta Silesia, .roś. Wierchniaja Sile-zija), terytorium polskie, będące 
przedmiotem sporu między Polską a Rzeszą Niem.,'rozpatrywanego przez Główne Mocarstwa 1919-21. Początkowo Mocarstwa zajmowały 
stanowisko, iż Polsce należy przyznać prawie cały obszar Górnego Śląska a więc z prawie całą rejencją opolską, jak to wynikało zarówno z 
warunków pokoju przedłożonych Niemcom 7 V 1919 w Lettre d'envpi, jak i z
odpowiedzi na uwagi delegacji Niemiec 29 V 1919:
,,... należy uroczyście oświadczyć, ze nieprawda jest, jakoby Polska nie miała praw, które mogłyby być bronione na podstawie zasad prezydenta Wllsona. W powiatach, o których odstąpieniu jest 
mowa, większość ludności jest bezspornie polska. Wszystkie prace specjalne niemieckie, wszystkie podręczniki szkolne uczą dzieci niemieckie, ze mieszkańcy (Górnego Śląska) są Polakami z 
pochodzenia i jeżyka. Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone pogwałciłyby zasady uznane przez sam Rząd Niemiecki, gdyby ni* uwzględniły praw Polaków do tego kraju".
Zmiana stanowiska Głównych Mocarstw nastąpiła pod naciskiem przedstawiciela W. Brytanii, Lioyd George'a. Ostatecznie art. 88 Traktatu 
Wersalskiego z 28 VI 1919 polecił przeprowadzenie na G.S. plebiscytu, który odbył się 20 III 1921 (poprzedzony dwoma powstaniami poi. 
ludności au-' tochtonnej,* protestującej przeciw terrorowi administracji prus., paraliżującej możliwości swobodnego opowiedzenia się). Wynik 
plebiscytu odbijał niekorzystne dla Polski warunki, w jakich się odbywał: za pozostaniem w Rzeszy opowiedziało się 59,61)/o uprawnionych 
wyborców, w tym około 10% stanowili Niemcy przywiezieni z innych stron Rzeszy z racji rzekomego urodzenia się na G.S. Wobec tendencji 
zatrzymania po plebiscycie całego G.S. w granicach Rzeszy, wybuchło 3 V-l 921 trzecie powstanie, które spowodowało, że —> Konferencja 
Ambasadorów, po zasięgnięciu opinii LN, powzięła 20 X 1921 decyzję o podziale G.S. przyznając Polsce 3221 km' z 10753 km2 obszaru 
plebiscytowego, nie obejmującego całego hist. terytorium G.S. (wyłączone były art. 88 Traktatu powiaty: Grotków, Niemodlin, Nysa i część prud-
nickiego). Dla obszaru poplebiscytowego utworzony został na lat 15 specjalny status tzw. —»• Górnośląska Konwecja 1922.
Das Ultimatum der Eniente. folistandiger franzffsischer Test der Mantelnote (Lettre d*envoi) und der Antwori auf dte deutschen GegenvorschlSge (Reponse aux remarrynes de la delegatton 
allemnnde sur les conditions de paix), Berlin 1919, ». 84; Dz.U 1920. póz. 200; K. PIRICH Polskosf Górnego Śląska wg urzędowych źródeł pruskich a wynik plebiscytu, Warszawa 1921; C 
BEREZOWSKI Komisja Miedzysojusznicza Rządu l Plebiscytu Górnego Śląska l jej dzinininotf w Świetle prawa publicznego. Warszawa 1925; A. SZCZEPANSKI Górny Śląsk w Świetle wykonania 
Konwencji Genewskiej, Warszawa 1'929; K. M SMor.ORZEWSKi La Silosie Polonmse. Paris 1932, s. 469; S WAMBAUOH Plebiscites sińce Ihe Worid War. With a Collection ot Offtcia! 
Documents. t. 1, Washington 1933;
W. J ROSĘ The Drama of Upper Silesia, Bratticboro 1935, s. 349; S. KAECKENBEECK The InternationnI Experiment of Upper Silesia. New York 1943, s. 867. J. KRASUSKI Problem polsko-
niemiecki w Traktacie Wersalskim, Poznań 1963.
•   1242
GRAD (ang. Hail, franc. Gr61e, hiszp. Granizo, roś. Grad), termin międzynar.—jedna z klęsk żywiołowych; przedmiot zorganizowanej współ-
pracy międzynar. od 1951, daty zał. Międzynar. Stów. Kompanii Ubezpieczających od Gradu, In-ternational Association of Hail Insurers, z sie-
dzibą w Zurychu, zarej. w ONZ. Yearbook o f InIemaHonat Organizatlons, 1973.
GRAFIKA -» Sztuka. GRAF SPEE -> „Admirał Graf Spee".
•   1243
GRAŃ CHACO (ang. Grań Chaco, franc. Grań Chaco, hiszp. Grań Chaco, roś. Grań Czako),. kraina w Ameryce Pd (gl. w Argentynie i Parag-
waju) w pn. części Niziny La Pląta (dl. ok. 1400 km, szer. ok. 500 km); przedmiot sporów między Argentyną i Boliwią w XIX w. zakończonych 
1878 przekazaniem Argentynie przez Boliwię częś-

1244 Grand Design
290
ci położonej między rzekami Pilcomayo i Verde;
oraz między Boliwią i Paragwajem 1879, 1887, 1894, 1907 i 1928, kiedy Międzyamer. Konferencja Państw Amer. w sprawie Dobrych Usług i 
Arbitrażu powołała do życia specjalną komisję, zw. Mc Coy Committee, złożoną z przedstawicieli Kolumbii, Kuby, Meksyku i Urugwaju pod 
przewodnictwem gen. Franka R. Mc Coya z USA, która w okresie 13111-211X1929 doprowadziła do złagodzenia konfliktu, ponownego 
nawiązania stosunków dyplomat. Boliwia-Paragwaj i zgody obu państw na opracowanie projektu Paktu o nieagresji przez Komisję Neutralną, 
złożoną ż reprezentantów tych samych krajów co Komisja Mc Coya. W momencie zakończenia prac nad Paktem, 21 VII 1932 Boliwia oskarżyła 
Paragwaj przed Radą LN o agresję w rejonie jeziora Chu-quisaca. l O VI 933 Paragwaj formalnie wypowiedział wojnę Boliwii. Rada LN, 19 VII 
1933, powołała Komisję d/s zbadania konfliktu paragwaj-sko-boliwijskiego (Hiszpania, Francja, Meksyk, W. Brytania i Urugwaj), która 
rozpoczęta swe prace 3X11933 w Montevideo i zakończyła je 14 III 1934 projektem Traktatu Pokoju, niezaak-ceptowanym przez żadną ze stron. 
24 XI 1934 Zgromadzenie LN utworzyło Komisję złożoną z pięciu państw członkowskich LN (Argentyna, Brazylia. Chile, Peru i Urugwaj) oraz 
z USA, która zwołała do Montevideo Konferencję Pokoju, zakończoną Protokołem Pokoju, podp. 12 VII 1935 w Buenos Aires przez Boliwię i 
Paragwaj oraz Traktatem Pokoju, Przyjaźni i Granic Tratado de Paź, de Amistad y de Fronteiras, podp. 21 VI 1938.
Monthly Summary of Leasue of Natlons, 1929, 1932-35;
L. FUR Le Conflil dv Chaco Boreal. Paris 1934; A. RAMIREZ Position jwidiaue ilu Chaco Bortal, Paris 1935; Differend tntre la Bolirie et te Paraguay, w. S<M Iownal Officiel. Sup-plement 
SpecinI No. 132. 134; La Conferenria de Pal det Chaco 1935-1939. Compiloclón de Documemos, Buenos Aires 1939: The Chaco Peace Conference. Report of the Delegation of the USA to the 
Peace Conference heid at Buenos Aires, l VII 193S-231 1939. Washington DC 1940: C. J. FERNANDEZ La Guerra dc Chaco. Buenos Aires 1955; R. AYALA MOREINA Por que no ganamos la 
Guerra. del Chaco?. La Paź 1959;
D. H. ZOOK Jr. The Conduct of the Chaco War, New YoA 1961.
•   1244
GRAND DESIGN [ang.; 'wielki projekt"], termin amer.—4VII 1962 pręż. USA J. F. Kennedy. o-głosił pod tą nazwą plan nadania związkom mi-
litarnym i gosp. USA z Europą Zach. formy ponadpaństwowej Organizacji Wspólnoty Atlantyckiej, Atlantic Commonwealth Organization, w 
której jedną grupę amer. stanowiłyby USA i Kanada, drugą zjednoczone ugrupowania eur. państw EWG i EFTA. W komentarzu Sekretarza Stanu 
Ch. A. Hertera ze stycznia 1963, Wspólnota nosiła nazwę „Atlantica" i miała 4 cele: l) u-trzymać ścisłe związki polit. między krajami Europy 
Zach. i Ameryki Pn.; 2) scementować związki gosp. i wojsk.; 3) przyciągnąć do „politycznej afiliacji wszystkie wolne narody"; 4) „tworzyć 
wspólny front przeciw agresji komunistycznej". Koncepcja natrafiła na ostry sprzeciw franc. szefa rządu gen. de Gaulle'a, w mowie z 1411963:
„W okresie historycznym, w którym żyjemy, potrzeba posiadania sojmzników rozumie się sama przez się. Ale koniecznością niezbędną dla wielkiego narodu jest, także dysponowanie samym 
sobą... Jejili dobrowolnie i choćby jednorazowo utraci się swobodę dysponowania sobą, istnieje poważne ryzyko nieodzyskania jej nigdy".
Koncepcje „Grand Design" przejął w dużym stopniu F. J. Strauss w swoim dla Europy -»• Planie Straussa. W 1973 w zmodyfikowanej formie po-
wróciły one w propozycji USA opracowania Nowej — Karty Atlantyckiej 1974.
J. KKAPT The Grand Destgn — From the Common Market to Atlantic Parinershtp, New York 1962; CH. A. HERTER Atlantica, w: Foreign Affairs, January 1963; L. MOCZULSKI Dylematy. Wstęp 
do historii Europy Zachodntel 1945-1970, Warszawa 1971, s. 367-373; J. STEFANOWICZ świat w 30 odsłonach. Warszawa 1971, s. 239-241; Kronika, 1973.
GRANICA -> granice państwowe.
•    1245
GRANICA DATY, MIĘDZYNARODOWA (ang.
International Datę Linę, franc. Ligne de la datę intemationale, hiszp. Limite intemacional de la 
fecha, roś. Mieżdunarodnaja granica czisła, sczota wriemieni), termin międzynar. na linię 
hipotetyczną, wzdłuż południka 180°, z pewnymi odchyleniami włączającymi Wyspy Aleuckie i Alaskę 
o-raz niektóre wyspy na Pacyfiku wraz z Australią;
przyjętą zwyczajowo przez marynarzy a następnie lotników jako najbardziej właściwe miejsce dla 
zmiany daty na wcześniejszą o jeden dzień przy płynięciu lub locie z zachodu na wschód, np. z 
wtorku 21 marca na środę 22 marca, o jeden dzień zaś późniejszą ze wschodu na zachód, np. ze 
środy 22 marca na wtorek 21 marca. Stąd też w podróży z Azji do Ameryki traci się jeden dzień, 
gdy w drodze powrotnej zyskuje. M.g.d. nigdy nie była przedmiotem konwencji międzynar.; stała się 
zwyczajem międzynarodowym.
•   1246
GRANICA MIĘDZYNARODOWA (ang. International Prontier, franc. Frontiere intemationale, hiszp. Frontera intemacional, roś. Mieżdunarod-
naja granica), termin międzynar. — granice obszaru, posiadającego status .międzynar., np. Międzynar. Strefa -»• Tangeru; lub na linie 
demarkacyj-ne chronione przez organa międzynar.; względnie innego typu granice terytorialne, nie wynikające z suwerenności określonego 
państwa, lecz ze szczególnego statutu danego obszaru, np. granice
•>• Jerozolimy 1949-67. Aleksandretty (obecnie Iskenderun, Turcja), 1920-39, czy -* Sueskiego Kanału 1888-1956. W XIX i w pierwszej pół. 
XX w. różnorakich g.m. było blisko 50.
H. DUNCAL HALL Zones of the International Frontter, w. Geo-Sraphtcat Reylew m 4, 1948, s. 615-625.
•    1247
GRANICE MORSKIE (ang. Sea Frontiers. franc. Frontieres mantimes, hiszp. Pronteras maritimas, roś. Morskije granicy), termin międzynar.: 
— l) granice -<• morskich wód wewnętrznych; 2) granice -*• morza terytorialnego; 3) granice ->• morza otwartego: przedmiot konwencji 
raiędzynar.
•>• prawa morskiego, w myśl których wszystkie trzy g.m. determinuje ustalenie granic morza terytorialnego z wodami wewn. i jego szerokości, 
wyznaczającej granice morza otwartego. Sprawa tej szerokości nie została rozstrzygnięta jednak żadną normą traktatową. Przez stulecia granica 
wód przybrzeżnych przyjęta była zwyczajowo na 3 mile morskie = 5556 m; natomiast mor. granicę celną ustalono bądź 6, bądź 9. bądź 12 mil 
mor. od brzegu. Osobny kontrowersyjny przedmiot stanowi pas wód terytorialnych, do których państwa roszczą pretensję, bądź z powodu 
zasobów

291
Grecja 1250
rybnych, bądź bogactw naturalnych .w -> szelfie przybrzeżnym. Wyznaczanie przybrzeżnej podstawowej granicy morza terytorialnego oraz jego 
zewn. granicy ma szereg wariantów, zależnie od warunków geograficznych (rysunki przykładowe podaje praca R. Zaorskiego).
R. ZAORSKI Konwencie Genewskie o prawie morza, Gdynia 1962, 8. 34-66 i 243-247.
•   1248
GRANICE PAŃSTWOWE (ang. State frontiers, franc. Frontieres d'Ćtat, hiszp. Fronteras estateles, roś. Gosudarstwiennyje granicy), termin 
między-nar.—wytyczone granice między państwami (formalnie -*• delimitacją i ewentualnie -* demarka-cją), na lądzie i w jego podziemiach, na 
wodzie i w jej głębinach i dnie, w powietrzu; przedmiot umów dwu- i wielostronnych. W praktyce mię-dzynar. wytyczanie g.p. następowało w 
wyniku naturalnych podziałów geograficznych lub podziałów etnograficznych; jedynie przy podbojach kolonialnych dążono do „naukowych 
granic", które były przeważnie astronomicznymi, o liniach idealnie prostych, biegnących wzdłuż południków bądź równoleżników ziemskich 
(USA z Kanadą, Libii z Egiptem, Egiptu z Sudanem i in.).
Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973/74 opracowała zasadę -*• nienaruszalności granic. Zob. też suwerenność.
R. UMIASTOWSKI Granice polityczne, naturalne l obronne, Kraków 1925: S. B. JOHNES Boundary Makinn. A Handhook for Statesmen. Treaty Editors and Boundary Commissioners, New York 
1945; B. M. KLIMIENKO Gosudarsrwiennyje granicy. Problemy mira. Moskwa 1964; W. KUBALA Stosunki prawne na granicy PRL, w: Państwo i Prawo z. 5, 1972, s. 99-107; T. BIELECKI 
Granice państwowe w systemie prawa państwa socjatistyczneno, Warszawa 1972. s. 221; K. SKUBISZEW-SKI Nowe traktaty w sprawach niemieckich: problemy terytorialne. w: Państwo i Prawo 
z. 5, 1973; J. TYRANOWSKI Umowy dotyczące granic, w: Sprawy Miedzynar., 10/1973.
1249
GRANICZNE SPORY (ang. Frontier litigations, franc. Litiges frontieres, hiszp. Litigios fronteri-zos, roś. Pogranicznyje spory). W świecie w 
XX w. ilość sporów granicznych wzrastała w miarę zwiększania się ilości państw niepodległych z kilkudziesięciu na początku stulecia do 
stukilkudzie-sięciu w drugiej jego połowie. 31 XII 1963 premier rządu ZSRR N. S. Chruszczow w orędziu do szefów państw zaproponował 
opracowanie konwencji międzynar. o rezygnacji z siły przy rozwiązywaniu sporów terytorialnych i problemów granicznych o-raz uznaniu zasady, 
iż terytorium jakiegokolwiek państwa nie powinno nawet chwilowo z jakiegokolwiek powodu być obiektem jakiegokolwiek napadu. W 
odpowiedzi 1811964, prezydent USA,' L. B. Johnson, przedłożył kontrpropozycje, rozszerzające projekt konwencji o zakazie użycia sity • w 
formie nic tylko bezpośredniej, ale i pośredniej, jak akcje wywrotowe, dostawy broni itp. Odpowiedzi innych państw były również w zasadzie 
pozytywne, za wyjątkiem NRF; który żądał dla Niemiec prawa do „granic historycznych". Na skutek opozycji NRF do opracowania konwencji 
nie doszło, co kolejny premier ZSRR A. N. Ko-sygin, w czasie wizyty w stolicy Szwecji, skwitował twierdzeniem, że „Ci, co dążą do zmiany 
granic, dążą do wywołania III wojny światowej". Pierwszym kontynentem, na którym wszystkie państwa układami bilateralnymi lub wielo-
stronnymi uregulowały do 1971 swe spory graniczne i nie wysuwają oficjalnie żadnych roszczeń,' jest Europa, z wyjątkiem sporu Irlandii z W. 
Brytanią o -»• Irlandię Północną. Wcześniej zamrożone zostały na 30 lat s.g. na niezaludnionej
—>• Antarktydzie. W Afryce istnieje szereg nieuregulowanych s.g., wynikłych z pozostałości kolonialnego wytyczania granic, nie 
uwzględniającego interesów miejscowej ludności. W Azji roszczenia graniczne ChRL w stosunku do Indii i ZSRR stały się przedmiotem 
incydentów granicznych a następnie nie zakończonych do l I 1974 rokowań. W 1973 w Ameryce Argentyna pozostawała w sporze z Chile o 
wyspy w kanale
-*• Beagle; Boliwia z Chile o rzekę ->• Lauca;
Brazylia z Paragwajem o wodospady Setę Que-das (Guaira); Ekwador z Peru o terytoria przejęte przez Peru 1941; Gwatemala zgłosiła pretensje 
do -*' Belize; Gujana nie uregulowała swych s.g. z Surinamem i Wenezuelą; Kostaryka z Nikaraguą o granicę poprzez zatokę Fonseca i o na-
wigację na rz. San łuan; oraz Panama z USA o prawa do Strefy Kanału Panamskiego.
Latin America and the Carihhean. A Handhook, edit.: C. Ve-lit, London 1968. s. 403-412; C. G. WIDSTRAND African Bon-diwy Problems, Uppsala 1969; Sprawa sranie niemieckich po II wojnie 
Światowej. Zbiór dokumentów. Warszawa 1970.
•    12SO
GRECJA (ang. Greece, franc. Grece, hiszp. Gre-cia, roś. Griecyja), Republika Grecji, Eliniki Di-mokratia, państwo w pd. Europie, na Płw. Bał
kańskim i otaczających go wyspach (Kreta, Eu-beja, Cyklady, Sporady Pd., W. Jońskie oraz przybrzeżne Azji Mniejszej—Lesbos, Chios i in.) na 
M. Śródziemnym, czł. ONZ. Pow. 131,9 tyś. km2, 8960 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1961— 8387 tyś., 1970—8745 tyś.); stoi. Ateny (2530 tyś. 
mieszk.—1971). Graniczy z Albanią, Jugosławią, Bułgarią i eur. częścią Turcji. Język oficjalny: grecki. Waluta: drachma = lepta. Święto nar. 25 
III, rocznica proklamowania niepodległości 1821.
Stosunki międzynar.: 1453-1821 pod dominacją tur.; 1821-1829 w wojnie niepodległościowej zakończonej zwycięsko; 3 II 1830 Protokołem Lon-
dyńskim Francja, W. Brytania i Rosja zagwarantowały niepodległość królestwu Grecji. W I wojnie świat, po stronie aliantów. Członek założyciel 
LN 1920-39. Bezpośrednio po wojnie próba interwencji zbrojnej G. w Azji Mniejszej zakończyła się 1922 klęską. W 1923 spór z Włochami o -»- 
Korfu był rozpatrywany przez Rady LN i Konferencje Ambasadorów. W październiku 1925 G. została oskarżona przed Radą LN przez Bułgarię o 
interwencję zbrojną, w wyniku czego za-

1251 Greckokatolicki Kościół
292
płaciła Bułgarii odszkodowanie 215 tyś. dolarów. W czasie II wojny świat, okupowana przez III Rzeszę 1941-44. Ustrój monarchistyczny utrzy-
mujący się od 1821 (z przerwą 1924-35) został 1945_46 przywrócony z pomocą zbrojną W. Brytanii, likwidującą lud. ośrodki oporu antyfaszy-
stowskiego z czasu okupacji. Przeciwko interwencji bryt. protestowały w Radzie Bezpieczeństwa 1946: w styczniu ZSRR, w sierpniu Ukr. SRR. 
G. oskarżyła 3X111946 przed Radą Bezpieczeństwa Albanię, Bułgarię i Jugosławię o popieranie partyzantki lud. w pn. Grecji, co spowodowało 
powołanie 19X111946 przez Radę Komisji Śledczej, która działała 29 I-15 IX 1947. Zgromadzenie Ogólne NZ powołało 2 IX 1947 (Rez 109/11) 
Komisję Specjalną NZ d/s Bałkanów (UN Special Committee in the Balcans, UNSCOB) w składzie:
Australia, Brazylia, Chiny, Francja, Holandia, Meksyk, Pakistan, Polska, USA, W. Brytania i ZSRR. Polska i ZSRR odmówiły udziału w pracach 
Komisji; zakończyły się one formalnie 7 XII 1951 powołaniem przez Zgromadzenie Ogólne (Rez. 508/VI) podkomisji d/s obserwowania pokoju, 
która zawiesiła swą działalność 28 IV 1954 zamykając tzw. „grecką sprawę" w ONZ. G. jest czł. założycielem ONZ od 24 X 1945 i wszystkich 
organizacji wyspecjalizowanych. Sekr. Gen. Trygve Lie odwiedził G. w kwietniu 1951. Premier J. Pa-pandreu złożył oficjalną wizytę w siedzibie 
ONZ 26 VI 1964. król Konstantyn H — 25 VIII 1967. Członek NATO. G. 30 V 1973 została proklamowana rep. w czasie pobytu króla we 
Włoszech.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan. Albania, Arabia Saudyjska. Argentyna. Australia. Austria. Belgia. Birma. Brazylia. Bułgaria. Cejlon, Chile. Cypr. Czechosłowacja, Dania, 
Dominikana, Egipt. Etiopia, Filipiny. Finlandia, Francja. Gwatemala. Hiszpania. Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran. Irlandia. Islandia. Japonia. Jordania. Jugosławia, Ka-' nada. Kenia. Korea 
Pd., Kuba..Kuwejt. Liban. Libia, Luksemburg. Malezja. Malgaska Rep.. Malta. Maroko, Maurc-' tania, Meksyk. Nepal, Niger. Nigeria. Norwegia, N. Zelandia, NRD. NRF. Pakistan. Panama. 
Paragwaj, Peru. Polska, Portugalia. Rep. Afryki Pd., Rep. Środkowoafrykańska. Rumunia. Syinm. Syria, Szwajcaria. Szwecia. Tajwan. Tunezja, Turcja. Urugwaj. USA. Wenezuela. Węgry. W 
Brytania, Wietnam Pd. (Sajgonska administracja), Zair. ZSRR.
Umowy pol.-gr.: konwencja handl. i nawieacyina z 10 TV 1930 oraz protokół dodatkowy z 11 1111918 •fDz.1/. 1931, póz. 129. 501. 502: D? U 1938. póz. 260. 4271
U. N. Commi^sion of lnvexttgation ConcerninK Greek Frontier Incidrnis, New York 1949. s. 3; The Suhsidinry Group of the UN C. ni l C. G.l.. New York 1949. s. 26: S. CALOT.ERO-POULOS-
SrRłTis i in. La Grece et te Nntions Unieś. New York 1957. s. 220: S XYDIS Greere and the GrenI Powers: Prelude to the Trumnn nonrine, Thessaloniki 1963. s. 758; S. Ros-SEAS i in. The 
Denth of a Demorrary Greere and the Ame-riran Consrienre. New York 1968. s. 268: J. ASKINAS. O. Do-BROWOLSKII Niepokorionnnia Elinda, Moskwa 1971, s. 113;
Z. DoMłW7YK. T. WOLSKI CIA na Akropolu. Katowice 1972, s. 182: The Europa Year Book. A World. Survey 1972, vol. l, 8. 817-847.
Ortodoksyjne i prawo-
GRECKI KOŚCIÓŁ
sławne kościoły.
•    1251
GRECKOKATOLICKI KOŚCIÓŁ (ang. Greek Catholic Church, franc. Ćglise greco-catholique, hiszp. Iglesia greco-catółica, roś. Uniatskaja 
cer-kow'), nazwa używana na określenie Kościoła Unickiego (-*• Unici), zjednoczonego z ->• Kościołem Rzymskokatolickim, ale z zachowaniem 
obrządku greckiego.
•    1252
GRECKOKATOLICKI SYNOD (ang. Greek
Catholic Synod, franc. Synode greco-catholique,
hiszp. Sinodo greco-catółico, roś. Griekokatoli-czeskij Sinod), polityczne w istocie swej zgromadzenie nacjonalistyczne ukr. hierarchii kość. na e-
migracji w Europie Zach., Ameryce Pn., Australii i Argentynie, obradujące 30X-5XI1971 w Rzymie, z inicjatywy rezydującego tamże od 1963 
kardynała J. Slipyja, protestujące przeciwko polityce Watykanu normalizacji stosunków z krajami socjalistycznymi. Demonstracyjne 
zorganizowanie s.g., wbrew woli i przy publicznie wypowiedzianej dezaprobacie Stolicy Apostolskiej, poprzedziło 22X1971 wystąpienie 
kardynała Slipyja na Synodzie biskupów katol. z całego świata w Watykanie, atakujące politykę wsch. Pawła VI a także m.in. Episkopat Polski. 
Zgromadzenie powołało do życia stały s.g. złożony z 4 biskupów, jako organ doradczy kardynała J. Slipyja, który uważany jest przez swych 
stronników za patriarchę Kościoła Greckokatol. na emigracji. Stówo Powszechne 10 XI 1971; Le Monde 11 XI 1971.
•   1253
GRECKO-WSCHODNIE KOŚCIOŁY (ang. Greek Eastern Churches, franc. Ćglises greco-orientales, hiszp. Iglesias greco-orientales, roś. 
Grieczesko-wostocznyje cerkwi), nazwa używana dla Kościołów, które odłączyły się od Rzymu i utworzyły „prawosławny, powszechny i 
apostolski Kościół Wschodni", nie stanowiący jednak niepodzielnej jednostki, jak Rzymskokatol., lecz dzielący się na szereg ->• autokefalii, 
nazywanych Kościołami ->• Ortodoksyjnymi i Prawosławnymi. GREEN BACS ->- Dolar.
•    1254
GREENWICH OBSERYATORY, ang. nazwa obserwatorium astronomicznego w południowowsch. dzielnicy Londynu, zat. 1675. W 1884 
przyjęto południk przechodzący przez G. za południk zerowy, a czas strefowy tegoż południka nazwano czasem uniwersalnym lub Greenwich 
Time. Strefowy czas eur. nosi w skrócie nazwę -r GMT. Od 1953 nazwy te nie są o tyle adekwatne, że samo Obserwatorium, ze względu na 
zakłócenia w owym czasie atmosfery nad Londynem (smog), przeniesiono do hrabstwa Sussex (Anglia), do zamku Herstmonceux. W dawnym 
gmachu jest obecnie muzeum morskie. Niemniej nomenklatura G. została powszechnie utrzymana. B. PLATTS A History of Greenwich, London 
1973, s. 231.
•    1255
GRENADA (ang. Grenada, franc. Grenadę, hiszp. Granada, roś. Grienada), terytorium stowarzyszone z W. Brytanią (stan —r Indii Zachodnich, 
State of West India), obejmujące wyspę G. w archipelagu Wysp Zawietrznych oraz pd. część Gre-nadyn, na M. Karaibskim; pow. 344 km2 (z cze-
go pow. G. 311 km2), 103 tyś. mieszk. (1970;
wg spisu 1960—88,6 tyś.); ośrodek adm. Saint
George's.
Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domagała się
pełnego samorządu dla ludności G. 7 II 1974 W.
Brytania przyznała G. niepodległość. Rada Bezp.
ONZ 21 VI 1974 zaleciła Zgr. Og. NZ przyjęcie
G. na czł. ONZ.
The Staiesman's Year-Book 197211973, London 1972.
•    1256
GRENADYNY (ang. Grenadines, franc. Grena-
dines, hiszp. Granadinas, roś. Grienadiny), wyspy

293
Grób Nieznanego Żołnierza 1261
z grupy Wysp Zawietrznych, na M. Karaibskim, posiadłość bryt., administracyjnie pd. część należy do ->• Grenady, pn.—do terytorium ->• Saint 
Vincent.
•   1257
GRENLANDIA (ang. Greenland, franc. Groen-land, hiszp. Groenlandia, roś. Grientandija), największa wyspa świata, położona na O. Atlantyc-
kim na wschód od Ameryki Pn.; terytorium Danii, Z własnym samorządem od 5 VI 1953; pow. 2175,6 tyś. km', 47 tyś. mieszk. (1970) stoi. God-
hab; przedmiot długotrwałego sporu między Norwegią a Danią, która proklamowała swoje suwerenne prawa nad G. 1921, a 1924 ogłosiła G. ko-
lonią, przeciwko czemu Norwegia zlożyla skargę przed Stałym Trybunałem Sprawiedliwości Międzynarodowej; wyrok 5 IV 1933: „Dania 
posiada ważne tytuły do suwerenności nad całą Grenlandią". Dania podp. 9 IV 1941 w Waszyngtonie u-kład z USA, zezwalający Stanom Zjedn. 
na zakładanie baz wojsk, przedłużony 1945 oraz, w ramach systemu obronnego NATO, 1953 i 1968. 1945-53 G. była zaliczana przez ONZ do 
terytoriów niesamodzielnych i Dania co roku przekazywała informacje odpowiedniej Komisji ONZ. 5 VI 1953 ludność G. licząca wówczas ok. 35 
tyś., wypowiedziała się w plebiscycie za pełną integracją z Danią, co zostało zaakceptowane przez Komisję ONZ, 13 IX 1953. W plebiscycie 
przeprowadzonym przez rząd Danii 2X1972 „za czy przeciw przystąpieniu do EWG" Grenlandia wypowiedziata się przeciw, gdy Dania za, co 
wywołało konflikt między samorządem G. a rządem D.
L. PREUSS The Dispute between Denmark and Norway mer the Sovereif;nity of East Greelfind, w: American Journal of fnternalional Law. nr 26, 1932; A. KOSIBA Grenlandia, Lwów 1937, a. 
479; J. DĆASON Di? kołowate Stellung Gron-lands. Gottingen 1955. s. 60; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy. London 1972, vol. l, a. 650-651.
GRENLANDII SPRAWA 1933 -r Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. .
•   1258
GRESHAMA PRAWO (ang. Gresham Law, franc. Droit de Gresham, hiszp. Ley de Gresham, roś. Greszema zakon), powszechnie przyjęty w 
świecie anglosaskim termin na —> kopernikowską zasadę, 1526, iż „zła moneta wypiera dobrą"; zasada ta została ogłoszona w Anglii 1560 w 
proklamacji królewskiej, zredagowanej przez skarbnika królewskiego Sir Th. Greshama: „bad money drives out good".
F. R. SALTER Sir Thomas Gresham. A Biography, London 1925.
•   1259
GROBY WOJENNE (ang. War graves, franc. Sć-pultures militaires, hiszp. Tumbas militares, roś. Wojennyje mogiły), termin międzynar. — 
groby żołnierzy poległych na froncie i jeńców wojennych zmarłych w niewoli; przedmiot postanowień art. 225-226 Traktatu Wersalskiego; 
przedmiot międzynar. poszanowania i obyczaju konserwacji grobów poległych lub zmarłych w czasie wojny żołnierzy oraz stosowania 
wzajemnych ułatwień przy ekshumacji i przewozie zwłok, wymianie odpowiednich wykazów itp.
A. NEY Ł< droil de Morts, Parta 1918; L. REYNES Recueil officiel des Sepultures Militaires. Paris 1929.
GROTOŁAZY -^ Speleologia.
•    1260
GROŹBA UŻYCIA I UŻYCIE SIŁY (ang. Threat and use of force, franc. Menace de 1'usage et l'u-sage de la force, hiszp. Amenaza y uso de la 
fu-erza, roś. Ugroza pnmienienija i primienienije siły), termin międzynar. — postępowanie uznane w art. 2, p. 4 Karty NZ za sprzeczne z celami i 
zasadami ONZ i przedmiot prac kodyfikacyjnych Specjalnego Komitetu ONZ d/s Zasad Pokojowego Współistnienia, który w czasie swej sesji w 
mieście Meksyk 24 VIII-! X 1964 nie osiągnął porozumienia co do definicji słowa „siła" (czy słowo to obejmuje także gosp., polit. i inne 'formy 
nacisku), natomiast osiągnął częściowe porozumienie, formułując generalną zasadę zabraniającą stosowania tego rodzaju groźby:
,,1. Każde państwo obowiązane jest powstrzymać się w swych Stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby i użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub politycznej niepodległości 
jakiegokolwiek państwa oraz w inny sposób niezgodny z celami Narodów Zjednoczonych. 2. Zgodnie z powyższa podstawową zasadą i nie ograniczając jej ogólnego zastosowania: a) wojny 
napastnicze stanowią międzynarodowe zbrodnie przeciwko pokojowi: b) każde państwo obowiązane jest powstrzymać się od organizowania lub zachęcania do organizowania na swym terytorium 
nieregularnych lub ochotniczych oddziałów czy leź zbrojnych band. które mają wkroczyć na terytorium innego państwa; c) każde państwo obowiązane jest powstrzymać się od wywoływania, 
udzielania pomocy lub organizowania wojen domowych lub popełniania aktów terrorystycznych w innym państwie oraz do udzielania poparcia i przyzwalania na zorganizowaną działalność 
zmierzającą do tych celów, jeśli tego rodzaju akty pociągają za sobą groźby tub użycie siły: d) każde państwo obowiązane jest powstrzymać się od stosowania groźby lub użycia siły w celu 
naruszenia istniejących granic innego państwa lub jako środka rozwiązywania swych międzynarodowych sporów, włączając w to spory terytorialne i sprawy graniczne pomiędzy państwami. 3. 
Żadne z powyższych postanowień nie narusza postanowień Karty w sprawie zgodnego z prawem u-życia siły".
Ponownie Komisja rozpatrywała tę problematykę na genewskiej sesji, w lipcu-sierpniu 1967; nie osiągnięto jednak porozumienia m.i.: czy zasada 
zabraniająca stosowania groźby i użycia siły odnosi się również do zakazu propagandy wojennej;
czy zakaz naruszania istniejących granic obejmuje także linie demarkacyjne; czy zakaz -<• represalii obejmuje represalia bez użycia siły zbrojnej; 
czy należy do zasady włączyć obowiązek państw powstrzymania się od użycia siły przeciwko ludom obszarów niesamodzielnych. Trudnością 
dodatkową był brak definicji —>• agresji, ciążący na wszystkich pracach KPM-ONZ, dotyczących użycia siły. Zob. też Zasady bezpieczeństwa i 
współpracy w Europie.
R. BIERZANEK Zasady prawne pokojowego współistnienia i ich kodyfikacji. Warszawa 1968. s. 130-131 i 143-147; I. SYMO-NIDES Zasada powstrzymania się przez państwa w stosunkach 
międzynarodowych od uciekania się do grofhy Inh stosowania siły. w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, z. 37.
•    1261
GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA (ang. Un-known warrior's Tomb, franc. Tombe de Soldat Inconnu, hiszp. Tumba del Soldado 
Desconocido, roś. Mogiła Nieizwiestnogo Sołdata), pierwszy pomnik dla poległych żołnierzy z prochami nieznanego żołnierza został zbudowany 
po I wojnie świat. w Paryżu przed Łukiem Triumfalnym i stał się' miejscem oddawania hołdu ofiarom wojen i manifestacji na rzecz pokoju. W 
Polsce G.N.Ź. zbudowany został 1925 pod kolumnadą dawnego Pałacu Saskiego; zniszczony przez hitlerowców, został odbudowany i odsłonięty 
8 V 1946. Podobne pom-

1262 „Grunderzeit"
niki znajdują się m.in. w Brukseli, Belgradzie, Berlinie, Moskwie, Rio de Janeiro, Waszyngtonie.
Grób Nieznanego ioimerz.a, w: Mala encyklopedia wojskowa, t. l. Warszawa 1967, a. 483.
•   1262
„GRUNDERZEIT" [niem.; 'grynderatwo'], termin międzynar. — żywiołowe spekulacyjne tworzenie 
różnego rodzaju przedsiębiorstw i instytucji finansowych, bez dostatecznych zabezpieczeń 
kapitałowych, kończących szybko bankructwem; celem g. jest osiągnięcie wysokich zysków, tzw. 
zysków gryn-derskich. Zjawisko to wystąpiło najsilniej w Rzeszy Niem. po wojnie prus.-franc., w 
USA w okresie
•-»• „gorączki złota", w Brazylii przy budowie nowej stoi. Brasilia.
•   1263
GRUPA 77 (ang. The 77 Group, franc. Groupe 77, hiszp. Grupo 77, roś. Gruppa 77), termin międzynar. — państwa Trzeciego Świata, które na I 
Konferencji UNCTAD w Genewie, 1964, wystąpiły solidarnie w liczbie 77. Przed II Konferencją UNCTAD, 1968 w Delhi, Grupa 77 spotkała się 
w stoi. Algierii, 10-25X1967, już w liczbie 83 państw, i opracowała wspólne stanowisko (-»• Karta Algieru). Również przed III Konferencją 
UNCTAD, 1972, w Santiago (Chile), odbyło się w październiku 1971 w Limie spotkanie Grupy 77 w celu opracowania platformy dla wspólnych 
akcji. Liczba czł. Grupy wzrosła do 95: Afryka—41, Azja 29, Ameryka Łacińska—24 oraz z Europy tradycyjnie Jugosławia. Z inicjatywy Peru 
miano przekształcić Grupę 77 w instytucję międzynar., posiadającą stały sekretariat, z siedzibą w Limie, ale nie osiągnięto porozumienia.
Narada w Limie trwała 25X-6XT1971. Po raz pierwszy wtedy w pracach Grupy 77 wzięła u-dział Kuba, zaproszona formalnie przez organi-
zatorów Narady. W poprzednich naradach na skutek bojkotu państw latynoamer., zarządzonego przez OPA, Kuba nie brała udziału. Uchwalona 
deklaracja Limy powtórzyła gł. tezy ->• Karty Algieru 1967, ponieważ, jak stwierdzali mówcy, nic się sytuacja nie polepszyła w ciągu minionych 
lat. W Dekadzie rozwoju 1961-70 wzrost produktu globalnego na głowę ludności w krajach rozwijających się wzrósł 2,4°/o, w rozwiniętych o 
3,7°/o, w socjalist. o 5'/o.
Komunikat l deklaracja konferencji ministrów krajów „Grupy 77". Urna 7 Xl 1971, w: Zbiór dokumentów nr 11, 1971, l. 1293-1306.
•    1264
GRUPA ANDYJSKA (ang. Andine Group, franc. Groupe Andin, hiszp. Grupo Andino. roś. Andyn-skaja gruppa), oficjalna nazwa 
integracyjnego związku państw andyjskich: Boliwii, Chile, Ekwadoru, Kolumbii, Peru i Wenezueli, których szefowie rządów 16 VIII 1966 
podpisali w stolicy Kolumbii tzw. Deklarację Bogócką o współpracy gosp. i pomocy wzajemnej. Pierwszą konwencją opracowaną przez Komisję 
Mieszaną G.A. (Com-mision Mixta del Grupo Andino) był układ o współpracy w dziedzinie petrochemii (Acuerdo de Complementacion 
Petroquimica), podp. 26X1967 w Bogocie. 10 II 1968 została podp. konwencja o statucie -»• Andyjskiej Korporacji Rozwoju. Jesienią 1968 
wystąpił kryzys w stosunkach Wenezueli z pozostałymi członkami Grupy. W 1970 Komisja przystąpiła do opracowywania zasad wspólnego 
rynku oraz możliwości stworzenia jednej wspólnej „twardej waluty".
CEMLA Bolelin Mensual, Mexico DF, marżo do 1968 s. 151-160; T. WYRWA Les Repuhliiiiies Andines (Bollyie, Chlll, Colombie, Eiiualeur. Perois, Venezuelq), Paru 1972. s. 644;
A REK Grupa Andyjska, „Sprawy Międzynarodowe" nr 2, 1973.
•   1265
GRUPA BANKU ŚWIATOWEGO (ang. Worid Bank Group, franc. Groupe de la Banque Mon-diale, hiszp. Grupo de la Banca Mundial, roś. 
Gruppa mirowogo bańka), oficjalna od 1960 nazwa dla trzech stowarzyszonych instytucji finansowych ONZ; Światowego ->• Banku/IBRD, Mię-
dzynarodowego Stów. Rozwoju -* IDĄ oraz Międzynar. Tow. Finansowego -> IFC. Siedziba;
Waszyngton.
R. BLOUGH The Worid Bank Group, w: IniernoHonal Orga-nization. Winter 1968, s. 152-182.
•   1266
GRUPA BOSTOŃSKA (ang. Boston Group, franc. Groupe de Boston, hiszp. Grupo de Boston, roś. Bostonskaja finansowaja gruppa), jedna z 10 
czołowych -»• finansowych grup USA, łącząca takie koncerny, jak United Fruit CO., American Woolen Co. US Smelting, Refining Mining, 
United Shoe Machinery Corp. i inne. Ośrodkiem koordynującym działalność G.B. jest First National Bank of Boston.
•   1267
GRUPA BRAZZAVILLE (ang. Brazzaville Group, franc. Groupe de Brazzaville, hiszp. Grupo de Brazzaville, roś. Gruppa Brazzawil), oficjalna 
nazwa frankofońskich państw Afryki, po Konferencji 15-19X111960 w Brazzaville szefów rządów Czadu, Dahomeju, Gabonu, Górnej Wolty, 
Kamerunu, Demokratycznej Rep. Kongo (ob. Zair), Ludowej Rep. Kongo, Rep. Malgaskiej, Rep. Środkowoafrykańskiej, Mauretanii, Nigru, 
Senegalu i Wybrzeża Kości Słoniowej. Szefowie rządów państw G.B. spotkali się powtórnie w Jaunde, 26-28 III 1961 i stworzyli Organizację 
Afrykańsko-Malgaską d/s Współpracy Gospodarczej, OCAM.
M. LYONS Consrirucionalismo y Demwracia en et Afrtca Recien Independiiada. Mexico 1964, s. 170-173.
•   1268
GRUPA CASABLANCA (ang. Casablanca Group, franc. Groupe de Casablanca, hiszp. Grupo de Casablanca, roś. Gruppa Kasabtanka), nazwa 
przyjęta dla 3 państw arab.: Algierii, Egiptu i Maroka oraz Ghany, Gwinei i Mali, które wspólnie, w styczniu 1961, na konferencji Szefów 
Rządów w Casablance, zainicjowały walkę o jedność Afryki, proklamując m.in. „Ogłaszamy naszą determinację w doprowadzeniu do wolności w 
całej Afryce i do zjednoczenia całej Afryki". W następnych latach G.C. skoncentrowała swe wysiłki na założeniu -»• Organizacji Jedności 
Afrykańskiej.
•   1269
GRUPA CHICAGO (ang. Chicago Group, franc. Groupe de Chicago, hiszp. Grupo de Chicago, roś. Czikagskaja finansowaja gruppa), jedna z 
czołowych ->• finansowych grup .USA, będąca porożu mieniem grup rodzinnych Annour. Pieid i Mc Cf^-mick, kontrolujących większość 
banków środk. stanów, naftowe kompanie Texaco i Pure Oil, fabryki maszyn roln. International Harvester, rzeźnie i

295
Grupa First National City Bank 1276
koncerny mięsne, domy towarowe: Sears Roebuck, Montgomery Ward, Marshall Fieid, koleje żelazne i in.; związana z teksaskimi potentatami 
naftowymi.
•   1270
GRUPA CLEVELAND (ang. Cleveland Group, franc. Groupe de Cleveland, hiszp. Grupo de Cleveland, 
roś. Kliwlendskaja finansowaja gruppa), jedna z 10 czołowych -*• finansowych grup USA, której gl. 
reprezentantami są finansiści C Baton, A. D. Hańda, Ph. B. Mather; kontrolująca przemysł 
kauczukowy Goodyear Tire Rubber, banki rtanu Ohio, koleje: New York Central Raiłroad, rtalownie i 
inne. Nie zaangażowana w inwestycje zagr., politycznie popiera pokojowe współistnienie;
C. Baton zainicjował konferencje -»- Pugwash.
•   1271
„GRUPA CZTERECH" w Bonn (ang. Bonn „Pour Group", franc. „Groupe des quatre" de Bonn, hiszp. „Grupo de los cuatro" de Bonn, roś. 
„Gruppa czetyrioch" w Bonn), przyjęta w prasie zach. nazwa na powstałą w Bonn po przystąpieniu NRP do NATO, 8 V 1955, stałą instytucję 
międzyalianc-ką d/s ogólnoniem. i Berlina Zach., zastrzeżonych układem poczdamskim i innymi układami do kompetencji mocarstw. W skład 
grupy wchodzą ambasadorzy trzech mocarstw zach. i jako strona wy-toki urzędnik bońskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 8 VI 1972 
Sekretarz Stanu USA W. Rogers, komentując wejście w życie nowego, statusu Berlina Zach. oświadczył, że działanie tego statusu będzie 
przedmiotem stałej obserwacji „Grupy Czterech" w Bonn. Kronika, 1972.
•   1272
GRUPA DORZECZA LA PŁATA (ang. La Pląta Group, franc. Groupe du Bassin de la Pląta, hiszp. Grupo de la Cuenca del Pląta, roś. Gruppa 
bassiej-na rieki La Płata), oficjalna nazwa integracyjnego związku Argentyny, Boliwii, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju, podp. 15 II 1967 w 
Buenos Aires przez wojskowych szefów rządów tych państw, z zadaniem stworzenia własnego wspólnego rynku. Była to odpowiedź 
dyktatorskich reżimów Ameryki Pd. na powstanie ->• Grupy Andyjskiej. Udział Boliwii w obydwu ugrupowaniach wynikał z rozbieżności 
interesów polit, związanych z dyktaturami wojsk. Argentyny i Brazylii a interesami gosp. Grupy Andyjskiej.
InsHtulo de Estudios para America Latina: La Cuenca del flota, Buenos Aires 1967, a. 178.
•   1273
GRUPA DU PONT DE NEMOURS (ang. Du Pont Group, franc. Groupe de Du Pont de Nemours, hiszp. Grupo de Du Pont de Nemours, roś. 
Gruppa Diupon de Nemur), jedna z l O gł. ->• finansowych grup USA, dominuje w przemyśle chem. i uczestniczy w wielkich przedsiębiorstwach 
atomowych i zbrojeniowych; wraz z '-»• Grupą Morgana kontroluje ->• Generał Motors Corporation.
•   1274
„GRUPA DWUDZIESTU" (ang. „Group of Twenty", franc. „Groupe des vingt", hiszp. „Grupo de los veinte", roś. „Gruppa dwadcati"), nazwa 
oficjalnie przyjęta w -* IMF dla powołanego przez XXVII Sesję IMF w Waszyngtonie 28X1972, w miejsce -> Grupy Dziesięciu, gremium 
reprezentantów finansowych 20 państw mających opracować reformę międzynar. systemu walutowego. W skład „G .D." weszło 10 państw Grupy 
Dziesięciu oraz Argentyna, Australia, Brazylia, India, Indonezja, Irak, Maroko, Meksyk, Szwajcaria i Zair. W maju 1973 w Waszyngtonie 160 
ekspertów finansowych rozpoczęło prace nad projektem re« formy międzynar. systemu walutowego. Pierwszy raport o wynikach prac nad 
projektem reformy walutowej ogłosiła „G.20" w czasie walnego zgromadzenia IMF w Nairobi 25-281X1973, zapowiadając zakończenie prac na 
lipiec 1974.
Kromka. Dokumentacja prasowa nr 980, 1972.
•   1275
GRUPA DZIESIĘCIU (ang. Group of Ten, franc. Groupe des dix, hiszp. Grupo de los diez, roś. Gruppa diesiati), nazwa powszechnie przyjęta 
dla narad ministrów finansów 10 państw: Belgii, Francji, Holandii, Japonii, Kanady, NRF, Szwecji, USA, W. Brytanii, i Włoch, którzy 
13X111961 w Paryżu zatwierdzili ogólny układ w sprawie udzielania przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, IMP, pożyczek stymulujących 
płynność międzynar., zw. 'w skrócie -> GĄB'. G.D. stała się szybko de facto nadrzędną władzą nad władzami IMP, zinstytucjonalizowaną od 
listopada 1966, w którym to roku G.D. i władze IMP rozpoczęły okresowe spotkania (2-3 razy w roku) na zmianę w Waszyngtonie lub Londynie, 
w spotkaniach tych biorą udział oprócz ministrów finansów 10 państw także gubernatorzy banków centr. oraz prezydent Banku Rozrachunków 
Międzynarodowych. W 1963 do G.D. przystąpiła w charakterze obserwatora Szwajcaria.
Francja, która była inicjatorem powstania G.D. i systemu GĄB (w nadziei ograniczenia dominacji USA w kapitalist. systemie walutowym i eo 
ipso w IMP), 1711967 na spotkaniu w Londynie zaproponowała formalne wejście G.D. jako stałego organu do IMP. Równocześnie przedstawiciel 
Francji — M.   Debre — zaproponował   reformę IMP w celu „usprawnienia międzynarodowego kredytu". Obie propozycje nie zostały 
zaakceptowane. 26 VIII 1967 G.D. opracowała projekt (nie zaakceptowany przez Francję) specjalnych praw ciągnienia ->- SDR. W 1968 po 
modyfikacji Międzynar. Poolu Złota G.D. obradowała w Sztokholmie 29-30 III i w Bonn 20-22 XI 1968, gdzie udzielono Francji kredytów 
stabilizacyjnych w związku z zachwianiem się franka (podobne kredyty G.D. udzieliła 1964 i 1968 W. Brytanii). Ósma po II wojnie świat, 
dewaluacja franka o 11.11-/0 (z 493706 f r. na 555419 f r. za l dół.), która nastąpiła 8 VII11969, pociągnęła za sobą identyczną dewaluację w 
państwach afryk. -»• walutowej strefy franka francuskiego., była uzgodniona z G.D. i IMP. Dokumenty G.D. publikowane są w biuletynach IMF. 
28 X 1972 w czasie sesji dorocznej IMF w miejsce G.D. ukonstytuowała się ->• „Grupa Dwudziestu", jako centr. forum dyskusji oraz rokowań 
nad reformą systemu walutowego.
Pokiimenlarin prasowa 1961. «. 1097A, 1962, s. 1026A, 1968, s. 319A i 1130A, 1969, s. 923A.
•   1276
GRUPA FIRST NATIONAL CITY BANK
(franc. Groupe du P.N.C. Bank, hiszp. Grupo del F.N.C. Bank, roś. Gmppa „F.N.S. bank").

1277 Grupa Forda
296
jedna z 10 gl. -*• finansowych grup USA, będąca porozumieniem —> Grupy Morgana i -»• Grupy Rockefellera z Bradym, Dodge'm, Stiimanem i 
Winthropem, kontroluje wielkie przedsiębiorstwa lot. (Boeing Airplane, United Aircraft), kopalniane (Anaconda), maszynowe, metalurgiczne, 
wraz z -»• Grupą Forda kontroluje ->• Ford Motor Company.
•    1277
GRUPA FORDA (ang. Ford Group, franc. Groupe Ford, hiszp. Grupo Ford, roś. Gruppa Forda), jedna z 
10 czołowych —> finansowych grup USA, reprezentująca kapitały rodziny Forda, kontroluje -» Ford 
Motor Company, od 1956 wspólnie z -> Grupą First National City Bank.
•   1278                               » GRUPA GIANNINI (ang. Giannini Group, franc. Groupe 
Giannini, hiszp. Grupo Giannini, roś. Gruppa Dżanini), jedna z 10 czołowych ->• finansowych grup 
USA, dominuje w Kalifornii i in. zach. stanach przez Bank of America z centralą w San Francisco.
•   1279
GRUPA MELLONA (ang. Mellon Group, franc. Groupe Mellon, hiszp. Grupo Melon, roś. Gruppa Mełłona), 
jedna z 10 czołowych -»• finansowych grup USA; kontroluje przemysł aluminiowy USA Aluminium Co. 
of America, a także Brazylii, Ka-nady i Włoch, kopalnie węgla, naftową kompanię
•>• Gulf Oil Corporation, stalom ilie, huty szkła, rafinerie miedzi, wagony sypialne (Pullman 
Co.) i inne.
•   1280
GRUPA MTTSUBISHI (ang. Mitsubishi Group, franc. Groupe Mitsubishi, hiszp. Grupo Mitsubishi, roś. Gruppa Micubisi), największe kon-
sorcjum przem. Japonii, łączy ponad 50 koncernów, z 350 tyś. zatrudnionych; prowadzi kooperację międzynar. z kompaniami zagr. 30 państw, 
m.in. z ->• Royal Dutch Shell w eksploatacji nafty na Brunei, z —>• Farbwcrke Hoechst AG, z -»• BASF. Zarządza grupą -r Mitsubishi 
Corporation, finansowo kontroluje —r Mitsubishi Bank Ltd., obie instytucje z siedzibą w Tokio. G.M. ma swe przedstawicielstwa w stolicach 
większości państw świata, m.in. w Warszawie.
•    1281
GRUPA MONROVIA (ang. Monrovia Group, franc. Groupe de Monrovia, hiszp. Grupo de Monrovia, roś. Gruppa Monrowija), afrykańskie 
państwa, które nie weszły ani do —»• Grupy Braz-zavil1e, ani do ->• Grupy Casablanca: Etiopia, Liberia, Libia, Nigeria, Sierra Leone, Somali, 
Togo i Tunezja, których szefowie rządów spotkali się 10-14 V 1961 w Monrovii. W deklaracji wystąpili oni przeciwko panafryk. ideom tworzenia 
nad-państw. organizacji: „Uważamy za nierealną koncepcję jedności Afryki opartą na zrzeczeniu się suwerenności przez państwa na korzyść 
jakiegoś innego organizmu". Za podstawę zjednoczenia uznano szeroką współpracę międzyafryk. we wszystkich dziedzinach opartą o wzajemne 
poszanowanie suwerenności i integracji terytorialnej.
•   1282
GRUPA  MONTEVIDEO  (ang.  Montevideo Group, franc. Groupe de Montevideo, hiszp. Grupo de Montevideo, roś. Gruppa Montewideo),
termin międzynar. — 9 państw latynoamer. (Argentyna, Brazylia, Chile, Ekwador, Nikaragua, Panama, Peru, Salwador i Urugwaj), które 1971 na 
sesji Stów. Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej w Montevideo opowiedziały się za 200-mi-Iowym pasem -» wód terytorialnych, zajmując ra-
dykalniejsze stanowisko niż —<• Grupa Santo Domingo. W 1973 obie grupy rozpoczęty rokowania celem uzgodnienia wspólnego stanowiska na 
Międzynar. Konferencji Morskiej ONZ 1974/75.
•    1283
GRUPA MORGANA (ang. Morgan Group, franc. Groupe M organ, hiszp. Grupo Morgan, roś. Gruppa Morgana), najsilniejsza ->• finansowa 
grupa USA, kontroluje wielkie banki oraz wielkie korporacje -*• US Steel Corporation, ->• Generał Electric, —> Continental Oil Company a 
także firmy ubezpieczeniowe Mutua! Life i New York Life; oraz wspólnie z —>• Grupą Du Pont de Nemours koncern -*• Generał Molors Corpo-
ration; uczestniczy w produkcji wielkich przedsiębiorstw przemysłu zbrojeniowego. Po II wojnie świat, patron —r zimnej wojny. Ośrodkiem 
rentr., koordynującym działalność G.M. jest bank Morgan. Stanicy and Co.
•   1284
GRUPA ROCKEFELLERA (ang. Rockefeller Group, franc. Groupe Rockefeller, hiszp. Grupo Rockefeller, roś. Gruppa Rokfellera), jedna z 10 
czołowych ->• finansowych grup USA, kontroluje naftowe kompanie USA, tj. ->• Standard Oil Co of California, ->- Standard Oil Co of Indiana, -
>• Standard Oil Co. of New Jersey, —r Socony Mobil Oil, największe firmy ubezpieczeniowe: Metropolitan Life i Equitahle Life; jeden z gł. 
banków handl. -r Chase Manhattan Bank N.A.; uczestniczy w wielkich przedsiębiorstwach przemysłu atomowego, zbrojeniowego, chem., żyw-
nościowego, elektronicznego, elektrycznego (m.in. Westinghouse Electric Corp.) i innych.
•   1285
GRUPA SANTO DOMINGO (ang. Santo Domingo Group, franc. Groupe de Santo Domingo, hiszp. Grupo de Santo Domingo, roś. Gruppa 
Santo-Domingo), termin międzynar. — 9 państw regionu karaibskiego (Barbados, Dominikana, Gujana, Haiti, Jamajka, Kolumbia, Meksyk, Try-
nidad i Tobago oraz Wenezuela), które 1972 na konferencji w stoi. Dominikany, Santo Domingo, wypowiedziały się formalnie za 12-milowym 
pasem wód terytorialnych, ale faktycznie użalały za „morze patrymonialne", podległe jurysdykcji państw przybrzeżnych pas 200-milowy, którego 
rzecznikiem jest -> Grupa Montevideo. W 1973 rozpoczęły się rokowania między obu grupami, celem uzgodnienia wspólnego stanowiska na 
Międzynar. Konferencji Morskiej ONZ 1974/75. GRUPY KRWI -> Krew.
•   1286
GRUPY NACISKU (ang. Pressure Groups, franc. Groupes de pression, hiszp. Grupos de presión, roś. Gruppy nażyma), termin międzynar. — 
zorganizowane jawne lub tajne grupy, których zadaniem jest wywieranie nacisków na władzę polit. m.in. przez mobilizowanie opinii publicznej, 
inspirowanie parlamentu, aby w dziedzinie, w której dana grupa jest zainteresowana polityk? rządu

297
Guam 1291
odpowiadała jej interesom. W krajach anglosaskich ukształtowała się szczególna forma g.n. zwana Lobbying od słowa lobby 'kuluary'; są to g.n. 
działające z reguły na terenie parlamentu, ale poza salą obrad, w USA w ramach przepisów o-kreślonych ustawą (Lobbying Act 1946). W okresie 
między wojnami najsilniejsze w USA i W. Brytanii byty „lobby" gospodarcze, po II wojnie świat, we wszystkich państwach kapitalist. wysoko 
rozwiniętych „lobby" przemysłów zbrojeniowych. W drugiej połowie XX w. w związku z imperialist. interesami mocarstw zach. w organizacjach 
międzynar. zaczęły się tworzyć „lobby" o charakterze międzynar. wpływające na politykę zagr. nie jednego, lecz szeregu państw; a także na 
wynik głosowań w ONZ czy innych organizacjach międzyrządowych, np. tzw. lobby chińskie, paraliżujące przez 20 lat zajęcie przez ChRL jej 
miejsca w ONZ okupowanego przez reżim Czang Kaj-szeka, czy „lobby" zach.niemieckie, nie dopuszczające NRD do organizacji 
wyspecjalizowanych ONZ.
„Lobby" międzynar. tworzą też _->• korporacje wielonarodowe. W 1949 powstało w USA pierwsze międzynar. „lobby" chińskie 
antykomunistyczne, które prowadziło świat, kampanię przeciwko ChRL i popierało tajwański reżim Czang Kaj^ szeka metodami -> 
maccartyzmu. Rzecznikami tej „lobby" w Kongresie byli wówczas W. Know-land, R. Nixon, R. Kennedy. W 1966 powstało drugie międzynar. 
„chińskie lobby" na rzecz normalizacji stosunków'z ChRL, finansowane przez fundacje Forda i Rockefellera.
H. H. WILSON Technlque ot Pressure: Anti-Nationalization Propaganda In Britaln. w: Puhlic Opiniom Ouarterly, Sum-mer 1951, London; D. C. BLAISDELL American Democracy Under 
Pressure, New York 1957; E. S. FINER Anonymus Empire. London 1958: J. D. STEWART Bnlish Pressure Groups, Londnn 1958; Unofficial Goyernmcht: Pressure Groups and l.ohhles, w: The 
Anuals, Vol. 319, 1958; Interes! Groups on Four Coniinent, edit.; H. W. Ehrman, London 1958; L. W. MILBRATH The Washinglon Lobbylsts, Washing-ton DC 1963; H. ZEIGLER Interest Groups 
in American So-ciety, New York 1964; S. EHRLICH Amerykańskie Grupy Nacisku, Warszawa 1967; M. JASKOWSKI „German Lobby" w USA, Poznań 1972.
GRUZIŃSKI PATRIARCHAT •->• Ortodoksyjne i prawosławne kościoły.
•   1287
GRUZJA (ang. Georgia, franc. Georgie, hiszp. Georgia, roś. Gruzija, gruz. Sakartwelo), nazwa terytorium hist. Gruzinów, tworzącego od 1936 
Gruzińską Socjalistyczną Rep. Radziecką w ramach ZSRR w zach. i środk. części Zakaukazia;
rep. związkowa ZSRR, w zach. części Zakaukazia, nad M. Czarnym. Pow. 69,7 tyś. km2, 4734 tyś. mieszk. (1971; wg spisów 1913—2601 tyś., 
1926—2677 tyś., 1939—3540 tyś., 1959—4044 tyś., 1966—4505 tyś., 1970—4688 tyś., w tym Gruzini 66.8-/0, Ormianie 9,T>/», Rosjanie 
8.5°/o, Azerbejdżanie 4.6»/o, Osetyjczycy 3,2°/o, Grecy 1,9% i Abhazowie l/Wo); stoi. Tbilisi (889 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Roś. FSRR, 
Azerb. SRR, Ann. SRR i Turcją. Języki oficjalne: gruziński i rosyjski. Waluta: rubel = 100 kopiejek. Święto państw.: 7 listopada, rocznica 
Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej.
Stosunki międzynar.: po wybuchu rewolucji październikowej w Rosji okupowana w czerwcu 1918 • przez wojska niem. zastąpione od grudnia 
1918
przez wojska bryt., a w 1920-21 również tureckie. Zwycięstwo sił rew. i podp. pokoju między Roś. PSRR a Turcją 16 III 1921 ustaliło granice G. 
z Turcją. G. wraz z Azerbejdżanem i Armenią utworzyły 13X11 1922 Federację Zakaukaską, która 30X111922 weszła w skład ZSRR. 5X111936 
Federacja Zakaukaską przekształciła się w 3 rep. związkowe, m.in. w Gruz. SRR.
Z Polską G. rozwija przyjazną współpracę w wielu dziedzinach gospodarki, kultury i nauki w ramach współpracy pol.-radzieckiej
I. CINCADZE Stosunki polsko-gruiinskle w XV-XVll, w: Przegląd Orlemalistycwy nr l, 1960; K. D. ANTADZE i in. Związek Radziecki. Gruija, Warszawa 1972, s. 308.
•    1288
GRUŹLICA (ang. Tuberculosis, franc. Tubercu-lose, hiszp. Tuberculosis, roś. Tubierkuloz), choroba, przedmiot współpracy międzynar. w jej 
zwalczaniu.
Org. zarej. w ONZ: Micdzynar. Unia Walki z Gruźlicą, In-tcrnational Union Against Tuberculosis, IUAT. żal. 1920 z siedzibą w Paryżu. Łączy krajowe stowarzyszenia ponad 80 państw. W stałej 
łączności z WHO. UNICEF i ILO. Organizuje co roku konferencje i od 1955 sporadycznie Kongresy Radiofotografii; publ.: Bulletin.
Po II wojnie świat WHO i UNICEF rozpoczęły trwającą permanentnie świat, kampanię przeciwko g. poprzez rozpowszechnianie szczepionek 
ochronnych BCG (Bakcyl Calmette'a i Guerina z Inst. Pasteura w Lilie, odkryty 1923).
Yearbook o f International Organizations. 1973.
GRYPA -> Influenza.
•    1289
GRYZONIE (ang. Rodents, franc. Rongeurs, hiszp. Roedores, roś. Gryzuny), istnieje ok. 3 tyś. gatunków drobnych lub średniej wielkości g., 
spośród których wiele należy do poważnych szkodników roślin uprawnych, inne są roznosicie-lami chorób zakaźnych (np. -*- dżumy); przedmiot 
międzynar. akcji zwalczających g. (->• deratyzacja).
Org. zarcj. w ONZ:
Tow. Walki z Gryzoniami w Regionie Azji i Pacyfiku, Asia-Pacific Rodcnt Control Socicty. żal. 1968, z siedzib; w Ho-nolulu; 
prowadzi akcje kontrolne w 26 krajach. Yearbook of International Organizations, 1973.
•    1290
GRZYBY (ang. Mushrooms, franc. Champignons, hiszp. Hongos, roś. Griby), przedmiot zorganizowanych badań międzynarodowych.
Org. roiedzynar. zarej. w ONZ:
Micdzynar. Komisja Nauki o Grzybach, International Com-mission on Mushroom Science. Commission iniernationalc scientifique du champignon de couchc. żal. 1948, z siedziba « Horst 
(Holandia); publ.: Mushroom Science. Yearbook of Imernationat Organizations, 1973.
GUADALAJA.RA -r Konwencja Lotnicza Gua-dalajarska 1961.
•    1291
GUAM, (ang. Guam, franc. Guam, hiszp. Guam, roś. Guam), największa wyspa w archipelagu Mariany, na O. Spokojnym, posiadłość USA;
pow. 549 km2, 86.9 tyś. mieszk. 1970; wg spisu 1960—67 tyś.); ośrodek adm. Agana. Kolonia hiszp. w XVII-XIX w. początkowo p.n. Ladro-nes, 
następnie Mariana; traktatem paryskim 10 XII 1898 przekazana przez Hiszpanię Stanom Zjedn.: okupowana przez Japonię 10X111941-10 VIII 
1944; po II wojnie świat, gł. baza marynarki wojennej USA w tej strefie Pacyfiku; od l VIII 1950 mieszkańcy G. są obywatelami U.SA,

1292 Guant&namo
298
ale bez prawa głosowania w wyborach prezydenta USA; administracja zaś wyspy przeszła z rąk Departamentu Marynarki do Departamentu Spraw 
Wewnętrznych USA. Los ludności miejscowej, mówiącej językiem chamorro (mikronezyjskim), był przedmiotem studiów Komisji ONZ d/s De-
kolonizacji. W listopadzie 1970 mieszkańcy po raz pierwszy wybrali gubernatora, wyznaczanego dotychczas przez prezydenta Stanów Zjednoczo-
nych.
P. CARANO, P. C. SANCHEZ Complele HIstory of Guam, Rut-land, Vt. 1964; C. BEAKDSLEY Guam Past and Present, Rut-land, Vt. 1964; The Staiesman's Yearbook 197211973. Lon-don 1972, s. 
718-719.
•   1292
GUANTANAMO (ang. Guantanamo, franc. Gu-antanamo, hiszp. Guantanamo, roś. Guantanamo), baza wojenna USA na terytorium Kuby, w 
prowincji Oriente, 64 km na wsch. od miasta Santiago de Cuba, nad zatoką G.; wg opisu zawartego w publikacji marynarki wojennej USA:
„Zatoka Guantanaroo, w której głębinach baza jest dobrać strzeżona przed każdym niespodziewanym atakiem z morza, może pomieścić poważną flotę. Największe krążowniki i lotniskowce mógł 
z łatwością wpływać do niej i zakotwiczać bez pomocy holownika. W ciągu mniej niż 48 godz. okręty wojenne, stojące na redzie w Guantanamo są gotowe do wyruszenia do jakiegokolwiek 
punktu na Karaibach, do Trynidadu i Yeracruz. Baza może również przyjmować na swym lotnisku wielką ilość samolotów wszelkiego typu, zarówno na czas stały, jak przejściowy. Zapasy 
paliwa, jak również amunicji broni klasycznych i jądrowych, są rzeczywiście znaczne i nadto dostateczne, aby wyposażyć w nie flot( morską i pozwolić na je) ochronę lotnicza. Nieco mniej niż 6 
tyś. osób (3,7 tyś. wojskowych i 2.3 tyś. członków rodzin) żyje w bazie, która ponadto zatrudnia 900 cywilnych Kubańczyków. Granice bazy są zaznaczone wysoką barierą z żelaznymi kratami, 
ciągnącą sit 30 km. wzdłuż kiórci dniem i nocą patrolują wartownicy" (US MARINĘ Guantanamo. Washington DC 1967).
Pierwszym Europejczykiem, który 30 IV 1494 wpłynął do zatoki G. i docenił jej zalety, był Kolumb, później kolejno Hiszpanie, Anglicy i Fran-
cuzi; po wojnie hiszp.-amer., która przyniosła wyzwolenie Kuby, USA na podstawie tzw. Poprawki -»• Platta, włączonej następnie do traktatu z 
Kubą 22 V 1903, narzuciły m.in. Kubie wydzierżawienie G. na lat 99, jako warunek uznania jej niepodległości. Traktat kubańsko-amer. 1934 
powtórzył klauzulę dotyczącą G., która zyskała przydomek „Gibraltaru USA". Gdy rewol. rząd Kuby zwrócił się 1960 do USA a następnie do 
ONZ, o anulowanie Traktatu 1934, rząd USA oświadczył, że „Traktat nie może być anulowany bez zgody obu stron", a poza tym „Guantanamo 
jest ważne dla bezpieczeństwa USA i zachodniej półkuli".
W 1962. w czasie kryzysu amer.-radzieckiego baza została wzmocniona kilkoma tysiącami żołnierzy marynarki wojennej USA i dodatkowym 
sprzętem. W 1964 rząd Kuby odciął dopływ do G. wody pitnej z wodociągów prow. Oriente i od tego czasu jedynym źródłem słodkiej wody dla 
bazy są kosztowne odsalamie wody morskiej.
A. OLAN Guantanamo — wojennaja baza SSzA na Kubie, w:
Miełdunarodnaja tyzri m f. 1961; Thr US Naval Base al Guantanamo, La Habana 1966. s. 52; M. ŁAZARIEW Wolen-nyie bazy SStA w łMtinskoi Amierikie. Moskwa 1970: M. JURKOWICZ 
Guantanamo, Warszawa 1972: F. T. ALVAREZ La Bnse frfayal de Guantanamo y ef Derecho Internacionat, w:
Cuba Sociallsla nr 11, 1972; Spory terytorialne w Ameryce Łacińskiej. PISM, Warszawa 1973, s. 23-26.
•   1293
CUERNICA, właśc. Giiemica y Luno, miasto w
pn. Hiszpanii, w baskijskiej prow. Viscaya; w czasie -»• wojny domowej hiszpańskiej, 26 IV 1937, zniszczone całkowicie nalotami bombowymi 
hitlerowskich eskadr ->• „Legionu Condor"; ruiny G. stały się symbolem barbarzyństwa wojennego faszystów, do czego przyczynił się słynny 
obraz „Guernica", namalowany 1937 przez P. Picassa, wywieziony do USA 1939. W odpowiedzi na sondaż W. Brytanii, za powołaniem komisji 
mię-dzynar. do zbadania sprawy totalnego zbombardowania otwartego miasta, wypowiedział się tylko Związek Radziecki i Francja. LN nie 
zareagowała w ogóle.
Keesings Archiv der Gegenwart 1937, s. 3038, 3048 i 3109.
•   1294
GUJANA (ang. Guyana, franc. Guyane, hiszp. Guayana, roś. Gwiana), Korporacyjna Republika Gujany, Corporational Republic of Gujana, 
pań
stwo w Ameryce Pd., nad O. Atlantyckim, czl. ONZ; pow. 215 tyś. km», 740 tyś.. mieszk. (1971, wg spisów: 1960—560 tyś., 1970—721 tyś., w 
tym Hindusi ok. 50°/o, Murzyni ok. 30°/o); stoi. Georgetown (195 tyś. mieszk.—zespół miejski, 1970). Graniczy z Wenezuelą. Brazylią i Surina-
mem. Język oficjalny: angielski. Waluta: dolar G. = l (X) centów. Święto nar. 23 lutego, dzień proklamowania rep. 1970.
Stosunki międzynar.: 1831-1966 kolonia bryt. p.n. Gujana Bryt. z ograniczoną autonomią od 1928, rozszerzoną 1953; uzyskała niepodległość 26 
V 1966 w ramach bryt. Wspólnoty Narodów. Nie przyjęta do 1!V1974 do OPA ze względu na protest Wenezueli, która zgłasza roszczenia tery-
torialne do »/3 obszaru G. (1971 rządy G. i Wenezueli zawarły układ zawieszający na 12 lat sporne problemy graniczne). Surinam zgłosił roszcze-
nia do ok.25 tyś. km2 terytorium G. Członek ONZ od 2X1966 i org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IAEA i IMCO. Od 23 II 1977 jest rep. w ramach 
bryt. Wspólnoty.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna. Belgia. Brazylia, Dania. Egipt. Finlandia. Francja, Haiti. Hiszpania. Holandia, India, Irlandia. Izrael. Japonia. Jamaika, Jugosławia. Kanada. 
Kostaryka. Korca Pd.. Meksyk. Nigeria. Norwegia. NRD, NRF, Panama. Pakistan. Polska. Portugalia. Szwajcaria, Szwecja. Tanzania. Turcja, Trynidad i Tobago. USA. Wenezuela, W. Brytania. 
Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia i ZSHR
R. T. SMITH British Guyana, London 1964. s. 2)8; P NEU-MAN British Guyana — Problem of Cohesion In an Immigrant Soriety. New York 1964. s. 104; CHEDDY JAC.AN The Wesi on Trial: My 
FiK»t for Guyana Frrfdom, London 1966. s. 471;
L. A. DESPRŹS Ciiltural Pluralism and Naiwnalism. Polillcs in Rrllish Guyana. Chicago 1967. s. 310; P H DAŁY Prom Revotutl(in to Repuhlic. Georgetown 1970; The Europa Year Book 1972. A 
Worla Sursey, London 1972. vol. 2. s. 577-583; A. Bo^sEwirz i in Sfory terytorialne w Ameryce Łacińskiej, PISM Warszawa 1973, a. 27-33.

299
Gwarancje w handlu międzynarodowym 1302
•   1295
GUJANA BRYTYJSKA (ang. British Guyana, franc. Guyane Britannique, hiszp. Guayana Bri-tanica, roś. Britanskaja Owiana), nazwa kolonial-
na, 1814-1966, obecnego państwa, czt. ONZ -> Gujany.
•   1296
GUJANA-FRANCUSKA (ang. French Guyana, franc. Guyane Francaise, hiszp. Guayana Pran-cesa, roś. Francuzskaja Gwiana), terytorium nie-
autonomiczne w Ameryce Pd., nad O. Atlantyckim; pow. 91 tyś. km8, 51 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1967—44,4 tyś.); ośrodek adm. Cayenne. 
Kolonia Francji od XVII w.; 'Cayenne i W. Diabelska była oficjalnie miejscem zsyłki więźniów polit. i kryminalnych 1854-1935, de facto do 
1945;
od 19 III 1946 status kolonialny został zmieniony na status „departamentu zamorskiego" Francji, „Departement d'Outre-Mer"; zreformowany 17 
III 1969.
W 1967 w miejscowości Kourou w G.F. powstał Ośrodek Wyrzutni Rakietowych w miejsce zlikwidowanego w tymże roku na żądanie Algierii 
podobnego franc. Ośrodka na Saharze.
A. HENRY Guyane Frantaise, son histotre 1604-1946, Cayenne 1949; A. ABONNEC l IN. Blhliographie de la Guyane Francolse. vol. 1-2. Palia 1957; J. M. HURAULT Franfais et Indlens en 
Guyane IIM4-1972). Paris 1973, ». 440.
•   1297
GUJANA HOLENDERSKA (ang. Dutch Guyana, franc. Guyane Hollandaise, hiszp. Guayana Ho-landesa, roś. Nidierłandskaja Gwiana), nazwa 
kolonialna" 1667-1954, obecnego terytorium stowarzyszonego z Holandią ->• Surinam.
•   1298
GULF OIL CORPORATION, założony 1901 w Spindletop (Teksas, USA); jeden z największych naftowych koncernów USA, należący do 
amer. grupy finansowej rodziny Mellonów, w kartelowym porozumieniu z ->• Standard Oil of Cali-fornia, -» Standard Oil of New Jersey, -»• 
Texaco i -»• Socony; współkontroluje wydobycie ropy na Bliskim i środk. Wschodzie oraz w Tunezji; gł. pola naftowe w Kuwejcie oraz w 
Wenezueli, gdzie występuje pod firmą Mene Grandę i wspólnie z -> Standard Oil of New Jersey oraz -* Shell Oil Co. kontroluje 80% 
wenezuelskiej produkcji;
w Kanadzie działa przez firmę British-American Oil Co., w której ma 58% udziałów (firma ta odkryła największe w świecie zasoby gazu w pro-
wincji Alberta).
H. O'CONNO» Zmierzch Naftowego Imperium, Warszawa 1964, l. 14-17. 8. 25-27.
GULICK -* Fort Gulick.
•   1299
GWADELUPA (ang. Guadeloupe, franc. Guade-loupe, hiszp. Guadalupe, roś. Gwadiełupa), wyspa na M. Karaibskim, przedzielona wąskim 
kanałem, zw. Riviere Sale na 2 części; zach. zw. w. Basse-Terre, uważaną za G. właściwą z gł. miastem Basse-Terre oraz wsch. zw. Grande-
Terre, z gł. miastem Pointe-a-Pitre; pow. 1510 km2, 284 tyś. mieszk. (wg spisu 1967). G. łącznie z wyspami:
Marie-Galante. Ileś des Saintes, La Desirade, Saint-Barthelemy, częścią wyspy Saint-Martin stanowi posiadłości franc. (pow. 1779 km*, 327 tyś. 
mieszk.—1970; ośrodek adm. Basse-Terre). Kolonia franc. od XVII w., okupowana przez Brytyjczyków 1759-63, 1794 i 1810-16; od 1946 „de-
partament  zamorski"   Francji,   „Department d'Outre-Mer". Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się pełnej autonomii dla G.
G. LASSERE La Guadeloupe, łlude geosraphiaue, Bordeaux 1961; The Stalesman's Year-Book 197211973. London 1972, s. 932-933.
•   1300
GWARANCJE DLA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH (ang. Foreign lnvestment Guaran-tees, franc. Garanties poiir les mvestissements 
etrangers, hiszp. Garantias para las inversiones extranjeras, roś. Garantii dla zagranicznych in-wiesticyj), termin międzynar., powstały po U 
wojnie świat. — dwojakiego rodzaju gwarancje:
państw, i międzypaństw. dla prywatnych inwestorów zagr. w państwach Trzeciego Świata, zapewniające pełne odszkodowanie w przypadku 
nacjonalizacji ich przedsiębiorstw zbudowanych za granicą. System państw, g. dla i.z., zepewniająeych pokrycie strat z tytułu ryzyka polit. 
wprowadziły dla swych prywatnych inwestorów ok. 1955 USA, Japonia i NRF, celem zachęcenia ich do ekspansji zagranicznej. Równocześnie 
trzy te państwa rozbudowują własne systemy bilateralnych umów gwarancyjnych, narzucanych państwom Trzeciego Świata drogą nacisków 
dyplomat. i ekon., celem przeniesienia obowiązku wypłacenia pełnego odszkodowania na skarb państwa korzystającego z prywatnych inwestycji 
zagranicznych. Najwięcej umów tego typu zawarły USA.
Z. RURARZ Ekspansja kapitału USA, War»zawa 1969;
J. WHITE German Aid. A Surway o f the Sources Poticy ano. Struciure o f German Aid,, London 1965.
•    1301
GWARANCJE MIĘDZYNARODOWE (ang. In-ternational Guarantees, franc. Garanties inter-nationales, hiszp. Garantias intemacionales, roś. 
Mieżdunarodnyje garantii), termin międzynar.— zapewnienia państw drugich czy trzecich o dotrzymaniu przyjętych przez dane państwo określo-
nych zobowiązań, złożone w formie średniow. przysięgi lub dostarczenia zakładników, czy zastawu (majątkowego, pieniężnego, terytorialnego);
czy też w formie nowoczesnej poddania kontroli międzynar. obiektu wymagającego g.m. (np. produkcji energii atomowej dla celów pokojowych);
współcześnie przedmiot konwencji międzynarodowych.
P. J. NEYRON Essai historiaue et polirtoue sur les saranties, Paris 1777; M MILOYĄNITSCH Les Troiłeś de Garantie au XlX-eme stertę, Paris 1888; K. G. IDMAN Le Traile de Garantie en Droil 
Internalionat, Paria 1913; PH. C. JESSUP Iniernational Serurity, New York 1936; C. E. BALOSSINI La guaranda lwernadonale, Roma 1938; W. KAOI Garantie, w: Sirupp-Schtochauer WSrterbuch 
des Yoikerrechts. Bd. l, Berlin 1960, s. 608-613.
•   1302
GWARANCJE W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM (ang. Guarantees in International Com-merce, franc. Assurances au commerce 
internatio-nal, hiszp. Garantias en el comercio internacio-nal, roś. Garantii w mieżdunarodnoj torgowle), termin międzynar.—powszechnie 
stosowane w transakcjach zagr. zabezpieczenia bankowe (poręczeniem wekslowym, zw. avalem, lub listem gwa-rancyjnym banku) lub 
ubezpieczeniowe (polisy ubezpieczające od ryzyka handL i podt.). W wysoko rozwiniętych krajach kapitalist. istnieją specjalne instytucje d/s g. w 
h.m., jak np. Departament Gwarantowania Kredytów Eksportowych

1303 Gwarancji system międzynarodowy
300
W. Brytanii, UK Export Credit Guaranty Depart-ment (ECGD); Compangie Francaise d'Assurance pour le Commerce Exterieur (COFACE) we 
Francji, czy Foreign Credit Insurance Association w USA, zat. 1962 stworzyszenie stanowiące spółkę państw. Export Import Bank z 72 pry-
watnymi amer. towarzystwami ubezpieczeniowymi. Organizacją międzynar. krajów kapitalist. zarej. w ONZ jest Zrzeszenie Ubezpieczycie!; 
Kredytów Międzynarodowych, zw. ->• Unią Berneńską.
S. RJ^CŻKOWSKI Międzynarodowe stosunki finansowe^ Warszawa 1972, s. 116-120.
•    1303
GWARANCJI SYSTEM MIĘDZYNARODOWY
(ang. International Guarantee Chain, franc. Chai-ne de garantie internationale, biszp. Sistema 
Inter-nacional de Garantia, roś. Mieżdunarodnaja ga-rantijnaja sisliema), termin międzynar. w 
celnych
•»• konwencjach—zabezpieczenie zapłaty cła przez odpowiednie instytucje wyznaczone przez państwa 
uczestniczące w konwencji w takim przypadku, gdy towary przywiezione na okres czasowy bez cła nie 
zostaną wywiezione w określonym terminie. Zob. też karnet ATA, celne odprawy warunkowe.
•    1304
GWATEMALA (ang. Guatemala, franc. Guate-mala, hiszp. Guatemala, roś. Gwatiemała), Republika Gwatemali, Republica de Guatemala,
państwo w Ameryce Srodk., nad O. Spokojnym i M. Karaibskim, czł. ONZ. Pow. 108.9 tyś. km*, 5350 tyś. mieszk. (1971), w tym Indianie 45°/o, 
„ladinos" (mieszańcy indiańsko-hiszp.) 50%. Ludność wg spisów: 1880—1224 tyś., 1893—1364 tyś., 1921—1743 tyś., 1940—2300 tyś., 1950— 
2790 tyś., 1970—5150 tyś. (z czego 45<>/» Indianie). Stoi. Gwatemala (768 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Belize (dawny Honduras Bryt.), 
Hondurasem i Salwadorem. Język oficjalny: hiszpański. Waluta: quetzal = 100 centavos. Święto nar.:
15 września, rocznica proklamowania niepodległości 1821.
Stosunki międzynar.: 1523 podbita przez Hiszpanów, 1543-1821 kolonia hiszp. p.n. Capitania Generał de Guatemala. Niepodległa od 15 IX 1821. 
• 1821-23 w federacji z Meksykiem, następnie do 1839 w Konfederacji Ameryki Srodk.; w sporach granicznych z Meksykiem i Hondurasem 
Bryt. (->• Belize), do którego terytorium rości pretensje, oraz z Hondurasem (l 871), z którym deli-mitowała granice w myśl układu 16VTT 1930, 
zgodnie z orzeczeniem arbitrażowym 2311930. W I wojnie świat, po stronie aliantów, w II—z
Narodami Zjednoczonymi. Członek LN 1919-36. Członek pierwotny ONZ 24 X 1945 oraz czł. wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem 
IMCO i GATT. Czł. OPA i regionalnych organizacji Ameryki Środkowej. Sprawa G. była rozpatrywana 20-25 VI 1954 przez Radę 
Bezpieczeństwa w związku z interwencją zbrojną USA w G.
Stosunki dyploroat. (l VI 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Finlandia, Francja, Grecja, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, 
Izrael, Japonia, Kanada, Kolumbia. Korea Pd., Kostaryka, Liban, Luksemburg. Malta, Meksyk. Nikaragua, NRF, Norwegia, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, 
Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania (zerwane 1963, utrzymane tylko konsul.), Włochy.
F. C. FISHEH The Arbitration of the Guatemala — Honduras Boundary, w. Amertcan Journal oj International Law nr 27. 1933; Guatemala Wbite Book on the Betiie Quesiion, Ciudad de 
Guatemala 1938; M. MONTEFORTE ToLfcDO Guatemala. Monografia Soclotófica, Mexico 1965, s. 682: The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, vol. 2, London 1972, s. 553-566.
•    1305
GWINEA (ang. Guinea, franc. Guinśe, hiszp. Guinea, roś. Gwinieja), Republika Gwinei, Re-publique de Guinee, państwo w zach. Afryce, nad 
O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 245,9 tyś. km*. 4010 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1955— 2570 tyś. 1970—3930 tyś.); stoi-. Konakri (350 tyś. 
mieszk.—1970). Graniczy z Gwineą Bissau, Senegalem, Mali, Wybrzeżem Kości Słoniowej, Liberią i Sierra Leone. Język oficjalny: francuski. 
Waluta: do 1972 frank G. == 100 centymów, od 1973—siły. Święto nar.: 2 X, rocznica proklamowania niepodległości 1958.
Stosunki międzynar.: 1658 pierwsza faktoria franc.; 1864 protektorat Francji, 1893 jako ko
lonia franc. połączona z Senegalem, 1904 włączona do Prane. Afryki Zach., od 1946 z autonomicznym statusem. W plebiscycie przeprowadzo-
nym w posiadłościach franc. w Afryce 28 IX 1958 ludność G. wypowiedziała się przeciw wejściu do Wspólnoty Franc.; 2 X tego roku nastąpiło 
proklamowanie niepodległości G., uznanej formalnie przez Francję 15 I 1959. Od 25 IX 1959 czł. ONZ i org. wyspecjal. NZ. z wyjątkiem IAEA, 
IMCO, IPC i GATT. Prezydent Sekou Tourć 5X11959, 10X1960 i 9X1962 składał wizyty w siedzibie ONZ i przemawiał przed Zgr. Og. NZ; 
Sekr. Gen. ONZ D. HammarskjSId złożył wizytę w Konakri w grudniu 1959. W 1967 G. oskarżyła przed ONZ Wybrzeże Kości Słoniowej o 
pogwałcenie konwencji o immunitetach i 'przywilejach dyplo-mat; 20 VI 1970 została zaatakowana przez wojska portug., w związku z czym 
oskarżyła pań-

301
Gwinea Równikowa 1307
stwa NATO o spisek przeciw pokojowi i bezpieczeństwu G.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Belgia, Bułgaria, ChRL. Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Finlandia, Gambia, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja. Izrael, 
Japonia, Jordania, Jugosławia. Kamerun, Kanada, KRL-D, Kuba. Liban, Liberia, Mali, Maroko, Mauretania, Mongolia, Nigeria, Norwegia, NRD. NRF. Polska, Rumunia, Senegal, Sierra Leone, 
Syria, Szwajcaria. Szwecja, Togo, Tunezja, Turcja, USA, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dcm. Rep., Wietnam Pd. (Sajgońska administracja). Wiochy, ZSRR.
Umowy pol.-gwinejskie: umowa o współpracy kulturalnej z 10 III 1966 (Dt.U. 1967, póz. 130, 131). SEKOU TOURĆ La Revolution suineenien et te progres social, Conacry 1963, s. 812; B. 
AMEILLON La Guinee, Psiris 1964, s. 205; A. A. PIRSÓW Ekonomlczeskije problemy Cwiniejskoj Riespubliki, Moskwa 1965, s. 191; The Europa Year Book 1972. A Wortd Siirvey, vol. 2, London 
1972, s. 567-574.
•   1306
GWINEA BISSAU (ang. Guinea-Bissau, franc. Guinee-Bissau, hiszp. Guinea-Bissau, roś. Gwi-nieja-Bisau). Republika Gwinei i Zielonego Przy-
lądka, Republica do Guinć e Cabo Verde, państwo w zach. Afryce nad O. Atlantyckim, utwo-
Konstytucyjnego, które zebrało się po raz pierwszy w styczniu 1973. 2211973 zamordowany został przywódca PAIGCV—A. Cabral (->• crimen 
laesae humanitatis). W 1973 nastąpiło utworzenie rządu rep. i złożenie wniosku do ONZ i jej org. wyspecjal. Ludowe Zgromadzenie Narodowe 
powstałe na terytorium wyzwolonym przez PAIGC proklamowało 241X1973 niepodległą rep. G.-B. Pierwszym państwem socjalist., które uznało 
rep. był ZSRR. Zgr. Og NZ 2X1 1973 uchwaliło rezolucję aprobującą utworzenie niepodległej Gwinei Bissau, 93 głosami przeciwko 7 (Afryka 
Pd., Brazylia, Grecja, Hiszpania, USA i W. Brytania) przy 30 wstrzymujących się (m.in. Francja i NRF). 84 państwa uznały G.B. do VII 1974.
T. DE MOTA Guine Portuguesa. Lisboa 1954; Kromka. Dokumentacja prasowa, 1972/73; Świat w przekroju 1972, Warszawa 1972. s. 124-125.
•   1307
GWINEA RÓWNIKOWA (ang. Equatorial Gui-nea, franc. Guinće Equatoriale, hiszp. Guinea Ecuatorial, roś. Ekwatorialnaja Gwinieja), 
Repub-
rzone w okresie walki narodowowyzwoleńczej 241X1973, którego prawa do niepodległości u-znała -* Portugalia 101X1974; od 15 III 1974 statut 
obserwatora w ONE, od 171X1974 czł. ONZ. Pow. G. 361 tyś. km' + 4033 km8 pow. Zielonego Przylądka; 556 tyś. mieszk. G. + 245 tyś. na 
Wyspie (1970); stoi. Bissau (ok. 26 tyś. mieszk.). Graniczy z Senegalem i Gwineą. Jeżyk urzędowy: port. Waluta: escudo portugalskie.
Stosunki międzynar.: kolonia portug. od 1879. Od 1960 ludność prowadzi wojnę narodowowyzwoleńczą przeciwko okupacyjnej armii portug., 
której represalia zostały potępione przez R. Bezp. ONZ 241 VI 963, a w następnych latach wielokrotnie przez Zgr. Og. NZ które uznało prawo 
ludności do samostanowienia i zażądało od Portugalii traktowania walczących o niepodległość zgodnie z Genewskimi Konwencjami. Afrykańska 
Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka, Partido Africano de Independencia de Guine e Cabo Verde, PAIGCV, weszła 1966 w 
bezpośredni kontakt z Komitetem ONZ d/s Dekolonizacji; 1972 została uznana przez OJA, jako oficjalna reprezentacja ruchu narodowowy-
zwoleńczego swego kraju i na tej podstawie uzyskała 21 X 1972 status obserwatora w Komitecie d/s Powierniczych i Obszarów 
Niesamodzielnych Zgr. Og. NZ, mimo sprzeciwu wszystkich państw NATO. W sierpniu-pażdziemiku 1972 PAIGCV przeprowadził na 
wyzwolonym w ok. 70% obszarze kraju wybory 120 posłów do Zgromadzenia
lika Gwinei Równikowej, Republica de la Guinea Ecuatorial, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim i na wyspach Maciasa Nguemy (do 
1973 Pemando Po), Pagalu (do 1973 Annabón), Co-risco, Elobey Grandę, Elobey Chico, czł. ONZ. Pow. 28,1 tyś. km«, 290 tyś. mieszk. (1970; 
wg spisu 1960—245 tyś.); stoi. Malabo (do 1973 San-ta Isabel) na W. Maciasa Nguemy (37 tyś. mieszk—1960). Graniczy z Gabonem i Kame-
runem. Język oficjalny hiszpański. Waluta: peseta G.R. = 100 centimos. Święto nar.: 12 X, rocznica proklamowania niepodległości, 1968.
Stosunki międzynar.: przedmiot konfliktu między ludnością G. R. a rządem Hiszpanii, która od XVII w. okupowała G.R. jako swoją kolonię p.n. 
Gwinea Hiszpańska (Guinea Espanola). W 1955, • Hiszpania zmieniła statut Gwinei, ze względu na dekolonizacyjne postulaty ONZ, na 
„prowincję zamorską" p.n. Provincia dcl Rio Muni de las Provincias Africanas del Estado de Espana, co wywołało sprzeciw Zgr. Og. NZ. które 
stwierdziło 1961. że „ludność Gwinei Równikowej posiada bezsporne prawo do swobodnego samostanowienia i niepodległości". Komisja NZ d/s 
Dekolonizacji zażądała od Hiszpanii 28 III i l IV 1968 przyznania G.R. niepodległości, kiórej proklamowanie nastąpiło 12X1968 Od 25X11968 
czł. ONZ oraz organizacji wyspecjal. NZ: IBRD, IDĄ, IMF, ICAO, UPU, ITU, IMCO. Korzysta z pomocy techn. ONZ. W 1971 zawarta układ o 
współpracy gosp. z Hiszpanią.

1308 Habeas corpus act
302
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Czechosłowacja, Francja, Gabon, Ghana, Hiszpania, Jugosławia, Kamerun, KRL-D, Nigeria, NRD, USA. W. Brytania. ZSRR. S. BORMAN Spani^h-Guinea: Ań 
Annotaled Bibliography, Washington DC 1961: Los territorios espanoles de Africa,
Madrid 1964. l/N Monthly Chronicie nr 9, 1967. nr l, 5, 12, 1968; ttude Hispano-GuMenne, Paris 1969; Świat w przekroju, Warszawa 1972, s. 125-126; The Statesman's Year-Book 1972-73, 
Londun 1972, s. 892-894; The Europa Year Book 1972. A Wortd Survey, London 1972, s. 487-490.
H
•    1308
HABEAS CORPUS ACT [tac. habeas corpus 'żebyś miał ciało'; z ang. Act 'akt ustawodawczy'], ustawa 
parlamentu ang. uchwalona 1679, zabraniająca aresztowania obywatela bez nakazu sędziowskiego i 
gwarantująca rozpatrzenie oskarżenia przed właściwym sądem; była rozwinięciem zasad ochrony 
wolności obywatelskich wyrażonych w
•> Magna Charta 1215 i w Petycji o prawo 1628;
ponieważ nie była stosowana w koloniach bryt. w Ameryce Pn. stała się jedną z gł. przyczyn 
rewolucji amer. i została wprowadzona do Konstytucji USA;
obowiązuje do dziś we wszystkich państwach anglosaskich.
•   1309
HABITAT [tac. habito 'mieszkam'], termin mię-dzynar. urbanistów, oznaczający architektoniczne „środowisko życia"; stworzony 1952 przez 
Komisję Kongresów Międzynar. Architektury Nowoczesnej, • Congres Internationaux d'Architecture Modernę (CIAM); na Expo 67 w Montrealu 
zaprezentowana została wielokondygnacyjna budowla mieszkaniowa z prefabrykowanych willi betonowych pod nazwą H.
T. CHOSBY The Charocler of Habitat, w: Archilectural De-sign. nr 8, 1955; L. WISŁOCKA Dom i miasto jutra. Warszawa 1971.
•   1310
HAGA (ang. The Hague, franc. La Haye, hiszp. La Haya, roś. Gaaga, hol. Den Hag), rezydencja królewska oraz siedziba najwyższych władz Ho-
landii: Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości, Międzynar. Instytutu Statystyki oraz ok. 40 organizacji międzynar. zarej. w ONZ; odbyły się tu 
Haskie Konferencje Pokojowe 1899 i 1907, na których uchwalono Konwencje Haskie, W 1913 Fundacja Carnegiego zbudowała Paląc Pokoju.
Yearbook of Internationat Orgamzalions, 1973.
•    1311
HAITI (ang. Haiti, franc. Haiti, hiszp. Haiti, roś. Gaiti), Republika Haiti, Rćpubli(|Ue d'Haiti, państwo w Ameryce Środk., w zach. części 
wyspy H. Czł. ONZ. Pow. 27,8 tyś. km'. 4970 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1950—3097 tyś., 1970— 4867 tyś.); stoi.—Port-au-Prince (250 tyś. 
mieszk., 1970); graniczy z Dominikaną. Język oficjalny— franc.; waluta: gourde = 100 centów. Święto nar. l I, rocznica proklamowania 
niepodległości 1804. Stosunki międzynar.: 1697-1801 kolonia franc., l I 1804 w wyniku zwycięskiego powstania uzyskała niepodległość. W 
okresie 28 VII 191 5-21 VIII 1934 okupowana przez USA, które ewakuowały swe wojska w wyniku Traktatu Przyjaźni .podp. z H. 3X11933. 
Członek założyciel LN 1920-39. W. październiku 1937 w sporze z Dominikaną, rozstrzygniętym na korzyść H. przez Międzyamer. Radę 
Pojednawczą. W czasie II wojny świat, po
stronie NZ. Czł. pierwotny ONZ 24X1945 i czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ; czł. OPA. W 1949 H. oskarżyła Dominikanę przed Komisją
Międzynar. d/s Spornych o organizowanie akcji wywrotowych, a 1963 z kolei Dominikana oskarżyła H. o naruszenie eksterytorialności jej am-
basady w Port-au-Prince i akcje wywrotowe, kierowane z H. przez emigrantów dominikańskich. l VIII 1967 H. wypowiedziała międzyamer. trak-
taty o azylu dyplomat. i terytorialnym (->• prawo azylu), a 21 III 1968 zabroniła wstępu na swe terytorium Komisji Praw Człowieka ONZ.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974):
Algieria, Argentyna, Austria, Belgia. Boliwia, Brazylia, Chile, Dahomej. Dominikana (zerwane 1963-71), Etiopia, Finlandia. Francja, Grecja. Gwatemala, Gujana, Hiszpania, Holandia. Honduras. 
Izrael, Japonia, Kanada. Kolumbia, Kostaryka. Liban, Liberia. Mali. Malta, Meksyk, Nikaragua, Norwegia. NRF, Panama, Peru, Polska, Senegal, Szwajcaria, Szwecja'. Tajwan. Turcja, Urugwaj, 
USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania, Wiochy. Wybrzeże KoSci Słoniowej.
A. C. MILLSPANGH Hwti under Amerirmi Control 1915-1930, Boston 1931: L. L. MOOTAOUE Hnlll and the US 1714-1938. Durham 1940; Inter-A merican Penre Commision Reporl. Washington 
1949; UN Bullelin l X 1949; [W Review. June 1962;
R CH. GERARD La eronnmia haitiana y sit via de desarrolio, Mexico DF 19A5; J. O. LEYBURN. S. W, MINTZ The Haitian People, New Haven 1966; B. DIEDERICH, AL BURT Papa Doc. The Truih 
aboiil Haiti Today, New York 1969. s. 393: C. K. CLAGUE, R. S. RDTBERG Hniti; The Politics of Saualor. Boston 1971; The Europa Year Book. 1972. A Worid Survey, London 1972, s. 584-590.
• •   1312
HAJDARABAD (ang. Hyderabad, franc. Haide-rabad, hiszp. Haidarabad, roś. Chajdarahad), terytorium Indii, przedmiot sporu między Paki-
stanem a Indią; rozpatrywany przez R Bezp. ONZ i Zgr. Og. ONZ 21 VIII 1948-17 VII 1949; w styczniu 1950 H. integrowany przez Indię. •   
1313
HAKATA, potoczny skrót niem. organizacji anty-pol. p.n. Verein żur Forderung des Dcutschtums in den Ostmarken (Ostłnarkenverein), 
Stowarzyszenie d/s Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich, zał. 1894 w Poznaniu przez trzech pruskich działaczy 
nacjonalistycznych Hanneman-na, Kennemanna i Tiedemanna i od ich pierw-

303
Handel międzynarodowy bronią 1311
szych liter nazwisk powszechnie nazywana H.K.T. Yerein, Stowarzyszenie Hakaty; członków nazywano zaś hakatystami: Stowarzyszenie 
działało oficjalnie z finansową pomocą rządów Prus i Rzeszy. H. odegrała poważną rolę w rozszerzaniu szowinistycznych wpływów anty poi. i 
antysłowiań-skich w społeczeństwie niem.; tradycje H. przejął hitlerowski ->• Bund Deutscher Osten.
HALIBUT -> Rybołówstwo.
•   1314
HAŁAS (ang. Noise, franc. Bruit, hiszp. Ruido, roś. Szum), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w 
ONZ:
Micdzynar. Stowarzyszenie d/s Walki z H., Intcrnational As-sociation Against Nojse. Association internationale contre le bruit, żal. 1959, łączy krajowe stowarzyszenia Argentyny, Austrii, 
Belgii. Finlandii, Francji, Holandii, Izraela, Luksemburga, NRD, NRF. Norwegii, Szwajcarii, Szwecji i W. Brytanii; siedziba Zurych (Szwajcaria); organizuje od 1960 co 2 lata Kongresy <VU w 
Zurychu 1971); publ. Congress Reports.
W Hadze 5-8X1971 odbyta się Sesja Grupy Roboczej WHO d/s kontroli h. z zadaniem usystematyzowania istniejących w świecie regulaminów i 
opracowania zunifikowanych przepisów, mających na celu zwalczanie h. W obradach brali u-dzial również eksperci krajów socjalistycznych. W 
styczniu 1972 amer. organizacja Environmental Protection Agency ogłosiła' raport o przeprowadzonych badaniach h. w USA, które wykazały, że 
80 min Amerykanów podlega zaburzeniom zdrowotnym z powodu h., z czego połowa odnosi trwałe szkody w zdrowiu. (Newsweek, 711 1972).
W Polsce zwalczaniem h. i wibracji w zakładach pracy zajmuje się Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, którego Zakład Akustyki 
Cybernetycznej podjął zadanie opracowania w o-kresie 1971-75 kompleksowego systemu precyzyjnej aparatury do pomiaru natężenia i analizy 
hałasu, w oparciu o parametry ustalone zaleceniami Międzynar. Komisji Elektrotechnicznej, In-temational Electrotechnical Commission, oraz 
RWPG. W polskim prawie cywilnym precedensowe znaczenie również dla przyszłych konwencji międzynar. ma Orzeczenie Sądu Najwyższego z 
1969 stwierdzające, że:
„ładanie odszkodowania za skutki spowodowane hałasem u-rzadzeri przemysłowych miefei się w ramach uprawnień obywateli zabezpieczonych przepisami prawa. Rozwój techniki i 
uprzemysłowienia kraju nie może przesłaniać równoczesnej konieczności "zapewnienia obywatelom niezbędnego bezpieczeństwa i spokoju, żądanie odszkodowania za spowodowane w takim 
wypadku szkody jest więc jak najbardziej uzasadnione".
W 1971 Rada Ministrów PRL wspólnie z Centralną Radą Z.w. Zawodowych przyjęła uchwałę w sprawie wzmożenia walki z h. i wibracjami w 
zakładach pracy, za którą odpowiedzialność zlecono Centralnemu Instytutowi Ochrony Pracy. W 1972 powstała w Warszawie Liga Walki z H.
Orzeczenia Sadu Naiwyłszeiso PRL, n CR 208/69; C. R. BRAGDON Natsf Polliition — thr Unaiilei Crisis. New York 1970: OECO Rfpon: Urban Traflic Nmse, Paris 1971; M. S. CZESKIN 
Człowiek l hałas. Warszawa 1972, s. 188; Yearbook of InternaHonal Orsaniwllons, 1973.
HAMBURGER FLUGZEUGBAU GmbH --
HFB.
•   1315
HANDEL DZIEŁAMI SZTUKI (ang. Art objects
commerce, franc. Commerce avec les objęte d'art,
hiszp. Comercio con objetos de arte, roś. Torgow-la proizwiedienijami iskusstwa), przedmiot konwencji międzynar. opracowany przez UNESCO 
1970, mającej na celu współpracę państw w walce z nielegalnym h.dz.sz. We wrześniu 1972 odbyło się w Nikozji na Cyprze posiedzenie pre-
zydium Międzynar. Komitetu Muzeów Archeologicznych i Hist., poświęcone zagadnieniu kradzieży oraz nielegalnego h.dz.sz. Przypomniano, że 
Konferencja UNESCO w Palermo 1956 opracowała regulamin obowiązujący wszystkie misje archeologiczne na świecie, przepisy te jednak nie 
przyniosły poważniejszych rezultatów. Uznano, że najwłaściwszym środkiem zapobiegającym kradzieżom i nielegalnemu handlowi zabytkami 
jest szybka publikacja zdjęć odnalezionych dziel sztuki, a także powrót do stosowanych dawniej zasad podziałów znalezisk pomiędzy kraje, na 
których terenie prowadzi się wykopaliska a obce misje archeologiczne. Zebrani w Nikozji archeolodzy przyjęli uchwałę, aby nielegalny handel 
zabytkami uznać za przestępstwo ścigane przez prawo na równi z handlem narkotykami.
Biuletyn PJC. d/s UNESCO. 1973, nr l.
•    1316
HANDEL MIĘDZYNARODOWY (ang. inter-national trade, franc. Commerce international, hiszp. Comercio internacional, roś. Mieżdunarod-
naja torgowla), termin międzynar. — wzajemna wymiana towarów i usług wszystkich krajów w całym świecie, lub między grupą krajów; od-
miennie niż handel zagr., który jest wymianą towarów i usług określonego państwa z zagr. kontrahentami; h.m. jest przedmiotem -»• prawa hand-
lowego międzynarodowego, konwencji międzynar., umów bilateralnych i wielostronnych oraz zorganizowanej pod patronatem ONZ współpracy 
w organizacjach międzynar. i pozarządowych (-> handel, organizacje międzynarodowe).
M. NIESTIEROW Mieidunarodnafa torgowta i pricony, prie-pialstwuiiiszciije iejo razwitije, w: Mieidiinarodnnia iyzri 1954, nr 2; K. BIALECKI Mały słownik handlu sasranictneso. Poradnik 
pracownika handlu WKramctneso, Warszawa 1970, S. 496^*97; W. W. POMIŃ OON i mieidunarodnaia lorisowlija, Moskwa 1971, s. 176: J. NOWICKI Handel międzynarodowy krajów 
ekonomicznie mniej zaawansowanych. Warszawa 1974, s. 291.
•   1317
HANDEL MIĘDZYNARODOWY BRONIĄ
(ang. International arms trade, franc. Commerce international des armes, hiszp. Comercio internacional de armas, roś. Mieżdunarodnaja torgowla 
orużyjem), przedmiot międzynar. konwencji zawartej w Paryżu przez mocarstwa alianckie 101X1919; pierwsza wprowadziła nadzór międzynar. 
nad m.h.b. na określonych terytoriach zależnych Afryki i Azji; druga opracowana z inicjatywy LN dotyczyła nadzoru nad handlem międzynar. 
bronią, amunicją i sprzętem wojennym, podp. w Genewie, 17 VI 1925. obowiązująca do dziś sygnatariuszy, m.in. Polskę; wprowadziła 
powszechne reguły m.h.b. Poza tym. szczególnym ograniczeniem m.h.b. jest, jeśli chodzi o bronie jądrowe -»• Układ o nierozprzestrzenianiu 
broni jądrowych, z 26 IX 1968.
Międzynar. Instytut Badań Pokojowych (SIPRI) ogłosił w Sztokholmie 23X11971 900 str. studium pt. Handel bronią z Trzecim Światem w latach 
1950-1970. Gł. producentami i dostawcami

1318 Handel „niewidoczny"
304
broni byty w tym okresie W. Mocarstwa; tylko w 5°/o były to prywatne przedsiębiorstwa innych krajów. Wydatki krajów Trzeciego Świata na 
bronie ciężkie przekroczyły w tym dwudziestoleciu l 500 min dół., to jest dwuletni przyrost dochodu nar. brutto w tych krajach; 70°/o broni 
skierowane zostało do Azji Pd. i na Bliski Wschód. Dt.U. 1929. pw. 353; The Armes Trade with the Third World. SIPR1. Stockholm 1971.
•   1318
HANDEL „NIEWIDOCZNY" (ang. „Invisible" commerce, franc. Commeree „invisible", hiszp. Comercio „invisible", roś. „Niewidimaja" 
torgow-la), termin międzynar., wprowadzony w W. Brytanii w końcu XIX w. (-»• eksport „niewidoczny" i -»• import „niewidoczny"); obroty z 
zagranicą w dziedzinach usług bankowych, ubezpieczeniowych, frachtowych, turyst., inwestycji zagr. itp.; po II wojnie świat, znaczenie h.„n." w 
bilansach płatniczych zaczęło odgrywać coraz większą rolę: w 1970 obroty z tego tytułu stanowiły ponad 1/3 wartości obrotów zagr. państw nie-
socjalist.; największe korzyści z h.„n." w 1969 odniosły: USA, W. Brytania, Francja, Włochy i Szwaicaria.
•   1319
HANDEL, ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Trade, international organizations, franc. Commerce, organisations internationales, 
hiszp. Comercio, organizaciones internacionales, roś. Torgowla. mieżdunarodnyje organizacyi), mimo uchwał Hawańskiej Konferencji Handlowej 
1947, nie powstała Międzynar. Organizacja Handlu (TTO): jej funkcje częściowo pełni GATT;
Org. międzyrządowe l pozarządowe (poza -» Izbami Handlowymi oraz Europejskim Stowarzyszeniem Wolnego Handlu — EFTA), zarej. w ONZ:
Eur "Federacja d/s Zakupów, European Fcderation of Pur-chasing. żal. 1958, z siedziba w Londynie; publ. European Purcha-tinu.       <
Eur Liga Współpracy Gosp.. European League for Economic Cooperation, Ligue europeenne de cooperation economiquc, żal 1946, z siedziba w Brukseli, łączy krajowe komitety Eu-ropy 
Zachodniej.
Eur. Stów Krajowych Organizacji Detalicznego Handlu Tekstyliami. European Association of National Tcxtilc Retailers' Organization. żal 1964, z siedziba w Kolonii. Miedzyamer Komisja 
Arbitrażu Handlowego, rntcramerican Cpmmercial Arhitration Commission, Comision Interameri-cana de Arbiiraje Comercial, żal. 1933 przez Amcrican Arbi-tration Association i Couneił of 
Interamerican Rclations, z siedziba w Nowym Jorku.
Miedzyamer. Rada Handlu i Produkcji, Interamerican Couneił of Commerce and Production <IACCP), Consejo Intcrameri-cano de Comercio y Producción (C1CYP). żal. 1941 przez, Amer. 
Konferencję Stowarzyszeń Handlu i Produkcji: statut doradczy (B) ECOSOC; w łączności z OPA; z siedzibą w Montevideo; publ. Boletin tnformaliyo. Międzynar. Federacja d/s Handlu Futrami, 
International Pur Trade Federation. zał. 1949. z siedzibą w Londynie. Międzynar. Federacja Dystrybutorów. International Federation of Distributors, żal. 1956, z siedzibą w Zurychu (Szwajcaria).
Międzynar Federacja Stów. Importerów i Hurtowników, In-ternational Federation of Importers and Wholesale Grocers Associations, żal. 1927, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Konferencja 
Przedstawicieli Handlowych EWG Internalional Confederation of Commercial Representation in the EEC, żal. 1960. z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Konfederacja Stów. Ekspertów i 
Konsultantów, International Confederation of Associations of Experts and Consultants. za). 1954, z siedzibą w Mediolanie (Włochy). Międzynar Liga do Walki z Nieuczciwą Konkurencją, Inter-
national League Against Unfair Competition, Ligue international contre la concurrence deloyal (LICCD), żal. 1930, z siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Liga Komiwojażerów i Agentów Handlowych, International League of Commercial Trayellers and Agenta, żal. 1890 jako World Federation of Commercial Travellers, pod obecną 
nazwą 1947, z siedzibą w Genewie.
Międzynar. Rada Pracowników Handlu, International Couneił of Commerce Employers, żal. 1948, z siedzibą w Zurychu (Szwajcaria).
Międzynar Unia Dystrybutorów Opalu, International Union of Heating Distributors, zał. 1954, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Centrum Handlu Hurtowego. International Cen-ter for Wholesale 
Trade, żal. 1949 jako Center of International Relationships for Wholesale Trade. pod obecną nazwą od 1957; statut doradczy (R) ECOSOC; z siedzibą w Brukseli; publ. Annuaire des 
organisations professionneUes repre-sentent les commerces en gros.
Międzynar. Centrum Handlowe UNCTAD/GATT, International Trade Center UNCTAD/GATT, żal. II 1968 decyzją Zgr. 9g. NZ, jako wspólny organ UNCTAD i GATT, z zadaniem ułatwiania 
informacji o rynkach eksportu i usługach marketingu, a także o pomocy w kształceniu personelu dla tych dziedzin. Ośrodek posiada Doradcze Grupy Ekspertów; z siedzibą w Genewie
Międzynar. Sekretariaty Handlu, International Trade Secre-tariats, zat. 1959. z siedzibą w Genewie. Międzynar. Stów. Studentów Ekonomii i Handlu, International Association of Ekonomii i 
Handlu, International Association of Students of Economies and Commercial Sciences, zał. 1949 z siedzibą w Genewie.
Międzynar. Stów. Towarzystw Kupiectwa Tekstylnego, International Association of Textile Purchasing Societies, zał. 1951, z siedzibą w Kolonii.
Międzynar. Instytut Handlowy, International Trade Institute, m, żal. l I 1968 w Genewie przez Zgr. Ogólne NZ, jako organ stały UNCTAD i GATT, d/s badań międzynar. rynków. Międzynar. 
Instytut Studiów i Badań na Polu Konkurencji Handlowej, International Institute for Study and Research in the Fieid of Commercial Competition, żal. 1937, z siedzibą w Brukseli.
Międzynar. Związek Zaw. Pracowników Handlu, Trade Union International of Workers in Commerce. zał. 1959 na I Międzynar. Konferencji Pracowników Handlu w Pradze; łączy ponad 10 min 
pracowników handlu 27 krajów, m.in. Polski;
z siedzibą w Pradze.
Powszechna Organizacja Stowarzyszeń Komiwojażerów, Uni-versal Organization of Travel Agents Association, zat. 1964, z siedzibą w Nowym Jorku.
Rada Eur. Federacji Handlowych, Couneił of European Commercial Federation, Conscii dc ftderations commercialcs d'Europe (OFCE). żal. 1953, z siedzibą w Paryżu; łączy krajowe federacje 
Europy Zachodniej. Skandynawska Unia Handlu Detalicznego Tekstyliami, Skan-dinavian Textile Retailers Union, żal. 1950, z siedzibą w Sztokholmie.
Poza tym istnieją przy EWG Komitety d/s drobnego i hurtowego handlu, d/s handlowych organizacji i d/s handlu produktami roln. i żywnością. Yearbook of International Organizatlons, 1973.
•   1320
HANDEL PRZYBRZEŻNY (ang. Coastal trade, franc. Commerce littoral, hiszp. Comercio de ca-botaje, roś. Pribrieżnaja torgowla); termin 
międzynar. — zwyczajowe prawo statków handl. do prowadzenia ograniczonych transakcji handl. w portach, do których zawijają; wielokrotnie 
przedmiot kolizji z prawem krajowym i wymuszania siłą prawa do h.p. (np. -> Jangcy); przedmiot konwencji międzynar. i klauzul w układach 
handlowych.
L. OPPENHEIM The Meaninf! of Coastins-Trade in Commercial Treaties. „Law Quartcrly Review", 1908, nr 24; Con-ference de Barcelona. Comptes rendus et textes relatifs a la Convention sur te 
regime des voies nayigahies d'interet inter-national, 1921; Deuxieme Conference Generale des Communi-calions et du Transil Comptes rendus et textes relatits d ta Convention et au Statut sur te 
regime international des ports maritlmes. 1924.
•    1321
HANDEL ŚWIATOWY I ONZ (ang. World Trade and UNO, franc. Commerce mondial et 1'ONU, hiszp. Comercio mundial y la ONU, roś. 
Mirowaja torgowla i OON), świat, system międzynar. wymiany handl., wytworzony w XIX w. przede wszystkim przez mocarstwa kolonialne, 
został zniszczony prawie całkowicie w trzech fazach: w okresie I wojny świat. (1914-18), w okresie wielkiego kryzysu gosp. (1929-32) oraz w 
okresie II wojny świat.; odbudowa handlu świat.

305
Handel Wschód-Zachód 1323
w nowych formach zainicjowana przez Narody Zjedn. w ->• Dumbarton Oaks 1944, w -r Brettoa Woods 1944, w -* Genewie 1947 i w ->• Ha-
wanie 1948, została zahamowana przez zimną wojnę i dyskryminacyjne zarządzenia mocarstw zach. w stosunku do państw socjalist.; okazało się 
niemożliwe utworzenie Międzynar. Organizacji Handlu (ITO), a funkcje GATT nie obejmują wszystkich państw członkowskich ONZ. Problemy 
handlu świat, permanentnie rozpatruje ECOSOC i Zgr. Og. NZ. Jednakże po raz pierwszy dopiero 5X111959 Zgromadzenie wystąpiło z rezolucją 
potępiającą stosowanie dyskryminacji w h.ś. i zalecającą wymianę handl. między państwami o różnych systemach społ., podobne idee wysunęła 
już w 1955 Światowa Konferencja Handlu i Rozwoju; dopiero w 1965 Konferencja ONZ Handlu i Rozwoju UNCTAD stworzyła stały organ 
ONZ do spraw handlu światowego.
Wg obliczeń Instytutu Badań Ekonomicznych w Zurychu, 1971, obroty w handlu świat, zwiększyły się w 1970 do 278 mld dół., to jest prawie 
pięciokrotnie w porównaniu z 56 mld dół. w 1950. Wysoki wzrost obrotów wykazywały przede wszystkim kraje przemysłowo rozwinięte, z 
wyjątkiem W. Brytanii, której udział w obrotach handl. spadł z 11,40/0 w 1950 do T^o w 1970, oraz USA—z 18,4°/o do 15,5°/o, przy czym saldo 
bilansu handl. USA wysoko dodatnie w latach pięćdziesiątych (średnio 3,1 mld dół. rocznie) i również w latach 1966-70 (średnio 2,2 mld dół.) 
stało się ujemne w 1971 (po raz pierwszy od 1893), co wywolalo protekcjonistyczną reakcję rządu USA, który 15 VIII 1971 podniósł cło na 
towary importowane o 10°/o, licząc, że zmniejszy to przede wszystkim import maszyn i samochodów małolitrażowych z Japonii, NRF, Francji, 
Włoch i Szwecji (import tej grupy towarów wzrósł od 1950 z l.W» do 2Wo w 1970).
Handel Międzynarodowy a rozwój gospodarczy. Wybór z ma-tertalów II UNCTAD w 1968, Warszawa 1970; UN Butletln l XII WS oraz l V 1950; International Trade. GATT. Ge-neva 1966; G. 
PCTTERSON DIscrimInation In International Trade. The Pollcy Issue 1945-1965, Princeton 1966; S. DELL Bloąues de Comercio y Mercados Comunes, Mexico 1967.
•   1322
HANDEL WOLNY (ang. Free trade, franc. Librę echange, hiszp. Librę comercio, roś. Swobodnaja torgowla), termin międzynar. — nie 
kontrolowane przez państwo obroty handl. krajowe i zagr.; stosowane w systemie kapitalist., w którym dominują interesy prywatne.
Org. zarej. w ONZ, popierające w.h.:
Międzynar. Unia d/s Szacowania Wartości Gruntów i Wolnego Handlu. International Union for Land Value Taxation and Free Trade, zat. 1926, z siedzibą w Londynie; publ. miesięcznik /.and 
and Liberty.
Istniejące poza tym dwie org. międzynar.: za). 1908 Międzynar. Komitel Międzynar. Kongresu Wolnego Handlu. Interna-tional Commiltee of the International Congress on Free Trade. oraz żal. 
1921 Międzynar. Komitet na rzecz Powszechnego Wolnego Handlu, International Committcc to Promote Uni-Tersal Frcc Trade, zawiesiły swą działalność w okresie międzywojennym. Yearbook 
oj International Organitations, 1973.
•   1323
HANDEL WSCHÓD-ZACHÓD (ang. East-West trade, franc. Commerce Est-Ouest, hiszp. Comercio Este-Oeste, roś. Torgowla Wostok-
Zapad), termin międzynar.—stosunki ekon. państw socjalist. z wysoko rozwiniętymi państwami kapitalist.;
Wielkość obrotów handlowych rozwiniętych państw kapitalist. z państwami RWPG w latach 1959-69
(w min dół.)


Eksport

Import

Kraj

1959

1964

1969

1959

1964

1969

NRF

571

838

1681

535

744

1328

Wiochy

120

276

667

155

370

706

W. Brytania

203

291

554

326

541

797

Francja

158

235

558

160

259

452

Japonia

29

218

342

44

256

575

Finlandia

180

220

347

203

314

328

Austria

129

215

327

129

198

273

Szwecja

99

168

271

105

160

276

USA

89

340

249

81

98

195


Źródło: International Commerce 7 IX 1970.
Struktura importu i eksportu Europy Zachodniej z Europy Wschodniej i do Europy Wschodniej
(w %) .


Import z Europy

Eksport do Europy

Grupa

Wschodniej

Wschodniej

towarów











1957-59

1966-68

1957-59

1966-69

Żywność

22,6

22,1

15,1

10,1

Surowce

23,1

21,2

15,4

8,8

Paliwa

23,3

20,5

0.1

0,3

Metale

8,6

9,9

21,0

11,3

Maszyny i sprzęt









transportowy

9,9

10,4

29,9

42,3

Inae towary









przemysłowe

9,7

10,6

15,6

24,8

Pozycje nie wy









specyfikowane

2,8

5,3

2.9

2,5


Źródło: Eronomic Bullelin for Europę, 1971, vol. 22, nr l.
Obroty w handlu zagranicznym między krajami dwóch systemów światowych
(w min rubli)
1950

1955

1960

1965

1969

1970

3,6

4,6

8,9

12,5

21,6

24,5


Źródło: Rocznik statystyczny krajów RWPG 197011971.
po U wojnie świat, przedmiot międzynar. konfliktów, rozpatrywanych na forum ONZ i na konferencjach Specjalnych, w związku z wprowadze-
niem przez mocarstwa zach. w latach zimnej wojny 1947-55 systemu dyskryminacji handl., finansowych i transportowych w stosunku do państw 
socjalist. Pierwsza Konferencja dla h.W.-Z. odbyła się w Moskwie, 1955.
System celny jest niejednolity zarówno w poszczególnych krajach kapitalist., jak i w stosunku do poszczególnych krajów socjalist. Najwięcej 
ograniczeń utrzymywały Stany Zjedn., gdzie państwowy Export-Import Bank of the United States miał zakaz finansowania eksportu do państw 
socjalistycznych.
Próby Henry Forda, 1970, zwiększenia eksportu do ZSRR zostały sparaliżowane przez Pentagon. Dopiero pierwsze lata nowej dekady przyniosły 
znaczne rozszerzenie wymiany handl. między USA i ZSRR oraz ogólnie między krajami Wschodu-Zachodu. Osobnym działem h.W.-Z. jest 
rozwój stosunków handl. między Europą Wsch. i Zach., zahamowany b. poważnie w latach zimnej wojny;
20 ESMiO

1324 Handel zagraniczny
306
zwiększający się co roku w dekadzie 1961-70 stale, lecz nierównomiernie (wskaźniki rocznych przyrostów w imporcie Europy Zach. do Europy 
Wsch. wahały się od 4 do 18%, w eksporcie od O do 2Wo).
Proces likwidowania zimnej wojny w h.W.-Z. znalazł też swe odbicie w zwiększeniu się w latach 1960-70 obrotów między krajami Trzeciego 
Świata, uzależnionymi poprzednio od mocarstw kolonialnych, a krajami socjalist. Wg danych UNCTAD ta wymiana handl. podwaja się co 5 lat, 
biorąc za punkt wyjścia rok 1955, kiedy wartość eksportu Trzeciego Świata do państw socjalist. wynosiła 580 min dół., w 1960—1404 min dół., a 
w 1965—2815 min- dół., import zaś—630 min dół. w 1955, ponad 1445 min dół. w 1960, a 3290 min dół. w 1965. Stanowiło to w 1965 ok. 7,W» 
całego eksportu i 8,6<1/^ całego importu krajów rozwijających się. Kraje socjalist. 23 XI 1972 przedłożyły w ONZ projekt Oświadczenia ONZ o 
popieraniu rozwoju równoprawnej współpracy w dziedzinie gosp., handl. i nauk.-techniczhej.
Na XVIII sesji GATT 12-141X1973 w Tokio zainaugurowano rundę wielostronnych rokowań nad liberalizacją światowego handlu.
l/S Exchange programs wilh the Soviet Union. Polami, Cse-choslovakia, Rumunia and Hungary. Committee on Foreign Relations US Sennie, August 29, 1959, Washington 1959;
S. ALBINOWSKI Handel miedzy krajami o róinych ustrojach po li wojnie Światowe) t prognozy do roku 19SO, Warszawa 1968. s. 86; EEC Analyttcal report on the stale o f intra-euro-pean trade, 
New York 1970. a. 146; M. DOBROCZYŃSKI Stany Zjednoczone a handel międzynarodowy. „Sprawy Międzynarodowe" 1971, nr 6, s. 122-134; Business Week. June 18, 1971; J. SOIDACZUK 
Handel Wschód-Zachód a rozwój gospodarczy w Europie Wschodniej i Zachodniej, „Sprawy Międzynarodowe" 1971, nr 9; .H. LANCE Osi-Wesi Handel fur die 70-er lahre. Bad Harzburg 1971, s. 
467. M. PERCZYŃSKI Rola przemysłowej kooperacji na tle rozwoju wymiany handlowej miedzy Wschodem a Zachodem, „Sprawy Międzynarodowe"
1972. nr 3; Europejski Handel Wschód-Zachód. Raport EKG ONZ, Warszawa 1972, s. 208; J. JuszKlEWirz Prawne aspekty dyskryminacji w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, 
..Sprawy Międzynarodowe" nr 7-8, 1973; Stosunki ekonomiczne miedzy Wschodem a Zachodem, red.: J. SOŁDA-CŹUK. Warszawa 1973, s. 126; K. CHINOWSKI. K. SOCZEWICA Stosunki 
ekonomiczne Wschód-Zachód, PISM, Warszawa
1973.
•   1324
HANDEL ZAGRANICZNY (ang. Foreign trade, franc. Commerce exterieur, hiszp. Comercio ex-terior, roś. Wnieszniaja torgowla), termin 
rniędzy-nar. — obroty handl. poszczególnych krajów z zagranicą. Wg polskiej definicji:
„w większym znaczeniu jest to odpłatna wymiana towarów z partnerami mającymi stalą siedzibę poza granica celną państw. W szerokim znaczeniu — to obroty majątkowo-kre-dytowe (także 
spłaty kredytów, kredyty otrzymane i inne) określonego państwa oraz obroty bieżące, na które, oprócz wymiany towarowej, składają się: wymiana usług przewozowych, brokerskich i innych 
należności oraz zobowiązania wynikające z ruchu ludnofci przez granicę, renty, emerytury, składki organizacji międzynarodowych, utrzymanie własnych placówek dyplomatycznych i 
handlowych za granicą, odsetki od kredytów (otrzymane i wypłacone) f koszty utrzymania majątku trwałego za granicą" (K. Bialecki).
K. BIALECKI Mniy słownik handlu zagraniczneno, Poradnik pracownika handlu zagranicznego. Warszawa 1970. s. 465-581; J. GILAS Bariery w handlu zagranicznym w świetle prawa 
międzynarodowego, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny z. 2. ». 15-36; J. JAKUBOWSKI Prawo jednolite w międzynarodowym obrocie gospodarczym. Problemy stosowania, 
Warszawa 1972. s. 250; Z RURARZ Handel zagraniczny. Problemy —perpektywy. Warszawa 1972. s. 256; Plano-wanie i zarzfidzenie handlem zagranicznym w krajach RWPG. red.: P Sulmicki. 
Warszawa 1972. s. 474; S. SZCZYPIORSKI Organizacja i technika handlu zagraniczneiio. Warszawa 1972, s. 552; E. P. EHRLICH. ST. MONSIOR Jak eksponować. Organizacja l technika handlu 
zagranicznego. Katowice -1972,
s. 300; A. WAKAR Handel zagraniczny w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1973.
•    1325
HANDEL ZAGRANICZNY PAŃSTW AMERYKAŃSKICH (ang. .American states foreign trade, franc. Commerce exterieur des Ćtats amćri-
cains, hiszp. Comercio exterior de los Estados americanos, roś. Wnieszniaja torgowla amierikan-skich gosudarstw). Na żadnym kontynencie han-
del zagr. nie miał charakteru odrębnego systemu poza hemisferą zach., gdzie stal się gł. elementem systemu międzyamer. Pierwszą handl. orga-
nizacją interamer. było -" Biuro Handlowe Republik Amerykańskich, powstałe 1892 w Waszyngtonie, później przemianowanie na —>• Pan-
amerykańską Unię. W grudniu 1936, Międzyamer. Konferencja d/s Umocnienia Pokoju w Buenos Aires uchwaliła m.in. także dwa zalecenia w 
sprawie jednakowych przywilejów w handlu zagr. oraz w sprawie ograniczeń w handlu międzynar., VIII Amerykańska Konferencja Międzynar., 
w Limie, w grudniu 1938, zaleciła obniżenie barier celnych. Jednakże żadna z tych rezolucji nie weszła w życie. Uchwalona 1945 w Meksyku -> 
Karta Ekonomiczna Ameryk nie miała żadnych skutków praktycznych. IX • Amerykańska Konferencja Międzynar., w Bogocie, 1948, 
postanowiła zwołać Międzyamer. Konferencję Specjalną w Sprawach Gosp., ale na skutek opozycji USA doszło do niej dopiero w sicrpniu-
wrześniu 1957 i to wyłącznie dzięki inicjatywie Komisji Gosp. ONZ dla Ameryki Lać. (CEPAL), która Rez. 101/IV z 151X1955 powołała stały 
komitet z zadaniem „popierania intensyfikacji wymiany handlowej międzylatynoamerykańskiej w ramach podstawowych konieczności rozwijania 
handlu światowego". Komitet ten w listopadzie 1956 zainicjował system wielostronnych rozrachunków w handlu między państwami Ameryki 
Lać. powołując Grupę Roboczą Banków Centralnych tych państw. Komitet przygotował też na wspomnianą Konferencję Ekonomiczną OPA, 
1957. projekt Generalnej Konwencji Gosp. Międzyamer. oraz materiały dotyczące handlu międzyameryk. oraz współpracy techn. i transportowej. 
Rezolucje Konferencji nic jednak nie zdziałały, wszystkie państwa Ameryki Lać. pozostały dalej w bilateralnej zależności ekón. od USA. Po tej 
Konferencji stały Komitet CEPAL powołał Gnpę Ekspertów Rynków Regionalnych i skoncentrował swe prace na przygotowaniu traktatu o 
Stowarzyszeniu Wolnego Handlu Ameryki Lać., ALALC oraz dopomaganiu w planowaniu integracji gosp. państw Ameryki Środk. W następnych 
latach komitet CEPAL przestawił się głównie na opracowywanie materiałów latynoamer. dla UNCTAD.
Działalność OPA w dziedzinie rozwijania handlu międzyamer. nadal faktycznie nie istniała. W 1970 doszło do poważnego kryzysu w stosunkach 
handl. USA-Amen/ka Lać. w wyniku uchwalenia przez Kongres USA ->• Mills Trade Act, pozwalającego rządowi USA wprowadzać restrykcje 
w imporcie. Kryzys ten zaostrzył się w J 971, kiedy nacjonalizacyjne ustawodawstwo w Chile (miedź i banki), Peru (nafta), Gujany (boksyt) i 
Wenezueli (nafta) dotknęło wielkie koncerny USA i Kongres USA przystąpił do rozpatrywania wniosków zalecających bojkot gosp. tych państw, 
(z państw

307
Handel zagraniczny Polski 1326
Ameryki Lać. tylko 2 są zaliczane do głównych 10 dostawców towarów na rynek USA, mianowicie po Kanadzie. Japonii, NRP, W. Brytanii i 
Włoszech—Meksyk i Wenezuela, przed Francją, Hongkongiem, Belgią i Luksemburgiem). Udział państw amer. w handlu międzynar. wykazuje 
po II wojnie świat, statą tendencję spadkową. W 1946 stanowi! on ok. 33% całego handlu świat., w tym ok. 22%—USA, a 11 "/o— Ameryka 
Lać., lecz w 1966 już tylko ok. 20%, w tym ok. 14%—USA, a ok. 6°/o—Ameryka Lać. Dane za 1970 wykazały spadek udziału USA do 13,8%, a 
Ameryki Lać. nieco poniżej 6°/o. Jednakże spadek udziału USA w handlu świat. przy wysoko rozwiniętym dużym rynku wewnętrznym i przy 
ogromnych bezpośrednich inwestycjach zagr., nie jest oznaką osłabienia dynamiki USA, natomiast w przypadku Ameryki Lać. jest on 
alarmującym dowodem słabości ekon. Wartość eksportu i importu USA, mimo zmniejszonego udziału w handlu świat, stale wzrasta na skutek 
stałej zwyżki cen produktów przem. w latach po II wojnie świat, (w min dół.): w 1940 eksport—4,024, import—2,683; w 1950 eksport— 10,148, 
import—8,853, w 1960 eksport—20,412, import—15.071, w 1970 eksport—42,593, import—39,768. USA eksportują ok. 85(>/o fabrykatów lub 
półfabrykatów. Natomiast w przypadku Ameryki Lać., eksportującej prawie w 85°/o surowce, których ceny miały do 1972-73 tendencję 
zniżkową, wartość eksportu spadała, a importu rosła. Klasycznym przykładem był handel zagr. Kolumbii w łatach 1956-65. W 1956 kraj ten eks-
portował 5925713 t brutto różnego rodzaju surowców podstawowych, przede wszystkim do USA i przy cenie przeciętnej 106,8 dolarów za l t 
uzyskała 537009 min dół. W 1965 eksport Kolumbii wyniósł 7 592 068 t brutto tych samych surowców, czyli o 52% więcej niż przed 10 laty, ale 
otrzymała w zamian przy przeciętnej cenie niższej o ponad 30°/o (71 dół. za l t) 539,144 min dół., czyli tylko 0.2% więcej niż w 1956. W 1970 
straty Ameryki Lać. w minionej dekadzie na skutek spadku cen na surowce wg danych CEPAL przekroczyły 20 mld dół., czyli dużo więcej niż 
wszystkie kredyty uzyskane w tym czasie w ramach -f Sojuszu dla Postępu. Stąd popularne hasło ekonomistów latynoamer.: Not aid but trade. 
Fair trade the best aid (Nie pomoc lecz handel. Uczciwy handel najlepszą pomocą). W 1974 państwa Ameryki Lać. poparły inicjatywę Algierii 
zwołania nadzwyczajnej sesji Zgr. Og. NZ poświęconego problemom -r surowców.
A. GARCIA ROBLES Et Mundo de la Postssuerra, t. 2. Mexico DF 1946; Esiuilio del Comercio entre America Latina y Europa, CEPAL, Santiago 1953; Estudio del Comercio Inter-
latinoamericane y fus perspectivas. Żona sur de America Latina, CEPAL, Santiago 1954; Estiidio de Comercio Inter-latinoameriruno. CEPAL, Santiago 1956; Los prohiemas actu-ates det 
Comercio Imerlatinonmericnno, CEPAL, Santiago 1957; El M/ri-ndo Comun Lntinoamericnno. CEPAL, Santiago 1959; l^a Coormracion Ecofwmica Mtdlilaterfit en America Lenina, ONU, 
Mexico 1961. El Finnncinmiento Externo de America l^tina, CEPAL, Santiago 1964; M. DOBROCZYŃ-SKI Stany Zjednoczone a handel międzynarodowy, w; Sprawy Międzynarodowe 1971. nr 6.
•   1326
HANDEL ZAGRANICZNY POLSKI (ang. Po-land's foreign trade, franc. Commerce exterieur de la Pologne, hiszp. Comercio exterior de Po-
lonia, roś. Wnieszniaja torgowla Polszy). Historycznie rozwój wymiany handl. Polski rozpoczął się w sposób zorganizowany w latach 1922-29 
wykazując dużą dynamikę, mimo ->• „wojny celnej" prowadzonej przeciwko Polsce przez niem. Rzeszę. Następny okres 1930-39, znajdował się 
pod wpływem kryzysu świat, i autarkicznych barier celnych w rodzaju -> Smoot Hawley Act 1930. Maszyny i urządzenia inwestycyjne stanowiły 
minimalny procent naszego eksportu (1,2% w 1924 do 1,5% w 1938), a poważny importu (10,l°/o w 1924 do 21,4°/o w 1938). Materiały, 
surowce, paliwa stanowiły większość eksportu (ok. 60°/o) i importu (ok. 5911/o), następnie towary rolno-spożywcze, których eksport wzrastał 
(26,8°/o w 1924 do 35.0°/o w 1938), natomiast importu malał (17,5°/o w 1924 do ll,3°/o w 1938). Ostatnią pozycją były przem. towary 
konsumpcyjne, których eksport malał (ll,3°/o w 1924 do 4,lll/o w 1938) i import także (W/B w 1924 do 7,6% w 1938). Gl. grupami towarowymi w 
eksporcie były: paliwa, drewno i wyroby z drewna, mięso i przetwory mięsne, żelazo i stal, zboża, żywe zwierzęta, jaja, masło, cynk i wyroby z 
cynku, tekstylia i cukier. Gl. partnerami w imporcie były w 1924: Niemcy—34,4%, inne kraje eur. poza krajami pd.eur. — 26,3%, kraje pd.eur., 
tj. Austria, Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia, Węgry—20,0%, kraje pozaeur.—18,4% oraz ZSRR i państwa bałtyckie, tj. Estonia, Litwa, Ło-
twa—0,9%, w 1937 odpowiednio: 14,5%, 37,2%, 9,9%, 36,8% i 3,7%. W eksporcie proporcje te układały się w tej samej kolejności w 1924:
43,2%, 28.8%, 26,4%, 1,8% oraz 3,7% a w 1937: 14.9%, 54,4%, 11,5%, 18,S% oraz 0,7%. Dodać należy, że w 1938 na skutek wchłonięcia 
Austrii przez Niemcy obroty handl. z Rzeszą znów dominowały, osiągając blisko 24%. Bilans płatniczy Polski w 1924-29 byt dodatni, jeśli 
chodziło o kapitały i korzyści majątkowe, lecz ujemny w towarach, usługach i przekazach oraz złocie i dewizach; natomiast w 1930-37 jedynie 
dodatni w towarach, usługach i przekazach, natomiast ujemny w kapitałach i korzyściach majątkowych, oraz w złocie i dewizach. W Polsce 
Ludowej rewolucyjne zmiany, jakie nastąpiły w strukturze spol. i ekon. objęły także handel zagr., został ustanowiony państw, monopol handlu 
zagr. Najgłówniejsze zmiany to: ok. '/3 eksportu stanowią obecnie wyroby przem. i ok. ^H eksportu jest kierowane do krajów socjalist., a gl. 
importerem jest ZSRR. Szczegółowe informacje o różnych dziedzinach h.z.P. w hasłach o różnych gałęziach przemysłu, rolnictwa, usług, np. —
>• węgiel.
W 1972 istniały w Polsce następujące przedsiębiorstwa handlu zagr. (w nawiasie: podległe odpowiedniemu minister-. stwu poza MHZ):
„Ars Polona — Ruch" (Min. Łączności) „Agromet — Motoimport" (Min. Pr7emysłu Maszynowego) „Budimen" (Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Budowlanego)
..Bumar" (Ministerstwo Przemysłu Maszynowego) „Centromor" Gdańsk (Ministerstwo Pnemyslu Ciężkiego) ,,H. Cegielski" Poznań (Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego) „Ciech" (Min. 
Przemysłu Chemicznego) ,,Coopexim,—Cepelia" (Centralny Związek Spółdzielczości Pracy)
„Desa" (Ministerstwo Kultury i Sztuki) „Eiwro" (Ministerstwo Przemysłu Maszynowego) ..Film Polski" (Ministerstwo Kultury i Sztuki) ,,Hortex" (Centrala Spółdzielni Ogrodniczych) ,,Kopex" 
(Ministerstwo Górnictwa i Energetyki) ..Metaleksport" (Ministerstwo Przemysłu Maszynowego)
20*

1327 Handel zagraniczny RWPG
308
„Metionex" (Ministerstwo Przemysłu Maszynowego) „Nayimor" (Ministerstwo Żeglugi) „Pulcoup" (,.Sarnop6rnoc Chłopska") Państw Wyd. Muzyczne (Min. Kultury i Sztuki) „Pol-Mot" 
(Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego) »,Pczctcl" (Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego) „Pagcd-Meble" (Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego)
„Rafamet" (Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego) ,,Rybex" (Ministerstwo żeglugi) „Skórimpex" (Ministerstwo Przemysłu Lekkiego) ,.Tcxtilimpcx" (Ministerstwo Przemysłu Lekkiego) ,,Torimex" 
(Ministerstwo Handlu Wewnętrznego).
Przy Ministerstwie Handlu Zagranicznego działa utworzony 3X111968 Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagr., którego zadania określa Statut z 
11 VII 1972, w § 4:
„Podstawowym zadaniem Instytutu jest prowadzenie prac naukowo-badawczych, analitycznych i prognostycznych dla potrzeb polskiego handlu zagranicznego, ze szczególnym uwzględnieniem 
jego powiązań z gospodarka narodową, tendencji rozwojowych zagranicznych rynków zbytu i zakupu o istotnym znaczeniu dla polskiej polityki handlowej, wdrażanie nowych metod analiz 
ekonomicznych i wyników badań w zakresie kierowania polskim handlem zagranicznym, koordynacja ekonomicznych prac badawczych w resorcie handlu zagranicznego oraz śledzenie rozwoju 
nauk związanych z działalnością Instytutu w kraju i za granicą".
Do zadań Instytutu należą przede wszystkim:
l. opracowywanie i wprowadzanie metod badania .koniunktur oraz metod prognozowania w zakresie handlu zagr., 2. prace nad udoskonaleniem 
systemu zarządzania handlem zagr. i metod kierowania praktyczną działalnością jednostek organizacyjnych handlu zagr. w celu zwiększenia ich 
wyników ekon., 3. opracowywanie wieloletnich oraz średnio- i długoterminowych prognoz rozwoju rynków zagr. w aspekcie potrzeb handlu 
zagr., 4. badanie i prognozowanie zmian cen w obrotach międzynar., 5. badanie powiązań handlu zagr. z dochodem nar., badanie dynamiki i 
struktury oraz prognozowanie rozwoju handlu zagr. Polski. 6. badanie w zakresie metod rachunku optymalizacji handlu zagr., 7. prowadzenie 
badań nad efektywnością poi. handlu zagr. (eksportu i importu) w o-kresach krótkich i długich oraz opracowywanie postulatów w zakresie 
najkorzystniejszych kierunków specjalizacji eksportowej naszego kraju. 8. badania nad formami organizacji handlu zagr., metodami planowania 
oraz środkami zagr. polityki ekón. w Polsce. 9. badania form współpracy i rozwoju handlu Polski z krajami socjalist. (zwłaszcza w ramach 
RWPG), badania systemu cen handlu zagr. krajów RWPG w obrotach wzajemnych, form umów handl. oraz środków zagr. i międzynar. polityki 
ekon. krajów RWPG. 10. badania, dla celów polityki w poi. handlu zagr., stosunków handl. Polski z wysoko rozwiniętymi krajami kapitalist. oraz 
z krajami gosp. słabo rozwiniętymi, łącznie z problematyką międzynar. organizacji gosp. (GATT. UNCTAD, FAO), organizacji regionalnych 
(EWG) itp., 11. udział i pomoc we wdrażaniu wyników prac nauk.-badawczych w resorcie handlu zagr., 12. opracowywanie i udostępnianie 
dokumentacji i informacji nauk.-badawczej i ekon. oraz prowadzenie działalności wydawniczej w zakresie prac badawczych Instytutu. 13. 
współudział w organizacji kształcenia i doskonalenia kadr naukowych, a z chwilą uzyskania odpowiednich uprawnień prowadzenie studium 
doktoranckiego w zakresie problematyki handlu ^agr. pracowników Instytutu, osób zatrudnionych w handlu zagr. oraz innych zainteresowanych. 
14. opracowywanie
innych problemów badawczych zleconych przez ministra Handlu Zagr.,
Przy Instytucie działa Rada Naukowa. Podstawowe komórki organizacyjne: Zakład Metod Planowania i Organizacji Handlu Zagr., Zakład Metod 
i Parametrów Rachunku Efektywności Handlu Zagr., Zakład Walutowo-Kredytowy, Zakład Analiz i Prognoz Handlu Zagr., Zakład Surowców i 
Artykułów Rolno-Spożywczych, Zakład Towarów Przem., Zakład Krajów Socjalist., Zakład Krajów Kapitalist., Pracownia Wydawnictw Nauk., 
Wydział Organizacji i Planowania Badań, Dział Ogólny, Wydział Finansowo-Budżetowy, Biblioteka.
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Handlu Zagranicznego nr 14 z l VIII 1972; F BOZYK, B. WO;CIECHOWSKI Handel lasramctny Polski 1945-1969. Warszawa 1973.
•    1327
HANDEL ZAGRANICZNY RWPG (ang. CMEA foreign (rade, franc. Commerce exterieur du CAEM, hiszp. Comercio exterior del CAME, 
roś. Wnieszniaja torgowla stran SEW), w ramach RWPG działa od maja 1956 Komisja H.Z., z siedzibą w Moskwie. Do 1971 współpraca między 
krajami socjalist. w systemie RWPG koncentrowała się na koordynacji wieloletnich planów handlu zagr. przy dawaniu priorytetu krajom silniej 
rozwiniętym w osiąganiu przem. struktury gosp., bez
Udział eksportu krajów socjalistycznych w eksporcie krajów RWPG
(1969 - 100)
Eksport krajów socjalistycznych (w %)
Wyszczególnienie

Ogółem

w tym do krajów 
RWPG

Bułgaria Węgry NR D Mongolia 
Polska Rumunia ZSRR 
Czechosłowacja

79,0 68,0 73,0 99,3 
65.7 59.4 65,9 69,1

75,6 64,3 68.0 94,5 
• 61.9 51.7 54,9 
62,7


Wzrost wzajemnych obrotów towarowych krajów RWPG
(1950 - 100)
Wyszczególnienie

Obroty 
towarowe 
•w 1969 r.

Wyszczególnienie

Obroty 
towarowe w 
1969 r.

Kraje RWPG Bułgaria 
Węgry NRD Mongolia

666 1079 
598 897 356

Polska Rumunia ZSRR 
Czechosłowacja

451 435 765
532


programu wzajemnej komplementacji. Spowodowało to zahamowanie rozwoju handlu zagr. w systemie RWPG, w którym eksport rósł wolniej niż 
produkcja przem., odwrotnie niż w krajach EWG. gdzie wzrastał dwukrotnie szybciej. W uchwalonym na XXV Sesji RWPG Kompleksowym 
Programie RWPG wprowadzono długofalowe prognozowanie rozwoju gosp. pod kątem uzupełnienia się wzajemnego w ramach socjalist. ->• 
podziału pracy i dostosowania doń wymiany handl.; zapowiedziano także doskonalenie kształtowania cen na towary w obrocie między pan-

309
Handlowe umowy międzynarodowe 1332
Tempo wzrostu wzajemnych obrotów państw RWPG 1966-72
(w procentach)
Rok

LRB

CSRS

NRD

MRL

PRL

SRR

WRL

ZSRR

1966—70-
1971 r. 
1972 r.

10,6 
13,0 
15,7

5,7 9,4 
12,6

9,2 
6,5 
11,8

2,5 
.15,7 
12,5

10,3 
8,3 
14,6

7.3 
5,6 
13,1

8,7 
17.1 
10,2

7,6 8,1 
16,8


• Średnio za okres 1960-70. Źródło: Handel Zagraniczny m 2, 1974, 8. 81.
Struktura towarowa dostaw we wzajemnej wymianie krajów RWPG
(w procentach)
Grupy towarowe

1970

1971

1972

Ogółem Maszyny i urządzenia Surowce i materiały 
do produkcji Towary rolno-spotywczc Towary 
konsumpcyjne przemysłowe Pozostałe 
niewymienione

100 
39,7 
358 
9,3 
13,2 
2,0

100 
40,1 
33,7 
9,5 
13,4 
3,3

1.00 
41,9 
33,3 
9,2 
13,1 
2,5


Źródło: Handel Zagraniczny nr 2, 1974, s. 82.
stwami członkowskimi, zwiększenie chłonności i stabilności świat, rynku socjalist., doskonalenie i zwiększenie roli wieloletnich umów handl., 
zróżnicowanie wzajemnie dostarczanych towarów na grupy, co do których .ustalane będą sztywne kontyngenty ilościowe i wartościowe oraz na 
grupę towarów, dla których nie ustala się dokumentów, dalsze rozwijanie wzajemnego handlu maszynami i urządzeniami oraz opracowanie 
wieloletnich prognoz rozwoju świat, rynku socjalist. Jedną z form współpracy, oprócz narad ministrów handlu zagr. i ekspertów, są okresowe 
konferencje prezesów Izb Handlu Zagranicznego; Xl Konferencja odbyła się 1971 w Warszawie.
W ramach wspólnoty RWPG największy wolumen wymiany handl. mają ZSRR i NRD. W okresie 1971-75 założony został wzrost wzajemnych 
obrotów między ZSRR i NRD o 56-/0 w porównaniu z ubiegłym pięcioleciem oraz osiągnięcie w 1975 5,2 mld rubli, czyli znacznie więcej niż 
obroty towarowe między NRP i USA, NRF i W. Brytanią, NRF i Francją.
Obroty handlu zagr. krajów członkowskich RWPG w 1971 osiągnęły wysokość około 60 mld rubli i wzrosły w porównaniu z 1970 o 8,7%. 
Obroty w handlu wzajemnym wzrosły o 9°/o.
Sbornik targowych i płatioinych soglaszenif o targowych sogłnszenitach SSSR s inosfrannymi gosudarstwami: Ogólne warunki dostaw RWPG. 1968. 1970. s. 227; J. SotDAfZUK Handel 
międzynarodowy a rozwój gospodarczy w socjalizmie. Warszawa 1970; W Jaroszyrtski Realizacja Kompleksowego Programu Krajów RWPG w dziedzinie handlu zagranicznego. w: Handel 
Zagraniczny m 2, 1974.
•   1328
HANDEL ZAGRANICZNY W STATYSTYKACH ONZ (ang. Worid Trade in UN statistics, franc. Commerce exterieur dans les statistiques 
de 1'ONU, hiszp. Comercio exterior en las esta-disticas de la ONU, roś. Wnieszniaja torgowla w statistikach OON). Wprowadzenie przez Biuro 
Statyst. ONZ zunifikowanych metod obliczania obrotów międzynar. rozwinęło statystyki porównawcze. Oto przykładowo tematy:
l) eksport i import na l mieszk.; 2) struktura geograficzna obrotów zagr. krajów RWPG; 3) struktura geogr. obrotów zagr. wysoko rozwiniętych 
krajów kapitalist.; 4) struktura obrotów zagr. krajów Trzeciego Świata; 5) tempo wzrostu handlu zagr.; 6) handel zagr. państw EWG, EFTA i 
RWPG.
Handbook of International Trade and Deyelopment Slatistlcs, UNCTAD. New York 1969.
•   1329
HANDEL ŻYWYM TOWAREM (ang. Person trafficking, franc. Traitć des stres humains, hiszp. Trata de seres humanos, roś. Torgowla lud'mi), 
termin międzynar.—handel kobietami i dziećmi uprawiany w celu osiągania zysków z ich pracy lub prostytucji, przedmiot konwencji międzynar.:
4 V 1910, podp. w Paryżu, wprowadzającej stałe organa rządowe do zwalczania międzynar. handlu białymi kobietami; 30 IX 1921, podp. w 
Genewie, rozszerzającej postanowienia konwencji z 1910 na małoletnich do lat 21 i wprowadzającej obowiązek kontroli emigracyjnych biur 
pośrednictwa pracy; 11X1933, podp. w Genewie, zobowiązująca strony do karania przestępców uprowadzających kobiety lub dziewczęta do 21 
lat, za granicę dla celów nierządu, nawet jeśli stało się to za ich zgodą. Konwencję tę zastąpiła skody-fikowana przez ONZ Konwencja międzynar. 
o zwalczaniu h.ż.t. i eksploatacji prostytucji cudzej, International Convention for the Suppression of the Traffic in Persons and of the Exploitation 
of the Prostitution of Others, z 2X111949, która weszła w życie 21 III 1950. Polska jest uczestnikiem w.w. Konwencji. W Warszawie we 
wrześniu 1930 odbył się Międzynar. Kongres Stowarzyszenia do Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi. W Polsce Lud.—w myśl prawa poi. 
handel ten jest karany niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu jego popełnienia i obywatelstwa sprawcy.
Dz.U. 1922, póz. 783; Dz.U. 1925, póz. 893; Dz.U. 1929, póz. 487: Dz.U. 1938. póz. 37; Dz.U. 1952, póz. 278; F. STHNEIDEK Der Madchenhandel und setne Bekamplung, Berlin 1929;
R E. ASHER The UN and the Promotion of General Welfare. New York 1957.
•    1330
HANDIX)WE FORMUŁY (ang. Terms of Trade, franc. Termes commerciaux, hiszp. Tenninos co-merciales, roś. Torgowyje formułyl, 
międzynar. termin handl., f.h. opracowana i ogłoszona 1928 przez Międzynar. Izbę Handlową w Paryżu; była to pierwsza kodyfikacja f.h.; 
następnym krokiem było opracowanie 1936 f.h. zagr. (-»• Incotenns).
•    1331
HANDLOWE IZBY BILATERALNE (ang. Mixed Chambers of Commerce, franc. Chambres de commerce 
bilateral. hiszp. Camaras de Comercio Bilaterales, roś. Dwustoronnyje torgowyje pataty);
termin międzynar. — instytucje popierające rozwój handlu zagr. między dwoma określonymi 
państwami, np. istniejące w Warszawie i Brukseli Izby Handlowe Polsko-Belgijsko-Luksemhurskie 
oraz w Warszawie i Belgradzie Izby Handlowe Polsko-Jugosłowiańskie.
•    1332
HANDLOWE UMOWY MIĘDZYNARODOWE (ang. International Commercial Treaties. franc. Traites commerciaux internationaux, hiszp. 
Tra-tados comerciales intemacionales, roś. Mieżduna-rodnyje torgowyje dogowory), przedmiot wieko-

1333 Handlu i Rozwoju Rada ONZ
310
wych zwyczajów międzynar., przyjętych w XIX i XX w., regionalnych formul i międzynar. konwencji dot. poszczególnych towarów oraz trans-
portu, celnych opłat, opakowań itp.
fiow a Trade Agreement is madę? US Department of State. Commerciat Policy. Oclober 1950; H. C. HAWKINS Commer-cial Treaties and Arrangements: Principtes and Practice, Lon-don 1951; 
T. Ł.YCHOWSKI Międzynarodowe umowy gospodarcze. wyd. III, Warszawa 1968; Z. KAMECKI, J. SOŁDACZUK, W. SIERPIŃSK.I Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, wyd. 2, Warszawa 1971.
•    1333
HANDLU I ROZWOJU RADA ONZ (ang. UN Board for Commerce and Development, franc. Conseił de 1'ONU du conunerce et du 
d6veloppe-ment, hiszp. Consejo de la ONU para el Comer-cio y el Desarrollo, roś. Sowiet OON po torgowle i razwitiju), powołana przez Zgr. 
Generalne ONZ, 30X111964 jako stały organ Konferencji ONZ d/s Handlu i Rozwoju (-* UNCTAD). HANDLU ORGANIZACJA 
MIĘDZYNAR. ->-
rro.
HANDLU WARUNKI -»• Tenns of Trade.
•   1334
HANDLU ZAGRANICZNEGO FORMUŁY
(ang. Foreign trade definitions, franc. Termes de conunerce exterieur, hiszp. Terminos del comercio exterior, roś. Formuły wnieszniej torgowli), 
międzynar. określenie terminologii wprowadzonej do świat, handlu przez W. Brytanię i USA, a skody-fikowanej przez Międzynar Izbę Handlową 
(-> Incoterms). Brytyjskie formuły powstały zwyczajowo, natomiast amer. zostały ujęte 1919 w kod i zmodyfikowane 1914 (revised american 
foreign trade definition); obejmują one następujce formuły:
l. ex... (point of Origin), Ex Factory, Ex Mili, Ex Planta-tion, Ex Warehouse; Z. fob (Pree bn Board): a) (named in-land point of departure) Frcight Prepaid to (named point of exportation, c) fob 
(named iniand carrier at named iniand point of departure) Freight Allowed to (named point), d) fob (named iniand) carrier at named point of exportation) e) fob Vessel (named post of shipment), 
f) fob (named infand point country of importation); 3, fas (Free Alongsidcship) Vessel (named port of shipment); 4. c and f (Cost and Freight) (named point of designation); f. cif (Cost, Insurance, 
Freight) (named point of destination); 6. ex dock (named post of importation).
Szczegółowe objaśnienia i różnice między formułą amer., bryt. i Incoterms podaje Poradnik pracownika handlu zagranicznego. Warszawa 1970.
•    1335
HANDLU  ZAGRANICZNEGO  MONOPOL (ang. Poreign trade monopol, franc. Monopole du commerce exterieur, hiszp. Monopolio del 
comercio exterior, roś. Monopolija wnieszniej torgowli), termin międzynar.—absolutna kontrola towarowa i finansowa eksportu oraz importu su-
rowców, towarów i usług przez państwo; wprowadzona w nowoczesnej formie po raz pierwszy w Rosji Radź. dekretem Rady Komisarzy Ludo-
wych 22 IV 1918, po II wojnie świat., występuje we wszystkich krajach socjalist. i w niektórych krajach rozwijających się trzeciego świata; Kon-
stytucja PRL z 22 VII 1952, art. 7, póz. 2 stwierdza, że: „Państwo posiada monopol handlu zagranicznego".
F. ENDEHLEIN Aussenhnndeismonopol und Bkonomisches System des Sotialismus, Polsdam 1968, s. 226.
•   1336
HANSA fniem.], związek miast nadbałtyckich w
XIII-XVIII w., odgrywający poważną rolę w handlu międzynar., a także w rozwoju zwyczajowego prawa mor. (Hansa Wasserrecht).
A. SZELĄGOWSKI Walka o Bałtyk. Lwów 1904; W. SOWIŃSKI Hanza, w: Encyklopedia nauk politycznych. Warszawa 1938, t. Ul, s. 574-579.
HARCERSTWO ->• Scouting.
•    1337
HARWARDZKIE STUDIA MIĘDZYNARODOWE 1935-39 (ang. Harvard Inicroational Rese-arch 1935-39, franc. Ćtudes iniernauonales de 
Harvard 1935-39, hiszp. Estudios internaciona-les de Harvard 1935-39, roś. Garwardskije mież-dunarodnyje issiedowanija 1935-39), nazwa na 
przeprowadzone 1935-39 na Uniwersytecie Harvard (USA) przez grupę uczonych, zwaną Harvard Group, prace kodyfikacyjne prawa międzynar. 
w dziedzinach: wód terytorialnych, kompetencji sądów międzynar., obrotu prawnego w sprawach cywilnych, praw i obowiązków państwa w 
przypadku -»• agresji, -> praw i obowiązków państw neutralnych w przypadku wojen mor. i powietrznych, prawa ->• ekstradycji, -»• immu-
nitetów i przywilejów dyplomat., funkcji ->• konsulów, ->• narodowości, ->- piractwa oraz -»• odpowiedzialności państw za szkody, które na ich 
terytorium ponieśli cudzoziemcy lub ich dobytek. Projekty kodyfikacyjne zostały opublikowane w suplementach American Journal of 
Internationat Law 1935-39.
•    1338
HASKA KONWENCJA 1954 (ang. The Hague Convention 1954, franc. Convention de La Haye de 1954, hiszp. Convención de La Haya 1954, 
roś. Gaagskaja konwiencyja 1954), opracowana przez UNESCO, podp. w Hadze 14 V 1954, o -r ochronie dóbr kulturalnych podczas wojny.
Dz.U.1957. póz. 212, 215.
•   1339
HASKA KONWENCJA LOTNICZA 1933 (ang. The Hague Air Convention 1933, franc. Convention aćrienne de La Haye de 1933, hiszp. 
Convención Aerea de La Haya 1933, roś. Gaagskaja awiacyonnaja konwiencyja 1933), Międzynar. Konwencja Sanitarna podp. 12 IV 1933 dot. 
Żeglugi Powietrznej; nazwa oficjalna tylko w jeż. franc. Convention Sanitaire intemationale pour la navi-gation aćrienne, która ustaliła w części I 
obowiązek posiadania przez lotniska stałej służby sanitarnej i określonych urządzeń sanitarnych; w części II regulamin sanitarny, stosowany ogól-
nie: w części III regulamin stosowany w przypadkach dżumy, cholery, duru osutkowego, ospy i żółtej febry oraz środki stosowane po wylą-
dowaniu.  Konwencja została zmodyfikowana 1944 i 1946 w Waszyngtonie; Polska jest uczestnikiem tej Konwencji.
Dt.U. 1936, póz. 84; Di.U. 1952, póz. 15, 16.
•   1340
HASKIE KONFERENCJE MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA PRYWATNEGO (ang. The Hague Conferences of International Private Law, 
franc. Conferences de La Haye sur le droit inter-national prive, hiszp. Conferencias de La Haya de derecho internacional privado, roś. Gaagskije 
konfieriencyi po mieżdunarodnomu czastnomu prawu), rozpoczęte 1893 z inicjatywy królowej Holandii: z zadaniem podjęcia prac nad 
kodyfikacją

311
Haskie Konwencje 1899 i 1907 1342
międzynar. prawa prywatnego. Udział wzięty Austro-Węgry, Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Por-
tugalia, Rosja, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja i Wiochy. W tym samym składzie odbyły się konferencje: II—1894, 111—1900. IV—1904; w tej 
ostatniej brata też udział Japonia. Ich wynikiem było 6 konwencji:
I—z 12 VI 1902 dot. kolizji ustawodawstw w zakresie -r małżeństw; U—z 12 VI 1902 dot. kolizji ustawodawstw w zakresie -»• rozwodu i sepa-
racji; III — z 12 VI 1902 dot. opieki nad -*• małoletnimi; IV—z 17 VII 1905 o -» ubezwłasnowolnieniu; V—z 17 VII 1905 o kolizji ustawo-
dawstwa w zakresie skutków małżeństwa; VI— z 17 VII 1905 dot. -r procesów cywilnych.
W okresie międzywojennym odbyły się konferencje: VI—1925 i VII—1928, które wprowadziły poprawki do ww. konwencji. Po II wojnie świat. 
odbyły się: VII—1951, VIII—1956, IX—1960, X—1964, które uchwaliły 14 dalszych konwencji. H.K.M P.P. jest instytucją stalą, z siedzibą w 
Hadze, działającą zgodnie ze statutem, obow. od 15 VII 1955
Polska przystąpiła do wszystkich pierwszych sześciu konwencji (Dz.U. 1926, póz. 735; 1929. póz. 594-598). Polska brała udział spośród 
dziesięciu Konferencji w latach 1892-1964, tylko w dwóch:
1925 i 1928. Przystąpiła do jednej konwencji z 14 uchwalonych po U wojnie świat: o -»- procedurze cywilnej, 1954.
Od 15 VII 1955 Konferencje Haskie mają nowy statut ustalający procedurę sesji oraz prace stałego biura w Hadze.
Conference de La Haye de 1902 el 1905 sur k droit interna-lional prive. w. Reruett de tegalisation el de jwispmdence, 1921; L. BABIŃSKI Konwencie haskie prawa prywatnego i Ich moc 
obowiązujcica, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1924; W. LUDWICZAK Międzynarodowe prawo prywatne, Warszawa 1967.
•   1341 HASKIE KONFERENCJE POKOJOWE 1899
l 1907 (ang. The Hague Peace Conferences, 1899 and 1907, franc. Conferences de la Paix de La Haye de 1899 et 1907, hiszp. Gonferencias de 
Paź de La Haya 1899 y 1907. roś. Gaagskije konfieriencyi mira 1899 i 1907), nazwa dwu pierwszych międzynar. narad, poświęconych proble-
mom -» pokoju:
I H.K.P. odbyła się 18 V-29 VI11899 na przedmieściu Hagi w Maison du Bois, zwołana przez królową Holandii, z inicjatywy cara Rosji. Wzięło 
w niej udział 26 państw, gł. eur., z Ameryki:
Meksyk i USA, z Azji: Chiny, Japonia i Persja;
z Afryki nikt nie uczestniczył wobec nierozstrzygniętego sporu angielsko-hol. dotyczącego reprezentowania Transwalu. I H.K.P. uchwaliła kilka 
konwencji oraz powołała do życia Stały ~>-Trybunał Arbitrażowy. W Akcie Końcowym zalecono państwom rozpatrzenie możliwości ograni-
czenia zbrojeń i omówienie tej sprawy na II H.K.P.
II H.K.P. odbyła się 15V-18X1907 w centrum Hagi, w pałacu Binnenhof, w Ridderzaal; jej inicjatorami byli car Rosji i pręż. USA; uczestniczyły 
w niej 44 państwa, w tym USA i 16 republik'Ameryki Lać., z Azji: Chiny. Japonia, Persja i Syjam, z Afryki: Liberia; na konferencji uchwalono 13 
konwencji i jedną deklarację.
Zasługą H.K.P. było rozbudowanie prawa międzynar. pod kątem ograniczenia „konieczności wojny" i tzw. •— Kriegsrason. H.K.P. były ^też 
pierwszą, choć nieudaną próbą rozpatrzenia problemu rozbrojenia jako gl. problemu pokoju i bezpieczeństwa narodów. Zob. też Haskie Konwen-
cje 1899 i 1907.
Conference internattonale de la Paix, La Haye 1899; Actes el documents de la Conference internalionate de la Paix, La Haye 1907; J. BROWN SCOTT Les Conference de la Paix de La Haye de 
1899 el 1907, vol. 1-2. Pana 1927; H. WEHBERO La coniribution des Conferences de la paix de La Haye au progres du drolt international w: Recueil des Cour de 1'Academie de Droil 
International nr 37, III 1931; A. DE LA PRADELLE La Paix Modernę (1899-1945) de La Haye a San Francisco. Paris 1947.
•   1342
HASKIE KONWENCJE 1899 i 1907 (ang. The Hague Conventions 1899 and 1907, franc. Conventions de La Haye de 1899 et 1907, hiszp. 
Con-venciones de la Haya 1899 y 1907, roś. Gaagskije konwiencyi 1899 i 1907), nazwa konwencji międzynar. oprać, .przez —> Haskie 
Konferencje Pokojowe:
Na I Haskiej Konferencji Pokojowej 29 VII 1899 podpisany został Akt Końcowy, do którego dołączono 3 konwencje i 3 deklaracje; konwencje:
I o ->• pokojowym rozwiązywaniu sporów międzynar.; II o prawach i zwyczajach wojny lądowej; III o adaptowaniu do wojny mor. Konwencji 
Genewskiej z 22 VI II 1864; deklaracje: o zakazie rzucania przedmiotów i środków wybuchowych z balonów czy analogicznych nowych 
obiektów; o zakazie używania gazów trujących i duszących; o zakazie używania kuł, wywołujących rany szarpane.
Na II Haskiej Konferencji Pokojowej 18X1907 poza Aktem Końcowym podpisano 13 konwencji oraz l deklarację; konwencje: l w sprawie poko-
jowego załatwiania sporów międzynarodowych;
II w sprawie ograniczania użycia siły w celu ściągnięcia długów zawarowanych umową; III dot. rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich; IV 
dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej, do której dołączono Regulamin -»• Haski; V dot. praw i obowiązków mocarstw i osób w razie wojny 
lądowej; VI dot. stanowiska prawnego nieprzyjacielskich statków handl. po wszczęciu kroków nieprzyjacielskich; VII dot. przemiany statków 
handl. na okręty wojenne; VIII dot. zakładania min podwodnych wybuchających automatycznie za dotknięciem; IX w sprawie bombardowania 
przez mor. siły zbrojne w czasie wojny;
X w sprawie zastosowania do wojny zasad Konwencji Genewskiej; XI dot. pewnych ograniczeń w wykonywaniu prawa łupów w wojnie mor.;
XII dot. utworzenia Międzynar. Trybunału Ka-perskiego (nie weszła w życie); XIII dot. praw i obowiązków mocarstw neutralnych w razie wojny 
mor,; deklaracja dot. zakazu rzucania'pocisków i środków wybuchowych z balonów.
Konwencje i deklaracje obydwóch Haskich Konferencji Pokojowych zostały do I wojny świat. ratyfikowane przez wszystkie sygnatariuszowe 
państwa (przez niektóre z zastrzeżeniami), a w okresie międ7vwoiennvm przystąpiły do nich dalsze państwa. Polska przystąpiła do wszystkich 
Konwencji z 1907. z wyjątkiem II. VIII. XII i XIII.
Carnegle Bndoyement Sinnatures. RaiWcalions, Adheslons and Reserrations to the Conventions and Declaralions of the

1343 Haskie Reguły 1921
312
First dnd Second Hague Peace Conference, Washington 1914, s. 32; B. WINIARSKI Wybór iródeł do nauki prawa miedzyna-rodowego. Warszawa 1938; S. E. NAHLIK Dorobek wielkiej 
kodyfikacji. W 60-lecie Konferencji Haskiej z 1907 r., w:
Państwo i Prawo nr 12, 1967; DJ..U. 1927 póz. 158-63, 1930 póz. 64, 1936 póz. 64-68.
•    1343
HASKIE REGUŁY 1921 (ang. The Hague Rules, 1921, franc. Reglements de La Haye de 1921, hiszp. Reglas de la Haya 1921, roś. Gaagskije 
prawiła 1921), oficjalna nazwa konwencji o Ujednoliceniu zasad dotyczących ->• konosamentów, oprać. na Konferencji Haskiej 1921, 
zatwierdzonej na Konferencji Brukselskiej 25 VIII 1924.
Dt.U. 1936, póz. 138, 1937, póz. 258, 259; Poradnik pracownika handlu sagranicinego. Warszawa 1970, s. 548-549.
•    1344
HASKI PROTOKÓŁ LOTNICZY 1955 (ang. The Hague Air Protocol, 1955, franc. Protocole aerien de La Haye de 1955, hiszp. Protocolo 
Aćreo de La Haya 1955, roś. Gaagskij awiacyonnyj protokół 1955), oficjalna nazwa dokumentu uchwalonego na dypi ornat. konferencji w Hadze, 
281X1955, zmieniającego postanowienia Warszawskiej Konwencji Lotniczej 1929, m.in. przez podwyższenie limitu odszkodowania przy 
przewozie osób z 8300 dół. do 16600 dół.; przez uproszczenie dokumentów przewozowych i in.; wszedł w życie l VIII 1953; wszystkie eur. 
państwa socjalist. a także Chiny przyjęły ten Protokół.
Conference Iniernatlonale de Droil Pr!ve Aerien I,a Haye, September 1955, s. II; A. GARNAULT Le Protocole de la Haye, w. Revue Francaise de Droit Aerien, 10/1956.
•   1345
HASKI REGULAMIN 1907 (ang. The Hague Regulations 1907, franc. Rćglement de La Haye de 1907, hiszp. Reglamento de La Haya 1907, 
roś. Gaagskij ustaw 1907), regulamin praw i zwyczajów wojny lądowej, stanowiący aneks do IV Konwencji Haskiej z 18X1907.
W dziale I ..O wojujących** zawiera określenie wojującego (art. 1-3), mówi o jeńcach wojennych (art. 4-20) oraz o chorych i rannych (art. 21); w dziale n ,,0 krokach nieprzyjacielskich*' zawiera 
postanowienia o sposobach szkodzenia nieprzyjacielowi, o oblężeniach i bombardowaniach (art. 22-28), o szpiegach (art. 29-31), o parlamentariuszach (art. 32-34), o kapitulacji (art. 35) i o 
rozejmie (art. 36-^41); w dziale III ,,0 władzy wojennej na terytorium państwa nieprzyjacielskiego" wprowadza wiele ograniczeń praw wojsk okupacyjnych (art. 42-56).
Mimo że R.H. wg powszechnej opinii zawierał jedynie minimum przepisów humanitaryzujących działania wojenne, został pogwałcony w I i H 
wojnie świat, przez Niemcy i ich sojuszników a następnie w Korei i na Płw. Indochińskim przez USA i ich satelitów. Wiele postanowień R.H. 
zostało rozszerzonych w Konwencjach -* Genewskich 1949. Polska jest od 1927 stroną Regulaminu.
Dt.U. nr 21, 1927.
•    1346
HATAY (ang. Hatay, franc. HataT. hiszp. Hatay, roś. Chataj), nadmorska prowincja Turcji, przedmiot sporów międzynar. między Turcją, do 
której należała 1516-1918, a Francją, która okupowała ją a następnie, zgodnie z Układem Franklin-Bou-illon 1921, przyłączyła do Syrii, jako 
autonomiczny okręg (sandżak Aleksandretta) podległy władzy Francji wraz z Syrią, w ramach Mandatu Ligi Narodów. Turcja Traktatem Pokoju 
w Lozannie, 1923 zrzekła się roszczeń do tego terytorium: kiedy jednak miała powstać niepodległa
arab. Syria, Turcja zwróciła się do LN o ponowne rozpatrzenie problemu, ze względu na tur. ludność sandżaku. W wyniku decyzji Rady i po-
rozumienia franc.-tur., z 28X11937, powstała— autonomiczna niezależna od Syrii — Rep. H., która nowym układem franc.-tur. z 21 VI 1939, 
przestała istnieć, integrowana przez Turcję jako prowincja H. z miastem portowym Iskenderun (d. Aleksandretta).
P. DU Vćou Le Desastre d'Alexandretle (1934-1938), Paris 1938; S. NAVA La auestione del Hatay (Alessandretta) e la sua solutione, Florencia 1939.
•   1347
HAUSSE [franc,; 'zwyżka'], spolszczona forma „hossa"; termin międzynar.—zwyżka kursów papierów wartościowych lub cen towarów na gieł-
dzie; odwrotność —> baisse.
•    1348
HAWAJE (ang. Hawaii, franc. Hawaii, hiszp. Ha-wai, roś. Gawajskije estrowa), archipelag na O. Spokojnym, stan USA od 1959; w XIX w. 
przedmiot kolonialnej ekspansji USA, które 1898 anektowały H., odsuwając miejscową ludność pochodzenia polinezyjskiego od wpływu na losy 
wyspy;
H. są gł. bazą mor. i lot. USA na Pacyfiku (port wojenny -r PearI Harbor). Od 1875 w Honolulu publ. jest rocznik: Ali About Havaii: Thrum's 
Havaiian Annual and Standard Guide. A. F. MANN Hawan: ihe fiftieth Słotę Goyernment and Eco-nomy, Honolulu 1960; The Statesman'1 Year-
Book 1972/1973, London 1972, 8. 614-616.
•   1349
HAWANA (ang. Havana, franc. Havane, hiszp Habana, roś. Gawana), stolica Kuby; 1928 miejsce VI Międzynar. Konferencji Państw Amer.;
1945—II Narady Ministrów Spraw Zagranicznych Republik Amer. oraz 1966 i 1967 miejsce I i II Konferencji Trzech Kontynentów; siedziba 
Ośrodka Regionalnego UNESCO.
HAWKER SIDDELEY GROUP -> HSG.
•   1350
HEINKEL, jeden z wielkich niem. zakładów przemysłu lotn., cywilnego i wojsk., zał. 1922 w Ro-stock-Warnemunde, przez niem. konstruktora 
]ot. E. H. Heinkela (1888-1958), twórcy bombowców hitlerowskiej Luftwaffe HE-111, pierwszego samolotu odrzutowego He-178 
(wypróbowanego 24 VIII 1939) oraz rakietowego He-176. Po wojnie zdemontowane 1945; odbudowane w amer. strefie o-kupacyjnej Niemiec 
Zach., w Stuttgarcie 1950 p.n. Ernst Heinkel AG początkowo jako fabryka motocykli i silników, od 1957 samolotów; należy do korporacji grupy 
Flugzeugunion. Sud, w koncernie —>• ERL.                        '
•    1351
HELGOLAND (ang. Helgoland, franc. Helgoland, hiszp. Helgoland, roś. Gielgołand), wyspa NRP na M. Północnym; do 1411814 duń., 
następnie bryt. forteca, przekazana Rzeszy układem z l VII 1890, tzw. Helgolandzko-Zanzibarskim, w zamian za zrzeczenie się ze strony Rzeszy 
roszczeń w Afryce Równikowej, m.in. do Zanzibaru. Postanowieniem art. 115 Traktatu Wersalskiego H. wraz z wyspą Dune zostały 
zdemilitaryzowane i objęte zakazem budowania jakichkolwiek urządzeń natury wojskowej. H. rem i li ta ryzowany 1936 przez III Rzeszę, po 
ewakuacji ludności 1945 słu-

313
Hibernacja 1360
żył lotnictwu bryt. za poligon bombowy do 1949, kiedy został przekazany NRF. B. SCHWERTFEGER Dokumentarium tum Vorgeschichte des 
Wellkrieges 1871 bis 1914, Berlin 1928; H. P. IPSEN Helgo-land, w: Sirupp — Schlochauer Worterbuch des YSIkerrechts, Berlin 1960. Bd. l, s. 
783-785.
•   1352
HELMSTEDT (ang. Heimstedt, franc. Heimstedt, hiszp. Heimstedt, roś. Cheimsztedt), m. we wsch. części NRF, na pograniczu z N R D; punkt 
kontrolny na trasie linii kolei i autostrady łączącej Berlin Zach. z NRF.
•   1353
HELSINKI (ang. Helsinki, franc. Helsinki, hiszp. Helsinki, roś. Chelsinki, szwedz. Helsingfors), stolica Finlandii; miejsce amer.-radz. rokowań 
SALT, 1969-72, wielostronnych rozmów przygotowawczych do Konferencji w sprawie Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1972-73 i samej 
Konferencji 1973-74, Międzyparlamentarnej Konferencji Eur., 1973, Konferencji Dyplomatycznej d/s Bałtyku 1974, I sesji Międzynar. Komisji 
Badania Zbrodni junty chilijskiej 1974. Siedziba Światowej Rady Pokoju i 10 skand, organizacji regionalnych zarej. w ONZ. Yearbook of 
International Organizations, 1973.
•   1354
HEMATOLOGIA [gr. haima 'krew', logos 'słowo', 'nauka'], (ang. Hematology, franc. Hematologie, hiszp. Hematologia, roś. Giematołogija), 
termin międzynar. — nauka o krwi i jej schorzeniach u ludzi i zwierząt; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. 
międzynar. zarej. w ONZ:
Europejskie Tow. Hematologii, European Society of Haema-
tology, z siedzibą w Bilthoyen (Holandia), żal. 1947; łączy
uczonych ponad 20 państw, m.in.: z Polski; publ. Acta
Hematotogica.
Międzynarodowy Komitet d/s Standaryzacji w Hematologii,
International Commitlce for Standarization in Hematology,
z siedzibą we Fryburgu Bryzgowi jskim (NRF), żal. 1946.
Międzynarodowe Tow. Hematologii. Tnternational Society of
Hematology, z siedziba dla zach. półkuli w Bostonie (USA)
oraz dla półkuli wsch. w Paryżu, łączy uczonych ponad 30
państw, m.in. z Polski.
Międzynarodowe Tow. d/s Chorób Sercowo-Naczyniowych,
International Cardiobasculat Society, z siedzibą w Nowym
Jorku, żal. 1950, publ. The Journat of Cardioyascular Sur-
gery.
Międzynarodowe Tow. d/s Chorób Naczyń Krwionośnych,
International Union of Angiology, z siedzibą w Paryżu, żal.
1958.
Yearhook o f International Organiwlions, 1973.
•   1355
HEMOFILIA (ang. Hemophilia, franc. Hemo-philie, hiszp. Hemofilia, roś. Giemofilija), krwa-wiączka, choroba, przedmiot zorganizowanych 
międzynar. badań pod egidą WHO.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Światowa Federacja d/s Hemofilii, Worid Federation of Hemophilia, z siedzibą w Montrealu, zał. 1963 z inicjatywy WHO; łączy uczonych 38 państw, m.in. Polski; organizuje kongresy (X — w 
Buenos Aires 1972); publ. Biilletin.
W Polsce Inst. Hematologii w Warszawie jest jednym z 17 w świecie międzynar. ośrodków leczenia n. Yearbook of International Organizattons, 
1973.
•   1356
HENSCHEL FLUGZEUGWERKE AG., zał. 1933, jedno z gl. hitlerowskich przedsiębiorstw zbrojeniowego przemysłu lotn.; samoloty 
rozpoznawcze Hs-126 z 1937, wykorzystane przy napaści na Polskę i bombowce Hs-130 z 1942; zdemontowane 1945; odbudowane w NRP 1957.
HERALDYKA ->• Historia, •   1357
HERBATA (ang. Tea, franc. The, hiszp. Te, roś. Czaj), przedmiot konwencji międzynar.; gł. producenci: Cejlon, Chiny, India, Indonezja, 
Japonia, Kenia, Mozambik, Pakistan, Tajwan, Tanzania i Uganda. Pierwszy Międzynar. Układ d/s Herbaty International Tea Agreement, zawarty 
został
Zbiory herbaty w świecie


Przeciętne roczne w tyś. ton

Kraj













1948—65

1961—65

1966—70

1971

19772

ŚWIAT

640

. 1090

1230

1210

1370

w tym:











India

273

357

396

432

452

Sri Lanka











(Cejlon)

140

217

220

218

214

ChRL

63

158

165

173

174

Japonia

40

80

87

93

94

Indonezja

39

75

75

72

72

ZSRR

20a

45

60

69

71


o Przeciętna z 1950.
Źródło: Rocznik statystyki międzynarodowej W0> Warszawa tabl. 145, s. 214 oraz Rocznik statystyki międzynarodowej 1973 Warszawa 1973. tabl. 252. s. 220.
przez Cejlon, Holandię i Indię l IV 1933; następny 8 V 1950 Cejlon, Indię, Indonezję i Pakistan.
Org. międzynar, zarej. w ONZ:
Międzynar. Komitet Herbaty, International Tea, Committec, Comitś intcrnational du thc, z siedzibą w Londynie; Publ. ITC Bulletin of Stalistics. Konwencja jest modyfikowana i przedłużana co 5 
lat. W 1959 przystąpiły do Komitetu:
Kenia, Niasa (ob. Malawi), Mozambik, Tanganika (ob Tanzania) i Uganda. W 1960 przy EWG powstał zarej. w ONZ:
Eur. Komitet Herbaty. European Tea Commitlce, Comite europeen du the. z siedzibą w Brukseli. Głównym konsumentem h. jest W. Brytania. 
Centrum handlu h. jest Londyn. Najwięcej h. 1969 spożył statyst. Anglik—3843 g, Nowozelandczyk—3000 g, Australijczyk—2540 g. W Polsce 
wypadało 264 q h. na l mieszkańca 1970, było to więcej niż w NRF—156 g i NRD—101 g. Polska importuje h. z 7 państw, ale gł. z ChRL 
(34»/o—1970), Indii (25°/o) oraz ZSRR (24n/o).
CH. H. ALEXANDROWICZ Iniernational Leonowie Organiza-tions, London 1950; Rocznik statystyki międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 214; Yearbook of International Or-ganivlions, 
1973.
HERCEGOWINA -> Bośnia i Hercegowina.
•   1358
HERRENVOLK [niem.; 'naród panów'], rasistowski termin imperialistów niem., uzurpujący dla narodów germańskich prawo niewolenia innych 
„rasowo niższych" narodów jako rzekomo niezdolnych do samorządzenia się. Członkowie H. uważali się za „nadludzi" (->• „Uebermenschen"), 
swych poddanych zaś za „podludzi" (-> „Unter-menschen").
•   1359
HFB, niem. Hamburger Flugzeugbau GmbH, jednego z koncernów przemysłu lot. NRF, żal. 1959 na miejscu zdemontowanych 1945 zakładów 
lotn. BIohm u. Voss, pracujących dla hitlerowskiej Kriegsmarine. HFB produkuje wojsk, samoloty transportowe oraz komunikacyjne i 
turystyczne.
•   1360
HIBERNACJA [tac. hibernare 'zimować'], (ang.
Hibernation, franc. Hibernation, hiszp. Hiber-

1361 Higiena
314
nación, roś. Gibiemacyja), naukowy termin mię-dzynar. powstały na początku XX w. w związku z zastosowaniem sztucznych h. (stan sztucznie 
obniżonej intensywności procesów życiowych organizmu); przedmiot nauk. współpracy międzynar. od 1959, daty I Międzynar. Sympozjum d/s 
H. w Massachusetts, które 1960 powołało Centrum Wymiany Informacji o Hibernacji, Hibernation Information Exchange, Centre d'ćchange 
d'etudes sur 1'hibernation, z siedzibą w Chicago; publ. HIE Information Sheet.
Sztuczna hibernacja i hipotermta, w: Zeszyty Problemowe Kosmosu 1958: Yearbook of International Organizations, 1973.
•    1361
HIGIENA [gr. hyginos 'leczniczy'], (ang. Hygiene, franc. Hygiene, hiszp. Higienę, roś. Gigijena), termin międzynar. — nauka o ochronię 
zdrowia, przedmiot konwencji międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynar., szczególnie w dziedzinach h. społ. nazywanej nieraz 
„medycyną społeczną" oraz h. umysłowej. W Europie pierwszymi org. międzynar. d/s h. były: Stały Komitet Międzynar. Kongresu Higieny 
Szkolnej, Permanent Commit-tee of the International Congress on School Hygiene, zał. 1903 w Londynie i działający do 1914;
Stały Komitet Międzynar. Kongresu Międzynar. d/s Higieny i Demografii, Comite permanent in-ternational des congres internationaux d'hygiene 
et de demographie, zał. 1903 w Paryżu i działający do 19) 3. Pierwszą świat, org. d/s h. powołała 1919 LN, p.n. Międzynar. Biuro Higieny, 
Bureau International of Hygiene (BIH), które miało swą siedzibę w Genewie i filie w Singapurze. Poza propagandą h., prowadziło ono badania 
nad metodami ochrony zdrowia niemowląt, zwalczania raka. gruźlicy, ospy, śpiączki, malarii, cholery i handlu narkotykami itp. Opracowało 
pierwszy międzynar. system szczepień ochronnych, W 1946 funkcje BIH przejęła WHO. Jeśli chodzi o h. pracy to przełomową rolę odegrały 
konwencje i zalecenia opracowywane od 1920 przez ILO, która 1959 powołała do życia w Genewie Centrum Międzynar. Informacji o 
bezpieczeństwie i h. pracy, Centre international d'infonnation de se-curite et d'hygiene du travail (CIS), z kilkudziesięcioma filiami w krajach 
członkowskich ILO. Polska uczestniczy w Konwencji TŁO, nr 120, dot. h. w biurach i handlu z 8 VII 1964 (Dz.t/. 1968, póz. 261. 262).
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar Federacja d/s Higieny, Medycyny Zapobiegawczej i Socjalnej, International Fcderation for Hygiene. Pre-ventive Medicine and Social Mcdicin, z siedziba w Wiedniu, za). 1922.
Micdzynar. Kongres Higieny Miast, International Congress for Town Hygiene. Congres international dc 1'hygienc des Yilles. z siedziba w Paryżu, zał. 1931. Międzynar Tow. Profilaktycznej 
Medycyny l Higieny Społecznej. International Society for Prophylactic Medicine and Social Hygiene. z siedzibą w Wiedniu, żal. 1946. Światowe Słów Weterynaryjne Higieny Żywnotei, Worid 
As-soeiation of Ycterinary Food Hygicnists, z siedzib; w Utrechcie, żal. 1955: łączy krajowe stowarzyszenia kilkudziesięciu państw, m.in Polski.
Poza tym od 1957 organizowane są w Paryżu pod patronatem WHO Międzynar. Kongresy Higieny i Medycyny Szkolnej i Uniwersyteckiej, 
Congres International d'Hygiene et de Medicine Scolairs et Universitaires.
W Polsce zorganizowane prace nad rozwojem h. prowadziły zał. 1888 Tow. Ochrony Zdrowia w
Krakowie i Warszawie i od 1898 Tow. Higieniczne w Warszawie. Od 1918 działa Państwowy Zakład Higieny w ścisłej współpracy najpierw z 
BIH, później z WHO.
Główne czasopisma poświęcone h.: Zdrowie Publiczne (Polska), Revue tfHygiene et de Medicine Social (Francja), British Journal o f Preventive 
and Social Medicine (W. Brytania), American Journal of Public Health and Nations Health (USA) i Gigijena i sanilarija (ZSRR). Higiena 
ogólna, red.: M. Kacprzak, Warszawa 1961; Yearbook of Internaiionat Organizattons, 1973.
HIGIENA PRACY -»- Bezpieczeństwo i higiena pracy.
•    1362
HIGIENA ŚRODOWISKA (ang. Environmental Health. franc. Hygiene du milieu, hiszp. Higienę del medio ambiente, roś. Gigijena sriedy), 
termin. międzynar., wprowadzony przez WHO—zespól działań sanitarnych, walki z zanieczyszczeniem, akcji socjalnych itp. w okręgach 
miejskich i wiejskich, jako warunek wstępny -»• ochrony środowiska człowieka.
•   1363
HINDUIZM (ang. Hinduism, franc. Hindouisme, hiszp. Hinduismo, roś. Induizm), jedna z religii świata, o charakterze teozoficznym, nazywana 
w pierwszym swym okresie od ksiąg Wedy wedycz-ną, z kolei braminizmem, wreszcie h.; dzieli społeczność Indii na stany i kasty, co ułatwiło 
podbój kolonialny Indii przez W. Brytanię i co u-trudnia rozwój społeczno-gosp. Indii. Nie ma żadnej międzynar. org. zarejestr. w ONZ. L. 
RENON [.'Hindouisme, Paris 1951; E. SŁUSZKIEWICZ Geneza hinduizmu. Warszawa 1958; E. R. PIKĘ Diccionario de los Retigiones, Mexico 1960.
HIPERFILTRACJA ->• Wody odsalanie.
•    1364
HIPOTEKI MORSKIE I PRZYWILEJE (ang. Maritime Mortgages and Privileges, franc. Hypo-theques maritimes et piwileges, hiszp. 
Hipotecas maritimas y prmiegios, roś. Morskije ipotieki i priwilegii), termin międzynar. — zastaw na mor. statku handl., przedmiot konwencji 
międzynar., jednej z tzw. Konwencji morskich brukselskich o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. przywilejów i hipotek mor. z 10 IV 1926, 
ratyfikowana przez 17 państw, m.in. Polskę. Konwencja wprowadziła następujące zasady:
„Hipoteki, morgccze, zastawy na statkach należycie ustanowione według ustaw Państwa umawiającego się. do którego przynależy statek i wpisane do rejestru publicznego, bądź portu 
zarejestrowania, bądź urzędu centralnego, będą uznawane jako ważne i honorowane we wszystkich innych krajach u-mawiających się" fart. I); a „na statku, na frachcie morskim za podróż, 
podczas której powstała uprzywilejowana wierzytelność. oraz na przynaletnościach statku i frachtu morskiego nabytego od początku podróży, są uprzywilejowane: l. kosz-ty sądowe należne 
Państwu i wydatki poniesione we wspólnym interesie wierzycieli na, konserwację statku; 2. wierzytelności powstałe z umowy o najem z kapitanem, załogą i innymi osobami przyjętymi do służby 
na statek; 3. wynagrodzenie należne za ratowanie...; 4. odszkodowania za zderzenia i inne wypadki...; 5. wierzytelności powstałe z zawartych umów lub transakcji..." (art. II).
Uczestnikami konwencji są: Algieria, Argentyna, Belgia, Brazylia, Dania, Finlandia, Francja. Hiszpania, Monako. Norwegia, Polska ^21X1936), 
Portugalia, Rumunia, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Węgry, Włochy. Nie przystąpiły państwa

315
Hispanoamerykanizm 1368
anglosaskie. W W. Brytanii obowiązuje Marchant Shipping Act, którego art. 31-46 ustalają zasady przejęcia statku na własność przez wierzyciela 
z chwilą nieuiszczenia długu. W. SOWIŃSKI Prawo handlowe morskie. Warszawa 1935;
Dl.U. nr 33. 1937. póz. 260 i 261; Umowy międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawnego Wybór tekutriw. Warszawa 1966, ». 397-402; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego, Warszawa 
1967, s. 97-105.
•   1365
HIROSIMA i NAGASAKI (ang. Hiroshima and Nagasaki, franc. Hiroshima et Nagasaki, hiszp. Hiroshima y Nagasaki, roś. Chirosima i Nagasa-
ki), miasta w Japonii, na które 6 i 9 VI I II 945, na rozkaz pręż. USA, H. S. Trumana, samoloty sil zbrojnych USA, zrzuciły dwie, pierwsze w hi-
storii, bomby atomowe. Według Białej Księgi Japonii o konsekwencjach eksplozji bomb jądrowych w H. i N„ przedłożonej ONZ 25 VI 1961, 
bomby spowodowały śmierć ponad 200 tyś. ludzi w Hirosimie i ok. 100 tyś. w Nagasaki, natomiast oficjalne dane rządu USA wykazywały 70-80 
tyś. zabitych i tyleż rannych w Hirosimie oraz 40 tyś. zabitych i 60 tyś. rannych w Nagasaki.
Kronika zastosowania energii jądrowej do celów ludobójczych: 16 VII 1945 w USA na poligonie wojsk, w Alamogordo (stan Nowy Meksyk) od-
była się pierwsza próbna eksplozja bomby jądrowej, jednej z trzech' wyprodukowanych w Oak Ridge (stan Tennessee) przez przedsiębiorstwo 
Manhattan Engineer District—MED (oznaczone wojsk, szyfrem S-l), kosztem 2000 min dół.;
25 VII 1945 baza wojenna USA na wyspie Guam, otrzymała następujący rozkaz:
„Sejfie tajne! Departament Wojny. Urząd Szefa Sztabu Generalnego. Do generała Carla Spaatza, Głównego Dowódcy Sil Zbrojnych USA na Pacyfiku, l. — Grupa 500, 20, Siły Lotnicze, zrzuci 
swą pierwsza bombę specjalna tak szybko, jak tylko widoczność pozwala bombardować, około 3 sierp. nią 1945, na jeden z następujących celi: Hirosima, Kokura, Niigata lub Nagasaki. Celem 
dowiezienia personelu wojskowego i naukowego Departamentu Wojny, z zadaniem obserwowania i rejestrowania skutków wybuchu wspomnianej bomby, jedna eskadra lotnicza dodatkowa 
towarzyszyć będzie samolotowi transportującemu bombę. 2. — Bomby dodatkowe zostaną zrzucone na cele wskazane tak szybko jak zostaną przygotowane przez ekipę Projektu. Dalsze 
instrukcje co do innych celów i już wspomnianych nadejdą. 3. — Rozpowszechnianie jakiegokolwiek rodzaju informacji l samej wiadomości o utyciu broni lej przeciw Japonii jest zastrzeżone dla 
Sekretarza Wojny i Prezydenta USA Dowódcom nie wolno rozmawiać ani wymieniać informacji na ten temat, bez poprzedniego, specjalnego zezwolenia. Informacja dla prasy ma być przesiana 
specjalnym kanałem do Departamentu Wojny. 4 — Rozkaz niniejszy przesyła się z polecenia i za zgodą Sekretarza Wojny i Szefa Sztabu Generalnego USA. Poleca się osobiste przekazanie przez 
pana kopii tego rozkazu generałowi Mac Arthurowi i adm. Nimitzowi. Th. H. Har4y, G. S. C. Szef Sztabu Generalnego p.o.".
W dniu, w którym H. S. Truman, W. S. Chur-chill i J. W. Stalin podpisywali porozumienia zawarte na Konferencji Poczdamskiej 2 VIII 1945 do 
bazy na wyspie Guam nadszedł ściśle Tajny Rozkaz Nr 13. precyzujący rozkaz poprzedni: „20 Jednostka Lotnicza zaatakuje cele w Japonii 6 
sierpnia. Pierwszy cel: 90-30 Obszar Miejski Przemysłowy Hirosima." Dnia 6 VIII 1945 o godz. 8 min. 15 czasu lokalnego (godz. 18 min. 15 dnia 
5 VII11945 czasu waszyngtońskiego) pilot samolotu „Enola Gay" ppłk P. Tibbets, który wiedział że bomba o nazwie „Littie Boy" posiada moc 20 
Kt TNT, zrzucił ją na Hirosimę; 9 VIII 1945 pilot ppłk K. Beaham, który znał już skutki bomby „Littie Boy", zrzucił na Nagasaki bombę o nazwie 
„Fate Mań", ostatnią z trzech wyprodukowanych w S-l w Oak Ridge. Szef S-l gen. L. Grover oświadczył następnie: „nie miałem nigdy 
wątpliwości, kiedy powierzono mi to zadanie, że wrogiem jest Rosja i dlatego realizuje się ten projekt". W lutym 1968 w USA toczyła się otwarta 
dyskusja na temat czy należy użyć broni atomowych w Wietnamie. Przewodniczący Komisji Sił Zbrojnych Izby Reprezentant Kongresu, poseł W. 
Rivers, powiedział, że: „byłoby niemoralne, antywojenne i antychrześcijańskie niedopuszczenie do użycia tego typu broni, jeśli od niej zależy 
przeżycie żołnierzy USA." Natomiast Przewodniczący Komisji Spraw Zagranicznych Senatu USA, P. J. Fulibright, oświadczył: „Jestem do głębi 
poruszony, widząc, iż w Stanach Zjednoczonych niszczeje zapora psychologiczna istniejąca na całym świecie — po Hirosimie i Nagasaki — 
przeciwko użyciu broni nuklearnych". W styczniu 1973, podsekretarz stanu w Departamencie Obrony USA, gen. J. Carmol, wypowiedział się 
publicznie za użyciem bomby atomowej przeciwko Wietnamowi.
J. HERSCHEL Hiroshima, New York 1946, s. 286: H. STIMSON The Decision to Use the Atomie Bomb, w: Harpers Magazine nr 2, 1947; G. ALPEROWITZ Atomie Diplomacy. Hiroshima and 
Polsdam. The Use of ihe Atomie Bomb and the Amerlcan Confrontailon with the Soviet Power, New York 1965, s. 317;
L. GIOVANETTI. F. FREED The Decision to Drop the Bomb. New York 1965, s. 348; R. J. LIFTON Dralh in LHe. Survi-vors of Hiroshima, New York 1967, Dokumentacja prasowa, 1968; Kronika. 
Dokumentacja prasowa, 1973.
•    1366
HISPANIDAD, hiszp. pojęcie imperialistyczne na określenie ponadnar. i ponadpaństw. duchowej i cywilizacyjnej wspólnoty z hiszp. macierzą 
eks-kolonialnych obszarów pozostających w orbicie wpływów kultury hiszp. w Ameryce Łacińskiej, w Afryce i na Filipinach. W Madrycie od 
1946 istnieje państw, instytucja p.n. Consejo de Hispa-nidad. mająca na celu rozwijanie łączności między Hiszpanią a państwami ww. obszarów, 
przy czym jedną z form tworzenia trwałych więzów są umowy bilateralne o podwójnym obywatelstwie.
M ARTAJO Hacia la Communidad Bispanica de Haciones, Madrid 1956.
•    1367
HISPANOAMERICA (ang. Spanish America, frąnc. Amerique espagnol, roś. Ispanskaja Amie-rika), hiszp. termin z ery kolonialnej na określe-
nie państw amer. na półkuli zach., b. kolonii hiszp.; w XIX w. wyparty przez termin o szerszym znaczeniu: —r Iberoameryka, który z kolei w XX 
w. zastąpiony został terminem ->• Ameryka Łacińska, mającym najszersze znaczenie.
J. VASCONCELOS Hispano-america frente a los nacionalismos agresivos de Europa y Norteamerica. La Pląta 1934, s. 100.
•   1368
HISPANOAMERYKANIZM (ang. Spanish Ame-ricanism, franc. Americanisme espagnol, hiszp. Hispanoamericanismo, roś. 
Ispanoamierikanizm), termin międzynar. używany w XIX w. na określenie prądu na rzecz uznawania wspólnoty duchowej i cywilizacyjnej 
państw Ameryki Łacińskiej. b. kolonii hiszp. z Hiszpanią: wywodzi się z terminu -*• Hispanoamerica będącego częścią szerszego pojęcia ->• 
Hispanidad.
E. COROMINAS La practlca det hispanoamericanismo, .Madrid 1952; A NOWAK Hispanoamerykanitm, panamerykaniirn l in-teramerykanivn. w: Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczei. 
Kraków 1971, z. 3.

1369 Historia
316
•   1369
HISTORIA [gr.; 'badanie', 'wiedza', 'nauka o dziejach'], (ang. History, franc. Histoire, hiszp. Historia, roś. Istorija), termin międzynar. — nauka o 
dziejach świata; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. wyższych uczelni i akademii naukowych.
Org międzynar zarcj. w ONZ:
Akademia Międzynar. Heraldyki, International Academy od Heraidry. z siedziba w Paryżu, żal 1945. Akademia Międzynar Nauk Politycznych i Historii Konstytucyjnej. Intcrnational Academy 
of Political Science and Con-stitutional Hislory, z siedzibą w Paryżu, żal. 1966. Federacja Międzynar Towarzystw i Instytutów Studiujących Renesans. International Fcderation of Renaissance 
and In-stitutes. z siedzibą w Amsterdamie, żal. 1957. Konferencja Międzynar Historii Rozwoju Naukowego i Kulturalnego Ludzkości, International Confcrence for a History of thc Scicntific and 
Cultural Development of Mankmd, z siedzibą w Paryżu, zat. 1952.
Komisja Międzynar. Studiów nad Zakonem Rycerstwa, International Committee for Orders of Chivarly, z siedzibą w Edynburgu, za). 1960.
Komisja Międzynar. Numizmatyczna, International Numis-matic Commission, z siedzibą w Zurychu, zaf. 1936. Komitet Międzynar. Nauk Historycznych, Internalional Committee of Historical 
Sciences, z siedzibą w Paryżu, założony w 1926.
Kongres Międzynar. Historii Nauk, International Congress of Sciences History, żal. 1929; ze stałym swym organem: Akademią Międzynar. Historii i Filozofii Nauk. International Academy of 
History and Philosophy of Sciences, z siedzibą w Paryżu.
Międzynar. Komisja d/s Nauczania Historii, International Commission for the Tcaching of History. z siedzibą w Brukseli, żal. 1956; opubl.: Great Controversial Points of Con-temporary History. 
lndex of References. Międzynar. Unia Historii i Filozofii Nauk. International Union of thc History and Philosophy of Sciences, Union internatiunalc d'histoire et dc philosophie des sciences. z sie-
dzibą w Paryżu, zaf. 1956 drogą fuzji Międzynar. Unii Nauk Historycznych H947) i Międzynar. Unii Logiki, Metodologii i Filozofii Nauk.; łączy krajowe komitety kilkudziesięciu państw, m.in. 
Polski (czł. Międzynarodowej -»• Rady Unii Naukowych).
Stowarzyszenie Międzynar. Historii Religii, International As-sociation for the History of Rcligion, z siedzibą w Amsterdamie, zał. 1950.
Unia Międzynar. Nauk Prehistorycznych i Protohistorycznych, International Union of Prehistorie and Protohistoric Sciences, z siedzibą w Oandawie (Belgia), zat. 1931.
W Polsce PAN wydaje Kwartalnik Historyczny, Tow. Miłośników Historii w Warszawie wydaje Przegląd Historyczny. W Szwajcarii w Zurychu 
Międzynar. Komitet Nauk Historii publ. od 1922 International Bihiiography of Historical Sciences.
W. MOSZCZEŃSKA Wstęp do badail historycznych. Warszawa 1962; A. W PALMER A Dictionary of modern History 17S9-1945, London 1962; P. O"IZAL, R. PILLERGER, M. AGOULHON Gnidę de 
1'etudiant d 1'histoire modernę et contemporaine, Paris 1971, s. 332; Yearbook of International Orgamsations, 1973.
HISTORIA SZTUKI -* Sztuka.
•   1370
HISZPANIA (ang. Spain, franc. Espagne, hiszp. Espana, roś. Ispanija), Państwo Hiszpańskie, Esta-do Espanol, państwo w pd. Europie, na Płw. 
Iberyjskim. nad O. Atlantyckim i M. Śródziemnym. Czł. ONZ. Pow. 504,8 tyś. km2 (z Balearami, W. Kanaryjskimi i in.), 33629 tyś. mieszk. 
(1971);
posiadłości zamor. w pn. Afryce: —r Hiszpańskie Enklawy w Maroku i -> Sahara Hiszpańska (razem 266 tyś. km2, 220 tyś. mieszk.—1970); 
stoi.:
Madryt (3453 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Portugalią, Francją i Andorą. Język oficjalny:
hiszpański. Waluta: peseta H. = 100 centimos. Święto nar.: 18 VII, rocznica faszystowskiego zamachu stanu 1936.
Stosunki międzynar.: w XVT-XVin w. jedno z mocarstw kolonialnych w świecie, w XIX w. pozbawione wszystkich kolonii na półkuli zach.; nie-
zawisłość ich uznała H. dopiero: 1845—Meksyku, 1847—Boliwii, 1850—Nikaragui, 1858— Argentyny i Chile, 1859 — Kostaryki, 1863— 
Gwatemali,   1865—Salwadoru,   1866—Peru, 1880—Paragwaju, 1881—Kolumbii, 1882—U-rugwaju. 1894—Hondurasu, 1900—Kuby. De-
kolonizacja H. w Afryce nastąpiła w 2 pół. XX w. W czasie I wojny świat, neutralna, 1920-39 czł.
Ludność Hiszpanii
(wg spisów)
Rok

Liczba mieszk. w tyś.

Rok

Liczba mieszk. w tyś.

1860 1910 
1930

15655 19927 23363

1950 1960 
1970

27976 30903 33823


LN. W okresie 17 Vn 1936-28 III 1939 toczyła się —> wojna domowa w H. zainicjowana spiskiem prawicowych generałów przez gen. F. Franco, 
wspomagana militarnie przez faszystowskie Włochy i hitlerowską Rzeszę. Podp. 17 III 1939 w Lizbonie Traktat Przyjaźni i Nieagresji między H. 
a Portugalią zobowiązywał obie strony „do absolutnego poszanowania swych granic i terytoriów i do niewykorzystywania jakiegokolwiek bądź 
aktu agresji lub inwazji przeciwko stronie drugiej". W marcu 1939 H. przyłączyła się do -> Antykominternu i choć w II wojnie świat. H. for-
malnie była neutralna (utrzymywała stosunki dy-plomat. zarówno z ->• państwami osi, jak z W. Brytanią i USA) udzielała Niemcom pomocy, a 
od 27 V7 1941 jej ochotnicza „błękitna dywizja" (Division Azul) brała udział w wojnie przeciw ZSRR. Na Konferencji Poczdamskiej 2 VIII 1945 
szefowie rządów USA, W. Brytanii i ZSRR postanowili „nie popierać przyjęcia do ONZ obecnego rządu Hiszpanii, który doszedł do władzy z 
pomocą państw Osi". Zgr. Og. NZ 9 II 1946 uchwaliło zalecenie zerwania przez czł. ONZ stosunków dyplomat. z H. co uczyniły m.in. wszystkie 
państwa ibero-amer. z wyjątkiem Argentyny. Zgr. Og. ONZ 12X111946, Rez. 39/T postanowiło nie dopuścić H. do żadnych org. wyspecjal. ONZ 
i zaleciło czł. ONZ ponownie natychmiastowe wycofanie swych przedstawicieli z Madrytu. Przedłożony 29 IX 1948 przez Boliwię wniosek o 
anulowanie tej rezolucji poparty przez Kolumbię, Peru i Wenezuelę został odrzucony przez większość Zgromadzenia, które następnie jednak w

317
Holandia 1375
czasie wojny w Korei, anulowało ją 31X1950 37 głosami przy 10 przeciwnych i 12 wstrzymujących się. 31 l 1955 H. wraz z NRF została do-
puszczona do ONZ w charakterze stałego —>• obserwatora, a 14X111955 została czł. ONZ i wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Wszystkie pań-
stwa Ameryki Łacińskiej wznowiły stosunki dy-plomat. z H., z wyjątkiem Meksyku, który utrzymał stosunki z rządem emigr. Rep. Hiszpańskiej. 
W 1961 rząd H. odrzucił sugestię większości państw latynoamer. i USA zerwania stosunków z rewolucyjną Kubą. W 1971 rząd H. wypowiedział 
się za zwołaniem eur. konferencji bezpieczeństwa i współpracy. Od 1970 H. korzysta z preferencyjnych umów dla swego eksportu do państw 
EWG.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia. Burundi, Cejlon. Chile, ChRL. Cypr, Da-homej. Dania, 
Dominikana, Ekwador, Egipt, Etiopia, Filipiny. Finlandia. Francja, Dominikana. Gabon, Gambia, Ghana, Grecja. Górna Wolta, Gwatemala, Gwinea, Gwinea Równikowa, Haiti. Holandia, 
Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran. Irlandia, Islandia, Japonia. Jordania, Kambodża, Kamerun, Kanada. Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Laos. Liban, Liberia, Luksemburg, 
Mali. Malta. Maroko, Mauretania, Nepal. Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, NRD. NRF. Pakistan, Panama, Paragwaj. Peru, Portugalia, Rep. Malgaska, Rep. Pd. Afryki. Rep. środkowo-
afrykańska, Rwanda, Salwador, Senegal, Sierra Leone, Sudan, Syjam, Syria. Szwajcaria, Szwecja. Tajwan. Togo. Tunezja, Turcja. Urugwaj, USA, Watykan ^konkordat z 27 III 1953), 
Wenezuela. W Brytania. Wietnam Pd. (Sajgońska administracja). Wybrzeże Kości Słoniowej. Wiochy, Zair.
Układy konsularno-handl.: 1967 z Rumunią, 1969 z Polską i Węgrami, 1970 z Czechosłowacją, 1971 z Bułgarią. W 1972 H. i ZSRR otworzyły 
swe placówki handl. w Moskwie i Madrycie. W styczniu 1973 NRD nawiązała stosunki dyplomat. z H.; delegacja parlamentu H. (Kortezy) 
złożyła wizytę w Sejmie PRL.
P. VRONE, E. TEMINE La Reyolución y la guerra en Espana, Menico 1963, s. 727; M. BRON Udział Polaków w wojnie hiszpańskiej w latach 
1936-1939, w: Wojskowy Przegląd Historyczny nr l, 1963; R. CARR Spoin IS08-1939. New York 1966, 8. 766; J. GARCIA Ispanija 
dwadcalogo wieka, Moskwa 1967, s. 348; M. IKONOWICZ Hiszpania bez kastanielów. Warszawa 1971; S. P POŻARSKAJA Tajnaja diplomatija 
Madrida. Moskwa 1971; T SZULC Porirait of Spoin, New York 1972. s. 348;
The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, vol. l, Lon-don 1972. s. 1113*1148; S. BERNATOWICZ Nowe elementy w powojenne! polityce 
war. Hiszpanii, PISM Warszawa 1973, s. 165; J R NOWAK Hiszpania po wojnie domowej (1939-1971), Warszawa 1973; P. BROUE La Revolution 
Espagnole l931-l93<l. Paris 1973, s. 195.
•   1371
HISZPAŃSKIE ENKLAWY W MAROKU (ang. Spanish Enclaves in Marocco, franc. Enclaves es-pagnoles au Maroc, hiszp. Enclaves 
espańoles en Marruecos, roś. Ispanskije anktawy w Maroko), termin międzynar. dla posiadłości Hiszpanii na terytorium Maroka lub jego wodach 
terytorialnych (200 mil od brzegu wg deklaracji rządu Maroka 1972); obejmują w pn. Maroku 2 miasta portowe: Ceutę (pow. 19 km2, 71,1 tyś. 
mieszk.— wg spisu 1967. oraz 2 dywizje — 16 tyś. żołnierzy—hiszp. korpusu afryk.) i Melillę (pow. 12,3 km2, 76.7 tyś. mieszk.—wg spisu 1967, 
oraz 2 dywizje—16 tyś. żołnierzy—hiszp. korpusu afryk.) oraz wysepki u wybrzeży Maroka: AIhucemas, Chafarinas i Gomera. Przedmiot sporu 
Maroka z Hiszpanią. The Stair':man's Year-Book 1972173, London 1972.
•   1372
HISZPAŃSKI JĘZYK (ang. Spanish, franc. Es-pagnol, hiszp. Espanol, roś. Ispanskij jazyk), jeden z pięciu oficjalnych języków ONZ, 
przedmiot upowszechniania międzynar. (~> Hispanidad).
Org. zarej w ONZ:
Międzynarodowe Stów. Hispanistów. International Association of Hispanists. Asociación internacional de Hispanistas, z siedziba w 
Baltimore (Maryland, USA), żal. 1968. Yearbook oj Iniernalionat Organizalions, 1973.
•    1373
HISZPAŃSKO-NIEMIECKI TAJNY UKŁAD 1937 (ang. Spanish-German Secret Treaty 1937, franc. Traite Secret Ispano-Allemand de 1937, 
hiszp. Tratado Secreto Hispano-Germano 1937, roś. Ispano-giermanskij tajnyj dogowor 1937), zawarty 20 III 1937 w Salamance przez 
ambasadora III Rzeszy z gen. F. Franco; zobowiązywał do wspólnej obrony przed komunizmem (art. l), do konsultowania się w polityce zagr. 
(art. 2 i 3), do życzliwego stosunku w przypadku wojny (art. 4) i do wzmożenia współpracy gosp. (art. 5). Rozszerzony protokołem z 16 VII 1937 
„o regulowaniu należności za specjalne dostawy" oraz traktatem z 31 III 1939.
Akten żur deutschen auswartigen Politik 1918-1945, Serie D, t. 3, Baden-Baden 1950, dokument 234.
HITLERYZM —• Faszyzm, ->• Nazizm.
•    1376
HODOWLA ZWIERZĄT (ang. Animal produk-tion, franc. Zootechnie, hiszp. Ganaderia, roś. Żywotnowodstwo), przedmiot zorganizowanej 
międzynar. współpracy międzynar.
Org. zarej. w ONZ:
Eur. Stów. Hodowli Zwierząt, European Association for Animal Production, Association curopecnne dc zootechnic, z siedzibą w 
Rzymie, tal. 1949; organizuje co 2 lata Kongresy (VI — 1971 w Wersalu).
Międzynar. Stów. Weterynarzy d/s Hodowli Zwierząt, International Yeterinary Association for Animal Production, z siedzibą w 
Madrycie, żal. 1951; publ. dwumiesięcznik:
Zootechnica. Yearbook o f International Organizalions, 1973.
•    1375
HOLANDIA (ang. Netherlands, franc. Pays-Bas, hiszp. Holanda, roś. Gołłandija), Królestwo Holandii, Koninkrijk der Nederlanden, państwo 
w
zach. Europie, nad M. Północnym. Pow. 33,8 tyś. km2, 13 190 tyś. mieszk. (1971); stoi. konstytucyjna: Amsterdam (1035 tyś. mieszk.—1971); 
siedziba rządu i dworu król.—Haga (710 tyś. mieszk.— 1971). Język oficjalny: holenderski. Waluta: gulden = 100 centów. Święto nar.: 30 kwiet-
nia, dzień urodzin królowej.
Stosunki międzynar.: w XVI w. związana z Hiszpanią, 1581 Stany Generalne prowincji północnych proklamowały oderwanie od Hiszpanii. W 
158§ unia tych prowincji w Utrechcie i proklamowanie Rep. Zjednoczonych Prowincji Niderlan-

1376 Holding
318
Ludność Holandii
(wg spisów)
Rok

Liczba mieszk. w tyś.

Rok

Liczba mieszk. w tyś.

1829 1849 
1869 1889 
1909

2613 3056 3579 4511 
5858

1920 1930 
1947 1960 
1970

6865 7935 9625 11461 
13119


dów. 1648, uznanej przez Hiszpanię. Mocarstwo kolonialne w pd. Azji w regionie Karaibów. Od 1806 p.n. Królestwo Holandii. W czasie I wojny 
świat, neutralne. W 1920-39 czł. LN. W czasie II wojny świat. 1940-45 okupowana przez III Rzeszę. 24X1945 czl. zat. ONZ, należy do wszyst-
kich org. wyspecj. ONZ. Królowa Juliana złożyła 8 IV 1952 wizytę w siedzibie ONZ. Członek BENELUX, NATO, OECD, EWG. H. nie uznała 
niepodległości Indonezji, proklamowanej 17 VIII 1945, następnie pogwałciła układ z 15 XI 1946 („Linggadjati Agreement") o utworzeniu —r 
Unii Holendersko-Indonezyjskiej. W 1947-49 R. Bezp. ONZ rozpatrywała sprawę konfliktu zbrojnego kolonialnych sił H. z ruchem partyzanckim 
Indonezji. Z inicjatywy Rady odbyła się w listopadzie 1949 w Hadze konferencja „okrągłego stołu" przedstawicieli Indonezji, Holandii i ONZ, 
zakończona w grudniu tego roku przyznaniem niepodległości Indonezji. Jedynym problemem nierozstrzygniętym pozostała sprawa ->• Irianu Za-
chodniego, który 1954-62 był przedmiotem mediacji ONZ; w wyniku porozumienia holender-sko-indonezyjskiego z sierpnia 1962 H. wycofała 
swe wojska z Irianu, a władzę nad nimi przejęła Administracja Tymczasowa ONZ (UN Temporary Executive Authority — UNTEA), która w 
maju 1963 przekazała ostatecznie Irian Zach. Indonezji, zamykając okres obecności kolonialnej H. w pd. Azji. W 1970 pręż. Indonezji, gen. 
Suharto, złożyt wizytę w H. i nawiązał współpracę gosp. między obu państwami, rozszerzoną w sierpniu 1971 w czasie rewizyty w Djakarcie 
królowej Juliany.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska. Argentyna, Australia, Austria, Barbados, Belgia, Birma, Boliwia, Bułgaria, Burundi, Cejlon. Chile, ChRL. Cypr, 
Czad. CSRS, Dahomej, Dania. Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny. Finlandia. Francja, Gabon. Ghana, Górna Wolta. Grecja. Gujana, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania. India, 
Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Irlandia. Izrael, Jamajka. Japonia. Jordania, Jugosławia. Kambodża. Kamerun, Kanada, Kolumbia, Kongo, Kostaryka. Kuba. Korea Pd., Laos, Liban, Liberia, Libia, 
Le-soto, Luksemburg, Malgaska Rep., Mali, Malawi. Malezja, Malta. Maroko. Mauretania. Meksyk. Monako. Nepal, NRD, NRF. Nowa Zelandia, Nikaragua. Niger. Nigeria. Norwegia, Pakistan. 
Panama. Paragwaj, Peru. Polska. Portugalia. Rep. Pd. Afryki. Rep. środkowoafrykańska. Rumunia. Rwanda, Salwador. Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Syria, Szwajcaria, Tanzania, 
Trynidad i Tobago. Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA. Watykan, Wenezuela, Wietnam Pd. (Sajgoń-ska administracja), W. Brytania, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair. ZSRR.
Z Polska stosunki na szczeblu ambasad. Umowy polsko-hol.:
układ arhitrażowo-koncyliacyjny z 12 IV 1930 (DT.U. 1931, póz. 72. 73). traktat handl. i nawigacyjny z 30 V 1924 (Dz.U. 1925, póz. 295, 422, 423). umowa kulturalna z 22 VIII 1967 (Di.U. 
1968. póz. 107. 108).
Od 1889 ukazuje się rocznik: Pylterse's Neder-landse Almanak; od 1967 również w języku ang.:
HollancI Herold.
S. GEISMANN Politische Struktur und Resierungssislem m den Niederfnnden, Frankfurt a.M. 1964: C. MILLER Basie Dala on the Eroncimy ol Netherlands. Washington DC 1970: J. S. LINGSMA 
Reshamng Holland. Thc Hague 1970; The Kinsdom of the Netherlands. Facts and Figures, Thc Hague 1971;
The Europa Year .Book, 1972; A Wortd Survey. vol. l, Lon-don 1972, s. 973-995.
•   1376
HOLDING [ang.; 'trzymanie', 'dzierżawa', 'portfel akcji'], termin międzynar. — sprawowanie kontroli przez jedno przedsiębiorstwo (lub przez 
bank) nad drugim przez wykup części lub całości jego akcji; przedsiębiorstwo kontrolujące jest nazywane kompanią holdingową (Holding 
Company).
•    1377
HOLDINGOWE TOWARZYSTWA MIĘDZYNARODOWE W LUKSEMBURGU (ang. Inter-national Holding Societies in Luxemburg, 
franc. Socićtćs internationales de Holding a Luxem-bourg, hiszp. Sociedades internacionales de con-trol (holding) en Luxemburgo, roś. 
Mieżduna-rodnyje obszczestwa ariendy w Luksemburgie), od 1929 eur. centrum Towarzystwa jest Luksemburg, gdzie od 31 VII 1929 obowiązuje 
ustawa (zmodyfikowana 9 IX 1965)_ gwarantująca zagr. kapitałom swobodny przepływ' bez kontroli państwa na zasadzie holdingowych spółek 
anonimowych. Poprawki z 1965 rozszerzają przywileje Towarzystwa dotyczące polityki kredytowej, zezwolenia emitowania obligacji itp. E! 
Mercado de falores, nr 33, Mcrico 1968, s. 687-688.
HOLENDERSKIE INDIE ->• Indie Wschodnie Holenderskie.                       \-„HOMELAND" ->• 
Bantustan. H   1378
HOMEOPATIA (ang. Homeopathy, franc. Ho-meopathie, hiszp. Homeopatia, roś. Gomieopati-ja), metoda 
leczenia minimalnymi dawkami leków; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. 
międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Liga Homeopatii, Intcrnational Homcopathic League, z siedzibą w Londynie, żal. 1925; organizuje Kongresy (XXVII—w 
Brukseli 1972); publ. Con/sress Acta. Yearboofc o f International Organizations, 1973.
•    1379
HONDURAS (ang. Honduras, franc. Honduras, hiszp. Honduras, roś. Gonduras), Republika Hondurasu, Republica de Honduras, państwo w 
Ame
ryce Środk., nad M. Karaibskim i O. Spokojnym. Pow. 112.1 tyś. km2, 2580 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1950—1884 tyś.); stoi.: Tegucigalpa 
(232 tyś. mieszk.—1970). Graniczy z Nikarag-ią, Salwadorem i Gwatemalą. Język oficjalny: hiszpański. Waluta: lempira = 100 centavos. Święto 
nar.:
15 IX, rocznica proklamowania niepodległości 1821.

319
Hot Springs 1383
Stosunki międzynar.: 1539-1821 kolonia hiszpańska. Od 151X1821 niepodległy. W 1821-23 w federacji z Meksykiem, następnie do 1939 w Kon-
federacji Ameryki Środkowej. W sporze granicznym z Gwatemalą (1871) i z Nikaraguą (1894 i 1907). Od początku XX w. uzależniona gospo-
darczo od koncernu amer. -»• United Fruit Com-pany (UPC), finansowo od rządu USA. który kontroluje emisje lempirów. Spory graniczne z 
Gwatemalą zostały rozstrzygnięte w myśl układu z 16 VII 1930 decyzją arbitrażową sekr. stanu USA, Ch. E. Hughe'a, z 2311931; spory z Nika-
raguą o regiony rzek Coco i Bodega przedmiot arbitrażu króla Hiszpanii 1906, częściowo nie rozstrzygnięte wobec częściowego nieuznania arbi-
trażu przez Nikaraguę. W 1937 H. i Nikaragua prowadziły  „wojnę  filatelistyczną",  drukując znaczki pocztowe z odmienną del imitacją granic. 
W I wojnie świat, po stronie aliantów, w II — Narodów Zjednoczonych. W 1919-32 czl. LN. Członek pierwotny ONZ 24X1945 oraz czł. 
wszystkich org. wyspecjal., z wyjątkiem IAEA i GATT. Członek OPA. Uczestniczy w -»• Traktacie Tlatelolco. Członek gosp., polit., wojsk, i fi-
nansowych org. integracyjnych Ameryki Środkowej. Tegucigalpa jest siedzibą -»• Banku Środkowoamerykańskiego Integracji Gospodarczej, 
kontrolowanego przez USA.
W kwietniu 1957 H. oskarżył Nikaraguę przed Radą OPA o agresję w rejonie rzek Coco i Bodego. W 1970 w ->• „wojnie futbolowej" z Salwado-
rem. H. podp. 27 VIII 1973 z Salwadorem układ o przyjaźni i pokojowej współpracy.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia. Chile. Dania, Egipt, Ekwador, Francja, Grecja, Gwatemala. Hiszpania, Holandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, 
Kolumbia, Korea Pd.. Kostaryka. Liban, Malta, Meksyk. Nikaragua. Norwegia, NRF, Panama, Peru, Polska. Portugalia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, 
Wenezuela, W. Brytania, Wiochy. W. FRIEDE Srhledsprurh des dwch den Yertrag vom 16 VII 1930 wr Entscheiduns des Gremsfreites rwischen Guafemala umt Honduras eingesewen 
Schiedsgerichts vom 111 1931, w;
Zeitschrifl far ausiandisches Sffentliches Rechl und Votker-recht m l, 1939: W. D HARRIS. H. A. HOSSĘ La Vivlenda en Honduras, Washington DC 1964. a. 295; CEPAL. El De. sarrollo 
Eronrtmiro de Honduras, Santiago de Chile 1966, l. 222; The Europa Year Book. 1972; A Worid Survey. yol, 2, London 1972, s. 591-601: Spory terytorialne w Ameryce Ła<ii'iskiej, PISM. 
Warszawa 1973.
HONDURAS BRYTYJSKI -»• Belize.
•   1380
HONGKONG (ang. Hong-Kong, franc. Hong-Kong, hiszp. Hong Kong, roś. Siangan, Gonkong, chin. Siangkang), terytorium nieautonomiczne, 
posiadłość bryt. na pd.-wsch. wybrzeżu Chin. Pow. 1034 km1, 4,1 min mieszk. (1971; wg spisu 1961 — 3,1 mhi, wg spisu 1969—4,0 min); 
obejmuje wyspę H., w pobliżu ujścia Rzeki Perłowej (Peari River). którą Chiny odstąpiły W. Brytanii w styczniu 1841 i potwierdziły Traktatem 
Nankińskim w sierpniu 1843; pd. część półwyspu Koulun (Kowloun) i wyspę Stonecutters, odstąpione przez Chiny Układem Pekińskim 1860, 
oraz pas wybrzeża kontynentu na wprost wyspy H. i kilkadziesiąt pobliskich wysepek, odstąpionych przez Chiny na lat 99 układem Pekińskim 
9VT1898;
w czasie II wojny świat, od 25X111941 do 30VIH1945 okupowane przez Japonię; posiada statut kolonii Korony Brytyjskiej.
Bong-Kong Bibllography, Hong-Kong Oov. Press 1965; O. B. ENPACOTT Government and People in Kong Kong 1841-1962.
A Constitutional Bistory, New York 1965: tnę Slatesmai/s Year-Book 1972-1973, London 1972, s. 324-328.
HOSSA
Hausse.
•    1381
HOTELARSTWO (ang. Hotel industry, franc. Hótellerie, hiszp. Industria hotelera, roś. Gostini-cznoje dieło), przedmiot Stałej zorganizowanej 
współpracy międzynar. od 1896, daty utworzenia Międzynar. Stów. Hotelarzy, International Hotel-men's Association IHA.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Stów. Hoteli, International Hotel Association (IHA), z siedzib* w Londynie, żal. 1896 pn. Międzynar. Stów. Hotelarzy, od 1946 pod 
obecna nazwą; łączy hotele i stowarzyszenia krajowe 123 krajów świata, m.in. Polski; publ. miesięcznik International Hotel Revtew, • rocznik 
International Bolel Gilide. oraz co 2 lata Directory of Travel Agencies;
organizuje co 2 lata Kongresy: XV w Helsinkach 1972, XVI w Genewie 1974.
Międzynarodowa Unia Krajowych Stowarzyszeń Właścicieli Hoteli, Restauracji. Kawiarni, International Union of Na-tional Association of Hotel, 
Restaurant and Cafe Keepers, z siedzibą w Zurychu, żal. 1949.
Miedzyamer. Stów. Hotelarstwa, Inter-American Hotel Association (IAHA). z siedzibą w Cali (Kolumbia), zał. 1941. Międzynar. Federacja 
Hoteli Młodzieżowych. International Fedcration ot Youth Hotel, z siedzibą w Kopenhadze, żal. 1932.
Europejska Federacja Moteli, European Motel Fedcration, z siedzibą w Bernie, zał 1956.
Europejskie. Stów. Dyrektorów Szkół Hotelarskich, European Association Hotel School Directors, z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria), zał. 1955.
Karaibskie Stów. Hoteli, Caribbcan Hotel Association, z siedzibą w Puerto Rico, żal. 1959.
Poza tym istnieją branżowe międzynar. związki zawodowe pracowników h. oraz Komitet d/s Hotelarstwa przy EWG. Yearbook o f International 
OrsanIsMions, 1973.
•   1382
HOT LINĘ [ang.; 'gorąca linia'; roś. linija pria-moj swiazi 'linia bezpośredniej łączności'], termin międzynar. — system bezpośredniej łączności 
telekomunikacyjnej między rządami wielkich mocarstw; zainicjowany 1963 przez szefów rządów USA i ZSRR w celu zmniejszenia 
niebezpieczeństwa przypadkowej wojny nuklearnej oraz w celu posiadania możliwości natychmiastowego porozumiewania się w nadzwyczajnych 
okolicznościach, które ze względu na bezpieczeństwo i pokój świat wymagają natychmiastowej konsultacji; rozszerzony 1971 na łączność 
satelitarną przez systemy -*• Mołnyja i —• Intelsat. Układy z 20 VI 1963 iż 301X1971 weszły w życie z chwilą podpisania. Podobne „gorące 
linie" zainstalowane zostały między innymi mocarstwami.
Zbiór dokumentów 1963, nr 6, póz. 76, 1971 nr 9, póz. 134.
•   1383
HOT SPRINGS, uzdrowisko w USA (stan Virgi-nia), w którym 4IV-3VI1943 odbyła się pierwsza narada NZ p.n. Konferencja NZ w sprawie 
Wyżywienia i Rolnictwa, zw. też Konferencją Hot Springs, przy udziale reprezentantów 45 państw, w tym Polski i ZSRR; konferencja uchwaliła 
De< klarację Zasad Hot Springs, w której jako pierwszy cel NZ postulowała „osiągnięcie zwycięstwa w wojnie i wyzwolenie milionów ludzi od 
tyranii głodu" oraz postanowiła tzw. Układem Hot Springs powołać Organizację d/s Wyżywienia i Rolnictwa, ->• FAO. stworzoną 16X1945 (po 
ratyfikowaniu układu 2811 1945).
A. O. ROBLES El Mundo de ta Postguerra, t. 1-2, Meaco DF 1946; Dt.U. 1958. póz. 283, 284.

1384 HSG
320
HOYERING ACTS •-*• Prawo lawirowania.
•    1384
HSG, ang. Hawker Siddeley Group, ang. konsorcjum lotn. następujących firm: Armstrong Whit-worth, de Haviland, Folland, Gloster, Hawker 
Aircraft I, A. V. Roe. Produkcja: 1937—myśliwce H.-Hurricane, 1952—komunikacyjne HS Comet, 1960—czterosilnikowe bombowce stra-
tegiczne HS Vulcan, 1964—trzysilnikowe komunikacyjne HS Trident, 1966—jednoosobowe myśliwce odrzutowe HS-P. 1127 Harrier.
•    1385
HUMANAE VITAE [tac.; 'ludzkie życie'], nazwa Encykliki papieża Pawła VI z 29 VII 1968, skierowanej przeciwko kontroli urodzin środkami 
antykoncepcyjnymi, co wywołało deklaracje odmiennych stanowisk Światowej Rady Kościołów Chrześcijańskich oraz dyr. generalnego FAO; 
przedmiot zorganizowanej międzynar. propagandy nie tylko przez instytucje Kościoła Rzymskokatolickiego, lecz również przez świecką org. 
międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Centrum Humanac Vitac, Internationalc Centre — Ccntre international Humanae Vitae. z siedziba w Paryżu, za). 1968; publ. Rapport.
Dokumentacja prasowa 1968, s. 679C; Yearlmok o f International Organiwtions, 1973.
•   1386
HUMANIZM [tac. humanus 'ludzki'], (ang. Hu-manism, franc. Humanisme, hiszp. Humanismo, roś. Gumanizm), termin międzynar. powstały w 
XIX w. jako określenie nauk. prądu umysłowego na przełomie średniowiecza i renesansu; pod wpływem różnych treści filoz. mu nadanych termin 
niejednoznaczny; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynarodowa Unia Humanizmu i Etyki, International Hu-manism and Ethics Union, z siedziba w Utrechcie (Holandia), ma statut doradczy (B) ECOSOC; publ. kwartalnik International 
Humanism.
Międzynarodowa Rada d/s Filozofii i Nauk Humanistycznych, International Councii for Phifosophy and Humanistic Studies, z siedzibą w Paryżu, żal. 1949; publ. kwartalnik Diogenes. F. 
ROBERT L'Humamsme, essai de definilion, Paris 1946;
B. SUCHODOLSKI Narodziny nowoiylnel filozofii człowieka. Warszawa 1963; Yearbook of International Organizations, 1973.
•   1387
HUMANIZM SOCJALISTYCZNY (ang. Socialist Humanism, franc. Humanisme socialiste, hiszp. Humanismo socialista, roś. Socyalisticzeskij 
gu-manizm), termin międzynar. — pojęcie ukształtowane na podstawie prac K. Marksa, który za najwyższą wartość uważał człowieka; h.s. 
stanowi program takiej przebudowy warunków społ. i materialnych, która by umożliwiła wszechstronny rozwój jednostki.
K. MARKS Rękopisy ekonomiczno-ftlozoficzne z 1844 r„ Warszawa 1958.
HUSZT -*• Ukraina Zakarpacka.
•    1388
HUTNICTWO (ang. Metallurgy, franc. Sidćrur-gie, hiszp. Siderurgia, roś. Mietałłurgija), jeden z gł. wielkich przemysłów, którego świat, 
produkcja jest przedmiotem statystyki międzynar. oraz stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
W ramach RWPG porozumieniem podp. 15 VI 1964 w Moskwie powstała Organizacja Hutnictwa Żelaza i Stali Intermetal, z siedzibą w 
Budapeszcie. 9 VII 1970 został podp. w Moskwie protokół
o charakterze i formach współpracy między RWPG a Organizacją Hutnictwa, Żelaza i Stali. W ramach EWG działają Komitety d/s Hutnictwa. W 
Belgradzie w maju 1973 odbyła się I Międzynar. Wystawa Przemysłu Hutniczego. Org. zarej. w ONZ:
Europejskie Stów. Wymiany Technicznej Literatury dot. Hutnictwa żelaza, European Association for thc Exchangc of Technical Literaturę in thc Fieid of Ferrous Mctalurgy, l siedziba w 
Luksemburgu, żal. 1959; publ. Monthty List. Europejski Korni lei Stów. Odlewniczych, European Commit-tee of Poundry Ąssociations — Comite europeen des associa- . tions de fonderie 
(CEAF), z siedzibą w Paryżu, żal. 1963;
publ. Bullelin d'lnformalion.
Międzynar. Komitet Stowarzyszeń d/s Techniki Odlewniczej, International Cornmittce of Foundry Technical Ąssociations, z siedziba w Zurychu, żal. 1927.
Międzynarodowa Grupa Badawcza Głębokiego Wygniatania Blachy, International Deep Drawing Research Group, z siedzibą w Londynie, żal. 1957.
Podstawowe dokumenty RWPG.,.. oprać.: B. Rcutt, Warszawa 1972. s. 193-195 i 428-436; Yearbook of International OrgamzaHons. 1973.
•   1389
HUTNICTWO W SYSTEMIE RWPG (ang. Metallurgy in the CMEA system, franc. Sidśrurgie dans le systeme du CAEM, hiszp. Siderurgia en 
el sistema del CAME, roś. Mietałłurgija w sistiemie SEW), jeden z podstawowych przemysłów integracyjnych państw socjalist., dla którego 
powo- . łano Stałą Komisję Hutnictwa Żelaza przy RWPG oraz specjalną instytucję usługową -» Intermetal. Komisja Hutnictwa Żelaza i Stali 
powstała w maju 1956, z siedzibą w Moskwie, z zadaniem koordynowania współpracy w badaniach dot. m.in.. metod wzbogacania rud żelaza i 
manganu, podwyż-' szenia parametrów stali konstrukcyjnych, automatyzacji procesów walcowania stali i technologii nanoszenia powłok na 
walcówkę stalową. Z dziedzin, w których prace Komisji dały poważne wyniki, wymienić należy pełną automatyzację procesów produkcyjnych 
oraz rozwinięcie technologii konwertorowo-tlenowej wytopu stali, technologii stali o dużej czystości, technologii stali transformatorowej o tzw. 
niskiej strat-ności watowej, technologii ekon. stali stopowych, technologii' platerowania stali (blachy bimetalicz-nej). Założona również w maju 
1956 Komisja Hutnictwa Metali Nieżelaznych, z siedzibą w Budapeszcie, koncentruje się na badaniu nowych materiałów   półprzewodnikowych,   
udoskonalaniu technologii produkcji i polepszaniu własności fiz. aluminium, udoskonalaniu technologii wzbogacania rud, udoskonalaniu 
technologii oczyszczania gazów odlotowych i wód ściekowych, rozwoju maszyn wydobywczych, w tym do wydobywania rud na dużych 
głębokościach i w trudnych warunkach geologicznych. Państwa członkowskie RWPG podp. 15 VII 1964 w Moskwie porozumienie o powołaniu 
Organizacji Współpracy w zakresie hutnictwa żelaza, p.n. Intermetal. W uchwalonym na XXV sesji kompleksowym programie RWPG ustalono 
w dziedzinie hutnictwa żelaza, co następuje:
,,Dalszy rozwój wydobycia, wzbogacania i grudkowania rud żelaza w skali zaspokajającej w zasadzie na dłuższy okres zwiększające się znpotrzcbowanie zainteresowanych krajów członkowskich 
RWPG na rudy żelaza będzie realizowany w ZSRR wspólnym wysiłkiem, w tym również w razie konieczności z udziałem materialnych i innych zasobów zainteresowanych krajów, które zawrą z 
ZSRR w latach 1971-72 odpowiednie porozumienia". W dziedzinie zaś hmnictwa metali nieżelaznych m.in. ,,zwiększyć produkcie miedzi w PRL i ZSRR. cynku—w PRL i niklu—w ZSRR drogą 
udziału zainteresowanych krajów członkowskich RWPG swymi na-

IAEA 1393
kładami inwestycyjnymi w budowie nowych przedsiębiorstw w PRL i ZSRR, mając na uwadze propozycje tych krajów, tek również drogą 
stosowania innych wzajemnie korzystnych form współpracy proponowanych przez zainteresowane kraje...". ,,Rozwijać współprace w dziedzinie 
wykorzystania wolnych mocy przemysłu hutniczego w krajach członkowskich RWPG do produkcji metali nieżelaznych z powierzonych su-
rowców... Połączyć wysiłki krajów członkowskich RWPG dla rozmazania problemu zaspokojenia ich potrzeb w zakresie niezbędnych 
wysokojakościowych materiałów półprzewodnikowych, metali o wysokiej czystości i o specjalnych właściwościach fizycznych",
Kompleksowy program... RWPG, Warszawa 1971, s. 86-89;
J. GWIAZDZIŃSKI Hutnictwo żelaza t stali krajów RWPG. Problemy rozwoju i współpracy, 'Warszawa 1972, s. 228;
J, METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-technicum krajów RWPG, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 97, 156, 157.
•   1390
HYDROENERGIA [gr. hydor 'woda' i energia 'działanie'], (ang. Hydraulic Power, franc. Force Hydraulique, hiszp. Energia hidraulica, roś. Gi-
droeniergija), energia wodna, zw. „biatą energią", przedmiot konwencji międzynar. podp. 9X111923 w Genewie, dot. rozwoju energii wodnej 
interesującego więcej niż jedno państwo, Convention re-lating to the Deyelopment of Hydraulic Power
Największe zakłady hydroenergetyczne w świecie
Elektrownie wodne 
(czynne)

Moc

Elektrownie wodne (w 
budowie)

Moc

WoUańska (ZSRR)

2500 MW

Sajańska (ZSRR) 
Quebec (Kanada)

6400 MW 
6000 MW

Krasnojarska



Usf-Himska



(ZSRR)

6000 MW

(ZSRR)

4500 MW

Bracka (ZSRR)

4950 MW

Urubupunga



Tennessee (USA) 
Dnicproges

4000 MW

(Brazylia) Snowy-
Mountain

4400MW

(ZSRR)

2585 MW

(Australia)

3900 MW

Beauhamois



Nurccka (ZSRR)

2700 MW

(Kanada)

2500 MW

John Day (USA)

2700 MW

Asuan (Egipt)

2100 MW

Portagc Mountain



Dallas (USA)

2059 MW

(Kanada)

2500 MW

ChiciJoseph(USA)

2014MW

Nord Wales



Żelazne Wrota



(W. Brytania)

2000 MW

(Jugosławia/



Aracaju \



/Rumunia)

2000 MW

(Brazylia)

2000 MW


Uwaga. Poza tym Brazylia rozpoczęta w 1970 prace nad projektem największej na świecie hydroelektrowni -> Itaipu o mocy 12 tyś. MW. Źródło: 
Poznaj Świat nr 4, 1974.
IAEA, ang. Internatiorial Atomie Energy Agency
[franc. Agence internationale de 1'energie atomi-;ue, hiszp. Agencia Intemacional de la Energia ^tómica, roś. Mieżdunarodnoje agientstwo po a-
;omnoj eniergii), Międzynarodowa Agencja Ener-iii Atomowej, jedna z głównych org. wyspecjal. 3NZ; zał. 26 X 1956 w Nowym Jorku 
konwencją niędzynar. 82 państw, która weszła w życie 29 VII 1957. 2el IAEA w myśl art. n konwencji:
.Agencja dąży do tego, aby przyspieszyć i zwiększyć wy-torzystanie energii atomowej w celu zapewnienia pokoju, fdrowia i dobrobytu na całym 
świecie. Agencja będzie czu-»ać nad tym w miarę swych możliwości, aby pomoc udzielana bądź przez nią samą, na jej życzenie, *bądź pod je} 
nadzorem lub zarządem nie była wykorzystana w sposób nogący służyć jakimkolwiek celom wojskowym".
Słownymi organami są: Konferencja Ogólna, Ra-
affecting morę than one State, Convention rela-tive a 1'amenagement des forces hydrauhque in-teressant plusiers Ćtats. 'Największe elektrownie 
wodne w świecie istnieją w ZSRR i USA. W 1973-74 wzrosło zainteresowanie h. w związku ze światowym ->• kryzysem energetycznym.
League of Nations, Treaty Sertes, vol. XXXVI.
•    1391
HYDROLOGIA (ang. Hydrology, franc. Hydrologie, hiszp. Hidrologia, roś. Gidrołogija), termin międzynar.—nauka o wodach; przedmiot stałej 
zorganizowanej współpracy międzynarodowej.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Międzynar. Org. Hydrograficzna, Intcrnational Hydrographic Organization OHO), Organisation hydrographique intcmatio-nal (ÓW), z siedzib* w 
Monte Carlo, zał. 1921, z inicjatywy LN do 1970 p.n. Biuro (Bureau); łączy rządy 41 państw, m.in. Polski; publ. dwa razy do*roku International 
Bydrographic Keview oraz miesięcznik International Hydrographtc Bulletin, a także wiele studiów.
Międzynar. Stów. Hydrologii Medycznej, International So-ciety of Medical Hydrology, z siedzibą w Rzymie, zał. 1921;
publ. Archiws of Medical Byarology. Międzynar. Stów. Hydrologii Naukowej, International As-sodation of Scicntific Hydrology, Association 
internationale d'hydrologie scientifioue, z siedzibą w Gentbrugge (Belgia), żal. 1924.
Międzynarodowe Stów. Hydrogeologów, International Association for Hydraulical Research, z siedzibą w Delft (Holandia), żal. 1935.
Polska uczestniczy w konwencji o Międzynar. Org. Hydrograficznej z 3 V 1967 (Dz.U. 1973, póz. 78 i 79). W Polsce PAN wydaje czasopismo 
Archiwum Hydrotechniki. Zob. też Północne Morze.
J. PARKY History elf the Interception of the International Hydrographic Bureau, w. Hydrofraphic Review nr I, 1923;
Yearbook o f International Organtsattons, 1973.
HYMN ONZ (ang. UN Hymn, franc. Hymne .de
•   1392
HYMN ONZ (ang. UN Hymn, franc. Hymne de rONU, hiszp. Himno de la ONU, roś. Gima OON), pieśń wykonana po raz pierwszy 24 X 1971 
na tradycyjnym koncercie w siedzibie ONZ w Nowym Jorku w rocznicę powstania Organizacji;
muzyka hiszp. kompozytora i wirtuoza P. Cas-salsa, słowa amer. poety pochodzenia ang. W. H. Audena.
l
da Zarządzających, Sekretariat z Dyrektorem Generalnym z siedzibą w Wiedniu. Państwa członkowskie przedstawia tabli-'V^ ca wspólna ->• 
organizacji ^j^ wyspecjalizowanych ONZ. -^ ^J Działalność IAEA kon-
W "n11'11!® 81? na: technicz-nej pomocy i kształceniu ekspertów, udzielaniu informacji, dostarczaniu materiałów rozszczepialnych, prowadzeniu 
kontroli systemów zabezpieczania w państwach, które podp. z IAEA odpowiednie umowy. IAEA rozporządza laboratoriami w Seibersdorf i w 
Wiedniu (Austria), a także międzynar. Centrum Fizyki Teoretycznej w Trieście (Włochy). IAEA opracowała 1961 system zabezpieczania z 
pomocą kontroli

1394 IATA
322
międzynar. urządzeń atomowych przed ich wykorzystaniem militarnym, co miało istotne znaczenie przy opracowaniu -»• Układu o nieroz-
przestrzenianiu broni jądrowych oraz ->• Traktatu Tlatelolco.
IAEA pełni funkcje kontrolne w stosunku do państw członkowskich w dziedzinach: produkcji czystego uranu i jego związków, produkcji paliw 
dla reaktorów atomowych, wykorzystania samych reaktorów badawczych i energ., przerobu wypalonego paliwa i ewidencji stanu „magazynów 
materiałów rozszczepialnych". System nadzoru opiera się na szczegółowym zapisie do czego zużyty został każdy kilogram materiałów 
paliworodnych, jak tor czy uran i każdy gram materiałów rozszczepialnych, jak pluton 239 czy uran 235. Państwa, które przyznały IAEA funkcje 
kontrolne zobowiązały się dopuszczać na swe terytoria inspektorów IAEA, którzy będą sprawdzać zabezpieczenia urządzeń techniki jądrowej i 
kontrolować zdolność przekazanych IABA zapisów ze stanem faktycznym. Pierwszymi państwami, które wyraziły zgodę na stały nadzór IAEA 
nad swymi urządzeniami atomowymi były 1971: Austria, Finlandia, Polska i Urugwaj.
Nowe. obowiązki nałożył na IAEA art Ul ->• Układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej (UNBN), polecając każdemu uczestnikowi Układu 
zawarcie porozumienia z IAEA o poddaniu zabezpieczeniom wszystkich materiałów nuklearnych, w celu zapewnienia, że są one używane w 
całości do celów pokojowych i zapobieżeniu posłużenia się nimi do zbudowania broni nuklearnych lub innych jądrowych urządzeń 
wybuchowych. Specjalny Komitet Zabezpieczeń IAEA zaprojektował zasady tych porozumień i uzyskał ich aprobatę w pół. 1971. Nowy system 
inspekcji i zapisów kontrolnych oparł się przede wszystkim na krajowych systemach sprawozdawczości i kontroli, co zwalnia IAEA od 
wykonywania większości funkcji sprawozdawczych i kontrolnych; sprawozdawczością tą i kontrolą objęty został kompletny cykl obiegu paliwa. 
Tym samym IAEA pełni funkcje weryfikatora prawidłowości krajowych sprawozdań i kontroli wg oceny Sekretariatu IAEA z kwietnia 1973:
„System UNBN umożliwia wprowadzenie w przyszłości cze-rokich ulepszeń. Gdy coraz więcej państw stanie się stronami UNBN, stanie się 
możliwe obserwowanie przepływów materiałów nuklearnych w skali Światowej i traktowanie ich jako serii zazębiających się cyklów 
paliwowych. Sprzężenie narodowej kontroli materiałów z jej międzynarodową weryfikacją możliwe jest właśnie w przemyśle atomowym ze 
względu na cechy charakterystyczne paliwa nuklearnego, jego wysoki koszt i jego potencjalne niebezpieczne możliwości. Czy koncepcja ta może 
być wykorzystana w innych systemach kontroli? Być może elementy tego systemu będą mogły być użyte w kontroli produkcji i ruchu 
narkotyków. Może on także otworzyć zamknięte poprzednio możliwości w dziedzinie rozbrojenia". (IAEA Bulletin, Aprll 1973.)
Do l IV 1973 IAEA podjęła negocjacje w sprawie umów z 37 państwami, a 20 umów weszło w życie (m.in. z Polską). Novum była zawarta 5 IV 
1973 zbiorowa umowa IAEA z -> EURATOM, to znaczy z 7 państwami nieatomowymi Europy Zach.
IAEA publ.: Proceedings o f Conferences, Sym-posia and Seminars, IAEA Bulletin, Atom Energy Review, Nuclear Fusion: Jownal of Plasma Phy-
sics and Thermonuclear Fusion, Technical Di-rectories, Safety Series, Bibliographical Series, Technical Reports Series.
Przy IAEA istnieje Międzynar. Służba Informacji Jądrowej, Int. Nuclear Information Service (INIS), która od maja 1970 publ. miesięcznik INIS 
Atom lndex (A Computer Assembled Bibliography). Budżet na 1973 wyniósł—21,9 min dół., na 1974—26,77 min dół. Wg prognoz IAEA z 1973 
w 1980 w krajach wysoko uprzemysłowionych u-dzial elektrowni jądrowych wyniesie 16%, w innych—poniżej 8%.
Konferencja Ogólna IAEA w Wiedniu 281X1970 przyjęła poprawkę do art. VI Statutu, wprowadzającą nowe zasady wyboru członków Rady 
Zarządzającej zgodnie z zasadą reprezentatywności geograficznej, tak aby w Radzie na 20 członków było zawsze reprezentowanych 5 
przedstawicieli z obszaru Ameryki Lać., 4 z obszaru Europy Zach., 3 z obszaru Europy Wsch., 4 z obszaru Afryki, 2 z obszaru Bliskiego 
Wschodu i Azji Pd., l z obszaru Azji Potudniowo-Wsch. i strefy O. Spokojnego, l z obszaru Dalekiego Wschodu (.Dz.U. nr 9, 1974, póz. 51, 52).
O. FISCRER L'Agence Int. dt {'energie Atomigue, „Annuaire Franeais de Droit int., 1956; W. OROSSB Internationale Kem-energieorgantsattonen, 
Wien 1957; B. O. BECHHfipER Nego-tiating Ihe Statute of the IAEA. if: Int. Organization 13/1959;
W. MORAWIECKI Międzynar. Agencja Energii Atomowej, w: Sprawy Mtedzynar. 1963, nr 8; Praca zbiorowa: Aspects du Droit de l-Energie 
Atomigue, Paris 1965, s. 348; W. MORAWIECKI Inspekcja w systemie kontroli IAEA, w: Sprawy Międzynarodowe 1968, nr 8-9; Zbiór Statutów l 
Regulaminów Organizacji Mtedzynar: red.: S. Huberta, PISM Warszawa 1969, t. n, cz. n, ». 1135-1254; The Europa Yearbook 1972. A Worid 
Survey. London 1972, Vol. I, s. 83-86; UN and IAEA, Peaceful uses of atomie energy, Vol. 12 Nuclear Me-thods tn food, production, education 
and Iraining and public Information, Vienna 1972.
IA-ECOSOC, ang. Inter-American Economic and Soclal Conncii, —>• Rada Gospodarczo-Spoteczna Międzyamerykańska; hiszp. CIES.
IANEC, ang. Inter-American Nuclear Energy Commission, -»• Komisja Międzyamerykańska E-nergii Jądrowej; hiszp.—CIEŃ. •   1394
IATA ang. Intemational Air Transport Associa-tion (franc. Association du transport aerien in-ternational, hiszp. Asociación de Transporte Ae-
reo Intemacional, roś. Mieżdunarodnaja awia-transportnaja assocyacyja). Stowarzyszenie Międzynarodowego Transportu Lotniczego, skrót or-
ganizacji przyjęty powszechnie w ONZ i w ->• lotniczych liniach międzynarodowych; zał. w kwietniu 1945 w Hawanie, z gł. siedzibą w Ge-
newie, biurem dla amer. hemisiery w Montrealu oraz regionalnymi techn. biurami w Bangkoku, Nairobi i Rio de Janeiro, jako sukcesor, zgodnie z 
postanowieniem Konferencji Międzynar. Lotnictwa Cywilnego, Int. Civil Aviation Conference— U IX-7Xni944 w Chicago, Międzynar. Stowa-
rzyszenia Ruchu Lotniczego, Int. Air Traffic Association, zał. 1919, z siedzibą w Hadze; z zadaniem koordynacji i standaryzacji międzynar. po-
łączeń lotn. oraz popierania rozwoju bezpiecznego, regularnego i ekon. transportu Iptn. Struktura: Zgromadzenie doroczne, które wybiera na 3 lata 
Komitet Wykonawczy, stały sekretariat z dyrektorem generalnym i 5 komitetów: finansowy, prawny, techn., doradczy d/s ruchu i medycyny. 
Łączy 104 kompanie lotn. 84 państw świata, m.in. Polskie Linie Lotnicze „LOT". Posiada statut doradczy (B) ECOSOC oraz IAEA; w stałej łącz-
ności oficjalnej z ICAO, ITU i WHO. Publ. IATA

323
ICAO 1399
Bulletin, 1ATA News Review, Directory o f Mem-bers. Organizuje co roku kongresy. C. BEREZOWSKI Międzynarodowe Prawo Lotnicze, 
Warszawa 1964; The Europa Year Book 1972; A Worid Swvey, London 1972. Vol. I, s. 266-267; R. Y. OTUANG The 1ATA. A Case Stutty of a 
Quast-Governmental Orsanizatton, The Hague 1972, s. 203: Yearbook of Int. Organizations, 1973.
IBE, ang. International Bureau ot Education, ->
Biuro Międzynarodowe Edukacji; franc. BIB. •
IBEC, ang. International Bank tor Economic Co-operation, ->• Międzynar. Bank Gospodarczej Współpracy.
•   1395
IBERLANT, ang. High Conunand ot Ibero-At-lantic Forces, Wysokie Dowództwo Sił Zbrojnych Ibero-Atlantyckich, termin powstały w 
grudniu 1966 decyzją Rady NATO powołania w ramach Paktu Atlantyckiego osobnej jednostki sił mor. do patrolowania i obrony obszaru O. 
Atlantyckiego od'Zwrotnika Raka aż do Cieśniny Gibral-tarskiej i pn. Portugalii (około 1,5 min km2);
podlega bezpośrednio dowództwu -»• SACLANT;
niezależny od -> SACEUR.
•   1396
IBEROAMERYKA (ang. Ibero-America, franc. Ibero-Am6rique, hiszp. Iberoamerica, roś. Ibiero-amierika), termin międzynar. przyjęty w XIX 
w. na określenie państw amer., b. kolonii Hiszpanii i Portugalii na zach. półkuli; poprzednio używano terminu -»• Hispanoamerica, zastąpionego 
w XX w. przez termin ->• Ameryka Łacińska. J. L. SUAREZ Ibero-americanismo, Buenos Aires 1925; T. AL-VARADO Actualidad y fulwo del 
Contiiwnte Hispano-Luso-Americano, w: Annuario H.L.A. de Derecho Int. Madrid 1959.
•   1397
IBM, ang. International Busfness Machines Cor-poration, nazwa największego w świecie amer. koncernu przemysłu maszyn cyfrowych, zał. 
1924;
stworzył i wprowadził do powszechnego użytku pierwszy uniwersalny język programowania maszyn cyfrowych —> FORTRAN.
•   1398
IBRD, ang. International Bank for Reconstruction and Development (Worid Bank), Międzynar. Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank 
światowy); w ang. publikacjach ONZ w formie -»• Bank/IBRD.
•   1399
ICAO, ang. International Civil Aviation Organiza-tion (franc. Organisation de l'Aviation Civile In-ternationale, OACI, hiszp. Organización de 
la Aviación Civil   Internacional, roś.  Mieżdunarod-naja   organizacyja grażdanskoj awiacyi, IKAO), Organizacja Międzynarodowego
Lotnictwa Cywilnego, jedna z org. wyspecjal. ONZ, zat. 7X111944 przez Międzynar. Konferencję Lotnictwa Cywilnego w Chicago, Konwencją 
zwaną Chicagoską, podp. przez 52 państwa;
weszła w życie 4 IV 1947. Wstęp do Konwencji głosi:
„Zważywszy, że przyszły rozwój międzynarodowego lotnictwa cywilnego może przyczynić się w znacznej mierze do
stworzenia i utrzymania przyjaźni i zrozumienia miedzy narodami i ludami świata oraz, że wszelkie jego nadużycie może zagrozić 
bezpieczeństwu powszechnemu;
zważywszy, ze pożądane jest unikniecie .wszelkich nieporozumień i rozwijanie współpracy miedzy narodami i ludami, od której zależy pokój 
świata;
niżej podpisane rządy, uzgodniwszy zasady l osiągnąwszy porozumienie w tym celu, by międzynarodowe lotnictwo cywilne mogło się rozwijać w 
sposób pewny i prawidłowy, a międzynarodowe służby transportu lotniczego mogły być u-stanawiane na zasadzie jednakowych możliwości dla 
wszystkich l prowadzone w sposób właściwy i ekonomiczny—zawarły w tym celu niniejszą Konwencje".
ICAO ma gł. siedzibę w Montrealu oraz regionalne biura w Meksyku, Limie, Bangkoku i Neuil-ly-sur-Seine. W okresie przejściowym, zgodnie z 
układem tymczasowym o międzynar. lotnictwie cywilnym, podp. również 7 XII 1944 w Chicago, po ratyfikowaniu tego układu przez 26 państw, 
6 VI 1945, w Montrealu rozpoczęła prace wstępne 15 VIII 1945 Tymczasowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego, Provisional Int. Civil Aviation 
Organization, której funkcje przejęła ICAO po wejściu w życie Chicagośkiej Konwencji o międzynar. lotnictwie cywilnym, 5 ffl 1947. Wtedy do-
piero ICAO układem podp. 3X1947 została u-znana przez ONZ jako jedna z jej -»• organizacji wyspecjalizowanych, odpowiedzialna za działal-
ność określoną konwencją 1944. Zakres jej jest uniwersalniejszy od jej poprzedniczki przy LN, tzw. -»• CINA, powołanej do życia Paryską Kon-
wencją Lotniczą 1919. 111973 łączyła 122 państw, m.in. Polskę. Nie były członkami spośród innych państw członkowskich ONZ: Albania, 
Bhutan, Botswana, Bułgaria, Białoruś. SRR, ChRL, Gwinea Równikowa, Etiopia, Jemen, Lesoto, Liechten-stein, Malediwy, Monako, Mongolia, 
Oman, Ro-dezja, Suazi, Ukr. SRR, Samoa Zach. Posiada, zgodnie z art. 47 Konwencji pełną osobowość prawną, uznaną przez ONZ 21X11947 w 
Konwencji o przywilejach i immunitetach org. wyspecjal. ONZ. Cele i zadania ICAO określa art. 44 Konwencji, jako rozwijanie —>• lotniczych 
norm i zasad międzynar. żeglugi powietrznej oraz popieranie planowania i rozwoju międzynar. transportu powietrznego. Najwyższym organem 
jest Zgromadzenie zwoływane od maja 1947, co najmniej co 3 lata. Jego stałym Urzędem jest Rada, złożona z przedstawicieli 27 państw 
wybieranych na okres 3 letni. Wybierają oni spośród siebie przewodniczącego, który zwołuje posiedzenia Rady oraz Komisji i Komitetów, m.in.: 
Przewozu Powietrznego, Air Transport Committee, Żeglugi Powietrznej, Air Navigation Commission, powoływanych przez Radę. Do jej funkcji 
należy także powoływanie i odwoływanie Sekr. Gen. i personelu organizacji, zbieranie i publikowanie informacji dot. postępu w żegludze 
powietrznej oraz rozwijanie międzynar. prawa lotn. Organem pomocniczym w tej sprawie jest powołany do życia w maju 1947 Komitet 
Prawniczy, Legał Committee, który przejął de facto funkcje CITEJA. Odbywa on co roku sesje robocze w Montrealu; o-pracował szereg 
projektów, mających swe odbicie w Haskim Protokole Lotn. 1955, Guadalajarskiej konwencji lotn. 1961 i w Gwatemalskim Protokole Lotn. 
1971. Publ.: Memorandum on ICAO, ICAO Bulletin, w jeż. urzędowym ang., franc. i hiszp. Annual Raport, Digest of Statistics, Air Navigation 
Plan. Wybór Montrealu na siedzibę ICAO wynikł z inicjatywy rządu Kanady, którego dele-
21*

1400 ICBM
324
gacja na Chicagoskiej Konferencji 1944 kładła szczególny nacisk na rolę „międzynarodowego u-rzędu lotniczego", Intemational Air Authority, 
którym winno być ICAO w sensie koordynatora międzynar., wspólnie z ->• IATA. Stąd obie te organizacje znalazły swą siedzibę w stolicy kana-
dyjskiego stanu Quebec: ICAO kwatera główna, IATA biuro dla hemisfery zach. też w Montrealu. (l m 1973 Sesja Nadzwyczajna ICAO w No-
wym Jorku wykluczyła z organizacji—68 głosami przeciw 26 przy 15 wstrzymujących się— Portugalię, w związku z jej agresywną polityką 
kolonialną w Afryce. Przeciw głosowały państwa NATO i SEATO. Przywrócono w VII 1974.
J. SHENKMAN lut. dvii Avlation Organtzatlon, Geneya 1958;
M. ŻYLICZ Organizacja Mledzynar. Lotnictwa Cywilnego ICAO, w: Sprawy Micdiynar. 1963, nr 9; ConveMlon of ICAO. Montreal 1963, Doc. 
7300/43; C. BEREZOWSKI Mlf dzynar. Prawo Lotnicze, Warszawa 1964, a. 228-237; Zbiór Statutów l Regulaminów Organizacji Mledzynar, red.: 
S. Hubert, PISM, Warszawa 1967, t. n, cz. 2, s. 679-800; J. EKLER Rechisfragen der ICAO. KBIn 1967, s. 223; The Europa Year Book 1972. A 
WorU Suryey. London 1972, Vol. I, s. 52-54;
K. DRZEWIECKI Indyjsko-paktstańskt spór przed MTS w sprawie kompetencji Rady ICAO, w: Sprawy Międzynarodowe m 2, 1974.
•    1400 ICBM, ang. Inter-Continental-BaUistic Missiles,
międzykontynentalne pociski balistyczne; między-kontynentalne pociski balistyczne o napędzie rakietowym z jedną lub więcej głowicą nuklearną 
kierowaną; jedna z broni będących przedmiotem rokowań -> SALT, w której to sprawie osiągnięto pierwsze porozumienie, podp. 26 V 1972 w 
Moskwie przez Sekretarza Generalnego KC KPZR L. I. Breżniewa i prezydenta USA R. Nixona, treści następującej:
„W przekonaniu, ze układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej i to tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie 
ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych przyczynią się do stworzenia bardziej pomyślnych warunków dla aktywnych negocjacji w 
sprawie o-graniczenia zbrojeń strategicznych, jak również złagodzenia napięcia międzynarodowego i większego zaufania miedzy państwami, 
biorąc pod uwagę współzależność między strategicznymi broniami ofensywnymi i defensywnymi, pamiętając o zobowiązaniach przyjętych w 
myśl art. VI o nierozprzestrze-nianiu broni jądrowej. Wysokie Strony uzgodniły co następuje:
Art. I Strony zobowiązują się, ze nie będą rozpoczynać budowy dodatkowych stałych naziemnych wyrzutni międzykon-tynentalnycb pocisków 
balistycznych (ICBM) po l lipca 1972.
Art. H Strony zobowiązują się nie przekształcać wyrzutni naziemnych lekkich ICBM, lub ICBM starszych typów, rozmieszczonych przed rokiem 
1964, w naziemne wyrzutnie ciężkich ICBM typów rozmieszczanych po tym terminie.
Art. m Strony zobowiązują się ograniczyć podwodne wyrzutnie pocisków balistycznych (SLBM) i nowoczesne okręty podwodne, z wyrzutniami 
pocisków balistycznych do liczby jut oddanych do użytku, lub znajdujących się w budowie w dniu podpisania tego tymczasowego porozumienia 
oraz ponadto do wyrzutni okrętów podwodnych wybudowanych zgodnie z procedurami ustalonymi przez strony w celu zastąpienia identycznej 
liczby wyrzutni ICBM starszych typów rozmieszczonych przed rokiem 1964 lub wyrzutni zainstalowanych na starszych okrętach podwodnych.
Art. IV Można przeprowadzać modernizację l wymianę strategicznych ofensywnych pocisków balistycznych i wyrzutni objętych tym 
tymczasowym porozumieniem.
Art. V l. Dla zapewnienia realizacji tych postanowień zawartych w tymczasowym porozumieniu każda strona powinna Dosługiwać się własnymi 
technicznymi środkami weryfikacji stojącymi do jej dyspozycji w sposób zgodny z ogólnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego: 2. 
Każda strona zobowiązuje się nie przeszkadzać własnymi technicznymi środkami weryfikacji drugiej stronie działającej w mysi i l tego artykułu; 
3. Każda strona zobowiązuje się, ze nie będzie celowo posługiwać się tajnymi środkami, które przeszkadzałyby w weryfikacji przy pomocy 
własnych środków technicznych stosowanych zgodnie z postanowieniami tego tymczasowego
sobą
porozumienia. Zobowiązanie to nie może pociągać za sobą, zmian w bieżących budowach, montażach, zastępowania jednych urządzeń innymi, 
czy w systemach inspekcji. Art. VI Dla poparcia celów i realizacji postanowień tego ty czasowego porozumienia strony wykorzystają Istniejącą l 
misję konsultacyjną powołaną do łyda w myśl art. XU1 kładu o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietow
^»EU>^
-~^-~' ' .    ^Ms
zmian w    . .            .          ...
nych urządzeń innymi, czy w systemach inspekcji Art. VI Dla poparcia celów i realizacji postanowień tego tymczasowego porozumienia strony 
wykorzystają Istniejącą komisję konsultacyjną powołaną do łyda w myśl art. XU1 u-kładu o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej, 
zgodnie z brzmieniem tego artykułu".' Art. VII Strony zobowiązały się do kontynuowania negocjacji.
Art. VIII ustalił ważność porozumienia na lat 5. Zbiór dokumentów 1972.
•    1401
ICJ, ang. Intemational Conrt of Justfce, -»• Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, franc. o-ficjalny skrót — CU: dokumenty i publikacje 
Trybunału, zależnie od języka, w którym są tłoczone, sygnowane są ang. lub franc, skrótem.
•   1402
IDĄ, ang. InteroatioDal Dęvelopment Association
(franc. Association Internationale du Developpe-ment, hiszp. Asociación Internacional para el De-sarrollo, roś. Mieżduna-rodnaja assocyacyja 
raz-witija). Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju, instytucja -»• Grupy ! Banku Światowego; popiera rozwój gospodarczy krajów 
rozwijających się przez udzielanie długoterminowych   kredytów inwestycyjnych niskoprocentowych (ok. 2%) lub bezprocentowych w „walutach 
twardych", spłacanych w ciągu 40 lat, faktycznie 50 lat, bo poczynając w 10 lat od o-trzymania pożyczki—rocznie W» przez lat 10, potem 3<l/o 
rocznie przez lat 30. Członkami IDĄ są państwa-członkowie IBRD. Przewodniczący IBRD jest ex-officio przewodniczącym IDĄ. U-kład o IDĄ, 
akceptowany 241X1960 przez państwa członkowskie IBRD, w art. I określił cele
„Celem Stowarzyszenia jest popieranie rozwoju gospodarczego, zwiększanie wydajności i podnoszenie w ten sposób stopy życiowej na obszarach 
słabo rozwiniętych, objętych członkostwem Stowarzyszenia, dostarczając im w szczególności środków finansowych na pokrycie ważnych potrzeb 
rozwojowych. na warunkach bardziej elastycznych i w mniejszym stopniu obciążających bilans płatniczy niż warunki pożyczek umownych. 
Stowarzyszenie przyczynia się tym samym do osiągnięcia celów Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju i uzupełnia działalność Banku.
We wszystkich swoich uchwałach Stowarzyszenie będzie się kierowało postanowieniami niniejszego artykułu".
Celem gł. jest umożliwienie inwestycji wymagających wielkich nakładów, jak: wodociągi, drogi, elektryfikacja, telekomunikacja, melioracja itp., 
bez względu na to czy są one rentowne, czy nie. W kwietniu 1968 IDĄ zawarła układ z Australią, Austrią, Belgią, Danią, Finlandią, Francją, Ho-
landią, Japonią, Kanadą, Kuwejtem, Luksemburgiem, Norwegią, NRF, Rep. Pd. Afryki, Szwecją, USA i W. Brytanią, o udzielenie kredytów na 
sumę 400 mm dół. w latach 1969-1971. Subskrypcje państw członkowskich, w większości wysoko rozwiniętych, wyniosły 1016 min dół. (30 VI 
1971). Z kredytów skorzystało 1960-1971 — 57 państw.
Articlei of Agreement of the IDĄ. IBRD, New York 1960;
W. MORAWIECKI Organizacje Miedzynar., Warszawa 1965, s. 324-327; Zbiór Statutów l Regulaminów Organizacji Miedzynar.. red.: S. Hubert, 
PISM, Warszawa 1966, t. n, cz. l, l. 644-677; The Europa Year Sook 1972. A-Wortd Surrey. London 1972, Vol. I, s. 35-38.

325
Ikebana 1407
•   1403 IFC, ang. International Finance Corporation
(franc. Societó Financiere Internationale, hiszp. Sociedad Pinaneiera Internacional, roś. Mieżdu-narodnaja     finansowaja korporacyja),   
Międzyna-^/ll l L f llV'*° ""Iowę Towarzystwo Fi-nf /   l •I lU^" n0050'"'6'  instytucja  ->• S fr^ 11 \J m| t Grupy Banku Swiatowe-Z im1 .   
sr40V 0 go; P0?'®" inwestycje pry-\V>\-X^/^<A? ^ watne w krajach rozwija-
l^^^C^Z/c0 IW^ sie P"?"®2 udziela-^•<.^s2y v nie inwestycjom tym gwa-
{- fiMM^0     ""^J1 i kredytów. Układ o IFC został opracowany
na mocy uchwały ECOSOC 290/XI z 1950; wszedł w życie 24 VII 1956 po ratyfikowaniu go przez:
Australię, Austrię, Belgię, Boliwię, Brazylię, Cejlon, Chile, Danię, Dominikanę, Egipt, Ekwador, Etiopię, Finlandię, Francję, Grecję, Gwatemalę, 
Haiti, Holandię, Honduras, Indię, Indonezję, Irak, Islandię, Izrael, Japonię, Jordanię, Kanadę, Kolumbię, Kostarykę, Kubę, Liban, Luksemburg, 
Meksyk, Nikaraguę, Norwegię, Pakistan, Panamę, Paragwaj, Peru, Salwador, Syjam, Szwecję, Turcję, USA, Wenezuelę, W. Brytanię i Włochy. 
Art. I Układu ustalił cele IFC: „Celem Towarzystwa jest popieranie rozwoju gospodarczego przez zachęcanie do wzrostu prywatnych 
przedsiębiorstw produkcyjnych w krajach członkowskich, w szczególności na obszarach słabo rozwiniętych, i uzupełnianie w ten sposób 
działalności Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (zwanego odtąd ,,Bankiem"). Realizując ten cel Towarzystwo: l. Udziela pomocy 
finansowej we współdziałaniu z inwestorami prywatnymi, w zakładaniu, ulepszaniu i rozwijaniu prywatnych przedsiębiorstw produkcyjnych, 
które mogłyby się przyczynić do rozwoju krajów członkowskich przez dokonywanie inwestycji, bez gwarancji zwrotu kosztów przez rząd 
odnośnego członka, w przypadkach gdy nie mołna dostać wystarczających kapitałów prywatnych na rozsądnych warunkach. 2. Stara się łączyć 
możliwości inwestycyjne z krajowym i zagranicznym kapitałem prywatnym oraz doświadczonym kierownictwem. 3. Usiłuje pobudzać i pomagać 
w tworzeniu warunków sprzyjających napływowi krajowego oraz zagranicznego kapitału prywatnego na cele inwestycji produkcyjnych w krajach 
członkowskich,
-W podejmowaniu wszelkich decyzji Towarzystwo kieruje się postanowieniami niniejszego artykułu*'.
20 n 1957 IFC otrzymała statut org. wyspecjal. ONZ. Mimo ścisłego stowarzyszenia z IBRD, IFC jest pełną osobowością prawną, a fundusze 
(100 min dół. kapitał zakładowy) są rozdzielone od Banku. Członkami IPC mogą być tylko członkowie IBRD. Kapitał zakładowy, tak jak w 
IBRD, powstał z subskrypcji i wynosił 107,1 min dół. (30 VI 1971). Siedziba Waszyngton.
Articles of Agreement of the IFC, Washington DC, July 20, 1956, IBRD; R. L. GARNER The Int. Finance Corporation. London 1956; F. ELBIALY 
La Sodetź Financiere Int. et le developpement capitaliste des Pays sous-developpees, Geneve 1963; W. MOKAWIECKI Organizacje Miedzynar.. 
Warszawa 1965; Zbiór Statutów l. Regulaminów Organizacji Miedzynar., red.: S. Hubert, Warszawa, PISM, 1966, t. n, ex.. l, s. 608-642; F. A. 
MANN The „Interpretailon" of the Constttutions of IFC, w: Brttish Year Book of Int. Law 1968/69; The Europa Year Book 1972. A W wid Survey, 
London 1972, Vol. I.
•   1404
IFNI, prowincja Maroka (pow. 1,5 tyś. km2, 50 tyś. mieszkańców wg spisu 1960); przedmiot sporu Maroka z Hiszpanią, która na podstawie 
układu z 1860 (Traktat z Tetuanu) przejęła administrację enklawy I., potwierdzonego układem 1912 (Madrycka Konwencja); Maroko po 
uzyskaniu niepodległości, 1956, rozpoczęło rokowania z Hiszpanią, która odmówiła zwrotu i 1958 zaanektowała formalnie I. jako swoją 
„prowincję zamorską", co nie zostało uznane przez ONZ. 20X111966 Zgr. Og. NZ poleciło przeprowadzenie plebiscytu, w 
wyniku którego I. powróciło 1968 do Maroka.
R. PŹLISSIER Les Territoires espagnots d'Afrtque, Pani 1963.
•    1405
IGAT, Iranian Gaś Trunkline, nazwa przedsiębiorstwa irańsko-radz., które zbudowało i kontroluje otwarty 28 X 1970 w m. Astara gazociąg o 
dł. ok. 1300 km, łączący pola naftowe pd. Iranu Aga Dżari, Kara Paris, Marun i in. z Baku w ZSRR; siła przepływu: ok. 1650 min stóp 
kubicznych dziennie.
Świat w przekroju 1971; The Middle East and North Afrlca 1973-73. A Survey and Reference Book, London 1972.
IGCR -»• Uchodźcy.
•   1406
I.G. FARBENINDUSTRIE AG„ największy chem. końcem Rzeszy Niem. 1925-1945, powstał w wyniku fuzji Priedrich Bayer u. Co. Leverku-
sen, zał. 1863; Farbwerke Hoechst, zał. 1862;
Aktien Gesellschaft Anilinfabrikationen (AGPA), w Berlinie, zał. 1873; Chemische Fabriken Herd-ingen, zał. 1861-77; Chemische Fabrik 
Griesheim, Frankfurt nad Menern, zał. 1856; Badische Anilin u. Soda Fabrik, Ludwigshafen, zał. 1861; Leopold Casella u. Co., Frankfurt nad 
Menem, zał. 1850; Kalie u. Co., Biebrich, zał. 1863. W IH Rzeszy koncern pracował dla przemysłu zbrojeniowego, produkował m.in. środki 
wybuchowe i gazy trujące; zatrudniał niewolniczo robotników z krajów okupowanych. W 1945 władze okupacyjne zarządziły konfiskatę mienia, 
a odpowiedzialni za zbrodnie wojenne dyrektorzy zostali postawieni przed Miedzynar. Trybunałem Wojsk. (I.G. Farbenprozess). W strefie radź. 
fabryki I.G. Farben w Bitterfeid, Wolfen, Leuna i Schopau zostały bądź zdemontowane, bądź zmienione w przedsiębiorstwa znacjonalizowane 
(Volkseigene-betriebe). W strefach zach. władze okupacyjne utworzyły Tripartite I.G. Farben Central Office (TRIPCO), który przekazał swe 
uprawnienia 1950 rządowi NRF, ten zaś 1952 zezwolił w ramach dekoncentracji na powstanie niezależnych od siebie przedsiębiorstw 
Farbenfabriken -> Bayer A.G. Leverkusen, -> Farbwerke Hoechst AG., Badische Anilin u. Soda Pabrik -> BASF, Ludwigshafen, Casella 
Farbwerke Mainkur A.G. we Frankfurcie nad Menem oraz Chemische Werke Huls GmbH w Mari-HUls.
IHR -> Zdrowie, międzynar. przepisy.
HEP, ang. International Institute for Educational Planning, -»• Instytut Międzynarodowy d/s Planowania Edukacji; franc. oficjalny skrót—
IIPE.
IIPE, franc. bistitut International de planification de 1'edncation, ->- Instytut Międzynarodowy d/s Planowania Edukacji; ang. oficjalny skrót 
— IIEP.
•   1407
IKEBANA, sztuka jap. komponowania z kwiatów i innych części roślin artyst. bukietów; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. 
międzynar. zarej. w ONZ:
Ikebana Int., zat. 1956 (z nazwą tylko w ang.), z siedziba w Tokio; łączy ikebanistów pięciu kontynentów. Publ. miesięcznik Newsietler, 
dwumiesięcznik Hana Kasami oraz półrocz-nik l. I. Magazine.

1408 ILO
326
H. OHOHI Ikebana, Teufen 1961; V. P. FOKT A complete Guide to Flower Arrangement, London 1962; Yearbook of Int. Organizations, 1973.
•   1408 ILO, ang. Intcrnational Labour Organization
(franc. Organisation internationale du Travail, OIT, hiszp. Organización Internacional del Tra-bajo, OIT, roś. Mież-dunarodnaja organiza-cyja   
truda,   MOT), Międzynarodowa   Organizacja Pracy, jedna z gł. org. wy specjał. ONZ, zał. 1919, z siedzibą w Genewie, przez Wersalską 
Konferencję Pokojową, jako autonomiczny organ, stowarzyszony z LN; z zadaniem podnoszenia standardu życia i pracy w świecie, celem 
wyeliminowania niesprawiedliwości społ. i zapobieżenia woj". nom. Rozpoczęła działalność, 11IV1919, koncentrując się na ujednolicaniu 
ustawodawstwa pracy państw członkowskich, poprzez kolejno opracowywane zalecenia i konwencje. Konstytucja ILO 1919 została 
zmodyfikowana 1922 poprawkami, które weszły w życie 9 VI 1934. 1944 na Konferencji ILO w Filadelfii (USA), przyjęta została 
antyfaszystowska interpretacja konstytucji ILO, w formie tzw. —s- Deklaracji Piladelfijskiej, integrowanej następnie przez Konstytucję ILO. 
Konferencja Ogólna ILO wprowadziła poprawki do konstytucji 1945, 1946 i 1953 (Dz.l/. 1947, póz. 362, 450; Dz.U. 1948, póz. 308, 309; Dz.U. 
1954, póz. 204, 105). Konstytucja ILO we wstępie stwierdza:
„Zważywszy, że pokój powszechny i trwały może być zbudowany jedynie na zasadach sprawiedliwości społecznej;
Zważywszy, że pewne warunki pracy są dla wielkiej liczby ludzi niesprawiedliwe, powodują nędzę i niedostatek, co rodzi niezadowolenie zagrażające pokojowi i harmonii powszechnej, i 
zważywszy, że polepszenie powyższych warunków jest rzeczą pilną, na przykład o ile dotyczy normowania godzin pracy, ustalenia maksymalnej długości roboczego dnia i tygodnia, najmu si^y 
roboczej, walki z bezrobociem, zagwarantowania zarobku zapewniającego warunki przyzwoitego utrzymania, ochrony pracowników na wypadek choroby w ogóle lub chorób zawodowych, 
nieszczęśliwych wypadków spowodowanych w pracy, ochrony pracy dzieci, młodzieży i kobiet, ubezpieczenia na wypadek starości i niezdolności do pracy, ochrony interesów pracowników na 
wychodźstwie, uznania zasady ,,równej płacy za równą pracę", uznania zasady wolności zrzeszania się, organizacji wykształcenia zawodowego i technicznego oraz innych temu podobnych 
przedsięwzięć;
Zważywszy, że nieuwzględnienie przez któryś z narodów humanitarnych warunków pracy stanowi przeszkodę dla wysiłków innych narodów pragnących polepszenia losu robotników w ich 
własnych krajach;
Wysokie Umawiające się Strony, powodowane uczuciem sprawiedliwości i humanitaryzmu, jak również chęcią zapewnienia trwałego pokoju świata, oraz mając na względzie osiągnięcie celów, 
wymienionych w tym wstępie, zgadzają się na następującą Konstytucję Międzynarodowej Organizacji Pracy. Rozdział I. Organizacja. Art. I p. l. Niniejszym tworzy się stałą organizację, która 
ma pracować nad urzeczywistnieniem programu wyłożonego we wstępie do niniejszej Konstytucji i w Deklaracji dotyczącej celów oraz zamierzeń Międzynarodowej Organizacji Pracy, przyjętej 
w Filadelfii 10 maja 1944 r., której tekst jest załączony do Konstytucji niniejszej".
Organami ILO są: Międzynarodowa Konferencja Pracy, International Labour Conference, Waszyngton 1919, Genewa 1920, Genewa 21 sesji od 
1921 do 1939 (dwie w 1926 i 1936), Nowy Jork 1941, Filadelfia 1944, Paryż 1945, Montreal i Seattie 1946, Genewa 1947, San Francisco 1948, 
następnie w Genewie 26 sesji 1949-1972 (w tym dwie
w 1958); Rada Administracyjna, Administrative Councii oraz Międzynar. Biuro Pracy, Bureau International du Travail (BIT), kierowane przez 
wybieranego przez Radę Administracyjną Dyrektora Generalnego (Albert Thomas, Francja 1919-1932;
Harold Butler, W. Brytania 1932-1938; John G. Winant, USA 1939-1941; Edward J. Phelan, Irlandia 1941-1948; David A. Morse, USA 1948-
1972). Instytucjami ILO są trzy ośrodki nauk.:
Międzynar. Instytut Badań Socjalnych, International Institute for Labour Studies, Institut inter-national d'etudes sociales, zał. 1960, z siedzibą w 
Genewie; Międzynar. Centrum Bezpieczeństwa i Higieny Pracy, International Occupational Safety and Health Information Centre, Centre interna-
tional d'information de Secunte et d'hygiene du trayail (CIS), zał. 1959, z siedzibą w Genewie;
Międzynar. Centrum Dokształcania Zawodowego i Technicznego, International Centre for Advanced Technical and Vocational Training, Centre 
inter-national de perfectionnement professionnel et technique, zał. 1963, z siedzibą w Turynie (Włochy). 1960 pod egidą ILO powstało w Limie 
Centrum Międzyameryk. Administracji Pracy, Inter-American Centre of Labour Administration. 0-sobną instytucją jest Biblioteka ILO w 
Genewie, największy w świecie zbiór wielojęzycznych publ. z dziedziny pracy. Siedem organizacji pozarządowych 1974 posiadało statut 
doradczy (A) ILO:
Międzynar. Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych, Światowa Federacja Związków Zawodowych, Światowa Konfederacja Pracy 
(dawna Międzynar. Federacja Chrzęść. Zw. Zaw.), Międzynar. Organizacja Przedsiębiorców,' Międzynar. Federacja Producentów Rolnych, 
Międzynar. Związek Spółdzielczy oraz Światowa Unia ORT (— Żydzi).
Państwa członkowskie ILO, obrazuje tablica org. wyspecjal. ONZ. (Senat USA 23 VIII 1970 demonstracyjnie skreślił z budżetu państwa składki 
na ILO, co oznaczało zalecenie rządowi wycofania się z ILO, którą większość senatorów amer. u-znała za organizację lewicową „podminowaną 
przez komunistów").
Polska jest członkiem ILO od 1919; ratyfikowała ponad 50 konwencji; bierze aktywny udział w pracach ILO; Ponieważ konstytucja ILO nie 
przewiduje pozbawienia członkostwa w 1963 Rada Administracyjna ILO wykluczyła z uczestnictwa w jej obradach delegację Rep. Pd. Afryki za 
stosowanie dyskryminacyjnej polityki ->• apartheid. Obowiązujący obecnie tekst statutu ILO opubl. Dz:U. 1948, nr 43, póz. 38; Dz.U. 1954, nr 
44, póz. 204; porozumienie z ONZ w Zbiorze dokumentów nr 711946, póz. 25.
Publ. w jeż. ang., franc., hiszp. miesięcznik Int. Labour Review, kwartalnik Official Bulletin, Bul-letin of Labour Statistics, ILO Information: rocz-
nik Year Book of Labour Statistics, BIT Biblio-graphie de /'O/T.
J. T. SHOTWELL The Ongins of the ILO (Vol. I History. s. 499, Vol. n Documents, s. 592). New York 1939; Zbiór dokumentów 1946, nr 7, 1949, nr 3, 1950, nr 3, 1951, nr 5, i 1954 nr 9; J. 
ROZNER Kraje obozu pokoju w Międzynar. Org. Pracy, w: Sprawy Międzynar. 1955, nr 4; J. MACHOWSKI Organizacje Międzynar.. Warszawa 1956, s. 110-1)5; W. Mo-RAWIECKI Organizacje 
Międzynar., Warszawa 1965, wyd. 2, s. 285-291; L. CHAJN Działalność i perspektywy M.O.P., w: Państwo i Prawo 1965 nr 10; W. FRONCZAK Międzynar. Organizacja Pracy, Warszawa 1965; 
Zbiór Statutów i Regulaminów Organizacji Międzynar., red.: S. Hubert, PISM War-

327
IMF 1410
nawa 1966, t. m, Ct. l, s. 61-186; The Europa Year Book 1972, A Worid Survey. London '972, Vol. I, s. 54-56.
•   1409
EMCO ang. Inter-goycri; • antal Maritime Consul-tative Organization (te "c. Organisation inter-gouvemementale consult&tive de la 
nayigation
,                 maritime, hiszp. Orga-//f^0^^f^^\ nización    Consultiya i vf ^—^--T—ar' ^j^ Maritima  Interguber-
Iw A/^^^A WJ namenta1' ros- Mież-Wi A^BSSnA i V   prawitielstwiennaja
V ł PJ^Sfy^.ł |'y morskaja kónsultatiw-^|\ ifw^Ss W nala     organizacyja), ^^^^^^•^y^^  Międzyrzędowa Mor-^JL       Zy   ska Organizacja 
Konsultatywna,  jedna  z org. wyspecjal. ONZ,
żal. 6 III 1948 przez Konferencję Morską NZ w Genewie, jako organ międzyrządowej konwencji o współpracy i wymianie informacji techn., dot. 
transportu mor., która weszła w życie 17 III 1958. Cele IMCO, Art. I Konwencji:
„Cele Organizacji są następujące: a) wprowadzenie mechanizmu współpracy pomiędzy • rządami w dziedzinie norm i praktyk stosowanych przez poszczególne rządy, odnoszących się do 
wszelkiego rodzaju spraw technicznych w zakresie żeglugi zatrudnionej w handlu międzynarodowym, jak również podjęcie wysiłków dla powszechnego przyjęcia praktycznie najlepszych reguł 
postępowania w sprawach dotyczących bezpieczeństwa na morzu i sprawności nawigacji; b) podjęcie wysiłków zmierzających do usunięcia akcji dyskryminacyjnych oraz zbędnych restrykcji ze 
strony rządów 'w zakresie żeglugi zatrudnionej w handlu międzynarodowym, aby udostępnić usługi żeglugi handlowi światowemu, bez dyskryminacji; pomoc i opieka udzielana przez rząd dla 
zapewnienia rozwoju jego żeglugi narodowej i dla celów bezpieczeństwa nic stanowi sama przez się dyskryminacji, pod warunkiem, że tego rodzaju pomoc i opieka nie jest oparta na 
posunięciach zmierzających do ograniczenia wolnoSci żeglugi dla wszystkich bander uczestniczących w handlu międzynarodowym;
c) rozpatrywanie — stosownie do Części n — wszelkich spraw dotyczących niesłusznych praktyk restrykcyjnych stosowanych przez przedsiębiorstwa żeglugowe; d) rozpatrywanie wszelkich 
spraw dotyczących żeglugi, przedstawionych jej przez jakikolwiek organ lub organizację wyspecjalizowaną Narodów Zjednoczonych; e) umożliwienie wymiany informacji między rządami w 
sprawach rozpatrywanych przez Organizację".
W myśl art. 2 IMCO pełni funkcje „konsultatywne • i doradcze" (w oryginale ang. „consultative and advisory"; stąd też rozróżnienie w polskiej 
nazwie IMCO: nie „doradcza", lecz „konsultatywna").
Państwa członkowskie przedstawia wspólna tablica org. wyspecjal. -ONZ. Organem głównym jest Zgromadzenie, The Assembly, złożone z 
wszystkich członków, zbierające się co 2 lata; Rada, The Councii, wybierana przez Zgromadzenie, Komitet Bezpieczeństwa Morskiego, The 
Maritime Sa-fety Committee oraz Sekretariat. Siedziba Londyn.
IMCO opracowała szereg międzynar. morskich ->• konwencji. Publ. rocznik: IMCO Report, informator IMCO Bulletin (w ang. i franc.) oraz ma-
teriały specjalistyczne.
Convention on IMCO, London 1961; Dz.U. 1961, nr 14, póz. 77, załącznik; IMCO — What U is What U does, London 1962 (w ang., franc., hiszp. i roś.); S. DĄBROWA MIedrynar. Doradcza 
Organizacja Morska (IMCO), w: Sprawy Międzynar. 1962, nr 11; The Europa Yearbook 1972. A Worid Survey. London 1972, Vol. I, 49-52.
•   1410
IMF ang. International Monetary Fund, IMF
(franc. Fond Monetaire International, hiszp. Fon-do Monetario Intemacional, roś. Mieżdunarodnyj
walutnyj fond), Międzynarodowy Fundusz Walutowy, jedna z głównych   org.   wyspecjal. ONZ, zał. 27 XII 1945, po wejściu w życie podp. 22 
vn 1944 w Bretton
s^y^^g^^. wood8 układu ™i?dzy-•('^s^Kgag^gy  rządowego o utworzeniu
^ySSv>-      instytucji mającej rozwi-"'^łlł.l1        jąć międzynar. współpracę walutową, ułatwiać rozwój handlu międzynar. i dopomagać w 
stabilizowaniu walut państw członkowskich. U-kład o IMF w art. l określa cele Funduszu:
..Cele Międzynar. Funduszu Walutowego są następujące:
1. Popieranie międzynarodowej współpracy walutowej poprze* stałą instytucję, wyposażoną w aparat dla konsultacji l współdziałania w 
międzynarodowych  sprawach  walutowych.
2. Ułatwianie rozwoju i zrównoważonego wzrostu wymiany międzynarodowej, przyczynianie się przez to do popierania i utrzymywania 
wysokiego poziomu zatrudnienia i dochodu realnego oraz do rozwijania zasobów produkcyjnych wszystkich członków, jako naczelnych zadań 
polityki gospodarczej. 3. Przyczynianie się do utrzymania stałości walut, utrzymywanie uporządkowanych stosunków walutowych pomiędzy 
członkami i unikanie deprecjacji walut w celach konkurencyjnych. 4. pomaganie w tworzeniu wielostronnego systemu regulowania należności w 
zakresie bieżących transakcji pomiędzy członkami i w usuwaniu ograniczeń dewizowych, które hamują wzrost handlu światowego, f. Wzmaganie 
zaufania do członków przez stawianie do ich dyspozycji środków Funduszu, przy odpowiednim zabezpieczeniu i umożliwieniu im w ten sposób 
korygowania szkodliwych odchyleń ich bilansów płatniczych, bez uciekania się do Środków oddziałujących ujemnie na pomyślność gospodarki 
krajowej lub światowej. 6. Skracanie, zgodnie z powyższym, czasu trwania i zmniejszanie stopnia braku równowagi w bilansach płatniczych 
członków w obrotach światowych.
W podejmowaniu wszelkich decyzji Fundusz kieruje się celami określonymi w niniejszym artykule".
Fundusz rozpoczął działalność 1947. Państwa członkowskie przedstawia tablica org. wyspecjal. ONZ. Organem gł. jest Rada Gubernatorów Ban-
ków Centralnych państw członkowskich. Siedziba:
Waszyngton. Publ.: roczniki: IMF Annual Report, Annual Report o f Exchange Restrictions, Summary Proceedings of the Annual Meeting', 
miesięczniki: Int. Financial Statistics; Direction of Trade, Solance of Payments Yearbook; tygodnik:
Int. Financial News Surveys. Polska należała do IMP do 1950, następnie wycofała się, wobec polityki dyskryminacyjnej Funduszu i Banku 
Światowego. 1967 Francja zażądała rewizji całego systemu walutowego stworzonego przez IMF w oparciu o dolara. W październiku 1972 aa 
XXVII Sesji IMF w Waszyngtonie Rada Administracyjna Funduszu złożyła raport na temat konieczności reformy międzynar. systemu 
.walutowego oraz powołano dla opracowania tej reformy —>• „Grupę Dwudziestu".
M. R. WYCZAŁKOWSKI Instytucje Gospodarcze Narodów Zjednoczonych. Warszawa 1946; Dz.U. 1948, póz. 200; T. M. DĄBROWSKI Polska a MFM i Bank dla Odbudowy t Rozwoju, w: Sprawy 
Międzynar. 1950 nr l; Articles o f Agreemenf of the IMF, Washington D.C. 1959; Z. KARPINSKI Międzynar. Fundusz Walutowy, w: Sprawy Międzynar. 1962, nr 9; H. AUFREon- The Int. 
Monetary Fund. Legat Bases, Structure, Functlons. New York 1964, s. 126; S. HORIC IMF: Retrospect and Prospect. New York 1964, s. 208; J. K. NORSEFIELD In-troduccion al Fondo. New 
York 1965, s. 480; W. P. KOSA-ROW, A. N. Porow Miezdunar. walutnyje l krieditnyje otno-szeniia. Moskwa 1965, s. 494; J. GOLD El Fondo Monetario Int. y el Derecho Int.: Una introducción 
Washington DC 1966; Zbiór Statutów l Regulaminów Organizacji Międzynar., red.: S. Hubert, PISM Warszawa 1966, t. II. Cz. l. s. 526-607; E. M. BERNSTEIN The IMF, w: Int. OrganizaUon, 
Win. ter 1968, s. 131, 152; The Europa Year Book 1972'. A Worid Survey, London 1972, s. 40-^3; Z. KRÓLAK Międzynar. Fun-

1411 Imigracja
328
dioz Walutowy nic może byt wtasnoSdą najbogatszych krajów kapitalistycznych, w: Hamlet Zagraniczny, 1973, nr 3;
IMF Amuat Report of the Executive Directors. Summary Proceedings. Annual Meettnss; IMF Annual Report 1973, Whshington DC, Aprii 
30, 1973; K. TARCHALSKI Stan i perspektywy funkcjonowania międzynar. systemu walutowego, w:
Sprawy Międzynarodowe ta 2, 1974.
•    1411
IMIGRACJA Pac. immigrare 'osiedlać się'], (ang. Immigration, franc. Immigration, hiszp. Inmigra-ción, roś. Immigracyja), 
termin międzynar.—o-siedlanie się poza krajem urodzenia jednostki lub grupy osób, które z jakichś przyczyn emigrowały ze 
swego kraju macierzystego; i w analizach mię-dzynar. rozpatrywana jest łącznie z procesami ->• emigracji; przedmiot umów 
międzynar., zazwyczaj bilateralnych, mających na celu zapewnienie przybyłym do obcego kraju osadnikom ochronę ich 
interesów. Oba procesy emigracji i imigracji, nazywane —> migracją, są objęte stałą współpracą międzynar.. organizacji 
międzyrz. i pozarządowych.
L'ONU Manuel de mesures int. destinees a, proteger les ml-grants et condltlons senerales a observer pour 1'etablissement des migrants, New 
York 1953, f. 320, w jfz. ang., franc. i hiszpańskim.
•   1412
IMMUNITET Pac. immunitates 'uwolnienie od obciążeń'], (ang. Immunity, franc. Immunite, hiszp. Inmunidad, roś. Immunitiet), 
termin międzynar, — przywilej niepodlegania obciążeniom, obowiązującym w danym państwie, przyznawany osobom fizycznym 
i prawnym na zasadzie odpowiednich ustaw lub przyjętych zwyczajów; przedmiot konwencji międzynar. Zob. też immunitety i 
przywileje.
•   1413
IMMUNITET STATKÓW PAŃSTWOWYCH (ang. Immunity of state ships, franc. Immunites des navires d'ćtat, hiszp. 
Inmunidad de buques estatales, roś. Immunitiet gosudarstwiennych morskich sudow), termin międzynar.—szczególne prawa 
niektórych statków państw, określone konwencją międzynar. o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. i.s.p.; podp. 10 IV 1926 w 
Brukseli, ratyfikowanej przez 18 państw, m.in. przez Polskę, która w niej uczestniczyła do 17 III 1953. Konwencja w art. l i 2 
ustaliła zasadę, że statki państw, podlegają „tym samym przepisom o odpowiedzialności i tym samym obowiązkom, które stosują 
się do prywatnych statków, ładunków i ekwipunków", ale w art. 3 stwierdziła, że „postanowienia dwóch poprzednich artykułów 
nie mają zastosowania do okrętów wojennych, jachtów państwowych, statków strażniczych, statków szpitalnych, statków 
pomocniczych, statków dla zaopatrywania i innych statków przeznaczonych wyłącznie dla celów rządowych". Zob. Statki handl.
Dt.U. 1937, póz. 17, 18; Dz.U. 1952, póz. 160.
•   1414
IMMUNITETY I PRZYWILEJE Rac. immunitates 'uwolnienie od obciążeń'], (ang. Immunities and privileges, franc. 
Immunites et privileges, hiszp. Inmunidades y priyilegios, roś. Immunitiety i priwilegii), instytucja prawno-międzynar. regulująca 
uprawnienia i przywileje przyznawane przedstawicielom dyplomat. na zasadzie wzajemności; z punktu widzenia prawa 
międzynar. przyznawane nie poszczególnym osobom, ale państwu lub organizacji, w imieniu których działają za granicą ich 
przedstawiciele. Celem przyznawania i. i p. jest „zapewnienie osobie z nich korzystającej jak najlepszych warunków dla 
wykonywania swoich zadań". I. i p. są przedmiotem umów międzynar., przyjętych w Wiedniu: na Kongresie 'Wiedeńskim 
konwencji 1815 oraz przez Wiedeńską Konferencję Dyplomat. 1961, która nie używa terminu immunitet tylko przywileje 
dyplomat. Do nich należą w myśl Konwencji 1961: przywilej nietykalności osobistej przedstawiciela dyplomat. i nietykalność 
pomieszczeń misji dyplomat, jej środków transportu i łączności z własnym państwem, oraz archiwa i dokumenty; przywileje 
skarbowe zwalniające w zasadzie od wszystkich podatków z wyjątkiem okoliczności ściśle określonych; przywileje sądowe 
(przywilej kąmy i cywilny) oraz celne. Naruszenie przywileju dyplomat. jest deliktem międzynar., pociągającym za sobą 
odpowiedzialność państwa. .
Osobne miejsce zajmują konwencje dot. i. i p. funkcjonariuszy świat, organizacji: LN i ONZ o-raz org. wyspecjal. ONZ (-> 
Immunitety i przywileje ONZ).
LIbrary of Congress Edtt. Diplomatlc privileges and immuni-ties with particular referenci to Int. organimtions. A Select list of monographs 
and articles published sińce 1931, Wa-shington DC 1948; D. B. LEYIM Diptomaticwskij immunitiel, Moskwa 1949, s. 408; C. M. CROSWEU. 
Protection of Int. Personnel ahread. Law and Practlce affecting the Prtvileges and Immuntties of Int. Organizalions. London 1952; PAU 
Documentos y Notas sobre PrMtegios e Inmunidades con Referenda Especial a la OEA, Washington 1960; C. W. JENKS Int. Inmunities, 
London 1961, s. 278; M. FLEMMING Podsad-nosc iofnierzy na obcym terytorium. Immunitet w sprawach karnych. Warszawa 1970. s. 228; 
W. MICHALSKI Immunitety w polskim procesie karnym. Warszawa 1970, s. 226; Z. Mo-LANDA Immunitety dyplomatyczne l konsularne 
wedlus nowego Kodeksu Postępowania Karnego a prawo międzynar., w: Nowe Prawo 1970, nr 4, s. 488-505; A- KLAFKOWSKI Prawo 
Międzynar. Publiczne, Warszawa 1972, s. 255-256 oraz 264-266: J. Suwu Przywileje i immunitety międzynar., PWN Warszawa 1973, s. 295.
•   1415
IMMUNITETY I PRZYWILEJE ONZ (ang. UN privileges and immunities, franc. Privileges et Immunites de 1'ONU, hiszp. 
Priyilegios e Inmunidades de la ONU, roś. Immunitiety i priwilegii OON), postanowione art. 105 karty NZ stwierdzającym, iż 
Organizacji oraz przedstawicielom członków ONZ i funkcjonariuszom ONZ przysługują na terytorium każdego z jej członków i. i 
p., konieczne do wykonywania swych zadań. W oparciu o to postanowienie Karty Zgr. Og. NZ 13 III 946 uchwaliło Konwencję 
dot. przywilejów i immunitetów nr 3, która w art. l stwierdza, że ONZ posiada prawną osobowość międzynar'., a zatem ma 
zdolność: a)-do zawierania umów; b) do nabywania i zbywania majątku nieruchomego' i ruchomego; c) do stawania w sądach. 
Art. 2 postanawia, że majątek, fundusze i aktywa ONZ nie podlegają jakiejkolwiek procedurze sądowej, przymusowej kontroli, 
reglamentacji, moratorium finansowemu, o-podatkowaniu czy opłatom celnym; lokale zaś, archiwa i wszelkie dokumenty ONZ są 
nietykalne. Art. 3 przyznaje ONZ ułatwienia komunikacyjne te same co mają misje dyplomat.; art. 4 zaś przedstawicielom 
członków ONZ w organach gł. i dodatkowych ONZ oraz na konferencjach ONZ p. i i. dyplomatów; art. 5 ditto ustalonym przez 
Sekr. Gen. ONZ kategoriom funkcjonariuszy ONZ; art. 6 ditto rzeczoznawcom wysyła-

329
INCAP 1421
nym w sprawach ONZ. Art. 7 ustala tryb wystawiania przepustek ONZ, tzw. —>• Laissez-pas-ser de 1'ONU. Art. 8 określił 
zasadę załatwiania sporów. Konwencja ratyfikowana przez większość państw członkowskich; jednak często naruszana w USA, 
które nie ratyfikowały konwencji, a są krajem goszczącym siedziBę ONZ.
Zgr. Og. ONZ, 18 Xn 1967 rez. 2328/XXn wyraziło ubolewanie z powodu naruszania konwencji. 8X11971 Zgr. Og. ONZ 
postanowiło rozpatrzyć sposoby skutecznej ochrony obu konwencji, wiedeńskiej i ONZ, przed naruszaniem ich szczególnie w N. 
Jorku. W systemie międzyamer. obowiązuje regionalny układ OPA z 1960. Komisja Prawa Międzynar. ONZ opracowała 1967 
Konwencję o misjach specjalnych i przysługującym im i. i p. zatwierdzoną przez Zgr. Og. ONZ 16 XII 1969.
Polska w 1971 przystąpiła do Konwencji o p. i i. org. wyspecjal. ONZ, z 21 XI 1947, a także do porozumienia o p. i i. Międzynar. 
Agencji Atomowej z l XI 1959 (Dz.U. 1971, póz. 25, 26; Dz.U. 1971, póz. 222, 223).
UN Comenlion on Ihe Privileges and Immunities of the (W, New York 1946, s. 23; Zbiór Dokumentów. 1946, nr 6, póz. 21; M. HILL Immunilies and Priyiteges of IM. Officials. The Bsperience o f 
the League o f Nations. London 1947; J. MAKOWSKI Funkcjonariusze Miedzynar. l ich immunitety, w: Rocznik Prawa Mlfdzynar. 1949; UN Review IX 1953;
S. SUTOR Przywileje i Immunitety organizacji miedzynar. l ich funkcjonariuszy, w: Sprawy Międzynar.. m 9/1966.
•   1416
DM0, Międzynarodowa Organizacja Meteorologiczna (ang. International Meteorological Organi-zation, IMO, franc. Organisation 
meteorologique internationale, OMI, hiszp. Organización Meteoro-lógica Internacional, OMI, roś. Mieżdunarodnaja 
mietieorołogiczeskaja organizacyja, MMO), najstarsza międzyrządowa organizacja, istniała w latach 1878-1947; jej sukcesorką 
jest -»• WMO. 1955 ustanowiona została przez WMO doroczna Nagroda IMO w wysokości 1200 dół. amer. wraz ze złotym 
medalem z inicjałami IMO i datą 1878, dla uczczenia inicjatorów współpracy miedzynar. w dziedzinie meteorologii.
•   1417
IMPEACHMENT [ang.; 'oskarżenie'], termin miedzynar. — formalne postawienie w stan oskarżenia głowy państwa lub członka 
rządu przez parlament; stosowane przez parlament ang., od XIX w. przez Kongres USA i niektóre parlamenty Ameryki Lać. i 
Europy. W USA 1973-74 komisje Kongresu badały tzw. sprawę -> Watergate; 28 VII 1974 komisja Izby, zwana L Conunittee, u-
znała, że pręż. R. Nixon naruszył zasady praworządności i przedłożyła Izbie wniosek o „postawienie prezydenta w stan 
oskarżenia, wytoczenie mu procesu i usunięcie ze stanowiska". W myśl Konstytucji USA wniosek komisji wymagał za-
twierdzenia przez Izbę zwykłą większością głosów a następnie procesu sądowego przed Senatem, którego członkowie 2/3 głosów 
mogą pozbawić szefa państwa jego urzędu. Wobec przesądzonego niekorzystnego dla R. Nixona układu sił w Kongresie zrzekł 
się 9 VIII 1974 urzędu, jako pierwszy prezydent USA, który uległ procedurze impeachment.
R. BEROER Impeachment. The Constitutional Problem. Boston 1973.
•   1418
IMPERIAŁ CHEMICAL INDUSTRIES LTD.,
jeden z czołowych eur. koncernów o zasięgu miedzynar., powstał 1926 w Londynie w wyniku fuzji 4 ang. przedsiębiorstw chem.; 
rozbudowany po II wojnie świat., w końcem, ma ponad 100 fabryk chemikalii, nawozów sztucznych, farb, środków 
wybuchowych. The Economist, 12 VI 1971.
•   1419
IMPERIALIZM pac. imperialis •władczy'], (ang. Imperialism, franc. Iraperialisme, hiszp; Imperia-lismo, roś. Impierializm), 
termin miedzynar. o podwójnym znaczeniu: l) W tradycyjnym znaczeniu — polityka zagr. polegająca na podbojach kolonialnych, 
militaryzmie, dążeniu do podporządkowania sobie innych krajów. 2) Najwyższe, ostatnie stadium kapitalizmu, charakteryzujące 
się koncentracją produkcji i kapitału oraz zastąpieniem wolnej konkurencji przez panowanie monopoli; powstałe w wyniku 
przemian w kapitalizmie w końcu XIX w.
Naukowej analizy i. dokonał Lenin; wyłożył ją w licznych artykułach, a przede wszystkim w pracy Imperializm jako najwyższe 
stadium kapitalizmu (1917). Uwypuklił on ścisły i nieunikniony związek miedzy wszystkimi przejawami tego, co nazywano 
polityką imperialist. a całokształtem stosunków ekon. rozwiniętego kapitalizmu; stwierdził, że i. wyrósł jako kontynuacja i 
rozwinięcie podstawowych właściwości kapitalizmu; określając jako i. nie politykę kapitalist., lecz sam kapitalizm w określonym 
stadium rozwoju (kapitalizm monopolistyczny), w którym utrzymują się i zaostrzają właściwe mu sprzeczności, zwalczał 
złudzenia co do możliwości-pozbawienia kapitalizmu jego agresywnych cech w drodze reform i kontroli nad działalnością 
monopoli.
W. L. STRAUSS Joseph Chamberlain and the Theorie of Im-perialtsm, London, 1942; J. L. RAOATZ The Literaturę of European Jmperialism 1815-
1932, London 1942; W. I. LENIN Imperializm lako nafwyzsze stadium kapitalizmu. Dzielą. t. XXn, Warszawa 1950; A. P. •niORNTON The 
Imperlal Idea and lis Enemles. London 1959.
•   1420
IMPORT „NIEWIDOCZNY" (ang. „Invisible" import, franc. Importation „invisible", hiszp. Im-portación „invisible", roś. 
„Niewidimyj" import), termin miedzynar. — różnego rodzaju usługi z zagranicy opłacane w dewizach; import i eksport usług 
różnego rodzaju nosi nazwę ->- handlu „niewidocznego".
•    1421
INCAP, Instytut Wyżywienia Ameryki Środkowej l Panamy (ang. Institute of Nutrition of Central America and Panama, franc. 
Institut de Nutrition d'Am6rique Centrale et du Panama, hiszp. Insti-tuto de Nutrición de Centroamerica y Panama INCAP, roś. 
Institut propitanija central noamieri-kanskich gosudarstw i Panamy), instytucja mię-dzyrz. Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, 
Nikaragui, Panamy i Salwadoru, powstała na podstawie konwencji z 20 II 1946, odnowionej 1949 i 1953;
prowadzi i rozwija produkcję środków żywnościowych, gt. dla dzieci, na podstawie możliwości regionu, szczególnie w dziedzinie 
mieszanek jarzynowych; administrowana przez Panamer. Biuro Sanitarne; z siedzibą w stolicy Gwatemali. Osiąg-

1422 Incaparina
330
nięciem Instytutu jest •->• Incaparina. Publ. Boletin
Educacional de Nutricion.
La Historia dc INCAP. Guatcmala, DF 1966, s. 56.
•   1422
INCAPARINA, nazwa roślinnego środka odżywczego o znakomitych zdrowotnie składnikach, b. taniego w produkcji, 
opracowanego 1960 przez -> INCAP; zawiera rośliny regionu bogate w minerały i witaminy. 100 g proszku I. zawiera: 370 
kalorii, 27,5 g protein, 4,2 g tłuszczów, 53,8 g karbohydratów, 656 mg wapna, 698 mg fosforu, 8,4 mg żelaza, 4500 UJ witaminy 
A, 2,3 mg tia-niny, 1,1 mg ryboflawiny i 78 mg niaciny. Obowiązkowy codzienny bezpłatny napój w szkołach regionu Ameryki 
Środkowej.
J. KLIMOWICZ Życie i Śmierć w Ameryce Łacińskiej, War-
•zawa 1968, s. 218-220.
•   1423
INCB ang. International Narcotics Control Board
(franc. Organe international de controle des stupe-fiants, OICS; hiszp. Junta Intemacional de 
Fisca-lización de Estupefacientes, JIFE, roś. Mieżduna-rodnyj sowiet po kontroli narkotikow). 
Międzynarodowa Rada d/s Kontroli Narkotyków, instytucja międzyrząd., zał. 1961 pod egidą ONZ, z 
siedzibą w Genewie; jako organ jedynej Konwencji dot.
•>• narkotyków, ratyfikowana do l XII 1971 przez 81 państw. W ścisłej łączności z Sekr. Gen. ONZ, 
z komisją ECOSOC d/s Narkotyków i z WHO.
•   1424
INCOGNITO [wł.; 'nie będąc znany'], termin międzynar.—przyjęty obyczaj dyplomat., że głowa państwa podróżując w celach osobistych za 
granicę korzysta z dokumentów na przybrane nazwisko, aby uniknąć ceremoniału protokolarnego, przysługującego jego stanowisku. W myśl 
zwyczajów międzynar. rząd obcego państwa jest o tym powiadomiony i nieraz głowa państwa po załatwieniu swych osobistych spraw na 
pożegnanie składa oficjalną wizytę, porzucając i.
H. BLOMEYER Incognito, w: Strupp-ScUochauer WSrterbuch des yelkerrechts. Berlin 1960, Bd. I, f. 21-22.
•   1425
INCOTERMS (ang. International Commerrial Terms, franc. Termes commerciaux mtemationaux, hiszp. Terminos comerciales intemacionales, 
roś. Mieżdunarodnyje torgowyje tierminy), międzynar. formuły handl., opracowane i ogłoszone 1936 przez Międzynar. Izbę Handl. w Paryżu, po 
konferencjach przygotowawczych w Warszawie 1928 i Oxfordzie 1932; zostały zmodyfikowane 1953 i ogłoszone jako Incoterms 1953, obejmują 
następujące określenia: l) loco (ex works, ex factory, ex mili, ex plantation, ex warehause—z zakładu, fabryki, młyna, plantacji, magazynu), łac. 
'w miejscu', tj. zawarta w umowie klauzula oznaczająca, że koszty przewozu do określonego w umowie miejsca przeznaczenia ponosi kupujący; 
2) franco (free on raił, free on truck—franko wagon), wł. = „wolny" (od opłaty), tj. określoną część kosztów transportu lub załadunku pokrywa 
sprzedający; 3) fas (free alongside ship—wolne wzdłuż statku), tj. formuła oznaczająca, że umówiona cena towaru obejmuje koszt dostarczenia go 
wzdłuż burty statku w umówionym porcie załadowania, ryzyko przechodzi wtedy ze sprzedawcy na nabywcę towaru; 4) fob (free on board — 
wolne na statek), ti. umowa, zgodnie z którą sprzedawca pokrywa wydatki związane z dostawą i załadowaniem towaru na statek wskazany przez 
kupującego w umówionym porcie załadowania, odpowiedzialność za ładunek i wydatki w czasie transportu ponosi kupujący; 5) c and f (cost and 
freight—koszty i fracht); 6) cif (cost, insurance, freight—koszty, ubezpieczenie, fracht), tj. umowa, na mocy której sprzedawca pokrywa koszty 
załadowania, przewozu i ubezpieczenia; 7) freight or carriage paid to (fracht lub przewoźne opłacone do umówionego miejsca); 8) ex ship (ze 
statku w umówionym porcie); 9) ex quay (z nadbrzeża w umówionym porcie). Podstawowe znaczenie w handlu zagr. mają formuły cif i fob. 
Uzupełnieniem INCOTERMS są COMBITERMS, opracowane w 1969 przez szwedzkich uczonych nowe warunki dostaw dla przewozów 
kombinowanych dokonywanych drogą lądową i statkami;
rozważane w 1972/73 przez Międzynar. Zrzeszenie Spedytorów oraz Międzynar. Izbę Handlową. Incoterms 1936. Miedzynar. prawidła wykładni 
formuł międzynar., Warszawa 1938, s. 24, w jeż. poi. i franc.: Incoterms 1953. Int. Rules for the Interpretation of Trade Terms, Inl, Chamber of 
Commerce, Doc. nr 166; H. BEYER „Trade Terms" — „Incoterms", Owe rechtiiche Bedeutunf und Ab-gremuns, w: Rechl der Int. Wirtschaft 
1954/55; J. RAMBERG, A. HOLTZ Combiterms, 3 t. Stockholm 1969; E. WIKTOR Combiterms, w: Handel Zagraniczny, 10/1973.
INDEMNIZACJA -»• Reparacje, odszkodowania.
•   1426
INDEX [tac.; 'wskaźnik'], termin międzynar.— alfabetyczne rejestry nazw wszelkiego rodzaju nazwisk, pojęć lub spisy alfabetyczne przedmio-
tów (np. książek zakazanych przez Kościół Rzymskokatolicki 1559-1966 pt. lndex librorum prohi-bitorum), przedmiot stałej zorganizowanej 
współpracy międzynar.
Org. międzynar. zarej. w ONZ:
Towarzystwo Specjalistów od Indeksów, Society of Indexers, Societe des indcxateurs, żal. 1957, z zadaniem wprowadzenia światowej unifikacji 
indeksów w pracach nauk., z siedzibą w Londynie; publ. The Indexer. Yearbook of Int. Orgamwtions. 1973.
•   1427
INDEX BIBUOGRAPHICUS, tac. nazwa bibliograficznego indeksu wydawanego od 1950 przez UNESCO wspólnie z Międzynar. Federacją 
Dokumentacji.
•   1428
INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM pac.;
'indeks książek zakazanych'], spis sporządzany od 1559 przez Kościół katol., jako międzynar. broń przeciw wszelkim ideom postępowym wśród 
katolików, zagrożonych ekskomuniką za czytanie publikacji wpisanych do ILP. Od 1616 do 1802 w ILP figurowało dzieło M. Kopernika De 
Revolu-tionibus...'' Dla książek, w których tylko krótkie pasaże były wzbronione katolikom. Kościół ogłaszał lndex Espurgatorum, cytatów 
zaleconych do usunięcia, by książka mogła być czytana w katol. społeczności międzynar. Ostatni lndex z 1960 obejmował ok. 5000 pozycji.
A. BOUDINHON La Nomelle Ugislasion de l'tndex, Paris 1925;
Euhemer. Warszawa Nr 4, 1961.
•   1429
INDEX TRANSLATIONUM, wykaz przekładów dokonanych w całym świecie w danym roku, publikowany od 1950, z dwuletnim odstępem 
czasu, przez UNESCO. Wydany 1971 XII t. I.T. objął bibliografią tłumaczenia 38172 tytułów w 65 krajach (1969). Na pierwszym miejscu tak jak

331
India 1430
w latach poprzednich, był ZSRR z 3853 tytułami, następnie NRF—3538, Hiszpania—2737, Włochy—2483,  Japonia—2165, USA—2059, 
Francja —1889,   Szwecja — 1669,   Holandia — 1606, Czechosłowacja — 1449, Dania—1249, Belgia—1207, Jugosławia—1012, Węgry—960, 
Polska—825. Autorzy najczęściej tłumaczeni: W. I. Lenin, J. Veme, G. Simenon, W. Szekspir. Wyd. 1972 XXIII t. I. T. objął bibliografię 42 322 
książek przetłumaczonych w 73 krajach (1970). •   1430
INDIA, hindi Bharatija Pradżatantra (ang. India, franc. Inde, hiszp. India, roś. Indija), Suwerenna Demokratyczna Republika Indii, 
Republic of In
dia, państwo w pd. Azji, nad O. Indyjskim. Czł. ONZ. Pow. 3267,6 tyś. km', 550370 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1961—439072 tyś., 1970— 
546955 tyś.). Stoi. Delhi (4044 tyś. mieszk., 1971). Graniczy z Pakistanem, ChRL, Nepalem, Bhutanem, Sikkimem,. Birmą i Bangla Desz; język 
oficjalny: hindi i pomocniczy ang.; waluta: rupia indyjska =100 pajsa. Święto nar.—261, rocznica proklamowania republiki 1950.
Stosunki międzynar.. kolonia bryt. od 1876; kolonia z ograniczonym samorządem od 20 VIII 1917. W lutym 1921 otwarcie Parlamentu I.; 1931 
konferencje z stopniowo wprowadzanym „okrągłym stołem"; w Londynie 2 VIII 1935 nowy statut adm. z Radą Państwa i Zgromadzeniem Usta-
wodawczym. 11 IV 1942 W. Brytania oferuje Indiom autonomię, której nie uznają przywódcy mdii. Niepodległe państwo 15 VIII 1947 w ramach 
bryt. Wspólnoty Narodów. 611950 proklamowanie rep. pozostającej w bryt. Wspólnocie Narodów. W październiku 1954 I. za zgodą Francji 
przejęła kolonialne enklawy Francji na terytorium Indii (Pondiczeri, Karikal, Mahe, Janam), a w grudniu 1961—Portugalii (Goa, Daman i Diu). 
Od października 1947 w konflikcie granicznym z Pakistanem o terytoria Kaszmiru i Dżammu; w lipcu 1949 ONZ wyznaczył stałą grupę wojsk, 
obserwatorów d/s konfliktów I. z Pakistanem (United Nations Military Observers Group for India and Pakistan, UNMOGIP), przeciwko 
działalności, której I. wypowiedziała się w maju 1954. Konflikt z Pakistanem zaostrzył się . wskutek incydentów zbrojnych w kwietniu 1965 w 
rejonie -»• Rann of Kutch oraz jesienią 1965 w Kaszmirze i stał się przedmiotem arbitrażu ZSRR w styczniu 1966 (-> Deklaracja Tasz-kiencka), 
następnie, po starciach zbrojnych indyj-sko-pakistańskich w listopadzie i grudniu 1971 w rejonie Kaszmiru, związanych z klęską Pakistanu Zach. 
w wojnie domowej 1971-72 (proklamowanie w Pakistanie Wsch. rep. Bangla Desz);
konflikt ten (poprzedzony napływem milionów uchodźców z Bangla Desz do I.) był przedmiotem Rez. Zgr. Og. ONZ z 8 XII 1971 oraz 
bezpośrednich rokowań I. z Pakistanem, zakończonych podpisaniem 3 VII 1972 w Simii porozumienia o wyrzeczeniu się stosowania siły. 
Nieuregulowany do 1974 pozostał spór I. z ChRL o granicę himalajską, który doprowadził do zbrojnych incydentów 20X-21XI1962; incydenty te 
poprzedziło 3 VI 1962 podpisanie chińsko-pakistańskiego porozumienia w sprawie wytyczenia granicy pomiędzy Kaszmirem i Sinciang-Ujgur 
(28 DC 1968 I. protestowała wobec ChRL i Pakistanu przeciwko otwarciu drogi łączącej Gilgit z Sinciang-Ujgur). I. należy do głównych 
inicjatorów i rzeczników polityki niezaangażowania. W sierpniu 1971 I. podpisała z ZSRR układ w Delhi o pokoju, przyjaźni i współpracy na 20 
lat. I. od 1952, korzysta z pomocy ONZ w rozwiązywaniu problemów demograficznych (akcji na rzecz planowania rodziny w związku z wysokim 
przyrostem naturalnym, w wyniku którego ludność I. wzrosła w 1961-71 o 24,6°/o) oraz z pomocy UNESCO w walce z analbafetyzmem (w 
1961-71 zmniejszonym o 5°/o—do 70,6%, najbardziej w stanie Ke-raia — do 39,8%). I. jest czł. założycielem ONZ od 24X1945, i należy do 
wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Premier Jawaharial Nehru 3X1960 przemawiał przed Zgr., Og. NZ. W IV 1974 rząd L przejął 74% udziałów 
koncesji naftowych na terytorium indyjskim amer. kompanii —> EXXON. 18 V 1974 I. dokonała pierwszej podziemnej eksplozji nuklearnej, 
oświadczając że nie naruszyła układu w sprawie częściowego zakazu prób z broniami nuklearnymi 1963. I. nie jest natomiast członkiem układu o 
nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej 1968.
Rada I. d/s Światowych, India Councii of Worid Affairs publ. India Quarterty ona Foreign Af-fairs Reports.
Stosunki dyplomat. (I VI 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bahrajn, Bangla Desz, Barbados, Belgia, 
Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Da-homej. Dania, Egipt, Ekwador, Etiopia, Pidżi, 
Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, G. Wolta, Grecja, Gujana, Gwinea, Hiszpania, Holandia, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Jamajka, 
Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kambodża, Kanada, Katar, Kenia, Kolumbia, Kongo, Kostaryka, Kuba, Kuwejt, 
Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malawi, Malediwy, Malezja, Malgaska Rep., Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mauritius, 
Meksyk, Mongolia, Nepal, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, N. Zelandia, Oman, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Rumunia, Senegal, 
Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Swazi, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tonga, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, 
Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Włochy, Wybrzeże KoSci Słoniowej, Zair, Zambia, 
Zjedn. Emiraty Arabskie, ZSRR.
Z Polski stosunki na szczeblu ambasad od 30 m 1954. W Bombaju l Kalkucie działaj; poi. konsulaty. Umowy z PRL:
konwencja dot. stosunków handl. z 8 V 1931 (Dz.U. 1932, póz. 280, 535, 536); umowa o współpracy kulturalnej z 27 Ul 1957 (Dz.U. 1958, póz. 
281, 282).
The Times of India Dtrectory and Yearbook; R. PŁATT India: A Compendium, New York 1962; O. T. THIEU India and South-East Asia 1947-1960, 
Geneva 1963, ». 384; B. M. SHANNA The Rtpublic of India. Conslitulion and Gorern-ment. New Yoik 1966, s. 655; A. IAMB The China-india 
Border: The Ortgtns of the Dfsputed Soundartes, New York 1964, s. 192; D. W. WAINHOUSE Int. Peace Obseryation, Baltimore 1966, s. 357-372; 
N. R. GOSIEWA Indija: Tysiacze-letiia t sowiemlennost, Moskwa 1971, ». 140; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972. Vol. 
2. l. 602-649; B. MROZEK Indie wspStctUsne. Wamawa 1972; A. L.

1431 Indianie amerykańscy
332
DATAR India's Economic RelaSions with the USRR and Eas-tern Europę 1953-1969. Cambridge 1973, 8. 278; S. ETIENNE Les chances de l'lnde, Parif 1973, ». 303; India 1973, N. Delhi 1973.
•    1431
INDIANIE AMERYKAŃSCY (ang. American Indians, franc. Indiens americaines, hiszp. Indios americanos, roś. Indiejey 
Amieriki), przedmiot międzynar. konwencji XX w. o ochronie Indian amcr., po ludobójczym trzebieniu całych plemion w epoce 
kolonialnej przez państwa eur. -i w XIX w. przez państwa amer. Pierwszą konwencją była uchwała VIII Międzynar. Amer. 
Konferencji w Limie, 27X111938, o wprowadzeniu „stałych badań nad sytuacją osad indiańskich istniejących w różnych krajach 
amerykańskich", oraz uchwała o zwołaniu I Kongresu Międzyamer. d/s Ludności Tubylczej, I Congreso Indigenista Inter-
americano, do miejscowości Patzcuaro (Meksyk), w kwietniu 1940. Kongres ten opracował konwencję międzynar. 
instytucjonalizującą Kongres wraz z jego organem p.n. Instituto Indigenista In-teramericano, w łączności z krajowymi Instytutami 
d/s Ludności Tubylczej. Od 1948 Instytut posiada statut wyspecjal. OPA i działa jako korni-. sja stała Kongresów. Siedziba w m. 
Meksyk. Publ. America Indigeno, Anuario Indigenista i studia. Konwencję ratyfikowały rządy Boliwii, Brazylii, Ekwadoru, 
Gwatemali, Hondurasu, Kolumbii, Meksyku, Nikaragui, Panamy, Paragwaju, Peru, Salwadoru, USA i Wenezueli. II Kongres 
odbył się w Cuzco (Peru), w czerwcu-lipcu 1949, ni—w stoi. Boliwii La Paź w sierpniu 1954, IV—w stoi. Gwatemali, w maju 
1959, V—w stoi. Ekwadoru Quito, w październiku 1964, VI—w Patzcuaro (Meksyk), w kwietniu 1968, VII—w m. Brasilia, w 
sierpniu 1972.
Z inicjatywy państw Ameryki Lać. konferencja ILO opracowała i uchwaliła 26 VI 1957 konwencję Nr 107 o ochronie plemion 
ludności tubylczej w państwach niepodległych. Wcześniej, 1953, opracowany został przez BLO Program pomocy dla 7 min 
Indian w regionie Andów, Programa Indigenista Andina i stworzone dwa ośrodki eksperymentalne: w Boliwii i w Peru; opieką 
Programu ILO zostały objęte następujące regiony: w Argentynie—Abra Pampa, Sienaga Grandę, Puesto Grandę, Jujuy; w 
Boliwii—Pillapi, Playa Verde, Paracaya, Cotaca, Otava, Llico, Andapez i Torija;
w Chile—Molina, Coapa, Putre, Belen i Arica;
w Ekwadorze—Candar, Chimborazo, Cotopaxi, Imbambura, Tungaruha; w Kolumbii—Sylwia i Tierradentro; w Peru—
Cuyochico, Chuquito, Camicachu, Huancayo, Pampa Cangallo, Taraco i Vicos. Nie objęte zostały w programie ILO Brazylia i 
Paragwaj. Program ILO korzysta z Techn. Pomocy ONZ oraz z Pomocy dla Ludności Tubylczej, Fondo Indigenista de America, 
org. stworzonej po 1968 przez OPA z zadaniem finansowania programów oświatowych i techn. w osiedlach indiańskich.
W 1968 ujawnione zostało na V Kongresie w Patzcuaro wymordowanie około 100 tyś. Indian w stanie Mato Grosso w Brazylii, 
w większości szczepionkami gruźlicy lub przez zatrucie żywnością, resztę zabito w celu zdobycia terytoriów roponośnych, 
nietykalnych dotąd, bo stanowiących rezerwat idiański. Zbrodni ludobójstwa dokonali przekupieni pracownicy państwowego 
Urzędu 0-
pieki nad Indianami. W lipcu 1972 amer. tygodnik „Newsweek" podał, że z 58 oskarżonych o eksterminacyjne akcje 
antyindiańskie i przywłaszczenie majątku wartości 62 min dół. pracowników Urzędu Opieki nad Indianami (SIP), ani jeden nie 
stanął przed sądem. Rząd Brazylii rozwiązał SIP i powołał Krajową Fundację Indiańską (FUNAI), której przewodniczący 
Antonio Cotrini ustąpił 1972, oświadczając, że i ta organizacja stałą się instytucją „grabarzy, kopiących grób Indianom". Od czasu 
rozpoczęcia bowiem budowy autostrady transamazońskiej, 1964, liczba Indian zmniejszyła się w Amazonii z 200 tyś. do poniżej 
100 tyś. Stanowisko rządu wyraził nowy przewodniczący FUNAI gen. J. O. Ban-deira de Melo: „Pomoc dla Indian... nie może 
hamować rozwoju kraju". Wypowiedź ta spotkała się z publicznym protestem 84 uczonych Brazylii. Raport amer. tygodnika 
kończył się zdaniem:
„W Brazylii, jak w USA, zapewne los Indian stanie się troską ogółu dopiero wtedy, kiedy ich droga życia stanie się ciekawostką 
historyczną". Minister spraw wewn. Brazylii zapewnił Kongres, że nowy przygotowywany „Statut Indian w Brazylii" 
zabezpieczy pozostałe przy życiu plemiona indiańskie.
W lutym 1973 ujawnione zostało, że podobna polityka eksterminacji Indian prowadzona jest w Paragwaju, przeciwko czemu 
zaprotestowała Rada Biskupów tego kraju oraz uczeni etnografowie z całego świata. Wg relacji zach.niem. tygodnika „Der 
Spiegel" w Paragwaju odbywają się polowania na Indian plemienia Achś prowadzone systematycznie przez kolonistów, którzy 
wytępiając Indian, nazywanych obelżywie „wściekłymi szczurami'", zagrabiają w ten sposób obszary zarezerwowane dla Indian, 
w myśl bowiem ustawodawstwa paragwajskiego terytoria Indian przestają być własnością państwa, jeśli nie są przez Indian już 
„zamieszkałe i uprawiane". I tu dziesiątkowanie indiańskiego plemienia ma charakter „świadomego,-zaplanowanego 
ludobójstwa".
Międzynar. Komisja Badania Zbrodni Junty Chilijskiej na swej I sesji w Helsinkach 21-24 III 1974 stwierdziła, że w Chile junta 
anulowała wszelkie prawa obywatelskie szczepów indiańskich Mapuche (nazwa ta oznacza „ludzi tej ziemi") i przystąpiła do 
ludobójczej ich eksterminacji. W USA, gdzie liczba Indian spadła w 1910 do ok. 200 tyś., w okresie 1920-70 liczba ta wzrosła do 
625 tyś.; jednocześnie duża część opuściła rezerwaty wiejskie i stworzyła rezerwaty miejskie; należą nadal do pariasów 
społeczności USA z przeciętną wieku 44 lata, która w USA wynosi u białych obywateli 71 Jat.
Conferencias Int. Amertcanas, Suplementu 1938-1942, Wa-nhington DC 1943. s. 28-29; A. N. LOCKWOOD Indians of the Andes: Technical 
Assistance on the Alliplano, New York 1956; F. L*NGEHHOVE Le problime de ta protection des po-putattons abortsenes mis Nations Unieś, w: 
SecueU des Cours de 1'Academie de Drolt IntemaHonal. 89/1956,1; ILO El Pro-grama Andino. Gincbra 1959; Conferencias EspectaUzadas 
Inieram, Washington DC, 1965; Ameryka Indiańska?. Wybór i wstęp: R. Romano, Wnrazawa 1971, s. 458; Brastt vanlshlng Indians 
„Newsweek", July 3, 1972, s. 12; CH. YANHBCKB Ge-noctde et Ethnocide des Indiens d'Amtrique Lattne, w: Le Monde No. 8589, 26 aoflt 1972; 
Parasway, ToUwUlfse Ratten, w: Der Spiegel 1972, nr 33, s. 68-69.
•   1432
INDIE PORTUGALSKIE (ang. Portuguese Indies,
franc. Inde Portugaise, hiszp. India Portuguesa,

333
Indonezja 1437
roś. Portugalskaja Indija), nazwa kolonii portug. na terytorium Indii w latach 1505-1961 (-»• Goa,. Daman i Diu), włączonych do Indii 18 XH 
1961.
G. CORKEU Historia da Colonizafao Poriuguesa na IiuHa, Lisboa 1948-54, 5 t.
•   1433
INDIE WSCHODNIE (ang. East Indies, franc. Indes Orientales, hiszp. Indias Orientales, roś. Ost-Indija), nazwa używana w Europie od XVI w. 
na określenie Azji Pd. (Płw. Indyjski, Indochiński i wyspa Cejlon) oraz Archipelagu Malajskiego,' utrzymała się po XX w., jak o tym świadczy 
Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda t VII, Warszawa 1900.
•   1434
INDIE WSCHODNIE HOLENDERSKIE (ang. Dutch East Indies, franc. Indes Orientales Neer-landaises, hiszp. Indias Orientales Holandesas, 
roi. Nidiertandskaja Ost-Indija), nazwa kolonialna obecnego terytorium Indonezji.
•   1435
INDIE ZACHODNIE (ang. West Indies, franc. Indes Occidentales, hiszp. Indias Occidentales, roś. West-Indija), nazwa kolonialna grupy wysp 
w regionie M. Karaibskiego, należących od XV Ul w. do W. Brytanii, 1958-62 tworzących w ramach bryt. Wspólnoty Narodów Federację Indii 
Zach., a od 1967 Stowarzyszone Stany Indii Zach., Asso-ciated States of West Indies (Antigua, Dominika, Grenada, Saint Christopher-Neyis-
Anguilla, Saint Lucia, Saint Vincent). Za politykę zagr. i za sprawy obrony tych terytoriów odpowiada W. Brytania. Historycznie nazwa I.Z. 
została wprowadzona w wyniku błędnego mniemania K. Kolumba, iż odkrył wybrzeża Indii, przez długi czas nadawana była całej Ameryce.
The Statesman's Yearbook 1972-1973. London 1972, 8. 505-
dyjskich 1607-1798, od 1816 kolonia Królestwa Holandii; w czasie Q wojny świat, w 1942-45 L była okupowana przez Japonię. 
Indonez. Ruch Lu-
513.
1436
INDOCHINY FRANCUSKIE (ang. French Indo-china, franc. Indochine Francaise, hiszp. Indochi-na Pranccsa, roś. Fancuzskij Indokitaj), 
wspólna nazwa kolonii i protektoratów Francji na Płw. Ifldochińskim (terytorium obecnego Wietnamu, Laosu i Kambodży), pod bezpośrednią lub 
pośrednią władzą Francji; używana w okresie od 1862-63 (względnie 1884) do 1954, tj. do zawarcia indochińskich -»• układów genewskich 22 
VII 1954.
R. Liw findochim et ses traitłs 1946, Palta 1948; Konferencja Genewska (26 kwietnia-21 lipca 1954). Dokumenty i materiały, PISM Wanzawa 
1954, s. 508; M. ŁACBS Układy Indochińskie. Wanzawa 1955, s. 258; Konflikt Indochtifskl. t. l. Chronologia 1954-1970. t. 2. Chronologia 1971-
72. PISM, Warszawa 1972-73.
•   1437
INDONEZJA (ang. Indonesia, franc. Indonesie, hiszp. Indonesia, roś. Indoniezija), Republika Indonezyjska, Republik Indonesia, państwo w 
pd,-wsch. Azji położone na ok. 3 tyś. wyspach Archipelagu Malajskiego na O. Spokojnym i w zach. części Nowe] Gwinei. Czł. ONZ. Pow. 
1904,3 tyś. km', 125840 tyś. mieszk. (1971); wg spisów:
1961—96318 tyś., 1971—122864 tyś. Stoi.— Djakarta (5766 tyś. mieszk.—1971). Język oficjalny: indonezyjski; waluta: rupia indonez, == 100 
senów. Święto nar. —17 VIII, rocznica proklamo-
•wania niepodległości 1945. Stosunki międzynar.: kolonia Hol. Kompanii In-
dowy 17 VIII 1945 proklamował niepodległość Rep. I., czego nie uznała W. Brytania i Holandia, których siły zbrojne po kapitulacji Japonii oku-
powały I. 2611946 Ukr. SRR zażądała w R. Bezp. ONZ rozpatrzenia sprawy I., czemu sprzeciwiły się mocarstwa zach. Układ podpisany 15 XI 
1946 między Holandią a I., zw. Linggadjati Agreement, o utworzeniu Unii Holendersko-In-donez., dwóch suwerennych państw pod władzą 
zwierzchnią królowej, został pogwałcony wkrótce przez Holandię (podobnie jak następny układ z 25 III 1947), która przywróciła swą władzę ko-
lonialną. R. Bezp. ONZ 31 VII 1947 rozpatrzyła problem I. i 25 VIII tegoż roku powołała Komisję Informacyjną, złożoną z konsulów Australii, 
Belgii, ChRL, Francji i USA, akredytowanych w Djakarcie oraz. Komisję Dobrych Usług, Good Offices Committe (GOC), złożoną z przedstawi-
cieli Australii, Belgii i USA, która 1911948 doprowadziła do podp. zawieszenia broni, tzw. „Ren-ville Agreement", pogwałconego wkrótce przez 
Holandię. Decyzją R. Bezp. ONZ 2811949 GOC została przemianowana na Komisję ONZ d/s I., U.N. Commission for Indonesia (UNCI), która 
doprowadziła 21 XI 1949 do uznania przez Holandię suwerenności Stanów Zjedn. I. z dniem 27 XII 1949 nad całym terytorium I., z wyjątkiem —
> Triami Zach., przy zachowaniu unii gosp. I. z Holandią. Problemy unii były rozważane na wspólnej konferencji w Hadze 29 VIII 1954. Unia 
została rozwiązana ostatecznie 15 II 1956. Również w sierpniu 1954 rozpoczęły się mediacje ONZ w sprawie Irianu Zach., zakończone 
porozumieniem holendersko-indonez. w sierpniu 1962, w wyniku którego nastąpiło wycofanie się z Irianu Zach. kolonialnych jednostek Holandii 
i przejęcie w listopadzie 1962 władzy nad nim przez Administrację Tymczasową ONZ UN Temporary Exe-cutive Authority (UNTEA), która l V 
1963 przekazała Irian Zach. I. Konflikt I. z Malezją 1964-66 zakończony został układem pokojowym l VI 1966 i nawiązaniem stosunków 
dyplomat. W październiku 1965 doszło do prawicowego wojsk, zamachu stanu i rzezi setek tysięcy komunistów I„ zakazano działalności KP 
Indonezji oraz rozwiązano Front Nar. Czl. ONZ od 28 IX 1950 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Pręż. Sukamo przemawiał w Zgr. Og. ONZ 
301X1960. Z powodu przyjęcia Malezji do ONZ I. nie brata udziału w pracach ONZ 2011965-20 IX 1966. Od 1967 I. korzysta z pomocy wojsk. 
USA (1967-71 na sumę 534 min dół.). 1970-71 dpszło do zbliżenia gosp.

1438 Indult
334
z Holandią, po wizycie pręż. gen. Suharto w Hadze i rewizycie królowej Juliany w Djakarcie.
Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Birma, Belgia, Brazylia, 
Bułgaria, Cejlon, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja, Gnana, Gwinea, Holandia, . Indie, Irak, Iran, Japonia, Jordania, Jugosławia, 
Kambodża, Kanada, KRL-D, Kuba, Malezja, Maroko, Meksyk, NRD, NRF, Nowa Zelandia, Pakistan, Polska, Rumunia, Singapur, Syjam, Syria, 
Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Turcja, USA, Watykan, Węgry, Wiochy, W. Brytania, Wietnam Rep. De-mokr., ZSRR.
Z Polską stosunki dyplomat. od 1956 na szczeblu ambasad;
umowy z PRL: handl. z 7 VIII 1958; o współpracy nauk., techn. z 10 X 1961, porozumienie żeglugowe z 1965, porozumienie moratoryjne z 9 VI 
1971.
IW The Securtty CouncU Commtttee of Good Offices on the Indonestan Questlon. New York 1949, f. 59; IW Peacefutl Setttement in Indomsia, 
New York 1951. «. 20; A. A. SCHIL-LER The FormaHon of Federal Indomsia 1945-49, Thc Ha-gue 1955; A. M. TAYLOR Indonesian 
Independence wid the United Natlons, New York 1960, s. 500; A. B. BIELENSKU Nacyonalnoje probułdlenije Indomeai, Moskwa 1965, s. 345;
D, E. WEDTHERBEE Ideotogy In Indonesia; Sukarnos Indom-sian Revolution, Detroit 1966, s. 346; T. ALISJAHBANA Indomsia Socidl, Cullural 
Revolution. New York 1967, s. 286;
W. I. AOTONOW Indonieoia, Moskwa 1967, s. 261; W. J. ARCHIPOW Ekonomika l ekonomtcseskaja politika Indonieził (1945-1968), Moskwa 
1971, s. 437; U. MONTEIL Indonesie. Paris 1972, s. 192; The Europa Year Bóok 1972. A Worid Survey. London 1972, Vol. 2 s. 650-670; B. DŹNES 
Indonezja. Warszawa 1972, s. 299.
•   1438
INDULT pac. indultum 'pozwolenie'], termin prawa średniowiecznego, przyjęty na określenie przywileju przynawanego przez wladzę osobie czy 
instytucji; zachowany w prawie kanonicznym' jako forma przyznawania przez papieża zezwoleń na odstąpienie w szczególnych przypadkach od 
przepisów obowiązujących w Kościele Rzymskokatolickim.
L. KOTZSCH Indult, w: Strupp-Schlochauer Worlerbuch des YBIkerrechts, Berlin 1960, Bd. I. s. 19-20.
•   1439
INDUSKI SPÓR O WODĘ (ang. Indus Water Dispute, franc. Dispute sur les eaux de 1'Indus, hiszp. Litigio hindu sobre el uso de las aguas, roś. 
Indo-pakistanskij spór o wodie), spór 1951-60 między Indią i Pakistanem o korzystanie z rzek i kanałów w rejonie Kaszmiru i wsch. Pendżabu;
w wyniku mediacji Światowego Banku (IBRD), osiągnięto we wrześniu 1960 porozumienie, mocą którego India korzystać ma z trzech rzek wsch. 
części dorzecza Indusu: Satledż, Bias i Rawi, natomiast Pakistan Zach.—z Indusu i z dopływów zach. części jego dorzecza: Dżhelam i Czenab. 
Tam, gdzie zachodziła konieczność, nowe systemy irygacyjne zostały zbudowane z pomocą IBRD.
•   1440
INDUSTRIALIZACJA (ang. Industrialization, franc. Industrialisation, hiszp. Industrialización, roś. Industrializacyja), termin, międzynar. — 
uprzemysławianie, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar., konwencji międzynar. oraz uchwał i badań ONZ od 1959, kiedy sprawę i. 
jako gł. problem rozwoju państw Trzeciego Świata przeforsowały państwa te wraz z państwami socjalist. w Zgr. Og. ONZ, czemu 
przeciwstawiały się w poprzednich latach wysoko uprzemysłowione kraje zach. Zgromadzenie ustanowiło 1959 Komisję d/s Rozwoju Przemysłu 
przy ECOSOC. 1960 Zgromadzenie uchwaliło Rezolucję zalecającą państwom członkowskim rozwijanie międzynar. wymiany doświadczeń 
przem. 1965 została utworzona Organizacja NZ d/s Rozwoju Przemysłowego
(UNOID), pod której patronatem 29X1-20X11 1967 odbyło się w Atenach I Sympozjum Międzynar. Rozwoju Przemysłowego z udziałem 42 
delegacji państw Trzeciego Świata, 30 z państw uprzemysłowionych oraz reprezentantami 54 organizacji międzynar., związanych z problemami i. 
Wcześniej—1963—w Saó Paulo odbyła się Konferencja NZ d/s planowania i. Również w
1963 odbyła się w Limie I Regionalna Konferencja państw Ameryki Lać. d/s planifikacji i rozwoju przem., która powołała do życia przy ALALC 
Komisję Doradczą d/s Rozwoju przem.
1964 zawarte zostały w ramach ALALC pierwsze umowy o współpracy komplementarnej w dziedzinie przemysłu. W marcu 1968 odbył się w m. 
Meksyk I Kongres Przemysłowy Ameryki Lać., zorganizowany przez Stowarzyszenie Przemysłowe Latynoamerykańskie.
Patterns of Industrial Growth 1938-1958. UN New York 1959; Estudio Económico Mundlal, UN New York 1961; The Growlh of Worid Industry 1938-1961. National TdUes, UN New York 
1963.
•    1441
INDUSTRY OIL, nazwa jednej z wielkich ->-naftowych kompanii USA.
•   1442
INDYJSKI OCEAN (ang. Indian Ocean, franc. Ocean Indien, hiszp. Oceano Indico, roś. Indij-skij okiean), najmniejszy z trzech oceanów świata 
(74917 min km'), przedmiot międzynar. współpracy pokojowej pod patronatem ONZ i jej org. wyspecjal. Zgr. Og. ONZ, Rez. 2832/XXVI, z 
16X111971, proklamowało 1.0. strefą pokoju, UN Declaration of the Indian Ocean as Żonę of Peace. Zgr. Og. NZ 29X111972 powołało Komitet 
ad hoc, złożony z 15 państw (Australia, ChRL, Cypr, India, Indonezja, Irak, Iran, Japonia, Jemen, Madagaskar, Malezja, Mauritius, Pakistan, 
Tanzania i Zambia), który przedłożył swe zalecenia XXVIII sesji Zgr. Og. NZ w specjalnym punkcie porządku dziennego dot. 0.1. IV 
Konferencja 75 państw niezaangażowanych w -»• Deklaracji Algierskiej 1973 w p. 63 wypowiedziała się za urzeczywistnieniem uchwały Zgr. 
Og. NZ. Komitet Polityczny Zgr. Og. NZ 25X11973 polecił Sekr. Gen. ONZ przy&otowanie w 1974 raportu o obecności wojskowej wielkich 
mocarstw na obszarze Oceanu Indyjskiego. W lutym 1974 USA zawarły z W. Brytanią umowę o utworzeniu bazy amer. okrętów wojennych, 
patrolujących 0.1., na bryt. wyspie Diego Garcia, co wywołało protesty rządu Indii z powołaniem się na Rez. Zgr. Og. NZ z 197.1. W marcu 1974 
rozpoczął patrolowanie 0.1. lotniskowiec amer. o napędzie atomowym „Kitty Hawk". W V 1974 opublikowany został raport ONZ p.t. Problemy 
pokoju na 0.1.
Zbiór Dokumentów 1971, nr 12, póz. 187; 1972, nr 12, póz. 267; Kronika 1974.
IN FAYOREM TERTH -»• Umowy międzynarodowe a państwa trzecie.
•   1443
INFLACJA [tac. inflare 'nadąć', 'wydymać'], (ang. Inflation, franc. Inflation, hiszp. Inflación, roś. Inflacyja), termin międzynar. — zjawisko 
nadmiaru środków płatniczych, obniżające ich siłę kupna, przejawiające się we wzroście cen; po raz pierwszy rzekomo użyte 1864 przez amer. 
ekonomistę A. Delmera. Zjawisko nieproporcjonalnego

335
Informacja naukowo-techniczna 1447
do produkcji towarów i usług przyrostu Środków płatniczych na rynku występowało dużo wcześniej. Najbardziej znana, ze 
względu na swe reperkusje międzynar., była afera Johna Lawa, który otrzymawszy królewski przywilej na otwarcie prywatnego 
banku emisyjnego, 1716, finansującego zarówno państw., jak prywatne kompanie handlu zamor,, wypuścił taką ilość pieniędzy i 
papierów wartościowych, że po 5 latach nastąpił krach banku. Podobne zjawisko i. przeżyły Stany Zjedn. w okresie wojny 
domowej, kiedy w 1861 wypuszczono pierwsze papierowe dolary (greenbacks) w takiej ilości, że musiano zawiesić wymienianie 
ich na złoto, uchwałą Gold Act 1864, co spowodowało natychmiastowy spadek ich siły nabywczej o 40%. Jeszcze bardziej 
gwałtowna i. wystąpiła po I wojnie świat, w Niemczech. Polska przeżyta najostrzejszą i. w latach 1919-24. W terminologii 
międzynar. rozróżnia się i. pełzającą, craw-ling inflation, gdy ceny wzrastają stosunkowo wolno, tj. kilka procent rocznie; i. 
galopującą, gal-loping inflation, gdy wzrost cen przekracza kilkanaście procent rocznie oraz hyperinflację, hyper-inflation, kiedy 
wzrost cen rośnie nawet o kilkadziesiąt procent dziennie, jak to miało miejsce w niektórych państwach eur. (m.in. w Rep. 
Weimarskiej i Polsce) w latach dwudziestych po I wojnie świat.
W gospodarce socjalist. możliwości i. są b. ograniczone; może ona wystąpić jedynie w przypadku znacznego zwiększenia 
wydatków na obronę kraju lub zbyt szybkie rozszerzenie programu inwestycyjnego w razie wojny lub agresywnej polityki krajów 
kapitalist. oraz jeśli nastąpi znaczne przekroczenie planowanych kosztów produkcji i dochody ludności wzrosną szybciej niż ilość 
towarów i usług. W 1973 krajami o najwyższym procencie były: Chile—528%, Kambodża — 221%, Urugwaj—90%, Argentyna 
i Wietnam Pd. (Saj-gońska administracja) — 52%, Indonezja — 42%, USA—9,2%, Kanada—10%. W Europie: Portugalia—
30%, między 10 a 20%—Finlandia, Hiszpania, W. Brytania. Najniższą i. od O do 5% wykazały eur. kraje socjalistyczne (Le 
Monde 26 m 1974).
H. SCHACHT Die StabtUsierung der Marki Berlin 1927; L. SZPER Inflacja, w. Encyklopedia nauk politycznych, t. 2, Warszawa 1937; A. SMFIHIES 
La tnflandon en Amertca La-tina, Buenos Abel 1963; J. RUEFF i in. Inflation et Ordre Mo-netatre lnt„ Oenere-1967; Inflation The Problem, 
OECD, London 1971; M. FRIEDMAN Inflation et systemes monetaires. Paris 1971; CH. LEVINSON L' InflaHon mondlate et les firnws 
muMnationales, Paris 1973, «. 249.
•   1444
INFLUENZA [hiszp. influenca "wpływ', 'grypa'1, choroba zakaźna wirusowa, groźna dla ludzi, zwierząt i ptaków, zwana też 
grypą, przedmiot międzynar. akcji zwalczających epidemie i. Pandemia i. szczególnie silnie wystąpiła w Europie 1889-91 i 1918-
20, kiedy liczba śmiertelnych ofiar przekroczyła 20 mm osób. Po K wojnie świat., w związku ze wzmożoną ruchliwością 
przestrzenną i rozwojem międzykontynentalnej komunikacji lotn., epidemie i. mają charakter globalny: 1957— tzw. grypa azjat., 
1968 — tzw. grypa Hong-Kong, która powtórzyła się 1973. Świat. Program WHO (Worid WHO Influenza Programmę) 
zwalczania i. zainicjowany został 1947. 1972 obok świat. Centrum w Rzymie, WHO Worid Influenza Center, istniały 2 
międzynar. ośrodki zwalczania i. oraz
91 krajowych. Wykrycie 1933 wirusa grypy typu A (typ B i C występuje gł. u zwierząt i ptaków), pozwoliły po n wojnie świat, na 
stosowanie szczepionek, ale do 1973 ich skuteczność nie przekroczyła 80%, ze względu na wciąż wysokie koszty produkcji nie 
zostały upowszechnione. Epidemie i.—wg oceny eksperta WHO—nękają ludzkość w końcu XX w. identycznie, jak przed 500 
czy 1000 lat.
W. C. COCKBUM Influema in Mań and Animals w: WHO Chronicie 1973, nr. 5, l. 185-191.
•   1445
INFORMACJA (ang. Information, franc. Infor-mation, hiszp. Informaeión, roś. Informacyja), przedmiot Konwencji o transmisji 
międzynar. informacji i prawie sprostowań, której art. l definiuje pojęcie „materiał informacyjny" jako stosujące się do 
wszelkiego rodzaju wiadomości spisanych, nagranych czy sfilmowanych, przeznaczonych do publikacji; oraz termin „przesyłka 
informacji", jako stosujący się do wszelkiego rodzaju przekazu wiadomości drogą telekomunikacyjną do miejsc, gdzie zostaną 
opublikowane. UNESCO w swym programie 1971-76 zakłada opracowanie konwencji dotyczącej treści informacji; przedmiot 
prac Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
VN Bulletin, l VI 1949; W. SCHBAMM L'lnformation et te devetoppement national. Le role de 1'informations, pour lei pays en wie de 
developpement. Oencvo 1966, s. 354.
•   1446
INFORMACJA   NAUKOWO-TECHNICZNA
(ang. Scientifical and Tcchnical Information, franc. Information scientifique et technique, hiszp. Informaeión cientifica y tecnica, 
roś. Nauczno-
•tiectmiczeskaja informacyja), termin międzynar. — wszelkiego rodzaju usługi informacyjno-dokumeri-tacyjne, dotyczące 
rozwoju techniki, szczególnie istotne dla państw rozwijających się. W Paryżu 4-8 X 1971 odbyła się pod egidą UNESCO kon-
ferencja międzyrządowa, która opracowała świat. system informacji nauk. (UNISIST); przedmiot prac Konferencji 
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
W Polsce działa w Warszawie Centralny Instytut Informacji Naukowo-Techn. i Ekon. (CIINTE), u-znany przez UNESCO za 
centrum informacji dla bibliografii prac w różnych językach, poza ang. W ZSRR centralnym ośrodkiem jest Ogólnozwiązkowy 
Instytut Informacji Naukowo-Technicznej — Wsiesojuznyj institut naucznoj i tiechniczieskoj in-formacyi (WINITI) w Moskwie. 
W org. wyspecjal. ośrodki informacyjne przesyłają żądany materiał na ogół w formie mikrofiszek (microfiche) lub mikrofilmów.
Worid Guide to Technical Informaflon and Documentacion Services, UNESCO Paris 1969, s. 287.
•   1447
INFORMACJA   NAUKOWO-TECHNICZNA,
Centrum Międzynarodowe RWPG (ang. CMEA Intemational Information, Center on Science and Technology, franc. Centre 
intemational de CAEM d'information sur la science et la technologie, hiszp. Centro Intemacional del CAME de Informaeión 
Cientifica y Tecnica, roś. Mieżdunarodnyj centr naucznoj i tiechniczeskoj informacyi SEW), jedna z org. wyspecjal. RWPG, 'z 
siedzibą w Moskwie; żal. 27 n 1969 umową międzynar. Bułgarii, Czechosłowacji, Mongolii, NRD. Polski, Rumunii,

1448 Informacyjne centra i biura ONZ
336
Węgier i ZSRR; zadania: opracowanie międzynar. systemu informacji nauk. i techn.; dostarczanie krajom uczestniczącym w Centrum informacji 
dotyczących ważnych gospodarczo problemów, przy wykorzystaniu nowej techniki przekazu; prowadzenie wydawnictw informacyjnych oraz 
badań w zakresie teorii i praktyki informacji nauk. i techn., w tym: opracowywanie form, metod i organizacji procesów informacyjnych na 
współczesnym poziomie; udzielanie pomocy organizacyjnej, metodycznej i naukowo-techn. członkom Centrum;
współdziałanie w kształceniu i doskonaleniu kadr dla organów informacji nauk. i techn. Organem naczelnym jest Komitet Pełnomocników, który 
sprawy merytoryczne rozstrzyga jednomyślnie, formalnie—większością głosów. Organem wykonawczym jest Dyrekcja złożona z' dyrektora 
(obywatela ZSRR) i zastępców spośród innych państw członkowskich. Finansowanie prac Centrum po-Krywają składki, które są zróżnicowane 
(od O.OWo Mongolia do 74°/o ZSRR, Polska—6,2°/o) oraz dochody za usługi. Wyniki badań Centrum są u-dostępniane państwom 
członkowskim bezpłatnie, natomiast usługi — odpłatnie.
J. METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Wspólpraca naukowo-technicina krajów RWPG, Wyd. n. Warszawa 1972, s. 123-125; W. PIRÓG Zagadnienie informacji i dokumentacji naukowej, Warszawa 1972, s. 
215.
INFORMACJI NAUKOWYCH PRZETWARZA.
NIE -> CETIS.
•    1648,
INFORMACYJNE CENTRA I BIURA ONZ
(ang. UN Infomiation Centres and Offices, franc. Centres et offices d'information de 1'ONU, hiszp. Centros y oficinas de información de la ONU, 
roś. Informacyonnyje centry i biuro OON), nazwa oficjalna na ok. 50 centrów i biur ONZ zorganizowanych 1946-70 przez Biuro Informacji Pu-
blicznej ONZ, UN Public Infomiation Orfice w Nowym Jorku. Tablice z adresami biur zawierają wydawnictwa UN Publications.
•   1449
INFORMATYKA (ang. Computer science, franc. Informatique, hiszp. Informatica, roś. Informati-ka), termin międzynar.—nauka i technika wy-
korzystywania informacji przepływających z pomocą elektronicznych maszyn cyfrowych. Nazwa wspólna dwóch dyscyplin: l. dyscypliny zajmu-
jącej się zastosowaniem maszyn matematycznych, 2. dyscypliny zajmującej się teorią informacji nauk. (ekon. i techn.). Termin i., mimo że nauka 
i technika przepływu informacji w oparciu o pierwsze
•>• komputery zaczęła się 1950, pojawił się dopiero 1969 we Francji i został uznany przez Akad. Francuską 1968, za adekwatny dla ang. 
„computer science", mającego swoje synonimy w „infonna-tion science" oraz „data processing"; przejęty z kolei przez inne kraje, m.in. socjalist. 
(w Polsce program rozwoju i. ogłoszony został 22X1970). W świecie rozwój i. stał się wskaźnikiem rewolucji naukowo-techn., zgodnie z prawem 
i. głoszącym, iż: „postęp techniczno-organizacyjny jest wprost proporcjonalny do sprawności informatycznej" (A. Tareowsk'). W Polsce pierwsza 
maszyna, cyfrowa Odra 1001 (nazwana na cześć rz. Odry i Tysiąclecia Państwa Polskiego) została zbudowana w grudniu 1960 we Wrocławiu, w 
zakładach „Eiwro". Komputer Odra 1003 został 1964 zakwalifikowany do pro'dukcji seryjnej; Odra 1013 w 1966; Odra 1300 w 1969; Odra 1304 
w»1970, w którym zbudowano również pierwsze modele III generacji Odra 1305 i 1325. Program rządu na dekadę 1971-80 założył poważne 
zwiększenie produkcji własnej przy kooperacji ustalonej w ramach RWPG, w celu uzupełniania braków (z 55 komputerów do przetwarzania 
danych posiadanych w 1971 na ponad 500 w 1975, przy ok. 200 tyś. wówczas w świecie), oraz wzrost kadry informatyków do 54 tyś. w 1975, a w 
następnej pięciolatce potrojenie tej liczby. Zadaniem generalnym jest: „opracowanie odpowiedniej liczby systemów informacyjnych, służących 
kierownictwu państwowemu i przemysłowemu właściwą informacją o aktualnym kształtowaniu się badanych procesów społecznych, 
ekonomicznych i produkcyjnych". Od wiosny 1971 w miejsce rozwiązanej instytucji Pełnomocnika Rządu d/s Elektronicznej Techniki 0-
bliczeniowej (PRETO), powołane zostało Krajowe Biuro Informatyki KBI, podległe Komitetowi Nauki i Techniki. Poza tym istnieją dwie 
organizacje informatyków: Polski Komitet Automatycznego Przetwarzania Informacji (PKAPI) oraz Centralna Komisja Informatyki (CKI) przy 
Stowarzyszeniu Elektryków Polskich. Wszystkie te organizacje rozwijają współpracę międzynar. przede wszystkim z podobnymi instytucjami 
krajów RWPG.
Le Monde z 12 X 1967; Słownik Wyrazów Obcych Warszawa 1971; I. RUTKIEWICZ Elektronika nad Odrą, Wrocław 1971, s. 193; Informatyka dtiS i jutro, w: Problemy 1971, Nr 9; A. 
TARGOWSKT Informatyka — Klucz do dobrobytu, Warszawa 1971; M. JANCO, D. FuziOT Informatique et capi-tatisme. Paris 1972, s. 272; M. GINOUAY Dictionnaire d'in-formatiaue, Vol l 
(anglais-franffais) i Vol. 2 (francais-an-glais), Paris 1973.
•   1450
INFORMBIURO, roś. Infonnacyonnoje biuro kommunisticzeskich i raboczich partii. Biuro Informacyjne Komunistycznych i 
Robotniczych Partii, żal. 1947 w Szklarskiej Porębie przez partie Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch 
i ZSRR. W 1948 wycofała się Komunistyczna Partia Jugosławii. W kwietniu 1956 I. rozwiązało się. Siedzibą była Praga. Publ. w wielu językach 
czasopismo O trwały pokój, o demokrację ludową. W prasie świat, używana była również skrótowa nazwa Kominform, nawiązująca do -> 
Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej).
A. DEL ROSAL Los Congresos Obreros Int. en el Siglo XX, Merieo DF 1963, s. 231-234.
•    1451
INFOSTRADA [tac. informare 'informować' i wł. strada 'droga'], termin międzynar. wprowadzony przez ITU—kanały telekomunikacji, przez 
które biegną linie teletransmisyjne, zapewniające międzynar. łączność automatyczną. Polska, po doprowadzeniu w 1970-71 i. do stolic swvch bez-
pośrednich sąsiadów, zbudowała 1973-74 automatyczne, telefoniczne i teleksowe łącza z Austrią, Bułgarią, Francją, NRF, Szwajcarią, Szwecją, 
W. Brytanią i Włochami.
•   1452
INFOTERM ang. Intemational Infomiation Cen-ter for Tenninotogy, Międzynarodowe Centrum Informacji d/s Terminologii, nazwa 
instytucji powołanej do życia 1971 przez UNESCO, z siedzibą w Wiedniu (Austrian Standard Institute); z zadaniem koordynowania i inicjowania 
prac w dzie-

3»
Instytut Badawczy Przemysłu Ameryki Środkowej 1462
dzinie ustalania precyzyjnej terminologii wielojęzycznej w różnych dziedzinach współpracy mię-dzynar.; publ. News Bulletin.
•   1453
INFRASTRUKTURA (ang. Infrastructure, franc. Infrastructure, hiszp. Infraestructura, roś. Infra-
struktura); termin międzynar.—potocznie zespół urządzeń i instalacji jak drogi, mosty, sieci 
energetyczne, telekomunikacyjne itp.; i. gosp.—urządzenia ekon. oraz instytucje ekonomiczno-
finau-sowe umożliwiające działanie gospodarki danego kraju czy regionu; i. socjalna—urządzenia 
oraz instytucje społeczne świadczące usługi w zakresie oświaty, ochrony zdrowia, zabezpieczenia 
społ.;
przedmioty regionalnych studiów międzynar. prowadzonych pod egidą ONZ, przede wszystkim przez 
ECOSOC.
•   1454
INKWIZYCJA [tac. inquisitlo 'badanie'], (ang. Inquisition, franc. Inquisition, hiszp. Inquisición, roś. Inkwizicyja), instytucja 
Kościoła Katol., p.n. Inquisitio Haereticae Pravitatis, Sanctum Officium, ustanowiona 1229 przez papieża Grzegorza IX, w celu 
badania herezji i osądzania heretyków; zapoczątkowana 1148 przez papieża Lucjusza Ul. Podczas badań stosowano okrutne 
tortury, a przyznających się do winy wydawano sądom świeckim, które z reguły od 1231 skazywały na spalenie na stosie. Z 
Europy i. przeniesiona została 1561 do Ameryki Lać. Pierwszymi ofiarami auto da fe („aktu wiary"), jak blasfemicznie nazywano 
palenie na stosie, byli Indianie z osady Maui na Ju-katanie (dziś pd. prowincja Meksyku). Dla His-pano-Ameryki i. zniosły 
formalnie Kortezy 22 n 1813; faktycznie—konstytucje republik ibero-amer., powstających w miejsce kolonii iberyjskich w 
Ameryce. W Europie ostatnimi krajami, które zlikwidowały i. były: Portugalia (1820), Hiszpania (1835) i Włochy 1859).
H. CH. LEA The Inaulsttton of the Middle Ages: lis Organiza-Ilon and Operation wyd. Lóndon 1887; Ks. I. GRABOWSKI Postępowanie 
Inkwizycyjne pryciw heretykom w Średniowieczu, Warszawa 1937; J. OOIRAUD Bistoire de l'inqulsition au Moyen Agę. vol. 1-2, Paris 1938; W. T. 
WAŁSH Characteri-stic of the Inquisition. New York 1940.
IN ODIUM •IIŁKTU -»• Umowy międzynarodowe a państwa trzecie.
•   1455
INPUT-OUTPUT [ang.; 'wejście-wyjście'], ekou. termin międzynar. wprowadzony przez amer. u-czonego W. Leontiefa—
analiza nakładów i wyników produkcji.
W. LEONTIEF Quantltatlv€ Input and Output Relalions In. the Economic System of the United Slates. w: The Revtew of Economics and StaSistics 
1966, Vol. XVm; P. SuonncKi Analiza nakładów t wyników produkcji, v. Mała encyklopedia
•ekonomiczna, Warszawa, 1974, l. 34-37.
•   1456
INSEAD, franc. Institut Europeen d'Adminlstra-tion des Affaires, nazwa zachodnioeur. uczelni zał. 1958 w Paryżu, z zadaniem 
kształcenia podyplomowego administratorów dla instytucji i korporacji wielonar. Warunek przyjęcia na roczne studium: 
znajomość trzech języków: ang., franc. i niem.
tycie l HoweczeswSt 1971. nr 79.
•   1457
INSPEKCJA MIĘDZYNARODOWA (ang. Inter-
national Inspection, franc. Inspection intematio-
nale, hiszp. Inspección internacional, roś. Mieżdu-narodnaja inspiekcyja), termin międzynar.—badanie międzynar. incydentu na 
miejscu przez funkcjonariuszy międzynar., wyłącznie za zgodą państw objętych incydentem; przedmiot regulaminów międzynar. 
Istnieje również i.m. o charakterze kontrolnym (-»• kontrola międzynarodowa), nie związana z żadnymi incydentami międzynar. 
lecz z konwencjami międzynar., mocą których państwa sygnatariusze godzą się by na ich terytorium okresowo przeprowadzana 
była i.m., np. przy pokojowym wykorzystywaniu energii atomowej, pod patronatem -> IAEA lub -»• EURATOMU.
W. MOKAWIECKI Funkcje Orsammft Międzynar., Warszawa 1971, l. 242-259.
•   1458
INSPEKCJA PRACY (ang. Labor inspection, franc. Inspection du travail, hiszp. Inspección dcl trabajo, roś. Inspiekcyja truda), 
przedmiot konwencji międzynar, ILO o zasadach organizacji i.p., mającej na celu ->• bezpieczeństwo i higienę pracy.
•   1459
INSTRUMENTY POKOJU (ang. Peace Instru-ments, franc. Instruments de paix, hiszp. Instru-mentos de paź, roś. Instrumienty 
mira), termin przyjęty w ONZ i w prawie międzynar. na wszystkie układy i organizmy międzynar. służące pokojowemu 
rozwiązywaniu sporów czy konfliktów międzynar. oraz utrwalaniu pokoju.
•  1460                         \ INSTYTUCJE WYSPECJALIZOWANE ONZ
(ang. UN Specialized Agencies, franc. Institutions specialisees de 1'ONU, hiszp. Organismos espe-cializados de la ONU, roś. 
Spiecyalizirowannyje uczrieżdienija OON), jedna z nazw niejednolicie w Polsce używanych dla -»• organizacji wyspecja-
lizowanych ONZ.
•    1461
INSTYTUT ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Central Ameri-can Institute of Public 
Administration, franc. Institut Centro-Americain d'Administration Publi-que, hiszp. Instituto Centroamericano de Admini-stración 
Publica, roś. Centralnoamierikanskij in-stitut publicznej administracyi), zał. 1954 jako Srodkowoamer. Wyższa Szkoła 
Administracji Publicznej, Escuela Superior de Administración Publica de Amćrica Central (ESAPAC), przekształcona 1967 w 
Instytut jako org. międzyrząd. Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui, Panamy i Salwadoru. Siedziba: San Jose 
(Kostaryka). Publ. Botetin de Documentos i Catalogo de Pub-licaciones. Yearbook of Inl. Orsanizatlons, 1973.
INSTYTUT BADAŃ SOCJALNYCH, MIĘDZYNARODOWY ->• ILO.
•   1462
INSTYTUT BADAWCZY PRZEMYSŁU AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Central American Re-search Institute for 
Industry, franc. Institut de Recherche et de Technologie industrielle pour l'Amerique Centrale, hiszp. Instituto Centroamericano de 
Investigación y Tecnologia Industrial, ICATn, roś. Centralnoamierikanskij issiedowatiel-skij institut promyszlennosti), zał. 1956, 
jako organizacja międzynar. państw Ameryki Środkowej i
22 ESM.O

4463 Instytut Geografii i Historii, Panamerykański
338
Panamy; finansowana przez państwa członkowskie i ONZ. Siedziba: stoi. Gwatemali. Publ. Noticias del ICAIT1.
Yearbook oj Inl. Organisattons, 1973. INSTYTUT CHŁODNICTWA, MIĘDZYNARODOWY -r Chłodnictwo. S   1463
INSTYTUT GEOGRAFII I HISTORII, PANAMERYKAŃSKI (ang. Pan-American Institute of Geography and History, PAIGH, franc. Insti-
tut panamericain de gśographie et d'histoire, hiszp. Instituto Panamericano de Geografia e Historia, TOS. Panamierikanskij institut gieografii i 
istorii), instytucja międzyrz. 22 państw amer., zał. 1928, z siedzibą w Meksyku; od 1948 posiada statut org. wyspecjal. OPA. Organizuje co 4 lata 
kongresy (IX w Waszyngtonie 1969). Publ. Revistą de Historia de America, Boletin Bibliogrdfico de Antropologia Americana, Revistą 
Geogrdfica, Revistą Cartogrdfica, Folklore Americano, Boletin Bibliogrdfico de Geofisica y Oceanogrdfia Ameri-canas, Revistą de la Historia de 
las Ideas, Boletin Aereo, Boletin del Comite de Archiyos. OEA Infamie Annual 1972: Yearbook ef tnt. Organizations, 1973.
INSTYTUT KONIUNKTUR I CEN HANDLU
ZAGRANICZNEGO -»• Handel Zagraniczny Polski.
•   1464
INSTUTUT KULTURY MORSKIEJ, MIĘDZYNARODOWY (ang. Interoational Institute for Maritime Culture, franc. Institut International 
de Culture Maritime, hiszp. Instituto Internacional de Cultura Maritima, roś. Mieżdunarodnyj institut morskoj kultury), zał. 1969 z inicjatywy Po-
laka drą B. Miazgowskiego, placówka nauk. humanistów mor., uczonych, pisarzy i artystów kilkudziesięciu państw. Siedziba Fryburg (Szwaj-
caria).
B. MIAZGOWSKI Morska Kultura, w: Polityka m 39 (708), 261X1970.  •
•   146S
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY d/s PLANOWANIA EDUKACJI (ang. International Institute for Educational Planning IIEP, franc. 
Institut International de planification de 1'education IIPE, hiszp. Instituto Internacional para la Planificación Educacional, roś. Mieżdunarodnyj 
institut płani-rowanija obrazowanija), jedna z instytucji specjalis. UNESCO, zał. 1963, z siedzibą w Paryżu; świat. ośrodek wyższych studiów 
badawczych nad planowaniem edukacji; dysponuje międzynar. kadrą ekspertów; publ. studia w językach ang., franc. i hiszpańskim.
The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, Vol. I, s. 62.
•   1466
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY RÓŻNORODNYCH CYWILIZACJI (ang. International Institute of Differing Civilizations, franc. 
Institut intemational des civilisations diffćrentes, INCIDI, hiszp. Instituto Internacional de Civilizaciones Di-Terentes, roś. Mieżdunarodnyj 
institut raziicznych cywilizacyj), zał. 1894 p.n. Int. Colonial Institute, od 1946 pod obecną nazwą, z zadaniem badania cywilizacji różnych ludów; 
czł. są gł. uczeni eks-kolonialnych  państw;   statut  doradczy  (C) UNESCO. Siedziba: Bruksela. Publ.: Civilisations.
INCIDI Int. Gtlide to Study Centres on CiyiUlations and their Publicatlons. Brussci 1955, 1973'!
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY SZTUKI I LITERATURY -* Sztuka.
•   1467
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY WSPÓŁPRACY INTELEKTUALNEJ, (ang. International Institute for Intellectuał Cooperation, frane. 
Institut International de Cooperation Intellectuelle, hiszp. Instituto Internacional de Coo.peración In-telectuał, roś. Mieżdunarodnyj institut 
kulturnogo sotrudniczestwa), rządowa instytucja w Paryżu, oddana 1925 przez rząd Francji do dyspozycji LN, jako organ Międzynar. Komisji LN 
d/s Współpracy Intelektualnej, Commission internationale de cooperation intellectuelle, powołanej do życia 1922, w skład której wchodziło 
początkowo 12, następnie 17 wybitnych uczonych z państw członkowskich LN (m.in. M. Skłodowska-Curie, A. Einstein, R. A. Millikan).
Komisja i I.M.W.I. patronowały również innym instytucjom, związanym bezpośrednio lub pośrednio z LN, jak: Międzynar. Instytut Unifikacji 
Prawa Prywatnego, Institut int. pour 1'unification du Droit prive, z siedzibą w Rzymie, Międzynar. Unia Akademii, Union academique int., z 
siedzibą w Brukseli, Międzynar. Instytut Kinematografu Oświatowej, Institut int. de cinćmatographie ćdu-catif; z siedzibą w Rzymie, genewski 
Instytut Uniwersytecki Wyższych Studiów Międzynar., Institut universitaire de hautes etudes int., brukselska Międzynar. Rada Badań, Conseił int. 
de recherches i in. Szczególną zasługą I.M.W.I. było zapoczątkowanie międzynar. bibliografii, m.in. przez In-dex Bibliographicus; rozwinięcie 
ochrony prawnej twórczości literackiej i artyst; zainicjowanie międzynar. badań naukowych nad sztuką ludową, której poświęcony był specjalny 
Kongres pod patronatem LN, w Pradze 1928. I.M.W.S. publ. Bulletin des relations universitatire. Organizacyjnie I.M.W.I. podzielony był na 
następujące departamenty: spraw ogólnych, międzynar. współpracy uniwersytetów, bibliografii i dokumentacji nauk., zagadnień prawnych, 
międzynar. wymiany intelektualnej, międzynar. współpracy pisarzy, międzynar. współpracy artystów, informacji oraz usług adm. Działał 
faktycznie do 1940, formalnie do 1946, tj. przejęcia jego funkcji, praw, obowiązków i majątku przez UNESCO.
H. AUTRICHT Ouide to League of NaHons Publlcations: A Bi-bliograpMc Sumy of tłu Work of the League. 1920-1947, New York 1951, s. 682.
•    1468
INSTYTUT NORMALIZACYJNY RWPG (ang. CMEA Institute of Standards, franc. Institut dc standardisation du CAEM, hiszp. Instituto de 
Normalización del CAME, roś. Institut po stan-dartizacyi SEW), organ RWPG d/s ->• Normalizacji w systemie RWPG, powstały 1968, z siedzibą 
w Moskwie.
INSTYTUT ONZ BADANIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO -»• UNRISD.
INSTYTUT ONZ SZKOLENIA I STUDIÓW -f UNITAR.
•   1469
INSTYTUT PATENTOWY, MIĘDZYNARODOWY (ang. International Patent Institute, franc. Institut international des brevets, nB, hiszp. In-

339
Instytuty Spraw Międzynarodowych 1478
stituto Intemacional de Patentes, roś. Mieżduna-rodnyj patientnyj institut), organizacja między-rząd. Belgii, Francji, Holandii i 
Luksemburga, powołana konwencją podp. 6 VI 1947 (weszła w życie 10 VI 1949), zmodyfikowaną 16 H 1961; z zadaniem 
zbierania dokumentacji wynalazków wszystkich dziedzin nauki i technologii. Do konwencji IIB przystąpiły w następnych latach: 
Monako, Szwajcaria, Turcja i W. Brytania. Siedziba:
Haga. Publ. f/B Documentary Search Center. Yearbook of Int. Organiwlons, 197}.
•   1470
INSTYTUT PLANOWANIA EKONOMICZNEGO I SOCJALNEGO AMERYKI ŁACIŃSKIEJ
(ang. Latin American Institute for Economic and Social Planning, franc. Institut latino-americain de planification economique et sociale, hiszp. In-
stituto Latinoamerieano de planificación Econó-mica y Social, roś. Łatinoamierikanskij institut ekonomiczeskogo i socyalnogo planirowanija), in-
stytucja międzyrz., żal. 1962 przez: Argentynę, Brazylię, Chile, Gwatemalę, Jamajkę, Kolumbię, Kostarykę, Meksyk, Salwador, Urugwaj, 
Wenezuelę; prowadzi na zlecenie rządów badania, opracowuje plany, kształci kadry planistyczne.
Yearbook of IM. OrganiwUons, 1973.
•   1471
INSTYTUT POKOJU, MIĘDZYNARODOWY
(ang. International Institute for Peace, franc. Institut intemationale de la Paix, hiszp. Instituto Intemacional de la Paź, roś. Mieżdunarodnyj in-stitut 
mira), zał. 1957, z siedzibą w Wiedniu; organizuje współpracę między instytucjami i osobistościami pracującymi na rzecz pokoju. Publ. kwartal-
nik Peace and the Sciences (w ang. i niem.). Ywbook of Int. Organtiations, 1973.
•   1472
INSTYTUT PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO (ang. Institute of International Law, franc. Institut de Droit International, IDI, hiszp. Instituto 
de Derecho Intemacional, roś. Institut mieżdunarod-nogo prawa), żal. 1873 w Gandawie, w celu popierania postępu w prawie międzynar. poprzez 
stopniowe i postępowe kodyfikowanie prawa międzynar. oraz umacnianie pokoju. CzŁ (nie więcej niż 60), czł. stowarzyszeni (również nie więcej 
niż 60) oraz czł. honorowi z 41 państw (m.in. z Polski byli—nieżyjący L. Babiński i B. Winiarski, obecnie M. Lachs). 5-151X1973 Instytut Prawa 
Międzynar. obchodził w Rzymie swe 100-Iecie. H. WEHBERO Edit. Tableau Gintrat des Resoluttons (1873-I95S) de rinsńtut de Droit Int.. Paris 
1957; Annuaire de 1'liatltut de Droit Int. (1877-1972, Vol. s. 60).
•   1473
INSTYTUT PROBLEMÓW EKONOMICZNYCH ŚWIATOWEGO SYSTEMU SOCJALISTYCZNEGO, MIĘDZYNARODOWY (ang. 
International Institute for Economical Problems of the Socialist Worid System, franc. Institut international pour les problemes economiques du 
systeme socialiste mondial, hiszp. Instituto Internacional para los Pro-blemas Económicos del Sistema Socialista Mun-dial, roś. Mieżdunarodnyj 
institut ekonomiczes-kich problem mirowoj socyalisticzeskoj sistiemy), instytut naukowo-badawczy RWPG, powstały decyzją Komitetu 
Wykonawczego Rady, zatwierdzającą 24 VII 1970 Regulamin Instytutu, którego siedzibą jest Moskwa; językami oficjalnymi są języki
wszystkich krajów członkowskich RWPG; językiem roboczym jest roś. Pracami Instytutu kieruje Rada Naukowa. Dyrektor I. mianowany jest 
przez Radę na lat 5, a jego zastępca na 4 lata. Prace publ. w imieniu Instytutu winny, zgodnie z p. 3 art. III, odzwierciedlać „różne punkty wi-
.dzenia w zakresie wszystkich opracowywanych w Instytucie problemów". Instytut jest uprawniony do nawiązywania bezpośrednich kontaktów 
nauk. z instytucjami nauk. państw RWPG i międzynarodowymi.
Podstawowe dokumenty RWPG i ws. wyspeclal; oprac.t B. Rcutt, Warszawa 1972, s. 172-178.
INSTYTUT ROZWOJU GOSPODARCZEGO ->•
Bank/IBRD.
•   1474
INSTYTUT WŁOSKO-LATYNO-AMERYKAŃ-
SKI (ang. Italian-Latin American Institute, franc. Institut Italo-Latino-americain, hiszp. Instituto Italo-Latinoamericano, IILA, roś. Itało-
łatinoamie-rikanskij institut), zał. l VI 1966, z siedzibą w Rzymie, podp. konwencji międzynar. przez 20 państw" Ameryki Lać. i Włochy, z 
zadaniem rozwijania współpracy między państwami członkowskimi na polu kulturalnym, ekonomiczno-społ. i techniczno-natik. Publ. kwartalnik 
Commercial Exchange, miesięcznik Bulletin. Yearbook of Int. OrganilMions, 1973.
•   1475
INSTYTUT WYŻSZYCH STUDIÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang, Institute of Latin American Research, franc. Institut de Hautes Ćtudes 
d'A-merique Latine, hiszp. Instituto de Estudios Su-periores de Amśrica Latina, roś. Uniwiersitietski) institut issiedowanija łatinoamierikanskoj 
proble-matiki), zał. 1960 przy Uniwersytecie Paryskim placówka nauk., specjalizująca się w problematyce ekonomiczno-socjalnej i polit. 
latynoamerykańskiej.
•   J476
INSTYTUT WYŻSZYCH STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Institute of International Higher Studies, franc. Institut de Hautes 
Ćtudes Intemationales (IHEI), hiszp. Instituto de Estudios Superiores Intemacionales, roś. Nauczno-is-sledowatielskij institut miezdunarodnoj 
problema-tiki), nazwa czołowego franc. instytutu nauk. d/s problematyki międzynar., z siedzibą w Paryżu. A. GABCIA ROBLES IHEI histoire, 
orsanisation, enseisnement. Parig 1937.
•    1477
INSTYTUTY D/S EKSPORTU (ang. Export In-stitutes, franc. Instituts d'exportation, hiszp. In-stitutos de exportación, roś. Instituty eksperta), 
ogólna nazwa dla różnego rodzaju instytutów, zazwyczaj państwowych lub będących pod patronatem państwowym, mających na celu popieranie 
rozwoju handlu zagr., np. w Polsce Instytut Handlu Międzynar. przy Wydziale Handlu Zagr. SGPiS oraz Inst. Badań Koniunktur i Cen przy 
MHZ; we Francji—Direction de l'Expansion Commerciale; w Belgii—Office Commercial de 1'Ćtat. W krajach monokulturowych tę samą rolę 
spełnia np. Instituto de Cafe.
•    1478
INSTYTUTY   SPRAW   MIĘDZYNARODOWYCH (ang Institutes of International Affairs.
22«

1463 Instytut Geografii i Historii, Panamerykański
338
Panamy; finansowana przez państwa członkowskie i ONZ. Siedziba: stoi. Gwatemali. Publ. Noticias del ICA1TI.
Yearbwk oj IM. Orscmfsattons, 1973. INSTYTUT CHŁODNICTWA, MIĘDZYNARODOWY -> Chłodnictwo. «   1463
INSTYTUT GEOGRAFII I HISTORII, PANAMERYKAŃSKI (ang. Pan-American Institute .of Geography and History, PAIGH, franc. Insti-
tut panamericain de gśographie et d'histoire, hiszp. Instituto Panamericano de Geografia e Historia, roś. Panamierikanskij institut gieografii i 
istorii), instytucja międzyrz. 22 państw amer., zał. 1928, z siedzibą w Meksyku; od 1948 posiada statut org. wyspecjal. OPA. Organizuje co 4 lata 
kongresy (IX w Waszyngtonie 1969). Publ. Reyistą de Historia de America, Boletin Bibliogrdfico de Antropologia Americana, Reyisla 
Geogrdfica, Re-vista Cartogrdfica, Folklore Americano, Boletin Bibliogrdfico de Geoffsica y Oceanografia Ameri-canas, Revista de la Historia 
de las Ideas, Boletin Aereo, Boletin del Conate de Archiyos. OBA Infamie Annual 1972; Yearbook of Int. OrganizatiOla, 1973.
INSTYTUT KONIUNKTUR I CEN HANDLU ZAGRANICZNEGO -»• Handel Zagraniczny Polski.
•   1464
INSTUTUT KULTURY MORSKIEJ, MIĘDZYNARODOWY (ang. International Institute for Maritime Culture, franc. Institut International 
de Culture Maritime, hiszp. Instituto Internacional de Cultura Maritima, roś. Mieżdunarodnyj institut morskoj kultury), zat. 1969 z inicjatywy Po-
laka drą B. Miazgowskiego, placówka nauk. humanistów mor., uczonych, pisarzy i artystów kilkudziesięciu państw. Siedziba Fryburg (Szwaj-
caria).
B. MIAZOOWSKI Morska Kultura, w: Polityka m 39 (708), 26 DC 1970.  •
•    1465
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY d/s PLANOWANIA EDUKACJI (ang. International Institute for Educational Planning HEP, franc. 
Institut International de planification de 1'education IIPE, hiszp. Instituto Internacional para la Planificadón Educacional, roś. Mieżdunarodnyj 
institut płani-rowanija obrazowanija), jedna z instytucji specjalis. UNESCO, zał. 1963, z siedzibą w Paryżu; świat. ośrodek wyższych studiów 
badawczych nad planowaniem edukacji; dysponuje międzynar. kadrą ekspertów; publ. studia w językach ang., franc. i hiszpańskim.
The Europa Year Book I97Z. A Wortd Swwy, London 1972, Vol. I, l. 62.
•   1466
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY RÓŻNORODNYCH CYWILIZACJI (ang. International Institute of Djffering Cwilizations, franc. 
Institut international des civilisations diffśrentes, INCIDI, hiszp. Instituto Internacional de Civilizaciones Di-
•ferentes, roś. Mieżdunarodnyj institut rozlicznych cywilizacyj), zał. 1894 p.n. Int. Colonial Institute, od 1946 pod obecną nazwą, z zadaniem 
badania cywilizacji różnych ludów; cżł. są gł. uczeni eks-kolonialnych   państw;   statut   doradczy   (C) UNESCO. Siedziba: Bruksela. Publ.: 
Civilisations.
INCIDI In!. Gnidę to Study Centres on CtvWwttons and thelr PubUcations. Brussel 1955. 1973'
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY SZTUKI I LITERATURY -> Sztuka.
•   1467
INSTYTUT MIĘDZYNARODOWY WSPÓŁPRACY INTELEKTUALNEJ, (ang. International Institute for Intellectuał Cooperation, franc. 
Institut International de Cooperation Intellectuelle, hiszp. Instituto Internacional de Coo.peración In-telectuał, roś. Mieżdunarodnyj institut 
kultumogo sotrudniczestwa), rządowa instytucja w Paryżu, oddana 1925 przez rząd Francji do dyspozycji LN, jako organ Międzynar. Komisji LN 
d/s Współpracy Intelektualnej, Commission intemationale de cooperation mtellectuelle, powołanej do życia 1922, w skład której wchodziło 
początkowo 12, następnie 17 wybitnych uczonych z państw członkowskich LN (m.in. M. Skłodowska-Curie, A. Einstein, R. A. Millikan).
Komisja i I.M.W.I. patronowały również innym instytucjom, związanym bezpośrednio lub pośrednio z LN, jak: Międzynar. Instytut Unifikacji 
Prawa Prywatnego, Institut int. pour 1'unification du Droit prive, z siedzibą w Rzymie, Międzynar. Unia Akademii, Union academique int., z 
siedzibą w Brukseli, Międzynar. Instytut Kinematografii Oświatowej, Institut int. de cinematographie edu-catif; z siedzibą w Rzymie, genewski 
Instytut Uniwersytecki Wyższych Studiów Międzynar., Institut universitaire de hautes ćtudes int, brukselska Międzynar. Rada Badań, Conseił int. 
de rećherches i in. Szczególną zasługą I.M.W.I. było zapoczątkowanie międzynar. bibliografii, m.in. przez In-dex Bibliographicus; rozwinięcie 
ochrony prawnej twórczości literackiej i artyst.; zainicjowanie międzynar. badań naukowych nad sztuką ludową, której poświęcony był specjalny 
Kongres pod patronatem LN, w Pradze 1928. I.M.W.S. publ. Bulletin des relations universitatire. Organizacyjnie I.M.W.I. podzielony był na 
następujące departamenty: spraw ogólnych, międzynar. współpracy uniwersytetów, bibliografii i dokumentacji nauk., zagadnień prawnych, 
międzynar. wymiany intelektualnej, międzynar. współpracy pisarzy, międzynar. współpracy artystów, informacji oraz usług adm. Działał 
faktycznie do 1940, formalnie do 1946, tj. przejęcia jego funkcji, praw, obowiązków i majątku przez UNESCO.
H. AUFRICHT Guide to League of Nations PuUicatlons; A Bi-bliosraphic Surmy of tłu Work of thf League, 1920-1947, New York 1951, s. 
682.
•    1468
INSTYTUT NORMALIZACYJNY RWPG (ang. CMEA Institute of Standards, franc. Institut de standardisation du CAEM, hiszp. Instituto de 
Normalización del CAME, roś. Institut po stan-dartizacyi SEW), organ RWPG d/s -»• Normalizacji w systemie RWPG, powstały 1968, z siedzibą 
w Moskwie.
INSTYTUT ONZ BADANIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO -»• UNRISD.
INSTYTUT ONZ SZKOLENIA I STUDIÓW -». UNITAR.
•    1469
INSTYTUT PATENTOWY, MIĘDZYNARODOWY (ang. International Patent Institute, franc. Institut international des brevets, IIB, hiszp. In-

339
Instytuty Spraw Międzynarodowych 1478
stituto Intemacional de Patentes, roś. Mieżduna-rodnyj patientnyj institut), organizacja między-rząd. Belgii, Francji, Holandii i Luksemburga, . 
powołana konwencją podp. 6 VI 1947 (weszła w życie l O VI 1949), -zmodyfikowaną 16 ni 961; z Zadaniem zbierania dokumentacji wynalazków 
wszystkich dziedzin nauki i technologii. Do konwencji IIB przystąpiły w następnych latach: Monako, Szwajcaria, Turcja i W. Brytania. Siedziba:
Haga. Publ. IIB Documentary Search Cenier.
Yearbook of Int. Organitattons. 1973.
•   1470
INSTYTUT PLANOWANIA EKONOMICZNEGO I SOCJALNEGO AMERYKI ŁACIŃSKIEJ
(ang. Latin American Institute for Economic and Social Planning, franc. Institut latmo-amerieam de planification economique et sociale, hiszp. In-
stituto Latinoamericano de Planificación Econó-mica y Social, roś. Łatinoamierikanskij institut ekonomiczeskogo i socyalnogo płanirowanija), in-
stytucja międzyrz., zał. 1962 przez: Argentynę, Brazylię, Chile, Gwatemalę, Jamajkę, Kolumbię, Kostarykę, Meksyk, Salwador, Urugwaj, 
Wenezuelę; prowadzi na zlecenie rządów badania, opracowuje plany, kształci kadry planistyczne. Yearbook of Int. Organizations. 1913.
•   1471
INSTYTUT POKOJU, MIĘDZYNARODOWY
(ang. Intemational Institute for Peace, franc. Institut intemationale de la Paix, hiszp. Instituto Intemacional de la Paź, roś. Mieżdunarodnyj in-stitut 
mira), zał. 1957, z siedzibą w Wiedniu; organizuje współpracę między instytucjami i osobistościami pracującymi na rzecz pokoju. Publ. kwartal-
nik Peace and the Sciences (w ang. i niem.).
Yearbook of Int. Organizations, 1973.
•   1472
INSTYTUT PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
(ang. Institute of Intemational Law, franc. Institut de Droit Intemational, IDI, hiszp. Instituto de Derecho Intemacional, roś. Institut mieżdunarod-
nogo prawa), zał. 1873 w Gandawie, w celu popierania postępu w prawie międzynar. poprzez stopniowe i postępowe kodyfikowanie prawa mię-
dzynar. oraz umacnianie pokoju. Czt. (nie więcej niż 60), czł. stowarzyszeni (również nie więcej niż 60) oraz czł. honorowi z 41 państw (m.in. z 
Polski byli—nieżyjący L. Babiński i B. Winiarski, obecnie M. Lachs). 5-151X1973 Instytut Prawa Międzynar. obchodził w Rzymie swe 100-
lecie.
H. WEHBERO Edit. Tattemi Genłrat des Resolutlons (1873-19SS) de 1'Institut de Droit Int., Paris 1957; Annualre de 1'lmtitut de Droit Int. (1877-1972, Vol. 8. 60).
•   1473
INSTYTUT PROBLEMÓW EKONOMICZNYCH ŚWIATOWEGO SYSTEMU SOCJALISTYCZNEGO, MIĘDZYNARODOWY (ang. 
Intemational Institute for Economical Problems of the Socialist Worid System, franc. Institut international pour les problemes ćconomiques du 
systeme socialiste mondial, hiszp. Instituto Intemacional para los Pro-blemas Económicos dcl Sistema Socjalista Mun-dial, roś. Mieżdunarodnyj 
institut ekonomiczes-kich problem mirowoj socyalisti czesko j sistiemy), instytut naukówo-badawczy RWPG, powstały decyzją Komitetu 
Wykonawczego Rady, zatwierdzającą 24 VII 1970 Regulamin Instytutu, którego siedzibą jest Moskwa; językami oficjalnymi są języki
wszystkich krajów członkowskich RWPG; językiem roboczym jest roś. Pracami Instytutu kieruje Rada Naukowa. Dyrektor I. mianowany jest 
przez Radę na lat 5, a jego zastępca na 4 lata. Prace publ. w imieniu Instytutu winny, zgodnie z p. 3 art. III, odzwierciedlać „różne punkty wi-
.dzenia w zakresie wszystkich opracowywanych w Instytucie problemów". Instytut jest uprawniony do nawiązywania bezpośrednich kontaktów 
nauk. z instytucjami nauk. państw RWPG i międzynarodowymi.
Podstawowe dokumenty RWPG l org. wyspecjal., oprać.:
B. Reutt, Warszawa 1972, s. 172-178.
INSTYTUT ROZWOJU GOSPODARCZEGO ->-
Bank/IBRD.
•    1474
INSTYTUT WŁOSKO-LATYNO-AMERYKAŃ-
SKI (ang. Italian-Latin American Institute, franc. Institut Italo-Latino-amćricain, hiszp. Instituto Italo-Latinoamericano, IILA, roś. Itało-
łatinoamie-rikanskij institut), zał. l VI 1966, z siedzibą w Rzymie, podp. konwencji międzynar. przez 20 państw" Ameryki Lać. i Włochy, z 
zadaniem rozwijania współpracy między państwami członkowskimi na polu kulturalnym, ekonomiczno-społ. i techniczno-na'uk. Publ. kwartalnik 
Commerciid Exchange, miesięcznik Bulletin. Yearbook of Int. Organisattons, 1973.
•   1475
INSTYTUT WYŻSZYCH STUDIÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Institute of Latin American Research, franc. Institut de Hautes Ćtudes 
d'A-merique Latine, hiszp. Instituto de Estudios Su-periores de America Latina, roś. Uniwiersitietski} institut issiedowanija łatinoamierikanskoj 
proble-matiki), zał. 1960 przy Uniwersytecie Paryskim placówka nauk., specjalizująca się w problematyce ekonomiczno-socjalnej i polit. 
latynoamerykańskiej.
•   J 476
INSTYTUT WYŻSZYCH STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Institute of Intemational Higher Studies, franc. Institut de Hautes 
Ćtudes Internationales (IHEI), hiszp. Instituto de Estudios Superiores Intemacionales, roś. Nauczno-is-sledowatielskij institut mieżdunarodnoj 
problema-tiki), nazwa czołowego franc. instytutu nauk. d/s problematyki międzynar., z siedzibą w Paryżu.
A. GARCIA ROBLES IHEI histoire, organisation, enseignement, Paris 1937.
•    1477
INSTYTUTY D/S EKSPORTU (ang. Export In-stitutes, franc. Instituts d'exportation, hiszp. In-stitutos de exportación, roś. Instituty eksporta), 
ogólna nazwa dla różnego rodzaju instytutów, zazwyczaj państwowych lub będących pod patronatem państwowym, mających na celu popieranie 
rozwoju handlu zagr., np. w Polsce Instytut Handlu Międzynar. przy Wydziale Handlu Zagr. SGPiS oraz Inst. Badań Koniunktur i Cen przy 
MHZ; we Francji — Direction de l'Expansion Commerciale; w Belgii—Orfice Commerdal de 1'Ćtat. W krajach monokulturowych tę samą rolę 
spełnia np. Instituto de Cafe.
•   1478
INSTYTUTY   SPRAW   MIĘDZYNARODOWYCH (ang Institutes of Intemational Affairs.
22*

1479 Integracją
340
franc. Instituts des affaires internationales, hiszp. Institutos de Asuntos Intemacionales, roś. Insti-tuty mieżdunarodnych dieł), w okresie między 
wojnami, a szczególnie po II wojnie świat, w większości państw świata powstała co najmniej jedna instytucja, zazwyczaj związana z minister-
stwem spraw zagr. lub stowarzyszeniami d/s polityki zagr., poświęcona badaniu świat, lub regionalnych stosunków międzynar. W pięciu wielkich 
mocarstwach czołowymi i.s.m. są: w Chinach— The Chinese People's Institute of Foreign Affairs, w Pekinie; we Francji — Centre d'Ćtudes de 
Poli-tique Ćtrangere, w Paryżu; w W. Brytanii—The Royal Institute of Int. Affairs, w Londynie; w USA—Councii of Foreign Relations, w 
Nowym Yorku; w ZSRR—Mieżdunar. institut, w Moskwie. W Polsce działa ->• Polski Inst. Spraw Międzynar. w Warszawie.
Carnegle Endoyement Institutes of Int. Affairs. New York 1953, s. 131.
•   1479
INTEGRACJA [tac. integratio 'odnowienie'], (ang. Integration, franc. Intógration, hiszp. Integración, roś. Intiegracyja), termin międzynar.—
procesy ekon. i polit. polegające na scalaniu ekon. lub polit. kilku czy kilkunastu państw. Procesy i. ekon. na dużą skalę wystąpiły po II wojnie 
świat. w Europie, Afryce, Ameryce Łacińskiej i w Azji Południowej.
B. BALASSO Teoria de la Integración Económica, Mexico 1964; J. H. VAN PANHUYS, L. J. BRINKHORST, H. H. MAAS Int. organisation and integration, Amsterdam 1968, s. 1170;
Z. DOBOSIEWICZ Integracja gospodarcza krajów ekonomicznie stabo rozwiniętych. Warszawa 1971, s. 208; M. GUZEK Międzynar. integracja gospodarcza w socjalizmie. Warszawa 1971;
M. MAKSIMÓW Osnownyje problemy implerialisticzeskoj in-tlegracyi, Moskwa 1971, •s. 356; S. POLACZEK Integracja gospodarcza krajów socjalistycznych a handel zagr. Polski, Warszawa 
1971, s. 256.
•   1480
INTEGRACJA AFRYKI (ang. African Integration, franc. Intógration de l'Afrique, hiszp. Integración de Africa, roś. Afrikanskaja intiegracyja), 
postulowana w formie gosp. przez Kartę Organizacji Jedności Afryk., podp. 2 V 1963 w Addis Abebie; realizowana przez państwa członkowskie 
OJA; pierwszym jej instrumentem finansowym jest Bank Afryk. Rozwoju.
The Middle East and Norlh Africa 1973-73. A Suryey and Reference Book, London 1972; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, vol. 2, London 1972; W. I. KISIELEWA Afrika — 
intiegracyja i problemy wniesznieekonomiczeskich otnoszenij, Moskwa 1972, s. 152.
•    1481
INTEGRACJA AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Latin American Integration, fi-anc. Intógration de l'Amerique Latine, hiszp. Integración de 
America Latina, . roś. Intiegracyja łatinoamienkanskich stran), pierwszą próbą i. gosp. regionu było opracowanie i sygnowanie, 1927, Konwencji 
o zniesieniu zakazów i ograniczeń importowych i eksportowych; nie weszła ona jednak w życie z braku odpowiedniej liczby, ratyfikacji. Od 1929 
kryzys gosp. podwyższał bariery celne, a kolejne apele Międzynar. Amer. Konferencji, 1933, 1936 i 1938 o wspólną politykę handl. i celną 
pozostały na papierze. Pierwsze programowe opracowania problemów i. A.Ł. opublikowała Komisja Gospodarcza ONZ d/s Ameryki Lać. 
(CEPAL), 1949, a 1951 pod jej egidą rozpoczął się proces —>• integracji Ameryki Srodk. W 1955 CEPAL powołała do życia Komitet d/s Handlu 
z zadaniem opracowania:
l. wielostronnego systemu płatniczego dla transakcji handl.; 2. ułatwień w handlu między państwami Ameryki Lać.; 3. ułatwień celnych. W 
sierpniu 1958 konferencja ekspertów CEPAL w Meksyku przystąpiła do opracowania zasad dla stopniowego budowania -> Wspólnego Rynku 
Ameryki Lać., wypowiadając się za utworzeniem Strefy Wolnego Handlu w ramach norm GATT; zatwierdziła to Konferencja CEPAL w maju 
1959, w stolicy Panamy. Na tej podstawie CEPAL opracowała projekt traktatu ustanawiającego Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Lać. 
(ALALC), który został przyjęty i podp. 18 II 1960 w Montevideo, przez Argentynę, Brazylię, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru i Urugwaj; 1961 
przez Kolumbię; 1962 przez Ekwador, od 1966 przez Boliwię i Wenezuelę. Rozwój integracji poprzez ALALC został szybko zahamowany, kiedy 
po pierwszej 25°/o obniżce ceł na towary i usługi nienajistotniejsze, przystąpiono 1964/65 do dęba;
towania następnych, istotnych już dla wolnego handlu obniżek. Powołano nowy organ. Radę Ministrów ALALC, która 12X111966 zaleciła 
„stworzenie prowizorycznego mechanizmu dla rozstrzygania sporów między członkami ALALC". W kwietniu 1967, w Punta del Este 
konferencja na szczycie szefów rządów państw OPA postanowiła stworzyć w latach 1970-85 Wspólny Rynek Ameryki Lać., nie zadecydowała 
natomiast nic odnośnie trudności rozwojowych ALALC. Do l IV 1974 nie nastąpiły żadne zasadnicze zmiany w zahamowanym procesie 
integracji catej Ameryki Lać., natomiast rozwijały się w różny sposób trzy integracje subregionalne: —r Grupy Andyjskiej, —-Grupy Dorzecza 
La Pląta" oraz •-> integracja Ameryki Środkowej. Propagowanie idei i. A.Ł. lub badania nauk. jej problemów prowadzą:
Instytut d/s Integracji Ameryki Lać., Institute for Latin-american Integration-Instituto para la Integración de America Latina, INTAL, żal. 3 XII 1964 przez Bank Międzyamer. Rozwoju, z siedzibą 
w Buenos Aires;
Komitet Akcji na rzecz Integracji Ameryki Lać., Commiltee of Action for Latinamerlcan Integration-Comite de Acción para la Integración de America Latina, zat. 8 I 1968, z siedzibą w Buenos 
Aires.
Poza tym powstało kilka regionalnych organizacji specjalistycznych pozarządowych, reprezentujących interesy różnych gałęzi gospodarki, jak La-
tynoamer. Stowarzyszenie Armatorów, ALAMAR, czy Latynoamer. Stów. Producentów Wina itp. Integracji gosp., ściśle latynoamer. 
przeciwstawiały się USA, szczególnie ostro w dekadzie 1961-70, dążącym do integracji militarnej i policyjnej kontynentu poprzez —r 
Międzyamerykańskie Siły Pokoju; w tym samym okresie Stany Zjedn. u-trudniały państwom Ameryki Lać. swobodną wymianę handl. z całym 
światem. Przeciwko temu wystąpił Sekretarz Generalny UNCTAD, argent ekonomista, dr R. Prebisch, który 25 VI 1967 oświadczył:
,,Integracja Ameryki Lać. musi być wyłącznie latynoamerykańska; nasze kraie winny prowadzić handel z catym światem. łącznie z blokiem socjalistycznym".
Obszerną bieżącą informację o i.A.Ł. publ. Noti-cias de CEPAL w Santiago, Comercio Exterior oraz Boletin de CELAM w Meksyku i biuletyny 
ans,. i h'szp. BID.
Inst. 1A de Estudios Jurtdicos Int. Problemalica Juridica e Institucional de la Integración de America Latina. Ensayo de Sistematización, Washington 1957, s. 831; CEPAL La Co-

w
Integracja pogranicza 1488
tperación Kconómica Mutlllaleral en America Latina, vol. l, Mcrico 1961, s. 234; La Intesración Económica Latinoamert-cana, Mexico 1964, s. 
990; Tratado de Montevideo y Manuał de Divutgación, Mexico 1964, s. 68; M. S. WIONCZEK ed., Intepación de la America Latina, Mexico 1964, 
l. 381; J. A. MATOBRE. F. HERREBA, C. SANZ DE SANTAMARIA, R. PREBISCH Bada la Intesración Acelarada de America Latina. Proposi-clones a 
los Presidentes Latinoamericanos cm un Estudio 'Tecnico CEPAL, Mexico 1965, s. 195; P. S. RETOOSO Intesradón Latlnoamericana. Primera 
Etapa 1960-1964, Mexico 1965, s. 282; INTAL, La Intesración Latinoamericano, SilmciAn y Perspectiyas, Buenos Aires 1965, s. 217; Banco 
Isleramericano de Desarrollo, Factores para la Intesración kdnoamericana, BID Mexico 1966; La brecha comerciat y la Wtpación 
latinoamericana, Mexico 1967,'s. 400; D. SILSKI Intesracja Gospodarcza Ameryki Lać. Podstawowe problemy, Warszawa 1970, s. 94.
•   1482
INTEGRACJA AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Central American Integration, franc. Intógration de l'Amćrique Centrale, 
hiszp. Integración de America Central, roś. Intiegracyja centralnoamie-rikanskich stran), zainicjowana 1949 przez Komisję 
Gospodarczą ONZ d/s Ameryki Lać., CEPAL, zaaprobowana w maju 1951 przez rządy Ameryki Srodk. W sierpniu 1952 min. 
gospodarki Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru utworzyli przy CEPAL Komitet Współpracy Gosp. i 1953 
powołali do życia w San Jose (Ko-ttaryka), przygotowawcze wyższe studium integracyjne—Escuela Superior de Administración 
Pu-blica de America Central oraz 1945 dla tegoż celu w stolicy Gwatemali—Instituto Centroamerica-no de Investigación y 
"fecnologia Industrial. Pierwszymi aktami prawnymi i.A.S. są: Traktat Wielostronny Wolnego Handlu i Integracji Ekonomicznej 
Ameryki Środk. i Konwencja o zasadach integracji przemysłowej podp. 1958, oraz ->• Traktat Generalny Gosp. Integracji 
Ameryki Srodk. W następnych latach zostały opracowane szczegółowe konwencje
Informe del Comite de Coopcración Económica dcl Istmo CA„ 1957-1966; tnst. I.A. ile Estudlos lurtdicos Int.: In-itrumentos Relalivos a la 
Intesración en America Latina, Walhington 1964; H. GIESECKE Zentrat-America und sein Ge-meinsamer Markt, Hamburg 1964, s. 114; J. S. NYE 
Central American Regional Integration, New York 1967, s. 66; F. YiLLAORAN-KRAMER Intesración Económica Centroamericana, 
Ouatemala 1967, s. 374; Sobre la Intesración Centroamericana, w: Clewtas Potiticas y Sociales, m 40-41, Mexico DF 1968. s. 188-412.
•   1483
INTEGRACJA ARABSKA (ang. Arab. Integration, franc. Intógration arabe, hiszp. Integración arabe, roś. Arabskaja 
intiegracyja), zainicjowana art. 2 Paktu Ligi Państw Arabskich, 22 IH 1945, w dziedzinach gosp., finansowej, transportu i ko-
munikacji. Problem i.a. był rozpatrywany od czerwca 1950 przez Radę Ekon. Ligi, która opracowała Traktat o Jedności Ekon. 
Państw Arabskich, podp. 3 VI 1957, wszedł w życie 30 IV 1964, kiedy to został ratyfikowany przez pierwsze 4 państwa:  
91X1962—Kuwejt,  25 V 1963—Egipt, 3011964 — hak, 22 H 1964 — Syrię; l VI 1964 ratyfikowała go Jordania. W 1965 Rada 
Ekon. zdecydowała o utworzeniu -> Wspólnego Rynku Arabskiego, zapewniającego zgodnie z Traktatem swobodny ruch osób, 
towarów, usług i kapitałów. Miesięcznik informujący bieżąco o i.a. publ. Ośrodek Studiów i Dokumentacji Ekonomicznej, Fi-
nansowej i Socjalnej w Bejrucie pt. L'Economie et les Finances de Pays Arabes.
M. A. COOK, ed. Studles in tnę Economic Hislory of the Uiddle East. Orford 1970.
•   1484
INTEGRACJA EUROPY (ang. Integration of Europę, franc. Integration de 1'Europe, hiszp. Integración de Europa, roś. 
Intiegracyja Jewropy), idea scalania kontynentu eur. pod względem polit. i gosp. wystąpiła po I wojnie świat. (->• Paneu-ropa). 
Po II wojnie świat, idee integracji krajów socjalist. realizowane są w ramach RWPG (->• integracja socjalistyczna), kapitalist.—w 
ramach EWG.
G. JAENICKE Ewopaische Integration, w: Strupp-ScUochauer WSrterbuch des VSIkerrechts, Bd. l, Berlin 1960, s. 466-470;
A. KWILECKI Idea zjednoczenia Europy. Poznań 1969, s. 318.
•   1485
INTEGRACJA GOSPODARCZA (ang. Economic integration, franc. Integration economique, hiszp. Integración económica, 
roś. Ekonomiczes-kaja intiegracyja), termin międzynar.—określenie procesów stopniowego scalania się gospodarki nar. dwu lub 
więcej państw o jednorodnym u-stroju spot.-gosp. we wspólnotę gosp. pozwalającą osiągnąć większą dynamikę rozwoju 
państwom integrującym się. Podział korzyści wynikający z i.g. zależy od warunków, w których ona następuje, a przede 
wszystkim ustroju społ. krajów integrujących się. Przykładem i.g. państw kapitalist. jest EWG, socjalist. — RWPG.
Z. NOWAK Międzynar. Integracja Gospodarcza (pojecie i charakter). w. Prseglqd Zachodni m 2, 1971, s. 302-327; Sympozjum w Moskwie, w: 
Sprawy Międzynar. nr 3, 1972, i,
•   1486
INTEGRACJA KAPITALISTYCZNA (ang. Ca-pitalistic Integration, franc. Intógration capitaliste, hiszp. Integración 
capitalista, roś. Kapitalisticzes-kaja intiegracyja), termin międzynar.—integracja gosp. państw kapitalist., realizowana po II 
wojnie świat, w Europie Zach. przez kraje kapitalist. wysoko rozwinięte i pod egidą USA przez kraje Ameryki Lać., a pod egidą 
USA i Japonii w Azji Pd. Wsch. oraz w Afryce w ścisłej łączności z b. mocarstwami kolonialnymi.
•   1487
INTEGRACJA PAŃSTW DORZECZA SENEGALU (ang. Integration of the Senegal River Stałeś, franc. Integration des ćtats 
du bassin du Sśnśgal, hiszp. Integración de Estados de la cu-enca del Rio Senegal, roś. Intiegracyja gosudar-stw bassiejna 
Sieniegała), realizowana na podstawie Traktatu o integracji gosp. regionu, podp. 25 III 1968 przez szefów rządów Gwinei, Mali, 
Mauretanii i Senegalu w Dakarze. Gł. organem jest Organizacja Państw Dorzecza Senegalu.
t/N Treaties Serie. 1968.
•    1488
INTEGRACJA POGRANICZA (ang. Borderland Integration, franc. Intćgration des zones limitro-phes, hiszp. Integración 
fronteriza, roś. Intiegracyja pogranicznoj połosy), termin latynoamer., zasygnalizowany w Deklaracji Bogockiej państw
•>• Grupy Andyjskiej! Boliwii, Chile, Ekwadoru, Kolumbii, Peru i Wenezueli, 16 VIII 1966:
„kontynuacja chtaakterystyBinych cech naszych terytoriów, podobieństwo warunków żyelt mieszkańców stref pogranicznych i spontaniczni 
wymiank towarów z racji sąsiedztwa, wskakują, na szczególne znacftnie integracji pogranicza w ramach generalnego procesu integracyjnego 
naszych krajów".
Pierwszą umowę O i.p. w Ameryce Lać. podB. Ekwador i Kolumbia li m 1966, tzw. Acta de Rumichaca od miejsca spotkania 
szefów rządów

1489 Integracja południowoazjatycka
342
obu państw. Program i.p. przewiduje wspólne planowanie rozwoju produkcji roi. oraz energetyki, wymianę usług oraz wspólną kontrolę sanitarną. 
Podobny proces rozpoczął się na pograniczu niem.-polskim, po otwarciu granicy między NRD a PRL 111972.
Declaración de Bogotd. Bogota 1966, s. 13; Ada de Rumi-chaca, Bogota 1966, l. 17.
•   1489
INTEGRACJA  POŁUDNIOWOAZJATYCKA
(ang. South Asian Integration, franc. Integration asiatique meridionale, hiszp. Integración del Asia Meridional, roś. Intiegracyja stran Jużnoj Azii), 
integracja gosp. Pd. Azji rozpoczęła się ustanowieniem Strefy Wolnego Handlu przez Filipiny, Indonezję i Syjam, 1963, oraz Traktatem o Współ-
pracy Gosp. Pd. Azji podp. przez rządy Filipin, Indonezji, Malezji, Singapuru i Syjamu, 1967.
•   1490
INTEGRACJA SOCJALISTYCZNA (ang. So-cialist Integration, franc. Integration socjalistę, hiszp. Integración socialista, roś. Socyalisticzes-
kaja intiegracyja), termin międzynar.—integracja gospodarcza państw socjalist. realizowana przez Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. I.s. 
ma na celu pogłębianie specjalizacji i międzynar. podziału pracy krajów członkowskich, stopniowe usuwanie różnie w poziomie rozwoju gosp. 
tych krajów, zwiększanie dynamiki ich rozwoju i wzmacnianie siły całej wspólnoty socjalist. w jej współzawodnictwie z kapitalist. systemem 
gospodarczym. Program pogłębiania i doskonalenia współpracy gosp. i naukowo-techn. zawarty jest w kompleksowym Programie RWPG, 
uchwalonym przez XXV Sesję Rady, 29 VII 1971. Rozdział I poświęcono charakterystyce zasad, celów, kierunków, dróg i środków i.s., 
stwierdzając m.in.:
„Wspólnota państw socjalistycznych opiera sit na stworzonej w każdym kraju jednakowego typu bazie ekonomicznej— społecznej własności 
Środków produkcji, jednakowego typu ustroju państwowym — władzy ludu z klas; robotnicza na czele, na jednej ideologii — marksizmie-
leninizmie".
,,Kraje członkowskie RWO wychodzą z założenia, że osiągnięty przez nic wysoki poziom rozwoju sil wytwórczych, poważne zmiany strukturalne 
w sferze produkcji i spożycia, aktualność zadań realizacji rewolucji naukowo-techniezncj, wszechstronnego przyspieszenia postępu technicznego, 
wzrostu efektywności społecznej produkcji l podniesienia dobrobytu ludności, a także charakter socjalistycznych stosunków produkcyjnych i 
potrzeb walki klasowej z imperializmem czynią życiowo niezbędnym stale pogłębianie i doskonalenie współpracy gospodarczej i naukowo-
technicznej krajów członkowskich RWPO i rozwój socjalistycznej integracji gospodarcze), rozwój ich stosunków gospodarczych i naukowo-
tcchnicznych z pozostałymi krajami rocjalistycznymi...".
„Pogłębianie i doskonalenie współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej oraz rozwój socjalistycznej integracji gospodarczej krajów 
członkowskich RWPG polegają na Świadomie i planowo regulowanym przez komunistyczne i robotnicze partie oraz rządy krajów członkowskich 
RWPG procesie międzynarodowego socjalistycznego podziału pracy, zbliżenia ich ekonomiki l formowaniu nowoczesnej, wysokoefektywnej 
struktury gospodarki narodowej, stopniowym zbliżaniu i wyrównywaniu poziomów ich rozwoju gospodarczego, formowaniu głębokich i trwałych 
powiązań w podstawowych gałęziach gospodarki, nauki i techniki, rozszerzaniu i umacnianiu międzynarodowego rynku tych krajów, 
doskonaleniu stosunków towarowo-pieniężnych".
„Socjalistyczna integracja gospod, dokonuje się na podstawie pełnej dobrowolności i nie prowadzi do tworzenia ponadnarodowych organów, ni; 
narusza zagadnień planowania wewnętrznego oraz gospodarczo-finansowej działalności organizacji".
M. W. SIENIN Mteidunar. otnosientja; Socyalisticyskaja in-tieyacyja, Moskwa 1969; Integracja ekonomiczna krajów so» clollstycznych, wyboru 
dokonał: P Bożyk, Warszawa 1970;
Kompleksowy program... RWPG, Warszawa 1971, s. 5-17;
J. N. BIELAJEW, Ł. S. SIEMIONOWA Socyalisticuskaja intie-Sracyla l mirowoje chozlajstwo, Moskwa 1972, s. 255.
•    1491
INTEGRACJA SUBREGIONALNA (ang. Sub. regional Integration, franc. Integration subregio-nale, hiszp. Integración subregional, roś. 
Subrie-gionalnaja intiegracyja), termin międzynar.—procesy scalania się gosp. mniejszych grup państw, gdy nierealna okazuje się szybka 
integracja całego regionu. Przykładem są: Europa Zach., Ameryka Środk., •-»• Grupa Andyjska czy —>• Grupa Dorzecza La Pląta.
•   1492
INTEGRACJA WIELKIEJ KOLUMBII (ang. Big Colombia Integration, franc. Integration de la Grandę Colombie, hiszp. Integración de la 
Grań Colombia, roś. Intiegracyja Wielikoj Kolumbii), termin latynoamer.—koncepcja scalenia ekon. Kolumbii, Ekwadoru i Wenezueli, jako ob-
szaru tworzącego na początku XIX w. jedno państwo—W. Kolumbia. W 1958, 1959 i 1960 odbyły się 3 narady ekspertów rządowych 
zainteresowanych państw w Bogocie, Caracas i Ouito, na których opracowano zasady I.W.K. Nazwa została porzucona z chwilą rozszerzenia 
koncepcji na cały zespół państw andyjskich i rozpoczęcia pertraktacji z Chile, Boliwią i Peru w ramach -> Grupy Andyjskiej.
UN, Multiialeral Economic Cooperatlon In Lasin Amertca, New York 1962, s. 137-165.
•   1493
INTEGRALNOŚĆ TERYTORIALNA (ang. Ter. ritorial integrity, franc. Integrite territoriale, hiszp. Integridad territorial, roś. Tierritoriamaja 
ceło-stnost'), termin międzynar.—nienaruszalność terytorium państw.; przedmiot prawa międzynarodowego. Termin znany w czasach nowoż. w 
Pd. Azji jako jedna z pięciu zasad ->- Pańcza Silą; w Europie użyty po raz pierwszy w postanowieniach Kongresu Wiedeńskiego z 9 IV 1815 o 
gwarantowaniu i.t. Szwajcarii; następnie w szeregu innych traktatów, jak np. w n Londyńskim Protokole z 8 V 1852 o dziedziczeniu w Królestwie 
Duńskim;
w Pokoju Paryskim z 30 m 1856 Francji, Prus, Rosji, Królestwa Sardynii i W. Brytanii z Turcją;
w układzie między Japonią i Koreą z 23 II 1904;
w skand, umowie z 2X11907 o niepodległości i i.t. Norwegii. Po I wojnie świat. Pakt Ligi Narodów 1919 przyjął za pojęcie łączne i.t. i polityczną 
niepodległość. Również Karta NZ, w art. 2 punkt 4 przyjęła tę rozszerzoną formułę, która odtąd występuje we wszystkich odpowiednich trak-
tatach dwu i wielostronnych. Obowiązek poszanowania i.Ł został też włączony do -»• Deklaracji Zasad Prawa Międzynar. uchwalonej przez Zgr. 
Og. NZ 24X1970. W zasadzie i.t. mieści się za. sada -»• nienaruszalności granic.
T. KOMARNICKI La Quesrton de riniesrtte Terrttortate dam te Poetę de la SocUte des NaHons. Var»ovie 1923; A. A. H. SrnuycKEN La SocUte 
des Nations et 1'lntegrtte Terrilorial, Paris 1923.
•   1494
INTELSAT, ang. Intemational Telecommonica-tions Satellite Consortium (franc. Consortium in-ternational des Telecommunications par 
satellites, hiszp. Consorcio Internacional de Telecomuni-cación por Satelites, roś. Mieżdunarodnaja orga-nizacyja swiazi s pomoszczju 
iskusstwiennych

	w
INTERATOMENERGO 1498
sputników Ziemli), Międzynarodowa Korporacja Satelitarnej Telekomunikacji, żal. 1963 konwencją waszyngtońską podp.. przez 55 państw; 
3111971 uczestnikami konwencji było 81 państw z zadaniem konstruowania i wystrzeliwania na orbitę sztucznych satelitów Ziemi i 
wykorzystywania ich dla •-> telekomunikacji satelitarnej. Wystrzelono pierwsze satelity: Intelsat I, zw. Earły Bird — 1965; Intelsat n—1966; 
Intelsat m—1968; Intelsat m P3 i IH R4—1969; Intelsat m F7— 1970, oraz Intelsat IV F2—1971 mający aparaturę dla 12 równoczesnych 
programów telewizyjnych, 9 tyś. telefonicznych łączy i kilkadziesiąt tysięcy łączy teleksowych. W 1971 działało w ramach I. 69 stacji.
301X1971 USA i ZSRR podp. w Waszyngtonie układ o udoskonaleniu linii bezpośredniej łączności, w którego załączniku ustalono warunki 
wzajemnego korzystania z systemu I. oraz systemu ->• Mołnija. Państwa socjalist. nie sygnowały konwencji waszyngtońskiej ponieważ 
korporacja I. została zdominowana przez prywatne przedsiębiorstwo USA -> COMSAT i I. stał się czysto formalnym parlamentem, który 
zatwierdza programy opracowane przez COMSAT. Prawo głosowania państw członkowskich jest zależne od wysokości wkładu pieniężnego; tak 
więc głos samych USA „waży" 53*/» wszystkich głosów. 18 państw reprezentuje interesy 45 państw w drodze łączenia wkładów, by uzyskać 
minimum potrzebne do głosowania; 27 państw nie' posiada żadnego głosu. Przyjęcie systemu „odważanego głosowania" daje USA absolutną 
przewagę. ZSRR rozpoczął budowanie własnego systemu, telekomunikacji satelitarnej, w oparciu o sztuczne satelity Ziemi typu Mołnija; 1968 
ZSRR i in. kraje socjalist. zjednoczone w organizacji -»• Intersputnik zaproponowały ONZ utworzenie jednej org. świat. w tej dziedzinie p.n. 
Intersputnik. W 1971 przeciwko dominacji COMSAT wystąpiły w I. państwa zachodnioeur., przede wszystkim Belgia, Francja i NRF 
przeprowadzające doświadczenia w Gujanie Franc. z własną rakietą „Europa n" (->• „Europa Kosmiczna"). Koszt korzystania z satelity 
(nadawanie i odbieranie jednym kanałem w ciągu roku) wynoszący 1965 32 tyś. dół. został obniżony 1972 do 13 tyś. dół. Nowy statut 
opracowany w maju 1971 przez konferencję „Intelsat" 79 państw członkowskich, wszedł w żyde 13 ni 973. Według nowych zasad Rada Guberna-
torów podejmuje decyzje */3 głosów, obliczanymi wg proporcji udziału w wykorzystywaniu satelitów telekomunikacyjnych. USA w tym 
systemie dysponują 40% w miejsce 53'r/o, ale kraje najwyżej rozwinięte posiadają w sumie nadal absolutną większość.
Organizactón y Pmsrama de INTELSAT. Mcrico 19OT, s. 18;
The Europa Year Book 1972. A Wortd Sumy. vol. l. Łon. don 1972, s. 295-396.
•   1495
INTERAMERYKANIZM (ang. Interamericanism, franc. Inter-americanisme, hiszp. Interamericanis-mo, roś. Interamierikanizm), termin 
międzynar.— określenie tendencji USA od końca XIX w. tworzenia międzyamer, systemu, uzależniającego Amerykę Lać. od USA; odmiana —>• 
panamerykaniz-mu. Przeciwieństwem I. jest -»• Interiatynoamery-kanizm.
•   1496
INTERAMPOL, ang. Inter-American Police
(franc. Police Interantóricaine, .hiszp. Policia Inter-americana, roś. Mieżamierikanskaja policyja), Międzyamerykańska Policja, nazwa dla 
projektowanych od 1961 przez rząd USA policyjnych sił międzyamer., mających prowadzić pod kierownictwem USA „skoordynowane akcje 
przeciwko międzynar. komunizmowi". Projekt przedłożony po raz pierwszy na VIII Naradzie Ministrów Spraw Zagr. Republik Amerykańskich- 
w Punta del Este w styczniu 1962, po usunięciu rządu rewol. Kuby z OPA, został odrzucony przez większość państw; ponownie przedkładany 
przy różnych okazjach został połowicznie zrealizowany podporządkowaniem -»• policji politycznej państw o prawicowych dyktaturach 
wojskowych. W następnych latach USA ponowiły naciski w tej sprawie, podobnie jak w kierunku utworzenia —»• Międzyamerykańskich Sił 
Pokoju. 15 ni 967, min. spraw zagr. Chile, G. Valdes, oświadczył, że państwa Ameryki Lać. „nie wierzą, aby było właściwe dla narodów Ameryki 
stworzenie jednej siły policyjnej czy wojskowej... Jesteśmy przeciwni idei tworzenia jakiegokolwiek organu, który by wywierał nacisk militarny". 
Innego zdania był podsekretarz stanu d/s międzyamer. w rządzie USA, Coven Oliver, który 6 III 1968, w Senacie, oświadczył, że USA „dążą do 
wzmocnienia sit policyjnych i policyjnej służby wywiadowczej w Ameryce Łacińskiej" i w związku z tym 1964 powstała w Waszyngtonie 
Międzynar. Akad. Policyjna. Jej szef gen. B. Camacho Leyva, wręczając l O III 1968 dyplomy 57 oficerom z 9 krajów Ameryki Łacińskiej, 
zapowiedział utworzenie przy Akademii Międzyamerykańskiego Stów. Policji, jako ośrodka, który będzie służył idei szerokiej współpracy ponad 
granicami państw amer.; w tym duchu „również Akademia chce być czymś więcej niż naukowym ośrodkiem techniki i metod policyjnych", 
mianowicie również „duchowym centrum, aby powracający do swych krajów stawali się prawdziwymi uczestnikami krucjaty, dążącymi do 
rozwoju zawodowej mistyki".
Pierwsza integracja policji polit. pod nadzorem USA nastąpiła w Ameryce Srodk., z kolei w 1969/70 w Argentynie, Brazylii, Urugwaju i Pa-
ragwaju, przy pomocy finansowej, technicznej i instruktorskiej USA.
Resumen de ta VIII Reunion de MWstros de Rtlaciones Ex-teriores de lai RepUblicas Amerlcanas, Montevideo 1962.
•   1497
INTERARMS, ang. lotemational Armament Cór-
porotion, Międzynarodowa Korporacja Zbrojeń,
nazwa największej w świecie firmy prywatnej handlu bronią, żal. 1953 przez obywatela USA S. Cunningsa, z siedzibami w Monako, w USA w 
AIexandria (Wirginia) oraz w W. Brytanii w Acton i Manchester. Firma oparła swe interesy na zakupie nadwyżek broni, lekkiej i ciężkiej oraz 
samolotów wojsk, od armii państw NATO i prowadzi transakcje międzynar. zgodnie ze zobowiązaniem, że nie mogą one szkodzić interesom 
USA.
•   1498
INTERATOMENERGO, wspólna org. państw
RWPG powstała w grudniu 1973 z zadaniem roz-