BIESZCZADY STANISŁAW KŁOS BIESZCZADY PRZEWODNIK WYDAWNICTWO SPORT I TURYSTYKA WARSZAWA 1994 Wydanie II. (c) Copyright by Wydawnictwo "Sport i Turystyka" Warszawa 1986 19(B( SPIS TREŚCI Od autora ..... 13 Wiadomości ogólne . 16 ! Położenie i obszar .. 16 Nazwa ...... 17 i Ukształtowanie ... 18 Budowa geologiczna i bogactwa naturalne ...... 20 Rzeki i potoki ... 21 Środowisko przyrodnicze ...... 21 Ochrona przyrody w Bieszczadach .. 23 Bieszczadzki Park Narodowy .... 26 Klimat ...... 27 Zima w Bieszczadach . 29 Historia ..... 31 Dawna i obecna społeczność Bieszczadów ...... 35 i Zniszczenia i zagospodarowanie Bieszczadów ..... 39 Turystyka i wypoczynek ...... 41 Trasy i szlaki turystyczne Bieszczadów Zachodnich ... 47 Trasy drogowe ... 47 l. Sanok .... 47 Dzieje miasta .. 50 Zwiedzanie Sanoka ...... 54 1.1. Dworzec Główny PKP - ul. Jagiellońska - pl. Św. Mikołaja - Rynek - Zamek - ul. Zamkowa - Bia ła Góra .. 54 1.2. Rynek - ul. 3 Maja - ul. Kościuszki - Park - Kopiec Mickiewicza - ul. Mickiewicza - Rynek . 62 SPIS TREŚCI 1.3. Park Etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego .. 64 1.4. Trasa dojazdowa od Rzeszowa (Krosna): Czerteż - Dąbrówka - ul. Rymanowska - ul. Kościuszki - Rynek .. 70 2. Sanok - Zagórz - Lesko .... 71 3. Sanok - Zaniż - Lesko .... 77 4. Sanok - Bukowsko - Szczawne .. 84 4.1. Trasa boczna: Prusiek - Poraź - Wysoczany . . 85 5. Zagórz - Komańcza ...... 89 5.1. Trasa boczna: Tarnawa Dolna - Sukdwite . . 91 5.2. Trasa boczna: Rzepedź - Duszatyn - Smolnik . 96 6. Droga karpacka: Komańcza - Cisną ...... 102 7. Kolejka wąskotorowa: Nowy Łupków - Cisną . . 109 8. Lesko .... 111 Dzieje miasta .. 112 8.1. Rynek - ul. Unii Lubelskiej - wzgórze Baszta Zamek Kmitów - Rynek .. 116 8.2. Rynek - pl. Konstytucji 3 Maja - ul. Moniuszki - cmentarz żydowski - ul. Źródlana . . . . 121 9. Lesko - Ustrzyki Dolne - Krościenko ..... 125 9.1. Trasa boczna: Olszanica - Ropienka - Wojtków- ka .... 129 9.2. Trasa boczna: Ustianowa - Teleśnica Oszwarowa - Daszówka . 130 9.3. Trasa boczna: Ustrzyki Dolne - Hoszów . . . 133 9.4. Ustrzyki Dolne ..... 134 10. Uherce - Solina - Myczków ... 141 11. Lesko - Baligród - Cisną . ... 148 11.1. Trasa boczna: Bystre - Rabę - Mików . . . 155 12. Hoczew - Wołkowyja - Polana - Czarna .... 162 12.1. Trasa boczna: Bukowiec - Dołżyca .... 169 13. Ustrzyki Dolne - Czarna -.Ustrzyki Górne - Wo- łosate .... 174 13.1. Trasa boczna: Smolnik - Zatwarnica . . . . 180 13.2. Trasa boczna: Dwerniczek - Brzegi Górne . . 182 SPIS TREŚCI 13.3. Trasa boczna: Stuposiany - Muczne - Bukowiec ... 184 14. Cisną - Wetlina - Ustrzyki Górne . 194 Główne piesze szlaki turystyczne Pozostałe szlaki i trasy piesze 20. Baligród - Durna - Łopiennik . . 21. Bereżki - Magura Stuposiańska . 22. Brzegi Górne - Dział - Mała Rawka 23. Bukowiec n. Solinką - Korbania . 24. Bukowice - Beniowa - Scienki . . 202 15. Główny szlak beskidzki: Komańcza - Cisną - Sme-rek - Brzegi Górne - Ustrzyki Górne - Halicz - Wołosate . 202 16. Jaworne - Jabłonki - Łopiennik - Jaworzec - Przełęcz Orłowicza . 223 17. Szlak graniczny: Nowy Łupków - Roztoki Górne - Wetlina - Wielka Rawka - Ustrzyki Górne ... 226 18. Lesko - Wołkowyja - Terka - Krysowa ..... 237 19. Ustrzyki Dolne - Polana - Dwernik - Magura Stuposiańska - Pszczeliny - Krzemień . 241 ...... 247 ...... 247 ...... 248 ...... 249 ...... 251 ...... 252 25. Bukowiec n. Sanem - Sianki - Opołonek - Kińczyk Bukowski - Przełęcz Bukowska .. 254 26. Bukowiec n. Sanem - Kińczyk Bukowski .... 257 27. Bukowiec n. Sanem - Przełęcz Bukowska .... 258 28. Bukowsko - Tokarnia ..... 259 29. Bystre - Rabę - Chryszczata .. 260 30. Cisną - Dołżyca - Łopiennik .. 261 31. Cisną-Jeleni Skok . ..... 263 32. Chmiel - Otryt Górny ..... 263 33. Dołżyca - Łopienka ..... 264 34. Jabłonki - Walter - Berdo ... 265 35. Kalnica - Zawój - Polanki ... 266 SPIS TREŚCI 36. Karlików - Przybyszów - Kamień . 269 37. Komańcza - Dołżyca - Danawa . 270 38. Komańcza - Dyszowa ..... 272 39. Komańcza - Kamień ..... 273 40. Krzywe - Małe Jasło ..... 273 41. Lesko - Baszta - Leski Kamień . 274 42. Lesko - Czulnia - Lesko .... 275 43. Lesko - Gruszka - Huzele ... 276 44. Lutowiska - Otryt - Trohaniec .. 277 45. Łubne - Jawor - Berdo ..... 278 46. Magura Stuposiańska - Przysłup - Połomi^i Caryń- ska - Przełęcz Wyżniańska - Mała Rawka . . . . 279 47. Majdan - Liszna - Hyriata ... 281 48. Majdan - Liszna - Rosocha ... 282 49. Muczne - Bukowe - Berdo ... 283 50. Muczne - Grandysowa Czuba - Bukowe Berdo . . 284 51. Nasiczne - Caryńskie - Magura Stuposiańska . . . 286 52. Nasiczne - Dwernik-Kamień .. 287 53. Nasiczne - Jawornik - Połonina Wetlińska .... 288 54. Polana - Hulskie ...... 289 55. Polana - Moklik . 289 56. Polana - Rosolin ...... 290 57. Polanki - Łopienka - Łopiennik . 291 58. Przełęcz nad Brzegami G. - Dział - Wielka Rawka . 292 59. Przełęcz nad Brzegami Górnymi - Połonina Wetlińska .... 293 60. Przysłup - Jasło . 293 61. Przysłup - Małe Jasło ..... 295 62. Przysłup - Szczawnik - Jasło .. 296 63. Pszczeliny - Magura Stuposiańska . 297 64. Rajskie - Hulskie - Trochaniec - Smolnik .... 298 65. Rajskie - Tworylne - Zatwamica . 300 66. Rzepedź - Dział - Chryszczata .. 304 67. Rzepedź - Rzepedka ..... 305 68. Rzepedź - Turzańsk - Suliła ... 306 69. Sanok - Granicka - Załuż ... 307 SPIS TREŚCI 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. Sanok - Orli Kamień ..... Sanok - Słonny - Przysłup - Załuż ...... Sanok - Trepcza - Kopacz - Hordysko ..... Sanok - Wujskie - Słonny ... Sanok - Zamczysko ..... Sękowiec - Hulskie ...... Smerek - Beskid - Płasza .... Smerek - Paportna ...... Solina - Zabrodzie - Berdo ... Solina - Jawor . Teleśnica Oszwarowa - Stożek .. Terka - Tołsta . Ustianowa - Holica - Żłobek .. Ustrzyki D. - Kamienna Laworta - Ustrzyki D. . . Ustrzyki D. - Jasień - Gromadzyń - Ustrzyki D. . Ustrzyki Górne - Wołosate - Krzemień ..... Wetlina - Jawornik - Paportna - Rąbią Skała . . Wetlina - Jawornik ...... Wetlina - Hnatowe Berdo - Połonina Wetlińska . . Wetlina - Dział - Mała Rawka - Wielka Rawka . . Wetlina - Muchanin Wierch - Hnatowe Berdo - Połonina Wetlińska . Wetlina - Przełęcz Orłowicza .. Wetlina - Smerek ...... Wola Piotrowa - Tokarania ... Wołkowyja - Markowska ... Tyskowa - Durna . Połonina Wetlińska . Przełęcz Orłowicza . Suche Rzeki - Średni Wierch - Połoni- Wołkowyja Zatwamica Zatwamica Zatwamica na Wetlińska ...... Zatwamica - Uhryń - Smerek ...... Żubracze - Hyriata - Rosocha - Roztoki Górne Informator Bibliografia 10 SPIS TREŚCI Spis mapek, planów i rzutów 1. Objaśnienie znaków na planach i mapach . . . 2. Schemat tras . 3. Sanok ... 4. Park Etnograficzny w Sanoku . 5. Kościół i klasztor Karmelitów Bosych w Zagórzu 6. Ruiny zamku Sobień .... 7. Cerkiew w Komańczy .... 8. Lesko ....../.. 9. Zamek w Lesku ... -".. . 10. Ustrzyki Dolne ...... 11. Okolice Jeziora Solińskiego i Myczkowskiego . . 12. Bieszczadzki Park Narodowy . 13. Okolice Ustrzyk Górnych ... 14. Rejon Smereka i Połoniny Wetlińskiej .... 15. Okolice Cisnej ...... 16. Okolice Komańczy ..... 17. Góry Słonne . 18. Okolice Ustrzyk Dolnych ... 19. Okolice Wetliny ...... 20. Bieszczady - widok ogólny Spis panoram . 12 48^9 . 53 . 66 . 75 . 81 . 101 . 115 . 120 . 137 . 146 . 186 . 190 . 210 . 262 . 271 . 310 . 328 . 339 4 str. okładki 1. Widok ze wzgórza Baszta w Lesku na południe . . 117 2. Widok z Przełęczy Przysłup na pasmo połonin 194-195 3. Widok ze wschodniego wierzchołka Połoniny Wetlióskiej na wschód ... 214-215 4. Widok z Rozsypańca na zachód ..... 220-221 5. Widok z Płaszy na zachód ... 228 6. Widok z Dziurkowca na wschód ..... 230-231 7. Widok z polany pod Rąbią Skałą na północ . 232-233 8. Widok z Wielkiej Rawki na gniazdo Tarnicy i Halicza ..... 235 9. Widok z Jasła na pasmo połonin ..... 294-295 SPIS TREŚCI 11 10. Widok z Fereczaty na południowy-wschód na pasmo graniczne ...... 322-323 Widok z Szerokiego Wierchu na pasmo połonin 330-331 Tiłr'Ji_'l_ _ 'T' _.---•__---_ •r»'______J_-Tir__'i---'i.-'- 1 ^/l 11 ^ 11 12. Widok z Tarnicy na Bieszczady Wschodnie 13. Widok z Przełęczy Bojkowskiej na południowy-wschód . 336-337 14. Widok z Przełęczy Orłowicza na południowy-wschód . 344-345 15. Widok z Rosochy na wschód ...... 356-357 Spis rysunków Skansen w Sanoku - chałupa z Dąbrówki . Ruiny klasztoru w Zagórzu ...... Cerkiew w Komańczy .. Zamek Kmitów w Lesku . Synagoga w Lesku ... Leski Kamień .... Pomnik gen. Świerczewskiego w Jabłonkach Cerkiew w Hoszowie .. Jeziorko Duszatyńskie . Schronisko na Południe Wetlińskiej . . . 68 74 100 119 123 127 158 176 203 213 OBJAŚNIENIE ZNAKÓW UŻYTYCH NA PLANACH l & ii * l « C3" * A. A A X l e obiły atftm <-1«--kl*lWr pomA. houk 0-M> B A 4 4> b * « UUiliinrty. l«"t"» •lula rwrwty prtyrody '"^•Bt iiwl|iiuk)y n«])t grodailu OOPR (r-o BPN «2iM« czarny eMrwony lOU, llimy «»ii»«»o«oaw <•"•»"» fokimilo- •taap UtfyNyw d«we2oatinxiy ~teunop •uoptaai!!-- pny-UPK8 ---- OD AUTORA Pół mili za Baligrodem Kraj staje się w najwyższym stopniu dziki, tak, że go nie mogę porównać z żadnym znajomym w Europie. Potargane góry okrywają dziewicze lasy, rozpośderajce się tak na szczytach wierchów jako i po równinach ... Taki opis Bieszczadów pozostawi! nam Ludwik Zejszner z podróży odbytej w 1848 r. Mimo ogromu przemian spoleczno-gospodarczych i przyrodniczych jakie dokonaly się w tym regionie w okresie bieżącego stulecia, dzisiejszy obraz gór niewiele odbiega od przytoczonego tekstu. Jak dawniej dominuje tu wspaniała bujna przyroda, a urokliwe krajobrazy nadal zadziwiają wędrowców. W wyniku ostatniej wojny oraz późniejszych walk z UPA i zmian granicznych - region ten poniósl ogromne straty ludnościowe i materialne. Wyludnione zostaly olbrzymie obszary, setki wsiposzly z dymem lub zostały opuszczone, a uprawne niegdyś pola zarosty lasem. Po latach zapomnienia dopiero po 1955 r. zaczęto powracać tu życie. Puste i gluche góry odkryte zostały dla turystyki w początkach lat pięćdziesiątych, wkrótce zrobiły prawdziwą furorę, zadziwiając nielicznych wówczas turystów niecodziennym urokiem i bogactwem przyrody, dostarczając im niebywałych wrażeń i przygód. Tak było przed laty. Do historii przeszły już niemal traperskie wyprawy, kiedy to w leśnej gluszy trzeba było wyrąbywać ścieżki i od nowa wytyczać szlaki i drogi, gdy istniejące tu pionierskie warunki życia porównywano powszechnie do Dzikiego Zachodu. Mimo postępu w ponownym zagospodarowaniu gór, nic nie straciły one na swej atrakcyjności stanowiąc nadal niezwykle modny region turystyczny. 14 OD AUTORA Bieszczady ciągle pasjonują. Na ich temat napisano sporo przewodników, książek, popularnych folderów i tysiące artykułów. Przed dwudziestu laty glośna byla sprawa zagospodarowania turystycznego tego regionu. Toczono zawzięte spory i dyskusje na różne mniej lub bardziej istotne tematy, na szalę rzucano ważkie argumenty za i przeciw zamykaniu gór przed ludźmi i tworzeniu "turystycznego rezerwatu". Potem niebywałego rozglosu nabrała sprawa utworzenia tu wielkiego ośrodka sportowo-rekreacyjnego, znana pod hasłem "kolorowy zawrót glowy". Ostatnio rozwinął się spór o kolejnie powiększenie obszaru Bieszczadzkiego Parku Narodowego, co jest związane z utworzeniem karpackiego rezerwatu biosfery. Wielorakie zastrzeżenia i protesty budziły podejmowane programy i działania gospodarcze często sprzeczne z logiką i zasadami ochrony środowiska, jak np. glośna swego czasu sprawa rekultywacji doliny Wolosatego. Niniejszy przewodnik obejmuje w całości obszar Bieszczadów położony w obrębie granic Polski, który dla ścisłości powinien być określany jako Bieszczady Zachodnie oraz przyległe tereny Beskidu Niskiego i Pogórza od Sanoka poczynając. Za przyjęciem takiego układu przemawiają liczne i odwieczne powiązania tego miasta z regionem, gdyż Bieszczady wchodziły niegdyś w skład historycznej ziemi sanockiej. Przez Sanok prowadzi tez najczęściej uczęszczany szlak komunikacyjny w Bieszczady, stąd zazwyczaj rozpoczyna się ich zwiedzanie, tu wreszcie w sanockim skansenie można poznać kulturę materialną ludności zamieszkującej niegdyś ten region. Przewodnik przeznaczony jest dla różnych grup turystów, dla wycieczek i osób indywidualnych jadących samochodem słynną obwodnicą, dla wędrowców przemierzających pieszo górskie ścieżki, jak i typowych mieszczuchów korzystających z pobytu w tutejszych ośrodkach wypoczynkowych. Pierwsze jego wydanie, które ukazało się w 1986 r., zapewne spełniło swoje zadanie w zakresie popularyzacji regionu i wiedzy o nim. Przekazując Czytelnikom drugie wydanie przewodnika pragnę poinformować , że w stosunku do poprzedniego wprowadziłem sporo zmian i uzupełnień, polegających głównie na rozszerzeniu opisu tras, miejscowości i zabytków, wzbogaceniu opracowania o nowe trasy i fakty oraz aktualizację informacji. Ograniczone ramy opracowania nie pozwoliły niestety na dokonanie szerszych zmian, które mogłyby zaspokoić różnorodne gusty i wymagania Czytelników. Nie jest to nowy przewodnik lecz poprawiony i uzupełniony poprzedni. W tym wydaniu dokonałem wielu merytorycznych poprawek, usunąłem dostrzeżone błędy i uzupełniłem informacje. Mam nadzieję, że dokonane zmiany zrekompensują niedociągnięcia pierwszego wydania. OD AUTORA 15 Recenzentom, kolegom przewodnikom, znajomym i nieznajomym, wszystkim tym, którzy przekazali mi swoje uwagi i spostrzeżenia dziękuję zarówno za stówa uznania jak i krytyki, które w miarę możliwości wykorzystałem do poprawienia tekstu przewodnika. Słowa podziękowania kieruję również pod adresem szeregu instytucji i osób prywatnych za udzielone informacje i pomoc w zebraniu materiałów. Oddając do rąk Czytelników drugie wydanie przewodnika przekazuję Warn cala moją wiedzę o Bieszczadach jaką zebrałem w ciągu blisko czterdziestoletnich spotkań z tym pięknym regionem. WIADOMOŚCI OGÓLNE Położenie i obszar C. Bieszczady zajmują najbardziej na południowy-wschód wysuniętą część kraju, położoną w klinie graniczącym z Ukrainą i Słowacją, administracyj-nie należą do województwa krośnieńskiego. Bieszczady, stanowiące część wielkiego łańcucha Karpat, należą do Beskidów Wschodnich, ciągnących się na wschód od Przełęczy Łupkowskiej. W całości tworzą rozległy obszar górski, położony na pograniczu Polski i Ukrainy, sięgający na wschodzie doliny rzeki Świcy. W części należącej do Polski określane są mianem Bieszczady Zachodnie. Zasięg tej części Bieszczadów i ich podział na mniejsze jednostki fizjograficzne od dawna wzbudzały spory badaczy. W przeszłości geografowie różnie interpretowali ten temat, a poglądy zmieniano co kilka lat. Aktualnie granice Bieszczadów Zachodnich wyznaczają: od zachodu doliny rzek Osławy i Osławicy, oddzielające je od Beskidu Niskiego, od południa główny wododział Karpat (granica państwa ze Słowacją i Ukrainą) i od wschodu granica państwa z Ukrainą, biegnąca częściowo doliną górnego Sanu. Na północy Bieszczady sięgają obniżenia, wzdłuż którego przebiega linia kolejowa Zagórz - Krościenko i bez wyraźnej granicy naturalnej łączą się z Pogórzem Przemyskim. W głównym grzbiecie karpackim granice Bieszczadów Zachodnich wyznaczają: Przełęcz Łupkowska (640 m) na zachodzie i Przełęcz Użocka (853 m) na wschodzie. Bieszczady Zachodnie zajmują obszar o powierzchni około 2100 km2, zamieszkany przez niespełna 30 000 ludzi. Gęstość zaludnienia należy tu do najniższych w kraju i w kilku gminach położonych na południu regionu wynosi zaledwie 2-4 osoby na km2. NAZWA 17 Obszar Bieszczadów obejmuje następujące jednostki administracyjne - miasta: Lesko, Zagórz, Ustrzyki Dolne; gminy: Czarna, Lutowiska, Baligród, Solina i Cisną oraz częściowo Komańcza i Ustrzyki Dolne. Nazwa Brak jednolitych poglądów nie pozwala na pełne wyjaśnienie pochodzenia i znaczenia nazwy Bieszczadów. Według badaczy, wśród licznych wersji tłumaczących pochodzenie tej nazwy, najbardziej prawdopodobny wydaje się jej germański lub tracki źródłosłów. Jedna z hipotez mówi też, że nazwa ta wywodzi się od legendarnego plemienia Besów zamieszkującego niegdyś Karpaty, zaś ludowe podanie łączy ją z tajemniczymi Biesami - duchami tutejszych gór. Jaka jest prawda - trudno jednoznacznie stwierdzić. Wiadomo, że nazwa posiada kilkuwiekową metrykę. Najstarsza zapiska zawierająca wiadomość o nazwie Beschad pochodzi z 1269 i zawarta jest w dokumencie węgierskim. Dotyczy ona granicznego grzbietu karpackiego położonego w rejonie Jaślisk. Począwszy od 1400 powszechnie używana jest nazwa Byesczad, w późniejszym okresie Bieszczad. Charakterystyczne jest, że w większości dawnych dokumentów nazwa ta dotyczyła lasów królewskich i gór położonych w grzbiecie granicznym, niekoniecznie w obrębie dzisiejszych Bieszczadów. Potwierdza to między innymi notatka z 1447 informująca, "że wszystkie Bieszczady (w dokumencie Byeschczadi) powyżej i poniżej do Jaślisk i od Jaślisk aż do połonin są królewskie". Niejednokrotnie dla określenia grzbietu granicznego stosowano dawniej równocześnie nazwę Bieszczad oraz Beskid. Dowodzą tego między innymi notatki Jana Długosza, w których pisze: "Byeszkod, góra blisko zamku Sobień, dzieląca ziemie polskie od węgierskich ..." i dalej: "San, źródła mający w Górach Sarmackich, z góry zwanej Byeskad ...". Podobnie sprawę tę traktuje znacznie późniejszy "Geograficzno-statystyczny opis Królew-stwa Galicji i Lodomerii" z 1849, w którym czytamy: "Karpaty od Stryjeń-skicgo obwodu aż do granic^MBS^^Ewyczajnie Bieszczadami lub Beskidami zwane", ^fr^ ^^^\. Mianem Bieszczady ly<^lflfl...(lawrl<^l znaczny obszar gór, dopiero w późniejszym czasie, a ^r*Hl?ij^^rpołQX w. zaczęto nazwy tej używać w odniesieniu do konkury częśdKaĄ>^położonej na wschód od Przełę- 18 WIADOMOŚCI OGÓLNE czy Łupkowskiej po źródła Świcy. Potem obszar ten podzielono na Bieszczady Wschodnie (Ukraina) i Bieszczady Zachodnie (Polska). Wypada tu jeszcze podkreślić, że prawidłową formą uwarunkowaną pisownią jak i źródłami historycznymi, jest nazwa Bieszczady a nie Bieszczad, jak to usiłowano przed kilkoma laty stosować. Ukształtowanie Krajobraz Bieszczadów tworzą łańcuchy wzgórz i gar ciągnące się z pn.-zach. na pd.-wsch., poprzedzielane poprzecznymi donnami rzek i potoków , charakteryzujące się bardzo zróżnicowaną rzeźbą i wysokościami. Północną część regionu zajmują wzgórza i niewysokie góry sięgające 600-900(tm) n.p.m. posiadające charakter pogórza i stąd często określa sieją mianem Pogórza lub Przedgórza Bieszczadzkiego. Dla tej części regionu spotyka się też nazwę Bieszczady Niskie, co ma odróżniać ją od położonej na południu wysokiej partii Bieszczadów zwanej z kolei Bieszczadami Wysokimi. W rejonie Bieszczadów Niskich wyróżnia się kilka grup i pojedynczych znaczniejszych wzniesień. W pn.-zach. części znajduje się Pogórze Leskie z większymi wzniesieniami Gruszka (583 m) i Czulnia (576 m). Na pd.-wsch. od niego ciągną się Hoszowskie Góry Rusztowe obejmując między innymi długi masyw Żukowa (Holica 761 m), rozległy Jawor (741 m), Stożek (695 m) , grupę Jawomików (908 m) oraz Równię (652 m) nad Ustrzykami Dolnymi. Bardziej na pd. wybija się pasmo Ostre (803 m) i ponad dwudziestokilometrowej długości lesisty wał Otrytu (Troha-niec 939 m i Hulskie 846 m). W części południowej krajobraz Bieszczadów ulega gwałtownej zmianie: góry są tu bardziej rozległe, wysokie i strome, dzikie i nieprzystępne. W Bieszczadach Wysokich, zajmujących obszar o powierzchni blisko 1560 km2 wyróżnia się kilka łańcuchów górskich wysokości 1000 do ponad 1300 m. Od zachodu, pomiędzy dolinami rzek Osławy, Hoczewki i Solinki zalega masyw Wysokiego Działu z szeregiem znaczniejszych wyniosłości (Suliła 759 m, Chryszczata 997 m, Wołosań 1071 m i Sasów 1010 m). W jego obrębie znajdują się słynne Jeziorka Duszatyńskie (rezerwat przyrody "Zwiezło") oraz unikatowe gołoborze w rejonie zniszczonej wioski Rabę. UKSZTAŁTOWANIE 19 Od wschuuu, niemal równolegle do pasma Wysokiego Działu, ciągnie się nieco mniejsze pasmo Durnej (979 m) i Łopiennika (1069 m). Główną część Bieszczadów Wysokich zajmuje pasmo połonin ciągnące się na rozległej przestrzeni pomiędzy doliną Sanu a grzbietem granicznym. Tworzą je trzy zasadnicze grupy górskie z szeregiem bocznych odgałęzień i wyniosłości - Połonina Wetlińska (1255 m) ze Smerekiem (1222 m), Połonina Caryńska (1297 m) i tzw. gniazdo Tarnicy i Halicza poprzedzielane głębokimi dolinami potoków Prowcza i Wołosaty. Ostatni człon tego pasma, najwyższy i najciekawszy, obejmuje połączone w jedną grupę wyniosłości: Szeroki Wierch (1315 m), Tranica (1346 m). Krzemień (1335 m), Bukowe Berdo (1313 m). Kopę Bukowską (1319 m), Halicz (1333 m) i Połoninę Bukowską (1251 m). Charakterystyczną cechą tej części Bieszczadów są długie i wąskie grzbiety górskie pokryte trawiastmi połoninami, miejscami najeżone występami skalnych grani i usłane kamiennym rumo-szem zwanym z ruska grehotem. Południową część Bieszczadów tworzy pasmo graniczne zwane dawniej Beskidem. Jest to długi łańcuch zalesionych gór stanowiących grzbiet głównego wododziału Karpat z większymi szczytami: Stryb (1011 m), Jasło (1153 m), Okrąglik (1101 m), Płasza (1163 m), Krzemieniec (1221 m), Wielka Rawka (1304 m). Wielka Semenowa (1091 m) i Beskid Wołosacki (1104 m). Od granicznego grzbietu odgałęzia się ku północy szereg bocznych ramion porozdzielanych głębokimi dolinami potoków spływających ku Osławie, Solince i Wetlince. Głęboka przełęcz Beskid (785 m) oddziela pasmo graniczne od samotnego szczytu Menczył (1008 m) i ciągnącej się dalej wzdłuż granicy Połoniny Bukowskiej. Pomiędzy głównymi pasmami Bieszczadów Wysokich znajdują się pojedyncze wyniosłości, rozległe obniżenia i małe kotliny. W zachodniej części, pomiędzy Wysokim Działem a pasmem granicznym zalega szerokie obniżenie Woli Michowej, tu też wznoszą się samotne grzbiety Matragony (990 m) i Hyriatej (1105 m). Na wschodzie pomiędzy pasmem połonin a pasmem granicznym ciągnie się rozległe Obniżenie Wetliny. Od zachodu Bieszczady sąsiadują z Beskidem Niskim, którego wzniesienia sięgają tu wysokości 600 - 800 m n.p.m. W tej części wyróżnia się Pogórze Bukowskie, rozległe pasmo Bukowicy z widokową Tokarnią (777 m) i góry grzbietu granicznego z Pasiką (848 m) i Danawą (841 m). Na północ od Bieszczadów znajduje się Pogórze Przemyskie, pod wzglę- 20 WIADOMOŚCI OGÓLNE dem krajobrazowym i budowy w znacznym stopniu podobne do Pogórza Bieszczadzkiego. W najbliższym sąsiedztwie, które obejmuje zasięg niniejszego przewodnika, ciągną się długie łagodne wzniesienia wysokości 600 - 750 m n.p.m. Wyróżniają się tu Góry Słonne (672 m) położone na pn.-wsch. od Sanoka oraz wznoszący się nad Ustrzykami Dolnymi masyw Kamiennej Laworty (768 m). Uwaga: wysokości podano wg map topograficznych 1:50000 i 1:25000, wydanie GUGiK 1981 i 1992. Budowa geologiczna i bogactwa naturalne Rzeźba Bieszczadów podobnie jak i sąsiednich regionów Karpat została wykształcona na przełomie starszej i młodszej epoki trzeciorzędu, tj. około 25 min lat temu. Góry tej części Karpat zbudowane są ze skał osadowych, tzw. fliszu karpackiego, złożonych z naprzemianiegłych warstw piaskowców, margli, łupków i zlepieńców o różnej strukturze i składzie mineralogicznym. Obejmują one głównie formację z okresu kredy i oligocenu, na których spoczywają czwartorzędowe utwory aluwialne. Powstanie skał osadowych nastąpiło w toku skomplikowanego procesu osadzania na dnie mórz różnorodnych materiałów i ich diagenezy. W wyniku ruchów górotwórczych osady te zostały wypiętrzone ponad powierzchnię wód, a potężne siły tektoniczne spowodowały ich pofałdowanie. Ruchy górotwórcze ustały tu ostatecznie na przełomie oligocenu i miocenu, a trwające miliony lat działania erozyjne dokonały reszty, kształtując ostatecznie w czwartorzędzie obecny obraz Bieszczadów. Bieszczady są regionem stosunkowo ubogim w surowce mineralne. Występujące tu niegdyś złoża ropy naftowej są właściwie wyczerpane. Z pozoru obfite zasoby skalne złożone głównie z piaskowców, posiadają dość ograniczone zastosowanie, a ich eksploatacja jest stosunkowo znikoma. Poważne lecz niewykorzystane bogactwo tutejszych gór stanowią wody mineralne, głównie solankowe, siarczkowe i szczawy. Spotyka się je w kilkudziesięciu miejscowościach, m.in. w Komańczy, Szczawnem, Baligrodzie, Wołkowyi, Rajskiem, Polańczyku, Czarnej, Lesku, Jabłonkach i Polanie. W rejonie Rabego występują cenne szczawy wodorowo-węglano-wo-chlorkowo-sodowe ze śladami arsenu. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 21 W utworach fliszu karpackiego spotyka się sporadycznie rudy żelaza, głównie syderyty i piryty (okolice Cisnej, Rabego i Bezmiechowej), rudy arsenu ( aurypigment - rejon Rabego ) oraz miedzi rodzimej i malachitu ( Bezmiechowa). Zasoby tych minerałów nie mają jednak żadnego znaczenia gospodarczego. Rzeki i potoki Największą rzeką Bieszczadów jest San, do którego wpadają niemal wszystkie rzeki i potoki tego regionu. Wyjątkiem jest tu tylko rzeka Strwiąż wypływająca w rejonie Ustrzyk Dolnych, która wraz z kilkoma dopływami należy już do dorzecza Dniestru i zlewni Morza Czarnego. San wypływa u samego pd.-wsch. krańca Bieszczadów Zachodnich w rejonie wioski Sianki u stóp Przełęczy Użockiej (855 m). Niemal od źródeł rzeka ta podąża na pn.-zach. w poprzek całego regionu, przełamując się krętą doliną wśród gór i lesistych wzniesień. Prawie pośrodku Bieszczadów wody rzeki spiętrzone zaporami w Solinie i Myczkowcach utworzyły dwa sztuczne zbiorniki - wielkie Jezioro Solińskie (21 km2) i mały zalew w Myczkowcach (2 km2). Do Sanu wpadają spływające od grani Karpat ku pn. liczne rzeki i potoki. Większe z nich, od wsch. idąc to: Wołosaty, Prowcza-Dwernik, wspomniana już Solinka, a dalej Hoczewka i Osława. Prawobrzeżne dopływy Sanu to wypływający spod Magury Łomniańskiej potok Czarny oraz na pn. krawędzi regionu rzeka Olszanka. Wody bieszczadzkich rzek są czyste i bogate w szlachetne gatunki ryb. Środowisko przyrodnicze Bieszczady znane są jako góry o niezwykle bogatym środowisku przyrodniczym. Ich osobliwością jest zaistniały po ostatniej wojnie proces wtórnego zdziczenia przyrody, spowodowany zanikiem gospodarki ludzkiej na znacznym obszarze. Bieszczady charakteryzują się występowaniem tylko trzech pięter roślinnych, są to: piętro pogórza sięgające wysokości 500 m n.p.m., piętro regla 22 WIADOMOŚCI OGÓLNE dolnego dochodzące do 1150 m n.p.m. i zalegające powyżej piętro hal zwane także piętrem połonin. Dominujący element bieszczadzkiego krajobrazu stanowią lasy, które zajmują ponad 60% powierzchni tego regionu. Stopień zalesienia terenu jest więc stosunkowo duży, a w niektórych gminach sięga nawet 90% W obrębie Bieszczadów rosną lasy jodłowo-bukowe i bukowe. W południowej części regionu zachowały się zespoły leśne tzw. buczyny karpackiej, typowe dla obszarów Karpat Wschodnich, które w znacznej części posiadają niemal pierwotny charakter. Środowisko bieszczadzkich lasów stanowi 5 podstawowych gatunków drzew, są to głównie buk i jpdła, rzadziej świerk, sosna i olcha. Na terenach, które niegdyś były zajęB^od uprawy rolne, rozwinęły się młode lasy sosnowe i olszynowe z udziałem brzozy, wierzby i innych drzew. W runie tutejszych lasów rośnie ponad 120 gatunków roślin zielonych, w tym wiele rzadkich i chronionych. Charakterystyczną cechą jest obniżenie górnej granicy lasu, która w Bieszczadach sięga zaledwie wysokości 1100-1150 m n.p.m., a wyjątkowo 1250 m n.p.m., co zostało spowodowane specyficznymi warunkami klimatycznymi. Rosną tu więc wyłącznie lasy regla dolnego. Brak jest lasów świerkowych regla górnego i kosodrzewiny. W górnej krawędzi lasów płożą się karłowate buczyny, a wyżej sięgają już tylko zarośla olszy zielonej zwanej kosą, a rzadziej także krzewy jarzębiny. Tylko miejscami spotyka się chimeryczne świerki, którym wyraźnie nie sprzyja tutejsze środowisko. Powyżej granicy lasów zalegają łąki górskie (subalpejskie) zwane połoninami, będące wielką osobliwością regionu. Stanowią one resztkę pierwotnego piętra alpejskiego i są niewątpliwie tworem naturalnym, zostały jednak powiększone poprzez celową działalność człowieka w wyniku wycinki lasów dla potrzeb gospodarki pasterskiej. Środowisko połonin tworzy bogata i różnorodna roślinność obejmująca blisko 700 gatunków roślin. Główne ich zbiorowisko stanowią borówka czarna i borówka czerwona zwana brusznicą oraz różne gatunki traw m.in. kosmatka gajowa, trzcinik leśny i bliźniczka. Pierwsze wiadomości o połoninach jako naturalnych pastwiskach górskich pochodzą już z l pół. XV stulecia. Nazwa ich przywędrowała w te strony wraz z osadnictwem wołoskim i pochodzi od serbskiego "pianina" tj. góra z pastwiskami. Niezwykle bogata, mająca specyficzne wschodniokarpackie cechy flora Bieszczadów obejmuje ponad 900 roślin naczyniowych (kwiatowych), 250 OCHRONA PRZYRODY 23 gatunków mchów i 300 gatunków porostów. Rośnie tu m.in. blisko 30 gatunków roślin wschodniokarpackich i alpejskich oraz około 80 gatunków rzadkich roślin wysokogórskich i 66 gatunków kserotermicznych (ciepłolubnych). Fauna Bieszczadów obejmuje około 230 gatunków zwierząt kręgowych, w tym 45 gatunków ssaków, 7 - gadów, 10 - płazów, 150 - ptaków i - 20 ryb oraz całą masę bezkręgowców. Żyje tu sporo zwierząt rzadkich i osobliwych, m.in. niedźwiedź brunatny, żubr, wilk, ryś i żbik oraz okazały jeleń karpacki. Wśród licznej gromady ptaków występuje bocian czarny, orzeł przedni, puchacz, orlik krzykliwy i grubodzioby, a między gadami największy w kraju wąż Eskulapa. Dość licznie spotykane są żmije. Gdy mowa o zwierzętach należy ostrzec turystów przed zbytnim zbliżaniem się do żubrów, należy również unikać możliwości spotkania z niedźwiedziem. Ochrona przyrody w Bieszczadach Najciekawsze fragmenty bieszczadzkiego krajobrazu i środowiska przyrodniczego podlegają ochronie. Znajduje się tu: - Bieszczadzki Park Narodowy utworzony w 1973, później kilkakrotnie powiększany; - dwa parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński i Doliny Sanu ustanowione w 1992; - 14 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 1274,5 ha; - oraz liczne pomniki przyrody. Ochroną rezerwatową objęto typowe dla tego regionu środowiska leśne i florystyczne, a także osobliwości geologiczne. Szereg istniejących tu wcześniej rezerwatów zostało niedawno włączone w obręb BPN. Wśród rezerwatów znajdują się dwa naturalne stanowiska cisów - "Woroników-ka" i "Cisy na górze Jawor" oraz osobliwy rezerwat geologiczny "Zwiez-ło" obejmujący słynne Jeziorka Duszatyńskie. Aż w 5 przypadkach ochronie podlegają unikalne torfowiska górskie położone w górnej części doliny Sanu, z których największe - "Tarnawa" zajmuje powierzchnię 34,4 ha. Ochroną objęto także duże obszarowo fragmenty przełomowych dolin rzecznych Sanu - rezerwat "Krzywe" i Wetlinki - rezerwat "Sine Wiry". 24 WIADOMOŚCI OGÓLNE Utworzone ostatnio parki krajobrazowe mają na celu utrzymanie zasobów krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych danego terenu w stanie niezmienionym, przy jednoczesnym ich gospodarczym wykorzystaniu. Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy obejmuje obszar o łącznej powierzchni 46025 ha położony na terenie gmin: Cisną, Baligród, Komańcza i Solina. Park Krajobrazowy doliny Sanu położony jest na terenie gmin: Cisną, Czarna, Lutowiska i Solina, obejmuje obszar 35 635 ha. W jego obrębie znajduje się duży odcinek doliny Sanu od Beniowej aż po Rajskie oraz obszary górskie położone po obu jej stronach. W 1991 na mocy porozumienia Polski, Ukrainy i Słowacji w rejonie Karpat Wschodnich utworzono Międzynarodowy Rezerwa,! Biosfery, w obręb którego włączono cały obszar BPN. W rejonie Bieszczadów występuje wiele gatunków roślin chronionych m.in. cis pospolity, wawrzynek wilczełyko, paproć pióropusznik strusi, pełnik europejski, zawilec narcyzowy, rojnik górski, parzydło leśne, naparstnica zwyczajna, arnika górska, dziewięćsił bezłodygowy, śnieżyca wiosenna i śnieżyczka przebiśnieg oraz niektóre gatunki goździków, tojadów, storczyków, kosaćców, a wśród roślin objętych częściową ochroną ciemię-życa biała i goryczka trojeściowa. Wymienione rośliny występują w rezerwatach przyrody, w obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, a także w wielu innych miejscach lub pojedynczych stanowiskach. Niektóre z nich, takie jak: śnieżyczka przebiśnieg, wawrzynek wilczełyko, a ze storczyków - podkolan biały rosną niemal na całym obszarze tego regionu. Chronione gatunki roślin można spotkać przy uczęszczanych szlakach i drogach, w leśnych ostępach, nad brzegami rzek i potoków oraz na łąkach i połoninach. Wiosną i latem wabią one wzrok barwą i kształtem kwiatów, dla których są często zrywane i niszczone. W niezwykle różnorodnym zbiorowisku roślinnym jakim są połoniny występuje wiele roślin wysokogórskich i wschodniokarpackich, z których część objęta jest ochroną. Typowym dla środowisk górskich jest zawilec narcyzowy o pięknych białych kwiatach zebranych po kilka w kwiatowe baldaszki, występujący głównie w rejonie Bukowskiego Berda, Halicza i Krzemienia, kwitnący w maju i czerwcu. Wśród naskalnych muraw i zio-łorośli Połoniny Wetlińskiej, gniazda Tarnicy i Halicza występuje niezwykle dekoracyjny pełnik europejski kwitnący w maju i czerwcu, roślina trująca o dużych, pełnych i kulistych kwiatach koloru cytrynowożółtego. In- OCHRONA PRZYRODY 25 nym gatunkiem powszechnie występującym na połoninach i polanach jest goździk skupiony o purpurowofioletowym kielichu i różowych płatkach. Z roślin wschodniokarpackich występuje tu ciemiężyca biała, pokaźna bylina dorastająca do 1,5 m wysokości o dużych liściach oraz wielokwiatowym wiechowatym kwiatostanie. Spotyka się ją w zbiorowiskach roślin połoninowych, a także w ziołoroślach i olszynach oraz w pobliżu górnych granic lasów i źródlisk; jest to roślina trująca, kwitnie na przełomie lipca i sierpnia. W rejonie Rozsypańca rośnie arnika górska o pięknych dużych, złocisto-pomarańczowych kwiatach. Na skałach Krzemienia i Bukowego Berda spotyka się rojnik górski; roślinę naskalną z kulistymi różyczkami liściowymi, ze środka których wyrastają łodygi kwiatowe, zakończone kilku okazałymi ciemnoróżowymi kwiatami. W niższych partiach gór, u źródlisk i nad brzegami potoków oraz pośród śródleśnych łąk spotyka się wschodniokarpacki endemit - tojad wiechowa-ty, a także tojad mocny; są to wysokie okazałe byliny ze szczytowym rozgałęzionym gronem o ciemnofioletowych kwiatach, trujące, kwitnące w lipcu i sierpniu. W dolinach Wołosatego, Terebowca i wielu innych potoków wczesną wiosną zakwitają dosłownie łany śnieżycy wiosennej, a wśród buczyn i polan pojawiają się kwiaty bardzo tu rozpowszechnionej śnieżyczki przebiśnieg. W tym też czasie w lasach nad brzegami potoków, a czasem nawet i na połoninach (Połonina Caryńska) zakwitają krzewy wawrzynka wilczełyko o wonnych różowoczerwonych kwiatach, w miejscu których pojawiają się latem czerwone owoce (trujące). Pod koniec wiosny na bieszczadzkich łąkach i leśnych polanach zakwitają różne gatunki storczyków. Króluje wśród nich podkolan biały o pięknych i silnie pachnących białych kwiatach skupionych w dużym kwiatostanie. W czerwcu i lipcu na polanach, w widnych lasach a także na połoninach pojawia się wyniosła lilia złotogłów, o pięknych kwiatach oryginalnego kształtu i barwie z brunatnym odcieniem purpurowo-czerwonej i ciemnymi plamami. Godna uwagi jest jeszcze - objęta częściową ochroną - goryczka trojeściowa; bardzo efektowna bylina górska o wysokich ulist-nionych łodygach i ciemnoniebieskich kwiatach osadzonych w ich kątach. Skupiona w charakterystycznych kępach rośnie masowo w widnych lasach, na polanach i połoninach, kwitnie w sierpniu i wrześniu. Oprócz wymienionych roślin chronionych w bieszczadzkim środowisku 26 WIADOMOŚCI OGÓLNE przyrodniczym występuje wiele gatunków endemicznych - niezwykle rzadkich, jak np: pierwiosnka diugokwiatowa rosnąca jedynie w rejonie Kopy Bukowskiej. Zarówno rośliny chronione, unikaty jak i gatunki pospolite tworzące piękno i bogactwo bieszczadzkiej przyrody wymagają poszanowania i ochrony; nie należy ich bezmyślnie niszczyć, zrywać i deptać. Prawo zabrania także wykopywania i przenoszenia roślin chronionych z ich naturalnych stanowisk. Bieszczadzki Park Narodowy arodz Myśl utworzenia parku narodowego w Bieszczadach narodziła się już w roku 1948. W 1965 Prezydium Rady Narodowej ówczesnego województwa rzeszowskiego podjęło w tym zakresie stosowną uchwałę, lecz dopiero na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 4 sierpnia 1973 powołano Bieszczadzki Park Narodowy, który faktyczną działalność rozpoczął od l listopada 1973. Park był niewielki, obejmował rejon gniazda Tarnicy i Halicza oraz szczytową partię Połoniny Caryńskiej - razem 5725 ha. W 1989 obszar parku został powiększony do 15 510 ha. W jego obręb włączono wówczas rejon Wielkiej Rawki oraz masyw Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Na mocy następnego rozporządzenia z 25 stycznia 1991 dokonano kolejnego powiększenia obszaru parku włączając doń dalsze partie pasma granicznego, dolinę Wołosatego oraz obszary lasów i łąk aż po Wetlinę. 'W obecnych granicach parku znalazła się najwyższa i najciekawsza część Bieszczadów Zachodnich obejmująca część pasma granicznego od Rabiej Skały po Przełęcz Użocką oraz całe pasmo połonin od Smereka po Połoninę Bukowską. Park obejmuje obszar 27064 ha, z czego ścisłą ochroną objęto teren o powierzchni 3045 ha, w tym cały obszar połonin. Obecnie trwają starania o dalsze powiększenie jego obszaru. BPN obejmuje najbardziej typowe dla bieszczadzkiego krajobrazu środowisko geograficzno-przyrodnicze o osobliwym dla Karpat Wschodnich układzie pięter roślinnych. Środowisko leśne parku tworzą głównie zespoły buczyny karpackiej. W wielu miejscach zachowały one naturalny charakter pierwotnej wschodniokarpackiej puszczy bukowej. W dolinie Sanu przetrwały dolnoreglowe lasy świerkowe. Szczytowe partie gór zajmują KLIMAT 27 trawiaste połoniny o niezwykle bogatym środowisku przyrodniczym. Występują tu zespoły traworoślne i łąkowe, a wśród nich murawy alpejskie. Bogactwa krajobrazu dopełnia urozmaicona rzeźba gór, osobliwie wykształcone formy skalne grzbietowych grani oraz zalegające na zboczach płaty kamiennego grehotu. W rejonie parku obowiązują ścisłe zasady ochrony przyrody. Istnieje obowiązek wędrowania wyłącznie po znakowanych szlakach turystycznych oraz biwakowania i parkowania pojazdów samochodowych w miejscach do tego przeznaczonych. Staraniem dyrekcji parku w miejscach koncentracji ruchu turystycznego zostały urządzone parkingi, pola biwakowe i schroniska, znajdują się tu również punkty informacyjne i kasowe. Dyrekcja parku znajduje się w Ustrzykach Górnych. Zasady poruszania się i przebywania na terenie parku określa Regulamin BPN. Przebywanie na terenie parku w celach turystyczno-wypoczynkowych jest odpłatne. Zwiedzających park obowiązuje zgłoszenie wyjścia na szlak we właściwym punkcie infbrmacyjno-kaso-wym i nabycie biletu. Korzystanie ze ścieżek nieznakowanych, uprawianie turystyki konnej lub rowerowej, wymaga zgody odpowiednich władz parku i wniesienia dodatkowych opłat. W przewodniku celowo opisałem niektóre, dawniej często uczęszczane nieznakowane ścieżki, obecnie w zasadzie zamknięte, dla ruchu turystycznego. Na niektóre można kupić bilet bez problemu, na inne można niekiedy dostać zezwolenie dyrekcji BPN. Wycieczki zbiorowe mogą poruszać się wyłącznie z przewodnikiem. Punkty kasowo-informacyjne znajdują się u leśników i strażników parku, w niektórych obiektach turystycznych i placówkach GOPR oraz oczywiście w dyrekcji parku. Klimat Bieszczady, podobnie jak całe Beskidy mają klimat górski, ukształtowany głównie pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego i polar-no-kontynentalnego, napływającego z południa i pomocy Europy. W mniejszym stopniu oddziałuje nań powietrze arktyczne. Region ten pozostaje w zasięgu klimatu Karpat Wschodnich i Niżu Węgierskiego, który posiada niemały udział w kształtowaniu tuteiszei no&odv i nr7vrr>riv 28 WIADOMOŚCI OGÓLNE Pomiędzy poszczególnymi częściami Bieszczadów widoczne są spore różnice klimatyczne. Na zachodzie i północy jest znacznie cieplej niż na wschodzie i południu. Charakterystyczną cechą klimatu Bieszczadów jest duża ilość opadów występująca w okresie letnim, sięgająca 35-40 % rocznej sumy opadów, podczas gdy na miesiące zimowe przypada zaledwie 15-20 %. Średnia roczna temperatura wynosi od 5°C w rejonie Ustrzyk Górnych do około 7°C w części pn.-zach., zaś roczna suma opadów odpowiednio 1150 mmi 800 mm. Zima w Bieszczadach rozpoczyna się przeważnie z początkiem grudnia i trwa do końca marca. Średnia temperatura tego okresu wyapsi od -3°C w niższych partiach pomocnych do -7°C wysoko w górach. Ze wzgłedu na duże znaczenie warunków zimowych tego regionu dla turystyki narciarskiej, problem ten omówiony zostanie szerzej w oddzielnym rozdziale. Wiosna w Bieszczadach rozpoczyna się z początkiem kwietnia w (wyższych partiach o miesiąc później) i trwa przez około 65 dni. Poprzedza ją krótkie przedwiośnie wkraczające około połowy marca. Średnia temperatura okresu wiosennego wynosi 6°C. W maju na teren Bieszczadów napływa dużo powietrza arktycznego powodującego na ogół dobre warunki pogodowe. Bieszczadzkie lato jest stosunkowo krótkie, ciepłe, ale też i wilgotne. Nadchodzi ono w połowie czerwca i trwa przez około 60 dni, do połowy sierpnia, a najwyżej do końca tego miesiąca. Średnie temperatury lata wynoszą 14°C-16°C, zaś maksymalne sięgają nieco powyżej 33°C. Na okres letni, głównie na lipiec będący tu najcieplejszym miesiącem, przypada największa ilość opadów - około 140-150 mm. W tym okresie wilgotność powietrza jest duża, a widoczność znacznie ograniczona. Jesień nastaje dość wcześnie, zazwyczaj w ostatniej dekadzie sierpnia i trwa około 65 dni. Ta pora roku w Bieszczadach jest stosunkowo ciepła (średnia temperatura 8°C) i sucha. Na pierwsze dwa jesienne miesiące (wrzesień i październik) przypada największa liczba dni pogodnych. Duża przejrzystość powietrza umożliwia oglądanie dalekich widoków. Charakterystyczną cechą bieszczadzkiego klimatu są silne i porywiste wiatry, wiejące głównie od pd. zach. ze szczególnym nasileniem w okresach jesiennych i zimowych. Silne wiatry wieją przez okres 2-7 dni, po czym następują krótkie przerwy. Lokalnie pojawiają się wiatry halne. ZIMA 29 Zima w Bieszczadach Występujące w regionie Bieszczadów dobre warunki zimowe stwarzają szerokie możliwości ich wykorzystania dla turystyki i sportów narciarskich. Turystyka zimowa posiada tu tradycje sięgające początków naszego stulecia. Godny odnotowania jest fakt dokonania w 1909 pierwszego zimowego wyjścia na Halicz i Kińczyk Bukowski. Po ostatniej wojnie pierwsze zimowe wyprawy narciarskie zostały zorganizowane w latach 1954-1955. Zima w Bieszczadach charakteryzuje się obfitymi opadami śniegu, stosunkowo małymi mrozami i częstymi odwilżami. Napływające od południa masy ciepłego powietrza powodują powstanie specyficznych warunków klimatycznych. Pod ich wpływem następują gwałtowne ocieplenia i odwilże. Okres zimowy w tym regionie Polski trwa przeważnie od początku grudnia do końca marca. W wyższych partiach gór zima rozpoczyna się nawet o miesiąc wcześniej i kończy dopiero w ostatnich dniach kwietnia. Miejscami śnieg utrzymuje się nawet do połowy maja (Wielka Rawka, gniazdo Tarnicy i Halicza). Grubość i trwałość pokrywy śnieżnej zależne są od wzniesienia n.p.m. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi przeciętnie 85-110 do wysokości 500 m n.p.m., 110-140 na wysokości 500-800 m n.p.m. oraz 140-150 na wysokościach powyżej 800 m n.p.m. Mając na uwadze pojęcie tzw. śniegu narciarskiego, tj. śniegu o grubości powyżej 10 cm umożliwiającego już uprawianie narciarstwa, należy dodać, że utrzymuje się on w Bieszczadach przez 60-95 dni w roku. Suma opadów w okresie zimowym (od grudnia do końca marca) wynosi przeciętnie 220 mm, co powoduje powstanie sporej pokrywysnieżnej. Przeciętna jej grubość wynosi od 35 cm na północy do ponad 80 cm na południu, a maksymalna odpowiednio od 65 cm do 110 cm. Grubość śniegu wzrasta wraz z wysokością i osiąga często 180 cm, jednakże w partiach szczytowych gór w wyniku zjawiska tzw. inwersji ponownie maleje. W głównej mierze przyczyniają się do tego wiatry zwiewające śnieg z górskich grzbietów. Im dalej na wschód tym zima staje się surowsza, następuje obniżenie temperatur i dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej, zwłaszcza na stokach północnych. Częste i silne wiatry mają bardzo duży wpływ na grubość i rodzaj pokrywy śnieżnej oraz warunki zimowych wędrówek. Nawiewają i zwiewają śnieg, który bywa zazwyczaj przemieszczany z nołu- 30 WIADOMOŚCI OGÓLNE dniowych stoków na północ. Wiatry wieją tu głównie z pd. wsch. i pd.-zach. Ich szybkość dochodzi do 20m/sek., towarzyszy im zazwyczaj spadek ciśnienia i wzrost temperatury powietrza. Okres trwania nasilonych wiatrów wynosi 2-7 dni, po czym następują krótkie przerwy. Największe ich natężenie przypada na jesień i zimę. Na grzbietach gór tworzą się nawisy będące przyczyną powstawania desek śnieżnych i lawin. Występują one głównie w rejonie gniazda Tamicy i Halicza oraz Wielkiej Rawki. Wskutek wiatrów i słońca na grzbietach połonin powstają nawietrzyska, a także oblodzenia. W partiach szczytowych gór warunki śniegowe dla narciarstwa są raczej trudne. Świeżo spadły śnieg zostaje szczególnie na odkrytjyh grzbietach gór szybko przewiany. Na skutek zmiennych temperatur następuje tworzenie się tzw. kalafiorów. Na drzewach i krzewach narasta sadź, która łącząc się ze świeżo spadłym śniegiem tworzy obfitą okiść utrudniającą przejazd wąskimi i krętymi ścieżkami szlaków. W partiach szczytowych gór występuje głównie śnieg zbity (gips zbity), który jest tępy i małonośny. Na okrytych wierzbowinach (połoninach) często spotyka się szreń i lodoszreń tworzący niekiedy dość grube skorupy lodowe. Natomiast w rozległych obniżeniach, niższych partiach gór i północnych stokach, przez cały okres zimy istnieją względnie dobre warunki śniegowe. Utrzymują się one do wysokości 1000-1100 m n.p.m. Według klasyfikacji narciarskiej występuje tu głównie śnieg ziarnisty (tzw. firn), średnio wilgotny zleżały, z nakładającymi się warstwami świeżych opadów. Specyficzną cechą niektórych części Bieszczadów jest występowanie lokalnych mikroklimatów, mających spory wpływ na możliwości uprawiania turystyki i sportów narciarskich. Szczególnie dobre warunki śniegowe istnieją w rejonie Ustrzyk Dolnych oraz na południu wzdłuż pasa przygranicznych obniżeń od Komańczy poprzez Wetlinę i Brzegi Górne do Ustrzyk Górnych. Skomplikowane warunki śniegowe występujące w wyższych partiach gór nie powinny dyskwalifikować całkowicie ich narciarskich walorów, są one jednak trudne, dostępne raczej dla doświadczonych narciarzy, odpornych na trudy wędrówek i kaprysy pogody. Zima w Bieszczadach jest niewątpliwie piękna, ale i groźna. HISTORIA 31 Historia Uwarunkowania terenowe i surowa przyroda spowodowały, że człowiek osiedlił się w tych stronach stosunkowo późno. Znalezione najstarsze ślady pobytu człowieka sięgają okresu neolitu tj. młodszej epoki kamiennej (4000-1800 lat p.n.e.), są one jednak sporadyczne i dotyczą tylko kilku miejscowości położonych na północy regionu, m.in. Sanoka, Leska, Zagórza, Czaszyna i Czarnej. Również w okresie późniejszych epok człowiek przebywał w tych górach raczej rzadko. Jedynie znaleziska monet rzymskich z okolic Cisnej i Radoszyc świadczą o odwiecznej roli komunikacyjnej przełęczy karpackich. W okresie poprzedzającym powstanie państwa Piastów (VII-X w) tereny te związane były przypuszczalnie z plemieniem Chorwatów, które w tym rejonie Karpat miało swoje siedziby. W czasach już historycznie nam znanych, prawdopodobnie w początkach XI w. ziemie w dorzeczu górnego Sanu , aż po Sanok, dostały się w ręce książąt ruskich. Przez kilka wieków władcy Polski i Rusi, a nawet sąsiednich Węgier toczyli spory o ich posiadanie. Ostatecznie dopiero w 1340 Kazimierz Wielki odebrał Rusi tę część kraju i przyłączył do Polski. Od tego czasu Bieszczady w swych obecnych granicach wchodziły niemal w całości w skład historycznej ziemi sanockiej, której stolicą był Sanok. Osadnictwo, które w szerszym zakresie zaczęło się rozwijać już zapewne w czasach wczesnego średniowiecza, objęło początkowo bardziej dostępne i urodzajne tereny położone na pd.-zach. krańcach regionu. Najstarsza wzmianka historyczna z nim związana dotyczy Sanoka i pochodzi z 1150. Ze źródeł historycznych wiadomo, że większość osad pojawiła się dopiero w ciągu XIV-XVI w., a ich powstanie związane było głównie z tzw. osadnictwem wołoskim. Zasiedlanie terytorium Bieszczadów na szerszą skalę nastąpiło zapewne dopiero w czasach Kazimierza Wielkiego. Tenże król w 1361 nadał braciom Piotrowi i Pawłowi, z pochodzenia Węgrom, spore tereny obejmujące m.in. górne dorzecze Wisłoka i Osławicy. Na przełomie XIV i XV w. powstało szereg osad na północy regionu, na pograniczu Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego. W tym też czasie na widowni pojawiły się możne rody Kmitów - właścicieli zamku Sobień koło Załuża oraz Balów wywo- 32 WIADOMOŚCI OGÓLNE HISTORIA 33 dzących się od Mariasza ze Zboisk - posiadacza Hoczwi. Oba rody wniosły spory wkład w zasiedlenie ziem nad Sanem i Hoczewką. Począwszy od l pół. XV stulecia w górach lokowane byty nowe osady na tzw. prawie wołoskim, zakładane przez Wołochów. Osiedlali się oni na terenach prawie pustych lub z rzadka zamieszkanych. Istniejące wsie - przed wprowadzeniem prawa wołoskiego, czy też wałaskiego jak je dawniej nazywano - rządziły się prawem ruskim, rzadziej polskim lub niemieckim. Z czasem część tych osad, zaludniona przybyszami z drugiej strony Karpat, została przeniesiona na prawo wołoskie. Proces osadniczy został w zasadzie zakończony w ciągu XVII wieku. Oprócz wsi należących do rodów Kmitów i Baipw, a w późniejszych czasach Stadnickich, Mniszchów, Fredrów i Krasickich, szereg osad stanowiło własność drobnej szlachty, spora część należała do starostwa sanoc-kiego i stanowiła własność królewską. Utrapieniem kupców, szlacheckich dworów jak i ludności wiejskiej były częste napady zbójeckich kompanii tzw. beskidników, które szczególnie rozpanoszyły się w XVI i XVII wieku. Rodzimym rabusiom pomagały w plądrowaniu bieszczadzkiej krainy bandy węgierskich sabatów, tołhajów i innych opryszków przybywające z drugiej strony Karpat. Nie biorąc pod uwagę łotrzykowskich gwałtów, lokalnych szlacheckich wojen i sąsiedzkich najazdów, które w ówczesnej Polsce były sprawą codzienną - życie płynęło tu raczej spokojnie. Bieszczady przez długie wieki pozostawały poza zasięgiem wielkich wojen i wielkich spraw, które rozgrywały się na terenie Rzeczypospolitej. Co prawda w 1624 dotarł w te strony najazd tatarski, otarły się o nie wojska szwedzkie w latach wojny północnej, a później oddziały konfederatów barskich, widoczne były próby udziału w nieszczęśliwym powstaniu galicyjskim w 1846 - ale te i inne wydarzenia nie pozostawiły większych śladów w dziejach regionu. W XIX w. życie górskiej ludności podobnie jak i tutejszej szlachty, było niezwykle proste i prymitywne. Wśród ludu panowała powszechna bieda, zacofanie i analfabetyzm. Prymitywna gospodarka rolno-budowlana rozwijana w ciągłej walce z surową górską przyrodą w połączeniu z pańszczyzną, dawała skromne wyniki. Poza hodowlą bydła i wołów, które zbywano na wielkich targach w Lutowiskach, Baligrodzie i Bukowsku, były tu tylko prymitywne przemysły leśne (wypalanie węgla i potażu), wodne tartaki i młyny oraz huty żelaza w Cisnej i Rabem. W miasteczkach utrzymywał się handel rozwijany na miarę lokalnych potrzeb i rzemiosło. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku, gdy w głąb gór dotarły torowiska kolejek, rozpoczęto masową eksploatację bieszczadzkich lasów. W tym też czasie, na obrzeżach regionu pojawiło się kopalnictwo naftowe, powstały rafinerie nafty oraz inny drobny przemysł. Podczas I wojny światowej przez Bieszczady dwukrotnie przewaliły się walczące wojska. Od jesieni 1914 do wiosny 1915 front zatrzymał się na granicznych grzbietach Karpat. Ciężkie walki pozycyjne toczono w rejonie Wysokiego Działu oraz o opanowanie karpackich przełęczy. Wkrótce po odzyskaniu niepodległości, jesienią 1918 podjęli działalność nacjonaliści ukraińscy. Doszło do starć z oddziałami polskiej samoobrony, a później Wojska Polskiego, m.in. w rejonie Baligrodu, Leska i Ustrzyk Dolnych. W latach międzywojennych zamieszkiwało tu prawie 250 000 osób. Była to głównie ludność narodowości ukraińskiej (Łemkowie i Boj-kowie). Odsetek ludności polskiej był stosunkowo niewielki, natomiast sporo było tu osób narodowości żydowskiej. Jedynym znaczniejszym wydarzeniem tego okresu były wystąpienia chłopów kilkunastu bieszczadzkich wsi znane pod nazwą powstania leskiego. Wrzesień 1939 minął bez większych zdarzeń militarnych. Już w pierwszych dniach września polską granicę przekroczyły wojska słowackie, które po drobnych utarczkach dodarły w okolice Baligrodu i Bukowska. Atakujące od zachodu dywizje niemieckie 9 września opanowały Sanok i skierowały się na Lwów. Granicę południową przekroczyli Niemcy w rejonie Przełęczy Łupkowskiej dopiero 12 września. W wyniku podziału kraju dokonanego pomiędzy hitlerowskimi Niemcami a. ZSRR ustalono tzw. linię demarkacyjną, która przebiegała wzdłuż doliny Sanu. Część regionu położoną na pn. wsch. od Sanu włączono do ZSRR, zaś pozostałe obszary znalazły się pod okupacją niemiecką w obrębie tzw. Generalnej Guberni. Po obu stronach linii demarkacyjnej władze okupacyjne dokonywały prześladowań ludności polskiej. Po jednej stronie działało gestapo, po drugiej nie mniej sławne NKWD. W rejonie zajętym przez Sowietów stosowano powszechnie wywóz Polaków w głąb ZSRR. W czerwcu 1941 wojska niemieckie szybko przerwały radzieckie linie obronne. Wkrótce po 22 czerwca całe Bieszczady były już pod okupacją niemiecką. Skomplikowane od dawna warunki społeczno-narodowościowe tego re- 34 WIADOMOŚCI OGÓLNE gionu uległy gwałtownemu pogorszeniu. Niemalże nazajutrz po wkroczeniu Niemców uaktywniły się organizacje nacjonalistów ukraińskich, którzy popierani przez okupanta przejęli władzę administracyjną i polityczną w większości miast i wsi. W tej sytuacji życie ludności polskiej było niezwykle ciężkie, a ruch oporu miał bardzo utrudnione działanie. Główny nurt walki z okupantem koncentrował się w rejonie Sanoka, gdzie istniały dość silne ugrupowania AK i BCh. W głębi Bieszczadów walczyła grupa partyzancka J. Pawłusiewicza, później połączona z przybyłym w te strony oddziałem M. Kunickiego. Działały tu też oddziały partyzantki radzieckiej. W czerwcu 1944 w Sanockiem podjęło walkę z hitlerowcami ugrupowanie partyzanckie AK "Południe" pod dtt^ództwem mjr. "Korwina" (Adam Winogrodzki). Boje o wyzwolenie Bieszczadów były długie i uciążliwe, pochłonęły wiele ofiar i spowodowały znaczne zniszczenia. Działania bojowe prowadzone przez wojska 4 Frontu Ukraińskiego w ramach operacji wschodnio-kar-packiej rozpoczęły się 9 września 1944 w rejonie Sanoka i 18 września na południe od Ustrzyk Dolnych, a zakończyły - 18 października wyrzuceniem Niemców z ostatniej linii oporu w okolicach Woli Michowej. Po przejściu frontu w Bieszczadach trwała nadal wojna wzniecona przez oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) podlegającej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), utworzonej w 1929. W czasie wojny OUN współpracowała z rządem hitlerowskim Niemiec. Celem jej działalności było stworzenie "Wilnu, Samostijnu, Sabornu Ukrainu". UPA jako zbrojne ramię OUN pojawiła się na widowni w początkach 1943. Jej twórcą był Stefan Bandera. Od jego nazwiska członków UPA nazywano "banderowcami". Krwawy terror względem ludności tu zamieszkałej wzniecili nacjonaliści ukraińscy już pod koniec okupacji hitlerowskiej. Wiosną 1944 zamordowano kilka polskich rodzin w Serednim Małym, a w sierpniu tegoż roku dokonano zbrodniczego napadu na Baligród. Według nomenklatury UPA w rejonie tym operował kureń "Rena" w składzie 4 sotni, z których 3 : "Bira", "Hrynia" i "Stiacha" działały na terenie dawnych powiatów leskiego i sanockiego. Po zakończeniu wojny w rejon Bieszczadów skierowano 8 dywizję piechoty. Poszczególne jej pułki i bataliony rozlokowały się w Sanoku, Baligrodzie i innych miejscowościach. Aż do wiosny 1947 trwały uporczywe zmagania z oddziałami UPA, które znajdując oparcie wśród miejscowej SPOŁECZNOŚĆ 35 ludności miały wielce ułatwione zadanie. Jednocześnie z działaniami militarnymi prowadzono akcję przesiedlenia ludności ukraińskiej. Wiosną 1947 rozpoczęto operację "Wisła", w wyniku której główne siły UPA zostały rozbite, a ludność ukraińska w całości wysiedlona. Dawna i obecna społeczność Bieszczadów Do pierwszych kilku lat po wojnie tereny Bieszczadów zamieszkane były głównie przez ludność góralską etnicznie ruską (ukraińską) tzw. Łemków i Bojków. Powstanie grup etnicznych Łemków i Bojków było procesem skomplikowanym, który do dziś nie został jednoznacznie wyjaśniony. Według powszechnie przyjętej i utrwalonej wiedzy było ono związane z tzw. osadnictwem wołoskim, które w okresie XV-XVII w. rozwinęło się na terenie Karpat. Grupy te wykształciły się z pasterskiej ludności wołoskiej, prowadzącej wędrowny tryb życia, w wyniku przemieszania z osiadłą tu wcześniej ludnością polską lub ruską oraz szeregu innych czynników kulturowych i materialnych. Już sami Wołosi stanowili konglomerat różnych narodowości, głównie rumuńskiej, bałkańskiej, węgierskiej i ruskiej przemieszanych jeszcze z innymi elementami. Wołosi to staropolska nazwa Rumunów. Ludność ta napłynęła z pd. strony Karpat przynosząc swoiste formy gospodarki pasterskiej, religię prawosławną, kulturę i zwyczaje. Wołoskie wsie zakładane były na nie znanych wcześniej niepisanych zasadach tzw. prawa wołoskiego, opartego na odwiecznych tradycjach i zwyczajach tego ludu, dostosowanych do ich form życia i warunków bytowania. Wołosi zajmowali się początkowo wyłącznie hodowlą, później przeszli na gospodarkę hodowlano-rolną. Z czasem, głównie na skutek wpływów kościoła wschodniego (cerkwi) wykształcił się i utrwalił ich ruski charakter. Ludność wołoska przyniosła swoiste słownictwo, w dużej mierze pochodzenia rumuńskiego, którego pozostałością są nazwy Kiczera, Przy-slup, Magura i inne. Niektórzy badacze osadnictwa wołoskiego (T. Sulimirski) uważają, że pierwotnie Karpaty pn. zasiedlone były przez pasterzy trackich, którzy z czasem ulegli polonizacji i rutenizacji. Z nich to właśnie miały wykształcić się późniejsze grupy górali karpackich, m.in. Bojków i Łemków. Również 36 WIADOMOŚCI OGÓLNE nazwa Wołoch oznaczająca po prostu górskiego pasterza wywodzi się od celtyckiego Valcae, zaś nazwy miejscowe powszechnie uważane za rumuńskie są pochodzenia trackiego. Rodowód pochodzenia nazw Łemków i Bojków jest dotychczas mato znany. Pojawiły się one w XIX w. W tym też czasie zaczęto ich zaliczać do narodowości ukraińskiej. Różnice językowe i kulturowe pomiędzy jedną i drugą grupą były niewielkie. Przejawiały się głównie w elementach gwary, ubioru i budownictwa, obrzędach i zwyczajach. Zarówno Łemkowie jak i Bojkowie posługiwali się językiem ukraińskim, w którym obok słów ruskich występowały wyrazy w brzmieniu polskim. Jedni i drudzy byli wyznania greckokatolickiego lub prawosławnego, używł^ alfabetu cerkiewnego tzw. cyrylicy. Łemkowie prowadzili gospodarkę rolnohodowla-ną, natomiast Bojkowie zajmowali się hodowlą i prymitywnym pasterstwem. U Łemków widać było znaczne oddziaływanie kultury polskiej, natomiast Bojkowie pozostawali pod wyraźnym wpływem Rusi, oni też bardzo wcześnie zaczęli określać się jako Ukraińcy. Łemkowie zamieszkiwali w zasadzie terytorium Beskidu Niskiego, a wschodnia granica ich zasięgu wykraczała nieco poza dolinę Osławy po pasmo Wysokiego Dziani, na tereny należące już do Bieszczadów. Najdalej na wschód wysuniętą wsią łemkowską była Solinka. Pobliską Cisnę zamieszkiwali już Bojkowie, których osady zajmowały niemal całą pozostałą część Bieszczadów. Granica dzieląca obie grupy była trudna do ustalenia, gdyż pomiędzy czystymi osadami łemkowskimi lub bojkowskimi istniał pewien obszar przejściowy o krzyżujących się wpływach i wspólnych cechach. Fakt istnienia na terenie Bieszczadów obu grup etnicznych należy już właściwie do historii. Ludność bojkowska zniknęła z tych stron całkowicie. Łemkowie zamieszkują jeszcze niektóre wsie Beskidu Niskiego, a na omawianym obszarze w niewielkiej liczbie Komańczę i kilka sąsiednich miejscowości. Wraz z ludnością całkowicie zginęła bogata niegdyś kultura ludowa i oryginalny folklor. Na północnych i zachodnich krańcach Bieszczadów, m.in. w Komańczy, Turzańsku, Rzepedzi i Cisnej zachowały się jeszcze resztki dawnego budownictwa łemkowskiego, tu i ówdzie stoją jeszcze oryginalne drewniane cerkwie. W tym miejscu warto poświęcić kilka zdań architekturze i sztuce cerkiewnej. Cerkiew to od XVI w. powszechne określenie świątyni chrześcijańskiej obrządku wschodniego SPOŁECZNOŚĆ 37 - prawosławnej lub greckokatolickiej (unickiej). Na interesującym nas terenie występują głównie cerkwie drewniane, rzadziej murowane. Wśród cerkwi drewnianych, które wzbudzają szczególne zainteresowanie z uwagi na wspaniałą architekturę, można wyróżnić dwa zasadnicze typy - boj-kowski i łemkowski. W rejonie lemkowskim wykształcił się typ cerkwi podłużnej, trójdzielnej, składającej się z prezbiterium, nawy i babińca o zróżnicowanych wysokościach poszczególnych członów, nakrytej łamanymi dachami namiotowymi zwieńczonymi baniastymi wieżyczkami. Nad babińcem wznosi się zazwyczaj wysoka wieża zakończona baniastym hełmem. Cerkwie spotykane we wsch. części Łemkowszczyzny w dorzeczu Osławy, są nieco odmienne - mają jednolitą bryłę i wysokość dachu, z którego wyrastają 3-4 wieżyczki, zaś wieża stoi zazwyczaj oddzielnie (Komańcza, Turzańsk). Cerkwie bojkowskie, również trójdzielne, mają trzy wyodrębnione i stożkowe dachy, z których środkowy nad nawą jest nieco wyższy (Smol-nik). Niektóre budowle posiadają nad nawą charakterystyczne ośmiobocz-ne kopuły (Krościenko) oraz obiegające je zadaszenia (Równia). Również wśród cerkwi bojkowskich występują pewne zróżnicowania. Spotykamy cerkwie z wieżą - dzwonnicą lub bezwieżowe, przy których dzwonnica, zazwyczaj murowana, stoi oddzielnie. Obok dużych i okazałych obiektów spotyka się skromne i małe dwuczłonowe budowle (Żłobek). Na przełomie XIX i XX w. w budownictwie cerkiewnym pojawił się tzw. nurt ukraiński, który pozostawił dzieła odmienne od tradycyjnej architektury regionu (Bystre, Hoszów). Charakterystycznym elementem wyposażenia cerkwi jest wprowadzony w XIV - XV w. ikonostas - bogato zdobiona i pokryta ikonami ściana oddzielająca nawę od prezbiterium. Z cerkwią nieodłącznie związana jest ikona - obraz zwykle malowany na desce, będący swoistą formą malarstwa sakralnego, przedstawiający osoby święte lub sceny biblijne i liturgicz-no-symboliczne. Ikony malowane były według ściśle określonych reguł i nakazów liturgicznych i umieszczone w ikonostasie zgodnie z raz ustalonym porządkiem. Narodziły się one w Bizancjum, rozwinęły zaś na Rusi, gdzie stały się przedmiotem wielkiego kultu. Po wysiedleniu miejscowej ludności zarówno beskidzkie jak i bieszczadzkie cerkwie stały opuszczone, wiele z nich uległo z biegiem lat dewastacji i ruinie, część została świadomie zniszczona. W samych Bieszczadach za- 38 WIADOMOŚCI OGÓLNE chowało się ich stosunkowo mało. Duża część obiektów cerkiewnych została z czasem przejęta przez kościół rzymskokatolicki i adaptowana na kościoły, przy czym nie obeszło się bez zniekształceń ich architektury i wystroju. W sporadycznych przypadkach dawne cerkwie greckokatolickie zamieniano na prawosławne. W tym miejscu warto wspomnieć, że zarówno Łemkowie jak i Bojkowie powszechnie wyznawali religię greckokatolicką, która jak wiadomo została wprowadzona w Polsce w 1596 w wyniku uni kościoła wschodniego z kościołem rzymskim. Kościół unicki stał się z czasem narodowym kościołem ukraińskim. W XIX w., a szczególnie w początkach obecnego stulecia, w niektórych regionach ludność unicka zaczęła przechoĄzić na prawosławie. Po wojnie, ówczesne władze PRL wprowadziły zakaz działalności kościoła unickiego, w wyniku czego przestał on praktycznie istnieć. Pozostałe w tym regionie drobne grupy miejscowej ludności przyjęły prawosławie (Komańcza, Turzańsk). Od kilku lat obserwuje się tu wznowienie działalności kościoła greckokatolickiego, obecnie zw. bizantyjsko-ukraiń-skim, czego przejawem jest budowa nowych cerkwi w Komańczy i Mok-rem oraz ponowne otwarcie parafii greckokatolickiej w Ustrzykach Dolnych. Cerkwie greckokatolickie od prawosławnych można odróżnić po kształcie krzyża umieszczonego na zwieńczeniach wieżyczek i dachów. W cerkwiach greckokatolickich występuje krzyż łaciński nad półksiężycem, a w cerkwiach prawosławnych krzyż podwójny z trzecim dolnym ramieniem ukośnym. Inną osobliwością jest dawne budownictwo wiejskie, częściowo jeszcze zachowane w zach. i pn. stronach omawianego regionu. Charakterystyczne dla niego są długie drewniane domy tzw. chyże, budowane z grubych bali łączonych na zrąb. Tutejsze chyże to jednobudynkowe zagrody kryjące pod jednym dachem pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. Obszar Bieszczadów, po ostatniej wojnie pozbawiony niemal całkowicie rdzennej ludności, zamieszkują dziś osadnicy z różnych stron kraju, głównie z przeludnionych terenów Małopolski. Większość osadników pochodzi z dawnych województw rzeszowskiego i krakowskiego, wśród których jest sporo limanowskich i nowotarskich górali. Znaczniejsza grupa osadników przybyła tu w ostatnich latach z województwa warszawskiego. W rejonie Ustrzyki Dolne - Lutowiska mieszka ludność przesiedlona w 1951 z Lubelszczyzny. W pewnym okresie na teren Bieszczadów powróciło trochę ro- ZNISZCZENIA I ZAGOSPODAROWANIE 39 dzin, uprzednio przesiedlonych do Związku Radzieckiego lub na ziemie zachodnie. Tak więc obecną społeczność Bieszczadów stanowi w przeważającej większości ludność osiadła w okresie powojennym. Prezentuje ona różne kultury regionalne i mimo że nie tworzy jednolitej całości, posiada już pewne wspólne cechy kultury materialnej i obyczajowości. Dla ludności zamieszkałej obecnie w Bieszczadach utarła się ostanie nazwa Bieszczadzianie. Od kilku lat w regionie tym obserwuje się narodziny ludowej twórczości artystycznej. Z pojedynczych poczynań powstała w 1978 Bieszczadzka Grupa Twórcza, skupiająca ponad 30 ludowych artystów prezentujących różne dziedziny twórczości - głównie rzeźbę i malarstwo. Grupa przeja-wiajca dużą aktywność kulturotwórczą, swoją działalnością nawiązuje do bogatej tradycji kulturowej regionu. Wśród bieszczadzkich twórców na wyróżnienie zasługuje rzeźbiarz i poeta Zdzisław Pękalski z Hoczwi, intars-jonista Jan Ligaj z Zagórza, rzeźbiarka Izabela Więcek z Leska, a także rzeźbiarz Jan Paweł Romaszkan z Kalnicy. Bieszczadcy twórcy prezentują swoje prace w Galerii Sztuki mieszczącej się od niedawna w Zagórzu. Zniszczenia i zagospodarowanie Bieszczadów Wojna i późniejsze walki z UPA spowodowały w regionie bieszczadzkim ogromne straty ludnościowe i materialne. Następstwem ustaleń dotyczących nowych granic Polski oraz aspektów militarnych i politycznych były decyzje o przesiedleniu ludności pochodzenia ukraińskiego. W pierwszej fazie w 1944-46 do ZSRR wywieziono ponad 100 tyś. osób, tj. około 51% ludności ówczesnych powiatów Lesko i Sanok. W drugim etapie, wiosną i latem 1947 pozostałą ludność ukraińską w liczbie ponad 34 tyś. osób - przesiedlono na tereny województw zachodnich i północnych. Na koniec 1947 w regionie bieszczadzkim pozostało zaledwie ok. 41% zamieszkującej tu dawniej ludności. Jako tako były zaludnione tereny na północnych jego krańcach. Środkowa i południowa część Bieszczadów pozostała właściwie bezludna. Tylko w Baligrodzie, Cisnej, Wołkowyi i Komańczy utrzymało się nieco polskich rodzin. Zniszczone i opuszczone zostały całkowicie 84 wsie, a kilkadziesiąt dalszych mocno ucierpiało. Odłogiem legło DOnad 80% 117vtlfnw rrtiruwh l-tA-a ",l""t- ... .-.-•-l----t-- ' ' 40 WIADOMOŚCI OGÓLNE W 1951 w ramach zmiany granic do Polski powróciły tereny położone na wschód od Sanu w rejonie Ustrzyk Dolnych i Lutowisk (blisko 480 km2), oczywiście bez ludności. Dalsze wsie i obszary świeciły pustkami. Życie należało tu zaczynać od nowa. Pierwsze, sporadyczne i niepewne jeszcze formy nowego osadnictwa pojawiły się w 1949-50, zaczęła osiedlać się tu ludność z przeludnionych terenów województw rzeszowskiego i krakowskiego. Bardziej masowe osadnictwo miało miejsce na przełomie lat 1951 i 1952. Przesiedlono tu wówczas ponad 3300 osób z terenów lubelskiego, które przekazano do ZSRR oraz ok. 1000 osób narodowości greckiej (emigranci polityczni). Ludność z lubelskiego osiadła głównie w rejonie Ustrzyk ósmych, a Grecy w Krościenku i jego okolicach. Współczesne dzieje Bieszczadów obejmują kilka etapów odbudowy gospodarczej regionu, w ramach których podejmowano różne, nie zawsze udane przedsięwzięcia. Na opuszczonych terenach w 1951 zaczęto zakładać państwowe gospodarstwa rolne. Nieco wcześniej, bo już w 1949 rozpoczęto sezonowy wypas owiec, które w ilości ok 50 tyś. sztuk przywożono z rejonu Tatr i Podhala. Wśród gór powstały prymitywne bacówki, będące przez długi czas jedynymi oznakami pobytu człowieka. Widoczny postęp w zagospodarowaniu Bieszczadów nastąpił w 1957-60. W góry zaczęły przybywać całe masy osadników. Ludzkie osiedla powstały w ponad 50 opuszczonych wsiach. Rozpoczęto budowę dróg, kolejek leśnych i zapory wodnej w Myczkowcach, do użytku turystów oddano kilka schronisk. W 1955 podjęto zakrojoną na szeroką skalę akcję budowy osad leśnych przeznaczonych dla pracowników i administracji resortu leśnictwa. Pierwsze takie osady powstały m.in. w Woli Górzańskiej, Smolniku, Stuposianach, Zatwarnicy, Wetlinie i Łubnem. Poważne przemiany społeczno-gospodarcze nastąpiły w latach 1962-72. W tym czasie ukończono budowę szeregu dróg m.in. dużej obwodnicy (1968), małej obwodnicy (1968) oraz drogi Zagórz - Komańcza (1965). Ostatnią znaczniejszą inwestycją była budowa odcinka tzw. drogi karpackiej z Komańczy do Majdanu k/Cisnej, ukończona w 1980. Jednoczśnie budowano szereg dróg lokalnych i tzw. leśnych, które połączyły odcięte od świata miejscowości. W dolinie Sanu powstały sztuczne zbiorniki wodne w Myczkowcach (1962) i Solinie (1968). W 1962 uruchomiono też pierwszy w tych stronach TURYSTYKA I WYPOCZYNEK 41 obiekt przemysłowy - Zakłady Drzewne w Rzepedzi. W górach powstały dalsze osady leśne i wsie osadnicze. Podjęto działania na rzecz stworzenia bazy turystycznej. Na potrzeby turystów przekazano osiedle budowniczych zapory w Solinie. Wzniesiono dom wycieczkowy w Ustrzykach Dolnych (1969), Dom Turysty w Sanoku (1969), a w początkach lat siedemdziesiątych do użytku oddano motele w Lesku i Cisnej. Nad jeziorami w Myczkowcach i Solinie powstały liczne ośrodki wypoczynkowe zakładów pracy, podobnie było w kilku innych miejscowościach. Pewien wpływ na rozwój i aktywizację gospodarczą regionu miało utworzenie powiatu bieszczadzkiego z siedzibą w Lesku, który istniał od 6 XI 1972 do 30 VI 1975. Poważne fundusze przeznaczono dla Leska i Ustrzyk Dolnych. Na terenie tych miast wzniesiono nowe osiedla mieszkaniowe, liczne obiekty oświaty, kultury, służby zdrowia i handlu. W 1970 nad Zalewem Solińskim rozpoczęto budowę ośrodka turystyczno - uzdrowiskowego w Polańczyku. Poważną rolę w aktywizacji gospodarczej Bieszczadów odgrywało leśnictwo. Rocznie pozyskiwano tu do 400 tyś m3 drewna, co niestety doprowadziło do znacznej dewastacji lasów. Według założeń na terenie Bieszczadów miały się rozwijać równolegle trzy formy gospodarki: rolnictwo (hodowlano-wypasowe), leśnictwo i turystyka, które współdziałając miały stworzyć podstawy bytu ekonomicznego mieszkańców regionu. Życie wykazało, że nie zawsze się to udawało, a popełniane w gospodarce błędy wyrządzały wiele szkody w środowisku. Turystyka i wypoczynek Zagospodarowanie turystyczne Stan zagospodarowania turystycznego Bieszczadów można uznać za zadawalający. Sieć ogólnodostępnych obiektów turystycznych obejmuje kilkanaście schronisk PTTK, studenckich, harcerskich a nawet prywatnych oraz po kilka hoteli, zajazdów i pensjonatów. Rozwinięta i różnorodna baza noclegowa jest w Sanoku, Lesku, Ustrzykach Dolnych i Solinie. Schroniska PTTK są w Komańczy, Cisnej, Wetlinie, Jaworzu, Brzegach Górnych i Ustrzykach Górnych; studenckie w Komańczy, Starym Łup-kowie, Szczerbanówce, Bystrem oraz na Przysłupiu i Otrycie Górnym; 42 WIADOMOŚCI OGÓLNE prywatne w Żubraczem i Cisnej: harcerskie w Suchych Rzekach koło Za-twarnicy. W wielu szkołach czynne są latem schroniska PTSM, noclegi pod namiotami organizowane są w stanicach harcerskich i bazach studenckich. Stosunkowo dobrze rozwinięta jest sieć pól biwakowych zlokalizowanych głównie przy obwodnicy oraz nad Jeziorem Solińskim. Campingi są w Sanoku, Lesku, Ustrzykach Dolnych, Ustrzykach Górnych i Solinie. Ostatnimi laty baza turystyczna wzbogaciła się o kilka znaczących obiektów m.in. hotele górskie PTTK w Wetlinie i Ustrzykach Górnych. Dla ruchu turystycznego udostępniono - niegdyś zamknięte dla ogółu - zakładowe ośrodki wypoczynkowe, a także hotele robotnicze pozostające w gestii administracji leśnej m.in. w Cisnej, Zatwarpicy i Mucznem. Staraniem dyrekcji Bieszczadzkiego Parku Narodowego powstały skromne obiekty w Ustrzykach Górnych i Wołosatem. W wielu bieszczadzkich miejscowościach, m.in. w Lesku, Wetlinie, Ustrzykach Dolnych, Smereku, Dwerniczku i Chmielu znajdują się prywatne pensjonaty. Godne podkreślenia jest, że oprócz usług noclegowych pojawiają się różne formy działalności rekreacyjnej jak możliwość uprawiania jazdy konnej (Żubracze, Liszna, Teleśnica Oszwarowa, Dwemiczek i Rabę k/Ustrzyk Dolnych) oraz kolarstwa górskiego (Dwemiczek). Ośrodki wypoczynkowe - głównie tzw. zakładowe - znajdują się w kilkunastu miejscowościach regionu, m.in. w Lesku, Ustrzykach Dolnych, Bystrem, Dołżycy, Cisnej, Smereku i Czarnej oraz na obrzeżach Zalewów Solińskiego i Myczkowskiego. Największą bazą dysponuje ośrodek w Po-łańczyku, w którym świadczone są również usługi uzdrowiskowe. Dla ogółu dostępne są obecnie niemal wszystkie, niegdyś zamknięte, obiekty, a m.in. Wojskowy Zespół Wypoczynkowy "Jawor" nad Zalewem Solińskim, Górniczy Ośrodek Wypoczynkowy "Zamek" w Lesku, Dom Wypoczynkowy "Energetyk" w Myczkowcach oraz ośrodki "Zelmeru" i "Wisa-nu" w Bystrem. Szlaki turystyczne Sieć szlaków turystycznych w Bieszczadach jest stosunkowo dobra. Najlepiej rozwinięta jest w południowej części gór, a głównie w rejonie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Podstawową sieć tworzą cztery główne szlaki, a mianowicie: - główny szlak beskidzki znakowany kolorem czerwonym rozpoczyna- TURYSTYKA I WYPOCZYNEK 43 jacy się w Komańczy i prowadzący przez Cisnę, Smerek, Brzegi Górne i Ustrzyki Górne do Wołosatego; - szlak graniczny znakowany kolorem niebieskim prowadzący od Nowego Łupkowa przez Roztoki Górne, Krzemieniec i Ustrzyki Górne na Krzemień; - szlak znakowany kolorem zielonym prowadzący z Leska przez Woł-kowyję i Terkę na Krysową; - szlak niebieski prowadzący z Ustrzyk Dolnych przez Polanę, Dwemik i Pszczeliny na Krzemień. Ponadto jest tu kilka szlaków dojścia i łącznikowych, m.in. z Przełęczy nad Brzegami na Połoninę Wetlińską, z Mucznego na Bukowe Berdo, z Magury Stuposiańskiej na Małą Rawkę i z Przełęczy pod Jawornem na Przełęcz Orłowicza. Ogółem jest tu kilkanaście szlaków, które wyznakowa-no w różnych okresach, łącząc niekiedy krótkie szlaki w jedną całość. W ciągu ostatnich kilku lat w przebiegu i oznakowaniu bieszczadzkich szlaków nastąpiły istotne zmiany. Wyznakowano nowy szlak z Leska na Krysową, przedłużono szlak niebieski z Dwerniczka do Ustrzyk Dolnych. Zmieniono przebieg szlaku czerwonego pomiędzy Okrąglikiem a wsią Smerek. Szlak żółty z Przełęczy Orłowicza przedłużono do Rabiej Skały, a w drugą stronę do Suchych Rzek. Ostatnio, w 1993 zmieniono przebieg niektórych szlaków (m.in. granicznego) w rejonie BPN, wyznakowano szlak z Bukowca do Sianek i szlaki w rejonie Ustrzyk Dolnych. Szlaki turystyczne zimowe i urządzenia narciarskie Turystykę zimową uprawia się tu głównie w rejonie Połoniny Wetlińskiej i Ustrzyk Górnych. Znakowanie szlaków zimowych jest tu jednak dalekie od doskonałości, a ich sieć stosunkowo znikoma. Według stanu z połowy lat osiemdziesiątych były tu wyznakowane następujące szlaki: - Ustrzyki Górne - Wielka Rawka - Mała Rawka - Dział - Wetlina; - Brzegi Górne - Połonina Wetlińską - Przełęcz Orłowicza - Wetlina; - Brzegi Górne - Połonina Caryńska - Ustrzyki Górne - Halicz; - Dział - Brzegi Górne. Najbardziej rozwinięta baza urządzeń do uprawiania sportów zimowych znajduje się w Ustrzykach Dolnych. W rejonie wzgórza Gromadzyń jest duży wielofunkcyjny ośrodek sportów zimowych posiadający dwa wyciągi narciarskie (orczykowy i zaczepowy), trasy zjazdowe, skocznie narciarskie 44 WIADOMOŚCI OGÓLNE i strzelnicę biathlonową. Duży wyciąg orczykowy (970 m) zlokalizowany jest na pn.-wsch. zboczu Kamiennej Laworty. Większe wyciągi orczykowe, dysponujące też odpowiedniemi trasami zjazdowymi, znajdują się w : Kar-likowie, Komańczy, Lesku, Kalnicy, Bystrem, Jaworze k/Soliny i Zagórzu. Małe wyciągi, głównie zaczepowe, są w Lisznej, Jaworzcu, Lutowiskach, Myczkowcach, Polańczyku, Dwerniczku, Stefkowej i Solinie. Wymienione wyżej obiekty istniały w terenie wg stanu z lat 1990/91, lecz nie zawsze w danym sezonie są czynne. Żeglarstwo na Jeziorze Solińskim / Położone w środku Bieszczadów Jezioro Solińskie twarzy rozległy akwen wodny o powierzchni przekraczającej 21 km2. Nie ulega wątpliwości, że dla żeglarstwa jak i kajakarstwa jest to zbiornik piękny i niezwykle atrakcyjny. Położenie wśród gór sprawia, że Jezioro Solińskie stanowi zbiornik wodny o dość specyficznych właściwościach, uzależnionych od lokalnych ukształtowań terenowych jak i ogólnych warunków klimatycznych. Posiada charakterystyczny kształt uwarunkowany układem dolin rzecznych Sanu i wpadającej doń Solinki oraz licznych ich dopływów. Tworzy je akwen centralny oraz dwie długie odnogi sięgające w głąb dolin obu rzek. Linia brzegowa długości 156 km jest bardzo urozmaicona, pełna załamań i zatok wdzierających się daleko w boczne dolinki. Na akwenie jest też kilka wysp. Niektóre fragmenty jeziora posiadają swoje nieoficjalne nazwy, ukształtowane zwyczajowo w środowisku żeglarskim. Zapora w Solinie posiada możliwość spiętrzenia wód maksymalnie do poziomu 420 m n.p.m. Praktycznie poziom jeziora jest o kilka metrów niższy. Różnice w napełnieniu zbiornika w poszczególnych okresach roku są dość znaczne. Zróżnicowania dobowe związane z pracą hydroelektrowni są niewielkie i wynoszą około 20 cm. Na Jeziorze Solińskim mogą pływać wszystkie typy łodzi żaglowych do ciężkich jachtów balastowych włącznie. Jezioro jest głębokie, o stromo opadających brzegach, pozwalających na dobijanie doń w dowolnych miejscach. Pewne trudności mogą wystąpić jedynie na końcowych odcinkach zalewu w rejonie Rajskiego oraz na pd. od Wołkowyi i ewentualnie tam, gdzie widać łagodnie opadające brzegi. Przy niskim stanie wód w kilku miejscach jak np. w rejonie Horodka można napotkać niebezpieczne dla żeglarstwa konary wykarczowanych drzew. Wówczas też, TURYSTYKA I WYPOCZYNEK 45 niemal na środku zalewu pojawia się skalna wysepka, zw. Kamienną lub Skalistą. Okres żeglarski na Solinie trwa od maja do października, a niekiedy nawet do listopada. Najkorzystniejsze dla żeglarstwa są miesiące maj-czer-wiec i wrzesień-październik. W tych okresach panują tu najbardziej sprzyjające wiatry, przeciętnie o sile 3-4 w skali Beauforta (5,4 - 7,9 m na sęk), a w porywach dochodzące do 7° B (14,1 m na sęk). W miesiącach li-piec-sierpień wiatry są znacznie słabsze, o sile do 2° B (3,3 m na sęk). Podczas gwałtownego przemieszczania się frontów atmosferycznych i w okresach burzowych siła wiatru gwałtownie wzrasta dochodząc do 8° B (20,7 m na sęk). Przy ustabilizowanej pogodzie wiatry wieją tu z pd. wsch. na pn. zach., zaś przy niżach atmosferycznych od zach. i pn.-zach. Charakterystyczne dla tego jeziora jest dobowe kształtowanie się wiatrów oraz ich zmienność spowodowana ukształtowaniem otoczenia. Najkorzystniejsze wiatry występują tu między godz. 10.00 a 18.00. Pod wieczór wiatr niemal całkowicie zamiera. W centrum jeziora jest inny układ wiatrów jak w zatokach. Często występują tu tzw. szkwały. Tafla wodna jeziora jest z reguły spokojna, jednak przy większych wiatrach tworzą się fale sięgające 50-70 cm. Występują one głównie w akwenie centralnym, od Wyspy Małej zw. też Zajęczą do zapory. Obrzeża są raczej spokojne. Przy dużym wietrze pływając w pobliżu zapory należy zachować odpowiednią ostrożność i nie przekraczać wyznaczonej bojami strefy ochronnej. Wiosną, a szczególnie jesienią w godzinach nocnych występują duże zamglenia ograniczające widocznoć nawet do l m. Na przepłynięcie kajakiem bądź żaglówką od przystani w Solinie do końca zalewu w Rajskiem lub Wołkowyi potrzeba przeciętnie pół dnia. Można więc liczyć, że - zależnie od siły wiatru - na zwiedzenie całego zalewu potrzeba dwa dni. W rejonie jeziora, za wyjątkiem przystani Solina-Jawor, nie ma właściwie ogólnie dostępnych przystani żeglarskich. Na przystani w Solinie jest miejsce do slipowania łodzi. Drugie dogodne miejsce do tego celu znajduje się przy promie na wyspę "Energetyka" w Polańczyku. Położone nad jeziorem dość liczne keje żeglarskie znajdujące się w Polańczyku, Rajskiem, Chrewcie, Olchowcu, Teleśnicy Oszwarowej, Zawoziu i Wołkowyi oraz na wyspie "Energetyka" należą do ośrodków wypoczyn- 46 WIADOMOŚCI OGÓLNE kowych i klubów. Można tu cumować za zgodą właścicieli bez większego problemu (za opłatą). Wypożyczalnie sprzętu pływającego znajdują się w Solinie-Jaworze, WZW "Jawor", Polańczyku, Teleśnicy Oszwarowej i Chrewcie. Na cyplu w Polańczyku mieści się centralna baza WOPR, natomiast posterunki dyżurne WOPR znajdują się w Solinie-Jaworze, Zawoziu i Teleśnicy Oszwarowej. Wędkarstwo na Jeziorze Solińskim W pojęciu wędkarskim Jezioro Solińskie stanowi zbiornik wodny o charakterze nizinnym. Jest to zbiornik sandaczowo-leszczowy>>y którym występują niemal wszystkie gatunki ryb, a głównie: sandacz, szczupak, karp, płoć, kleń, okoń, pstrąg tęczowy, leszcz, karaś oraz troć wdzycka. Ten ostatni gatunek sprowadzony tu przed laty z jeziora Wdzydze przekształcił się w rodzimy gatunek troci solińskiej. Złowiony tu kilka lat temu okaz troci waży} prawie 17 kg, a szczupaka blisko 18 kg. Napotkanie karpia o wadze 6-7 kg nie należy do rzadkości. Jak na wszystkich wodach administrowanych prze PZW obowiązuje tu regulamin sportowego połowu ryb, a z uwagi na charakter zbiornika wystarcza karta ze znaczkiem na wody nizinne. W kole PZW w Solinie jak i w okolicznych kioskach można zakupić kartę okresową. Wolno tu łowić zarówno z brzegu jak i z łodzi, na grunt jak i na spining. Na jeziorze obowiązuje zakaz używania łodzi motorowych. Wbrew powszechnym mniemaniom i legendzie o wielkiej rybie, mimo dobrej wody, zbiornik soliński nie należy do zbyt obfitych. Dobowe i okresowe wahania wód, wynikające z potrzeb eksploatacyjnych hydroelektrowni, nie sprzyjają naturalnej hodowli ryb. Jezioro jest więc systematycznie zarybiane. Prowadzi się też odłowy gospodarcze uzyskując przeciętnie 15 ton ryb rocznie. TRASY I SZLAKI TURYSTYCZNE BIESZCZADÓW ZACHODNICH TRASY DROGOWE l.SANOK Drugie co do wielkości miasto Podkarpacia, ładnie położone na wzniesieniu nad Sanem i okalającej je nadrzecznej równinie, na wysokości 285 (dolina Sanu) - 317 (Rynek) m n.p.m. Miasto ulokowało się na krańcu rozległego obniżenia Dołów Jasielsko-Sa-nockich. W najbliższym jego otoczeniu, od pn. wsch. wznoszą się zalesione wzniesienia Gór Słonnych, a od pd. Pogórza Bukow-skiego. Niemal pośrodku miasta wybija się wzniesienie Góry Parkowej (364 m), a nieco dalej na pn. wzgórze Glinica (389 m). Miasto jest stosunkowo rozległe, zajmuje obszar o powierzchni 3813 ha i liczy blisko 40 000 mieszkańców. Wokół najstarszej części miasta, stanowiącej dziś jego centrum, rozłożyły się nowe dzielnice i przyłączone doń osiedla. Od zach. Czerteż i Dąbrówka, od wsch. Olchowce i przemysłowa Posada Olchowa, od pn. u podnóża Starówki i Góry Parkowej zabudowania osiedla Wójtostwo, a na pn. wsch., po drugiej stronie Sanu osada Biała Góra, na terenie której znajduje się Park Etnograficzny. Sanok położony jest na skrzyżowaniu ważnych szlaków drogowych. Przebiegająca z zach. na wsch. główna trasa podkarpacka łączy się z drogami Rzeszów - Sanok i Przemyśl - Sanok, ponadto prowadzą stąd drogi do Mrzygłodu i przez Bukowsko do Szczaw-nego. Przez miasto przebiega linia kolejowa Stróże - Jasło - Za- r 50 TRASY DROGOWE górz - Krościenko. Sanok dysponuje dobrze rozwiniętą siecią połączeń PKS oraz komunikacją miejską. Nazwa miasta wywodzi się niewątpliwie od rzeki San, ta zaś posiada źródłostów sięgający zamierzchłych czasów. Słowo "San" to stare indoeuropejskie określenie rzek o bystrym prądzie, spotykane również u dawnych Słowian. Herb Sanoka w obecnej formie znany jest od końca XVIII w. W ozdobionej koroną tarczy herbowej występują trzy pola: górne koloru czerwonego z białym orłem, dolne z lewej strony z wizerunkiem Michała Archanioła na niebieskim tle, dolne z prawej z rysunkiem węża połykającego dziecko na białym tle. (ostatni rysunek to godło włoskiego rodu Sforzów, z którego pochoBziła królowa Bona. Pierwotnie miasto używało tylko herbu z postacią Michała Archanioła. Pozostałe elementy zostały dodane doń później. Sanok położony na trasie wiodącej w Bieszczady, stanowi duży ośrodek ruchu turystycznego. Tu kończy się czerwony szlak turystyczny z Przemyśla, stąd zaczyna się krótki szlak łącznikowy wyprowadzający w pasmo Gór Siennych na Orli Kamień znakowany kolorem żółtym. Dzieje miasta Pochodzące z terenu Sanoka najstarsze ślady bytności człowieka sięgają epoki neolitu. Ostatnio odkryto osadę sprzed 3500 lat. W obrębie wzgórza zamkowego już w okresie wczesnego średniowiecza istniał warowny gród powstały przypuszczalnie w X w., a obok osada otwarta (podgrodzie). Mniemać należy, że w czasach przed powstaniem państwa polskiego Sanok był ośrodkiem bliżej nie znanego związku plemiennego - przypuszczalnie Chorwatów. Podobny charakter gród sanocki posiadał w wiekach późniejszych, pełniąc zapewne także w okresie panowania książąt ruskich rolę centrum jakiejś jednostki administracyjnej, potem zwanej ziemią sanocką. Od X do XIV w. obszar jej stanowił sporne terytorium między Polską i Rusią, a nawet Węgrami. Przeszłość grodu, a później miasta Sanoka związana jest w dużej .mierze z dziejami ziemi, której Sanok przez kilka wieków, bo aż do 1772, był stolicą. SANOK 51 Pierwsza wzmianka o Sanoku pochodzi z 1150 i dotyczy zajęcia tutejszego grodu przez króla węgierskiego Gejzę II podczas jego wyprawy na Ruś. Następne wiadomości pochodzą z lat 1202 i 1231. Można sądzić, że oprócz grodu będącego siedzibą władcy feudalnego, istniało tu znaczniejsze osiedle o charakterze targowym. Prawo miejskie magdeburskie otrzymał Sanok w 1339 na podstawie przywileju wydanego przez księcia halickiego Bolesława Jerzego II Trojdenowicza dla wójta Bartko z Sandomierza. Po śmierci księcia Jerzego król Kazimierz Wielki zajął Ruś, przyłączając w 1340 Sanok do Polski. Za czasów panowania tego władcy miasto otrzymało szereg praw i przywilejów, m.in.w 1366 potwierdzenie prawa magdeburskiego. Następnym dokumentem z 1368 król przyznał mu prawo dorocznego jarmarku, posiadania wagi i innych udogodnień handlowych. Ze starych zapisów wiadomo, że przed 1380 powstała w Sanoku szkoła parafialna. W 1417 Sanok gościł króla Władysława Jagiełłę, który w tutejszym kościele zawarł związek małżeński z Elżbietą Granowską z Pilczy. W okresie XV i XVI w., mimo szeregu klęsk żywiołowych i najazdów, Sanok rozwijał się pomyślnie i umacniał gospodarczo, posiadał kwitnące rzemiosło i handel. Rozwojowi miasta sprzyjały królewskie przywileje. Kazimierz Jagiellończyk w 1470 nadał Sanokowi prawo pobierania cła, zaś król Zygmunt I zezwolił w 1510 na budowę wodociągów, a następnie w 1515 ustanowił trzeci jarmark doroczny. Za czasów tegoż króla Sanok otrzymał okazały murowany zamek. Wraz z XVI w. zakończył się złoty okres w dziejach Sanoka. Wojny, zanik gospodarki i brak królewskiej opieki spowodowały jego powolny upadek, a z chwilą zajęcia tej części kraju przez Austrię i ustanowienia tzw. cyrkułu w Lesku , utracił on niemal całkowicie swe znaczenie. Urząd ten przeniesiono jednak do Sanoka w 1786. W 1809 dotarł do Sanoka oddział wojsk Księstwa Warszawskiego. Głośną stała się wówczas ostatnia w dziejach tego miasta obrona zamku przed wojskami austriackimi. Podczas wydarzeń Wiosny Ludów 1848 w mieście została zorganizowana Rada Narodowa Obwodu Sanockiego i Gwardia Narodowa Ziemi Sanockiej. W XIX w. Sanok zaczął przeradzać się w kapitalistyczny ośrodek miejski. Nową kartę w jego dziejach zapoczątkowało powstanie w 1832 warsztatu kotlarskiego założonego przez Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego, który z czasem przekształcił się w fabrykę wagonów kolejowych. W 1848 powstała w Sanoku drukarnia Karola Pollaka, znana później z rozległej działalności wydawniczej. Staraniem K. Pollaka została w 1861 założona księgarnia i wypożyczalnia książek. W tym też czasie w okolicach Sanoka zaczął rozwijać się intensywnie przemysł naftowy. Do wszechstronnego rozwoju miasta w poważnym stopniu przyczyniło się otwarcie w 1884 linii kolejowej Jasło-Zagórz, która połączona z wcześniej wybudowaną linią Prze-myśl-Łupków utworzyła w pobliskim Zagórzu ważny węzeł komunikacyjny. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii i wprowadzeniu w 1867 nowego podziału administracyjnego kraju, Sanok został siedzibą starostwa (powiatu). Szereg pomyślnych czynników spowodowało, że pod koniec XIX stulecia Sanok stał się dużym jak na owe czasy ośrodkiem miejskim. Były tu siedziby wielu ważnych instytucji i urzędów, szpital obwodowy i założone w 1880 gimnazjum. W mieście rozwijało się też życie społeczno-kulturalne, powstały różne placówki i stowarzyszenia , a m.in. Kasy- 52 TRASY DROGOWE no Narodowe powołane w 1848, czytelnia miejska i szkoła muzyczna w 1867, klub inteligencji sanockiej wymieniany w 1899, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" datujące swą działalność od 1889 oraz Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka istniejące od 1903. W 1910 w obręb miasta włączono przedmieście zw. Posadą Sanocką. W cztery lata potem Sanok liczył już blisko 12000 mieszkańców. Podczas działań wojennych 1914-15 miasto nie doznało większych zniszczeń, ludność jego ucierpiała jednak sporo. Z chwilą zakończenia wojny, l XI 1918 władza w mieście została przejęta przez siły polskie. Okres międzywojenny to czasy poważnego rozwoju gospodarczego Sanoka. Miasto otrzymało wodociągi (1936), oświetlenie elektryczne i gaz. W 1931 r. do miasta włączono Posadę Olchowską, na terenie której rozwijała się dzielnica przemysłowa. W latach trzydziestych uruchomiono fabrykę gumy, fabrykę broni i obrabiarek oraz fabrykę akumulatorów. Pod koniec 1939 Sanok zajmował obszar 1592 ha i posiadał 16000 mieszkańców. W 1928 Sanok był widownią wielkiego strajku robotników. Do głośnych wystisiień robotniczych znanych pod nazwą "marszu głodnych" doszło 6 III 1930. Podczas okupacji niemieckiej miasto doznało dużych strat ludnościowych i zniszczeń materialnych. Zrujnowany został prawie cały przemysł, zniszczeniu uległy urządzenia komunalne i liczne budynki. W 1939-1941 część miasta położona po prawej stronie Sanu pozostawała pod okupacją radziecką. Już w początkowym okresie wojny powstał w mieście i jego okolicy stosunkowo silny ruch oporu. Tędy wiodły drogi przerzutu przez "zieloną granicę" do niedalekiej Słowacji. W pierwszych dniach sierpnia 1944 Sanok znalazł się w rejonie działań frontowych. Miasto zostało zdobyte 3 VII przez wojska 38 armii radzieckiej, lecz już następnego dnia opanowali je Niemcy. Zamiar udzielenia Rosjanom pomocy przez działające na zapleczu frontu zgrupowanie partyzanckie AK "Południe" mjr. A.Korwina nie doszedł do skutku z powodu dużej przewagi wroga. Dopiero 9 IX wojska radzieckie ponownie zajęty Sanok, lecz jeszcze przez miesiąc miasto pozostawało w bezpośrednim zasięgu niemieckiej artylerii. Po wojnie miasto długo i z trudem leczyło zadane rany. Widoczny jego rozwój rozpoczął się dopiero w 2 połowie lat pięćdziesiątych. Z czasem w jego obrębie wyrosło kilka dużych osiedli mieszkaniowych , m.in. na Wójtostwie, na Błoniach, a ostatnio przy ul. Słowackiego, powstało dużo obiektów użyteczności publicznej i baza do obsługi ruchu turystycznego. Uruchomiona w maju 1945 fabryka wagonów została w następnych latach przekształcona w fabrykę autobusów i znacznie rozbudowana. Nieco później odbudowano fabrykę gumy. W 1961 do Sanoka przyłączono pobliską Dąbrówkę zwiększając jego obszar do ponad 2200 ha. Pod koniec lat pięćdziesiątych w części miasta zw. Białą Górą rozpoczęto organizację Parku Etnograficznego Muzeum Budow- SANOK 53 l. Pomnik T. Kościuszki 2. Pomnik żołnierzy WOP 3. Pomnik Grzegorza z Sanoka 4. Dom misjonarski 5. Kościół famy 6. Pomnik Armii Radzieckiej 7. Dawny gmach PRN 8 Kościół i klasztor Franciszkanów 9. Ratusz 10. Dawny zajazd 11. Zamek - muzeum 12. Cerkiew 13. Dyrekcja MBL 14. Obelisk 800-lecia Sanoka 15. Plac Sw. Mikołaja 54 TRASY DROGOWE nictwa Ludowego, ratując przed zniszczeniem zachowane jeszcze relikty kultury materialnej Łemków i Bojków. Od kilku lat w Sanoku organizowane są Dni Muzyki Wokalnej im. Adama Didura, światowej sławy śpiewaka, pochodzącego z pobliskiej Woli Sękowej. Zwiedzanie Sanoka Na poznanie miasta łącznie ze słynnym skansenem, potrzeba - w zależności od możliwości i zainteresowań turystów -1 do 2 dni czasu. Proponujemy dwie trasy po mieście oraz wycieczkę po terenie Parku Etnograficznego, 's.. 1.1. Dworzec Główny PKP - ul. Jagiellońska - plac Św. Mikołaja - Rynek - Zamek - Biała Góra - ul. Zamkowa Opis szlaku jest zgodny z przebiegiem szlaku czerwonego Przemyśl - Sanok. Początkowy jego odcinek prowadzący ulicami miasta umożliwia zwiedzenie tego ciekawego i szacownego grodu. Szlak rozpoczyna się od dworca kolejowego, podobnie jak szlak żółty, na Orli Kamień. Sanocki dworzec kolejowy to stary i wysłużony budynek, pamiętający jeszcze czasy c.k. Austrii. Budowę linii kolejowej Stróże - Jasło - Zagórz rozpoczęto w 1881, a jej oficjalne przekazanie do użytku nastąpiło 20 VIII 1884. Od dworca na zach. ul. Kolejową do skrzyżowania z ulicami: Jagiellońska i Lipińskiego. Po lewej stronie, za przejazdem kolejowym, położona jest część miasta zwana Posadą Olchowską. Na jej terenie zabudowania Sanockiej Fabryki Autobusów oraz starszej części fabryki gumy. Zainteresowanych historią i współczesnością sanockiego przemysłu zapraszamy na krótki spacer. Ulicą Lipińskiego, na wsch. w kierunku Zagórza. Nazwa tej ulicy upamiętnia nazwisko założyciela pierwszego na terenie Sanoka zakładu przemysłowego. W odległości ok. l km od skrzyżowania zabudowania Sanockiej Fabryki Autobusów "Autosan" S.A. SANOK 55 Początki powstania tego zakładu sięgają l pół. XIX w. W literaturze spotyka się dwie daty jego założenia: rok 1832 i przełom lat 1845-46. Zapewne już w 1932 pojawili się w Sanoku dwaj przyjaciele, uczestnicy powstania listopadowego, Walenty Lipiński i Mateusz Beksiński. Na przełomie lat 1845 i 1846 zakupili oni małą posiadłość u podnóża miejskiego wzniesienia, na tzw. Podgórzu i założyli warsztat kotlarski. Początkowo był to skromny zakład rzemieślniczy wyrabiający kotły i konewki, później także narzędzia rolnicze, zatrudniający około 30 robotników. Warsztat chyba nieźle prosperował skoro Kazimierz Lipiński, syn Walentego, przekształcił ojcowską manufakturę w zakład przemysłowy. W 1889-90 wybudował on przy ul. Konarskiego nowy obiekt wyposażony w nowoczesne urządzenia i maszyny parowe, zatrudniający blisko 250 robotników. Produkowano głównie narzędzia i urządznie dla przemysłu naftowego. W 1891 wykonano 4 wagony kolejowe. Wcześniej w 1886 Lipiński zawarł spółkę z czeskim przemysłowcem Janem Schenkiem z Pragi, którą w rok potem rozwiązał organizując własne przedsiębiorstwo pod nazwą Fabryka Wagonów i Maszyn" w Sanoku - Kazimierz Lipiński. Wkrótce przedsiębiorczy przemysłowiec zorganizował nową spółkę - "Pierwsze Galicyjskie Towarzystwo Akcyjne Budowy Maszyn i Wagonów" w Sanoku. W 1894-95 na terenie ówczesnej Posady Olchowskiej spółka wybudowała następną, dużą jak na owe czasy fabrykę, w której produkowano głównie wagony kolejowe i tramwajowe. Fabryka zatrudniająca ponad 1000 osób stanowiła jeden z większych zakładów przemysłowych ówczesnej Galicji. Pod koniec okupacji zakład został prawie w 80 % zniszczony. W niedługim czasie po wyzwoleniu przystąpiono do odbudowy ówczesnego "Sano-wagu" i już 9 V 1945 uruchomiono produkcję, a odbudowę zakoczończono w 1947. Początkowo produkowano nadal wagony kolejowe, ale już w 1950 fabrykę opuściły pierwsze autobusy i przyczepy samochodowe. W roku następnym uruchomiono produkcję pierwszych polskich autobusów na podwoziu "Star", a także wozów strażackich. W 1958 rozpoczęto seryjną produkcję autobusów typu "Autosan", które w różnych wersjach produkowane są do chwili obecnej. W 1958 zakład otrzymał nazwę Sanocka Fabryka Autobusów "Autosan", ostatnio został przekształcony w spółkę akcyjną. Po przeciwnej stronie ulicy Zakładowy Dom Kultury, dawny Dom Robotniczy, wybudowany w latach międzywojennych. W sąsiedztwie zakładu spore przyfabryczne osiedle oraz Technikum Mechaniczne wzniesione w 1960. W tej okolicy znajdują się też zabudowania starej części Sanockich Zakładów Przemysłu Gumowego "Stomil". Szlak prowadzi w górę ul. Jagiellońskiej. Po prawej stronie widać bloki nowego osiedla, którego realizację rozpoczęto w 1977. W głębi osiedla, na dawnych błoniach nad Sanem (przy al.Woj-ska Polskiego), ośrodek sportowo-rekreacyjny MOSiR posiadający: krytą pływalnię (projekt Stanisław Marczyński), boiska spor- 56 TRASY DROGOWE towe, sztucznie zamrażany tor lodowy otwarty w 1983 i hotel "Błonie". U wylotu ul. Podgórze znajdowała się niegdyś karczma zw. Murowanką, w której znaleźli schronienie W. Lipiński i M. Beksiński. Tu też pomiędzy ul. Jagiellońską, Podgórze i potokiem Płowieckim stał zakupiony przez nich dworek. W pobliżu ul. Jagiellońskiej istniał do niedawna XIX-wieczny dom Beksińskich, rozebrany w 1978 w wyniku bezmyślnej decyzji ówczesnych władz miejskich. Ostatnio mieszkał tu wnuk współzałożyciela "Autosa-nu", ceniony malarz Zdzisław Beksiński. Powyżej ul. Jagiellońska ostrym łukiem skręca ku pn. i stromo wznosi się na wyniosłość miejskiego wzgórza. Po prawej stronie, na skarpie, beknięć ozdobiony oryginalnymi rzeźbami. • Ulica Jagiellońska wkracza w obręb starej części miasta. Po obu stronach zabudowa złożona z domów i małych kamienic, głównie z końca XIX i początków XX w. Gdzieś w tej części ulicy w latach I wojny światowej znajdowały się "Połączone Domy Rozrywek" i "Kawiarnia Miejska", opisane w nieśmiertelnym dziele Jarosława Haska "Przygody dobrego wojaka Szwejka". Stąd z pokoiku panny Elly dzielny Szwejk wyciągnął pijanego ppor. Duba. Owa kawiarnia mieściła się w budynku, w którym obecnie jest sklep mięsny. Naprzeciw po drugiej stronie ulicy był wówczas hotel "Pod Trzema Różami" w książce Haska nazwany "Domem Rozrywki". Po prawej stronie (ul. Jagiellońska 13) nowy hotel SBT "Turysta" otwarty w 1987. Nieco dalej w narożu ulic interesujący budynek z podcieniami pochodzący z początków obecnego stulecia. Na skrzyżowaniu ulic szlak skręca w lewo, prowadzi krótko ul. Kościuszki i zaraz w prawo na ul. Grzegorza z Sanoka wiodącą do dawnego Małego Rynku, zwanego obecnie pl. Św. Mikołaja. Do niedawna był tu plac targowy, a jeszcze wcześniej stał pierwszy sanocki kościół famy. Na początku ul. Grzegorza obelisk upamiętniający 800-lecie Sanoka, a nieco dalej masywna budowla kościoła parafialnego p.w. Przemienienia Pańskiego. Stary kościół sanocki, w którym Władysław Jagiełło brał ślub z Elżbietą Granowską spalił się podcza wielkiego pożaru miasta SANOK 57 w 1782, a ruiny jego rozebrano. Z budowli tej zachowała się tylko renesansowa płyta nagrobna Sebastiana Lubomirskiego (+1558), umieszczona w nawie obecnego kościoła. Istniejący neoromański kościół został wzniesiony w 1874-87 wg projektu arch. Józefa Braunseisa. Jego wnętrze zdobi secesyjna polichromia malowana przez Tadeusza Popielą w początkach obecnego stulecia. Na głównej fasadzie kościoła tablice poświęcone pamięci: 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem, 250 rocznicy bitwy pod Wiedniem, marszałka Józefa Piłsudskiego oraz żołnierzy i oficerów 2 Pułku Strzelców Podhalańskich i AK. Naprzeciw kościoła, w narożu placu stoi drugi parterowy budynek , tzw. dom mansjonarski, kamienny, wybudowany w początkach XVIII w. staraniem proboszcza sanockiego ks. Franciszka Goźlińskiego, gruntownie odrestaurowany w 1986-89. Wewnątrz zachowane oryginalne sklepienia. Z pl. Św. Mikołaja za znakami czerwonymi, ul. Piłsudskiego do ul. 3 Maja, którą w lewo do Rynku. W narożu ulic 3 Maja i Franciszkańskiej budynek z tablicą upamiętniającą krwawe starcie sa-nockich robotników z policją, które miało tu miejsce podczas tzw. marszu głodnych 6 III 1930. Tablicę odsłoniętą w 1979 wykonał art. rzeźbiarz Władysław Kandefer. Kamieniczka ta, podobnie jak kilka innych stojących w sąsiedztwie zabytkowych domów, pochodzi z 2 pół. XVIII w., a swój obecny wygląd zawdzięcza XIX-wiecznej przebudowie. Szlak doprowadza do Rynku stanowiącego centrum starego miasta. Posiada ono stosunkowo dobrze zachowany pierwotny układ urbanistyczny, przetrwała również znaczna część jego dawnej zabudowy. Niegdysiejszy plac targowy otacza zwarta zabudowa mieszczańskich kamieniczek i urzędowych budynków. Pośrodku znajduje się ładnie urządzony zieleniec z parkingiem. Plac rynkowy gruntownie przebudowano w 1969-71. W latach siedemdziesiątych rynkowe kamieniczki otrzymały kolorowe elewacje projektu krakowskiego plastyka Wojciecha Kurpika. W zachodniej pierzei Rynku okazały piętrowy budynek dawnego starostwa z końca XIX w. o bogatym wystroju architektonicznym z okresu secesji, mieszczący obecnie siedzibę władz miej- 58 TRASY DROGOWE skich. Od pn. przylega doń nowy biurowiec wybudowany w 1965-67 dla ówczesnych władz powiatowych. Północną i południową pierzeję Rynku zajmują zabytkowe kamieniczki powstałe w większości w XVIII w., zapewne po pożarze miasta w 1743 lub 1782, przeważnie przebudowane na przełomie XIX i XX stulecia. W sumie znajduje się tu 10 kamieniczek, z których najstarsza oznaczona nr 10 sięga początkami przełomu XVII i XVIII w. Niektóre kamieniczki posiadają XIX-wieczne elewacje, natomiast domy nr 9 i 10 fasady secesyjne z początków obecnego stulecia. Podczas prac archeologicznych, w rejonie Rynku oraz sąsiedniej ul. Zamkowej, odkryto ślady jam mieszkalnych (ziemianek), z pozostałościami ceramiki datowanej na XII-XIII w. W narożu pn.-wsch. zabytkowy klasztor Franciszkanów. Zakonników sprowadził do Sanoka książę Władysław Opolczyk w 1377. Początkowo klasztor był położony poza murami. W 1384 królowa Elżbieta Węgierska pozwoliła na jego przeniesienie w obręb miasta. Początki obecnej budowli sięgają lat 1632-40, z którego to okresu pochodzą wiadomości o budowie murowanego kościoła. W ciągu XVII, XVIII jak i XIX w. obiekt był kilkakrotnie przebudowywany. Zniszczony pożarem w 1872, gruntownie przebudowany 1886, zatracił pierwotny, barokowy charakter. Wieżę całkowicie przebudowaną w 1895 wieńczy hełm z 1906. Na frontowej ścianie tablice z 1869 upamiętniające akt Unii Lubelskiej. Wnętrze kościoła pozbawione cech stylowych. Na uwagę zasługują epitafia Marii Amelii z Bnihiów Mniszchowej (+1772), kasztelana inflandzkiego Jgnacego Adama Łowickiego (+1788) i jego żony Marianny Tarnawieckiej (+1754) oraz obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pocz. XVII w., przywieziony ponoć z wyprawy moskiewskiej. Ściany zdobi polichromia wykonana w latach międzywojennych przez Władysława Lisowskiego. W kościele tym odbywały się niegdyś zjazdy szlachty ziemi sano-ckiej. Budynek klasztorny , czworoboczny, z wirydarzem otoczonym krużgankami powstał równocześnie z kościołem, w 1790 dobudowano mu skrzydło, zaś w 1847 nadbudowano piętro. W obrębie zabudowań klasztornych pozostałości murów obronnych. Po wschodniej stronie Rynku pod nr. 16 budynek starego ratusza, zwracający uwagę dwoma kamiennymi emblematami z godłem państwa i herbem miasta. Budynek ten pochodzący z 2 pół. XVIII w., został w 2 pół. XIX w. znacznie rozbudowany - otrzymał piętro, dwa skrzydła boczne i eklektyczną fasadę. Podczas remontu w 1963 uzyskał nową elewację. Z pn.-wsch. narożnika Rynku ul. Zamkową na pn. Po prawei SANOK 59 stronie mały pl. Św. Jana. Z placu położonego na krawędzi miejskiego wzgórza rozległy widok na dolinę Sanu i wzniesienia Gór Słonnych. Przy ul. Zamkowej 2 stylowy budynek dawnego zajazdu z końca XVIII w. gruntownie restaurowany w 1972-76 z przenaczeniem na cele muzealne. Obecnie mieści się tu administracja i część ekspozycji Muzeum Historycznego. Na frontowej ścianie budynku tablica upamiętniająca 500. rocznicę śmierci Grzegorza z Sanoka (1477-1977), projektu Romana Tarkowskiego. Grzegorz z Sanoka, znakomity humanista, filozof, poeta i biskup urodził się zapewne w Sanoku około 1407. Mając zaledwie 12 lat ruszył w świat w poszukiwaniu wiedzy. Studiował na Uniwersytecie Krakowskim oraz we Włoszech. Był wychowawcą i doradcą króla Władysława Warneńczyka, proboszczem wielickim, a później arcybiskupem lwowskim. Opodal na krawędzi skarpy zabytkowa kapliczka Św. Jana Nepomucena z 1810. Niżej przy schodach sprowadzających na Podwale tablica upamiętniająca setną rocznicę ostatniej obrony zamku sanockiego, ufundowana w 1909. W czerwcu 1809 do Sanoka dotarł oddział wojsk polskich Księstwa Warszawskiego, pod komendą kpt. Jana Krasickiego i płk. Kazimierza Turno. Po ucieczce Austriaków w mieście powołano polskie władze cywilne i wojskowe. Miasto nie cieszyło się jednak długo wolnością. Wkrótce Sanok został zajęty przez węgierskich huzarów. Krasicki z grupą żołnierzy schronił się do zamku, próbując stawić opór wrogowi. Po odparciu pierwszego ataku, nie widząc możliwości dalszej obrony, Polacy przedarli się przez linie huzarów. Sam Krasicki, odpierając do końca Węgrów, zjechał na koniu ze stromej skarpy i przebywszy wpław wezbrane wody Sanu zdołał ujść pogoni. Z zajazdem sąsiaduje XIX-wieczna kamieniczka wzniesiona przez W. Beksińskiego i W. Szomka dla Karola Zalewskiego, znanego sanockiego działacza społecznego. Nieco niżej mały parking, a w głębi wśród drzew budynek zamku, obecnie Muzeum Historyczne. Teren zamkowy zajmuje wysunięty cypel miejskiego wzgórza o wymiarach około 100 na 70 m, 60 TRASY DROGOWE opadającego stromymi ścianami w dolinę Sanu. Miejsce to z natury obronnie położone od dawna spełniało rolę warowni. Jak głosi tradycja, co zresztą potwierdzają badania archeologiczne, co najmniej od czasów wczesnego średniowiecza znajdował się tu gród, o którym mówi wzmianka z 1150. Zapewne już w czasach Kazimierza Wielkiego na terenie grodziska wzniesiono zamek - przypuszczalnie drewniany. W XV w. powstała tu murowana budowla w typie średniowiecznej gotyckiej warowni. Staraniem starosty sanockiego Mikołaja Wolskiego w 1523-48 zamek został gruntownie przebudowany i znacznie rozbudo-wany.Tradycja wiąże ówczesną przebudowę zamku z osobą królowej Bony. Ponownie rozbudowany po 1558 przez starostę Mikołaja Cikowskiego. W XVII w. warownia posiadała budynek główny o trzech skrzydłach, okrągłą basztę (''obszerny dziedziniec otoczony murami i zabudowaniami gospodarczymi. Droga o*;i, Lata okupacji i późniejszy okres walk z UPA to tragiczna karta w jego dziejach. Przez Bukowsko wiodła jedna z tras przerzutu przez zieloną granicę na Węgry, wcześnie rozwinął się ruch oporu. W dniu 4 III 1940 hitlerowcy otoczyli miasteczko i aresztowali wielu uczestników konspiracji. Na wiosnę 1942 założono w Bukowsku getto dla ludności żydowskiej, które już jesienią zlikwidowano, około 1500 Żydów przeznaczono na stracenie. W trakcie zaciętych walk o silnie bronione pozycje niemieckie w rejonie Bukowska, miasteczko trzykrotnie przechodziło z rąk do rąk, ostatecznie 16 IX 1944 opanowane zostało przez wojska radzieckie. Blisko połowa domów legła w gruzach. W 1946 Bukowsko było dwukrotnie atakowane przez UPA - 22 III zlikwidowany został posterunek MO, w nocy z 4 na 5 IV spalono większość zabudowań. Pod koniec tego roku w Bukowsku pozostały zaledwie 32 rodziny. Po zniszczeniach miejscowość długo i z trudem dźwigała się z upadku. 88 TRASY DROGOWE Obecnie jest to spora, ładna i nadal rozwijająca się osada. Praw miejskich wprawdzie nie odzyskała, ale wygląda jak miasteczko. We wsi szkoła wybudowana w 1955 im. prof. Juliana Krzyża-nowskiego (1892-1976), wybitnego polskiego uczonego, historyka literatury. Jego rodzina mieszkała w tym miasteczku, on sam uczęszczał do tutejszej szkoły. Przed budynkiem obelisk poświęcony pamięci uczonego, odsłonięty w 1978, projektu Władysława Kan-defera, wykonany przez Albina Żyłkę. Ze starej zabudowy zachował się kościół parafialny Podniesienia Krzyża Świętego wybudowany w 1883-86, murowany, neogotycki, okolony kamiennym murem z dzwonnicą i bramką. Przetrwało też kilRa. XIX-wiecz-nych murowanych kapliczek, głównie typu słupowego. Imię miejscowości rozsławia regionalny zespół ludowy "Bukowianie", znany m.in. z wystawienia "Bukowskiego wesela". Na pd. od Bukowska zalega rozległe i zalesione pasmo Bukowi-cy, w którym wyróżnia się niedaleka Tokarnia (778 m) stanowiąca doskonały punkt widokowy. Dojście trasą 28 - 7,5 km (3 godz.). 16 km. Wola Piętrowa (460 m), wieś w dolinie potoku spływającego spod Tokarni, założona w pocz. XVI w., wysiedlona i zniszczona w okresie walk z UPA. Wzdłuż bocznej drogi obszerne murowane domy i ładnie zagospodarowane obejścia gospodarskie o niespotykanym w tych stronach wyglądzie. Zasiedlenie opuszczonej wsi nastąpiło od nowa w 1965-70. Spora część osiadłych tu rodzin to Polacy pochodzący z okolic Cieszyna i Zaolzia (Czechy). Wolę Piętrową, podobnie jak kilka innych wsi w okolicy, zamieszkują członkowie Protestanckiej Wspólnoty Regionu Bieszczadzkiego, najmniejszego chyba związku wyznaniowego w Polsce, powstałego w 1981. We wsi prosty w formie dom modlitwy należący do kościoła zielonoświątkowców. W Woli Piętrowej rozpoczyna się szlak żółty prowadzący przez Bukowicę na Kanasiówkę. Dojście na Tokarnię trasą 93-5 km (2 godz.). Droga prowadzi obniżeniami wśród rozległych obszarów pól i łąk, ponad którymi góruje od pd. wyniosła Tokarnia. W dali na pn. wsch. widnieje pasmo wzgórza Dziady. 18 km. Karlików (480 m), wieś istniejąca w 1483, wysiedlona ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 89 i zniszczona w okresie walk z UPA, dopiero po latach przywrócona do życia przez powstałe tu PPRol. Na pd. od gospodarstwa widoczne wyniosłe wzgórze Rzepedka (706 m) znane z doskonałych warunków śniegowych. W 1987 na pn.-zach. stoku wzniesienia zaistalowano wyciąg narciarski orczykowy długości 1170 m i urządzono dwie trasy zjazdowe. Na pd. od Karlikowa, w górze doliny bezimiennego potoku istniała niegdyś wieś Przybyszów. Była już zamieszkana w 1553, lecz wojna oraz późniejsze działania UPA i wysiedlenia obróciły ją w perzynę. W toku ciężkich dwudniowych walk frontowych jakie miały tu miejsce 17 i 18 IX 1944 znaczna część wsi legła w gruzach. Dziś pozostały tu tylko resztki przycerkiewnego cmentarza. Dalej na pd. od Przybyszowa interesująca góra Kamień (717 m). Dojście trasą 36 - 6 km (2.30 godz.). 21 km. Płonna (400 m), wieś znana już w 1433 jako założona na prawie wołoskim. Zniszczona po ostatniej wojnie nie została od-budowoa. Przez całe lata istniało tu mamę gospodarstwo PGR, obecnie w upadku. Wśród zabudowań pozostałości dworu obronnego z XVI-XVII w. spalonego przez UPA oraz resztki ziemnych fortyfikacji. 23 km. Odgałęzienie drogi do Poraża - 11 km. 27 km. Szczawne, połączenie z drogą Zagórz - Komańcza. Koniec trasy. 5. ZAGÓRZ - KOMAŃCZA - (28 km) Trasa prowadzi na pd. w glab gór wzdluz dolin rzek Osiowy i Oslawicy, pograniczem Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Stanowi dogodne połączenie pn. - pd., między trasą podkarpacką a drogą karpacką. Niegdyś byl to jeden z cesarskich gościńców wiodących z monarchii do Galicji, a jeszcze dawniej prowadził tędy stary trakt handlowy przez Przełęcz Łupkowską na Węgry. W czasach zaboru austriackiego zrobiono tu tzw. bity gościniec, po jego siadach w 1956-65 wybudowano nową drogę. Niemal równolegle do trasy drogowej dolinami rzek prowadzi linia kolejowa Zagórz - Łupków. Wzdluz trasy komunikacja PKS oraz PKP. 90 TRASY DROGOWE Z Zagórza na pd. Droga prowadzi przez miasto, na krańcu którego dociera w pobliże Osławy. Po lewej stronie na skalistym brzegu doliny ruiny warownego klasztoru Karmelitów Bosych. 2 km. Odgałęzienie drogi do Poraża - 4 km. Wieś Poraź ulokowała się w dolinie potoku okolonej wzniesieniami: Wiecha (521-525 m) od pn, Wysoki Dział (474 m) od zach. oraz Czekajka (466 m) i Ubocz (479 m) od pd. Poraź wymieniany w 1383 został założony zapewne wcześniej, przypuszczalnie za czasów Kazimierza Wielkiego. Wieś lokowano na prawie niemieckim na tzw. surowym korzeniu. Nazwa jej pochodzi podobno od/porażki, jaką przed wiekami ponieśli tu Tatarzy. W rejonie ws^.27 VII 1944 zgrupowanie partyzanckie AK mjr. "Korwina" stoczyło bitwę z oddziałem niemieckim. Partyzanci działając na bezpośrednim zapleczu frontu znacznie pomogli Rosjanom w przełamaniu niemieckich linii. Poraź został opanowany po ciężkich walkach 9 IX 1944. wieś jest duża, wyróżnia się zasobnością i wysoką kulturą mieszkańców. Znana jest z licznych anegdot, kawałów i przysłów, które rozsławiły ją daleko poza granicami Bieszczadów. Pośrodku wsi zabytkowy kościół parafialny Oczyszczenia NMP wzniesiony w 1784, później częściowo przebudowany, barokowy, murowany, z nową polichromią wykonaną przez Macieja Kła-czyńskiego. Opodal XIX-wieczna plebania. Osobliwością jest zamek wzniesiony przez barona Adama Gubrynowicza, człowieka o wielkich aspiracjach, powszechnie uważanego za dziwaka i maniaka. Wiadomo, że był on synem profesora Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuł barona kupił mu ojciec za 20000 dolarów od króla Hiszpani, a niewielki majątek w Porażu nabyła dlań jego matka. Zamek ukończony w 1928 jest prostą kamienną budowlą utrzymaną w typie średniowiecznej rycerskiej warowni, z wysoką wieżą zwieńczoną blankami. 3 km. Wielopole (320 m), wieś w dolinie Osławy znana już w 1412. Niegdyś w jej okolicy znajdowały się zasobne złoża ropy naftowej, były kopalnie i duża rafineria, rozebrana po ostatniej wojnie. Po przeciwnej stronie rzeki strome urwiska skalne, ponad którymi grzbiet Łysej Góry (420 m). Droga przekracza Osławę, za którą zagłębia się na krótko w dolinę potoku Kalniczka. ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 91 6 km. Tarnawa Dolna (330 m), wieś położona u ujścia Kalniczki do Osławy, odgałęzienie drogi do Sukowatego - 17 km. Tarnawa istniała w pocz. XV w., później w XVI w. pojawiła się jej druga część. Na pocz. XVII w. rozróżniano już Tarnawę Niższą i Wyższą, co odpowiada obecnemu podziałowi na Dolną i Górną. Obie wioski tworzą praktycznie jedną dużą i dobrze rozwiniętą osadę. Na przeł. XVIII i XIX w. w rejonie Tarnawy dobywano i wypalano wapień. Niegdyś była tu też warzelnia soli, zlikwidowana około 1801. Podczas partyzanckiej akcji "Burza" oddział AK mjr. "Korwina" rozbił tu silne zgrupowanie wojsk SS Galizien. Opodal szkoły pomnik Adama Mickiewicza odsłonięty w 1989, dar jednego z byłych mieszkańców, dzieło art. rzeźbiarza Stanisława Lenara. 5.1. Trasa boczna: Tarnawa Dolna - Sukowate (17 km) Droga prowadzi w górę doliny Kalniczki zw. też Tarnaw-ką, którą od pd. zamyka grzbiet Chryszczatej. Po obu stronach pasma zalesionych wzgórz wysokości od 500 do ponad 700 m. Wsie położone wzdłuż doliny zostały w okresie powojennym wyludnione i zniszczone. Mimo upływu tylu lat tylko niektóre z nich powróciły do życia i to głównie w wyniku powstania PGR będących obecnie w rozkładzie. l km. Tarnawa Górna (340), odgałęzienie drogi prowadzącej przez grzbiet Gruszki do Leska - 6 km. Ładna szkoła im. Wincentego Witosa z tablicą pamiątkową otwarta w 1985. Zabytkowa cerkiew greckokatolicka, klasycystycz-na, murowana z kamienia z 1817, obecnie w części zrujnowana. Dawny dwór z l pół. XIX w. i resztki ziemnych umocnień XVI-wiecznego dworu obronnego Tarnawskich. Kościół parafialny Św. Wojciecha zbudowany w 1924-33 wg planów arch. J.Skóry, murowany, ostatnio starannie odnowiony. Około 2 km na pd.wsch. od Tarnawy leży zagubiona wśród gór mała wioska Olchowa, wymieniana w 1483. Urodził się tu Wiktor Schramm (1885-1958), profesor Uniwersytetu Poznańskiego, wybitny specjalista rolnictwa. Gospodarząc tu niegdyś na niewielkim majątku (40 ha) prowadził badania naukowe z dziedziny rolnictwa zajmując się jedno- TRASY DROGOWE cześnie etnografią tej części Bieszczadów. Dorobek uczonego zniszczał w latach powojennej zawieruchy, przepadła też część jego zbiorów. Wśród domów zrujnowana cerkiew z pół. XIX w. W zdewastowanym parku dawnego dworu Schrammów zabytkowa kapliczka z 1926, po rozbudowie dokonanej w 1983 spełniająca funkcję kościoła, murowana, z obrazami malowanymi przez Halenę Schrammównę. 6 km. Łukowe (380 m), wieś wymieniana w 1437, po wojnie zniszczona i od nowa zasiedlona. Od 1966 działa tu RSP "Bieszczady" prowadząca hodowlę bydła i owiec. Zabytkowy kościół parafialny Matki Boskiej Królowej Polski (d. cerkiew), klasycystyczny, kamienny, zbudowany w 1829. 9 km. Serednie Wielkie (410 m), wieś wymieniana w 1412. Po 1947 opuszczona, już w 1949 zaczęła się ponownie zasiedlać. Potem powstało tu gospodarstwo PGR. Ruina zabytkowej cerkwi z 1810. Osiedle pracowników rolnych wybudowane w 1983, w którym nowy kościół. 14 km. Kalnica (480 m), dawna wieś wołoska wymieniana w 1483, zniszczona i wysiedlona w okresie powojennej zawieruchy. Później powstało tu PGR, a wieś została od nowa zasiedlona. W 1836-39 w tutejszym folwarku Ksawerego Krasickiego gospodarzył Wincenty Poi (1807-1872), znany poeta i prozaik, geograf i krajoznawca. Uczestnik walk powstańczych 1831, autor utworów literackich o tematyce patriotycznej i opisów krain Polski. Podczas jego pobytu w Kalnicy powstały m.in. "Kalnickie wieczory", tu też poeta rozpoczął pisanie sławnego poematu "Mohord". Dworek Pola, stojący niegdyś na wzgórku w widłch potoków Tarnawki i Kalniczki, zniszczał po ostatniej wojnie. Pozostała tylko grupa starch dębów - ślad po niegdysiejszym parku. Z Kalnicy na wsch. przez przełęcz (572 m) między Gab-rów Wierchem a Gawganem prowadzi droga do Mchawy - 7 km, zaś na zach. przez obniżenie między Suliłą a Działem wiedzie dróżka do Rzepedzi - 8 km. 17 km. Sukowate (500 m), wieś wymieniana w 1483, wówczas zwana Sękowate. Zniszczona i wyludniona w czasie walk z UPA do dziś pozostaje niezagospodarówana, podobnie jak sąsiednia Kamionka. Knnipc trasv hocynei ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 93 Dalsza droga do Komańczy prowadzi wzdłuż prawego brzegu wąskiej doliny Osławy. Po przeciwnej stronie rzeki, po skalnym zboczu doliny z wyróżniającym się urwiskiem Uhrynowej Skały, biegnie linia kolejowa do Łupkowa. Budowę tej linii, nazywanej wówczas I Węgiersko-Galicyjską Drogą Żelazną przeprowadzono w 1870-1872. Ostatni jej odcinek prowadzący od Łupkowa przez tunel graniczny na Słowację oddano 30 V 1874. W okresie powojennym linia kolejowa została zdemolowana przez UPA i okresowo była nieczynna. Działania jednostek WP wspierał tu ostatni istniejący w Polsce pociąg pancerny. 8 km. Czaszyn (340-430 m). Wieś istniała w 1424 jako ojcowizna Iwanka z Czaszyna, musiała więc powstać znacznie wcześniej. Przy drodze kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego (d. cerkiew), klasycystyczny, murowany z kamienia w 1835. We wsi kilka starych XIX-wiecznych chałup. W rejonie Czaszyna droga opuszcza dolinę Osławy i śmiałymi serpentynami wznosi się na grzbiet Pod Uboczem (ładne widoki), a potem Szymonową Górę (548 m). Dalej prowadzi wierzchowinami wzniesień na pd. zach. Na lewo w dolinie nowe zabudowania przysiółka Brzozowiec, znanego w 1487 pod nazwą Czaszyńskiej Woli. Minąwszy pokrytą lasami kulminację (ok. 600 m) droga wyprowadza na otwartą wierzchowinę Działu (601 m), z rozległą panoramą doliny Osławy i krańcowych pasm górskich Beskidu Niskiego i Bieszczadów. 14 km. Kulaszne (500-600 m), wioska malowniczo położona na zboczach Działu, lokowana na prawie wołoskim w 1546, wzmiankowana wcześniej, w 1538. W miejscu drewnianej cerkwi spalonej w 1974, nowy kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Po cerkwi pozostała oryginalna okrągła dzwonnica. Na terenie wsi kilka starych chałup. W jednej z nich mieszka Andrzej Wasilewski, powszechnie zwany Jędrek Połonina, znany bieszczadzki powsinoga i twórca ludowy (rzeźba i malarstwo). Niedaleko nad Osławą wzgórze zw. Horodysko (482 m). Droga zbiega serpentynami w dolinę Osławy, którą wnet przekracza. Dalej w górę rzeki. 94 TRASY DROGOWE 17 km. Szczawne (410 m), odgałęzienie drogi do Bukowska - 14 km. Wzdłuż doliny zabudowania wsi. Szczawne wzmiankowane po raz pierwszy w 1433, powstało jako osada wołoska w pocz. XV w., a może nawet i wcześniej. Było wsią królewską i w 1437 rządziło się prawem niemieckim. W XIX w. jej właścicielem był Michał Groblewski, autor utworu scenicznego "Grajek z gór", opowiadającego o życiu tutejszych górali - Łemków. Osada przed laty niemal całkowicie zniszczona, została od nowa zagospodarowana. Było tu duże gospodarstwo PGR. W otoczeniu drzew zabytkowa cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej, dawniej greckokatolicka, obecnie prawosławna, cu-ewniana, zbudowana w 1888 przez cieślę Hojsana z Płonnej. Przy cerkwi, oddzielnie stojąca, o rok starsza drewniana dzwonnica. Na terenie Szczawnego naturalne, bliżej nie zbadane źródła wód mineralnych (szczawy), z którymi zresztą związana jest nazwa wsi. W 1880 znajdował się tu mały zakład zdrojowy z pijalnią wód mineralnych, wkrótce jednak zlikwidowany. 21 km. Rzepedź (420 m), wieś ciągnąca się daleko w górę bocznej doliny potoku Rzepedka, lewobrzeżnego dopływu Osławy, zagłębionej pomiędzy Rzepedka (708 m) od pn., a Kamieniem (717 m) od pd. Rzepedź została założona w 1526 na prawie wołoskim przez Jarosza Miejszew-skiego. Nazwa jej pochodzi od rumuńskiego słowa "repede", co oznacza szybki i pierwotnie dotyczyło zapewne potoku. Jak wskazują znaleziska, we wsi istniała niegdyś huta żelaza. Przez kilkanaście lat w Rzepedzi mieszkał Jan Kanty Podolecki (1800-1855), noszący literacki pseudonim Jaśko z Beskidu, patriota i działacz politycznzy, poeta i publicysta. Osiadł tu w latach trzydziestych XIX w. mając mamy folwark, na którym zresztą kiepsko gospodarzył. Tu rozpoczął pisać utwory poetyckie, często związane z krajobrazem i życiem mieszkańców tutejszych gór, czego przykładem może być wierszowana powieść "Hnatowe Berdo". Zdolności literackie przejawiał również następny właściciel wsi Stanisław Niezabitowski. Zgromadził on liczne materiały do przysłów. W kępie starych drzew cerkiew Sw. Mikołaja obrządku bizan-tyńsko-ukraińskiego, w typie łemkowskim, zbudowana w 1824, niedawno odnowiona, drewniana, konstrukcji zrębowej, trójdziel- ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 95 na, nakryta dachem zwieńczonym trzema wieżyczkami z cebula-stymi hełmami. Wewnątrz interesujący ikonostas z 1896 i polichromia z tego samego okresu. Opodal drewniana dzwonnica z pocz. XIX stulecia i kilka starych nagrobków. W obrębie wioski zachowało się jeszcze kilka starych chat łemkowskich, kapliczek i przydrożnych krzyży. Nieco dalej dolina rozszerza się tworząc obszerną kotlinę, pośrodku której zlewają się wody siostrzanych rzek Osławy i Osławi-cy. Od wsch. rozległy masyw Suliły (759 m), oddzielony od sąsiedniego grzbietu Dziani (830 m) głęboką bruzdą małej doliny, w której leży wioska Turzańsk. Na pd. między pasma gór wciskają się doliny Osławy i Osławicy, rozdzielone grzbietem Sokoliska (637 m), który w dalszym ciągu łączy się z pasmem Jasieniowej (736 m). Na szczycie Sokolisk wysoki maszt (50 m) przekaźnika TV wybudowny w 1980. 23 km. Osiedle przyfabryczne i Zakłady Przemysłu Drzewnego w Rzepedzi. W 1959-62 wybudowano tu spory jak na owe czasy zakład drzewny o zdolności przerobowej 73 000 m3 drewna rocznie. W późniejszych latach zakład rozbudowano uruchamiając wytwórnię płyt wiórowych (1969) i pierwszą w kraju instalację do produkcji dymu wędzamiczego w płynie (1971). Obecnie zakład zatrudniający około 700 osób przerabia 100000 m3 drewna rocznie. Wytwarza się tu drewno tartaczne, prefabrykaty meblowe, parkiet, mozaikę podłogową, płyty wiórowe i domki letniskowe. Wraz z zakładem wybudowano osiedle mieszkaniowe, później rozbudowane, jest tu szkoła, przedszkole, biblioteka, ośrodek zdrowia i centrum handlowe. Na zboczu dolinki ładny kościół parafialny Św. Maksymiliana Kolbego, ukończony w 1982. W rejonie osiedla znajduje się też kilka ośrodków wypoczynkowych i hotel. W osiedlu odgałęzia się drugorzędna droga do Smolnika, tu też jest początkowa stacja leśnej kolejki wąskotorowej Rzepedź - Smolnik. Wycieczki z Rzepedzi: na Suliłę (trasa 68) - 5 km (2.30 godz.), na Chryszczatą przez Dział (trasa 67) - 11,5 km (5.15 godz.), na Rzepedkę (trasa 67) - 4,5 km (2 godz.). 96 TRASY DROGOWE Na wsch. od osiedla wieś Turzańsk - 2 km (460-560 m). Osada powstała w pocz. XVI w. jako wieś królewska lokowana na prawie wołoskim. Po wojnie wieś była wysiedlona, ale już w 1948 przybyli tu pierwsi osadnicy. Po 1958 z ziem zachodnich powróciło sporo dawniej tu mieszkających rodzin. Niegdyś była to typowa wieś łemkowska. Zachowała się w części oryginalna stara zabudowa. Wzdłuż wiejskiej drogi stoją tu i ówdzie długie chałupy, tzw. chyże, mieszczące pod jednym dachem całe gospodarstwo. W budownictwie łemkowskim dominowała zagroda jednobudynkowa - chałupa zbudowana z grubych bali lub półbelek ociosanych w czworobok, konstrukcji węgłowej lub zrębowej, z dachem dwuspadowym krytym gontem lub słomą. Typowa chyża posiadała najczęściej jedną lub dwie izby mieszkalne, sień, komorę, boisko, oborę, wozownię i stodołę. Po lewej stronie drogi, na wzgórku w otoczeniu drzew i kamiennego ogrodzenia cerkiew Sw. Michała Archanioła, prawosławna, drewniana, w typie łemkowskim, wzniesiona w 1801-1803, później rozbudowana, a ostatnio restaurowana. Zbudowana na rzucie krzyża posiada typowy trójdzielny układ, konstrukcję zrębową oraz dach namiotowy zwieńczony pięcioma misternej roboty wieżyczkami z cebulastymi hełmami. Wewnątrz późnobarokowo-kla-sycystyczny ikonostas z l pół. XIX w. z ikonami malowanymi przez Josipa Bukowczyka oraz ołtarze boczne z pocz. XIX w. W sąsiedztwie cmentarz ze starymi nagrobkami. 5.2. Trasa boczna: Rzepedź - Duszatyn - Smolnik (16 km) Stary w znacznej części kamienisty trakt. Droga prowadzi w górę wąskiej doliny Osławy zagłębionej pomiędzy zalesione pasma Wysokiego Działu od wsch. i Jasieniowej od zach. Drodze towarzyszy torowisko leśnej kolejki wąskotorowej prowadzącej do Smolnika. Przejazd tym archaicznym, ale atrakcyjnym środkiem lokomocji można z powodzeniem wykorzystać do poznania tej części doliny Osławy, gdyż kolejka dostępna jest dla ruchu osobowego. Kolejka została zbudowana w 1923 przez Potockich, którzy w tych stronach posiadali znaczne włości. Prowadziła ona wówczas tylko ,: ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 97 Mikowa i służyła do wywozu drewna. Podczas wojny kolejka została całkowicie zdewastowana. W 1954-59 w dolinie Osławy wybudowano nową linię kolejową z częściowym wykorzystaniem starego torowiska, przedłużając ją równocześnie do Smolnika. Droga prowadzi obok wielkiego składowiska drewna zakładów drzewnych oraz stacji kolejki. Oba szlaki - drogowy i kolejowy - biegną niemal równolegle lewą stroną doliny. Dopiero nieco dalej rozdziela je koryto rzeki. 4 km. Prełuki (450 m), wieś lokowana w 1557, pierwotnie zw. Przełęki. Nazwa jej pochodzi od rumuńskiego słowa "preluca" oznaczającego łąkę w lesie. Dziś w miejscu wsi istnieje tylko osada leśna wybudowana w 1957 i stacja kolejki, reszta zarosła lasem. W rejonie Prełuk dołącza niedawno zbudowana droga leśna od Komańczy i szlak czerwony. Dalej prawą stroną doliny, wznosząc się powoli na jej strome zarośnięte zbocza. Kilkadziesiąt metrów niżej, wśród skalnych progów i głazów toczy swe bystre wody Osława. Rzeka tworzy tu wielką pętlę, opływając niemal dookoła wysunięty cypel wzgórza zw. Łokieć (513 m). Kolejka wysokim mostem przekracza Osławę i przekopem wylatuje na drugą stronę wzniesienia. Brzegi rzeki spina piękny żelbetowy most łukowy wybudowany w 1957. Po przeciwnej stronie w nieczynnym już kamieniołomie odsłonięcie piaskowców cergowskich. Dolina Osławy w rejonie Prełuk i Duszatyna posiada doskonałe walory wypoczynkowe, występuje tu znakomity mikroklimat, są źródła wód mineralnych - solankowych i siarczkowych. 7 km. Duszatyn (480 m), mała osada leśna wybudowana w 1957-60 i stacja kolejki wyrosłe w miejscu zniszczonej wsi. Powstała ona około 1572 nad potokiem Duszatyn i początkowo zwała się Piekarki, później przejęła od niego nazwę. Około 4 km na wsch. od Duszatyna, na zboczu góry Chrysz-czata leżą słynne Jeziorka Duszatyńskie (trasa 15). Dojście szlakiem czerwonym - 1.30 godz. 10 km. Mików (500 m), osada leśna powstała w 1958-65 w miejscu zniszczonej wsi wymienianej w 1565. W 1958 rozpoczął tu pracę przy budowie kolejki pierwszy w kraju hufiec OHP, liczący 12 junaków. W lewo odgałęzia się leśna 98 TRASY DROGOWE droga prowadząca przez Przełęcz Żebrak (812 m) w paśmie Wysokiego Działu, do Bystrego - 15 km. 13 km. Smolnik trasa 6). 16 km. Skrzyżowanie z drogą karpacką. Koniec trasy bocznej. Trasa główna prowadzi dalej w górę doliny Osławicy. 25 km. Jawornik-Miklaszki (435 m), osiedle, droga przekracza strumień Jawornik, mający swe źródła w masywie Kamienia. W okolicy nowe zabudowania. Dawna osada o tej nazwie, lokowana na prawie wołoskim w 1456 przez Romana 'R.usina, położona była na zach. od obecnego osiedla, w górnej części doliny potoku. Zniszczona w czasie walk z UPA zarosła lasem. Po wsi pozostało tylko miejsce po cerkwi, gdzie dziś stoi nowa kapliczka i dwa zapomniane cmentarze. Nieco dalej, po przeciwnej stronie rzeki stary kamieniołom. Odkrywkę skalną budują grube ławice piaskowców cergowskich. W pobliżu nad rzeką źródła wód mineralnych. 26 km. Komańcza-Letnisko (453 m), osada stanowiąca pn. część wsi Komańcza. W prawo dróżka do schroniska PTTK (ok. 250 m) i klasztoru Sióstr Nazaretanek (500 m). W tym miesjcu schodzi do drogi główny szlak beskidzki (trasa 15). Schronisko PTTK od niedawna zwane "Podkowiata" powstałe w połowie lat pięćdziesiątych, mieści się w dawnej willi letniskowej wybudowanej w 1933-34, gruntownie remontowanej w 1972-74. W toku ostatnio dokonanej renowacji (1991-92) schronisko otrzymało oryginalny wystrój w stylu tawerny z dzikiego zachodu. Jakub Bet - obecny gospodarz schroniska - organizuje tu pomysłowe imprezy w stylu cauntry. Powyżej na leśnej polanie stoi urokliwy klasztor-pensjonat Sióstr Nazaretanek wybudowany w 1929-31 w tzw. stylu szwajcarskim z kamienia i drewna wg projektu arch. Niedziakiewicza. W sierpniu 1953 w czasie swej pierwszej wyprawy w Bieszczady zatrzymał się tu ks. dr Karol Woj tyła z grupą przyjaciół. W okresie 29 X 1955 - 28 X 1956 przebywał tu w odosobnieniu kardynał Stafan Wy-szyński (1901-1981) internowany przez ówczesne władze PRL. Na parterze budynku Izba Pamięci związana z pobytem prymasa, jest ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 99 tu jego łóżko oraz kilka innych sprzętów i osobistych drobiazgów. W klasztornej kaplicy św. Teresy tablica upamiętniająca jego pobyt. Przed budynkiem pomnik przedstawiający wykutą w p' anicie postać kardynała, odsłonięty w 1986, wykonany przez ;.i '.rzeźb. A. Kosa z Warszawy. Od kilku lat, we wrześniu, org;iuizowany jest w klasztorze finał konkursu recytatorskiego Poezji Religijnej. 28 km. Komańcza (460-490m ), wieś stanowiąca ośrodrk usłu-gowo-gospodarczy, siedziba gminy. Zabudowania wsi rozłożyły się w dolinie Osławicy i wpadającego doń potoku Barbarka. Ze wszech stron otaczają ją zalesione grzbiety niewysokich gór. Od zach. Dyszowa (719 m) i ukryty w dali Karnaflowy Łaź (708 m), od pd. Kowalówka (615 m) i Mogiła (604 m), a od pn. zach. Popowa Góra (645 m - Popów Wierch), Wierch (598 m) i Stanków Łaź (617 m). Rejon Komańczy posiada specyficzny mikroklimat, ciepły latem, a zimą stwarzający dobre warunki śniegowe. Grubość pokrywy śnieżnej dochodzi do 76 cm, a czas jej zalegania sięga 96 dni. Na pn.-wsch. stokach Karnaflowego Łazu śnieg utrzymuje się niekiedy od listopada do końca kwietnia. Komańcza jest jedną z najstarszych osad w dorzeczu górnej Osławy. Założył ją w 1512 krąinik szczawieński Iwanko, za zezwoleniem hetmana Mikołaja Kamienie-ckiego. Wieś stanowiła własność królewską i rządziła się prawem wołoskim. Początkowo miała się nazywać Krzemienna, potem przejęła nazwę od potoku, która z kolei związana była z rumuńskim imieniem Koman, przyniesionym tu przez Wołochów. Na przełomie lat 1918i 1919 Komańcza była ośrodkiem tzw. republiki komańczań-skiej, zawiązanej w listopadzie 1918 w niedalekim Wisłoku Wielkim. Do Zachod-nio-Ukraińskiej Republiki Ludowej przystąpiło około 30 okolicznych wsi. W rejonie doszło do licznych starć zbrojnych. Ostatecznie w styczniu 1919 siły polskie opanowały Komańczę, co spowodowało upadek samozwańczej republiki. W latach dwudziestych obecnego stulecia w pn. części wsi zaczęła się rozwijać nowa osada o charakterze letniskowym, którą z czasem zaczęto nazywać Komańcza-Letnisko. Do 1939 powstało tu kilka willi i pensjonatów, domy wypoczynkowe kolejarzy i studentów. Rozwój miejscowości przerwała wojna oraz późniejsze walki z UPA. Nocą z 23/24 III 1946 na Komańczę napadła silna sotnia UPA. W czasie walki spłonęła część wsi, zlikwidowany został posterunek MO i strażnica WOP, zamordowano wiele osób. Komańcza zamieszkana była głównie przez ludność łemkowską (ukraińską), która została wysiedlona. W 1947 pozostało tu zaledwie 28 polskich rodzin, ale już w następnym roku zaczęli przybywać pierwsi osadnicy z innych regionów kraju. W latach późniejszych wróciło tu sporo dawnych jej mieszkańców. Obecnie wieś zamieszkana jest pospołu przez Polaków i Ukraińców (Łemków). 100 TRASY DROGOWE Dzisiejsza Komańcza to coraz modniejsza miejscowość wypoczynkowa, z możliwościami rozwoju jako uzdrowisko. W rejonie wioski m.in. koło kamieniołomu i pod Karnaflowym Łazem znajdują się źródła wód mineralnych, są tu też złoża borowiny. Pod Karnaflowym Łazem schronisko studenckie i wyciąg narciarski orczykowy (450 m). Na terenie wsi przetrwało kilkadziesiąt domów i obszernych jednobudynkowych zagród temkowskich z końca XIX w. lub pocz. XX w. Większość z nich zbudowana z grubych bali, konstrukcji zrębowej jest charakterystycznie malowana na brązowo z bielonymi szczelinami. Na wzniesieniu w zach. części «wsi oryginalna cerkiew Opieki Matki Boskiej, dawniej greckokatolicka, od 1963 prawosławna, drewniana, wzniesiona ok. 1802, ostatnio starannie odrestaurowana. Cerkiew posiada konstrukcję zrębową i typowy Cerkiew w Komańczy ZAGÓRZ-KOMAŃCZA 101 trójdzielny układ z zakrystią na osi prezbiterium. Dachy dwuspadowe zwieńczone czterema cebulastymi wieżyczkami. Wewnątrz ikonostas z 1832, polichromia i cenne ikony z XIX w. Cerkiew otacza wieniec drzew i kamienny murek, w którym oddzielnie ustawiona XIX-wieczna drewniana dzwonnica służy jednocześnie za bramkę. Dalej we wsi nowa cerkiew parafialna Opieki Matki Bożej i Świętej Rodziny obrządku bizantyjsko-ukraińskiego zbudowana w 1985-88, drewniano-murowana, piętrowa. Na górną drewnianą część świątyni wykorzystano cerkiew przeniesioną tu ze wsi Dudyńce koło Sanoka, zbudowaną w 1802. W przyziemiu cerkwi małe muzeum kultury łemkowskiej otwarte w 1990 r. W centrum wioski kościół parafialny Św. Józefa, drewniany zbudowany w 1949-50 wg proj. W. Podwapińskiego. W pobliżu stacji pomnik poległych w 1939^47 odsłonięty w 1974, a przy drodze do Jaślisk obelisk milicjantów poległych w walkach z UPA. Cerkiew ir Komańczy - rzut 102 TRASY DROGOWE W środku wioski węzeł komunikacyjny. Droga od Zagórza łączy się z tzw. drogą karpacką. W prawo do Jaślisk - 32 km, prosto na pd. do Cisnej - 31 km (trasa 6). Przez Komańczę przechodzi główny szlak beskidzki (trasa 15), dojście na Chryszczatą - 11 km (4.30 godz.). K-omańcza stanowi punkt wyjścia na: Kamień (trasa 39) - 8,5 km (3.15 godz), Danawę (trasa 37) - 9 km (3.45 godz.) i Dyszową (trasa 38) - 3,5 km (1.45 godz). Koniec trasy. , C. O. DROGA KARPACKA: KOMAŃCZA - CISNĄ (31 km) Trasa prowadzi od Komańczy na pd., a potem na pd. wsch. wzdłuż granicznego grzbietu Karpat, poprzez obniżenie Łupkowa i Woli Mlekowej, przeważnie dolinami rzek Oslawicy, Osiowy i Solinki. Jest to nowa arteria zbudowana w 1974 - 80 jako kolejny odcinek tzw. drogi karpackiej. Droga karpacka to szeroki wygodny trakt zbudowany z uwzględnieniem współczesnych wymogów komunikacyjnych, Sądnie prowadzony i widokowo bardzo atrakcyjny. Na calej trasie komunikacja PKS, istnieje też możliwość wykorzystania polączeń PKP i kolejki leśnej. Droga biegnie w górę wąskiej tu doliny rzeki Osławicy, towarzyszy jej linia kolejowa Zagórz - Łupków. Od wsch. widoczny masyw Dyszowej (719 m), po prawej wzniesienie Kowalówka (615 m). 4 km. Radoszyce (500 m), wieś położona w dolinie małego potoku, u podnóża grzbietu granicznego, najstarsza w okolicy. W 1361 Kazimierz Wielki darował braciom Pawłowi i Piotrowi z Węgier ziemie położone w górnym dorzeczu Wisłoki i Osławicy. W dokumencie królewskim jest mowa o miejscach opustoszałych oraz wymieniona jest nazwa Radoczice, co zdaje się wskazywać na wcześniejsze ich zasiedlenie. Według przywileju lokacyjnego wydanego przez królową Zofię w 1441, wieś, zwana wówczas Radoszyce, została zasiedlona przez osadników wołoskich, a jej osadźcą był Jakub Walachus. Była to wieś królewska lokowana na prawie niemieckim, faktycznie jednak rządziła się zwyczajem wołoskim. Jak wskazują materiały źródłowe, była to jedna z pierwszych osad prawa wołoskiego. Nazwa wsi jest pochodzenia polskiego. Być może była to pierwotnie KOMAŃCZA-CISNA 103 osada strażników granicznych, jako że od niepamiętnych czasów prowadził tędy uczęszczany trakt na Węgry. Po wojnie miejscowa ludność została wysiedlona, wnet jednak przybyli tu osadnicy z innych stron kraju, później wróciło nieco dawnych mieszkańców. Pośrodku wioski zabytkowy kościół (d. cerkiew) z 1868, odnowiony w 1973, drewniany, konstrukcji zrębowej, trójdzielny z wieżą nad babińcem nakrytą dachem namiotowym zwieńczonym baniastym hełmem. Wewnątrz ikonostas z 2 pół. XIX w. Opodal murowana dzwonnica z tego samego okresu. Wśród zabudowań sporo starych chat łemkowskich. Od głównej drogi odgałęzia się dawny cesarski gościniec, dziś zapomniany i praktycznie nie uczęszczany, prowadzący przez grzbiet graniczny do Słowacji. Przejście jest zamknięte dla ruchu. Dalej wzdłuż drogi szerokie połacie pól i łąk. Opodal, na wzniesieniu, zabudowania dawnego PGR - Osławica. 7 km. Osławica (530 m), wieś położona nad potokiem Bystrym i strumieniem Osławicy, mającej swe źródła na zboczu pobliskiej góry Terpiak (745 m), której lesista kopa wznosi się na pd. za torem kolejowym. Wieś Osławica założona została na podstawie przywileju króla Zygmunta I z 1530 wydanego Jackowi Woszynce z Radoszyc. Częściowo zniszczona w latach tragicznych walk - dzisiaj jest małą zapomnianą osadą. 9 km. Odgałęzienie drogi do Nowego Łupkowa - 1,5 km. Osada Nowy Łupków (545 m) leży wśród tzw. Obniżenia Łupkowskiego. Najbliższą okolicę tworzą faliste wzniesienia pokryte łanami pól i łąk, a dopiero w dali widnieją większe łańcuchy gór. Niespełna 4 km na zach. od osady znajduje się Przełęcz Łupkowska (640 m), tworząca najniższe obniżenie głównego grzbietu w tej części Karpat. Od wieków wykorzystywana była jako dogodne przejście graniczne, nie tylko między Polską i Węgrami, ale również między północą a południem Europy. Jak świadczą pochodzące z tej okolicy znaleziska monet rzymskich, od dawna wiódł tędy uczęszczany trakt handlowy. Najstarszy zapisek z 1231 nazywa ją "woroa uhorskie", po przeciwnej stronie Karpat 104 TRASY DROGOWE znana była jako "brama ruska". Przez przełęcz nie prowadzi dziś żadna droga, zaś dawna Węgiersko-Galicyjska Droga Żelazna przechodzi na drugą stronę Karpat tunelem. Obiekt ten, zbudowany w 1874, dwukrotnie zniszczony w czasie działań wojennych 1939 i 1944, odbudowano w 1946, o czym informują pamiątkowe tablice. Długość tunelu wynosi 642 m. Osada Nowy Łupków, położona w rejonie stacji kolejowej tej samej nazwy, w miejscu gdzie dociera doń kolejka wąskotorowa od Moczamego, zaczęła się rozwijać niewiele ponad 100 lat temu. Obecnie jest to spore osiedle zamieszkane głównie przez pracowników leśnych i kolejowych, jest tu tesyeszcze dawne gospodarstwo PPRol. Pośrodku wioski nowy kościół parafialny. Przez Łupków przechodzi niebiesko znakowany szlak graniczny (trasa 17). W osadzie możliwość noclegów (stacja kolejki), jest też pole biwakowe. Tu rozpoczyna swą drogę słynna bieszczadzka ciuchcia (trasa 7). Na pd. zach. od Nowego Łupkowa, w dolinie potoku Smolniczek, u podnóża przełęczy, istniała niegdyś wioska Łupków (595 m), z której do dziś pozostał tylko budynek stacji kolejowej i stary cmentarz otaczający zburzoną cerkiew. Wieś została założona w 1526 na prawie wołoskim przez braci Olechnę i Iwaśka ze Szczawnego. Tereny te były widać wcześniej zamieszkane, gdyż w dokumencie lokacyjnym wsi jest wzmianka o Horodku (grodzie) położonym na pograniczu z sąsiednią wioską Smolnik. W latach międzywojennych zaczęła się rozwijać jako letnisko i zimowisko, powstało schronisko turystyczne. W 1939 miały tu miejsce walki z wojskami niemieckimi nacierającymi od strony Słowacji. Wiosną 1946 nacjonaliści ukraińscy podjęli akcję likwidacji strażnic WOP rozlokowanych wzdłuż granicy. Rankiem 25 III znaczne siły UPA zaatakowały tutejszą strażnicę i posterunek straży kolejowej. Atak odparto, lecz z braku dalszych możliwości obrony, żołnierze wraz z polską ludnością przeszli na stronę słowacką. W dawnej wsi jest dziś tylko schronisko studenckie. Z drogi prowadzącej otwartymi wierzchowinami wzniesień widoki na rozległe obniżenie Woli Michowej okolone wysokimi łań- KOMAŃCZA-CISNA 105 cuchami gór. Na pn. zach. majestatyczny grzbiet Wysokiego Działu, od pd. postrzępiony lesisty wał pasma granicznego. W głębi doliny szczyty Matragony i Hyriatej. Dookoła lasy i tylko w obniżeniach widnieją płaty łąk i pastwisk., wśród których z rzadka pojawiają się zabudowania osiedli. Droga przekracza potok Smolniczek i torowisko kolejki wąskotorowej. 13 km. Smolnik (520 m), skrzyżowanie dróg: w prawo do zniszczonych wsi Łupków i Zubeńko, w lewo do Duszatyna i Rzepedzi. Wioska Smolnik położona jest nieco na uboczu głównego traktu, w dolinie płynącej opodal rzeki, wzdłuż której prowadzi wspomniana dróżka do Rzepedzi. Wieś lokowana była w 1511 w lasach na tzw. surowym korzeniu. Jak i inne osady w okolicy była to wieś wołoska, a jej nazwa pochodzi przypuszczalnie od smołami. Ze Smolnikiem związane są szczególnie tragiczne wydarzenia z lat 1945-47. Zimą 1946 w zasadzkę przygotowaną w pobliżu przez UPA wpadta kompania WP. Około 30 wziętych do niewoli żołnierzy stracono przez ścięcie toporem. Wkrótce potem, 28 IV 1946 dwa bataliony 34 Budziszyńskiego Pułku Piechoty stoczyły tu zwycięską walkę z silnym oddziałem UPA. Smolnik jest dziś niewielką rolniczą osadą. Po wysiedleniu miejscowej ludności przybyło tu nieco osadników, powstało gospodarstwo PGR. Na pd. krańcu wioski węzłowa stacja kolejki leśnej. Linia kolejowa Nowy Łupków - Moczarne łączy się tu z kolejką od Rzepedzi. Z dawnych czasów na terenie Smolnika zachowało się jeszcze nieco połemkowskich chat, z których najstarsze pochodzą z końca XIX w. Przetrwał też zabytkowy kościół Św. Mikołaja (d. cerkiew) z 1806, murowany, klasycystyczny, z oddzielnie stojącą dzwonnicą. Wewnątrz ołtarze i ikonostas z pocz. XIX w. Trasa prowadzi dalej w górę doliny Osławy. Po prawej stronie rozległe podmokłe łąki, na których w czerwcu można zauważyć skupiska fioletowych kwiatów kosaćca syberyjskiego. 17 km. Wola Michowa (550 m), niegdyś duża i gęsto zabudowana wieś, dziś niewielka osada zamieszkana głównie przez leśników i pracowników dawnego PGR. W 1993 otwarte zostało tu prywatne schronisko. Wola Michowa zw. dawniej Wolą Smoleńską założona została przez Michała Rusina, syna kniazia ze Smolnika. Przywilej lokacvinv uzyskała w l S4fi lwy 7a»irHlr>- 106 TRASY DROGOWE na była nieco wcześniej. W XVII w. na jej terenie powstało miasteczko wymieniane kilkakrotnie w 1733-71, później jednak zapomniane. Przed 1939 aczęła nabierać charakteru letniska. W dniu 20 III 1946 na wieś napadały połączone sotnie "Stiacha" i "Brodycza" likwidując posterunek MO. Później wieś została wysiedlona i zniszczona. Przy drodze pomnik poległych milicjantów. Od Woli Michowej doliną potoku Chliwy prowadzi leśna droga na Przełęcz Żebrak (812 m) położoną w masywie Wysokiego Działu, gdzie schodzą się drogi od Bystrego i Mikowa. Droga ta, zamknięta dla ruchu samochodowego, stanowi dogedne dojście do szlaku czerwonego wiodącego grzbietem Działu -^ś,km. W lasach położonych w rejonie doliny Chliwego założono w 1976 drugi na terenie Bieszczadów ośrodek hodowli żubrów. Obecnie UJ w Krakowie prowadzi tu stację badawczą i hodowlę jelenia karpackiego. Na pd. od Woli Michowej pomiędzy wzniesieniami Szczyciska (748 m) i Kopy (847 m) zapuszcza się dolina potoku Balniczka, w głębi której istniała niegdyś wieś Balnica lokowana w 1549, całkowicie zniszczona w okresie walk z UPA. Wzdłuż doliny Bal-niczki prowadzi kiepska dróżka do Solinki. 20 km. Maniów (575 m), mała osada leśna powstała w miejscu starej wsi wołoskiej sięgającej początkami 1551, kompletnie zniszczonej w 1946-^7. Na pd. od wioski wyniosła Kopa (Kiczera - 847 m). W rejonie Maniowa szeroka dolina Osławy zwęża się i niedaleko za osadą skręca gwałtownie na pd., zagłębiając się między masywy Kopy i Matragony (991 m). W górę jej biegu podąża linia kolejki leśnej. Nieco dalej droga mija miejsce, gdzie niegdyś była mała wioska Szczerbanówka, po której pozostała tylko samotna kapliczka. W pobliżu, na lewo od drogi, schronisko studenckie. Dalej trasa prowadzi w kierunku wsch. doliną bezimiennego potoku, którą przegradza masyw Matragony, łączący się poprzez głębokie siodło (749 m) z pasmem Wysokiego Działu. Droga dociera do krańca doliny i stokami Matragony podchodzi stromo w górę, na wysokość około 750 m. Zlokalizowany tu parking umożliwia odpoczynek i podziwianie widoków. Pobliska Matragona, której dawna nazwa Metregona pojawia KOMAŃCZA-CISNA 107 się w dokumentach już w 1511, tworzy rozległy masyw górski wznoszący się samotnie pomiędzy dolinami rzek Osławy i Solinki, sięgając na pd. działu granicznego, od którego odgradza ją płytkie siodło. W wydłużonym grzbiecie góry uwidaczniają się dwa wierzchołki, zach. 902 m i znacznie wyższy wsch. 991 m. Cały masyw charakteryzujący się stromymi zboczami pokrywa zwarty kompleks lasów, tylko na grzbiecie przetrwały nieliczne polany. Z drugiej strony góry ładne serpentyny sprowadzają w dolinę rzeki Solinki, gdzie znowu pojawia się torowisko leśnej kolejki, i dalej biegnie w dół rzeki. Po prawej wielki masyw Hyriatej (l 105), po lewej Przysłup (1006 m) i Feliszówka (1006 m) - boczne szczyty Wysokiego Dziam. Stąd w górę Solinki prowadzi lokalna droga do wsi Solinka - 5 km. Dziś jest tu tylko leśnictwo i kilka osad zagubionych wśród bezkresu lasów, które pokryły uprawne niegdyś pola. Wieś założona w l pół. XVI w. na tzw. surowym korzeniu zajmowała szerokie obniżenie u źródeł Solinki, położone między Hyrłatą a pasmem granicznym. Nazwa wsi pochodzi od rzeki Solinki, a ta zapewne od słonych źródeł. 26 km. Żubracze (620 m), wieś wymieniana w 1552, po wojnie całkowicie zniszczona i od nowa zasiedlona. Pierwszy osadnik dotarł tu już w 1952, następnie w 1957-63 powstała duża osada leśna. Niegdyś w tych stronach znajdowano rudy żelaza - sydery-ty, a po wojnie eksploatowano kamień na budowę bieszczadzkich dróg. W 1837 Żubracze nabył Kazimierz Józef Turowski (1813-1874), zapomniany dziś poeta, publicysta i wydawca, który gospodarzył tu przez blisko 20 lat. Utwory jego związane były z regionem, w którym żył i pracował. Żubracze nabiera ostatnio turystycznego znaczenia. Państwo A.S.Kwiatkowscy prowadzą stajnię koni (małopolskie i angloaraby) dającą możliwość uprawiania jeździectwa, jest też prywatne schronisko turystyczne i pole biwakowe "Cicha Woda". U wejścia do tego ostatniego obiektu pomysłowa tablica informująca o szlakach turystycznych w okolicy, wyznakowanych sumptem jego właściciela m.in. na Hyrłatą i Matragonę. Z Żubraczego ciekawe przejście przez Hyrłatą do Roztok Górnych (trasa 100) - 9 km (5.30 godz). 108 TRASY DROGOWE 28 km. Majdan (580 m), ważna stacja kolejki leśnej i osada zamieszkana głównie przez leśników - pracowników kolejki. Tu kończy się przejazd bieszczadzką ciuchcią, dalszy jej odcinek nie jest dostępny dla ruchu pasażerskiego. Przy stacji był do niedawna skansen-muzeum kolejki leśnej, powstały w 1979, po którym pozostały tylko puste torowiska. Za potokiem Biała Woda, na wznoszących się nad drogą urwistych zboczach wzgórza (734 m) odsłaniają się warstwy twardych łupków ilastych i piaskowców o niemal czarnej barwie, wśród których widoczne rdzawe wkładki syde-rytów, eksploatowanych niegdyś dla potrzeb fredrowskiej huty w Cisnej. N,. Z Majdanu wyjścia na Hyriatą (trasa 47) - 4,5 km (2 godz.) oraz Rosochę (trasa 48) - 5 km (2.15 godz.). 29 km. Odgałęzienie drogi bocznej do Roztok Górnych i granicy państwa. Droga prowadzi w górę doliny potoku Roztoczka zagłębionej pomiędzy masywami Hyriatej od zach. i Jasła od wsch. Stanowi ona część starego traktu handlowego zw. baligrodz-kim, wiodącego przez Przełęcz nad Roztokami (Przełęcz Ruska - 801 m) na pd. stronę Karpat. Na pd. od skrzyżownia wieś Uszna (590 m) wymieniana w 1552 jako nowo osadzona, zniszczona i opuszczona po ostatniej wojnie, potem od nowa zagospodarowana. We wsi osada leśna wybudowana w 1977-79 oraz pensjonat "Magda" prowadzony przez p. Dybasia, jednego z najstarszych tutejszych osadników, dysponujący końmi i wyciągiem narciarskim. Dalej na pd., u krańca doliny i podnóża grzbietu granicznego mała wioska Roztoki Górne (685 m), wymieniana jako Leszna w 1565, w 1696 zwana już Roztoka. Nazwa wsi jest pochodzenia słowackiego, oznacza dolinę górską. Obecnie jest tu placówka SG i kilka domów leśników wybudowanych w 1958-60. Przez osadę przebiega szlak niebieski (trasa 17). Za skrzyżowaniem droga przekracza Solinkę płynącą w głębokim kamienistym korycie i dalej podąża z jej biegiem wąską zalesioną doliną. Po lewej stronie zbocza Honu (820 m), po prawej - za rzeką - zalesione stoki Liszniańskich Kopek (820-855 m). 32 km. Cisną - koniec trasy. KOLEJKA NOWY ŁUPKOW-CISNA 109 7. KOLEJKA WĄSKOTOROWA: NOWY ŁUPKÓW - CISNĄ (23 km) Linia leśnej kolejki wąskotorowej, popularnie zw. bieszczadzką ciuchcią, stanowi jedną z ciekawszych i ładniejszych krajobrazowe tras w Bieszczadach. Przejazd tym nieco archaicznym środkiem lokomocji należy do osobliwości i atrakcji tego regionu. Zasadnicza trasa kolejki prowadzi od Nowego Łupkowa na wsch. dolinami rzek Osławy i Solinki. Pokrywa się ona mniej więcej z przebiegiem drogi karpackiej (trasa 6), stąd też pominiemy opis miejscowości położonych przy trasie. Boczne jej odgałęzienie prowadzi od Rzepedzi do stacji węzłowej w Smolniku (trasa 5.2.). Kolejka przeżywa ostatnio bardzo trudny okres, a przewozy, zarówno towarowe jak i osobowe, są systematycznie ograniczane. Obecnie przewozy pasażerskie odbywają się na trasie: Rzepedź - Prełuki - Duszatyn - Mików - Nowy Łupków - Smolnik - Wola Michowa - Maniów - Balnica - Solinka - Żubracze - Majdan (Cisną). W dni wolne od pracy kolejka kursuje z pominięniem Nowego Łupkowa. Wymienione miejscowości to stacje, na których się zatrzymuje. Kolejka kursuje tylko raz dziennie. Odjazd z Rzepedzi do Majdanu następuje zazwyczaj w godzinach południowych, z Majdanu do Rzepedzi we wczesnych godzinach rannych (6.30). Przejazd z Rzepedzi do Majdanu trwa około 4.30 godz., z Nowego Łupkowa 2.15 godz. Od stacji kolejowej w Nowym Łupkowie tory kolejki prowadzą na pd. wsch. przez Obniżenie Łupkowskie. Początkowo krajobraz nieco monotonny - pola, łąki, pastwiska, zarastające nieużytki i potoki obrzeżone szpalerami olch. Dalej wzdłuż doliny Osławy, krajobraz coraz ciekawszy, a góry większe i bardziej wyraziste. Na pd. wał grzbietu granicznego, w którym wybija się Wysoki Gron (902 m). 4 km. Smolnik (420 m), węzłowa stacja kolejki, tu odgałęzia się boczna linia do Rzepedzi. 7 km. Wola Michowa (550 m). 110 TRASY DROGOWE 9 km. Maniów (575 m). Za wioską kolejka skręca gwałtownie na pd. i mozolnie pnie się w górę wąskiej i zalesionej doliny Osławy, przeciskającej się między wzniesieniami Kopy (847 m) od zach. i Matragony (991 m) od wsch. Z wąwozu wyjeżdża na dość obszerną kotlinę wzniesioną niespełna 700 m n.p.m. 15 km. Balnica (709 m). Tuż za stacyjką ciuchcia przekracza niewyraźną wierzchowinę grzbietu granicznego (około 700 m) i schodzi na jego pd. stronę. Opodal granica państwa ze Słowacją. Dawniej biegła ona wododziałem Karpat. Przed kilkudziesięciu laty przesunięto ją - właśnie z uwagi na kolejkę r nieco na pd. W dole, po Słowackiej stronie, leśne uroczysko lłd.avy. Po kilometrze kolejka powraca na pn. stronę grzbietu schodząc śmiałymi zakolami w dolinę rzeki Solinki. 17 km. Solinka (700 m). Kolejka kieruje się na pn. biegnąc w dół rzeki. W wąskim parowie obok siebie mieści się kamieniste koryto Solinki, droga i kolejka, a po obu stronach podnoszą się strome i zalesione zbocza gór. Od zach. Matragony, którą ciuchcia obchodzi niemal dookoła, a od wsch. Hyriatej (l 105 m). Po kilku kilometrach kończy się mroczny parów. Kolejka wydostaje się na bardziej otwartą przestrzeń przekraczając drogę karpacką. Na pn. szczyty Wysokiego Działu. 21 km. Żubracze (620 m). 23 km. Majdan-Cisna (580 m), ostatnia stacja kolejki dostępna dla ruchu pasażerskiego. W pobliżu zwracają uwagę puste torowiska. Do niedawna był tu skansen-muzeum kolejki leśnej powstały w 1979, stały leciwe wagony i lokomotywki. Zabrane ponoć do remontu dotychczas nie powróciły. Budowę kolejki z Łupkowa do Majdanu rozpoczęto około 1890. Prowadzenie budowy powierzono inż. Albinowi Zazuli, a do robót zatrudniono 300 robotników, w tym sporo włoskich specjalistów. Roboty były finansowane przez Spółkę Akcyjną Budowy i Eksploatacji Kolei Lokalnej Nowy Łupków - Cisną, zawiązanej z udziałem przedsiębiorców austriackich i zarządu miasta Lwowa. Po ośmiu latach starań i zmagań z górami, 22 I 1898 trasę z Łupkowa do Majdanu przejechał pierwszy pociąg. W 1902-1904 inna już spółka wybudowała dalszy odcinek kolejki z Majdanu przez Cisnę do uroczyska Beskid, położonego przy górnym krańcu doliny potoku Smerek. Jednocześnie wybudowano krótkie odgałęzienie z Majdanu w kierunku Roztok Górnych. W czasie działań wojennych 1914/15, kolejka została znacznie zdewastowana. LESKO 111 Uruchomiono ją ponownie wiosną 1916. W 1921 kolejka Nowy Łupków - Majdan przeszła pod administrację PKP. Od samego początku służyła głównie do wywozu drewna, zaspakajając jednocześnie miejscowe potrzeby komunikacyjne i gospodarcze. W początkach lat trzydziestych, po wycięciu dostępnych drzewostanów i spadku koniunktury na bieszczadzkie drewno, straciła na znaczeniu. Wówczas to poniechano eksploatacji odcinka Majdan - Beskid, torowisko rozebrano, a szyny sprzedano. W 1942 okupacyjne władze niemieckie przebudowały torowisko z prześwitu 760 mm na 750 mm i dokonały modernizacji taboru. Hitlerowcy uciekając przed armią radziecką zdołali ewakuować większość sprzętu i tylko dzięki pomocy partyzantów uniknął wywozu l parowóz i 40 wagoników. Podczas walk frontowych 1944 część torów została zniszczona. W 1950 kolejka została przekazana administracji lasów państwowych i w tym też roku 20 IX wznowiono jej eksploatację, a jednocześnie rozpoczęto prace modernizacyjne. Przebudowano odcinek Nowy Łupków - Majdan, na którym poczynając od 18 IX 1963 uruchomiono przewozy pasażerskie. Podjęto też budowę dalszego odcinka z Majdanu do Moczarnego, który ukończono w 1964. Kolejka Nowy Łupków - Majdan - Moczarne ma długość 73 km. Dla ruchu pasażerskiego udostępniony jest tylko jej odcinek do Majdanu, dalsza trasa służy wyłącznie dla potrzeb transportu towarowego. Przed kilkunastu laty tabor kolejki został zmodernizowany, spalinowe lokomotywki zastąpiły leciwe dymiące parowozy zw. samowarkami. Stary tabor odstawiony został do lamusa - muzeum, którego niestety już nie ma, tylko na placu pozostał pamiątkowy głaz z tablicą. 8. LESKO Miasto malowniczo położone nad Sanem, na pograniczu Pogórza Przemyskiego i Bieszczadów, w otoczeniu wzniesień Pogórza Leskiego. Lesko jest siedzibą władz administracyjnych miasta i gminy, sporym ośrodkiem usługowo-gospodarczym i centrum ruchu turystycznego. Zajmuje obszar 1100 ha i ma 6500 mieszkańców. Najstarsza część miasta ulokowała się na cyplu wzgórza (362 m) wzniesionego około 40 m ponad dolinę Sanu. Na pd. wsch. od rynku znajduje się jego najwyższa kulminacja zwana Basztą (421 m), stanowiąca doskonały punkt widokowy. Nowsza część 112 TRASY DROGOWE miasta rozłożyła się w dolinie na terenie Posady Leskiej. Przez Lesko przebiega główna trasa podkarpacka Gorlice - Sanok - Ustrzyki Dolne, od której odgałęzia się na pd. droga do Cisnej. Tu rozpoczyna się i kończy słynna bieszczadzka obwodnica. Do niedawna, bo do roku 1931 Lesko nosiło nazwę Lisko. Nazwa miasta pierwotnie wymieniana jako Lyesko (1441) i Liesko (1443) wywodzi się od lasu, oznacza leśną osadę. Herbem miasta jest znak rodowy Kmitów - Szreniawa koloru białego z małym krzyżem u góry na czerwonym tle. , Dzieje miasta W 1967 przy budowie boiska sportowego odkryto pozostałości osady z okresu rzymskiego (IV-V w. n.e.). Oprócz śladów chat i jam zasobowych znaleziono szczątki naczyń, narzędzi i broni oraz resztki żużla świadczące o wytopie żelaza. Wcześniej napotkano tu narzędzia kamienne z epoki neolitu oraz naczynia z okresu kultury ceramiki sznurowej. Odkrycia te dowodzą, że początki osadnictwa na terenie Leska sięgają zamierzchłych czasów. Pierwsza źródłowa wzmianka o wsi Lesko stanowiącej własność możnego rodu Kmitów pochodzi z 1536. Należy przypuszczać, że osada powstała w XIV w. Jak można wywnioskować z dokumentów, zapewne w 1469 nastąpiła lokacja miasta Leska, gdyż w 1472 wymieniano je już jako miasto. W 1477 właściciele miasta - Jan, Piotr, Stanisław i Andrzej Kmitowie nadali mu prawa magdeburskie. Około 1507 Kmitowie przenieśli tu swą siedzibę z pobliskiego Sobienia. Lesko szybko stało się sporym ośrodkiem gospodarczym, w czym nie bez znaczenia była jego rola jako ośrodka władzy rozległych dóbr Kmitów. W mieście rozwinęły się różnorodne gałęzie rzemiosła i handlu, miejscowe targi i jarmarki zyskały lokalnie duże znaczenie, już w XVI w. istniała tu szkoła. Miasto zostało w XVI w. obwarowane i swój obronny charakter utrzymało do końca XVII stulecia. Po śmierci Piotra Kmity, wojewody krakowskiego i marszałka wielkiego koronnego w 1553 dobra leskie przeszły na własność rodziny Stadnickich ze Żmigrodu, w których posiadaniu pozostały do 1713. Po Stadnickich miasto pozostawało kolejno w posiadaniu Ossolińskich, Mniszchów i Krasickich, Ci ostatni rezydowali tu do 1944. W l pół. XVII w. Lesko przeżywało okres największego rozwoju, liczyło ponad 1500 mieszkańców. Rzemiosło reprezentujące blisko 40 zawodów skupione było wił cechach. Miejscowi kupcy utrzymywali rozwinięte kontakty handlowe z różnymi LESKO 113 miastami Polski, Rusi i Śląska, a nawet Mołdawii. W tym czasie znane było szczególnie z handlu winem. Będąc rezydencją możnego rodu oraz posiadając warsztaty rzemiosła artystycznego (głównie malarstwa) odgrywało znaczną roę w życiu kulturalnym regionu. Szczęśliwie omijały je wojny i najazdy, które w XVII w. przewaliły się przez Polskę i pomimo pożarów i innych klęsk żywiołowych powszechnie nawiedzających ówczesne miasta, tętniło dziesiątki lat pełnią życia. Z nastaniem XVIII w. skończyły się dla Leska dobre czasy. Bezpośrednią tego przyczyną była tzw. wojna północna podczas, której w 1704 wojska szwedzkie króla Karola XII złupiły i zniszczyły prawie całe miasto wraz z zamkiem. W rok później nawiedziła je okrutna zaraza dziesiątkując mieszkańców. W 1744 król August III, mając na względzie poprawę sytuacji gospodarczej Leska, nadał mu znaczne przywileje. Te i inne przyczyny spowodowały, że w połowie XVIII w. miasto dźwignęło się z upadku. W czasach konfederacji barskiej w mieście stacjonowały oddziały konfederatów, którym sprzyjali Krasiccy. W 1772 do Leska weszły wojska austriackie. W 1809, gdy do Galicji wkroczyły wojska księcia Józefa Poniatowskiego, ówczesny właściciel miasta hr. Ksawery Krasicki, były generał, podjął próbę organizacji władz polskich. W 1782 ustanowiono w Lesku siedzibę okręgu administracyjnego, tzw. cyrkułu, wkrótce jednak przeniesioną do Sanoka, a następnie w 1867 stolicę powiatu. Miasto zaczęło się szybko rozbudowywać, w połowie XIX w. powstały pierwsze niewielkie zakłady przemysłowe. Podstawy szerszego rozwoju zostały jednak zaprzepaszczone, gdy ukończona w 1872 linia kolejowa Przemyśl - Zagórz - Łupków ominęła je z daleka. Jak opowiada miejscowa plotka, mieszczanie i hr. Krasicki, gdy dowiedzieli się, że kolej będzie przebiegać pod murami miasta, złożyli w Wiedniu odnośny protest. Ponoć obawiano się gwizdów lokomotyw i zajęcia miejskich pól. Protest uwzględniono, a gdy wkrótce potem następna delegacja przedłożyła prośbę o przywrócenie pierwotnych planów, było już za późno. W 1878 w Lesku została powołana straż ogniowa. W jedną noc miasto strawił wielki pożar, spłonęło ponad 300 domów. Po tej tragedii Lesko szybko się odbudowało, ale już jako miasto murowane, otrzymując szereg okazałych jak na owe czasy budowli. Jeszcze przed końcem XIX w. wybudowano siedzibę starostwa, ratusz i tzw. czerwoną szkolę.W pocz. XX w. na terenie miasta istniała duża rafineria ropy naftowej, fabryka konserw i fabryka smarów, kamieniołom, cegielnia, betoniarnia i wytwórnia dachówek. Podczas I wojny światowej, jesienią 1914, miasto dwukrotnie przechodziło w ręce walczących stron i dopiero w maju 1915 ponownie odzyskali go Austriacy. Z początkiem listopada 1918 władzę w mieście przejęli nacjonaliści ukraińscy, tworząc Ukraińską Powiatową Radę Narodową, szybko jednak zostali zmuszeni do ucieczki. Z Leskiem związane jest życie i działalność szeregu znanych osób. Tu w latach trzydziestych XIX stulecia w gościnie u Krasickich przebywał Wincenty Poi. Bawił też Aleksander Fredro, opisując uroki leskiego zamku i kamienia. Często przebywał tu powieściopisarz Zygmunt Kaczkowski, który z miastem związał kilka swoich dzieł. Leskim rodakiem był Hieronim Koller, minister oświaty w rządzie c.k. Austrii, znany poeta i tłumacz Józef Zygiert oraz zapomniany już pisarz i publicysta Jan Kanty Podolecki. 114 TRASY DROGOWE W latach międzywojennych Lesko było małym, niewiele znaczącym miastem, żyjącym z drobnego handlu i rzemiosła (byio tu 115 zakładów rzemieślniczych i 265 handlowych), zamieszkałym przez Polaków, Ukraińców i Żydów. Od września 1939 do czerwca 1941 Lesko pozostawało w obrębie ZSRR. Podczas wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej miały tu miejsce zacięte walki o opanowanie obronnej linii granicznej, po której pozostały resztki betonowych bunkrów. W 1944 miasto było dwukrotnie zdobywane przez wojska radzieckie - l sierpnia i 14 września. Po wyzwoleniu Lesko było małym, zaniedbanym miasteczkiem, w 1947 liczyło niewiele ponad 1500 mieszkańców. Możliwości odbudowy miasta utrudniało położenie w centrum terenów ogarniętych pożogą wznieconą przez ukraińskiech nacjonihstów . UPA podjęła nawet próbę zdobycia miasta, lecz atak został odparty. Dopiero po 1955 senne miasteczko zaczęło się ożywiać. W 1960-63 wzniesione zostały nowe domy (15 bloków). W 1969 do miasta przyłączono pobliską Posadę Leską, na terenie której wkrótce powstała dzielnica magazynowo-przemysłowa, wyrosło też nowe osiedle mieszkaniowe i kilka szkół. W 1970 rozpoczęto budowę dużego osiedla mieszkaniowego przy ul. Smółki. W dużym stopniu rozwinęło się budownictwo indywidualne. Szczególnie ożywiony okres rozwoju miasta miał miejsce w okresie 1972-75, gdy Lesko było stolicą wielkiego powiatu bieszczadzkiego. Ważną rolę spełnia Bieszczadzki Dom Kultury. W 1978 w leskiej synagodze otwarto galerię sztuki. Od kilku lat organizowana jest latem oryginalna impreza folklorystyczno-muzyczna Piknik Country. Lesko posiada stare tradycje letniskowe. Już na długo przed pierwszą wojną światową przy istniejących tu źródłach mineralnych czynny był niewielki zakład zdrojowy, który - zniszczony - popadł w zapomnienie. Sprzyjające warunki naturalne spowodowały, że Lesko zyskało znaczenie ważnego ośrodka ruchu turystycznego. Rocznie przybywa tu kilkaset tysięcy turystów, z których wielu korzysta z dłuższego wypoczynku, czemu sprzyja stosunkowo dobrze rozwinięta baza. W opuszczonym zamku powstał ośrodek wypoczynkowy, w dalszej części zamkowego parku urządzono camping, a opodal nad Sanem otwarto w 1976 kąpielisko. LESKO 115 l. Zamek 2. Amfiteatr 3. Kościół famy 4. Figura Matki Boskiej 5. Pomnik Armii Radzieckiej 6. Pomnik T. Kościuszki 6. Synagoga 7. Cmentarz żydowski 8. Ratusz 9. Głaz Legionistów 10. Pomnik milicjantów poległych w walkach z UPA 11. Figura Matki Bożej 12. Głaz pamiątkowy J. Piłsudskiego 116 TRASY DROGOWE Jest tu kilka ośrodków wypoczynkowych zakładów pracy, motel, a na zboczach Baszty kilka prywatnych pensjonatów. Zwiedzanie Leska Lesko jest miastem niewielkim, toteż na jego zwiedzanie potrzeba nam z górą pół dnia. W dwa-trzy dni można doskonale poznać miasto i jego najbliższą okolicę. Dla poznania samego Leska proponujemy dwie krótkie 2-godzinne trasy obejmujące teren w zasięgu miejskiego wzgórza. 8.1. Rynek - ul. Unii Lubelskiej Kmitów - Rynek wzgórze Baszta - zamek Niemal pośrodku miejskiego wzniesienia ulokował się obszerny Rynek w kształcie nieregularnego czworoboku. W jego centrum stoi ratusz wzniesiony w 1894-96 w stylu eklektycznym, gruntownie odrestaurowany w 1990-92. Po wsch. stronie Rynku spory parking, a pozostałą część zajmuje starannie utrzymany zieleniec. Środkiem placu przebiega droga z Sanoka do Ustrzyk Dolnych. W otoczniu różnorodna zabudowa z dawnych i najnowszych czasów. W części - głównie w pierzei pd.-zach. - zachowały się parterowe domy i piętrowe kamieniczki o typowej małomiasteczkowej architekturze, pochodzące przeważnie z XVIII i XIX w. Najstarszy jest tu zapewne dom pod nr 18, dawny browar miodowy z XVII w. W zach. części Rynku, u wylotu ul. Piłsudskiego, okazały budynek mieszczący restaurację i hotel "Koliba", otwarty w 1986. W narożu u wylotu ul. Ossolińskich dom handlowy otwarty w 1977. Opodal całą szerokość pierzei wsch. zajmuje obszerny biurowiec wzniesiony w 1973 dla ówczesnego urzędu powiatowego. W głębi ul. Ossolińskich nowe biurowce NBP i ZSR oraz potężny pień uschniętego dębu zw. przez miejscowych Mikołajem, niegdyś pomnika przyrody, liczącego 500-600 lat. Sędziwe drzewo uschło w wyniku bezmyślności wykonawców prowadzących w jego pobliżu roboty budowlane. W sąsiedztwie kolosa stała dawniej cerkiew greckokatolicka rozebrana z polece- LESKO 117 Widok ze wzgórza Baszta w Lesku na poludnie nią władz w latach sześćdziesiątych. Północną pierzeję Rynku tworzy rząd bloków wybudowanych w 1960-63. Opodal ratusza pomnik milicjantów poległych w walkach z UPA w 1944-47. Na skwerku na wprost ratusza pamiątkowy głaz z nazwiskami legionistów z powiatu leskiego poległych w czasie I wojny światowej, ustawiony w 1934, odnowiony w 1983. Z Rynku na pn. wsch. ul. Unii Lubelskiej. Po prawej stronie bloki osiedla zbudowanego w 1970-86, noszącego imię Franciszka Smółki, znanego działacza galicyjskiego. W osiedlu szkoła-po-mnik Tysiąclecia oddana do użytku w 1966. Z nową zabudową tej części miasta kontrastują stojące tu jeszcze małe domy mieszczańskie, poniszczone i pochyłe pod ciężarem lat, pamiętające zapewne czasy c.k. Galicji. W głębi ulicy kapliczka ufundowana w 1863 przez leskiego aptekarza Roberta Barańskiego, uczestnika powstania listopadowego, za szczęśliwy powrót jego syna Józefa z powstania styczniowego. Dalej w prawo w górę ul. Ossolińskich, a później Basztową, kończącą się na skłonie grzbietu między polami. Na wprost stromym stokiem zbiega ścieżka w dolinę Sanu, druga w lewo wspina się trawiastym grzbietem na szczyt wzniesienia Baszta (421 m). Wzgórze wzniesione przeszło 100 m ponad dolinę Sanu stanowi doskonały punkt widokowy. Jego pd. zbocza opadające stromo ku 118 TRASY DROGOWE rzece, ubarwione jasnymi plamami urwisk i ciemną zielenią jałowców, sosen i jodeł, stanowią charakterystyczny element nadrzecznego krajobrazu. Nazwa Baszty pochodzi od wieży czy też baszty strażniczej, która niegdyś miała znajdować się na jej kulminacji. Podczas badań w 1959 znaleziono tu materiały archeologiczne datowane na XI-XIII w. Z odkrytej wierzchowiny roztacza się daleka panorama. Na pn. widnieją zalesione wały Gór Siennych. Ku wsch. na wyniosłości Glinnego widać sylwetkę Leskiego Kamienia i ciągnący się od niego na prawo lesisty masyw Czulni. W dole srebrzysta wstęga Sanu. Na pn. zach. dominuje zalesiona Gruszka. Najdalej wzrok sięga ku południowi. Za ^erzchołkami Bani, Patroli i Markowskiej widnieją pasma Durnej i Łopiennika, a jeszcze dalej - widoczne przy dobrej pogodzie - grzbiety połonin. Z góry ciekawie prezentują się też zabudowania Leska. Z grzbietu strome zejście ku rzece. Nad Sanem popularne miejsce do plażowania i wypoczynku. Opodal kąpielisko oddane do użytku w 1976. Dróżką wzdłuż Sanu do parku zamkowego, dalej alejką do amfiteatru zbudowanego w 1966. Park zanikowy w Lesku należy do bardziej interesujących założeń ogrodowych w tej części Polski. Zajmuje z natury ciekawie ukształtowane zbocza doliny porosłej bogatym drzewostanem. Spotyka się tu okazy sędziwych dębów i jaworów, jak głosi podanie, sadzonych m.in. przez Wincentego Pola. Park posiada charakter krajobrazowy, powstał w l pół. XIX w., później został powiększony. Na pn.-zach. skraju parku resztki żelbetowych bunkrów tzw. linii Mołotowa z 1940-41. Nad Sanem camping. Od amfiteatru alejką stromo w górę do dawnego zamku Kmitów i ul. Piłsudskiego. Na krańcu alejki tablica upamiętniająca pobyt W. Pola, ustawiona w 1975. Budowę zamku, a raczej dworu obronnego, rozpoczęli Kmitowie pod koniec XV w. Istniał on już w 1491. Około 1550 w miejscu dworu wzniesiona została nowa warownia w typie średniowiecznym, później powiększona, a następnie w 1656 częściowo przebudowana. Zamek zniszczony pożarami w 1704 i 1783 został odbudowywany, ale widać wiele utracił, gdyż w pocz. XIX w., stan jego był opłakany. Z inicjatywy Wincentego Pola bawiącego w gościnie u Krasickich, i pod jego kierunkiem, w 1837-39 dokonana została gruntowna restauracja nadwątlonej przez czas budowli. Zamek przebudowany w modnym wówczas stylu klasycystycznym zatracił obronny charakter. Spalony w czasie działań wojennych 1914, wkrótce został znowu odbudo- LESKO 119 %^^^źS»S>-^ Zamek Kmilów n Lesku wany. W okresie ostatniej wojny, w 1939 i 1944 zamek doznał znacznych zniszczeń, był zdewastowany i ograbiony. Zrujnowany obiekt został w 1945-60 zabezpieczony przed dalszym zniszczeniem. Odbudowę w szerszym zakresie podjęto dopiero w 1963. Od 1958 na zamku gospodarzy Kopalnia Węgla Kamiennego "Makoszowy", mająca tu swój ośrodek wypoczynkowy. Leski zamek to obszerna, ale stosunkowo skromna budowla, w typie fortyfikacji basztowej, która tylko w części dochowała się do naszych czasów. Obecny jej wygląd pochodzi z okresu przebudowy dokonanej przez W. Pola. Główny trzon budowli stanowi masywny prostokątny budynek, składający się z dwu części, wzniesiony - jak świadczą zachowane gotyckie elementy - jeszcze w pierwszej fazie budowy zamku, od frontu ozdobiony klasycys-tyczną kolumnadą. Pd.-zach. część budynku to pierwotna wieża mieszkalna z l pół. XVI w. W jej dolnej kondygnacji znajduje się piękna gotycka sala zw. rycerską, której sklepienia wsparte są na potężnych filarach. Od pn. przylega doń boczne skrzydło zamkowe (dawna oficyna i oranżeria), powstałe w XIX w., nadbudowane w 1924, z klasycystycznym gankiem od strony dziedzińca i krągłą 120 TRASY DROGOWE Zamek w Lesku - rzut l. Sala Rycerska 2. Skrzydło boczne (dawna oficyna i oranżeria) 3. Baszta solidną basztą pochodzącą zapewne z 1656. Na bocznej ścianie skrzydła XVI-wieczny renesansowy portal, przeniesiony tu z zamku Mniszchów w Łaszkach Murowanych. W podziemiach zamku obszerne sklepione piwnice. W sąsiedztwie zamkowych budynków zachowały się fragmenty murów obronnych, resztki tzw. czarnej baszty, pozostałości wałów i fosy. Zniszczone obwarowania zamkowe rozebrano podczas prac prowadzonych przez W. Pola, a w ich miejsce założono tarasy ogrodowe. Na dziedzińcu tablica poświęcona pamięci Seweryna Goszczyńskiego, wmurowana w 1979. Z leskim zamkiem związana jest legenda o pięknej czarnej damie. Miała to być żona jednego z Kmitów, która zginęła podczas LESKO 121 pożaru ich zamku w Sobieniu. Dama była tak przywiązana do swego rodu, że jej duch przeniósł się z Kmitami do Leska. Czarną damę widziano po raz ostatni w latach międzywojennych. Z ciekawostek warto jeszcze odnotować, że po upadku powstania listopadowego w tut. zamku u Krasickich znalazł na pewien czas schronienie J.K.. Ordon, obrońca słynnej wolskiej reduty, upamiętnionej przez A. Mickiewicza. W pobliżu (ul. Piłsudskiego 8) dom w typie dworku z l pół. XIX w. Ul. Piłsudskiego w prawo do rynku. 8.2. Rynek - plac Konstytucji 3 Maja - ul. Moniuszki - cmentarz żydowski - ul. Źródlana Z Rynku krótko ul. Piłsudskiego na pn.-zach., do jej ostrego załomu przy wylocie uliczek z położonego opodal placu Konstytucji 3 Maja. Plac ten to najstarszy rynek Leska, a także dawne planty założone w 1914. Plac tworzy nieduży prostokątny zieleniec otoczony czworobokiem starych i nowszych kamieniczek w większości pochodzących z końca XIX lub pocz. XX w., niekiedy wzniesionych na zrębach starszych XVII-XVIII-wiecznych budowli. W narożu placu budynek nr 14 z czerwonej cegły, eklektyczny, wzniesiony w 1911 dla Towarzystwa Zaliczkowego, mieszczący obecnie Bank Spółdzielczy. Na frontonie tablica upamiętniająca założenie Towarzystwa w 1873. W pn. pierzei placu cztery domy (nr 8,9,10 i 11) z eklektycznymi elewacjami z końca XIX w., wśród których wyróżnia się budynek nr 11 z XVII-XVIII w. posiadający dwupoziomowe sklepione piwnice. Przy sąsiedniej ul. Śliżyńskiego 2 dawny zajazd z pocz. XIX stulecia, później przebudowany. Na zieleńcu pomnik Tadeusza Kościuszki wzniesiony w 1901, figura Matki Bożej ufundowna przez Krasickich w 1846 oraz pomnik Armii Radzieckiej postawiony w 1944. W czasie walk frontowych na placu grzebano poległych żołnierzy radzieckich, których zwłoki przeniesiono potem na cmentarz w Baligrodzie. Jako ślad po cmentarzu pozostał pomnik. 122 TRASY DROGOWE Przy pobliskiej ul. Kościuszki, na skraju miejskiego wzgórza, wznosi się kościół famy Nawiedzenia NMP. Jest to masywna kamienna budowla wzniesiona na rzucie krzyża z wysoką wieżą od frontu i dwoma kaplicami po bokach, z dobrze zachowanymi elementami gotyckiej architektury. Kościół zbudowany około 1539 z fundacji Piotra Kmity, na skutek późniejszych przebudów dokonanych w 1759 przez arch. śląskiego Gotfryda Hoffmana oraz w 1886 zatracił nieco swój pierwotny charakter. Wieża przebudowana w 1886 otrzymała wystrój neoromański. Wnętrze świątyni utrzymane w stylu barokowym. Uwagę zwracała pochodzące z XVII w. ołtarz główny, ambona i chrzcielnica or^epitafia Ossolińskich i Franciszka Pułaskiego. W jednym z feretronów XVI-wieczna ikona Matki Boskiej Tychwińskiej. U wejścia do zakrystii renesansowy portal. Wnętrze świątyni zdobi polichromia malowana w 1937-38 przez Jana Henryka Rosena. W podziemiach kaplicy św. Antoniego pochowany jest Franciszek Pułaski, brat Kazimierza, uczestnik konfederacji barskiej, który ranny w bitwie z Moskalami pod Hoszowem zmarł na zamku w Lesku. Obok kościoła osobno stojąca barokowa wieża-dzwonnica z XVIII w., przebudowana w 1900, odrestaurowana w 1972. U wejścia na dziedziniec kościelny renesansowy portal kamienny. Na frontonie kościoła 5 okolicznościowych tablic wmurowanych w 1978 z okazji obchodów 500-lecia powstania leskiej parafii. W pobliżu okazały dom katechetyczny wybudowany w latach osiemdziesiątych. Od kościoła z powrotem do pl. Konstytucji 3 Maja, dalej na wprost ul. Kazimierza Wielkiego do ul. Moniuszki, którą w lewo w dół. Poniżej oryginalna sylwetka dawnej synagogi - żydowskiego domu modlitwy, zw. też bożnicą. Leska synagoga została wzniesiona przypuszczalnie na przełomie XVI i XVII w., wzmiankowana była 1608 i 1618. W pół. XVIII i w XIX w. była przebudowana. Zniszczona podczas okupacji popadła w ruinę. Odbudowano ją dopiero w 1960-63. Synagoga zbudowana z kamienia z oryginalnie zdobionymi szczytami i wieżyczką u boku posiada charakter budowli obronnej i dobrze zachowane elementy renesansowej architektury. Składa się z głównego budynku z obszerną salą LESKO 123 Synagoga ir Lesku modlitw oraz nowszej przybudówki mieszczącej dawniej na piętrze salę modłów dla kobiet. Warto wiedzieć, że bożnica służyła nie tylko do modłów, była również miejscem zebrań religijnych i społecznych gminy żydowskiej. Na frontowej ścianie tablica z hebrajskim napisem "jakże straszny jest ten dom - dom Boga", a wyżej kamienne tablice Mojżeszowe. Wnętrze synagogi posiada wystrój architektoniczny w typie manierystycznym. Obecnie w głównej części budynku mieści się sala wystawowa leskiego Domu Kultury, natomiast w przybudówce biura Zarządu Oddziału PTTK. Poniżej synagogi, po prawej stronie ulicy, otoczony murem stary cmentarz żydowski, założony zapewne już w XVI w., później w XVII w. powiększony. 124 TRASY DROGOWE Zabytek to oryginalny i godny poznania, a także cenna pamiątka historyczna, nie tylko leskich Żydów. Jak mówi stara opowieść w XVI w. osiedliła się w Lesku grupa Żydów wygnanych z dalekiej Hiszpanii przez "Świętą Inkwizycję". Wśród nich byli ponoć potomkowie rodu królewskiego, słynni rabinowie i inni dostojnicy żydowscy. Cmentarz żydowski czyli tzw. kirkut lub kierkut, a po hebrajsku Bet Olam, tzn. Dom Boga, położony jest na pagórku porośniętym modrzewiami i starymi dębami. Cmentarz wzmiankowany w dokumentach wioli założony został niewątpliwie w XVI w. (najstarszy nagrobek z 1548), później był powiększony. Obecnie zajmuje obszar ok. 3 ha. Pośród drzew i zarośli znajduje się około 500 (jeszcze niedawno było 2000) kamiennych nagrobków, o wysokiej wartości artystycznej i historycznej, pochodz-cych z XVI-XX w. Żydowskie stele nagrobne zw. macebami zdobią bogate płaskorzeźby, tzw. przedstawienia, symbolizujące różne zajęcia ludzi, których życie upamiętniają oraz hebrajskie inskrypcje (ryte w kamieniu napisy). Z przestawienia wiadomo, że korona lub księga oznacza grób uczonego, złożone do mbdlitwy dłonie to mogiła kapłana, lew to potomek pokolenia Judy, dzbanek to lewita, a świecznik to kobieta. Na leskim kirkucie spoczywają obok siebie sławni Żydzi, wielcy rabini i prości kramarze, uciekinierzy z Hiszpanii i ich potomkowie. Część nagrobków stoi jeszcze dumnie na zatartych już mogiłach, niektóre są pochyłe lub uszkodzone, większość jednak zniszczył czas lub człowiek. W czasie okupacji, głównie w ciągu lat 1942-43, hitlerowcy dokonywali na cmentarzu rozstrzeliwań ludności żydowskiej. Podczas jednej egzekucji dokonanej latem 1942 zastrzelono około 100 osób. Dojście na cmentarz od ul. Słowackiego, gdzie w 1991 zbudowano nową bramkę i schody. Od cmentarza żydowskiego warto przejść na pobliską ul. Kochanowskiego, w głębi której, na zboczu wzgórza położony jest cmentarz komunalny założony w 1784. Tu w cieniu wiekowych drzew spoczywa wiele osób zasłużonych dla miasta, regionu i kraju, uczestników powstania 1863, a także żołnierzy obu wojen światowych. Tu m.in. znajdują się groby c.k. ministra Hieronima Kollera, poetki Marii Czerkawskiej oraz partyzanta i żołnierza II armii WP płk. Józefa Pawłusiewicza. Jest tu sporo zabytkowych nagrobków z XIX w. oraz obelisk z 1946 upamiętniający miejsce wiecznego spoczynku 24 żołnierzy WP poległych z rąk UPA. W jego obrębie zachowały się ślady cmentarza z I wojny światowej, ruina sowieckiego bunkra z 1941 oraz resztki starej cerkwi wysadzonej w powietrze w latach pięćdziesiątych. Za cmentarzem żydowskim w prawo ul. Słowackiego, a potem w górę ul. Źródlanej, przy końcu której kilka ocembrowanych studni ze źródłami wód mineralnych. Źródła tut. znane są od niepamiętnych czasów. W początkach lat dwudziestych powstał tu zalążek uzdrowiska, otwarto prywatny zakład leczniczy, uruchomiono LESKO-USTRZYKI D.-KROŚCIENKO 125 wytwórnię wód mineralnych. Następnie w 1930 wykonano ujęcie źródeł i urządzono natryski, a w 1934-36 przeprowadzono badania przydatności miejscowych wód do celów leczniczych. Wojna zniszczyła zalążki zdroju, a i same źródła poszły w zapomnienie. Dopiero w 1959 uporządkowano teren i ocembrowano ujęcia, potem doprowadzono też drogę. W obrębie niedoszłego zdroju znajduje się pięć źródeł: Jadwiga, Józef, Julian, Marcin i Mieczysław. Jest też ujęcie wody pitnej. Źródła zawierają słabo zmineralizowane wody siarczkowe o wydajności 2-3 litrów na min. Mają one zastosowanie do leczenia chorób przewodu pokarmowego, reumatycznych, skóry i przemiany materii. Można ich używać do kuracji pitnych i kąpieli. W 1979 oficjalnie uznane zostały za lecznicze. Przy źródłach figura Matki Bożej z 1936 oraz pamiątkowy głaz ku czci marszałka Józefa Piłsudskiego, ustawiony w 1935. Od zdroju powrót do Rynku. Ul. Źródlaną wiodą znaki zielone szlaku Lesko - Krysowa, które dalej polami doprowadzają do Leskiego Kamienia. Od źródeł 30 min. Na pn.-wsch. od źródeł, w dolinie za skłonem wzgórza, wioska Jankowce. Dojścia z Leska: szlakiem zielonym na Krysowa (trasa 18) - 46 km (16 godz.); na Leski Kamień (trasa 41) - 3 km (1.30 godz.); na Czulnię (trasa 42-5 km (2 godz.) i na Gruszkę (trasa 43) - 5,5 km (2.30 godz.). Koniec trasy miejskiej. 9. LESKO - USTRZYKI DOLNE - KROŚCIENKO (33 km) Trasa stanowi dalszy ciąg głównej arterii komunikacyjnej Podkarpacia, przebiega obniżeniami położonymi na pograniczu Pogórza Przemyskiego i Bieszczadów. Obecna droga, znana dawniej jako trakt podkarpacki, powsta-la z woli cesarskiego nakazu z 1817. Austriacki tzw. bity gosniec wybudowano w 1818-23 z wykorzystaniem istniejących tu wcześniej traktów. Niemal równolegle do drogi podąża linia kolejowa Zagórz - Krościenko. Interesujące krajobrazy, ciekawe miejscowości i zabytki. Na trasie komunikacja PKS. Z Leska droga kieruje się na wsch. i jeszcze w granicach miasta wznosi się na obszerne wzgórze (435-438 m) zw. niekiedy Glinne. 126 TRASY DROGOWE z charakterystyczną sylwetką skały na kulminacji. Ze wzniesienia ładne widoki na okolicę. Na zach. panorama położonego niżej Leska i daleka perspektywa doliny Sanu. Na pn. wał Czarnego Działu, a w głębi grzbiet Gór Słonnych. Na pd. Gruszka i pobliski stożek zalesionej Czulni. 3 km. Glinne (410 m), wioska położona na wierzchowinie wzgórza, wzmiankowana w 1563. Zachowane stare budownictwo. Niektóre chałupy pochodzą z 2 pół. XIX w. Po prawej strome na kulminacji oryginalna skala zw. Leski Kamień - pomnik przyrody. Skałę zw. też Liski Kamień, Kamień nad Leskiem lub rzadziej BSdzta, stanowi tzw. ostaniec zbudowany z gruboziarnistego, odpornego na wietrzenie piaskowca krośnieńskiego. Dziwaczny kształt pochyłej kobiety jest wynikiem działań erozyjnych oraz istniejącego tu niegdyś kamieniołomu. Od strony pn. widać wyraźne jeszcze ślady działalności eksploatacyjnej, skata została tu podcięta, powstał głęboki wąwóz odsłaniający na znacznej przestrzeni wielką ławicę piaskowca. Sam skalny ostaniec wznosi się około 20 m nad terenem, zaś ściana skalna opada pionowo w dół wąwozu 10-20 m. Na szczycie skały żelazny krzyż ustawiony w 1978, w miejsce poprzedniego z XIX w. Z Leskim Kamieniem związane są ciekawe legendy. Ponoć w dawnych czasach mieszkańcy Leska wyróżniali się niezwykłą pobożnością. Rozsierdzony wielce tut. diabeł powziął zamiar zniszczenia miejscowego kościoła. Jak postanowił, tak uczynił. Porwał w tym celu wielki głaz, ale gdy był już w pobliżu miasta zapiał kur, skończył się czas jego czartowskiej mocy. Opuszczony kamień spadł na wzgórze, gdzie pozostał do dziś. Inna legenda powiada, że jest to postać dziewczyny zaklętej w kamień. Wysłana przez złożoną niemocą matkę po wodę do pobliskiego źródła długo nie wracała. Zdenerwowana kobieta rzuciła przekleństwo, mocą którego dziewczyna przemieniła się w skałę. Kolejna opowieść mówi, że jest to dziewczyna, która skamieniała oczekując długo powrotu ukochanego rycerza z wojennej wyprawy. O Leskim Kamieniu pisał Aleksander Fredro w "Trzy po trzy", on też związał z nim poemat "Kamień nad Liskiem". Wincenty Poi poświęcił mu też jeden ze swoich wierszy. Opodal przy drodze pole biwakowe i źródło. Za wioską droga przekracza biegnącą w głębokim przekopie i tunelu linię kolejową i sprowadza w dolinę rzeczki Olszanicy tworzącej w tym miejscu obszerną kotlinę. 6 km. Uherce Mineralne (360 m), odgałęzienie dróg do Mycz-kowiec - 5 km i Soliny - 11 km. Opodal duża stacja kolejowa powstała niegdyś dla potrzeb budowanej w Solinie zapory wodnej. Główna część wsi leży nieco na wsch. od skrzyżowania, przy dro- LESKO-LSTRZYKI D.-KROŚCIENKO 127 Leski Kiliilicii dze do Soliny. Wieś to duża i ładnie zagospodarowana, dawne gospodarstwo PPRoL, i zakład prefabrykatów betonowych. Osada pojawiła się w 1436 jako wieś należąca do Kmitów. Nazwa jej jest zapewne pochodzenia węgierskiego. Na terenie wioski zapomniane źródła wód mineralnych - solankowych i siarczkowych. Na przeł. XIX i XX w. dr Ernest Till nabył tut. majątek i założył zakład zdrojowy z łazienkami do kąpieli mineralnych. Zakład istniał do 1912. Upadł na skutek małej frekwencji i zaniku wód mineralnych spowodowanego wierceniami w poszukiwaniu ropy naftowej. Nieczynne uzdrowisko próbowano bezskutecznie wskrzesić w latach międzywojennych. Zniszczone podczas wojny uległo ostatecznie zapomnieniu. W pn. części wsi dawny dwór otoczony resztkami parku, niegdyś własność znanych rodów Herburtów, Tarnawskich i Mniszchów. 128 TRASY DROGOWE Budynek skromny i pozbawiony cech stylowych sięga pocz. 2 pół. XVI w. W pół. XIX w. przebudowany przez Karola Skibińskiego na paląc, później uległ dalszym przekształceniom. Pierwotnie był to przypuszczalnie renesansowy dwór obronny, co zdają się potwierdzać nikłe resztki watów i fos. Teren dworski zajmuje jeszcze dawne PPRol., W pobliżu zabytkowy kościół parafialny Św. Stanisława Biskupa wzniesiony w 1754-57 z odzielnie stojącą dzwonnicą, otoczony obronnym murem z zachowanymi jeszcze otworami strzelniczymi. Wyposażenie wnętrza kościoła późnobarokowe z XVIII w. Polichromia wykonana w XVIII/XIX w. przez A. Stroińskiego, przemalowana w 1901 przez J.Tabińskiego. We wsi działa zespół regionalny "Uhercanki". Droga prowadzi dalej w górę krętej i kapryśnej rzeczki Olsza-nicy. 7 km. Odgałęzienie drogi do wsi Rudenka - 2 km, położonej w bocznej dolince u podnóża Czarnego Działu. Wieś powstała w pocz. XVI w. posiada zabytkowy kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (d. cerkiew), drewniany, z l poł.XIX w. 10 km. Olszanica (380 m), wieś, siedziba gminy, położona w kotlince u zbiegu Starego Potoku i Wańkówki tworzących rzeczkę Olszanicę, odgałęzienie drogi do Wojtkówki - 15 km. Na terenie wioski ślady osadnictwa z okresu kultury łużyckiej. Olszanica istniała już w 1436 jako własność Kmitów. Obecnie jest to duża i gospodarczo rozwinięta osada. Pośrodku wioski zabytkowy kościół parafialny Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (d. cerkiew), murowany, wybudowany w 1900. Wewnątrz sporo cennych ikon. W pobliżu piękny eklektyczny pałac wzniesiony w 1905 na zrębach zapewne XVI-wiecznego dworu obronnego. Ciekawy ten obiekt, zrujnowany przez wojnę i niewłaściwych użytkowników, w 1975-80 poddano gruntownej restauracji. W otoczeniu pałacu zachowały się resztki ziemnych fortyfikacji bastionowych i fos dawnego dworu obronnego oraz park krajobrazowy (7 ha) z XVII/XVIII w., z okazami sędziwych dębów i stawami. Nad fosą oryginalny kamienny mostek. W sąsiedztwie podworskie budynki gospodarskie (oficyna i kuźnia z XIX/XX w.) oraz nowy obiekt hotelowy i budynek socjalny. LESKO-USTRZYKI D.-KROŚCIENKO 129 W pałacu mieści się Ośrodek Wczasowy Służby Więziennej. W 1941 na terenie tut. parku NKWD rozstrzelało grupę inteligencji leskiej (17 osób). 9.1. Trasa boczna: Olszanica - Ropienka - Wojtkówka (15 km) Droga lakalna prowadzi w górę doliny potoków Wańkówki i Ropienki, wśród wzniesień Pogórza Przemyskiego. Niedaleko za Olszanica dolina Wańkówki przeciska się pomiędzy krańcowymi wzniesieniami Gór Słonnych od zach., a okazałym wzgórzem Magura (630 m) od wsch. 4 km. Wańkowa (410 m), wieś wymieniana w 1489 jako Vanykowa Vola. Drewniany kościół zbudowany z elementów XIX-wiecznej cerkwi greckokatolickiej z pobliskiej Ropienki, rozebranej w 1985. Około 2 km na wsch. od Wań-kowej, w dolinie potoku Serednica, leży mała wioska Sered-nica.jako Jaczkowa Wola wzmiankowana w 1489, w której zrujnowana drewniana cerkiew z XVIII w. W kierunku wsch. wioska Brelików wymieniana w 1676, a nieco dalej Liskowate znane od 1540. 8 km. Ropienka-Kopalnia (430 m). Osada robotnicza i kopalnia ropy naftowej. Na wzgórzach po obu stronach drogi widoczne szyby naftowe, w dolinie zabudowania kopalniane i trochę domów mieszkalnych. Pośrodku osady, na skrzyżowaniu dróg, stary żelazny krzyż, postawiony ponoć w miejscu pierwszego szybu, tzw. kopanki. Poszukiwania ropy naftowej podjęto tu w pocz. 2 pół. XIX w. Pierwsze szyby kopane ręcznie rozpoczęto drążyć w 1864. Po jednym z nich pozostała jeszcze na wpół zasypana studnia, ogrodzona i zarosła krzakami. W 1885 rozpoczęto wiercenia metodą udarową, najgłębsze z nich sięgały 800 m. Tutejsze złoża należały do bardzo wydajnych. Okres świetności przeżyła kopalnia na przeł. XIX i XX w. Obecnie miejscowe złoża ropy są już na wyczerpaniu, a kopalnia zatrudniająca jeszcze około 150 ludzi czeka właściwie swego końca. Wśród wzgórz czynne bądź zamarłe w bezruchu charakterystyczne pompy-kiwo-ny, stare kieraty i inne niemal już muzealne urządzenia. Na terenie osady stylowe zabudowania z czasów świetności ko- 130 TRASY DROGOWE palni, wśród nich neogotycki kościół parafialny Św. Barbary wzniesiony w 1938-39 oraz pomnik poległych w 1944-47 postawiony w 1969. 9 km. Ropienka (460 m), wieś na krańcu doliny potoku tej samej nazwy, założona w 1513 przez Wańcza, sołtysa pobliskiej Wańkowej, na podstawie przywileju Piotra Kmity. Szkoła-pomnik Tysiąclecia oddana do użytku w 1964. Od pn.-wsch. dolinę Ropienki zamyka wielki wał Chwa-niowa z najwyższym szczytem Truszowskie (675 m). Droga wspina się na grzbiet pasma, który przekracza na wysokości około 600 m i zbiega w dolinę Wiaru. Z odsłoniętej części wierzchowiny ładny widok na wzniesienia Pągórza. 14 km. Chwaniów. 15 km. Wojtkówka - koniec trasy bocznej. Z Olszanicy droga podkarpacka skręca na pd. wsch. i biegnie dalej w górę doliny Starego Potoku. Po prawej stronie wzgórza łączące się dalej z pasmem Żukowa. Z lewej Magura (630 m) oddzielona głęboką doliną potoku Serednica od sąsiedniego masywu Ostrego Działu (645-726 m). 13 km. Stefkowa (380-420 m), duża rozciągnięta wzdłuż drogi wieś założona przez Kmitów w XV w. Zabytkowy kościół Niepokalanego Poczęcia NPM (d. cerkiew), drewniany, wybudowany w 1836-40, z wieżą dobudowaną w 1906. Wewnątrz ikonostas z 1904 i ciekawa ikona Matki Boskiej Nieustającej Opieki z 1797. W pobliżu wzniesienie zw. Tatarską Mogiłą. 17 km. Ustianowa Dolna (430 m) - w prawo lokalna droga do Łobozewa i Teleśnicy Oszwarowej. 9.2. Trasa boczna: Ustianowa - Teleśnica Oszwarowa - Da-szówka (11 km). Droga wspina się zakolami na grzbiet Żukowa, który przekracza na wysokości ok. 510 m pole biwakowe i schodzi w dolinę potoku Łoboźnica. W lewo, w paśmie Żukowa, szczyt Holica (761 m). Dojście trasą 82 - 3,5 km (l .30 godz.). LESKO-USTRZYKI D.-KROŚCIENKO 131 4 km Łobozew (410-500 m), wieś w dolinie Łoboźnicy, podzielona na Łobozew Dolny i Górny. Jako osada wołoska wymieniana była w 1526. Mieszkańcy Łobozewa brali aktywny udział w tzw. powstaniu leskim 1932. Wydarzenia te upamiętnia tablica umieszczona na budynku szkoły, odsłonięta w 1962. Do 1951 wieś była na terenie Związku Radzieckiego. Po zamianie przygranicznych terenów, opuszczona przez rodzimą ludność, została zasiedlona osadnikami pochodzącymi głównie z Lubelszczyzny. W górnej części wioski pomnik wystawiony w 1969 ku czci 11 jej mieszkańców rozstrzelanych przez żołnierzy niemieckich 18 IX 1944. W Łobozewie Górnym kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusa, drewniany, z 1887. Na pd. od wioski rozległa góra Jawor (741 m). W środku rozgałęzienie dróg. W prawo przez Łobozew Dolny droga - rozdzielająca się dalej - do osiedla Solina-Jawor (5 km) i Bóbrki (5 km). Na rozstaju w lewo i dalej w górę wsi. Minąwszy Łobozew Górny droga wyprowadza na obszerne widokowe siodło Przysłup (549 m), położone pomiędzy masywami Żukowa i Jaworu, z którego zbiega w dolinę potoku Daszówka. 9 km. Teleśnica Oszwarowa (450 m), wieś położona w malowniczej dolinie pomiędzy masywami Jawora i Żukowa od pn., a Stożkiem (696-688 m) od pd. Od zach. daleko w dolinę Daszówki wdzierają się wody Jeziora Solińskiego, tworząc pełną uroku zatokę zw. Teleśnicką. Teleśnica to dawna osada wołoska notowana w 1526. W 1530 wymieniane były już dwie osady o tej nazwie - Teleśnica Większa i Teleśnica Mniejsza. Ta ostatnia w 1580 występuje jako Teleśnica Sań-ska, potem Teleśnica Sanna. Teleśnica Oszwarowa to dziś mała, skromna i nieco zapomniana osada. Natomiast Teleśnica Sanna obecnie praktycznie nie istnieje, jej teren pokryły wody jeziora. Tylko nad zatoczką, gdzie powyżej wody zachował się skrawek dawnych pól, znajduje się od niedawna samotne gospodarstwo p. K. Brossa (domki letniskowe), który zamierza tu stworzyć nowoczesny ośrodek wypoczynkowy. Na krańcu wioski, nad Zatoką Teleśnicką ośrodek wypoczynkowy "Uroczysko", kilka obiektów zakładowych i pole biwakowe "Ostoja". ÓW "Uroczysko" znany jest 132 TRASY DROGOWE z bardzo różnorodnej działalności, oferuje konie i łodzie. Ponad ośrodkiem góra Stożek, niegdyś znana z interesujących widoków, obecnie całkowicie zarośnięta. Dojście (trasa 79)-3,5km(1.30godz.). 11 km. Daszówka (470 m), mała wioska znana od 1540, położona u krańca doliny i drogi. Przez wieś przechodzi szlak niebieski Ustrzyki Dolne-Krzemień (trasa 19). Koniec trasy bocznej. Główna trasa biegnie dalej w górę doliny Starego Potoku. 19 km. Ustianowa Górna (460-496 m), wieś rozciągnięta wzdłuż drogi na przestrzeni kilku kilometrów, tworząca wraz z Ustianowa Dolną praktycznie jedną całość. Wieś należąca niegdyś do włości Kmitów wymieniana była w 1489 jako Ustianowa Wola. Na pd. od drogi kościół NPM (d. cerkiew), drewniany, wzniesiony w 1792, z wieżą dobudowaną 1892, starannie odrestaurowany 1973-74. U wsch. krańca wsi droga osiąga niewyraźną wyniosłoć (496 m) stanowiącą europejski dział wód. Mający w pobliżu swe źródła Stary Potok należy do zlewni Morza Bałtyckiego. Natomiast strumienie spływające na wsch. stanowią dopływy rzeki Strwiąż, której wody podążają do Morza Czarnego. Nieco dalej na pagórku pomnik lotników wzniesiony w 1969 wg projektu Marii i Łukasza Jaroszyńskich dla uczczenia pamięci wychowanków szkoły szybowcowej w Ustianowej, poległych podczas II wojny światowej. W latach trzydziestych istniała tu słynna wówczas szkoła szybowcowa. Lotnisko szybowcowe zajmowało rozległą równinę położoną u podnóża wału Żukowa oraz jego zbocza aż po kulminację Holicy. Pomocnicze lądowiska znajdowały się na Równi i Gromadzyniu. Na części dawnego lotniska stoją obecnie zabudowania kombinatu drzewnego. Początki szybowcowej kariery Ustianowej sięgają 1931, kiedy to pojawili się tu członkowie Sekcji Szybowcowej Lubelskiego Klubu Lotniczego i znajdując doskonałe warunki terenowe i termiczne (tzw. noszenie), podjęli próbne loty. W następnym roku na szybowisku pod Żukowem pojawili się kursanci wojskowej szkoły lotniczej w Dęblinie. W 1933 powstał tu Wojskowy Ośrodek Szybowcowy. W 1936 na grzbiecie Żukowa wybudowano hangar, a na jego zboczu zainstalowano wyciągarkę. W 1932-37 ośrodek w Ustianowej podlegał bazie lotniczej OSL w Dęblinie. a potem Ministerstwu Komunikacji. Przed wybuchem wojny Ustianowa stanowi- LESKO-USTRZYKI D.-KROŚCIENKO 133 ta wielkie centrum wyszkolenia szybowcowego. Szkoła dysponowała aż 774 szybowcami, były tu hangary i warsztaty, stały obszerne i nowoczesne zabudowania. Organizowano wielkie zawody szybowcowe, m.in. III Krajowe Zawody Szybowcowe w 1935 i Szybowcowe Mistrzostwa Polski w 1938. Podczas wojny szybowisko zostało zniszczone, podjęte potem próby jego reaktywowania nie zyskały aprobaty władz lotniczych, z czasem uległo zapomnieniu, a lądowisko na Żukowie zarosło lasem. Na pd. od szosy, na terenie części wsi przyłączonej do Ustrzyk Dolnych, widoczne zabudowania Zakładów Przemysłu Drzewnego, wielkiego kombinatu powstałego w 1973-82. Zakład uruchomiony w 1977 jest w stanie upadku, w Bieszczdach zabrakło dlań drzewa. 22 km. Odgałęzienie drogi do Hoszowa. Dla jadących w kierunku Ustrzyk Górnych jest to pewne skrócenie trasy z pominięciem Ustrzyk Dolnych. 9.3. Trasa boczna: Ustrzyki Dolne - Hoszów (7 km) Droga prowadzi w kierunku pd.-wsch., szerokim obniżeniem doliny potoku Olchy, zagłębionej pomiędzy pasmami Żukowa od pd. i Równi od pn. wsch. Wzdłuż drogi zabudowania osiedli. 3 km. Równia (502 m), dawna wieś wołoska założona w lasach na tzw. surowym korzeniu w 1541 przez Piotra Kmitę. Jak podano w dokumencie miała się nazywać Ro-wien na Okoliszczach. Podczas zamiany terenów przygranicznych w 1951 mieszkańców wsi wysiedlono gdzieś w głąb ówczenego ZSRR. W 1951 przybyło tu nieco przesiedleńców z Lubelszczyzny, potem osadników z innych stron kraju, a około 1966 spora grupa rodzin z Soliny. Obecnie jest to ładna i gospodarna osada. Na wzniesieniu w zakolu potoku, otoczony wieńcem drzew, zabytkowy kościół Opieki Matki Bożej (d. cerkiew) z l pół. XVIII w., remontowany 1975. Jest to piękna drewniana budowla konstrukcji zrębowej o tradycyjnym trójdzielnym układzie, w której wyróżnia się wysoka nawa, w górnej części ośmioboczna. Dachy namiotowe zwieńczone kopułami, kryte gontem, podobnie jak cała górna część świątyni. Dookoła budowli szerokie daszki okapowe (soboty) wsparte na wystających belkach zrębu. 134 TRASY DROGOWE Wewnątrz cenna ikona Matki Boskiej Dobrej Opieki. 5 km. Hoszowczyk (520 m), wieś w dolinie potoku Ho-szowczyk spływajcego ze zboczy Żukowa, powstała w XVI w. Zabytkowy kościół Narodzenia NMP (d. cerkiew), drewniany, trójdzielny na rzucie krzyża, zbudowany około 1930 w tzw. typie ukraińskim. 7 km. Hoszów, skrzyżowanie z drogą Ustrzyki Dolne - Ustrzyki Górne. Koniec trasy bocznej. Droga podkarpacka wchodzi w przewężenie doliny, za którym w niewielkiej kotlinie zabudowania miasta. 9.4. USTRZYKI DOLNE Miasto (460-480 m) położone nad rzeką Strwiąż, w kotlinie otoczonej wzgórzami: Mały Król zw. też Karolik (609-669 m) od zach.. Kamienna Laworta (751-768 m) od pn., Gromadzyń (655 m) w masywie Równi od pd. i Kin (612 m) w grzbiecie Orlika od wsch. Wymienione wzgórza, przed laty nieomal całkowicie nagie, dziś pokrywają młode lasy. Zasadzono je pod koniec lat pięćdziesiątych. Ustrzyki Dolne posiadają specyficzny mikroklimat powodujący zimą powstawanie szczególnie dobrych warunków śniegowych, umożliwiających uprawianie narciarstwa, tak rekreacyjnego jak i wyczynowego. W okolicy śnieg utrzymuje się przez blisko 100 dni w roku, przeciętnie od początku grudnia do połowy marca, przy średniej grubości pokrywy 20-45 cm. Szczególnie znane pod tym względem są rejony Równi i Kamiennej Laworty, na pn. stokach której śnieg zalega nawet do 120 dni w roku. Ustrzyki Dolne zajmują obszar 1007 ha, liczą niewiele ponad 10000 mieszkańców, są siedzibą władz miasta i gminy. Nazwa miasta ma pochodzenie topograficzne i wywodzi się od ruskiego słowa "ustrik", określającego miejsce zbiegu dwu rzek. Herb miasta przedstawia czarnego kruka umieszczonego na niebieskim tle w górnym polu tarczy i trzy złote korony na zielonym tle w dolnym polu tarczy, przedzielone biało-czewoną wstęgą. Herb ten został nadany miastu przez władze austriackie wkrótce po rozbiorach. Poprzednio miasto używało herbu "Przestrzał", rodowego godła Ustrzyckich, przedstawiającego miecz z ukośnie przecinającą go strzałą na czerwonym tle. Osada Ustrzyki Dolne została założona przez Wołochów w XV w. (przypuszczalnie około 1469), lecz wymieniana była dopiero w 1509. Dokument wspomina, że jej LESKO-USTRZYKI D.-KROŚCIENKO 135 zasadźcą był Iwan Janczowicz Transilvanus, który sprowadzał osadników z Siedmiogrodu. Właściciele osady, którą otrzymali od króla Jana Olbrachta za zasługi w wojnie bukowińskiej, przyjęli z czasem nazwisko Ustrzyckich. W 1553 występuje już Paweł Ustrzycki. Nadanie to potwierdza przywilej króla Zygmunta Augusta z 1565. Prawa miejskie otrzymały Ustrzyki Dolne w XVIII w., prawdopodobnie w 1727. Miasteczko nie posiadało wielkiego znaczenia. Miejscowy handel i rzemiosło rozwijały się na miarę lokalnych potrzeb. Ożywiło się dopiero w 2 pół. XIX w., po wybudowaniu linii kolejowej Przemyśl - Łupków (1872) oraz rozpoczęciu w okolicy eksploatacji ropy naftowej. W 1900 powstała w Ustrzykach Dolnych rafineria ropy, w latach 1918 i 1923 znacznie rozbudowana. W 1910 miasteczko liczyło 3900 mieszkańców - Polaków, Ukraińców i Żydów. Podczas I wojny światowej w latach 1914 i 1915 w rejonie Ustrzyk Dolnych miały miejsce krwawe starcia walczących stron. W listopadzie 1918 opanowały je wojska ukraińskie, wyparte wkrótce przez jednostki polskie. Przed ostatnią wojną Ustrzyki Dolne słynęły z wielkich dorocznych jarmarków na bydło. Oprócz rafinerii, która zresztą w 1930 została przez właścicieli zamknięta, były tu jeszcze trzy tartaki oraz fabryczka beczek. We wrześniu 1939 miasto zajęły wojska niemieckie dokonując pogromu ludności żydowskiej, ale już wkrótce tereny te aż po San zostały włączone do Związku Radzieckiego. Niemcy przyszli tu ponownie w czew-cu 1941. Opanowane przez wojska radzieckie 18 IX 1944 znalazło się w obrębie Ukraińskiej SRR. Granica między Polską a Związkiem Radzieckim przebiegała niespełna 10 km na zach. od miasta. Dopiero na podstawie umowy z 15 II 1951 o zamianie przygranicznych terenów, Ustrzyki Dolne wraz z przyległym obszarem powróciły do Polski. Do opuszczonego i zdewastowanego miasteczka napłynęła ludność z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego, które wówczas w części przekazano do ZSRR. Pod koniec 1951 liczyło niespełna 1000 mieszkańców. Od jesieni 1951 do 1972 Ustrzyki Dolne były siedzibą powiatu, który zlikwidowano z chwilą utworzenia wielkiego powiatu bieszczadzkiego. Ówczesne Ustrzyki Dolne były małą, zniszczoną przez wojnę i zaniedbaną osadą. Było tu kilka ulic, przy których stało trochę piętrowych kamieniczek i nieco więcej parterowych domów, brak było światła, wody i kanalizacji. Przez szereg lat pozostawały w cieniu, nawet wówczas gdy rozpoczęto akcję zagospodarowania Bieszczadów. Wyczerpały się zasobne niegdyś złoża ropy naftowej. Rafineria, uruchomiona w latach wojny, stanęła ponownie, tym razem na zawsze. Brak przemysłu i miejsc pracy nie sprzyjał rozwojowi miasta. Dopiero w latach sześćdziesiątych zaczęło się powoli zmieniać na lepsze. W tym czasie Ustrzyki Dolne zaczęły nabierać charakteru ośrodka turystycznego. Latem przybywało tu tysiące turystów podążających słynną obwodnicą w głąb Bieszczadów, a zimą poczęli pojawiać się miłośnicy sportów zimowych. W 1966 oddano do użytku ładne kąpielisko, pod koniec 1969 otwarto Dom Wycieczkowy "Laworta", na stokach Gromadzynia urządzono oś- 136 TRASY DROGOWE rodek sportów zimowych, który w 1975 otrzymał wyciąg orczykowy. Znacznie lepsze czasy nastały dla Ustrzyk Dolnych w połowie lat siedemdziesiątych. W 1976 przyłączono doń pobliską wioskę Strwiążyk oraz część Ustianowej Górnej. Nieco wcześniej na terenie tej ostatniej miejscowości rozpoczęto budowę wielkiego kombinatu drzewnego, którego powstanie wydatnie przyczyniło się wówczas do rozwoju miasta. W 1978 otrzymało sieć wodociągową i wodę z Soliny, w 1981 oczyszczalnię ścieków i dom handlowy "Halicz", a w 1982 szpital rejonowy. Obecnie Ustrzyki przeżywają ciężki kryzys. Upadek kombinatu drzewnego pozbawił jego mieszkańców pracy, a miasto pieniędzy. S» Na przełomie lat 1980 i 81 Ustrzyki Dolne były ośrodkiem wielkiego protestu bieszczadzkich rolników. Na tle ogólnych dążeń do utworzenia związku zawodowego podjęli oni strajk okupacyjny budynku UMiG, zakończony 20 II 1981 podpisaniem porozumienia z rządem, znanym jako porozumienie rzeszowsko--ustrzyckie. W 1992 w Ustrzykach Dolnych odbył się pierwszy Festiwal Kultury Bojkowskiej, obecnie kontynuowany pod nazwą Festiwal Kultury Karpackiej. W Ustrzykach Dolnych rozpoczyna się szlak niebieski na Krzemień (trasa 19). W najbliższych okolicach miasta przebiegają trzy szlaki spacerowe (czerwony, żółty i zielony) wyznakowane wiosną 1993 staraniem władz miasta i miejscowego oddziału PTTK. Szlak czerwony prowadzi okrężną trasą przez wzniesienia położone na pn. od miasta - Kamienną Lawortę i Małego Króla (trasa 83). Szlak żółty biegnie stroną pd. przez Gromadzyn (trasa 84). Początek obu szlaków znajduje się przy ul. Dworcowej. Trzeci szlak znakowany kolorem zielonym posiada charakter łącznikowy spinając dwa odcinki szlaku czerwonego. Przebiega od Małego Króla przez Strwiążyk na pd. wierzchołek Kamiennej Laworty. Opis i zwiedzanie miasta Zabudowania miasta rozciągają się wzdłuż drogi do Krościenka, stanowiącej jego główną arterię (ul. 29 Listopada), od której LESKO-USTRZYKI D.-KROŚC1ENKO 137 l. Kościół św. Józefa Robotnika 2. Pomnik Armi Karpaty 3. Pomnik ofiar faszyzmu 4. Dawna synagoga 5. Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze 6. Cerkiew bizantyj-sko-ukraińska 7. Kościół Matki Boskiej Królowej Polski 8. Pomnik żołnierzy WOP odgałęzia się droga do Ustrzyk Górnych (ul. Fabryczna). Pośrodku miasta znajduje się mały rynek, w pobliżu którego wyrosły nowe osiedla mieszkaniowe. Na pn.zach. od rynku, w dolinie u zbiegu źródłowych potoków Strwiąża, leży osada Strwiążyk, niegdyś oddzielna wieś wymieniana w 1580, od 1976 część miasta. Zachowało się tu kilka starych chałup konstrukcji zrębowej oraz zabytkowy kościół (d. cerkiew), murowany, wzniesiony był w 1831-38, odnowiony w 1976. Rynek miasta i jego najbliższe otoczenie - nie licząc fragmentów nowej zabudowy - zachowały układ przestrzenny z czasów jego założenia i tvnowv małomiasteczkowy wvirlafl 7 nrzeł- XIX l 138 TRASY DROGOWE XX w. Przy dawnym placu rynkowym, zamienionym na zieleniec, stoją małe piętrowe kamieniczki i parterowe domy. Kamieniczki nr 6 i 8 pochodzą z l pół. XIX w., kamieniczka nr 9 sięga przypuszczalnie XVIII stulecia. W zach. pierzei Rynku starannie odrestaurowana kamieniczka mieszcząca restaurację "Bieszczady" i mały hotel. Pośrodku skweru pomnik Wojska Polskiego odsłonięty w 1992, wzniesiony wg proj. Kazimierza Śmigielskiego. Jako ciekawostkę można podać, że do 1956 stał w tym miejscu -jedyny chyba w Polsce - pomnik Józefa Stalina odziedziczony po czasach, gdy miasto należało do ZSRR. Potem był tu pompik Armii Radzieckiej. W pd. stronie Rynku zachował się budynek dawnej synagogi pochodzący z XIX w., adaptowany w 1968-71 na potrzeby miejskiej biblioteki. W narożu placu pomnik ofiar faszyzmu wzniesiony w 1966 wg proj. M.i Ł. Juraszyńkich. Na pn. od Rynku przy ul. Bełzkiej wyróżniający się architekturą gmach Bieszczadzkiego Muzeum Przyrodniczego, wybudowany w 1974-86 wg proj. inż. arch. Czesława Białego. Początki powstania muzeum sięgają 1967, kiedy to zaczęto tworzyć społeczną placówkę muzealną, zlokalizowaną w częci dawnej synagogi. W 1971 muzeum zostało upaństwowione, a w 1991 przejęła go dyrekcja Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Obecnie mieści się tu także Ośrodek Naukowo-Dy-daktyczny BPN. Muzeum posiada ponad 7000 eksponatów zgromadzonych w działach: ogólnoprzyrodniczym, geologicznym i przyrody ożywionej. W tym ostatnim dziale zgromadzono okazy flory i fauny bieszczadzkiej. Muzealna ekspozycja została przygotowana wg scenariusza opracowanego przez krakowskich naukowców pod kierunkiem drą Jerzego Swięcińskiego. Na pn. zach. od Rynku w kierunku Strwiąża rozciąga się nowa część miasta, jest tu duże osiedle mieszkaniowe, ośrodek rekreacyjny (kąpielisko i camping) oraz kilka ośrodków wypoczynkowych. Przy ul. Gąbrowicza nowoczesny kościół Św. Józefa Robotnika zbudowany w 1984-89 wg proj. inż. L. Reppela i W. Mazura, wyróżniający się oryginalną sylwetką, którą tworzą trzy wysokie (50 m) ostrosłupy. Z Rynku ul. 29 Listopada w kierunku wsch. Wśród starej przedwojennej zabudowy nowe bloki mieszkalne i budynki użyteczności LESKO-USTRZYKI D.-KROŚCIENKO 139 poblicznej. Po lewej stronie, nieco w głębi - budynek Urzędu Miasta i Gminy. Opodal niego murowana cerkiew Wniebowzięcia NPM obrządku bizantyjsko-ukraińskiego z 1847, odnowiona w 1986 i ponownie użytkowana. Nieco dalej okazały budynek szkolny wybudowany w 1927, mieszczący obecnie Liceum Ogólnokształcące utworzone w 1963. W zakolu Strwiąża park miejski Pod Dębami. Ponad nim, na zboczu doliny, hotel "Laworta", postawiony w miejscu dawnego dworu obronnego Ustrzyckich, po którym pozostały resztki ziemnych obwarowań i kępa okazałych dębów. Z prawej strony duży dom handlowy "Halicz" otwarty w 1981. Za ul. Dworcową kościół parafialny Matki Boskiej Królowej Polski, murowany, neogotycki, wzniesiony w 1909-1911, odnowiony w 1966, z polichromią malowaną przez Stanisława Jakubczyka. W lewym bocznym ołtarzu cenna ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 2 pół. XVII w. przywieziona z Bełżca. Nieco dalej pomnik żołnierzy WOP poległych podczas walk z UPA. Na skrzyżowaniu dróg w prawo i dalej ul. Fabryczną w kierunku Ustrzyk Górnych. Za torami kolejowymi w prawo w górę ul. Naftowej. Po lewej stronie zabudowania dawnej rafinerii. Ulica kończy się małym parkingiem usytuowanym przy dolnej stacji wyciągu narciarskiego. Na wprost piętrzą się strome, w części zalesione, zbocza Równi z urządzeniami ośrodka sportów zimowych. Masyw Równi stanowi wybitną wyniosłość okolic Ustrzyk Dolnych. Samotne wzgórze wyniesione blisko 200 m ponad kotlinę, niemal dookoła otoczone jest dolinami Olchy, Strwiąża, Ja-sienki oraz potoku płynącego od Hoszowczyka. W jego długim (4 km) grzbiecie występują trzy wyraźne wierzchołki: pn. zach. Gromadzyń (655 m), środkowy Równia (650 m) i pd. wsch. Wierch (660 m). Pn. wsch. zbocza Równi są w dużej części zalesione, natomiast stoki pd.-zach. użykowane rolniczo. Zimą w rejonie Równi występują doskonałe warunki śniegowe. Wykorzystując naturalne walory terenu, na pn.-wsch. zboczach Gromadzynia urządzono ośrodek sportów zimowych. Znajduje się tu wyciąg orczykowy wybudowany w 1973-75 długości 800 m, tor saneczkowy, dwie trasy zjazdowe długości 1200 i 800 m, trasy biegowe 140 TRASY DROGOWE standardowe długości 5 i 10 km oraz skocznia narciarska. Na samym grzbiecie góry trasa biathlonowa ze strzelnicą wybudowaną w 1980. Różnica wzniesień pomiędzy górną a dolną stacją głównego wyciągu wynosi około 150 m, zaś stoki w obrębie tras zjazdowych posiadają nachylenie 30-70°. Zimą czynna jest tu dyżurka GOPR. Mając nieco czasu można podejść w górę leśnej przecinki na grzbiet Gromadzynia. Z otwartej wierzchowiny ładne i dalekie widoki. W dole zabudowania Równi i zakładów drzewnych. Ponad nimi lesisty wał Żuko-wa, a w głębi wierchy Jawora, Stożka, Ostrego, Otrytu i dalekie szczyty wysokiej partii Bieszczadów. Na pd. krańcu miasta, na zboczach Gromadzyns. (dojście ul Kolejową) znajduje się stary cmentarz żydowski, na którym zachowało się jeszcze ok. 80 kamiennych stel nagrobnych z XIX-XX w. Z Ustrzyk Dolnych trasą podkarpacką dalej na pn.-wsch. Droga prowadzi doliną Strwiąża, miejscami bardzo wąską, wśród podgórskich krajobrazów. 27 km. Brzegi Dolne (430 m), wieś położona w kotlince u ujścia potoków Łodynki i Smorza do Strwiąża, w otoczeniu zalesionych wzgórz: Czereniny (621-632 m) od wsch., Orlika (618 m) i Kamiennej Laworty (768 m) od zach. oraz Widły (615 m) i Kiczora (632 m) od pn. Wieś założona w XVI w. zwała się dawniej Berechy Dolne. W 1932 w czasie próby zorganizowania tu przez władze powiatowe tzw. święta pracy doszło do zamieszek, które stały się podłożem wybuchu chłopskiego buntu znanego pod nazwą powstania leskiego. Wieś wyludniona w 1951 została od nowa zasiedlona. Zabytkowy kościół parafialny Matki Boskiej Różańcowej (d. cerkiew), drewniany, wzniesiony w 1844 przez cieślę M. Buchają Rcieja, przebudowany 1884 i 1909. Na pn. zach. od Brzegów Dolnych w podgórskich dolinach leżą wioski Łodyna, Dźwiniacz Dolny, Wola Maćkowa i Romanowa Wola. Dolinami potoków Uchniaczki i Łodynki wiodą lokalne drogi do Wańkowej. Z wymienionych osad najciekawsza jest Łodyna (450 m) lokowana w XVI w. Zabytkowy kościół Św. Antoniego (d.cerkiew) z 1861, gruntownie restaurowany 1971 oraz kilka starych XIX-wiecznych chałup. Na skraju wioski dolna stacja wyciągu narciarskiego orczykowego na Kamienną Lawortę. Wy- UHERCE-SOLINA-MYCZKOW 141 ciąg uruchomiony w 1980 posiada długość 970 m (różnica wzniesień 280 m) i atrakcyjną trasę zjazdową długości około 1200 m. 33 km. Krościenko (400 m), duża wieś położona w dolinie Strwiąża u ujścia doń potoku Stebnik, niedaleko granicy państwa z Ukrainą. Od pd. wzgórza Czerenina (621 m) i Oratyk (644 m), przedzielone parowem Stebnika. W jego głębi była niegdyś mała osada Huta Stara, powstała przy nieistniejącej od dawna hucie szkła. Wieś Krościenko powstała w XVI w. W XVIII stuleciu posiadała charakter miasteczka. Nigdyś była to duża i ludna osada, którą wojna i późniejsze zmiany granic doprowadziły do upadku. W opuszczonej osadzie w 1952 osiedliła się spora grupa politycznych uchodźców greckich, przybyłych do Polski w 1949. Po 1956 znaczna ich część powróciła jednak na Bałkany. Grecy założyli tu wówczas Spółdzielnię Produkcyjną "Nowe Życie", która istnieje do dziś. Krościenko jest obecnie zamieszkane przez ludność polską, z osadnictwa greckiego pozostały już tylko resztki. Widoczną pamiątką tamtych czasów jest pomnik N. Belojannisa (1916-1952), lewicowego bohatera greckiego. We wsi jest nowa szkoła, dom kultury, ośrodek zdrowia i tartak. Na wzniesieniu zabytkowy kościół parafialny Narodzenia NMP (d.cerkiew), drewniany, wzniesiony w 1794, restaurowany 1972-73, z oddzielnie stojącą XIX-wieczną dzwonnicą. U wsch. krańca wioski odgałęzienie drogi do Kuźminy - 24 km, mającej w dalszym ciągu połączenie do Przemyśla. Tuż za wsią trasę podkarpacką zamyka szlaban graniczny. Wkrótce ma tu powstać przejście garniczne na Ukrainę. Koniec trasy. 10. UHERCE MINERALNE - SOLINA - MYCZKÓW (15 km) Proponowaną trasę tworzy ciąg kilku dróg lokalnych, umożliwiających dotarcie w rejon jezior bieszczadzkich oraz Myczkowiec i Soliny. Na trasie komunikacja PKS. 142 TRASY DROGOWE Od Uherców drogą lokalną na pd. w kierunku Myczkowiec, prowadzącą prawą stroną doliny rzeczki Olszanica, u podnóży masywu Czulni. 1 km. Zabudowania przysiółka Podkamionka, rozgałęzienie dróg. Zasadnicza trasa skręca w lewo, natomiast na wprost prowadzi droga do wioski Zwierzyn - 1,5 km i hydroelektrowni. Doprowadza ona do wielkiego zakola Sanu, obrzeżonego od zach. zalesionymi stokami Czulni. Szerokie, płytkie i kamieniste koryto rzeki jest tu niemal całkowicie pozbawione wody, którą zatrzymała tama w Myczkowcach. Po przeciwnej stronie Sanu, na malowniczym cyplu, wioska Zwierzyn (350 m) wymieniana»>w 1580. Na skraju wioski zabytkowy kościół Sw. Jana Chrzciciela (d. cerkiew), murowany z kamienia w XVIII w. Około 2 km poniżej uczepiony brzegu dolny budynek hydroelektrowni stanowiącej drugi element zapory w Myczkowcach. Tu znajduje się wylot sztolni doprowadzającej wodę z wyżej położonego jeziora do napędu jej turbin. Hydroelektrownia, uruchomiona w 1962 posiada dwie turbiny o łącznej mocy 38 MW. Droga przekracza rzeczkę Olszanicę uchodzącą poniżej do Sanu. Nieco powyżej mostu na zalewiskach powstałych w wyrobisku d. żwirowni siedlisko bobrów. Za mostem droga wznosi się stromo na wysoki brzeg doliny. W tym miejscu znajduje się oryginalne urwisko skalne opadające w dół kilkudziesięciometrowej wysokości ścianą, zbudowaną z grubych, niemal pionowo ustawionych ławic piaskowca. U jego podnóża koryto rzeki przegradzają gęste kamienne progi i wyścielają wielkie głazowiska. Urwisko jest chronione jako pomnik przyrody. Z górnej jego krawędzi ładne widoki na dolinę Sanu, lecz samą ścianę najlepiej oglądać znad brzegu rzeki od strony Myczkowiec. 5 km. Myczkowce (450 m), wieś letniskowa. Na pn. od wioski wzgórze Michałowiec (471 m), od pd.-wsch. grzbiet Koziniec (521 m), a po przeciwnej stronie Sanu Grodzisko (552 m) i bardziej na pd. zach. Berdo (526 - 577 m). Myczkowce wzmiankowane w 1376 stanowią jedną z najstarszych osad w okolicy. Należały wówczas do niejakiego Oleska, potem przeszły w posiadanie Kmi-tów. Dokument z 1376 wymienia nazwę "Hrodyschoya", która UHERCE-SOLINA-MYCZKÓW 143 odnosi się zapewne do obecnej góry Grodzisko. Jak przypuszczają archeolodzy, w zamierzchłych czasach mogła tu istnieć warownia. We wsi zrujnowany kamienny spichlerz dworski z XIX w. oraz kościół Matki Boskiej Częstochowskiej (d. cerkiew), murowany, wzniesiony w 1910-1912. Myczkowce to wieś dobrze zagospodarowana i zadbana. Ładna okolica, lokalny mikroklimat, źródła mineralne i sąsiedztwo zalewu sprawiają, że nabiera ona coraz większego znaczenia jako miejscowość turystyczno-wypoczynkowa. Droga prowadzi przez wieś docierając do zapory i sztucznego zalewu na Sanie powszechnie zw. Jeziorem Myczkowskim. Jest tu obszerny parking, a powyżej na zboczu góry dom wypoczynkowy "Energetyk". Zapora w Myczkowcach jest pierwszą budowlą hydroenergetyczną wzniesioną w Polsce w okresie powojennym. Charakterystyczną jej cechą jest oddzielnie stojąca hydroelektrownia w Zwierzyniu. Zamiar budowy zapory zrodził się w 1921. Wówczas to została zawiązana prywatna spółka Akcyjna "Elektrosan", staraniem której już w następnym roku przystąpiono do robót, rozpoczynając drążenie sztolni i wznoszenie korpusu zapory. W dwa lata później spółka zbankrutowała i budowę przerwano. Roboty wznowiono ponownie dopiero w 1938 realizując nowy projekt prof. K. Pomianowskiego. Wykonano sztolnię oraz budynek hydroelektrowni. Dalsze poczynania przerwała wojna. Budowę rozpoczęto po raz trzeci w 1956. Korpus zapory i nową sztolnię ukończono w 1960 i wówczas też dokonano spiętrzenia wód Sanu, zaś w dwa lata potem uruchomiono samą elektrownię. Zapora jest budowlą ziem-no-betonową o kubaturze 216000 m3, długości 460 m, wysokości całkowitej 17,5 m 1 wysokości piętrzenia wody 14,5 m. Powstałe jezioro posiada powierzchnię około 2 km2, długość 6,4 km i pojemność 10,9 min m3 wody. Lustro wody układa się na wysokości 362 m n.p.m. Poniżej zapory San tworzy wielką pętlę otaczając wysunięte daleko ku pn. ramię wzgórza Grodzisko. W najwęższym jego miejscu, gdzie sąsiadujące koryta rzeki przegradza zaledwie kilkustmetrowy garb, przekuto sztolnię łączącą jezioro z położoną na zach. elektrownią. Jezioro Myczkowskie stanowi zbiornik pomocniczy i wyrównawczy dla hydroelektrowni w Solinie. Nad brzegami Jeziora Myczkowskiego ośrodki wypoczynkowe zakładów pracy, camping, kąpielisko i przystań z wypożyczalnią sprzętu wodnego. Droga prowadzi dalej na pd. wsch. wzdłuż zalewu zboczami wzgórza Koziniec (521 m). Zawieszona nad urwistymi brzegami jest wąska i kręta, a miejscami nawet niebezpieczna. 144 TRASY DROGOWE W rozszerzeniu doliny na tzw. Koniadowie, przyciąga uwagę szeroka łąka popularnie zwana patelnią, latem oblężona przez plażowiczów. Dalej kilka ośrodków wypoczynkowych, a na pd. zboczu Kozińca nieczynny już kamieniołom. 8 km. Bóbrka (370 m), wieś położona w dolinie u krańca zalewu. Bóbrka wymieniana w 1441 była wsią wołoską. W 1876-88 mieszkał tu znany komediopisarz Józef Blizióski (1827-93), autor "Pana Damazego" i "Rozbitków", które to utwory powstały właśnie w Bóbrce. Bliziński posiadał tu mały 13-morgowy folwark, po którym nie ma już dziś śladu. W 1884-85 w dworku .Blizińskiego przebywał Oskar Kolberg. Gdy Bliziński w 1889 postanowił Bóbr-kę sprzedać, -zamierzał ją nabyć Henryk Sienkiewicz. Przy drodze opodal kamieniołomu obelisk poświęcony Blizińskiemu, ustawiony w 1977. Pośrodku wioski zabytkowy kościół Serca Jezusa (d. cerkiew), murowany, wzniesiony w 1937, ukończony dopiero 1970-73. 30.IX.1939 wycofujące się na pd. grupa żołnierzy z 26 pułku ułanów dowodzona przez płk. Schweitzera brawurową szarżą przebiła się przez zajmujące wieś oddziały Armii Czerwonej. Była to chyba jedyna potyczka WP stoczona w tej części Bieszczadów z jednostkami wojsk radzieckich. W środku wioski droga od Myczkowiec łączy się z drogą prowadzącą bezpośrednio od Uherców. Jest to nowa arteria zbudowana przed laty dla potrzeb zapory w Solinie. Prowadzi ona przez wioskę Orelec znaną od 1580. Znajduje się tu zabytkowy kościół parafialny Sw. Józefa (d. cerkiew), drewniany, wzniesiony w 1756 z XIX-wieczną dzwonnicą. Na zach. od wsi, na wyniosłości Michałowiec (471 m) niewielka skałka - ostaniec oraz duże leśne gospodarstwo szkółkarskie. Przy leśniczówce tzw. sierociniec dla dzikich zwierząt. Z Bóbrki drogą główną dalej na pd. wsch. Zaraz za wioską odgałęzia się w lewo lokalna droga do Łobozewa - 5 km, mająca dalej odgałęzienia do ośrodka turystycznego Solina-Jawor (4 km) i Wojskowego Zespołu Wypoczynkowego Jawor (9 km). Po wsch. stronie Jeziora Solióskiego wznosi się zalesiony masyw góry Jawor (741 m). Na malowniczym jej cyplu, wrzynającym się daleko w głąb jeziora, usadowiły się zabudowania Wojskowego UHERCE-SOLINA-MYCZKÓW 145 Zespołu Wypoczynkowego "Jawor", wybudowanego w 1974-79, później rozbudowanego. Zajmuje on teren o pow. 48 ha, posiada kilka budynków wypoczynkowych, doskonałe zaplecze rekreacyjne z halą sportową i krytą pływalnią, boiska sportowe, kąpielisko i przystań wodną. Na zboczu Jawora wyciąg orczykowy (dł. 920 m) i trasa zjazdowa (dł. 1500 m) wybudowane w 1987. Drogą główną dalej w górę doliny Sanu, wzdłuż końca Zalewu Myczkowskiego. Po przeciwnej stronie doliny wioska Zabrodzie, a nad nią zalesiony grzbiet Berda. Nieco dalej przy drodze pomnik tzw. powstania leskiego wzniesiony w 1962. Powodem zajść znanych w historii pod nazwą powstania leskiego, które wczesnym latem 1932 ogarnęły 19 bieszczadzkich wsi, była próba przymuszenia ludzi do darmowych robót w ramach organizowanego przez władze powiatowe tzw. święta pracy oraz związane z tym inne okoliczności. Pierwsi podnieśli bunt chłopi z Brzegów Dolnych, w dwa dni potem sprzeciw wyrazili mieszkańcy Teleśnicy Oszwarowej, doszło także do wystąpień w Bóbrce i Łobozewie. Gdy do rozruchów przyłączyli się mieszkańcy dalszych wsi, wydarzenia zaczęły przybierać poważne rozmiary. Dla ich uśmierzenia ściągnięto znaczne siły policji i wojsko. Doszło do starć i bijatyk z chłopami. W toku konfliktu zginęło 6 osób, wielu odniosło rany, blisko 300 aresztowano. Powstanie, w którym uczestniczyły wsie zamieszkane głównie przez ludność ukraińską, miało zapewne głębsze podłoże polityczne, do dziś dostatecznie nie wyjaśnione. Poniżej pomnika, w bocznej dolince potoku Łoboźnica, zabudowania osiedla pracowników solińskiej hydroelektrowni. Droga przekracza San. Po lewej stronie potężna ściana zapory z budynkiem hydroelektrowni u podnóża. W prawo odgałęzienie drogi do pobliskiej wsi Zabrodzie - l km, wymienianej w 1606. Na zboczu doliny kościół Piotra i Pawła, murowany, wzniesiony 1912-13. Nad wioską wzgórze Berdo (577-526 m) z oryginalnymi skałkami. Droga zakolami wspina się na wzgórze z typowo miejskimi blokami osiedla turystycznego. 11 km. Solina (362-420 m). Dawna wieś Solina, wymieniana w 1436 jako własność Kmitów, leżała około 2 km na pn. od tego miejsca, u ujścia rzeki Solinki do Sanu. Obszar dawnej wsi pokrywają dziś wody jeziora. Jej nazwę przyjęło nowe osiedle wyrosłe w 1960-64, jako zaplecze usługowo-mieszkalne dla budowniczych zapory. W 1968 osiedle przekazano na ośrodek turystyczny, który przez wiele lat był administrowany przez WPT "Bieszczady" TRASY DROGOWE Okolice Jeziora Solińskiego i Myczkowskiego UHERCE-SOLINA-MYCZKÓW 147 w Lesku, obecnie zlikwidowane. W 1993 wszystkie obiekty zostały sprywatyzowane lub przejęte przez UG w Polańczyku. Jest tu hotel "Solina", cztery domy wypoczynkowe ("Halicz", "Solinka", "Tarnica" i "San"), Camping "Energetyk" oraz kilka ośrodków wypoczynkowych. Znajduje się tu siedziba dyrekcji Zespołu Elektrowni Wodnych Solina-Myczkowce. Solina to od dawna modna i znana miejscowość turystyczno-wypoczynkowa, będąca od 1977 również ośrodkiem gminy, aktualnie z siedzibą zamiejscową w Polańczyku. Nowa Solina zawdzięcza swoje powstanie największej w Polsce zaporze i hydroelektrowni na Sanie. Pierwszy projekt zabudowy Sanu i wykorzystania jego mocy energetycznych opracował prof. Karol Pomianowski w 1921. W 1936-37 w rejonie Soliny prowadzono prace badawcze związane z zamierzoną budową zapory. W 1955 powstała nowa koncepcja zabudowy doliny Sanu opracowana przez zespól specjalistów pod kierunkiem inż. Bolesława Kozlowskiego. Poniżej ówczesnej wioski Solina, w przewężeniu doliny, która w tym miejscu miała zaledwie 80 m, postanowiono wznieść wielką tamę. Budowę zapory rozpoczęto w 1960, w lipcu 1964 ukończono roboty fundamentowe, pod koniec lutego 1968 zakończono prace betoniarskie przy korpusie tamy, 9 marca tego roku odbył się rozruch pierwszej turbiny, a 20 sierpnia 1968 zapora została przekazana do eksploatacji. Zapora solińska to budowla w typie zapór ciężkich. Posiada długość 664 m, wysokość 82 m, kubaturę 820 000 m3 i wagę ponad 2 min ton. Przy jej budowie, która trwała blisko 9 lat, pracowało ponad 2000 ludzi. Wysokość piętrzenia wody przy zaporze wynosi 60 m, a jej zwierciadło układa się maksymalnie na poziomie 420 m n.p.m. Zapora zbudowana poniżej ujścia Solinki do Sanu spiętrzyła wody obu rzek, tworząc olbrzymi sztuczny zalew nazywany powszechnie Jeziorem Solińskim, stanowiący pod względem wielkości 11 jezioro w Polsce. Powierzchnia zbiornika wynosi 21,05 km2, a pojemność 474 min m3 wody. Długość zalewu w dolinie Sanu wynosi 26,6 km, w dolinie Solinki 14 km. Jezioro Solińskie posiadające duże znaczenie gospodarcze (ważny zbiornik przeciwpowodziowy) w znacznym stopniu wzbogaciło walory naturalne Bieszczadów, stworzyło dodatkowe możliwości rekreacji i wypoczynku oraz uprawiania sportów wodnych. Wzniesiona przy zaporze hydroelektrownia posiada moc gwarantowaną 120 MW i zaistalowaną 137,2 MW. Jest to tzw. elektrownia szczytowa z członem pompowym, a więc pracująca w okresie największego zapotrzebowania na energię i mająca możliwość przepompowywania wody z niżej położonego Jeziora Myczkowskiego ponownie do zbiornika Solińskiego. Elektrownia dysponuje 2 turbinami typu Francisa z generatorami o mocy 46,8 MW każdy i 2 turbozespołami odwracalnymi (rewersyjnymi) z generatorami służącymi jednocześnie jako silniki o mocy 21,8 MW każdy. Turbozespoły rewersyjne wytwarzają energię elektryczną służąc jednocześnie jako tzw. hydropompy. Roczna produkcja energii wynosi 112 min kWh. 148 TRASY DROGOWE W 1984 elektrownia wodna w Solinie otrzymała imię prof. Karola Pomianow-skiego (1874-1948), pioniera hydroenergetyki polskiej. Przy wejściu na zaporę pamiątkowa tablica. Zapora i elektrownia udostępnione są do zwiedzania, formalności z tym związane należy załatwiać w dyrekcji ZEW Solina-Myczkowce. Korona zapory dostępna jest dla ruchu pieszego. Prowadzi tędy przejście na drugą stronę jeziora. Z korony ładny widok na jezioro i okalające go wzniesienia. Przy dobrej pogodzie, w głębi horyzontu można dostrzec połoninę Smereka. Po wsch. stronie zapory wznosi się skaliste wzgórze Płasza (ok. 500 m). Z tarasu budynku dawnej sterowni dźwigu znajdującego się na jego zboczu ładny widok na jezioro i jego otoczenie. Po przeciwnej sirpnie zapory ośrodek turystyczny Jawor - dojazd od Bóbrki (4 km) i Łobozewa Dolnego (2 km), a ponad nim rozległy masyw góry Jawor (741 m). Jest tu duży camping "Jawor", parking, posterunek WOPR, przystań wodna statków spacerowych, wypożyczalnia sprzętu pływającego i zaplecze handlowe. Z osiedla w Solinie droga wspina się stromo pod Ptaszę i kieruje się na pd. zach. Po prawej camping "Energetyk", w lewo zejście nad zalew (kąpielisko). Dalej prowadzi zalesionym grzbietem wzniesienia Horbek (470-517 m), opadającego stromymi zboczami do zalewu, potem krótko przez pola. 15 km. Myczków, skrzyżowanie z drogą Hoczew-Czarna (trasa 12). W prawo do Hoczwi - 9 km, w lewo do Czarnej - 36 km. Koniec trasy. 11. LESKO - BALIGRÓD - CISNĄ (38 km) Trasa prowadzi z Leska na pd. po siadach historycznego traktu baligrodz-kiego wiodącego niegdyś na Węgry. Stanowi ona pierwszy odcinek tzw. dużej obwodnicy bieszczadzkiej, którą tworzy ciąg kilku dróg obiegających dookoła znaczną część tego regionu, od Leska poprzez Cisną, Ustrzyki Górne, Ustrzyki Dolne do Leska, obejmując w naszym przypadku trasy II, 13, 14 i 9. Obwodnica zestala wybudowana w 1955-62 właściwie jako nowa arteria z wykorzystaniem wcześniej tu istniejących dróg. Ogólna jej diugosć wynosi 143 km. Na trasie dogodna komunikacja PKS. LESKO-BALIGRÓD-CISNA 149 Opodal zamkowego wzgórza droga przekracza San i dalej wiedzie lewym brzegiem rzeki w górę jej malowniczej doliny. Koryto rzeki jest tu szerokie, płytkie i kamieniste, zamknięte wysokimi brzegami doliny. W otoczeniu niewysokie wzniesienia Pogórza Leskiego. Z prawej zalesiona Gruszka (583 m), a po przeciwnej stronie doliny Baszta (421 m) i dalej pokryta lasami Czulnia (576 m). Pomiędzy Basztą a Czulnia, w głębi przedzielającej je doliny potoku Równego widoczna sylwetka Leskiego Kamienia. l km. Huzele (320 m), wioska rozciągnięta wzdłuż wąskiego pasa doliny, ładnie położona i zabudowana nowymi domami, sporo tu prywatnych pensjonatów. Huzele jako należące do Kmitów wymieniane były w 1436 i zwały się wówczas Wrzele. Tuż za Sanem odgałęzienie drogi do Tarnawy Górnej - 6 km. Na pn. zboczu Gruszki wyciąg narciarski orczykowy uruchomiony w 1985 przez GOW "Zamek" w Lesku. Wyciąg posiada długość 300 m, są tu trzy trasy zjazdowe długości 500,400 i 600 m. Na pd. w bocznej dolinie mała wioska Weremień istniejąca od 1513. 3 km. Łączki (325 m). Osada powstała w niewiadomym czasie na łąkach wzmiankowanych w 1503. Przy drodze zajazd "Pod Gruszką". Za wioską San skręca gwałtownie na wsch. Dalej w górę doliny Hoczewki, która w pobliżu wpada do Sanu. W klinie między rzekami widoczne zalesione wzgórze Grodzisko (405 m). Na jego kulminacji istniał niegdyś warowny gród, według znalezisk datowany na X-XI w. W rejonie tym zachowały się nikłe ślady watów. U jego podnóża odkryto w 1979 wczesnośredniowieczną osadę z IX-XI w. 7 km. Hoczew (340 m), spora wieś położona w niewielkiej kotlince u ujścia potoku Dziurdziów do Hoczewki. W centrum odgałęzienie drogi do Czarnej (trasa 12) - 45 km. Hoczew to jedna z najstarszych wsi w okolicy. Wymienia ją dokument z 1400, wg którego była wówczas własnością sędziego sanockiego Jaczko Rusina. Wieś musiała powstać jednak znacznie wcześniej, o czym świadczą znaleziska archeologiczne. Wkrótce potem, bo już w 1427 była w posiadaniu Mariasza Czarnego ze Zboisk, założyciela znanej rodziny Balów. W XVIII w. miejscowość znajdowała się w posiadaniu Fredrów. Tu urodził się Jacek Fredro, ojciec znanego komediopisarza Aleksan- 150 TRASY DROGOWE drą Fredry. Wieś przeżyła ciężkie czasy w okresie walk z UPA. Podczas napadu w 1945 spalony został stary dwór Fredrów, w którym mieścił się wówczas posterunek milicji. Zrujnowany budynek zniszczał potem całkowicie. Do dziś pozostały po nim resztki piwnic, nieco kamiennego gruzu i pozostałość parku - dwa sędziwe dęby (pomniki przyrody) mające po około 450 lat. Pośrodku wioski kościół parafialny Św. Anny, murowany, barokowy, pochodzący z 1744, sięgający jednak początkami fundacji Mikołaja Bala z 1510. Wewnątrz wyposażenie późnobarokowe z XVIII w. oraz liczne obrazy z XVIII-XIX w. Przy kościele murowana dzwonnica z XIX w., kaplice grobowe/Balów i Ryls-kich z XIX w. oraz XVIII-wieczna plebania. W slaybczyku kościelnym zbiory muzealne. W pobliżu zwraca uwagę solidny, murowany budynek dawnej karczmy z XVIII-XIX w. W centrum szko-ła-pomnik Tysiąclecia ukończona w 1963. W budynku dawnej plebani cerkiewnej tzw. popówki Izba Pamięci posiadająca bogate zbiory historyczno-etnograficzne, zgromadzone dzięki kolekcjonerskiej pasji Zdzisława Pękalskiego, miejscowego nauczyciela, poety i twórcy ludowego (rzeźba, malarstwo). Na budynku tablica poświęcona pamięci Januarego Poźniaka (1809-1883), prawnika i zapomnianego już poety, odsłonięta w 1986. Na pd. zach. od Hoczwi, w dolinie potoku Dziurdziówka leży mała wioska Dziurdziów istniejąca od 1480. We wsi dworek z XIX w. oraz cerkiew prawosławna Narodzenia Matki Bożej pochodząca z 1889, murowana z cennym ikonostasem. Od Hoczwi droga prowadzi dalej w górę Hoczewki. Niedaleko za wsią w korycie rzeki pojawiają się liczne progi skalne. Największe ich skupisko, występujące na odcinku około 200 m, podlega ochronie jako pomnik przyrody - "Progi skalne na Hoczewce". Po obu stronach doliny wzniesienia tzw. Pogórza Bieszczadzkiego, sięgające wysokości 500-600 m n.p.m. Po prawej ciągnie się tzw. Sukowaty Dział z szeregiem wyniosłości i bocznych odgałęzień. 11 km. Nowosiółki (360 m), dawna wieś wołoska powstała w XVI w. 13 km. Zahoczewie (370 m), wieś należąca niegdyś do wspomnianego Mariasza ze Zboisk, wymieniana w 1435. LESKO-BALIGRÓD-CISNA 151 Na wsch. od Zahoczewia, w głębi doliny potoku spływającego spod szczytu Patroli i Bani leży mała wioska Zerdeń-ka wymieniana w 1552. Stąd też w górę doliny potoku Ru-chlin, zagłębionej pomiędzy wzniesieniami Bani i Markow-skiej prowadzi kiepska droga do Bereźnicy, przy której były wioski Żernica Niżna i Żernica Wyżną, znane już w 1480. Zniszczone i wyludnione podczas powojennej zawieruchy zostały tylko w części zagospodarowane. Z Żernicy Niżnej pozostała tylko murowna kaplica. W Żernicy Wyżnej jest upadające gospodarstwo PGR i ruina murowanej ^cerkwi wzniesionej w 1800, rozbudowanej 1936. Na terenie Żernicy 2 IV 1947 batalion 34 pułku piechoty WP dopadł i po ciężkiej walce zlikwidował oddział UPA, który dwa dni wcześniej w zasadzce pod Jabłonkami zamordował ponad 30 polskich żołnierzy. 16 km. Cisowiec (405 m), mała wioska leżąca w bocznej dolince, wymieniana w 1552. 17 km. Mchawa (410 m), wieś położona w obniżeniu u ujścia potoku Mchawa do Hoczewki, wymieniana w 1463 jako własność Balów. Na wzniesieniu dawna kaplica grobowa z l pół. XIX w. Wewnątrz liczne epitafia inskrypcyjne. Opodal, w miejscu cerkwi zburzonej około 1950, nowy kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego wzniesiony w 1981-84. Przy drodze do Kalnicy kapliczka z XIX w. We wsi odgałęzia się w prawo lokalna droga prowadząca przez grzbiet Sukowatego Działu do Kalnicy - 7 km. W głębi doliny Mchawy leży dawna bojkowska wieś Roztoki Dolne, wymieniana w 1552. Jest to wieś osadnicza, powstała niemal od nowa w początkach lat sześćdziesiątych. Z dawnej zabudowy zachowało się kilka XIX-wiecznych chałup bojkowskich oraz dawna cerkiew drewniana wzniesiona około 1830, niezręcznie przebudowana na kocioł w 1984. Wewnątrz zachowana cenna XVII-wieczna ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Nieco dalej w obniżeniu działu ulokowała się mała wioska Kielczawa, wzmiankowana w l-W 152 TRASY DROGOWE 20 km. Baligród (440 m), duża wieś (około 1500 mieszkańców), niegdyś miasteczko, siedziba gminy. Baligród położony jest w rozszerzeniu doliny Hoczewki w miejscu, gdzie uchodzi doń potok płynący od Stężnicy, w otoczeniu tzw. Gór Baligrodzkich. Od zach. Wierch (Krzywianka - 529 m) oraz zalesiona Kiczera (728 m), od wsch. Kiczera (634 m) i pagóry ciągnące się w kierunku niedalekiej Markowskiej (748 m), zaś na pd. wsch. Fajka (634 m) i Kropiwne (761 m). Baligród został założony przypuszczalnie przez Piotra Bala w pocz. XVII w., zapewne na terenie obecnie nie istniejącej wsi o nazwie Worontgw, wymienianej w 1552. W 1600-1615 Piotr Bal wybudował u ujścia potoku Stężnića do Hoczewki kamienny zamek. W jego sąsiedztwie powstało miasteczko wymieniane w 1615. Na prośbę Adama Bala król Władysław IV nadał mu w 1634 prawo magdeburskie oraz przywileje na odbywanie targów, jarmarków i składowanie wina. Pierwotnie miasteczko nosiło nazwę Balówgród, która wywodziła się od nazwiska założycieli. Miasteczko położone na uczęszczanym wówczas trakcie handlowym na Węgry miało dobre warunki rozwoju i wnet stało się sporym ośrodkiem gospodarczym, słynącym szczególnie z handlu winem węgierskim. W czasach austriackich było siedzibą okręgu sądowego, słynęło z wielkich targów i nie mniej sławnych odpustów. Na skutek różnych przyczyn - w bliżej nie znanym czasie i okolicznościach - Baligród utracił prawa miejskie, gdyż w pocz. XX w. był już tylko osadą o charakterze handlo-wo-rolniczym. W czasie działań wojennych jakie na przeł. lat 1914 i 1915 toczyły się w tej okolicy miasteczko doznało dotkliwych zniszczeń. Na przeł. lat 1918 i 1919 podczas wojny polsko-ukraińskiej miały tu miejsce zbrojne utarczki. W latach międzywojennych Baligród stanowił typowe kresowe miasteczko, ubogie i zaniedbane, ożywiające się tylko w dni targów i odpustów, na które ściągały tłumy okolicznych górali. W tym okresie zlikwidowano urząd burmistrza i choć miasteczko w 1934 zostało siedzibą gminy zbiorowej, stało się ostatecznie wsią. W 1939 Baligród liczył 2400 mieszkańców - Polaków, Ukraińców i Żydów, których było tu blisko 40 %. We wrześniu 1939 Baligród zajęły początkowo wojska słowackie, a dopiero potem niemieckie. Po zajęciu Baligrodu Niemcy ulokowali tu swoje okupacyjne urzędy (czasowo była tu siedziba starostwa), ale praktycznie przez cały okres okupacji władzę w nim sprawowali nacjonaliści ukraińscy. Mimo trudnych warunków środowiska polskiego już w 1940 powstały tu zalążki PÓZ (później ZWZ), tędy prowadziły drogi przerzutu przez zieloną granicę na Węgry. Po pięciu latach okupacji, 18 IX 1944 do Baligrodu wkroczyły wojska 30 dywizji piechoty armii radzieckiej. Szczególnie ciężkie czasy przeżywało miasteczko w 1944-56, kiedy to było kilkakrotnie atakowane przez UPA, znacznie zniszczone i częściowo wyludnione. Pierwszego napadu dokonano w niedzielę 6 VIII 1944. Zamordowano wówczas 42 Polaków i spalono część zabudowań. Ponowny atak UPA nastąpił 31 VII 1945. Wprawdzie nie udało się banderowcom zdobyć posterunku MO, ale znowu polała się krew mieszkańców i z dymem poszły dalsze domy. Wkrótce DOtem nrzvbvłv tu jednostki WP W Rfliiorndylp vt»i-~ LESKO-BALIGRÓD-CISNA 153 jonował 2 batalion 34 Pułku Piechoty Strzelców Budziszyńskich, którego dowódcą był płk Jan Gerhard, znany później literat, autor książki "Łuny w Bieszczadach". Wojsko nie odstraszyło jednak UPA. W sierpniu 1945 próbowały one jeszcze trzykrotnie opanować miasteczko i zniszczyć stacjonujący tu garnizon. Po zakończeniu walk w zrujnowanym i w części wyludnionym miasteczku osiedliły się rodziny ze zniszczonych okolicznych wsi, a nieco później napłynęło trochę ludności z innych stron kraju. Dopiero po 1955 miasteczko zaczęło się powoli odbudowywać. Baligród tworzy obecnie poważny - jak na tutejsze warunki - ośrodek usługowo-gospodarczy i największe osiedle w tej części Bieszczadów. W Baligrodzie urodził się Józef Rogosz (1844-1896), poeta, pisarz i dziennikarz, niezwykle przywiązany do tutejszych gór. Przy wjeździe do Baligrodu duży cmentarz wojenny założony w 1946-47, w 1953 powiększony, w 1984 odrestaurowany. Główną jego część zajmują oznaczone białymi krzyżami mogiły żołnierzy polskich poległych w walkach z UPA. Znajdują się tu też mogiły żołnierzy sowieckich poległych podczas walk frontowych w 1944. Łącznie w 155 mogiłach (47 mogił polskich) spoczywa 5127 żołnierzy. Wśród mogił pomnik w kształcie tarczy grunwaldzkiej wzniesiony w 1962 oraz wysoki brzozowy krzyż. Pośrodku dawnego rynku czolg-pomnik upamiętniający zdobycie miasteczka przez żołnierzy radzieckich. Na skraju placu pomnik ku czci 42 ofiar mordu dokonanego przez UPA w 1944, odsłonięty w 1984. Przy głównej ulicy kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NPM, murowany, wzniesiony w 1877-79 wg projektu inż. Teofila Bohusza. Opodal rynku cerkiew greckokatolicka zbudowana w 1827, murowana, z ośmioboczną kopułą nad nawą, opuszczona i zdewastowana. Na pn.-zach. krańcu wsi pozostałości starego cmentarza żydowskiego, na którym zachowało się jeszcze kilkadziesiąt kamiennych maceb. W pd.-wsch. części wsi na tzw. Podzamczu, w klinie między Stężnića a Hoczew-ką, stal niegdyś obronny dwór Balów zwany szumnie zamkiem, którego mury widoczne były jeszcze w XIX w. Na terenie dawnego dworu, który obecnie zajmują zabudowania Nadleśnictwa, zachowały się pozostałości ziemnych fotyfikacji bastionowych z XVI- 154 TRASY DROGOWE XVII w. W obrębie wałów rośnie 300-letni grab - pomnik przyrody. W 1966 odkryto w Baligrodzie podziemne lochy biegnące pod całym dawnym miasteczkiem. W Baligrodzie rozpoczyna się szlak niebieski na Łopiennik (trasa 20) - 12,5 km (5 godz.). Na wsch. od Baligrodu, przy lokalnej drodze prowadzącej do Wołkowyi - 14 km, leży wieś Stężnica. Osada wymieniana w 1498, zniszczona i wyludniona w czasie/walk z UPA, później od nowa zagospodarowana. Ponad wsią na pd. zboczu Markowskiej rezerwat przyrody "Olsza kosa" w Stęż-nicy, utworzony w 1974, o pow. 1,79 ha, obejmujący naturalne stanowisko olszy kosej zw. też zieloną. Krzew ten o wysokości do 2 m jest rzadkością w tych warunkach geo-graficzno-przyrodniczych. Występuje on zazwyczaj w wysokich partiach Bieszczadów, w miejscach wilgotnych, u górnej granicy lasu. Z Baligrodu dalej na pd. w górę Hoczewki zw. tu też Jabłonką. Za osadą droga przekracza rzekę i zagłębia się w ciasny wąwóz obrzeżony zalesionymi zboczmi gór. Po obu stronach charakterystyczne stożkowate szczyty tzw. Gór Baligrodzkich. Po lewej ciągnie się długie pasmo Durnej i Łopiennika zw. dawniej grzebieniem baligrodzkim, z szeregiem bocznych odgałęzień i szczytów, wśród których wyróżniają się: Kropiwne (761 m), Jawor (827 m) i Woro-nikówka (Walter 817-836 m). Z przeciwnej strony podnoszą się grzędy bocznych ramion Wysokiego Działu, porozdzielane głębokimi dolinami potoków. Ponad drogą wyróżniają się wyniosłe wierchy: Kiczera (724-730 m), Dzidowa (713 m), Patryja (782 m) i bezimienny szczyt (750 m) nad Łubnem. Niedaleko za Baligrodem, na zboczu doliny kamienny obelisk wzniesiony w 1968. W tym miejscu 31 III 1947 silny oddział UPA zaatakował z zasadzki samochód wiozący grupę żołnierzy WOP. W nierównej walce zginęło 21 żołnierzy i 5 oficerów, 11 rannych zamordowano. Z pogromu ocalały tylko 2 osoby. LESKO-BALIGRÓD-CISNA 155 22 km. Bystre - odgałęzienie drogi leśnej do Mikowa. W pobliżu na stoku Dzidowej dom wypoczynkowy ZSGD "Zelmer" w Rzeszowie, ukończony w 1976, wzniesiony wg projektu inż. Czesława Wajdowicza. Przy ośrodku kryta pływalnia i wyciąg narciarski orczykowy długości 450 m. 11.1. Trasa boczna: Bystre - Rabę - Mików (15 km) Droga prowadzi w kierunku pd.-zach. w górę doliny Rabskiego Potoku zw. też Rabiańskim i przez Przełęcz Żebrak (812 m) w paśmie Wysokiego Działu przewija się w dolinę Osławy. Kiepski ten trakt, służący głównie do wywózki drewna, jest ze względów krajoznawczych bardzo ciekawy. Pełno tu uroczych polanek i ustronnych dolinek, niezwykle bogate jest tutejsze środowisko przyrodnicze. Wzdłuż potoku interesujące odkrywki skalne, wśród których spotkać można ciekawe układy geologiczne, a wśród nich drobne skupiska syderytów i pirytów. Droga przekracza rzekę i wprowadza w ciasny wąwóz zagłębiony pomiędzy zboczami Kiczery i Dzidowej. Za mostem pamiątkowy głaz poświęcony Aleksandrowi Fredrze. Dalej przy drodze ładny ośrodek wypoczynkowy Fabryki Firanek w Skopaniu. Pod pobliskim szczytem (701 m) pomnik przyrody - unikalne stanowisko sosny pospolitej (34 drzewa w wieku 60-100 lat). 3 km. Samotna osada leśna Czarne, niegdyś przysiółek wsi Rabę. Nieco dalej w przewężeniu doliny, które łatwo odróżnić, w starym kamieniołomie, jedno z najbardziej atrakcyjnych miejsc w Bieszczadach. Po lewej stronie drogi - za potokiem - rezerwat przyrody "Gołoborze", ustanowiony w 1969 o pow. 13,9 ha. Obejmuje osobliwe rumowisko skalne tzw. gołoborze, pokrywające stok niewielkiego wzgórza, stopniowo opanowywane przez las. Gołoborze będące osobliwością geologiczną w tej części Karpat tworzy głazowisko twardych piaskowców istebniań-skich. Z prawej strony, bezpośrednio nad drogą, wznoszą się skalne ściany nieczynnego od dawna kamieniołomu, zbudowane z aruboławicowych piaskowców istebniańskich. TRASY DROGOWE W grzbiecie ciągnącym się od kamieniołomu na pn. ku bezimiennemu wierzchołkowi (707 m) spotyka się interesujące wychodnie skalne, rozpadliny i urwiska, a na zboczach płaty kamiennych rumowisk. W najwyższym punkcie wielki blok skalny z widokiem na pasmo Chryszczatej. Wśród skał kamieniołomu, podobnie jak na obrzeżach potoku, można spotkać oryginalne czerwone kryształki realgaru (tzw. arsenu czerwonego) oraz złocistożółte naloty aurypigmentu (tzw. arsenu żółtego), cennych i rzadko występujących w naszych warunkach minerałów (siarczków arsenu). U podnóża kamieniołomu zasypane wejście do sztolni/ którą jeszcze w latach międzywojennych kopano w poszbkiwaniu podziemnych bogactw. Nad potokiem stara studnia i zabezpieczony odwiert, u brzegu wycieki wód minerelnych. Znajdują się tu dwa odwierty wód mineralnych "Anna" i "Ignacy", posiadające szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe z zawartością związków arsenu. Mają one stosunkowo dużą wydajność 6-8 m3 wody na godz. Ze względu na zawartość arsenu źródła tutejsze, potocznie nazywane arsenowymi, są wprost unikatowe w Europie. Ich właściwości lecznicze obejmują choroby serca oraz układu krwiotwórczego i układu krążenia. Osobliwości geologiczne Rabego zostały odkryte w latach międzywojennych. Wówczas też próbowano urządzić w tych stronach letnisko. Cennymi wodami zainte-resowno się ponownie dopiero w latach sześćdziesiątych, kiedy to wykonano odwierty, przebadano i udokumentowano ich zasoby. W 1974 Rabę zaliczone zostało do uzdrowisk. Wieloletnie zamiary urządzenia tu uzdrowiska nie doczekały się niestety realizacji. Brak urządzeń zdrojowych spowodował przed kilku laty cofnięcie przyznanego przywileju. 4 km. Baraki i hotel robotniczy Rabę, odgałęzienie drogi leśnej prowadzącej w głąb masywu Wysokiego Działu. Tu w bocznej dolince istniała niegdyś mała bojkowska wieś Huczwice wzmiankowana w 1552, zniszczona przez UPA w 1946, za wyrażenie zgody na przesiedlenie wieś została spalona, a jej mieszkańców wymordowano. 6 km. Rabę (560 m), ślady zniszczonej wsi wymienianej w 1552, wysiedlonej i spalonej w latach powojennych. Wieś należała niegdyś do Fredrów, którzy w XVIII/XIX w. posiadali tu hutę żelaza i folwark. Po wsi. którei zabudowania LESKO-BALIGRÓD-CISNA 157 sięgały niemal podnóża Chryszczatej, pozostało tylko miejsce po cerkwi z samotną mogiłą i kępą starych drzew. Latem jest tu bacówka i studencka baza namiotowa. Minąwszy teren dawnej wsi droga podchodzi wyraźnie w górę. Początkowo łagodnie, a potem stromo ostrymi zakolami wspina się na grzbiet Wysokiego Działu. 8 km. Przełęcz Żebrak (812 m), szerokie obniżenie w grzbiecie Działu z polanką i znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). W prawo dojście na Chryszczatą - 4 km (l .30 godz.). Poniżej węzeł dróg leśnych. W lewo odgałęzia się droga (zamknięta dla ruchu) do Woli Michowej - 5 km. Nazwa przełęczy pochodzi od stojącej tu niegdyś żydowskiej karczmy zw."Zebrak". Inna wersja powiada, że był tu grób żebraka. Na mapach wojskowych nosi ona nazwę Przełęczy Kunickiego. Zalesionym zboczem wzdłuż potoku Mikowy droga zbiega w dolinę Osławy. 15 km. Mików. Koniec trasy bocznej. Od rozstaju dróg trasą główną dalej na pd. 24 km. Bystre (480 m), osada leśna położona w miejscu zniszczonej wsi wymienianej w 1552, po której pozostał tylko fragment cmentarza. Poniżej nad rzeką schronisko studenckie. Niedaleko za osadą droga przekracza Jabłonkę. Po lewej stronie nie użytkowany od dawna kamieniołom, urządzony nieopatrznie w miejscu, gdzie uprzednio było wielkie głazowisko podobne do rabiańskiego gołoborza. W lesie opodal odkrywki przetrwały jeszcze jego resztki. W odsłoniętych tu gruboławicowych piaskowcach istebniańskich można spotkać również czerwone kryształki realgaru, a w towarzyszących im łupkach brunatne warstwy sydery-tów (węglanu żelaza). 27 km. Łubne (530 m), nowe osiedle u ujścia potoku Kołonica do Jabłonki. Jest tu kilka osad leśnych i gospodarstw, szkoła i stylowy kościółek powstały przez rozbudowę kaplicy istniejącej tu od czasów przedwojennych. Wioska Łubne wymieniana w 1598 leżała dawniej w bocznej dolinie, dziś nie ma po niej śladu. Dalej na pd.wsch. w głębi doliny potoku Czerteż (dopływ potoku Kołoni- 158 TRASY DROGOWE ca), pod masywem Wysokiego Działu, była niegdyś wioska Kolo-nice wzmiankowana w 1552. W górę doliny biegnie leśna droga i prowadzi szlak czarny na Jaworne (trasa 16). Nad Łubnem od pn.wsch. wyniosła góra Jawor (827 m). Na jej pd. skłonie, nieco poniżej szczytu, rezerwat przyrody "Cisy na górze Jawor", ustanowiony w 1957 o pow. 3,02 ha. Rezerwat obejmuje fragment dobrze zachowanego starego lasu jodłowo-bu-kowego z naturalnym stanowiskiem cisa. Rośnie tu około 300 drzew tego gatunku, niektóre z nich osiągają ponad 9 m wysokości. Dojście do rezerwatu (trasa 45) - 2 km (l godz.). 28 km. Jabłonki - pomnik (540 m). Pośród szerokiej doliny zwraca uwagę masywna bryła granitowego pomnika zwieńczona metalową sylwetką stylizowanego orła. W tym miejscu 28 III 1947 od kuł UPA zginął gen. broni Karol Świerczewski "Walter" (1897-1947). Świerczewski będący wówczas wiceministrem obrony narodowej, pod koniec marca dokonywał inspekcji oddziałów WP stacjonujących w pd.- wsch. części kraju. Po wizytacji garnizonu baligrodzkiego udał się w dalszą drogę do Cisnej. Pod Jabłonkami, kolumna samochodów wioząca w sumie 50 żołnierzy Pomnik gen. Sn'iei'i':e\vskii'gu ir Jabłonkach LESKO-BALIGRÓD-CISNA 159 i oficerów, wpadła w zasadzkę przygotowaną przez upowskie sot-nie "Hrynia" i "Stiacha" (180 ludzi). Po trwającej prawie godzinę walce, w sytuacji wręcz beznadziejnej dla strony polskiej, napastnicy niespodziewanie przerwali ogień i opuścili pole bitwy. Oprócz generała poległo jeszcze 2 żołnierzy, a 3 osoby zostały ranne. Marcowy bój pod Jabłonkami i śmierć generała to - jak się wydaje - jedna z tajemnic powojennych lat. Przypuszcza się, że wydarzenie to było efektem zręcznej intrygi o podłożu politycznym, a co się za tym kryło nie wiadomo. W trzy dni potem, niemal w tym samym miejscu, ta sama sotnia "Hrynia" zaatakowała somochód wiozący grupę zdemobilizowanych żołnierzy WOP. Było to w kilka godzin po opisanej już tragedii pod Bystrem. Z pogromu zdołało ocalić się ucieczką tylko 4 żołnierzy. Pozostali zginęli w walce, rannych zamordowano. W 1962 w miejscu potyczki wzniesiono pomnik. Jego autorem jest art. rzeźbiarz Franciszek Skrynkiewicz. W obniżeniu za pomnikiem głaz znaczący dokładnie miejsce śmierci generała. Po przeciwnej stronie drogi obszerny budynek wybudowany w 1985-87 z przeznaczeniem na muzeum biograficzne generała. Obecnie wykorzystany na inne cele. W pobliżu parking i pole biwakowe. Przy pomniku początek szlaku zielonego na Berdo (trasa 34). Przez Jabłonki przechodzi szlak czarny Jaworne - Przełęcz Orłowicza (trasa 16). Dojścia: na Jaworne - 6 km (2.30 godz.), na Łopiennik - 6 km (2.30 godz.) i na Berdo - 4 km (2 godz.). 29 km. Jabłonki (550 m), nowa osada leśna wybudowana w 1957-65 w miejscu wsi powstałej w 1498, wysiedlonej i zniszczonej w 1946. Na pocz. XX w. Jabłonki zaczęły rozwijać się jako letnisko. Przed wojną było tu kilka domów letniskowych i dom wypoczynkowy akademików. Po dawnej wsi pozostała tylko XIX-wieczna murowana kapliczka. Na lewo od drogi w dolinie potoku Żukra zabudowania dawnego PGR. Od wsch. nad doliną Jabłonki góra Woronikówka (Walter - 836 m). Na jej zboczu rezerwat przyrody "Woronikówka" o pow. 14,84 ha. ustanowiony w 1990. Ochronie podlega fragment lasu z naturalnym stanowiskiem cisa pospolitego. 160 TRASY DROGOWE Droga dociera do krańca doliny Jabłonki i rozpoczyna uciążliwe podejście na Jabłoóską Górę (811 m), łączącą grupę Łopien-nika od wsch. z pasmem Wysokiego Działu od zach., osiągając wysokość około 760 m. Po prawej w dole przełęcz (738 m) stanowiąca dział wód pomiędzy zlewniami Hoczewki i Solinki. Z pd. strony Jabłońskiej Góry ładna panorama. Ku zach. grzbiet Wysokiego Działu opadający od Wołosania (1071 m) ku dolinie Cisnej. Na pd. rozległa grupa Jasła (1153 m) i grzbiety pasma granicznego. Z góry droga zbiega stromo w dolinę Habkowieckiego Potoku. Po prawej stronie Jasienik (854 m), a bliżej. Cisnej Horb (709 m). ^ 35 km. Habkowce (647 m), osada leśna powstała w miejscu zniszczonej XVI-wiecznej wsi bojkowskiej. Parking i pole biwakowe. 38 km. Cisną (560 m), wieś, siedziba gminy, powszechnie uważana za jedną z ładniejszych miejscowości w Bieszczadach. Wieś położona jest w dolinie rzeki Solinki tworzącej w tym miejscu malowniczą kotlinkę. Ze wszystkich stron otaczają ją wysokie i zalesione szczyty gór zw. niekiedy Górami Ciśniańskimi. Od pd. Rożki (943 m), a dalej grupa Jasła (1153 m). Na wsch. grzbiet Ryczywołu z dwoma kulminacjami - Połoczyszcze (692 m) i Jeleni Skok (777 m). Od pn. Horb (709 m), a w głębi Daniowa (873 m), Łopieninka (953 m) i Łopiennik (1069 m). Ponad pn.-zach. krańcem wioski góra Hon (820 m) zw. dawniej Hony Gruń, od której podnosi się grzbiet Wysokiego Dziani z niedalekim Wołosaniem (1071 m). Kotlina Cisnej posiada mikroklimat stwarzający dobre warunki do wypoczynku oraz turystyki letniej i zimowej, a także źródła wód mineralnych. Śnieg zalega przeciętnie przez 107 dni w roku, a grubość pokrywy sięga 106 cm. Uprawianie narciarstwa utrudnia duże zalesienie okolicy. Wieś Cisną występuje po raz pierwszy w 1552 jako Czyasna, później nazywana była Cziszna lub Cziesna. Nazwa jest pochodzenia ruskiego i wywodzi się od siowa "ciasna", co zapewne miało odniesienie do "ciasnej doliny". W 1806 wieś została nabyta przez rodzinę Fredrów, którzy około 1810 założyli tu hutę żelaza, zw. wówczas fryszerką. W Cisnej bywał A. Fredro. Po fredrowskiej hucie nie ma dziś śladu. Gdzieś LESKO-BALIGRÓD-CISNA 161 nad Solinką mają być jeszcze resztki żużla i ślady kanału, tzw. młynówki. W masywie Hyriatej nad Majdanem były przed laty jeszcze sztolnie, z których dobywano rudę żelaza. W 1848 Cisną była jednym z ośrodków przygotowujących zbrojne powstanie w Galicji. W lutym tego roku po rozbrojeniu straży skarbowej wyruszył stąd w kierunku Sanoka zbrojny oddział powstańców. Po stłumieniu powstania resztki ciśniań-skiego oddziału dowodzonego przez mjr. Jerzego Bułharyna wycofały się na Węgry. Podczas I wojny światowej wieś znalazła się w zasięgu bezpośrednich walk frontowych. W okresie od września 1914 do lipca 1915 kilkakrotnie przechodziła w ręce rosyjskie to znów austriackie, doznając poważnych zniszczeń. Bezpośrednio po wojnie, w listopadzie 1918 stała się na krótko ośrodkiem lokalnej władzy nacjonalistów ukraińskich. W czasach międzywojennych Cisną była jedną z większych i zasobniej-szych wsi w tym regionie, zwłaszcza od momentu, gdy w 1933 została siedzibą gminy zbiorowej. Cisną stała się też wówczas ośrodkiem ruchu letniskowego. Był tu ładny pensjonat "Pod Beskidem" oraz stacja turystyczna KTN. Przed wybuchem wojny liczyła około 500 mieszkańców - Polaków, Ukraińców i Żydów. Podczas wojny przez Cisnę prowadziła jedna z dróg kurierskich na Węgry. Wieś była jednak opanowana przez nacjonalistów ukraińskich, stąd mniejsza liczebnie ludność polska miała utrudnione możliwości prowadzenia działalności konspiracyjnej. Wkrótce po zdobyciu przez wojska radzieckie, co nastąpiło 23 IX 1944, Cisną znalazła się w centrum terenów ogarniętych działalnością UPA. W 1945-47 miały miejsce walki o ciśniański posterunek MO oraz wysiedlenie ludności ukraińskiej. Już wiosną 1945 sotnia "Burłaka" stoczyła w rejonie wsi bitwę z oddziałem wojsk radzieckich. Nocą z 23 na 24 VII 1945 UPA wysadziła w powietrze budynek posterunku MO, w którym zginęło 6 milicjantów. W grudniu 1945, a następnie w styczniu 1946, wieś była opanowana przez silne oddziały UPA z kurenia "Rena", którym mimo ogromnej przewagi i zaciekłych ataków nie udało się zdobyć silnie umocnionego posterunku MO, położonego w rejonie wzgórza Kamionka. Podczas styczniowego napadu spalono część wsi i zamordowano kilka polskich rodzin. Ostatniego napadu dokonano 9 IV 1946 próbując bezkutecznie zdobyć strażnicę WOP. Po walkach wieś została niemal wyludniona. W 1952 mieszkało tu zaledwie 30 polskich rodzin. Była to wówczas jedyna zamieszkana wieś na pd. od Baligrodu. Dopiero w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, gdy do Majdanu znowu zaczęła kursować kolejka leśna, a od Leska dotarła komunikacja PKS, gdy w okolicy ruszyła budowa dróg, wieś zaczęła się powoli ożywiać. Dzisiejsza Cisną licząca niespełna 500 mieszkańców jest małą, ale ładną osadą. Jest tu m.in. schronisko "Okrąglik"(d. motel), Nadleśnictwo i hotel leśnictwa oraz kilka ośrodków wypoczynkowych. Przy czerwonym szlaku na Wołosań schronisko PTTK "Pod Honem" (typu bacówka) otwarte w 1986. Opodal bacówki nowy wyciąg narciarski zbudowany w 1993 (850 m) z atrakcyjną trasą zjazdową. Na początku wioski kościół parafialny Św. Stani- 162 TRASY DROGOWE sława, neogotycki, wzniesiony w 1914. Pośrodku wioski wydatny pagór, zw. Betlejemką lub Kamionką, na którym pomnik poległych w walkach z UPA, wzniesionny w 1984 wg projektu Kazimierza Mierczyńskiego. Pomnik przedstawia dwa stylizowane karabiny spięte sylwetką orła. Wzniesiono go w rejonie dawnego posterunku MO, o który w 1945-46 trwały zacięte walki. W otoczeniu pomnika odtworzone umocnienia z tamtych czasów. W szkole Izba Pamięci powstała w 1971. Na zboczu wzgórza położonego na pd. od wsi obelisk ustawiony w miejscu katastrofy 10 I 1991 wojskowego śmigłowca obsługującego ekipę TV, w której zginęło 10 osób. ^ W centrum wioski węzeł dróg: na wsch. do Ustrzyk Górnych - 36 km, na zach. do Komańczy - 32 km. Przez Cisnę przebiega główny szlak beskidzki (trasa 15). Dojścia z Cisnej: na Jasło (trasa 15) - 7 km (3.30 godz.), na Wołosań (trasa 15) - 7,5 km (3.15 godz.), na Łopiennik (trasa 30) - 5,5 km (2.30 godz.) i na Jeleni Skok (trasa 31) - 2,5 km (l godz.). Koniec trasy. 12. HOCZEW - WOŁKOWYJA - POLANA - CZARNA (45 km) Trasa zwana malą obwodnicą prowadzi z pn. zach. na pd.wsch. w poprzek środkowej części Bieszczadów, stanowiąc połączenie między drogami Lesko - Cisną i Ustrzyki Dolne - Ustrzyki Górne. Droga dociera do Jeziora Soliń-skiego i na znacznej przestrzeni biegnie wzdłuż jego obrzeży, łącząc odnogi zalewu w dolinach Solinki i Sanu. Droga Hoczew - Czarna zestala wybudowana w 1962-70, w części jako calkiem nowa arteria. Na trasie komunikacja PKS. Od Hoczwi droga kieruje się na pd.wsch. pokonując garby szeregu wzniesień, porozdzielanych dolinami potoków spływających ku pobliskiej dolinie Sanu. 2 km. Bachlawa, wieś powstała w XIV w., do 1968 zwana Bach-Iowa. Mieszka tu sędziwa rzeźbiarka, autentyczna ludowa artystka, Maria Roś. HOCZEW-POLANA-CZARNA 163 3 km. Średnia Wieś (340 m), duża wieś w dolinie Sanu. Jak wiadomo z dokumentów, już w 1376 istniała tu wieś Terpiczów, rządząca się prawem ruskim i będąca własnością trzech braci Rusinów - Jacko, Jurko Iwanko. Później należała do znanego rodu Balów. Z czasem rozpadła się na części, które przyjęły inne nazwy. Zachodnia część osady to od XVI w. Bachlowa. Środkowa zw, Średnią Wsią pojawiła się już w 1483. W XIX w. Średnia Wieś pozostawała w posiadaniu Ewy Henrietty Ankwicz, po drugim mężu hr. Kuczkowskiej, swego czasu wielkiej miłości Adama Mickiewicza. Przy drodze, na skraju podworskiego parku zabytkowy kościół parafialny Wniebowzięcia NPM, drewniany, konstrukcji zrębowej. Kościół wyróżniający się oryginalną architekturą, do niedawna uważany za obiekt XVIII-wieczny, jest jednak znacznie starszy. Pochodzi zapewne z 2 pół. XVI w., wzmiankowany w 1607, ponownie wyposażony w 1727 z fundacji Katarzyny Balowej, gruntownie remontowany 1959-68, rozbudowany w 1984 (dodanie wieży). Według informacji umieszczonej w kościele został on wybudowany w 1620 staranien Stanisława Bala i jego żony Katarzyny. Pierwotnie była to kaplica dworska, potem przez pewien okres zbór kalwiński. Wewnątrz kościoła XVIII-wieczna polichromia oraz późnobarokowe ołtarze z tego samego okresu. W ołtarzu głównym cenny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (tzw. Murzynka) z l pół. XVIII w., wg tradycji przywieziony przez Wacława Rzewuskiego z Azji. U wejścia na teren kościelny stylowa drewniana bramka z dzwonnicą z 1984. W obrębie resztek parku okolonego kamiennym murem, zachowały się okazy sędziwych dębów i lip - pomników przyrody. W pn. jego części, nad brzegiem Sanu, pozostałości ruin obronnego dworu (piwnice) z XVI - XVII w. i ziemnych fortyfikacji bastionowych. W zabudowie wsi zwracają uwagę stare chałupy, niektóre sięgające połowy XIX w. Na tzw. cerkwisku pozostałości cerkwi z kamienną dzwonnicą. Za wsią droga oddala się od doliny Sanu. Na pd. znaczniejsze wzgórze Wisyna (540 m), a dalej obszerna grupa zalesionych wzniesień Kniaże z wyróżniającą się Patrolą (613 m). 6 km. Berezka (440 m), wieś nad potokiem Głębokim i rzeczką Bereźnicą. Znana w 1463 jako Brzeska Wola, była lokowana na 164 TRASY DROGOWE prawie wołoskim. Na pagórku przed wsią zniszczony park podworski i pozostałości ziemnych fortyfikacji dawnego dworu z XVI - XVII w. oraz ruina murowanej cerkwi z 1868. W centrum kościół z 1970, którego prezbiterium stanowi dawna kaplica greckokatolicka z l pół. XIX w. Poniżej Berezki, wśród krętych parowów doliny Bereźnicy, leżała niegdyś wieś Bereźnica Niżna istniejąca od 1580, po ostatniej wojnie zniszczona i opuszczona zarosła lasem. Pozostały tylko ruiny greckokatolickiej kaplicy. Od Berezki na pd. w górę doliny Bereźnicy prowadzi lokalna droga sięgająca grzbietu Markowskiej, wzdłuż klony rozsiadły się wioski. 2 km. Wola Mariaszowa (460 m), założona w VI w., zniszczona i od nowa zasiedlona. 5 km. Bereźnica Wyżną (500 - 600 m) położona u krańca doliny zamkniętej od pd. masywem Markowskiej. Bereźnica Wyżną pojawiła się w 1480, wiadomo, że rządziła się prawem wołoskim. Poważnie zniszczona w latach powojennej zawieruchy. Dopiero niedawno odbudowała się i ożywiła gospodarczo. Na terenie wioski zachowało się nieco dziewiętnastowiecznych chałup. W kępie starych drzew kościół Matki Boskiej (d. cerkiew), drewniany, konstrukcji zrębowej, wzniesiony w tradycyjnym trójdzielnym układzie przez majstra Jana Hnatowskiego w 1839, później rozbudowany. Przy kościele drewniana dzwonnica z tego samego okresu. W górnym krańcu wioski, na wierzchowinie pod Markowską, zniszczony kamienny obelisk. Ustawiono go w 1976 dla upamiętnienia Zygmunta Kacz-kowskiego (1825-96), powieściopisarza, który w latach 1844-46 mieszkał i gospodarował w Bereźnicy, a i później, aż do wyjazdu z kraju w 1864 często przebywał w tutejszym dworze. Kaczkowski wraz z ojcem, administratorem majątku Fredrów w Cisnej, uczestniczył w nieudanym powstaniu 1846, za co był przez Austriaków więziony i skazany. Był autorem wielu powieści związanych z dziejami ziemi sanockiej i życiem tutejszej szlachty. Powieści "Grób Nieczui", "Olbrachtowi rycerze", i "An-nuncjata" i inne zyskały mu miano "barda ziemi sano- HOCZEW-POLANA-CZARNA 165 ckiej". Kaczkowski to postać niezwykle intrygująca; powie-ściopisarz, polityk, działacz społeczny i zdolny finansista, patriota i więzień polityczny, a jednocześnie zdrajca i szpieg pozostający na usługach Austrii. Z otwartej wierzchowiny ładna panorama. W pobliżu zalesiony szczyt Markowskiej (748 m). Ku pn. perspektywa doliny Bereźnicy, po lewej stronie wzniesienia Bani i Białego Wierchu, a po prawej wzgórze Wierchy (635 m). W kierunku pd.-wsch. widać grzbiety Korbani, Łopiennika, Otrytu i dalekie szczyty Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Rozchodzą się stąd kiepskie do przejazdu drogi: na zach. do Baligrodu - 6 km, na wsch. do Górzanki - 3 km. Z Berezki drogą główną dalej na pd. wsch. Po prawej stronie wzgórze Kiczera (596 m). Z lewej wzniesienie Berce (562 m), a w głębi Berdo. 8 km. Myczków (480 m), wioska położona na wysoczyźnie nad potokiem bez nazwy, wymieniana w 1580 jako wieś wołoska. Znacznie starsza od wsi jest sama nazwa Myczków, używana na oznaczenie bliżej nie określonego miejsca już w 1376. Wieś zniszczona częściowo w czasie walk z UPA, później odbudowana. Na skraju stoją obok siebie dwie zabytkowe świątynie: kościół parafialny Serca Pana Jezusa z 1900, murowany, neogotycki z dwu-wieżową fasadą oraz dawna cerkiew pochodząca z 1899, murowana z wieżą w fasadzie - od 1977 użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Kościół i cerkiew wzniesione z fundacji J.N. Zatorskiego powstały w czasach, gdy religia i przynależność narodowościowa nie dzieliły tutejszej ludności i gdy Polacy i Rusini wspólnie obchodzili swoje święta. Na budynku szkoły tablica poświęcona Z. Kaczkowskiemu wmurowana w 1976. We wsi zniszczony park podworski z okazami sędziwych drzew. 9 km. Skrzyżowanie z drogą do Soliny - 4 km (trasa 10). Nieco dalej droga przekracza wzniesienie (499 m), z którego roztacza się widok na Jezioro Solińskie i jego otoczenie. 10 km. Polańczyk (440-480 m), w lewo droga do nowego ośrodka wypoczynkowo-uzdrowiskowego, z prawej nowe osiedle mieszkaniowe, a nieco dalej stara część osady sięgająca brzegów Jeziora 166 TRASY DROGOWE Solińskiego. Na pd. zach. wzgórze Kalwaria (606 m), nieco dalej Wierchy (635 m). Natomiast ku pn. wsch. daleko w głąb zalewu sięga oryginalny półwysep K-iczory, na którym rozłożyły się zabudowania ośrodka uzdrowiskowo-wypoczynkowego. Wieś Polańczyk występuje po raz pierwszy w 1580 jako Polańskie. Przez cale stulecia była to nieznana, mała osada; dopiero od 1967, kiedy to zaliczono ją do miejscowości turystyczno-wypoczynkowych, zaczęła się szybko rozwijać. Od 1974 powstający ośrodek wypoczynkowy uzyskał status uzdrowiska, a w 1979 jego wody mineralne zostały uznane jako lecznicze. Zlokalizowany tu nowoczesny ośrodek uzdrowiskowo-wypo-czynkowy ma docelowo zajmować 1300 ha. (^ Budowę osiedla wypoczynkowego rozpoczęto w 1965, a już w 1970 pierwsze domy oddano do użytku. Wzdłuż półwyspu prowadzi droga, po obu stronach której stoi 8 dużych domów wczasowo - sanatoryjnych różnych instytucji i zakładów pracy. Z prawej strony znajdują się: "Relavia" (1972), "Solinka","Polski Len" (1975), "Delta" (1972), "Atrium" (1970) i "Plon" (1973), a z lewej: "Jawor" i "Siarkopol" (1977). Posiadają one łącznie 1200 miejsc, są dobrze wyposażone i urządzone. Zabudowa ośrodka jest nieciekawa. Poszczególne domy posiadają typowo osiedlową architekturę, ale w sumie zagospodarowanie jest ładne i w połączeniu z naturalnymi walorami terenu sprawia ogólnie dobre wrażenie. Natomiast ładnie prezentują się stylowe domy osiedla mieszkaniowego. Właściwości lecznicze Polańczyka to przede wszystkim doskonały klimat oraz wody mineralne odwiercone w latach sześćdziesiątych. Występują tu wody wodoro-węglanowo-sodowo-żelazi-sto-jodkowo-borowe i wodoro-węglanowo-chlorkowo-sodowo-bromkowo-jodkowo-borowe. Zakres leczniczy uzdrowiska obejmuje choroby dróg oddechowych, nerek oraz reumatyczne. W rejonie Polańczyka są wprost doskonałe warunki do wypoczynku i rekreacji. Zimą istnieją możliwości uprawiania narciarstwa. Powyżej osiedla wyciąg orczykowy długości około 400 m. Nad zalewem przystań wodna, kąpielisko i wypożyczalnia sprzętu, a na samym krańcu cypla placówka WOPR. W sezonie jest też kilka pól biwakowych. Na tzw. patelni Ośrodek Wodno-Rekreacyjny "Zjawa". HOCZEW-POLANA-CZARNA 167 W obrębie wioski zabytkowy kościół parafialny Matki Boskiej Królowej Polski (d. cerkiew), murowany, wzniesiony w 1907. Obecne wyposażenie świątyni pochodzi z pocz. XX w. i zostało tu przeniesione w 1949 z opuszczonej wówczas cerkwi w Łopience. W ołtarzu głównym ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem malowana w l pół. XVIII w., pochodząca z Łopienki, gdzie czczona była przez Bojkówjako cudowna. Opodal kościoła dzwonnica parawanowa, murowana z XIX w. Nad zalewem resztki parku podworskiego Ankwiczów z XIX w. Na cmentarzu kaplica grobowa Cieś-lińskich z 1909. Tuż za Polańczykiem droga dociera do odnogi zalewu w dolinie rzeki Solinki. Niedaleko brzegów widać Wielką Wyspę, zw. też Wyspą Energetyka, latem oblężoną przez wodniaków i turystów. Na wyspie ośrodek wypoczynkowy "Energetyk" (dojazd starą drogą - prom). Droga skręca w kierunku pd. prowadząc dalej krętą i malowniczą trasą zboczami wzgórza Wierchy (635 m). Piękne widoki na jezioro i okalające je wzniesienia. Po przeciwnej stronie zalewu widoczne zabudowania wioski Zawoź. 17 km. Wołkowyja (426 m), wieś położona w dolinie potoku Wołkowyjka, uchodzącego tu do zalewu, w otoczeniu częściowo zalesionych wzniesień: Holice (526 m) i Plisz (583 m) od pn., Cza-ków (588 m) na pd. Przed wsią zniszczony kamienny obelisk. Wołkowyja lokowana na prawie wołoskim występuje w 1463. W 1480 zwano ją Wiłkowyją Wielką lub Starą, w odróżnieniu od innej zwanej Wiłkowyją Małą. Nazwa wsi oznacza miejsce gdzie wyją wilki. Wołkowyja była przed wojną w dużej części zamieszkana przez Polaków. Tuż po wojnie przeżywała ciężkie chwile. W wyniku działań UPA spalone zostało 58 domów, a wielu jej mieszkańców zginęło. Pierwszego ataku dokonano 31 XII 1945, likwidując posterunek MO i urząd gminy. Nocą z 14 na 15 VII 1946 wieś została ponownie zaatakowana przez silny oddział UPA. Głównym celem ataku była strażnica WOP. Mimo kilkakrotnie ponawianych szturmów napastnikom nie udało się wyprzeć żołnierzy z zajmowanych stanowisk i o świcie poniechali ostatecznie natarcia. W toku walki o strażnicę UPA spaliła część wsi i zabiła około 30 Polaków. Po wojnie wieś odbudowywała się powoli i z wielkim trudem, zwłaszcza, że poczynania te hamował projekt budowy zapory. Położona nad Solinką główna część wioski z zabytkowym XVIII- 168 TRASY DROGOWE -wiecznym kościołem znalazła się ostatecznie pod wodami jeziora. Nową osadę wybudowano na wyżej położonych terenach. Pośrodku wioski nowy kościół parafialny Św. Maksymiliana Kolbego, wybudowany w 1973-75 z charakterystyczną sylwetką wysokiej (22 m) dzwonnicy. Niedaleko ruiny cerkwi. Opodal ośrodek zarybieniowy PZW zbudowany w 1968. Prowadzi się tu hodowlę ryb, głównie dla potrzeb zarybiania zbiorników w Myczkowcach i Solinie (rocznie 1200 000 sztuk narybku) oraz tucz pstrąga tęczowego w tzw. wsadzach dla celów handlowych. Przy ośrodku jest schronisko wędkarskie i wypożyczalnia łodzi. We wsi kilka pól biwakowych i możltiyość wynajmu kwater. Dojścia z Wołkowyi: na Markowską (trasa 94) - 8 km (2.45 godz.) i na Durną (trasa 95) - 13 km (4.15 godz.). Z Wołkowyją graniczy od pd. mała wioska Rybne, wymieniana w 1552. Po utworzeniu zalewu przeniosło się tu sporo mieszkańców dolnej części Wołkowyi. We wsi odgałęzia się na pd.-zach. lokalna droga do Baligrodu - 14 km (przejazd utrudniony, brak mostów). Droga ta prowadzi w górę potoku Wołkowyjka, wciśniętą między masywy Korbani, Markowskiej i Durnej. W pobliżu (3 km) położona jest Górzan-ka (460 m), stara zapewne jeszcze XV-wieczna wieś. Zachował się tu drewniany kościół Wniebowzięcia Pana Jezusa (d. cerkiew) z 1838 z oddzielnie stojącą dzwonnicą. Wewnątrz zachowane fragmenty ikonostasu z 1912 malowanego przez W. Pawlikow-skiego. Dalej na pd. leżały dawniej bojkowskie osady Wola Górzańska, Radziejowa i Tyskowa, wzmiankowane w 1552, po ostatniej wojnie zniszczone i wyludnione. Dziś tylko w Woli Górzańskiej jest kilkanaście domów, pozostałe wsie nie powróciły do życia. Od Wołkowyi trasa prowadzi dalej na pd. zboczami wzgórza Czaków i niedaleko za wsią dwukrotnie przekracza końcowy odcinek zalewu na Solince. 19 km. Bukowiec (430 m) wieś wzmiankowana w 1498, położona w dolinie Solinki i jej dopływu Bukowsiczańskiego Potoku, gdzie ulokowała się starsza jej część. Zniszczona, do niedawna liczyła HOCZEW-POLANA-CZARNA 169 zaledwie kilka gospodarstw, dopiero po wybudowaniu drogi zaczęła się rozwijać. Dziś jest to ładna i dobrze zagospodarowana osada, są tu pola biwakowe i kilka ośrodków wypoczynkowych. W górnej części wioski pozostałości (podmurówka i dzwonnica) XIX - wiecznej cerkwi. W dolnej kościół ukończony w 1992. Bukowiec atrakcyjnie położony. Na pd. zach. od wioski wybija się lesisty masyw Korbani (894 m) i jej boczny wierzchołek Kamień (618 m), po przeciwnej stronie Solinki wznoszą się pokryte bukowym lasem strome zbocza Kiczery (613 m), a dalej na wsch. Tołsta (748 m). Dojście na Korbanię (trasa 23) - 4,5 km (1.45 godz.). U wsch. krańca wioski rozgałęzienie dróg. 12.1. Trasa boczna: Bukowiec - Polanki - Dolżyca (13 km) Lokalna droga prowadzi w górę Solinki, wąską i krętą doliną zagłębioną pomiędzy masywami Korbani i Łopien-nika od zach., a Połomy i Falowej od wsch. Jej wąska nitka, pełna niebezpiecznych zakrętów i spadków, przewija się na przemian dnem to znów zboczami doliny, często zawieszona wysoko ponad korytem rzeki. Strome zbocza okolicznych gór pokrywają jodłowo-bukowe lasy, tu i ówdzie na polanach stoją zabudowania leśnych osad powstałych w miejscach zniszczonych wsi. Od Bukowca droga kieruje się początkowo na wsch., ostrym łukiem obchodzi wysunięty cypel wzgórza Monastyr (562 m), za którym skręca na pd. i wkrótce potem przekracza Solinkę. 2 km. Terka (440 m), mała wioska u podnóża Tołsty, istniejąca w 1463 jako osada wołoska. Na wyniosłości Monastyru już w XV w. istniał prawosławny klasztor (monastyr - stąd nazwa wzgórza) Bazylianów, który przetrwał do XVIII w. W czasie walk z UPA wieś została wysiedlona i zniszczona, pozostało zaledwie kilka polskich rodzin i trochę chałup. W 1946 w odwecie za uprowadzenie i zamordowanie przez miejscowych upowców 3 Polaków, żołnierze WOP wzięli spośród ludności ukraińskiej 32 zakładników. Zamknięto ich w jednym z domów, który podpalono. Wszyscy zginęli. Na cmentarzu mogiła ofiar tej strasznej wninv Na sl^rain win<;lfi >;tvlr>wv npr>(»r>tvr'H knscinipk TRASY DROGOWE Matki Boskiej Różańcowej, murowany, wybudowany w 1930-32. Opodal pozostałości cerkwi i murowanej dzwonnicy z XIX w. Przez wieś przechodzi szlak niebieski Lesko - Krysowa (trasa 18 ). Ze wsi wyjście na Tołstę (trasa 81) -3,5 km (l.30 godz.). 5 km. Polanki (450 m), osada powstała w 1957-60 w miejscu XVI-wiecznej wsi bojkowskiej zniszczonej po ostatniej wojnie. Za osadą droga wspina się serpentynami na zbocza Kor-bani, opadające urwistymi zerwami w nurty rzeki. U szczytu drogi (ok. 500 m) zabytkowa XVIII-wieozna kapliczka, z powstaniem której związane są legendy. W^kapliczce niemal zawsze płoną świece. Tradycja nakazuje je zapalać podróżnym. Kilkadziesiąt metrów niżej w oryginalnej scenerii połączenie dwu rzek. Do Solinki wpada płynąca od wsch. Wetlina. Obie rzeki toczą swe wody w głębokich i dzikich korytach, wśród skalnych progów i głazów, tworząc niezwykłe uroczysko. Miejsce to objęte jest rezerwatem przyrody "Sine Wiry" (trasa 35). 6 km. Odgałęzienie drogi do Łopienki. Niespełna 3 km na zach. od tego miejsca, w głębokiej dolinie pomiędzy masywami Korbani i Łopiennika istniała dawniej wieś Łopienka, wymieniana w 1552. Po dużej niegdyś osadzie pozostała tylko ruina murowanej cerkwi z 1757. Słynęła ona niegdyś z cudownej ikony Matki Boskiej (obecnie w kościele w Po-łańczyku), stanowiła znane wśród ruskich górali miejsce od-pustne. W jej murach miały być zgromadzone znaczne kosztowności złożone przez okoliczną szlachtę. W 1972 staraniem nieżyjącego już Olgierda Łotoczko rozpoczęto zabezpieczenie zwalisk cerkwi jako trwałej ruiny. Remont ten ostatecznie zakończyło TONZ w 1993. Latem jest tu bacówka i studencka baza namiotowa. 7 km. Odgałęzienie drogi do Kalnicy - 12 km (trasa 35), samotna zagroda i pole biwakowe. Droga prowadzi przez teren rezerwatu "Sine Wiry" i zamknięta jest dla pojazdów mechanicznych. 9 km. Buk (490 m), osada leśna powstała w miejscu zniszczonej wsi, wymienianej w 1552. 13 km. Dołżyca, skrzyżowanie z drogą Cisną - Ustrzyki nni-ne Koniec trasv hocznei- HOCZEW-POLANA-CZARNA 171 Minąwszy Bukowiec trasa kieruje się na pd. wsch., przekracza rzekę i opuszczając dolinę Solinki wspina się lesistym wąwozem na szerokie siodło Na Granicy (507 m) między Kiczerą a Tołstą i położonym od pn. wzgórzem Wołczy Horb (Wołczy Garb - 593 m). Na pn. od tego miejsca zalega spory obszar wzniesień porozdzielanych bruzdami licznych strumieni, uformowany na kształt wielkiego cypla, otoczonego od zach., pn. i wsch. wodami Jeziora Solińskiego, o fantazyjnie ukształtowanych brzegach. Teren to niemal bezludny i prawie całkowicie zarośnięty. W lewo droga do wsi Zawoź - 3 km, starej osady wołoskiej założonej prawdopodobnie w XV w., malowniczo położonej nad brzegami zalewu. We wsi kościół parafialny Królowej Polski o ciekawej architekturze i wystroju wnętrza, murowany z kamienia, wzniesiony w 1971 z wykorzystaniem murów XIX-wiecznej cerkwi. Kościół został wybu-downy jako pomnik ku czci księży poległych w czasie II wojny światowej (tablica pamiątkowa z nazwiskami ofiar wojny). Dalej na pn. od Zaworu, na wierzchowinie rozległego działu leży niewielka osada Werlas, niegdyś przysiółek Soliny zamieszkany przez szlachtę zagrodową. W pobliżu była dawniej wieś Horodek, wymieniana w 1580, obecnie całkowicie zniszczona. 23 km. Sawkowczyk, wioska powstała w XVI w., pierwotnie zwana Rajską Wolą, późniejszą nazwę wzięła od imienia swego kniazia Sawki. Droga schodzi w dolinę Sanu zalaną wodami Jeziora Solińskiego. 26 km. Rajskie (430 m), wieś położona dawniej nad samą rzeką została przeniesiona na wyższe miejsce. Na jej terenie ślady osadnictwa sięgające epoki neolitu i brązu. Odkryto tu osadę prasłowiańskiej ludności kultury łużyckiej. Zachowane ukształtowanie terenu (wyniosłość koło ruin cerkwi zw. kurhanem) zdaje się wskazywać na istnienie grodziska datowanego przez archeologów na XII w. Wieś jest najstarszą osadą w górze doliny Sanu, wymieniana była już w 1425. W Rajskiem miał swój dom, w którym często przebywał, gen. Zygmunt Berling (1896 - 1980), dowódca pierwszej dywizji, a później I Armii WP. Ze starej wsi pozostała tylko XIX-wieczna kapliczka, a nad zalewem resztki ruin cerkwi muro-wanei wzniesione! w 1872 - 74. zniszczone! DO woinie i ostatecznie 172 TRASY DROGOWE bezmyślnie wysadzonej w 1980. Przy drodze składowisko drewna i miejsce wypału węgla drzewnego metodą retortową, która zastąpiła tradycyjne mielerze. Ostatnio wieś zaczęła się rozwijać jako miejscowość letniskowa, jest tu kilka obiektów wypoczynkowych i pól namiotowych. Nowy kościół oddano do użytku w 1992. Na pd. od Rajskiego, pomiędzy Tołstą a Otrytem, malowniczy przełom Sanu. Tu na zboczach Otrytu znajduje się stara kopalnia ropy naftowej. Od Rajskiego w górę doliny Sanu prowadzi lokalna droga do Zatwarnicy - 15 km, zamknięta jednak dla pojazdów (trasa 65). Droga przekracza końcowy odcinek zalewu na sanie i wznosi się na zalesione zbocza Otrytu. Pokonując garby wzniesień i głębokie parowy sprowadza w dolinę potoku Czarnego, dokąd sięgają wody bocznej odnogi zalewu zw. Zatoką Czarnego. 30 km. Olchowiec (460 m), przy drodze barak mieszkalny, a nieco dalej zabudowania dawnego PGR. Właściwa wieś Olchowiec leżała dawniej na pd. od drogi w bocznej dolinie potoku, spływającego ze zboczy Otrytu. Powstała w XVI w., wyludniona w 1951 uległa całkowitemu zniszczeniu i dziś nie ma po niej nawet śladu. W okolicy duże połacie łąk i pastwisk. 31 km. Chrewt (430 m), wieś znana w 1436, po 1951 została zniszczona, później jej teren pokryły wody jeziora. Z czasem nad malowniczą odnogą zalewu powstało kilka ośrodków wypoczynkowych oraz nieliczne gospodarstwa. Nad wodą pole namiotowe "Gawra". Nieco dalej, u krańca obecnej zatoki istniała niegdyś wioska Wydmę, wymieniana w 1580, wysiedlona w 1951 już się nie odrodziła, jej zabudowania zostały rozebrane lub zniszczały. Po przeciwnej stronie zatoki widoczna dolina małego potoku. W jej głębi była dawniej wieś Paniszczów, wymieniana w 1530, opuszczona po przesiedleniu ludności w 1951 przestała istnieć. Ocalała z pogromu drewniana cerkiew z 1925 zniszczała i w 1978 została rozebrana. 34 km. Polana (430 - 460), duża wieś rozciągnięta w dolinach potoku Czarnego i jego dopływu Głuchego. Na pd. od wioski połogie wyniosłości Wańka Dział (581 m) i Szeroka Łąka (618 m) stanowiące boczne ramiona położonego w głębi pasma Otrytu. Od HOCZEW-POLANA-CZARNA 173 pn. wsch. grzbiet Ostre (678 -803 m), a od pn. Moklik (675 m). Ku pn. wsch. pomiędzy wzniesienia Moklika i Ostrego zagłębia się przełomowa dolina potoku Czarnego, niezwykle malownicza i ciekawa. Polana wymieniana w 1486 była niegdyś dużą i ludną osadą, zamieszkałą w połowie przez Polaków i Rusinów. Pod koniec XIX w. była tu kopalnia ropy naftowej i potażarnia. W 1944 w rejonie Polany oddział partyzancki Mikołaja Kunickiego "Muchy" stoczył zwycięską potyczkę ze ścigającym go oddziałem wojsk niemieckich, a wkrótce potem rozbił stacjonujący tu batalion własow-ców. Do 1951 wieś pozostawała na terytorium ZSRR. W tym też roku w opuszczonej osadzie osiedliły się trzy rodziny. Potem powróciło tu kilkanaście rodzin wysiedlonych w 1951 na Ukrainę. Na większą skalę osadnictwo rozwinęło się w 1956-72. Pośrodku wsi w otoczeniu drzew zabytkowy kościół parafialny Przemienienia Pańskiego (d. cerkiew), drewniany, wzniesiony w 1790, rozbudowany w 1922, wewnątrz polichromia z 1937 malowana przez R. Konowalca. Opodal drewniana dzwonnica z 1922. Na wsch. krańcu wioski w kępie drzew, gdzie niegdyś stał XVIII-wieczny kościół, zniszczony i rozebrany w 1955, zachowała się murowana dzwonnica z XVIII w. W tej części wsi mieszka małżeństwo artystów plastyków - Zdzisława Brysiewicz i Jan Zygmanow-ski. Podwórze ich domu zdobią drewniane i ceramiczne rzeźby. W Polanie mieszka też twórca ludowy Zbigniew Hahn. Przy leśniczówce oryginalna rzeźba św. Huberta, patrona myśliwych, wykonana przez ludowego artystę I. Gołębiowskiego z Michniowca. We wsi państwo Myślińscy, którzy ostatnio nabyli tereny dawnej wsi Serednie Małe, prowadzą gospodarstwo hodowlane koni - popularnych tu niegdyś hucułów. Można tu skorzystać z jazdy konnej. Na Wańka Dziale, przy drodze do Sękowca, nowo otwarta stanica PTTK. Przez zach. kraniec wsi przebiega szlak niebieski Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Dojście z Polany: na Moklik (trasa 55) - 3,5 km (1.30 godz.), do Rosolina (trasa 56) - 3.0 km (1.15 godz.), na Hulskie (trasa 54) - 6,5 km (2.30 godz.). W najbliższym sąsiedztwie Polany w dolinach pod Otrytem leża- 174 TRASY DROGOWE ły XVI-wieczne wioski Serednie Małe i Rosochate, po których pozostały dziś tylko nazwy na mapach i zdziczałe sady. Wieś Serednie Małe zamieszkana w znacznej części przez szlachtę zagrodową została spalona przez UPA w 1944, a polska ludność wymordowana. Z Polany na pd. przez grzbiet Otrytu prowadzi leśna droga do Sękowca nad Sanem - 8 km, zaś na pd. wsch. w górę doliny potoku Głuchego biegnie lokalna droga do Lutowisk - 9 km. W połowie tej drogi wieś Skorodne (530 m) wymieniana w 1533. Wyludniona w 1951 uległa zniszczeniu, potem było tu PGR, obecnie mieszka zaledwie kilka rodzin. %. Droga opuszcza dolinę potoku Głuchego i kierując się na pn.-wsch. wznosi się malowniczymi serpentynami na grzbiet Ostrego (parking), który przekracza na wysokości ok. 675 m i zbiega ku kotlinie źródłowych potoków Czarnego. Z odkrytej części wierzchowiny efektowna panorama pasma Otrytu z siniejącymi w dali grzbietami połonin oraz doliny Sanu. 45 km. Czarna, skrzyżowanie z trasą 13 Ustrzyki Dolne - Ustrzyki Górne, w lewo do Ustrzyk Dolnych - 16 km, w prawo do Ustrzyk Górnych - 29 km. Koniec trasy. 13. USTRZYKI DOLNE - CZARNA - USTRZYKI GÓRNE - WOŁOSATE (50 km) Trasa stanowiąca kolejny odcinek bieszczadzkiej obwodnicy prowadzi z pn. na pd. przez cala szerokość wsch. części Bieszczadów. Umożliwia dojazd do centralnej partii Bieszczadów Wysokich i Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Budowę tej drogi rozpoczęto w 1953-56 realizując odcinek Ustrzyki Dolne - Czarna, następna jej część powstała w 1957-61. Na trasie komunikacja PKS. Od Ustrzyk Dolnych na pd. wsch. Droga prowadzi doliną rzeczki Jasienki, pomiędzy pasmami Orlika (612-618 m) od wsch. USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 175 i Równi (654-662 m) od zach. Dalej długie grzbiety niewysokich gór Hoszowskich. 2 km. Jasień (460 m), osada wzmiankowana w 1494, lokowana na prawie wołoskim w 1559. W otoczeniu wiekowych drzew kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii z l pół. XVIII w., barokowy, murowany. Do niedawna ołtarz główny zdobiła cudowna ikona Matki Boskiej Rudeckiej pochodząca z l pół. XVI w. Według tradycji znaleziona w Żeleźnicy na Podolu, potajemnie przywieziona do Polski w 1946 z kościoła w Rudkach (ob. Ukraina), w 1968 umieszczona w tutejszym kościele i koronowana przez kardynała Karola Wojtyłę. Skradziona w 1992 dotychczas nie została odnaleziona. Do Jasienia wróciły tylko dwie korony. Obecnie w ołtarzu jest kopia cudownego obrazu. Na przykościelnym cmentarzu zabytkowe nagrobki. W pobliżu miejsce po XIX-wiecznej drewnianej cerkwi, w 1974 rozebranej i przeniesionej do Bandrowa Narodowego. Opodal okazały dąb - pomnik przyrody. 4 km. Odgałęzienie drogi do Bandrowa Narodowego - 6 km. Droga ta wybudowana w 1972, prowadzi obniżeniem potoku Głuchego przez zagubione wśród gór osady Jałowe i Moczary do doliny potoku Królówka, wzdłuż której rozciągnęły się nowe zabudowania wioski Bandrów Narodowy. Osada wymieniana w 1541, w XVII w. stanowiła własność kniaziów Wiśniowieckich. Wieś dzieliła się dawniej na Bandrów Narodowy i Bandrów Kolonię. Ta druga część wsi - podobnie jak pobliskie, nie istniejące dziś osiedla Steinfels i Obersdorf - była osadą niemiecką powstałą w ramach tzw. kolonizacji józefióskiej w okresie zaboru austriackiego. Koloniści niemieccy zamieszkiwali tu do czasów ostatniej wojny. W 1951 opuszczona przez mieszkańców, których wysied-lomo do ZSRR uległa zniszczeniu. W 1953-68 od nowa zasiedlili ją osadnicy przybyli z różnych stron kraju. Jak na bieszczadzkie warunki jest to obecnie duża i ładna wieś licząca ponad 100 gospodarstw. We wsi zabytkowe domy drewniane konstrukcji zrębowej z XIX i XX w., kościół Św. Andrzeja Roboli (d. cerkiew), drewniany z 1825 (w 1974 przeniesiony tu z Jasienia) oraz resztki 'cmentarza ewangelickiego. 176 TRASY DROGOWE 6 km. Hoszów (500 m), wieś w dolinie Jasienki wymieniana w 1557. W 1769 miała tu miejsce bitwa konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi, podczas której został ciężko ranny płk. Franciszek Pułaski, stryjeczny brat Kazimierza (zmarł na zamku w Lesku). Przy drodze na pagórku drewniany kościół Błogosławionej Bronisławy (d. cerkiew) z 1910, remontowany 1977, trójdzielny, na rzucie krzyża z ośmioboczną kopułą. Oryginalna architektura d. cerkwi jest przejawem tzw. nurtu ukraińskiego nawiązującego stylem do budownictwa huculskiego. 7 km. Skrzyżowanie z drogą do Ustianowej - 7 km (trasa 10). 8 km. Zadworze (530 m), mała wioska powstała stosunkowo późno, około XVIII/XIX wieku. Od nowa zasiedlona w 1957-68. CcrA/cir 11 Huszuwk' USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 177 11 km. Rabę (600 m), wieś założona w XVI w., ponownie zasiedlona po 1951. We wsi drewniany kościół Św. Rodziny (d. cerkiew) z 1858. Od niedawna istnieje tu stadnina koni (anglo-araby) J. Borowskiego, który prowadzi szkółkę jeździecką, organizuje także Mistrzostwa Polski w Konnych Rajdach Długodystansowych. Przy końcu wioski droga osiąga górny kraniec doliny Jasienki i wznosi się na przełęcz (638 m) odzielającą Jaworniki (909 m) na wsch., od pasma Żukowa na zach. Przełęcz ta stanowi jednocześnie dział wód pomiędzy zlewniami Strwiąża i Sanu. 13 km. Żłobek (600 m), wieś wymieniana w 1580, dawniej zw. Żołobek. Przy drodze mały drewniany kościółek Marii Panny Nieustającej Pomocy (d. cerkiew) z 1830. 16 km. Czarna (520 - 580 m), duża wieś, siedziba gminy, położona w obszernym obniżeniu u zbiegu źródłowych strumieni potoku Czarnego. Na pd. od wioski pasmo Ostre (678 - 803 m), od pn. zach. wzniesienia spływające od wału Żukowa, a od pn. wsch. Besida (856 m). Wieś Czarna powstała na tzw. surowym korzeniu w 1505, założona na prawie wołoskim. Pod koniec XIX w. rozwinęło się tu kopalnictwo naftowe. W 1945-51 należała do ZSRR. Po 1951 opuszczona i częściowo zniszczona zaczęła się powoli od nowa zasiedlać i zagospodarowywać. Czarna, mająca ponad 800 mieszkańców, należy do większych i lepiej rozwiniętych gospodarczo osad w tej części Bieszczadów, dzieli się na Czarną Górną i Czarną Dolną. W Czarnej Dolnej w części zwanej Horwaty, gospodarstwo rolne należące niegdyś do K.RP "Igloopol". W Czarnej urodził się Jan Dobrzański (1820-1886), ceniony publicysta galicyjski i działacz polityczny, jeden ze współzalożycieli TG "Sokół". Na wzgórzach w pd. części wsi zabudowania i urządzenia starej kopalni ropy naftowej. Występują tu źródła wód mineralnych, zarówno naturalnych jak i odwierconych, głównie solanki jodko-we w typie zbliżonym do krynickiego "Zubera" oraz siarczkowe. W przyszłości w tym rejonie wioski ma powstać uzdrowisko. W 1974 Czarna zaliczona została do uzdrowisk. Obecnie jest tu kilka zakładowych ośrodków wypoczynkowych. Na wzniesieniu w otoczeniu drzew kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego (d. cerkiew), drewniany, zbudowany w 1834, wyremontowany w 1967. W Czarnej Dolnej kościółek filialny, drewniany, wzniesio- 178 TRASY DROGOWE ny w XIX w., odnowiony w 1975. Na terenie wioski zachowało się kilka starych bojkowskich chałup. W zabytkowym domu nr 88 zwanym Soplówka - Regionalna Izba Muzealna. W Czarnej Dolnej mieszka Jan Hebda, twórca ludowy, którego rzeźby wzorowane są na sztuce cerkiewnej. W centrum wioski skrzyżowanie z drogą do Hoczwi - 45 km (trasa 12). Na wsch. od Czarnej w rozległej śródgór-skiej kotlinie położonej u zbiegu źródłowych potoków Mszanki (dopływ Dniestru) rozsiadły się powstałe w XVI w. dawne bojkowskie wioski; Lipie, Michnfowiec, Bystre. W Michniowcu znajduje się zabytkowy kościół (d. cerkiew), drewniany, zbudowany w 1863 z oddzielnie stojącą dzwonnicą z 1904. Działa tu oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami powstały w 1985 z inicjatywy miejscowych działaczy: Z. Kwaska i J. Kanika. W sąsiedniej Bystrej zachowała się drewniana cerkiew greckokatolicka wzniesiona w 1902, opuszczona, od kilku lat remontowana. Minąwszy Czarną, droga wznosi się na zbocza masywu Ostre, osiągając wysokość ok. 750 m. W najładniejszym miejscu parking (w pobliżu źródło), z którego ku wsch. efektowny widok na wyniosły grzbiet Magury Łomniańskiej (1024 m) położonej już na terenie Ukrainy. Nieco dalej pod szczytem Ostrego (803 m) kamieniołom. 24 km. Lokalna wyniosłość Karczmarewka (723 m), w prawo odgałęzia się droga przez Skorodne do Polany - 9 km (trasa 12). Na wprost, nieco w dole, widoczne zabudownia Lutowisk, na horyzoncie góry wysokiej partii Bieszczadów. Na pierwszym planie zalesiony wał Otrytu, a dalej ponad masą grzbietów wybija się wspaniała grupa szczytów gniazda Tarnicy i Halicza, imponująca stąd wysokością i rozmiarami. 25 km. Lutowiska (600 - 640 m), wieś, siedziba gminy, pod względem powierzchni największej w kraju (476 km2), a jednocześnie najmniej zaludnionej. Na l km2 przypada niespełna 5 mieszkańców. Nazwa Lutowiska wywodzi się od ruskiego słowa "litowyszcze" określającego miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie. Lutowiska pojawiły się w 1580 i zwały się wówczas Litowiska. Była to osada wołoska. W bliżej nieznanym czasie, zapewne w XVIII w. rozwinęło się tu miasteczko zwane Urbanice. Właścicielem miasteczka był USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 179 Ludwik Urbański, od nazwiska którego pochodziła zapewne jego nazwa. W 1742 otrzymało od króla Augusta III prawo odbywania jarmarków. Przez długie lata, a szczególnie w XIX w. odbywały się tu słynne i największe w okolicy jarmarki i targi bydła i koni. Pod Lutowiskami w styczniu 1915 wojska austriackie pobiły kawalerię rosyjską złożoną z górali kaukaskich. Jesienią 1918 miasteczko opanowali nacjonaliści ukraińscy. Przez dłuższy czas znajdowała się tu agentura Zachod-nio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, zlikwidowana ostatecznie w kwietniu 1919. Prawa miejskie straciły Lutowiska w 1919, ale funkcję ruchliwego ośrodka usługowego o charakterze rzemieślniczo-handlowym utrzymały aż do końca okresu międzywojennego. Był tu też sąd, urząd podatkowy, straż skarbowa i poczta, instytucje odgrywające ważną rolę w życiu ówczesnej osady. W 1939 Lutowiska liczyły ok. 3500 mieszkańców, z czego aż 2/3 stanowiła ludność żydowska. W okresie wrzesień 1939 - czerwiec 1941 Lutowiska były zajęte przez ZSRR. W ostatnich dniach okupacji niemieckiej, w sierpniu 1944, miasteczko zostało opanowane przez UPA, która dokonała pogromu ludności polskiej. Wojna i lata późniejszej zawieruchy spowodowały znaczne zniszczenia. Zagładzie uległo całe centrum miasteczka. Po zakończeniu wojny , do 1951 Lutowiska pozostawały w obrębie ZSRR i wówczas nazywały się Szewczenkowo. Nazwa ta, związana z nazwiskiem znanego poety i malarza ukraińskiego Tarasa Szewczenki, utrzymała się do 1955. Po korekcie granic wyludnioną osadę zasiedliła ludność z lubelskiego. Jesienią 1951 osiedliło się tu 28 rodzin, a w 1955 powstało PGR. Lutowiska stanowiły wówczas ostatnią zamieszkaną osadę. Dalej na pd. były już tylko bezdroża i bezludne wertepy. W latach sześćdziesiątych Lutowiska zaczęły się rozwijać tworząc wkrótce jedną z większych osad w tej części Bieszczadów. Jest tu gospodarstwo rolne, placówka Straży Granicznej, nadleśnictwo, ośrodek zdrowia, nowa szkoła i dom kultury, nowe są też niemal wszystkie domy. W pn. części wioski kościół parafialny Św. Stanisława Biskupa, murowany, noegotycki, wzniesiony w 1911-13 wg projektu arch. Mąjewskiego, rozbudowany w 1923, po wojnie przez wiele lat opuszczony, odrestaurowany po zniszczeniach dopiero w 1963. W pobliżu upamiętnione miejsce straceń. W 1943 hitlerowcy rozstrzelali tu 650 osób, głównie miejscowych Żydów i Cyganów. Do 1980 w dolnej części wioski stała drewniana cerkiew z XIX w., rozebrana i przeniesiona do Dwernika. Na zboczu wzgórza na wsch. od osady stary cmentarz żydowski uporządkowany w 1987-88 staraniem Towarzystwa Ochrony nad Zabytkami w Michniowcu, na którym zachowało się jeszcze około 1000 kamiennych maceb. Od Lutowisk droga biegnie dalej na pd. doliną potoku Smolnik. Po prawej stronie zalesione zbocza Otrytu, z lewej niewielkie pagóry, a dalej samotna Kiczerka (678 m). 180 TRASY DROGOWE 28 km. Smolnik (550 m), osada leśna i zabudowania gospodarstwa rolnego (PGR, później KRP "Igloopol"). Nieco dalej, po przeciwnej stronie potoku wzniesienie porosłe kępami drzew. Tam leżała dawniej wieś Smolnik wymieniana w 1580 jako osada wołoska. Po wsi pozostała tylko dawna cerkiew - od 1973 kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Jest to ciekawa budowla w typie bojkowskim wzniesiona w 1791, restaurowana w 1968-69 i 1975, drewniana, konstrukcji zrębowej, trójdzielna, nakryta dachami namiotowymi zwieńczonymi baniastymi latarniami, z zewnątrz okolona daszkiem okapowym wspartym na wystających belkach zrębu. Wewnątrz polichromiŁ.z końca XIX w. 31 km. Dolina Sanu, odgałęzienie drogi do Zatwarnicy. 13.1. Trasa boczna: Smolnik - Zatwamica (13 km) Droga prowadzi w kierunku zach. w dół malowniczej doliny Sanu, u podnóży lesistego wału Otrytu. Dolina jest wąska i kręta, pełna niespodziewanych załomów. Droga zbudowana w 1958-61 wije się wzdłuż jej urokliwych zakoli, na przemian dnem lub zboczami wzniesień, często krajem urwistych przepaści. Po przeciwnej stronie rzeki podnoszą się masywy górskie Magury Stuposiańskiej i Dwemik-Kamienia przedzielone głęboką doliną potoku Dwernik. W dolinie Sanu ulokowały się urokliwe wioski. 5 km. Dwerniczek (520 m), mała wioska położona u ujścia potoku Dwemik do Sanu, odgałęzienie drogi lokalnej do Brzegów Górnych - 11 km (trasa 11.2). Wieś wymieniana w 1589, podobnie jak inne osady położone po tej stronie Sanu w latach powojennych należała do ZSRR. Przed wymianą terenów ich mieszkańców przesiedlono gdzieś na Ukrainę, a opuszczone domostwa popadły w ruinę. Obecnie osada liczy kilkanaście domów. Opodal skrzyżowania dróg oryginalna zagroda, w otoczeniu której przetrwały jeszcze prymitywne rzeźby bieszczadzkich diabłów i złych duchów zw. tu biesami. Autorem tego niezwykłego salonu był Marian Hess, artysta plastyk, który przez wiele lat tu mieszkał i gospodaro- USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 181 wał. Powyżej pensjonat na tzw. Rusinowej Polanie propagujący górską turystykę rwerową (wypożyczalnia rowerów). Przez Dwerniczek przechodzi szlak niebieski Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Na pd. od wioski na grzbiecie Otrytu schronisko studenckie "Chatka Socjologa". Dojście szlakiem niebieskim - 2,5 km (l godz.). 8 km. Chmiel (520 m), wioska zabudowana w większości nowymi ładnymi pensjonatami, wymieniana w 1526. Bezpośrednio po 1951 w opuszczonej osadzie powstało PGR, które jednak nie wytrzymało próby czasu i upadło. W 1957 przybyła tu pierwsza grupa osadników i oni również wnet zrezygnowali z gospodarowania na tym odludziu. Ostatecznie wieś została zasiedlona w 1958-65, w części miejscową ludnością, której udało się powrócić w rodzinne strony. W 1960 powstała tu osada leśna. Opodal drogi kościół parafialny Sw. Mikołaja (d. cerkiew), pochodzący przypuszcalnie z końca XVIII w., przebudowany w 1906, restaurowany w 1977. Na przycerkiewnym cmentarzu kilka starych nagrobków. W rejonie wioski, nad Sanem, występują aluwialne pokrywy żwirowe, będące cennym stanowiskiem geomorfologicznym. Po przeciwnej stronie Sanu, w górskim parowie istniała dawniej wioska Ruskie wymieniana w 1580, po ostatniej wojnie wyludniona zarosła lasem. 12 km. Sękowiec (490 m), osada leśna i ośrodek wypoczynkowy pracowników leśnictwa. Do 1951 była tu wieś znana od 1593. Stąd w górę doliny Sanu, prawą jego stroną, prowadzi leśna droga w kierunku Rajskiego - 12,5 km (trasa 65). Inna droga wiedzie przez grzbiet Otrytu do Polany - 8 km. Z Sę-kowca wyjście na Hulskie (trasa 75) - 5 km (2 godz.). Przed osadą droga skręca w lewo, przekracza San i zagłębia się w dolinę potoku Głębokiego. Za mostem w lewo odgałęzia się droga leśna do Nasicznego - 9 km. 13 km. Zatwarnica (530 m), osada leśna powstała w 1957-65 na miejscu całkiem zniszczonej wsi wołoskiej znanej od 1580. Pośrodku nowy kościół i hotel nadleśnictwa. W pobliżu szkoły obelisk milicjantów poległych w 1944 i 1945 podczas napadów UPA, ustawiony w 1974. Osada położona jest w malowniczej dolinie Głuchego, który tworzą zlewające się powyżej dwie strugi - Rzeka i Hylaty, TRASY DROGOWE mające swe źródła na zboczach Połoniny Wetlińskiej, której rozłożysty masyw rozciąga się od pd. Z obu stron wioski podnoszą się zalesione garby ramion Połoniny Wetlińskiej. Dojścia z Zatwarnicy: na Połoninę Wetlińską (trasa 96) - 8 km (4 godz.), na Przełęcz Orłowicza (trasa 97) - 7 km (3 godz.), na Smerek (trasa ,99) - 7,5 km (3.45 godz.) i na Połoninę Wetlińską przez Średni Wierch (trasa 98) - 8,5 km (3.45 godz.). Stąd w dół doliny Sanu prowadzi nowa malownicza droga leśna do Rajskiego (trasa 65) - 18 km. C 13.2. Trasa boczna: Dwerniczek - Brzegi Górne (11 km) W Dwerniczku droga przekracza San i kieruje się na pd.-zach., w górę uroczej doliny potoku Dwemik noszącego w dalszej części nazwy Nasiczniański i Proczwa. 2 km. Dwernik (520 m), wieś istniejąca od 1533, po zniszczeniu przez UPA zasiedlana od nowa począwszy od 1956. Obecnie jest tu kilkanaście gospodarstw osadniczych i osada leśna. Na wzgórku drewniany kościół Sw. Michała Archanioła wybudowany w 1981 z rozebranej cerkwi w Lutowis-kach. Za wioską droga wchodzi w ciasny przełom pomiędzy wzniesieniami Magury Stuposiańskiej (1016 m) od wsch. i Dwernika Kamienia (1004) od zach. Do Dwemika wpada tu potok Caryński, wypływający z wielkiego kotła pomiędzy Magurą Stuposiańską i Połoniną Caryńską, w głębi którego istniała niegdyś wioska Caryńskie - 4 km, wymieniana w 1620, obecnie nie zamieszkana. 6 km. Nasiczne (620 m), wioska ładnie położona w rozszerzeniu doliny, u ujścia potoku Kniażki do Dwernika tu zw. Nasiczniańskim. Nad wioską od zach. Jawornik (1047 m) i Dwemik-Kamień. Po przeciwnej stronie potoku ciągnie się boczne ramię Połoniny Caryńskiej z wyniosłymi bezimiennymi kopami (842 i 928 m). Na pd. zach. od kopy 920 znajduje się bliżej nie znana, ponoć naturalna pieczara, sztucznie powiększona przez człowieka. Wśród skalnych grzęd kopy 834 m, której studenci nadali miano "Jaskiniowej Góry" - dwie małe jaskinie typu szczelinowego. Nasiczne, wymieniane w 1620, zostało po wojnie całkowicie zniszczone. Obec- USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 183 nie jest tu kilkanaście gospodarstw wybudowanych w 1960-65, zamieszkanych głównie przez leśników. Wyjścia z Nasicznego: na Magurę Stuposiańską (trasa 51) - 4,5 km (2.45 godz.), na Dwemik-Kamień (trasa 52) - 3 km (1.45 godz.) i na Połoninę Wetlińską (trasa 53) - 6 km (3.50 godz.). Za osadą droga wkracza na teren BPN. Nieco dalej koryto potoku przegradzają skalne progi, z których jeden tworzy efektowny wodospad zw. Nasiczniańskim. Droga wprowadza w ciasny wąwóz potoku Prowcza zagłębiony między zalesione stoki Połoniny Wetlińskiej i Połoniny Caryńskiej, którym podąża na przestrzeni kilku kilometrów. W połowie drogi odkrywka nieczynnego kamieniołomu. 11 km. Brzegi Górne (trasa 14). Koniec trasy bocznej. Od skrzyżowania w Smolniku trasą główną dalej na pd. Droga pokonuje niewielkie wzniesienie, schodzi w dolinę Sanu, który przekracza. Ze wzgórza rozległy widok. W kierunku zach. dolina Sanu z dominującym nad nią pasmem Otrytu. Powyżej mostu ujście potoku Wołosaty. Kilka kilometrów w górę San tworzy wielką pętlę, opływając wzgórze Łysania (669 m). Tu w zakolu rzeki znajduje się rezerwat przyrody "Zakole" utworzony w 1970, obejmujący fragment wysokiego torfowiska górskiego o pow. 5,25 ha z dobrze zachowanym zespołem pierwotnej roślinności torfowiskowej. 32 km. Procisne (530 km), osada leśna wybudowana w 1958-61 w miejscu zniszczonej wsi wymienianej w 1580. Dalej w górę doliny potoku Wołosatego. Po lewej stronie - za potokiem - grzbiet górski, w którym wyróżniają się zalesione kopy Czereszenki (771 m) i Czereśni (816 m). Z prawej Kosowiec (955 m), a dalej Magura Stuposiańską (1016 m). 34 km. Stuposiany (550 m) jedna ze starszych osad w okolicy, istniała już w 1489. W latach międzywojennych wieś była siedzibą gminy, zamieszkiwali ją głównie Bojkowie. Wkrótce po zakończeniu wojny jej mieszkańców wysiedlono do ZSRR, a zabudowa uległa zniszczeniu. Dopiero w początkach lat pięćdziesiątych na 7tr1is7r.7flnłi wsi nnwstflłn crnsnnrlarstwn POR- które wkrótce zlik- 184 TRASY DROGOWE widowano. W 1957-60 wyrosły tu pierwsze domy osady leśnej, później znacznie rozbudowanej. Niedaleko za wsią odgałęzia się w lewo lokalna droga prowadząca w głąb tzw. worka bieszczadzkiego, najbardziej na pd.-wsch. wysuniętej części kraju. 13.3. Trasa boczna: Stuposiany - Muczne - Bukowiec (23 km). Droga przechodzi Wołosaty i wspina się stromo na grzbiet (678 m) pod Czereśnią, przekracza go; schodzi w dolinę potoku Muczny i dalej prowadzi w górę^go biegu. Jest wąska i bardzo kręta. 9 km. Muczne (720 m) osada leśna położona w uroczej kotlince u zbiegu potoków Bystra i Sucha tworzących potok Muczny. Na pn. od osady wznosi się lesisty grzbiet Jeleniowaty (859 - 909 m), zaś od pd. Widełki i Bukowe Berdo. W 1590 istniała w tym miejscu osada zwana Dołhyłuh, co można przetłumaczyć jako długa nizina. Według opowieści obecna jej nazwa pochodzi od potoku Mucznego, a ta z kolei od ruskiego słowa "muka", tj. męka. Dawno temu - jak głosi podanie ludowe - miały tu być wsie, które zniszczyły najazdy tatarskie. Przed ostatnią wojną w Mucznem było zaledwie kilka domów i przystanek kolejki wąskotorowej. Kolejka ta wybudowana w latach dwudziestych prowadziła z Sokolików Górskich do Ustrzyk Górnych i miała liczne odgałęzienia. Służyła głównie do wywozu drewna z okolicznych lasów. Wkrótce jednak, bo już w 1936 jej eksploatacja została poniechana, a tory z czasem rozebrano. Do dziś pozostały po niej ślady torowisk i resztki mostów widoczne jeszcze w dolinie Wołosatego i Roztoki. W 1970-72 na pustkowiu tym administracja lasów państwowych wybudowała hotel robotniczy oraz osiedle dla leśników. W 1975 cały rejon Mucznego został przejęty przez URM. Urządzono tu Ośrodek Hodowlany Zwierzyny Łownej, stanowiący jeden z obiektów tzw. dewizowych polowań "Polskich Borów". W rzeczywistości był to eksluzywny ośrodek łowiecki dla ówczesnych władz, działał jako filia słynnego Arłamowa. Urządzano tu polowania m.in. na żubry. W tym czasie rozbudowano istnieiacy hotel, wybudowano luksusowa wille- USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 185 Cały teren był pilnie strzeżony przez wojsko, a wstęp dla przeciętnego człowieka zamknięty. Nazwę osady zmieniono na Kazimierzowo. W połowie 1981, pod naciskiem społeczeństwa, ośrodek zlikwidowano, a obiekty z powrotem przekazano służbie leśnej. Hotel leśników jest obecnie ogólnie dostępny. Ponadto w osadzie jest parking i pole biwakowe, tu znajduje się początek szlaku żółtego na Bukowe Berdo (trasa 49) - 3 km (1.30 godz.) oraz nieznakowana ścieżka na Obnogę i Bukowe Berdo (trasa 50) - 6,5 km (3 godz.). Minąwszy osadę droga prowadzi dalej w górę doliny, osiąga dział wód (około 770 m) pomiędzy Jeleniowatym a Obnogą (1081 m) i stromo zbiega w dolinę potoku Roztoki, który przekracza. Za mostem odchodzi w prawo, w górę doliny Roztoki, droga leśna tzw. dziewiątka, prowadząca przez przepastne lasy i wertepy do Bukowca - 8 km. Droga ta zamknięta jest dla pojazdów. Zasadnicza trasa skręca na pn. wyprowadzając wnet na otwartą przestrzeń doliny Sanu. 15 km. Tarnawa Niżna (66 m), niewielka osada i gospodarstwo rolne powstałe w miejscu zniszczonej wsi. Osada została założona przez Wołochów w 1444 i nazywała się wówczas Ternowa, później podzielono ją na Tarnawę Wyżną i Tarnawę Niżną. Po wojnie Tarnawa, podobnie jak inne bojkowskie wsie położone w dolinie Sanu, została wysiedlona i zniszczona. Odbudowę Tarnawy zapoczątkowało powstanie fermy hodowlanej PGR z pobliskiego Smolnika. Po utworzeniu ośrodka w Mucznem powstało tu gospodarstwo funkcjonujące dla jego potrzeb, które z kolei w 1982 przejął sławny swego czasu KRP "Igloopol" w Dębicy. Wówczas to wybudowano wielkie blaszane obory i osiedle dla pracowników. W dolinie Sanu, na terenach kilku nie istniejących wsi, przeprowadzono ogromne roboty rekulty-wacyjne, niszcząc bezmyślnie środowisko. Pozostałością po owych gigantycznych pracach są ogromne połacie niewykorzystanych dziś łąk. Wielkie niegdyś gospodarstwo pozbawione dotacji upadło, pozostało wegetujące osiedle. Jest tu mały hotelik, pole biwakowe i parking. Na pn. zach. od Tarnawy Niżnej, nad Sanem w rejonie nie istniejącej wioski Dżwiniacz Górny znajdują się rezerwaty florystyczne "Łokieć" (pow. 10,28 ha) i "Dżwiniacz" (pow. TRASY DROGOWE USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 187 10,51 ha) utworzone w 1987 celem ochrony torfowisk górskich. W rezerwacie "Dźwiniacz" występuje osobliwy bór bagienny ze świerkiem. Za gospodarstwem droga skręca ostro na pd. i prowadzi dalej w górę doliny Sanu, niekiedy bardzo blisko jego brzegu. San będący tu niewielkim potokiem stanowi naturalną granicę państwową z Republiką Ukraińską. W głębi doliny istniały niegdyś XVI-wieczne bojkowskie wsie: Tarnawa Wyżną, Sokoliki Górskie, Bukowiec i Beniowa, a u samego krańca były jeszcze Sianki. Po wojnie miejscowa ludność została wysiedlona do ZSRR, a zabudowania zapewne spalone. Co tu się działo w 1945-47 doprawdy nie wiadomo. Dziś jest tam pustka i głusza, w której panuje wszechwładna dzika przyroda, gdzie częściej można spotkać niedźwiedzia niż człowieka. Spory ten obszar, położony między wierchami gniazda Tarnicy i Halicza a strugą Sanu, mocno zalesiony i poorany wertepami rozlicznych strumieni, od dawna znany był jako miejsce niedostępne, zapomniane przez Boga i ludzi. Podobnie było i dawniej. Jak podają stare kroniki, jeszcze w pół. XIX w. królowały tu niedźwiedzie, mające w zakamarkach gór ukryte barłogi, których i dziś jest tu sporo. W okolicach tych miał grasować osławiony bieszczadzki łotrzyk Dobosz, który gdzieś tu schował JSWOJC skarby, a w Beniowskiej cerkwi poświęcał nóż. Środowisko przyrodnicze pozostało tu długo w stanie niemal nienaruszonym. Dopiero w początkach obecnego stulecia nastąpiły znaczące zmiany szaty leśnej, kiedy to, po rabunkowej wycince naturalnych buczyn, znaczne obszary zalesiono świerkiem. Obecnie większość tego terenu została włączona w obręb BPN. Powyżej gospodarstwa jest tylko sezonowe leśnictwo i baraki robotników leśnych pod Kiczerą Sokolicką, schron BPN w Bukowcu i schronisko BPN nad Negrylo-wem w Siankach. Po obu stronach drogi rozległe połacie łąk. Na pd. zach. ponad sinymi pasmami lasów widać nagie wierchy Bukowego Berda, Krzemienia, Kopy Bukowskiej, Wołowego i Halicza, a w dali Połoniny Bukowskiej. Po przeciwnej, ukraińskiej stronie Sanu, długi wierch Siańskie. Dalej przy drodze charakterystyczne torfowisko górskie tworzące rezerwat przyrody "Tarnawa", ustanowiony w 1976, obejmujący ob- TRASY DROGOWE szar torfowisk i łąk o pow. 34,4 ha. Występuje tu bór bagienny z sosną zwyczajną. W pobliżu nad Sanem położony jest rezerwat przyrody "Litmirz" o pow. 13 ha. W obu rezerwatach ochronie podlegają torfowiska wysokie, ze stanowiskami pierwotnej roślinności torfowiskowej. Wśród zbitego kobierca mchów-torfowców występuje m.in. rosiczka okrągłolistna, modrzewica zwyczajna, żurawina błotna i ba-żyna czarna. Poprzez zbocza K-iczery Sokolickiej zw. też Łysakowską (836 m) droga przedostaje się w dolinę potoku Wdowiec, a zaraz potem osiąga dolinę Halicza wyścieloną rozległymi łąkami. ^ 23 km. Bukowiec (750 m), teren nie istniejącej wsi, po której pozostały tylko resztki cmentarzy. Po prawej stronie wśród łąk widoczna kępa drzew kryjąca pozostałości cerkwi. Opodal resztki wiejskiego cmentarza, na którym przetrwało kilka nagrobków. Nieco dalej pozostałości cmentarza wojennego z 1914-15, którego miejsce znaczy wyniosły krzyż ustawiony w 1990. Pośród łąk rozstaje dróg. W prawo odgałęzia się wspomniana już "dziewiątka", nieco dalej odchodzi w lewo droga do Beniowej. Droga na wprost, zamknięta bramą BPN, prowadzi do Sianek. Przy bramie parku zwraca uwagę ogromna żelazna kadź pochodząca z niedalekiej Potaszni, gdzie służyła do ługowania potażu (popiołu drzewnego). Od bramy rozpoczyna się wy-znakowany w 1993 szlak spacerowy (niebieski) do Sianek (trasa 26) - 9 km (3,15 godz.). Niespełna 2 km na pd. wsch. od Bukowca, istniała niegdyś wioska Bemowa, rozłożona po obu stronach Sanu. W miejscu wsi zachowało się kilka krzyży przydrożnych, a na wzgórku nad Sanem kępa drzew kryjąca cerkwisko i pozostałości cmentarza (kilkanaście nagrobków) uporządkowanego - podobnie jak inne w okolicy - przez studentów warszawskich w 1990. W pobliżu nieczynna bacówka. Utwardzona droga kończy się przed cerkwiskiem, dalej jest gruntowy błotnisty trakt. Dalszy odcinek drogi prowadzącej z Bukowca na pd. do Sianek, zamknięty bramą BPN, jest niedostępny dla ruchu samochodowego. Za bramą schron BPN. Dojście na teren dawnej wsi Sianki i do tzw. grobu hrabiny możliwe za ze- USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 189 zwoleniem BPN (bilety w Mucznem) wg trasy 26-7 km (2 godz.). Koniec trasy bocznej. Ze Stuposian dalej na pd. w górę coraz węższej doliny Wołosate-go. Nad brzegami rzeki często można tu spotkać czarnego bociana. 38 km Pszczeliny (570 m), osada leśna wybudowana w 1960-65 w miejscu dawniejszego osiedla. Na wzgórku nowy kościół Sw. Piotra i Pawła. Nad potokiem pole biwakowe. Przez przysiółek Widełki przechodzi szlak niebieski Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Dojścia szlakiem: na Magurę Stuposiańską - 3,5 km (2 godz.), na Krzemień - 10 km (4 godz.). 41 km. Bereżki (605 m), osada leśna powstała w 1958-65 na terenie zniszczonej XVII-wiecznej wioski. Przy leśnictwie pole biwakowe. W prawo szlak żółty na przełęcz Przysłup (schronisko - trasa 21) - 2,5 km (l godz.). Za Bereżkami droga wprowadza w przełomową część doliny Wołosatego. Z prawej strony zbocza masywu Połoniny Caryń-skiej, po lewej Widełki i Kiczera. Między Widełkami a Kiczerą dolina potoku Zwór. W dolinie tej w 1963 urządzono zagrodę dla żubrów, których pierwszą partię w ilości 7 sztuk sprowadzono jesienią tego roku. Druga grupa również 7 żubrów przybyła tu w grudniu następnego roku. Przywieziono je z rezerwatów w Puszczy Pszczyńskiej i Niepołomickiej. Po okresie aklimatyzacji zostały wypuszczone na wolność i na dobre zadomowiły się w Bieszczadach. Obecnie jest ich w tym rejonie około 120 sztuk (podobno część przeszła na Ukrainę). Często można je spotkać na trasach bieszczadzkich wędrówek. W tym wypadku zaleca się zachowanie odpowiedniej ostrożności. Zwierząt tych nie należy drażnić ani zbyt blisko podchodzić. 45 km. Ustrzyki Górne (650 m), osada położona w kotlinie u zbiegu Rzeczycy, Terebowca i Wołosatki, które połączone tworzą potok Wołosaty, w otoczeniu najwyższych bieszczadzkich szczytów i w centrum Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Od zach. pasmo graniczne z Wielką Rawką (1304 m) i Wielką Seme- TRASY DROGOWE Okolice Ustrzyk Górnych USTRZYKI D.-USTRZYKI G.-WOŁOSATE 191 nową (1091 m), na pn. zach. Połonina Caryńska (1297 m), a ku wsch. grupa tzw. gniazda Tarnicy i Halicza z widoczną na pierwszym planie połoniną Szerokiego Wierchu (1315 m). Ustrzyki Dolne mają lokalny mikroklimat wyróżniający się długą zimą, trwającą do 128 dni w roku oraz dużymi opadami śniegu, którego grubość sięga 115 cm, co stwarza dobre warunki dla narciarstwa. Pierwsza informacja o wsi zw. Ustriki pochodzi z 1580, jakkolwiek wiadomo, że w 1529 istniały tu pola i łąki. Były one położone przy znanym też od tego roku trakcie handlowym, wiodącym doliną Wołosatki przez przełęcz Beskid na Węgry. W 1678 wieś występuje już pod nazwą Ustrzyki Górne (bojkowska nazwa Ustriki Horyszni). Ta zagubiona wśród gór wieś bojkowska zachowała bardzo długo pierwotne formy ustrojowe, m.in. urzędy dziedzicznego sołtysa i dziedzicznego popa. W okresie powojennej zawieruchy wieś została całkowicie zniszczona. W początkach lat pięćdziesiątych była tu tylko placówka WOP, której obiekty zostały w 1956 przekazane PTTK.. Otwarte w 1957 prymitywne schronisko, kilkakrotnie przebudowywane, istniało do jesieni 1985. W następnych latach wybudowano tu kilka osad leśnych, później budynek dyrekcji (1981) i osiedle dla pracowników parku. W 1985 na cyplu u ujścia Terebowca do Wołosatki, na miejscu gdzie niegdyś była bojkowska cerkiew, postawiono drewniany kościółek Sw. Anny. Z uwagi na położenie Ustrzyki Górne zyskały rangę ważnego ośrodka turystycznego. Na miarę istniejących możliwości powstała tu baza służąca obsłudze turystów, m.in. camping, dwa pawilony gastronomiczne, sklepy i poczta, oraz mały hotel "Pulpit", w którym od 1986 mieści się schronisko PTTK "Kremenaros". W miejscu starego schroniska w 1986-92 wybudowano nowoczesny obiekt hotelowy wg proj. Marii Zbirant-Winnik. Hotel PTTK o nazwie "Górski" oddano do użytku 30 XII 1992. Ze starego obiektu zachował się tzw. zielony domek, w którym z inicjatywy Edwarda Moskały urządzono Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK. W sąsiedztwie hotelu budynek Bieszczadzkiej grupy GOPR. W dolinie Terebowca niedawno otwarty hotelik BPN. Przez Ustrzyki Górne przechodzi główny szlak beskidzki (trasa 15), tu kończy się niebieski szlak graniczny (trasa 17) i rozpoczy- 192 TRASY DROGOWE na szlak niebieski na Krzemień (trasa 85). Ustrzyki Górne stanowią punkt wyjścia na główne szczyty Bieszczadów: Połoninę Ca-ryńską. Wielką Rawkę, Szeroki Wierch, Tarnicę, Bukowe Berdo i Halicz. Pośrodku Ustrzyk Górnych rozgałęzienie dróg. Na wprost droga do Cisnej (trasa 14) - 36 km, stanowiąca dalszy ciąg bieszczadzkiej obwodnicy. Dalej w lewo lokalną drogą biegnącą w górę szerokiego obniżenia doliny Wołosatki. Z prawej strony zalesiony grzbiet pasma granicznego, po lewej wybijające się ponad granicę lasów nagie szczyty Szerokiego Wierchu i Tarnicy. Przy drodze ogrodzony żerdziami teren dawnej rezerwatu flo-rystycznego "Wolosate" utworzonego w 1959. Ogrodzenie chroni obszar (pow. 2,04 ha) wysokiego torfowiska górskiego zbudowanego z mchów torfowców, z rzadka porośniętego drzewami i krzewami. 50 km. Wolosate (720-750 m). Zabudowania gospodarcze i osiedle BPN. Na okolicznych zboczach obszerne łąki powstałe w wyniku bezmyślnej rekultywacji dokonanej siłami wojska w 1987. Wieś Wołosate założona w 1557 była w ostatnich latach swego istnienia dużą i ludną osadą liczącą blisko 200 gospodarstw. Podobno król Stefan Batory osadził tu żołnierzy piechoty wybranieckiej. Z dokumentów wiadomo także , że w przeszłości wśród bieszczadzkich beskidników wyróżniali się opryszkowie z Wołosatego, a jednocześnie zachowały się informacje, że jej mieszkańcy uważali się za szlachtę. Według niesprawdzonych w pełni danych podczas ostatniej wojny mieszkańców Wołosatego spotkał tragiczny los. Czując się Polakami odmówili przyjęcia tzw. kennkart (okupacyjnych dowodów tożsamości) z literą "U" oznaczającą przynależność do narodowości ukraińskiej. Za karę, w bliżej nie znanych okolicznościach i czasie, mieli być wywiezieni przez Niemców w niewiadomym kierunku i wszelki ślad po nich zaginął. W ich miejsce osiedlono ludność ukraińską z innych stron. Inna wersja powiada, ze ludność Wołosatego została wywieziona przez NKWD i wymordowana. Faktem jednak jest, że w 1946 wieś była zamieszkana, a istniejąca tu strażnica graniczna została zlikwidowana przez UPA. Wiadomo również, że jej mieszkańców wysiedlono w tym roku do ZSRR. Pod koniec lat sześćdziesiątych zaczęto tu organizować gospodarstwo rolne. Pozostawało ono w zasięgu rządowego ośrodka w Mucznem, potem zostało przekazane KRP "Igloopol". Powstała tu wówczas wielka ferma hodowlana, rozpoczęto budowę osiedla. W 1991 obiekty zostały przejęte przez BPN, jest tu hotelik i schronisko turystyczne, bar, pole biwakowe i parking. Od 1993, w oparciu o bazę dawnej fermy, CISNĄ - WETLINA - USTRZYKI GÓRNE 193 park prowadzi hodowlę koni rasy huculskiej, niegdyś powszechnie używanych przez mieszkańców tych stron. Pierwsze konie sprowadzono tu ze stadniny w Kabeni i Siarach. Od lat w Wołosatem organizowany jest latem festiwal piosenki harcerskiej i turystycznej. Za osiedlem droga mija somotny domek leśnictwa, przekracza potok Połaniec osiągając rozszerzenie doliny zw. Rówień i skręca ku granicy państwa z Ukrainą. Oryginalne ogrodzenie leśnictwa to robota Hucułów. Kotlinka położona jest u stóp granicznej przełęczy Beskid (78 5 m), tworzącej szerokie i głębokie obniżenie pomiędzy Woł-kowym Berdem (1120 m) a Menczyłem (1008 m). Od wieków wiódł tędy trakt handlowy na Węgry, o czym wspomina dokument z 1529. Od bazy BPN droga zamknięta jest dla ruchu samochodowego. Przez Wołosate przechodzi szlak niebieski na Krzemień (trasa 82), tu kończy się szlak czerwony (trasa 15). Z Wołosatego dogodne dojścia na Tarnicę (4 km - 2.15 godz.) i Halicz (9,5 km - 4 godz.). Polecane przejście trasy: Wołosate - Tarnica - Halicz - Rozsypaniec - Przełęcz Bukowska - Wołosate (szlak niebieski i czerwony), razem około 19,5 km - 7 godz. Koniec trasy. 14. CISNĄ - WETLINA - USTRZYKI GÓRNE (36 km). Droga tworząca pd. część obwodnicy została zbudowana w 1956-62 z wykorzystaniem istniejących tu wcześniej traktów. Jej realizacja rozpoczęta od Cisnej w 1956 zapoczątkowała wielką akcję budowy bieszczadzkich dróg. Trasa krajobrazowa bardzo atrakcyjna, prowadzi wzdluż obniżeń zalegających pomiędzy pasmem polonin i grzbietem granicznym. Stalą komunikacja PKS do Wetliny, potoczenie do Ustrzyk Górnych tylko w sezonie letnim. Z Cisnej doliną Solinki na pn. wsch. Od pn.wielki masyw Ło-piennika (1069 m), w bocznym grzbiecie którego wyróżnia się stożek Horodka (889 m), a od pd. Połoczyszce (692 m), Ryczywół 194 TRASY DROGOWE Widok z Przełęczy Przysfup (728 m) i Jeleni Skok (777 m). Po prawej stronie, za stacją benzynową, pamiątkowy głaz poświęcony Aleksandrowi Fredrze, ustawiony w 1974. 2 km. Dolżyca (530 m), wieś wymieniana 1552, po wojnie całkowicie zniszczona przestała istnieć. Życie wróciło dopiero w 1956, gdy drogowcy urządzili tu wielką bazę, która potem przez szereg lat służyła turystom. W 1958-65 powstała osada leśna, a w 1960 pojawili się pierwsi osadnicy. Obecnie jest tu trochę gospodartw, sporo domów pracowników leśnych, kilka pensjonatów i ośrodków wypoczynkowych. Przez wieś przechodzi szlak czarny Jaworne-Przełęcz Orłowicza (trasa 16). Dojścia na Łopien-nik: szlakiem - 3 km (2 godz.), trasą 30-3 km (2 godz.). 3 km. Odgałęzienie drogi do Bukowca (trasa 12.1.) - 13 km. Trasa opuszcza dolinę Solinki i wiedzie dalej w górę doliny potoku Dołżyckiego. Z lewej strony lesiste masywy Falowej (968 m) i Krzemiennej (936 m). Drodze towarzyszy linia leśnej kolejki wąskotorowej. 7 km. Krzywe (600 m), wieś znana od 1552, dawniej zwana CISNA-WETLINA-USTRZYKI GÓRNE 195 na pasmo połonin Krywe, zniszczona w czasie walk z UPA. Dopiero od niedawna powstała tu nowa osada. Nad wsią w paśmie Ryczywołu wyniosłość Jeleni Skok (777 m) z wielkim urwiskiem u szczytu. Z Krzywego wyjście na Małe Jasło (trasa 40) - 4 km (2.15 godz.). 9 km. Przyslup (660 m), wieś położona nieco na uboczu drogi, nad potokiem Pod Bowerniem, sięgająca początkami 1552. Spalona podczas walk z UPA została od nowa zasiedlona. Zajazd i pole biwakowe. Z Przysłupia wyjścia na Jasło (trasa 62) - 4,5 km (2.15 godz.) i Małe Jasło (trasa 61) - 3 km (2 godz.). Powyżej wioski droga przekracza szerokie siodło (681 m) pomiędzy masywami Krzemiennej (936 m) od pn., i Jasła (1153 m) od pd., stanowiące dział wód pomiędzy zlewniami Solinki i Wetliny. Z siodła (681 m) noszącego nazwę Przełęcz Przysłup rozciąga się wspaniała panorama gór tworzących główne pasma Bieszczadów. W przepięknym krajobrazie okolicy dominuje szczyt Smereka, dalej za nim układają się strzępiaste grzbiety Połoniny Wetlińskiej i Caryńskiej. Środkiem zalega szerokie Obniżenie Wetliny, a na prawo od niego lesisty wał pasma granicznego, w którym m.in. można wyróżnić 196 TRASY DROGOWE Ptaszę, Jawornik, Rąbią Skałę, Dział i Wielką Rawkę. W głębi horyzontu szczyty gniazda Tarnicy i Halicza. Z przełęczy niezna-kowana ścieżka na Jasło (trasa 60) - 4 km (1.45 godz.). Poniżej pole biwakowe. Z siodła droga zbiega w dolinę potoku Kalniczka. 10 km. Po prawej stronie w bocznej dolinie wieś Strzebowiska, dawniej zwana Strubowiska, wymieniana w 1567. 13 km. Kalnica (580 m), wieś położona w szerokim obniżeniu u ujścia potoku Kalniczka do Wetliny. Od wsch. nad kotliną dominuje wyniosły szczyt Smereka (1222 m), zaś odpn.-zach. wznoszą się masywy Krzemiennej (936 m) i Falowej (968 m). Pomiędzy nie zagłębia się ku pn. piękna dolina rzeki Wetliny, wzdłuż której prowadzi droga do Polanek - 13 km (trasa 35). Kalnica, wymieniana w 1552, była niegdyś sporą wioską. Po wojnie zniszczona przestała istnieć. Życie zaczęło powracać dopiero pod koniec lat pięćdziesiątych. Obecnie znajduje się tu kilkanaście gospodarstw i pensjonat "Bogdanka". Na pn.-wsch. stoku Krzemiennej wyciąg orczykowy długości 400 m. Mieszka tu Jan Romaszkan - rzeźbiarz, znany twórca stylizowanych artystycznych mebli. W zakolu drogi, która skręca gwałtownie na pd. wsch. rezerwat przyrody "Olszyna lęgowa w Kalnicy". Rezerwat utworzony w 1971 obejmuje fragment rzadko spotykanego górskiego lasu łęgowego o powierzchni 13,69 ha z naturalnym stanowiskiem olszy szarej i olszy czarnej. Dalej w górę doliny Wetliny, która powyżej ujścia doń potoku Niedźwiedziego przybiera nazwę Wetlinki lub Górnej Solinki. Po lewej stronie pasmo Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Z prawej podnoszą się boczne ramiona grzbietu granicznego porozdzielane dolinami strumieni: Bystry, Niedźwiedzi i Smerek. 16 km. Smerek (600 m), wieś położona nad potokiem Niedźwiedzim i Smerekiem, niegdyś ludna i spora, sięgająca początkami 1529. Jej zabudowania, zanim nie strawiła ich pożoga, ciągnęły się w górę doliny potoku Niedźwiedziego, aż pod samą Fereczatę. Zniszczona wieś zaczęła się ponownie zasiedlać dopiero w 1960. Przy drodze motel i DW "Kolejarz". Przez wieś przechodzi główny szlak beskidzki (trasa 15), dojście nim na Smerek - 5 km (2.30 CISNA-WETLINA-USTRZYKI GÓRNE 197 godz.), na Okrąglik - 8,5 km (3.30 godz.). Wyjścia ze Smereka: na Płaszę (trasa 76) - 8 km (3.30 godz.) i na Paportną (trasa 77) -7.5 km (3.15 godz.). 20 km. Wetlina (626 - 658 m), wieś rozciągnięta wzdłuż doliny Wetlinki, u podnóża Smereka i Połoniny Wetlińskiej (1255 m), w masywie której dominuje charakterystyczny garb Hnatowego Berda (1187 m). Na pd. okryty lasami Jawornik (1021 m). W kierunku pd.-wsch. ku kopie Wielkiej Rawki (1304 m) ciągnie się długi grzbiet Działu (930-1146 m). Okoliczne góry znajdują się w obrębie BPN. Wieś Wetlina, o której wiemy, że istniała w 1580 jako założona na prawie wołoskim, jest osadą niewątpliwie znacznie starszą. Potwierdza to zachowana tradycja i nazwy jej części, starszej - tej zniszczonej przez Tatarów zwanej Stare Sioło i młodszej - Osady. Niegdyś była to miejscowość spora i rozległa, spłonęła w 1946 w czasie walk z UPA, a jej mieszkańców wysiedlono. W połowie lat pięćdziesiątych była tu tylko placówka WOP. Po wsi pozostała ruina cerkwi, zachowane w ludzkiej pamięci nazwy terenowe jej poszczególnych części i puste place po domach. Życie Wetlinie przywrócili leśnicy. Oni to w 1958-65 wybudowali pierwsze osady leśne. Budynek dawnego Nadleśnictwa i kilka innych drewnianych domów pochodzi właśnie z tamtych pionierskich czasów. W późniejszym okresie przybyło tu nieco osadników, wybudowano szkołę, powstało schronisko PTTK (1964), a ostatnio luksusowy hotel (1992), także PTTK. Nowa Wetlina zabudowana jest przeważnie bez-stylowymi domami, rozrzuconymi chaotycznie bez ładu i składu. Dzięki pięknemu położeniu, stanowi atrakcyjną miejscowość turystyczno-letniskową. Okolice Wetliny posiadają sprzyjające warunki do uprawiania narciarstwa. Śnieg utrzymuje się tu przeciętnie przez 104 dni w roku i zalega warstwą grubości do 140 cm. Oprócz schroniska PTTK kierowanego od lat przez panią Wa-lerię Ostrowską jest tu hotel, kilka ośrodków wypoczynkowych zakładów pracy i prywatnych pensjonatów. Opodal placówki SG obelisk żołnierzy WOP poległych w walkach z UPA. Pośrodku wioski, w cieniu starych drzew okalających niegdyś przycerkiewny cmentarz, stoi drewniany kościół parafialny Milo- 198 TRASY DROGOWE sierdzia Bożego wybudowany w 1980, prowadzony przez oo. bernardynów. Od strony drogi resztki zrujnowanej cerkwi, a w głębi nowy Dom Zakonny. Obok dawnego nadleśnictwa sędziwy jesion - pomnik przyrody. W rejonie Starego Sioła na dopływie Wetlinki wodospad zwany Siklawą Ostrowskich. W Wetlinie mieszka Ryszard Kierzkowski, rzeźbiarz, znany twórca m.in. mebli wzorowanych na dawnej sztuce ludowej regionu. Przez Wetlinę przechodzi szlak zielony z Magury Stuposiań-skiej na Jawornik (trasa 87 i 89) oraz szlak żółty z Przełęczy Orłowicza na Rąbią Skałę (trasa 91 i 86). Dojścia na okoliczne szczyty: Rąbią Skałę (trasa 86) - 8,5 km (4.15 godz.), Jawornik (trasa 87) - 3 km (1.30 godz.). Połoninę Wetlińską przez Hnato-we Berdo (trasa 88) - 4,5 km (2.30 godz.), Smerek przez Przełęcz Orłowicza (trasa 91 i 15) - 5 km. (2 godz.). Wielką Rawkę przez Dział (trasa 89) - 10 km (3.45 godz.), Hnatowe Berdo przez Muchanin Wierch (trasa 90) - 6 km (2.45 godz.) i Smerek (trasa 92) - 4 km (2 godz.). Przy końcu wsi droga przekracza potok Górnej Solinki, za którym odgałęzia się w prawo droga do uroczyska Moczarne - 3,5 km. Nieco powyżej skrzyżowania w korycie potoku znajduje się unikatowe stanowisko roślin zarodnikowych (rzadkich gatunków mchów). Do 1991 był tu rezerwat przyrody "Przełom Solinki" - obecnie włączony do BPN. Dalej na pd. w głębi wielkiego kotła otoczonego masywami Działu, pasma granicznego, Paportnej i Ja-wornika, tam gdzie zbiegają się spływające z gór strugi tworzące potok Górnej Solinki, znajduje się urokliwa dolina uroczyska Moczarne (683-738 m), niestety od 1993 całkowicie zamknięta dla ruchu turystycznego. Pod koniec XVI w. powstała tu wieś Moczame, wymieniana w 1618, wkrótce - bo już w 1629 - opuszczona. Zaraza zdziesiątkowała ludność, a hultajstwo węgierskie dokonało reszty zniszczenia. Król Zygmunt III darował pustki A.Stadnickiemu, ale zarówno on jak i późniejsi ich właściciele nie zasiedlili już tego miejsca, które wnet zarosło lasem. Człowiek osiadł tu ponownie dopiero przed około 30 laty. Gdy od Majdanu dotarta w głąb doliny kolejka leśna - powstało tu wielkie składowisko drewna, barak dla robotników i samotna zagroda. Przez całe lata prowadzono tu wypał węgla drzewnego, początkowo w prymitywnych mielerzach, później w stalowych retortach, zlikwidowany dopiero po włączeniu tego terenu w obręb BPN. CISNA-WETLINA-USTRZYKI GÓRNE 199 W uroczysku Moczarnego występuje liczna kolonia roślin wysokogórskich i wschodniokarpackich, obejmująca m.in. wilczomlecz karpacki, ostrożeń wschodniokarpacki, złocień okrąg-łoiisty, tojad wiechowaty i czosnek siatkowaty. Rośnie tu rzadka i piękna paproć języcznik zwyczajny, należąca do roślin zimo-trwałych. Ponad kotliną, na zboczach granicznych wierchów: Rabiej Skały, Borsuka, Czerteża, Kamiennej, Krzemieńca, Wielkiej Rawki i Dziani zalegają lasy tzw. Puszczy Bukowej, stanowiące - mimo znacznego przetrzebienia - najlepiej zachowany w tym regionie fragment pierwotnej wschodniokarpackiej kniei. Występują tu drzewostany bukowe przemieszane z jodłą, a w wyższych partiach z jaworem. Spotyka się tu miejsca gdzie rosną olbrzymie buki i jodły osiągające nierzadko wysokość 50 m i 4-4,5 m w obwodzie oraz skupiska nie mniej okazałych jaworów. W mrocznej kniei, wśród rozpadlin i wykrotów mają swoje legowiska niedźwiedzie, żyją rysie, żbiki i okazałe karpackie jelenie. W konarach drzew gniazdują myszołowy i orliki. Przed włączeniem tego rejonu w obręb BPN istniały tu dwa rezerwaty leśne: "Wetlina" na pn. zboczach Borsuka i "U źródeł Wetlinki" na zboczach Kremenarosa i Wielkiej Rawki, utworzone w 1958. Za Wetlina droga wkracza w obręb Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Dalej w górę rzeczki Wetlinki, zagłębionej pomiędzy masywami Połoniny Wetlińskiej od pn. i Działu od pd. Wzdłuż drogi ciągnęły się dawniej zabudowania Osady. U krańca doliny ładne serpentyny wyprowadzają na szerokie siodło położone pomiędzy Połoniną Wetlińską a Działem. 26 km. Przełęcz nad Brzegami zw. też Pod Czerteżem (872 m), parking, punkt informacyjny BPN. Przełęcz stanowi tradycyjne, niemal obowiązkowe, miejsce postoju zwiedzających Bieszczady. Roztacza się stąd wspaniała panorama najwyższych bieszczadzkich szczytów. Wprost na pn. widać skrajną kulminację Połoniny Wetlińskiej ze schroniskiem PTTK, a nieco w lewo jej główny wierzchołek. W kierunku wsch. kotlina Brzegów Górnych, a ponad nią potężne cielska Połoniny Caryńskiej i Wielkiej Rawki rozdzielone niepozornym pagórem Wyżniańskiego Wierchu. 200 TRASY DROGOWE W głębi szczyty gniazda Tarnicy i Halicza. Ku zach. rozległe obniżenie Wetliny okolone szeregiem wierchów, wśród których można wyróżnić masywy Jasła, Wołosania i Łopiennika oraz bliższe kopy Krzemiennej i Falowej. Na przełęczy początek szlaku żółtego na Połoninę Wetlińską (trasa 59) - 2 km (l godz.). W prawo nieznakowana ścieżka przez Dział na Wielką Rawkę (trasa 58) - 6,5 km (2.45 godz.). Z przełęczy droga sprowadza śmiałymi serpentynami w głęboką kotlinę Brzegów Górnych otoczoną wspaniałymi górami. Od pn.zach. Połonina Wetlińską (1255 m), od wsch. Połonina Caryń-ska (1297 m), zaś od pd. Mała Rawka (1271 mS. Wielka Rawka (1304 m) i pasmo Dziani (1146 m). Kotlina otwarta tylko ku pn., gdzie spływają wody potoku Prowcza, stanowi jedno z najładniejszych miejsc w Bieszczadach. W zimie są tu wspaniałe warunki śniegowe. 28 km. Brzegi Górne (732 m), miejsce nie istniejącej obecnie wsi, wzmiankowanej w 1580, do 1952 noszącej nazwę Berehy Górne, a jeszcze wcześniej zw. Berehy Zapołonińskie. Jej pierwotna nazwa pochodzi od wołoskiego słowa "bereh", oznaczającego stromy brzeg lub urwisko. W środku kotlinki odgałęzia się w lewo lokalna droga do Dwerniczka (trasa 13.2.) - 11 km. Opodal samotna zagroda leśna, przy której pole biwakowe. Latem jest tu baza studencka oraz bacówka. Przez Brzegi Górne przebiega główny szlak beskidzki (trasa 15). Wyjścia z Brzegów Górnych: na Połoninę Wetlińską (trasa 15) - 5 km (2.30 godz.), na Połoninę Caryńską (trasa 15) - 3 km (l.30 godz.) i przez Dział na Wielką Rawkę (trasa 22) - 5 km (2.15 godz.). Droga kieruje się na pd. wsch. i biegnąc w górę potoku Prowczy wyprowadza na szerokie siodło Przełęczy Wyżniańskiej (854 m) oddzielające masywy Połoniny Caryskiej i Małej Rawki. Po prawej stronie trawiasty pagór Wyżniańskiego Wierchu (912 m), a dalej schronisko PTTK "Pod Małą Rawką" (tzw. bacówka). Drogę przecina tu szlak zielony Magura Stuposiańska - Mała Rawka (trasa 46). Dojścia: do schroniska - 15 min., na Małą Rawkę - 2,5 km (1.15 godz.), na Połoninę Caryńską - 1,5 km (1.15 godz.). CISNA-WETLINA-USTRZYKI GÓRNE 201 Z przełęczy droga sprowadza zakolami w dolinę potoku Rze-czyca podążając dalej w dół jego biegu. 36 km. Ustrzyki Górne. Rozgałęzienie dróg, w prawo do Woło-satego - 5 km, prosto do Ustrzyk Dolnych - 45 km. Koniec trasy. GŁÓWNE PIESZE SZLAKI TURYSTYCZNE 15. Główny szlak beskidzki: Komańcza-Cisna-Smerek-Brzegi Górne-Ustrzyki Górne-Halicz-Wolosate Bieszczadzki odcinek glównego szlaku beskidzkiego, znakowanego kolorem czerwonym, prowadzi od Komańczy poprzez wszystkie ważniejsze pasma i szczyty gór, aż do osady Wolosate położonej niemal na krańcach tego regionu. Szlak zostal wyznakowany w 1952-53 wg trasy wytyczonej przez pionierów powojennej bieszczadzkiej turystyki - Wladyslawa Krygowskiego i Edwarda Moskale. W późniejszych latach na szlaku dokonano szeregu korekt, w wyniku których ustali! się jego obecny przebieg. W rejonie Bieszczadów szlak ma diugość 92 km, a czas potrzebny na jego przejście wynosi 36 godz., co wymaga 5-6 dni. Wędrówkę najlepiej rozłożyć na następujące etapy: Komancza-Przelęcz Żebrak, Przełęcz Źebrak-Cisna, Cisna-Smerek, Smerek-Brzegi Górne, Brzegi Górne-Ustrzyki Górne, Ustrzyki Górne-Halicz- Wolosate. Od schroniska PTTK "Podkowiata" w Komańczy-Letniska szlak prowadzi drogą w kierunku centrum wsi (460 m - trasa 5), a następnie koło pomnika poległych skręca na boczną drogę w lewo. Wkrótce po przekroczeniu Osławicy zbacza z drogi w lewo, przechodzi przez potok i wznosi się na zalesiony grzbiet pasma Jasieniowej, rozdzielający doliny rzek Osławicy i Osławy. Przekracza go na wysokości około 560 m i sprowadza w dolinę Osławy w rejonie osady Prełuki (440 m - trasa 5.2.). Dalej prowadzi drogą na pd. w górę rzeki. 5,5 km. Duszatyn (480 m - trasa 5.2.). Od Komańczy - f U.45 godz. Szlak skręca na wsch. i podąża w górę doliny potoku Olchowatego. Potem wspina się wzdłuż jego strugi zalesionym zboczem Chryszczatej, aż do miejsca gdzie wśród drzew ukazują się szmaraedowe tafle wody. KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 203 9 km. Jeziorka Duszatyńskie (683,3-701,3 m). Od Duszatyna - fl.30 godz. (\. 1.15 godz.), od Komańczy '[•3.15 godz. ([ 3 godz.). Jeziorka Duszatyńskie stanowią jedną z atrakcji krajoznawczych Bieszczadów, są to dwa naturalne zbiorniki wodne - jeziorko niższe (dolne) położone na wysokości 683,3 m, o pow. 0,45 ha i głębokości 6,2 m oraz jeziorko wyższe (górne) leżące na poziomie 701,3 m, o pow. 1,25 ha i głębokości 5,8 m. Powstały one na skutek wielkiego osuwiska, którego ślady w postaci obrywów, zagłębień i zwałowisk ziemi są w ich otoczeniu jeszcze dobrze czytelne. Jeziorka powstały w 1907. Pewnego kwietniowego czy też majowego dnia mieszkańców Duszatyna poderwał idący od gór ogromny huk. Ludzie nie wiedząc co się dzieje porywali podręczny dobytek i w popłochu opuszczali wioskę. Na skutek długotrwałych deszczów w tzw. Steciw Lesie oderwał się kawał zbocza Chryszczatej. Masy ziemi i skał runęły w dół powalając wiekowy las. Zwały rumowiska objętości 10-12 m3 przegrodziły w kilku miejscach koryto potoku. Powstałe zagłębienia wkrótce wypełniła woda tworząc trzy jeziorka, z których dwa zachowały się do dziś. Trzecie, najniżej położone, rozkopano jeszcze przed wojną ponoć z polecenia pana hrabiego Potockiego celem wyłapania żyjących w nim wielkich pstrągów. Ludowa wieść niesie, że jeziorka powstały za przyczyną złego, tj. diabła nazywanego biesem, który na ognistej kuli miał spaść w Steciw Lesie. Podanie to być może ma coś wspólnego z upadkiem meteorytu, który - według jednego z podań - miał spowodować ową katastrofę. Jeziorka wraz z otaczającym je Jeziorko Dus:ut\'f'iskie 204 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE jodłowo-bukowym lasem o pow. 3,9 ha stanowią rezerwat przyrody "Zwiezie", utworzony w 1957. Jego nazwa pochodzi od miejscowego określenia "zwiezie górę". Przy górnym jeziorku tablica w miejscu tragicznej śmierci leśnika S.J. Łaszczyka w 1990. Szlak prowadzi ponad brzegami jeziorek. W głębi szmaragdowej toni widać jeszcze pnie drzew zatopionego niegdyś lasu. Od ostatniego jeziorka stromo w górę bukowym lasem z okazami jaworów. Po prawej stronie wielki lej osuwiska zw. diabelskim młynem. Wyżej przez zarosło już polany do grzbietu, którym na szczyt. 11 km. Chryszczata (997 m). Od jeziorek^- f 1.15 godz. ([ l godz.), od Komańczy - f4.30 godz. ([ 4 godz.). Na szczycie betonowy słup punktu geodezyjnego, zniszczona wieża widokowa i wysoki drewniany krzyż. Chryszczata stanowi znaczną i wyrazistą wyniosłość w długim grzbiecie górskim zw. Wysokim Działem. Grzbiet ten, zalegający pomiędzy dolinami rzek Osławy i Ho-czewki, ciągnie się od Suliły (759 m) koło Rzepedzi na pd. wsch. i kończy szczytem Hon (820 m) nad Cisną. Najwyższe jego kulminacje, oprócz Chryszczatej, tworzą: Jaworne (992 m), Wołosań (1071 m), Sasów (1010 m), Berest (942 m) i Osina (963 m). Od głównego grzbietu odgałęzia się szereg bocznych ramion, w których znaczniejsze to: Maguryczne (883 m) nad Smolnikiem, Krąglica (943 m) nad Wolą Michową oraz Przysłup (1007 m) i Feliszówka (1006 m) nad Żubraczem. Niemal pośrodku pasma znajduje się szerokie obniżenie Przełęczy Żebrak (812,3 m). Chryszczata, podobnie jak całe pasmo Wysokiego Działu pokrywają rozległe lasy. W trudno dostępnych i dzikich uroczyskach Czartoryi i Steciw Lasu, tam gdzie nie dotarły brygady drwali, rosną jeszcze wiekowe jodły, buki i rozłożyste jawory. W grzbietowych partiach zachowały się jeszcze nieliczne widokowe polany. Rejon Wysokiego Działu był miejscem wielu krwawych wydarzeń. Podczas I wojny światowej na przełomie 1914 i 1915 toczyły się tu zacięte walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi. Pozostały po nich resztki transzei i zarosłejuż cmentarze żołnierskie na polanie pod Chryszczata i na Magurycznem. Pod koniec ostatniej wojny w lasach Chryszczatej znalazł schronienie partyzancki oddział Mikołaja "Muchy" Kunickiego. Potem miały tu swoje obozowiska sotnie UPA "Hrynia" i "Stiacha". W najbardziej niedostępnych miejscach były całe zespoły bunkrów i podziemnych schronów, magazyny i szpitale. W 1946-47 żołnierze WP stoczyli w tym rejonie niejeden krwawy bój. W 1947 podczas bitwy z sotnią "Stiacha" pod Chryszczata miała miejsce ostatnia chyba w wojsku polskim szarża kawalerii. Zejścia ze szczytu: do Rzepedzi przez Dział (trasa 66) - 12,5 km (4.45 godz.), do Bystrego przez Rabę (trasa 24) - 9,5 km (3 godz.). KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 205 Od szczytu Chryszczatej szlak prowadzi wzdłuż obniżającego się grzbietu na pd. Po prawej stronie uroczysko Czartoryja, która to nazwa oznacza po prostu czarcie rowy. Istotnie jest tu pełno rozpadlin i parowów "porytych przez czarty". 15,5 km. Przełęcz Żebrak (812 m) zw. też Przełęczą Kunickiego (trasa 11.1.). Od Chryszczatej - f l.30 godz. (i 1.45 godz.). W szerokim obniżeniu polana i węzeł dróg leśnych, które schodzą się tu od Bystrego, Mikowa i Woli Michowej, w pobliżu źródło i miejsce biwakowe. 18 km. Jaworne (992 m) zw. też Błędnym Wierchem. Z podszczytowej polany ograniczony widok na sąsiedni szczyt Wołosa-nia oraz wyniosłości Durnej i Łopiennika. 19 km. Przełęcz 928 m. Od przeł. Żebrak - T i l-45 godz. Początek szlaku czarnego Jaworne - Przełęcz Oriowicza (trasa 16) - 30 km (12 godz.). Zejście do Jabłonek - 6 km (2 godz.). Z przełęczy stromo w górę. Minąwszy kapliczkę Matki Boskiej szlak wyprowadza na kamienisty kopiec porośnięty karłowatą buczyną, z punktem geodezyjnym. 21 km. Wołosań (1071 m) zw. też Patryją, najwyższa wyniosłość w paśmie Wysokiego Działu. Od przełęczy 928 m - f l godz. (J. 45 min.). Poniżej szczytu wielka polana, w części obsadzona świerkami, z której piękny widok na pasmo Durnej i Łopiennika oraz dalekie szczyty wysokiej partii Bieszczadów. Z następnej polany, położonej w obniżeniu grzbietu, widok ku pd.-zach. na pobliską Feliszówkę i Hyriatą. Szlak prowadzi grzbietem przez kolejne jego wyniosłości: Sasów (1010 m), bezimienny szczyt 967 m, Berest (942 m) i Osinę (963 m) wyprowadzając w końcu na kamienisty Hon (820 m). Przed Berestem odchodzi w lewo nieznakowana ścieżka do Habkowiec, którą dawniej szlak czerwony zbiegał do Cisnej - 5 km (1.30 godz.). Na szczycie Berestu odbija w prawo ścieżka ze znakami zielonymi "prywatnego szlaku" sprowadzająca do pola biwakowego "Cicha Woda" w Żubraczem - 2 km (l godz.). Z Honu szlak skręca na wsch. zbiegając stromo w dolinę So-linki, przechodzi opodal schroniska PTTK "Pod Honem" i dalej drogą do wsi. 206 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE 29 km. Cisną (559 m - trasa 11). Od Wołosania - f2.30 godz. (i 3.30 godz.), od Komańczy - '(•11.15 godz. (J, 11.45 godz.). Z Cisnej szlak kieruje się na wsch. Za schroniskiem "Okrąg-lik" skręca w prawo ku Solince, przedostaje się na jej drugą stronę i wzdłuż brzegu dociera do ujścia potoku Żwir. Dalej ścieżką w górę. Powyżej leśnej szkółki przekracza drogę zbudowaną na torowisku dawnej kolejki i zagłębia się w las. Ścieżka wspina się stromo do grzbietu, którym biegnie dalej. Mija kamienisty pagór Liszniańskich Kopek (855 m) oraz obszerną zarastającą polanę. W prawo widok na Majdan oraz pasma Wołosania i Hyriatej. Pozostawiając po prawej stroni»»zalesioną kopę Rożków (943 m) wydostaje się do głównego grzbietu. Dalej szlak prowadzi działem przez widokowe polany poprzedzielane pasmami skarlałych buczyn. Mija kulminację Worwosoki (1069 m) i schodzi na trawiastą przełączkę. Po lewej stronie, w obniżeniu, źródełko. Zaraz za przełączką osiąga Małe Jasło (l 102 m - na nowych mapach nazwa Ryś) w części okryte widokową połoniną z punktem geodezyjnym na kulminacji. Ze szczytu na pn. nieznakowana ścieżka do Przysłupu (trasa 61) - 3 km (l godz.) i Krzywego (trasa 40) - 4 km (l.30 godz.). W dalszej części szlak przechodzi przez mało widoczny Szczawnik (1098 m) i wnet osiąga połoninę pokrywającą wierzchowinę wyniosłej góry. W siodle poprzedzającym podejście polana stanowiąca tradycyjne miejsce biwakowe. Po lewej stronie, na skraju lasu, źródło. Nieco powyżej, po prawej stronie szlaku, następne źródełko. Z siodła na pd.-wsch. ścieżka do Przysłupu (trasa 62) -4,5 km (l.30 godz.). 36 km. Jasio (1153 m). Od Cisnej - T3.30 godz. (\. 2.30 godz.). Okryty połoniną obszerny połogi wierzchołek, w którym można wyróżnić dwie nieznaczne kulminacje tej samej wysokości 1153 m. Na wsch. wieżyczka geodezyjna. Dojście ścieżką w lewo. Jasło stanowi najwyższą wyniosłość w długim paśmie ciągnącym się od doliny Solinki na pd. wsch. ku grzbietowi granicznemu, z którym łączy się w kulminacji Okrąglika (1101 m). W paśmie tym - od Cisnej poczynając - występuje szereg garbów, z których KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 207 znaczniejsze to Rożki, Worwosoka i Małe Jasło. Pasmo Jasła tworzy obszerny masyw górski, niemal całkowicie zalesiony. Tylko w partiach grzbietowych pojawiają się polanki, a wyżej bardziej rozległe połoniny. Na pn. wsch. nieznakowana ścieżka na przeł. Przysłup (trasa 60) - 5 km (1.15 godz.). Jasło dawniej zw. było Jasiel lub Wiasiel. Słowo to jest pochodzenia wołoskiego i oznacza dolinę lub wyżłobione miejsce w górach, co pierwotnie mogło odnosić się do przełęczy. Szczyt Jasła, wyniesiony znacznie ponad okoliczne wierchy, stanowi doskonały punkt widokowy, powszechnie uważany za jeden z atrakcyjniejszych w Bieszczadach. Wspaniale prezentuje się stąd pasmo połonin ze Smerekiem, Połoniną Wetlińską i Połoniną Caryńską, aż po widoczną w głębi horyzontu grupę najwyższych bieszczadzkich szczytów z Szerokim Wierchem, Bukowym Berdem, Krzemieniem i Tarnicą. Od pd. lesisty wał grzbietu granicznego ciągnący się od pobliskiego Okrąglika poprzez Płaszę, Rąbią Skalę i Krzemieniec, aż po Wielką Rawkę. Po przeciwległej stronie, tj. od zach., dominują rozległe masywy Hyriatej i Matragony, a na pn. grupa Wysokiego Działu i pasmo Łopiennika. Dalej grzbietem na pd. wsch. wśród skarlałych buczyn. 36,5 km. Węzeł szlaków. Do szlaku czewonego dołączają znaki niebieskie szlaku granicznego (trasa 17). Od Jasła 15 min. Zejście szlakiem niebieskim do Roztok Górnych - 3,5 km (1.30 godz.). 37,5 km. Okrąglik (1101 m), niezbyt wyraźny połogi szczyt położony w zworze grzbietów pasma granicznego, z małą polanką i punktem geodezyjnym. Granica państwowa ze Słowacją. Od Jasła - ^[30 min., od połączenia szlaków 15 min. Ze szczytu ciekawe widoki, szczególnie na słowacką stronę, gdzie w masie gór wyróżniają się grzbiety Saganovca i Hajdoska. Na pd. wsch. grzbiet graniczny ciągnący się ku Rabiej Skale, zaś na pd. zach. obniżenie Przełęczy nad Roztokami i wznoszący się nad nią dział graniczny z Rypi Wierchem i Strybem. Z uwagi na pas graniczny należy zachować odpowiednią uwagę i nie schodzić ze ścieżki na słowacką stronę działu. Oba szlaki wiodą krótko razem na wsch., głównym grzbietem Karpat wzdłuż granicy ze Słowacją, schodząc polanami w obniżenie przed sąsiednim wierchem, zw. Kurników Beskid. 208 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE 38 km. Rozgałęzienie szlaków, od Okrąglika - 15 min. Znaki niebieskie wiodą dalej wzdłuż granicy. Dojście szlakiem niebieskim: na Rąbią Skałę - 8,5 km (3.15 godz.). Szlak czerwony skręca w lewo i schodzi na trawiaste siodło, oddzielające grupę Fereczaty od pasma granicznego. Do niedawna szlak skręcał tu w lewo i zbiegał lasem w dolinę potoku Bystry (pozostała ścieżka). W 1986 przebieg szlaku pomiędzy Okrąglikiem a wsią Smerek został zmieniony. Kolejnej zmiany szlaku dokonano wiosną 1993 przy zejściu do Smerka. Z siodła ścieżką przez polanę w górę. Szlak prowadzi grzbietem bocznej odnogi pasma granicznego, naprzemian lasem i polanami. Na mapach wojskowych nosi on nazwę Wielka Grań Wopistów. Minąwszy wyniosłą kopę (1040 m) kieruje się bardziej na pn. wsch. i za następnym wierzchołkiem (1072 m) wyprowadza na trawiastą przełączkę u podnóża stromego wypiętrzenia. Otwartym stokiem, bardzo stromo w górę na obszerny spłaszczony wierzchołek. 41 km. Fereczata (1102 m). Od Okrąglika - 1.30 godz. Szczyt ten stanowi ostatnią i najwyższą wyniosłość grzbietu, który od Okrąglika sięga długim ramieniem na pn. wsch. Od pn. las dochodzi niemal do samego szczytu, ale od wsch. i pd. znajduje się rozległa połonina, dzięki której roztacza się stąd jedna z ładniejszych panoram. Na pd. rysuje się w całej okazałości grzbiet graniczny z Płaszą, Dziurkowcem i Rąbią Skałą, a ku pd. wsch. wyniosła Paportna z niższym od niej Jawornikiem. W kierunku pn. zabudowania Kalnicy, a ponad nią masywy Krzemiennej i Falowej oraz szczyty Łopieninki, Łopiennika i Durnej. Nazwa szczytu jest chyba pochodzenia węgierskiego, jako Fereczaty lub Fereczet wymieniana była w aktach granicznych z lat 1519 i 1529. Od szczytu lasem w dół. Potem przez ładne, widokowe polany śladem starej dróżki, która dalej zbiega stromo do utwardzonej drogi leśnej, zbudowanej niedawno na torowisku niegdysiejszej kolejki. Tu w lewo. Dalej drogą aż do miejsca, gdzie za szerokim zakolem odgałęzia się w prawo boczna dróżka, którą znaki schodzą w dół. Szlak tu niepotrzebnie kluczy. Starą dróżką można zejść prosto lasem, do miejsca gdzie szlak skręca ze stokówki KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 209 w prawo. Minąwszy pasemko młodego lasu dróżka sprowadza na odkryty dział, rozdzielający sąsiednie doliny potoków Smereka i Niedźwiedziego. Z działu widok na obniżenie Wetliny i jego otoczenie z dominującym na pn. masywem Smereka i Połoniny Wetlióskiej. Po lewej stronie dolina potoku Niedźwiedziego, wzdłuż której, aż po granicę lasów porastających zbocza Fereczaty, ciągnęły się niegdyś zabudowania wsi Smerek. Obniżającym się działem prosto w dół, aż do kępy starych drzew znaczących miejsce po zniszczonej cerkwi (cmentarz). Tu zbacza w lewo i schodzi w dolinę Niedźwiedziego, którą krótko w dół do głównej drogi we wsi. 46 km. Smerek (600 m - trasa 14), od Fereczatej - 1.30 godz. (2 godz.), od Cisnej - 7 godz. (6.30 godz.) Od przystanku PKS drogą (ok. l km) w kierunku Cisnej, do leśniczówki Smerek, opodal której przebiegał dawniej szlak czerwony. Od leśniczówki szlak kieruje się na pn.-wsch., przekracza w bród rzekę Wetlinkę i łąkami, a potem przez gęste zarośla olszyn i dzikich młodników podchodzi na zbocza Smereka. Nieco powyżej doliny szlak wkracza w obręb BPN. Wyżej przewija się na pd. stronę lokalnego grzbietu (931 m) i bukowym lasem z prześwitami polan, śladem starej dróżki (źródło) wyprowadza na rozległą połoninę. Dalej ścieżką wśród traw w górę. 51 km. Smerek (1222 m), od wsi - f2.30 godz. ([ 1 godz.). Szczyt Smereka stanowi pierwszą wyniosłość pasma połonin. Połączony poprzez Przełęcz Orfowicza z Połoniną Wetlińską tworzy oryginalny grzbiet górski, niezwykle ciekawie ukształtowany, znany ze wspaniałych widoków. W kulminacyjnej partii Smereka wyróżnia się dwie grzędy: niższą z żelaznym krzyżem od strony pd. i główną grań przerwaną głęboką bruzdą, z punktem geodezyjnym. W grani tej zwracają uwagę oryginalne formy skalne i dziwna szczelina sięgająca gdzieś w głąb góry. Żelazny krzyż stoi w miejscu tragicznej śmierci turysty rażonego piorunem w 1978. Od krzyża zbiega na pd. nieznakowana ścieżka do Wetliny (trasa - 92) - 4 km (l.30 godz.). Ze szczytu rozległa panorama. Na pd. wsch. wspaniałe garby Połoniny Wetlińskiej. W obniżeniu iei grzbietu rvsuia się w ełehi KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 211 kontury Połoniny Caryńskiej oraz Tarnicy. Na lewo od Wetliń-skiej daleki garb Bukowego Berda oraz bliższe szczyty Jawor-nika, Dwernik-Kamienia, Magury Stuposiańskiej. Na prawo dominuje Wielka Rawka i niższa od niej Mała Rawka, od której ciągnie się ubrany w liczne polany grzbiet Działu, a w głębi pasmo graniczne z wybijającym się Krzemieńcem. Na pd. za doliną Wetlinki podnoszą się wały gór sięgające pasma granicznego, w którym wyróżnia się Paportna, Rąbią Skała, Dziur-kowiec i Płasza. Ku zach. widać w dole Kalnicę, a nad nią ozdobione jasną plamą połoniny Jasło, w prawo od niego układające się w kolejności grzbiety Hyriatej, Matragony, Wołosania i Łopiennika, nie licząc szeregu mniejszych wierzchołków. W kierunku pn. ciągnie się lesisty grzbiet aż po Żołobinę, na lewo od niego ukazuje się fragment doliny Wetliny pod Zawojem, zaś na jego krańcu widnieje dolina Sanu, ponad którą ciągnie się wał Otrytu. W głębi można rozróżnić stożki Korbani i Jawora, a na krańcach horyzontu dostrzec taflę Jeziora Soliń-skiego. Nocą widać stąd błyszczącą od świateł koronę zapory, a o brzasku dnia można podziwiać wspaniałe zachody słońca. Ze szczytu na pd. wsch. ścieżką wśród wysokich traw w dół na szerokie obniżenie grzbietu pomiędzy Smerekiem a Połoniną Wet-lińską. 52,5 km. Przełęcz Mieczysława Orlowicza (1090 m). Od Smere-ka - •('20 min. (J. 30 min.). Bezimienne dawniej siodło otrzymało obecną nazwę w 1974 z okazji obchodów Stulecia Turystyki Polskiej, dla uczczenia pamięci drą M. Orłowicza, nestora turystyki polskiej. W szerokim obniżeniu są właściwie dwie przełęcze - Przełęcz M. Orłowicza Wyżną (ok. 1090 m) od zach. i Przełęcz M, Orłowicza Niżna (1078 m) od wsch., przedzielone nieznacznym pagórkiem (1100 m). Na Przełęczy Wyżnej węzeł szlaków. Do głównego szlaku beskidzkiego dołącza tu od pn. zach. szlak czarny od Jawornego (trasa 16), zaś od pd. szlak żółty z Wetliny (trasa 91). Zejścia: szlakiem żółtym do Wetliny - 3,5 km (l godz.), szlakiem czarnym do schroniska PTTK w Jaworzcu - 7 km (2.30 gódz.), szlakiem czarnym i żółtym do Zatwarnicy (trasa 97) - 7 km (3 godz.). Poniżej przełęczy, na jej pn. skłonie (przy zejściu do 212 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Zatwarnicy), ukryte w leśnej rozpadlinie źródło doskonałej wody. Dojście szlakiem czerwonym i żółtym 15 min. Szlak prowadzi dalej wąskim grzbietem, ścieżką wijącą się wśród wysokich traw i borówczysk. Pozostawiając po prawej strome oryginalny skalny cypel Hnatowego Berda (l 187 m), wyprowadza stromo w górę. W prawo nieznakowana ścieżka na Hnatowe Berdo i zejście do Wetliny (trasa 88 i 90) - 3,5 km (1.30 godz.). 55 km. Połonina Wetlińska (1255 m). Od Smereka - Ul-30 godz., od Przełęczy Orłowicza - f l godz. (J. 45 min.). Połonina Wetlińska w połączeniu z sąsiednim Smerekiem tworzy rozległy masyw górski długości blisko 8 km, wzniesiony około 600 m ponad Obniżenie Wetliny. Od jego grzbietu odgałęzia się ku pn. szereg bocznych ramion, spływających ku dolinie Sanu, ze znaczniejszymi wyniosłościami: Bukowina (910 m). Stoły (968 m), Ma-gurka (911 m), Jaworniki (885 m) i Jawornik (1047 m) z Dwer-nik-Kamieniem (1004 m). Sama Połonina Wetlióska tworzy wąski, dość długi i oryginalnie ukształtowany grzbiet górski, rozpoczynający się od Przeł. Orłowicza, i kończący szczytem 1232 m nad Brzegami Górnymi. Najwyższą partię Wetlińskiej tworzą dwa oryginalne garby - północny (1255 m - dokładnie 1254,7 m) i południowy (1251 m) przedzielone głębokim siodłem nazywanym "srebrną przełęczą". Dłuższa grzęda pd. posiada dwie nieznacznie różniące się kulminacje. Na jej zach. krańcu znajduje się - dotychczas uważany za najwyższy - szczyt 1253 m. Poniżej szczytu odgałęzia się na pd. zach. skaliste ramię Hnatowego Berda. Grzbiet Połoniny Wetlińskiej ozdabiają fragmentarycznie wychodnie skalne, tworzące miejscami strzępiaste granie, opadające ku pd. kilkumetrowymi zerwami. Na zboczach leżą kamienne płaty grehotu. Grzbietową jej partię pokrywa rozległa połonina z bogatą szatą roślinną. Spotyka się tu skupiska pełnika europejskiego, lilię złotogłów i goździka skupionego. Wśród skał pn. grzędy rośnie unikalny powojnik alpejski. Na przełomie czerwca i lipca połoninę pokrywa wspaniały kobierzec kwiatów. W rejonie Połoniny występują dobre warunki do uprawiania narciarstwa. Wytyczane bywają szlaki zimowe na Smerek oraz do Wetliny i Brzegów Górnych. Ze szczytu roztacza się rozległa panorama gór. Wprost ku KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 213 wsch., za skrajnym wierzchołkiem ze schroniskiem, widać sąsiedni masyw Połoniny Caryńskiej, a w głębi najwyższe bieszczadzkie szczyty z Bukowym Berdem, Szerokim Wierchem, Krzemieniem, Tarnicą, Haliczem i Kińczykiem Bukowskim. W kierunku pd. grzbiet graniczny z Małą i Wielką Rawką, Krzemieńcem, Rąbią Skałą, Paportną i Płaszą. Bliżej odznaczają się grzbiety Dziani i Jawomika opadające zalesionymi stokami ku położonej w dole Wetlinie. Na pn. zach. grzbiet ciągnący się ku szczytowi Smereka. Szczególnie rozległy krajobraz odsłania się ku pn. Doskonale widać stąd grzędy bocznych ramion spływających ku dolinie Sanu, długie pasmo Otrytu oraz dalsze partie gór. Ze szczytu nieznako-wane zejścia: do Zatwarnicy (trasa 96) - 8 km (3.30 godz.), do Suchych Rzek (trasa 98) - 5 km (2 godz.). Dalej grzbietem Połoniny, wśród wspaniałych widoków i bujnej przyrody na jej wsch. kulminację. 57,5 km. Wierzchołek 1232 m. Od szczytu - U l godz. Do szlaku czerwonego dołącza tu szlak żółty od Przeł. Nad Brzegami (trasa 59). Zejście na przełęcz - 2 km (30 min.). Na pn. zejście nieznakowana ścieżką przez Jawornik do Nasicznego (trasa 53) - 6 km (3 godz.). Poniżej wierzchołka małe schronisko PTTK posiadające w dziejach bieszczadzkiej turystyki swoistą i bogatą Schronisko na Poloninie Wetlihskiei 214 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Widok ze wschodniego wierzchołka historię. Jest to skromny drewniany budynek dawnej strażnicy wojskowej, przekazany PTTK w 1956. Przez kilka lat gospodarzyli tu kolejno harcerze i studenci, a w czasie ich nieobecności przygodni goście niszczyli to co inni zrobili. Domek na połoninie zw. Chatką Puchatka lub tawerną zyskał też miano "republiki wetliń-skiej". W 1965-66 budynek wyremontowano, od 1967 jest tu małe i skromne schronisko. W dawniejszych czasach gospodarzył tu znany w Bieszczadach Lutek Pińczuk, potem Urszula Pińczuk, a od 1991 ponownie Lutek. Przy schronisku jest dyżurka GOPR. Poniżej domku na granicy lasu źródło. Od schroniska szlak kieruje się na pd. wsch. i obniżającym się grzbietem, połoniną, a potem łąkami schodzi stromo w głęboką kotlinę. 60 km. Brzegi Górne (732 m - trasa 14). Od schroniska - f l godz. ([ 1.30 godz.). Od wsi Smerek - '\[6 godz. Od rozstaju dróg w nie istniejącej wsi szlak podąża na wsch., przechodzi przez pagór, na którym przed laty stała cerkiew i wspina się stromo wśród lasów i polan na wyniosły masyw Połoniny KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 215 Połoniny Wetlińskiej na wschód Caryńskiej. Na odcinku niespełna 3 km pokonuje różnicę wysokości wynoszącą 575 m. Ścieżka mija źródełko położone przy górnej granicy lasu i połoniną wydostaje się do grzbietu, osiągając go w obniżeniu pomiędzy zach. i głównym wierzchołkiem góry. W prawo wąską skalną granią do szczytu. 63 km. Połonina Caryńska (1297 m). Od Brzegów Górnych - f l .45 godz. U l godz.). Nazwa góry związana jest niewątpliwie z pobliską wsią Caryńskie, a ta z kolei pochodzi od słowa "cary-na" oznaczającego pole uprawne, a wywodzącego się od rumuńskiego: cara, tj. ziemia. Połoninę Caryńska tworzy oryginalnie ukształtowany grzbiet górski długości ok. 4 km, z pięcioma znaczniejszymi wierzchołkami, mającymi - od zach. licząc - 1243, 1297, 1239, 1230 i 1148 m. Na grzbiecie uwidaczniają się interesujące skalne zerwy, a poniżej na pd. zboczach zalegają płaty grehotu. Ze szczytu Caryńskiej wspaniała panorama gór. Szczególnie imponująco prezentuje się grupa najwyższych szczytów gniazda Tar-nicy i Halicza, aż po Połoninę Bukowską. Ładnie przedstawia się 216 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE stąd dolina Wołosatego zamknięta od pd. lesistym wałem pasma granicznego, w którym wyróżnia się głębokie obniżenie przełęczy Beskid i stożkowaty Menczył. Ponad obniżeniem, na krańcach horyzontu widać Pikuj, Starostynę i długi grzbiet Połoniny Równej. W najbliższym sąsiedztwie, od pd. wznosi się masyw Wielkiej Rawki, zaś od pn. pasmo Magury Stuposiańskiej. Na pn. zach. imponująco przedstawia się grzbiet Połoniny Wetlińskiej, od której ku pn. ciągnie się boczne ramię z Jawomikiem i Dwernik-Ka-mieniem. W dali na zach. można rozróżnić jeszcze Jasło i bliższą Fereczatę. Przez grzbiet Połoniny Caryńskiej z on. na pd. przechodzi szlak zielony Magura Stuposiańska - Mała Rawka (trasa 46). Od szczytu szlak zbiega wąską grzędą w dół. Nieco poniżej napotyka znaki zielone, które tu schodzą w prawo na Przełęcz Wyżniaóską - 1,5 km (45 min.). Dalej szlak czerwony i zielony biegną razem. Ten ostatni w rejonie kulminacji 1230 m skręca w lewo sprowadzając na przełęcz Przysłup - 4 km (1.30 godz.). Szlak czerwony schodzi w obniżenie (1107 m) i pozostawiając z lewej strony ostatni wsch. wierzchołek (l 148 m) zbiega połoniną, a potem bukowym lasem w dolinę Wołosatego. Na początku lasu polana z kapliczką i miejscem wypoczynkowym (deszczochron). Szlak przekracza potok Wołosaty i dochodzi do drogi. 69 km. Ustrzyki Górne (650 m - trasa 15), od szczytu - 2.15 godz. (3 godz.), od Brzegów Górnych - 4 godz. Od schroniska szlak podąża drogą w kierunku Cisnej, przed mostem na Wołosatce skręca w lewo na boczną drogę prowadzącą w górę doliny Terebowca. Potok ten wypływający z wielkiego kotła między masywami Bukowego Berda i Szerokiego Wierchu tworzy piękny górski strumień. Po lewej stronie na zboczu doliny nowe osiedle pracownicze i siedziba dyrekcji BPN. W głębi doliny - przy bramie parku - szlak skręca w prawo i rozpoczyna mozolną wspinaczkę zalesionymi zboczami Szerokiego Wierchu, blisko 500 m w górę. Osiągnąwszy garb wzniesienia skręca w lewo, napotykając wkrótce polankę z deszczochronem, dalej stromo na drugą (źródło), a następnie trzecią polanę położoną na wysokości 910 m, z deszczochronem i punktem wvooczvn- KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 217 kowym. Ku zach. widok na Połoninę Caryńską. Szlak minąwszy jeszcze dwie polanki, wydostaje się na okoloną lasem łąkę, a dalej połoninę Szerokiego Wierchu. Ścieżka zakolem pokonuje urwiste wypiętrzenie szczytowej partii i osiąga jego zach. kulminację (l 243 m). Dalej grzbietem góry na pd. wsch. 75,5 km. Szeroki Wierch (1268 m - środkowy wierzchołek z punktem geodezyjnym). Od Ustrzyk Górnych - 2.30 godz. (2 godz.). Nazwa doskonale odzwierciedla kształt góry charakteryzujący się szeroką spłaszczoną wierzchowiną. W jej długim poło-gim grzbiecie wyróżnia się cztery kolejne kulminacje, z których najwyższa wsch. posiada 1315 m. Szeroki Wierch znany jest z rozległych i pięknych widoków. Podczas wędrówki można podziwiać niekończące się krajobrazy gór i dolin. K-u pn. widać lesisty kocioł Terebowca, a ponad nim strzępiasty grzbiet Bukowego Berda. Na Wprost ukazuje się kopa Tarnicy, a nieco w lewo od niej skalisty wał Krzemieńca. Ścieżka klucząc wśród wysokich traw mija wyniosłość 1293 m i osiąga wsch. szczyt 1315 m. Znaki czerwone schodzą stromo w dół. 77 km. Przełęcz pod Tarnicą (1286 m), od Szerokiego Wierchu - 30 min. Wąska szczerba oddzielająca Szeroki Wierch od Tarnicy. Nazwijmy ją umownie "Przełęczą Wołoską". W siodle węzeł szlaków turystycznych. Od pd. zach. dołącza szlak niebieski od Ustrzyk Górnych (trasa 85). Zejście do Wołosatego 4 km (1.30 godz.), do Ustrzyk Górnych - 9 km (3 godz.). Szlak czerwony skręca w lewo omijając szczyt Tamicy. Wyjście na Tarnicę szlakiem żółtym. Ścieżka trawersując pn. stok wyprowadza na szczytową kopę z punktem geodezyjnym i wysokim krzyżem. Tarnicą (1346 m). Od przełęczy - f 15 min. ([ 10 min.). Najwyższy szczyt górski Bieszczadów Zachodnich wzniesiony przeszło 600 m ponad dolinę Wołosatki, oddzielony od sąsiednich grzbietów głębokimi przełęczami, posiada ciekawą i charakterystyczną sylwetkę. Jej wąski, ostry i nieco wydłużony grzbiet z dwoma wyraźnymi wierzchołkami wyścielają rumowiska skał i żłobią bruzdy rowów tektonicznych. W naturalnej konfiguracji terenu 218 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE można odróżnić resztki schronów bojowych z czasów I wojny światowej. Szczyt góry opada ku pd. niemal pionową ścianą najeżoną wychodniami skał, a niżej wyścieloną płatami kamiennego grehotu. Nazwa szczytu, zw. po rusku Tarnycia, wywodzi się przypuszczalnie od rumuńskiego słowa "tarnita", oznaczającego siod-łowate miejsce w górach , co istotnie odpowiada jego kształtowi. Na szczycie żelazny krzyż ustawiony w 1987 dla upamiętnienia pobytu Karola Wojtyły w 1957. Tarnica stanowi doskonały punkt widokowy, powszechnie uważany za najbardziej atrakcyjny w Bieszczadach. Dookoła niekończące się grzbiety i szczyty gór, które trudno wymifenić i opisać. Na zach. wybija się charakterystyczny kopiasty masyw Wielkiej i Małej Rawki. Na pn. od niej ostry szczyt Połoniny Caryńskiej, a na drugim planie Połonina Wetlińska i liczne wierzchołki dalszych partii Bieszczadów. Ku pd. głęboka dolina Wołosatki, a nad nią lesisty wał grzbietu granicznego ciągnący się od Wielkiej Rawki do Połoniny Bukowskiej. Niemal na wprost wyróżnia się spore obniżenie przełęczy Beskid i wznosząca się nad nią samotna góra Menczył. W kierunku pd.-wsch. na krańcach horyzontu można dostrzec - przy dobrej pogodzie - najwyższe wzniesienia wsch. partii Bieszczadów: Pikuj (1405 m) i Połoninę Równą (1482 m), a niekiedy nawet dalekie Gorgany. Ciekawie prezentuje się najbliższe sąsiedztwo Tarnicy. Ku wsch. ponad leśnym kotłem Wołosatki podnosi się pogarbiony grzbiet górski, w którym wyraźnie odznacza się Przełęcz Bukowska, a na lewo od niej Rozsypaniec, Halicz i Kopa Bukowska. Wprost na pn. postrzępiony grzbiet Krzemienia, a za nim Bukowe Berdo. Ze szczytu zejście tą samą ścieżką na Przełęcz pod Tarnica. Dalej szlakiem czerwonym, któremu towarzyszą znaki niebieskie, na pn. wsch. Ścieżka zbiega stromo w dół. Mija źródło i wypływającą z niego strugę schodząc w rozległe obniżenie. Latem w pobliżu dyżurka GOPR. 78 km. Siodło (l 160 m) bez nazwy pomiędzy Tarnica a Krzemieniem, stanowiące znaczną i ważną przełęcz. Umownie możemy je nazwać "Przełęczą Bojkowską", utrwalając w ten sposób - podobnie jak w odniesieniu do "Przełęczy Wołoskiej" - pamięć o miesz- KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 219 kającej tu niegdyś ludności. Z siodła, ponad którym piętrzy się grań Krzemienia, oryginalny widok na Halicz, Rozsypaniec i Połoninę Bukowska. W rejonie przełęczy występuje ciekawe środowisko przyrodnicze. Oprócz pospolitych roślin tworzących zbiorowisko połonin jak: psia trawka, kosmatka gajowa, trzci-nik leśny, borówka czarna i borówka brusznica - występują skupiska ciemiężycy białej i goździka skupionego, spotyka się fiołek dacki, wilczomlecz karyntyjski i wężymord górski, trafia się pełnik europejski. Po obu stronach przełęczy, opadających w kierunku Wołosatki i Terebowca, rosną zwarte zarośla olszy zielonej zw. też kosą, zastępującej w Bieszczadach kosodrzewinę. Z siodła szlak niebieski biegnie dalej prosto \(r), górę na Krzemień, natomiast szlak czerwony skręca w prawo i trawersując pd. stok góry wyprowadza na jej wsch. kraniec. W tym miejscu w 1987 nastąpiła zmiana przebiegu szlaku. Obecnie omija on grań Krzemienia z uwagi na duże zniszczenie roślinności rozdeptywanej tysiącami butów. Do zmiany szlaku wykorzystano znaną od dawna ścieżkę. Dojścia z przełęczy: szlakiem niebieskim przez Bukowe Berdo do Pszczelin (trasa 19) - 10,5 km (3.45 godz.); szlakiem niebieskim i żółtym do Mucznego (trasa 19 i 49) - 6,5 km (2.15 godz.). Trawersem wśród wysokich traw i płatów grehotu powoli w górę . Ponad ścieżką podnoszą się wspaniałe zbocza Krzemienia zakończone szczerbami skalnej grani. 79,5 km. Obniżenie (ok. 1250 m) pomiędzy Krzemieniem a sąsiednią Kopą Bukowska. Z lewej strony dołącza tu zbiegająca z Krzemienia zarastająca ścieżka dawnego szlaku. Dalej szeroką wierzchownią na pd. wsch. Szlak omija od pd. wyniosłą i najeżoną skałami Kopę Bukowska (1320 m), za którą znowu osiąga wyraźny grzbiet pasma. Po prawej w zagłębieniu nikłe źródło. Za kierunkiem grzbietu na pd. Ścieżka minąwszy wielkie zapadlisko rowu tektonicznego rozpoczyna niezbyt uciążliwe, ale długie podejście na widoczny z daleka szczyt z punktem geodezyjnym na kulminacji. 220 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Widok z Rozsypańca na zachód 81,5 km. Halicz (1333 m). Od Przełęczy Bojkowskiej - [ 1.5 godz. (f l godz.), od Ustrzyk Górnych - [ 5 godz. (f 4.30 godz.). Wyniosły, trzeci pod względem wysokości szczyt górski Bieszczadów zachodnich, wyróżniający się obszernym widokowym wierzchołkiem. W całości pokrywa go połonina, tylko tu i ówdzie okraszona skalnymi występami. W bocznym pd.-wsch. ramieniu Halicza wyróżnia się charakterystyczny garb Wołowego (1248 m) zw. też Wołowym Grzbietem lub Małym Haliczem. Szczyt panuje nad doliną górnego Sanu, skąd dawniej prowadziły nań popularne dojścia. W historii turystyki pierwszego zimowego wejścia na Halicz dokonano z Sianek w 1909. Stąd też wyznakowano w 1933 pierwszy szlak turystyczny - niebieski. Pochodzenie nazwy szczytu nie zostało dostatecznie wyjaśnione. Wiąże się ją z ruskim słowem "hałyć", które oznacza gawrony mające tu często dawniej gniazdować. Twierdzenie to jest jednak sporne. Wiadomo, że jest to nazwa bardzo stara, gdyż wg węgierskich kronik miały się tu schodzić granice trzech sąsiadujących niegdyś państw; Polski, Rusi i Węgier. Góra ta od dawna KOMAŃCZA-CISNA-WOŁOSATE 221 cieszyła się złą sławą. Legendy powiadają, że była ona niegdyś ulubionym miejscem urzędowania beskidzkich zbójów i hultajów, tu też miano strącać pojmanych opryszków. Z najnowszych czasów wiadomo, że ukraińscy nacjonaliści wieszali tu nieposłusznych ich woli chłopów. Halicz znany jest z rozległych widoków. Stąd przy dobrej pogodzie można podziwiać wierzchołki Bieszczadów Wschodnich, położone w granicach Republiki Ukraińskiej. Wprost na pd. wznosi się strzępiasty Rozsypaniec, a na lewo od niego ciągnie się garbaty grzbiet Połoniny Bukowskiej. W kierunku pd.-wsch.widać na horyzoncie Połoninę Równą i Ostrą Horę, na lewo od niej wyróżnia się grupa górska ze Starostyną, Ruskim Putem i Pikujem, a jeszcze bardziej ku wsch. Czarna Repa i dalekie szczyty Popadii i Sywuli w Gorganach. Na wsch. widać otoczenie górnej części doliny Sanu z wyróżniającą się Paraszką. Wspaniale prezentuje się głęboki kocioł Wołosatki i wznoszące się nad nim od zach. grzbiety Tarnicy, Szerokiego Wierchu, Krzemienia, Bukowego Berda i pobliskiej Kopy Bukowskiej, a na następnym planie Połoniny Caryńskiei. 222 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Na pn. dominują układające się kolejno w krajobrazie pasma: Jeleniowatego, Czerwonego Wierchu, Garbu Wiliwskiego i Magury Łomniańskiej. Z Halicza dalej na pd. odcinkiem szlaku wyznakowanym dopiero w 1975. Ścieżka zbiega na obniżenie (1242 m), z którego wyprowadza na główną kulminację Rozsypańca (1280). W okolicy dziwaczne kamienne kopce zwane rozsypańcami, powstałe w wyniku wietrzenia i rozpadania się wielkich bloków skalnych. Ścieżka biegnąc wśród wysokich traw, skał i pięknych widoków pokonuje następny garb (1262 m) i schodzi w szerokie obniżenie oddzielające Rozsypaniec od sąsiedniego grzbietu Połoniny Bukow-skiej. 83,5 km. Przełęcz Bukowska (1107 m). Od Halicza - f45 min. U l godz.), od Ustrzyk Górnych - f6 godz. ( [5.30 godz.). Na przełęczy punkt wypoczynkowy, a niżej na skraju lasu deszczo-chron. Koniec drogi leśnej doprowadzonej tu przed laty od Woło-satego. W pobliżu granica państwa z Ukrainą, która w związku z budową drogi została swego czasu przesunięta nieco na pd. Z punktu wypoczynkowego widok na oryginalnie ukształtowany grzbiet Połoniny Bukowskiej, którą wieńczy ostry szczyt Kińczyka Bukowskiego (1251 m). Rejon Połoniny Bukowskiej jest dostępny dla ruchu turystycznego tylko za uprzednim zezwoleniem BPN i SG. Na przełęczy kończą się dwie ścieżki dydaktyczne wyznakowane staraniem BPN. Jedna z nich prowadzi od Bukow-ca doliną Halicza (trasa 24), druga od Sianek grzbietem granicznym (trasa 26). Obie ścieżki dostępne są wyłącznie za zgodą dyrekcji BPN. Od przełęczy drogą na zach. odcinkiem szlaku przedłużonym do Wołosatego w 1984. Droga zataczając dwa szerokie zakola schodzi stromo (300 m) w kotlinę u zbiegu potoku Zgniłego i Woło-satki. Dalej prowadzi w dół Wołosatki zalesionym wąwozem między Menczyłem (1008 m) od pd., a Tarnicą od pn. Minąwszy bramę BPN (w pobliżu pole biwakowe) osiąga szerokie obniżenie zwane Rówień i drogę prowadzącą od Ustrzyk Górnych na przełęcz Beskid (785 m). Znaki wiodą dalej drogą w kierunku Ustrzyk Górnych. JAWORNE-JABŁONKI-PRZEŁ. ORŁOWICZA 92 km. Wolosate (720 m - trasa 13). Od Przełęczy Bukowskiej - 2 godz. (2.30 godz.). Szlak czerwony kończy się na terenie osiedla BPN przy połączeniu ze szlakiem niebieskim Ustrzyki Górne - Krzemień (trasa 83). Do Ustrzyk Górnych drogą 6 km - 1.30 godz. 16. Jaworne - Jabłonki - Łopiennik - Jaworzec - Przełęcz Orłowicza Szlak znakowany od 1982 kolorem czarnym (pierwotnie czerwono-bia-lo-czerwony jako tzw. szlak wolnościowy) rozpoczyna się od głównego szlaku beskidzkiego w grzbiecie Wysokiego Działu. Prowadząc w ogólnym kierunku napd. wsch. osiąga w rejonie Smereka pasmo polonin, gdzie ponownie lączy się ze szlakiem czerwonym. Można go więc traktować jako wariant szlaku głównego. Diugosć szlaku 30 km, czas przejścia ok. 12 godz. Początek szlaku na przełęczy 928 m pod Jawornem. Z grzbietowej polanki szlak schodzi dróżką na pn. wsch. w dolinę potoku Czerteż i dalej prowadzi drogą przez tereny nie istniejącej wsi Kołonice (plac składowy drewna). Niżej osada leśna. W rejonie osady Łubne szlak dociera do głównej drogi Lesko - Cisną, za nią skręca na pd. wsch. 6 km. Jabłonki (535 m - trasa 11), pomnik gen. K. Świerczew-skiego. Od przełęczy pod Jawornem - f 2 godz. ([ 2.30 godz.). Od szlaku czarnego odgałęzia się tu szlak zielony Jabłonki - Berdo (trasa 34). Drogą przez wieś w górę doliny Jabłonki. Za kapliczką szlak skręca na boczną drogę w lewo, którą prowadzi w głąb doliny potoku Żukra, aż do placu składowego drewna. Tu w prawo, przekracza potok i starą dróżką leśną, często błotnistą, podchodzi w górę pozostawiając z lewej strony wierzchołek Kiczery (717 m). Ścieżka wiedzie na pd. wsch. dość jednostajnie w górę, przez las i zarastające polany. Wyżej wspina się na zbocza Łopicninki (953 m) i omijając jej kulminację od pd. osiąga przełączkę pod Łopiennikiem. Ze znajdującej się tu polany ładny widok na Jasło. 224 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Zarastającą polaną, a wyżej lasem stromo w górę, na następną polanę. 12 km. Łopiennik (1069 m), od Jabłonek - f 2.30 godz. (J, 2 godz.). Na podszczytowej polanie węzeł szlaków turystycznych. Do szlaku czarnego dołącza tu od pn. szlak niebieski od Baligrodu (trasa 20) - 12,5 km (4 godz.). Ze szczytu nieznakowana ścieżka do wsi Łopienka (trasa 57) - 5,5 km (2 godz.). Łopiennik zw. dawniej Łopienik stanowi najwyższą wyniosłość w długim grzbiecie ciągnącym się od Baligrodu na pd. wsch. w kierunku Cisnej. Grzbiet ten aw. kiedyś grzebieniem baligrodzkim, zapewne z racji szeregu garbów, które tworzą jego kolejne kulminacje, obecnie określany bywa powszechnie jako pasmo Durnej i Łopiennika. Szczyt ten, wzniesiony przeszło 500 m ponad okalające go doliny, posiada charakterystyczną sylwetkę, łatwą do odróżnienia w panoramie bieszczadzkich wierchów. Sama góra jest niezwykle ciekawa ze względu na ukształtowanie, formy geologiczne i bagate środowisko przyrodnicze. Pasjonujące są krajobrazy oglądane z jej podszczytowych polan. W masywie Łopiennika wyróżnia się kilka znaczniejszych wyniosłości. Od zach. sąsiaduje z nim Łopieninka (953 m). Obszerną wsch. odnogę wieńczy kulminacja Jamy (822 m), na pd. wyróżnia się kamienisty stożek Horodka (889 m), zaś w głównym grzbiecie ciągnącym się w kierunku Baligrodu wybija się szczyt Durnej (979 m). Cały ten kompleks pokrywają jodłowo-bukowe lasy, a w wyższych partiach tylko bukowe, nie całkiem jeszcze przetrzebione przez człowieka. W rejonie Łopiennika występują ciekawie ukształtowane grzędy skalne. Interesująca jest skalna grań w grzbiecie ciągnącym się ku Durnej, zbudowana z grubych bloków piaskowca pokrytych roślinnością naskalną. Łopiennik od dawna wzbudzał zainteresowanie turystów i krajoznawców. Aleksander Fredro zwiedzał go w 1833 m.in. w towarzystwie Wincentego Pola, Seweryna Goszczyńskiego i Zygmunta Kaczkowskiego. Wydarzenie to upamiętnia tablica umieszczona na podszczytowej skale w 1975 (obecnie oderwana). JAWORNE-JABŁONKI-PRZŁ. ORŁOWICZA 225 Grzebietem Łopiennika w dół na pd. wsch. W górnej części widokowe polany. Ku pd. panorama Jasła i grzbietu granicznego. W kierunku pn. widok na dolinę Łopienki i Korbanię. Niżej fragmenty skalnej grani. Na jednej ze skał tablica poświęcona pamięci W.Pola - niestety też oderwana. Szlak sprowadza na siodło pod stromizną Horodka (873 m), na którym stało niegdyś studenckie schronisko. Nieco wcześniej odgałęzia się w prawo ścieżka do Dołżycy (trasa 30) - 1,5 km (30 min.). Pod Horodkiem szlak skręca w lewo i zalesionym zboczem zbiega stromo w dolinę Solinki. W zakolu starej drogi zadrzewiony pagórek z krzyżem, na którym stała niegdyś cerkiew i gdzie jeszcze zachowały się resztki cmentarza. 15 km. Dołżyca (510 m - trasa 14), od Łopiennika - 1.30 godz. (2 godz.), od Jabłonek - 4 godz; Dalej szosą w kierunku Ustrzyk Górnych. Na skrzyżowaniu z drogą do Bukowca w lewo i zaraz potem w prawo. Ścieżka kierując się na pd. wsch. wspina się zalesionym zboczem do grzbietu, którym krótko na wsch. do szczytu. 19 km. Falowa (968 m), od Dołżycy - 1.30 godz. (l godz.). Jeden z kilku znaczniejszych wierzchołków tworzących grupę górską wznoszącą się pomiędzy dolinami rzek Solinki i Wetliny oraz ich dopływów, potoków Dolżyckiego i Kalnicy. Oprócz Falowej wyróżnia się tu Krzemienna (936 m), Czerenina (981 m), Kiczerka (930 m) i na pn. Pereszliba (768 m). Tereny to niemal całkowicie zalesione, pokryte jodłowo-świerkowymi lasami i gęstwą dzikich młodników, którymi zarosły liczne tu dawniej polany i użytki rolne. Rozpadliny i leśne zakamarki są ostoją dzikiego zwierza, w tym również niedźwiedzia. Tereny to trudno dostępne i kłopotliwe w orientacji. Sam grzbiet Falowej, niegdyś odkryty, jest dziś zarośnięty i pozbawiony widoków. Na szczycie resztki zwalonej wieży geodezyjnej. Z Falowej szlak prowadzi grzbietem wyginającym się na pn. wsch. Ze szczytu sprowadza na siodło z polaną i widokiem na Smerek i jego otoczenie. Dalej mija zarośnięty wierzchołek Czere-niny (981 m), zbiega stromo na obniżenie pod Kiczerka (930 m) i pozostawiając z lewej jej kulminację - tu i ówdzie widokowe polanki - schodzi w dolinę Wetliny. 23 km. Jaworzec (560 m - trasa 35), teren nie istniejącej wsi. Od Falowej - 1.30 godz. (2 godz.). Szlak prowadzi kawałek drogą, potem przechodzi na drugą stronę rzeki i wydostaje się na pagórek 226 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE z budynkiem schroniska PTTK (605 m) tzw. bacówki, wybudowanym w 1975-76. Od drogi 10 min. Od schroniska na pd. wsch. Ścieżka wydeptana wśród traw prowadzi przez zarastające dawne pola. Osiąga grzbiecik nad doliną potoku K-obylskiego i pozostawiając z lewej wierzchołek Kry-sowej (840 m) dociera na szeroką wierzchowinę działu ciągnącego się od Smereka na pn. ku Żołobinie. Tu od pn. dochodzi ścieżka ze znakami zielonymi szlaku Lesko - Krysowa (trasa 18). Do Leska 46 km - 16 godz. Lasem z prześwitami zarastających polan szlak kieruje się na pd. Minąwszy niewyraźną kulminację Wysokiego Berda (968 m), w rejonie której wkracza w obręli^BPN, wydostaje się na połoninę Smereka. Omija szczyt góry i trawersując jej pn. wsch. zbocza wyprowadza na szerokie obniżenie grzbietu. Nieco wcześniej odgałęzia się w lewo szlak żółty do Suchych Rzek (trasa 97) - 2,5 km (l godz.). Zejście do źródła 5 min. 30 km. Przełęcz Oriowicza (1094 m - trasa 15), od Jaworzca - 3 godz. (2.50 godz.). Szlak czarny łączy się tu z głównym szlakiem beskidzkim (trasa 15) oraz szlakiem żółtym od Wetliny (trasa 91). Dojścia: na Smerek - 1,5 km (30 min.), na Połoninę Wetlińską - 2,5 km (1.30 godz.). Zejście do Wetliny - 4 km (1.15 godz.). 17. Szlak graniczny: Nowy Łupków - Roztoki Górne - Wetlina - Wielka Rawka - Ustrzyki Górne Trasa znakowana kolorem niebieskim stanowiąca odcinek tzw. szlaku granicznego, wiodącego głównym grzbietem Karpat przez góry Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Szlak prowadzi niemal cafy czas wzdluż granicy państwa z Republiką Słowacką oraz Republiką Ukraińską, bądź w bezpośredniej strefie przy granicznej. Z tego też względu wskazane jest przejście szlaku (lub jego odcinka) zgłosić w odpowiedniej placówce SG, a podczas wędrówki wzdłuż granicy nie zbaczać z wyznakowanej ścieżki. Latem 1993 na odcinku pomiędzy Rąbią Skalą a Wielką Rawką dokonano znaczącej zmiany szlaku. Decyzją BPN zamknięte zostalo przejście przez Moczarne. Obecnie od Przełęczy pod Czotem szlak prowadzi dalej granicą przez Krzemieniec na Wielką NOWY ŁUPKÓW-WETLINA-USTRZYKI GÓRNE 227 Rawkę. Diugość bieszczadzkiego odcinka szlaku 68 km, czas przejścia 25-26 godz. Przejście szlaku proponuje się dokonać w następujących odcinkach: Nowy Łupków - Balnica (lub Solinka), Balnica - Roztoki-Górne, Roztoki Górne - Wetlina i Wetlna - Ustrzyki Górne. Znakowanie szlaku miejscami slabo widoczne. Od stacji PKP w Nowym Łupkowie (545 m - trasa 5).szlak prowadzi na pd. wsch. starą drogą w kierunku Woli Michowej. Dociera do drogi karpackiej, biegnie nią krótko na wsch. i zaraz skręca w prawo. Starą drogą wiejską wiedzie w górę doliny potoku Smolniczek w kierunku Starego Łupkowa. Po około 2 km znaki zbaczają w lewo w dolinę potoku Zubeńczyk. 4 km. Zubeńsko (550 m), od Nowego Łupkowa - l godz. Drogą w górę potoku przez tereny nie istniejącej wsi, lokowanej w 1549, zniszczonej po ostatniej wojnie. Pozostał tu tylko samotny krzyż. Droga podchodzi do podnóża grzbietu granicznego i zagłębia się w las. Wyżej ścieżką w górę na dział grzbietu granicznego. 7.5 km. Głęboki Wierch (890 m), od Zubeńska - 2 godz. J- 1.30 godz.). Dalej grzbietem w ogólnym kierunku na wsch. Ścieżka prowadzi wzdłuż granicy poprzez lasy i zarastające polany, niekiedy z ładnymi widokami, przekraczając kolejne jego garby: Wysoki Gron (905 m). Wierch nad Łazem (857 m), Budniów i Gmyszów Wierch (870 m), za którym osiąga jeszcze jedną znaczniejszą wyniosłość. 14 km. Rydoszowa (880 m), od Głębokiego Wiechu - 2.45 godz. Szczyt ten stanowi ostatni wierzchołek w części grzbietu granicznego ciągnącego się na wsch. od Przełęczy Łupkowskiej, który w dalszym ciągu znacznie się obniża. Z polany okrywającej część szczytowej kopy widok na pasmo Wysokiego Działu, bliższe grzbiety Matragony i Hyriatej oraz Czerenin, wznoszący się po przeciwnej stronie obniżenia Balnicy. Ze szczytu na pd. wsch. opadającym grzbietem, który niżej niemal całkiem zanika. 16 km. Balnica (709 m - trasa 6), od Rydoszowej - 30 min (45 min). Szlak biegnie dalej przy granicy zboczami niewyraźnego działu karpackiego, opodal torowiska kolejki Nowy Łupków - Majdan, przez mokradła i parowy cieków spływających ku dolinie Udavy. 228 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Widok z Flaszy na zachód Teren mocno zarośnięty, nieciekawy i nieprzyjemny. Dział graniczny obchodząc uroczysko Udavy skręca szerokim łukiem na pd. i przybliża się do doliny Solinki. Warto wiedzieć, że na odcinku działu pomiędzy Balnicą a Solinką, dokonano przed laty przesunięcia granicy państwowej na pd. stronę grzbietu. Dawniej kolejka przechodziła przez terytorium Czechosłowacji. 19,5 km. Solinką (700 m - trasa 6), od Balnicy - l godz., od Nowego Łupkowa - 7.15 godz. Szlak skręca na pd. i wyraźnie wykształcającym się grzbietem podchodzi stromo na jego skrajną kulminację. 22 km. Czerenin (929 m), od Solinki - l godz. (45 min.). Ciekawy i bardzo widokowy szczyt, w części okryty ładną połoniną, wzniesiony przeszło 200 m ponad otaczające go doliny. Z kulminacji, na której resztki zniszczonej wieży, widać na pn. lesistą Matragonę i pasmo Wysokiego Dziani, a na pn. wsch. wielki masyw Hyriatej. Ku pn. zach. za obniżeniem Udavy ukazuje się Rydoszowa i dalsze wierchy pasma granicznego. Jako ciekawostkę można podać, że w 1939 po zajęciu przez Węgry tzw. Rusi Zakar-packiej, w jego rejonie schodziły się granice Polski, Słowacji i Wę- NOWY ŁUPKÓW-WETLESA-USTRZYKI GÓRNE 229 gier. Przypomina o tym ukryty w gąszczu powalony słup graniczny. Dalej grzbietem z licznymi polanami, niemal poziomo, a potem w górę na najwyższą jego kulminację. 26,5 km. Stryb (1011 m), od Czerenina- 1.30 godz. (1.15 godz.). Od Strybu szlak biegnie nieco grzbietem, a potem skręca na pn. i schodzi stromo w dół na przełęcz (833 m) pod Kiczerką (910 m). Dalej drogą na wsch. 30 km. Roztoki Górne (685 m - trasa 6), od Strybu - l godz. (1.30 godz.), od Solinki - 3.30 godz. Z Roztok Górnych szlak prowadzi drogą w kierunku granicy. Za strażnicą SG skręca na dróżkę w lewo, która wchodząc w las przekracza dwukrotnie potok i stromo, zakosami podchodzi w górę. Potem kamienistą grzędą przez Duży Skaleniec (983 m) osiąga grzbiet ciągnący się od Jasła do Okrąglika. 33,5 km. Połączenie z głównym szlakiem beskidzkim (trasa 15). Od Roztok Górnych - 2 godz. (1.30 godz.). W lewo zejście szlakiem czerwonym przez Jasło do Cisnej - 8,5 km (4 godz.), dojście na Jasło - 15 min. Szlak czerwony i niebieski biegną dalej na pd.-wsch. do grzbietu granicznego. 34,5 km. Okrąglik (1101 m - trasa 15), od Roztok Górnych - 2.30 godz. (2 godz.). Dalej wzdłuż granicy na pd. wsch. Poniżej Okrąglika szlak czerwony skręca w lewo i podąża do wsi Smerek - 8 km (3 godz.). Minąwszy Kurników Beskid (1015 m) pozostawia po lewej stronie Szczawnik (1052 m) i wydostaje się na połogą wyniosłość okrytą wielką połoniną z kamiennym kopcem pośrodku. 49,5 km. Flasza (1163 m), od Okrąglika - 1.45 godz. Nazwa szczytu pochodzi od rumuńskiego słowa "plesz", co oznacza łysy. Od kopca schodzi na pn. nieznakowana ścieżka do Smereka (trasa 76) - 3 km (l godz.). Ze szczytu ciekawa panorama gór po słowackiej stronie z Hajdoskiem oraz Małym i Wielkim Bukow-cem. W dalszym ciągu na wsch. poprzez las i grzbietowe połoniny na nie mniej ciekawy Dziurkowiec (1188 m) ze śladami okopów jeszcze z czasów I wojny światowej. Interesujący stąd widok na urwiska pobliskiej Rabiej Skały. Przez obniżenie stromo w górę na następną znaczniejszą wyniosłość z punktem geodezyjnym. Szlak wkracza w obręb BPN. 43,5 km. Rąbią Skala (1199 m), od Płaszy - 1.45 godz. Tu od szlaku niebieskiego odgałęzia się szlak żółty do Wetliny (trasa 86) - 8,5 km (2.30 godz.). Rąbią Skała posiadająca trzy wierzchołki - zach. 1199 m, środkowy 1168 m i wsch. 1170 m, stanowi znaczną i charakterystyczną wyniosłość pasma granicznego. Głębokie obniżenia oddzielają ją od sąsiednich szczytów: Dziurkowca na zach. i Czoła (l 159 m) na wsch. Od szczytu opada na pd. na słowacką stronę wysokie urwisko skalne. Z nim zapewne związana jest nazwa góry, która wywodzi się od rumuńskiego słowa "rabyj" tzn. pstry. Rąbią Skała to inaczej Pstra Skała. Masyw Rabiej Skały jest niemal całkowicie zalesiony, tylko na samym grzbiecie znajduje się wąska połonina i kilka polan. Środowisko tutejszych lasów i połonin wyróżnia się bogatą szatą roślinną. Po słowackiej stronie rezerwat przyrody "Rąbią Skała". Z polan Rabiej Skały widoki na polską i słowacką stronę Karpat. Ku pn. długi grzbiet Połoniny Wetlińskiej, ubrane w liczne polany pasmo Działu, a ponad nim szczyt Caryńskiej. Szczególnie ciekawy krajobraz ukazuje się ze wsch. części grzbietu. Widać stąd otoczo- Widok : polany ny górami wspaniały kocioł Górnej Solinki, nad którym dominują połoniny Małej i Wielkiej Rawki (wieża na szczycie). Na wprost ciągnie się grzbiet graniczny zakończony kopą Krzemieńca, a w dali ukazują się wierzchołki Krzemienia, Szerokiego Wierchu, Tarnicy i długi grzbiet Połoniny Bukowskiej. W pobliżu szczytu 1168 m dołącza od pd., od Nowej Sedlicy, czerwono znakowany szlak słowacki. Od szczytu szlak prowadzi grzbietem na jego środkową kulminację (1168 m), mija jedną a potem drugą polanę z ładnymi widokami i schodzi stromo na głębokie siodło pod Czołem (ok. 1090 m) z obszerną polaną. Na pn. skłonie polanki źródła. Od tego miejsca w 1993 nastąpiła zmiana szlaku. Decyzją BPN zamknięte zostało przejście przez dolinę Moczarnego (rezerwat ścisły). Szlak prowadzi dalej wzdłuż granicy - poprzez kolejne garby i obniżenia grzbietu granicznego. Przejście jest długie i stosunkowo uciążliwe, z uwagi na częste i strome podejścia. Z przełęczy ścieżka podchodzi zakosami na kulminację Czoła pod Rąbią Skalą na pólnoc (l 159 m), dalej pokonuje znaczniejszy Borsuk (991 m) i obniżającym się grzbietem schodzi w dół. Na skłonie grzbietu zwraca uwagę las bukowo-jaworowy o niemal pierwotnym charakterze (jedno z największych skupisk jaworu w Polsce), do niedawna stanowiący rezerwat przyrody "Wetlina". 49 km. Przełęcz pod Czerteżem (905 m). Od Rabiej Skały - ^ 1.30 godz. ([ 1 godz.). Obszerne, najniższe obniżenie w tej części grzbietu granicznego. Doliną Beskidnika dochodziła tu niegdyś dróżka od Moczarnego. Po polskiej stronie mała polanka. Z przełęczy szlak podchodzi stromo w górę na zalesiony Czerteż (1072 m). Graniczna ścieżka prowadzi dalej szeroką przecinką, lasem z prześwitami polan, mija samotną mogiłę radzieckiego lejtnanta Piotra Gładysza (+ 9 X 1944), powyżej której wydostaje się na wyniosłość Hrubki (l 186 m). Ze szczytowej polanki widok na Dział i Wielką Rawkę. Za kiloma nierównościami grzbietu następne strome podejście lasem w górę, a potem polaną do szczytu. 234 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE 52,5 km. Kamienna (1201 m), od Przełęczy pod Czerteżem - f 1,15 godz. (\, 45 min.). Kulminację Kamiennej okrywa obszerna polana, pośrodku której wznosi się oryginalny kopiec zbudowany ze skalnych złomów. Ze szczytu rozległe widoki. Wprost na wsch. sąsiedni Krzemieniec, w głębi gniazdo Tarnicy i Halicza. Na pn. panorama grzbietów ciągnących się od Smereka poprzez Połoninę Wetlińską, Połoninę Caryńską i Dział ku Wielkiej Rawce. Dalej w dół na siodło, z którego długie podejście lasem w górę na szeroki spłaszczony wierzchołek. Z granicznych polanek widoki na szczyty Wielkiej i Małej Rawki oraz gniazdo Tarnicy i Halicza. 54 km. Krzemieniec (1212 m), znany bardziej pod oryginalną nazwą Kremenaros. Od Kamiennej f J. 45 min. Nieco przed szczytem, pośrodku polanki stoi wysoki trójkątny słup graniczny z godłami Polski, Słowacji i Ukrainy. Tu schodzą się granice trzech ościennych państw. Po słowackiej stronie domek myśliwski. Ze szczytu widoki na słowacką i ukraińską stronę Karpat. Na pn. stokach dziani granicznego, od Kamiennej po Wielką Rawkę, zachował się spory obszar pierwotnej puszczy karpackiej. W jej ostępach przetrwały wiekowe drzewa osiągające w obwodzie 4-4,5 m. Obszar ten od dawna objęty był ochroną. Istniał tu rezerwat przyrody "U źródeł Solinki" utworzony w 1958. Dalej wzdłuż granicy z Ukrainą. Ścieżka biegnie środkiem szerokiej przecinki wyznaczonej dwoma rzędami granicznych słupów (polskimi i ukraińskimi). Ze szczytu schodzi na głębokie siodło (ok. 1135 m), z którego długie i strome podejście (ok. 150 m) w górę, ku widocznemu grzbietowi Wielkiej Rawki. Powyżej lasu ścieżka opuszcza granicę i stromo połoniną wydostaje się do grzbietu w rejonie wsch. wierzchołka (1304 m), gdzie napotyka ścieżkę ze znakami żółtymi szlaku z Małej Rawki (trasa 86). 56 km. Wielka Rawka (1302-1304 m) od Krzemieńca f l godz. [ 45 min.). Dojście na Małą Rawkę - 1,5 km (30 min.). Zejście do schroniska Pod Małą Rawką (trasa l li 8 - 3 km (l godz.), zejście przez Dział do Wetliny (trasa 86) - 10 km (3 godz.). NOWY ŁUPKÓW-WETLINA-USTRZYKI GÓRNE 235 Widok z Wielkiej Rawki na gniazdo Tarnicy i Halicza Wielka Rawka stanowi najwyższą wyniosłość w całym paśmie granicznym Bieszczadów zachodnich, a wraz z przyległą Małą Rawką tworzy rozległą i ciekawą grupę górską. Szczytowa partia Wielkiej Rawki posiada charakterystyczny kształt wydłużonej kopy o szerokim połogim grzbiecie, z dwoma wierzchołkami - 1302 i 1304 m. Na zach. kulminacji (l 302 m) stary betonowy słup punktu geodezyjnego i zniszczona wieża triangulacyjna. Masyw Wielkiej Rawki budują gruboławicowe piaskowce ciśniańskie, które w postaci niewielkich skałek widoczne są na grzbiecie. Z otwartej wierzchowiny długiego, bo liczącego niemal kilometr grzbietu Rawki, rozciąga się wspaniała panorama gór, powszechnie uważana za jedną z naj rozległej szych w Bieszczadach. W niedalekim sąsiedztwie na pn. wielkie cielsko Połoniny Caryńskiej, a na lewo od niej masyw Połoniny Wetlińskiej, przedzielone głęboką doliną potoku Prowczy. Ku wsch. ponad leżącą w dole kotliną Ustrzyk Górnych i doliną Wołosatki ukazuje się w całej okazałości rozległe gniazdo górskie obejmujące: Widełki, Bukowe Ber-do, Szeroki Wierch, Tarnicę, Krzemień, Halicz, Rozsypa- 236 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE nieć i Połoninę Bukowską. Przy dobrej pogodzie można dostrzec na wsch. dalekie szczyty centralnej partii Bieszczadów z Pikujem, Ostrą Horą, Połoniną Równą i Stohem. W pobliżu, w paśmie granicznym od strony wsch. wyróżnia się bezimienny szczyt 1140 m, a dalej Wielka i Mała Seme-nowa. Z przeciwległej strony - od pd. zach. - kopa Krzemienia (Kremenarosa) oraz grzbiet głównej grani Karpat aż po Rąbią Skałę, od której na prawo wybija się Paportna i znacznie niższy Jawornik. U podnóża urokliwy kocioł Mo-czarnego zamknięty od pn. grzbietem Działu. Na pn.zach. odznacza się graniczny Okrąglik, wielki masyw Jasła, grzbiet Wysokiego Działu z Wołosaniem ( szczyt Łopien-nika. Bliżej ukazuje się dolina Wetlinki, ponad którą dominuje wyniosły Smerek. Przy wyjątkowej pogodzie (zazwyczaj jesienią) można dostrzec wierchy Gorganów i Czarnohory oraz Tatry. Masyw Wielkiej Rawki charakteryzuje się niezwykle bogatym środowiskiem przyrodniczym. Na jej stokach zalegają wiekowe lasy bukowe przemieszane z jodłą i jaworem. Górne partie lasu, sięgającego tu wysokości 1260 m, tworzą płożące się po ziemi karłowate buczyny. Istniejące tu dawniej rezerwaty przyrody "U źródeł Solinki" i "Połoniny Małej i Wielkiej Rawki" zostały włączone w obręb BPN. Występują tu typowe dla Karpat Wschodnich zbiorowiska połonin, złożone głównie z roślinności murawowej i borów-czysk, wśród których jest sporo rzadkich roślin wysokogórskich (33 gatunki) i wschodniokarpackich (l l gatunków), występują tu zarośla olszy kosej, krzewy jarzębiny, róży alpejskiej, wiciokrzewu czarnego i czeremchy skalnej, mającej tu jedyne stanowisko w Bieszczadach. Żyje tu bogata fauna związana z górną granicą lasu. Po ukraińskiej stronie rezerwat przyrody o nazwie "Stużica". Jak opowiada stara legenda, górę tę upodobał sobie Kuba Dobosz, sławny bieszczadzki rozbójnik, spoczywający ponoć w ukrytej wśród rozpadlin jaskini. Zboczem stromo w dół na boczny grzbiecik (1165 m) z małą polanką. Na skraju lasu nowa kapliczka Matki Boskiej. Dalej szlak zbiega lasem stromą kamienistą grzędą w dolinę Rzeczycy. LESKO-WOŁKOWYJA-KRYSOWA 237 Niżej przekracza dwa potoki i łagodniej już schodzi do drogi Cisną - Ustrzyki Górne, którą w prawo. 62 km. Ustrzyki Górne (650 m - trasa 13), od Wielkiej Rawki - f 2.30 godz. (,[.3 godz.). Odcinkiem szlaku od Ustrzyk Górnych przez Dział do Wetliny prowadzony jest jednocześnie zimowy szlak narciarski. 18. Lesko - Wołkowyja - Terka - Krysowa Trasa znakowana kolorem zielonym. Nowy szlak wytyczony w 1988-89, prowadzący od Leska poprzez wzniesienia Przedgórza Bieszczadzkiego w ogólnym kierunku z pn. na pd. W połączeniu ze szlakiem Jaworne - Przełęcz Orlowicza (znaki czarne) umożliwia dojście w rejon pasma połonin. Przebieg szlaku niezbyt szczęśliwie dobrany, a znakowanie bardzo słabe. Miejscami całkowity brak znaków. Trasa stosunkowo mało ciekawa, dopiero w końcowej części staje się bardziej atrakcyjna. Długość szlaku 46 km, przewidywany czas przejścia 16 godz. Od synagogi szlak prowadzi ulicami miasta opodal żydowskiego cmentarza, a następnie w górę ul. Źródlanej, aż do źródeł mineralnych. Dalej polnymi dróżkami (uwaga na znaki) wyprowadza na wzniesienie Glinne, na którym usadowiły się zabudowania wioski tej samej nazwy. Po przekroczeniu drogi Lesko - Ustrzyki Dolne kieruje się na kulminację wzniesienia (448 m), ku ukrytej wśród drzew skale zw. Leski Kamień (pomnik przyrody). W pobliżu przy drodze pole biwakowe i źródło. Po krótkim kluczeniu wśród skalnych wertepów szlak wchodzi w las i wnet dociera do lokalnej drogi, którą podąża wprost na pd. W lesie, przy drodze, ogrodzone poletka dużego gospodarstwa szkółkarskiego oraz kilka stawów. Przy ostrym zakolu drogi szlak zbacza na leśną dróżkę, którą wspina się dość stromo na połogi szczyt z wieżą triangulacyjną. 5 km. Czulnia (576 m), od Leska f l.30 godz. (J. 1.15 godz.). Czulnia zw. też Patrolą stanowi wybitne wzniesienie Pogórza 238 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Leskiego. Masyw Czulni położony w wielkim zakolu Sanu, od wsch., pd. i zach. okolony doliną rzeki posiada charakterystyczną sylwetkę, którą nadaje mu szeroka spłaszczona podstawa i wąski wyniosły grzbiet z dwoma wierzchołkami (571 i 576 m). Pn. ramię Czulni, poprzez grzbiet Czarnego Działu łączy, się z pasmem Gór Słonnych. Na jego wsch. krańcu znajduje się niewyraźna kulminacja Trzy Kopce (451 m), a na przeciwległym pd.-zach. skraju jeszcze mniejsza Sierotka (369 m). Główny szczyt Czulni wzniesiony blisko 250 m ponad dolinę Sanu, zarośnięty i nieciekawy, wieńczy niedawno zbudowana wieża triangulacyjna. Cały masyw pokrywa zwarty kompleks przeważnie jodłowo-bukowych lasów, mocno przetrzebionych, ale będących jeszcze ostoją zwierzyny i rzadkich gatunków roślin. Latem 1944 w tutejszych lasach biwakował oddział partyzancki AK mrj. A.Winogrodzkiego "Korwina", na który Niemcy przygotowali wielką obławę. Ostrzeżony w porę przez dowódcę stacjonującej w pobliżu słowackiej kompani piechoty zdołał przy jego pomocy opuścić na czas zagrożony rejon. Przeprowadzony następnego dnia atak niemiecki trafił w próżnię. Ze szczytu szlak kieruje się na wsch. i zbiega w dolinę Sanu. 6 km. Zwierzyn (345 m - trasa 10), od Leska - f 2.15 godz., od Czulni - f 45 min. ((J. l godz.). Szlak przekracza rzekę, mija nieliczne zabudowania wioski i polną drogą podąża na pd. wsch. Wnet osiąga charakterystyczną wąską gardziel cypla, w poprzek którego przebita jest sztolnia doprowadzająca wodę od zapory w Myczkowcach do hydroelektrowni w Zwierzyniu. Na wprost zalesione wzgórze Grodzisko (552 m), po lewej stronie Jezioro Myczkowskie. Dróżka trawersuje wsch. stok wzniesienia, mija dawny przysiółek Kwaśnica, gdzie nad brzegami zalewu ulokowało się kilka ośrodków wypoczynkowych i zagłębia się w dolinę rzeczki Bereźnica. Dalej w górę krętej doliny przez dzikie bezludne wertepy, gdzie niegdyś istniała wieś Bereźnica Niżna, po której pozostały tylko resztki cerkiewki, cmentarza i ślady po zabudowaniach. Koło cerkwiska szlak opuszcza dolinę i lasem podchodzi na wyniosłość ciągnącą się od pobli- LESKO-WOŁKOWYJA-KRYSOWA 239 skiego Berda na pd. Po niespełna 2 km dociera do zabudowań i drogi Hoczew - Czarna. 15 km. Myczków (480 m - trasa 12), od Zwierzynia -'[' 3 godz. ([ 2.30 godz.). Szlak prowadzi krótko drogą w kierunku Wołkowyi, po czym skręca na boczną dróżkę w prawo, podąża w górę wsi do jej pd. krańca, skąd rozpoczyna podejście na wyniosłość Wierchy (635 m). Dalej prowadzi wierzchowiną rozległego działu, w znacznej części odkrytego, z ładnymi widokami na bliższe i dalsze wzniesienia Bieszczadów. Na dalekim choryzoncie można dostrzec grzbiety pasma połonin. Przed ostatnią wyniosłością zw. Plisz (583 m) schodzi w dolinę rzeczki Wołkowyjki, w pobliżu rozstaju dróg do Rybnego i Górzanki. 21 km. Wolkowyja (430 m - trasa 12), od Myczkowa - f 2 godz., od Leska - H7.15 godz. (1.6.45 godz.). Szlak podąża drogą do zach. krańca wsi. Za mostem na Woł-kowyjce skręca w lewo i polną dróżką podchodzi na dział ciągnący się w kierunku niedalekiej Korbani (894 m). Wykorzystując miejscowe dróżki i ścieżki prowadzi przez grzbiety, lasy i wertepy pn. krawędzi rozległego masywu, omijając jednak główny jej korpus. Z działu szlak skręca na pd. wsch. Schodzi w parów strumienia, który przekracza, by następnie przez lokalną wyniosłość Kamienia (618 m) zejść w dolinę Bukowsiczańskiego Potoku powyżej górnego krańca wsi Bukowiec (trasa 12). Dróżką w prawo dojście na szczyt Korbani (trasa 23) - 4,5 km (1.45 godz.).Potem przez następne dwa działy przewija się w dolinę rzeki Solinki. Z ostatniego bezleśnego grzbietu Balisze (564 m) widok na okoliczne wzniesienia. Na pn. krańcu działu wybija się zalesiona czuba Monasteru (562 m). 29 km. Terka (440 m - trasa 12. l.), od Wołkowyi - f 3 godz., od Leska - U 10.15 godz. ^9.45 godz.). Szlak dochodzi do drogi, przekracza rzekę i podąża w górę wsi. Przy ostatnich zabudowaniach skręca na pd. i stromo wspina się na boczny grzbiecik zw. Berdycze, którym podchodzi na szerokie obniżenie grzbietu (ok. 610 m) pomiędzy Tołstą (748 m) na pn. a Połomą (776 m) na pd. 240 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE Z odkrytej wierzchowiny pobliskiego garbu (632 m) ładne widoki. Na zach. dolina Solinki, ponad którą góruje lesisty masyw Korbani. Po strome wsch. dolina Sanu i pasmo Ot-rytu. Dróżka, wzdłuż której prowadzi szlak wchodzi w las i skręca na pd. Wykształcającym się grzbietem prowadzi w kierunku Połomy (776 m). Omija szczyt góry, skręca na wsch. i schodzi na wyraźne siodło, na starych mapach określane nazwą Szczycisko (625 m). Przez siodło przewija się leśna droga prowadząca z doliny Wetli-ny do doliny Sanu. Po prawej stronie tereny rezerwatu przyrody "Sine Wiry" obejmującego przełomowy odcinek (doliny Wetliny pod Zawojem (trasa 35). Dalej szlak prowadzi wierzchowiną długiego grzbietu ciągnącego się od Smereka na pn, aż po dolinę Sanu, rozległego i ciekawie ukształtowanego. Na przestrzeni około 6 km szlak pokonuje kolejno pięć znaczniejszych wyniosłości, niekiedy oddzielonych głębokimi przełęczami. Trasa prowadzi przez piękne bukowe lasy, tu i ówdzie okraszone polanami, latem pełnymi kwiecia i jagód. W rejonie tym zachowało się oryginalne środowisko przyrodnicze. Wprost z siodła pod Szczyciskiem szlak wykorzystując leśną dróżkę wyprowadza stromo na bezimienny grzbiet (722-738 m, na nowych mapach określany nazwą Szczycisko), potem pokonuje Żołobinę (780 m) i obniża się na siodło (ok. 725 m), przed kolejną wyniosłością. Przed nami uciążliwe podejście prawie 200 m w górę. Dróżką, a potem ścieżką szlak wydostaje się na szczyt Bukowiny (910 m) ozdobiony obszerną polaną. Z wierzchołka roztacza się piękny widok na okoliczne góry. Na wprost widać kopę sąsiedniej Siwarni, a ponad nią masyw Smereka, od którego w lewo ciągnie się grzbiet Połoniny Wetlińskiej. Ku zach. widać podnoszące się ponad doliną Wetliny zalesione kopy Kiczery i Czereniny, a w głębi wyróżniający się stożek Łopiennika. Na wsch. dominuje sąsiedni grzbiet ze szczytem Stoły, a dalej kolejne pasma bocznych ramion Połoniny Wetlińskiej spływających ku dolinie Sanu. W rejonie Bukowiny szlak dochodzi do zach. granicy BPN, która dalej biegnie wzdłuż trasy, aż do jej końca. Najbliższy fragment parku obejmuje położoną na lewo od szlaku górną część doliny potoku Tworylczyk. Na obszarze sięgającym do USTRZYKI D.-POLANA-KRZEMIEŃ 241 grzbietu sąsiedniego pasma Stoły, obejmującym blisko 500 ha, zachował się oryginalny starodrzew buczyny karpackiej stanowiący dobrze zachowany fragment pierwotnej bieszczadzkiej kniei. W 1980 obszar ten objęto ochroną tworząc rezerwat przyrody "Puszcza Bieszczadzka nad Sanem", obecnie włączony w obręb BPN. Szlak prowadząc na przemian lasem i polanami schodzi na kolejne głębokie siodło (826 m - w pobliżu źródło) z większą zarastającą polaną i w krótkim, lecz stromym podejściu osiąga zalesiony szczyt Siwarni (924 m). Z podszczytowych polan odsłania się widok na pn. stronę gór. Ze szczytu strome zejście w dół. Minąwszy kolejne obniżenie szlak wyprowadza na nieznaczną połogą wyniosłość Krysowej (840 m), a nieco dalej dociera do ścieżki ze znakami czarnymi szlaku Jaworne - Przełęcz Orłowicza (trasa 16). 40 km. Węzeł szlaków pod Krysową, koniec szlaku zielonego. Od Terki - T 5 godz. ([4 godz.), od Leska - f 15.15 godz. (^13.45 godz.). Dojście szlakiem czarnym na Przełęcz Orłowicza - f5 km (,1.2 godz.), zejście do schroniska PTTK w Jaworzcu - f2 km (J. 45 min.). 19» Ustrzyki Dolne - Polana - Dwernik - Magura Stupo-siańska - Pszczeliny - Krzemień Trasa znakowana kolorem niebieskim umożliwia poznanie wsch. partii Przedgórza Bieszczadzkiego, tworząc jednocześnie dogodne dojście w rejon najwyższej grupy górskiej tego regionu. Szlak ten powstawał w ciągu stosunkowo diugiego okresu. Najstarszą jego część Pszczeliny - Krzemień wytyczono w 1956. Odcinek od Ustrzyk Dolnych do Dwerniczka wyznakowano dopiero w 1988. Długość szlaku 57 km, łączny czas przejścia 22-23 godz. Początek szlaku opodal stacji kolejowej w Ustrzykach Dolnych (460 m - trasa 9.4.). Stąd znaki wiodą główną ulicą miasta (29 Listopada) na zach., potem skręcają w lewo w ul. Kolejową i doprowadzają do bramy stadionu sportowego. Przez stadion pod- 242 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE chodzą alejką w górę. Wyżej przez łąkę i las wydostają się na kulminację Gromadzynia (655 m), stanowiącego pn.-zach. wierzchołek długiego grzbietu Równi (trasa 9.4.). Szlak prowadzi krótko grzbietem na pd.-wsch., mija strzelnicę biathlonową i skręcając na pd. schodzi polami w dolinę potoku Olchy. Z okrytej części wierzchowiny ładne widoki na grzbiety Gór Hoszowskich, z pas-men Żukowa na pierwszym planie. 3 km. Równia (502 m- trasa 9.3.), od Ustrzyk Dolnych - f J, 1.15 godz. Dalej szlak podąża krótko drogą przez wieś, w której zwraca uwagę oryginalna d. cerkiew i skręca na boczną^dróżkę w prawo. W pobliżu pozostałości parku podworskiego. Polami, a potem lasem podchodzi na grzbiet Żukowa (ok. 760 m - trasa 82), prowadzi krótko jego wierzchowiną na zach., poczem przewija się na jego pd. stronę i leśną dróżką zbiega w dolinę potoku Daszówka, wzdłuż której ulokowały się nieliczne zabudowania. 8 km. Daszówka (470 m - trasa 9.2.), od Równi - f ,1.2.15 godz., od Ustrzyk Dolnych - ^J.3.15 godz. Szlak skręca w prawo prowadząc dalej drogą przez wieś (ok. 2 km) do zach. krańca sąsiedniej osady Teleśnica Oszwarowa (450 m - trasa 9.2.). Koło pawilonu sklepowego skręca na polną dróżkę w lewo i polami, a potem lasem wydostaje się na wyniosłość zw. Łabiska (615 m), stanowiącą zworzec grzbietów kilku lokalnych wzniesień. Najznaczniejsze z nich stanowi, wznoszący się od zach. oryginalnie ukształtowany Stożek (696 m - trasa 78). Na wieszchowinie Łabisk obszerna polana i węzeł dróżek. Dróżka odbiegająca na zach. sprowadza nad brzeg Jeziora Solińskiego (2,5 km), do miejsca gdzie niegdyś istniała wioska Sokole, znana już w 1526. Teren dawnej wsi pokrywają dziś wody jeziora. Nad zalewem jest samotne gospodarstwo p. Henryka Wiktoriniego, jednego z pierwszych bieszczadzkich wagabundów i osadników, który przed laty prowadził tu stację turystyczną w nie istniejącym już dziś pałacyku. Z wyniosłości ładne widoki na okoliczne wzniesienia z dominującym na pd. wałem Otrytu. Szlak prowadzi dalej w ogólnym kierunku na pd. dróżką biegnącą wierzchowiną długiego wzniesienia, osiągającego w najwyższym punkcie 584 m. Po- USTRZYKI D.-POLANA-KRZEMIEŃ 243 śród porastających je przeważnie młodych lasów, które rozpanoszyły się na dawnych polanach i pastwiskach, ostały się liczne widokowe polany. Po prawej stronie działu dolina potoku Panisz-czówka, w której istniała niegdyś wieś Paniszczów. Z prawej dolina Sanu. Miejscami pośród drzew można dostrzec taflę jeziora. Z ostatniej wyniosłości dróżka obniża się stopniowo schodząc nad brzeg zalewu wrzynającego się daleko w dolinę potoku Czarnego, w pobliżu ujścia doń potoku Paniszczówka. W rejonie tym znajdowała się niegdyś wioska Chrewt. Dróżka przekracza Panisz-czówkę i krańcem zalewu dociera do drogi Hoczew - Czarna, którą szlak prowadzi dalej na wsch. 20 km. Polana (430 m - trasa 12), od Daszówki - f ,1.4.15 godz., od Ustrzyk Dolnych - fJ.7.30 godz. Na skraju wioski szlak skręca w prawo, przechodzi na drugą stronę potoku Czarnego i obok zabudowań leśnictwa zagłębia się w dolinę jego dopływu. Dróżka prowadzi na pd. w górę dzikiej doliny, gdzie przed laty istniała wioska Serednie Małe (trasa 12), poczem wspina się stromo lasem na grzbiet pasma Otrytu, który osiąga nieco na zach. od kulminacji Hulskie. Dalej grzbietową ścieżką na pd. wsch. 25,5 km. Hulskie (846 m - trasa 62), od Polany - f ,1.2.30 godz. (J.2 godz.). Jedna z ważniejszych wyniosłości w paśmie Otrytu. Jest to niezbyt znaczny połogi wierzchołek zarośnięty skarlałą buczyną. W kępie drzew punkt geodezyjny i resztki zwalonej wieży. Od strony pd. polana zarastająca leszczyną, z której ograniczone widoki na pasmo Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Szlak kieruje się grzbietową ścieżką na pd.-wsch. i schodzi na przełączkę, przez którą przewija się utwardzona droga leśna z Polany do Sękowca. W lewo do Polany - 5 km, w prawo do Sękowca - 4 km. Dalej prowadzi dość długo wierzchowiną pasma Otrytu poprzez kolejne jego nierówności, aż do znaczniejszej wyniosłości (894 m) z rozległą nie całkiem jeszcze zarośniętą polaną. 33,5 km. Otryt Górny (885 m), schronisko studenckie zw. Chatką Socjologa. Od Hulskiego - 2.30 godz. Niegdyś w rejonie polany znajdował się kilkuzagrodowy przysiółek Otryt Górny, obecnie stoi samotny budynek schroniska zbudowanego przez studentów Uniwersytetu Warszawskiego w 1974. Mimo szyldu, schronisko 244 GŁÓWNE SZLAKI PIESZE jest raczej niedostępne dla ogółu turystów. Latem w sąsiedztwie jest studencka baza namiotowa. Od schroniska szlak kieruje się przez polanę na pd., a potem schodzi lasem dość stromo w dolinę małego strumienia. Przy istniejącym tu placu składowym drewna prowadzony jest wypał węgla drzewnego. Stąd krótko do doliny Sanu i drogi Smolnik - Zat-warnica, którą do wsi. 36 km. Dwerniczek (520 m - trasa 13.1.), od schroniska - T 45 min (J. 1.15 godz.), od Polany - 116.15 godz. Od rozstaju dróg szlak prowadzi drogą na pd. w kierunku Brzegów Górnych, przekracza San i podąża w gófe doliny potoku Dwernik. 38 km. Dwernik (540 m - trasa 13.2.) Za nowym kościołem szlak zbacza w lewo i wspina się lasem poprzez Zworzec na szerokie siodło (828 m) oddzielające grzbiet Kosowca (955 m) od masywu Magury Stuposiańskiej. Stąd schodzi na wsch. ścieżka do Pszczelin (trasa 63) - f4.5 km (J, l .45 godz.). Na siodle szlak skręca w prawo i lasem, a potem przez zarastające młodnikiem polany podchodzi stromo na kulminację. 43.5 km. Magura Stuposiańska (1016 m). Od Dwernika - f3.15 godz. (J. 2.45 godz.). Początek szlaku zielonego, prowadzącego przez Połoninę Caryńską na Małą Rawkę (trasa 46) - f9.5 km (J.5 godz.). Zejście nim na Przełęcz Przysłup (schronisko studenckie) - 1.5 km (30 min), do Bereżek (trasa 21) - f4 km U l.30 godz.). Magura Stuposiańska tworzy obszerny masyw górski położony na pd. od doliny Sanu, ograniczony z pozostałych stron dolinami potoków Dwemik, Caryński i Wołosaty. Składa się z dwóch równoległych grzbietów - głównego samej Magury i wznoszącego się od pn. Kosowca (955 m) oddzielonych głębokim siodłem (828 m). Od pn.zach. grzbiet Magury opada stromymi grzędami w dolinę Caryńskiego, na którym trafiają się interesujące skałki. Cały masyw pokrywają stare lasy, miejscami niemal pierwotne, oraz dzikie młodniki, którymi zarosły obszerne tu dawniej łąki. Tylko na głównym grzbiecie zachowały się jeszcze resztki połonin. Szczyt Magury stanowił do niedawna jeden z ładniejszych punktów widokowych, który obecnie ograniczają coraz wyższe drzewa poras- USTRZYKI D.-POLANA-KRZEMIEŃ 245 tające podszczytową polanę. Widok obejmuje Połoninę Caryńską oraz w kierunku zach. Połoninę Wetlińską, Smerek i Dwer-nik-Kamień. Na pn. za garbem Kosowca sinieje pasmo Otrytu. Ze szczytu szlak schodzi na pośrednią kulminację (983 m) z ładną, widokową polaną. W prawo odgałęzia się szlak zielony. Imponujący widok na szczyty gniazda Tarnicy i Halicza. Ścieżka schodzi stromo polaną w dół. W siodełku na skraju lasu, po prawej stronie - źródło. Dalej lasem z prześwitami polan w dolinę potoku Wołosatego. 47 km. Pszczeliny-Widetki (580 m - trasa 13), od Magury Stuposiańskiej - fl.30 godz. (\, 2 godz.), od Ustrzyk Dolnych - f ,1,18.45 godz. Od leśniczówki (przystanek PKS) szlak prowadzi drogą leśną na pd. wsch. przekracza Wołosaty i zagłębia się w wąską dolinę jego dopływu. Powyżej gajówki zbacza w prawo, przekracza potok i wychodzi na torowisko dawnej kolejki, po której pozostał jeszcze kamienny przyczółek. Dalej ścieżka skręca w lewo i zalesionym stokiem podchodzi na grzbiet (886 m) spływający od Widełek, którym wśród lasu z prześwitami polan podąża na pd. wsch. Po prawej stronie ścieżki lasy należące już do BPN. Dalej mozolnie wspina się na zarastającą świerkiem polanę pod Widełkami (1016 m). Szczyt tej góry, zwanej dawniej Wilki lub Wilchy, pozostaje nieco na prawo od szlaku. W okolicy tej często można spotkać żubry. Z wyniosłości polany widać na pn. zach. lesistą kopę Widełek, zaś ku pd. szczyt pobliskiej Kiczery (972 m) i połoninę Szerokiego Wierchu. Minąwszy ostatnie pasemka skarlałego lasu i tablicę informacyjną BPN, szlak wydostaje się na rozległą połoninę Bukowego Berda i połogim grzbietem doprowadza na jego skrajną kulminację. 54 km. Bukowe Berdo (1201 m). Od Pszczelin - f2.30 godz. (J. 2 godz.). Nieco poniżej wyniosłości (5 min) odgałęzia się w lewo szlak żółty do Mucznego (trasa 49) - f3 km (ii godz.). Bukowe Berdo tworzy oryginalnie ukształtowany, prawie 4 km długości grzbiet górski posiadający trzy znaczniejsze wierzchołki; 1201 m, 1238 m i najwyższy 1313 m na pd.-wsch. krańcu. W wyższych partiach grzbietu występują ciekawie wykształcone formy skalne 246 SZLAKI I TRASY PIESZE z oryginalną roślinnością naskalną. Wierzchowinę góry pokrywa rozległa połonina stanowiąca niegdyś tereny wypasowe, obecnie w znacznej części zarastająca karłowatymi krzewami jarzębiny. Wędrówce grzbietem Berda towarzyszą piękne i rozległe widoki. Z lewej strony dolina Mucznego, dalej wał Jeleniowatego, dolina Sanu, Czerwony Wierch i Magura Łomniańska. Z prawej głęboka dolina Terebowca i masyw Szerokiego Wierchu z Tarnicą. Z głównego szczytu panorama jest jeszcze rozleglejsza, obejmuje pobliski Krzemień i sięga dalekich krańców bieszczadzkiego worka oraz gór położonych po przeciwnej stronie granicy. Szlak podchodzi podnoszącym się grzbietem^początkowo łagodnie, a potem bardziej stromo poprzez kolejne garby i obniżenia, miejscami pokonując skalne grzędy i uskoki. 56 km. Główny szczyt Bukowego Berda (1313 m). Od koty 1201 - T l godz. ([ 45 min). Od Pszczelin - f3.30 godz. (J. 2.45 godz.). Ze szczytu szlak kieruje się na pd. i poprzez niewielkie siodło (ok.1260 m) wyprowada na sąsiedni grzbiet. 57 km. Krzemień (ok. 1300 m). Od Berda - ^30 min. Od Ustrzyk Dolnych blisko 23 godz. Główny szczyt Krzemienia (1335 m) położony nieco na wsch. od tego miejsca jest niedostępny dla ruchu turystycznego. Do 1987 szlak niebieski łączył się tu z głównym szlakiem beskidzkim. Obecnie, ścieżka wiodąca granią Krzemienia, którą dawniej prowadził szlak czerwony, jest zamknięta. Przejście dostępne wyjątkowo za zgodą dyrekcji BPN. Z Krzemienia szlak schodzi na "Przełęcz Bojkowską" (1160 m) i dalej prowadzi do Wołosatego. Z uwagi na częste wykorzystanie tego odcinka szlaku, jako trasy wyjściowej z Wołosatego w rejon Tarnicy - opisano go oddzielnie (trasa 82). Zejście na przełęcz do szlaku czerwonego - 0,5 km (15 min), do Wołosatego - 5,5 km (2.15 godz.). POZOSTAŁE SZLAKI I TRASY PIESZE 20. Baligród - J.4 godz.) Durna - Łopiennik (12,5 km - f 5 godz., Szlak wyznakowany w 1977 kolorem niebieskim, prowadzi grzbietem tzw. pasma Durnej i Łopiennika, noszącego dawniej nazwę "grzebień baligrodz-ki". Przejście ciekawe, lecz mimo oznakowania orientacyjnie dość trudne. Do pokonania liczne kopce i garby terenowe oraz dzikie miodniki zarastające dawne polany. Od rynku w Baligrodzie (trasa 11) drogą w kierunku Cisnej prowadzącą w górę doliny potoku Jabłonka. 2 km. Bystre (460 m - trasa 11), pomnik żołnierzy poległych w walkach z UPA. Szlak skręca w lewo i zalesionym stokiem, a potem wykształcającym się grzbietem wspina się stromo na Kro-piwne (761 m). Pozostawiając kulminację góry nieco z boku osiąga wkrótce następny wierzchołek (816 m - punkt geodezyjny) i grzbiet pasma. Za jego kierunkiem na pd. wsch., wierzchowiną podnoszącego się działu, terenem zalesionym o skomplikownej rzeźbie i ukształtowaniu. 7 km. Berdo (912 m), szeroka wyniosłość z rozległą niegdyś polaną zarośniętą wielkimi jałowcami. Od Baligrodu -1'2.30 godz. ([ 1 godz.) Nieco dalej odchodzi w prawo dróżka i szlak zielony do Jabłonek (trasa 34) - 4 km (1.30 godz.). Z kulminacji nieco w dół. Z polanki ukazuje się na pd. wierzchołek Durnej. Załamującym się grzbietem w prawo, potem w lewo i przecinką stromo do góry. 9 km. Durna (979 m), od Berda - \\,\ godz. 248 SZLAKI I TRASY PIESZE Szczyt dawniej zwany Turną. Nazwa jego może mieć coś wspólnego z "błędną górą". W dzikich jej ostępach łatwo istotnie pobłądzić, o czym przekonał się niejeden wędrowiec. Szczyt Durnej posiadający kształt ściętego stożka, stanowi charakterystyczny punkt całego pasma. Na zalesionym, pozbawionym widoków wierzchołku, zniszczona wieża triangulacyjna. Ze szczytu na obniżenie z dużą polaną, z której widok na Kor-banię, Łopiennik i pasmo Wołosania. Poniżej odgałęzia się w lewo jedna dróżka, a zaraz potem druga, schodzące do Tyskowej (trasa 95) - 3 km (l godz.). Dalej zalesioną wierzchowiną z prześwitami polan, poprzez lokalne nierówności, a potem bardziej stromo w górę skalistym grzbietem. W podejściu szlaku, z prawej strony grzbietu, oryginalnie ukształtowane zerwy skalne porośnięte ciekawą roślinnością. 12.5 km. Łopiennik (1069 m-trasa 16). Od Durnej-f l. 30 godz. (J. l godz.). Na podszczytowej połoninie szlak niebieski łączy się ze szlakiem czarnym Jaworne - Przełęcz Oriowicza. Zejście do Doł-życy - 3 km ( 1.30 godz.), do Jabłonek 6 km (2 godz.). Przed szczytem do szlaku niebieskiego dołącza od wsch. nieznakowana ścieżka od Łopienki (trasa 57). Zejście do Łopienki - 3.5 km (l.30 godz.). 21. Bereżki - Magura Stuposiańska (4 km - f2 godz., i l.30 godz.) Trasa znakowana kolorem żółtym i zielonym. Od wsi (605 m) dróżką za znakami żółtymi na zach. w górę zalesionej doliny potoku Bystrego, a potem strugi spływającej spod przełęczy Przysłup. Powyżej polany szlak przekracza głęboki parów potoku i leśną dróżką wydostaje się na odkrytą część szerokiego siodła. 2.5 km. Przełęcz Przyship (785 m), schronisko i węzeł szlaków turystycznych, od Bereżek - f l godz. (J, 45 min). Szlak żółty łączy się ze szlakiem zielonym Magura Stuposiańska - Mała Rawka BRZEGI G.-DZIAŁ-MAŁA RAWKA 249 (trasa 46). Dojście na Połoninę Caryńską - 4 km (2 godz.). Przełęcz Przysłup tworzy szerokie obniżenie rozgraniczające masywy Połoniny Caryńskiej i Stuposiańskiej. Niegdyś był tu przysiółek Przysłup, należący do nie istniejącej dziś wsi Caryńskie. Obecnie jest tu małe schronisko "Koliba" studentów Politechniki Warszawskiej. Latem czynne pole biwakowe. Od Caryń-skiego dociera pod przełęcz utwardzona droga leśna. Z polan nad siodłem piękna panorama gór. Wprost na pd. masyw Połoniny Caryńskiej, poorany parowami strumieni tworzących potok Caryński. W lewo od niej dalekie szczyty gniazda Tarnicy i Haliczy, a na pd. zach. Połonina Wetlińska i grzbiet ciągnący się pod Dwernik - Kamień. Od pn. nad przełęczą Magura Stuposiańska. Na skrzyżowaniu szlaków w prawo za znakami zielonymi. Ścieżka wspina się stromo w górę, dociera do zarastającej polany i wkrótce potem osiąga lokalną kulminację (983 m) z widokową polaną i węzłem szlaków turystycznych. Na skraju polany dołączają od wsch. znaki niebieskie szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Dalej za znakami bocznym grzbietem na pn.zach., potem przez siodło z polanką na szczyt z punktem geodezyjnym. 4 km. Magura Stuposiańska (1016 m - trasa 19), od Przysłupu - f l godz. ([ 30 min). Zejście szlakiem niebieskim do Dwernika - 7,5 km (2.45 godz.), do Pszczelin-Widełek 3,5 km (1.30 godz.). Przejście szlakiem zielonym przez Połoninę Caryńską na Małą Rawkę - 9,5 km (4.45 godz.). 22. Brzegi Górne - Dział - Mała Rawka (5 km - f2.15 godz., i l.30 godz.). Trasa nieznakowana, dostępna za zezwoleniem BPN. Od skrzyżowania dróg w Brzegach Górnych (732 m - trasa 14) drogą w kierunku Ustrzyk Górnych około l km, za betonowymi barierami na boczną dróżkę w prawo. Dróżka schodzi do potoku, przekracza go i przez pastwiska prowadzi w górę jego bocznego do- 250 SZLAKI I TRASY PIESZE pływu. Za krótkim zalesionym przełomem potok się rozdwaja. Dróżka przekracza strugę płynącą z prawej strony, wchodzi w mroczny parów potoku płynącego z lewej i zboczem wydostaje się na górną krawędź doliny. Dalej niemal prosto na pd. podnoszącym się działem, poprzez łąki i pastwiska, ponownie zarastające po niedawnej rekultywacji. Dróżka wyżej przechodząca w ścieżkę podąża wierzchowiną działu z rozległymi widokami na okolicę. Minąwszy samotny stary buk (po prawej) osiąga górną część wierzchowiny zarastającą świerkowym młodnikiem. Ścieżka wznosząc się stromo środkiem świerkowej alei dociera do granicy starego lasu bukowego u podnóży Działu. Na skrajnych bukach znaki działów leśnych nr 40 i 59. Dalej lasem starą dróżką wspinającą się zakosami około 300 m w górę. Dróżką tą zbiegał dawniej z Dziani szlak narciarski, którego stare pomarańczowo-czerwone znaki widnieją jeszcze tu i ówdzie na drzewach. Ślad dróżki kończy się na zarastającej polance. Ścieżką przez polankę i pas karłowatych buczyn w górę na długą polanę położoną w obniżeniu grzbietu nieco na wsch. od nieznacznej kulminacji. 3.5 km. Grzbiet Działu (l 146 m - trasa 89), ścieżka ze znakami zielonymi szlaku od Wetliny. W rozwidleniu ścieżek drewniany krzyż. Dla idących w odwrotnym kierunku ułatwia on znalezienie ścieżki w dół. Od Brzegów Górnych - f l. 30 godz. (J. 1.15 godz). W prawo zejście szlakiem zielonym do Wetliny - 7 km (2 godz.). Dalej, za znakami zielonymi w górę, na pd. wsch. 5 km Mała Rawka (1271 m - trasa 89), węzeł szlaków turystycznych. W lewo zejście szlakiem zielonym do schroniska PTTK pod Małą Rawką - 1,5 km (30 min), dojście szlakiem żółtym na Wielką Rawkę - 1,5 km (30 min), do Ustrzyk Górnych - 7,5 km (3 godz.). BUKOWIEC-KORBANIA 251 23. Bukowiec n. Solinką - Korbania (4,5 km - f l .45 godz., i l.30 godz.) Trasa nieznakowana. Drogą przez wieś na pd. zach. w górę Bukowsiczańskiego Potoku. Po prawej stronie na wzgórzu kępa starych drzew i kamienna dzwonnica znacząca miejsce gdzie niegdyś stała cerkiew. Za ostatnimi domami dalej polną drogą przez zniszczoną część wsi. Dróżka zagłębia się w wąską, zalesioną dolinę Bukowsiczańskiego Potoku, który przekracza wyżej w rozwidleniu strug. Lasem w górę, aż do miejsca, gdzie uczęszczana dróżka skręca gwałtownie w prawo. Dalej ścieżką na pd. ku szczytowi góry (nie zbaczać na odgałęzienie w lewo), potem zarosła połoniną na wierzchołek z punktem geodezyjnym i krzyżem. Korbania (891-894 m) tworzy rozległy masyw górski wznoszący się samotnie po lewej stronie doliny Solinki, niemal całkowicie okolony jej dopływami. Tylko od pd.-zach. poprzez Przełęcz Hyr-cza (710 m) położoną między Tyskową a Łopienką łączy się z pasmem Durnej i Łopiennika. Od głównego grzbietu, wyniesionego ok. 450 m ponad dolinę Solinki, odchodzą dwa znaczniejsze ramiona. Jedno z nich sięga daleko na pn. po wzgórze Czaków (588 m) nad Wołkowyją. Drugie, krótsze kończy się pagórem Monastyr (562 m) w zakolu rzeki pod Terką. Znaczną część masywu pokrywają stare bukowe lasy i tylko na wierzchowinie znajduje się nie całkiem jeszcze zarośnięta połonina. Ze szczytu widoki na pasmo Durnej i Łopiennika, grupę Jasła, grzbiety Krzemiennej i Falowej, dalekie szczyty Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Na wsch. widać Połomę, dział nad Terką i Tołstę, a w głębi masyw Otrytu. Od zach. ukazuje się pasemko Wysokiego Działu. Ku pn. widać w dole Bukowiec, a dalej zalew soliński oraz góry i osiedla położone na jego obrzeżach. 252 SZLAKI I TRASY PIESZE 24. Bukowiec - Beniowa - Sianki (9 km - f 1,8 godz, ^3.15 godz.) Szlak spacerowy znakowany kolorem niebieskim (białe kwadraciki z ukośnym niebieskim paskiem) prowadzący przez wsch. tereny BPN położone przy granicy z Republiką Ukraińską, szlak umożliwiający dojście do nie istniejącej obecnie wioski Sianki położonej u źródeł Sanu, został wyznakowany wiosną 1993 staraniem dyrekcji BPN, a osobiście leśniczego A. Derwicha. Od bramy parku szlak prowadzi drogą skręcającą na pd. wsch. w kierunku Beniowej. Droga przekracza niewielki zalesiony garb i schodzi w dolinę Sanu. W okolicy rozległe łąki, na których niegdyś rozciągały się zabudowania i pola wsi. Utwardzony trakt kończy się w dolince potoku Syhłowaty. Dalej ścieżką przez zwalony mostek na wzniesienie z charakterystyczną kępą starych drzew. 2,5 km. Cmentarz w Beniowej. Od Bukowca - •(•j. 45 min. Na cmentarzu, dopiero od niedawna uporządkowanym i ogrodzonym, zachowało się kilkanaście nagrobków, podmurówka cerkwi greckokatolickiej wzniesionej w 1909, a zniszczonej po 1945, oraz dwa żelazne krzyże z cerkiewnych kopuł wmurowane w miejsce dawnego prezbiterium. Zwraca uwagę blok skalny z dwoma zagłębieniami ozdobiony wyrytym rysunkiem ryby, znaleziony wśród kamieni pozostałych z poprzedniej cerkwi, pełniący zapewne niegdyś funkcję chrzcielnicy. U wejścia oryginalna tablica informacyjna z wizerunkiem nie istniejącej cerkwi wykonana przez leśniczego Antoniego Derwicha z Mucznego. Opodal cmentarza rośnie wśród łąk okazała lipa, niżej w kępie drzew stoi jeszcze poig-lopolska bacówka. Z cerkiewnego wzgórza ładny widok na grupę najwyższych bieszczadzkich wierchów - Połoninę Bukowską. Roz-sypaniec, Halicz i Wolowy Garb. Dalej łąkami, a potem lasem śladem starej drogi. 4 km. Dolina potoku Negrylów, schronisko BPN. Szlak dociera do utwardzonej drogi leśnej od Bukowca. Od Beniowej - "U 30 min. Dalej szlak prowadzi pośród świerkowych lasów drogą wiją- BUKOWIEC-BENIOWA-SIANKI 253 ca się krętą wstęgą poprzez lokalne garby i dolinki. Przejście dość długie i nużące. 7,5 km. Dolina potoku Niedźwiedziego, plac składowy drewna i koniec utwardzonej drogi leśnej. Od doliny Negrylowa - f J. 1,15 godz. Pustki rozpoczynające się od tego miejsca należały niegdyś do wsi Sianki, której zabudowania rozciągały się po obu stronach Sanu sięgając na pd. Przełęczy Użockiej. Miejsca niegdysiejszych pól znaczą połacie zarastających łąk, tu i ówdzie spotkać można zdziczałe drzewa owocowe i rosnące przy zagrodach jesiony. W pobliżu, u ujścia potoku Niedźwiedziego do Sanu, zachowały się ukryte w bujnym zielsku pozostałości fundamentów folwarku Stroińskich, dawnych właścicieli tutejszego majątku. Sianki położone u wrót Przełęczy Użockiej (853 m) były niegdyś sporą i ładną wsią. Początki jej powstania sięgają XVI w. Wymieniana po raz pierwszy w 1580 pod nazwą Siańskie stanowiła własność Kmitów. Sianki zyskały na znaczeniu po wybudowaniu linii kolejowej przez Przełęcz Użocką na Węgry. Była tu duża stacja kolejowa. W latach międzywojennych miejscowość zaczęła nabierać charakteru letniska, były tu dwa schroniska, dom kolonijny i kilka pensjonatów. W Siankach rozpoczynał się ówczesny główny szlak turystyczny im. J. Piłsudskiego, stąd prowadzi szlak niebieski na Halicz. Wieś zamieszkana była głównie przez Bojków. Po 1945 część wsi położona po lewej stronie Sanu została wysiedlona i z czasem przestała istnieć. Zasadnicza część osady ulokowana po drugiej stronie rzeki jest nadal zamieszkana. Od mostku na potoku Niedźwiedzim szlak prowadzi ścieżką ponad doliną Sanu przez tereny zniszczonej wsi, na przemian przez pasma lasów i łąk. Miejscami ładne lasy świerkowe z okazami dorodnych drzew. W prześwitach widać w dole strugę wody. Niespełna kilometr dalej ścieżka schodzi w dół, przekracza bezimienny strumień i osiąga niewielkie wypłaszczenie. 8,5 km. Miejsce zwane popularnie grobem hrabiny. Od doliny potoku Niedźwiedziego - f J. 30 min. Nad brzegiem Sanu resztki cmentarza, przed kilku laty oczyszczonego przez warszawskich studentów, obecnie uporządkowanego staraniem pracowników BPN. Zachowały się tu ruiny kaplicy grobowej, pozostałości pod- 254 SZLAKI I TRASY PIESZE murówki zniszczonej cerkwi oraz ślady kilku mogił. Szczególną uwagę zwracają dwie XIX-wieczne płyty nagrobne - Klary z Kali-nowskich Strońskiej oraz jej męża Franciszka Strońskiego. W 1993 kamienne mury kaplicy zostały nadbudowane i zabezpieczone przed zniszczeniem. Od cmentarza szlak kieruje się na pd., przechodzi przez garb wzniesienia i kończy wśród łąk na jego przeciwległym skłonie, przy tablicy z napisem Sianki. Od cmentarza - f J, 15 min. Poniżej niepozorne zagłębienie doliny Sanu i słupy granicy polsko-ukraiń-skiej. Same źródła Sanu położone są po stronie ukraińskiej. Na wprost grzbiet graniczy z wyraźnym obniżenieto Przełęczy Użo-ckiej (853 m). Po przeciwnej stronie widać wiodącą na przełęcz drogę i linię kolejową oraz zabudowania Sianek. Ścieżka -już bez znaków - wiedzie dalej łąkami w górę ku grzbietowi granicznemu (trasa 25). 25. Bukowiec - Sianki - Opołonek - Kińczyk Bukowski - Przełęcz Bukowska (19 km - f 8 godz., [ 6.30 godz.) Trasa umożliwia poznanie najdalej na pd.-wsch. wysuniętego zakątka kraju. Ciąg trasy tworzą: droga leśna prowadząca od doliny potoku Niedźwiedziego, szlak spacerowy znakowany kolorem niebieskim (trasa 24) i ścieżka dydaktyczna znakowana cyfrą ,,1" - wyznakowane staraniem dyrekcji BPN. Na przejście granicznego odcinka trasy od cmentarza w Siankach, który w całości prowadzi wzdłuż granicy z Ukrainą - wymagana jest zgoda dyrekcji BPN i Straży Granicznej. Od rozstaju dróg w Bukowcu (750 m - trasa 13.3) i bramy BPN (mając samochód należy go tu zostawić) drogą leśną na pd. Droga prowadzi pośród zarastających łąk i świerkowych lasów w wielu miejscach zniszczonych wycinką. Na zach. doskonale widać wierchy Wołowego, Halicza i Rozsypańca, a nieco bardziej na pd. graniczny grzbiet Połoniny Bukowskiej z charakterystycznym stożkiem Kińczyka Bukowskiego. Droga przekracza nieznaczny BUKOWIEC-PRZEŁ. BUKOWSKA 255 garb, a potem płytką dolinę potoku Syhłowaty, w głąb której odgałęzienia się droga ułożona z płyt betonowych. Po obu jej stronach zwracają uwagę wypełnione wodą zagłębienia - zalewiska sztucznie przygotowane przez leśników jako żeremie dla bobrów, które sprowadzono tu jesienią 1993 r. Zataczając zakole droga obchodzi od wsch. niewysoki garb Kiczery Beniowskiej (860 m) i osiąga dolinę potoku Negrylów (schron turystyczny BPN). Tu do drogi dołączają znaki niebieskie szlaku parkowego. Przez nieznaczny Czysty Wierch droga przechodzi w następne obniżenie. Po lewej stronie struga Sanu stanowiąca naturalną granicę państwa z Ukrainą. 7 km. Dolina potoku Niedźwiedziego (ok. 800 m), koniec utwardzonej drogi. Od Bukowca - f i 2 godz. Dalej szlakiem parkowym (białe kwadraciki z ukośnym niebieskim paskiem) wg. trasy 24. 8 km. Miejsce zwane grobem hrabiny. Od doliny potoku Niedźwiedziego - U 30 min. Od cmentarza szlakiem do jego końca w Siankach. Dalszy odcinek - dojście do grzbietu granicznego - może nastręczać nieco trudności, a z uwagi na pobliską granicę wymaga zachowania odpowiedniej uwagi. Dalej prosto na pd. ścieżką wijącą się wśród łąk ponad doliną Sanu na garb wzniesienia, a potem krótko lasem w górę. Z odsłoniętej wierzchowiny ładny widok na Sianki, obniżenie granicznej przełęczy i wierchy wschodniej partii Bieszczadów z wyróżniającym się Pikujem i Połoniną Równą. Ścieżka podchodzi ku grzbietowi granicznemu, który osiąga w rejonie kulminacji Piniaszkowy (961 m). 10 km. Granica państwa z Ukrainą. Od cmentarza - f 45 min. (J. 30 min). Od granicy można także dojść ścieżką dydaktyczną BPN znakowaną na biało cyfrą "l". Tuż przed końcem szlaku niebieskiego pojawiają się na drzewach białe ,,jedynki". Nikła ścieżka skręca w prawo i powoli podchodzi w górę ku granicy. Dalej ścieżka prowadzi wzdłuż granicy, na pewnym odcinku znaczonej przez podwójny rząd słupów - polsko-ukraińskich, z przeoranym pasem pośrodku. Poruszając się wzdłuż granicy należy zachować odpowiednią uwagę i nie zbaczać ze ścieżki. Wskazane jest poruszanie się polską stroną granicy! Za kierunkiem 256 SZLAKI I TRASY PIESZE grzbietu granicznego początkowo na zach., a potem pn. zach. Ścieżka podchodzi lasem na Opołonek (1028 m - na drzewach białe "jedynki") z obszerną polaną i schodzi na skryte w lesie znaczne obniżenie. 12,5 km. Przełęcz Żydowski Beskid (863 m), od cmentarza w Siankach - f 2.15 godz. (J. 1.45 godz.). Z obniżenia żmudne i długie podejście prawie 300 m w górę. Ścieżka wyprowadza na połoninę pod Rozsypaócem (1146 m), dalej omija wierzchołek Stińskiej (1212 m) i wydostaje się na odkryty grzbiet Połoniny Bukowskiej. 16,5 km. Kińczyk Bukowski (1251 m), od Pr^ęł. Beskid Żydowski - T 2.30 godz. ([ 1.15 godz.), od Sianek - f 4,45 godz. ([ 3 godz.). Połoninę Bukowską tworzy oryginalnie ukształtowany grzbiet długości prawie 5 km, ciągnący się od siodła pod Stińską po Przełęcz Bukowską na zach. Cały grzbiet okrywa rozległa połonina, stanowiąca niegdyś tereny wypasowe dla mieszkańców pobliskiej wsi Bukowiec, stąd zapewne jej nazwa. W grzbiecie Połoniny wyróżniają się dwa znaczniejsze wierzchołki - środkowy bez nazwy wysokości 1169 m i wznoszący się na jej wsch. krańcu Kińczyk Bukowski (1251 m), znany także jako Kończyk Bukowski. Wyniosły ten szczyt, położony na załomie grzbietu, posiada charakterystyczną sylwetkę - ostry stożek, od którego oddziela się na pn. wsch. boczne ramię zakończone nieznaczną kopą (l 153 m). W szczytowej partii występują ciekawe formy skalne. Na samej kulminacji wielka rozpadlina, fragment kamiennego muru i resztki zwalonej wieży triangulacyjnej. Niegdyś była tu graniczna strażnica. W obrębie głównego szczytu jak i bocznego ramienia stosunkowo dobrze zachowane pozostałości umocnień z czasów I wojny światowej. W tym rejonie Bieszczadów na przełomie 1914 i 1915 prowadzono zacięte i długotrwałe walki pozycyjne. Ze szczytu Kińczyka Bukowskiego rozciąga się wspaniała panorama na Polską i Ukraińską część Bieszczadów. Na pn. zach. oryginalna panorama szczytów gniazda Tarnicy i Halicza. W kierunku pd.-wsch. widać dalekie szczyty Bieszczadów Wschodnich i Gorganów. BUKOWIEC-KIŃCZYK BUKOWSKI 257 Obniżającym się grzbietem w dół. Ścieżka przekracza kilka skalnych grzęd i połogą połoniną schodzi w szerokie obniżenie, dokąd dociera droga od Wołosatego i schodzi szlak czerwony z Roz-sypańca. 19 km. Przełęcz Bukowską (l 107 m), od Kińczyka Bukowskiego - f l godz. (J, l .30 godz.). Zejście szlakiem czerwonym (drogą) do Wołosatego - 8,5 km (2 godz.), zejście ścieżką dydaktyczną do Bukowca (trasa 26) - 6 km (2 godz.). 26. Bukowiec n. Sanem - Kińczyk Bukowski (4,5 km - \2 godz., ,1.1.30 godz.) Trasa nieznakowana dostępna tylko za zgodą dyrekcji BPN i SG. Początek szlaku przy skrzyżowaniu dróg w dolinie potoku Sychłowaty - 2 km na pd. od Bukowca (trasa 13.3.), dojście drogą parkową wg trasy 24. Od szlabanu krótko w górę doliny drogą układaną z betonowych płyt. Za wyrębem na pierwszą napotkaną dróżkę w prawo w las. Rzadko uczęszczana, błotnista i zarosła zielskiem leśna drożyna kieruje się na pd. zach., podchodzi nieznacznie w górę, lecz wnet ginie w gęstwie drzew i wykrotów. W jej miejsce pojawia się nikła ścieżka, która ze świerkowej gęstwiny wydostaje się w bardziej przejrzyste buczyny osiągając jednocześnie wyraźnie wykształcający się grzbiet, ze śladem starej dróżki. Dalej podnoszącym się grzbietem na pd. zach. Bez ścieżki przechodzimy przez jedną, a potem drugą większą zarastającą polanę. Wprost przed nami piętrzy się wspaniały szczyt Kińczyka Bukowskiego. Stromym podejściem przez skarlałe buczyny wydostajemy się na połoninę u krańca bocznego ramienia i idąc brzegiem lasu w górę osiągamy jego wierzchołek (1153 m). Z kulminacji oryginalny widok na wierchy Tarnicy i Halicza. W okolicy pozostałości strzeleckich transzei i umocnień z czasów I wojny światowej. Dalej połoniną stromo na szczyt Kińczyka Bukowskiego (1251 m - trasa 24). 258 SZLAKI I TRASY PIESZE 27. Bukowiec n. Sanem - Przełęcz Bukowska (6 km - f2.45 godz., [2 godz.) Trasa stanowi jedną ze ścieżek dydaktycznych oznakowanych staraniem dyrekcji BPN i dostępna jest za jej zezwoleniem. Trasę znaczą wymalowane białą farbą cyfry "3". Warto dodać, że przed wojną prowadził tędy szlak niebieski z Sianek. Początkowo bez znaków. Od skrzyżowania dróg w nieistniejącej wsi Bukowiec (750 m - trasa 13.3.) kierujemy się drogą leśną zw. błękitną aleją na zach. Prowadzi ona w górę doliny potoku Halicz, wzdłuż której ciągnęły się dawniej zabudowania wioski. Po lewej stronie wśród łąk widać kępę drzew rosnących w miejscu cerkwiska. Mijamy odgałęzienie drogi leśnej tzw. dziewiątki do Mucznego i podążamy dalej prosto do krańca łąk i bramy znaczącej granicę BPN. Utwardzona droga kończy się nieco dalej na placu składowym drewna. Tu uwaga. Na pniu dzikiej gruszy rosnącej na przeciwległym krańcu placu napotykamy pierwszy znak "3". Koło gruszy wchodzimy na wyraźną ścieżkę prowadzącą torowiskiem dawnej kolejki leśnej, lewą stroną potoku. Ścieżka przechodzi wkrótce na przeciwległą stronę potoku i po około 2 km od składowiska wydostaje się z lasu na obszerną polanę. Przed wojną istniało tu osiedle Potasz-nia (828 m), była gajówka, kilka domów, tartak i fabryczka mebli giętych. Wcześniej w XIX w. była tu potaszarnia (wypalarnia popiołu drzewnego). Po osadzie nie ma dziś prawie śladu. Dalej lasem w górę strumienia. Podejście dość strome, prawie 300 m w górę. Dobrze wydeptaną ścieżkę od czasu do czasu znaczą białe "3". Z lasu ścieżka wyprowadza na połoninę osiągając siodło Przełęczy Bukowskiej (l 107 m), gdzie napotyka drogę i znaki czerwone głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). Dojście szlakiem czerwonym na Halicz - 2 km (l godz.), zejście do Wołosatego - 8,5 km (2 godz.). BUKOWSKO-TOKARNIA 259 2o. Bukowsko - Tokarnia (7,5 km - f3 godz., 12.15 godz.) Początkowo trasa nieznakowana, później znaki żółte i czerwone. Od Bukowska drogą na pd., do jej ostrego zakrętu w lewo. Przed skrętem w prawo, na kamienistą drogę prowadzącą w kierunku wioski Tokarnia. Nią krótko na zach. do pierwszej napotkanej dróżki polnej, tu w lewo i dalej na pd. zach. Dróżka prowadzi wierzchowiną podnoszącego się działu, wśród pól, a potem pastwisk i ugorów. Wyżej dołącza doń od wsch. dróżka ze znakami żółtymi szlaku Wola Piotrowa-Kanasiówka (trasa 90). Za szlakiem w górę osiągając na krawędzi lasu poprzeczną dróżkę ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego. 6 km. Grzbiet Bukowicy, od Bukowska - t'2.30 godz. ( [2 godz.). Dalej w lewo. Znaki czerwone i żółte wiodą krótko razem na położone wśród łąk obniżenie grzbietu (713 m) z rozgałęzieniem dróżek. Szlak żółty przewija się na drugą jego stronę i schodzi do Wisłoka Wielkiego - 8 km (3 godz.). Szlak czerwony skręca w lewo i wyraźną drożyną prowadzi na pd. wsch., podchodząc odkrytą wierzchowiną działu powoli w górę. 7,5 km. Tokarnia (778 m), od połączenia szlaków - f30 min. ([ 15 min). Najwyższy krańcowy wierzchołek wielkiego pasma Bukowicy, stanowiącego jeden z większych masywów górskich Beskidu Niskiego. Grzbiet pasma długości blisko 13 km ciągnie się od doliny Wisłoka na wsch. sięgając niemal doliny Osławicy. Jego przedłużeniem jest sąsiedni grzbiet Kamienia (717 m). Znaczniejsze wyniosłości pasma to Skibce zw. też Żrubań (777 m), Smoko-wiska (758 m) i Tokarnia. Masyw Bukowicy porastają przepastne lasy. Odkryta jest jedynie wyniosłość Tokarni oraz jej pn.-zach. zbocza. Z wierzchołka Tokarni rozległe widoki. Ku pn. poprzez obniżenia i wzniesienia Pogórza Bukowskiego wzrok sięga Dołów Jasiel-sko-Sanockich i dalekich pagórów Pogórza Dynowskiego. W dole zabudowania Bukowska, Woli Piętrowej i Kariikowa, a ponad 260 SZLAKI I TRASY PIESZE nimi wzgórze Dziady. Imponująca panorama gór roztacza się na stronę pd. Widok obejmuje od zach. cały grzbiet Bukowicy, na pd. pasmo graniczne od Kamieni poprzez Kanasiówkę, Pasikę i Dana-wę do Przełęczy Łupkowskiej, a na wsch. grzbiet sąsiedniego Kamienia i dalekie góry Bieszczadów. Można wśród nich wyróżnić Suliłę, Chryszczatą, Łopiennik i inne wyniosłości. Dojście szlakiem czerwonym do Komańczy - 14,5 km (5 godz.). 29. Bystre - Rabę J. 3 godz) Chryszczatą (9 km - 13.30 godz., k. Trasa nieznakowana. Od Bystrego drogą (trasa 11.1.) w górę doliny Rabskiego Potoku, aż do samotnej mogiły i kępy starych drzew przy skrzyżowaniu dróg, znaczących miejsce gdzie niegdyś stała cerkiew. 6 km. Rabę (565 m), teren dawnej wsi. Od Bystrego - fJ.2 godz. Z utwardzonej drogi w prawo. Dalej polną dróżką prowadzącą w górę doliny lewobrzeżnego dopływu Rabskiego Potoku, w głąb której ciągnęły się dawniej zabudowania wsi. Po przekroczeniu potoku, krótko w górę jego biegu. Przed szałasem bazy studenckiej w prawo. Siadem dróżki przez pastwiska stromo w górę na zarastające wzgórze (735 m). Dróżka mija pasemko starego lasu i poprzez sosnowe młodniki wydostaje się na wierzchowinę Działu. Tu kierujemy się na zach. Dróżka schodzi łagodnie na szerokie, otwarte obniżenie (ok. 700 m) ze składowiskiem drewna, przez które przewija się utwardzona droga leśna tzw. stokówka prowadząca od Huczwic zboczami Działu na pd. Z obniżenia ładne i rozległe widoki. Na wprost zalesiony masyw Wysokiego Dziani z wyniosłym szczytem Chryszczatej. Przekraczamy stokówkę i dalej na pn. zach. uczęszczaną leśną dróżką prosto w górę (ok. l km), do miejsca gdzie skręca ona szerokim łukiem w prawo, a jednocześnie obniża się nieco w dół. Tu po lewej stronie dróżki, wśród starej buczyny, pojawia się pas dzikiego młodnika (do tego miejsca należy zachować uwagę i nie zbaczać na odgałęzienie dróżki w lewo). Z drogi w lewo odchodzi 261 ścieżka pnąca się przez młodnik stromo w górę. Minąwszy go wkracza w bukowy starodrzew, gdzie dołącza do starej dróżki, którą dalej w górę poprzez niewielki pagór do podnóża stromego wypiętrzenia stoku. Dalej wyraźna ścieżka uciążliwie wspina się zalesionym zboczem i na koniec przez polanę wydostaje się do grzbietu. Wzdłuż grzbietu mocno wydeptana ścieżka ze znakami głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). Tu w prawo szlakiem na spłaszczony wierzchołek Chryszczatej z betonowym słupem punktu geodezyjnego. 9 km. Chryszczatą (997 m - trasa 15), od Rabego - f 1.30 godz. O l godz.). 30. Cisną - Dołżyca - Łopiennik (6 km - ^2.30 godz., [2 godz.) Trasa nieznakowana. Od Cisnej (560 m - trasa 11) drogą w kierunku Ustrzyk Górnych do pobliskiej Dołżycy. Za mostem na Solince skręcamy w lewo. Kładką przez rów, a potem ścieżką (obok stara lipa) do utwardzonej drogi opodal osady leśnej. Drogą w górę, na rozstaju dróg w prawo i polną dróżką wśród łąk i pastwisk do krawędzi lasu (szlaban). Dalej lasem prosto w górę dobrze wydeptaną ścieżką prowadzącą śladem starej dróżki. Ścieżka pozostawiając z prawej strony szczyt Horodka (889 m), wyprowadza na obniżenie, gdzie napotyka znaki czarne szlaku Jaworne - Przełęcz Oriowicza (trasa 16). Od Dołżycy niespełna 1,5 km (45 min). Dalej za znakami czarnymi w górę na pn. zach. Ścieżka prowadzi wyraźnym i miejscami skalistym grzbietem, wśród lasu i zarastających polan. Na grani tablica poświęcona pamięci W. Pola, wmurowana w 1975 (oderwana). Wyżej widokowa polana. Ku pd. szeroka panorama grzbietu granicznego od Hyriatej na zach. poprzez Jasło, Ptaszę, Paportną i Rąbią Skałę do Wielkiej Rawki na wsch. Nieco dalej polana z widokiem na dolinę Łopienki i Korba-nię. Wkrótce ścieżka osiąga polanę na kulminacji Łopiennka (l 069 m - trasa 16). Po prawej skalista grań szczytowa z punktem geodezyjnym i pamiątkowa tablica ('oderwana'1 Na nnianio ^ CHMIEL-OTRYT GÓRNY 263 szlaku czarnego dołączają od pn. znaki niebieskie szlaku Baligród - Łopiennik (trasa 20). Do Baligrodu - 12,5 km (4 godz.). Zejście szlakiem czarnym do Jabłonek - 6 km (2 godz.). 31. Cisną - Jeleni Skok (2,5 km - f l godz., [45 min). Trasa nieznakowana. Urokliwa wycieczka, godna polecenia dla poznania ciekawego urwiska i oryginalnej panoramy. Od Cisnej (560 m - trasa 11) drogą w kierunku Ustrzyk Górnych. Przed stacją CPN skręcamy w prawo na utwardzoną drogę leśną prowadzącą na przełączkę Zwór pod Rożkami. Przekraczamy torowisko kolejki i na krańcu łąki zbaczamy na drogę w lewo. Kamienista droga zagłębia się w las i prowadząc wzdłuż dolinki małego potoku podchodzi zboczem łagodnie w górę na grzbiet Ryczywołu, który osiąga w nieznacznej przełączce (ok. 670 m) z rozstajem dróżek. Tu w prawo, rzadko uczęszczaną dróżką stromo w górę na szeroką połogą wyniosłość zwaną Jeleni Skok (777 m). Na wierzchowinie, wśród wykrotów i zielska, ślad dróżki ginie. Lasem przechodzimy nieco w lewo na widoczny wśród drzew wyraźny kamienisty kopczyk, z przeciwnej strony którego znajduje się wielkie skalne urwisko (ok. 40 m wysokości). Według podania miał stąd skoczyć w dół wielki jeleń zagoniony przez wilki - stąd nazwa szczytu. Z krawędzi urwiska efektowny widok na położoną w dole wieś Krzywe oraz okoliczne góry. W głębi horyzontu charakterystyczny wierzchołek Tarnicy. 32. Chmiel - Otryt Górny (4 km - f l.45 godz., i 1.15 godz.) Trasa nieznakowana. Od środka wsi Chmiel (520 m - trasa 13.1.) drogą w górę potoku spływającego ze stoków Otrytu, do rozstaju dróg leśnych opodal baraku w miejscu zw. Potoki. Dalej 264 SZLAKI I TRASY PIESZE polany. Tu dróżka skręca w prawo i zakosami podchodzi w górę do długiej polany na zboczu. Przed laty w tym rejonie znajdowały się zabudowania przysiółka Otryt Dolny, po którym pozostały tylko nikłe ślady. Z górnego krańca polany widać w dali Smerek. Wyraźna, dobrze wydeptana ścieżka wiedzie śladem starej dróżki dalej lasem w górę i wkrótce wyprowadza na trawiasty stok górnej partii Otrytu. Za lasem dróżka skręca w prawo, dalej ścieżką w górę zarastającej polany. Niegdyś było tu osiedle Otryt Górny. Po prawej szałas zbudowany na podmurówce zniszczonej chałupy, nieco wyżej źródło i zadaszone palenisko studenckiej stanicy. Od tego miejsca krótko do grzbietu (885 m) i schroniska studenckiego zw. Chatką Socjologa oraz ścieżki ze znakami niebieskimi szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Zejście szlakiem do Dwerniczka - 2,5 km (45 min). Dojście na pobliski Trohaniec (939 m - trasa 63) - 2 km (45 min). 33. Dołżyca - Łopienka (7 km - f ,1.2.20 godz.) Trasa nieznakowana. Dojście ułatwiają kierunkowskazy koloru żółtego prowadzące do bazy studenckiej w Łopience. Od skrzyżowania dróg w Dołżycy (525 m - trasa 14) drogą boczną w kierunku Bukowca. Za mostem na Solince skręcamy w lewo na utwardzoną drogę leśną wiodącą do ujścia doliny potoku Żwir, a potem zboczami Łopiennika na przełęcz w jego bocznym ramieniu. Drogą w górę do wylotu starej leśnej dróżki. Skręcamy z drogi w prawo i dalej śladem dróżki dość uciążliwie w górę dzikiej dolinki potoku Żwir, a potem łagodniej zboczem do grzbietu. 3,5 km. Szerokie siodło (739 m) w bocznym ramieniu Łopiennika, położone pomiędzy jego główną kulminacją a zach. wierzchołkiem Jamy (822 m). Od Dołżycy - T 1.15 godz. (\. 45 min.). Do tego miejsca można dojść wspomnianą wyżej drogą. Przejście jest ok. 2 km dłuższe, ale nie mniej godne polecenia. Jest to niedawno zbudowana tzw. stokówka, śmiało prowadzona niezwykle krętą trasą wśród urwisk i przepaści. \X7 oir^rll^ T^/M-r»cni^ł-i/t-n młn^\/m 1<łc^m fnif^nr\\rc; hwła tr\ r»t\i/arło JABŁONKI-BERDO 265 przestrzeń) mała polanka służąca za składowisko drewna i myśliwska ambona. Przechodzimy na przeciwległą pn. stronę przełączki i wytyczoną spychaczem dróżką, często błotnistą, schodzimy w dół. Po około 15 min odbija w lewo ścieżka prowadząca od bazy na Łopiennik (trasa 57-1 godz.). Nieco niżej napotykamy ścieżkę w prawo, którą dalej w dół przez zarosłe dawne pola. Ścieżka sprowadza w dolinę małego potoku (ujęcie wody), przekracza go i podchodzi krótko w górę. 6 km. Studencka baza namiotowa w Łopience malowniczo położona na pd. krańcu dawnej wsi, na widokowym pagórku ubranym kępami starych jesionów. Od siodła - f45 min ([ l godz.). 7 km. Łopienka (550 m - trasa 12.1 i 55), teren zniszczonej wsi, bacówka i ruiny cerkwi. Od SBN - '[20 min (,[. 30 min). 34. Jabłonki - Walter- Berdo (4 km - f2 godz., i l .30 godz.) Trasa znakowana kolorem zielonym. Od pomnika gen. Świer-czewskiego w Jabłonkach (540 m - trasa 11) drogą główną w kierunku Cisnej, za mostem w lewo na drogę leśną. Szlak prowadzi krótko drogą, następnie zbacza w lewo i stromo podchodzi na obniżenie grzbietu. Stąd dalej w kierunku pd.-wsch. Stokiem bardzo stromo w górę, wśród ładnego bukowego lasu, a wyżej kamienistym grzbietem, przez pośrednią kopkę (817 m), na szczyt. 2 km. Walter poprzednio zw. Woronikówka (836 m), od pomnika - f l godz. (j. 45 min). Wybijający się stożkowaty szczyt w bocznym ramieniu pasma Durnej i Łopiennika, całkowicie zalesiony i pozbawiony widoków. Pierwotna jego nazwa została zmieniona w 1967. Obecna pochodzi od pseudonimu gen. Świerczew-skiego z czasów jego uczestnictwa w wojnie domowej w Hiszpanii. W następnym roku na szczycie umieszczono stosowną tablicę, która potem gdzieś zaginęła. Na zboczu rezerwat przyrody "Woronikówka" utworzony w 1990, o pow. 14,48 ha, obejmujący fragment lasu z naturalnym stanowiskiem cisów. Dalej na wsch. Szlak schodzi grzbietem na głębokie siodło (ok. 720 m) porośnięte dzikim lasem z mała nolanka i śladami stan/r-h 266 SZLAKI I TRASY PIESZE dróżek. Z siodła stromo w górę, a potem łagodniej stokiem do głównego grzbietu pasma, osiągając go w rejonie kulminacji Berda (912 m). Wzdłuż grzbietu przebiega ścieżka ze znakami niebieskimi szlaku Baligród - Łopiennik (trasa 20). Szlak zielony dociera do szlaku niebieskiego i tu się kończy. Od szczytu Walter -f l godz. ([ 45 min). Dojścia szlakiem niebieskim: na Durną - 1,5 km (45 min), przez Berdo do Baligrodu - 7 km (2 godz.). 35. Kalnica - Zawój - Polanki (12 km - -U4.15 godz.) ^ Trasa nieznakowana. Prowadzi urokliwą doliną rzeczki Wetliny od Kalnicy do Polanek, wzdłuż której biegnie zbudowana przed ponad dwudziestu laty droga leśna. Wetlina niemal na całym odcinku przeciska się wąskim przełomem, pełnym gwałtownych załomów, w których rzeka zatacza niesamowite pętle, przelewając z hukiem swe wody wśród wąskich gardzieli, skalnych progów i głazów. Dolina jest dzika i pusta. Nie ma tu ludzkich osiedli i tylko nikłe ślady mówią, że niegdyś żył i gospodarował tu człowiek. Od Jaworzca do Polanek droga jest zamknięta dla ruchu samochodowego. Od skrzyżowania dróg w Kalnicy (584 m - trasa 14) drogą na pn. w dół doliny Wetliny wciskającej się pomiędzy zalesione zbocza gór. Z lewej strony grupa Falowej, w której kolejno nad doliną wznoszą się: Czerenina (981 m), Kiczera (930 m) i Pereszliba (767 m). Od wsch. boczne ramię Smereka ze szczytami : Wysokie Berdo (968 m), Krysowa (840 m), Siwarnia (924 m), Bukowina (910 m) i Żałobina (780m). Droga prowadzi lewą stroną doliny, wzdłuż rzeki obrzeżonej szpalerami drzew. Niedaleko za Kalnica przewężenie doliny zw. Za Skałą, w rejonie którego był dawniej tartak. 3 km. Kobylskie (555 m), teren dawnej wsi, której zabudowania sięgały w głąb bocznej doliny Potoku Kobylskiego. W prawo nowy most i droga wiodąca na drugą stronę Solinki, w górę Potoku Kobylskiego i do schroniska PTTK w Jaworzcu (znaki czarne - 10 min). KALNICA-ZAWÓJ-POLANKI 267 4 km. Jaworzec (550 m), teren nie istniejącej obecnie wsi wymienionej w 1580, której położenie znaczy jedynie samotny krzyż, pamiątka zniesienia pańszczyzny. Po prawej stronie doliny miejsce po zniszczonej cerkwi. Od Kalnicy - f J, 1.15 godz. 5 km. Łuh, miejsce po wsi istniejącej w 1552, po ostatniej wojnie zniszczonej, po której pozostały jedynie ślady po cerkwi i stara lipa na przycerkiewnym cmentarzu. Tylko latem gospodarują tu harcerze. Nieco dalej odgałęzia się w prawo droga leśna wiodąca przez dział pod Szczyciskiem (629 m) do doliny Sanu. Dolina Wetliny staje się coraz węższa, aż w końcu na jej dnie mieści się tylko sama rzeka. Droga wspina się wysoko na zbocza Pereszliby porośnięte dzikimi młodnikami. Z otwartych miejsc widać na pd. wsch. majestatyczny szczyt Smereka. W dole, na dnie zielonego kanionu, dostrzega się spienione nurty rzeki. Wyżej droga oddala się nieco od rzeki i zataczając wielkie zakole wydostaje się na cyplowaty pagór (571 m), na którym skręca ostro w lewo. 8 km. Zawój, teren zniszczonej wioski wymienianej w 1552. Od Jaworzca - U l.30 godz. W okolicy spore połacie dawnych pól zarosłych trawami i olszyną. Na wyniosłości (za myśliwską amboną) rośnie jeszcze wiekowy dąb, znaczący miejsce gdzie stała cerkiew. Wetlina w okolicach Zawoju tworzy wielką pętlę i zmienia gwałtownie kierunek na zach. Tu znajduje się najciekawszy fragment przełomu. Rzeka dziwacznie powyginana rozlewa się szeroko, to znów wpada w wąskie gardziele i pieni się na skalnych progach, pod którymi leżą wielkie głębie tzw. badunie. Tu są słynne Sine Wiry, a niżej Czarna Brodź, Skrzynia i Szmaragdowe Jeziorko. Po obu stronach doliny strome, zalesione zbocza gór. Od pn. naprzeciw Zawoju wznosi się Szczycisko (629 m) opadające niemal pionowymi ścianami w nurty rzeki, a dalej w kierunku zach. Połoma (776 m). Od strony pd. znajduje się wymieniana już Pereszliba. Ten ostatni odcinek rzeki zasobny w pstrągi stanowił niegdyś raj dla wędkarzy. Jesienią polany Zawoju stają się ulubionym miejscem jelenich rykowisk. Od zakrętu drogi schodzi grzbietem w dół stara wiejska dróżka, umożliwiająca zejście na dno doliny (514 m), do samego krańca wielkiej pętli rzeki i ełebi Sinvch Wirów On ambrmi; is min P^ 268 SZLAKI I TRASY PIESZE zach. stronie dróżki ciekawe zerwy skalne. Z uwagi na unikalne walory przyrodnicze i krajobrazowe w 1987 utworzono rezerwat przyrody "Sine Wiry" obejmujący przełomowy odcinek doliny Wetliny od Łuhu do Polanek oraz fragment rzeki Solinki wraz z otaczającymi je lasami, o łącznej pow. 450,49 ha. Od Zawoju dalej drogą na zach. Kręta jej wstęga prowadzi pn. zboczami Pereszliby i Bukowiny(739 m), na przemian w dół i w górę, poprzez liczne strumienie spływające ku Wetlinie. Z wyniosłych miejsc ładne widoki na lesisty wąwóz i okoliczne wzniesienia. Przed laty, jeszcze gdy nie było tu obecnego traktu, biegła tędy w zielonym gąszczu nikła dróżka kilkakrotnie przechodząca w bród przez wodę. Gdzieś w połowie była piwnica (zachowana do dziś), pozostała po zrujnowanym tartaku czy też młynie i więcej nic. Przy drodze ślady zniszczeń jakie latem 1980 poczyniły ulewne deszcze i wezbrane potoki. Wówczas to spod szczytu Połomy oderwał się kawał zbocza. Masa ziemi, skał i powalonych drzew runęła w dół przegradzając dno doliny. Spiętrzone tą naturalną zaporą nurty Wetliny utworzyły jezioro, które od przepięknej barwy wody zyskały miano szmaragdowego. Rzeka rozmyła drogę żłobiąc sobie nowe koryto. Po przeciwnej stronie spiętrzone głazy tworzące czoło obrywu i sięgający niemal szczytu góry zarastający już wielki lej osuwiska. Z czasem rozepchnięto zwały ziemi przegradzające dolinę, naprawiono drogę, tak że po sporym jeziorku pozostał tylko nieznaczny zalew. Po niespełna 4 km od Zawoju droga skręca gwałtownie na pd. Z dołu dolatuje wzmożony szum wody. Po przeciwnej stronie doliny wyniosłe urwisko, u podnóża którego rzeka Wetlina wpada do Solinki. Spienione nurty dwu rzek przewalając się z hukiem wśród skalnych progów i głazów tworzą oryginalne w scenerii uroczysko. Napotkana ścieżka sprowadza wśród zarośli na krawędź urwiska, a potem po skałach nad samą wodę (464 m). Drogą krótko na pd. w górę Solinki u podnóża skalnych urwisk. W tym miejscu dawniej znajdowało się koryto rzeki, które przy budowie drogi przesunięto nieco w prawo. Przez most na drugą stronę Solinki. 12 km. Polanki (470 m), skrzyżowanie z drogą lokalną Buko-wiec - Dołżyca (trasa 12.1), opodal samotna zagroda i pole biwa- KARLIKÓW-PRZYBYSZÓW-KAMIEŃ 269 kowe. Od Zawoju - f ,1.1.30 godz. W lewo przez Buk do Dołżycy - 6 km, w prawo do Terki - 7 km. 36. Karlików - Przybyszów - Kamień (6 km - i2 godz.) T2.30godz., Trasa w części nieznakowana. Od zabudowań dawnego PPRol. drogą wiejską na pd. w górę doliny potoku. Po lewej bezimienne wzgórze (687 m), na które prowadzi nowy wyciąg narciarski, z prawej zbocza Tokarni (778 m). Nieco dalej istniała dawniej wieś Przybyszów. Na jej skraju zrujnowane obory dawnego PGR-u. Do drogi dochodzą tu znaki czerwone głównego szlaku beskidzkiego. Za szlakiem w górę doliny. Po przekroczeniu potoku w prawo do góry, rzadko uczęszczaną ścieżką przez łąki do lasu. Na jego skraju zniszczony krzyż, pamiątka zniesienia pańszczyzny w Galicji w 1848. Leśną dróżką do grzbietu, którym w lewo na pn. wsch., na siodło w głównym grzbiecie Kamienia. Szlak biegnie krótko działem, a potem schodzi na pd. stronę stoku. Skręcamy w lewo w las i dalej bez znaków grzbietową ścieżką na szczyt Kamienia (717 m). Masyw Kamienia tworzy ciekawy grzbiet górski długości blisko 9 km, sięgający na wsch. doliny Osławicy, stanowiący niejako przedłużenie wielkiego pasma Bukowicy. Cały masyw pokrywają lasy, głównie jodłowo-bukowe, niestety mocno zniszczone oraz dzikie młodniki zarastające dawne użytki rolne. Sam wierzchołek ukryty jest w lesie i pozbawiony widoków. Tylko miejscami zachowały się jeszcze polany. Od strony pn. grzbiet góry opada gwałtownie kilkadziesiąt metrów dół. Na jego skłonie pojawiają się interesujące wychodnie skalne - urwiste ściany, fantazyjnie ukształtowane ostańce, olbrzymie bloki i płyty poukładane w dziwaczne piramidy i pojedynczo porozrzucane wielkie głazy. Spotyka się skały podobne do grzyba, muszli i czaszki człowieka, skalną ławicę z naturalnymi oknami i mur ułożony z ogromnych głazów. Pomiędzy skałami zbudowanymi z gruboziarnistego twardego piaskowca, pełno szczelin, zapadlisk i jam. Na pd. skłonie góry piękna, lecz już w części zarosła polana. Wsoaniałv stad widnif na 270 SZLAKI I TRASY PIESZE graniczne pasmo Beskidu Niskiego z Kanasiówką i Danawą oraz grzbiet Wysokiego Działu z Chryszczatą. Dojście szlakiem czerwonym do Komańczy (trasa 39) - 8,5 km (2.30 godz.). 37. Komańcza - Dołżyca - Danawą (l l km - f3.45 godz., 13.15 godz.) Trasa znakowana kolorem zielonym, stanowiąca odcinek szlaku Komańcza - Kanasiówką. Drogą przez wieś, w kierunku Jaś-lisk, do skrzyżowania z drogą lokalną do Dołżycy, którą w lewo, w górę doliny potoku Dołżyca. Za przełomem w rozszerzeniu doliny zabudowania wioski. 4 km. Dotżyca (510 m), od Komańczy - 1'J,1.15 godz. Nad wioską od zach. podnosi się lesisty wał grzbietu granicznego z wyniosłymi wierchami Średniego Garbu (822 m), Danawy (841 m) i Pasiki (848 m). Osada lokowana w 1548 nosi ruską nazwę Dołżyca, którą można tłumaczyć jako "długa wieś" lub "długa dolina". Po wojnie wieś została doszczętnie zniszczona, a jej mieszkańców wysiedlono. Pierwszy osadnik przybył tu w 1959. W 1960-1971 wieś została ponownie zasiedlona, otrzymała szkołę i połączenie drogowe z Komańczą. Oprócz gospodarstw rolniczych jest tu kilka osad leśników. Część osadników pochodzi z Podhala. Minąwszy wieś szlak podąża dalej drogą w górę doliny potoku Dołżyca i za mostkiem skręca na boczną dróżkę w prawo w las. Dróżka, a wyżej ścieżka, wspina się stromo przez młody dziki las, którym zarosły istniejące tu niegdyś pola i pastwiska. 8 km. Główny grzbiet Karpat i granica państwa ze Słowacją. Wzdłuż granicznej przecinki znaki niebieskie szlaku granicznego im. Kazimierza Pułaskiego. W lewo zejście do Łupkowa 5 godz. Od Dołżycy - f l.30 godz. (J. l godz.). Na połączeniu szlaków w prawo i dalej ścieżką wzdłuż granicy na pn. zach. Mijamy Średni Garb zw. też z ruska Średni Horb (822 m) i położone za nim łagodne obniżenie, z którego dość stromo lasem w górę. 11 km. Danawą (841 m), od Dołżcy - f2.30 godz. ([ 2 godz.). Znacząca wyniosłość grzbietu granicznego (punkt geodezyjny). Is- KOMAŃCZA-DANAWA ««"ifd Okolice Komańczy 272 SZLAKI I TRASY PIESZE tniejąca tu dawniej widokowa polana zarosła lasem, tylko po stronie słowackiej pozostała mała polanka z bardzo ograniczonym widokiem. Niespełna 30 min na pn. wsch. od Danawy, w dalszej części grzbietu granicznego, wznosi się bardziej widokowa Pasika zw. też Wielki Bukowiec (848 m), z żelazną wieżą triangulacyjną na kulminacji. 38. Komańcza - Dyszowa (3,5 km - 1'1.45 godz., J, 1.15 godz.) ^. Szlakiem czerwonym na pd. wsch. Za Osławicą, w miejscu gdzie lokalna droga przekracza wyniosłość brzegu doliny, zbaczamy na polną dróżkę w prawo. Dalej trasa nieznakowana. Dróżka wznosi się zakolami na odkryty pagór zw. Pułanki z ładnym widokiem na Komańczę i jej otoczenie. W dali pasmo graniczne z Kanasiówką i Danawą, Popów Wierch i długi grzbiet Bukowicy. Dróżką przez pastwisko na pd., dalej lasem (wyżej polana) wyraźnym grzbiecikiem w tym samym kierunku do ukrytego w obniżeniu poletka leśnej szkółki. Tu kończy się uczęszczana dotąd dróżka. Obchodząc teren szkółki wzdłuż ogrodzenia, znajdujemy po przeciwległej stronie ślady nie użytkowanej dawno dróżki. Nikła ścieżka prowadzi jej śladem dość wyraźnym grzbietem zw. Szczob, poprzez gęstwiny i wykroty, na pd. Wyżej ścieżka staje się bardziej widoczna. Za dwoma starymi bukami dociera do uczęszcznej drogi leśnej, prowadzącej z dołu od osady leśnej. Dalej nią na pd. wsch. Po prawej stronie wykształca się wyraźny grzbiet Dyszowej pokryty płatami skarlałej buczyny i gęstwą młodników. Droga biegnie jego wsch. skłonem, niemal w poziomie, poprzez zarosłe dawne pastwiska. W miejscu, gdzie skręca na wsch. mała polanka. Przed nią w prawo krótko do grzbietu, którym na pd. przez las i prześwity na niezbyt odznaczającą się kulminację, odnajdując ukryty w maliniaku punkt geodezyjny z resztkami zwalonej wieży na Dyszowej (719 m). Z grzbietowych prześwitów ograniczone widoki na pasmo graniczne, dolinę Osławicy i Chrysz-czatą. Powrót wygodniejszy wspomnianą dróżką od osady leśnej. KOMAŃCZA-KAMIEŃ 273 39. Komańcza - Kamień (8,5 km - R godz., [2.15 godz.) Trasa znakowana kolorem czerwonym, stanowiąca odcinek głównego szlaku beskidzkiego. W 1986 w rejonie Komańczy dokonano zmiany fragmentu szlaku. Od centrum wioski szlak biegnie drogą w kierunku Zagórza do osiedla Komańcza-Letnisko i schroniska PTTK "Podkowiata". Od schroniska podchodzi zboczami Birczy (591 m) na szeroki zalesiony dział zw. Wierchowina i dalej kieruje się na pn. zach. Z lasu wyprowadza na połogą kulminację rozległej wierzchowiny zw. Wachałówka (665 m - punkt geodezyjny). W otoczeniu wielkie połacie łąk i metalowa szopa. W pobliskiej dolince istniała niegdyś wieś Jawornik. Z wyniosłości wspaniała panorama gór Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Widok godny dwugodzinnej wycieczki. Na wsch. bezleśna Suliła i pasmo Wysokiego Działu z dominującym szczytem Chryszczatej. Ku pd. pasmo Dyszowej, obniżenie Przełęczy Łupkowskiej i cały grzbiet graniczny z Danawą, Pasika i Kanasiówką, aż po wał Kiczery Długiej na zach. Od pn. zalesiony grzbiet Kamienia. Szlak prowadzi w kierunku pn.-zach. dróżkami i ścieżkami wydeptanymi wśród łąk. Znaki rozmieszczone dość rzadko na pojedynczych drzewach, dopiero dalej w zaroślach stają się bardziej widoczne. Na dziale (ślady po zabudowaniach) trafiamy na wybiegającą z lasu drogę. W pobliżu plac składowy drewna i szopa. Dalej nią w kierunku pn.-wsch. przez tzw. Fajtyska i lesistą kopę powoli w górę do wielkiej polany na zboczach Kamienia. Przy drodze źródło, za którym opuszczamy szlak i otwartym stokiem podchodzimy w górę do grzbietu, odnajdując ukrytą w lesie kulminację Kamienia (717 m - trasa 36). 40. Krzywe - Małe Jasło (4 km - f2.15 godz., [ l .30 godz.) Trasa nieznakowana. Od osady leśnej we wsi Krzywe (600 m - trasa 14) drogą wiejską na pd. zach. Po przekroczeniu potoku 274 SZLAKI I TRASY PIESZE Dołżyckiego droga prowadzi szeroką wierzchowiną wśród łąk i pól w kierunku położonych na wyniosłości zabudowań, gdzie się kończy. Dalej polną dróżką w tym samym kierunku obchodząc od zach. zarośnięty garb (671 m) z ciekawą odkrywką skalną i rumowiskiem kamieni. Poprzez zarastające pastwiska do nowej drogi leśnej zbudowanej na torowisku przedwojennej kolejki. Na wprost piętrzą się zalesione i strome zbocza grzbietu ciągnącego się od Rożków w kierunku Jasła. Dalej krótko drogą na pn. zach., która przekracza głęboki parów potoku. Przed parowem zbaczamy w lewo na mało widoczną leśną dróżkę, którą podążamy dalej w kierunku na pd. zach. Dróżka podchodzi lasem w górę pokonując w kilku miejscach większe stromizny. Wzdłuż drogi białe znaki działu leśnego. Ślad starej dróżki doprowadza do dużej widokowej polany. Dalej ścieżką wśród traw i krótko lasem (domek myśliwski) do następnej dużej polany, pośrodku której dołącza z lewej nieznakowana ścieżka (trasa 61) od wioski Przysłup. Ścieżka podążając dalej w górę przez borowiny i kępy buczyn wyprowadza na połoninę odkrywającą wyniosłą kopę, w pobliżu kilku karłowatych świerków. Ścieżka często ginąc wśród wysokich traw i borów-czysk (idąc w odwrotnym kierunku należy zachować szczególną uwagę) dość uciążliwym podejściem, osiąga wierzchołek Małego Jasła (1102 m - trasa 15) z punktem geodezyjnym. Przez szczyt przechodzi ścieżka ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego. W lewo dojście na Jasło - 2 km (45 min), w prawo zejście do Cisnej - 5 km (1.45 godz.) Poniżej szczytu po strome Cisnej siodło ze źródłem - 5 min. 41. Lesko - Baszta - Leski Kamień (3 km - f l. 30 godz., J. l godz.) Trasa nieznakowana. Od Rynku, ul. Unii Lubelskiej, a następnie Basztową na szczyt wzgórza Baszta (421 m) trasą miejską 8.1. Ze szczytu, wybierając dogodniejsze przejścia wśród pól i nowych zabudowań na pn. wsch. do dróżki zbiegającej parowem od Leska i w nią w dolinę potoku Rumy spływającego od Glinnego. Tu LESKO-CZULNIA-LESKO 275 w lewo, ścieżką w górę doliny do samotnego gospodarstwa. Na pn. na wyniosłości wzgórza widać wśród drzew skałę Leskiego Kamienia. Od zabudowań dróżką w górę zalesionego parowu, potem w lewo na wierzchowinę wzniesienia (448 m), na której sterczy oryginalna skała - ostaniec zw. Leski Kamień (trasa 9) w Glinnem. Gęsta sieć ścieżek i dróżek umożliwia poznanie najbliższej okolicy Leskiego Kamienia. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od wsch. wylotu wąwozu po kamieniołomie. Skałę można obejść dookoła, a nawet wspiąć się skalnym kominem na jej wierzchołek. Z otwartej zach. części wzniesienia rozległa panorama. Na pierwszym planie zalesione masywy Czulni i Gruszki rozdzielone doliną Sanu, a w dali na pd. pasma Bieszczadów. Na pn. wyraźnie odcina się lesisty grzbiet Czarnego Działu, ponad którym wznoszą się wały Gór Słonnych. 42. Lesko - Czulnia - Lesko (7 km - fJ.3 godz.) Trasa nieznakowana. Od parku zamkowego dróżką w górę Sanu u podnóża urwistych zboczy Baszty, do wylotu dolinki potoku Równego spływającego od Glinnego, u krańca której widać skałę Leskiego Kamienia. Po przeciwnej stronie potoku zalesione zbocza Czulni. Dalej prosto na drugą stronę strumienia napotykając u krawędzi lasu ścieżkę, którą w górę do leśnej dróżki. Prowadzi ona wąską półką zawieszoną nad stromymi urwiskami brzegów doliny, miejscami opadającymi niemal pionowo wprost w nurty rzeki. Zbocza doliny porasata wielogatunkowy las mieszany, w którym spotyka się sporo starych dębów. Malowniczo jest tu szczególnie jesienią. W miejscu, gdzie droga osiąga najwyższy punkt, odchodzi w lewo linia leśna ze śladem dróżki. Miejsce to łatwo znaleźć - w pobliżu rośnie spory modrzew z białymi i niebieskimi paskami działów leśnych. W lewo i linią wprost do góry początkowo łagodnie, a potem bardziej stromo. Coraz mniej wyraźna dróżka dociera do grzbietu. Napotkaną tu drożyną w prawo, nieznacznie do góry na kopulasty szczyt z wieżą triangulacyjną. 276 SZLAKI I TRASY PIESZE 4 km. Czulnia (576 m - trasa 18), od Leska - f2 godz. (J. l.30 godz.). W pobliżu ścieżka ze znakami zielonymi szlaku Lesko - Krysowa. Zejście do wsi Glinne - 2 km (30 min). Od szczytu grzbietową dróżką na pn. zach. W wyraźnym siodle odgałęzia się ku pn. dróżka zbiegająca do wioski Glinne. Dalej prosto grzbietem słabo widoczną ścieżką przekraczając dwie znaczniejsze wyniosłości. Z drugiego wierzchołka (571 m) ograniczony widok na pasma Gruszki i Chryszczatej. Z wyniosłości ścieżka sprowadza stromo do drogi stokowej, nią w prawo w dół przez tzw. Wilcze Doły na rozległą polanę. Dróżka zbiega jej środkiem w dolinę potoku Równego spływającego od Glinnego, pfssekracza go i parowem podchodzi prosto do góry osiągając wsch. kraniec Leska. 43. Lesko - Gruszka - Huzele (8.5 km - ^3.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od miasta szosą w kierunku Cisnej, do położonej po drugiej stronie Sanu wioski Huzele (320 m), nad którą wznosi się zalesiony masyw Gruszki. Na skrzyżowaniu w prawo lokalną drogą w stronę Tamawy. Opuszczając dolinę rzeki, droga skręca w prawo i stromo lasem wspina się na wzniesienie z polanką (ok. 500 m). W pobliżu miejsce straceń z lat okupacji. W głębi lasu, około 200 m na lewo od drogi (dojście dróżką) znajduje się mogiła, na której kamienny kopiec z żelaznym krzyżem i tablicą. W tym miejscu w nocy 5 VII 1940 hitlerowcy rozstrzelali 112 patriotów przywiezionych z sanockiego więzienia. W większości były to osoby ujęte podczas przekraczania tzw. zielonej granicy. Spośród więźniów, egzekucji uniknęło 3 mężczyzn, którzy ratowali się brawurową ucieczką. Z polanki na drogę leśną w lewo. Biegnie ona poniżej widocznego wśród drzew wierzchołka na pd., dociera na siodełko w wyraźnym grzbiecie, którym podchodzi na pd. wsch. osiągając jego kulminację. 5.5 km. Gruszka (580 m), od Leska - f2.30 godz. (J. 1.45 godz.). Wzniesienie Gruszki położone między dolinami rzek Kalniczki, Hoczewki i Sanu dominuje wyraźnie nad okolicą, stanowiąc jedną LUTOWISKA-TROHANIEC 277 z większych wyniosłości Pogórza Leskiego. Jest to ostatnia znaczniejsza kulminacja w długim paśmie górskim ciągnącym się od Wysokiego Działu ku dolinie Sanu. Masyw Gruszki tworzy grzbiet długości ponad 6 km, ciągnący się z pn. zach. na pd. wsch. z kilku bocznymi ramionami. Główny grzbiet Gruszki pokrywa niemal w całości zwarty kompleks leśny. Sięgające tu niegdyś od pd. użytki rolne porastają młode lasy. Pomimo prowadzonej wycinki, można tu spotkać okazy sędziwych jodeł i buków. Na szczycie mała pozbawiona widoków polanka i szczątki zniszczonej wieży triangulacyjnej. Od szczytu niewyraźną ścieżką krótko i stromo w dół na pd. wsch. U podnóża gwałtownego wypiętrzenia kulminacji napotykamy rzadko uczęszczaną dróżkę leśną. Dalej nią w tym samym kierunku, już bardziej łagodnie, na siodło. Po lewej stronie stary buk z pasyjką. Dróżka w dalszym ciągu słabo widoczna prowadzi na przemian stokiem lub wierzchowiną grzbietu (należy uważać, aby nie zboczyć z obranego kierunku) docierając do długiej polany - pastwiska (426 m), otoczonego jodłowym lasem. Górnym brzegiem polany, a potem stromo lasem i otwartym stokiem (wyciąg narciarski) schodzimy w dolinę Sanu, do drogi Lesko - Cisną. 8.5 km. Huzele, od szczytu - f l godz. (j. 1.45 godz.). Do Leska 0,5 km. 44. Lutowiska - Otryt - Trohaniec (4.5 km - 'j'2 godz., U. 30 godz.) Trasa nieznakowana. Od przystanku PKS w dolnej części Luto-wisk (600 m - trasa 13) boczną drogą w górę na pn. zach., opodal miejsca, gdzie niegdyś stała cerkiew. Wśród zabudowań Posady Dolnej, a wyżej łąk i pól podchodzimy na widokowy dział (696 m) z rozgałęzieniem dróżek. Od Lutowisk 30 min. Na okalającym płaskowyżu nagrywane były sceny do filmu "Pan Wołodyjowski". Tu stała słynna chreptiowska stanica. Dalej dróżką na pd. zach. podchodząc opadał samotnej kapliczki ku pobliskiemu masywowi Otrytu. Śladem starej dróżki lasem w górę. Wyżej przekraczamy 278 SZLAKI I TRASY PIESZE tzw. stokówkę i bardziej stromo podchodzimy do grzbietu osiągając go w nieznacznej przełączce. 3,5 km. Otryt - grzbiet pasma (863 m), siodełko z małą polanką. Od Lutowisk - f l.30 godz. U 1.15 godz.). Wierzchowiną grzbietu biegnie nieznakowana ścieżka od Rajskiego do Smolnika (trasa 64). W prawo do schroniska studenckiego na Otrycie Górnym - l km (15 min). Dalej w lewo grzbietową ścieżką na pd. wsch. Początkowo łagodnie, a potem bardziej stromo na wierzchowinę z resztkami polanek, osiągając w końcu ukryty w gęstwinie stożek szczytu ze zniszczoną wieżą geodezyjną. 4,5 km. Trohaniec (939 m - trasa 64), od prżełączki - '('30 min (l 15 min). 45. Łubne - Jawor - Berdo (4 km - f2 godz., i l .30 godz.) Trasa nieznakowana. Od osady Łubne (530 m - trasa 11) leśną drogą na wsch. Droga przechodzi na drugą stronę potoku Jabłonka zagłębiając się w dolinę jego prawobrzeżnego dopływu, wciśniętą pomiędzy sąsiadujące wzniesienia Jawora od pn. i Waltera (Woronikówki) od pd. Doliną około 0,5 km, po czym w lewo dzikim lasem wśród zwalisk i wykrotów stromo do grzbietu, gdzie napotykamy nikłą ścieżkę. Dalej grzbietem na pd. wsch. na ostry wierzchołek góry ze skalnym urwiskiem od pd. 2 km. Jawor (827 m), od Łubnego - f l godz. (i 30 min). Góra zw. też Piekło tworzy jedno z bocznych ramion pasma Durnej i Łopiennika, wznoszących się nad doliną Jabłonki w kształcie charakterystycznych stożkowatych kopców. Na pd. stoku szczytowej partii góry widoczne okazy cisów. Znajduje się tu rezerwat przyrody "Cisy na górze Jawor" (trasa 11). Z wierzchołka ograniczony widok na pobliskie wierchy. Na pd. wsch. zalesiony szczyt Waltera. Dalej działem ramienia do głównego grzbietu, terenem zalesionym i orientacyjnie trudnym. Siady ścieżki wiodą początkowo, za kierunkiem obniżającego się grzbietu, na pd. wsch. Przez siodło z zarastającą polaną, na które dociera droga od Bystrego, na MAGURA STUPOSIAŃSKA-MAŁA RAWKA 279 pośrednią wyniosłość, skąd na pd. wsch. Znowu nieco w dół na obniżenie z zarastającą polanką, przed następnym pagórem. Krótko w górę i ponownie na pd.-wsch. wykształcającym się ramieniem na wierzchowinę pasma. 4 km. Bezimienna kulminacja (832 m) położona na pn.-zach. od szczytu Berda (912 m). Od Jawora - f ,1.1 godz. Wśród zarosłej już niemal J>olany kopczyk z punktem geodezyjnym i resztki zwalonej wieży. Ścieżka dołącza tu do szlaku niebieskiego Baligród - Łopien-nik (trasa 20). Dojścia szlakiem niebieskim: w prawo na Berdo - 1,5 km (45 min.), w lewo zejście do Baligrodu - 5,5 km (1.30 godz.). 46. Magura Stuposiańska - Przysłup - Połonina Caryńska - Przełęcz Wyżniańska - Mała Rawka (9,5 km - f [ 5 godz.) Trasa znakowana kolorem zielonym. Szlak wyznakowany w 1984 z wykorzystaniem odcinków istniejących tu wcześniej szlaków łącznikowych. Rozpoczyna się od szlaku niebieskiego (trasa 19) na Magurze Stuposiańskiej i kończy na szczycie Malej Rawki, gdzie łączy się ze szlakiem zielonym od Wetliny (trasa 89), żółtym prowadzącym na Wielką Rawkę, stanowiąc dogodne połączenie pomiędzy doliną Sanu a grzbietem granicznym. Szlak udostępnia ciekawe, dawniej często uczęszczane przejście w poprzek grzbietu Połoniny Caryńskiej. W rejonie połoniny Caryńskiej szlak zielony krzyżuje się z głównym szlakiem beskidzkim. Od Przeł. Przysłup szlak prowadzi przez teren BPN. Od szczytu Magury Stuposiańskiej (1016 m - trasa 19 i 21) szlak schodzi przez płytkie siodło na boczny grzbiecik (983 m) z polanką, gdzie w lewo odgałęzia się szlak niebieski. Zejście do Pszczelin - Widełek (trasa 19) - 3,5 km (1.30 godz.). Następnie zbiega stromo przez las i zarastające polany na szerokie siodło. 1,5 km. Przełęcz Przysłup (785 m), schronisko studenckie, węzeł szlaków. Od szczytu - '\45 min ([ l godz.). W prawo droga do zniszczonej wsi Caryńskie. W lewo odgałęzia się szlak żółty do Bereżek (trasa 21) - 2,5 km (45 min). 280 SZLAKI I TRASY PIESZE Z przełęczy znaki zielone kierują się na pd. Ścieżka prowadząc wśród zarastających polan poprzedzielanych pasmami buczyn, podchodzi stromo w górę, mija widokowy pagór i na koniec pokonując stromizna stoku, poprzez karłowate buczyny wydostaje się na połoninę. Ścieżka wydeptana wśród wysokich traw osiąga grzbiet Połoniny Caryńskiej w rejonie jej wsch. wierzchołka (1230m). Tu znaki zielone łączą się ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15) i razem kierują się na zach. podchodząc grzbietem ku głównemu szczytowi. 5,5 km. Połonina Caryńska (1297 m - trasa 15), od Przysłupu - f2 godz. ([ 1.30 godz.). S. Przed szczytem (5 min) szlak zielony zbacza w lewo i zbiega stromo połoniną w poprzek stoku do drogi Cisną - Ustrzyki Górne. 7 km. Przełęcz Wyżniańska (854 m), od szczytu - f30 min (Ugodź.). Szlak przekracza drogę i prowadzi dalej gruntową dróżką przez rozległe łąki i pozostawiając z prawej strony pagór Wyżniańskiego Wierchu (912 m) dociera do schroniska PTTK "Pod Małą Rawką" (20 min). Schronisko typu bacówka, otwarte w 1980, stoi na wyniosłości na krańcu polany pod Małą Rawką. Od schroniska szlak zbacza w prawo i lasem, śladem starej dróżki, wspina się długo i uciążliwie w górę, pokonując różnicę wysokości wynoszącą blisko 300 m. Wyżej lasu podchodzi łagodnie połoniną na rozłożystą kopiastą wierzchowinę. 9,5 km. Mała Rawka (1271 m), od Przełęczy Wyżniańskiej - f 1.15 godz. (j. 45 min). Na szczycie Rawki szlak zielony łączy się ze szlakiem zielonym od Wetliny (trasa 89). Dojście szlakiem żółtym na Wielką Rawkę - 1,5 km (30 min), zejście przez Dział do Wetliny - 8,5 km (2.30 godz.), zejście przez Wielką Rawkę do Ustrzyk Górnych - 7,5 km (2.30 godz.). MAJDAN-HYRLATA 281 47. Majdan - Liszna - Hyriata (4,5 km - 1'2 godz., i l.30 godz.). Trasa nieznakowana. Od skrzyżowania dróg w Majdanie (580 m - trasa 6) drogą w kierunku Roztok Górnych do Lisznej. Za pensjonatem "Magda" na boczną dróżkę w prawo. Wprost przed nami zalesiony masyw Hyriatej, w którego ukształtowaniu wyraźnie uwidacznia się zagłębienie doliny potoku Hyriatego. Wśród łąk, a wyżej zarastających pastwisk podchodzimy na garb wzniesienia, z którego widok na otoczenie doliny Lisznej i daleki szczyt Łopien-nika. Potem krótko lasem do rozgałęzienia dróżek. Tu skręcamy w prawo i przechodzimy na drugą stronę strugi. Prosto dojście na Rosochę (trasa 47). Za potoczkiem kolejne rozgałęzienie. Skręcamy na bardziej uczęszczaną dróżkę w lewo. Opodal na drzewie widoczny wymalowany farbą biało-zielony kwadrat. Znaki takie spotkamy sporadycznie także w dalszym ciągu trasy. Dróżką przez las powoli w górę, aż do wyraźnego załomu stoku, którym zbiega z góry wyraźna ścieżka. Skręcamy w lewo (znak na drzewie) i ścieżką podchodzimy bardzo stromo w górę na pd. zach. Powyżej napotkanej polany ścieżka przecina przeoraną spychaczem stokówkę (znak na drzewie) i dalej podąża prosto coraz bardziej stromo w górę osiągając, już w pobliżu grzbietu, dużą podłużną polanę. Na długości l km ścieżka podchodzi około 300 m w górę. W górnym krańcu polany napotykamy poprzeczną ścieżkę. Tu na drzewach pojawiają się czerwono-zielone znaki prywatnego szlaku z Żubraczego do Roztok Górnych. W prawo przez pasmo lasu dojście na rozległą i ładną polanę położoną w obniżeniu grzbietu Hyriatej. W jej pd. zach. krańcu małe źródło. W lewo w górę do grzbietu, wierzchowiną którego biegnie ścieżka od Żubraczego (trasa 100). Nieco na pd. od połączenia ścieżek kulminacja Hyriatej (1105 m). Wśród skarlałej buczyny punkt geodezyjny i resztki zwalonej wieży. Hyriata tworzy samotny i rozłożysty masyw górski z trzech stron, od pd., zach. i pn., otoczony doliną Solinki, a od wsch. odcięty doliną Roztoki. Tylko mała przełączka (833 m) nad Solin-ka łączy eo z słownym wododziałem Karpat. Góra to ciekawa, 282 SZLAKI I TRASY PIESZE pełna uroku i grozy kryjącej się w przepastnych lasach i dzikich wertepach. W jej ponad 5 km długim grzbiecie wyróżniają się trzy znaczniejsze wyniosłości. Oprócz środkowej kulminacji Hyriata, od której wziął nazwę cały masyw, na pn. zach. znajduje się Berdo (1041 m), zaś na pd.-wsch. krańcu Rosocha (1085 m). Do wielkiego masywu przylega od pd. mała lecz wyniosła Kiczerka zw. też Kiczo-rą (910 m). Wał Hyriatej wzniesiony przeszło 500 m ponad dolinę Solinki w rejonie Majdanu i blisko 300 m powyżej jej źródeł, charakteryzuje się znaczną stromością zboczy pooranych głębokimi parowami licznych strumieni. Hyriata jako góra zw. Howorlat występuje w dokumentach z 1534. Pierwotne ję^-brzmienie było chyba pochodzenia węgierskiego. Nazwa bocznego szczytu Berdo jest wołoska i oznacza urwistą górę lub górskie pastwisko. Cały masyw Hyriatej pokrywają rozległe lasy. W niższych partiach dzikie młodniki, ponad nimi pas drzewostanów jodłowo-bukowych, a wyżej zwarte obszary karpackiej buczyny z domieszką jaworów. Tu i ówdzie trafiają się małe polany i tylko w partii grzbietowej występują większe przejaśnienia. Jest tu sporo ładnych widokowych polan. Ze szczytu nieznakowana ścieżka do Roztok Górnych (trasa 100) - 4 km (2.30 godz.), do Żubraczego (trasa 100) - 5 km (2.30 godz.). Dojście na Rosochę (trasa 100) - 1,5 km (l godz). 4o. Majdan - Liszna - Rosocha (5 km - f2.15 godz., i l.45 godz.) Trasa nieznakowana. Drogą do Lisznej i dalej zgodnie z trasą 46. Od rozgałęzienia dróżek w lesie dalej prosto do granicy starego lasu bukowego i wylotu dzikiego parowu potoku Hyriatego, płynącego po lewej w głębokim kamienistym korycie. Tu kolejne rozgałęzienie dróżek. Zbaczamy w lewo, przekraczamy potok, za którym dróżka podchodząc stromo w górę skręca ostrymi zakosami w lewo, a zaraz potem na skraju polanki w prawo. Dróżka kieruje się teraz prawie na pd. i stromym zboczem, poprzez ładny bukowy las, wspina się mozolnie w górę. Trasa dróżki przeorana niedawno spychaczem jest stosunkowo dobrze widoczna. Opodal MUCZNE-BUKOWE BERDO 283 na zboczu dwie małe polanki. Wyżej dróżka wyprowadza na wy-płaszczenie z polanką, przechodzi przez nią i zakolem doprowadza na grzbiet masywu z biegnącą wzdłuż niego ścieżką (trasa 100). U zbiegu dróżek drzewo z białym znakiem "x" i dwa ładne jawory. W prawo na szczyt Hyriatej - l km (30 min). Na wierzchowinie w lewo. Dalej ścieżką prowadzącą grzbietem na pd. wsch. osiągając wkrótce obszerną polanę na kulminacji Rosochy (1085 m). Nazwa Rosocha określa miejsce gdzie rozchodzą się góry. Szczytowa polana jest płaska i niemal okrągła, z długim językiem opadającym bocznym grzbietem na pd. zach. Można tędy zejść rzadko uczęszczaną ścieżką w dolinę położoną u źródeł Solinki. Z kulminacji Rosochy roztacza się rozległa panorama. Ku wsch. na pierwszym planie widać grzbiet ciągnący się od Rożków po Jasło okryte połoniną z wieżyczką punktu geodezyjnego na szczycie. W dalszej kolejności, od pn. poczynając, widać charakterystyczny ścięty stożek Durnej, Łopieninkę, Łopiennik, Korba-nię i wał Krzemiennej. Ponad pasmem Jasła ukazują się wierzchołki Smereka, Połoniny Wetlińskiej i Połoniny Caryńskiej. Na pd. od Jasła pasmo graniczne z wyróżniającą się Płaszą. 49. Muczne - Bukowe Berdo (3 km - f l. 30 godz., ii godz.) Trasa znakowana kolorem żółtym. Krótki szlak łącznikowy wy-znakowany w 1989 umożliwiający dojście z rejonu tzw. worka w rejon gniazda Tarnicy i Halicza. Od skrzyżowania dróg w osadzie Muczne (720 m - trasa 13.3) szlak kieryje się na pd., podąża krótko w górę doliny potoku Bystra i zaraz za domami skręca w prawo. Przechodzi obok ogrodzenia stylowej willi myśliwskiej i zagłębia się w las podchodząc łagodnie w górę. Początkowo szlak prowadzi ścieżką przez dzikie młodniki zarastające dawne użytki rolne, a wyżej wyraźnym śladem dróżki przez stary bukowy las aż do nagłego wypiętrzenia stoku. Ścieżka wspina się krótko, lecz stromo połoniną w górę, osiągając spłaszczoną wierzchowinę Bukowego Berda. Klucząc 284 SZLAKI I TRASY PIESZE wśród wysokich traw dociera do głównego grzbietu, którym przebiega ścieżka ze znakami niebieskimi szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Nieco na pd. wsch. od połączenia ścieżek (5 min) oznaczony punktem geodezyjnym pośredni wierzchołek (1201 m) Bukowego Berda. W prawo zejście szlakiem niebieskim do Pszczelin - 7 km (2 godz.), w lewo na główny szczyt Berda (1313 m) - 2 km (l godz.). Idąc w odwrotnym kierunku należy zachować szczególną uwagę, aby trafić na ścieżkę do Mucznego. 5(j. Muczne - Grandysowa Czuba - Obrioga - Bukowe Berdo (6,5 km - f3 godz., [l godz.). Trasa nieznakowana, stosunkowo łatwa i efektowna ze względu na oryginalne widoki najwyższych bieszczadzkich wierchów rzadko oglądane od strony pn. Początkowo prowadzi przez lasy Nadleśnictwa Stuposiany, a dopiero w rejonie Obnogi wkracza w obszar BPN. Przejście dalszego odcinka wymaga zgody władz BPN. W przypadku jej braku godne polecenia jest samo przejście na Obnogę. Od środka osady Muczne (720 m - trasa 13.3) drogą na wsch. w kierunku Tarnawy Niźnej. Po niespełna kilometrze mijamy polankę ze składowiskiem drewna, za którą skręcamy w prawo w las. Dróżka służąca do zwózki drewna podchodzi stromo stokiem w górę na pd. wsch. i szybko osiąga wyraźny grzbiecik. Podchodzimy przez jedną, a następnie drugą zarastającą polankę na lokalną wyniosłość (895 m). Dróżka kierując się na pd. przechodzi lasem do następnej polanki i tu ginie wśród wysokich traw i zielska. Przechodzimy zach. krajem polanki znajdując w lesie dalszy ciąg dróżki. Dalej wierzchowiną dziani powoli w górę, ścieżką wydeptaną śladem starej dróżki. Mijając małą polankę podchodzimy pod strome wypiętrzenie grzbietu. Dróżka skręca wprawo na dużą polankę. Dalej wyraźną grzbietową ścieżką lasem prosto w górę. Z lasu wychodzimy na obszerną polankę z kępą drzew okrywającą pn. zach. zbocza wyniosłej góry. 3,5 km. Grandysowa Czuba (1026 m), od Mucznego - f 1.30 godz. (i. l godz.). Polaną prosto w górę na okryty lasem wierz- MUCZNE-BUKOWE BERDO 285 chołek z punktem geodezyjnym, potem ścieżką w dół nieco na pd. zach. Spod szczytu wspaniałe widoki. Na wprost widoczna kulminacja Obnogi z charakterystyczną polaną, a ponad nią połonina Bukowego Berda. Na zach. ukazuje się Połonina Caryńska i Wet-lińska oraz dalsze partie Bieszczadów. Ścieżka schodzi na głębokie siodło (ok. 940 m) z ładną polanką. Dość uciążliwe przejście przez szczyt Grandysowej Czuby można łatwo ominąć wzdłuż zach. krańca polany. Jest tu wyraźna ścieżka, która potem schodzi lasem (stara droga) na wspomniane wyżej siodło. W siodle dróżka ta skręca na pn. wsch. i lasami schodzi w dolinę potoku Roztoka. Z siodła kierujemy się w górę prosto na pd. zach. Ścieżka biegnąc śladem starej dróżki wchodzi w las, mija małą polankę i wydostaje się na obszerną połoninę okrywającą niezbyt znaczący wierzchołek wznoszący się w bocznym ramieniu Bukowego Berda. 5 km. Obnoga (1082 m), wspaniały punkt widokowy, jeden z a-trakcyjniejszych w tej części gór. Od Grandysowej Czuby - f 45 min ([ 30 min). Na wprost piętrzą się zbocza Bukowego Berda wznoszące się blisko 250 m w górę. Na pd. widać wspaniałe wierchy Wołowego Garbu, Halicza, Kopy Bukowskiej i postrzępioną grań Krzemieńca. Ku wsch. dolina górnego Sanu i partie gór położone po drugiej stronie granicy. Na zach. wyróżnia się masyw Połoniny Caryńskiej i szczyty podnoszące się w bocznych ramionach pasma połoniny. W obrębie Obnogi wkraczamy w granice BPN. Minąwszy odkryte partie góry ścieżka podchodzi stromo lasem (polanka) w górę, osiągając wnet dolny kraniec połoniny okrywającej boczne ramię Bukowego Berda. W lesie wyraźnie odznacza się ślad starej drogi, którą dawniejsi mieszkańcy tych stron docierali na połoninę. Dalej w górę ścieżką wijącą się wśród traw i borówczysk. Pokonujemy dwie skaliste poprzeczne grzędy i na koniec stromym podejściem wydostajemy się do szczytu. 6,5 km. Bukowe Berdo (1313 m) - trasa 19. Od Obnogi - f 45 min ([ 30 min). Na grzbiecie ścieżka ze znakami niebieskimi Szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień - 30 min. Zejście do Mucznego szlakiem niebieskim i żółtym - trasa 49) - 5 km (1,45 godz.). 286 SZLAKI I TRASY PIESZE 51. Nasiczne - Carynskie - Magura Stuposiańska (4,5 km - f2.45 godz., [2 godz.). Trasa nieznakowana. Od Nasicznego (620 m - trasa 13.2) na wsch. przez kładkę na drugą stronę potoku Nasiczniańskiego. Ścieżka wydostaje się stromo na trawiaste siodło (717 m) w bocznym grzbiecie Połoniny Caryńskiej, położone pomiędzy zalesionymi czubami (928 i 842 m). Widoki na dolinę Caryńskiego i Magurę Stuposiańska, a w przeciwnym kierunku na Dwernik-Ka-mień i Połoninę Wetlińską. Trawiastym stokiem w dół do drogi biegnącej od Dwernika w górę doliny potoku Cdiyńskiego. Opodal szopa i myśliwska ambona. 1,5 km. Carynskie, zachodni kraniec nie istniejącej obecnie wsi. Od Nasicznego - ^30 min. W lewo drogą w kierunku Dwernika, do jej ostrego załomu. Po przeciwnej stronie doliny zalesione zbocza z widocznym śladem starej drogi. Przechodzimy potok i stromo w górę przez las, dzikie zarośla i maliniaki w ogólnym kierunku na pd. wsch. Można tu czasami napotkać ślad starej dróżki lub świeżo wydeptaną ścieżkę. Nieco na prawo w lesie, grzbiecik z ciekawie wykształconymi skałkami. Przez zarastającą polanę ku coraz bardziej widocznemu działowi i przez wypłaszczenie nieco w lewo na grzbiet (kota 928 m), gdzie pojawia wyraźna już ścieżka. Dalej nią za kierunkiem podnoszącego się grzbietu a pd. wsch., początkowo starym bukowym lasem, potem przez młodnik i urocze polany przegradzane karłowatymi buczynami. Tak do szczytu ok. 2 km. Z odkrytych miejsc ładne widoki na sąsiedni masyw Połoniny Caryóskiej. 4,5 km. Magura Stuposiańska (1016 m - trasa 19), na szczycie punkt geodezyjny i węzeł szlaków turystycznych (trasa 19 i 45). Od Caryóskiego - f2.15 godz. (J. 1.30 godz.). Zejścia szlakiem niebieskim: do Dwernika - 7,5 km (2.45 godz.), do Pszczelin - 3,5 km (1.30 godz.); szlakiem zielonym na Przełęcz Przysłup - 1,5 km (30 min); zielonym i żółtym do Bereżek - 4 km (1.30 godz.). NASICZNE-DWERNIK-KAMIEŃ 287 52. Nasiczne - Dwernik-Kamień (3 km - ^1.45 godz., [\ godz.) Trasa nieznakowana. Opodal leśnictwa Nasiczne (620 m - trasa 13.2) na pn. zach. utwardzoną drogą leśną prowadzącą ponad doliną potoku Kniażki w górę. Od ostrego zakrętu drogi w prawo, dalej prosto starą dróżką polną przez pastwiska, a wyżej świerkowy młodnik na szerokie obniżenie odzielające wzniesienia Ja-wornika i Dwernik-Kamienia. 2 km. Bezimienna przełęcz (820 m). Od Nasicznego - f l godz. ([ 30 min). Na przełączce w prawo, ścieżką przez świerkowy młodnik powoli w górę do granicy starego lasu bukowego i biegnącej jego krajem dróżki. Dalej prosto do podnóża gwałtownego wypiętrzenia stoku. Ścieżka podchodzi lasem na pn. wsch. coraz bardziej stromym stokiem, mija polankę i na końcowym odcinku wydostaje się niemal pionowo do grzbietu. U góry polanka z wychodniami skał. Kamienistą granią zarastającą karłowatą buczyną krótko na wsch. Z grzbietu w lewo stromo w dół na siodło z obszerną polaną w części obsadzoną świerkami. U jej wsch. krańca źródło. Ścieżka przechodzi w poprzek polany i kamienistym zboczem wspina się stromo na przeciwległy stok głównego szczytu z punktem geodezyjnym i resztkami zniszczonej wieży triangulacyjnej. 3 km. Dwernik-Kamień (1004 m), od przełęczy -1'45 min ([ 30 min). Jeden z ciekawszych szczytów górskich wzniesiony ok 500 m ponad dolinę Sanu, na końcu ramienia spływającego od Połoniny Wettiińskiej ku pn. Charakteryzuje się gwałtownym wypiętrzeniem partii szczytowej oraz niezwykłą stromością stoków. Kulminacyjna część masywu składa się z dwu równoległych skalistych grzęd, pd. niższej i pn. wyższej, oddzielonych znaczną przełączką. Pd. stronę głównego szczytu zajmuje połonina, niegdyś obszerna, obecnie w części niepotrzebnie obsadzona młodymi świerkami i modrzewiami. Grzbiet ten zdobią oryginalnie wykształcone skalne zerwy i wychodnie. Z otwartej wierzchowiny ładne widoki. Na pd. Smerek i Połonina Wetlińską, zaś na wsch. Połonina Caryńska i Magura Stuposiańska. 288 SZLAKI I TRASY PIESZE 53. Nasiczne - Jawornik - Połonina Wetlińska (6 km - T3.30 godz., i3 godz.) Trasa nieznakowana, w części prowadzi przez teren BPN, co wymaga zezwolenia BPN. Od Nasicznego (620 m - trasa 13.2.) na przełączkę pod Dwernik-Kamieniem wg trasy 50. 2 km. Bezimienna przełęcz (820 m), od Nasicznego - f l godz. (j. 30 min). Stąd na pd. zach. bocznym ramieniem Połoniny Wetlińskiej przez kolejne jego garby i nierówności. Od drogi w lewo przecinką przez młodnik, ś"-, potem polankę do starego lasu. Na jego skraju ślady poprzecznych dróżek. Napotkaną tu ścieżką prosto w górę lasem pełnym wykrotów, zarosłym chaszczami i maliniakiem, przez pagór do dużej polany na stoku (ścieżka miejscami ginie). Polaną, a potem znowu lasem stromo w górę. Wyraźna ścieżka minąwszy starą drożynę wspina się zakosami uciążliwie na zarośniętą sośniakiem górę. 3 km. Jawornik (1047 m), od przełęczy - '('45 min (J, 30 min). Od tego miejsca zaczyna się teren BPN. Ścieżka zbiega ukosem przez podszczytową polanę na siodło. Potem pokonuje lokalny pagórek (951 m) i schodzi lasem w dół, miejscami stromo, poprzez polanki i nierówności grzbietu na znaczne obniżenie. 4 km. Przełęcz (876 m) z dużą polaną, od strony zach. obsadzoną świerkami, ze śladem poprzecznej ścieżki. Od Jawornika - '['15 min(J. 30 min). Stąd rozpoczyna się uciążliwe i zawiłe podejście na Połoninę Wetlińska. Do pokonania różnica wysokości wynosząca blisko 350 m. Od przełęczy ścieżka stromo i długo podchodzi w górę, wśród bukowego lasu, wyżej skarlałego, na poprzeczny grzbiecik. Za obniżeniem wspina się na następną bardziej wyniosłą grzędę skalną zw. Skałką (ok. 1100 m). Dalej pokonuje jeszcze kilka podobnych grzęd, poprzecznie ustawionych do podnoszącego się grzbietu, oddzielonych na przemian pasmami karłowatych buczyn i polan. Na ostatniej grzędzie ślad starej dróżki, od której odłącza się POLANA-MOKLIK 289 ścieżka sprowadzająca na siodło (ok. 1125 m) przed stromą ścianą Połoniny Wetlińskiej. Z obniżenia połoniną stromo do grzbietu. 6 km. Wsch. wierzchołek Połoniny Wetlińskiej (1232 m), od przełęczy pod Jawornikiem - f l.30 godz. ([ l godz.). Na szczycie wieżyczka punktu triangulacyjnego. Za skłonem grzbietu schronisko PTTK i ścieżka ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). Dojście szlakiem na szczyt Połoniny Wetlińskiej - 2,5 km (l godz.), zejście do Brzegów Górnych - 2,5 km (l godz.). Zejście szlakiem żółtym na Przełęcz nad Brzegami - 2 km (30 min). 54. Polana - Hulskie (6,5 km - 1-2.30 godz., [ l. 35 godz.). Trasa nieznakowana. Od zach. części Polany (430 m - trasa 12) drogą leśną w kierunku Sękowca. Droga wspina się zakolami na długie, odkryte wzniesienie zw. Wańka Dział (581 m) i dalej prowadzi jego wierzchowiną do podnóża pasma Otrytu. Potem mozolnie podchodzi zalesionym zboczem w górę. 6 km. Grzbiet Otrytu (ok. 780 m), od Polany - f2.15 godz. (J. l .30 godz.). W niewielkiej przełączce droga przewija się na drugą stronę grzbietu i schodzi w kierunku Sękowca - 6 km. Wzdłuż grzbietu ścieżka ze znakami niebieskimi szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Dalej w prawo za znakami w górę na połogą wyniosłość. 7 km. Hulskie (846 m), od przełączki 15 min. 55. Polana - Moklik (3,5 km - f l.45 godz., ^1.15 godz.) Trasa nieznakowana. Od środka wsi (nieco na zach. od kościoła) polną drogą na pn. zach. w górę wśród pól i pastwisk na dział w pobliżu koty 541 m. Dalej trasa nieco się komplikuje. Stara dróżka prowadzi nieregularnym, powyginanym i niezbyt czytelnym grzbietem. Odkryte niegdyś zbocza góry pokrywają gęste olszyny i młode lasy utrudniające orientację. W wysokich zielskach ślad dróżki często ginie. Z wyniosłości wykształcającym się działem na pn. wsch., a potem za pośrednią kulminacją (604 m) na pn. coraz wyżej na poprzecznie usytuowany grzbiet. Pośrodku 290 SZLAKI I TRASY PIESZE główny szczyt Moklika (675 m), na wsch. krańcu druga kulminacja tej samej wysokości. Jest to obszerne, lecz niewysokie wzniesienie położone pomiędzy dolinami potoków Czarnego i Paniszczówki o mocno skomplikowanej rzeźbie, którą kształtują głęboko wcięte dolinki licznych strumieni mających swe źródła na jego zboczach. Rejon Moklika niemal w całości pokrywają lasy, głównie dzikie młodniki i olszyny, którymi zarosły liczne tu niegdyś łąki i pastwiska. Tylko w górnej części pojawiają się większe przejaśnienia, z których widoki na pasmo Otrytu i Ostrego, Zalew Soliński oraz bliższe i dalsze partie gór. Z kulminacji możliwe zejście na pd. wsch. do Roso-lina. 56. Polana - Rosolin (3 km - f J. 1.15 godz.) Trasa nieznakowana. Od połączenia potoków Czarnego i Głuchego na pd. wsch. drogą wyłożoną betonowymi płytami, prowadzącą w górę doliny Czarnego, prawą jego stroną. Na przestrzeni kilku km przeciska się on wąską i krętą doliną pomiędzy wzniesieniami Moklika od zach. i Ostrego od wsch. Dróżka przekracza w bród potok, a wkrótce potem przechodzi ponownie na jego drugą stronę. W pobliżu resztki ruin folwarku i ślady jazu w korycie potoku. Tu w rozszerzeniu doliny istniała niegdyś wioska Rosolin, wymieniana w 1540. Po wysiedleniu tutejszej ludności z chwilą wymiany granic nie została zasiedlona. Dziś pusto tu i głucho. Surowa przyroda zatarła już niemal całkowicie ślady dawniejszej bytności człowieka. Po ludnej osadzie zachował się tylko drewniany kościółek przeniesiony przed laty do sanockiego skansenu. Powyżej Rosolina zaczyna się najciekawszy fragment przełomu. Dalej ścieżką w górę potoku wśród gęstych olszyn i zarośli. Niecały km powyżej, po prawej stronie potoku, pojawia się wysoka ściana skalna zbudowana z grubych ławic piaskowca. U jej podnóża widnieje czarny otwór jaskini w Rosolinie. Jest to jaskinia typu erozyjnego, wymyta przez wody potoku, który akurat pod 291 skałą gwałtownie skręca. Jaskinia posiada korytarz długości około 8,5 m. W pobliżu źródło mineralne. Do tego miejsca można też dotrzeć starą dróżką prowadzącą od Rosolina, lewą stroną potoku w kierunku Czarnej. Po przejściu około l km należy zwrócić uwagę na urwisty brzeg doliny i w dogodnym miejscu zejść do potoku. Około l km powyżej jaskini koryto potoku przegradza wysoki próg skalny tworzący efektowny wodospad. 57. Polanki - Łopienka - Łopiennik (7 km - f3.30 godz., 12.45 godz.) Trasa nieznakowana. W dalszej części trasy orientację ułatwiają żółte kierunkowskazy prowadzące do bazy studenckiej w Łopience. Od samotnego gospodarstwa położonego przy drodze Bukowiec - Dołżyca, przy połączeniu rzek Solinki i Wetliny koło Polanek (460 m - trasa 12.1.), boczną drogą na zach. Prowadzi ona w górę wąskiej, zalesionej i mrocznej doliny potoku, głęboko wciśniętej między boczne ramiona Łopiennika i Korbani. Dróżka dociera do podnóży Łopiennika, gdzie w rozszerzeniu doliny istniała niegdyś wieś Łopienka. Po prawej stronie drogi zabytkowa ruina murowanej cerkwi z 1757, a nieco dalej bacówka. W okolicy na nie całkiem zarosłych stokach widać jeszcze tarasy dawnych pól, spotkać można zdziczałe drzewa owocowe i kępy dorodnych jesionów. Dalej drogą w górę dawnej wsi, do miejsca gdzie żółte tabliczki wskazują kierunek do bazy namiotowej. Zbaczamy w lewo, przekraczamy potok i dalej podążamy dróżką, a potem dobrze wydeptaną ścieżką w górę. 3,5 km. Studencka baza namiotowa w Łopience (czynna od lipca do września) malowniczo położona na wyniosłym pagórku pośród starych jesionów. Od Polanek - f l.30 godz. ([ 1.15 godz.). Od bazy ścieżka skręca w prawo i zbiega w dół potoku (ujęcie wody), który przekracza. Dalej podchodzi dość stromo w górę poprzez zarosłe jałowcami i olszyną tarasy dawnych pól, do biegnącej stokiem szerokiej gruntowej drogi, prowadzącej na przełęcz 739 m pod Łopiennikiem (trasa 33). Dojście do Doiżycy - 4,5 km (1.15 godz.). Tu w lewo, krótko w górę, a potem na boczną dróżkę 292 SZLAKI I TRASY PIESZE w prawo. Od tego miejsca zaczyna się dość uciążliwe podejście na Łopiennik (ok. 400 w górę). Dróżką a wyżej ścieżką stromo w górę przez stary las jodłowy na polankę. Napotkaną tu dróżką dalej w górę przekraczając po drodze głęboki parów. Nieco powyżej strumienia opuszczamy dróżkę skręcając na wyraźną ścieżkę w lewo, którą bukowym lasem w górę. Ścieżka minąwszy ładną polanę osiąga boczny grzbiet spływający od kulminacji Łopiennika na pn. Przewija się na jego zach. stronę, przechodzi krajem widokowej polany, mija pasemko lasu, aby na skraju następnej polany dołączyć do szlaku niebieskiego Baligród - Łopiennik (trasa 20). Idąc w odwrotnym kierunku ścieżką do Łopienki znajdziemy w najniższym punkcie polany, gdzie odgałęzia się ona od szlaku w prawo i wkracza w las. Szlakiem przez długą polanę w górę, na rozległe podszczytowe siodło z węzłem szlaków turystycznych. 7 km. Łopiennik (1069 m - trasa 16), od bazy studenckiej - t'2 godz. (i 1.30 godz.). Szlak niebieski łączy się tu ze szlakiem czarnym Jaworne - Przełęcz Orłowicza. Dojścia szlakiem czarnym: do Jabłonek - 6 km (2 godz), do Dołżycy - 3 km (l .30 godz.); szlakiem niebieskim do Baligrodu - 12,5 km (4 godz.). 5o. Przełęcz nad Brzegami Górnymi - Dział - Wielka Rawka (6,5 km - f2.45 godz., 12.15 godz.) Początkowo trasa nieznakowana, dalej szlak zielony. Przejście wymaga zgody BPN. Z przełęczy nad Brzegami Górnymi (872 m - trasa 14) w kierunku pd. przez parking i porosłe skarlałą buczyną kamieniste kopy. Ścieżka napotkana u krańca parkingu sprowadza na trawiaste siodło, gdzie łączy się z gruntową dróżką. Z obniżenia widok na Połoninę Caryńską i dalekie gniazdo Tar-nicy. Na wprost zalesione zbocza Dziani. Dróżką - nie zbaczając na jej odgałęzienie w prawo - prosto w górę zarastającym grzbietem, a potem lasem, mijając na wstępie dwie małe polanki. Stara dróżka trawersując zbocza Dziani podchodzi stromo bukowym lasem ku jego grzbietowi, który osiąga w rejonie sporej polany, położonej w obniżeniu pomiędzy kulminacjami 1115 i 1146 m. PRZYSŁUP-JASŁO 293 2,5 km. Grzbiet Działu (trasa 89), od przełęczy - '(•l. 15 godz. (J. l godz.). Ścieżka dołącza tu do biegnącego grzbietem szlaku zielonego od Wetliny (trasa 89). W pobliżu tablica ostrzegawcza strefy granicznej. Idąc w odwrotnym kierunku od Wielkiej Rawki łatwo odszukać odgałęzienie ścieżki, która zaczyna się tuż za tablicą. Dalej za znakami niebieskimi w górę na pd. wsch. 4,5 km. Mała Rawka (1271 m - trasa 89), węzeł szlaków turystycznych. Od Dziani - f l godz. (J, 45 min). Zejście szlakiem zielonym do schroniska PTTK. "Pod Małą Rawką" - 1,5 km (30 min). 6 km. Wielka Rawka (1304 m - trasa 89). Od Małej Rawki - fj.30 min. Zejście szlakiem niebieskim do Ustrzyk Górnych - 6 km (2.30 godz.). 59. Przełęcz nad Brzegami Górnymi - Połonina Wetlińska (2 km - f l godz., [30 min) Szlak wyznakowany w 1992 kolorem żółtym. Od Przełęczy (872 m - trasa 14) szlak prowadzi na pn. wierzchowiną podnoszącego się działu (920 m) wśród zarastających łąk, aż do nagłego wypiętrzenia stoku. Następnie skręca w lewo w las i tzw. końską drogą trawersującą zbocza Połoniny Wetlińskiej wydostaje się na połoninę. W pobliżu, w niewielkim wypłaszczeniu źródło. Dalej ścieżką stromo w górę, do grzbietu u wsch. wierzchołka (1232 m) Połoniny Wetlińskiej, gdzie łączy się z głównym szlakiem czerwonym (trasa 15). U podnóża szczytu schronisko PTTK. Dojście szlakiem na główny szczyt Połoniny Wetlińskiej (1253 m) - 2 km (l godz.), zejście do Brzegów Górnych - 2,5 km (l godz.). 60. Przysłup - Jasło (5 km - f l.45 godz., [ 1.15 godz.) Trasa nieznakowana. Z przełęczy Przysłup (681 m - trasa 14) koło wsi tej samej nazwy dróżką na pd. zach. Gruntowa dróżka przekracza torowisko kolejki i biegnie wśród łąk wierzchowiną podnoszącego się działu, aż do granicy lasu. Tu przecinką stromo w górę, do stokówki zbudowanej na torowisku dawnej kolejki leśnej. Powstała ona w 1900-1904 i istniała do 1931. Prowadziła od Majdanu do uroczyska Beskid w dolinie Smereka, stokami pasma granicznego, poprzez parowy i paryje licznych strumieni, na których były aż 42 mosty mające do 25 m wysokości. Pod koniec lat siedemdziesiątych na torowisku kolejki zbudowano drogę. Drogą krótko na wsch. i zaraz potem w prawo na ścieżkę prowadzącą lasem, śladem starej dróżki na pd. wsch. Ścieżką w górę, początkowo stokiem, a później wykształcającym się grzbietem. Minąwszy małą polankę ścieżka podchodzi stromo na obszerną i ładną polanę Krupywiska. Przepiękny stąd widok na Łopiennik, Krzemienną, Falową i dolinę Solinki z masywem Kor-bani w głębi. Przez polanę na boczną kulminację (1047 m), od której w lewo odgałęzia się grzbiecik (uwaga przy zejściu) spływający w dolinę Bystrego. Dalej bardziej łagodnie grzbietem wśród rzedniejącego lasu, a potem połoniną na połogi szczyt Jasła (l 153 m - trasa 15) oznaczony wieżyczką punktu geodezyjnego. Nieco dalej na pd., za nieznacznym garbem, ścieżka ze znakami szlaku czerwonego (trasa 15). Zejścia szlakiem: w prawo do Cisnej - 7 km (2.30 godz.), w lewo przez Okrąglik do Smereka - 10 km (3.30 godz.). 61. Przysłup - Małe Jasło (3 km - f2 godz., [1.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od wsi Przysłup (660 m - trasa 14) drogą lokalną prowadzącą podnoszącym się działem wśród zabudowań, a wyżej pól i łąk w kierunku pd.-zach. ku zalesionemu masywowi Jasła. Wśród ładnych widoków na okolicę osiągamy leśną stokówkę. Po przeciwnej stronie wysoka ściana lasu. Przekraczamy stokówkę, dochodzimy do placu składowego drewna, na skraju którego napotykamy uczęszczaną dróżkę leśną. Dalej nią na pd. zach. Wyraźnie wykształcającym się grzbietem podchodzimy w górę. Nieco wyżej rozgałęzienie. W lewo odchodzi dróżka prowadząca do górnej części doliny potoku Pod Bower-niem, którą dojście na Jasło wg trasy 62). Dalej prosto grzbietem dość uciążliwie w górę. Dróżka wyżej przechodząca w ścieżkę biegnie środkiem dobrze 296 SZLAKI I TRASY PIESZE jeszcze widocznej szerokiej starej drogi. Po dość długim i uciążliwym podejściu wyprowadza na zarosłe borowiną polany, pośrodku których dołącza z prawej ścieżka od Krzywego (trasa 40). Ścieżka mija polany i kępy karłowatych buczyn, potem wyprowadza przez obszerną połoninę na kopulasty wierzchołek Małego Jasła (l 102 m). Na kulminacji punkt geodezyjny i ścieżka ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego. Dojścia szlakiem: w lewo na Jasło - 2 km (45 min), w prawo do Cisnej - 5 km (1.45 godz.). Zejście do źródła w pobliskim siodle - 5 min. 62. Przysłup - Szczawnik - Jasło (4,5 km - f2.15 godz., ^1.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od Przysłupa do leśnej stokówki i rozgałęzienia dróg w lesie, powyżej składowiska drewna wg trasy 61. Na rozstaju leśnych dróżek w lewo. Dróżka prowadzi w ogólnym kierunku na pd. wsch. Podchodząc łagodnie zboczem w górę przekracza zakolami parowy kilku strumieni spływających ku dolinie potoku Pod Bowerniem. Za dużą polaną węzeł dróg leśnych. W lewo, w widoczną poniżej dolinę potoku Pod Bowerniem zbiega bardziej uczęszczana droga, która wzdłuż jego biegu dochodzi do wspomnianej już stokówki. Dalej prosto zboczem. Za dwoma parowami następne rozgałęzienie dróg, za którym w prawo. Rzadko uczęszczana dróżka podchodzi lasem stromo w górę osiągając wnet ładną polanę. Tu ślad dróżki się urywa. Dalej ścieżką przez borowiny i znowu lasem do następnej polany. Ścieżka pokonując skalny próg wyprowadza na siodło pod Szczawnikiem w głównym grzbiecie Jasła. Wzdłuż grzbietu ścieżka ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). Polanka w siodłe stanowi znane od dawna miejsce biwakowe. W zagłębieniu od strony wsch. źródło doskonałej wody. Drugie źródło powyżej przełączki po prawej stronie szlaku w podejściu na Jasło. Idąc w odwrotnym kierunku łatwo znaleźć ścieżkę kierując się w spływający ku wsch. jęzor polany. PSZCZELINY-MAGURA STUPOSIŃSKA 297 Dalej w lewo i za szlakiem w górę. Po 15 min stromego podejścia ścieżka wyprowadza na rozległą połoninę Jasia (1153 m - trasa 15). Dojścia szlakiem czerwonym: do wsi Smerek - 10 km (3.30 godz.), do Cisnej - 7 km (2.30 godz.). Zejście na Przełęcz Przysłup (trasa 60) - 4 km (1.15 godz.). 63. Pszczeliny - Przełęcz pod Kosowcem - Magura Stupo-siańska (6.5 km - f3.30 godz., [2.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od przystanku PKS w Pszczelinach (570 m - trasa 13) utwardzoną drogą leśną na zach. Prowadzi ona w głąb doliny potoku bez nazwy, a potem wspina się na dział ciągnący się od grzbietu Kosowca i jego zboczami schodzi do Stuposian. Na garbie grzbietu droga zataczając szerokie zakole skręca na pn. zach. Tu opuszczamy drogę. Skręcamy na nikłą ścieżkę w lewo i przez gęste olszyny kierujemy się na zach. osiągając wnet polanę zarastającą świerkami. Przez polanę dalej w tym samym kierunku. Na przeciwległym jej krańcu znajdujemy ślad ścieżki, a potem w olszynach zarosła zielskiem starą dróżkę. Przed nami uciążliwy, lecz atrakcyjny fragment trasy prowadzący przez uroczyska rzadko odwiedzane przez człowieka. Dróżka pełna wykrotów i błota, często wprost ledwo widoczna, prowadzi wierzchowiną przez dzikie i mroczne olszyny powoli w górę. Mijamy odgałęzienie dróżki w prawo, która zbiega do wspominanej uprzednio stokówki. Bardziej czytelna teraz dróżka schodzi na pd. stronę stoku i wkracza w stary, urokliwy las. Przekracza głęboki parów potoku, za którym podchodzi stromo na szerokie siodło pomiędzy Kosowcem a Magurą Stuposiaóską. Od pn. grzbiet Kosowca (955 m). 4.5 km. Przełęcz pod Kosowcem (828 m), od Pszczelin - 'j'2.30 godz. (i l .45 godz.). Dróżka dochodzi do ścieżki ze znakami niebieskimi szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Zejście do Dwernika - 3,5 km (1.30 godz.). Z przełęczy za znakami niebieskimi na pd. Początkowo łagod- 298 SZLAKI I TRASY PIESZE nie, a potem coraz bardziej stromo przez zarastające polany do grzbietu. 6,5 km. Magura Stuposiańska (1016 m - trasa 30), od przełęczy - f l godz.U 30 min). 64. Rajskie - Hulskie -łagodź.) Trohaniec - Smolnik (20 km Trasa nieznakowana. Prowadzi grzbietem pasma Otrytu, terenem zalesionym, orientacyjnie bardzo trudnym, wymagającym znajomości topografii i zachowania szczególnej uwagi. Od Rajskiego (430 m - trasa 12) drogą w kierunku Polany. Po przejściu mostu na Sanie na leśną dróżkę w prawo przez potok i dalej nią w górę. Wykształcającym się garbem podchodzimy stromo na zach. kraniec głównego grzbietu Otrytu. 2 km. Zach. wierzchołek (713 m) pasma Otrytu. Od mostu na Sanie l godz. Pasmo to tworzy długi na ponad 18 km wał górski ciągnący się z pd. wsch. na pn. zach., od przełomu Sanu w rejonie Rajskiego do Smolnika. W jego grzbiecie, wzniesionym przeciętnie od 750 do 900 m n.p.m., występują - od zach. licząc - znaczniejsze kulminacje: 820 m, Hulskie (846 m), 842 m, 897 m, Trohaniec (939 m) i 902 m. Pasmo Otrytu posiada szeroki spłaszczony i bardzo niejednolicie ukształtowany grzbiet, a rozłożyste jego zbocza przecinają parowy licznych potoków. Pokrywa je zwarty las jod-łowo-bukowy stanowiący do niedawna niemal pierwotną puszczę, dziś niestety znacznie już przetrzebioną. Tu i ówdzie na jego grzbiecie zachowały się widokowe polany, a w leśnych zakamarkach można spotkać jeszcze okazy sędziwych drzew. Lasy Otrytu są siedliskiem licznej zwierzyny. Żyją tu m.in. jelenie karpackie, rysie, żbiki, wilki i dziki, spotyka się niedźwiedzia brunatnego, a z ptaków orła przedniego. Czasami na nasłonecznionych polanach można zauważyć długie cielsko węża Eskulapa. Słynne są tutejsze rykowiska jeleni. W rejonie Otrytu zbudowano w ciągu ostatnich kilkunastu lat sieć dróg leśnych tzw. stokówek, których odgałęzienia doprowadzają aż do grzbietu. Po pn. stronie biegnie RAJSKIE-SMOLNIK 299 droga od Smolnika do Olchowca, prowadzona śmiałymi zakrętami poprzez niezliczone parowy potoków i dzikie wertepy. Na głównym grzbiecie pasma pojawia się wyraźna ścieżka wiodąca śladem starej dróżki, miejscami jeszcze dobrze czytelnej. Idąc należy zachować należytą uwagę. Ścieżka często ginie wśród traw i bujnego poszycia lasu. Na szerokiej wierzchowinie pasma trudno niekiedy odszukać właściwy kierunek załamującego się grzbietu i wówczas łatwo zejść z trasy. Za kierunkiem grzbietu na pd. wsch. ścieżka mija dużą widokową polanę i biegnąc dalej lasem bądź zarastającymi polanami, pozostawia z lewej strony lokalną wyniosłość (820 m), a potem jeszcze jedną kopę (806 m). Nieco dalej grzbiet załamuje się gwałtownie na pd., wkrótce przybiera jednak pierwotny kierunek. W kilku miejscach można zauważyć dołączające do grzbietu od pn. lub pd. rzadko uczęszczane ścieżki lub stare dróżki. Jedną z nich, wiodącą od Polany, dociera do grzbietu szlak niebieski Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Dalej szlakiem. Na załomie grzbietu w siodle, ładna polana, z której powoli w górę. 7 km. Hulskie (846 m), niezbyt widoczny, pokryty buczyną wierzchołek ze zniszczoną wieżą geodezyjną otoczony zarastającą polaną. Od Rajskiego - f3 godz. ([ 2.30 godz.) Grzbietową ścieżką krótko w dół na przełączkę, przez którą przewija się droga leśna z Polany (5 km) do Sękowca (4 km). Przekraczamy drogę i dalej grzbietem, za szlakiem, na pd. wsch. aż na wierzchowinę (897 m), za którą osiągamy rozległą, nie całkiem jeszcze zarośniętą polanę z domkiem schroniska. 15 km. Otryt Górny (885 m). Przed laty był tu kilkuzagrodowy przysiółek zw. Otryt Górny, obecnie stoi samotny domek schroniska studenckiego "Chatka Socjologa" (trasa 19). Od Hulskiego - fJ.3 godz. Od pn.-zach. dołącza tu ścieżka (trasa 32) od Chmielą - 4 km (1.15 godz.). Szlak niebieski skręca na pd. i schodzi do Dwerniczka - 2,5 km (45 min). Od schroniska za kierunkiem grzbietu na pd. wsch. bez szlaku. Dobrze czytelna dróżka prowadzi lasem przetykanym niewielkimi polanami. Na trzeciej z kolei polance odgałęzia się w lewo ścieżka sprowadzająca do Lutowisk (trasa 44) - 4,5 km (l .30 godz.). Dróż- 300 SZLAKI I TRASY PIESZE ka dociera do podnóża gwałtownego wypiętrzenia kolejnej kulminacji Otrytu i kończy się na kamiennych progach. Dalej ścieżką, krótko lecz stromo na wierzchowinę. 17 km. Trohaniec (939 m), od Otrytu Górnego - 145 min (\. 30 min). Najwyższa kulminacja Otrytu. Za polanką w gęstwie drzew ukryty szczytowy kopiec z resztkami wieży geodezyjnej. Obniżającym się grzbietem dalej na pd. wsch. na skrajną kulminację (801 m). Stąd śladem starej dróżki na pd. stromo w dolinę Sanu, osiągając ją nieco na zach. od skrzyżowania dróg w Smol-niku. 20 km. Smolnik (550 m - trasa 13), od Trohańca - f l. 15 godz. (i 1.30 godz.). 65 • Rajskie - Tworylne - Zatwarnica (15 km - f ,1.5 godz.) Trasa nieznakowana. Prowadzi od Rajskiego (430 m - trasa 12) w górę przepięknej doliny Sanu zagłębionej pomiędzy masywem Otrytu od pn., a bocznymi ramionami pasma połonin od pd., w których kolejno wyróżniają się znaczniejsze wyniosłości: Żołobi-na (780 m). Stoły (968 m) i Magurka (911 m). Rzeka płynie krętą wstęgą, tworząc liczne i malownicze zakola obrzeżone szpalerami drzew. Pusto tu i głucho. Lasy i dzikie zarośla i tylko w rejonie nielicznych tu osad pojawiają się połacie pastwisk i łąk. Na tym odcinku wzdłuż doliny Sanu biegną właściwie trzy oddzielne drogi i wszystkie one godne są polecenia dla amatorów pieszych lub kolarskich wędrówek. Od Rajskiego prowadzi znany od dawna trakt, który w rejonie nie istniejącej obecnie wsi Studen-ne rozdziela się na trzy odrębne trasy: - stara droga prowadząca lewą stroną doliny Sanu, przez Tworylne, Krywe i Hulskie do Zatwarnicy; - niedawno zbudowana tzw. stokówka prowadząca lewą stroną rzeki, zboczami ponad doliną do Zatwarnicy; - nowa droga prowadząca prawą stroną rzeki, u podnóży Otrytu, do Sękowca. RAJSKIE-ZATWARNICA 301 Wymieniowe wyżej drogi pozostają w admininstracji lasów państwowych i poczynając od kopalni ropy naftowej w Rajskiem są zamknięte dla powszechnego ruchu samochodowego. Z uwagi na dużą atrakcyjność, drogę prawobrzeżną jak i stokówkę opisujemy jako warianty trasy. Ten odcinek doliny Sanu znajduje się w obrębie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Wariant l. Od skrzyżowania dróg w Rajskiem boczną drogą na pd. w górę doliny Sanu. Minąwszy zabudowania starej kopalni ropy naftowej droga wchodzi w ciasny wąwóz pomiędzy masywami Otrytu i Toł-sty. Za przełomem, u ujścia bezimiennego strumienia leżało niegdyś osiedle Pod Tołstą, a nieco dalej w bocznej dolince była wioska Studenne wzmiankowana w 1580. 3 km. Węzeł dróg, w lewo na drugą stronę Sanu przechodzi droga do Sękowca (wariant 2), w prawo stokówka do Zatwarnicy (wariant 3). Dalej prosto. Stara i często błotnista droga prowadząc wzdłuż zakoli rzeki przybiera wraz z doliną kierunek pd.-wsch. Tu, nad wielką pętlą Sanu, stały dawniej domy przysiółka Obłazy. Po prawej stronie drogi wertepiaste, dzikie i pokryte pierwotnymi lasami wyniosłości Połomy (776 m), Szczyciska (629 m) i Żałobiny (780 m). 7 km. Tworylne (465 m - od Rajskiego - fj.2.15 godz.), wieś wymieniona w 1456, niegdyś duża i ludna, zamieszkana głównie przez Ukraińców. Wiosną 1947 wszystkich mieszkańców wioski wysiedlono na ziemie zachodnie. Latem 1991 miał tu miejsce wielki zlot ruchu "Rainbow". W sierpniu 1993 odbył się tu pierwszy zjazd dawnych mieszkańców Twory Inego. W latach pięćdziesiątych, gdy Bieszczady stawały się modne, organizowano tu wypasy bydła na wzór "Dzikiego Zachodu". Tu kręcono znany swego czasu film "Rancho Texas". Barak pozostały po filmowcach służył przez pewien czas jako stacja turystyczna PTTK, ale opuszczony popadł w ruinę. Obecnie jest tu domek myśliwski, a latem bacówka i studencka baza namiotowa. Na wzniesieniu, po lewej stronie drogi, ślady po cerkwi oraz ruiny dzwonnicy i krypty grobowej, pozostałości zabudowań dworu i alei parkowej, a dalej za garbem 302 SZLAKI I TRASY PIESZE wzniesienia resztki dwóch cmentarzy. Droga oddala się od Sanu i schodzi w dolinę potoku Tworylczyk. 8 km. Tworylczyk, teren nie istniejącej wioski. Na pd. od tego miejsca, w górnej części doliny Tworylczyka, tereny dawnego rezerwatu przyrody "Puszcza Bieszczadzka nad Sanem", utworzonego w 1980, obecnie włączonego w obręb BPN. W rejonie tym zachował się duży fragment starodrzewu buczyny karpackiej o charakterze pierwotnym, będącego ostoją fauny puszczańskiej z niedźwiedziem brunatnym i orłem przednim. 10 km. Krywe (460 m - od Tworylnego - Ul godz.), teren nie istniejącej wsi wymienianej w 1526, po wysiedleniu mieszkańców w 1946 spalonej przez UPA. Nieco na pd. od drogi ruiny kamiennej cerkwi zbudowanej w 1842 i dzwonnicy oraz resztki przycer-kiewnego cmentarza. W okolicy rozległe obszary łąk i pastwisk. Istniejąca tu do niedawna ferma hodowlana dębickiego "Igloopo-lu" uległa likwidacji. Można tu spotkać węża Eskulapa, który szczególnie upodobał sobie miejsca zniszczonych chałup oraz czarnego bociana. W tym rejonie znajduje się rezerwat przyrody "Krywe" ustanowiony w 1991, obejmujący przełomowy fragment doliny Sanu o długości ok. 10 km oraz obszar okolicznych lasów i łąk o łącznej pow. 511.7 ha. W pobliżu odłącza się droga prowadząca na drugą stronę Sanu do drogi do Sękowa. Przez odsłonięty garb Ryli (622 m) droga przechodzi w dolinę potoku Hulskiego. 13 km. Hulskie (500 m - od Krywego - f [ l godz.). Osada lokowana w 1580, w 1946 wysiedlona, a następnie spalona przez UPA. Obecnie jest tu tylko jedno gospodarstwo. Opuszczone tutejsze grunty nabył ostatnio Witold S. Michałowski, współautor "Sporu o Bieszczady". Z dawnej wsi pozostały ruiny murowanej cerkwi z dzwonnicą z 1820 oraz na potoku Hulskim resztki tamy zniszczonego młyna wodnego. 15 km. Zatwarnica (530 m - trasa 13.1.), droga przekracza Potok Głęboki i łączy się z drogą od Smolnika. Od Hulskiego - fJ.45 min. RAJSKIE-ZATWARNICA 303 Wariant 2. W Studennem przez nowy most na prawą stronę Sanu. Droga zbudowana w początkach lat siedemdziesiątych wije się niezliczonymi zakrętami niemal równolegle do zakoli Sanu, prowadząc na przemian zboczami Otrytu spływającymi wprost w nurty rzeki, to znów dnem doliny, terenem całkowicie zalesionym. 7 km. Odgałęzienie tzw. stokówki wspinającej się wysoko na zbocza Otrytu, łączącej się dalej z drogą leśną Sękowiec - Polana. Nieco dalej w zakolu Sanu nieczynny już kamieniołom piaskowca. 9 km. Odgałęzienie drogi do Krywego - l km. 12 km. W lewo odgałęzienie drogi leśnej wiodącej przez grzbiet Otrytu do Polany - 9 km. 13 km. Sękowiec (490 m - trasa 13.1.). 14 km. Skrzyżownie z drogą Smolnik - Zatwarnica (trasa 13.1.), w prawo do Zatwarnicy - l km. Wariant 3. Na rozstaju dróg w Studennem w prawo. Zbudowana przed kilkunastu laty droga leśna kieruje się na pd., podchodzi stromo na grzbiet pod Szczyciskiem (629 m) i przewija się na jego drugą stronę. 5 km. Rozgałęzienie dróg, skręcamy w lewo i dalej stokówką na pd. wsch. Droga wijąc się fantazyjnie zboczami Żołobiny (780 m), przekracza niekiedy wysokość 600 m n.p.m. i schodzi w dół. 10 km. Dolina potoku Tworylczyk. Droga przechodzi przez teren dawnego rezerwatu "Puszcza Bieszczadzka nad Sanem", obecnie włączonego w obręb BPN. W okolicznych lasach wspaniałe drzewostany bukowe. Droga ponownie podchodzi pod górę na grzbiet ciągnący się od Stołów (968 m) ku Magurze, przekracza spływające z gór liczne strugi i z lasów wydostaje się na odkryty grzbiet nad K-rywem. W okolicy rozległe łąki. Z wyniosłości widoki na dolinę Sanu i wał Otrytu. W dół schodzi dróżka do K-rywego. 15 km. Dolina potoku Hulskiego, tu sięgały dawniej zabudowania wioski Hulskie. Poniżej w dolinie ruiny cerkwi. W prawo droga prowadząca w górę doliny Hulskiego. Ostrymi serpentynami 304 SZLAKI I TRASY PIESZE w górę na dział ciągnący się od Magurki po widoczny Wierszek (689 m), na szczycie którego wieża przekaźnikowa TV. W okolicy niekończące się lasy olszyn, którymi zarosły dawne pola. 17 km. Zatwarnica. 66. Rzepedź - Dział - Chryszczata (11.5 km - f5.15 godz., 14.45 godz.) Trasa nieznakowana, prowadzi przez dzikie i trudne do orientacji bezdroża zalesionego masywu Działu. Od osiedla w Rzepedzi drogą w kierunku Turzańska (trasa 5) i dalej w górę wsi. 5 km. Przełęcz nad Turzańskiem (609 m). Od Rzepedzi - f ,1,2 godz. Z przełęczy na pd. śladem starej dróżki przez zarastające pola i lokalne nierówności coraz bardziej wykształcającym się grzbietem, na siodło z placem składowym drewna (w prawo w dół droga do Turzańska). Wyraźniejsza dróżka zagłębia się w las porastający pn. stoki Działu, nią na pd. stromo w górę do długiej polanki ze świerkami. Dróżka biegnie stokiem, a potem wyraźnie wykształcającym się grzbietem. Podchodząc coraz wyżej do góry mija polankę, następnie zakolem wyprowadza na dużą niegdyś polanę, obecnie zarosła sośniakiem. Na jej skraju jodła z tabliczką oddziałów leśnych nr 30. Od zach. nad polaną zarosły wierzchołek. 8 km. Dział (830 m), od przełęczy nad Turzańskiem - f l.30 godz. (j, 1.15 godz.). Wyniosłość położona pośrodku długiego grzbietu ciągnącego się od Chryszczatej na pn. zach. i sięgającego ujścia potoku spływającego od Turzańska do Osławy. W grzbiecie tym znajduje się kilka znaczniejszych garbów, z których najwyższy, położony pośrodku ma 877 m. Od głównego grzbietu rozchodzą się liczne odnogi porozdzielane głębokimi dolinami potoków. Cały masyw pokrywają dzikie lasy. Polany rozsiane niegdyś na jego wierzchowinach są już w większości zarośnięte. Za kierunkiem grzbietu na pd. wsch. Dróżka staje się coraz mniej uczęszczana, aż w końcu przemienia się w nikłą ścieżkę. Na polance zarosłej maliniakiem skrzyżowanie starych dróżek. W lewo możliwe zejście do wsi Kamionka, w prawo w dolinę potoku Olchowatego RZEPEDŻ-RZEPEDKA 305 i do Duszatyna. Dalej kopa (877 m) z zarośniętą polaną, którą ścieżka omija zboczem od wsch. i znowu lasem wyraźnym grzbietem w dół, na dużą widokową polanę z kępami malowniczych jałowców. Na skaraju granicznik leśny z nr 211. Ścieżka schodząc w dół omija od wsch. wypiętrzony wierzchołek (861 m), za nim przechodzi przez polanę z pięknie kwitnącą latem goryczką i lasem zbiega w dół. 10,5 km. Siodło pod Chryszczatą (ok. 820 m), od Działu -f l godz. (J, 1.15 godz.). Tu, w pobliżu starego buka z tabliczkami oddziałów leśnych nr 212 i 112, dochodzi stara dróżka od zniszczonej wsi Kamionka. W okolicy mroczny, pierwotny las, dawno nie tknięty ręką człowieka. Sporo tu wiekowych buków, okazałych jodeł i jaworów. Siadem dróżki w górę na pd. wsch. do jej ostrego zakrętu w prawo. Tu zbaczając nieco w lewo podchodzimy nikłą ścieżką w górę na polanę. U krańca lasu zwraca uwagę duże skupisko krzewów wilczego łyka. Przez polanę wyraźną ścieżką stromo w górę do szczytu. Dla idących w odwrotnym kierunku - u dolnego krańca polany, przed kępą świerków - należy skręcić na ścieżkę w lewo. 11,5 km. Chryszczata (997 m - trasa 15). Od siodła - 30 min. Zejście szlakiem czerwonym do Duszatyna - 5,5 km (2.15 godz.), do Cisnej - 18 km (6.45 godz.), nieznakowana ścieżką 28 do Bystrego (trasa 29) - 9 km (3 godz.). 67. Rzepedź - Rzepedka (4,5 km - f2 godz., [1.5 godz.) Trasa nieznakowana. Od skrzyżowania drogi głównej z drogą do wsi (420 m - trasa 5) wprost na pn. Przez pastwisko w górę do polnej dróżki prowadzącej pd. zboczem wału Rzepedki przez pola i łąki. Idąc dróżką w lewo osiągamy wkrótce skrajny zalesiony wierzchołek wzgórza. Spod lasu widoki na Suliłę, pasma Chryszczatej i Łopiennika w głębi. Dalej sosnowym lasem za kierunkiem grzbietu na pn. zach. Ścieżka dociera do biegnącej od Rzepedzi poprzecznej dróżki, nią w prawo do góry na wierzchołek (587 m). Na wyniosłości, dróżka skręca w lewo i schodzi na siodło. W po- 306 SZLAKI I TRASY PIESZE bliżu granicznik nr 201 i 202. Za obniżeniem, krajem lasu i pól dalej na pn. zach. Dróżka wyprowadza na kolejną widokową kulminację (682 m). W kierunku pn. wzniesienia Pogórza Bukow-skiego z dominującym nad okolicą Dziadem, na pd. zabudowania Rzepedzi, grzbiet Kamienia i pasmo Wysokiego Działu. Dalej, szeroką otwartą wierzchowiną wśród łąk i pól. Dróżka minąwszy siodełko zbacza na pn. stronę wzniesienia, docierając pod kulminację wzgórza, którą obchodzi od zach. Rzepedka (708 m), połogi wierzchołek oznaczony punktem geodezyjnym, doskonały punkt widokowy. Z otwartej wierzchowiny wspaniała panorama gór Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Na pn. rozległe obniżenie z zabudowaniami Karlikowa, Płonnej, Woli Piętrowej i Bukowska oraz wzgórze Dziady. Na pn. zach. bezleśna Tokarnia i pasmo Bukowicy, na pd. zach. lesisty grzbiet Kamienia, ponad którym wzrok sięga granicznej grani Karpat. Od pd. wsch. wyróżnia się odkryty wierzchołek Suliły oraz dominujący nad okolicznym krajobrazem masyw Wysokiego Dziani ze szczytem Chry-szczatej. Dalej można przejść wierzchowiną dziani na zach. jego kraniec (688 m), gdzie znajduje się górna stacja wyciągu narciarskiego od Karlikowa. Odkryte zach. i pn. zbocza dziani Rzepedki stanowią zimą doskonałe tereny narciarskie. Z wierzchołka dziani możliwe zejście na pd. wsch. w dolinę Rzepedki do wsi. 68. Rzepedź - Turzańsk - Soliła (5 km - f2.30 godz., i2godz.) Trasa nieznakowana. Od osiedla (trasa 5) drogą obok zakładów drzewnych do Turzańska. Tuż przed cerkwią w lewo, na polną dróżkę wznoszącą się pomiędzy zabudowaniami do góry. Wyżej łączy się ona z drogą stokową, nią w prawo i zaraz w lewo bardzo stromo na grzbiet wzniesienia. Dalej na pn. wsch. polną dróżką wiodącą pośród pastwisk, pól i rozległych widoków szeroką otwartą wierzchowiną dziani noszącego nazwę Wysokiego Wierchu. Droga podnosząc się coraz wyżej przekracza wierzchołek 623 m, SANOK-ZAŁUŻ 307 a potem drugi nieco znaczniejszy garb (649 m), gdzie latem jest pasterskie gospodarstwo. Stąd długie i strome podejście zarastającą połoniną (ok.140 m) na szczyt Suliły (759 m), stanowiącej znaczącą wyniosłość w pn. części Wysokiego Działu. Zachodnią część kulminacji zajmuje zarastające pastwisko. Od wsch. rośnie stary las bukowy, w partii szczytowej złożony ze skarlałych buczyn. Na szczycie punkt geodezyjny i pozostałości zwalonej wieży triangulacyjnej. Z wierzchołka Suliły jeden z ładniejszych widoków. Ku zach. dolina Osławy z zabudowaniami Rzepedzi. Ponad nią wzniesienia Beskidu Niskiego. Na pierwszym planie dział Rzepedki i wał Kamienia, a dalej pasmo Bukowicy z bezleśną Tokarnią. Na pd. wzrok obejmuje bliższe i dalsze pasma Bieszczadów: łatwo wyróżnić pobliski Dział, nad nim garbaty szczyt Chryszczatej, a w głębi na pd.-wsch. wierzchołki Łopiennika i Jasła. Ze szczytu możliwe zejście krajem lasu i zarastających łąk na pd. na widoczne w dole siodło przełęczy nad Turzaóskiem, skąd drogą w dół do wsi. 69. Sanok - Granicka - Załuż (10 km - T-13.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od Sanoka drogą prowadzącą przez 01-chowce w kierunku Usznej, aż do przysiółka Potoki u wylotu doliny Potoku Olchowskiego. Po prawej stronie pokryty lasami postrzępiony grzbiet skrajnego pasemka Gór Słonnych, z najwyższym wierzchołkiem Granicka (575 m). Od ostatniego domu w prawo, kładką przez potok i ścieżką stromym zalesionym stokiem w górę, na boczny grzbiecik ze śladem dróżki. Teraz krótko dróżką na pn.-wsch. Omijając napotkany wierzchołek skręca ku wsch. Dalej dość wyraźnym grzbietem wśród jodłowo-bukowego lasu. Trzymając się grzbietu prowadzącego w kierunku pn.-wsch. dróżka przekracza małą polankę, omija jeden, a potem drugi wierzchołek (474 m) i stromo zbiega na głębokie siodło. Stąd w górę krótko na główny grzbiet pasma ze śladem ścieżki. Dalej za kierunkiem grzbietu na pd. wsch., powoli w górę na kamienistą kulminację (564 m) ze śladami starych okopów, z której stromo na 308 SZLAKI I TRASY PIESZE przełączkę ze skrzyżowaniem dróg. Opodal granicznik nr 193/197. Dróżka znowu wyprowadza w górę, omija od pn. następne wypiętrzenie grzbietu (rozstaje dróg przy słupku nr 192/ 199) i podchodzi na kulminację ze zwaloną wieżą i punktem geodezyjnym. W pobliżu granicznik nr 208/264 i rozstaje dróg. 7 km. Graniaka (575 m). Od Sanoka - f2.30 godz. (J. 2 godz.). W prawo dróżką strome zejście nespełna 100 m w dół na głębokie siodło. Tu wśród starych jodeł ukrywa się ciekawa skała - ostaniec. Od szczytu Granickiej dalej grzbietem na pd. wsch. przez kolejne jego nierówności osiągając pod koniec większą wyniosłość Górka (465 m). Wąskim grzbietem ze śladami ipkopów stromo w dół, potem łagodniej stokiem w dolinę potoku Wujskiego i drogi Przemyśl - Sanok. Opodal przystanek MKS. 10 km. Pn. kraniec wsi Zaniż (trasa 2 - 340 m). Od Granickiej - 1-1 godz. (i l .30 godz.). 70. Sanok - Orli Kamień (9 km - fp godz.) Trasa znakowana kolorem czerwonym, potem żółtym. Od dworca PKP (PKS) trasą miejską nr l. l. na Białą Górę (290 m), za znakami szlaku czerwonego Przemyśl - Sanok do podnóża zalesionych wzniesień Gór Słonnych. U wejścia do lasu tzw. Królewska Studnia posiadająca doskonałą wodę. Jak powiada stara legenda, źródło owo miało wytrysnąć spod kopyt konia królowej Bony. Od studni ścieżką stromo do góry do głównego grzbietu osiągając go w rejonie wyraźnego wzniesienia oznaczonego na mapach kota 518 m. Przy graniczniku nr 184/183 skrzyżowanie leśnych dróg. W lewo dróżka na Zamczysko - 1,5 km (20 min - trasa 73). Szlak trawersując zbocze omija wierzchołek 518 m, za którym ponownie dołącza do grzbietu. Dalej nim na pd. wsch. na kulminację z widokową skalną platformą. Od pd. zach. opada kilkadziesiąt metrów w dół stroma ściana zbudowna z grubych, ciekawie ukształtowanych ławic piaskowca. Można tu chwilę odpocząć podziwiając widok położonego w dole Sanoka oraz dale- SANOK-nSŁONNY-ZAŁUŻ 309 kich wzniesień Beskidu Niskiego, wśród których wyróżniają się grzbiety Bukowicy i Cergowej. 5 km. Skała zw. Orli Kamień stercząca samotnie na grzbiecie, będąca zapewne niegdyś siedliskiem orłów. Skała tworząca tzw. ostaniec wysokości ok. 9 m zbudowana jest z gruboziarnistego piaskowca krośnieńskiego, ciekawie ukształtowanego pod wpływem erozji. Od Sanoka - f l.45 godz., ([ 1.30 godz.). Od Kamienia krótko i stromo na wierzchołek (518 m), za którym rozgałęzienie szlaków. Szlak czerwony skręca na pn. zach. i zbiega stromo do Usznej (trasa 70). Dalej w prawo za znakami żółtymi, ścieżka zbiega na pd. w dolinę Potoku Olchowskiego. Z lasu na otwartą przestrzeń, do zabudowań przysiółka Potoki i drogi wiodącej od Olchowiec do Usznej. 7 km. Miejsce zw. Pod Krzyżem (340 m). W pobliżu na widokowym cyplu krzyż i dwa stare dęby. Od Orlego Kamienia - f30 min (J. 45 min). Dalej z biegiem potoku. W pewnym miejscu jego koryto przegradza zniszczony przez czas betonowy próg zapory - niegdyś była tu elektrownia wodna zasilająca linię radzieckich umocnień w dolinie Sanu. Po prawej stronie jeden z jej zniszczonych bunkrów. W pobliżu na wzniesieniu obelisk i cmentarz jeńców radzieckich (istniał tu niegdyś obóz). Ścieżka dociera do ul. Wyspiańskiego, która do ul. Przemyskiej, dalej w prawo do mostu na Sanie i centrum miasta. 9 km. Dworzec Główny PKP, koniec szlaku żółtego. Od miejsca zw. Pod Krzyżem - ^[45 min. 71. Sanok - Słonny - Przyslup - Zaluż - (21 km. -117.45 godz.) Trasa znakowana kolorem czerwonym i zielonym umożliwia przejście niemal wzdłuż całego pasma Gór Słonnych. Od dworca PKP (PKS) za znakami czerwonymi opisaną uprzednio trasą 71 przez Białą Górę i Orli Kamień. 5 km. Odgałęzienie szlaku żółtego do Sanoka. Od miasta l .45 godz. Szlak czerwony skręca na pn. wsch. i sprowadza stromo SANOK-SŁONNY ZAŁUŻ 311 błotnistą dróżką poprzez las, a potem wertepy i nieużytki do Usznej. Wieś Liszna , położona w dolinie potoku spływającego do Sanu, zagłębionej między sąsiadujące grzbiety Gór Słonnych, znana jest z ładnej okolicy, dobrych warunków klimatycznych i źródeł wód mineralnych. Nad wioską od pn. wsch. widokowe wzgórze Mo-czarki (584 m). Wieś istniała już w 1429. Przed wojną zaczęła się rozwijać jako letnisko, powstało nawet prywatne sanatorium dr. Dorosza. Na terenie wsi zabytkowy kościół, drewniany, wzniesiony w 1930 wg proj. K. Osińskiego oraz zachowane stare chałupy z XIX w. Drogą w górę wioski na przełączkę zwaną Na Kopcach (ok. 430 m), łączącą dwa sąsiednie pasma Gór Słonnych, gdzie do niedawna stała XIX-wieczna karczma Pastuszczaka i gdzie dociera droga do Sanoka. W karczmie tej w okresie okupacji znajdowały oparcie oddziały partyzanckie i radzieccy spadochroniarze. Za ostatnim domem na boczną drogę w lewo. Krajem lasu i pól powoli do góry. Ku pn. zach. widok na Liszna, dolinę Sanu i zamykające ją wały wzniesień. Na wprost grzbiet Moczarki (584 m). Wyżej leśnictwo i otoczona lipami kapliczka, za którą szlak wkracza w lasy porastające główny grzbiet Gór Słonnych. Dróżka prowadzi na pn. zach., a następnie kieruje się ku pd. wsch. Początkowo łagodnie, potem stromo bukowym lasem na kulminację z wieżą triangulacyjną. 10 km. Sienny (667 m). Od rozgałęzienia szlaków - t'2 godz. ([ l. 30 godz.). Szczyt ten, położony w głównym grzbiecie Gór Słonnych, ciągnącym się od doliny Sanu koło Mrzygłodu po dolinę Olszanki w rejonie Olszanicy, stanowi drugie pod względem wysokości wzniesienie tego pasma. Jego szeroki i spłaszczony wierzchołek porosły buczyną pozbawiony jest widoków. Godne uwagi jest bogate środowisko przyrodnicze. Rośnie tu sporo rzadkich roślin, spotyka się okazy starych buków, jodeł, a nawet jaworów. Góry Slonne, rzadziej nazywane też Słone, tworzy grupa niewysokich wzniesień (530-668 m) położonych na pograniczu Pogórza Przemyskiego i Bieszczadów na pn. wsch. od Sanoka. Nie posiadają one bliżej określonego zasięgu, obejmując raczej umowny 312 SZLAKI I TRASY PIESZE i nie sprecyzowany geograficznymi granicami obszar. Zbudowane są ze skał fliszowych, głównie z piaskowców krośnieńskich i kredowych. W zasięgu Gór Słonnych znajduje się kilka długich grzbietów ciągnących się z pn. zach. na pd. wsch., poprzedzielanych równoległymi dolinami potoków, wzdłuż których rozłożyły się zabudowania wiosek. Charakteryzuje je bogate środowisko przyrodnicze i duże zalesienie. Nazwa gór pochodzi od licznie występujących dawniej w tym rejonie słonych źródeł, dziś zapomnianych, a niegdyś powszechnie wykorzystywanych do warzenia soli. Od szczytu szlakiem stromo w dół na pd. wsch.^Wkrótce osiągamy dróżkę biegnącą wierzchowiną wyraźnego grzbietu. Dalej za jego kierunkiem poprzez kolejne wyniosłości. W prawo zejście do górnego krańca wsi Wujskie oraz do Sanoka - trasa 71. Z polanki na siodle (606 m) rozległa panorama gór Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Droga obchodzi lasem od pn. wzgórze Wapniska (659 m), za którym osiąga następną wyniosłość ze zniszczoną wieżą triangulacyjną. 12,5 km. Słonna (638 m), od Słonnego - U l godz. Wkrótce po minięciu Słonnej szlak czerwony skręca w lewo i zbiega w kierunku wioski Hołuczków. Do Przemyśla 62 km - 20 godz. Dalej szlakiem zielonym Zaniż - Słonna wyznakowa-nym w 1976. Grzbietową dróżką na pd. wsch. do drogi Przemyśl - Sanok, która w nieznacznym obniżeniu przekracza łańcuch Gór Słonnych. 15 km. Słonny Wierch (636 m), od Słonnej - f j. l godz., od Sanoka - '\5.45 godz. (J. 5 godz.). Droga przez Góry Słonne powszechnie uważana za niezwykle atrakcyjną została wybudowana w 1963-1969 z częściowym wykorzystaniem starego austriackiego traktu. Poprzednio wiodła tędy wąska, niezwykle poplątana szosa posiadająca aż 54 ostre zakręty. Obecnie jest tu tylko 15 klasycznych serpentyn, 11 od strony Sanoka i 4 od strony Przemyśla. Z otwartej wierzchowiny grzbietu rozległe widoki na pd. W dole głęboki kocioł doliny potoku Wujskiego okolony zalesionymi wzgórzami. W dali panorama doliny Sanu, a nad nią góry Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Na zach. Słonny i pasmo Granickiej. SANOK-HORDYSKO 313 Opodal drogi pole biwakowe, a poniżej przełęczy - od strony Przemyśla - źródło. Szlak przekracza drogę i dalej prowadzi zalesionym grzbietem na pd. wsch. Niedalego za lokalnym obniżeniem (granicznik nr 157), w połowie podejścia na Przysłup (658 m), gwałtownie skręca na pd. i zbiega stromo leśną przecinką, a potem rzadko uczęszczaną dróżką na głębokie obniżenie zw. Motycznik (ok. 470 m). Dalej nieco w górę na przełączkę pod kopiastym wzgórzem (482 m). Z odkrytego wierzchołka ładny widok na wniesienia Gór Słonnych, dolinę Sanu i dalekie góry Bieszczadów. Z przełączki w lewo znowu w las. Szlak wykorzystując leśne dróżki i ścieżki prowadzi dość krętą trasą w ogólnym kierunku na pd. wsch. Z bocznego grzbietu, niedaleko za granicznikiem nr 165/19, skręca raptownie w prawo i stromym stokiem sprowadza (uwaga na znaki) w dolinę potoku. Wkrótce potem dociera do drogi Załuż - Lesko, na wprost wzgórza z ruinami zamku Sobień (trasa 2). Dalej drogą na zach. 21 km. Stacja PKP Załuż, koniec szlaku zielonego. Od Słonnego Wierchu - f2 godz. ([ 2.45 godz.). 72. Sanok - Trepcza - Kopacz - Hordysko (13 km - -H4.15 godz.) Trasa nieznakowana. Drogą w kierunku Mrzygłodu do podnóża wysokiego brzegu doliny Sanu. Po lewej stronie na zboczu doliny odkrywka skalna po dawnym kamieniołomie z niewielką sztucznie wydrążoną grotą. Droga wspina się na wyniosłość nadrzecznej terasy (313 m) i przez wieś Trepcza podąża na pn. Dalej ścieżką z biegiem rzeki do ujścia Sanoczka. Stąd polami krótko na zach. do drogi i zabudowań pn. krańca wsi. 4 km. Trepcza (280 m). Wieś wzmiankowana w 1339 należy do najstarszych osad w okolicy Sanoka. Na jej terenie zachowały się ślady pradawnego osadnictwa. W 1965 znaleziono tu złotą monetę celtycką z III w p.n.e. Na wzniesieniu kościół (d. cerkiew) murowa- 314 SZLAKI I TRASY PIESZE ny, wzniesiony w 1807, rozbudowany w 2 poi. XIX w., otoczony kamiennym murkiem. Dalej drogą w kierunku pn. Po przekręceniu Sanoczka droga zagłębia się w przełomowy odcinek doliny Sanu zw. przełomem międzybrodzkim. Ponad drogą wznoszą się strome zalesione zbocza góry Kopacz. Po przeciwnej stronie, na wysokim brzegu rzeki zwraca uwagę kościół w Międzybrodziu (d. cerkiew), murowany, wzniesiony w 1899-1900. 5 km. Międzybrodzie, pole biwakowe u wylotu doliny małego potoku, po drugiej strome Sanu zabudowania wioski. Od Sanoka - f ,1.1.30 godz. W najbliższej okolicy, na kulminacjach wznoszących się nad drogą wzgórz, zachowały się pozostałości dwu potężnych niegdyś grodów. Obie warownie to wczesnośredniowieczne grodziska, których czas powstania można określić na IX-X w. W pobliżu znajduje się odkryte w 1958 wielkie cmentarzysko ciałopalne (ok. 100 kurhanów), chronologicznie zbieżne z grodami. Przypuszcza się, że w czasach przedpiastowskich istniał w tym rejonie pokaźny zespół osadniczy, stanowiący być może ośrodek władzy zamieszkującego niegdyś te strony plemienia Chorwatów. Z polanki przez mostek na pn. Leśna dróżka wspina się stromo do góry na grzbiet zw. Horodna (369 m) z pozostałościami grodu I. Warownia otoczona dobrze zachowanymi fosami i wysokimi wałami (1-10 m) posiada owalny kształt o wymiarach około 450-80 m i składa się z większego grodu zewnętrznego i stykającego się z nim kolistego grodu wewnętrznego. Od pn. obronność warowni wzmacniają dodatkowo dwa wały pierścieniowe oddzielone fosami. Potężne jeszcze wały grodu zewnętrznego zbudowane zostały z ziemi przy użyciu drewna i kamieni. Ścieżką za kierunkiem grzbietu na pn. zach. poprzez kolejne wały warowni, na obniżenie z dróżką biegnącą od polanki. Dalej dróżką na pn. zach. powoli do góry, terenem zalesionym i dość trudnym do orientacji. Wśród lasu można spotkać kopce-kurhany wspomnianego cmentarzyska. W końcu wędrówki wśród wertepów, powyżej granicz-nika nr 37/29, dróżka osiąga spłaszczoną wyniosłość (388 m), ponad którą od pn. piętrzą się strome zbocza Kopacza. U ich pod- SANOK-HORDYSKO 315 noża zwracają uwagę wypełnione wodą zagłębienia i małe stawki, a na stou wyraźne ślady osuwiska. Od tego miejsca stromo zboczem na pn. do grzbietu porosłego piękną brzeziną. Napotkaną tu ścieżką dalej w górę na obszerny wierzchołek ze zniszczonym krzyżem i punktem geodezyjnym. 7.5 km. Kopacz (533 m), od pola biwakowego - fl.15 godz. U 45 min). Kopacz zw. też Bana Górą stanowi najwyższy wierzchołek w części pasma Gór Słonnych położonego po lewej stronie Sanu. W jego kulminacji występują trzy pokaźne wyniosłości. Na pn. wsch. drugi szczyt noszący nazwę Sobia Góra, zaś na pn. zach. Banna. Od szczytu krótko na pn. zach., do rozstaju dróg przy gra-niczniku nr 29/19, tu w lewo dróżką stromo w dół na obniżenie, od którego wykształca się dość wyraźny grzbiet. Za jego kierunkiem leśną dróżką na głębokie siodło, z którego na pd. zach. lasem stromo do góry na pośredni wierzchołek zw. Górą Niu-chową (565 m). W dół na kolejne siodło z plątaniną dróżek i starymi dębami. Stąd dalej na pd. Dróżka trawersując stok osiąga wąski grzbiet wzgórza (471 m) i za jego kierunkiem podąża na pd. wsch. Wkrótce wyprowadza na kraniec lasu, dalej przez zarastające pastwiska. W tym rejonie stały niegdyś szyby kopalni ropy "Galicja". Z otwartej wierzchowiny rozległa panorama. Ku pd. zabudowania Sanoka, wzniesienia Góry Parkowej i Glinicy, pasmo Wiecha, a w głębi grzbiety wzgórz Rymanowskich i Bukowicy. Na pn. ciemny masyw Kopacza i wzniesienia okalające kocioł potoku z wierzchołkami obu grodzisk. Dróżka schodzi w obniżenie i skręca w prawo do Trepczy. Dalej prosto na odkryty kopulasty pagórek z widokiem na pasmo Gór Słonnych. Stąd przez siodło na następne zalesione wzgórze. 12 km. Hordysko (429 m), resztki grodu II, od Kopacza - f 1.15 godz. (J. 1.30 godz.). Na najwyższej części wzniesienia obszerny majdan (mieszkalna część grodu) otoczony wałem i głęboką fosą, za którą jest jeszcze jeden wał zewnętrzny. Na środku majdanu ślady po szybie naftowym. Od pd. i zach. widoczne są resztki dwóch tarasowate ułożonych wałów zaporowych i fosy. Wały po- 316 SZLAKI I TRASY PIESZE siadały konstrukcję ziemno-drewnianą. Znalezione ślady węgla wskazują na zniszczenie ich przez pożar. Z grodziska strome zejście na wsch. przez wały warowni do drogi Sanok - Mrzygłód. Od szczytu 15 min. 73. Sanok - Wujskie - Slonny (7 km - fJ.2.30 godz.) Trasa częściowo znakowana. Od centrum miasta ul. Jagiellońską, Lwowską i Przemyską na wsch. W dzielnicy Olchowce skręcamy w ul. Wyspiańskiego i za znakami żółtymi kierujemy się w górę Olchowskiego Potoku, do wylotu jego doliny w miejscu zw. Pod Krzyżem (340 m). Dalej bez znaków drogą w kierunku Lisznej, w górę doliny potoku wrzynającego się głęboko pomiędzy zalesione wzniesienia Orlego Kamienia i Granickiej. Od miejsca gdzie droga skręca w lewo dalej prosto przez plac składowy drewna i leśną dróżką, często błotnistą, za kierunkiem doliny na wsch. Opodal urocza polana (402 m). Przy końcu lasu na drogę w lewo do góry, przez małą polankę na pola. 6 km. Olchowiec (474 m), przysiółek na pn. krańcu wsi Wujskie. Od Sanoka - U 2 godz. Wieś położona w dolinie Wujskiego Potoku istniała w 1513 jako Wola Ujsko, od 1542 nazywana Woj-skie. Dawniej zamieszkana przez ludność ukraińską została po wojnie wysiedlona. W 1947-1972 ponownie zasiedlona. Wśród nowych gospodarstw zachowały się jeszcze stare oryginalne chałupy. W pd. części wioski interesujący kościół wybudowany ok. 1804, remontowany 1976, w 1838-1947 użytkowany jako cerkiew greckokatolicka, murowany, klasycystyczny. Wyposażenie wnętrza XIX-wieczne, późnobarokowe z elementami rokokowymi. Opodal oddzielnie stojąca dzwonnica współczesna kościołowi, murowana, z bramką. Krajem lasu śladem starej dróżki do góry. Przed kamienną kapliczką z 1906 w lewo, dróżką przez sady i łąki, a potem lasem do głównego grzbietu Gór Słonnych z małą polanką na wierzchowinie (606 m). Spod lasu interesująca panorama. W najbliższym sąsiedztwie lesiste wały Orlego Kamienia i Granickiej. W dali SANOK-ZAMCZYSKO 317 wzgórze Wiecha, dolina Sanu z Załużem i górą Sobień, Gruszka, Czulnia i na horyzoncie pasma Bieszczadów. Od zach. ponad polanką wypiętrza się kopa Słonnego porośnięta ładnym bukowym lasem. W lewo ścieżka ze znakami czerwonymi szlaku Przemyśl - Sanok, którą krótko i stromo do szczytu. 7 km. Stonny (667 m - trasa 71), od Wujskiego - 30 min. 74. Sanok - Zamczysko (6 km - f2 godz., [ l. 30 godz.) Początkowo szlakiem czerwonym, potem trasa nieznakowana. Od Sanoka drogą przez Białą Górę wg trasy 70 za znakami czerwonymi szlaku Przemyśl - Sanok. Szlakiem wydostajemy się na grzbiet ciągnący się od Orlego Kamienia, który osiągamy w rejonie wierzchołka 518 m. Ku pn. poprzez prześwity lasu widać - za parowem potoku - sąsiedni grzbiet, na skłonie którego wyraźnie odznacza się czuba Zamczyska. Na rozstaju dróżek przed kulminacją w lewo. Dalej bez szlaku. Przy graniczniku nr 180/182 na pn. wsch. Śródleśna ścieżka prowadzi grzbietem, mija następne rozstaje dróg na tzw. Krzyżu (456 m, granicznik nr 180) i skręca bardziej na zach. Podchodząc powoli do góry osiąga znaczniejszą kulminację zw. Zamczysko (448 m), odciętą od grzbietu głębokim przekopem. Wzgórze zw. też Grodziskiem lub niekiedy Górą Bony zajmuje krańcowy wierzchołek grzbietu, z natury obronnie ukształtowany, na którym zachowały się ślady wczesnośredniowiecznego grodu. Warownia posiada owalny kształt i stosunkowo dobrze zachowane umocnienia. Płaski majdan o wymiarach 50 x 25 m otacza wał ziemny osiągający jeszcze wysokość 2-3 m i szeroka fosa. Z trzech stron wzgórze opada stromymi stokami, a od wsch. od reszty wzniesienia oddziela je sztuczny przekop. W trakcie badań archeologicznych odkryto tu ceramikę datowaną na XI-XIV w., groty oszczepów oraz inne zabytki, znaleziono też ślady chat. Warownia miała zapewne duże znaczenie, być może tu znajdował się pierwotny sanocki gród. Ludowa tradycja lokuje tu zamek królowej Bony. W obrębie grodziska okazy starych dębów i buków. 318 SZLAKI I TRASY PIESZE 75. Sękowiec - Hulskie (l l km - f4.45 godz., J.5.15 godz. Trasa w części nieznakowana, w górnej partii znaki niebieskie. Od ośrodka wypoczynkowego leśników w Sękowcu (460 m - trasa 13.1.) na pn. ku widocznemu masywowi Otrytu. Droga prowadzi w górę doliny potoku tej samej nazwy, dociera do podnóży zalesionych zboczy i tu się rozdwaja. Zbaczamy w lewo i kamienistą drogą podążamy w górę strumienia aż do jej końca. Dalej prosto gruntową dróżką na dział , tu w prawo szeroką wierzchowiną obok zarastającej polany (okazały świerk) w górę. 3 km. Grzbiet pasma Otrytu (ok. 800 m), od Sękowca - f l.30 godz. (J. l godz.). Dróżka wydostaje się na szerokie siodło i przewija na jego drugą stronę. Wzdłuż grzbietu ścieżka ze znakami niebieskimi szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). Dalej za znakami grzbietem na pn. zach. aż na przełączkę przez którą przewija się droga leśna z Polany do Sękowca. Od siodła - f J. l godz. Przekraczamy drogę i szlakiem stromo w górę poprzez las i zarastające polany na połogi wierzchołek. 5,5 km. Hulskie (846 m - trasa 19), od drogi - f [l 5 min. Ze szczytu wracamy na przełączkę. Dalej w prawo leśną drogą w dół. Niżej trafiamy na tzw. stokówkę, którą w lewo. Przed nami długie i uciążliwe zejście. Droga wijąc się fantazyjnie zalesionym zboczem schodzi w dolinę Sanu. Po prawej stronie lasy należące do rezerwatu przyrody "Hulskie". Rezerwat utworzony w 1983 obejmuje obszar lasów jodłowo-bukowych z bogatym środowiskiem przyrodniczym o łącznej pow. 189,9 ha, w tym 87 ha objętych ścisłą ochroną. Na terenie rezerwatu żyje m.in. niedźwiedź, ryś, żbik, orzeł przedni oraz wąż Eskulapa. Droga wyprowadza z lasu na odkryty widokowy pagór i wnet łączy się z drogą biegnącą wzdłuż brzegu Sanu. Tu w lewo do Sękowca. SMEREK-PŁASZA 319 76. Smerek - Beskid - Flasza (8 km - f3.30 godz., 12.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od wsi Smerek (600 m - trasa 14) drogą leśną na pd. w górę doliny potoku Smerek. Na pagórku po prawej stronie kępa starych drzew znacząca miejsce, gdzie niegdyś stała cerkiew. Droga wprowadza w ciasny wąwóz obrzeżony zalesionymi zboczami Fereczaty (l 102 m) od zach. i Jawornika (1021 m) od wsch. W najwęższym miejscu doliny w korycie potoku pojawiają się ciekawe progi skalne i blisko dwumetrowej wysokości wodospad. Minąwszy przełom droga przekracza spływający z lewej strony bystry strumień Rybnik. Za mostem mała polanka z odgałęzieniem dróżki na Paportną (trasa 77). Dalej krótko drogą w górę rozszerzającej się doliny potoku Smerek. 5 km. Uroczysko Beskid (695 m), miejsce nie istniejącej już osady, polana i plac składowy drewna. Od Smereka - f ,1.1.30 godz. Polana zajmuje dno kotlinki u ujścia potoku Chomów do Smereka. Przed laty docierała tu kolejka leśna, była tu mała osada: folwark, tartak i gajówka, w sumie 5 domów, po których dziś nie ma śladu. Za potokiem Chomów w lewo, kilkanaście metrów w górę jego biegu i zaraz w prawo. Między świerkami znajdujemy starą drożynę, którą zakolem w górę. Zalesionym zboczem krótko na zarastającą polanę. Rzadko uczęszczana dróżka ginie wśród wysokich traw i zarośli. Przez polanę na pd. zach. łatwo znajdując u jej górnego krańca dalszy ciąg dróżki. Stara dróżka prowadząc załomem stoku, cały czas lasem, podchodzi dość jednostajnie i stromo w górę. Wyżej mija dwie małe polany, potem trzecią większą z widokiem na masyw Jasła i przez pasemko skarlałych buczyn wydostaje się na obszerną połoninę. Wydeptana wśród traw ścieżka doprowadza na kulminację wyniosłej góry i granicy państwa. 8 km. Flasza (l 163 m), na szczycie kamienny kopiec z punktem geodezyjnym. Od uroczyska Beskid - ]2 godz. ([ l godz.). Wzdłuż granicy prowadzi ścieżka ze znakami niebieskimi szlaku granicznego (trasa 17). W prawo na Okrąglik - 5 km (1.45 godz.), w lewo na Rąbią Skałę - 4 km (1.45 godz.). 320 SZLAKI I TRASY PIESZE 77. Smerek - Paportna (7.5 km -1'3.15 godz., [2.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od Smereka (600 m - trasa 14) opisaną już drogą leśną (trasa 76) w górę doliny potoku Smerek do miejsca, gdzie przekracza ona strumień Rybnik. 4 km. Polana za mostem (ok. 680 m) ze składowiskiem drewna. Od wsi-U 1.15 godz. Za mostem na boczną dróżkę w lewo. Krótko przez polanę i dalej lasem w górę wyraźnym grzbietem, a potem stokiem na pd. wsch. Dróżka przechodzi przez dwie polanki, wyżej zakolem osiąga następną urokliwą polaną z okazałym jaworem pośrodku i dwoma jodłami. W prawo widoczna kopa Fereczaty. Ścieżką przez polanę. Dalej w lesie ślad starej dróżki podchodzącej stromo w górę w kierunku pd. wśród przejrzystych buczyn, aż do ostrego wypiętrzenia grzbietu. Na tym odcinku należy zachować szczególną uwagę, aby nie zboczyć z obranego kierunku. Wyraźna ścieżka prowadzi śladem starej drożyny niemal równolegle do grzbietu, aż w końcu zakolami wyprowadza na jego wierzchowinę (1046 m). Uwagę zwracają wielkie głazowiska i okazałe jawory. Na drzewach tabliczki oddziałów leśnych z numerami 169 i 168. Grzbietem łagodnie do góry, przez dwie polanki, osiągając wkrótce dolny kraniec rozległej połoniny (ok. 1100 m) okrywającej zach. stok kulminacji Paportnej. Wśród sędziwych drzew urządził tu ktoś miłe miejsce do odpoczynku. W pobliżu, nieco poniżej ścieżki, sporych rozmiarów zagłębienie - błotniste i w części zapełnione wodą, jakby pozostałość górskiego jeziorka. Dalej stromo połoniną ku szczytowi Paportnej. Ścieżka często ginąc wśród wysokich traw i borówczysk pokonuje blisko 100-metrową różnicę wysokości i u górnego krańca połoniny dołącza do poprzecznej ścieżki ze znakami szlaku żółtego Wetlina - Rąbią Skała (trasa 86). Stąd krótko na szczyt porosły karłowatą buczyną. 7.5 km. Paportna (l 199 m). Od składowiska drewna przy ujściu Rybnika - t'2 godz., J. 1.15 godz. Wyniosły i ciekawy szczyt górski wznoszący się w grzbiecie łączącym masyw Jawornika z pasmem granicznym. W kulminacji SOLINA-ZABRODZIE-BERDO 321 Paportnej występują dwa wierzchołki, niższy pn. (1175 m) ozdobiony interesującą wychodnią skalną i kopiasty szczyt główny (l 199 m) z resztkami zwalonej wieży geodezyjnej. Całą górę okrywają przepastne lasy. Tylko od zach. strony szczytu opada w dół spora połonina i miejscami pojawiają się urokliwe polany. Z górnego krańca połoniny rozległa panorama zach. partii Bieszczadów. Okazale prezentuje się stąd pasmo graniczne od pobliskiej Płaszy poczynając aż po dalekie szczyty Rypiego Wierchu i Stry-bu. Na wprost rozległy masyw Jasła, a na prawo od niego okryta połoniną Fereczata, ostry szczyt Łopiennika oraz lesiste kopy Krzemiennej i Falowej. W dole widać zabudowania Kalnicy, nad którą dominuje wyniosły Smerek. Na dalszym planie - za masywem Jasła - widoczne pasma Hyriatej i Wysokiego Działu. Dojście szlakiem żółtym na Rąbią Skałę - 1,5 km (45 min), zejście do Wetliny - 7 km (2.45 godz.). 78. Solina - Zabrodzie - Berdo (4,5 km - f l.45 godz., i 1.15 godz.) Trasa nieznakowana. Od osiedla w Solinie (trasa 10) drogą do wioski Zabrodzie (360 m). Po prawej stronie charakterystyczne zwałowiska ziemi i skał wybrane z wykopów fundamentowych solińskiej zapory, porośnięte sosną i jałowcami. Dalej przez wioskę do wylotu doliny potoku Rapiska. Droga mija ostatnie zabudowania, przechodzi w bród na drugą stronę potoku, gdzie się rozdwaja. Na wprost piętrzą się zalesione zbocza góry Berdo. Od rozstaju dróg kierujemy się na pn. zach. Ugorem, a potem lasem podchodzimy w górę do wykształcającego się grzbietu, napotykając tu wyraźną ścieżkę. Kręta perć wspina się stromą i skalistą grzędą grzbietu, pokonując na przestrzeni niespełna pół km ponad 200-metrową różnicę wysokości. Od strony pd. grzbiet opada urwistą, niemal pionową ścianą skalną, fantazyjnie ukształtowaną, wysokości od kilku do kilkunastu metrów. Ścieżka wyprowadza na skalisty garb z wieżyczką triangulacyjną. Widok z Fereczaty 2,5 km. Berdo (577 m), od Soliny - f 1.15 godz. (l 45 min). Berdo tworzy długi ciekawie ukształtowany grzbiet górski ciągnący się z pn. zach. na pd. wsch., niemal równolegle do Jeziora Myczkow-skiego, W grzbiecie wyróżniają się dwie zasadnicze kulminacje - pd. wysokości 577 m i pn. wysokości 526 m. Masyw Berda porasta stary las bukowy, w wyższych partiach z domieszką wiązów, jaworów i innych drzew. Dalej ścieżką prowadzącą wąskim charakterystycznie ukształtowanym grzbietem, miejscami skalistym, wśród ładnego bukowego lasu. Minąwszy dwie głębokie szczerby ścieżka wyprowadza łagodnie w górę na pn.-zach. kulminację Berda (526 m). Na szczycie betonowe fundamenty po wieży widokowej i punkt geodezyjny. Od szczytu 577 m - TJ,30 min. Idąc dalej grzbietową ścieżką można zejść w dolinę potoku Be-reźnica, do bocznej odnogi Zalewu Myczkowskiego, nad którą ulokowało się kilka ośrodków wypoczynkowych. Od szczytu w prawo szerokim duktem zbiega ścieżka sprowadzająca również nad brzeg zalewu. SOLINA-JAWOR 323 na południowy wschód na pasmo graniczne 79. Solina - Jawor (4,5 km - ^1.45 godz., i 1.15 godz.) Trasa częściowo znakowana kolorem zielonym. Jest to szlak wyznakowany przez administrację WZW "Jawor" jako ścieżka spacerowa. Znakowanie stare i częściowo zniszczone. Od osiedla wypoczynkowego w Solinie przez zaporę na przeciwległy brzeg doliny Sanu. Za zaporą w prawo, deptakiem a potem ścieżką w górę obok stacji transformatorowej i ogrodzenia campingu. Początkowo trawiastym ugorem z widokami na otoczenie Soliny, a dalej przez gęste olszyny. Podejście strome i często błotniste kończy się na zakolu drogi prowadzącej do WZW "Jawor". Po przeciwnej stronie drogi stacja przekaźnikowa TV. Drogą krótko w górę, następnie zbaczamy na leśną dróżkę w lewo, przechodzimy przez małą polankę, a potem wyraźnie wykształcającym się grzbietem na pośrednią kulminację (702 m) porośniętą ładnym bukowym lasem. Minąwszy wierzchołek dróżka skręca w prawo i schodzi do drogi. Dalej drogą, a gdy ona opuszcza dział i zbiega w dół, skręcamy w lewo na gruntową dróżkę prowadzącą w las. Zalesionym grzbietem podchodzimy łagodnie na połogi wierzchołek Jaworu (741 m) z punktem geodezyjnym. 324 SZLAKI I TRASY PIESZE Jawor wzniesiony 321 m ponad taflę Jeziora Solińskiego stanowi najwyższą wyniosłość w jego otoczeniu. Jest to rozległy masyw górski, niemal dookoła otoczony dolinami potoków - Łoboźnicy, Jamy i Daszówki i tylko przez wąską przełączkę Przyslup (549 m) łączący się z sąsiednim pasmem Żukowa. Oryginalnie ukształtowane zach. i pd. obrzeża masywu oblewają wody jeziora. Od głównego szczytu w kierunku pd.-zach. odgałęzia się boczny grzbiet, który wrzynając się głęboko w zalew tworzy malowniczy półwysep. Na jego krańcu ulokowały się zabudowania Wojskowego Zespołu Wypoczynkowego., do którego od osiedla Na Jaworze doprowadza fantazyjnie zbudowana droga. Cały rrfasyw Jawora pokrywa wielki kompleks leśny złożony ze starych buczyn i olszynowych gęstwin. Na pd.-zach. zboczu w 1986-1987 zbudowano wyciąg narciarski orczykowy długości 920 m. Po wycięciu sporego pasa lasu urządzono atrakcyjną trasę zjazdową. Od szczytu krótko grzbietową dróżką na pd. zach., do obszernej polany (powstałej po wycięciu lasu) z górną stacją wyciągu narciarskiego. W lewo szeroka przecinka trasy zjazdowej, krajem której zbiega ścieżka ze znakami zielonymi do WZW. Z odsłoniętej części kulminacji ograniczony widok. W dole tafla jeziora i zabudowania ośrodka, w głębi horyzontu pasma Wysokiego Działu i Łopiennika. oU. Teleśnica Oszwarowa - Stożek (3,5 km - f l.30 godz., U godz.) Trasa nieznakowana. Rozpoczyna się na zach. krańcu wioski Teleśnica Oszwarowa (430 m - trasa 9.2.), gdzie nad odnogą zalewu solińskiego ulokowało się kilka ośrodków wypoczynkowych. Na końcu utwardzonej drogi skręcamy w polną dróżkę w lewo. Obok ośrodka wypoczynkowego "Uroczysko" i kilku daczy podchodzimy powoli w górę. Dróżka obchodzi zakolem teren ośrodka (nie zbaczać na odgałęzienie w lewo) i przez łąki doprowadza do olszynowego lasu pokrywającego zbocza góry Stożek. Dalej ścież- TERKA-TOŁSTA 325 ką przez olszyny stromo w górę. Wyżej w buczynach ślad starej dróżki, która doprowadza do grzbietu z biegnącą wzdłuż niego ścieżką. Do tego miejsca można dojść także ścieżką grzbietową prowadzącą od pola biwakowego "Ostoja" położonego u krańca Zatoki Teleśnickiej. Zarośniętym grzbietem na pd. wsch. ścieżka wijąc się wśród dzikiego olszynowo-leszczynowego lasu osiąga połogą wyniosłość (696 m) zachodniego krańca grzbietu powszechnie nazywanego Stożek. Całkowicie zarośnięty wierzchołek pozbawiony jest widoków. Warto podkreślić, że jeszcze w połowie lat sześćdziesiątych znajdowały się tu rozległe widokowe polany. Stożek (czasami używana jest także nazwa Stożki) to niezbyt rozległy i niewysoki grzbiet górski wznoszący się samotnie po prawej stronie doliny Sanu, wyróżniający się oryginalną rzeźbą. W głównym grzbiecie wyraźnie odznaczają się trzy kulminacje: zach. 696 m, środkowa 691 m i wsch. 685 m nosząca nazwę Stożek. W ramionach spływających od głównego grzbietu ku dolinie Sanu wyróżnia się pięć charakterystycznych stożkowatych wierzchołków, z których środkowy ma 597 m, a najwyższy wsch. 618 m. Uwidaczniają się one szczególnie dobrze od strony jeziora. Strome zbocza Stożka pokrywają szczelnie gęste lasy oraz dzikie niedostępne młodniki, którymi zarosły istniejące tu dawniej obszerne łąki i pastwiska. Dalej krętą ścieżką w tym samym kierunku poprzez nierówności gęsto zarośniętego grzbietu, tylko miejscami ozdobionego kępami starych buków. Mijamy środkową kulminację i na koniec stromym podejściem osiągamy właściwy Stożek (685 m). Ze szczytu możliwe zejście ścieżką na wyniosłość Łabiska (615 m) do szlaku niebieskiego Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). 81. Terka - Tolsta (3,5 km - f2 godz., ii.15 godz.) Trasa nieznakowana. Od Terki (440 m - trasa 12.2.) starą dróżką w górę wsi, a potem na obszerne siodło (585 m) w grzbiecie rozdzielającym doliny Sanu i Solinki. Na wierzchowinie skrzyżo- 326 SZLAKI I TRASY PIESZE wanie dróżek. W okolicy obszerne łąki i pastwiska oraz kilka szop letnich gospodarstw. Z otwartej wierzchowiny działu rozległe widoki. Na zboczach wsch. strony działu wyraźnie odznaczają się tarasy dawnych pól nie istniejącej obecnie wsi Studenne. Na pn. zalesiony stożek Tołsty. Z siodła na dróżkę w lewo i podnoszącym się działem w górę. Dróżka mija pas lasu i wyprowadza na obszerną łąkę, jej brzegiem do górnego krańca z rozstajem dróżek. Tu nieco w prawo i lasem w dół na przełączkę z polanką i następnym skrzyżowaniem dróżek. Stąd prosto w górę stromo do grzbietu, którym na szczyt góry (748 m). Tołsta zw. dawniej z ruska Towsta Hora, tzn. "gruba góra", stanowi niezbyt obszerną, ale znaczną wyniosłość w dziale pomiędzy Solinką a Sanem. Jej wygląd istotnie odpowiada pierwotnej nazwie. Oprócz głównego szczytu w jej grzbiecie wyróżniają się jeszcze dwa wierzchołki: wsch. wysokości 744 m i zach. mający 710 m. o2. Ustianowa - Holica - Żłobek (17,5 km - f6.45 godz., ^6.30 godz.) Trasa nieznakowana. Od Ustianowej (trasa 9) drogą lokalną (trasa 9.2.) w kierunku Łobozewa, która wyprowadza na grzbiet Żukowa i przekracza go w nieznacznym obniżeniu (536 m). Opodal przełączki pole biwakowe. Dalsza trasa wędrówki prowadzi działem wielkiego pasma górskiego zw. Żuków położonego na pn. krawędzi Bieszczadów. Grzbiet ten długości ponad 23 km ciągnie się z pn. zach. na pd. wsch., od doliny rzeczki Olszanicy po przełęcz 638 m nad Żłobkiem oddzielającą go od grupy Jaworników. Zach. część pasma tworzy grupa niepozornych wzgórz rozpoczynająca się od nieznacznego wzniesienia Żuków (491 m) nad 01-szanicą. Dopiero od przełączki, którą przekracza droga, zaczyna się bardziej okazały grzbiet górski. Wysokość jego szybko wzrasta osiągając w pobliskiej Holicy 761 m. Najwyższa jego kulminacja posiada wysokość 768 m. Pasmo Żukowa pokrywają zarówno stare jodłowo-bukowe lasy jak i gęste różnorodne młodniki, który - USTIANOWA-ŻŁOBEK 327 mi zarosły niemal całkowicie obszerne tu niegdyś pastwiska i polany, a nawet niżej położone pola. Z przełączki grzbietem pasma na pd. wsch. Dróżka zaczynająca się opodal pola biwakowego prowadzi wśród zarośli , a potem lasem powoli w górę, na kulminację 631 m. Dalej podnoszącym się działem poprzez nie całkiem jeszcze zarośnięte polany. 5 km. Holica (761 m), od Ustianowej - 'j'2 godz. (J. 1.30 godz.). Jedna z głównych kulminacji występujących w grzbiecie Żukowa i jedyna posiadająca oddzielną nazwę. W jej rejonie było niegdyś wielkie szybowisko należące do ośrodka w pobliskiej Ustianowej, a na samym grzbiecie stały hangary. W szczytowej partii góry zachowały się przejaśnienia dostarczające widoków na sąsiedni Jawor i Stożek, fragmenty Jeziora Solińskiego, pasmo Otrytu i dalekie grzbiety połonin od Halicza po Smerek. Stara dróżka prowadzi połogim zalesionym grzbietem dalej na pd. wsch. 7 km. Kulminacja (768 m) bez nazwy stanowiąca najwyższą wyniosłość pasma. Od Holicy - f ,1.45 min. Nieco dalej napotykamy znaki niebieskie szlaku Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19), które przechodzą przez wał Żukowa. W lewo zejście do Równi, w prawo do Daszówki. Dalej grzbietem przez następne jego garby: 747, 722 i 709 m. Z odkrytych miejscami partii grzbietu widoki na pd. stronę gór. Minąwszy lokalne obniżenie (674 m) dróżka za kierunkiem grzbietu skręca bardziej ku wsch. i wydostaje się na ostatnią znaczniejszą wyniosłość masywu. 16 km. Kulminacja 722 m ze zniszczoną wieżą geodezyjną. Od głównego szczytu - f ,1.3.30 godz. Stąd grzbietem do jego krańca, a potem krótko, lecz stromo stokiem na wsch., na przełęcz (638 m) nad Żłobkiem, przez którą przechodzi droga Ustrzyki Dolne - Ustrzyki Górne (trasa 13). 17,5 km. Żłobek (600 m - trasa 13), od szczytu 722 m - f30 min. (,1, 45 min.). Okolice Ustrzyk Dolnych 83. Ustrzyki Dolne - Kamienna Laworta - źródła Strwiąża - Mały Król - Ustrzyki Dolne (12,5 km - f 40 godz., i 4,15 godz.). ' ' Szlak spacerowy okolic Ustrzyk Dolnych wyznakowany w 1993 kolorem czerwonym (biało-czerwone kwadraciki) Początek i ko nieć szlaku przy ulicy Dworcowej opodal stacji PKP Szlak biegnie ulicami miasta do parku Pod Dębami' i po schod- OKOLICE USTRZYK DOLNYCH 329 kach prowadzących do hotelu "Laworta" wydostaje się na wysoki brzeg doliny Strwiąża. Od parkingu kieruje się prosto na pn. Ścieżka prowadzi łąką, a potem lasem stromo w górę na częściowo odkryty dział. Spod lasu widok na doliny Strwiąża i Jasienki, pobliskie grzbiety Orlika i Równi oraz dalsze partie Bieszczadów. Na wsch. widać zabudowania wiosek Brzegi Dolne i Łodyna oraz wzgórza Widły i Czereniny przedzielone doliną Strwiąża. Napotkaną tu dróżką w lewo. Nieco wyżej dróżka osiąga wyraźny zalesiony grzbiet, którym podchodzi dość stromo w górę. 2,5 km. Kulminacja 751 m stanowiąca pd. wyniosłość Kamiennej Laworty, węzeł szlaków spacerowych. Od centrum - 1' 1.15 godz. ([ 45 min.). W lewo odgałęzia się ścieżka ze znakami zielonymi. Zejście do Strwiąża - 2,5 km (30 min.), dojście na Małego Króla - 2,5 km (1,15 godz.). Na kulminacji górna stacja wyciągu narciarskiego. Opodal skryty w lesie domek bufetu (czynny w sezonie zimowym). Na pn.wsch. zboczu góry wyciąg narciarski orczykowy, wybudowany w 1980, długości 970 m. dolna stacja wyciągu znajduje się na terenie pobliskiej wioski Łodyna (dojazd przez Brzegi Dolne). Różnica poziomów pomiędzy dolną a górną stacją wyciągu wynosi około 280 m. Od szczytu, leśną przecinką, zbiega w dół piękna trasa zjazdowa długości około 1200 m. Dalej obniżającym się grzbietem na pn.zach. Dróżka schodzi na nieznaczne obniżenie z polanką i rozpoczyna łagodne podejście na połogi wierzchołek ze zniszczoną wieżą geodezyjną. 2,2 km. Kamienna Laworta (768 m). Od Ustrzyk Dolnych -f l.30 godz. U l godz.). Kamienna Laworta stanowi najwyższą wyniosłość w kompleksie wzgórz położonych na pn. od Ustrzyk Dolnych. Jej obszerny i wydłużony grzbiet łączy się od pn. - poprzez nieznaczne siodło (646 m) - z pasmem Ostrego Działu (723 m) oraz równoległym wałem Małego Króla (656 m). Masyw Kamiennej Laworty, podobnie jak sąsiednie wzgórza, jest dzisiaj niemal w całości zalesiony. Liczne tu dawniej polany i pastwiska, po ostatniej wojnie nieużytkowane, porastają obecnie dzikie olszyny przemieszane z sosną i innymi gatunkami drzew. W szczytowej partii fragment Widok : Szerokiego Wierchu starego lasu z okazami sędziwych buków. Tylko z nielicznych polanek i wyrębów ukazują się ograniczone widoki. W rejonie Kamiennej Laworty występuje lokalny mikroklimat charakteryzujący się stosunkowo długą porą zimową ze znacznymi opadami śniegu. Ze szczytu szlak kieruje się na zach. Ścieżka prowadzi obniżającym się grzbietem, a potem zboczem przez dzikie młode lasy pełne zielska i pokrzyw. 6,5 km. Przełączka u źródeł Strwiąża (około 650 m). Od Kamiennej Laworty - f 45 min. (i l godz.). Na przełączce mała polanka i węzeł lokalnych dróżek. W kierunku wsch. schodzi leśna dróżka do Strwiąża - l godz. Nieco poniżej przełączki rozpoczyna się urokliwy parów kryjący źródła Strwiąża. Niedaleko na pn. w zach. ramieniu grzbietu ciągnącego się od Kamiennej Laworty - wznoszą się wyniosłości Wielkiego Króla (732 m) i Berda (728 m). Od przełączki szlak kieruje się na pd.wsch. Leśna dróżka trawersując zbocze bezimiennego wierchu (681) wydostaje się na rozległy grzbiet Małego Króla, którego działem podąża dalej w tym samym kierunku. Trasa staje się bardziej interesująca. Pn. stronę grzbietu porasta dziki młody las, natomiast stronę pd. pokrywają na pasmo połonin połacie pastwisk i łąk ozdobione kępami sosen. Z otwartej wierzchowiny rozpościera się wspaniała panorama gór. W dole zabudo-ania Ustianowej, Równi i kombinatu drzewnego. Ponad nimi wznosi się lesisty wał Żukowa, a na następnym planie wierchy Jawora, Stożka i Ostrego. W głębi horyzontu - przy dobrej pogodzie - można m.in. dostrzec grzbiet Wysokiego Działu i pasma połonin. 8,5 km. Mały Król (656 m) nieznaczna wyniosłość grzbietu. Od przełączki - f \ 45 min. 9,5 km. Węzeł szlaków spacerowych. Szlak zielony schodzi w prawo w dół. Dojście do Strwiąża - 15 min., dojście na Kamienną Lawortę - 1,15 godz. U krańca grzbietu szlak schodzi na jego lewą stronę i zagłębia się w las. Ścieżka klucząc wśród gęstego młodego lasu zbiega w dół, potem schodzi stromo przez zarastający ugór do ogródków działkowych i kładki na Strwiążu. Dalej szlak podąża przez miasto ulicą Rzeczną i Korczaka do Rynku, a potem Szkolną, Kopernika i 29 Listopada do ulicy Dworcowej. 12,5 km. Ulica Dworcowa - koniec szlaku. Od Małego Króla - l- l godz. (i 1.30 godz.). 332 SZLAKI I TRASY PIESZE o4. Ustrzyki Dolne - Jasień - Gromadzyń - Ustrzyki Dolne (6 km - f J, 1.45 godz.). Szlak spacerowy, wyznakowany podobnie jak poprzedni w 1993, kolorem żółtym (biało-żółte kwadraciki). Początek i koniec szlaku przy ulicy Dworcowej. Od dworca PKP szlak prowadzi ul. 29 Listopada na wsch., a następnie ul. Fabryczną i gen. Dwer-nickiego do Jasienia. Niedaleko za zabytkowym kościołem szlak skręca w prawo i polną dróżką podchodzi do podnóża zalesionych zboczy Równi i toru saneczkowego. Przed nami krótkie lecz strome podejście około 160 m w górę. Początkowo szlak prowadzi trasą toru saneczkowego, a potem wspina się ścieżką wydeptaną wśród pokrzyw i bujnego zielska wzdłuż przecinki linii energetycznej. Wkrótce wydostaje się na szeroką spłaszczoną wierchowinę i dociera do polnej dróżki biegnącej działem wzniesienia. 3,5 km. Grzbiet masywu Równi (ok. 630 m), od Ustrzyk Dolnych - f l godz. (J, 45 min.). Z odkrytej pd.zach. strony działu otwiera się rozległy widok na położoną w dole wieś Równię, długi wał Żukowa oraz dalsze partie Bieszczadów. Nieco na lewo od szlaku uwidacznia się wierzchołek Równi (650 m). Szlak skręca w prawo i za kierunkiem grzbietu podąża dróżką na pn.zach. Z prawej strony dróżki zwarta ściana młodego lasu, po lewej pola i łąki, a dalej zarastające sośniakiem urokliwe nieużytki. 4 km. Gromadzyń (655 m). Od Jasienia - f 45 min (J. 30 min). W pobliżu strzelnica biathlonowa i wieża przekaźnikowa TV. Nieco przed wierzchołkiem szlak spacerowy łączy się ze szlakiem niebieskim Ustrzyki Dolne - Krzemień (trasa 19). W lewo zejście szlakiem niebieskim do Równi - 20 min. Szlak niebieski i żółty biegną dalej razem. Poniżej wierzchołka szlak zbacza z dróżki w prawo i schodzi stromo lasem w dół, potem krótko na łąkę do stadionu sportowego. Od stadionu ul. Kolejową dociera do centrum miasta. 6 km. Ustrzyki Dolne - koniec szlaku. Od Gromadzynia - f 30 min (J. 45 min). USTRZYKI GÓRNE-KRZEMIEN 333 o5. Ustrzyki Górne - Wolosate - Krzemień (10,5 km -f4.15 godz., ^3.45 godz.) Trasa znakowana kolorem niebieskim stanowi przedłużenie szlaku granicznego (trasa 17). Na odcinku Wołosate - Przełęcz pod Tarnicą szlak wyznakowano w 1975, a nieco później przedłużono na Krzemień. Z Ustrzyk Górnych za znakami niebieskimi drogą w górę doliny Wołosatki. 5 km. Wolosate (705 m), gospodarstwo BPN. Od Ustrzyk Górnych -1,1.1.30 godz. Za bramą parku szlak skręca w lewo. Ścieżka prowadzi łąkami nad parowem potoku Zwór łagodnie w górę. Powyżej łąk wkracza w obszar dzikich młodników porastających dawne użytki rolne z kępami starych buczyn. Zakosami stromo w górę, potem wolniej (miejscami błotniste), omijając od wsch. niewidoczny z tej strony Hudów Wierszek (965 m). Nieco dalej - po stromym podejściu - ścieżka wyprowadza na polanę ze źródełkiem i szałasem wypoczynkowym. Stąd śladem dróżki na pn.-wsch. ładną buczyną nad szumiącym w dole potokiem. Dróżka doprowadza na kraniec buczyny, dalej ścieżką przez połoninę na grzbiecik (1039 m) w bocznym ramieniu Tarnicy. Na tym odcinku nastąpiła niedawno korekta szlaku, który obecnie omija strome podejście lasem. Z wyniosłości ładne widoki. Nad połoniną piętrzy się wspaniała, najeżona skałami kopa Tarnicy. Na pn. zach. widać masyw Wielkiej Rawki, ale najciekawsza jest stąd panorama gór położonych w głębi terytorium Ukrainy. Ścieżka skręca w prawo prowadząc wprost ku Tarnicy. Mija pasemko karłowatych buczyn i połoniną przetykaną głazo-wiskami grehotu osiąga szczerbę między Szerokim Wierchem a Tarnicą 9 km. Przełęcz pod Tarnicą (1286 m), którą proponujemy nazwać "Przełęczą Wołoską", od Wołosatego - \1 godz. (j. l.30 godz.). Na przełęczy węzeł szlaków tyrystycznych. Szlak niebieski łączy się tu ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15), stąd odgałęzia się krótki szlak żółty na Tarnicę. Dojścia z przełęczy: szlakiem żółtym na Tarnicę - 15 334 SZLAKI I TRASY PIESZE min., szlakiem czerwonym przez Szeroki Wierch do Ustrzyk Górnych - 8 km(2.30godz.). Szlak niebieski i czerwony biegną krótko razem na pd. wsch. Z przełęczy sprowadzają na głębokie siodło pod Krzemieniem. Po drodze źródło - 10 min. 10 km. Przełęcz Bojkowska (l 160 m). W prawo odchodzi ścieżka ze znakami czerwonymi na Halicz (trasa 15) - 3,5 km (1.45godz.). Dalej prosto szlakiem niebieskim podchodząc bardzo stromo kamienistym zboczem Krzemienia w górę. 10,5 km. Grań Krzemienia (ok. 1315 m), od "Przełęczy Wołoskiej" - '[•j.45 min. Zejście szlakiem niebieskim do Pszczelin (trasa 19) - 10 km (3.15 godz.). Nieco na prawo od szlaku szczyt Krzemienia (1335 m), niestety niedostępny dla ruchu turystycznego. Biegnący dawniej jego granią szlak czerwony został w 1987 zamknięty. Nieznakowane przejście dostępne jest tylko za zgodą dyrekcji BPN. Krzemień stanowi najbardziej atrakcyjny i drugi pod względem USTRZYKI GÓRNE-KRZEM1EŃ 335 na Bieszczady Wschodnie wysokości szczyt górski naszych Bieszczadów. Górę tworzy długi prawie 2 kilometrowy grzbiet górski zakończony efektowną skalną granią, opadającą ku pd. wysokimi zerwami o ciekawie wykształconych formach, zbudowaną z grubych ławic piaskowców. Niżej na stoku zalegają wielkie pola grehotu ubarwione różnymi gatunkami porostów. Skalna grań Krzemienia widziana z daleka przypomina wyszczerbiony grzebień. Nic więc dziwnego, że tutejsza ludność nazywała górę z ruska Hreben, tj. grzebień. Obecną nazwę nadali jej podobno austriaccy kartografowie, którzy niezbyt dokładnie przetłumaczyli jej pierwotne brzmienie. W rejonie Krzemienia występuje ciekawe środowisko przyrodnicze. Rośnie tu wiele roślin wschodniokarpackich, wysokogórskich i naskalnych. Charakterystyczne jest znaczne zróżnicowanie roślinności pokrywającej jego pd. i pn. zbocza. Spotyka się tu irgę jadalną, różę alpejską i porzeczkę skalną, piękne różyczki skalnicy gron-kowej, miniaturową paproć zanoknicę skalną i północną oraz niebiesko kwitnącą pierwiosnkę długokwiatową. Widok z przełęczy Bajkowskiej Z Krzemienia położonego pośrodku gniazda Tarnicy i Halicza roztacza się piękny widok na wszystkie szczyty tej grupy górskiej oraz dalsze pasma Bieszczadów. Ku pn. dolina Sanu. 86. Wetlina - Jawornik - Rąbią Skala (8.5 km - f4 godz., 12.45 godz.) Szlak wyznakowany w 1986 kolorem żółtym stanowi przedłużenie dawniejszego szlaku Przełęcz Orłowicza - Wetlina (trasa 91). Szlak poprowadzono wykorzystując znane od dawna ścieżki. Od przystanku PKS Wetlina-Stare Sioło (624 m - trasa 14) drogą w kierunku Cisnej. Za mostem na Wetlince na gruntową dróżkę w lewo. Jej śladem poprzez las i zarośla na pd. zach. Dróżka przekracza torowisko kolejki i wydostaje się na lokalną wyniosłość zw. Kiczerka (754 m). Działem wzniesienia łąkami na pd. ku masywowi Jawornika. Z wierzchowiny ładne widoki na otoczenie na południowy - wschód Obniżenia Wetliny. Dalej przez zarastające łąki, a potem lasem stromo do grzbietu, gdzie pojawia się ślad starej dróżki, tu w lewo i za kierunkiem grzbietu w górę. Początkowo bardzo stromo, potem łagodniej, na przemian lasem i polanami, podchodzimy na niezbyt wyrazistą kulminację. 4 km. Jawornik (1021 m - trasa 87), od Starego Sioła - f l.45 godz. (\, 1.15 godz.). W rejonie szczytu szlak dociera do terenów BPN i dalej aż do końca trasy biegnie wzdłuż jego zach. granicy. Na skraju lasu węzeł szlaków. Do szlaku żółtego dociera tu szlak zielony od centrum Wetliny (trasa 87). Zejście w dół -km ( godz.). Szlak nie dochodząc do wierzchołka skręca pod kątem prostym w prawo. Dalej na pd. Ścieżka zbiega stromo lasem na głębokie siodło (933 m) i przez kamienisty pagór dociera na następną prze-łączkę. Stąd rozpoczyna się drugie i uciążliwe podejście blisko 200 m w górę. Wyżej polana z widokiem na dolinę Wetlinki z zabudowaniami Kalnicy i Smereka, a dalej jeszcze większa polana, z której widok na wierchy pasma granicznego, Jasło i Łopiennik. 338 SZLAKI I TRASY PIESZE Ścieżka przechodząc górnym krańcem polany omija od zach. skrajną czubę (1175 m) Paportnej, porosłą karłowatą buczyną, z ciekawie wykształconymi formami skalnymi. Z polany na siodełko, z którego krótko na podszczytową połoninę, opadającą długim jęzorem na zach. Okolice Wetliny WETUNA-JAWORNIK 339 7 km. Paportna (l 199 m - trasa 77), od Jawornika - f l .30 godz. ([ l godz.). Przez połoninę zbiega w dół nieznakowana ścieżka do Smereka (trasa 77) - 7.5 km (2.30 godz.). Szlak przechodząc górnym krańcem połoniny omija ukryty w buczynie szczyt Paportnej i schodzi na siodło (l 130 m) oddzielające ją od sąsiedniej Rabiej Skały. Stąd uciążliwe podejście grzbietem porosłym rzadkim karłowatym lasem, poprzez wykroty i gła-zowiska ukryte w wysokich paprociach. Za tablicą "granica państwa" ścieżka dociera na wyniosłą kulminację głównego wododziału Karpat z punktem geodezyjnym. 8,5 km. Rąbią Skala (1199 m - trasa 17), od Paportnej - t'45 min. ([ 30 min.).Na szczycie słupek znaczący granicę państwa ze Słowacją i znaki niebieskie szlaku granicznego (trasa 17). Dojście szlakiem niebieskim na Wielką Rawkę, a w odwrotnym kierunku na Okrąglik i dalej szlakiem czerwonym (trasa 15) do Smereka - 16 km (5.30 godz.). 87. Wetlina - Jawornik (2,5 km - f 1.15 godz., [ 45 min) Trasa znakowana kolorem zielonym. Nowy szlak wyznakowa-ny w 1993 stanowiący końcowy odcinek długiego szlaku prowadzącego od Magury Stuposiańskiej (trasa 46 i 89). Od centrum wioski (trasa 14-611 m) znaki wiodą na pd. utwardzoną dróżką prowadzącą do osady leśnej Beskidnik ulokowanej na wyniosłym wzniesieniu. Dalej leśną dróżką służącą do zrywki drewna - w górę. Dróżka biegnie wzdłuż granicy BPN, lasy położone po jej wsch. stronie podlegają już ochronie. Podejście bardzo strome i uciążliwe. Na odcinku długości około 0,5 km podchodzimy blisko 200 m w górę. Ścieżka osiąga boczny garbek (911 m), mija płytkie siodełko i pokonując stromiznę stoku wydostaje się do grzbietu. W otoczeniu ładny las bukowy z okazami jaworów. Dróżka skręca na zach. i łagodnie podchodzi w górę, przekracza lokalną kulminację (1001 m) i osiąga szczyt Jawornika (1021 m - punkt geodezyjny). W pobliżu węzeł szlaków turystycznych. Szlak zielony kończy się na połączeniu ze szlakiem żółtym 340 SZLAKI I TRASY PIESZE Wetlina - Rąbią Skala (trasa 86). Zejście szlakiem żółtym do Starego Sioła - 4 km (1,15 godz.). Dojście na Rąbią Skałę (do szlaku granicznego) - 4,5 km (2,15 godz.). Jawornik, zwany Sękową tworzy obszerny i długi grzbiet górski wzniesiony blisko 400 m ponad dolinę Wetliny. Niemal dookoła otaczają go głębokie parowy potoków i tylko wąski przesmyk łączy go z pobliskim szczytem Paportnej. Cały masyw pokrywają stare bukowe lasy z okazami jaworów w wyższych partiach. W partii grzbietowej kilka ładnych widokowych polan. Wsch. część masywu Jawornika włączona jest do BPN. < 00. Wetlina - Hnatowe Berdo - Połonina Wetlińska (4,5 km - f2.30 godz - [ l. 30 godz.) Trasa nieznakowana. Prowadzi przez teren parku i na jej przejście wymagana jest zgoda BPN. Z centrum Wetliny (611 m - trasa 14) drogą leśną rozpoczynającą się obok budynku dawnego Nadleśnictwa na pd. wsch. Droga wyprowadza wśród porosłych dzikim młodnikiem dawnych pól na wzniesienie (717 m) z placem składowym drewna. Dalej prosto szeroką i często błotnistą dróżką biegnącą wierzchowiną zalesionego działu, wśród szpaleru świerków i modrzewi w kierunku pn., na polanę (735 m) z bukiem i jaworem pośrodku, ponad którą widnieje skalisty garb Hnatowe-go Berda. Ścieżką wśród traw na przeciwległy kraniec polany, tu w prawo, przez zarośla w parów potoku i na drugą jego stronę. W pobliżu na drzewach znaki działów leśnych nr 71 i 81. Mocno wydeptana ścieżka, często wykorzystując ślady starych dróżek, prowadzi bukowym lasem stromo w górę na pd. wsch. Wyżej, przez gęste świerczyny, wydostaje się na zarosły malinami i zielskiem wyrąb. Teraz rozpoczyna się bardziej uciążliwy odcinek trasy. Ścieżka przekracza suchy parów potoku, potem trafia na polankę, wyżej pokonuje stromiznę kamienistego stoku i znowu przez zarastającą polanę w górę. Dalej stromo bukowym lasem, który kończy się u podnóża ostrego wypiętrzenia skalnej kopy Hnatowego Berda. Ścieżka wspina się niemal pionowo trawiastym POŁONINA-WETLIŃSKA 341 zboczem równolegle do granicy karłowatych buczyn, potem skręca w lewo i już łagodniej wydostaje się na zakończony skalistą zerwą kraniec wierzchowiny oryginalnej góry. Stąd grzbietem krótko na jej kulminację. 3.3 km. Hnatowe Berdo (1187 m), od Wetliny - f 2 godz. ([ 1.15 godz.). Hnatowe Berdo stanowiące boczne ramię głównego grzbietu Połoniny Wetlińskiej wyróżnia się oryginalną garbatą sylwetką i nazwą. Jego ramię wysunięte w bok od głównego masywu Połoniny Wetlińskiej, od pn. i zach. opada gwałtownymi zerwami w dół. Z tych stron na zboczach pojawiają się charakterystyczne grzędy wielkich skał, urwiska i rumowiska głazów. Z którejkolwiek strony nań spojrzeć posiada groźny i posępny wygląd, odpowiadający związanej z nim tragedii. Wołoską nazwę Hnatowe Berdo można przetłumaczyć jako "Ignacowe Pastwisko" (Ignaco-wa Skała). Z górą tą, nazywaną też Księżęcą Górą, związana jest stara i ciekawa legenda. Przed wiekami (kiedy to było - dokładnie nie wiadomo) mieszkał w Wetlinie potomek ruskich rycerzy - niejaki Hnat (lgnąc). Zakochał się on w wielce urodziwej dziewce, której jednak nie dano mu poślubić, gdyż rodzice zamierzali oddać ją do klasztoru. Tak się złożyło, że w te strony dotarła tatarska wataha niszcząc m.in. Wetlinę. Dzielny Hnat na czele garstki wojowników podjął z nimi walkę i przypadkowo podczas jednej z potyczek odbił z jasyru swą wybrankę. Wkrótce została ona jego żoną, lecz szczęście nie było im dane. Na wieś napadli zbójcy węgierscy. W płonącym domu zginęła żona Hnata, a on sam zrozpaczony odebrał sobie życie, rzucając się z koniem z urwistej góry, która odtąd nosi jego imię. Legenda nie pozbawiona jest pewnych realiów historycznych. J.K.Podolecki napisał na ten temat piękną wierszowaną opowieść pt. "Hnatowe Berdo". Od wierzchołka grzbietową ścieżką na wsch. Na wprost majestatyczny wierch Połoniny Wetlińskiej. Przez siodło (w prawo ścieżka do Osady - trasa 90) do szlaku czerwonego, którym stromo w górę. 4,5 km. Połonina Wetlińska (wierzchołek 1253 m - trasa 15), od Hnatowego Berda - ']'30 min ([ 15 min). 342 SZLAKI I TRASY PIESZE 89. Wetlina - Dział - Mała Rawka - Wielka Rawka (10 km -14,15 godz., [3 godz.) Trasa w części znakowana kolorem zielonym i żółtym. Nowe szlaki wyznakowane w 1993 śladem biegnącego tu poprzednio szlaku niebieskiego (granicznego), którego przebieg na tym odcinku został zmieniony. Od centrum Wetliny (626 m - trasa 11) znaki wiodą drogą w kierunku Ustrzyk Górnych. U wsch. krańca wioski, obok leśniczówki Rawka, zbaczają w prawo i starą rzadko uczęszczaną dróżką podchodzą zarastającym stokiem w górę. Wyżej bukowym lasem, bardziej stromo i uciążliwie (źródło), wydostają się do polanki na grzbiecie Działu w rejonie jego wsch. kulminacji (930 m). Dalej szlak prowadzi podnoszącym się grzbietem na pd.wsch. śladem starej dróżki przez piękne widokowe polany, latem pełne jagód i kwiatów, poprzedzielane pasmami cherlawych buczyn. Mija pośrednią wyniosłość (1084 m), a potem osiąga wyższą część grzbietu ze szczątkami punktu geodezyjnego. 5 km. Dział (1136 m), od Wetliny f 2,15 godz. ([ 1,30 godz.). Pośredni wierzchołek rozległego grzbietu ciągnącego się od kopy Małej Rawki do zbiegu strumieni Wetlinki i Górnej Solinki. W głównym jego grzbiecie występuje kolejno - od zach. poczynając - kilka znaczniejszych kulminacji o wysokości: 930, 1100, 1088, 1136, 1146, 1152 i - tuż przed Małą Rawką - 1214 m, poprzedzielanych płytkimi przełączkami. Ponadto od pd. wyróżniają się dwa większe boczne garby - Mylnów Wierch (1041 m) i Zdegowa (1065 m). Cały masyw działu pokrywają przeważnie bukowe lasy i tylko w partii grzbietowej pojawiają się większe połoniny bądź polany. Biegnąca wierzchowiną stara dróżka stanowi zimą atrakcyjną trasę zjazdową z Wielkiej Rawki w kierunku Wetliny. Z grzbietowych polan interesujące widoki. Na pd. widoczny kocioł Moczarnego zamknięty wierchami pasma granicznego, na wprost kopa Wielkiej Rawki, zaś na pn. grzbiety Połoniny Wetlińskiej i Caryńskiej. Dalej poprzez kolejne nierówności grzbietu na najwyższą kul- WETLINA-POŁONINA WETLIŃSKA 343 minację (l 152 m), z której polanami coraz wyżej na szeroką kopia-stą połoninę. Na tym odcinku do grzbietu -Działu doprowadzają nie znakowane trasy umożliwiające zejścia: na Przełęcz nad Brzegami Górnymi (trasa 50) - 2, km (l godz.), do Brzegów Górnych (trasa 22) - 3,5 km (1,15 godz.). 8,5 km. Mała Rawka (1271 m), węzeł szlaków turystycznych. Od szlaku zielonego odgałęzia się szlak żółty na Wielką Rawkę. Od Działu - f 1,30 godz. (\. l godz.). Szlak zielony skręca na pn. wsch. i prowadzi na Magurę Stuposiańską (trasa 46). Zejście do schroniska PTTK "Pod Małą Rawką" - 1,5 km (30 min.). Dalej na wsch. szlakiem żółtym. Szlak schodzi na przełączkę (1254 m) zarośniętą oryginalną karłowatą buczyną, z której połoniną krótko i stromo na zach. wierzchołek Wielkiej Rawki (1302 m) ze zniszczoną wieżą geodezyjną. Wydeptana wśród traw ścieżka prowadzi grzbietem na wsch. kulminację. 10 km. Wielka Rawka (1304 m), szlak żółty kończy się na 2poł4ą3czeniu ze szlakiem niebieskim (granicznym - trasa 17). Od Małej Rawki - f 45 min. (J, 30 min.). Zejście szlakiem niebieskim do Ustrzyk Górnych - 6 km (2,30 godz.). 90. Wetlina - Muchanin Wierch - Hnatowe Berdo - Połonina Wetlińska (3,5 km - f2.15 godz., il.30 godz.) Trasa nieznakowana, prowadzi przez teren parku, przejście wymaga zgody dyrekcji BPN. Od stanicy harcerskiej w Wetlinie-Osa-dzie (ok. 660 m - trasa) drogą w kierunku Ustrzyk Górnych, do mostu na potoku Kimakowskim. Przed mostem skręcamy na polną dróżkę w lewo, którą przez pastwiska, a potem olszynowym lasem w górę. Na zach. od dróżki nieznaczna wyniosłość Muchanin Wierchu (759 m). Wyżej olszyny łączą się ze starym lasem bukowym. Dróżka dociera pod stromy garb i tu się rozdwaja. Kierujemy się bardziej uczęszczanym traktem w lewo i obchodząc od zach. ciekawie ukształtowany kamienisty pagór (887 m) wydostajemy się na częściowo odkryty (wyrąb) szeroki widokowy dział. Dróżka wspina się coraz bardziej stromo w górę, mija zarastają- 344 SZLAKI I TRASY PIESZE Widok z Przełęczy Orfowiczci ca świerkami polanę i przez bukowy las wydostaje się do górnego krańca następnej polany i tu się kończy. Dalej na pn. prowadzi wyraźna ścieżka. Kamienistym stokiem (po deszczu ślisko) podchodzi bardzo stromo w górę na zarosła maliniakiem wąską polanę. Wyżej pokonuje następne urwiste zalesione zbocze i wydostaje się na połoninę. Wydeptana w borowinach ścieżka kieruje się na pn. wsch. i pozostawiając nieco z lewej strony charakterystyczny wierzchołek podchodzi do ścieżki biegnącej środkiem szerokiego grzbietu. Na szczyt ścieżką w lewo - 5 min. 2,5 km. Hnatowe Berdo (1187 m - trasa 88), od Osady -f l.45 godz. ([ 1.15 godz.). Ze szczytu na pd. schodzi ścieżka do Wetliny (trasa 88) - 3,5 km (1.15 godz.). Ścieżką w prawo dojście do szlaku czerwonego (trasa 15), którym stromo połoniną w górę na wyniosły dwugarbowy szczyt. 3,5 km. Połonina Wetlińska (wierzchołek pd. 1253 m), od Hna-towego Berda - f30 min (J. 15 min). Trasa znakowana kolorem żółtym. Od przystanku PKS Wetli-na-Stare Sioło krótko drogą główną na pd. wsch. i na boczną drogę w lewo. Między zabudowaniami w górę na rozległą wierzchowinę. Dalej gruntową dróżką wśród rozległych łąk. Ku pd. widok na grzbiet Jawornika i pasmo graniczne. Minąwszy płytkie siodło śladem starej dróżki lasem w górę. Wyżej zarastająca polana z widokiem na Smerek. Dalej szlak pokonuje stromizny dwóch kopców, z których pierwszy zdobi interesująca skalna grzęda i stromym podejściem osiąga kraniec lasu. Potem łagodniej połoniną wyprowadza na szerokie obniżenie grzbietu pomiędzy Smere-kiem (1222 m) od zach., a Połoniną Wetlińska (1255 m) od wsch. 3.5 km. Przełęcz Oriowicza (ok. 1090 m - trasa 15), od Starego Sioła - f l.30 godz. ([ l godz.). Na przełęczy węzeł szlaków turystycznych. Szlak żółty łączy się tu z głównym szlakiem beskidzkim 346 SZLAKI I TRASY PIESZE (trasa 15), z przeciwnej strony docierają tu znaki czarne szlaku od Jawornego (trasa 16). Dojścia szlakiem czerwonym: na Smerek - l km (30 min), na Połoninę Wetlińską - 3 km (1.30 godz.). Zejście szlakiem czarnym do schroniska PTTK w Jaworzcu - 7 km (2.30 godz.), szlakiem czarnym i żółtym do Zatwarnicy - 7 km (2 godz.). Z przełęczy rozległe widoki. Wspaniale prezentuje się stąd grań Połoniny Wetlińskiej z charakterystycznymi dwoma szczytami i skalnym garbem Hnatowego Berda. Na pn. od niej wyróżniają się szczyty Jawornika i Dwernik-K-amienia, obniżenie doliny Sanu, a nad nią lesisty masyw Otrytu. Ku pd. panorama obejmuje rozległy obszar grzbietu granicznego, od Jasła poprzez Płaszę, Rąbią Skałę i Krzemieniec po Wielką Rawkę. 92. Wetlina - Smerek (4 km - 1-2 godz., i l.30 godz.) Trasa nieznakowana, orientacyjnie łatwa, polecana szczególnie przy zejściu do Wetliny. Przejście wymaga zgody dyrekcji BPN. Od sklepu w Welinie-Stare Sioło (626 m - trasa 14) lokalną drogą prowadzącą prawie na pn. prosto w górę doliny małego potoku. Na wprost wyniosły szczyt Smereka. Powyżej leśnicwa droga skręca w lewo, przekracza potok i wyprowadza na położoną na stoku uroczą łąkę (zaczopowany odwiert). Dotychczasowa żwirówka przemienia się w polną dróżkę. Dalej nią w górę łąki krajem zalesionego parowu, a potem przez zarosłe zielskiem olszyny. Z górnego krańca łąki ładny widok ku zach. Wśród szeregu górskich grzbietów wyróżniają się masywy Fereczatej, Jasła, Łopiennika i Krzemiennej. Dróżka prowadzi cały czas w górę w ogólnym kierunku na pn. Aby nie zboczyć z właściwej trasy należy się trzymać głównego, najbardziej uczęszczanego traktu. Za olszynami wchodzimy w stare lasy pokrywające pd. zbocza Smereka. Dróżka wykorzystując doskonałe ukształtowanie terenu wije się po stoku nad szumiącym głęboko w dole potokiem, przekracza dwie strugi, a nieco dalej bezwodny parów. Za tą ostatnią przeszkodą rzadziej uczęszczana już dróżka podchodzi pod wykształcający się grzbiet i wnet zanika WOLA PIOTROWA-TOKARNIA 347 wśród zarosłej jeżynami buczyny. Po lewej stronie na zboczu Smereka uwidacznia się wysoka grzęda (1016 m). Od zanikającej dróżki w jej kierunku odbija wyraźna ścieżka. Skręcamy w lewo, podchodzimy krótko załomem stoku na wsch., a potem w prawo. Za zwaloną kłodą znajdujemy przejście przez pas gęstych świerków posadzonych na istniejącej tu niegdyś polance. Dalej ścieżką wzdłuż granicy młodego i starego lasu w górę, do załomu stoku w siodle pod wspomnianą wyżej grzędą. Tu w prawo. Ścieżka wspina się bardzo stromo kamienistym zboczem porosłym rzedniejącą buczyną . Wyżej pokonując urwiste uskoki skalne wydostaje się na górną krawędź stromizny. Przekracza lokalne zagłębienie z małą polanką i pokonując wysoki próg skalny porosły karłowatą buczyną wyprowadza na połoninę Smereka. Stromym podejściem osiąga boczny grzbiet jego szczytowej partii z wysokim żelaznym krzyżem, gdzie dołącza do głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). Idąc w odwrotnym kierunku, od załomu szlaku przy krzyżu, schodzimy prosto połoniną na pd. Od krzyża krótko szlakiem czerwonym na skalisty szczyt Smereka (1222 m - trasa 15). Dojścia szlakiem czerwonym: na Przełęcz Oriowicza - 1,5 km (20 min), na Połoninę Wetlińską - 4 km (1.30 godz.), do wsi Smerek - 5 km (2 godz.). Zejście przez Przełęcz Or-łowicza do Wetliny (znaki czerwone i żółte) - 5 km (1.20 godz.). 93. Wola Piętrowa - Tokarnia (5 km - t2 godz., i 1.15 godz.) Trasa znakowana kolorem żółtym, potem czerwonym. Od skrzyżowania dróg w Woli Piętrowej (460 m - trasa 4) drogą w górę wsi. U jej górnego krańca za znakami żółtymi w prawo. Dróżka przekracza potok i pnie się stromo otwartym stokiem wprost na zach. Pozostawiając z lewej strony zabudowania owczarni osiąga boczny grzbiet pasma Bukowicy, wierzchowiną którego prowadzi dróżka od Bukowska (trasa 28). Tu skręcamy w le- 348 SZLAKI I TRASY PIESZE WOŁKOWYJA-DURNA 349 wo i opisaną już trasą, za znakami żółtymi, a potem czerwonymi, podchodzimy na grzbiet Bukowicy. Dalej szlakiem czerwonym na pobliski szczyt Tokarni (778 m - trasa 28). 94. Wołkowyja - Markowska (8 km - f2.45 godz., 12.15 godz.) Trasa nieznakowana. Od Wołkowyi (430 m - trasa 12) drogą w kierunku Górzanki. Za kościołem (d. cerkwią) skręcamy na boczną drogę w prawo, w górę doliny małego potoku. W pobliżu odkrywki nieczynnego kamieniołomu odgałęzia się w lewo na pn. zach. stara błotnista dróżka, która poprzez las i dzikie wertepy wyprowadza na grzbiet pod Markowska. Utwardzona droga przekracza potok i mozolnie ostrymi zakolami wspina się lasem do góry, osiągając w końcu wierzchowinę dziani (606 m) ze skrzyżowaniem dróg. Opodal domek schroniska Wawrzek i duże gospodarstwo szkółkarskie. Tu skręcamy na boczną dróżkę w lewo prowadzącą wierzchowiną wzniesienia, terenem częściowo otwartym z widokami na położoną w dole wieś Bereźnicę Wyżną i wznoszące się nad nią pasma wzgórz z Banią i Białym Wierchem. Stromo poprzez las na wierzchowinę działu (640 m) pod Markowska, osiągając skrzyżowanie dróg i górny kraniec wsi Bereźnica Wyżną (trasa 12). Opodal zniszczony obelisk Z. Kacz-kowskiego. Tu z lewej strony dołącza wspomniana uprzednio dróżka od kamieniołomu. Z wyniosłości ładne widoki na wysokie partie Bieszczadów. Od skrzyżowania w lewo kamienistą drogą prowadzącą działami w kierunku Baligrodu, do wyraźnego wypiętrzenia pokrytego lasem grzbietu. Tu na załomie drogi w lewo, na starą dróżkę w las, która za polanką podchodzi dość stromo na wyższą część grzbietu. W lewo od niej niewyraźna kulminacja Markowskiej (748 m). W gąszczu resztki zwalonej wieży geodezyjnej. Grzbiet Markowskiej położony między dolinami Hoczewki i Solinki tworzy obszerny i najwyższy masyw górski w tej części Przedgórza Bieszczadzkiego. Okolony dolinami potoków wznosi się samotnie blisko 100 m wyżej od sąsiednich wzniesień. Prawie cały masyw pokrywają szczelnie stare lasy i dzikie młodniki, którymi zarosły dawne użytki rolne. Zalesiony szczyt Markowskiej pozbawiony jest widoków. 95. Wołkowyja - Tyskowa - Durna (13 km - 14.30 godz., P.45 godz.) Trasa nieznakowana. Od Wołkowyi (430 m - trasa 12) drogą na pd. zach. w górę doliny potoku Wołkowyjka. 3 km. Górzanka (460 m - trasa 12). 5 km. Wola Górzańska (500 m), ostatnia zamieszkana wioska na trasie. Od Wołkowyi - U l.30 godz. Droga podchodząc doliną ciągle do góry zagłębia się pomiędzy zalesione masyw Korbani i Markowskiej. 7 km. Rozgałęzienie dróg do Tyskowej i Baligrodu (610 m). Od Woli Górzańskiej - \. 30 min. Na pn. wzgórze Lipowiec (742 m). W pobliżu za działem (695 m) istniała dawniej mała wioska Ra-dziejowa wymieniana w 1552, spalona podczas wysiedlania ludności ukraińskiej. Dalej na pd. w górę bocznej dolinki. Droga prowadzi przez teren dawnej wsi Tyskowa wymienianej w 1552, pierwotnie zw. Cziskowa. Zniszczona po wysiedleniu miejscowej ludności nie powróciła już do życia. Po wsi pozostały resztki parku podworskiego i miejsce po cerkwi. Przed laty prowadzono tu wypasy owiec i bydła. Pozostawione baraki użytkują latem studenci. Starym wiejskim traktem podchodzimy do górnego krańca doliny, na siodło w szerokim dziale łączącym masywy Durnej i Korbani. 10 km. Przełęcz Hyrcza (ok. 695 m), opodal zniszczona XVIII-wieczna kapliczka. Od rozstaju dróg - f l godz. (i 45 min). Nieco powyżej siodła (710 m) dróżka przewija się na drugą stronę działu i schodzi do zniszczonej wsi Łopienka. Z przełęczy ładne widoki na Markowska, Korbanię i Durną oraz dalekie pasma połonin. Dalej przez bezdroża i dzikie wertepy. Przed przełęczą znajdujemy ślad starej polnej dróżki, którą kierujemy się na pd. zach. 350 SZLAKI I TRASY PIESZE Podchodzimy przez zarośla i lasy dość długo i uciążliwie w górę, potem wyraźnie wykształcającym się bocznym ramieniem do głównego grzbietu pasma, który osiągamy niespełna l km na pd. od wyniosłości Durnej. 12 km. Grzbiet pasma Durnej i Łopiennika, zarastająca polanka i ścieżka ze znakami niebieskimi szlaku Baligród - Łopiennik (trasa 20). W prawo za znakami niebieskimi, przez polanę ku wyniosłemu stożkowi, a potem stromo lasem na szczyt ze zwaloną wieżą geodezyjną. 13 km. Durna (979 m - trasa 20), od przełęczy - fl.30 godz. ([ l godz.). Z Durnej szlakiem niebieskim na Łoptennik - 3,5 km (l .30 godz.), zejście do Baligrodu - 9 km (3 godz.), zejście szlakiem zielonym do Jabłonek (trasa 34) - 5,5 km (2.15 godz.). 96. Zatwarnica - dolina Hylatego (8 km - f4 godz., [3 godz.) Połonina Wetlińska Trasa nieznakowana, prowadzi w znacznej części przez teren parku, na jej przejście wymagane jest zezwolenie dyrekcji BPN. Od rozwidlenia dróg w górnym krańcu Zatwarnicy (528 m - trasa 13.1.) kierujemy się na pd. wsch. drogą leśną prowadzącą w górę doliny potoku Hylatego. Dolina zagłębiona pomiędzy boczne ramiona Połoniny Wetlińskiej z Jawornikami (885 m) od zach. i Dwernik-K-amieniem (1004 m) od wsch. jest niemal całkowicie zalesiona i mimo prowadzonej od lat trzebieży okolicznych lasów nie pozbawiona dzikiego uroku. U wylotu wąwozu tablica informująca o budowie drogi przez żołnierzy w 1962. Po przejściu ok. 2 km w korycie potoku ukazuje się duży wodospad. Jego obecność sygnalizuje dolatujący już z daleka huk wody, spadającej kaskadami z blisko 8-metrowego progu. Ścieżka sprowadza na skalny cypel, skąd efektowny widok na spienione strugi wodospadu. Za wodospadem droga przechodzi na drugą (lewą) stronę potoku i wkrótce wkracza na teren parku. Powyżej mostu znowu ciekawy fragment potoku z kamiennymi progami. Utwar- ZATWARNICA-PRZEŁĘCZ ORŁOWICZA 351 dzona droga przekracza jeszcze trzykrotnie potok Hylaty i kończy się na polance. 5,5 km. Plac składowy drewna. Od Zatwarnicy - f ,1.1.45 godz. Dalej prosto gruntową dróżką leśną w górę doliny. Przez drewniany mostek na drugą stronę potoku (tabliczka na drzewie nr 112), potem przez bród na polankę i wzdłuż jego lewobrzeżnego dopływu do następnej polany ze skrzyżowaniem dróżek. Tu prosto dróżką na pd. wsch. dolinką, a zaraz potem zboczem bocznego ramienia Połoniny Wetlińskiej ciągnącego się ku Jawornikom. Pośród lasu spotykamy okazy sędziwych jodeł i buków. Ścieżka klucząc wśród wertepów i wykrotów wydostaje się coraz wyżej aż w końcu załomem stoku wyprowadza z lasu na wierzchowinę Średniego Wierchu (1084 m) z charakterystycznym grzbiecikiem ze skałką. Po przeciwnej stronie napotykamy poprzeczną ścieżkę prowadzącą wierzchowiną ramienia od Suchych Rzek (trasa 98). Wprost na pd. podnosi się majestatyczny wierzchołek Połoniny Wetlińskiej. Dalej ścieżką na pd. wg trasy 98. 8 km. Północny garb Połoniny Wetlińskiej (1255 m), od składowiska drewna w dolinie Hylatego - f2 godz. (J, l godz.). Ze szczytu krótkie zejście na siodło nazywane "srebrną przełęczą" do ścieżki ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego (trasa 15). 97. Zatwarnica - Przełęcz Oriowicza (7 km - t'3 godz., i2 godz.) Trasa początkowo nieznakowana, potem znaki żółte. Od Zatwarnicy (528 m - trasa 13.1.) utwardzoną drogą leśną na pd. w górę doliny potoku Rzeki zagłębionej pomiędzy bocznymi ramionami Połoniny Wetlińskiej - Jaworników (885 m) od wsch. i Magurki (911 m) od zach. W górnej części doliny, u zbiegu potoków Rzeki i Berdo i rozwidleniu dróg, mała kotlinka. 3,5 km. Suche Rzeki (630 m), polana i budynki BPN, nieco dalej Harcerska Stacja Turystyczna "Ostoja". Od Zatwarnicy - Ul godz. Do 1946 leżała w tym rejonie mała wioska, zniszczona 352 SZLAKI I TRASY PIESZE podczas walk z UPA, częściowo zarosła już lasem. Stara legenda powiada, że wieś ta już w przeszłości przestała istnieć. Ponoć przed wiekami olbrzymia lawina zsunęła się ze stoków Połoniny Wetliń-skiej i zasypała źródło - tak w miejscu bystrych strumieni powstały suche rzeki. Po tym kataklizmie mieszkańcy osady - z wyjątkiem jednego - mieli się przenieść do Zatwarnicy. Ten, który pozostał, do późnej starości odwalał kamienie, aż ostatecznie dokopał się do wody. W okresie działalności UPA w tym ukrytym zakątku miała swoje schronienie osławiona sotnia "Bira". Tu też istniała podoficerska szkoła UPA okręgu "San". W pościgu za upowcami, 23 II 1947 oddziały 34 p.p. WP i WOP opanowały wieś niszcząc kilkanaście bunkrów. Z kotlinki ładny widok na Połoninę Wetlińską i Smerek. Dalej przez teren parku szlakiem żółtym wyznakowanym w 1992, prowadzącym znanym od dawna przejściem. Od rozgałęzienia dróg prosto w górę doliny potoku Berdo. Drogą do placu składowego drewna, stąd szlak kieruje się leśną dróżką na pd. zach., lewą stroną bystrego strumienia, stromo w górę. Nieco dalej skręca w prawo i rozpoczyna mozolne i długie podejście, wspinając się na odcinku niespełna 2 km ok. 350 m w górę. Za polankami przekracza bystrą strugę (wyżej w rozpadlinie źródło), mija pas karłowatych buczyn i wyprowadza na połoninę. Trawersując zboczem dociera do ścieżki ze znakami czarnymi szlaku Jaworne - Przełęcz Orłowicza (trasa 16). Tu w lewo połoniną na szerokie obniżenie pomiędzy Smerekiem a Połoniną Wetlińską. 7 km. Przełęcz Orłowicza (1095 m - trasa 15), od Suchych Rzek - '['2 godz. ([ l godz.). Na przełęczy węzeł szlaków turystycznych. Szlak czarny kończy się tu na połączeniu z głównym szlakiem beskidzkim (trasa 15), od pd. dołącza szlak żółty od Wetliny (trasa 91). Dojścia szlakiem czerwonym: w prawo na Smerek - l km (30 min), w lewo na Połoninę Wetlińską - 3 km (1.30 godz.). Zejście do Wetliny - 3,5 km (l godz.). Zejście do schroniska PTTK w Jaworzcu - 7 km (2.30 godz.). ZATWARNICA-POŁONINA WETLIŃSKĄ 353 . Zatwarnica - Suche Rzeki - Średni Wierch - Połonina Wetlińską (8 km - f3.45 godz. ([ 2.30 godz.). Trasa nieznakowana, prowadzi w części przez teren parku, przejście wymaga zgody BPN. Od Zatwarnicy (528 m - trasa 13.1.) drogą w górę doliny potoku Rzeki do osady Suche Rzeki (630 m - trasa 94). Od Zatwarnicy - f J. l godz. Na skrzyżowaniu dróg w rozwidleniu dolin w lewo. Dalej utwardzoną drogą w górę doliny potoku Rzeki, w której zachowały się jeszcze ślady nie istniejącej od dawna wioski, do polany ze składowiskiem drewna. Od składowiska dalej utwardzoną drogą leśną. Podąża ona wzdłuż parowu potoku w górę, a potem ostrym zakolem skręca w lewo i zalesionym stokiem wyprowadza na małą polankę, gdzie z różnych stron zbiega się kilka dróżek. Wybieramy środkową dróżkę prowadzącą obok pary starych drzew (wierzba i buk) prosto w górę na pd. wsch., na boczny grzbiet ciągnący się od Połoniny Wet-lińskiej do Zatwarnicy. Bardzo strome i stosunkowo długie podejście utrudnia fatalny stan dróżki. Minąwszy lokalny garbek osiągamy połogi grzbiet (ok. 900 m), nieco na pd. od zarośniętej maliniakiem polany. Dróżka, mniej już uczęszczana, skręca w prawo i wierzchowiną podnoszącego się działu prowadzi na pd. Za polaną z buczkiem ślad dróżki zbacza na lewą stronę grzbietu, wkrótce z prawej odsłania się fragment polany. Schodzimy w prawo i ścieżką przez polanę kierujemy się w górę na grzbiecik z kopczykiem (ok. 1000 m). Na starych mapach rejon ten określany był nazwą Średni Wierch. Z odkrytego wierzchołka ładny widok na garby Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Tymczasem dróżka prowadzi jeszcze krótko karłowatą buczyną, na krańcu lasu przemienia się w ścieżkę, skręca w prawo, wyprowadza na polanę i wnet osiąga kolejny trawiasty grzbiecik. Dalej ukształtowanie terenu nieco się komplikuje. Należy uważać, aby nie zgubić ścieżki, która miejscami biegnąc wśród wysokich traw i maliniaków jest mało widoczna. Uwaga jest tu szczególnie polecana przy wędrówce w odwrotnym kierunku. Ścieżka podąża grzbietem przekształcającym się w poło- 354 SZLAKI I TRASY PIESZE gi dział, przekracza pas karłowatych buczyn (po lewej rosochaty buk), za którym trafia na wyniosły poprzeczny garb ozdobiony małą skałką. 7 km. Średni Wierch (1084 m), od Suchych Rzek - f2 godz. (i l godz.). Ścieżka omija nieco od zach. kulminację garbu i schodzi na szerokie siodło. Na skraju garbu odgałęzia się w lewo ścieżka, która wyprowadza na jego kulminację i dalej zbiega kamienistym grzbiecikiem na wsch. (trasa 96). Średni Wierch stanowi dogodne miejsce do odpoczynku i podziwiania krajobrazu. Wprost na pd. piętrzy się wspaniała grań Połoniny Wetlińskiej, ^w lewo widać Połoninę Caryóską, a z prawej Smerek. Za siodłem ścieżka podchodząc w górę skręca w lewo na szeroki dział zarośnięty maliniakiem i płatami szczawiu alpejskiego, dalej dociera do pasma lasu i ginie w gąszczu karłowatej buczyny. Przedzieramy się na przeciwległy jej kraniec i dalej podchodzimy połoniną, kierując się nieco na zach., ukosem bardzo stromo w górę. Brnąc w wysokich trawach i borowinach docieramy do podnóża wypiętrzenia. Wybierając dogodniejsze przejścia wśród rozsypujących się skał i płatów grehotu wydostajemy się na zach. kraniec północnego garbu Połoniny Wetlińskiej, gdzie ponownie pojawia się wyraźna ścieżka. Tu na wsch. grzbietem w górę. 8 km. Północny, a jednocześnie najwyższy wierzchołek Połoniny Wetlińskiej (1255 m), od Średniego Wierchu - f45 min (J, 30 min). Dookoła oryginalna sceneria gór. Na pd., za szerokim obniżeniem nazywanym "srebrną przełęczą", drugi (południowy) garb Połoniny Wetlińskiej (1253 m). Z kulminacji krótkie zejście na siodło, do ścieżki ze znakami czerwonymi głównego szlaku beskidzkiego. Dojścia szlakiem czerwonym: na szczyt 1253 m - 15 min., na Smerek - 4 km (l .45 godz.), do schroniska PTTK - 2,5 km (45 min), do Brzegów Górnych - 5 km (2.30 godz.). ZATWARNICA-SMEREK 355 99. Zatwarnica - Uhryń - Smerek (7,5 km - 1'3.45 godz., 12.45 godz.) Trasa nieznakowana i ońentacyjnie trudna, w znacznej części prowadzi przez teren parku co wymaga zgody jego władz. Od hotelu nadleśnictwa w Zatwarnicy (528 m - trasa 13.1.) polną dróżką na zach, którą w górę na odsłonięty dział. Krajem pastwiska do krawędzi olszynowego lasu, tu w lewo wzdłuż zarośli a potem lasem w górę. Rzadko uczęszczana dróżka, minąwszy kępę rosochatych buków, osiąga wyraźny grzbiecik stanowiący boczne ramię Magurki. Dalej nim na pd. zach. przez dziki las, na szeroki dział wznoszący się pomiędzy dolinami potoków Hulskiego i Głębokiego, osiągając go w rejonie nieznacznej kulminacji (858 m). Dział ten tworzy długie ramię z kilkoma znaczniejszymi wyniosło-ściami ciągnącymi się od Smereka na pn. wsch. ku dolinie Sanu, niemal całkowicie zalesionymi. Dalej za kierunkiem głównego grzbietu na pd. zach. śladem ścieżki prowadzącej lasem z zarastającymi polanami. Z siodła stromo na szczyt z zarośniętą polanką. 3 km. Magurka (911 m), od Zatwarnicy - fl.30 godz. (i l godz.). Ścieżka zbiega stromo na głębokie siodło (807 m) z polanką i wspina się na kolejną kopę (910 m) z polaną i widokiem na Połoninę Wetlińską. Z wyniosłości dłuższe zejście na głębokie siodło (800 m), z którego znowu w górę. 5 km. Magurzec (851 m), od Magurki - Ul godz. Nazwa dotyczy raczej grzbietu ciągnącego się od wspomnianego siodła ku Smerekowi. Dalej wyraźnym i zalesionym grzbietem długo i uciąż-liwie w górę. W końcu przez rzedniejące buczyny na połoninę okrywającą kulminację Smereka. Na zboczu, tuż powyżej lasu, ścieżka szlaku czarnego Jaworne - Przełęcz Orłowicza (trasa 16). Na szczyt nieznakowana ścieżką przez połoninę prosto w górę. 7,5 km. Smerek (1222 m - trasa 15), od Magurca - T1.30 godz. U 45 min). Widok z Rosochy na wschód 100. Żubracze - Hyriata - Rosocha - Roztoki Górne (9 km - U5 godz.) Trasa nieznakowana. Po drodze spotykamy sporadycznie czer-wono-zielone znaki nieoficjalnego, rzec można prywatnego, szlaku od Żubraczego. Trasa prowadząca przez dzikie wertepy wielkiego masywu Hydatej, jest ciekawa i atrakcyjna ze względu na widoki i bogactwo przyrody. Drogą karpacką w kierunku Komańczy do końca wsi Żubracze (620 m - trasa 5). Za ostatnimi zabudowaniami i mostem na Solince - nie dochodząc do skrzyżowania z kolejką - na boczną drogę w lewo. W dole nad rzeką plac składowy drewna. Dróżka przekracza w bród Solinkę, a zaraz potem wpadający doń potok bez nazwy. Dalej w górę potoku wprost na pd. Po lewej stronie ciekawy obiekt geologiczny, niemal nagi pagórek zbudowany z cienkich blaszek brunatnych łupków menilitowych. W okolicy młode lasv Dorastaiace dawne pola. Wyżei na rozstaju dróg w prawo, przez potok płynący w dzikim parowie, za którym młodnikiem w górę do wyraźnej granicy starego lasu bukowego. Na jego krawędzi granicznik nr 202. Dalej śladem leśnej dróżki na pd. zach., poprzez zniszczony wycinką drzewostan, dość jednostajnie i stromo do góry osiągając wyżej miniaturową polankę. Na początku lasu od dróżki tej odchodzą w lewo i w prawo odgałęzienia wykorzystywane okresowe do zwózki drewna. Należy uważać, aby nie zboczyć z właściwego kierunku. Dróżka przemienia się wnet w ścieżkę, a ta jest miejscami tak mało widoczna, że często ginie w bujnym poszyciu. Tak do grzbietu, którym na pd. wsch. na małą wyniosłość. Stąd krótko lasem na obniżenie z polanką. Wśród traw wyraźna ścieżka. Po przeciwnej stronie na drzewie tabliczka leśna z nr. 202. Od siodła wykształcającym się grzbietem dalej w górę na pd. wsch., przez zalesiony pagórek na wyższy wierzchołek. 3 km. Berdo (1041 m), pn.-zach. szczyt pasma Hyriatej. Od doliny Solinki - f2 godz. ([ 1.15 godz.). Z lasu nieco w dół na większą częściowo zarośniętą polankę. Na 358 SZLAKI I TRASY PIESZE pn.-wsch. widać w dole domy wsi Żubracze, a nad nimi pasmo Wołosania. Na zach. masyw Matragony. Za kierunkiem grzbietu polaną powoli w górę, na kolejny częściowo zalesiony wierzchołek (1069 m). Z góry w dół na obniżenie z rozległą i ładną polaną. Na pd. zach. krańcu polany małe źródło. Z obniżenia zbiega w lewo ścieżka do Lisznej (trasa 46) - 3 km (1.15 godz.). Z wyższej części polany rozległa i interesująca panorama. Nad przeciwległym krańcem główny szczyt pasma. Na pn.-wsch. wielki grzbiet Wysokiego Dziani, ze wszystkimi jego szczytami, od dalekiej Chryszczatej, poprzez Wołosań do pobliskiego Honu. W głębi pasmo Durnej i Łopiennika, a w dole kotlina Cisnej. l- Ścieżka podchodzi w górę grzbietu, mija kępy skarlałego lasu osiągając wnet niezbyt wyróżniającą się kulminację. 5 km. Hyriata (1103 m - trasa 47), na lewo od ścieżki, wśród buczyn resztki zwalonej wieży i punkt geodezyjny. Od Berda - fi l godz. Stąd w lewo (znaki czerwono-zielone) schodzi ścieżka do Lisznej (trasa 47) - 3 km (1.15 godz.). Lasem w dół, dość stromo, kamienistym grzbietem na siodło z następną widokową polanę. Na pd. zach. wielkie skupisko gór sięgające daleko w głąb Słowacji i Przełęczy Łupkowskiej, wszędzie niemal same lasy i tylko w dole widać długą polanę z kilkoma domami w Solince. Nad wioską pasmo graniczne, w którym od wsch. wyróżnia się wyniosły Stryb z wieżą na szczycie. Ścieżka prowadzi wyraźnym śladem starej grzbietowej dróżki bukowym lasem z prześwitami polan. Przed drugim znaczniejszym wierzchołkiem (1071 m) odchodzi w lewo wyraźna dróżka (przeorana spychaczem) do Lisznej (trasa 47) - 2,5 km (l godz.). Nieco dalej ścieżka osiąga wielką polanę na szerokiej spłaszczonej kulminacji. 6,5 km. Rosocha (1085 m - trasa 48), trzeci znaczniejszy wierzchołek pasma. Od Hyriatej - 1,1.45 min. Ze środka polany na pd. wsch. do jej krańca i dalej lasem stromo w dół. Ścieżka zbiega wyraźną przecinką, wąskim, kamienistym i pogarbionym grzbietem i stąd zapewne noszącym nazwę Pilnik. Tę część góry pokrywa stary las bukowy z dużą domieszką jaworów, w szczytowej partii karłowatych i potarganych wiatrami. Na drzewach tablice oddziałów leśnych nr 194A i 222. Spotyka się ŻUBRACZE-HYRLATA-ROZTOKI G. 359 też czerwono-zielone znaki szlaku prywatnego. Niżej ścieżka opuszcza grzbiet, oddala się nieco na zach. i załomem stoku zbiega długo i stromo w dolinę bezimiennego potoku. Napotkaną tu dróżką krótko na wsch. do doliny potoku Roztoczka i drogi z Majdanu do Roztok Górnych. 9 km. Roztoki Górne (672 m - trasa 6), od Rosochy -f 1.15 godz. (J. 2 godz.) SKOROWID^-INFORMATOR Skorowidz-informator zawiera zestawione w porządku alfabetycznym nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, opisanych w przewodniku. Przy nazwie podano rodzaj obiektu, numery stron, iia których obiekt opisano (szersza wzmianka) oraz informacje praktyczne przydatne turystom. Wykaz użytych skrótów: m. - miasto, w. - wieś, g. - góra, p. - potok, s. - skala, l. - las, rz. - rzeka, SP - szkoła podstawowa, PTTK - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, PTSM - Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych, PKP - Polskie Koleje Państwowe, PKS - Państwowa Komunikacja Samochodowa, MKS - Miejska Komunikacja Samochodowa, GOPR - Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, WOPR - Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, SG - Straż Graniczna, BPN - Bieszczadzki Park Narodowy. Bachlawa, w. - 162. PKS. Baligród, w. - 152. PKS. Hotel Nadleśnictwa, tel. 58. Restauracja "Bukowina". Poczta. Ośrodek zdrowia, ul. Kazimierza Wielkiego 16, tel. 9. Apteka, ul. Kazimierza Wielkiego. Komisariat Policji, pl. Wolności 21, tel. 7. Spółdzielnia Usług Rolniczych - stacja benzynowa i mechanika pojazdowa, ul. Kazimierza Wielkiego 41, tel. 71. Parking. Balnica, osada leśna - 106, 110, 227. Kolejka leśna. Bandrów Narodowy, w. - 175. PKS. Baszta, g. - 117 Beniowa, teren d. wsi. - 188 Berdo k. Baligrodu, g. - 247 Berdo k. Soliny, g. - 322 Berdo, g. - 330 Berdo w paśmie Hyrłatej, g. - 357 Berezka, w. - 163. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Polańczyk 53. Bereźnica Niżna, teren d. wsi - 164 Bereźnica Wyżną, w. - 164. PKS. Bereżki, osada leśna - 189. PKS. Pole biwakowe. Punkt informa-cyjno-kasowy BPN - leśniczówka. Beskid Niski - 19 SKOROWIDZ - INFORMATOR 361 Beskidnik, osada leśna - 339 Beskid, polana - 319 Bezmichowa Dolna i Górna, w. - 83. PKS. Izba Pamiątek - w szkole podstawowej. Biała Góra, część miasta Sanoka - 47, 61,64 Bieszczadzki Park Narodowy - 26 Bóbrka, w. - 144. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), tel. Solina 61. Ośrodek Wczasowo-Kolonijny CPN, tel. Solina 68. Ośrodek Wypoczynkowy WSS "Społem" Rzeszów. Pokoje gościnne LEG-RAZ, tel. 88. Brelików, w. - 129 Brzegi Dolne, w. - 140. PKS. PKP. Schronisko PTSM (VII-VIII). Brzegi Górne, - teren d. wsi - 183, 200, 214. PKS. Schronisko PTTK na Połoninie Wetlińskiej. Schronisko PTTK "Pod Małą Rawką" na Wyżniańskim Wierchu. Pole biwakowe. Studencka baza namiotowa. Punkt kaso-wo-informacyjny BPN - gajówka "Kaper". Brzozowiec, w. - 93. PKS. Buk, osada leśna - 170 Bukowe Berdo, g. - 245, 285 Bukowica, g. - 259 Bukowiec nad Sanem, teren d. wsi -188 Bukowiec nad Solinką, w. - 168. PKS. Ośrodek Wypoczynkowy PKS "Kiczera", tel. Wołkowyja 13. Dom Wczasowy "Solinką", tel. Wołkowyja 24. Kwatery prywatne. Pole biwakowe. Bar "Pod Gontami". Stanica ZHP (VII-VIII). Bukowsko, w. - 87. MKS. PKS. Zajazd "Pod Bukowica", tel. 35. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 28. Restauracja "Pod Bukowica". Poczta. Apteka. Ośrodek Zdrowia, tel. 34. Bykowce, w. - 79. PKS. MKS. Bystre k. Baligrodu, w. - 155, 157, 247. PKS. Ośrodek Wypoczynkowy ZSGD "Zelmer" w Rzeszowie (kawiarnia, kryta pływalnia), tel. Baligród 33, Rzeszów 335-35. Ośrodek Wypoczynkowy FF "Wisan" w Skopaniu, tel. Baligród 78, Lesko 67-75. Ośrodek Wypoczynkowy Nauczycieli, tel. Baligród 147. Schronisko Studenckie "Almatur", tel. Baligród 104. Pole biwakowe. Wyciąg narciarski. Bystre k. Czarnej, w. - 178 Caryńskie, teren d. wsi - 182, 286 Chmiel, w. - 181. PKS. Kwatery prywatne. Pole biwakowe. Studencka baza namiotowa. Chrewt, w. i osiedle wypoczynkowe - 172. PKS. Sezonowe ośrodki wypoczynkowe. Pola biwakowe. Stanica wodna LOK Przemyśl (przystań żeglarska, kąpielisko). Przystań wodna POZŻ Przemyśl. Bar (sezonowy). Chryszczata, g. - 204, 261, 305 Cisną, w. - 160, 206. PKS. Kolejka leśna - stacja Majdan, tel. 35. Schronisko PTTK "Pod Ho-nem". Schronisko prywatne "O-krąglik" (dawny motel), tel. 49. Hotel Nadleśnictwa, tel. 73 i 74. Schronisko PTSM (VII-VIII), tel. 60. Ośrodek Wypoczynkowy PKP "Kolejarz", tel. 25. Kwatery prywatne. Parking. Pola biwakowe. Restauracja "Matrago-na". Auto-Caffe-Bar. Kawiarnia "Tamica". Ośrodek Zdrowia, tel. 12. Apteka, tel. 23. Placówka GOPR - schronisko 362 SKOROWIDZ - INFORMATOR "Pod Honem". Komisariat Policji, tel. 7. Placówka SG, tel. 13. Stacja benzynowa, Doiżyca, tel. 21. Izba Pamiątek. Wyciąg narciarski orczykowy. Cisowiec, w. - 151. PKS. Cisy na Górze Jawor, rezerwat przyrody - 158 Czarna, w. - 174, 177. PKS. Ośrodek Wypoczynkowy Sanockiego Zakładu Nafty i Gazu, tel. 13. Ośrodek Wypoczynkowy DZNPW w Dąbrowie Górniczej, tel. 61. Zajazd "Na Kresach", tel. 61. Kwatery prywatne. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 5. Pole biwakowe. Wyciąg narciarski orczykowy. Czarne, osada leśna k. Rabego - 155 Czarny, p. - 290 Czaszyn, w. - 93. PKP. PKS. Czerenin, g. - 228 Czerteż, część miasta Sanoka - 70. MKS. PKS. Czoło, g. - 232 Czulnia, g. - 237, 276 Czysty Wierch, g. - 255 Danawa, g. - 270 Daszówka, w. - 132, 242. PKS. Dąbrówka, dzielnica miasta Sanoka - 70. PKS. MKS. PKP. Stacja benzynowa, ul. Krakowska, tel. 320-49. Stacja obsługi PP "Polmozbyt", ul. Krakowska, tel. 314-23. Dolina, w. - 72. PKS. Dolina Potoku Niedźwiedziego - 253, 255 Dołżyca k. Cisnej, w. - 194, 225. Ośrodki Wypoczynkowe: ZPM w Rzeszowie, tel. Cisną 62; "In-stal - Rzeszów" S.A.; Prokuratury Wojewódzkiej w Krośnie; WSM w Rzeszowie; PKP w Bytomiu, tel. Cisną 36a; Dom Wczasowy PKP, tel. Cisną 69. Restauracja "Solinka". Bar "Pod Łopiennikiem". Pole biwakowe. Stacja benzynowa, tel. Cisną 21. Dotżyca k. Komańczy, w. - 270. PKS. Durna, g. - 247, 350 Duszatyn, w. - 97,202. Kolejka leśna. Pole biwakowe. Dwemiczek, w. - 180, 244. PKS. Pensjonat "Na Rusinowej Polanie", właściciel S. Rusin, tel. Dwernik 12 (konie, rowery górskie, wyciąg narciarski). Pole biwakowe. Stanica ZHP (VII-VIII). Dwemik, w. - 182, 244. PKS. Ośrodek Wypoczynkowy UPT w Zamościu. Poczta. Bar. Dwemik - Kamień, g. - 182, 287 Dyszowa, g. - 272 Dział k. Rzepedzi, g. - 304 Dział k. Wetliny, g. - 234, 250, 293, 342 Dziurdziów, w. - 150 Dziurkowiec, g. - 229 Dźwiniacz, rezerwat przyrody - 185 Falowa, g. - 225 Fereczata, g. - 208 Glinne, w. - 126. PKS. Pole biwakowe. Głęboki Wierch, g. - 227 Gołoborze, rezerwat przyrody Góra Parkowa (Kopiec Mickiewicza), g. - 62 Góra Sobień, rezerwat przyrody, g. - 80, 82 Góry Baligrodzkie, g. - 152 SKOROWIDZ - INFORMATOR 363 Góry Słonne, g. - 311 Górna Solinka, p. - 198 Górzanka, w. - 168, 349. PKS. Grandysowa Czuba, g. - 284 Granicka, g. - 308 Grodzisko, g. - 143 Gromadzyń, g. - 332 Gruszka, g. - 276 Habkowce, osada leśna - 160. PKS. Pole biwakowe. Parking. Halicz, g. - 220, 252, 323 Hanusiska, l. - 76 Hnatowe Berdo, g. - 341 Hoczew, w. - 149. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), tel. Lesko 17-95. Izba Pamiątek. Bar. Holica, g. - 327 Hon, g. - 205 Hordy sko, g. - 315 Horodek k. Cisnej, g. - 225 Horodek, teren d. wsi - 172 Horodna, g. - 314 Hoszowczyk, w. - 134. PKS. Hoszów, w. - 176. PKS. Hrubki, g. - 233 Huczwice, teren d. wsi - 156 Hulski, p. - 302 Hulskie, g. - 243, 289, 299, 318 Hulskie, rezerwat przyrody - 318 Hulskie, w. - 302 Huzele, w. - 149, 277. PKS. Dom Wycieczkowy "Harctur", tel. Lesko 62-49. Wyciąg narciarski orczykowy. Restauracja "Zasa-nie". Hylaty, p. - 350 Hyreza, przełęcz - 349 Hyriata, g. - 281, 358 Hyriaty, p. - 281 Jabłonki, w. - 158, 159, 223, 265. Schronisko PTSM (czynne cały rok), tel. Baligród 26. Bar letni. Parking. Pole biwakowe. Jasień, w. - 175. PKS. Ośrodek Wypoczynkowy PKP, tel. Ustrzyki Dolne 540. Kwatery prywatne. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP. Pole biwakowe. Jaskinia w Rosolinie - 290 Jasło, g. - 206, 294, 297 Jawor, g. - 331 Jawor k. Soliny, osiedle i ośrodek turystyczny - 148. PKS. Camping "Jawor", tel. Solina 47. Parking. Bar. Kawiarnia "Jawor". Ośrodek Usług Wodnych "Biała Flota" (przystań statków spacerowych, wypożyczalnia sprzętu pływającego, kawiarnia), tel. Solina 21. Przystań wodna. Dyżurka WOPR. Jawor k. Jabłonek, g. - 278 Jawor k. Soliny, g. - 323 Jawor, Wojskowy Zespół Wypoczynkowy, tel. Solina 34, Lesko 66-12. - 145 Jaworne, g. - 205 Jawornik k. Nasicznego, g. - 288 Jawornik k. Wetliny, g. - 337, 339, 340 Jawomik-Miklaszki, w. - 98. PKS. Jaworzec, teren d. wsi - 225, 267. Schronisko PTTK. Jeleni Skok, g. - 263 Jeziorka Duszatyńskie - 203 Jezioro Myczkowskie - 143 Jezioro Solińskie - 44, 46, 147 Kalnica k. Cisnej, w. - 196, 264. PKS. Pensjonat "Bogdanka", tel. Wetlina 13 lub Cisną 53. Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczyn-kowy "Drogomistrzówka", tel. Cisną 36. Kwatery prywatne. Wyciąg narciarski, tel. Wetlina 9. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Wetlina 27. 364 SKOROWIDZ - INFORMATOR Kalnica k. Tamawy, w. - 92. PKS. Kamienna, g. - 234 Kamienna Laworta, g. - 329. Wyciąg narciarski. Kamień, g. - 269, 273 Kamionka, teren d. wsi - 92 Karlików, w. - 88. PKS. Wyciąg narciarski. Kiczera Beniowska, g. - 255 Kielczawa, w. - 151 Kińczyk Bukowski, g. - 256 Kobylskie, teren d. wsi - 266 Kołonice, osada leśna, teren d. wsi - 158 Komańcza, letnisko, część wsi Komańcza - 98, 268, 270,271. PKS. PKP. Schronisko PTTK "Pod-kowiata", tel. Komańcza 13. Pensjonat SS Nazaretanek - Izba Pamięci Kardynała S. Wyszyń-skiego. Komańcza, w. - 99. PKP. PKS. Schronisko studenckie. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 42. Pole biwakowe. Kwatery prywatne. Poczta. Komisariat Policji, tel. 7. Posterunek SG, tel. 11. Punkt ratunkowy GOPR (Jerzy Żak), tel. 63. Apteka, Ośrodek Zdrowia. Restauracja "Pod Kominkiem". Stacja benzynowa (przy drodze do Jaślisk), tel. 57. Wyciąg narciarski orczykowy. Kopa Bukowska, g. - 219 Kopacz, g. - 315 Korbania, g. - 251 Krościenko, w. - 141. PKP. PKS. Bar. Ośrodek Zdrowia. Poczta. Lokalne przejście graniczne na Ukrainę. Królewska Studnia, źródło - 308 Krupywiska, polana - 294 Krysowa, g. - 226, 241 Krywe, rezerwat przyrody - 302 Krywe, teren d. wsi - 302 Krzemieniec, g. - 234 Krzemień, g. - 219, 246, 334 Krzywe, w. - 194, 271. PKS. Kulaszne, w. - 93. PKS. Parking. Lesko, m. - 111,237,274,275,276. PKS. Zarząd Oddziału PTTK i BORT, ul. Berka Joselewicza 16, tel. 659 i 66-95. Hotel "Koliba", Rynek 8, tel. 63-03. Ośrodek Wypoczynkowy "Zamek", ul. Piłsudskiego 7, tel. 62-68. Motel "FUX", ul. Bieszczadzka 4, tel. 80-81..- Hotel PHPU "FUX", ul. Bieszczadzka 4, tel. 67-81. BTH "Transtur-Biesz-czady". Rynek l, tel. 60-41. BTKiZ "Trans-Jaga", ul. Smółki 14/5, tel. 66-45. PTH "Tur", ul. Piłsudskiego 3, tel. 81-30, 81-50. Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy "Magador", ul. Szopena 4, tel. 69-81. Camping "Pod Zamkiem", ul. Bieszczadzka, tel. 66-89. Schronisko Młodzieżowe PTSM (całoroczne) - Internat Szkoły Rolniczej, al. Jana Pawła II, tel. 62-69; sezonowe (VII-VIII) - Internat Technikum Leśnego, al. Jana Pawła II, tel. 63-35.. Ośrodek Wypoczynkowy BGŻ, ul. Moniuszki, tel. 63-12. Restauracje: "Turystyczna", ul. Berka Joselewicza 2; "Podzamcze", ul. Bieszczadzka l; "Koliba", Rynek 8; "Polgastro", ul. Kazimierza Wielkiego 3; Kawiarnie: "Zamek", ul. Piłsudskiego 7; "ATU", ul. Piłsudskiego 3; "Country Bar" (camping - sezonowo), ul. Bieszczadzka; Bar "Coyros Center", ul. Kazimierza Wielkiego. Pogotowie Ratunkowe, ul. Unii SKOROWIDZ - INFORMATOR 365 Brzeskiej 18, tel. 63-99. Szpital, ul. Kochanowskiego 2, tel. 670-74. Ośrodek Zdrowia, ul. Kazimierza Wielkiego 4, tel. 80-71. Apteki: Rynek 19, tel. 63-25; Unii Brzeskiej, tel. 62-84. Komisariat Policji, ul. Wincentego Pola 5, tel. 80-41. Poczta, pl. Konstytucji, 3-go Maja 8, tel. 65-41. Stacja benzynowa, ul. Bieszczadzka (obok motelu), tel. 63-40. Parking strzeżony. Rynek. Postój taksówek. Rynek. Mechanika Pojazdowa, ul. Piłsudskiego 4, tel. 61-37. Kąpielisko miejskie - k. parku nad Sanem. Galeria Sztuki (synagoga), ul. Berka Joselewicza 16. Leski Kamień, s., pomnik przyrody - 126, 275 Lipie, w. - 178 Liskowate, w. - 129 Liszna k. Cisnej, w. - 108,281. Pensjonat p. S. Dybasia "Magda" (konie, wyciąg narciarski, kuligi), tel. Cisną 11. Pole namiotowe. Liszna k. Sanoka, w. - 311 Litmirz, rezerwat przyrody - 188 Lutowiska, w. - 178. PKS. Kwatery prywatne. Pole biwakowe. Restauracja "Borowik". Ośrodek Zdrowia, tel. 22. Komisariat Policji, tel. 7. Placówka SG, tel. 20. Punkt ratowniczy GOPR, K. Osiecki, tel. 9. Poczta. Łabiska, g. - 242 Łączki, w. - 149. PKS. Zajazd "Pod Gruszką", tel. Lesko 17-56. Ośrodek Wypoczynkowy "Stomil" Sanok, tel. Lesko 66-47. Łobozew, w. - 131. PKS. Pole biwakowe. Poczta. Ośrodek Zdrowia. Łodyna, w. - 140, 329. PKS. Dolna stacja wyciągu orczykowego na Kamienną Lawortę, tel. Ustrzyki Dolne 632. Parking. Łokieć, rezerwat przyrody - 185 Łopieninka, g. - 223 Łopienka, teren d. wsi - 170, 265, 291. Studencka baza namiotowa (VII-VIII). Łopiennik, g. - 224, 248, 292 Łubne, w. - 157. PKS. Łuh, teren d. wsi - 267 Lukawica, w. - 83. PKS. PKP (Lesko - Lukawica). Ośrodek Zdrowia. Poczta. Łukowe, w. - 92. PKS. Łupków, w. - 104. PKP. Schronisko studenckie. Magura Stuposiańska, g. - 244, 249, 286, 298, 339 Magurka, g.- 355 Magurzec, g. - 355 Majdan, w. - 108,110. PKS. Kolejka leśna, tel. Cisną 35. Skansen Muzeum Kolejki Leśnej (czasowo nieczynny). Bar. Mała Rawka, g. - 234, 250, 280, 293, 242 Małe Jasło, g. - 274, 296 Mały Król, g. - 329, 330 Maniów, osada leśna - 106, 110. PKS. Kolejka leśna. Mariampol, wzgórze - 73 Markowce, w. - 86. MKS. PKS. Markowska, g. - 348 Matragona, g. - 106 Mchawa, w. - 151. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Baligród 29. Michniowiec, w. - 178 Międzybrodzie, w. - 314. Pole biwakowe. 366 SKOROWIDZ - INFORMATOR Mików, w. - 97. Kolejka leśna. Moczarne, teren d. wsi, uroczysko - 198, 232 Moklik, g. - 290 Mokre, w. - 86. PKS. Monasterzec, w. - 82. PKS. Monastyr, g. - 169 Morochów, w. - 86 Muchanin Wierch, g. - 343 Muczne, osada leśna - 184, 284. Leśnictwo Łowieckie "Muczne", p. Pawlak (noclegi, wyżywienie, rowery górskie). Hotel Nadleśnictwa Lutowiska. Punkt kaso-wo-informacyjny BPN - Leśnictwo "Górny San". Myczkowee, w. - 142. PKS. Camping "Ustronie", tel. Uherce 34. Dom Wczasowy "Energetyk", tel. Solina 31. Ośrodki Wypoczynkowe: "Hutnik, Huta "Pokój" Ruda Śląska, tel. Uherce 42; "Naftomontaż" Sanok, tel. Uherce 17; "Berdo" ZHP Krosno, tel. Uherce 14, SFA Sanok, tel. Uherce 18; ZM "Dezamet" Nowa Dęba, tel. Uherce 68; ZPG "Stomil" Sanok; Przedsiębiorstwa Kopalnictwa Nafty i Gazu Sanok; Fabryki Łączników Radom. Ośrodek Wczasowy Policji, tel. Solina 50. Wojskowy Dom Wypoczynkowy, tel. Uherce 49. Schronisko PTSM (VII-VIII), tel. Uherce 19. Restauracja "My-czkowianka". Kawiarnia "U-stronie" (sezonowo). Kąpielisko i wypożyczalnia sprzętu wodnego. Pole biwakowe. Parking. Wyciąg narciarski. Myczków, w. - 165, 239. PKS. Kwatery prywatne. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 5. Poczta. Pole biwakowe. Mylnów Wierch, g. - 342 Nasiczne, w. - 182. Ośrodek Wypoczynkowy PTHW Katowice, tel. Dwernik 28. Stanica ZHP (VII-VIII). Punkt kasowo-infor-macyjny BPN - Leśnictwo Ca-ryńskie. Na Kopcach, przełączka - 311 Negrylów, dolina potoku - 252. Schronisko BPN. Niebieszczany, w. - 85. MKS. PKS. Nowosiółki, w. - 150. PKS. Nowy Łupków, w. - 103. PKP. PKS. Kolejka leśna. Pokoje noclegowe - stacja'kolejki leśnej. Pole biwakowe. Bar. Poczta. Nowy Zagórz, część miasta Zagórza - 72. MKS. PKS. PKP. Galeria - Dom Sztuki Bieszczadzkiej Grupy Twórców Kultury, ul. Wolności 25. Oblazy, teren d. osady - 301 Obnoga, g. - 285 Okopy Pułaskiego, grodzisko - 75 Okrąglik, g. - 207, 229 Olchowa, w. -91. PKS. Olchowce, część miasta Sanoka - 77. MKS. PKS. Restauracja "Zasa-nie", ul. Przemyska. Izba Pamięci. Olchowiec, teren d. wsi - 172. PKS. Ośrodek Wypoczynkowy Leśników (przystań wodna). Pole biwakowe. Oslawica, w. - 103. PKS. Olsza Kosa w Stężnicy, rezerwat przyrody - 154 Olszanica, w. - 128. PKS. PKP. Ośrodek Wypoczynkowy Ministerstwa Sprawiedliwości (pałac), tel, 62. Usługi Hotelarskie, M. i K. Kania, Olszanica 275, tel. 158. Restauracja "Olszanka". Poczta. Apteka. Ośrodek Zdrowia. Komisariat Policji. Wyciąg narciarski. Stacja benzynowa. SKOROWIDZ - INFORMATOR 367 Olszyna Łęgowa w Kalnicy, rezerwat przyrody - 196 Opołonek, g. - 256 Orelec, w. - 144. PKS. Orli Kamień, s. - 309 Orlik, g. - 329 Osławica, w. - 103. PKS. Ostry, g. - 331 Ostry Dział, g. - 329 Otryt Dolny, teren d. osiedla - 264 Otryt Górny, teren d. osady - 243, 300. Schronisko studenckie "Chata Socjologa". Studencka baza namiotowa. Otryt, g. - 243, 278, 289, 298, 318 Paniszczów, teren d. wsi - 172 Paportna, g. - 320, 339 Pasika, g. - 272 Pilnik, g. - 358 Płasza, g. - 229, 319 Płonna, w. - 89. PKS. Pobiedno, w. - 86. MKS. PKS. Pod Krzyżem, nazwa terenowa -309 Pod Tołstą, teren d. osady - 301 Polana, w. - 172, 243. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Czarna 10. Stanica PTTK na Wańka Dziale. Stanica ZHP (VII-VIII). Kwatery prywatne. Poczta. Bar "Pod Otrytem". Gospodarstwo hodowli koni p. Myślińskich (jazda konna). Wyciąg narciarski. Polanki, osada leśna - 170, 268, 287. Pole biwakowe. Polańczyk, wieś i ośrodek wypo-czynkowo-uzdrowiskowy - 165. PKS. Sanatorium uzdrowiskowe "Atrium", tel. 18 i 19. Sanatorium uzdrowiskowe "Siarkopol" KiZPS Tarnobrzeg, tel. 10 i Lesko 62-14. Ośrodek Wypoczynkowy MSW "Jawor", tel. 31 i 32. Ośrodek leczniczo-wczasowy "Dedal" (WSK-PZL Rzeszów), tel. 8. Ośrodek sanatoryjno-wy-poczynkowy "Relawia" (WSK -PZL Świdnik), tel. 29. Ośrodek sanatoryjno-wypoczynkowy "Polski Len", tel. 40. Sanatorium "Plon", tel. 11. Ośrodek sanatoryjno-wypoczynkowy "So-linka", tel. 24. Ośrodek wypoczynkowy "Unitra", tel. 84. Pensjonaty: "Ewa" -M. Derewiecki, Polańczyk 37a; I. Kalisz, Polańczyk 42, tel. 58; "Gabrysia" - S. Wolański, Polańczyk 13, tel. 85; Ośrodek wodno-rekreacyjny "Zjawa". Pole namiotowe "Patelnia" - L. Kulpecki, Polańczyk 42, tel. 58. Pole namiotowe "Równia" - M. Karbosz, Polańczyk 33. Kwatery prywatne: A. Podkolicki, Polańczyk l (pole namiotowe). Poczta. Ośrodek Zdrowia, tel. 21. Apteka, tel. 41. Komisariat Policji, tel. 7. Centrala WOPR (na cyplu). Przystanie wodne. Połoma, g. - 258 Połonina Bukowska, g. - 252 Połonina Caryńska, g. - 215, 280, 342 Połonina Wetlińska, g. - 212, 289, 293, 342, 351, 354. Schronisko PTTK. Dyżurka GOPR. Poraź, w. - 90. PKS. Posada Leska, część miasta Leska - 76. PKS. Posada Olchowska, część miasta Sanoka - 54 Postołów, w. - 76. PKS. Zajazd "U Kmity" (parking, pole biwakowe), tel. Lesko 81-76. Postołowska Góra, g. - 76 Potasznia, teren d. osady - 258 Potok Olchowski - 307 368 SKOROWIDZ - INFORMATOR Potoki, przysiółek - 307 Prełuki, w. - 97. Kolejka leśna. Pole biwakowe. Procisne, w. - 183. PKS. Progi skalne na Hoczewce, pomnik przyrody - 150 Prusiek, w. - 85. MKS. PKS. Przełęcz 928 m - 205 Przełęcz Beskid - 193 Przełęcz Bukowska - 221, 257 Przełęcz Łupkowska - 103 Przełęcz M. Oriowicza - 211, 226, 345, 352 Przełęcz nad Brzegami Górnymi - 199. PKS. Parking BPN. Punkt kasowo-informacyjny BPN. Przełęcz nad Turzańskiem - 304, 307 Przełęcz pod Czerteżem - 233 Przełęcz pod Kosowcem - 298 Przełęcz pod Tamicą ("Wołoska") -217, 333 Przełęcz Użocka - 253 Przełęcz Wyżniańska - 200, 280. PKS. Parking BPN. Schronisko PTTK "Pod Mała Rawką". Przełęcz Żebrak - 157, 205 Przybyszów, teren d. wsi - 89, 269 Przysłup k. Caryńskiego, przełęcz - 248, 279. Schronisko studenckie "Koliba". Pole biwakowe. Punkt kasowo-informacyjny BPN. Przysłup k. Kalnicy, w. - 195, 291, 292. Kwatery prywatne. Pole biwakowe. Zajazd "U Zdzicha" (bar, noclegi, pole namiotowe). Przysłup, przełęcz - 195, 290 Pszczeliny, w. - 189, 245, 293. PKS. Pole biwakowe. Studencka baza namiotowa. Puszcza Bukowa, l. - 199 Rabę k. Baligrodu, osada leśna, teren zniszczonej wsi - 156, 260. Studencka baza namiotowa (VII-VIII). Stanica ZHP (VII-VIII). Rabę k. Czarnej, w. - 177. PKS. Pole namiotowe. Stadnina koni - J. Baranowski (jazda konna, szkółka jeździecka), tel. Czarna 142 i 143. Rąbią Skała, g. - 231, 339 Radoszyce, w. - 102. PKS. Radziejowa, teren d. wsi - 168, 349. PKS. Rajskie, w. - 171, 294, 296. Ośrodek wypoczynkowy Sanockiego Zakładu Kopalnictwa Nafty i Gazu (przystań żeglarska). Pole biwakowe. Stanica ZHP. Ropienka - Kopalnia, osiedle - 129. PKS. Bar "Szyb". Ośrodek Zdrowia. Poczta. Komisariat Policji. Ropienka, w. - 130. PKS. Rosocha, g. - 283, 358 Rosochate, teren, d. wsi - 174 Rosolin, teren d. wsi - 290 Roztoki Dolne, w. - 151 Roztoki Górne, w. - 108, 229, 359. Prywatne schronisko "U Stacha". Studencka baza namiotowa (VII-IX). Rozsypaniec k. Halicza, g. - 221, 252 Równia, w. - 133, 242. PKS. Równia, g. - 139, 329, 332 Rudenka, w. - 128. PKS. Ruskie, teren d. wsi - 181 Rydoszowa, g. - 227 Rybne, w. - 168 Rzeki, p. - 351, 353 Rzepedka, g. - 306 Rzepedź, w. i osiedle - 94, 304, 306, 307. PKS. PKP. Kolejka leśna. Hotel "Bieszczady", tel. 5. Gminny Ośrodek Turystyczno- -Edukacyjny "Nad Osławą", tel. 14. Schronisko PTSM SKOROWIDZ - INFORMATOR 369 (VII-VIII), SP, tel. 11. Poczta. Ośrodek Zdrowia. Apteka. Bar. Kawiarnia. Punkt ratunkowy GOPR (J. Seredyński), tel. 5. San, rz. - 21 Saneczek, w. - 85. MKS. PKS. Sanok, m. - 47,307,308,309, 316, 317. MKS. PKS. PKP. Zarząd Oddziału PPTK i BORT, ul. 3-go Maja 18, tel. 321-17, 325-12. Bieszczadzkie Schroniska i Hotele PTTK Spółka z o.o., ul. Mic-kioewicza 29, tel. 311-29, 310-13, 311-29. PBP "Orbis", ul. Piłsud-skiego 10, tel. 309-38. BUT "Marko", Rynek l, tel. 376-02. Dom Turysty PTTK, ul. Mickiewicza 29, tel. 314-39. Hotel "Turysta", ul. Jagiellońska 13, tel. 309-22. Domki campingowe PTTK, ul. Biała Góra, tel. 338-80. Hotel "Błonie" MOSiR, al. Wojska Polskiego, tel. 314-93. Camping MOSiR, al. Wojska Polskiego. Schronisko PTSM, ul. Lipińskiego, tel. 319-80. Poczta: ul. Kościuszki l, tel. 303-82; ul. Robotnicza, tel. 313-75; ul. Daszyńskiego 27, tel. 325-30. Muzeum Historyczne, ul. Zamkowa 2, tel. 306-09. Muzeum Budownictwa Ludowego: Dyrekcja, ul. Traugutta 3, tel. 309-34; Park Etnograficzny, ul. Rybic-kiego, tel. 316-72. Komisariat Policji, ul. Sienkiewicza 5, tel. 997, 306-86. Pogotowie Ratunkowe, ul. 800-Lecia, tel. 999. Szpital, ul. 800-Lecia, tel. 344-44. Przychodnie Rejonowe; ul. Lipińskiego 8, tel. 323-28; ul. Mickiewicza, tel. 307-73; ul. Traugutta 21, tel. 329-26; ul. Jana Pawła II, tel. 323-88; ul. Błonie, tel. 358-44. Apteki. Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe - Grupa Bieszczadzka, ul. Mickiewicza 49, tel. 322-04, 346-11. Restauracje: "Adria", ul. Lipińskiego, tel. 346-97; "Karpacka", ul. Jagiellońska, tel. 319-72; "Max", ul. Kościuszki 34, tel. 319-95; "Szarotka", ul. Krakowska, tel. 321-21; "Zasanie", ul. Przemyska, tel. 307-91. Bary. Kawiarnie. MOSiR, ul. Wojska Polskiego, tel. 314-93, 312-49 (kąpielisko, kryta pływalnia, tor lodowy, camping, hotel). Stacje benzynowe: ul. Krakowska, tel. 320-49; ul. Lipińskiego, tel. 323-35. Stacja obsługi PP "Polmozbyt", ul. Krakowska, tel. 314-23. Pomoc drogowa PZM, ul. Podgórze 7, tel. 981. Postój taksówek, pl. św. Michała, tel. 303-33. Dworzec PKP, ul. Dworcowa 4, tel. 305-16. Informacja PKP, tel. 304-04. Dworzec PKS, ul. Lipińskiego, tel. 323-01. Informacja PKS, tel. 936. Informacja MKS, tel. 301-21. Sawkowczyk, w. - 171. PKS. Serednica, w. - 129. PKS. Serednie Małe, teren d. wsi - 174. Stadnina hucułów p. Myślińskie-go z Polany. Serednie Wielkie, w. - 92. PKS. Sękowiec, w. - 181. PKS. Ośrodek wypoczynkowy leśników, tel. Dwemik 18. Sianki, teren d. wsi - 252, 253 Sine Wiry, rezerwat przyrody - 170, 268 370 SKOROWIDZ - INFORMATOR Siodło 1160 m (Przełęcz "Bojkow-ska"), przełęcz - 218, 246, 334 Siodło pod Chryszczatą - 305 Siwarnia, g. - 241 Skałka, g. - 288 Skorodne, w. - 174 Sienna, g. - 312 Słonny,g.-311,317 Słonny Wierch, g. - 312. Pole biwakowe. Smerek, g. - 209, 347, 355 Smerek, p. - 319 Smerek, w. - 196, 209, 315, 316. PKS. Ośrodek wypoczynkowy PKP Tarnowskie Góry, tel. Wet-lina 3. Motel, tel. Wetlina 2. Kwatery prywatne. Stanica ZHP (VII-VIII). Studencka baza namiotowa (VII-VIII). Pole biwakowe. Smolnik nad Osławą, w. - 105, 109. PKS. Kolejka leśna. Smolnik nad Sanem, w. - 180, 300. PKS. Sobień, ruiny zamku - 80 Sokole, teren d. wsi - 242. Pole biwakowe "U Wiktoryniego". Sokoliki Górskie, teren d. wsi - 184 Solina, osiedle - 145, 321, 323. PKS. Hotel "Solina", PTHU "Bieszczady" (restauracja, kawiarnia), tel. 7. DW "Halicz", tel. 10. DW "Solinka", PRIiH "Hydrobudowa" Rzeszów. DW "San". DW "Tamica", PT "Kacia", tel. 30. Ośrodek Wczasowy PGiK "Geokard" Rzeszów, tel. 58. Ośrodek Wczasów Rodzinnych "Hutnik", tel. 13. Camping ZEW "Energetyk" tel. 33. Zespół Elektrowni Wodnych Soli-na-Myczkowce (zwiedzanie zapory), tel. 5. Poczta. Ośrodek Zdrowia, tel. 14. Punkt apteczny. Restauracja "Kaskada". Kawiarnia "Gwerek". Stacja benzynowa, tel. 8. Solinka, osada leśna - 107, 110, 228. Kolejka leśna. Solinka, rz. - 107, 110 Stare Sioło, w. - 340 Stefkowa, w. - 130. PKS. Stężniea, w. - 154 Stożek, g.-325, 331 Strwiąż, rz. - 137 Strwiążyk, część miasta Ustrzyki Dolne - 137 Stryb, g. - 229 Strzebowisko, w.:- 196. PKS. Studenne, teren d. wsi - 301 Stuposiany, w. - 183. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Lutowiska 48. Mechanika pojazdowa, tel. Ustrzyki Dolne 53. Suche Rzeki, teren d. wsi - 351. Stanica ZHP "Ostoja" (schronisko całoroczne). Punkt kaso-wo-informacyjny BPN. Sukowate, teren d. wsi - 92 Sulita, g. - 305 Syhłowaty, p. - 252, 255 Szczawnik, g. - 296 Szczawne, w. - 94. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 8. Poczta. Szczerbanówka, teren d. wsi - 106. Schronisko studenckie (nieczynne). Szeroki Wierch, g. - 217 Szmaragdowe Jeziorko - 267, 268 Średni Garb, g. - 270 Średni Wierch, g. - 354 Średnia Wieś, w. - 163. PKS. Kwatery prywatne. Tamawa, rezerwat przyrody - 187 Tamawa Dolna, w. - 91. PKS. Poczta. Ośrodek Zdrowia. Tamawa Górna, w. - 91. PKS. SKOROWIDZ - INFORMATOR 371 Tamawa Niżna gospodarstwo rolne -185,284. Hotel. Pole biwakowe. Tarnica, g. - 217 Teleśnica Oszwarowa, w. - 131, 324. Ośrodek Wypoczynkowy BT "Logostur"-Uroczysko (konie, wyżywienie, wypożyczalnia sprzętu wodnego), tel. Łobozew 10. Pole biwakowe "Ostoja". Bar "Zatoka". Kąpielisko. Przystań wodna. Dyżurka WOPR. Teleśnica Sanna, teren d. wsi - 131 Terka, w. - 169, 239, 325. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Wołkowyja 6. Terebowiec, p. - 216 Tokarnia, g. - 259, 348 Tolsta, g. - 326 Trepcza, w. - 313. PKS. Trohaniec, g. - 278, 300 Turzańsk, w. - 96, 304 Tworylne, teren d. wsi - 301. Studencka baza namiotowa (VII-VIII). Tworylczyk, p. - 302 Tworylczyk, teren d. wsi - 302 Tyskowa, teren d. wsi - 168, 349 Uherce Mineralne, w. - 126. PKS. PKP. Poczta. Bar. Kwatery prywatne, p. Czernecka, tel. 56. Mechanika Pojazdowa, p. A. Ross, tel. 46. Ustianowa Dolna, w. - 130. PKS. PKP. Ustianowa Górna, w. - 132. PKS. Ustrzyki Dolne, m. - 134, 241, 328. PKP. PKS. Zarząd Oddziału PTTK i BORT, ul. 29 Listopada 21, tel. 247 i 235. BT. "Turysta", Rynek 4, tel. 405. Samodzielne Biuro Turystyczne "Bal-Tur", Rynek l, tel. 139 i 442. Biuro Podróży i Turystyki "Glob-Tur", Rynek 14, tel. 726. Usługi Turystyczne E. i J. Ba-Iowscy, ul. Wyzwolenia 5, tel. 251. DW "Laworta", ul. Nad-góma 12, tel. 364, 365. Hotel "Stwiąż", ul. Sikorskiego l, tel. 303. Hotel "Bieszczady", Rynek 19, tel. 691. Camping (koło kąpieliska), ul. PCK, tel. 336. Pensjonat "Otryt", ul. Rzeczna 26, tel. 519. Ośrodki Wypoczynkowe: UMCS Lublin, ul. Sikorskiego 17; PZU Rzeszów, ul. l Maja 22, tel. 80; Zakładów Chemicznych "Organika" Sarzyna, ul. Strwiążyk 30, tel. 512; PP "El-tor" Rzeszów, ul. l Maja 72, tel. 213; ZNTK Pruszków "Pod Dębami", ul. Nadgórna 95, tel. 357. Ośrodek Szkoleniowy ZHP, ul. Korczaka 15, tel. 43. Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe "ABM" B. Mrugała, Jasień 54, tel. Ustrzyki Dolne 555 i 950. Wyciąg narciarski "Gromadzyń", ul. Naftowa, tel. 270. Wyciąg narciarski "Laworta", tel. 632. Kąpielisko, ul. PCK. Pogotowie Ratunkowe, ul. 29 Listopada 53, tel. 9. Szpital Rejonowy, ul. 29 Listopada 15, tel. 285. Przychodnia Lekarska, ul. Jana Pawła II 31, tel. 239. Apteka, Rynek 12. Dworzec autobusowy, ul. Dworcowa, tel. 54. Pomoc drogowa PZMot, ul. 29 Listopada 27, tel. 418. Stacja benzynowa, ul. l Maja, tel. 93. Postój taksówek, ul. Dworcowa, tel. 334. Placówka GOPR (sezon zimowy), ul. Naftowa 46, tel. 270. Placówka SG, ul. 29 Listopada, tel. 93. Komisariat Policji, ul. 29 Listopada 33, tel. 654. Poczta, ul. 29 Listopada 51, tel. 600. 372 SKOROWIDZ - INFORMATOR Restauracje: "Myśliwska", ul. Benka 3; "Bieszczadzka", Rynek 19; "Turystyczna", ul. 29 Listopada; "Laworta", ul. Nadgóma 12. Ośrodek Dydaktyczno-Nau-kowy BPN, Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze, ul. Bełzka 7, tel. 245. Redakcja "Gazety Bieszczadzkiej", ul. 29 Listopada 49, tel. 151. Ustrzyki Górne, w. - 189, 201, 216, 237, 333. PKS. Dyrekcja BPN, tel. Lutowiska 110, Lesko 81-97. Hotel PTTK "Górski", tel. 101. Schronisko PTTK "Kremena-ros", tel. 2. Schronisko BPN "Biały Hotel" w dolinie Tere-bowca. Camping PTTK, tel. 2. Pole biwakowe. Dyżurka GOPR (pokoje noclegowe), tel. 104. Studencka baza namiotowa. Restauracja "Kremenaros". Bar. Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK. Poczta. Punkty kaso-wo-informacyjne BPN; dyrekcja BPN, schronisko BPN, dyżurka GOPR. Wyciąg narciarski. Walter, d. Woronikówka, g. - 265 Walachówka, g. - 273 Wańkowa, w. - 129. PKS. Wańka Dział, g. - 173. Stanica PTTK. Weremień, w. - 149 Werlas, w. - 171. Pole biwakowe. Wetlina, w. - 197, 336, 340, 345, 346. Hotel PTTK "Górski" (restauracja, camping), tel. 34. Dom Wycieczkowy PTTK (pole namiotowe) tel. 15. Pensjonat p. Ostrowskich "Leśny Dwór" tel. Wetlina 73, Lesko 64-54. Zajazd "Pod Połomią" (noclegi, restauracja), tel. 11. Pensjonat p. M. Moskot (noclegi, bar, pole namiotowe). Ośrodek Wypoczynkowy PRZ "Dźwig" Rzeszów, tel. 17. Ośrodek Wypoczynkowy "Elektromontaż" Rzeszów. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 6. Studencka baza namiotowa. Stanica ZHP. Pola biwakowe. Poczta. Placówka SG, tel. 8. Punkt kasowo-in-formacyjny BPN - Leśnictwo "Osada". Widełki, g. - 245 Wielka Grań Wopistów, g. - 208 Wielka Rawka, g.'- 234, 293, 342 Wielki Król, g. - 330 Wielopole, w. - 90. PKS. PKS. Wola Górzańska, w. - 168, 349 Wola Mariaszowa, w. - 164. PKS. Wola Michowa, w. - 105, 109. PKS. Kolejka leśna. Schronisko turystyczne (prywatne). Pole biwakowe. Stanica ZHP (VII-VIII). Wolańska Skała, s. - 76 Wola Piotrowa, w. - 88, 347. PKS. Wolica, w. - 87. PKS. MKS. Wołkowyja, w. - 167, 239. PKS. Schronisko PZW, tel. 15. Motel "Solinka" (bar). Rolniczy Ośrodek Wypoczynkowy, tel. 23. Ośrodek Wczasowy "Jawory", tel. 12. Kwatery prywatne. Ośrodek Wczasowy "Stomil" Warszawa, tel. 7. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. 32. Pola namiotowe: "Czaków", "Nad Zatoką", "Na Cyplu". Stanica ZHP (VII-VIII). Ośrodek Zdrowia, tel. 25. Poczta. Bar "Kuźnia". Wołosań, g. - 205 Wołosate, osiedle BPN - 192, 223, 333. Hotel i schronisko BPN, tel. Ustrzyki Górne 5. Pole biwakowe. Parking. Bar "Tamica". SKOROWIDZ - INFORMATOR 373 Punkt kasowo-informacyjny BPN. Stanica ZHP (VII-VIII). Wołowy Garb, g. - 252 Woronikówka, rezerwat przyrody -159 Woronikówka, g. rezerwat przyrody - 265 Wujskie, w. - 316. PKS. Wydmę, teren d. wsi - 172 Wysoczany,w. - 86 Wysoki Dział, g. - 204, 331 Wysokie Berdo, g. - 226 Wysoki Wierch, g. - 306 Wyspa Energetyka, wyspa na Jeziorze Solińskim - 167. Ośrodek Wypoczynkowy "Energetyk". Wyżniański Wierch, g. - 200 Zabrodzie, w. - 145, 321 Zadworze, w. - 176. PKS. Zagórz, m. - 72. MKS. PKS. PKP. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, ul. Piłsudskiego, tel. 22. Studencka baza turystyczna (domki, pole biwakowe), ul. Rzeczna l, tel. 220-44; ul. Wodna 3, tel. 221-98. Wyciąg narciarski - Zakucie. Restauracja "Popularna", ul. Piłsudskiego. Ośrodek Zdrowia, ul. Piłsudskiego 20. Apteka, ul. Piłsudskiego 30. Poczta. Zahoczewie, w. - 150. PKS. Schronisko PTSM (VII-VIII), SP, tel. Hoczew 17-28. Zahutyń, w. - 72. MKS. PKS. Zakole, rezerwat przyrody - 183 Zakucie, część m. Zagórza - 75. Wyciąg narciarski. Załuż, w. - 80, 313. MKS. PKS. PKP. Ośrodek Wypoczynkowy Rolników "Miwa". Zamczysko, g. - 317 Zasław, w. - 76 Zatwarnica, w. - 181, 303, 304. PKS. Hotel robotniczy leśnictwa. Punkt kasowo-informacyjny BPN - Leśnictwo Suche Rzeki. Zawadka Bykowska, w. - 79. MKS.PKS. Zawój, teren d. wsi - 267 Zawoź, w. - 171. PKS. Ośrodki Wypoczynkowe: Zakładów Chemicznych "Organika" w Sarzy-nie, tel. Wołkowyja 45; Podkarpackich Zakładów Rafineryjnych Jasło. Kwatery prywatne. Bar (sezonowy). Pole biwakowe. Sezonowa placówka WOPR. Zboiska, w. - 86 Zubeńsko, teren d. wsi - 227 Zwierzyn, w. - 142,238. PKS. Dom Wczasów Dziecięcych, tel. Uher-ce29. Zwiezło, (Jeziorka Duszatyńskie) rezerwat przyrody - 204 Źródła Strwiąża, źródła - 330 Żerdeńka, w. - 151 Zernica Niżna, w. - 151 Zernica Wyżną, w. - 151 Żłobek, w. - 177, 327. PKS. Pole biwakowe. Żołobina, g. - 303 Żubracze, w. - 107, 110, 356. PKS. Kolejka leśna. Prywatne schronisko "Besth-Hotel-Bis" i pole namiotowe "Cicha Woda". Bar. Gospodarstwo hodowlane koni "K - Farm" p. Kwiatkowskich (jazda konna, kuligi, bryczki). Żuków, g. - 326, 331, 332 Żydowski Beskid, przełęcz - 256 BIBLIOGRAFIA Acta scansenologia Tom I. MBL w Sanoku, Sanok 1980. Architektura rezydencjonalna i obronna województwa rzeszowskiego. Muzeum - zamek w Łańcucie, Łańcut 1972. Barudzi J. Wędrówka przez Bieszczady. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Wa- rszawa-Kraków 1986. Bata A. Bieszczady - szlakiem walk z bandami U P A. KAW, Rzeszów 1984. Bata A. Szlakiem bieszczadzkiej kolejki leśnej. KAW, Rzeszów 1986. Batkowski J., Brykowski R. Zabytki architektury w powiatach leskim i ustrzyckim. Wierchy 1956. Beskid Niski i Pogórze - mapa turystyczna. PPWK, Warszawa 1979. Bielecki T., Ławski J. Gdy umilkly ostatnie strzały. MON, Warszawa 1969. Biernacka M. Kształtowanie się nowej społeczności wiejskiej w Bieszczadach. ZN im. Ossolińskich PAN, Wroctaw-Warszawa-Kraków--Gdańsk 1974. Bieszczady - mapa turystyczna. PPWK, Warszawa 1981. Bieszczady - przewodnik. Praca zbiorowa. Oficyna Wydawnicza "Ke- wasz", Pruszków - Olszanica 1993. Bochmak A. Warowny klasztor karmelitów bosych w Zagórzu. Rocznik TPN w Przemyślu Rok 1924. Budziak J. Zabytki sakralne Leska. Oficyna Wydawnicza "Kewasz", Warszawa 1992. Burchard P. Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa 1990. Czajkowski J. Park Etnograficzny w Sanoku. MBL w Sanoku, Sanok 1992. Czajkowski J. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Przewodnik. KAW Rzeszów, Sanok 1978. Chwałczyk T. Bieszczadzkie szybowiska. KAW, Rzeszów 1982. Czartoryski P. Na nartach przez Bieszczady. SiT, Warszawa 1958. BIBLIOGRAFIA 375 Dalecki R. Armia "Karpaty" 1939. MON, Warszawa 1979. Dannochwał T. Bieszczady - przewodnik po znakowanych szlakach pieszych. Agencja Reklamowa "Hot", Białystok-Warszawa 1992. Derwicki A. Bieszczadzki Park Narodowy - przewodnik przyrodniczy. Ośrodek KTG PTTK, Ustrzyki Górne 1990. Derwicki A. Dzieje Bieszczadów - przewodnik historyczny. Ośrodek KTG PTTK, Ustrzyki Górne 1990. Dominiczak H. Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945-1948. MON, Warszawa 1971. Domino Z. Z dziejów Cisnej. Wierchy 1973. Fastnacht A. Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340-1650. ZN im. Ossolińskich, Wrocław 1962. Fastnacht A. Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu. Część L Brzozów 1991. Fastnacht A. Dzieje Leska do 1772 roku. KAW, Rzeszów 1988. Falkowski J., Paszycki B. Na pograniczu lemkowsko-bojkowskim. Nakładem Towarzystwa Ludoznawczego, Lwów 1935. Gąsiorowski G. Przewodnik po Karpatach Wschodnich, Tom I Bieszczady. PTT, Kraków-Lwów-Warszawa 1935. Geologia i surowce mineralne Polski. Praca zbiorowa. Instytut Geologiczny WG, Warszawa 1970. Geomorfologia Polski, Tom I. PWN, Warszawa 1972. Gerhard J. Dalsze szczegóły z walk z bandami UPA i WIN na poludnio-wo-wschodnim obszarze Polski. WPH 4/1959. Greczko A. Przez Karpaty. MON, Warszawa 1971. Grzywacz-Świtalski Ł. Z walk na Podkarpaciu. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1971. Gut S. Osobliwości przyrody województwa rzeszowskiego. PWN, Kraków 1961. Jadan H. Bieszczadzianie - tworzywo osadnicze. Młodość i tradycja regionu krośnieńskiego. Towarzystwo Naukowe, Rzeszów 1979. Jadan H. Pionierska społeczność w Bieszczadach. Wydanie uczelniane WSP, Rzeszów 1976. Jost H. Z dziejów hutnictwa karpackiego. Wierchy XXXVIII, Kraków 1970. Juchniewicz M., Rzepski S. Szlakiem 34 budziszynskiego pułku piechoty. MON, Warszawa 1961. 376 BIBLIOGRAFIA Karczmarzewski A. Podania i legendy z terenu Małopolski poludniowo-wschodniej. Muzeum Okręgowe, Rzeszów 1981. Katalog zabytków sztuki. Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice. Praca zbiorowa. PAN Instytut Sztuki, Warszawa 1982. Kędra M. Zarys dziejów Baligrodu do 1918 i od 1918. PTH Oddział w Przemyślu 1984 i 1985. Klemensiewicz Z. Bieszczady od Przełęczy Wyżkowskiej po Przełęcz Łup-kowską - przewodnik narciarski PZN po Karpatach i Tatrach. Lwów 1934. Kłos S. Województwo rzeszowskie -przewodnik. SiT, Warszawa 1973. Ktoś S. Bieszczady - przewodnik. Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1993. Kłos S. Bieszczady i Pogórze. KAW, Warszawa 1988. Kolberg O. Krośnieńskie - Sanockie. LSW PWM, Wrocław-Poznań 1973. Kondracki J. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa 1978. Kostrowicki J. Środowisko geograficzne Polski. PWN, Warszawa 1968. Kowalski T. Obozy hitlerowskie w Polsce poludniowo-wschodniej 1935-1945. KiW, Warszawa 1973. Kresek Z. Szlak im. gen. Karola Świerczewskiego w Bieszczadach. ZWP PTTK, Warszawa-Kraków 1979. Kruczek Z. Jeziora: SoliAskie, Myczkowskie. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa-Kraków 1982. Kryciński S. Cerkwie w Bieszczadach. Wydawnictwo Kryciński Stanisław, Warszawa 1991. Kryciński S. Pogórze Przemyskie - słownik krajoznawczo-historyczny. Wydawnictwo Rewasz, Warszawa 1992. Krygowski W. Beskid Niski i Pogórze. SiT, Warszawa 1977. Krygowski W. Bieszczady i Pogórze. SiT, Warszawa 1975. Krygowski W. Przez przełęcze Bieszczadów samochodem i z plecakiem. SiT, Warszawa 1975. Krygowski W. Z dziejów dawnych przemysłów w Karpatach i Sudetach. Wierchy XXIII, Kraków 1954. Kunysz A. Osadnictwo wczesnośredniowieczne w granicach dawnej ziemi senackiej, ze szczególnym uwzględnieniem Sanoka, w świetle źródeł archeologicznych. Rocznik Województwa Rzeszowskiego TPN w Rzeszowie Rok III/1963. BIBLIOGRAFIA 377 Łemkowie. Kultura - sztuka -język. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa-Kraków 1987. Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Praca zbiorowa. Editions Spotkania, Rzeszów 1992. Okoń M. Beskidy - część wschodnia. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa-Kraków 1987. Orłowicz M. Bieszczady. SiT, Warszawa 1954. Orłowicz M. Ilustrowany przewodnik po Galicji. AKT, Lwów 1914. Pałczyński A., Stępa A. Nasza przyroda - województwa krośnieńskie, przemyskie i rzeszowskie. LOP, Warszawa 1983. Pieradzka K. Na szlakach Łemkowszczyzny. Kraków 1939. Pionierzy -pamiętniki osadników bieszczadzkich. RTPN, Rzeszów 1975. Plaskowski T. Bój pod Jabłonką 28 marca 1947 i śmierć gen. Karola Świerczewskiego. Małopolskie Studia Historyczne Z. 3/4, Kraków 1964. Pogórze Strzyżowsko-Dynowskie - mapa turystyczna. PPWK, Warszawa 1969. Pokropek M. Przewodnik po izbach regionalnych w Polsce. LSW, Warszawa 1980. Pomnik w Cisnę]. MO w walce z bandami UPA. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, SiT, Warszawa 1969. Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Praca zbiorowa WG, Warszawa 1973. Potocki A. Bieszczadzkimi śladami Karola Wojtyly. Informator turystyczny. Muzeum Regionalne PTTK, Brzozów 1992. Reinfuss R. Śladami Łemków. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa 1990. Rezerwaty przyrody w Polsce. PAN, Zakład Ochrony Przyrody PWN, Warszawa-Kraków 1977. Rocznik Sanocki 1963. 1967, 1971, 1979. Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Rotter A. Z historii jeziorek duszatyńskich. Karpaty Z. 4, Kraków 1975. Rzepski S. Udział 8 dywizji piechoty w walce z bandami UPA w latach 1945-1947. WP 2/1969. Rzepski S. Dywizja Piechoty. MON, Warszawa 1970. Saładiak A. Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce. Burchard Edition, Warszawa 1993. 378 BIBLIOGRAFIA Stefański S. Sanok i okolice. PTTK, Sanok 1991. Stefański S. Karmel Zagórski. PTTK, Sanok 1991. Stefański S. Sanockie cmentarze. PTTK, Sanok 1991. Stieber Z. Toponomastyka Łemkowszczyzny. ŁWN, Łódź 1948. Szczęśniak A.B., Szota W.Z. Droga do nikąd. MON, Warszawa 1973. Szkoly pomniki Tysiąclecia Państwa Polskiego na ziemi rzeszowskiej. Rzeszów 1966. Szulc W. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. KAW, Rzeszów 1978. Ścieżka Przyrodnicza (przewodnik dydaktyczny). BPN, Pszczeliny 1977. Turystyka w Karpatach Polskich - protokół z uchwały III zjazdu odbytego w Wiśle w dniach 10 i 11 V.1935. Min. Komunikacji, Warszawa 1935. W Bieszczady - przewodnik. Agencja Wydawniczo-Reklamowa "B.O." s.c., Rzeszów 1993. Worek Bieszczadzki. Praca zbiorowa. Ośrodek Dydaktyczno-Naukowy BPN, Lesko 1993. Wrona J. W Bieszczadach. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985. Wrzosek A. Cisną i zachodnie krańce Bieszczadów. Wierchy 1938. Wysocka F. O odmianie nazwy Bieszczady. Kwartalnik Rzeszowski "Profile" 3/1967. W walce ze zbrojnym podziemiem 1945-1947. Praca zbiorowa. WAP MON, Warszawa 1972. Zabierowski S. Rzeszowskie pod okupacją hitlerowską. KiW, Warszawa 1975. Zarzycki K., Głowaciński Z. Bieszczady. WP, Warszawa 1970. Ziemia Sanocka - monografia. Praca zbiorowa. WAG, Kraków 1966. Żabiński J. Żubry w Bieszczadach. Kwartalnik Rzeszowski "Profile" 2/1968. Nakład 5.000 egz. Ark. wyd. 22,0. Ark. druk. 11,875 Skład i łamanie "Format" W-wa, ul. Tamka 4 Druk i oprawa Poznańskie Zakłady Graficzne Dwa tysiące dziewięćset dwudziesta druga publikacja Wydawnictwa SiT