Stefan Marciniak red Makro i Mikro EkonomiaPodstawowe Problemy PWN 2001 Spis treści Wstęp (5. Marciniak) ........................................ 11 Część I. Wprowadzenie ...................................... 13 Rozdział 1. Przedmiot i zakres ekonomii (S. Marciniak) ....................... 14 1.1. Historia nazwy i dyscypliny naukowej .............................. 14 1.2. Współczesne ujęcie przedmiotu ekonomii ............................. 21 1.3. Prawa ekonomiczne a prawa przyrody .............................. 22 1.4. Ekonomia a inne nauki społeczne ................................. 26 1.5. Narzędzia i metody analizy ekonomicznej ............................ 27 Rozdział 2. Główne szkoły myśli ekonomicznej (S. Marciniak) .................... 32 2.1. Nieodzowność studiowania historii myśli ekonomicznej ..................... 32 2.2. Merkantylizm (XVI-XVIII wiek) ................................. 33 2.3. Fizjokratyzm i jego twórcy ..................................... 35 2.4. Szkoła klasyczna w ekonomii ................................... 37 2.5. Szkoła neoklasyczna szeroko pojmowana ............................. 38 2.6. Szkoła historyczna ......................................... 39 2.7. Główne współczesne kierunki ekonomii .............................. 41 2.8. Alternatywne koncepcje ekonomiczne ............................... 46 Rozdział 3. Współczesne systemy gospodarcze (S. Marciniak) .................... 49 3.1. Rodzaje systemów gospodarczych ................................. 49 3.2. Sprawność systemów gospodarczych ............................... 53 3.2. Podmioty gospodarujące i ich funkcjonowanie .......................... 55 3.4. Rola ekonomiczna państwa .................................... 60 3.5. Struktura gospodarki narodowej .................................. 65 3.6. Czynniki zmian strukturalnych ................................... 68 Rozdział 4. Główne problemy ekonomii (T. Obrębski) ........................ 75 4.1. Potrzeby a zasoby i zdolności wytwórcze społeczeństwa ..................... 75 4.2. Racjonalność metodologiczna a racjonalność rzeczowa w procesie gospodarowania ...... 80 4.3. Trendy rozwojowe w gospodarce światowej i ich skutki ..................... 85 4.4. Dylematy dobrobytu ekonomicznego i społecznego ....................... 92 Rozdział 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny (5. Marciniak) ................ 97 5.1. Gospodarka a ekologia ....................................... 97 6 Spis treści 5.2. Zasoby naturalne odnawialne i nieodnawialne .......................... 101 5.3. Zanieczyszczenie środowiska a rozwój gospodarczy ....................... 105 5.4. Urządzenia ochrony środowiska, infrastruktura i wzrost gospodarczy .............. 108 5.5. Koszty społeczne i ekonomiczne a ochrona środowiska naturalnego .............. 109 5.6. Innowacje a ochrona środowiska naturalnego ........................... 113 5.7. Współczesna rewolucja naukowo-techniczna a gospodarka i ekologia .............. 117 5.8. Ekonomia a bezpieczna przyszłość ................................ 119 Rozdział 6. Ekonomiczna rola współczesnego państwa (S. Marciniak) ................ 123 6.1. Ewolucja roli ekonomicznej państwa ............................... 123 6.2. Dwa modele współczesnego państwa ............................... 126 6.3. Regulacja oparta na koncepcji interesu publicznego ....................... 127 6.4. Regulacja ograniczająca monopol ................................. 130 6.5. Regulacja i deregulacja ....................................... 132 6.6. Ekonomiczne funkcje współczesnego państwa .......................... 135 6.7. Państwo a kapitał ludzki ...................................... 139 Aneks A. Stadia rozwoju ludzkości (S. Marciniak) ........................... 142 Część II. Mikroekonomia ..................................... 147 Rozdział 7. Rynek. Rodzaje konkurencji (Cz. Pietras) ......................... 148 7.1. Podstawowe pojęcia i rodzaje rynków ............................... 148 7.2. Czynniki wpływające na rozmiary popytu ............................. 150 7.3. Czynniki wpływające na rozmiary podaży ............................ 156 7.4. Równowaga rynku ......................................... 159 7.5. Ceny administrowane ........................................ 164 7.6. Podstawowe modele rynku ..................................... 167 7.7. Cena a wartość ........................................... 171 7.8. Funkcje cen ............................................. 173 7.9. Elastyczność popytu i podaży ................................... 175 7.10. Marketing (L. Bialoń) ....................................... 189 Rozdział 8. Rynek kapitałowy (S. Jankowski) ............................. 194 8.1. Istota i struktura rynku kapitałowego ............................... 194 8.2. Znaczenie giełd papierów wartościowych ............................. 196 8.3. Struktura organizacyjna giełdy i jej uczestnicy .......................... 197 8.4. Instytucje na polskim rynku giełdowym .............................. 199 8.5. Papiery wartościowe ........................................ 202 8.6. Segmenty rynku papierów wartościowych ............................. 203 8.7. Czynniki wpływające na kursy akcji spółek polskich ....................... 205 8.8. Źródła informacji na warszawskiej GPW ............................. 207 8.9. Inwestorzy, gracze, spekulanci ................................... 209 8.10. Transakcje giełdowe ........................................ 211 8.11. Notowania giełdowe ........................................ 215 Rozdział 9. Rynek pracy (T. Obrębski) ................................. 217 9.1. Pojecie i uwarunkowania zatrudnienia ............................... 217 9.2. Gospodarowanie zasobami siły roboczej ............................. 218 9.3. Modele alokacji siły roboczej ................................... 221 9.4. Istota i rodzaje bezrobocia ..................................... 226 9.5. Prawidłowości ewolucji ogólnej struktury zatrudnienia ...................... 230 9.6. Place ................................................ 231 Spis treści Rozdział 10. Podstawy teorii zachowań konsumenta (Z. Zawadzka) ................. 235 10.1. Cel działalności konsumenta ................................... 235 10.2. Struktura preferencji konsumenta ................................. 237 10.3. Punkt równowagi konsumenta .................................. 242 10.4. Zróżnicowanie dochodów i poziom ubóstwa ........................... 246 Rozdział 11. Przedsiębiorstwo (L. Bialoń) ............................... 256 .1. Istota i funkcje przedsiębiorstwa ................................. 256 .2. Rodzaje przedsiębiorstw ..................................... 261 .3. Przedsiębiorstwa przyszłości ................................... 265 .4. Produkcja ............................................. 270 .5. Czynniki rozwoju przedsiębiorstw ................................ 273 Rozdział 12. Rachunek kosztów i korzyści (L. Biatoń) ........................ 277 12.1. Koszty działalności przedsiębiorstw ..........................'..... 277 12.2. Korzyści z działalności gospodarczej ............................... 284 12.3. Ocena finansowa przedsiębiorstwa ................................ 287 12.4. Ocena projektów inwestycyjnych ................................. 290 12.5. Rachunek ekonomicznej efektywności inwestycji ........................ 294 Rozdział 13. Zarządzanie firmą (L. Biatoń) .............................. 298 13.1. Wprowadzenie ........................................... 298 13.2. Zarządzanie firmą w kontekście różnych szkół (kierunków) zarządzania ........... 299 13.3. Umiędzynarodowienie zarządzania firmą ............................ 304 13.4. Ekologiczne uwarunkowania zarządzania firmą ......................... 305 13.5. Zarządzanie strategiczne ..................................... 310 13.6. Zarządzanie innowacjami ..................................... 314 Rozdział 14. Etyka biznesu (S. Jankowski) ............................... 319 14.1. Pojęcie etyki biznesu ....................................... 319 14.2. Wolność gospodarcza ....................................... 320 14.3. Interes własny ........................................... 321 14.4. Zasada sukcesu .......................................... 322 14.5. Prywatyzacja ............................................ 323 14.6. Konkurencja ............................................ 324 14.7. Konsumpcja ............................................ 326 14.8. Rola państwa w gospodarce ................................... 328 Cześć III. Makroekonomia .................................... 331 Rozdział 15. Produkt krajowy brutto i dochód narodowy (T. Obrębski) ............... 332 15.1. Istota i rodzaje reprodukcji .................................... 332 15.2. Pojęcie wartości globalnej, produktu krajowego brutto i dochodu narodowego ........ 334 15.3. Metoda liczenia dochodu narodowego .............................. 335 15.4. Rola cen w rachunku dochodu narodowego ........................... 337 15.5. Struktura produktu krajowego brutto i dochodu narodowego .................. 338 15.6. Podział dochodu narodowego ................................... 341 Rozdział 16. Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego (T. Obrębski) ............... 344 16.1. Wzrost i rozwój gospodarczy ................................... 344 16.2. Czynniki wzrostu gospodarczego ................................. 347 16.3. Struktura inwestycji a tempo wzrostu gospodarczego ...................... 355 16.4. Czynniki przyspieszające i ograniczające tempo wzrostu gospodarczego ........... 356 Rozdział 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy (T. Obrębski) ........... 360 17.1. Rodzaje wzrostu gospodarczego ................................. 360 8 Spis treści ____ 17.2. Zrównoważony i niezrównoważony wzrost gospodarczy .................... 362 17.3. Wpływ oszczędności na równowagę i wzrost gospodarczy ................... 367 17.4. Modele wzrostu gospodarczego .................................. 369 17.5. Możliwości kształtowania równowagi w gospodarce ...................... 374 Rozdział 18. System pieniężno-kredytowy (Cz. Pietras) ........................ 376 18.1. Istota, ewolucja i funkcje pieniądza ............................... 376 18.2. Czynniki określające popyt na pieniądz i podaż pieniądza ................... 381 18.3. Równanie obiegu pieniądza .................................... 383 18.4. Banki i ich funkcje ........................................ 384 18.5. Kreacja pieniądza bankowego przez banki handlowe ...................... 392 18.6. Instrumenty polityki pieniężno-kredytowej banku centralnego ................. 399 Rozdział 19. Inflacja i jej skutki (Z Zawadzka) ............................ 404 19.1. Pojęcie i pomiar inflacji ..................................... 404 19.2. Główne przyczyny inflacji .................................... 407 19.3. Skutki inflacji ........................................... 414 19.4. Polityka przeciwdziałania inflacji ................................ 418 19.5. Inflacja w Polsce w latach dziewięćdziesiątych i przeciwdziałanie jej ............. 420 Rozdział 20. System finansowy państwa (T. Obrębski) ........................ 423 20. ł. Pojęcie systemu finansowego i zakres jego oddziaływania ................... 423 20.2. System budżetowy państwa .................................... 425 20.3. Stopa redystrybucji i struktura budżetu państwa ......................... 427 20.4. System podatkowy państwa .................................... 430 20.5. Kształtowanie równowagi budżetowej .............................. 434 Rozdział 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego (S. Jankowski) ................... 437 21.1. Równowaga ekonomiczna i społeczna .............................. 437 21.2. Równowaga ogólna i formy odchyleń .............................. 443 21.3. Rodzaje wahań gospodarczych .................................. 445 21.4. Cechy cyklu koniunkturalnego i przebieg klasycznego cyklu koniunkturalnego ........ 451 21.5. Teorie cyklu koniunkturalnego .................................. 454 21.6. Teoria sekularnej stagnacji .................................... 457 21.7. Interwencjonizm państwowy ..............................'..... 458 21.8. Instrumenty i formy interwencjonizmu .............................. 461 Rozdział 22. Międzynarodowy system finansowy (Cz. Pietras) .................... 465 22.1. Rynek walutowy i kursy walut .................................. 465 22.2. Ewolucja międzynarodowego systemu walutowego ....................... 471 22.3. Europejski System Walutowy ................................... 477 22.4. Kredyt międzynarodowy i międzynarodowe instytucje kredytowe ............... 481 Rozdział 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy (Z. Zawadzka) ................ 491 23.1. Podstawowe pojęcia ........................................ 491 23.2. Bilans płatniczy .......................................... 493 23.3. Teorie handlu zagranicznego ................................... 496 23.4. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy ............................ 501 23.5. Instrumenty polityki handlowej .................................. 504 23.6. Polski handel zagraniczny po roku 1989 ............................. 508 Rozdział 24. Gospodarka światowa — problemy globalne (Cz. Pietras) ............... 511 24.1. Pojęcie gospodarki światowej ................................... 511 24.2. Podmioty gospodarki światowej ................................. 512 24.3. Główne cechy współczesnych procesów globalizacji ...................... 514 24.4. Główne problemy globalne .................................... 517 24.5. Międzynarodowe przepływy czynników produkcji i usług ................... 523 Spis treści 9 24.6. Międzynarodowe organizacje gospodarcze i ugrupowania integracyjne oraz ich rola w gospodarce światowej ............................................. 529 Rozdział 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza (S. Marciniak) ................ 538 25.1. Teoria ekonomii a polityka makroekonomiczna ......................... 538 25.2. Cele, reguły i instrumenty polityki makroekonomicznej .................... 541 25.3. Dwa główne nurty współczesnej polityki makroekonomicznej ................. 543 25.4. Kontrowersje wokół polityki stabilizacyjnej ........................... 544 25.5. Główne problemy makroekonomiczne .............................. 546 25.6. Główne instrumenty polityki makroekonomicznej ........................ 549 25.7. Polityka deficytu budżetowego .................................. 554 Rozdział 26. Transformacja systemowa w Polsce (5. Jankowski) ................... 560 26.1. Przesłanki i kierunki transformacji ................................ 560 26.2. Metody przejścia do gospodarki rynkowej ............................ 563 26.3. Rola prywatyzacji ......................................... 568 26.4. Rola państwa w okresie transformacji systemowej ....................... 570 26.5. Rola rynku i państwa w zmianach strukturalnych ........................ 574 26.6. Społeczne warunki budowy kapitalizmu ............................. 575 Indeks nazwisk (Anna Kowalewska) .................................... 577 Indeks rzeczowy (Cz. Pietras, M. Rożnowska) ............................... 581 Wstęp Podręcznik, który przedkładamy Czytelnikom, jest poprawioną i zmienioną wersją drugiego wydania Makro- i mikroekonomii. Podstawowe problemy z 1998 r. (wcześniej Makro- i mikroekonomia dla inżynierów). Od poprzednich wydań naszego podręcznika różni się tym, że jest bardziej uniwersalnym kompendium wiedzy ekonomicznej od dotychczasowych. Podręcznik nasz adresowany jest do wszystkich zainteresowanych współczesnymi problemami teorii i praktyki ekonomicznej, w szczególności zaś do studiujących ekonomię w szkołach wyższych na różnych poziomach (licencjackim, magisterskim, seminarium dla doktorantów kierunków nieekonomicznych). Poza zaletami dydaktycznymi (hasła na marginesach, szczegółowe indeksy: rzeczowy oraz autorów) nasz podręcznik charakteryzuje się wysokim poziomem merytorycznym, prezentowanym jednak w formie ułatwiającej percepcję nawet trudnych problemów teoretycznych, oraz dużą aktualnością omawianej problematyki. Prezentujemy w nim oceny tak aktualnych na przełomie wieków XX/XXI problemów, jak rola innowacji wśród czynników wzrostu i rozwoju gospodarczego, relacje zasobów i strumieni kapitału ludzkiego oraz innowacji, a także pozytywne i negatywne skutki globalizacji. W przygotowaniu poszczególnych rozdziałów korzystaliśmy z teoretycznego dorobku dominujących obecnie szkół ekonomicznych, prezentując zarówno zalety, jak i wady proponowanych przez poszczególne kierunki rozwiązań. W formułowaniu ocen najbardziej aktualnych problemów ekonomii i praktyki korzystaliśmy z najnowszych publikacji na te tematy, np.: L.C. Thurow — Przyszłość kapitalizmu; H.P. Martin, H. Schumann — Pułapka globalizacji', E. Luttwak — Turbokapitalizm i J. Gimpel — U kresu przyszłości. Technologia i schyłek Zachodu. Całość materiału zawartego w podręczniku, ze względów dydaktycznych, podzielono na trzy części: I. Podstawy ekonomii [6 rozdziałów]; II. Mikroekonomia [8 rozdziałów] oraz III. Makroekonomia [12 rozdziałów]. Wszystkim interesującym się aktualnymi problemami ekonomii polecamy szczególnie następujące rozdziły podręcznika: rozdział 4, omawiający główne 12 Wstęp______________________________________________________________ współczesne problemy ekonomii; rozdział 5, poświęcony związkom gospodarki, ekologii i postępu technicznego; rozdział 13 prezentujący najnowsze ujęcie problematyki zarządzania firmą; rozdział 10, omawiający m.in. sytuację materialną polskich gospodarstw domowych i rozdział 14, o etyce biznesu. Autorzy będą wdzięczni za wszelkie uwagi i sugestie służące dalszemu ulepszeniu podręcznika. Warszawa, marzec 2000 r. Za zespół Autorów Stefan Marciniak Rozdział l Przedmiot i zakres ekonomii 1.1. Historia nazwy i dyscypliny naukowej Określenie ekonomia pojawiło się już w starożytnej Grecji na przełomie V i IV wieku p.n.e. Bodaj jako pierwszy użył go wielki historyk, myśliciel i strateg Ksenofont, który pozostawił po sobie wiele prac, a wśród nich dzieło Oikonomikos (Ekonomika). Termin oikonomia jest, etymologicznie rzecz Określenie biorąc, źródłem dzisiejszego określenia „ekonomia". W interpretacji Kseno-„ekonomia" fonta ekonomia jest nauką o gospodarstwie, o zarządzaniu majątkiem, domem. Należą do niej m.in. sprawy związane ze zdobywaniem środków utrzymania, z sensownym użyciem pieniędzy (np. na prace budowlane, hodowlę koni lub uprawę roślin). Ksenofont powiada, że w gospodarstwie domowym można wydać wiele pieniędzy i mało mieć z tego korzyści, można też przy użyciu mniejszych środków uzyskać dobre wyniki. Ekonomia jest więc według Ksenofonta zarówno dyscypliną naukową, jak i wiedzą praktyczną. Dopiero jednak Arystoteles (IV w. p.n.e.), filozof grecki, a zarazem najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności, przewyższył Ksenofonta stopniem uogólnienia zjawisk ekonomicznych. Z jego też nazwiskiem łączy się najczęściej powstanie nazwy „ekonomia". U Arystotelesa oznacza ona naukę o prawach gospodarstwa domowego. Oikos znaczy po grecku dom, gospodarstwo, nomos — prawo. Ekonomia Określenie „ekonomia polityczna" ' zostało upowszechnione na początku polityczna XVII wieku, m.in. dzięki książce Antoine'a Montchretiena pt. Traite de 1'economie politiąue, która ukazała się w 1615 r. Przymiotnik „polityczny" w tytule (który można przetłumaczyć jako Traktat o ekonomii politycznej) miał oznaczać, że chodzi w tym przypadku o prawa gospodarstwa państwo- 1 Określenie to do dziś budzi w Polsce sporo emocji, m.in. dlatego wyjaśniamy je tu tak obszernie. /. Przedmiot i zakres ekonomii 15 wego (a nie, jak u Ksenofonta i Arystotelesa, o prawa gospodarstwa domowego). Montchretien zajmował się bowiem w swojej książce głównie problematyką finansów państwowych. W następnych latach nazwa „ekonomia polityczna" rozpowszechniła się jako oznaczenie badań poświęconych problemom społecznego gospodarowania. Ukształtowanie się ekonomii w pełny system naukowy wiąże się Ekonomia historycznie z narodzinami nowoczesnego liberalnego systemu gospodarczego, Jako system zwanego kapitalizmem wolnokonkurencyjnym. Z ekonomią tego okresu naukowy nierozerwalnie związane są dwa nazwiska: A. Smitha (1723-1790) zwanego „ojcem ekonomii politycznej" kapitalizmu i D. Ricardo (1772-1823). Oni to są powszechnie uznawani za twórców nowoczesnej szkoły myślenia ekonomicznego, określanej mianem ekonomii klasycznej. Do szkoły tej, poza wymienionymi, zaliczani są zwykle J.S. Mili (1806-1873) oraz, przez część ekonomistów, także K. Marks (1818-1883). Wszyscy powyżej wymienieni autorzy posługiwali się określeniem „ekonomia polityczna" (niektórzy już w tytułach swoich najważniejszych publikacji2. Paradygmatem szkoły klasycznej ekonomii stała się niczym nie ograniczona wolna konkurencja, a jedynym regulatorem rynku — „niewidzialna ręka", która sprawia, że sprzeczne z interesem ogółu działania kupców i przemysłowców są w końcu zgodne z interesem społeczeństwa. Model wolnej konkurencji jest do dziś podstawą, czyli paradygmatem, wielu współczesnych teorii ekonomicznych. W polskiej literaturze ekonomię polityczną nazywano niekiedy również nauką o „gospodarstwie społecznym". Takie określenie jest m.in. zawarte w tytule książki J. Supińskiego Szkolą polska gospodarstwa społecznego (1862-1865) oraz S. Grabskiego Ekonomia społeczna (1932). Na pojmowanie przedmiotu i zakresu ekonomii w Polsce najsilniejszy wpływ wywarło ujęcie tej problematyki w pracach A. Krzyżanowskiego. Pisał on m.in., że ekonomiści badają działalność ludzką jako podporządkowaną zasadzie najmniejszego wysiłku, czyli gospodarności, w procesie Zasada zdobywania środków zaspokojenia potrzeb. „Można powiedzieć, że zadaniem gospodarności ekonomiki jest rozpoznanie i badanie w działaniach ludzkich przejawów zasady gospodarności"3. Ujęcie to było też rozwijane w polskiej ekonomii po drugiej wojnie światowej, w szczególności w pracach O. Langego (1904-1965). Był on zdania, że określenie „ekonomia polityczna" i „ekonomia społeczna" są w języku polskim równoważne, chociaż to ostatnie oddaje lepiej właściwą treść nauki. Najbliższe współczesności ujęcie przedmiotu ekonomii prezentował w swoich publikacjach E. Taylor (1884-1967). Pisał on: „W najogólniejszym 2 Na przykład D. Ricardo, The Principles of Political Economy and Taxation, London 1817 oraz J.S. Mili, Elements of Political Economy, London 1821, J.C.L. Simonde de Sismondi, Nouveaii.pa Zachodnia: Unia Huropejska, Islandia. Lichlenslein, Norwegia. S/wajcaria. I/rad, Malta. Turcja: >pa Środkowowschodnia + Kraje Bałtyckie: ie nowo upr/emysłowione: Tajwan. Korca Południowa., Singapur: ania: Australia. Nowa Zelandia. Papua Nowa Gwinea. Wyspy Pacyfiku. .llo: UNESCO. Iii. PAIS 84 Tadeusz Obrębski techniczną prymusa w świecie — Stany Zjednoczone — w latach dziewięćdziesiątych za 100, to przodujące w Europie Niemcy mają 83,8, Japonia 87,5, przodujące w Ameryce Południowej Chile 63,9, przodująca w Afryce RPA 43,1, Australia 71,3, a Polska 30. Kraje przodującej technologii skupiają 99% potencjału kadrowego sfery badań i rozwoju, 98-99% eksportu licencji i wpływów z nich oraz ponad 85% importu i wpływów z nich7. Rozkład udziału poszczególnych grup krajów w produkcie krajowym brutto, w wydatkach na badania w PKB i badaniach naukowych przedstawia tablica 4.1. Cechy Okazuje się, że innowacyjny rozwój gospodarczy charakteryzuje się innowacyj- przedstawionymi niżej cechami. nego rozwoju j j^-e mO2e być traktowany jako uniwersalny sposób wspomagania pozytywnych przeobrażeń całej gospodarki światowej. Ma bowiem ograniczony zakres i obejmuje tylko mniejszą część światowej populacji ludzkiej. 2. Postęp naukowy i techniczny oraz rewolucja techniczno-infor-matyczna dokonuje się przede wszystkim w Ameryce Północnej, Japonii i Europie Zachodniej. Biedne obszary świata nie mają do nich dostępu. Luka edukacyjna między bogatymi a biednymi społeczeństwami powoduje występowanie opóźnienia w badaniach, a te z kolei w technologiach, które nie mogą być wprzęgnięte do rozwoju gospodarczego. To, zamiast pchnąć gospodarki pozostałych obszarów na drogę rozwoju, konserwuje stagnację i powiększa dysproporcje w pozycji materialnej krajów biednych i bogatych. W rezultacie miliardy ludzi tkwią w cywilizacji przetrwania, w której walczą o utrzymanie się przy życiu, a nieco ponad 13% ludzkości uczestniczy w tworzeniu i rezultatach cywilizacji techniczno--informacyjnej. 3. Nie spełniły się nadzieje, że postęp naukowy i rewolucja techno-logiczno-informatyczna będzie w stanie ograniczyć nadmierne nierówności w podziale bogactwa, wyrwać z biedy część społeczeństwa, zmienić globalne oblicze świata, tj. byt materialny ludzi, stosunki społeczne i środowisko naturalne. Na tych obszarach, gdzie nie ma odpowiednich, minimalnych warunków do startu rozwojowego, trudne bądź niemożliwe jest wykorzystanie potencjalnych pozytywnych efektów tej rewolucji, tj. zdolności do wspomagania przeobrażeń gospodarczych, zapobiegania napięciom, konfliktom czy katastrofom, uciążliwościom i niebezpieczeństwom rzeczywistym i potencjalnym. 4. Kraje o wysokim poziomie techniki i technologii wykorzystują swoją przewagę wobec krajów biednych w ten sposób, że dokonują przemieszczania gałęzi przemysłów materiało- i energochłonnych, niepożądanych z punktu 7 A. Kukliński. Doświadczenia OECD jako źródło inspiracji polskiej myśli naukowej i pragmatycznej, „Nauka. Technologia, Gospodarka", KBN, Warszawa 1999. 4. Glówne problemy ekonomii 85 widzenia ochrony środowiska naturalnego do krajów mniej rozwiniętych. Zgodnie z koncepcją przemieszczania dążą do lokowania szkodliwych odpadów poza swoimi obszarami i tworzą u siebie przestrzeń rozwojową dla przemysłów nowoczesnych — ekologicznie nieszkodliwych. 4.3. Trendy rozwojowe w gospodarce światowej i ich skutki Rewolucje: przemysłowa, naukowa i techniczno-informatyczna, mimo że są udziałem tylko nielicznych krajów, wywołują poważne następstwa w skali globalnej. Główne trendy rozwojowe w gospodarce światowej zostały poddane analizie empirycznej przez międzynarodowy zespół uczonych ze Stanów Zjednoczonych Ameryki, Indii, Niemiec, Norwegii i Turcji na zlecenie tzw. Klubu Rzymskiego, którego założycielem był Aurelio Peccei8. W skład tego Klubu weszli wybitni przedsiębiorcy, politycy i naukowcy. Podjęte badania zostały skoncentrowane na: • przyczynach i skutkach rozwoju demograficznego społeczeństwa; Główne • skali zużycia i wyczerpywania się, z powodu działalności gospodar- trendy czej, zasobów środowiska naturalnego; rozwojowe • uwarunkowaniach, potrzebach i następstwach produkcji żywności; • przesłankach i konsekwencjach uprzemysłowienia gospodarki i w jego rezultacie wzrostu kapitału przemysłowego; • rozmiarach, zakresie i formach zanieczyszczenia środowiska naturalnego i jego wpływie na byt materialny społeczeństwa i zdolności absorbcyj-no-regeneracyjne przyrody. Wyżej wymienionych pięć procesów oddziałuje nawzajem na siebie i współokreśla charakter współczesnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Rozwój demograficzny Liczba ludności i jej dynamika wzrostu ma wpływ na gospodarkę, ale również poziom i dynamika rozwoju gospodarczego ma wpływ na procesy demograficzne. Nie ulega wątpliwości, że liczba ludności, jej wzrost wraz ze stałym, nieograniczonym rozwojem jej potrzeb wywiera presję na gospodarkę, na jej rozwój i coraz większe wobec niej wymagania. W kształtowaniu przebiegu procesów demograficznych można wy- Rodzaje odrębnie określone rodzaje polityki ludnościowej, a mianowicie: polityki ludnościowej s D.H. Meadows i inni, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973. D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przvszlośc"l Warszawa 1995. 86 Tadeusz Obrębski — politykę indyferencji, polegającą na całkowitym podporządkowaniu się naturalnemu przebiegowi procesów demograficznych i nie ingerowaniu w te procesy; — politykę neutralizacji polegającą na traktowaniu zjawisk demograficznych jako zmiennych niezależnych, ale takich, które należy uwzględniać w założeniach rozwoju społeczno-gospodarczego; — politykę eksperymentów, polegającą na założeniu, że określone czynniki społeczne, polityczne, religijne, gospodarcze wpływają na przebieg procesów demograficznych i celowe ich stosowanie może wywołać pożądane skutki z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego; — politykę kontrolowanego rozwoju demograficznego, kształtującą optymalną liczbę i strukturę ludności, do której dostosowany zostaje poziom i struktura pożądanego dobrobytu. W miarę narastania wiedzy i społecznego doświadczenia, dotyczących związków między rozwojem demograficznym a rozwojem społeczno-gospodarczym, wzrasta przekonanie o konieczności kontrolowanego rozwoju ludności. Wykładniczy Liczba ludności świata rośnie wykładniczo. W 1650 r. było na świecie wzrost liczby o,5 mld. ludzi; w 1900 r. — 1,6 mld.; w 1970 r. — 3,6 mld.; w 1990 r. — 5,7 ludności ^^ . w 2000 r.— ponad 6 mld. osób. Liczba ludności zależy od płodności i śmiertelności, na które ma wpływ dochód, oświata, ochrona zdrowia, metody planowania rodziny, zatrucie środowiska naturalnego oraz struktura wiekowa ludności. Zgodnie z trendami rozwoju demograficznego, przyhamowanie tempa wzrostu ludności jest możliwe w sytuacji, gdy kapitał rośnie szybciej niż ludność. W krajach mniej uprzemysłowionych, w których jest nędza, ma jednak miejsce wysoki przyrost naturalny — znacznie wyprzedzający przyrost PKB. Dotychczasowe próby kontrolowanego rozwoju ludności nie są obiecujące. Wyhamowanie wysokiej dynamiki demograficznej jest możliwe poprzez osiągnięcie wysokiego poziomu dobrobytu ekonomicznego. System ekonomiczny krajów słabo rozwiniętych nie jest w stanie zapewnić przyrostu PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca, bo tempo przyrostu PKB wyprzedzane jest przez tempo przyrostu populacji ludzkiej. Dotyczy to obecnie 40 krajów, w których skupionych jest 800 min. osób, tj. ponad dwa razy więcej niż w Ameryce Północnej. Ludność ta skazana jest na pogłębiający się niedostatek ekonomiczny, głód i wynikające z tego konsekwencje. Rozwój Rozpatrując procesy demograficzne i ich wpływ na rozwój gospodarczy demogra- można stwierdzić, że: nczny i gospo- j^ rozwój demograficzny ma w znacznym stopniu charakter żywiołowy i zróżnicowany, który w sposób wykładniczy prowadzi do wzrostu liczby ludności; wzrost ten jest największy w krajach biednych; 4. Główne problemy ekonomii 87 2) rozwój liczby ludności łącznie z nieograniczonością ilościową jej potrzeb wywiera presję na system ekonomiczny — na wzrost produkcji zarówno dóbr konsumcyjnych, jak i inwestycyjnych; 3) rozbudowa zdolności wytwórczych powoduje nasycenie środowiska naturalnego obiektami materialnymi przeznaczonymi do produkcji i konsumcji w takim stopniu, że systematycznie zmniejsza się ilość ziemi przypadająca na jednego mieszkańca, a zwłaszcza ilość ziemi użytkowanej rolniczo; mimo postępów w rolnictwie, ma miejsce niezaspokojenie potrzeb żywnościowych części ludności i skazywanie jej na śmierć głodową, a nadmierna intensyfikacja wykorzystania ziemi doprowadza do jej degradacji ekologicznej i ekonomicznej; 4) pomoc zagraniczna dla krajów o tempie przyrostu ludności większym niż tempo przyrostu PKB per capita, ze względu na skalę potrzeb, jest nieskuteczna, a ich zdolność do samorozwoju jest zbyt mała, by kraje te mogły się wyrwać ze strefy biedy; powoduje to pogłębianie się przepaści ekonomicznej między nimi a krajami bogatymi. Wiedza ekonomiczna i jej stan oraz dotychczasowe doświadczenia krajów o najniższym poziomie rozwoju nie są wystarczająco skuteczne w rozwiązywaniu ich problemów ekonomicznych. System ekonomiczny gospodarki światowej nie jest w stanie zapewnić nawet minimalnego dobrobytu dla całej populacji ludzkiej. Gospodarka zasobami ziemi W teorii i praktyce za niepodważalną uznaje się tezę, że wzrost kapitału umożliwiającego rozwój przemysłowy i wzrost produkcji są procesami korzystnymi, bowiem pozwoliły podnieść na wyższy poziom dobrobyt ekonomiczny. Bezsprzecznie, w ciągu ostatnich około trzystu lat uprzemysłowienie spowodowało w dziedzinie dobrobytu, większe pozytywne zmiany niż w całej historii działalności ekonomicznej społeczeństwa. Wzrost liczby ludności, jej potrzeb, kapitału i zdolności wytwórczych Wyczerpywa-spowodował, że gospodarka światowa zbliża się do granic wyczerpania nie zasobów zasobów. Ziemia jest obiektem skończonym. Nie ma właściwości powiększania się. Skończone są też jej zasoby nieodnawialne. Ich całkowite wyczerpanie będzie trzeba zastąpić jakimiś substytutami. Dylemat współczesnej gospodarki zasobami ziemi polega na tym, jak pogodzić dwa przeciwstawne procesy — przetwarzania i wykorzystywania w coraz większej skali jej zasobów z naturalną, ograniczoną zdolnością ich odnowy. Propozycje rozwiązania tego problemu idą w tym kierunku, aby: Propozycje • długookresowa stopa zużycia zasobów odnawialnych, tj. lasów, racjonalnego gruntów uprawnych, zasobów wody, fauny i flory, nie była większa od ich uzycia . , . . , zasobów pełnowartościowej odnowy; • racjonalna stopa zużycia zasobów nieodnawialnych, tj. paliw, rud metali, wód głębinowych, była na takim poziomie, by umożliwić systematyczne inwestowanie w zasoby odnawialne i z nich uzyskiwać energię i inne czynniki produkcji; Tadeusz Obrębski spoteczeństw do zasobów • stopa produkcji antydóbr zanieczyszczających ziemię nie była większa od naturalnych możliwości przyrody ich wchłonięcia, przetworzenia i unieszkodliwienia. Zmiana W stosunku społeczeństwa do zasobów ziemi można wyodrębnić stosunku trzy fazy. • W pierwszej, społeczeństw pierwotnych i tradycyjnych, ziemia, przyroda i jej siły dominowały nad społeczeństwem. Działalność gospodarcza i stopień zaspokojenia potrzeb ludzi były tak ograniczone, że nie powodowały negatywnych, głębokich szkód w środowisku. • W drugiej, społeczeństw nowożytnych, system gospodarczy został przeciwstawiony środowisku naturalnemu i miał nad nim całkowicie zapanować. Rozwój zdolności wytwórczych umożliwił pełną penetrację zasobów i ich eksploatację przekraczającą bezpieczne granice i prowadzącą do dewastacji i degradacji dużych jej obszarów. Sukces eksploatacji zasobów jest taki, że tworzy przekonanie panowania nad przyrodą. Jednakże zakres zanieczyszczenia i skala produkcji antydóbr całkowicie zaprzeczają tej iluzji. • W trzeciej, społeczeństwa postindustrialnego — informatyczno--elektronicznego — musi nastąpić radykalna reorientacja stosunku społeczeństwa do środowiska naturalnego. Przewartościowaniu muszą ulec cele, zadania i metody gospodarowania systemu ekonomicznego tak, aby możliwe było traktowanie granic i niebezpieczeństw ich przekraczania w eksploatacji zasobów ziemi, jako rzeczywistych i bardzo ważnych czynników rozwoju gospodarczego. Koncepcja Możliwości takiej reorientacji zawiera koncepcja ekorozwoju, która ekorozwoju oznacza takie gospodarowanie w skali globalnej, które zachowuje w sposób trwały walory i zasoby środowiska naturalnego. Wdrożenie takiej koncepcji wymaga prowadzenia odpowiedniej polityki ekologicznej, funkcjonowania określonych instytucji i reguł prawnych o charakterze ponadpaństwowym9 oddziaływających na ochronę i kształtowanie środowiska w ten sposób, by rozwój produkcji, konsumcji i usług nie naruszał równowagi ekologicznej środowiska naturalnego. Rozwój gospodarki żywnościowej Ludzkość Wzrastająca liczba ludności świata wymaga rozwoju gospodarki żywnoś-i potrzeby ciowej. Produkcja żywności w krajach rozwijających się w ostatnich żywnościowe C7> Rysunek 5.1. Zużycie nawozów sztucznych w świecie Źródło: D.H. Meadous, D.L. Meadous, J. Randers, W.W. Berwens, Granice \\-rostu. Warszawa 1973, s. 46. Zużycie nawozów sztucznych wzrasta wykładniczo, przy czym okres podwojenia ich zużycia wynosił w omawianym okresie około 10 lat. Całkowite zużycie było w 1970 r. pięć razy większe niż podczas II wojny światowej. Odsetki dopisane (w dolarach rocznie) Stopa procentowa (7%) Rysunek 5.2. Wzrost ilości pieniędzy na rachunku bankowym Źródłu: ilml.. s. 51. W MIT opracowano metodę, według której każda wykładniczo rosnąca wielkość jest w jakiś sposób związana z pętlą dodatniego sprzężenia zwrotnego. Przykładem może tu być znana spirala płac i cen: płace rosną, co 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 101 powoduje wzrost cen; to z kolei prowadzi do żądania wyższych płac itd. W pętli dodatniego sprzężenia zwrotnego łańcuch zależności przyczynowo--skutkowych zamyka się tak, że powiększanie jakiegokolwiek pojedynczego elementu w pętli powoduje ciąg zmian, które prowadzą do jeszcze większego wzrostu elementu, który pierwszy uległ zmianie. Pętlę tłumaczącą wykładniczy wzrost ilości pieniędzy na rachunku bankowym przedstawia rysunek 5.2. 5.2. Zasoby naturalne odnawialne i nieodnawialne Katastroficzne wizje o wykładniczym wzroście sformułowane w pierwszym Raporcie dla Klubu Rzymskiego dotyczyły również odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych. Wizje te spotkały się z krytyczną oceną6 zwłaszcza ze strony ekonomistów krajów słabo i średnio rozwiniętych, którym autorzy omawianego raportu proponowali zerową stopę wzrostu gospodarczego. Krytyka dotyczyła zarówno koncepcji metodologicznej, która legła u podstaw Granic wzrostu, jak i ocen poszczególnych elementów środowiska naturalnego i gospodarki. Za podstawę ocen w Granicach wzrostu przyjęto tzw. statyczną teorię zasobów, głoszącą, że zasoby naturalne są skończone, oraz założenie, że wzrost zużycia minerałów ma zawsze charakter wykładniczy. Oceny te były uproszczone i przesadzone, chociaż, jako ostrzeżenie ludzkości przed skutkami niszczenia środowiska naturalnego, były niewątpliwie uzasadnione. Uwzględniając aktualny stan wiedzy, można wyodrębnić trzy zasadnicze kierunki myślenia związane z teorią zasobów naturalnych: 1) zasoby naturalne są skończone (teoria statyczna); 2) zasoby naturalne są nieskończone i nieograniczone (myślenie przeceniające możliwości nauki); 3) zasoby naturalne są nieskończone, lecz ograniczone (teoria dynamiczna) 7. Ponieważ żyjemy w świecie, który jest nieskończony, lecz ograniczony, wszystko, co się na ten świat składa, również jest nieskończone i ograniczone. Z tego aksjomatu (twierdzenia) wynika, że podstawą racjonalnych rozwiązań gospodarczych i społecznych w zakresie zasobów naturalnych powinna być jedynie trzecia z wymienionych koncepcji. Określenie wielkości zasobów jest bardzo trudne. Zwłaszcza dotyczy to Zasoby zasobów odnawialnych, tzn. mierzonych za pomocą czasu. Do zasobów odnawialne odnawialnych zaliczymy przede wszystkim zasoby świata roślinnego i zwie- ' nieodnawialne '' O nowy lad międzynarodowy — Trzeci raport dla Klubu Rzymskiego, pr. zb. pod kierownictwem naukowym Jana Tinbergena, Warszawa 1978, s. 209. patrz też: A. Podobiński, Teoria ograniczoności zasobów naturalnych, seria: Folia Oeconomia Cracoviensia, Vo] XXX, Kraków 1987, s. 51. 7 Por. J. Dembowski. Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych. Warszawa 1989, s. 9. 102 Stefan Marciniak rzęcego, umożliwiające produkcję żywności, oraz zasoby energii odnawialnej (wody, wiatru, energii słonecznej i energii geotermicznej). Zasobami nieodnawialnymi są wszystkie gospodarczo eksploatowane zasoby minerałów. Możliwość dalszego rozporządzania zasobami naturalnymi zależeć będzie przede wszystkim od: 1) tempa ich eksploatacji, które z kolei zależy od wzorców konsumpcji powielanych w skali świata oraz stopy wzrostu gospodarczego; 2) wyników badań naukowych i postępu technologicznego w zakresie nowych procesów produkcyjnych, wynajdywania substytutów oraz metod wykrywania rezerw. Istotną rolę w ograniczeniu wykładniczego wzrostu zużycia zasobów nieodnawialnych może odegrać rozpowszechnienie stosowania w praktyce teorii obiegu zamkniętego. Istota jej opiera się na zasadzie niezniszczalności materii, co w praktyce oznacza, że materia pierwotna, którą człowiek czerpie ze środowiska naturalnego, powraca w postaci surowców wtórnych. W wyniku postępu technicznego, m.in. dzięki rosnącej roli technologii bezubytkowych, stosowania cykli zamkniętych, rozwoju biotechnologii, zwiększa się efektywność wykorzystania surowców pierwotnych. Zmniejszaniu zapotrzebowania na surowce pierwotne służą też nowoczesne technologie odzysku surowców wtórnych. Dane statystyczne dowodzą, że wzrost odzysku energii rośnie. Oznacza to, że zwiększa się zakres i stopień obiegu zamkniętego. Zasoby mineralne są to ilości kopalin użytecznych odpowiednio udokumentowanych, których eksploatacja w obecnych warunkach technicz-Koszty no-ekonomicznych jest opłacalna (rentowna). W odniesieniu do kosztów eksploatacji eksploatacji zasobów wyróżnić należy co najmniej dwie zasadnicze koncepcje, zasobów pjerwsza znalazła swój jaskrawy wyraz w Granicach wzrostu, w postaci na ura nyc twjer(jzema> ze przy założeniu obecnej stopy zużycia zasobów naturalnych i przewidywanego jej wzrostu, znaczna większość ważnych obecnie, nieodnawialnych surowców stanie się niezmiernie kosztowna za 100 lat (tzn. około 2100 r.). Druga wskazuje na to, że względny koszt pozyskiwania zasobów naturalnych, rozumiany jako stosunek kosztów wydobycia do kosztów ich przetworzenia, jest zmienny w czasie i wykazuje tendencję malejącąK. Stwierdzenia te nie zaprzeczają wzrostowi bezwzględnych kosztów pozyskiwania surowców, w miarę wyczerpywania się zasobów łatwo dostępnych. Natomiast wzrost kosztów przetwarzania oraz poprawa efektywności wykorzystania zasobów powodują, że koszt względny pozyskiwania surowców maleje. Tak jest np. z wydobyciem i przetworzeniem węgla na energię elektryczną. Jeżeli koszt wydobycia i przetworzenia l tony rośnie, ale jednocześnie rośnie efektywność wykorzystania tego nośnika energii, to koszt względny wydobycia maleje. Zwolennicy dynamicznej teorii zasobów ilustrują swoje rozważania Por. ibid.. s. 100. Gospodarka, ekologia i postęp techniczna 103 Ekstensywny rozwój zasobów ABC - baza zasobów, ADĘ - rezerwy zamierzone, AEF -rezerwy wskazane, ADF -rezerwy udokumentowane, AFG - rezerwy nie udokumentowa ADG- rezerwy zidentyfikowane, AHI - zasoby, CDHI- zasoby potencjalne, AGJ - rezerwy nie odkryte. Rysunek 5.3. Dynamiczny model zasobów Źródło: J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych. Warszawa 1989, s. 116. odpowiednimi modelami. Jeden z takich modeli przedstawiamy na rysunku 5.3. Reasumując dotychczasowe rozważania stwierdzamy, że istnieją dwie zasadnicze koncepcje zasobów: statyczna i dynamiczna. Jeżeli odrzucimy jako zbyt katastroficzną wizję zaprezentowaną w raporcie Granice wzrostu, głoszącą wyczerpywanie się zasobów mineralnych oraz szybki wzrost kosztów ich eksploatacji, pozostaje nam wizja mówiąca, że zasoby naturalne są jakoby nieskończone, lecz ich eksploatacja jest ograniczona przez aktualny poziom wiedzy i związaną z tym dynamikę zmian technicznych. W tym ujęciu wychodzi się z założenia, że wielkość zasobów jest pojęciem zmiennym w czasie, co oznacza, iż zasoby są funkcją wiedzy, której rozwój pozwala Zasoby zwiększać ich wielkość. Wzrost ten jest możliwy jako wynik postępu funkcją technicznego w procesie wydobycia zasobów oraz wprowadzenia nowych wiedzy metod w badaniach geologicznych, umożliwiających wykrycie i rozpoznanie nowych złóż. To właśnie oznacza dynamiczny charakter gospodarki surowcami mineralnymi. Jednakże dynamiczne ujęcie wielkości zasobów mineralnych nie eliminuje bariery surowcowej wzrostu gospodarczego. Bariera surowcowa ujmowana dynamicznie oznacza rosnący koszt absolutny uzyskiwania surowców mineralnych oraz wyczerpywanie się zasobów o relatywnie niskim koszcie wydobycia. W związku z tym konieczne jest podejmowanie 104 Stefan Marciniak działań zmniejszających tak rozumianą ograniczoność zasobów surowców mineralnych9. Temu m.in. ma służyć rachunek ekonomiczny efektywnego wykorzystania zasobów (patrz cz. II, rozdz. 12). Ilustracją tych twierdzeń mogą być podane niżej przykłady dotyczące Polski. Z ocen byłego Centralnego Urzędu Geologii wynika, że udokumentowana dotychczas baza surowcowa kraju wystarczy na krótki czas "'. Surowiec Liczba lat węgiel kamienny 110 węgiel brunatny 70 rudy miedzi 50 rudy cynku i ołowiu 30 siarka 30 Rozpoznane dotychczas zasoby węgla kamiennego, przy obecnym poziomie wydobycia, zapewniają eksploatację, w zależności od technologii wydobycia, w okresie 64-110 lat. Oczywiście można zwiększyć głębokość eksploatacji (np. poniżej 1000 m), wtedy jednak koszty wydobycia (i ceny) będą znacznie wyższe. Podobnie przedstawia się sprawa z innymi wymienionymi surowcami. Nie oznacza to, jak wiemy z dynamicznej teorii zasobów, całkowitego wyczerpywania się zasobów. Udostępnianie jednak nowych zasobów wymagać będzie dużych nakładów absolutnych, być może nieproporcjonalnie dużych w stosunku do światowych cen tych surowców. Rosnąca liczba ludności ziemi zwiększa zapotrzebowanie na surowce. Będzie ono rosło również dlatego, że wiele obecnie żyjących ludzi nie dysponuje prawie żadnymi udogodnieniami życia. Skutecznym sposobem zmniejszania zapotrzebowania na surowce pierwotne, a zarazem sposobem zmniejszania różnic między bogatymi a biednymi na świecie, jest odzys-Surowce kiwanie surowców np. z odpadów stali, aluminium i drewna. Pozyskiwanie wtórne surowców wtórnych umożliwia zmniejszenie zużycia energii potrzebnej do produkcji stali, aluminium i drewna o 50-90%. Zakres korzyści globalnych, osiągniętych dzięki odzyskowi surowców wtórnych, można zilustrować następującym przykładem ": wyrzucanie do śmieci aluminiowego pojemnika na napoje oznacza stratę benzyny mieszczącej się w połowie tego pojemnika, taką samą niemal stratą jest nieoddanie na makulaturę jednego numeru gazety „Washington Post". Ponieważ produkowanie energii i zużywanie jej na wytwarzanie produktów z drewna, aluminium i stali stwarza poważne problemy środowiskowe, odzyskiwanie surowców przyczynia się do ochrony środowiska naturalnego. Ponowne wykorzystanie surowców wtórnych oszczę- " Por. A. Podobiński, op. cit., s. 56 i 57. "' S. Kozłowski, Gospodarka a środowisko przyrodnicze, Warszawa 1991. s. 227. " Por. Raport o stanie świata 1984. Worldwatch Institute o szansach przetrwania ludzkości. Warszawa 1986, s. 163. 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 105 dza energię i kosztowne surowce pierwotne, chroni środowisko i zmniejsza koszty usuwania odpadów l2. Poszukiwanie dróg pozyskiwania surowców wtórnych jest szczególnie istotne w Polsce, gdzie np. odzysk makulatury wynosi zaledwie 15%. podczas gdy w skali świata wynosi on średnio 25%, a w krajach rozwiniętych od 22% w Norwegii do 47% w Japonii ". Analogicznie niekorzystna (dla Polski) sytuacja występuje w większości przypadków możliwości odzyskiwania surowców wtórnych. 5.3. Zanieczyszczenie środowiska a rozwój gospodarczy Naturalne środowisko nie tylko dostarcza surowców i energii dla gospodarki, ale również jest składnicą odpadków. Przyroda może zaabsorbować wiele produktów odpadowych ludzkiej działalności i przetworzyć je w substancje nadające się do użytku lub przynajmniej dla innych form życia. Kiedy jednak jakiś produkt odpadowy zostaje wypuszczony w wielkich ilościach, naturalne mechanizmy absorpcyjne mogą się z tym nie uporać. Produkty odpadowe ludzkiej cywilizacji mogą się długo gromadzić w danym środowisku, aż wreszcie stają się szkodliwe, np. rtęć w organizmach ryb morskich, cząstki ołowiu w powietrzu miejskim, góry miejskich śmieci, tłuste plamy ropy na plażach. Są to przejawy rosnącego strumienia zasobów naturalnych płynących Tempo wzros- ze środowiska do człowieka i odwrotnie. Z tego jednak wynika, że kolejną tu zanieczysz- wielkością rosnącą wykładniczo w systemie świata jest zanieczyszczenie czema środowiska naturalnego. Część ludzi zajmujących się problematyką środowiska dochodzi do przekonania, że długość czasu, w ciągu którego biosfera będzie stanowiła środowisko nadające się do życia organizmów, należy mierzyć raczej w dziesięcioleciach niż w setkach czy milionach lat. W zasadzie każda substancja zanieczyszczająca, którą poddano pomiarom, charakteryzowała się wzrostem wykładniczym w czasie. Stopy wzrostu są różne, ale większość z nich wzrasta szybciej niż liczba ludności. Niektóre zanieczyszczenia są wyraźnie bezpośrednio związane ze wzrostem liczby ludności lub działalnością rolniczą, która jest od niego zależna. Inne są wynikiem rozwoju przemysłu. Większość z nich podlega wpływowi obu pętli dodatniego sprzężenia zwrotnego, a więc pętli wzrostu demograficznego i przemysłowego. Coraz groźniejszym skutkiem ubocznym użytkowania energii, niezależnie od rodzaju paliwa, jest tzw. termiczne skażenie środowiska (tzw. efekt 12 Ibid, s. 164. '•' Por. ibid., s. 169. 106 Stefan Marciniak Efekt cieplarniany). Ciepło odpadowe w atmosferze otaczającej miasta powoduje cieplarniany tworzenie się „wysp cieplnych", w obrębie których powstają różne anomalie meteorologiczne. Wywiera to poważny wpływ na klimat na całym świecie. Podobnie ma się sprawa z tzw. dziurą, jaka powstała w powłoce ozonowej otaczającej kulę ziemską, czyli w ozonosferze pochłaniającej promieniowanie nadfioletowe, bardzo szkodliwe dla organizmów żywych. Przyczyną powstania tej dziury jest używanie chlorofluoropochodnych węglowodorów (CFC) oraz innych gazów, np. podtlenku azotu i metanu. Można się nie zgodzić z założeniami o wykładniczym wzroście zanieczyszczeń odprowadzanych przez ludzi do środowiska naturalnego. Faktem jest jednak, że skala zanieczyszczeń rośnie i że jest ona wprost proporcjonalna do stopnia uprzemysłowienia danej gospodarki narodowej. Dlatego tak istotne jest uświadomienie sobie możliwości zmniejszenia zanieczyszczeń, a także sposobów regeneracji skażonego środowiska, w którym żyjemy. Szczególnie ważną rolę w ochronie i regeneracji środowiska naturalnego mogą odegrać inżynierowie przez tworzenie nowych technologii sprzyjających ochronie środowiska oraz promowanie ich wdrożeń do praktyki gospodarczej. Nie wiemy, jakie są granice zdolności ziemi do absorbowania substancji zanieczyszczających. Jest to powód do ostrożności, gdyż rezultaty wpływu substancji zanieczyszczających na ekosystem pojawiają się zwykle z dużym opóźnieniem. Implikacje takiego opóźnionego wpływu ilustruje droga, jaką wędruje DDT przez naturalne środowisko, po jego zastosowaniu jako środka Uogólnienie owadobójczego. Wniosek ogólny można stosować do wszystkich trwałych przypadku substancji toksycznych, takich jak inne pestycydy, rtęć, ołów, kadm, HOT polichlorodwufenyl (PCB) i odpady promieniotwórcze. DDT dostaje się do środowiska jako pestycyd w ilości 100000 ton rocznie. Po zastosowaniu w formie rozpylonej część jego przenosi się w powietrzu na duże odległości, zanim powróci w końcu z opadami na ziemię lub do oceanów. W morzach część DDT zostaje pochłonięta przez plankton, część planktonu zostaje zjedzona przez ryby, a ryby przez człowieka. Powstawanie zanieczyszczeń środowiska jest funkcją liczby ludności, uprzemysłowienia oraz pewnych aspektów rozwoju techniki. Trudno określić, jak szybko wzrasta wykładniczo krzywa całkowitego wydzielania zanieczyszczeń. Autorzy Granic wzrostu obliczyli, że jeżeli 7 mld mieszkańców Ziemi Dochód naro- osiągnie w roku 2000 dochód narodowy brutto na głowę taki, jaki w chwili dowy a zanie- pisania tego raportu mieli Amerykanie, to całkowite obciążenie ziemi czyszczenie zanjeczySzczeniami będzie przynajmniej 10 razy większe. Czy ekosystemy ziemskie zniosą zaburzenia o takich rozmiarach? Nie wiadomo. Jest prawdopodobne, że postęp techniczny umożliwi dalszy rozwój gospodarczy przy jednoczesnym zmniejszeniu zanieczyszczenia środowiska. Wymaga to jednak wysokich nakładów na ochronę środowiska, na instalowanie odpowiednich urządzeń i ich prawidłową eksploatację. Na takie działania mogą 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 107 Tablica 5.1. Odpadki poprodukcyjne i inne w RFN Rodzaj odpadków Jednostki miary 1975 1980 1990 Ogółem min ton 58,7 83,6 156,0 w tym: odpadki komunalne min ton 31,0 32,6 58,0 odpadki przemysłowe min ton 24,2 47,8 80,0 odpadki inne min ton 3,5 3,2 18,0 Poza tym: zużyte opony sztuk 994 034 504 748 wraki samochodów sztuk 92924 58584 sobie pozwolić tylko nieliczne kraje rozwinięte gospodrczo (tzn. nawet nie wszystkie spośród 24 krajów OECD, stanowiących 15% ogólnej liczby krajów członkowskich ONZ). Oprócz odpadów poprodukcyjnych do środowiska naturalnego odprowadzane są w dużych i stale rosnących ilościach odpady pokonsumpcyjne. Rozmiary zanieczyszczeń środowiska z tego powodu rosną proporcjonalnie do poziomu uprzemysłowienia. Im więcej produktów i opakowań dostarcza 28% przemysł chemiczny 18% przemysł matalurgiczny 3% przemysł środków transportu Rysunek 5.4. Odpadki poprodukcyjne w RFN (1982 r). 108 Stefan M ar dni ak przemysł, tym więcej odpadów trafia do środowiska. Za mało środków i uwagi poświęca się natomiast neutralizacji odpadów pokonsumpcyjnych, w szczególności w krajach słabo i średnio rozwiniętych gospodarczo. Ilustracją skutków rozwoju produkcji i konsumpcji dla środowiska naturalnego mogą być oficjalne dane na temat odpadów odprowadzanych do środowiska w RFN (patrz tab. 5.1 i rys. 5.4). 5.4. Urządzenia ochrony środowiska, infrastruktura i wzrost gospodarczy W miarę postępów w rozwoju społeczno-ekonomicznym znika stopniowo zdolność środowiska naturalnego do samoregulacji. Zachowanie czystości powietrza, gleby i wody coraz pilniej wymaga celowej działalności człowieka. Koniecznością staje się budowa odpowiednich urządzeń technicznych służących ochronie środowiska, a następnie stworzenie warunków ich bieżącej Główne urzą- eksploatacji. Do urządzeń tego typu zalicza się przede wszystkim l4: dzenia ochro- i) urządzenia gospodarki wodnej służące do regulacji stosunków ny środowiska WO(jnyCh łącznie z urządzeniami melioracyjnymi; 2) urządzenia zaopatrzenia w wodę oraz do odprowadzania ścieków; 3) urządzenia do oczyszczania ścieków, w konsekwencji służące ochronie czystości wód; 4) urządzenia służące ochronie czystości terenów osiedlowych (np. wywóz i utylizacja śmieci); 5) urządzenia służące ochronie powietrza; 6) urządzenia służące kształtowaniu klimatu (mikroklimatu), np. zieleń miejska, leśne pasy ochronne; 7) urządzenia do zwalczania hałasu; 8) urządzenia służące ochronie przed promieniowaniem radioaktywnym. \Vymiemone powyżej grupy urządzeń są ważnymi elementami infrastruktury gospodarczej, tzn. trwałych urządzeń stwarzających podstawę funkcjonowania na danym terenie określonych działów gospodarki narodowej. Dotychczas najczęściej pod pojęciem infrastruktury rozumiano zespół podstawowych Wąskie i sze- obiektów majątku trwałego. Jest to tzw. wąskie ujęcie. W szerszym ujęciu, rokie ujęcie przez infrastrukturę rozumie się pewną liczbę określonych gałęzi stanowiących infrastruktury pOCjstawę rozwoju ekonomicznego kraju (komunikacja, energetyka, przemysł wydobywczy). Taką infrastrukturę gospodarczą trzeba stworzyć w każdym kraju, który chce się względnie samodzielnie rozwijać. Ten etap rozwoju jest z reguły bardzo kapitałochłonny i zarazem wymagający wyrzeczeń od ludności. Urządzenia infrastruktury do kształtowania i ochrony środowiska mają 14 Ekonomiczne aspekty- ochrony środowiska, pr. zb. pod red. A. Ginsberta-Geberta. Warszawa 1976. s. 125. 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 109 zarówno cechy analogiczne do pozostałych elementów infrastruktury gos- Specyficzne podarczej, jak i cechy specyficzne. Jedną z najważniejszych cech specyficz- cecny nych jest to, że ich istnienie powoduje występowanie u odbiorców tzw. infrastruktury korzyści zewnętrznych. Polegają one na możliwości prowadzenia działalności bez konieczności ponoszenia nakładów na własne urządzenia infrastrukturalne oraz na możliwości korzystania z tych urządzeń przy opłatach niższych od kosztów ponoszonych w przypadku własnych urządzeń zakładowych. Część urządzeń do ochrony środowiska ma charakter „monopolistyczny", tzn. taki, że nie ma praktycznej możliwości zaspokojenia potrzeb społecznych przez poszczególne podmioty; można co prawda zbudować własne urządzenia (np. hydroenergetyczne, retencyjne, do regulacji rzek), ale nie zawsze jest to technicznie możliwe i ekonomicznie opłacalne. Urządzenia te często odznaczają się niepodzielnością techniczną, tzn. trzeba zainstalować urządzenia o określonej wielkości (np. turbogeneratory o dużej mocy), aby mogły one funkcjonować efektywnie. Wzrost gospodarczy nie zagrażający jakości życia ludzi oraz środowisku naturalnemu zależy w poważnym stopniu od stanu infrastruktury technicznej kraju, w tym w coraz większym stopniu od tej jej części, która służy kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego. Dziś trudno sobie wyobrazić rozwój gospodarczy np. w drodze industrializacji bez jednoczesnego instalowania urządzeń do odpylania, bez oczyszczalni ścieków, zakładów utylizacji odpadków i innych podobnych urządzeń. 5.5. Koszty społeczne i ekonomiczne a ochrona środowiska naturalnego Zakłócenia środowiska i koszty społeczne były długo pomijane albo też znajdowały się na peryferiach teorii ekonomii. Koszty społeczne należą do najbardziej kłopotliwych elementów rzeczywistości gospodarczej. Do ich analizy teoria ekonomii od czasu klasyków stosuje pojęcie równowagi jako mechanizmu w dużej mierze samoregulującego się i zdolnego do harmonizowania decyzji makroekonomicznych w spójną racjonalną całość. Analiza równowag cząstkowych rozwijała logikę wyboru w kontekście Założenia transakcji rynkowych, przeprowadzanych przez przedsiębiorstwa i gospodar- analizy stwa domowe, i określała warunki optymalnych rozwiązań problemów klasyczneJ ....... , , . . . a środowisko alokacji, posługując się zasadą wartości krańcowych. Oprócz tego teoria ekonomii za fundamentalny aksjomat analizy „pozytywnej" przyjęła usuwanie poza jej ramy wszelkich rozważań o potrzebach ludzkich, wymaganiach i aspiracjach. Cele przyjmuje się za dane, gdyż inny sposób postępowania nieuchronnie spowodowałby rezygnację z naukowego, tj. „pozytywnego", charakteru tej analizy. Takie zaś założenia, ten zakres, i takie narzędzia analityczne nie są przystosowane do tego typu 110 Stefan Marciniak zakłóceń środowiska współzależności i założonych związków przyczynowych, z których wynikają zakłócenia środowiska i ich koszty społeczne '\ Zdaniem niektórych ekonomistów, w tym przede wszystkim Wiliama Trudność Kappa. współzależności występujące w procesie zakłóceń środowiska oraz analizy kształtowanie się kosztów społecznych mają charakter bezpośredni i nieryn-kowy (są skutkami zmian technicznych). Ich kumulatywny charakter i wynikające stąd konsekwencje sprawiają, że zwyczajowe podejście tradycyjnej ekonomii, tzn. w kategoriach rynkowych, staje się przestarzałe. Dotychczas preferowane kierunki i metody rozwoju gospodarczego prowadzą do zakłóceń środowiska naturalnego i wzrostu kosztów społecznych. Z kolei zakłócenia środowiska, zdaniem W. Kappa, należy traktować jako przykład sytuacji, w której zawodzi rynek. Tradycyjna teoria ekonomii (na Wschodzie i Zachodzie) nie umie sobie poradzić ze skomplikowanym łańcuchem przyczyn i skutków, których znaczenie będzie rosło, dopóki utrzymywać się będzie swoboda wyrzucania produktów odpadowych i śmieci do środowiska. Koszty Sam termin „koszty społeczne" jest różnie interpretowany przez społeczne zajmujących się ochroną środowiska. Najwłaściwsze wydaje się sformułowanie W. Kappa, a więc w pewnym sensie klasyka tego kierunku w ekonomii. Jego zdaniem koszty społeczne dotyczą różnorodnych elementów kosztów. W istocie rzeczy określenie to obejmuje wszystkie bezpośrednie i pośrednie straty poniesione przez osoby trzecie lub całe społeczeństwo w rezultacie działalności ekonomicznej poszczególnych producentów l6. Straty społeczne mogą wyrażać się w uszczerbku na zdrowiu ludzi, w zniszczeniu lub zmniejszeniu wartości majątku i przedwczesnym wyczerpaniu bogactw naturalnych, mogą też pojawiać się w naruszeniu wartości mniej uchwytnych. Część kosztów (strat) społecznych daje się odczuć natychmiast, inne negatywne następstwa produkcji pozostają przez długi czas ukryte. Niektóre straty społeczne odczuwa tylko ograniczona grupa osób (np. myśliwi lub rybacy), większość jest jednak odczuwana przez wszystkich członków społeczeństwa. Ostatecznie możemy w ślad za W. Kappem powiedzieć, że termin koszty społeczne odnosi się do tych wszystkich szkodliwych następstw i uszczerbków, które ponoszą osoby trzecie lub społeczeństwo w rezultacie procesu reprodukcji i za które nie jest łatwo obarczyć odpowiedzialnością poszczególne podmioty prawne i fizyczne. Takie ujęcie kosztów jest na tyle szerokie, że obejmuje nawet pewne koszty utraconych możliwości, tj. takie 15 W. Kapp, Zakłócenia środowiska a koszty społeczne. Wyzwanie dla ekonomii, w: Środowisko człowieka a rozwój społeczno-ekonorniczn\. Wybór opracowań. A. Kukliński, Warszawa 1975, s. 103. 'h U W. Kappa jest „...działalności prywatno-ekonomicznej". Wymieniony autor nie znal jeszcze doświadczeń działalności gospodarczej w warunkach „realnego socjalizmu". Por. W. Kapp, Społeczne koszty funkcjonowania przedsiębiorstw prywatnych, op. cii., s. 30. 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 111 elementy kosztów, które przybierają formę różnego rodzaju marnotrawstwa i braku sprawności. Koszty społeczne we współczesnej ekonomii noszą nazwę kosztów Koszty zewnętrznych. Określenie to zostało użyte po raz pierwszy przez A. Marshalla zewnętrzne w jego Zasadach ekonomiki. Koszty zewnętrzne to szkodliwe efekty zewnętrzne procesów produkcyjnych. Są to koszty ponoszone przez ludzi nie uczestniczących bezpośrednio w produkcji, konsumpcji lub wymianie danego dobra; są to więc niekorzystne skutki działalności gospodarczej, odczuwane przez osoby trzecie. Dobrymi przykładami kosztów zewnętrznych są zanieczyszczenia powietrza, wody czy gleby. Zanieczyszczenia te są skutkiem procesów, z których korzyści odnoszą producenci zanieczyszczeń i konsumenci określonych dóbr, ale koszty ponoszą wszyscy mieszkańcy danego regionu (okolicy) świata. Koszty zewnętrzne zanieczyszczenia środowiska naturalnego przedstawiamy na rysunku 5.5. Koszty zewnętrzne Nadprodukcja Q2 Litry benzyny Rysunek 5.5. Koszty zewnętrzne zanieczyszczenia środowiska naturalnego /rodło: D.R. Kamcrscrien. R.B. McKcn/.ie. C. Nardinclli. Khammiu. Gdańsk. 1991. s. K9. Załóżmy, że: (1) krzywa popytu D prezentuje popyt właścicieli samochodów na benzynę, który zależy od ich zapotrzebowania na użytkowanie samochodów; (2) S\ prezentuje koszty ponoszone przez rafinerie przy produkcji benzyny. W warunkach wolnej konkurencji cena równowagi wyniesie P,, a równoważąca wielkość popytu i podaży wyniesie Q2. Samochody jeżdżąc zanieczyszczają atmosferę i powodują niewygodę innych osób lub nawet ich chorobę. Koszty wykorzystania benzyny są tak samo realne, jak płace pracowników rafinerii i koszt zakupu surowej ropy, a nie 112 Stefan Marciniak są one ponoszone ani przez właścieli rafinerii, ani przez kierowców, a w związku z tym nie są uwzględnione na krzywej St. Gdyby były uwzględnione, krzywa podaży przesunęłaby się do S2. a cena równowagi i ilość równoważąca popyt z podażą wyniosłyby odpowiednio P2 i Q\. Oznaczałoby to, że konsumenci benzyny musieliby płacić wyższą cenę i ograniczyć wielkość zużycia tego produktu. Jeżeli producenci i konsumenci nie płacą za koszty zanieczyszczenia środowiska, będą zużywać o Q2 - Q, benzyny za dużo; i w tym sensie zasoby zostały niewłaściwie alokowane '7. Dobrobyt społeczny zwiększyłby się (poprawił), gdyby zużywano mniej benzyny. Wielkość zużycia można skorygować za pomocą podatku od benzyny, równego pionowej odległości między 5, a S2. Gdyby producenci mieli płacić taki podatek, krzywa podaży przesunęłaby się w położenie S2, cena wzrosłaby, a konsumenci zmniejszyliby zużycie benzyny. Określenie „koszty zewnętrzne" wydaje się bardziej precyzyjne i zrozumiałe. Można uznać, że koszty te ulegają internalizacji, jeśli w końcu obciążają sprawcę. Postulat internalizacji kosztów zewnętrznych za pomocą opodatkowania pochodzi od angielskiego ekonomisty z Cambridge A.C. Pigou. Chciał on w ten sposób usunąć nieefektywność alokacji powodowanej przez nie kontrolowany dostęp do pewnych dóbr i usług. Opłata korekcyjna, zwana obecnie podatkiem Pigou, powinna obciążać stronę szkodzącą w wysokości równej powodowanym szkodom l8. W procesie gospodarowania, poza efektami ujemnymi, czyli kosztami, Korzyści powstają dodatnie efekty zewnętrzne. Określa się je mianem korzyści zewnętrzne zewnętrznych. Są to korzyści uzyskiwane przez ludzi nie zaangażowanych bezpośrednio w produkcję, konsumpcję lub wymianę dóbr i usług. Dobrymi przykładami korzyści zewnętrznych są m.in. pozytywne efekty działalności przedsiębiorstw ochrony środowiska naturalnego (oczyszczalnie ścieków, ochrona gleby, powietrza, monitoring), a także efekty systemu ochrony zdrowia, nauki i oświaty czy działalność przedsiębiorstw komunalnych. Istotnym problemem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy środowisko przyrodnicze może być wycenione. Rzecz w tym, że kalkulacja kosztów działalności gospodarczej, mającej związek ze środowiskiem, nie może się ograniczyć do efektów mierzonych wyłącznie w kategoriach korzyści ekonomicznych, tzn. przychodów, dochodów, rozchodów, zysków i strat. Określonym dochodom i zyskom mogą towarzyszyć negatywne lub pozytywne zjawiska społeczne, których często nie można wyrazić w kategoriach wymiernych. To samo dotyczy ekonomicznych konsekwencji działalności gospodarczej, zwłaszcza przemysłowej oraz inwestycyjnej. 17 Por. D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Gdańsk 1991, s. 87. '* Por. T. Żylicz, op. cit., s. 101. 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 113 W związku z tym, zdaniem części ekonomistów, rachunek powinien być podstawą wyboru między opłacalnością ekonomiczną a opłacalnością ekologiczną. Rachunek taki niekiedy proponuje się nazywać sozoekonomicznym (od nazwy sozologia — nauka o ochronie środowiska; termin utworzony przez W. Goetla, prof. AGH w Krakowie). Rachunek sozoekonomiczny, tzn. taki, w którym na równi uwzględnia Rachunek się przesłanki korzyści ekonomicznych i korzyści zachowania środowiska soz°-przyrodniczego, może przyjąć m.in. następujące formy: ekonomiczny 1) rachunku kalkulacji produkcji; 2) rachunku wyboru inwestycji; 3) makroekonomicznego rachunku korzyści i stratiy. Wielu autorów zajmujących się środowiskiem stawia problem konieczności wyboru między jego ochroną a pobudzaniem wzrostu. Niektórzy opowiadają się nawet za zerową stopą wzrostu (rozwoju gospodarczego). Jest to rozumowanie nie do przyjęcia, zwłaszcza dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo, gdyż oznaczałoby dla wielu narodów pozostanie na niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. 5.6. Innowacje a ochrona środowiska naturalnego Efektywny rozwój społeczno-ekonomiczny, tzn. taki, który przynosi korzyści Twórcza zarówno producentom, jak i konsumentom, ma miejsce wówczas, gdy destrukcja w społeczeństwie istnieją warunki umożliwiające swobodę realizacji „twórczej destrukcji" (niem. schópferische Zerstórung, ang. creative destructiori). Istota twórczej destrukcji polega na ciągłym, wewnętrznym rewolucjonizowaniu struktury gospodarczej, nieustannym niszczeniu starych struktur i nieprzerwanym tworzeniu nowych, bardziej efektywnych20. Dopiero w takich warunkach, czyli w gospodarce rynkowej, innowacje i postęp techniczny stają się powszechną Przyczyny praktyką społeczną. Niezadowalający poziom innowacji w Polsce (tabl. 5.2) do słabej inno-niedawna spowodowany był głównie niedorozwojem rynku i konkurencji. wacyjnosci W Polsce mamy ostatnio, tzn. po 1989 r., do czynienia głównie z imitacjami zagranicznych osiągnięć naukowo-technicznych nie z oryginalnymi wynalazkami. Świadczy o tym m.in. malejąca z roku na rok liczba uzyskiwania patentów. W ocenie poziomu innowacyjności gospodarki stosuje się często tzw. wskaźnik inwencyjności. Mierzy się go liczbą zgłoszeń Wskaźnik patentowych przedstawionych przez rezydentów na 10 tyś. (lub 100 tyś.) inwencyjności mieszkańców danego kraju. Wskaźnik ten dla krajów OECD w połowie lat ''' Por. B. Prandecka, Nauki ekonomiczne a środowisko przyrodnicze, Warszawa 1983, s. 142; bardziej szczegółowo rachunkiem ekonomicznym zajmujemy się w cz. II, rozdz. 12. 2" Twórcą tego określenia jest Josef Alois Schumpeter, por. Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Warszawa 1995. 114 Stefan Marciniak Tablica 5.2. Wynalazki zgłoszone w Polsce Wyszczególnienie 1985 1990 1995 1998 Wynalazki zgłoszone w Urzędzie Patentowym R. P. 5 124 4105 2 595 2407 Wynalazki zagraniczne zgłoszone w Polsce 770 1 316 2874 4 128 Wynalazki polskie zgłoszone za granicą 320 146 65 /.rodło: R<>c;nik vmrv.vm-.-nv GUS IWj. s. 424/425. Rai-nik .vMrv.vm-.-nv GUS IWK. s. M>3 i 3()4. Mały .r.-™; .vr«rwm-.-ni G(:i /999. s. 2(10. dziewięćdziesiątych wynosił 5,5 zgłoszeń na 10 tyś. mieszkańców, w krajach Unii Europejskiej 2,5, a w Polsce (w 1997 r.) 0,721. Ośmiokrotnie mniejszy wskaźnik inwencyjności w Polsce niż w pozostaych krajach OECD nie może być uznany za satysfakcjonujący, zwaszcza gdy się pamięta o naszych zaległościach w innych dziedzinach decydujących o poziomie cywilizacyjnym kraju. Jakie zalecenia, poza korzystaniem z doświadczeń krajów wyżej od Polski rozwiniętych, wynikają ze zmiany paradygmatu (patrz przypis s. 71) w teorii innowacji? Oto najważniejsze z nich: 1) potrzebna jest zmiana myślenia o roli nauki w procesie innowacji, nauka nie jest już jedynym ani wyłącznym czynnikiem inicjującym proces innowacji; 2) pamiętać jednak trzeba, że nauka oraz nagromadzona wiedza stanowią podstawę wszelkich innowacji oraz umożliwiają rozwiązywanie problemów nie do rozwiązania innymi metodami; 3) wydatki na sferę B+R nie mogą być, jak to miało miejsce w ostatniej dekadzie XX wieku w Polsce, utrzymywane na poziomie 0,5% PKB przez duższy okres; 4) konieczne jest zapewnienie preferencji równorzędnym (porównywalnym) krajowym osiągnięciom naukowo-technicznym, w stosunku do importowanych; jest to bowiem condicio sine ąua non rozwoju własnej bazy innowacyjnej umożliwiającej twórczą adaptację zagranicznych osiągnięć do potrzeb krajowych; realizacja wymienionych w punktach 1-4 założeń wymaga zmiany państwowej polityki naukowo-technicznej na bardziej aktywną niż w latach dziewięćdziesiątych XX wieku (to samo dotyczy oczywiście całej makroekonomicznej polityki państwa)22; 5) prowadząc politykę naukowo-techniczną należy też pamiętać, że w ostatnich dwóch stuleciach światowy sektor B+R rozwija się niemal wykładniczo i dużo szybciej niż konwencjonalny sektor gospodarczy 2\ :i Por. L.L. Wasilewski, S. Kwiatkowski, J. Kozłowski, Nauka i technika dla rozwoju, Wydawnictwo Ośrodka Przetwarzania Informacji, Warszawa 1997, s. 58 i 59. 22 Por. L.C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu. Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra. Wydawnictwo Dolnośląskie 1999, s. 353 i nast. 23 Por. S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, wyd. l, CASE 1998, s. 155. 5. Gospodarka, ekologia i postęp techniczny 115 Jednocześnie absolwenci polskich politechnik są coraz częściej zatrudniani przez strategiczne instytucje Zachodu. Jednak dystans technologiczny dzielący polską gospodarkę od krajów najwyżej rozwiniętych nadal się powiększa. Jednym ze wskaźników pozwalających na obiektywną ocenę poziomu technicznego danej gospodarki oraz dynamiki postępu technicznego jest liczba wynalazków (zgłaszanych w urzędach patentowych) na 100 tyś. mieszkańców (dynamikę wynalazczości w Polsce przedstawiamy na rys. 5.6.). W 1990 r. wskaźnik ten w Polsce wynosił 11 i był gorszy od najlepszego wyniku osiągniętego po II wojnie światowej w 1975 r. (który wyniósł wówczas 19,6). W Niemczech w 1990 r. wskaźnik ten wynosił 138, a średnio rocznie w grupie najwyżej rozwiniętych krajów waha się on od 40-80 patentów na 100 tyś. mieszkańców. 6000 5000 4000 3000 2000 1000 •s l N C 05 OJ §• D 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1997 1998 Lata Rysunek 5.6. Dynamika wynalazczości w Polsce Źródło: jak w tablicy 5.2. Obecnie głównymi przyczynami małej liczby osiągnięć naukowo--technicznych (ONT) w Polsce oraz ich wdrożeń są przede wszystkim następujące zjawiska: (1) brak po 1989 r. polityki strukturalnej, a zwłaszcza polityki postępu naukowo-technicznego; (2) malejące od 1985 r. nakłady na całą sferę badań i rozwoju (B+R)24; (3) nadmierna jednostronna liberalizacja w handlu zagranicznym (m.in. powodująca nieopłacalność wdrażania krajowych ONT); (4) niedostateczne preferencje dla rodzimej, oryginalnej twórczości naukowo-technicznej. Istotnym warunkiem postępu jest też umiejętność korzystania z osiągnięć światowej nauki i techniki. W kontekście transferu techniki i technologii podkreśla się jednak problem braku przenośności międzynarodowej wiedzy 24 Por. S. Marciniak, T. Obrebski, Formułowanie polityki postępu naukowo-technicznego, Warszawa 1993, s. 20. 116 Stefan Marciniak technicznej. Na tej podstawie wnioskuje się m.in., że największe zyski i korzyści powstające ze stałego doskonalenia wynalazków pozostają w krajach, w których znajdują one pierwsze zastosowanie. Nie oznacza to oczywiście, że należy rezygnować z zysków, które może przynieść wykorzystywanie osiągnięć innych krajów (patrz chociażby osiągnięcia Japonii w tym zakresie). Efektywność korzystania z importu nowej techniki i technologii zależy w znacznej mierze od kultury technicznej danego społeczeństwa. Kultura techniczna oraz poziom wiedzy technicznej mogą być czynnikiem sprzyjającym bądź hamującym skłonności innowacyjne, zapotrzebowanie na postęp techniczny. Zyski z importowanych ONT są większe wtedy, gdy w kraju rozwijana jest własna, oryginalna myśl naukowo-techniczna. Rośnie bowiem w ten sposób zasób wiedzy niezbędnej do adaptacji importowanej techniki i technologii w kraju oraz kadry zdolnej to czynić i zarazem doskonalić importowane ONT. Dla rozwoju społeczno-ekonomicznego nie jest też bez znaczenia, jaki rodzaj postępu technicznego jest realizowany w praktyce gospodarczej. Zmiany techniczne, które mają miejsce w produkcji, mogą mieć charakter innowacyjny i imitacyjny; postęp techniczny może być pracooszczędny i materiałooszczędny, ucieleśniony w nowych maszynach i urządzeniach lub może mieć charakter nieucieleśniony (np. organizacyjny). W Polsce, wobec opóźnień w omawianym zakresie, pożądane jest przyspieszenie wszystkich rodzajów postępu technicznego. Ze względu jednak na wielkie marnotrawstwo materiałów, paliw i energii (ich zużycie jest w Polsce z reguły dwa, trzy razy większe na jednostkę produktu niż w Europie Zachodniej) oraz związane z tym olbrzymie zanieczyszczenie środowiska naturalnego, preferowany winien być postęp techniczny energo- i materiałooszczędny. Ochrona środowiska naturalnego wymaga istotnych zmian w strukturach prawno-organizacyjnych społeczeństwa, zwiększających m.in. wymagania Technologia w stosunku do wdrażanych technologii. Konieczne są też zmiany w techno-a środowisko logiach już stosowanych w produkcji i konsumpcji. Preferowane powinny być, m.in. poprzez system podatkowy, wynalazki chroniące i regenerujące środowisko naturalne. Jeżeli zmiana techniczna będzie polegała na zastąpieniu martenowskiej metody wytopu stali (metody, jak wiadomo, materiało-i energochłonnej oraz zanieczyszczającej środowisko naturalne) np. metodą elektryczną, to wiadomo, że może się to przyczynić do poprawy ochrony środowiska naturalnego, m.in. przez obniżenie materiałochłonności i energochłonności produkcji stali oraz zmniejszenie ilości odpadów odprowadzanych do ekosystemu. Podobnie jest w przypadku przejścia od obróbki skrawaniem metali do obróbki metodami bezubytkowymi itp. Zagrożeniem dla środowiska naturalnego są nie tylko współczesne metody produkcji, tendencje uprzemysłowienia oraz nieadekwatne sposoby 5. Go: * •O N •W iJ o .32 -C c ro tu 5 N 40 10 Narzucone przez rząd normy zanieczyszczeń Krańcowa szkoda społeczna S O 100 200 300 Wielkość zanieczyszczenia w tonach Rysunek 6.2. Normy zanieczyszczeń i podatki od zanieczyszczeń Źródło: P.A. Samulson, W.D. Nordhaus. op.dt., s. 24!. Wysokość podatku od jednostki zanieczyszczenia może się równać pionowej odległości (BE) między krzywą krańcowej szkody społecznej (na rys 6.2 prosta S) i krzywą szkody prywatnej. Dodając do krańcowej szkody prywatnej wielkość podatku otrzymuje się linię krańcowej szkody społecznej, dlatego ostatecznie utrzyma się wynik efektywny E. Reasumując możemy stwierdzić, że regulacyjna rola państwa ewaluo-wała, była zmienna — raz malała raz rosła (patrz p. 1) —jednak ostatecznie trend okazał się rosnący. Wzrost regulacyjnej roli państwa przy rosnącej złożoności współczesnej gospodarki jest zrozumiały. 6.4. Regulacja ograniczająca monopol Monopol w nauce ekonomii oznacza wyłączność w jakiejś dziedzinie (produkcji, sprzedaży, posiadania zasobu). Istnienie monopolu oznacza, że mamy do czynienia z sytuacją, która nosi nazwę konkurencji niedoskonałej (patrz szerzej na ten temat rozdz. 7) Monopolistą może być pojedyncza firma Formy lub zrzeszenie producentów. Istnieją różne formy monopolu. Wymieńmy tu monopoli najczęściej w praktyce spotykane formy monopoli: kartel, oligopol, holding, trust (patrz, rozdz. 7). W wielu krajach istnieją instytucje (urzędy antymonopolowe i inne), których celem jest przeciwdziałanie negatywnym skutkom istnienia monopoli. Ujemne skutki działalności monopoli występują w postaci różnego rodzaju nieefektywności rynku. Regulacyjna działalność rządu ma je ograniczyć m.in. poprzez przeciwdziałanie: (1) nadużywaniu siły ekonomicznej mono- 6. Ekonomiczna rola wspólczesnego państwa 131 polu; (2) nadmiernemu różnicowaniu cen; (3) praktykom kartelowym. Regulacja może np. zmusić firmy do sprzedaży swoich wyrobów po niższych cenach oraz do zwiększenia wielkości produkcji i sprzedaży. Możliwość taką ilustruje rys. 6.3. Cena Rysunek 6.3. Skutki regulacji w gałęzi skartelizowanej P,„ — cena kartelowa, P, — cena urzędowa Źródło: D.R. Kamerschen i in.. op.i-il. s. 644. Ilość Analizując sytuację przedstawioną na rysunku można stwierdzić, że optymalna byłaby produkcja Qc sprzedawana po cenie Pc jaka ukształtowałaby się w warunkach intensywnej (nieregulowanej) konkurencji. Natomiast monopol, np. kartel cukrowniczy, sprzedawałby swoje produkty w ilości Qm po cenie Pm. Dążący do maksymalizacji zysku kartel osiągnie równowagę w punkcie a i wytworzy tylko Qm jednostek produktu. Jest to ilość nieefektywna, gdyż konsumenci chcą kupić więcej niż wynosi krańcowy koszt wytworzenia tych produktów. Regulacja może doprowadzić do zwiększenia produkcji i obniżenia ceny, np. do QCPC, eliminując jałową stratę dobrobytu (abc) powstałą w wyniku praktyk monopolistycznych kartelu. W praktyce współczesnych gospodarek mieszanych, w których występuje często znaczny sektor publiczny, niekiedy mamy do czynienia ze szczególnym przypadkiem monopolu naturalnego. W niektórych przedsiębiorstwach użyteczności publicznej, koszt krańcowy wytworzenia dodatkowych jednostek produkcji maleje. Dzieje się tak w firmie wytwarzającej w sposób bardziej efektywny niż inne firmy. W takiej sytuacji konkurencja staje się bezprzedmiotowa i tworzy się monopol naturalny. Mówimy, że w tym przypadku występują koszty subadytywne, czyli koszty firmy, która może dostarczyć produkcję zaspokajającą cały popyt po niskim koszcie, eliminująca konkurencję. Monopol naturalny po opanowaniu rynku podnosi cenę na swój wyrób (np. telekomunikacja w Polsce, gospodarka energetyczna i poczta czy przesyłanie ropy ropociągiem w Stanach Zjednoczonych). W większości przypadków monopol naturalny związany jest ze zjawiskiem zwanym korzyściami skali. Dotyczy to zwłaszcza produkcji jednorodnej, np. energii elektrycznej, przesyłania ropy naftowej, przesyłek pocztowych itd. Monopol naturalny a koszty subadytywne 132 Stefan Marciniak Monopol naturalny ma miejsce z reguły wtedy, gdy spełnione są dwa warunki: 1) koszty krańcowe i przeciętne maleją wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji; 2) rozprowadzanie danego rodzaju produktów lub usług wymaga istnienia sieci przesyłowej (energetyka, kolej, poczta itd.). Również w tych przypadkach, podobnie jak przy monopolu prywatnym, konieczna jest ingerencja państwa, aby likwidować jałową stratę dobrobytu. 6.5. Regulacja i deregulacja Przeciwnicy rynku w sposób nadmierny podkreślają ułomności mechanizmu jego funkcjonowania. Jedną z wielu podkreślanych wad jest „mordercza", destrukcyjna konkurencja. W rzeczywistości chodzi o nadmiar konkurencji, który faktycznie ma miejsce wtedy, gdy państwo nie spełnia funkcji regulacyjnej. Regulacje rządowe mogą bowiem wyeliminować efekty destrukcji wypływające z nadmiaru konkurencji. Nadmiar konkurencji prowadzi, zdaniem przeciwników rynku, do masowej upadłości przedsiębiorstw małych i średnich", niekontrolowanego wzrostu bezrobocia, niedostatecznego rozwoju produkcji na rynki lokalne itp. Wyniki badań ekonomicznych analizujących znaczenie regulacji rządowych są niejednoznaczne. Dotyczy to m.in. takich gałęzi, jak: transport samochodowy, komunikacja miejska, lotnictwo, żegluga oraz usługi związane z przewodowym przesyłaniem energii i informacji. Doświadczenia amerykańskie sugerują, że regulacja prowadzi do wzrostu cen (np. w energetyce) oraz faworyzowania przez dostawców wielkich odbiorców przemysłowych i handlowych kosztem gospodarstw domowych. Teza ta nie sprawdza się w odniesieniu do produktów przemysłu farmaceutycznego oraz usług firm prawniczych. Ogólnie możemy ten problem sformułować następująco: fakty świadczą przeciw zbyt rozległej ingerencji państwa w sprawy cen, wejścia i wyjścia z danego rynku oraz ustalania wielkości produkcji. Niemniej jednak prawdą jest również to, że istnieje określone zapotrzebowanie na działalność regulacyjną rządu. W związku z tym, w niektórych Rząd dostaw- teoriach rząd traktuje się jako dostawcę (podaż) usług regulacyjnych, np. ca usług regu- w zakresie ustalania cen maksymalnych (poniżej ceny równowagi) oraz lacyjnych 11 W klasyfikacjach przedsiębiorstw przyjmuje się różne kryteria, z których najczęściej stosowane są dwa: (1) wielkość zatrudnienia; (2) wartość rocznego obrotu. Na przykład, w statystyce GUS przyjmuje się następujące wielkości: a) przedsiębiorstwa małe 6 — 50 osób; b) przedsiębiorstwa średnie 51 — 500 osób; c) przedsiębiorstwa duże 501 — 2000 osób; d) przedsiębiorstwa wielkie powyżej 2000 zatrudnionych. 6. Ekonomiczna rola współczesnego państwa 133 minimalnych (powyżej ceny równowagi), ograniczania dostępu do rynku itd. Popyt na tego rodzaju podaż usług regulacyjnych wynika z interesów własnych firm prywatnych. Do głównych metod ingerowania państwa w sprawy gospodarcze (czyli metod interwencjonizmu państwowego) w XX wieku zalicza się: politykę podatkową i pieniężną, subsydia, ustalanie cen minimalnych i maksymalnych oraz politykę celną (bardziej szczegółowo patrz rozdz. 21). Ważną, choć kontrowersyjną rolę odgrywają wśród metod interwencjonizmu państwowego tzw. roboty publiczne. Sens robót publicznych polega na stymulowaniu globalnego popytu łącznego poprzez zwiększenie zatrudnienia, a tym samym funduszu płac oraz popytu. Wszystkie wymienione elementy działają na zasadzie mnożnika. Istotę mnożnika można zdefiniować następująco: jest to, według Mnożnik -O. Langego, współczynnik określający rozmiary krańcowego wpływu, Jeg° jaki zmiana jednej wielkości ekonomicznej wywiera na drugą, której powstanie ta pierwsza jest składnikiem12. W 1931 r. R.F. Kahn, kolega Keynesa w Cambridge, stworzył formalną podstawę dokonania wyboru określonych propozycji polityki antyrecesyjnej poprzez stworzenie mnożnika zatrudnienia. Rozumowanie Kahna było następujące: załóżmy, że ogólne zatrudnienie wynosi N, a zatrudnienie w robotach publicznych N,. Zmiana zatrudnienia w robotach publicznych zwiększy dochód i tym samym ogólny popyt, gdyż inni pracodawcy stwierdzą potrzebę zatrudnienia. To dodatkowe zatrudnienie N2 nazywa się zatrudnieniem wtórnym, wywołanym robotami publicznymi. Jeżeli np. mnożnik zatrudnienia wynosi 4, wówczas roboty publiczne, przez zwiększenie zatrudnienia o 10 000 osób, spowodują wzrost ogólnego zatrudnienia o 40 000 osób (Key-nesowskie rozwinięcie koncepcji mnożnika prezentujemy w rozdz. 25). Roboty publiczne są aktywną formą przeciwdziałania recesji, polegającą Roboty na realizacji publicznych programów inwestycyjnych, dających zatru- publiczne dnienie bezrobotnym. Często w przeszłości były to prace mające przynieść szybki efekt w postaci wzrostu zatrudnienia i płac, np. budowa dróg bez użycia maszyn, grabienie liści czy przysłowiowe wykopywanie i zakopywanie dziur. Dziś wiadomo, że roboty publiczne mogą być użyteczną formą przeciwdziałania ujemnym zjawiskom związanym z recesją, a równocześnie tworzyć dobra pożądane przez społeczeństwo i gospodarkę (np. budowa autostrad, działania w zakresie ochrony środowiska naturalnego, tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi bezpieczeństwa publicznego). William Yickrey, laureat nagrody Nobla w ekonomii, analizując amerykańską politykę gospodarczą wytknął jej 15 błędów głównych. Wśród 12 Por. O. Lange, The Theory ofthe Multiplier,. „Econometria" 1943 (za Mala encyklopedia ekonomiczna, PWE. Warszawa 1974, s. 463). 134 Stefan Marciniak nich za błąd uznał też powszechnie panujące przekonanie, głoszone nie tylko w amerykańskich podręcznikach, że kredyty zaciągnięte przez rząd „wypy- Działalno.ść chają" inwestycje prywatne". Tymczasem, zdaniem Vickrey'a, w życiu regulacyjna dzieje się akurat na odwrót. Wydatkowanie przez rząd pożyczonych pieniędzy a wypychanie „eneruje dodatkowe dochody, zwiększa popyt na produkty prywatnego prywatnych , ,. , , . . . T, , inwest c'i Przemys^u powodując wzrost zyskownosci inwestycji prywatnych. Każdy wydatkowany dolar deficytu (finansowanego z pożyczek, a nie z podatków) wywoła w średnim lub dłuższym okresie nowe inwestycje prywatne o wartości 2 lub 3 dolarów (czyli mnożnik inwestycyjny równa się w tym przypadku 2-3). Jak już wcześniej wyjaśniliśmy, monetaryści twierdzą, że w krótkim okresie rzeczywiście tak się dzieje, natomiast w dłuższym następuje spadek produkcji i wzrost inflacji. W okresie 3-4 lat, na skutek wzrostu stopy procentowej, nastąpi, ich zdaniem, 100% wypchnięcie inwestycji prywatnych. Z całym szacunkiem dla noblisty podkreślić trzeba, że równo 66 lat temu M. Kalecki o polski ekonomista (nie noblista) M. Kalecki głosił taki sam pogląd dowodząc finansowaniu jegO słusznościl4. Teoretycznie najbardziej racjonalną formą interwencji robot publicz- panstwa w stymulowanie koniunktury — jak pisał M. Kalecki — „...jest inflacyjne finansowanie robót publicznych". Nie należy przy tym identyfikować inflacyjnego finansowania robót publicznych z inflacją; wydatkowane przez rząd sumy wracają do banku centralnego (emisyjnego) w postaci spłat kredytów przez tych, którzy te sumy zarobili. Jeżeli jednak roboty publiczne są finansowane z podatków, a nie finansowane inflacyjnie, odbiera im to całkowicie znaczenie bodźca stymulującego koniunkturę. M. Kalecki podkreślał, że w tym przypadku nie chodzi „...o to, na co rząd wydaje pieniądze, lecz o to, skąd je bierze" 15. Ponieważ tylko tworzenie dodatkowej siły nabywczej zwiększa rentowność przemysłu, prowadzi do zwiększenia produkcji i zachęca do inwestowania. „Przy finansowaniu robót publicznych z podatków redukuje się zyski jedną ręką o tyle, o ile się je zwiększa drugą" l6. Poza omówionymi sposobami ingerencji państwa, mającymi na celu przeciwdziałanie ujemnym skutkom recesji, współcześnie stosowane są również następujące metody polityki stabilizacyjnej: (1) tworzenie miejsc pracy w sferze usług publicznych jest szybszą i skuteczniejszą metodą niż roboty publiczne; (2) zwiększenie wydatków na zabezpieczenie społeczne, poprzez np. wydłużenie okresu pobierania zasiłków dla bezrobotnych; (3) jeżeli przewiduje się, że recesja będzie krótkotrwała, można przeciwdziałać spadkowi dochodów poprzez przejściowe obniżenie stawek podatkowych dla przedsiębiorców (szerzej rozdz. 21). 1' Por. T. Kowalik, Noblista o biedach finansowego fundamentalizmu i o ekonomii popytu, „Nowe Życie Gospodarcze" z 15.08.1999, nr 33, s. 28. " M. Kalecki, Obecna faza kryzysu światowego. "Polska Gospodarcza" 1933 nr l, w: M. Kalecki, Kapitalizm i zatrudnienie. Dzielą, t. l; PWE, Warszawa 1979, s. 189. '- Ibidem, s., 193. "' Ibidem. 6. Ekonomiczna rola współczesnego państwa 135 Ocena skuteczności zastosowania którejkolwiek z wymienionych metod wymaga znajomości mnożnika właściwego danej metodzie, np. czy T = 4, a G = 6 czy odwrotnie (gdzie T — polityka podatkowa, a G — polityka wydatków rządowych). Działania regulacyjne nie zawsze przynosiły pożądane efekty. Krytycy regulacji pod koniec lat siedemdziesiątych oraz w latach osiemdziesiątych doprowadzili do ograniczenia regulacyjnej roli państwa. I chociaż analiza raczej potwierdziła słuszność nakładania ograniczeń cenowych na monopole naturalne, to jednak w połowie lat siedemdziesiątych działalność regulacyjna objęła w Stanach Zjednoczonych zbyt wiele dziedzin. Ekonomiści zaczęli argumentować za ograniczeniem działalności regulacyjnej, przede wszystkim proponowali zniesienie ograniczeń konkurencji. Zaproponowano m.in. bardziej elastyczne zasady wejścia i wyjścia z rynku. Praktyka amerykańska dowiodła sukcesów branż, w których nastąpiła deregulacja. Spektakularnym przejawem działalności deregulacyjnej była tzw. reaga-nomika, polityka gospodarcza ekipy R. Reagana, prezydenta Stanów Zjednoczonych w latach 1981-1990. Na początku lat osiemdziesiątych uchwalono Deregulacja w Stanach Zjednoczonych obniżenie podatków. W wyniku uchwały zmniej- »„reagano-szono podatki od dochodów osobistych oraz korporacji o około 25%. Było to przyczyną poprawy sytuacji gospodarczej (wygaszenie recesji z lat 1981-1982) n. Zintensyfikowano też działania na rzecz swobody wejścia i wyjścia na rynki dotąd regulowane; dotyczyło to m.in. linii lotniczych, przedsiębiorstw naftowych i innych18. mika" 6.6. Ekonomiczne funkcje współczesnego państwa Z dotychczasowych rozważań w tym rozdziale wynika, że rynek nie zawsze i nie we wszystkich zakresach w sposób optymalny spełnia swoje funkcje. Ekonomia tradycyjna natomiast sugeruje, że właściwie rynek jest w stanie zaspokoić wszystkie potrzeby ludzi, nie istnieje więc konieczność ingerencji państwa (rządu) w sprawy gospodarki. Ewentualne wyjątki dotyczą tzw. Czyste dobra czystych dóbr publicznych, posiadających trzy wyjątkowe cechy, które ekonomiczne pozostawiają w tyle efektywność prywatnych rynków. Są to następujące cechy: (1) konsumpcja czystego dobra publicznego przez indywidualną osobę nie zmniejsza ilości tego dobra dostępnej dla innych (np. obrona narodowa); (2) cechą czystego dobra publicznego jest to, że nie sposób powstrzymywać innych od korzystania z niego; (3) trzecia cecha wypływa z dwóch pierwszych, ponieważ wszyscy mogą z nich korzystać, wszyscy 17 Por. P.A. Samuelson: Ekonomia — l, op.cit., s. 275. '* Szczegółowo na temat „reaganomiki" patrz W. Bieńkowski, Reaganomika i jej wptyw na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej., PWN, Warszawa 1995. 136 Stefan Marciniak mają interes, by ukrywać swe prawdziwe ekonomiczne zapotrzebowanie na czyste dobra publiczne, aby uniknąć płacenia za nie swej uczciwej części kosztów (podatków). Te trzy cechy powodują, że konieczne jest korzystanie z rządów i ich zdolności ściągania podatków i gromadzenia funduszy mogących służyć zapewnieniu czystych dóbr publicznych, których ludzie chcą l9. Poza tym, istnieją jednak działania (o których już wcześniej mówiliśmy) powodujące pozytywne albo negatywne „efekty zewnętrzne" i w tym przypadku konieczna jest ingerencja rządu. Oprócz tego, rządy muszą zapewnić porządek publiczny oraz warunki egzekwowania umów. Jak dowodzą przykłady historyczne, żaden kraj nie jest też w stanie osiągnąć optymalnej wielkości zasobów kapitału ludzkiego, bez zaangażowania w jego tworzenie rządu20. W tym kontekście należy rozpatrywać rolę i zakres ingerencji państwa (rządu) w sprawy gospodarcze. Najlepiej można to przedstawić analizując funkcje ekonomiczne współczesnego państwa. W zakresie tym istnieją dwa zasadniczo różne po- Model funk- dejścia. Jedno charakterystyczne dla funkcjonowania gospodarki wspo-cjonowania mnianego wcześniej modelu „alpejsko-reńskiego", a drugie dla modelu i zakres eko- „neoamerykańskiego". nomicznej ,„,,,-,. ... . . .,. roli państwa Model funkcjonowania i zakres ekonomicznej roli państwa Ogólnie przyjęte jest wyróżnienie 3 lub 4 ekonomicznych funkcji państwa. Przy czym regułą jest, że w modelu neoamerykańskim akcentuje się (i realizuje w praktyce) mniej, a w modelu alpejsko-reńskim więcej funkcji (w społecznej gospodarce rynkowej np. 7). Więcej lub mniej pełnionych funkcji oznacza też większą lub niniejszą rolę państwa w gospodarce. Wymienimy je najpierw szeregując według ich wagi dla rozwoju Funkcje gospodarczego. Współczesne państwo w gospodarce mieszanej pełni na- ekonomiczne stepujące funkcje: (1) alokacyjną, (2) stabilizacyjną. (3) redystrybucyjną, wspołczes- /^ legislacyjną, (5) ochrony zasobów wysokiej użyteczności (rangi), (6) popy-nego państwa .,_. , , , , • ^ tową i (7) podażową (produkcyjną). 1. Funkcja alokacyjną. Polega ona na podejmowaniu działań stymulujących wzrost gospodarczy w poszczególnych sektorach lub regionach, czyli poprzez politykę strukturalną. Celem tych działań jest sprzyjanie optymalnej alokacji zasobów. Państwo popiera działalność badawczą i rozwojową (B+R) w gałęziach, w których przedsiębiorstwa same nie są w stanie ponieść kosztów innowacji swojej działalności gospodarczej. W innych sektorach państwo poprzez subwencje chroni je (całkowicie lub częściowo) przed konkurencją międzynarodową, hamuje lub uniemożliwia ich marginalizację. '"* Por. L.C. Thurow, Przyszlość kapitalizmu. Jak dzisiejsze sily ekonomiczne kształtują świat jutra, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 355. -" Ibidem, s. 370. 6. Ekonomiczna rola współczesnego państwa 137 Państwo podejmuje też działania stymulujące rozwój infrastruktury w regionach słabiej rozwiniętych oraz przez subsydiowanie inwestycji na terenach odstających od przeciętnej w kraju21. 2. Funkcja stabilizacyjna. Ponieważ w realnych procesach gospodarczych mają miejsce makroekonomiczne zakłócenia równowagi, występują zjawiska inflacji i bezrobocia; państwo, poprzez swoją politykę monetarną (pieniężną) i fiskalną, stara się wpłynąć na stabilizację procesów gospodarczych oraz pełne zatrudnienie. Polityka monetarna co do istoty polega na manipulowaniu przez bank centralny (w porozumieniu z rządem) stopą wzrostu podaży pieniądza, a polityka fiskalna na manipulowaniu poziomem podatków i wydatków państwa (szerzej na ten temat patrz rozdz. 20 i 22). Również polityka kursów walutowych i handlu zagranicznego powinna służyć celom stabilizacji i pełnego zatrudnienia. Nie oznacza to jednak dążenia do zastąpienia mechanizmu rynkowego przez państwo, a jedynie wspomagania lub korygowania go tam, gdzie zawodzi. 3. Funkcja redystrybucyjna. Ma ona służyć niwelowaniu nadmiernych nierówności, wynikających z działania endogennych czynników rynkowych w zakresie majątkowym i dochodowym. Obejmuje m.in. działania związane z wtórnym podziałem dochodów za pomocą podatków, subwencji oraz świadczeń społecznych. Ilustracją rosnącej roli redystrybucji za pośrednictwem systemu budżetowego, z przeznaczeniem m.in. na zabezpieczenie społeczne, wyrównujące w pewnym zakresie nierówności dochodowe, mogą być dane tablicy 6.1. 4. Funkcja legislacyjna. Realizacja tej funkcji państwa zapewnia normalne funkcjonowanie gospodarki rynkowej oraz społeczeństwa. Jest to funkcja polegająca na ustanawianiu stosunkowo trwałych, stabilnych instytucji i reguł gry. Chodzi tu głównie o tworzenie norm prawnych oraz instytucji chroniących własność oraz prawa jednostek, większych zbiorowości i społeczeństwa jako całości. 5. Funkcja ochrony zasobów wyższej użyteczności. Państwo poprzez nakazy i zakazy stara się nie dopuścić, aby dobra i interesy wysokiej użyteczności (rangi) nie zostały naruszone przez działalność gospodarczą (chodzi m.in. o efekty ujemne tej działalności dla osób trzecich). Działania państwa w tym zakresie obejmują bezpieczeństwo ludności kraju, bezpieczeństwo pracowników (bhp), przepisy prawa budowlanego oraz ochronę zdrowia i środowiska naturalnego. 6. Funkcja popytowa. W tym zakresie państwo występuje jako bezpośredni nabywca dóbr i usług w sektorze prywatnym (zakupy na potrzeby armii, policji, systemu służby zdrowia, systemu administracji itp.). W latach "' Por. Der Staat in der Wirtschaft der Bundesrepublik, D. Grosser (red.), Leske Yerlag + Budrich GmbH, Opladen 1985, s. 4. 138 Stefan Marciniak Tablica 6.1. Podatki, składki socjalne i inne oplaty stale jako procent PKB Kraj Rok Przyrost 1970 1990 1. Szwecja 40,2 56,8 16.6 2. Dania 40,4 52,3 11.9 3. Holandia 37,6 46,5 8,9 4. Francja 35,1 44,9 9,8 5. Belgia 35,2 42,7 7,5 6. Austria 35,7 41,0 5,3 7. Włochy 26,1 40,4 14,3 8. Niemcy 32,9 40,3 7,4 9. Wielka Brytania 37,0 36,3 -0,7 10. Szwajcaria 23,8 31,3 8,1 11. Japonia 19,7 31,3 11,6 12. Stany Zjednoczone 29,2 29,2 0,0 Źródło: Grundtagen und Probleme der Yolkwirlschaft. wyd. 13, Wirtschatts-verlag Bachem, Koln 1991. s. 371. Por. także M. Albert. Kupitalistnus conlru Kapi-talistnus. Campus. Frankfurt-New York 1992. s. 231. siedemdziesiątych wartość zakupów rządu RFN wynosiła około 17% PKB. Już przez sam fakt zakupów państwo wywiera wpływ na ogólną aktywność gospodarczą. Jeszcze silniej państwo wpływa na gałęzie i firmy, które całkowicie lub częściowo są zależne od zamówień państwowych, m.in. przemysł zbrojeniowy, usługi transportowe działające na potrzeby komunalne, kolej i inne. 7. Funkcja podażowa (produkcyjna). Funkcja ta jest realizowana przez przedsiębiorstwa i instytucje sektora publicznego, przede wszystkim przez przedsiębiorstwa państwowe. Zakres realizacji tej funkcji zależy od tego, jak wielki jest udział sektora publicznego, w tym państwowego, w danej gospodarce. Dotyczy to zarówno monopoli państwowych, jak i przedsiębiorstw państwowych funkcjonujących na takich samych zasadach, jak przedsiębiorstwa prywatne. Z dostępnych informacji wynika, że udział ten kształtuje się od kilku do kilkudziesięciu procent. Poza tym dziś, na przełomie XX i XXI wieku, należałoby dopisać kolejną funkcję, a mianowicie funkcję stymulowania i organizowania przyrostu zasobu kapitału ludzkiego. Obecnie, jak dowodzi L.C. Thurow, rodzi się kapitalizm bez kapitału dającego się posiadać na własność. Chodzi oczywiście o kapitał ludzki (o którym bardziej szczegółowo patrz p. 7 niniejszego rozdziału). Inwestycje zwiększające zasób tego kapitału wymagają o wiele dłuższego horyzontu czasowego niż jest możliwy do zaakceptowania przez prywatnych kapitalistów. Tu powstaje zadanie dla państwa, jedynej instytucji zdolnej, jak wynika z doświadczeń historycznych Stanów Zjednoczonych i innych krajów rozwiniętych, zapewnić postęp w dziedzinach o długim horyzoncie czasowym zwrotu nakładów inwestycyjnych. 6. Ekonomiczna rola współczesnego państwa 139 6.7. Państwo a kapitał ludzki Jednym z najważniejszych współcześnie problemów rozwoju społeczeństwa i gospodarki jest problem kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki w praktyce doceniany jest jednak głównie w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo (OECD). Natomiast w innych krajach, w tym również w Polsce, docenia się ten rodzaj kapitału przede wszystkim w deklaracjach politycznych i tym podobnych enuncjacjach werbalnych. W literaturze przedmiotu prezentowane są różne definicje tego pojęcia. Podejmując problem klasyfikacji T. W. Schultz " napisał, że dobrze jest zacząć od dychotomii, tzn. klasyfikacji dwudzielnej, w której występuje kapitał ludzki oraz rzeczowy (human capital and nonhuman capital). Cechą specyficzną Istota i cechy kapitału ludzkiego jest to, że jest on częścią człowieka; jest ludzki, ponieważ jest kapitału ucieleśniony w ludziach i jest kapitałem, bo jest źródłem przyszłej satysfakcji ludzkies° lub przyszłych dochodów, lub obu tych efektów łącznie. Kapitał ludzki jest więc zasobem, który może być źródłem przyszłej satysfakcji lub innych wartości. Ten rodzaj kapitału nie może być jednak gromadzony w postaci różnego rodzaju aktywów nabywanych na rynku, lecz poprzez inwestowanie w siebie. Możemy więc powiedzieć, że kapitał ludzki zawsze towarzyszy swemu właścicielowi. W literaturze polskiej mało jest, jak dotąd, publikacji na temat kapitału ludzkiego. W raporcie Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej (RSSG) wyróżnia się dwa ujęcia kapitału ludzkiego — wąskie i szerokie. „W ujęciu wąskim kapitał ludzki ujmowany jest jako ucieleśniony w cechach jakościowych dostępnego w gospodarce zasobu pracy społecznej efekt inwestycji w oświatę i kształcenie"23. W ujęciu szerokim do nakładów czy też inwestycji tworzących (zwiększających) zasób kapitału ludzkiego zalicza się również inwestycje w zdrowie, ochronę środowiska naturalnego oraz kulturę. W stanowisku RSSG słusznie podkreśla się, że w istocie nie ma sprzeczności między „czysto humanistycznym" a „czysto ekonomicznym" pojmowaniem współczesnego wzrostu gospodarczego, bowiem inwestowanie w kapitał ludzki pomnaża bogactwo kraju, przyspiesza postęp cywilizacyjny i zwiększa jego konkurencyjność na arenie międzynarodowej, a równocześnie jest samoistnym bogactwem, znajdującym wyraz w rozwoju społecznym i kulturowym poszczególnych ludzi oraz narodu jako całości. Nie wchodząc w dalsze rozważania definicyjne, jako wystarczające przyjmujemy następujące określenie. Kapitał ludzki to zakumulowany zasób wiedzy, kwalifikacji, Definicja umiejętności, zdolności oraz gotowości zwiększania potencjału gospodarczego kapitału przez jego właścicieli. Przy czym uzyskana (nabyta) zdolność (potencjał) Iudzkie8° 2: Por. T.W. Schultz, Inve.itment in Human Capital. The Role of Education and of Research, MacMillan, New York 1971, s. 48. 11 Raport Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej nr 27 — Kapitał ludzki. Stan i perspektywy. Warszawa 1998. Wyd. RSSG przy Radzie Ministrów, s. 14. 140 Stefan Marciniak tworzenia wartości musi być zasadniczo większa od tej, którą dysponowałby jej właściciel, gdyby w tym samym czasie nie kształcił się, a był np. czynny w produkcji. Jak wiadomo, każdy maturzysta musi dokonać wyboru: czy pójść do pracy, czy na studia, czy zainwestować w tworzenie kapitału ludzkiego, czy nie. Wykształcenie jest bowiem inwestycją, którą ponosi społeczeństwo oraz poszczególny obywatel. Podejmuje się ją oczekując, że zwiększy ona efekty ekonomiczne, których bez tej inwestycji nie można by uzyskać. Dla gospodarki i społeczeństwa wykształcenie wyższe jest pośrednią drogą zwiększania produktywności, która opłaca się tylko wtedy, gdy absolwenci szkół wyższych uzyskują (osiągają) większą zdolność tworzenia wartości. Stąd wołanie ludzi biznesu, aby czas przebywania młodocianych w systemie edukacji ograniczyć do niezbędnego minimum. Zdaniem Harrego Maiera, kapitał ludzki to zakumulowana praca uczniów i nauczycieli24. Systemy edukacji umożliwiają przekształcenie doświadczeń poprzednich generacji w kapitał ludzki generacji aktualnie aktywnej. Zdaniem Maiera, słuszne jest twierdzenie Maxa Webera, że poziom (czyli jakość) kapitału ludzkiego poszczególnych osobników zależy nie tylko od ich inteligencji i pilności, ale także od ich pozycji społecznej, zajmowanego stanowiska, jak również od poziomu kultury społeczeństwa. Dotyczy to zarówno pozyskiwania kapitału ludzkiego, jak i jego utraty. Fakt utraty kapitału ludzkiego zależy w znacznym stopniu od sytuacji społecznej poszczególnych osobników. Ważnym czynnikiem wpływającym na utratę wartości kapitału ludzkiego jest m.in. długotrwałe bezrobocie lub np. przerwy w pracy. Zwolennicy neoliberalnych koncepcji gospodarczych, czyli przeciwnicy ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, głoszą pogląd, że rynek jest w stanie dostarczyć wszystkich dóbr i usług konsumentom. Dlatego zadaniem rządu jest popieranie własności prywatnej. Poza tym jednak konieczne jest zapewnienie przez rządy czystych dóbr publicznych, dotowanie względnie opodatkowanie pozytywnych lub negatywnych efektów zewnętrznych oraz zapewnienie porządku publicznego i egzekwowanie umów, zgodnie jednak z zasadą „minimum państwa, maksimum rynku". To dość negatywne ujęcie roli państwa (rządu) nie uwzględnia faktu, że rynek wymaga wsparcia infrastruktury fizycznej, społecznej, duchowej, edukacyjnej i organizacyjnej. Obecnie w erze informatycznej mamy do czynienia z kapitalizmem bez kapitału dającego się, w skoncentrowany sposób, posiadać na własność. Główną rolę jako czynnik rozwoju odgrywa dziś kapitał ludzki. Pytanie zasadnicze brzmi, w jaki sposób system kapitalistyczny ma funkcjonować w erze potencjału intelektualnego, jeśli potencjał ten nie może być posiadany na własność?25 24 Por. H. Maier, Bildungsókonomie, Schaffer-Poeschal Yerlag, Stuttgart 1994, s. 48. 25 L.C. Thurow, Przyszlość kapitalizmu. Jak dzisiejsze sih ekonomiczne kształtują świat jutra., Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 29. 6. Ekonomiczna rola współczesnego państwa 141 L.C. Thurow, profesor ekonomii w Massachusets Institute of Technology (MIT), dochodzi do słusznego wniosku, że w takiej sytuacji, a dotyczy to obecnie (przełom XX i XXI wieku) państw najwyżej rozwiniętych, ale w przyszłości również wszystkich krajów rozwijających się, państwo musi się zaangażować w rozwój wymienionych powyżej elementów infrastruktury, a w szczególności infrastruktury pomnażającej zasoby kapitału ludzkiego. Konieczność zaangażowania się państwa w rozwój kapitału ludzkiego wynika z wcześniej opisanych cech tego kapitału, ale najważniejszym bodaj czynnikiem jest problem okresu zwrotu nakładów na jego tworzenie. Inwestycje w kapitał ludzki wymagają często o wiele dłuższego horyzontu czasowego niż ten, na jaki zezwala kapitalizm. Inwestycje w wiedzę, konieczne do rozwoju gałęzi opartych na ludzkim potencjale intelektualnym, dokonywane są w kontekście społecznym zupełnie obcym indywidualistycznej orientacji kapitalizmu26. Dlatego w erze gałęzi przemysłu opartych na ludzkim potencjale intelektualnym rola państwa jest jasna. Rząd powinien reprezentować interesy przyszłości wobec teraźniejszości. Państwo powinno dokonywać koniecznych inwestycji, których prywatny kapitał nie jest w stanie dokonywać sam dla siebie. Dotyczy to w szczególności problemów wynikających z rosnącej zależności współczesnego kapitalizmu od kapitału ludzkiego i gałęzi przemysłu opartych na ludzkim potencjale intelektualnym. W nadchodzącej erze wygrają ci, którzy nauczą się uprawiać nową grę wymagającą nowych strategii27. Również w Polsce, jeżeli chcemy być krajem rozwiniętym faktycznie, a nie tylko formalnie (Polska należy do OECD), państwo musi się silniej zaangażować w tworzenie zasobów kapitału ludzkiego oraz rozwój sektora wiedzy i umiejętności, co jest koniecznym warunkiem zwiększania zasobów kapitału ludzkiego28. * Ibidem, s. 364. 21 Ibidem, s. 384 i 421. 28 Szerzej na ten temat patrz: S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, wyd. 3, KNSiA PW, Warszawa 2000. Aneks A Stadia rozwoju ludzkości Do najbardziej znanych i najczęściej powoływanych klasyfikacji faz (stadiów) rozwoju ludzkości oraz związanych z nimi systemów ekonomicznych zalicza się koncepcje następujących autorów: G.W.F. Hegla, W.W. Rostowa oraz K. Marksa. Istnieje poza tym wiele innych prób klasyfikacji rozwoju gospodarczego ludzkości. Wspomnimy tu jeszcze tylko koncepcję J. Haber-masa, współczesnego, wybitnego socjologa niemieckiego oraz W. Euckena '. Pojęcie Sarno pojęcie rozwoju, jak i proces rozwoju, jest różnie interpretowane rozwoju w teorii. Najczęściej kojarzy się nam z pojęciem ewolucji, tzn. sukcesywnych zmian w określonym kierunku. Proces rozwoju polega w tej koncepcji na przechodzeniu do form coraz bardziej złożonych i zróżnicowanych, do stanów coraz doskonalszych. W tym ujęciu rozwój wiąże się z pojęciem postępu. W ujęciu polskiego ekonomisty i cybernetyka, O. Langego, rozwój oznacza przede wszystkim zmiany w danej całości (np. w systemie gospodarczym). Zmiany przebiegające w określonym kierunku stanowią proces rozwoju2. Z kolei powoływany już wcześniej socjolog niemiecki J. Habermas sformułował interesującą nas kwestię następująco: wzrost złożoności struktur, jako kryterium ukierunkowania ewolucji społecznej, ma wiele stron ujemnych; m.in. złożoność to pojęcie wielowymiarowe, toteż porównywanie złożoności społeczeństw może być nieostre, a zagadnienie ich globalnego uporządkowania według stopnia złożoności nierozstrzygalne. Lepszymi kryteriami niż wzrost złożoności są: pojęcie sposobu produkcji, stanu rozwoju sił wytwórczych oraz stosunków ekonomicznych (określeń używanych jako kryteriów rozwoju i postępu społecznego przez K. Marksa) \ Zob. także omówioną wcześniej (rozdz. 2) koncepcję F. Lista. Por. O. Lange, Całość i rozwój w świetle cvbernetvki. Warszawa 1962. Por. J. Habermas, Teoria i praktvka. Warszawa 1983. s. 489. A. Stadia rozwoju ludzkości 143 Uwzględniając powyższe określenia rozwoju oraz zaprezentowane Rozwój mono-kryteria oceny możemy wyróżnić dwa sposoby rozwoju społecznego: rozwój ' multilinearny mono- i mułtilinearny. Monolinearny rozwój ma miejsce wtedy, gdy wszystkie społeczeństwa przechodzą przez te same stadia (fazy) rozwoju w tej samej kolejności. Rozwój ma charakter multilinearny wtedy, gdy przejście przez kolejne stadia rozwoju nie jest udziałem wszystkich społeczeństw. Może to np. oznaczać, że pominięte zostaną niższe stadia rozwoju i nastąpi przejście od razu do wyższych lub że równolegle mogą rozwijać się alternatywne modele, np. model rozwoju orientu (Wschodu) stanowi jedną z alternatyw rozwoju okcydentu (Zachodu)4. Wśród najbardziej znanych ujęć przedstawionej powyżej problematyki Teoria Hegla wymieniliśmy propozycję Hegla. Istota jej polega na podziale dziejów powszechnych na cztery królestwa: wschodnie, greckie, rzymskie i germańskie 5. W swoich rozważaniach Hegel brał pod uwagę tylko te narody, które utworzyły własne państwo. W ujęciu Hegla rozwój historyczny nie odbywa się harmonijnie, dokonuje się on skokami, wskutek ujawniania się wewnętrznych sprzeczności w zjawiskach, które wyczerpały już swe możliwości ewolucyjnego rozwoju. Jedną z najbardziej znanych i popularnych, zwłaszcza na Zachodzie, Teoria klasyfikacji faz rozwoju społeczno-ekonomicznego jest koncepcja stadiów Rostowa wzrostu W.W. Rostowa6. Według tego autora społeczeństwa (kraje) przechodzą przez pięć stadiów rozwoju gospodarczego: 1) społeczeństwo tradycyjne (większość zasobów skoncentrowana jest w rolnictwie, nie występuje samo wzmacniający się proces rozwoju); 2) przesłanki do startu (pojawiają się przesłanki systematycznych zmian, jakiś wiodący sektor inicjuje start); 3) start (gwałtownemu przyspieszeniu ulega tempo przemian społecznych i ekonomicznych, rosną oszczędności i inwestycje, obyczaje społeczne i metody rządzenia ewoluują); 4) osiąganie dojrzałości gospodarczej (jest to okres samostymulującego się wzrostu gospodarczego); 5) stadium konsumpcji masowej (produkcja dóbr trwałego użytku i usług pozwala większości społeczeństwa osiągnąć wysoki standard życia). Kolejnym ujęciem, szczególnie rozpowszechnionym w przeszłości Pojęcie w Polsce oraz w innych państwach tzw. realnego socjalizmu, była formacyjna formacji charakterystyka rozwoju społeczeństw. Funkcjonowała ona w dwóch wersjach. W obu wersjach pojęcie formacji oznacza określone stadium rozwoju społeczeństwa, tzn. określoną strukturę gospodarczą, określony układ stosun- 4 G. Musiał, Spór o stadia rozwoju społecznego. Studium teoretyczno-metodologiczne, Katowice 1993, s. 162. 5 G.W.F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów, tom I, Warszawa 1958, s. 156-162. '' Por. W.W. Rostow, The Stages ofEconomic Growth: A Non-Communist Manifesto. New York 1971. 144 Stefan Marciniak ków ekonomicznych, społecznych, rodzinnych i innych; określone instytucje prawne, polityczne, religijne itd. W wersji Marksa mówi się o azjatyckim, antycznym (niewolniczym), feudalnym i nowożytnym, czyli kapitalistycznym sposobie produkcji (tzn. formacji azjatyckiej, antycznej itd.). W innej wersji, rozpowszechnionej po II wojnie światowej w szczególności w byłym ZSRR, wymieniano następujące formacje: wspólnota pierwotna, niewolnictwo (antyczny sposób produkcji według pierwszej wersji), feudalizm, kapitalizm, socjalizm. Teoria Według powoływanego wcześniej J. Habermasa, uwzględniając dorobek Habermasa nauki w XX wieku, wyróżnić można cztery formacje społeczne. Jego zdaniem marksowski sposób produkcji jest niewystarczającym kluczem-kry-terium. Za kryterium przyjmuje on zasadę organizującą system. Zasada ta dotyczy sił wytwórczych oraz charakteru systemu społecznego, który składa się z podsystemów: ekonomicznego, polityczno-administracyjnego i społecz-no-kulturowego. W każdym stadium rozwoju społecznego jeden z wymienionych podsystemów nadaje kierunek zmianom społecznym, a pozostałe znajdują się wobec niego w stosunku funkcyjnej zależności. Opierając się na powyższej zasadzie organizującej system Habermas wyróżnia cztery formacje społeczne: przedwysokokulturową, tradycyjną, kapitalistyczną i postkapitalis-tyczną7. Teoria Z kolei W. Eucken, jeden z „ojców" społecznej gospodarki rynkowej Euckena w RFN (o której piszemy w rozdz. 3), twierdzi, że analiza dziejów ludzkości umożliwia wyodrębnienie dwóch podstawowych, konstytuujących typów systemów gospodarczych8. Typy te występują we wszystkich epokach rozwoju ludzkości od cywilizacji antyku, poprzez średniowiecze aż do współczesnego kapitalizmu. Są to: 1) bezwymienna centralnie kierowana gospodarka naturalna w różnych postaciach, tzn. zarówno pojedyncze samodzielne gospodarstwa w pełni samowystarczalne, gospodarstwa domowe, jak i centralnie kierowana gospodarka narodowa zupełnie bezwymienna (produkcja, podział i konsumpcja są centralnie zorganizowane) lub z częściową wymianą, np. w zakresie nadwyżek dóbr konsumpcyjnych (starożytny Egipt); 2) gospodarka wymienna rozumiana nie jako kapitalistyczna gospodarka rynkowa, lecz jako czysty konstytutywny typ idealny; gospodarka taka składa się z przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, które pozostają ze sobą we współpracy lub wymianie; w procesie wymiany na rynku kształtują się relacje popytu i podaży. W. Eucken podkreśla przy tym, że popyt i podaż nie są wynalazkiem XX wieku, lecz istnieją tak długo, jak stosunki wymienne między ludźmi 7 Por. J. Habermas, Legitimationsprobleme im Spdtkapitalismus, 1973. s Por. W. Eucken, Die Grundlagen der Nationalokonomie, wyd. IX, nie zmienione, Berlin 1989, s. 79-91. A. Stadia rozwoju ludzkości 145 w procesie gospodarczym. Doświadczenie historyczne wskazuje na dużą różnorodność relacji między podmiotami tak rozumianej gospodarki wymiennej . Powoływany autor jest zdania, że proces rozwoju społeczno-ekonomicz-nego nie odbywa się po linii rosnącej, tak jak to sobie wyobrażał m.in. niemiecki ekonomista B. Hildebrand (1812-1878), według którego rozwój odbywał się zgodnie z następującym schematem: gospodarka naturalna -> gospodarka pieniężna -> gospodarka kredytowa. W. Eucken9 twierdzi, że w historii ludzkości nie istniał stały, nieprzerwany rozwój. W rzeczywistości częste były okresy regresu powodującego zanikanie osiągnięć w postaci dobrze funkcjonujących instytucji, form działalności itp. Jak przypomina powoływany autor, w Egipcie już w czasach Ptolemeuszy istniał dobrze funkcjonujący system bankowy i kredytowy, który w następnych wiekach zupełnie zmarniał, aby odrodzić się dopiero w kapitalizmie. Analogicznie miała się rzecz z upadkiem gospodarki na terenie zachodniego cesarstwa rzymskiego w okresie od kryzysu gospodarczego w III wieku aż do upadku Rzymu w V wieku. Por. Die Grundlagen..., op. cit., s. 43. Rozdział 7 Rynek. Rodzaje konkurencji 7.1. Podstawowe pojęcia i rodzaje rynków Pojęcie rynku Pod pojęciem rynku rozumie się ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych między sprzedawcami oferującymi towary i usługi a nabywcami reprezentującymi potrzeby poparte określonymi funduszami nabywczymi. Ta definicja rynku jest więc szersza od potocznie stosowanej, w której przez rynek rozumie się określone miejsce kupna i sprzedaży ', gdyż obejmuje całokształt warunków, w jakich dokonuje się wymiana towarów i usług. Obecnie bowiem, obok rynków tradycyjnych istnieją również takie, które nie mają swojej siedziby i na których nie ma bezpośrednich kontaktów między sprzedawcami a nabywcami. Transakcje wymienne na tych rynkach zawierane są listownie lub za pomocą różnych środków łączności i przetwarzania danych, takich jak: telefony, teleksy, telefaksy lub odpowiednio zaprogramowane komputery. Rodzaje Rynek można rozpatrywać z punktu widzenia różnych jego cech. Biorąc rynków pocj uwagę zasięg geograficzny można wyróżnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, zagraniczny, międzynarodowy oraz światowy. Według kryterium przedmiotu wymiany wyodrębnia się rynek dóbr i usług (a w nim rynek dóbr i usług konsumpcyjnych i produkcyjnych), rynek pieniężno-kredytowy, rynek papierów wartościowych (kapitałowy) oraz rynek pracy. Rozpatrując rynek w ujęciu branżowym można wyodrębnić rynki poszczególnych towarów, np. rynek mięsa, zboża, węgla, maszyn itp. Często łączy się wymienione kryteria mówiąc o rynkach poszczególnych towarów i jednocześnie określając zasięg geograficzny wymiany (np. lokalny czy krajowy rynek owoców i warzyw, europejski rynek węgla, światowy rynek złota czy zboża). 1 Słowo rynek wywodzi się z niemieckiego słowa ring określającego mijsce, w którym odbywała się wymiana handlowa (targ). 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 149 W zależności od zakresu kontroli, wyróżnia się rynek wolny i rynek regulowany. Rynek wolny to taki, nad którym władze gospodarcze nie sprawują bezpośredniej kontroli. Sprzedawcy i nabywcy mają swobodę w określaniu ilości sprzedawanych i nabywanych dóbr oraz cen, po jakich dokonują wymiany. Natomiast rynek regulowany to taki, nad którym władze gospodarcze sprawują bezpośrednią kontrolę. Czynią to przez udzielanie uczestnikom wymiany licencji, ustalanie obowiązujących cen minimalnych i maksymalnych, określanie minimalnych lub maksymalnych kwot wymiany itp. Dla celów badawczych tworzy się ekonomiczne modele rynku, będące wyidealizowanym obrazem rzeczywistości. Umożliwiają one obserwację procesów zachodzących na tych rynkach i dokonanie teoretycznych uogólnień. Modele te omawiamy w punkcie 7.6. Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma naj- Wymiana częściej formę towarowo-pieniężną. W niewielkim zakresie może występować też wymiana naturalna, tj. towar za towar lub usługę albo wzajemna wymiana usług. Aby transakcje wymienne mogły się dokonywać, muszą istnieć dostawcy i nabywcy towarów i usług, będący podmiotami rynku. Podmioty te omówiono w rozdziale 3. Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż i ceny, a zachodzące między nimi zależności przyczynowo-skutkowe nazywa się mechanizmem Mechanizm rynkowym lub popytowo-podażowo-cenowym. Istotą tego mechanizmu jest rynkowy to, że zależności popytowo-podażowe powstają za pośrednictwem cen między równoprawnymi podmiotami gospodarczymi, dążącymi do osiągania korzyści ekonomicznych poprzez dokonywanie dobrowolnych transakcji kupna i sprzedaży towarów i usług. Mechanizm rynkowy, działający poprzez popyt, podaż i ceny, rozwiązuje trzy podstawowe problemy ekonomiczne. • Co produkować, a więc jakie rodzaje i ilości dóbr należy wytwarzać? O tym, co będzie wytwarzane, decydują konsumenci dokonujący zakupów, przedsiębiorstwa bowiem, dążąc do osiągnięcia zysków, produkują te dobra, na które jest wysoki popyt. • Jak wytwarzać dobra, tzn. z jakich zasobów i za pomocą jakich technik? O tym decyduje konkurencja między producentami. W warunkach konkurencji cenowej, producenci mogą maksymalizować zyski przez obniżkę kosztów wytwarzania, dzięki stosowaniu najefektywniejszych metod produkcji. • Dla kogo mają być wytwarzane dobra i jak powinny być rozdzielane? O tym, dla kogo wytwarzać, decydują podaż i popyt na rynkach czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału). Rynki te określają płace, rentę gruntową, stopę procentową i zyski, które łącznie stanowią dochody ludności. Podział dochodu między ludzi jest więc wyznaczany przez liczbę posiadanych czynników (godziny pracy, hektary ziemi itp.) oraz przez ceny tych czynników (stawki płacy, rentę guntową itp.). 150 Czesław Pietras Konkurencja Ważnym elementem rynku jest konkurencja. Konkurencja jest to proces, za pomocą którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić oferty korzystniejsze od innych pod względem ceny, jakości lub innych cech wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Konkurencja występuje zarówno między nabywcami, jak i między sprzedawcami. Nabywcy konkurują z innymi nabywcami ó ograniczoną ilość dóbr znajdujących się na rynku, natomiast sprzedawcy konkurują z innymi sprzedawcami o pozyskanie konsumentów. Konkurencja odbywa się w formie cenowej i pozacenowej. Może dotyczyć bowiem ceny, jakości, wagi, objętości, barwy, wyglądu, mocy, trwałości, zapachu, warunków sprzedaży itp. Infrastruktura Do dokonywania transakcji wymiennych niezbędna jest określona rynkowa infrastruktura rynkowa. Są to miejsca specjalnie wyznaczone i przystosowane do prowadzenia różnego rodzaju transakcji rynkowych, wyposażone w odpowiednie urządzenia i obsługiwane przez wyspecjalizowane zespoły ludzi. Infrastrukturę rynkową tworzą przede wszystkim zorganizowane formy działalności handlowej w postaci hurtowni, sklepów detalicznych, różnego rodzaju punktów skupu i sprzedaży. Ponadto należą do niej instytucjonalne formy rynków światowych, międzynarodowych i krajowych, takie jak: targi i wystawy gospodarcze, aukcje, wolne obszary celne i giełdy. Targi Targi są to okresowo odbywające się imprezy handlowe skupiające wielu wystawców (sprzedawców) i nabywców, prezentujące zazwyczaj „nowości" oferty producentów z wielu branż bądź jednej i wyspecjalizowanej („salony"). Aukcje Aukcje są to miejsca spotkań handlowych odbywających się najczęściej w regularnych odstępach czasu, mających na celu sprzedaż w formie publicznego przetargu prezentowanych towarów o charakterze zarówno masowym (próbki), jak i jednostkowym. Wolne Wolne obszary celne są to strefy spełniające funkcje handlowo-dys- obszary celne trybucyjne w odniesieniu do określonych i dostarczanych do nich towarów nie obciążonych opłatami celnymi. Giełdy Giełdy są to regularne, odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane określonym normom, zasadom i zwyczajom (tzw. uzansom) spotkania osób pragnących zawrzeć umowę kupna-sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji. Ceny owych transakcji są ustalane na podstawie relacji podaży i popytu, a następnie podawane do wiadomości publicznej. Zależnie od przedmiotu obrotu istnieją giełdy towarowe, giełdy papierów wartościowych, giełdy pieniężne i giełdy usług. 7.2. Czynniki wpływające na rozmiary popytu Popyt Popyt jest to odwrotna relacja między ceną dobra a jego ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym okresie, przy założeniu, że wszystkie elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostaną bez 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 151 zmiany. Wyróżnia się popyt na dane dobro, oznaczający całkowity popyt efektywny na to dobro, oraz popyt globalny, tj. efektywny popyt na wszystkie dobra i usługi w danym kraju i w danym okresie. Jeżeli popyt wyraża wszystkie potrzeby, które mogą być zaspokojone przez dobra ekonomiczne, to taki popyt nazywa się potencjalnym; natomiast jeśli popyt wyraża tylko potrzeby mające pokrycie w realnej sile nabywczej konsumentów, to taki popyt nazywa się popytem efektywnym. Popyt potencjalny jest więc zwykle większy od popytu efektywnego. W miarę wzrostu dochodów lub przy odpowiedniej obniżce cen różnice między popytem potencjalnym a efektywnym zmniejszają się. Na rynku występuje tylko popyt efektywny. Wielkość popytu na określone dobro zależy od następujących czynników: poziomu ceny danego dobra, poziomu realnych dochodów ludności, preferencji i gustów konsumentów, cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych, liczby i struktury ludności oraz oczekiwań dotyczących zmian cen i dochodów. Ponadto na wielkość popytu mogą wpływać różne czynniki społeczne, jak np. wykształcenie, płeć, wiek i inne czynniki przypadkowe. Między ceną danego dobra a wielkością popytu występuje zależność Cena a popyt odwrotna. Im niższa jest cena, tym wyższy popyt, i na odwrót — przy wyższej cenie popyt jest mniejszy. Wyróżnia się nominalne i realne dochody ludności. Dochody nominalne Dochody są wyrażone w jednostkach pieniężnych i nie uwzględniają zmian poziomu a P°py' cen. Natomiast dochody realne wyrażają to, co można nabyć za dochód nominalny przy istniejącym poziomie cen. Zależność między poziomem realnych dochodów ludności a popytem jest na ogół dodatnia, tzn. im wyższe są dochody realne ludności, tym wyższy jest zwykle popyt na dany towar, i odwrotnie. Niekiedy przy większych dochodach konsumenci mogą nabywać mniejsze ilości pewnych dóbr, a większe innych, np. mniej odzieży z włókien syntetycznych, a więcej z włókien naturalnych. Zmiany dochodów realnych powodują więc zmiany struktury konsumpcji. Preferencje i gusta konsumentów trudno określić ilościowo, toteż ich Preferencje wpływ na wielkość popytu przedstawia się w formie opisowej. Zmiana ' 8usta preferencji i gustów w kierunku zwiększenia zainteresowania danym towarem konsumentów powoduje wzrost popytu, i na odwrót. Zwiększone zakupy danego towaru mogą spowodować niedobór na rynku, co prowadzi do wzrostu cen. Natomiast zmniejszenie zakupów powoduje nadwyżkę dóbr danego rodzaju, co wywołuje obniżkę cen. Zmiany cen wpływają na opłacalność produkcji danego dobra, która zmienia się w tym samym kierunku co cena. Producenci przestawiają się z produkcji mniej opłacalnej na bardziej opłacalną. Zmiana struktury produkcji wywołuje z kolei zmiany popytu i cen czynników produkcji. Wzrasta popyt oraz ceny czynników produkcji służących do wytwarzania dóbr, na które popyt rośnie, i na odwrót. Zmiany cen czynników produkcji powodują następnie zmiany dochodów producentów. 152 Czesław Pietras Dobra Dobra substytucyjne to takie, które mogą być wzajemnie zastępowane substytucyjne w zaspokajaniu potrzeb. Na przykład popyt na masło zależy nie tylko od jego ceny i od dochodów ludności, lecz również od cen substytutów, np. ceny margaryny. Gdy cena masła wzrośnie, to mogą zmniejszyć się jego zakupy przy równoczesnym zwiększeniu się ilości nabywanej margaryny. Dobra kom- Dobra komplementarne to takie, które muszą być równocześnie stoso-plementarne Wane w celu zaspokojenia określonej potrzeby. Wielkość popytu np. na benzynę zależy nie tylko od jej ceny, ale również w pewnym stopniu od cen samochodów, gdyż towary te nabywane są łącznie, a więc są komplementarne. Liczba Zmiany liczby ludności oraz jej struktury w różnych przekrojach, np. i struktura według wieku, płci, wykształcenia, miejsca zamieszkania, powodują zmiany ludności wjeikoścj [ struktury popytu. Wzrost liczby urodzeń spowoduje np. wzrost popytu na odżywki dla dzieci, ubiory dziecięce, zabawki. Z chwilą osiągnięcia przez tę grupę ludności wieku szkolnego nastąpi wzrost popytu na książki, zeszyty, przybory szkolne, a gdy ludzie ci osiągną wiek produkcyjny wzrośnie zapotrzebowanie na miejsca pracy, mieszkania, meble, sprzęt gospodarstwa domowego itp. Zmiany poziomu wykształcenia wywołują zmiany nawyków konsumpcyjnych, co wpływa na zmianę struktury popytu. Podobne zmiany wywołują ruchy migracyjne ludności, tj. przemieszczanie się ludzi ze wsi do miast, między regionami kraju i między krajami. Na przykład migracja ludności ze wsi do miast może spowodować wzrost popytu na żywność przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia naturalnego. Oczekiwania Na wielkość popytu mogą wywierać również wpływ oczekiwania zmian cen dotyczące zmian cen i dochodów. Nabywcy mogą antycypować (wyprzedzać i dochodów w czasje) zakupy pewnych dóbr, przewidując znaczące podwyżki ich cen. Jeśli przewiduje się, że w niedługim czasie wzrosną ceny samochodów, to ludzie, którzy zamierzali kupić samochód w okresie najbliższych miesięcy, będą przyśpieszać zakupy. Antycypacja występuje szczególnie mocno w okresach długotrwałej i wysokiej inflacji. Inflacyjny wzrost cen, powodujący postępujący spadek siły nabywczej pieniądza, skłania ludzi do dokonywania zakupów możliwie jak najszybciej i w zwiększonych, często nienormalnych ilościach. Wynika to z dalszych oczekiwań inflacyjnych, powodując tzw. ucieczkę w wartości rzeczowe. Wzmożony popyt powoduje dalszy wzrost cen, nasilając procesy inflacyjne2. W odwrotnej sytuacji, gdy spodziewany jest spadek ceny jakiegoś dobra, konsumenci mogą zmniejszyć swój bieżący popyt, aby móc nabyć więcej danego dobra w przyszłości. Omówiona, jednakowa co do kierunku reakcja popytu na zmiany cen nazywana jest efektem (paradoksem) spekulacyjnym. Podobny wpływ na wielkość popytu wywierają oczekiwania dotyczące zmian przyszłych dochodów. Przewidywany wzrost dochodów może np. skłaniać do większych zakupów na raty, które będą spłacane z przyszłych 2 Zagadnienia te są szerzej omówione w rozdziale 19. 7. R\nek. Rodzaje konkurencji 153 dochodów. Natomiast przewidywany spadek dochodów może spowodować ograniczenie popytu. Wzrost popytu przy rosnących cenach może też w pewnych warunkach wystąpić niezależnie od przewidywań dalszego wzrostu cen. Poza efektem spekulacyjnym wyróżnia się dwa przypadki, kiedy wzrost cen może powodować nie spadek, a wzrost popytu, i odwrotnie, które ze względu na nietypowość nazwane zostały paradoksami. Angielski ekonomista R. Giffen opisał paradoks, jaki wystąpił w Irlandii Paradoks w 1844 r. Zauważył on, że niskie zbiory wywołały wzrost cen chleba, co Giffena jednak nie spowodowało spadku jego konsumpcji, lecz wręcz przeciwnie, nastąpił wzrost popytu na chleb wśród ubogiej ludności robotniczej. Tłumaczy się to tym, że przy skromnych budżetach rodzinnych wzrost ceny chleba uniemożliwiał zakup innych artykułów żywnościowych, a chleb konsumowany w większych ilościach zastępował te artykuły ze względu na wartości odżywcze, przy czym ciągle jeszcze miał relatywnie niską cenę w porównaniu z innymi artykułami. Spadek dochodów realnych, wywołany wzrostem cen chleba, zmusił więc ubogą ludność do zmiany struktury konsumpcji, w kierunku ograniczenia zakupów i spożycia droższych artykułów żywnościowych na rzecz tańszych artykułów, czyli chleba, który mimo wzrostu cen był nadal najtańszym źródłem pożywienia. Uogólniając można stwierdzić, że w przypadku dóbr podstawowych, przy niskich dochodach, mimo wzrostu ceny podstawowego składnika żywności, popyt na ten składnik wzrasta, gdyż inne produkty są nieosiągalne ze względu na jeszcze wyższe ceny. Zjawisko to w literaturze ekonomicznej nosi nazwę paradoksu Giffena. Paradoks Giffena może współcześnie wystąpić w odniesieniu do dóbr niższego rzędu (mąki, ziemniaków, chleba, gorszych gatunków mięsa) i dotyczyć grup ludności o niskich dochodach, w których wydatki na żywność stanowią znaczną część budżetów rodzinnych. Drugim przypadkiem zwiększania się popytu na dane dobro mimo wzrostu jego ceny jest paradoks Yeblena, zwany również efektem prę- Paradoks stiżowym. Dotyczy on dóbr luksusowych, które są przedmiotem pokazowej Veblena konsumpcji, wynikającej z chęci demonstracji, takich jak np. biżuteria, drogie samochody, jachty, luksusowe domy. Dobra te nabywane są przez bogate warstwy społeczne nie tyle ze względu na ich wartości użytkowe, lecz ze względu na ich wysoką cenę. Posiadanie tych dóbr zapewnia odpowiedni prestiż i jest wyróżnikiem wysokiego statusu majątkowego i społecznego. W określonym czasie mogą zmieniać się wszystkie czynniki determinujące popyt lub tylko jeden z tych czynników. Uwzględnienie wszystkich czynników daje bardzo złożoną funkcję. W celu uproszczenia analizy przy badaniu współzależności między popytem a jednym spośród wymienionych czynników przyjmuje się formułę ceteris paribus, tzn. zakłada się, że pozostałe czynniki są niezmienne. Wówczas wielkość popytu będzie określana przez jeden czynnik. 154 Cześ law Pięt ras Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu jest cena danego dobra. Zależność popytu od ceny można przedstawić w postaci następującej funkcji matematycznej: Qn.,=f(Pn), gdzie: Q®', — wielkość popytu na dobro n w okresie t\ P„ — cena dobra n. Prawo popytu Wzrost ceny określonego dobra przy niezmienności innych czynników powoduje spadek wielkości popytu na to dobro, i na odwrót — obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu. Zależność ta nazywana jest prawem popytu1. Krzywa Graficzną interpretacją prawa popytu jest krzywa popytu. Krzywa ta popytu powstaje przez zestawienie wielkości popytu z różnymi wielkościami ceny w danym okresie. Ilustruje to rysunek 7.1. Rysunek 7.1. Krzywa popytu 10 20 30 40 Q°( Krzywa popytu D} opada w prawo, jest więc malejącą funkcją ceny4. Taki przebieg krzywej wynika z efektu substytucyjnego i dochodowego Efekt zmiany ceny. Efekt substytucyjny polega na tym, że zmiana ceny danego substytucyjny dobra zmienia relację jego ceny do cen pozostałych dóbr, przez co powoduje substytucję, przy czym dobra, które relatywnie drożeją, są zastępowane dobrami relatywnie taniejącymi. Na przykład gdy cena określonego dobra wzrośnie, zmniejszy się popyt na to dobro, przy równoczesnym wzroście popytu na dobro substytucyjne, którego cena jest względnie niższa. Cechą charakterystyczną dóbr substytucyjnych jest zatem to, że zmiany cen 1 Zależność tę wprowadził do ekonomii angielski ekonomista Alfred Marshall. 4 W prezentowanych wykresach krzywych popytu i podaży przyjęto dla celów dydaktycznych upraszczające założenie, że zależności między ceną, popytem a podażą mają charakter liniowy. W rzeczywistości zależności te mogą być nieliniowe. 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 155 określonego dobra wywołują zmiany popytu na dobro substytucyjne w tym samym kierunku (wzrost ceny dobra — wzrost popytu na jego substytut). Efekt dochodowy polega na tym, że zmiana ceny wpływa na zmianę Efekt dochodów realnych. Jeżeli cena danego dobra wzrośnie, to nastąpi spadek dochodowy realnych dochodów, wobec czego konsumenci będą mogli kupować mniej zarówno tego dobra, jak i innych dóbr, i na odwrót. Efekt dochodowy jest tym silniejszy, im większy jest udział dobra, którego cena zmienia się, w całości wydatków. Dla dalszych rozważań niezbędne jest rozróżnienie między wielkością Wielkość popytu a popytem. Wielkość popytu odnosi się do szczególnego zestawienia P°pytu ceny i ilości, jest więc wybranym punktem na krzywej popytu (np. punkty A, B, C, D, na krzywej popytu na rys. 7.1). Zmiana wielkości popytu odpowiada ruchowi po krzywej popytu i jest wywoływana zmianą ceny. Natomiast popyt odnosi się do wszystkich relacji cen i ilości, toteż zmiana popytu odpowiada przesunięciu całej krzywej popytu. Przesunięcie krzywej popytu może być spowodowane zmianą każdego z omówionych czynników wpływających na wielkość popytu, z wyjątkiem ceny (czyli czynników pozacenowych). Zależności te przedstawiamy na poniższych wykresach (rys. 7.2 i 7.3). Rysunek 7.2. Zmiana wielkości popytu A Ilość przy cenie PA B Ilość przy cenie PB Q° Rysunek 7.2 przedstawia zmianę wielkości popytu, będącą wynikiem zmiany ceny danego dobra. Oznacza to ruch wzdłuż tej samej krzywej popytu, np. z punktu A do B. Rysunek 7.3. obrazuje zaś przesunięcie krzywej popytu pod wpływem czynników pozacenowych. Wzrost popytu przejawia się przesunięciem 156 Czestaw Pietras Spadek popytu Wzrost popytu D, Rysunek 7.3. Zmiana popytu 10 20 30 40 50 60 70 QD krzywej popytu na zewnątrz z D, do D2, co oznacza, że przy każdej cenie ilość popytu jest większa niż poprzednio. Natomiast spadek popytu powoduje przesunięcie krzywej popytu w lewo do wewnątrz z D, do D3, co odpowiada spadkowi ilości popytu przy każdej cenie. 7.3. Czynniki wpływające na rozmiary podaży Podaż Podaż jest to relacja między ilością dobra, którą producenci skłonni są oferować w danym okresie, a ceną, przy założeniu, że inne zjawiska na rynku nie ulegną zmianie. Jest to podaż jednostkowa odnosząca się do konkretnego dobra lub usługi. Ponadto wyróżnia się podaż globalną, tj. ilość wszystkich dóbr i usług zaoferowanych do sprzedaży w danym kraju, w określonym czasie i przy danym poziomie cen. Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która z kolei jest określana przez następujące czynniki: poziom cen danego dobra, ceny czynników produkcji, stosowane technologie, cele działalności przedsiębiorstwa, ceny innych dóbr, oczekiwania dotyczące zmian cen oraz inne przypadkowe czynniki. Jednakże wielkość podaży nie jest równa wielkości produkcji, gdyż część wytworzonych produktów jest zużywana przez ich wytwórców, część ulega zniszczeniu, wreszcie część może być przeznaczona na zwiększenie zapasów lub skierowana do wymiany międzynarodowej. Zwiększenie zapasów pomniejsza wielkość podaży w stosunku do produkcji, natomiast przesunięcie towarów z rezerw na rynek zwiększa podaż. Ponadto eksport zmniejsza wielkość podaży w stosunku do wielkości produkcji, import zaś odpowiednio zwiększa podaż. 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 157 Cena danego dobra jest jednym z ważniejszych czynników określających Cena a podaż wielkość produkcji i podaży. Wzrost ceny, przy niezmienności innych czynników, zachęca producentów do zwiększenia ilości dostarczanego dobra, gdyż w ten sposób wzrosną ich zyski; natomiast obniżka ceny powoduje spadek opłacalności produkcji i zmniejszenie wielkości podaży. Ceny czynników produkcji określają poziom kosztów, a te z kolei przy Ceny danej cenie dobra wpływają na wielkość osiąganych zysków. Wyższe ceny czynników czynników produkcji powodują wzrost kosztów wytwarzania i obniżenie ProdukcJ' zysku, co zmniejsza ilość dobra dostarczanego na rynek. Natomiast obniżka cen czynników produkcji, przy nie zmienionej cenie dobra, stymuluje jego produkcję i podaż. Lepsze i nowocześniejsze technologie umożliwiają wytwarzanie dóbr przy Technologie użyciu mniejszych nakładów czynników produkcji, co w efekcie powoduje zmniejszenie kosztów wytwarzania i wzrost opłacalności produkcji. Pozwala to na osiągnięcie większej produkcji przy danych zasobach czynników produkcji i dostarczenie większej ilości danego dobra na rynek, często po niższej cenie. W większości przypadków ostatecznym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku. Możliwość osiągnięcia wyższego zysku Cel zachęca do zwiększania podaży. działalności Oczekiwania dotyczące kształtowania się przyszłych cen, zarówno Przedsie-, j u • i • -i ' j i •• i j • biorstwa danego dobra, jak i czynników produkcji, mogą wywierać wpływ na decyzje produkcyjne wytwórców. Jeżeli przewiduje się, że cena dobra w przyszłości Oczekiwania wzrośnie, to producenci mogą ograniczyć lub wstrzymać bieżącą produkcję, dotyczące Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość podaży jest Przyszł3'cn cen cena danego dobra. Przyjmując, podobnie jak w odniesieniu do popytu, formułę ceteris paribus (tzn., że wszystkie czynniki określające podaż — poza ceną — są niezmienne), zależność podaży od ceny można przedstawić w postaci następującej funkcji: Qn., = 1). Oznacza to, że względne (procentowe) zmiany popytu są większe niż względne (procentowe) zmiany ceny. Taki popyt określa się jako elastyczny. Na przykład, jeśli obniżka ceny o 5% spowodowała wzrost popytu o 10%, to współczynnik wynosi 2, jest więc większy od jedności. Dla wszystkich punktów położonych na odcinku BC krzywej popytu współczynniki cenowej elastyczności popytu przyjmują wartości mniejsze od 7 Współczynnik elastyczności popytu obliczony według podanego wzoru wprowadził do ekonomii A. Marshall. 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 177 jedności (Ep < 1), co oznacza, że względne zmiany popytu są mniejsze od względnych zmian ceny. Taki popyt nazywa się nieelastycznym. Na przykład, jeśli 5% obniżka ceny spowodowała wzrost popytu o 2%, to współczynnik wynosi 0,4, jest więc mniejszy od jedności. W punkcie B, położonym w połowie krzywej popytu, współczynnik cenowej elastyczności popytu jest równy jedności (Ep = 1), co wskazuje, że względna zmiana ceny wywołuje równą co do wielkości względną zmianę popytu. Taki popyt określa się jako proporcjonalny lub o elastyczności jednostkowej; np., gdy wzrost ceny o 5% powoduje zmniejszenie popytu także o 5%. W punkcie C krzywej popytu elastyczność wynosi zero (Ep == 0), tzn. że zmiana ceny nie wywołuje żadnej zmiany popytu. Taki popyt nazywa się doskonale nieelastycznym lub sztywnym. W punkcie A krzywej, popyt jest doskonale elastyczny, co oznacza, że dla danej ceny może on przybierać dowolne rozmiary. W wyjątkowych przypadkach, gdy kierunek zmian ceny i popytu jest jednakowy, współczynnik cenowej elastyczności popytu jest ujemny. Dotyczy to omówionych paradoksów Giffena i Yeblena oraz spekulacji. Krzywe popytu o różnych elastycznościach przedstawia rysunek 7.14. Popyt doskonale nieelastyczny występuje wtedy, gdy cena jest niska, a potrzeby są w pełni zaspokojone (jest tak np. w przypadku soli), lub gdy pojawia się konieczność zakupu danego dobra (np. leku). Niską elastycznością cenową charakteryzują się artykuły pierwszej potrzeby, takie jak chleb, ziemniaki, mleko, mąka, powszechnie używana odzież i obuwie. Nawet większa zmiana ceny tych artykułów powoduje tylko nieznaczne zmiany popytu. Popytem elastycznym odznaczają się przede wszystkim dobra wyższego rzędu. Najważniejszymi czynnikami określającymi cenową elastyczność popytu Determinanty są: dostępność substytutów, poziom ceny danego dobra, znaczenie dobra dla cenowej konsumentów oraz długość okresu, jaki mają konsumenci na dostosowanie elastycznoscl struktury swych wydatków do zmieniających się cen. Łatwość nabycia dóbr substytucyjnych powoduje, że popyt na określone dobro będzie bardziej elastyczny. Popyt jest również bardziej elastyczny przy wysokim poziomie ceny danego dobra. Wówczas bowiem nawet niewielka, procentowa zmiana ceny może wywołać znaczną, procentową zmianę popytu. Cenowa elastyczność popytu na dobra mające ważne znaczenie w zaspokajaniu potrzeb konsumentów, na które wydatkowana jest znaczna część dochodów, jest większa niż elastyczność popytu na dobro mniej istotne dla konsumentów. Długość okresu, w jakim konsumenci są w stanie przystosować strukturę swych wydatków do zmieniających się cen, wywiera istotny wpływ na elastyczność popytu. Jest ona niższa w krótkim okresie, a wyższa w okresie długim, gdy zwiększają się możliwości substytucji. W dłuższym okresie 178 Czeslaw Pietras a) b) l Q° Rysunek 7.14. Krzywe popytu: (a) popyt doskonale nieelastyczny (sztywny), (b) popyt proporcjonalny (o elastyczności jednostkowej), (c) popyt doskonale elastyczny QD konsumenci mają bowiem większe możliwości przystosowania się, tj. ograniczenia zakupów dobra, które podrożało, i zastąpienia go dobrem relatywnie tańszym, przez co popyt staje się bardziej elastyczny. Ten sam wzrost ceny prowadzi zatem w długim okresie do większego spadku popytu niż w okresie krótkim. Natomiast obniżka ceny powoduje w długim okresie większy przyrost popytu. Okresem długim nazywamy więc czas niezbędny do dokonania dostosowań do zmiany cen. Przy elastyczności punktowej przyjmuje się minimalne zmiany popytu i ceny lub dochodów i odnosi się je do wielkości popytu i ceny lub dochodów Elastyczność z okresu wyjściowego, tj. przed zmianą tych wielkości. Natomiast przy łukowa elastyczności łukowej zmiany wielkości popytu i ceny lub dochodów odnosi się do przeciętnych wartości popytu i ceny lub dochodów. Wyjaśnimy to korzystając z przykładu liczbowego przedstawionego na rysunku 7.15. Załóżmy, że cena (P) zmniejsza się z 20 do 10 zł, co wywołuje wzrost wielkości popytu (QD) z 20 do 40 jednostek. Oznacza to ruch po krzywej 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 179 p 30 10 20 30 40 50 60 QD Rysunek 7.15. Elastyczność łukowa popytu popytu z punktu B do C. Cenowa elastyczność punktowa popytu wynosi zatem: 20 -10 20 20 _ n W odwrotnym przypadku, gdy cena (P) wzrośnie z 10 do 20 zł, popyt (QD) zmniejszy się z 40 do 20 jednostek. Oznacza to ruch po krzywej popytu z punktu C do B. W tym przypadku elastyczność punktowa wynosi: -20 10 40 10 = 0,5. Jak wynika z tych obliczeń, mimo że odcinki BC i CB są równe, cenowe elastyczności w tych punktach są różne. Do obliczenia elastyczności między dwoma punktami, czyli odcinka krzywej popytu, należy zastosować wzór na elastyczność łukową przybierający następującą postać: AQD AP AQD ,-,L) __ _ _*~ • __ __ '-**L * QD AP QD gdzie: QD— przeciętna wielkość popytu (suma wielkości popytu przed i po zmianie ceny podzielona przez 2); P — przeciętna wielkość ceny (suma cen przed i po zmianie podzielona przez 2). 180 Czesław Pietras Elastyczność łukowa obliczona na podstawie danych z przedstawionego wyżej przykładu wynosi: Dla odcinka BC (ruch z punktu B do C): r» "P 20_ -10 k30~'15 Dla odcinka CB (ruch z punktu C do 5) -20 10 30 ' 15 Dla równych odcinków BC i CB otrzymaliśmy jednakowe wartości współczynników cenowej elastyczności popytu. Elastyczność łukową można też obliczyć na podstawie następującego wzoru: -D _ — 62-61 62-6. Elastyczność Konsumenci kupując na rynku dobra i usługi wydatkują swoje dochody. cenowa Suma całkowitych wydatków konsumentów jest iloczynem ceny i ilości a przychody nabywanych dóbr lub usług. Dla firm sprzedających te dobra i usługi, całkowite wydatki konsumentów są przychodami ze sprzedaży. Wydatki te i przychody mają związek z wielkością współczynnika cenowej elastyczności popytu. Wyjaśnimy to na przykładzie liczbowym (por. tabl. 7.2. i rys. 7.16). Tablica 7.2. Zależności między współczynnikami cenowej elastyczności popytu a przychodem całkowitym Współczynnik Cena jednostki produktu (P) Wielkość popytu (2°) cenowej elastyczności popytu Przychód całkowity (P • Q"} 5,00 4,50 20 30 5,0 3,0 100 135 4,00 40 2,0 160 3,50 50 1,4 175 3,00 60 1,0 180 2,50 70 0,7 175 2,00 80 0,5 160 1,50 90 0,3 135 1,00 100 0,2 100 0,50 110 — 55 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 181 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100110 O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100110 Rysunek 7.16. Zależność miedzy współczynnikami cenowej elastyczności popytu a przychodem całkowitym Na podstawie znajomości współczynników cenowej elastyczności popytu producent może w przybliżeniu określić, jak zmiana ceny może wpłynąć na jego przychody ze sprzedaży produkcji. Posługując się danymi przedstawionymi w tablicy 7.2, na rysunku 7.16 wykreśliliśmy liniową funkcję, wyrażającą zależność popytu od ceny. Na odcinku AB tej funkcji względne zmiany popytu są większe niż względne zmiany ceny, czyli współczynniki cenowej elastyczności popytu są większe od jedności, chociaż stopniowo maleją. Przychód całkowity wzrasta, jednakże w miarę zmniejszania się współczynników cenowej elastyczności przyrosty przychodu całkowitego są coraz mniejsze. Maksymalizacja przychodu całkowitego następuje w punkcie B krzywej popytu, przy współczynniku elastyczności równym jedności. Na odcinku BC krzywej popytu względne zmiany popytu są mniejsze niż względne zmiany ceny, czyli współczynniki cenowej elastyczności popytu są mniejsze od jedności i stopniowo maleją. Przychód całkowity w miarę malejącej elastyczności zmniejsza się coraz szybciej. 182 Czesław Pietras Tablica 7.3. Wfilyw zmian ceny i cenowej elastyczności popytu na wydatki konsumentów i przychody firmy Wyszczególnienie L>1 L"=1 L•;; 1), to podaż jest elastyczna względem ceny (krzywa 52 na rys. 7.17b). Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych jest elastyczna. W tym przypadku względna zmiana podaży jest większa od względnej zmiany ceny, co oznacza silniejszą reakcję producentów na zmianę ceny. Teoretycznie współczynnik cenowej elastyczności podaży może dążyć do nieskończoności. Oznacza to, że przy tej samej cenie mogą następować nieskończenie duże przyrosty podaży, jeśli tylko producenci mają zbyt na wytworzone produkty. Mówimy wtedy o podaży doskonale elastycznej (rys. 7.17d). 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 185 Wielkość współczynnika cenowej elastyczności podaży zależy od Determinanty następujących czynników: cenowej • możliwości przestawienia produkcji — elastyczność podaży jest tym elastyczn°śc> wyższa, im większe są te możliwości; • stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych — przy mniejszym stopniu ich wykorzystania łatwiej i szybciej można zwiększyć produkcję i podaż, stąd jest ona bardziej elastyczna; • istnienia dostatecznych zapasów wyrobów gotowych — można je bowiem przy wzroście ceny szybko skierować na rynek, zwiększając tym podaż; • możliwości szybkiego zwiększenia importu. Elastyczność podaży zależy również od długości okresu, w którym jest rozpatrywana: jest większa w dłuższym okresie niż w krótkim. Zwiększenie produkcji i podaży w krótkim okresie jest możliwe jedynie dzięki pełniejszemu wykorzystaniu zdolności produkcyjnych oraz prostym zmianom w organizacji pracy, technice i technologii produkcji. Ponadto podaż można zwiększyć przez skierowanie zapasów na rynek i ewentualne zwiększenie importu. Natomiast w dłuższym okresie zwiększenie produkcji i podaży może nastąpić przez zwiększenie zdolności produkcyjnych w wyniku nowych inwestycji, upowszechnienie nowej techniki, zmiany technologii, obniżenie kosztów wytwarzania itp. Popyt na określone dobro zależy nie tylko od jego ceny i dochodów Elastyczność konsumentów, ale również od cen innych dóbr, będących substytutami lub mieszana dobrami komplementarnymi. Przykładem może być popyt na masło, który zależy nie tylko od jego ceny i dochodów, lecz również od ceny substytutu, jakim jest margaryna. Podobnie, wielkość popytu na benzynę zależy nie tylko od jej ceny i dochodów, ale w pewnym stopniu również od cen samochodów, gdyż dobra te nabywane są łącznie, a więc są komplementarne. Elastyczność mieszana popytu (krzyżowa) jest to stosunek względnej zmiany popytu na dane dobro do względnej zmiany ceny innego dobra, pozostającego z nim w związku substytucyjnym lub komplementarnym (albo stosunek odpowiednich procentowych zmian tych wielkości). Współczynnik elastyczności mieszanej popytu można przedstawić w następującej postaci: ED = *-> m lub inaczej AQDa APb D _ procentowa zmiana wielkości popytu na dobro a procentowa zmiana ceny dobra b, gdzie: E® — współczynnik mieszanej elastyczności popytu, Q® — wielkość popytu na dobro a w okresie wyjściowym, AQ® — zmiana wielkości popytu na dobro a wywołana zmianą ceny dobra b, będącego w związku sub- 186 Czesław Pietras stytucyjnym lub komplementarnym z dobrem a, Pb — cena dobra b w okresie wyjściowym, APb — zmiana ceny dobra b. Dla dóbr substytucyjnych zmiany ceny i popytu odbywają się w tym samym kierunku, w związku z tym współczynnik elastyczności mieszanej popytu jest liczbą dodatnią. Jeżeli np. wzrasta cena masła, to rośnie popyt na margarynę, i na odwrót — gdy cena masła maleje, to zmniejsza się popyt na margarynę. Natomiast w odniesieniu do dóbr komplementarnych zmiany ceny i popytu następują w przeciwnych kierunkach, dlatego też współczynnik elastyczności mieszanej jest liczbą ujemną. Jeśli np. cena samochodów wzrasta, to maleje popyt na benzynę, i na odwrót — gdy cena samochodów maleje, to popyt na benzynę wzrasta. Dla dóbr niezależnych współczynniki elastyczności mieszanej popytu są równe zeru. Dochodowa Wzrost dochodów realnych ludności powoduje zwiększenie popytu na różne elastyczność dobra i usługi, przy czym reakcja popytu na zmiany dochodów jest różna dla popyt" różnych dóbr i usług. Zwiększone dochody są przeznaczane przede wszystkim na kupno tych dóbr i usług, których nabycie przy dotychczasowym poziomie dochodów było trudne, natomiast popyt na dobra i usługi nabywane dotychczas w dostatecznej ilości nie ulega istotniejszym zmianom, a na niektóre nawet się zmniejsza. W rezultacie wzrost dochodów powoduje zmiany w strukturze wydatków konsumpcyjnych. Analizując zależność popytu od dochodów realnych przyjmujemy upraszczające założenie, że ceny nie ulegają zmianom. Miarą stopnia reakcji popytu na zmiany dochodów realnych jest współczynnik dochodowej elastyczności popytu, będący stosunkiem względnej zmiany popytu na określone dobro do względnej zmiany dochodów realnych (lub procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodów). Zależność tę można wyrazić za pomocą następującego wzoru: _ AQD AY AQD Y Ul y 'Y QD ' Y AY QD' lub inaczej D procentowa zmiana wielkości popytu E y = ——————————————————————, procentowa zmiana dochodów gdzie: Ey — współczynnik dochowej elastyczności popytu, QD — wielkość popytu na dane dobro w okresie wyjściowym (przed zmianą dochodów), AQD — zmiana wielkości popytu na to dobro spowodowana zmianą dochodów, Y — dochody realne w okresie wyjściowym, AY — zmiana dochodów realnych, czyli różnica między aktualnymi dochodami realnymi a dochodami realnymi w okresie wyjściowym. Na podstawie wartości współczynników dochodowej elastyczności popytu można dokonać podziału dóbr konsumpcyjnych na podstawowe grupy, co przedstawia tablica 7.4. 7. Rvnek. Rodzaje konkurencji 187 Tablica 7.4. Podział artykułów konsumpcyjnych w zależności od wartości współczynnika dochodowej elastyczności popytu Rodzaj dóbr Dochodowa elastyczność popytu Zmiana wielkości popytu Zmiana udziału w budżecie, gdy budżet wzrasta Przykłady Dobra luksusowe większa od 1 popyt rośnie szybciej niż dochód wzrost jachty Dobra pierwszej potrzeby (0,1) popyt rośnie wolniej niż dochód spadek żywność Dobra niższego rzędu ujemna popyt spada, gdy dochód rośnie spadek chleb Źródło: opracowanie własne. popytu Z danych przedstawionych w tablicy 7.4 wynika, że dobra niższego rzędu charakteryzują się ujemną elastycznością dochodową popytu, dobra pierwszej potrzeby — elastycznością zawartą w przedziale od zera do jedności, natomiast dobra luksusowe wyróżniają się dochodową elastycznością większą od jedności. Przy zmianach dochodów i stałych cenach zmieniają się udziały poszczególnych grup dóbr w budżetach konsumentów. Udział dóbr niższego rzędu i dóbr pierwszej potrzeby maleje, natomiast wzrasta udział dóbr luksusowych, ponieważ ich dochodowa elastyczność jest większa od jedności, tzn. wzrost dochodów o 1% zwiększa rozmiary zapotrzebowania i sumę wydatków o więcej niż o 1%. Znajomość dochodowej elastyczności popytu umożliwia prognozowanie Znaczenie zmian wielkości i struktury popytu konsumpcyjnego, zachodzących pod dochodowej wpływem wzrostu gospodarczego i podwyższania poziomu zamożności elastycznosci społeczeństwa. Ponadto badanie zmian struktury popytu pod wpływem zmian dochodów jest przydatne do obliczania wskaźnika kosztów utrzymania (patrz rozdz. 19) w różnych grupach społecznych i zawodowych ludności oraz do prowadzenia odpowiedniej polityki socjalnej przez państwo. Badania nad reakcjami popytu na zmiany dochodów oraz budżetami domowymi pozwoliły określić kolejność i rozmiary wydatków przeznaczanych przez konsumentów na zakup określonych dóbr i usług. Najpierw zaspokajane są potrzeby podstawowe, zwłaszcza zaś żywnościowe. Potrzeby te, w społeczeństwach lub grupach społecznych mających niskie dochody, pochłaniają dominującą część dochodu. Dopiero po zaspokojeniu potrzeb podstawowych, egzystencjalnych pozostała część dochodu może być przeznaczona na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, stosownie do gustów i preferencji poszczególnych konsumentów. Jest to wynikiem powstawania funduszu swobodnej decyzji. Fundusz ten pojawia się w sytuacji, gdy przeciętne dochody, będące w dyspozycji gospodarstwa 188 Czesław Pietras domowego, są na tyle wysokie, że ich poziom przekracza wielkość wydatków związanych z zaspokojeniem potrzeb podstawowych, egzystencjalnych. Powstaje zatem nadwyżka dochodów nad wydatkami. Fundusz swobodnej decyzji jest czynnikiem dynamizującym pojawianie się nowych potrzeb i stymulatorem dążeń do zmian i nowości w konsumpcji gospodarstw domowych. Prawo Engla Niemiecki statystyk E. Engel (1821-1896), badając w XIX wieku budżety rodzinne, wykrył zależność między dochodami a wydatkami na żywność. Dalsze badania pozwoliły również na wykrycie zależności między dochodami a wydatkami na inne grupy towarów. Prawo Engla w rozszerzonej postaci (zwane również prawem Engla-Schwabego) wyraża następujące prawidłowości: w miarę wzrostu dochodów zmniejsza się procentowy udział wydatków na żywność w całości wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego, rośnie natomiast procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku, a następnie na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu w zakresie kształcenia, ochrony zdrowia, kultury, wypoczynku, turystyki, rozrywki itp. Rysunek 7.18 zawiera krzywe Engla dla trzech podstawowych grup dóbr konsumpcyjnych. Dochód Dochód Dochód Rysunek 7.18. Krzywe Engla: (a) dla dóbr konsumpcyjnych niższego rzędu, (b) dla dóbr konsumpcyjnych pierwszej potrzeby, (c) dla dóbr luksusowych Rysunek 7.18a przedstawia krzywą Engla dla dóbr niższego rzędu. Pierwsza część krzywej (do punktu A) obrazuje sytuację, w której konsumenci dysponują stosunkowo niskimi dochodami, nie wystarczającymi nawet na zaspokojenie potrzeb podstawowych. Popyt na tym odcinku krzywej silnie reaguje nawet na niewielki przyrost dochodów. W dalszej części krzywej (od punktu A do B) wrażliwość popytu na zmianę dochodów zmniejsza się. Po przekroczeniu punktu B, gdy dochody osiągają określony poziom Yt, część dóbr niższego rzędu zostaje zastąpiona dobrami wyższego rzędu, co spowoduje bezwzględny spadek popytu na dobra niższego rzędu, niezależnie od dalszego wzrostu dochodów. 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 189 Rysunek 7.18b przedstawia krzywą Engla dla dóbr konsumpcyjnych pierwszej potrzeby. Jak łatwo zauważyć, przyrosty popytu względem dochodu są coraz mniejsze. W punkcie A, przy dochodach równych Yt, popyt osiąga stan nasycenia, w związku z czym pozostaje na stałym poziomie, niezależnie od dalszego wzrostu dochodów. Rysunek 7.18c przedstawia krzywą Engla dla dóbr luksusowych. Popyt na nie pojawia się dopiero po osiągnięciu pewnego poziomu dochodów Y, i rośnie szybciej niż wzrastają dochody. 7.10. Marketing Rozwój gospodarki rynkowej powodował stopniowe przekształcanie rynku Powstanie producenta w rynek konsumenta. Proces ten łączył się z pojawiającymi się koncepcji trudnościami w sprzedaży dóbr i usług. Równolegle postępował rozwój markenng°weJ potrzeb konsumentów, a w związku z tym pojawiły się trudności z dostosowaniem podaży do popytu. Niepełne dostosowanie podaży do popytu powodowało nieracjonalne gospodarowanie zarówno czynnikami produkcji, jak i wytworzonymi dobrami. Zjawiska te nasiliły się po II wojnie światowej. W zasadzie do lat trzydziestych XX wieku na rynku występowała orientacja produkcyjna. Producenci przyjmowali zlecenia, wysyłali towary. Najważniejszym problemem było wytwarzanie dóbr po najniższych kosztach. Lata 1930-1945 noszą znamiona orientacji dystrybucyjnej, polegającej na rozwijaniu potencjału sprzedaży, przyjmowaniu zleceń oraz wysyłaniu towarów, a także na rozwoju metod promocji wytworzonych dóbr, głównie w formie reklamy. Okres ten charakteryzował się równowagą rynkową, wyłączając krótkie okresy dekoniunktury gospodarczej. Po roku 1945, do lat osiemdziesiątych w gospodarce obserwowano Klient trwałą przewagę podaży nad popytem. Narastały trudności w sprzedaży w koncepcji wytworzonych produktów. Powstała w związku z tym idea badania potrzeb market"18oweJ konsumentów w celu takiego dopasowania podaży do popytu, aby wytworzone produkty skierowane na rynek były zgodne z preferencjami i oczekiwaniami konsumentów. Jednocześnie z podejmowaniem na szeroką skalę badań potrzeb konsumentów producenci zaczęli zwracać większą uwagę na konieczność informowania klientów o produkowanych wyrobach, ich jakości i cechach użytkowych, na planowanie reklamy oraz metod sprzedaży. Celem tych zabiegów było wytwarzanie produktów, na które występuje zapotrzebowanie ze strony nabywców, które dostarczają im satysfakcji. Nastąpił więc znaczny krok w kierunku racjonalizacji działań gospodarczych. Efektem tej racjonalizacji było z jednej strony lepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów, z drugiej zaś — wyższa efektywność gospodarowania przedsiębiorstw. Badania potrzeb konsumentów okazały się nie wystarczające do pokonania barier zbytu wytworzonych produktów, stąd też współcześnie, obok 190 Lidia Bialoń planowania potrzeb i preferencji konsumentów, zaszła konieczność analizowania również konkurentów. Konkurent Utrzymanie się na rynku i wzrost pozycji rynkowej można bowiem w koncepcji osiągnąć nie tylko poprzez wytwarzanie produktów akceptowanych przez marketingowej konsumentów — aje przede wszystkim produktów dających przewagę konkurencyjną, tj. lepszych, o bardziej przystępnej cenie, do których użycia konsumenci są lepiej zachęcani i lepiej o nich poinformowani, które są dostarczane w korzystniejszy sposób w porównaniu z produktami konkurentów itp. W celu odniesienia sukcesu rynkowego producenci konsekwentnie poszukują dróg doskonalących działalność marketingową. W latach dziewięćdziesiątych obserwuje się nastawienie na bezpośrednią współpracę między producentami a ich klientami w myśl udokumentowanej tezy, iż zdobycie nowych klientów jest znacznie bardziej kosztowne, aniżeli utrzymanie starych. Istota Marketing należy do pojęć relatywnie nowych, związanych z gospodarką marketingu rynkową. Ma miejsce na rynku konsumenta, tj. na rynku, na którym podaż przewyższa popyt. Działalność marketingowa stała się wyspecjalizowaną i rozwijającą się dziedziną aktywności ludzkiej, sprowadzającą się (według P. Kotlera8) do „społecznego i zarządczego procesu, dzięki któremu konkretne osoby i grupy otrzymują to, czego potrzebują i pragną osiągnąć poprzez tworzenie, oferowanie i wymianę posiadających wartości produktów i usług". Marketing uprawiany jest na wszystkich rynkach — produktów i usług (konsumpcyjnych i produkcyjnych), pracy, na rynku kapitałowym, w tym papierów wartościowych, ziemi i własności intelektualnej. Należy go rozpatrywać w trzech głównych wymiarach: koncepcyjnym, decyzyjnym oraz narzędziowym (por. tabl. 7.5). Wymiar Wymiar koncepcyjny oznacza, iż działalność marketingowa jest struk- koncepcyjny turalnie związana ze współczesnym rynkiem. Producenci nie sprzedadzą marketingu swojcn produktów i usług bez rozeznania zarówno potrzeb konsumentów, jak i pozycji rynkowej swoich konkurentów, natomiast nabywcy nie zaspokoją swoich potrzeb i pragnień bez szerokiej wiedzy o produktach, za pomocą których mogą te potrzeby zaspokoić. Marketingowa koncepcja rozwoju przedsiębiorstwa zakłada, iż w centrum uwagi producenta jest klient, z jego rzeczywistymi i potencjalnymi potrzebami, a także konkurent, którego celem jest także zaspokojenie potrzeb klienta, a więc stworzenia popytu dla swoich produktów i usług. Stąd znajomość konkurenta jest decydująca z punktu widzenia osiągnięcia dobrej pozycji rynkowej. Zgodnie z koncepcyjnym wymiarem marketingu początek procesu wytwórczego rozpoczyna się od badania rynku (potrzeb konsumentów, stopnia nasycenia rynku, pozycji rynkowej konkurentów), w wyniku których powstają idee nowych produktów i usług. Idee te przekształcają się później P. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola. Warszawa 1994, s. 11. 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 191 Tabela 7.5. Istota marketingu — schemat ideowy M A R K E T I N G Wymiary Istota Charakterystyka Postać działalności marketingowej koncepcyjny filozofia kierowania współczesną organizacją przy założeniu, że klient i konkurent są w centrum uwagi identyfikacja konsumentów; segmentacja rynku; identyfikacja zachowania uczestników rynku • strategie marketingowe organizacji nastawionych i nie nastawionych na zysk • negocjacje marketingowe • plany marketingowe długoterminowe i roczne, ich realizacja i kontrola decyzyjny struktury organizacyjne w ramach organizacji gospodarczych podejmowanie decyzji marketingowych, w tym decyzji dotyczących informacji i badań marketingowych wyspecjalizowane organizacje zewnętrzne narzędziowy marketing-mix (4 P) produkt (product) markowanie, pozycjonowanie, opakowanie, struktura asortymentowa, jakość, cechy użytkowe cena (price) rodzaje cen i strategie cenowe, upusty, rabaty dystrybucja (placing) kanały dystrybucji, warunki płatności, franchi-sing promocja (promotion) reklama, promocja sprzedaży sponsoring, public relations Źródło: opracowanie własne. w realne procesy produkcyjne (problem ten zostanie przedstawiony szerzej w rozdziale o przedsiębiorstwie), które w zasadzie pozostają pod ciągłą kontrolą klientów, aż do momentu ich ostatecznego spożytkowania. Badania rynku są działalnością wysoce złożoną. Sprowadzają się najogólniej biorąc, do identyfikacji zachowań różnych uczestników rynku. Do uczestników rynku zaliczamy odbiorców, producentów i ich konkurentów, producentów wyrobów substytucyjnych oraz producentów nowo wchodzących na rynek, a także pośredników. Uczestnikami rynku są też organizacje użyteczności publicznej nie nastawione na zyski. 192 Lidia Białoń Wymiar Wymiar decyzyjny działalności marketingowej oznacza, że koncepcja decyzyjny marketingowa musi być skonkretyzowana w postaci określonych struktur, marketingu w ramacj1 których podejmowane są decyzje marketingowe. Do struktur tych zalicza się różne departamenty, działy czy sekcje marketingowe w istniejących strukturach organizacji. Należą do nich również wyspecjalizowane firmy, prowadzące usługi marketingowe na rzecz innych firm (np. agencje reklamowe, organizacje konsultingowe, organizacje doradcze). Do wymiaru decyzyjnego zalicza się wszelką działalność zarządczą, a w jej ramach m.in. sporządzanie strategii i planów marketingowych oraz gospodarowanie personelem zatrudnionym w działach marketingowych. Ważnym elementem wymiaru decyzyjnego jest system informacji marketingowej. Informacje marketingowe, jako efekt przetwarzania danych pierwotnych (dokumentacji firmy, wyników badań marketingowych) i wtórnych stanowią podstawę decyzji podejmowanych przez menedżerów różnych poziomów zarządzania. Wymiar Wymiar narzędziowy marketingu precyzuje główne narzędzia stosowane narzędziowy w działalności marketingowej, dzięki którym, firma może (1) pozyskać nowych marketingu ^ąfó utrzymać starych klientów i (2) konkurować z innymi firmami o lepszą pozycję rynkową. Wymiar narzędziowy znany jest w literaturze marketingowej jako marketing-mix (mieszanka marketingowa), na którą składają się cztery elementy: produkt, cena, dystrybucja oraz promocja. Marketing-mix rozumiany jest jako układ ściśle ze sobą powiązanych, wymienionych wyżej czterech elementów — 4 P (nazwa ta pochodzi od angielskich terminów: product — produkt, price — cena, placing — dystrybucja, promotion — promocja. Koncepcję 4 P stworzył Mc Carthy w latach pięćdziesiątych. Od tego czasu autorzy dodają dalsze P np. publicity, power, personal, ... . Produkt Produkt jest najważniejszym elementem marketingu-mix. Zaspokaja bowiem potrzeby konsumenta i jest powodem jego satysfakcji. Producent musi więc wykreować markę, która będzie symbolem jakości i użyteczności produktu. Opakowanie produktu (tak samo jak i sam produkt) musi być przyjazne dla środowiska, lekkie i wytrzymałe, tj. musi dobrze spełniać funkcję ochronną. W sensie marketingowym produkt wraz z opakowaniem spełnia trzy funkcje: 1) jest środkiem zaspokajania potrzeb klientów; 2) jest elementem walki konkurencyjnej; 3) jest nośnikiem zysków dla producenta. Cena Cena, jako drugi element marketingu-mix stanowi koszt dla klienta, równocześnie decyduje o dochodach, a także o zyskach producenta. Strategie cenowe wykorzystywane są przez firmy do tworzenia swojego wizerunku, do pozyskiwania klientów i do walki z konkurentami. Warto jednak zwrócić uwagę, że w walce konkurencyjnej coraz większą rolę pełnią czynniki pozacenowe. Dystrybucja Dystrybucja jest zbiorem działań i decyzji związanych z udostępnianiem wytworzonego produktu w miejscu i czasie odpowiadającym potrzebom 7. Rynek. Rodzaje konkurencji 193 nabywcy (wytwarzać można w jednym miejscu, natomiast udostępniać można w dziesiątkach miejsc). Udostępnianie to powinno dokonywać się przy możliwie najniższych kosztach licząc od producenta do pośrednich i ostatecznych odbiorców. Na dystrybucję-mix składa się: kupowanie, sprzedawanie, transport, produkowanie, kredyt, podejmowanie ryzyka. Dla klientów dystrybucja oznacza warunki wygodnego zakupu. Oszczędza ich czas. Dla producenta stanowi koszt. Na dystrybucję składa się wiele elementów, takich jak np. kanały dystrybucji, a więc cała sieć pośredników (m.in. hurtownicy, sieć sklepów detalicznych), warunki płatności, franchising (rodzaj umowy między niezależnymi firmami o wspólnym działaniu na rynku). Dystrybucja stanowi instrument zachęty dla klientów do dokonywania zakupów u tych producentów, którzy oferują najlepsze formy i metody udostępniania produktu. Stanowi też element walki konkurencyjnej. O wymienionych wyżej elementach marketingu-mix tj. o produkcji, Promocja cenie i sposobach dystrybucji, należy poinformować rzeczywistych i potencjalnych klientów. Problem ten stanowi czwarty element marketingu-mix — promocję, zwaną też komunikacją marketingową. Wyróżnić można kilka form promocji: reklamę, promocję sprzedaży, a w tym merchandising, sponsoring oraz public relations. Przygotowanie każdej z form promocji obejmuje: identyfikację odbiorców (segmentację rynku i wybór rynku docelowego), określenie celów promocji, przygotowanie przekazu komunikacyjnego, wybór kanału komunikacyjnego, ustalenie budżetu promocyjnego oraz pomiar wyników promocji. Natomiast oddziaływanie na potencjalnego klienta odbywa się najczęściej według wzorca AIDASR (od angielskich słów attention — uwaga, interest — zainteresowanie, desire — pragnienie, action — zakup, satysfaction — satysfakcja, repetition — powtórzenie zakupu). Ten ostatni element jest podstawowym celem akcji promocyjnej. Omówione wyżej trzy wymiary marketingu: koncepcyjny, decyzyjny Strategie i narzędziowy, pozwalają na opracowanie strategii marketingowych, planów marketingowe długoterminowych i rocznych planów merketingowych, umożliwiają ich realizację i kontrolę wykonania. Działalność marketingowa powoduje wzrost kosztów u producenta, a w konsekwencji wzrost cen rynkowych. Tak więc koszty działalności marketingowej pokrywane są przez odbiorców w zamian za możliwość nabycia właściwych produktów, dostarczonych we właściwym miejscu i czasie oraz za właściwe informacje o tymże produkcie, cenie i możliwościach dystrybucji. Działalność marketingowa jest współcześnie strukturalnie związana z działalnością gospodarczą zarówno organizacji nastawionych, jak i nie nastawionych na zysk. Nadaje ona sens funkcjonowania współczesnym organizacjom. Rozdział 8 Rynek kapitałowy 8.1. Istota i struktura rynku kapitałowego Rynek Rynek kapitałowy jest częścią rynku finansowego obejmującego całokształt kapitałowy powiązań i współzależności między uczestnikami (podmiotami) transakcji gospodarczych (finansowych). Na rynku kapitałowym zawierane są transakcje kredytowe średnio- i długoterminowe, a uzyskane środki pieniężne przeznaczane są głównie na cele inwestycyjne. Okres transakcji na rynku kapitałowym wynosi najczęściej od kilku do kilkunastu lat. W rzadkich przypadkach jest dłuższy. Wielkość kapitału pożyczkowego jest zazwyczaj wyższa niż na rynku pieniężnym'. Liczba uczestników rynku kapitałowego jest znacznie większa aniżeli liczba uczestników rynku pieniężnego. W przeciwieństwie do rynku pieniężnego, ryzyko zawieranych transakcji na rynku kapitałowym jest duże, a terminy zwrotu pożyczonego kapitału są zazwyczaj odległe. Stopy dochodowości walorów rynku kapitałowego są relatywnie wysokie, co wynika z długiego terminu zwrotu kapitału. Podlegają one jednak dość dużym wahaniom. Uczestnicy Najbardziej znaczącymi uczestnikami rynku kapitałowego są przedsię-rynku biorstwa i osoby fizyczne. Przedsiębiorstwa emitują akcje i obligacje w celu kapitałowego pOZySkama funduszy na rozwój. Same też chętnie kupują tego rodzaju walory. Osoby fizyczne dostarczają funduszy na rynek kapitałowy dokonując lokat na rachunkach długoterminowych oraz zakupując — jak przedsiębiorstwa — akcje i obligacje. Natomiast jednostki prywatne zaciągają na omawianym rynku kredyty hipoteczne i konsumpcyjne. Rządy centralne i władze lokalne państw kapitalistycznych zaciągają kredyty długoterminowe na finansowanie inwestycji w sferze nieprodukcyjnej. Na rynku kapitałowym operują również banki i inne instytucje finansowe. Udzielają one kredytów 1 Rynek pieniężny i kredytowy omówiony został szczegółowo w rozdz. 18. 8. Rynek kapitałowy 195 hipotecznych, zarządzają zasobami finansowymi funduszy emerytalnych, walorami długoterminowymi ludności, a nawet ich nieruchomościami. Udzielają ponadto przedsiębiorstwom kredytów średnioterminowych na cele produkcyjne. Częścią rynku kapitałowego jest rynek papierów wartościowych. Obej- Rynek papie-muje on transakcje kupna i sprzedaży akcji i obligacji. Składa się nań rynek row wartoś-pierwotny, rynek wtórny (giełda) i wtórny obrót pozagiełdowy. W Polsce Clowych najlepiej rozwinięty jest rynek wtórny, gdyż dotychczasowe uregulowania prawne dotyczą niemal wyłącznie giełdy papierów wartościowych. Rynek pierwotny nie ma jeszcze wyspecjalizowanych instytucji pośredniczących między emitentami papierów wartościowych i ich pierwszymi nabywcami. Natomiast pozagiełdowy obrót wtórny odgrywa rolę marginesową. Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW) działa od 16 Warszawska kwietnia 1991 r. Została założona jako spółka z kapitałem 60 mld st. zł, Giełda Papie-składającym się z 60 tyś. akcji o wartości nominalnej l min st. zł każda. rfw Wartoś~ Rada Nadzorcza Giełdy składa się z 15 osób, delegowanych przez różne instytucje centralne. GPW ma charakter otwarty, tzn. że transakcje na niej mogą zawierać inwestorzy zarówno krajowi, jak i zagraniczni. Obecnie giełda warszawska — na tle giełd światowych — jest małą instytucją, na której handluje się niewielką liczbą akcji sprywatyzowanych przedsiębiorstw oraz obligacjami państwowymi. Tempo rozwoju giełdy zależy od tempa prywatyzacji kapitałowej. Mimo niewielkiego jeszcze znaczenia gospodarczego, giełda spełnia już jedną z podstawowych swych funkcji — dokonuje zobiektywizowanej wyceny przedsiębiorstw. Giełdy różnią się między sobą formą prawną, zasadami uczestnictwa, Rodzaje giełd zakresem działania i spełnianymi funkcjami. Ze względu na formę prawną rozróżnia się dwa podstawowe modele giełd na świecie: model amerykański i model niemiecki, zwany także kontynentalno-europejskim. Model amerykański stosowany jest w Ameryce Północnej, Australii, Nowej Zelandii, Singapurze, Hongkongu, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Holandii, niemiecki — w większości krajów europejskich. W modelu amerykańskim giełda jest instytucją prywatno-prawną. Jest Amerykański to zrzeszenie, spółka akcyjna handlowców, przemysłowców i bankierów, model giełdy którzy tworzą giełdę w celu lepszej realizacji swoich interesów. Giełda typu amerykańskiego rządzi się sama: sama odpowiada za swoją działalność, sama ustala organizację, a państwo czuwa tylko, aby działała zgodnie z prawem. To wymuszanie działania zgodnego z prawem odbywa się za pośrednictwem komisji do spraw transakcji papierami wartościowymi i komisji do spraw obrotu towarowego, które dokonują rejestracji: giełd, papierów wartościowych, towarów oraz brokerów i dealerów. Warunkiem realizacji jest spełnienie określonych ustawą wymagań. Państwo nie ustala ani liczby giełd, ani ich lokalizacji, nie interesuje się regulaminami i statutami giełd, chyba że zachodzi podejrzenie, że są sprzeczne z prawem. 196 Stanisław Jankowski Niemiecki Giełda o modelu niemieckim jest instytucją publiczno-prawną, a od-model giełdy działywanie na nią państwa jest bardziej bezpośrednie. Państwo, za pośrednictwem ministerstw finansów czy gospodarki, wydaje zezwolenia na jej prowadzenie, określa jej organizację, zasady ustalania cen itd. Często powołuje też komisarzy, którzy zasiadają we władzach giełdy. W okresie międzywojennym komisarze giełdowi byli także w Polsce. Prawo do uczestnictwa w handlu na giełdzie odbywa się przez dopuszczenie, które rozwiązywane jest w różnych krajach dość odmiennie. Giełdy są bowiem do siebie niepodobne. Nie ma więc jednego modelu w tym zakresie. Niemniej jednak na najważniejszych giełdach można wyróżnić cztery grupy uczestników rynku papierów wartościowych: maklerów, samodzielnych uczestników giełdy, urzędników i gości. Inne podziały Ze względu na przedmiot obrotów dzieli się giełdy na towarowe, giełd pieniężne i usług (głównie frachtowych i ubezpieczeniowych). Z uwagi na spełniane funkcje — na uniwersalne (na których handluje się wszystkimi towarami i rodzajami papierów wartościowych) i specjalistyczne (tylko wybranymi towarami lub walorami). Gdy walory, będące przedmiotem transakcji, emitowane są głównie na terenie danego kraju, to giełdy mają charakter lokalny lub krajowy. Jeśli istotną część obrotów stanowią transakcje dokonywane walorami emitowanymi za granicą, to giełdy mają znaczenie międzynarodowe. Szczególnie wysokie obroty papierami wartościowymi emitowanymi zarówno w kraju, jak i za granicą, upoważniają do miana giełd światowych. Tendencje kursowe na tych giełdach wywierają wpływ na inne giełdy i sygnalizują kierunki przemian w światowej koniunkturze gospodarczej. Największe Największe giełdy papierów wartościowych znajdują się w Londynie, giełdy Nowym Jorku, Tokio, Paryżu, Amsterdamie i Frankfurcie nad Menem. Najwyższy stopień koncentracji obrotów występuje na giełdzie londyńskiej (The Stock Exchange London). Giełda nowojorska — New York Stock Exchange (NYSĘ) — handluje przede wszystkim akcjami największych ponadnarodowych korporacji świata. W 1990 r. zarejestrowanych było około 2 tyś. różnych rodzajów akcji, na łączną wartość rynkową około 2,5 biliona dolarów. Obrót obligacjami na NYSĘ jest stosunkowo niewielki. Tokyo Stock Exchange dysponuje natomiast największymi rezerwami walutowymi w świecie. 8.2. Znaczenie giełd papierów wartościowych W systemie organizacyjnym gospodarki rynkowej giełdy papierów wartościowych zajmują poczesne miejsce. W wyniku koncentracji obrotów handlowych na giełdach, mają one decydujący wpływ na kształtowanie się cen. Po cenach giełdowych dokonywana jest przeważająca część obrotów 8. Rynek kapitałowy 197 pozagiełdowych, a wypracowane na giełdach zwyczaje (uzanse) obowiązują z czasem w handlu wewnętrznym i międzynarodowym. Giełdy papierów wartościowych zapewniają obrót kapitałem finansowym oraz umożliwiają i ułatwiają finansowanie nowych przedsięwzięć inwestycyjnych. W ten sposób wpływają w określonym stopniu na tempo i strukturę wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach. Giełdy przez swe notowania są najbardziej wiarygodnym miejscem oceny spółek handlowych. Wartościują je opierając się na osiąganych zyskach. Niekiedy jednak giełdy, zwłaszcza w okresie wysokiej hossy, mogą przecenić wartość notowanych firm. Spółki akcyjne kontrolowane przez giełdy są na ogół efektywniejsze od pozostałych i nie mogą ukrywać rzeczywistych dochodów, które są podstawą opodatkowania. Giełdy w normalnych warunkach gospodarczych i społecznych ułatwiają dopływ kapitału do spółek za pomocą nowych emisji akcji. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży akcji na giełdzie są tańsze niż kredyt bankowy. Z kolei akcje firm, które znajdą się na giełdzie, mogą ściągnąć z rynku znaczną część oszczędności. Giełda jest pewnego rodzaju „barometrem ekonomicznym" w gospodarce rynkowej, stwarza bowiem możliwości zawierania transakcji na wielką skalę, a wahania obrotów i kursów giełdowych obrazują w pewnej mierze zmiany koniunktury. Jest też terenem ożywionej gry spekulacyjnej, prowadzącej niekiedy do ostrych kryzysów, których efektem są znaczne obniżki i zwyżki kursów papierów wartościowych oraz straty majątkowe poniesione przez ich posiadaczy. Współczesne giełdy papierów wartościowych przestały być — podobnie jak i giełdy towarowe —jedynym mózgiem gospodarki rynkowej. Znaczenie ich zmniejszyło się istotnie z powodu rozwoju pozagiełdowego handlu papierami wartościowymi, który prowadzą głównie banki. Mimo to są one symbolem kapitalizmu, choć większość mieszkańców krajów Zachodu nigdy nie miała żadnego kontaktu z giełdą ani nie posiada akcji. 8.3. Struktura organizacyjna giełdy i jej uczestnicy Sprawne funkcjonowanie giełdy umożliwia — wypracowana przez lata —jej organizacja. Poniżej przedstawiamy skład typowej struktury giełdy. • Zarząd giełdy (względnie dyrekcja) podejmuje decyzje w sprawach Zarząd giełdy członkostwa giełdy, ustala opłaty wnoszone przez członków giełdy za uczestnictwo, zarządza finansami giełdy, nadzoruje przestrzeganie regulaminu giełdy i ustala zwyczaje (uzanse). • Komisja do spraw dopuszczeń do obrotu nowych walorów ustala, na Komisja do podstawie odpowiednich wskaźników ekonomicznych i norm prawnych, czy spraw dany papier wartościowy może uczestniczyć w obrocie giełdowym, czy też nie. d°Puszczen 198 Stanisław Jankowski Izba • Izba maklerska (brokerska) — jest organem samorządowym, pełni maklerska w stosunku do maklerów (brokerów) funkcje organizacyjno-kontrolne i reprezentuje ich przed pozostałymi organami giełdy oraz rozstrzyga spory powstające między nimi. Sąd • Sąd rozjemczy i honorowy — rozstrzyga, z mocą obowiązującą, rozjemczy Spory między wszystkimi uczestnikami transakcji giełdowych. Pociąga także i onorowy ^Q O(]pOWjec|zjainości te osoby, które zawiodły ogólne zaufanie przez zachowanie niezgodne ze zwyczajami obowiązującymi na giełdzie. Biuro • Biuro rozliczeń — pełni techniczną funkcję rozliczania transakcji rozliczeń zawartych na giełdzie. Przejmuje ono całość dokumentacji operacji giełdowych i na jej podstawie dokonuje obciążeń poszczególnych maklerów. Uczestnictwo Prawo do uczestnictwa w handlu na giełdzie uzyskuje się przez w giełdzie dopuszczenie. Może ono nastąpić poprzez urzędowe wyznaczenie pewnych osób do wykonywania określonej funkcji lub na podstawie postanowienia kompetentnego organu giełdy, przeważnie jej zarządu. Wyróżnia się cztery grupy uczestników giełdy: pośredników, samodzielnych uczestników giełdy, urzędników i „gości". Maklerzy • Najbardziej charakterystyczną grupą osób działających na giełdzie są pośrednicy, których nazywa się giełdowymi maklerami papierów wartościowych (brokerzy). Są to kompetentni przedstawiciele firm maklerskich i banków, którzy zostali członkami giełdy po uzyskaniu od swoich pracodawców upoważnienia do zawierania transakcji w ich imieniu. Maklerzy działają przede wszystkim na zlecenie i rachunek klientów, którymi mogą być osoby prywatne, przedsiębiorstwa i różnego rodzaju instytucje. Tylko na niektórych giełdach maklerzy mogą przeprowadzać operacje na rachunek swojego przedsiębiorstwa. Maklerzy zorganizowani są w firmy maklerskie. Oferują one, w zależności od potencjału finansowego i ludzkiego, różny zakres usług. Część firm ogranicza się tylko do zawierania transakcji, inne doradzają ponadto klientom wybór najlepszej metody lokaty kapitału. Na wielu giełdach liczba maklerów, tzw. miejsc (krzeseł), jest odgórnie ograniczona. Na przykład na giełdzie nowojorskiej (New York Stock Exchange) od wielu lat nie zmienia się i wynosi 1366. Najczęściej nabycie danego miejsca odbywa się w drodze licytacji, a cena w ostatnich latach wahała się na NYSĘ od 175 do 245 tyś. dolarów. Samodzielni • Samodzielni uczestnicy giełdy — są to najczęściej przedstawiciele uczestnicy banków i innych instytucji finansowych, którzy dokonują transakcji głównie giełdy na rachunek macierzystej jednostki. Mogą też, za opłatą, przeprowadzać transakcje kupna-sprzedaży papierów wartościowych zlecone im przez klientów, którzy zdeponowali u nich swe walory. Urzędnicy • Urzędnicy giełdy — to osoby, które na pewien czas zostały giełdy dopuszczone do handlu giełdowego. Zawierają oni transakcje z upoważnienia, w imieniu i na rachunek banków i firm maklerskich, których są pracownikami. S. Rynek kapitałowy 199 • „Goście" giełdy — to osoby przebywające na giełdzie, ale bez prawa „Goście" uczestnictwa w prowadzonym na niej handlu. Zalicza się do nich personel giełdy pomocniczy banków i firm maklerskich, pracowników giełdy (obsługa komputerów, dalekopisów, tablic kursowych, gońcy, osoby wykonujące prace techniczne itp.), reporterów prasowych, radiowych i telewizyjnych oraz inne osoby, które z różnych względów uzyskały zezwolenie na przebywanie na terenie handlu giełdowego. Powyższe organy giełdy i jej uczestnicy mają obowiązek dbać o to, aby wszystkie sprawy załatwiane na giełdzie były zgodne z prawem, przyjętym regulaminem i zaakceptowanymi zwyczajami giełdowymi. Za przeprowadzenie transakcji na giełdzie pobiera się opłaty, podatki Opłaty i kurtaż, czyli prowizję dla brokera. Załóżmy, że kupujemy, za pomocą giełdowe banku, 100 akcji Thyssena po kursie 250 marek. Płacimy wówczas 1% prowizji bankowej, 0,25% podatku od obrotów giełdowych oraz 0,08% kurtażu. W sumie ponosimy koszty w wysokości 1,33% wartości transakcji. Organizacja giełd w poszczególnych krajach różni się nieco od siebie. Nie podjęto jednak do tej pory unifikacji przepisów w skali międzynarodowej. Niemal w każdym kraju działalność giełd papierów wartościowych jest nadzorowana przez ministra skarbu lub przez inny organ rządowy, chociaż wnikliwość i zakres tego nadzoru są różne. 8.4. Instytucje na polskim rynku giełdowym Rynek kapitałowy wymaga nadzoru i kontroli oraz ustanowienia reguł Komisja Pa-działania rynku papierów wartościowych i podmiotów na nim działających, pierów War-Funkcję tę spełnia Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPW i G). Jest tościowych ona centralnym organem administracji rządowej i podlega premierowi. W skład Komisji wchodzą — obok przewodniczącego i jego dwóch zastępców — przedstawiciele ministra przekształceń własnościowych, ministra finansów, prezesa Narodowego Banku Polskiego, prezesa Urzędu Ochrony Konsumenta i Konkurencji, samorządu maklerów i giełdy. Najważniejsze funkcje Komisji można podzielić na ogólne i szczegółowe. Do funkcji ogólnych należą: • czuwanie nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi, • inspirowanie, organizowanie i podejmowanie działań zapewniających sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych, • ochrona interesów inwestorów poprzez kontrolę prawidłowości i rzetelności działań emitentów papierów wartościowych, • współdziałanie z organami administracji rządowej i innymi instytucjami w zakresie kształtowania właściwej polityki gospodarczej, zapewniającej rozwój rynku papierów wartościowych. 200 Stanislaw Jankowski Do funkcji szczegółowych Komisji należą: • dopuszczanie papierów wartościowych do publicznego obrotu, • udzielanie pozwoleń podmiotom gospodarczym na oferowanie nabywcom papierów wartościowych, • wydawanie zezwoleń na działalność firmom maklerskim i maklerom w zakresie ich działalności, • kontrolowanie bieżącej działalności rynku kapitałowego, • przyjmowanie skarg na działalność podmiotów na rynku kapitałowym, • upowszechnianie wiedzy o zasadach funkcjonowania rynku papierów wartościowych. Z powyższego wyliczenia widać, że zakres zadań i kompetencji Komisji jest szeroki. Krajowy De- Warunkiem dopuszczenia walorów do obrotu na giełdzie jest złożenie pozyt Papie- jcn w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych. Do zadań Depozytu rów Wartościowych należy rejestracja i przechowywanie papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu giełdowego, prowadzenie rejestru kont depozytowych dla uprawnionych do przechowywania w nim papierów wartościowych, sprawowanie nadzoru nad zgodnością wielkości emisji z liczbą papierów w obiegu, obsługa kont depozytowych wynikająca z realizacji zobowiązań emitentów wobec właścicieli walorów i wystawianie świadectw depozytowych. Zapisy na kontach depozytowych są objęte tajemnicą. Rejestruje się bowiem na nich zmiany stanu posiadania papierów wartościowych stosownie do przeprowadzonych transakcji giełdowych, z jednoczesnym regulowaniem należności pieniężnych powstałych w wyniku tych transakcji. Fundusze Samodzielne inwestowanie na giełdzie wiąże się zawsze ze sporym powiernicze ryzykiem, którego nie każdy chce się podejmować. Może wówczas powierzyć swe pieniądze wybranemu funduszowi powierniczemu, który obraca nimi na giełdzie w taki sposób, by przysporzyć swemu klientowi jak największego zysku. Każdy fundusz powierniczy dąży do zapewnienia swym klientom wyższych dochodów, niż lokaty bankowe. Ustępuje niekiedy pod względem zyskowności tylko niektórym akcjom notowanym na giełdzie i obligacjom emitowanym przez państwo. Fundusze powiernicze, nazywane też funduszami wspólnego inwestowania, są jedną z najpopularniejszych form inwestowania pieniędzy w rozwiniętych gospodarkach rynkowych. Są to instytucje o wysokiej profesji zawodowej, zatrudniają sztaby specjalistów i dlatego dysponują większymi możliwościami analizy informacji niż pojedynczy inwestor. Kwoty, które inwestorzy powierzają funduszowi, przeliczane są na tzw. jednostki uczestnictwa („udziały"). Wyrażają one proporcjonalny udział w gromadzonym majątku i dają prawo do czerpania dochodów. Udziały Pioneera, podobnie jak akcje, są zdematerializowane. Oznacza to, że kupujący nie otrzymuje fizycznie jednostki uczestnictwa, lecz jedynie pisemne świadectwo jej posiadania. S. Rynek kapitałowy 201 Wartość jednostki uczestnictwa — na skutek zróżnicowanego portfela papierów wartościowych funduszu — nigdy nie rośnie tak szybko, jak kursy akcji w okresie hossy, ani nie spada tak gwałtownie, jak w czasie bessy. Nie jest to zatem inwestycja specjalnie ryzykowna. Bieżąca wartość jednostek uczestnictwa wyceniana jest po zamknięciu każdej sesji Giełdy Papierów Wartościowych. Cena jednostek uczestnictwa uzależniona jest od wartości posiadanych przez fundusz papierów wartościowych. Jednostki uczestnictwa są niezbywalne, choć podlegają dziedziczeniu w wyniku sądowego postępowania spadkowego. Mogą też być umarzane, jednak nie wcześniej niż po upływie miesiąca od otwarcia oferty. Jest to zasada obowiązująca w tzw. funduszach otwartych. Natomiast w funduszach zamkniętych udziały są zbywalne, podobnie jak akcje spółek, i podlegają prawom popytu i podaży. Biura maklerskie, zwane też przedsiębiorstwami lub domami maklers- Biura kimi, są jednostkami zajmującymi się publicznym obrotem papierami maklerskie wartościowymi. Działalność tych biur obejmuje analizę sytuacji na rynku kapitałowym, usługi pośrednictwa oraz doradztwa finansowego. Mogą one ograniczać się tylko do wykonywania typowego pośrednictwa w transakcjach zakupu i sprzedaży papierów wartościowych oraz rozliczania tych transakcji. Operacje te przeprowadzają maklerzy. Prowadzenie biura maklerskiego wymaga zezwolenia Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, po spełnieniu określonych wymogów finansowych i kadrowych. Wymagana jest odpowiednia wielkość kapitału zakładowego i zatrudnienie co najmniej 3 maklerów mających odpowiednie uprawnienia. Biuro maklerskie może stanowić samodzielne, działające we własnym imieniu, przedsiębiorstwo bądź wyodrębnioną organizacyjnie jednostkę pracującą w ramach innej instytucji, np. banku lub towarzystwa ubezpieczeniowego. Towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne, ze względu na Towarzystwa konieczność zachowania bezpieczeństwa wkładów osób oszczędzających, ubezpiecze- inwestują część otrzymanych wkładów w papiery wartościowe o stosunkowo niowe ' fun" ... . ,. . 0 i - • i 11 dusze emery- niskim stopniu ryzyka inwestycyjnego. Są to głownie bony skarbowe, t j obligacje skarbowe i obligacje renomowanych spółek. Narodowe Fundusze Inwestycyjne (NFI) są efektem Programu Pow- Narodowe szechnej Prywatyzacji, który powstał w latach 1989-1990 i jest formą Fundusze prywatyzacji kapitałowej małych i średnich przedsiębiorstw państwowych. lnwestycyJne Wdrożenie programu NFI pozwoliło na stworzenie lepszych warunków do restrukturyzacji przedsiębiorstw, ułatwiając dostęp do kapitału zarówno krajowego, jak i zagranicznego. Na polskim rynku kapitałowym pojawiło się 15 funduszy inwestycyjnych, instytucji finansowych bardzo popularnych w krajach wysoko rozwiniętych. NFI w swym kształcie organizacyjno-prawnym są funduszami inwestycyjnymi zamkniętymi. Najogólniej rzecz biorąc, należy je traktować jako instytucje finansowe, które lokują pieniądze pochodzące od prywatnych lub instytuc- 202 Stanisław Jankowski jonalnych inwestorów, w przedsięwzięcia mające przynosić zysk, w tym w papiery wartościowe na rynku kapitałowym. NFI mają analogiczne zalety, jak fundusze powiernicze2. 8.5. Papiery wartościowe Najważniejszymi papierami wartościowymi, sprzedawanymi i kupowanymi na giełdzie, są akcje i obligacje. Akcja Akcja jest papierem wartościowym, o określonej wartości nominalnej, świadczącym o udziale jego właściciela (akcjonariusza) w kapitale i dochodach spółki akcyjnej. Istnieją różne rodzaje akcji: zwykłe i uprzywilejowane, imienne i na okaziciela. Dwie z nich wymagają objaśnień: • uprzywilejowane, mogą wyrazić się w przyznaniu prawa do zwiększonej dywidendy lub uprzywilejowanego prawa głosu na walnym zgromadzeniu (np. trzech głosów na jedną akcję) bądź w przyznaniu specjalnych uprawnień do ulegającego podziałowi majątku spółki w przypadku jej likwidacji; • imienne, wydawane akcjonariuszowi przed pełną wpłatą; do zbycia akcji imiennej wymagane jest pisemne oświadczenie zbywającego; statut spółki może przewidywać ograniczenie zbywalności akcji imiennych. Akcjonariusze z tytułu posiadania akcji mają prawa majątkowe i korporacyjne. Prawa majątkowe sprowadzają się do udziału w zyskach (dywidenda) i kwocie likwidacyjnej, natomiast korporacyjne uprawniają do zwoływania walnych zgromadzeń i głosowania podczas ich obrad, domagania się różnych wyjaśnień od zarządu spółki i możliwości zaskarżenia uchwał walnego zgromadzenia. O wypłacie dywidendy decyduje walne zgromadzenie akcjonariuszy. Określa ono datę „ustalenia praw" do dywidendy i termin jej wypłaty. Dywidendę otrzymują ci akcjonariusze, którzy mieli akcje spółki w dniu ustalenia praw. Obligacja Obligacja jest formą pożyczki, którą zaciąga u nabywców emitent (rząd, władze lokalne lub municypalne i firmy). Obligacja daje jej właścicielowi prawo otrzymywania stałego (co pół roku lub rok), z góry określonego dochodu (procentu) oraz zwrot pożyczonej sumy w umówionym terminie. Zaletą obligacji jest zwykle wyższe jej oprocentowanie niż oszczędności w bankach. Dochód z nich przewyższa zwykle poziom inflacji o kilka punktów procentowych. Obligacje rządowe uważane są za najbezpieczniejsze, choć są niekiedy niżej oprocentowane niż obligacje różnych firm. Obligacja jako papier wartościowy może być przedmiotem obrotu na giełdzie, co umożliwia posiadaczowi obligacji odzyskanie pożyczonych 2 W. Tarczyński. Rynki kapitałowe, t. 1. Warszawa 1997. s. 16. 8. Rynek kapitałowy 203 pieniędzy przed terminem ich płatności. O ile dochód z tytułu posiadania obligacji jest stały, o tyle wartość samej obligacji waha się wraz ze zmianami stopy procentowej. Spadająca stopa procentowa powoduje wzrost wartości obligacji i odwrotnie, wzrastająca stopa procentowa obniża jej wartość. Wahania rynkowe cen powodują, że inwestor może zyskać lub stracić pieniądze, jeżeli sprzeda swoje obligacje przed wygaśnięciem terminu pożyczki. Kupno obligacji z oszczędności zgromadzonych na kontach bankowych powoduje odpływ pieniędzy z lokat bankowych i może spowodować wzrost oprocentowania oszczędności przez banki. Wówczas kupno obligacji może okazać się nieopłacalne. Obligacje zapadające (data wykupu) w czasie krótszym niż pięć lat określane są jako krótkoterminowe, a te, których okres trwania wynosi od 6 do 15 lat, noszą miano średnioterminowych. Natomiast obligacje powyżej 15 lat zwykło się nazywać długoterminowymi. Obecnie w Polsce istnieje tylko rynek obligacji krótkoterminowych, najczęściej rocznych. Z uwagi na wysoką inflację nie istnieje rynek obligacji średnio- i długoterminowych. Dopiero obniżenie inflacji do niskiego poziomu może spowodować powstanie i tego segmentu rynku kapitałowego. Papiery wartościowe na okaziciela nie istnieją już fizycznie, lecz tylko Zapisy w postaci odpowiednich zapisów elektronicznych w komputerze. Znikają w komputerze więc walory z ozdobnymi drukami i napisami. W swej tradycyjnej formie występują papiery starych emisji. Zapis komputerowy stanowi podstawę własności praw inkorporowanych w papierze wartościowym. Zaletą takiego systemu jest eliminacja możliwości wprowadzenia do obiegu fałszywych papierów wartościowych, unikanie kosztów związanych z magazynowaniem i transportem klasycznych papierów, taniość i szybkość funkcjonowania systemu i możliwość zapewnienia anonimowości inwestorów w momencie zawierania transakcji na giełdzie. Jednak jeden element nie uległ zmianie. Aby zostać posiadaczem waloru, nawet zdematerializowanego, trzeba mieć pieniądze. Zasady kupna i sprzedaży pozostały takie same. Oprócz akcji i obligacji przedmiotem obrotu giełdowego są także prawa Prawa poboru poboru. Rozumie się przez nie pierwszeństwo zakupu — najczęściej po preferencyjnych cenach — nowych akcji w określonej proporcji do akcji już posiadanych przez dotychczasowych akcjonariuszy. Mogą oni jednak odsprzedawać to prawo zakupu wszystkim chętnym inwestorom. 8.6. Segmenty rynku papierów wartościowych Rynek papierów wartościowych podzielony jest na kilka segmentów. Na Rynek rynku pierwotnym emitenci nowych emisji akcji lub obligacji sprzedają je za pierwotny pośrednictwem instytucji finansowych. Na rynku tym firmy potrzebujące 204 Stanisław Jankowski kapitału na rozpoczęcie lub rozszerzenie swej działalności sprzedają powyższe papiery wartościowe. Klientami są najczęściej firmy brokerskie. Kupują one pakiety akcji lub obligacji, względnie jednych i drugich, na własne ryzyko lub na zlecenie innych osób lub instytucji. Na rynku pierwotnym dokonuje się więc przesunięcie oszczędności pieniężnych od pierwotnych ich dysponentów do ostatecznych użytkowników akumulacji. Rynek wtórny Po rozprowadzeniu akcji na rynku pierwotnym powyższe aktywa finansowe mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym (giełdzie) za pośrednictwem brokerów lub uprawomocnionych do udziału w giełdzie osób. Każda giełda, w zależności od osiągniętej rangi, ma swoje wymagania przed dopuszczeniem papierów wartościowych do obrotu giełdowego. Ustala więc progowe wartości niektórych wskaźników ekonomicznych. Aby firma mogła zarejestrować się na NYSĘ, jej dochód przed opodatkowaniem musi być nie mniejszy niż 2,5 min dolarów, wartość składników majątku nie mniejsza niż 16 min dol., wypuścić minimum 1,2 min akcji o wartości co najmniej 18 min dol. oraz mieć nie mniej niż 2 tyś. akcjonariuszy z pakietami o wielkości nie mniejszej niż 100 akcji. Rynek Rynek wtórny w Polsce składa się z dwóch części: rynku podstawowego podstawowy j rynku równoległego. Na rynku podstawowym handluje się codziennie i rynek ^^y^ większych spółek, natomiast na rynku równoległym notowane są równoległy . . . . ,, . _ ,. ,, . . . , •• • , akcje małych spółek. Częstotliwość dokonywania transakcji jest rzadsza. Rynek Obligacje notowane są na dwóch rynkach: powszechnym i blokowym. powszechny Rynek powszechny obligacji funkcjonuje na zasadach podobnych do rynku i blokowy jj^jj^ Notowania prowadzone są według procedury jednolitego kursu dnia. Natomiast rynek blokowy ma charakter hurtowy, a jednostką transakcyjną jest jeden blok składający się ze stu obligacji. Wartość nominalna najmniejszego zlecenia wynosi 10 tyś. zł. Stanowi to znaczącą barierę dla liczby zleceń i transakcji na tym rynku. Dlatego też, ze względu na rozmiary transakcji, handlują na nim głównie banki i inwestorzy instytucjonalni, choć nie jest on zamknięty dla osób fizycznych. Notowania odbywają się codziennie i każdego dnia ustalany jest tzw. kurs otwarcia. Według niego dokonuje się pierwszych transakcji, natomiast w transakcjach dalszych ceny mogą ulegać zmianie. Zatem notowania ciągłe, to zmieniający się kurs podczas sesji w danym dniu. Rynek Papiery wartościowe instytucji samorządowych i małych firm, dla pozagiełdowy których rynek giełdowy, z różnych powodów, jest niedostępny, są notowane na rynku pozagiełdowym. Handel na nim odbywa się na tych samych zasadach, co na dwóch pozostałych parkietach: podstawowym i równoległym. Warunki wejścia na trzeci parkiet są łagodniejsze niż na poprzednie, zwłaszcza w zakresie obowiązków informowania o kondycji firmy. Dla firm młodych i rozwijających się dynamicznie rynek pozagiełdowy jest najczęściej rynkiem przejściowym. Po spełnieniu wyższych wymagań trafiają one na rynek podstawowy. Znakomitym przykładem jest amerykańska firma kom- 8. Rynek kapitałowy 205 puterowa „Apple", która szybko stała się liderem w branży komputerów osobistych. Kupowanie akcji firm małych i szerzej nie znanych jest z założenia bardziej ryzykowne niż firm o ugruntowanej pozycji. Może jednak przynieść niekiedy znacznie większe zyski niż inwestowanie w akcje firm renomowanych. Na rynku pozagiełdowym biura maklerskie nie tylko pośredniczą między klientami, ale też same handlują wybranymi papierami na własny rachunek, podobnie jak kantor wymiany walut. Sprzedając walutę w kantorze nigdy nie ma się pewności, czy np. w innym mieście nie uzyskałoby się wyższej ceny. Aby temu zapobiec, 43 przedsiębiorstwa maklerskie powołały do życia Centralną Tablicę Ofert (CeTO), wzorowaną na amerykańskim NASDAQ CeTO — System (National Association ofSecurities Dealers Automated Quotations System). Wszystkie biura maklerskie niezwłocznie przekazują (przez telefon, faks lub modem, a w przyszłości przez sieć komputerową) do centralnego komputera w Warszawie oferty klientów i informacje o zawartych transakcjach. Na podstawie informacji z CeTO klienci decydują, za ile są skłonni sprzedać lub kupić akcje. Według prawa polskiego papier wartościowy, który jest notowany na rynku regulowanym, może być notowany na innym rynku po uzyskaniu zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd udzielanej na wniosek emitenta. Czy jednak celowe są równoległe notowania papierów tego samego emitenta na giełdzie i na rynku pozagiełdowym? Taka sytuacja — zdaniem giełdy warszawskiej — nie jest wskazana, ponieważ obrót na poszczególnych rynkach jest wówczas mniejszy. Im mniejszy obrót, tym większa zmienność kursów i większe ryzyko inwestycyjne. Ryzyko istnieje także dla spółki, gdyż jej akcje są tańsze, bowiem inwestorzy zapłacą niższą cenę za papier o większym ryzyku. Przez stworzenie CeTO pojawiła się pewnego rodzaju konkurencja na rynku papierów wartościowych. Notowania na giełdzie podnoszą prestiż firmy, ale nakładają na nią również wiele uciążliwych obowiązków informacyjnych i są kosztowne. Na rynek pozagiełdowy znacznie łatwiej się dostać, a jego organizacja zapewnia większą płynność akcji. Dzięki temu inwestorzy mają na nim większe pole do spekulacji i możliwości większych zarobków niż na giełdzie. 8.7. Czynniki wpływające na kursy akcji spółek polskich Najogólniej można powiedzieć, że na notowania giełdowe wpływają dwa główne czynniki: warunki działalności gospodarczej przedsiębiorstw i wyniki Warunki finansowe tej działalności. Giełda jednak jest bardziej wrażliwa na zmieniające działalności się warunki działania podmiotów gospodarczych. Mówi się nawet niekiedy ' wy™lkl o przesadnych (histerycznych) reakcjach giełdy na zmieniające się warunki 206 Stanisław Jankowski ekonomiczne. W takich sytuacjach twierdzi się, że giełda jest barometrem sytuacji ekonomicznej. Natomiast wyniki finansowe działalności przedsiębiorstw, mające wpływ na kursy giełdowe, przepowiadają niejako przyszły rozwój przedsiębiorstwa. Im te perspektywy są lepsze, tym większy jest popyt na daną akcję i tym wyższa jest jej wartość kursowa. W takim przypadku giełda jest zwierciadłem sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Na warunki działania spółek i na ich wyniki finansowe ogromny wpływ ma inflacja. Umiarkowana inflacja działa pobudzająco na giełdę, natomiast wysoka inflacja uruchamia tendencje spadkowe kursów, gdyż: (1) wysoki wzrost cen działa destabilizująco na całą gospodarkę, stwarzając stan niepewności, zwłaszcza w zakresie kosztów i zysków; (2) za „drogi" pieniądz banki płacą wysokie odsetki. W tej sytuacji bardziej opłaca się lokować pieniądze w bankach niż inwestować je w akcje. Spada wówczas popyt na akcje i obniżają się ich kursy. Inne czynniki Z innych czynników wpływających na kursy akcji należy wymienić następujące: • obniżka stopy procentowej od oszczędności (wkładów depozytowych) powoduje wzrost popytu na akcje, nawet tych spółek, które nie osiągają większych zysków niż poprzednio; • spekulacja na giełdzie, czyli pogoń inwestorów za szybkim, doraźnym zyskiem, sprzyja dużym wahaniom notowań, a te dodatkowo nakręcają spekulację; • spadające dochody bogatszej części społeczeństwa obniżają popyt na akcje, a ich wzrost, choćby tylko przewidywany, podwyższa popyt; • płytki rynek sprawia, że w obrocie giełdowym jest niewielka, a nawet zmniejszająca się, liczba akcji w stosunku do wyemitowanych; inwestorzy strategiczni — krajowi i zagraniczni — nie grają akcjami spółek i traktują je jako długoterminowe inwestycje, np. w Wedlu takim inwestorem jest PepsiCo, w Mostostalu — firmy niemieckie, w Irenie — Minex, a w Żywcu — Creditanstalt Bankverein; • wzrost aktywności inwestorów zagranicznych, dla których obrót akcjami polskimi, wciąż względnie tanimi, stanowi obecnie najszybszą, najpewniejszą i najbardziej zyskowną — bo wolną od podatku — formę inwestowania w naszym kraju; ocenia się, że już w 1993 r. w rękach obcego kapitału było około 25% polskich papierów wartościowych; niekorzystne uregulowania dla kapitału zagranicznego na warszawskiej giełdzie (np. zakaz kupowania akcji polskich spółek przez cudzoziemców bądź zobowiązanie posiadaczy do ich odsprzedaży lub ograniczenie w transferze zysków za granicę) spowodowałyby wycofanie się inwestorów zagranicznych, ucieczkę od akcji i gwałtowną zniżkę ich notowań, a inni inwestorzy w obawie przed tendencjami spadkowymi lub krachem też chcieliby sprzedać swoje papiery; • zmiany polityczne, wywołujące stany niepewności, powodują ucieczkę od akcji i spadek ich kursów. 8. Rynek kapitałowy 207 Notowania giełdowe są zatem wypadkową wielu różnych czynników, o zmieniającej się sile oddziaływania. Niekiedy nawet wysoka koncentracja własności akcji w jednym ręku może poważnie zmienić kursy akcji na giełdzie. 8.8. Źródła informacji na warszawskiej GPW Efektywne inwestowanie na giełdzie wymaga szybkiego dostępu do wiarygodnych źródeł informacji o kondycji finansowej spółek notowanych na giełdzie oraz sytuacji gospodarczej i politycznej kraju i świata. W krajach zachodnich takimi źródłami są powszechnie dostępne, odpłatne, komputerowe serwisy informacji biznesowych oraz raporty sporządzane przez analityków giełdowych. W Polsce doradztwo inwestycyjne dopiero się rodzi. Mają się nim Doradztwo zajmować licencjonowani doradcy. Obecnie akcjonariusze muszą więc sami inwestycyjne prowadzić analizy na podstawie informacji prasowych, Ceduły Giełdowej, Centrum Informacyjnego Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Komputerowego Informatora Giełdowego — KING oraz na danych uzyskanych bezpośrednio w spółce. Z KING-u może korzystać inwestor, który ma telefon, modem i komputer. Jest to więc informacja kosztowna. Od 1993 r. wydawana jest corocznie publikacja Papiery wartościowe na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Zawiera ona podstawowe dane, m.in. o kapitałach własnych spółek, ich aktywach i pasywach, wynikach finansowych za ostatni rok, powiązaniach kapitałowych z innymi firmami oraz zmianach kursów poszczególnych papierów wartościowych. Podobną publikację wydawała giełda warszawska w okresie międzywojennym. Polskiemu maklerowi, który jest najbliżej inwestora, nie wolno udzielać porad tego typu. Wynika to z przekonania, że wszyscy inwestorzy — bez względu na miejsce zamieszkania — powinni mieć równe szansę w grze giełdowej. Zawód maklera został więc sprowadzony do rutynowych czynności urzędniczych. Brak fachowego doradztwa giełdowego hamuje rozwój rynku kapitałowego. Spółka, której akcje są przedmiotem handlu, zobowiązana jest — według regulaminu giełdy — do bezzwłocznego przekazywania giełdzie wszelkich informacji dotyczących swej działalności, które mogą wpłynąć na cenę rynkową jej akcji. Za ukrycie w listopadzie 1992 r. przez Wedel informacji o trzyletnim zwolnieniu tej spółki z podatku dochodowego Zarząd Giełdy na dwie sesje zawiesił obrót jej akcjami. Chciał w ten sposób umożliwić inwestorom uzyskanie informacji o sytuacji finansowej spółki. Mimo różnych zabiegów organizacyjnych Zarządu Giełdy nie wszyscy inwestorzy mają równy dostęp do informacji o spółkach. Lepiej poinformowani, np. poprzez pracę, kontakty koleżeńskie lub rodzinne, mogą wykorzystywać informacje poufne pochodzące wprost ze spółek (zarządów. 208 Stanisław Jankowski rad nadzorczych i pionów finansowych), giełdy, Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, biur maklerskich, izb skarbowych i Głównego Urzędu Statystycznego. Gra giełdowa na podstawie poufnych informacji zagrożona jest karą więzienia do lat pięciu. Pracownicy Zarządu warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych, którzy mają największy dostęp do informacji, zobowiązali się dobrowolnie, że nie będą kupować ani sprzedawać akcji notowanych na giełdzie. Inni pracownicy giełdy muszą mieć zgodę Zarządu giełdy na takie transakcje. Oceny spółek i związanych z nimi decyzji o kupnie akcji dokonuje się na podstawie różnych wskaźników. Najczęściej stosuje się dwa: c/z i c/wk. Są one publikowane w każdym numerze ceduły giełdy warszawskiej. Wskaźnik c/z Wskaźnik c/z określa relację (stosunek) rynkowej ceny akcji do zysku netto przypadającego na jedną akcję. Innymi słowy pokazuje, po ilu latach zwraca się inwestycja w akcje. Obrazuje efektywność zakupu danego waloru. Określa, ile kosztuje złotówka rocznego zysku netto wypracowanego przez spółkę. Im ten wskaźnik jest niższy, tym akcja jest tańsza, potencjalnie więc bardziej opłacalna jest inwestycja. Oczywiście jest to duże uproszczenie, abstrahujące od perspektyw rozwojowych danej spółki, wielkości dywidendy, pozycji firmy na rynku itp. Miernik ten jest jednak powszechnie na świecie używany do syntetycznej oceny trafności zakupu akcji. Teoretycznie rynek powinien dążyć do wyrównania c/z dla poszczególnych akcji. Jednak nawet na zrównoważonych rynkach akcje nie mają równych wartości c/z. Jeżeli jakaś spółka ma perspektywę lepszych niż dotąd wyników, wówczas rynek akceptuje większe c/z (inwestorzy patrzą w przyszłość i grają o przyszłe zyski). Analogicznie, jeżeli jakaś firma najprawdopodobniej nie będzie miała dobrych wyników, wówczas c/z będzie niższe. Mimo że walor pozornie jest atrakcyjniejszy, jego kurs może nie rosnąć. Wskaźnik c/z może być wyższy od przeciętnej dla giełdy również z innych przyczyn. Wielcy inwestorzy, chcąc przejąć kontrolę nad spółką, zmuszeni są kupować jej akcje po coraz wyższym kursie — c/z wzrasta. Ich kalkulacje są jednak inne od przewidywań pozostałych uczestników rynku. Wskaźnik ten jest dużo wyższy od średniej giełdowej także dla firm, które przynoszą małe zyski. Dla firm przynoszących straty wyznaczenie wskaźnika c/z również jest możliwe. W takich sytuacjach nie stosuje się jednak metody dochodowej. Używany wówczas sposób oparty jest na wartości księgowej netto majątku przedsiębiorstwa. Od sumy bilansowej (wszystkie aktywa) odejmuje się wszystkie zobowiązania oraz rezerwy utworzone na nieściągalne należności. Wskaźnik Otrzymana wartość, to majątek księgowy netto. Wskaźnik c/wk informuje, c/wk. jaka jest relacja między ceną akcji a wartością księgową netto majątku spółki przypadającą na jedną akcję, czyli, jaki jest stopień zabezpieczenia akcji na majątku danej spółki. Im zatem wskaźnik jest wyższy, tym gorzej, gdyż 8. Rynek kapitałowy 209 zakup jest bardziej ryzykowny. Wartość powyżej l oznacza bowiem, że cena akcji jest wyższa niż księgowa wartość majątku przypadająca na tę akcję. Na prawie wszystkich rynkach średni poziom tego wskaźnika wynosi od l do 2. W Polsce dochodzi do 2. Jest to poziom niepokojący, zważywszy, że stan naszej gospodarki bardzo jeszcze odbiega od gospodarek zachodnich. Wskaźnik c/wk, podobnie jak cl z, pozwala porównywać ze sobą poszczególne walory. Wartość księgowa netto spółki może jednak znacznie się różnić od rzeczywistej wartości jej majątku. Cennym źródłem informacji giełdowych są analizy giełdowe. Istnieją trzy rodzaje tych analiz: fundamentalna, techniczna i portfelowa'. 8.9. Inwestorzy, gracze, spekulanci Rynek papierów wartościowych umożliwia lokowanie (inwestowanie) czasowo wolnych środków finansowych przez zakup walorów przynoszących korzyści. Umożliwia też ich zamianę na gotówkę przeznaczoną na inne cele, które — zdaniem inwestora — są dla niego intratniejsze. Wśród przyczyn inwestowania w papiery wartościowe najczęściej wymienia się następujące: • bliskie dla inwestora cele przedsiębiorstwa, • chęć uzyskania dochodów w krótkim czasie, • zdobycie kontrolnego pakietu akcji, czyli takiej liczby akcji, która umożliwia kontrolowanie działalności spółki akcyjnej, • przygoda. Posiadaczy wolnych środków finansowych, inwestujących je w papiery wartościowe, dzieli się na inwestorów biernych i czynnych. Inwestor bierny Inwestor nabywając papiery traktuje je jako stosunkowo trwałą lokatę, przynoszącą bierny mu korzyści w formie odsetek, dywidend lub premii. Obserwuje on bieżącą sytuację giełdową, ale rzadko dokonuje wymiany swych papierów wartościowych na inne, korzystniejsze. Obok uzyskiwanych korzyści ceni sobie bezpieczeństwo lokaty. Inwestor czynny (aktywny) poszukuje zarobku przede wszystkim Inwestor w częstej sprzedaży i kupnie walorów. Uwzględnia przy tym ich tendencje czynny kursowe. Niekiedy wysoki popyt na niektóre walory może spowodować wysokie wzrosty kursów (hossę), nie uzasadnioną rzeczywistą koniunkturą gospodarczą. Specyficzną odmianą inwestorów są inwestorzy instytucjonalni. Do tej Inwestor in-grupy należą banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze powiernicze, stytucjonalny które za powierzone oszczędności nabywają papiery wartościowe dostępne w obrocie giełdowym. Instytucje te obracają dużymi portfelami walorów ' Zob. szerzej: B. Baryłko, J. Mikos, Gielda krok po kroku. Warszawa 1994; W. Kotliński, Pieniądze zbieraj z parkietu, Bielsko-Biała 1994. 210 Stanisław Jankowski i dokonują operacji dla osiągnięcia większych zysków. Powyższe oszczędności przekształcane są w tzw. fundusze inwestycyjne. Jeśli przynoszą one dochód, to jest on wypłacany oszczędzającym proporcjonalnie do ich wkładu. Gracze Kupujących i sprzedających papiery wartościowe na giełdzie nazywa się też — w zależności od sposobu inwestowania — graczami lub spekulantami. Określenia te nie mają znaczenia pejoratywnego. Gracze grają na podstawie zasłyszanych wiadomości, od przypadku do przypadku, działają pod wpływem emocji. (Zapalonym graczem był I. Newton.) Graczy dzieli się często na grupy, według celów ich działania: • uniwersaliści (dla przyjemności), • łowcy zysków maksymalnych, • wygodni (żyją z gry), • zapobiegliwi (gromadzą w ten sposób środki na starość). Do prowadzenia gry giełdowej potrzeba pieniędzy, wiedzy (znajomości sprawy), cierpliwości i szczęścia. Spekulanci Spekulant, inaczej „twardziel", pragnie pomnożyć swój kapitał. Posiada pieniądze, wiedzę i cierpliwość, czego brakuje tzw. „mięczakom". Spekulanta charakteryzuje: • optymizm (wierzy we własne szansę), • odwaga (nie boi się), • upór (podnosi się po ewentualnych klęskach), • umiejętność przewidywania kursów giełdowych. Spekulacja w swym pierwotnym sensie wyrażała „przewidywanie". Jeszcze dziś mówimy — spekulacja myślowa. Zyski inwestorów pochodzą z dwóch źródeł: ze wzrostu rynkowych cen akcji firmy i z dywidendy wypłacanej przez firmę. W ciągu lat osiemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie dochody akcjonariuszy wynosiły średnio 14,9% rocznie, z tego 10,2% wynikało ze wzrostu cen akcji, a 4,7% pochodziło z wypłacanych dywidend. Dochód z jednej dywidendy jest w dłuższej perspektywie zawsze niższy od stopy procentowej od depozytów bankowych. Nikt więc nie kupowałby akcji, gdyby nie liczył na wzrost ich cen w długim okresie. Straty Straty inwestorów wynikają z obniżania się cen rynkowych akcji i braku dywidend. Najszybciej rozwijające się firmy zwykle przeznaczają wszystkie zyski na dalszy swój rozwój. Zaletą inwestowania w akcje jest możliwość Ryzyko nieograniczonych zysków, natomiast wadą — ryzyko, mające kilka postaci: • ryzyko rynkowe, to możliwość poniesienia strat na skutek wahania cen na danym rynku, • ryzyko finansowe — możliwość poniesienia strat z powodu trudności finansowych firmy emitującej papiery wartościowe, • ryzyko gospodarcze, wynikające ze zmiany siły nabywczej pieniądza oraz zmiany koniunktury gospodarczej, • ryzyko polityczne, wiążące się z takimi zmianami politycznymi. Źródła zysku inwestorów 8. Rynek kapitałowy 211 które korygują dotychczasowe priorytety ekonomiczne; w ich efekcie wytwarza się nowy układ powiązań na rynku kapitałowym, gdyż zmieniły się warunki gospodarowania podmiotów gospodarczych. Ograniczenie ryzyka na giełdzie polega na jednoczesnym inwestowaniu Ograniczenie w różne papiery wartościowe w określonych proporcjach. Istota gry giełdowej ryzyka polega na ustawicznym „przesiadaniu się" z jednych walorów, które osiągnęły swe apogeum cenowe, na inne, których ceny powinny zwyżkować. 8.10. Transakcje giełdowe Na giełdach papierów wartościowych występują w różnych odmianach dwa zasadnicze rodzaje operacji giełdowych: natychmiastowe i terminowe. Podstawowym kryterium ich rozróżniania jest czas i warunki kupna-sprzedaży. Transakcje natychmiastowe muszą być realizowane od razu po jej Transakcje zawarciu, na ogół nie później niż w ciągu 1-2 dni. W tym czasie powinno natychmiasto-nastąpić przeniesienie prawa własności papierów wartościowych na nabywcę we i zapłata za nie. Jeśli realizacja się przeciąga, co jest sprzeczne z regulaminem giełdy, wówczas osoby poszkodowane mogą dochodzić roszczeń wobec niesolidnych kontrahentów. Tylko giełdy nowojorskie dopuszczają pięciodniowy termin rozliczeń, jako niezaprzeczalny. Do wyznaczonego terminu nabywca otrzymuje walor, a sprzedający umówioną zapłatę. Jeśli papiery wartościowe zostały zdeponowane w banku lub w instytucji powierniczej, wówczas kupujący otrzymuje kwit depozytowy lub odpowiedni dokument świadczący o przeniesieniu własności zdeponowanego portfela akcji. Transkacje terminowe występują wówczas, gdy okres między zawarciem Transakcje transakcji a jej rozliczeniem jest z góry wyznaczony przez strony ją arbitrażowe zawierające. Uczestnicy takiej operacji uzgadniają liczbę walorów będących przedmiotem kupna-sprzedaży i cenę (kurs), po której mają być zrealizowane. Transakcje terminowe zawierają ludzie grający na zwyżkę (hossa) lub zniżkę (bessa) kursów4. Wśród transakcji terminowych wyróżnia się: • transakcje terminowe typu opcje, • transakcje terminowe typu futures. Opcja jest instrumentem finansowym, który daje jego posiadaczowi Opcje prawo do zakupu lub sprzedaży innego instrumentu finansowego (przeważnie papieru wartościowego) w określonym w kontrakcie terminie i po ustalonej z góry cenie. Ten inny instrument finansowy nazywany jest instrumentem pierwotnym lub instrumentem związanym, gdyż pozostaje w związku z opcją. J Na giełdzie londyńskiej osoba grająca na zwyżkę kursu nazywana jest „bykiem", a na zniżkę kursu — „niedźwiedziem". 212 Stanislaw Jankowski Wystawca opcji ma obowiązek ją sprzedać i gwarantować odbiór instrumentu pierwotnego (związanego). Nabywca natomiast — czyli właściciel opcji — ma prawo, lecz już nie obowiązek, sprzedać tę opcję na rynku wtórnym lub też zrealizować ją w określonym w umowie terminie. Prawo to jednak kosztuje. Jest to tzw. premia, czyli cena opcji. Ze względu na zakres praw i obowiązków stron transakcji wyróżnia się dwa rodzaje transakcji opcyjnych: • opcja kupna (cali option}, daje jej nabywcy (posiadaczowi) prawo do zakupu pierwotnego instrumentu finansowego według określonych wcześniej warunków, • opcja sprzedaży (put option}, daje jej nabywcy (posiadaczowi) prawo do sprzedaży pierwotnego instrumentu finansowego według określonych wcześniej warunków. W powyższych transakacjach opcyjnych nabywca opcji znajduje się w lepszej sytuacji, gdyż ma prawo wyboru między realizacją transakcji a jej zaniechaniem. Takiej możliwości wyboru nie ma sprzedawca. Jeśli posiadacz opcji wykorzysta ją, wówczas następuje wykonanie lub rozliczenie opcji. Jeśli opcja nie została wykorzystana w przewidzianym w kontrakcie terminie, wówczas traci swą ważność i termin opcji wygasa. Opcje mogą być wystawione na różne instrumenty finansowe. Najczęściej spotyka się następujące jej rodzaje: • opcje akcyjne — instrumentem pierwotnym jest akcja; • opcje walutowe — instrumentem pierwotnym jest waluta innego kraju; • opcje procentowe — instrumentem pierwotnym jest oprocentowany papier wartościowy, np. obligacja; • opcje indeksowe — instrumentem pierwotnym jest indeks, np. rynku. Szczególnym przykładem opcji akcyjnej jest warrant, czyli prawo przysługujące nabywcy wobec emitenta do nabycia akcji przyszłych emisji emitenta po z góry określonej cenie, albo żądania zapłaty w ustalonym terminie różnicy pomiędzy ceną wykonania a ceną rynkową instrumentu bazowego. Wykonanie warrantu może również nastąpić przez dostawę instrumentu bazowego. Oprócz podziału na opcje kupna i opcje sprzedaży wyróżniamy również opcje europejskie i amerykańskie. Posiadacz opcji europejskiej może zrealizować ją tylko w oznaczonym przyszłym terminie, natomiast w przypadku opcji amerykańskiej prawo realizacji przysługuje w dowolnym momencie, do daty wygaśnięcia włącznie. Depozyt zabezpieczający wymagany jest jedynie od wystawcy opcji, ponieważ potencjalnie może on ponieść bardzo wysoką stratę. Natomiast strata nabywcy opcji jest ograniczona do wysokości zapłaconej premii. Opcja jest kontraktem, w którym występują dwie strony: posiadacz opcji (holder) i wystawca opcji (writer). Jak przedstawiają się dochody obu tych stron pokażemy na przykładzie. 8. Rynek kapitałowy 213 Przykład transakcji opcji kupna Inwestor analizując wyniki finansowe spółki akcyjnej „Flora" dochodzi do wniosku, że w ciągu najbliższych miesięcy kurs akcji zwykłych tej firmy znacznie wzrośnie. Kupując opcję kupna nabywa prawo zakupu, np. 100 akcji tej spółki po cenie bazowej 2 zł za akcję. Cena opcji za sztukę wynosi 10 groszy. Nabywca płaci za cały kontrakt opcyjny 10 zł (100 szt. x 0,10 zł). Jeśli kurs wzrośnie np. do 2,5 zł, to nabywca opcji kupi wówczas powyższe 100 akcji po 2 zł za sztukę, a następnie sprzeda po 2,5 zł. Jego rachunek wygląda wtedy następująco: cena nabycia akcji (100 x 2 zł) = 200 zł, cena opcji (100 x 0,10 zł) = 10 zł, łączny wydatek = 210 zł, przychód ze sprzedaży akcji (100 x 2,5 zł) = 250 zł, zysk (250-210) = 40 zł. Jeżeli w okresie objętym opcją nastąpi spadek kursu akcji poniżej ceny bazowej 2 zł, to inwestor nie skorzysta wówczas z przysługującego mu prawa nabycia akcji i poniesie stratę w wysokości 10 zł. Przykład transakcji opcji sprzedaży Nabywca opcji sprzedaży zakłada, że nastąpi spadek kursów akcji firmy „Flora". Jeżeli kurs akcji spadnie do 1,80 zł, to kupi on na giełdzie akcje po tym kursie, aby je następnie sprzedać kupującemu opcję sprzedaży po 2 zł. Jego rachunek wygląda wtedy następująco: kwota ze sprzedaży akcji (100 x 2 zł) = 200 zł, cena opcji (100 x 0,10 zł) = 10 zł, przychód = 210 zł, zakup akcji (100 x 1,80 zł) = 180 zł, zakup opcji (100 x 0,10 zł) = 10 zł, zysk [210-(180+10)] = 20 zł. Jeżeli w okresie objętym opcją kurs akcji „Flory" przewyższy cenę bazową, to nasz inwestor nie skorzysta z opcji, a jej koszt zakupu (10 zł) spisze na straty. Kontrakt futures stanowi zobowiązanie do zakupu bądź sprzedaży Futures określonych aktywów (towarów lub instrumentów finansowych) po uzgodnionej w kontrakcie cenie, w ustalonym momencie w przyszłości. Nabywca kontraktu futures zajmuje pozycję długą i jest zobowiązany do zakupu aktywów, podczas gdy sprzedający kontrakt zajmuje pozycję krótką i jest zobowiązany do ich sprzedaży. Jak widać zatem obie strony kontraktu futures przyjmują na siebie 214 Stanisław Jankowski zobowiązanie, inaczej niż w przypadku opcji, gdzie jedna strona miała prawo, a druga przyjmowała na siebie zobowiązanie. Warunkiem zawarcia kontraktu futures jest złożenie przez obie strony odpowiednich depozytów pieniężnych u swoich maklerów jako zabezpieczenia realizacji zobowiązań w razie niekorzystnych zmian cen na rynku. Maklerzy z kolei składają te depozyty w izbie rozrachunkowej, która jest nieodzowną instytucją wszystkich rynków terminowych. Jej rola polega na rejestrowaniu, rozliczaniu i gwarantowaniu realizacji zobowiązań wynikających z zawartych kontraktów. W najbliższym czasie na polskim rynku publicznym będą notowane pierwsze instrumenty terminowe w postaci opcji i kontraktów futures, Derywaty nazywane też instrumentami pochodnymi lub derywatami5. Ich wartość zależy od wartości instrumentów (aktywów bazowych), na które pochodne instrumenty zostały wystawione. W przypadku finansowych kontraktów futures typowymi aktywami bazowymi mogą być indeksy akcji, waluty, instrumenty o dochodzie stałym (np. bony i obligacje skarbowe lub depozyty eurodolarowe); w przypadku opcji — akcje, indeksy akcji, waluty, kontrakty futures i swapy). Forward Oprócz kontraktów futures występują kontrakty forward. Definicja kontraktu forward jest zasadniczo taka sama jak kontraktu futures, tzn. jest to instrument finansowy, który zobowiązuje dwie strony do zawarcia w przyszłości transakcji na warunkach określonych w kontrakcie. Kontrakty forward istniały na rynkach jeszcze przed kontraktami futures. Podstawowe różnice między tymi kontraktami są następujące: Kontrakt futures: • występuje z reguły na giełdzie; • jest kontraktem standaryzowanym, dla którego ściśle określone są ilość przedmiotu kontraktu i termin dostawy; charakterystyki te określa giełda, jedynie cena kontraktu jest negocjowana na rynku; • termin dostawy określony jest jako cały miesiąc; • w przeważającej większości przypadków dostawa przedmiotu kontraktu nie występuje, gdyż pozycja przyjęta w kontrakcie przez inwestora jest likwidowana przed terminem dostawy przez przyjęcie odwrotnej pozycji; • przez obie strony wnoszony jest depozyt, stanowiący pewien procent ceny kontraktu; • kontrakt rozliczany jest codziennie na zasadzie marking to market. Kontrakt forward: • występuje w obrocie pozagiełdowym; • jest kontraktem niestandaryzowanym, na zamówienie, co oznacza, że dwie strony kontraktu ustalają zarówno ilość przedmiotu kontraktu, jak i termin dostawy; 5 R.C. Merton i M.S. Scholes za opracowanie metody określania wartości derywatów otrzymali w 1997 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. 8. Rynek kapitałowy 215 • termin dostawy określony jest jako konkretny dzień; • prawie zawsze dochodzi do dostawy przedmiotu kontraktu; • zawarcie kontraktu nie wymaga wniesienia depozytu; • płatność następuje po dostawie. Zasada marking to market występująca przy kontraktach futures polega Zasada na tym, że izba rozrachunkowa giełdy codziennie koryguje stan rachunków marking to obu stron o zmianę ceny kontraktu futures w ciągu tego dnia. Jeśli np. market w ciągu dnia cena kontraktu futures wzrasta o 10, to stan rachunku sprzedającego kontrakt jest zmniejszany, a stan rachunku kupującego kontrakt jest zwiększany o tę sumę. Oczywiście odwrotnie jest w przypadku spadku ceny kontraktu futures. Obie strony są zobowiązane do utrzymywania na rachunku pewnej ustalonej sumy. W ostatnich latach na świecie rozpowszechnił się instrument pochodny pod nazwą swap (czyli zamiana). Polega on na tym, że dwie strony zamieniają przyszłe płatności, jakich mają dokonać na rzecz instytucji finansowych. Pośredniczy w tym inna instytucja finansowa. Zamiana płatności jest tak pomyślana, że zyskują na niej obie strony oraz pośrednicząca instytucja finansowa. Swapy mogą dotyczyć różnych form płatności. Najczęściej spotykane są: swap procentowy i swap walutowy. Oprócz transakcji natychmiastowych i terminowych istnieją również Transakcje transakcje arbitrażowe. Polegają one na wykorzystywaniu różnic kursowych arbitrażowe tego samego waloru na dwóch różnych giełdach. Maklerzy tych giełd, dzięki szybkim środkom łączności i znajomości poziomu kursów na obu giełdach, przeprowadzają niemal równolegle kupno walorów na jednej giełdzie i ich sprzedaż na drugiej. Po opłaceniu kosztów transakcji dzielą się następnie zyskiem wynikającym z różnicy między kursem kupna i sprzedaży. Tego rodzaju transakcje zapewniają ich uczestnikom zysk, a jednocześnie powodują wyrównywanie kursów określonych walorów na różnych giełdach. 8.11. Notowania giełdowe Ceny (kursy), po jakich dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży papierów wartościowych danego dnia, wykazywane są (notowane) w specjalnym wykazie (biuletynie), czyli tzw. cedule giełdowej. Ogłasza się ją zgodnie z regulaminem giełdy. Dane ceduły publikowane są też przez prasę codzienną. Dla lepszej orientacji w mozaice kursowej, a zwłaszcza w skali zwyżek lub zniżek cen papierów wartościowych świadczących o stanie koniunktury gospodarczej, ogłasza się również syntetyczne indeksy kursów, opracowywane przez poszczególne giełdy według różnych metod. Najbardziej znane z nich, to wskaźniki Dow Jonesa i Standard Poor's 500 w Stanach Zjednoczonych, CAC 40 we Francji, NIKKEI w Japonii, Dax w Niemczech i FTSE 100 w Wielkiej Brytanii. Indeksy giełdowe 216 Stanisław Jankowski Własny wskaźnik zmian kursów akcji ma również Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Jest nim tzw. Warszawski Indeks Giełdowy (WIG). Od 1993 r. jest on obliczany według nowej formuły zgodnie z wzorem: (WiBPiB)K,lOOO gdzie: WIG, — wartość WIG w okresie t, N— liczba spółek uwzględnionych w indeksie (wszystkie spółki rynku podstawowego), w,-, — liczba akcji /-tej spółki znajdujących się na rynku (dopuszczonych do obrotu giełdowego) w okresie /, P„ — cena akcji /-tej spółki w okresie ?, wiB — liczba akcji /-tej spółki znajdujących się na rynku w okresie podstawowym (wtedy na giełdzie było 5 spółek), PiB — cena akcji /-tej spółki w okresie podstawowym, K, — współczynnik korygujący w okresie t. Jak wynika z powyższego wzoru, WIG określa — w stosunku do okresu podstawowego — zmianę wartości rynkowej (cena akcji pomnożona przez liczbę akcji) spółek, których akcje występują na giełdzie. Jako okres podstawowy przyjęto tu pierwszą sesję giełdy w dniu 16 kwietnia 1991 r. Przyjęto również, że wartość WIG na pierwszej sesji wynosiła 1000. Warszawski Indeks Giełdowy 20 również charakteryzuje rynek pod-WIG 20 stawowy GPW w Warszawie. Jest on notowany od 16 kwietnia 1994 r. Indeks ten obliczany jest na podstawie portfela składającego się z akcji 20 spółek o największej wartości rynkowej i największym obrocie. Przy konstruowaniu indeksu tworzy się dwa rankingi spółek: ze względu na wartość rynkową oraz ze względu na wielkość obrotów. Następnie tworzy się łączny ranking, w którym wartość rynkowa ma wagę 0,4, a wielkość obrotów wagę 0,6. Przy wyznaczaniu indeksu pod uwagę bierze się 20 spółek znajdujących się na najwyższych miejscach w łącznym rankingu, z tym, że z jednej branży może być co najwyżej 5 spółek. Następnie tworzy się portfel złożony z akcji tak wybranych spółek, przy czym metoda tworzenia jest kilkustopniowa. Wartość portfela w danym dniu podzielona przez wartość portfela w dniu 16 kwietnia 1994 r. i pomnożona przez 100 jest wartością WIG 20. Wynika z tego, że wartość WIG 20 na pierwszej sesji, na której był notowany, wynosiła 100. WIRR Warszawski Indeks Rynku Równoległego (WIRR) charakteryzuje rynek równoległy GPW w Warszawie, przy czym pod uwagę bierze się wszystkie spółki tego rynku. Przy jego wyznaczaniu stosuje się te same zasady, co przy wyznaczaniu WIG. Rozdział 9 Rynek pracy 9.1. Pojęcie i uwarunkowania zatrudnienia Przez zatrudnienie rozumie się, w szerokim tego słowa znaczeniu — pracę, Pojęcie zajęcie, czynność, a w wąskim znaczeniu — pracę osób, których stosunek do zatrudnienia pracodawcy jest oparty na umowie najmu, mianowania lub współużytkowaniu środków produkcji'. Zatrudnienie wyraża więc w danej gospodarce określoną liczbę osób wykonujących pracę na podstawie obowiązujących norm prawnych i ujmowanych w statystykach zatrudnienia, ubezpieczeń i organizacji związkowych2. Zatrudnienie jako kategoria makroekonomiczna charakteryzuje się złożonością i specyfiką w porównaniu z innymi problemami ekonomicznymi. Specyfika ta wiąże się z całym kompleksem uwarunkowań i przyczyn, z których najważniejsze omówimy poniżej. • Uwarunkowania demograficzne wpływają bezpośrednio na wielkość Uwarunkowa-i strukturę zasobów siły roboczej zasilających rynek pracy. Rozwój demo- nia demogra-graficzny podporządkowany jest działaniu praw rozwoju biologicznego. ficzne Związki zagadnień demograficznych z ekonomicznymi są bezsporne, ale niezwykle złożone. Rozwój demograficzny obejmuje takie zjawiska, jak rodność, płodność, umieralność ogólna i umieralność niemowląt, przyrost naturalny, emigracja i imigracja ludności3, które wpływają m.in. na ogólne koszty zatrudnienia, wydatki na zdrowie, kształcenie i oświatę publiczną, kulturę, sport i wypoczynek, ubezpieczenia, administrację, obronność, wymiar sprawiedliwości. Właściwe rozwiązanie problemów demograficznych wymaga 1 Istnieją też takie formy umów, jak np. umowy zlecenia, umowy o dzieło. : Występuje też zjawisko zatrudnienia „na czarno". 1 Rodność mierzy się liczbą urodzeń na 1000 ludności, płodność — liczbą urodzeń na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat, umieralność — ogólną liczbą zgonów na 1000 ludności, umieralność niemowląt — liczbą zgonów dzieci poniżej roku na 1000 ludności. 218 Tadeusz Ohrębski konsekwentnego ich zespolenia z zagadnieniami ekonomicznymi, zwłaszcza z kształtowaniem strategii wzrostu gospodarczego; Uwarunkowa- • Uwarunkowania społeczne wynikają ze stosowanej polityki społecznej nią społeczne oraz osiągniętego poziomu postępu społecznego. Takie kwestie, jak wymiar nominalnego czasu pracy, zakres świadczeń społecznych, warunki przechodzenia na renty i emerytury, dostępność kształcenia się na wyższych poziomach edukacji, skala bezrobocia, zasiłki dla bezrobotnych, zakres i formy pomocy społecznej i charytatywnej dla ludzi niesamodzielnych, możliwości pracy w niepełnym i więcej niż w pełnym wymiarze czasu pracy, mogą zarówno utrudniać sytuację zatrudnieniową w gospodarce, jak i ułatwiać ją. Do tego dodać trzeba taki aspekt społeczny zatrudnienia, jak konieczność pracy dla siebie i współpracy między sobą w różnych grupach i zespołach dla osiągnięcia wspólnych celów"1. Jeżeli praca dla siebie i współpraca między ludźmi zawodzą, zawsze pojawiają się problemy społeczne, np. w rodzinie kończy się rozwodem, w przedsiębiorstwie bankructwem, w zespołach i organizacjach zarządzanych przez rząd zjawiskami kryminalnymi czy innymi nieprawidłowościami prawnymi. Zakres problemów społecznych wpływających na zatrudnienie rozszerza się. Sprzyja temu wzrost liczby ludności, jej koncentracja na niektórych obszarach, wzrost wykształcenia. Czynniki te ułatwiają pojawienie się nowych idei, zmiany w technice, technologii i komunikowaniu się ludzi, co rozszerza zakres różnych wpływów politycznych. Uwarunkowa- • Uwarunkowania ekonomiczne wyrażają się w tym, że poziom i struktura nią ekono- dochodu narodowego, m.in. jego podział na część konsumowaną i akumulowa-miczne n^ oja-ggjąją możliwości absorbcji siły roboczej, czyli możliwości zatrudnienia, ale jednocześnie rozmiary i struktura zatrudnienia oraz wydajność pracy determinują przyrost dochodu narodowego i inwestycyjne możliwości wzrostu gospodarczego. Zatrudnienie jest najważniejszym czynnikiem produkcji, bo bez niego majątek narodowy i środki produkcji stają się bezużyteczne. Zatrudnienie jest również źródłem dochodów pracowniczych w formie płac, które wraz z innymi czynnikami współokreślają efektywny popyt na dobra i usługi. Wpływa tym samym na warunki równowagi gospodarczej, a więc na relacje między dochodem narodowym, inwestycjami, płacami, cenami, popytem efektywnym na dobra i usługi, bezrobociem, inflacją, stopą procentową oraz stopą oszczędzania. 9.2. Gospodarowanie zasobami siły roboczej Pojęcie Gospodarowanie zasobami siły roboczej, najkrócej ujmując, polega na gospodaro- przygotowaniu do pracy (w czym uczestniczy gospodarstwo domowe, system wama siłą ro- Ogwjaty publicznej i prywatnej, przedsiębiorstwa), wykonywaniu jej (czego wynikiem są dobra i usługi), użytkowaniu oraz zużyciu uzyskiwanych O.W. Phelps, Introduction to Labor Economics, New York 1955. s. 4. 9. Rynek pracy 219 z pracy rezultatów1. Cała sprawa rozstrzyga się współcześnie w płaszczyźnie: człowiek-praca-życie w rodzinie, i zależy od wzajemnych stosunków: • siły roboczej i środków produkcji ( w tym przyrody jako najogólniejszego przedmiotu pracy) funkcjonujących w określonych stosunkach społecznych, co określa skuteczność i efektywność uzyskiwania dóbr i usług oraz decyduje o stanie środowiska materialnego tworzonego przez ludzi i o stanie środowiska naturalnego; • siły roboczej i całego społeczeństwa, co wyznacza proporcje między tą częścią społeczeństwa, która pracuje, i tą, która jest utrzymywana; • siły roboczej zatrudnionej i partycypującej w wartości nowo wytworzonej w formie płac i innych dochodów z pracy i pozostałej ludności użytkującej i zużywającej dobra i usługi, co określa proporcje podziału efektów pracy na potrzeby bieżące i przyszłe oraz wyznacza z jednej strony warunki odnowy i rozwoju ludności, z drugiej zaś — warunki odnowy i rozwoju gospodarki. W zakres gospodarowania siłą roboczą wchodzą cztery procesy, które krótko omówimy. 1. Proces odnowy siły roboczej rozumiany jako co najmniej utrzymanie Proces stałej liczby ludzi mających zdolność wykonywania pracy i określony odnowy poziom wiedzy oraz strukturę kwalifikacji, co z kolei wymaga zastępowania tych, którzy ubywają z tej zbiorowości. 2. Proces przyrostu siły roboczej, który wyraża zwiększanie ilości Proces i poprawę jakości zasobów pracy. Z punktu widzenia tworzenia odpowiednich przyrostu warunków odnowy dla istniejących i nowych strumieni siły roboczej i kształtowania rozwoju społeczno-gospodarczego najkorzystniejszy byłby równomierny w czasie i umiarkowany ich przyrost, a w skrajnym przypadku osiągnięcie takiej zdolności sterowania procesami demograficznymi, aby móc najlepiej dostosować ich rozwój do warunków, możliwości, cech i celów rozwoju społeczno-gospodarczego. W tej dziedzinie dominuje przekonanie, że to nie przyrost siły roboczej dostosowuje się do wymagań rozwoju społeczno-gospodarczego, a raczej występuje zależność odwrotna. Jak dotąd stopień panowania nad przebiegiem demograficznego procesu przyrostu zasobów siły roboczej jest niedostateczny i charakteryzuje się znacznym stopniem żywiołowości, znajdującej wyraz w wahaniach wielkości przyrostów, co komplikuje zarówno kształtowanie poziomu i rodzaju kwalifikacji siły roboczej przez system edukacji, jak i proces absorbcji siły roboczej do pracy przez rynek. 3. Proces alokacji siły roboczej z punktu widzenia rozmiarów i struktury Proces efektywnego popytu ujawnianego na rynku pracy. Rozmieszczenie to powinno alokacji być dostosowane do rozmiarów i struktury produkcji dóbr i usług, na które 5 Siia robocza — odpowiednik ang. tabor force. manpower; hanc. force de travail. main d'»euvre; niem. arbeitskrafl; roś. raboczaja sita. 220 Tadeusz Obrębski istnieje popyt, infrastruktury technicznej i społecznej oraz szacowanego tempa ich rozwoju w krótkim, średnim i długim horyzoncie czasu. W procesie alokacji siły roboczej za pośrednictwem rynku pracy brane są pod uwagę prawidłowości zarówno ogólnego, szczegółowego, jak i jednostkowego oraz zawodowo-kwalifikacyjnego podziału pracy, co znajduje wyraz w określonej strukturze sektorowej, działowej, gałęziowo-branżowej, podmiotowej (przedsiębiorstwa, agendy rządowe, korporacje ponadnarodowe) i przestrzennej. Struktury te powinny być komplementarne, bo inaczej nie gwarantują sprawnej kooperacji poszczególnych podmiotów gospodarowania. Alokacja wymaga wysokiej elastyczności zasobów siły roboczej z powodu wysokiej zmienności produkcji, procesów inwestycyjnych, popytu efektywnego, kreacji nowych potrzeb. Z tego powodu siła robocza musi charakteryzować się wysokim stopniem dyspozycyjności poziomej (różne zastosowanie siły roboczej na tym samym poziomie kwalifikacji) i pionowej (zastosowanie siły roboczej do prac wymagających coraz wyższych kwalifikacji) oraz znaczną mobilnością przestrzenną. Sprawna alokacja siły roboczej za pośrednictwem rynku pracy gwarantować powinna absorbcję siły roboczej na poziomie efektywnego popytu i ograniczać marnotrawstwo siły roboczej w postaci bezrobocia oraz zwiększać dyspozycyjność i mobilność siły roboczej poprzez sprawną informację o sytuacji i możliwościach rynku pracy. Proces wyko- 4. Proces wykorzystania siły roboczej jest wyrażony, po pierwsze, rzystania sposobami jej użytkowania przez podmioty gospodarcze, tj. pracodawców, i formami jej wyposażania w środki produkcji i kwalifikacje, po drugie — systemami zarządzania użytkowaniem siły roboczej, po trzecie — niezbędnymi nakładami na stosowane sposoby użytkowania siły roboczej i systemy zarządzania, a po czwarte — uzyskiwanymi efektami przez poszczególne podmioty gospodarcze. Siła robocza Specyfika siły roboczej jako czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego jako czynnik polega m.in. na tym, że gospodarowanie jej zasobami wymaga jednoczesnego rozwoju UWZgiędniania: • kryterium naturalnego — biorącego pod uwagę wymogi rozwoju ludzkiego organizmu, którym rządzą pewne prawa demografii, fizjologii, biochemii, biomechaniki, ekologii i które narzucają określone rygory i normy dotyczące zasilania w strumienie dóbr i usług, a także sposoby ich użytkowania w procesie pracy i poza nią; jeżeli zasoby gospodarcze nie pozwalają sprostać tym wymaganiom odnowa siły roboczej jest niepełna, jej jakość pogarsza się, a efektywność jej funkcjonowania w układzie gospodarczym i społecznym obniża się; • kryterium społecznego — określającego prawne, polityczne, kulturalne i oświatowe podstawy kształtowania wzajemnych stosunków między pracownikami a pracodawcami oraz stosunków podziału efektów pracy i konsumpcji wyznaczającego normy i oceny zabezpieczeń interesów ludzi, ich zachowań i działań oraz hierarchie i rodzaje spełnianych przez nich ról. 9. Rynek pracy 221 • kryterium ekonomicznego — wyznaczającego stopień osiągniętej ex post lub pożądanej efektywności gospodarowania zasobami siły roboczej, która charakteryzuje całokształt wymiernych nakładów materialnych ponoszonych na siłę roboczą, będących jednym ze sposobów i środków motywowania pracy, oraz wymiernych, uzyskiwanych przez nią rezultatów; warunkiem niezbędnym zatrudnienia siły roboczej jest to, aby jej działalność przynosiła przedsiębiorstwu zyski. Wymienione kryteria wskazują, że po pierwsze — w gospodarowaniu siłą roboczą współistnieją procesy demograficzne, społeczne, ekonomiczne i inne, które decydują o złożoności i wielowarstwowej strukturze samego procesu gospodarowania, i po wtóre — że w warunkach stosowania więcej niż jednego kryterium, wyłania się ważny problem określenia ich wzajemnego stosunku i hierarchizacji. 9.3. Modele alokacji siły roboczej W realnej gospodarce nie występują czyste modele alokacji siły roboczej. Współczesny model alokacji rynkowej jest historycznie poprzedzony gospodarką, w której dominowały naturalne stosunki pracy (model naturalnej Model alokacji). Ten typ stosunków pracy przeważał w społeczeństwie jeszcze nie naturalnej tak dawno, bo zaledwie sto lat temu. Charakteryzował się tym, że wytwórcy alokacJi byli właścicielami, lub współwłaścicielami środków produkcji, siła robocza nie była towarem, brak więc było rynku pracy, nie występowała kategoria płacy jako ceny siły roboczej, nie było jawnego bezrobocia, bo każdy przyrost siły roboczej znajdował przynajmniej częściowe zatrudnienie. Nadwyżki siły roboczej występowały w formie zamaskowanej, trudnej do zidentyfikowania ze względu na brak regularnych spisów ludności w skali poszczególnych państw. Jeszcze na początku XIX wieku dominowały w strukturze zatrudnienia zajęcia rolnicze — 80-90% ludności, nieliczne były zajęcia rzemieślnicze — 7% oraz oświatowo-religijne około 10%6. Podstawowymi formami zatrudnienia było samozatrudnienie, służba lub niewolnictwo. Model rynkowej alokacji siły roboczej ukształtował się wraz z rozwojem Model gospodarki kapitalistycznej. Rewolucja przemysłowa spowodowała, że rynkowej współczesne społeczeństwo przemysłowe jest w przeważającej części społe- alokacJ' czeństwem pracowników najemnych. Stosunki pracownicze i aktywność ekonomiczna w tych społeczeństwach oparte są na wzajemnych relacjach między pracodawcami a pracownikami najemnymi, w których ważnymi elementami są między innymi wolność osobista, swoboda zawierania umowy o zatrudnieniu, podział pracy i współpraca, znaczenie i wartość usług '' J. Fourastie, Myśli przewodnie, Warszawa 1972, s. 183. 222 Tadeusz Obręhski pracobiorcy, koszty, sprawność zarządzania, podział kontroli nad własnością i jej ochrona, regularność zatrudnienia i dochodu. W modelu rynkowym nie stosuje się wobec siły roboczej prawnego przymusu pracy. Pracownicy mogą z własnej inicjatywy swobodnie zmieniać pracę. Siła robocza staje się towarem. Przedsiębiorstwa kupują siłę roboczą jako czynnik produkcji na rynku pracy, kierując się motywem maksymalizacji zysku. Zatrudnianie i zwalnianie pracowników podporządkowane jest interesowi ekonomicznemu przedsiębiorstwa. Pracodawcy stosując rachunek ekonomiczny nie interesują się zwalnianymi pracownikami. Zajmuje się nimi natomiast państwo. Powstaje w związku z tym zjawisko bezrobocia jawnego, którego stosunek do zatrudnienia jest miarą nadwyżki podaży nad popytem siły roboczej. Nadwyżka siły roboczej nad efektywnym popytem, czyli bezrobocie, jest przedmiotem interwencyjnej polityki państwowej i systemu ubezpieczeń. Doskonały Model rynku doskonałego jest pewną idealizacją kapitalizmu wolnokon-rynek pracy kurencyjnego. Poniżej przedstawiamy charakterystyczne cechy tego modelu. • Na rynku istnieje stan doskonałej konkurencji między pracodawcami a pracownikami oraz między pracownikami i osobami szukającymi pracy. Doskonała konkurencja oznacza, że pracownicy reprezentujący popyt oraz osoby poszukujące pracy, które wyrażają podaż, nie są poddawane działaniom dyskryminującym. Istnieje wystarczająca liczba pracodawców, aby wchłonąć pojawiającą się podaż pracowników. Żaden pracodawca nie jest w stanie samodzielnie kształtować warunków na rynku, w tym zwłaszcza płacy siły roboczej. Podobnie, ze strony osób poszukujących pracy nie są stosowane żadne formy nacisku na pracodawców, aby kształtować płace siły roboczej na poziomie, który uniemożliwia pracodawcom osiągnięcie dochodów. • Rynek jest doskonale przejrzysty, co oznacza, że pracodawcom znane są dokładnie informacje o wielkości, strukturze kwalifikacyjno--zawodowej i dynamice podaży siły roboczej, a poszukujący pracy są dobrze zorientowani w wymaganiach dotyczących pracy, poziomie i dynamice płac oraz produkcyjności pracy. • Siła robocza na rynku pracy jest doskonale mobilna, co oznacza, że elastyczność jej podaży jest wysoka i umożliwia zaspokojenie każdego popytu, jaki pojawi się na rynku pracy. Siła robocza spełnia też warunek jednolitości dotyczący społecznego standardu kwalifikacji, dyscypliny, intensywności i woli pracy, co gwarantuje wysoką elastyczność substytucji (zastępowania jednych pracowników innymi) i umożliwia wymaganą kom-plementarność wykonywania pracy. • Cena siły roboczej, tj. płaca, jest jednolita na całym rynku pracy. Koszty dojazdów do pracy nie różnicują płac, a system ekonomiczny, w którym funkcjonuje rynek pracy, jest samowystarczalny i izolowany. Model doskonałego rynku pracy jest abstrakcyjną konstrukcją teoretyczną, gdyż rynek pracy jest tu zdolny do wchłonięcia każdej podaży siły 9. Rynek pracy 223 roboczej. Zdolności samoorganizacyjne takiego rynku zapewniają więc stan pełnego zatrudnienia siły roboczej. W rzeczywistości nawet w gospodarkach krajów najwyżej rozwiniętych Model niedo-występuje zawsze niedoskonały rynek pracy, tzn. różne jego formy, z reguły skonałego odległe od cech rynku idealnego. Rynek niedoskonały odznacza się m.in. rynku Prat'> cechami omówionymi poniżej. 1. Zbiorowość pracodawców nie jest jednolita, są to bowiem prywatni przedsiębiorcy niezmonopolizowanego sektora gospodarki, przedsiębiorcy sektora drobnotowarowego, przedsiębiorcy monopoliści krajowi i ponadnarodowi, pracodawcy państwowi. Warunki pracy, a zwłaszcza cena siły roboczej, w tych sektorach są różne i możliwości wpływania na rynek pracy, tj. kształtowanie popytu na siłę roboczą, bardzo zróżnicowane. Między pracodawcami istnieją formy wolnej konkurencji, konkurencji monopolistycznej w skali krajowej i ponadnarodowej. Z punktu widzenia pracodawców ma miejsce segmentacja rynku pracy, co powoduje, że jest on w określonym stopniu niejednolity i zdezintegrowany, składający się w gruncie rzeczy z wielu wyodrębnionych rynków pracy, między którymi istnieje ograniczony przepływ siły roboczej. 2. Zbiorowość siły roboczej jest również niejednolita. Obejmuje robot- Kwalifikacje ników niewykwalifikowanych, wykwalifikowanych, pracowników umysłowych, specjalistów i ekspertów, kadrę kierowniczą. Rynki pracy, z punktu widzenia podaży określonych grup siły roboczej, wyodrębnionych ze względu na kwalifikacje, są względnie izolowane. Przejście ich z rynku pracowników niewykwalifikowanych na rynek siły roboczej wykwalifikowanej jest niemożliwe bez uprzedniego nakładu inwestycyjnego na zdobycie nowych, wyższych, czy też innych kwalifikacji zawodowych. Zróżnicowanie kwalifikacji siły roboczej powoduje różne preferencje zatrudnienia ze strony pracodawców. Najbardziej niestabilne jest zatrudnienie robotników niewykwalifikowanych. Redukcja pracowników kwalifikowanych powoduje bardzo duże koszty i dlatego jest z reguły łagodniejsza i dokonywana w ostateczności. Istotnym elementem w konkurencji z pracodawcami są organizacje pracowników — związki zawodowe. Są one siłą zdolną ograniczać masową redukcję, ustanawiać instytucję płacy gwarantowanej, negocjować podwyżki płac, zawierać umowy zbiorowe. W ten sposób stosunki pracy między pracodawcą a pracownikiem tracą indywidualny charakter i przybierają postać stosunków między związkami zawodowymi a związkami pracodawców i państwem. W przypadku, gdy negocjacje między związkami zawodowymi a zwiąż- Funkcje karni pracowników załamują się — tzn. nie dochodzi do wspólnych uzgodnień państwa w sprawie zatrudnienia i wynagrodzeń — funkcje arbitrażowe i interwencyjne pełni państwo. Zakres tych funkcji zależy od realizowanej koncepcji sterowania polityką gospodarczą i stopnia zaangażowania państwa w ingerowanie w sprawy gospodarcze i społeczne. W koncepcji gospodarki liberalnej zakres interwencji państwa jest mały, a w koncepcji społecznej 224 Tadeusz Obrębski gospodarki rynkowej — duży. W koncepcji społecznej gospodarki rynkowej państwo prowadzi aktywną politykę kreowania zatrudnienia, tj. pobudzania popytu i podaży, wzrostu zatrudnienia i jednoczesnego ograniczania bezrobocia. W tym celu stosuje m.in. strategie skracania wymiaru nominalnego czasu pracy i skracania okresu aktywności zawodowej, popierania aktywnych funkcji rynku, tj. poradnictwa zawodowego i kształcenia oraz pobudzania inwestycji prywatnych. Rynek pracy pełni też funkcje kompensacyjne, czyli zapewnia udzielanie zasiłków i innych form pomocy bezrobotnym. Dzięki temu zmienia się funkcja rynku pracy, a poziom i dynamika płac przestają być rezultatem wyłącznie sił rynkowych. Uzyskanie przez pracowników płacy gwarantowanej występuje w formie zapewnienia minimalnego czasu pracy w ciągu roku i minimalnej płacy, co powoduje przekształcenie zatrudnienia i płacy w wielkości względnie stałe, niezależnie od wahań produkcji. Infrastruktura 3. Nowoczesna infrastruktura rynku pracy — obejmująca administrację państwowych służb zatrudnienia, wyposażonych w nowoczesną aparaturę informatyczną i dysponujących pełnym zestawem danych o wielkości, strukturze i dynamice popytu oraz podaży siły roboczej — nie eliminuje zatorów w przebiegu informacji, określonych, odmiennych preferencji pracodawców i poszukujących pracy, które uniemożliwiają zupełne dostosowanie podaży do popytu siły roboczej. Jest to wynik niepełnej, niedoskonałej mobilności siły roboczej, ograniczonej i zróżnicowanej cenowej elastyczności podaży pracy oraz zmiennego w czasie i innego od przewidywanego popytu na pracę ze strony pracodawców. Wielość zmiennych czynników wpływających na popyt i podaż siły roboczej powoduje, że z reguły trudno je idealnie dostosować i zapewnić pełne wykorzystanie zasobów siły roboczej. W tej sytuacji nieodłączną cechą gospodarki rynkowej jest występowanie zjawiska bezrobocia, którego skutkami i zmniejszeniem zajmuje się władza państwowa. Także cena siły roboczej jest w poszczególnych segmentach rynku zróżnicowana, bo segmenty te różnią się charakterem konkurencji, sytuacją ekonomiczną pracodawców, stopniem integracji, siłą społeczną związków zawodowych, zakresem i charakterem prawnym norm ochronnych pracowników. System ekonomiczny, w którym funkcjonuje rynek pracy, nie zawsze jest samowystarczalny w dziedzinie popytu na siłę roboczą, a tym bardziej nie jest izolowany. Masowe są zjawiska emigracji i imigracji siły roboczej, z czym wiąże się np. proces drenażu mózgów, tj. przyciągania siły roboczej najwyżej kwalifikowanej z krajów biednych do bogatych, a także występowanie tzw. „czarnych rynków pracy", czyli podejmowanie przez emigrantów pracy nielegalnej, tj. zabronionej przez ustawodawstwa poszczególnych krajów. Rzeczywisty rynek pracy, mimo swych ułomności, odgrywa ważną rolę, ponieważ ujawnia popyt i podaż siły roboczej, jej ceny oraz rozmiary i strukturę bezrobocia. Podaż siły Podaż siły roboczej to określona liczba ludzi w wieku zdolności do roboczej pracy i taką zdolność mających, gotowa podjąć pracę za oferowaną płacę 9. Rynek pracv 225 w określonym czasie na danym rynku pracy7. Głównymi czynnikami określającymi podaż pracy są m.in.: stopa przyrostu rzeczywistego ludności i relacja ludności w wieku aktywności zawodowej do ludności pozostałej. Na podaż ma wpływ także czas spędzany poza pracą przez jednostki w wieku aktywności zawodowej (szkoła, armia, więzienie) oraz odsetek kobiet w wieku zdolności do pracy i stopa ich aktywności zawodowej, zależna od tradycji i zwyczajów panujących w danym społeczeństwie. Podaż siły roboczej zależy też od ustawowej długości tygodnia pracy, organizacji i wykorzystania (praca jedno- czy wielozmianowa), poziomu i rodzaju kwalifikacji, kosztów ich zdobycia, poziomu płac realnych i stosunku czasu pracy do czasu wolnego. Na podaż wywiera również wpływ stosunek emigrantów do imigrantów w wieku zdolności do pracy, który zmienia się w stopniu adekwatnym do relacji plac realnych w poszczególnych krajach, poziom konsumpcji przy przeciętnej płacy i jej dynamika oraz poziom i struktura popytu na siłę roboczą. Popyt na siłę roboczą to określona liczba ludzi w wieku zdolności do Popyt na siłę pracy i taką zdolność mających, na którą jest zapotrzebowanie przy danej roboczą cenie i w określonym czasie ze strony pracodawców. Popyt wyznacza rzeczywiste możliwości zatrudnienia siły roboczej. Na popyt na siłę roboczą wpływają m.in. liczba i rodzaj pracodawców, poziom techniki i technologii oraz sposób zarządzania przedsiębiorstwami i stopień wykorzystania zdolności wytwórczych u pracodawców. Spośród czynników kosztowo-dochodowych ważna jest relacja przeciętnych płac na rynku pracy do kosztów siły roboczej i dochodów przedsiębiorstw, stopa substytucji siły roboczej przez rzeczowe czynniki produkcji i stosunek kosztu tej substytucji do dochodów pracodawców, stopa i struktura akumulacji i inwestycji u pracodawców oraz rzeczywista i przewidywana stopa zysku u pracodawców. Na popyt na siłę roboczą wpływa też: stopa opodatkowania dochodów pracodawców i stopa oprocentowania kredytów inwestycyjnych krótko- i długoterminowych oraz popyt na produkty i usługi pracodawców. Pewien wpływ wywiera również udział i znaczenie „czarnego" rynku pracy, siła i rola związków zawodowych oraz ustawodawstwo prawne dotyczące organizacji i ochrony pracy. Wynikiem wzajemnego oddziaływania podaży, płacy i popytu na siłę Zatrudnienie roboczą jest określony poziom zatrudnienia w gospodarce zapewniający a równowaga równowagę gospodarczą, tj. zrównanie globalnej podaży pracy z globalnym 8osP°darcza popytem na nią, przy określonym poziomie płac i występowaniu bezrobocia dobrowolnego. 7 Liczba ludności w wieku zdolności do pracy jest większa od liczby ludności taką zdolność mających, ponieważ część ludzi w tym wieku zdolności do pracy nie ma, cześć jest bierna zawodowo z wyboru bądź z przymusu. W Polsce do ludności w wieku zdolności do pracy zalicza się mężczyzn w wieku 18-64 lata i kobiety w wieku 18-59 lat. 226 Tadeusz Obrębski Założenia Podstawą tego twierdzenia są założenia neoklasycznych teorii zatrud-neoklasycz- nienia: nych teorii ^ płaca pracownicza równa się krańcowej wydajności pracy, co oznacza. zatrudnienia , , , . . . , . . . ... ze płaca osoby zatrudnionej równa się utracie wartości, jaka nastąpiłaby w razie zmniejszenia zatrudnienia o jednostkę; taki poziom płacy wyznacza krzywą popytu na siłę roboczą; 2) przy danym stanie zatrudnienia użyteczność płacy równa się krańcowej przykrości pracy, co oznacza, że płaca zapewnia podaż siły roboczej odpowiadającą danemu stanowi zatrudnienia; przykrość pracy oznacza utratę czasu wolnego i inne względy, które skłaniają ludzi do powstrzymania się od pracy, jeżeli oferowana płaca ma dla nich użyteczność mniejszą od pewnego minimum; założenie to wyznacza krzywą podaży siły roboczej, zaś rozmiary zatrudnienia ustalają się na poziomie, przy którym użyteczność produktu krańcowego równoważy się z krańcową przykrością pracy 8. Elastyczność Na podstawie tego twierdzenia ustala się wskaźnik cenowej elastyczności podaży pracy podaży pracy (E): AGp Ł — Gp \ Pi gdzie: Gp — liczba godzin pracy przepracowanych w tygodniu, Pl — płace za liczbę godzin pracy. Interpretacja tej zależności jest bardzo prosta. Gdy płace są niskie, głodowe, do pracy muszą iść wszystkie osoby zdolne do pracy w gospodarstwie domowym, aby utrzymać społecznie minimalny poziom życia rodziny. Gdy płace są wysokie, zmienia się skala preferencji, część osób z rodziny może przestać pracować. Gdy płace są bardzo wysokie, a rodzina chce awansować społecznie, może ponownie wzrosnąć podaż pracy, tj. część wolnego czasu zostanie znowu wymieniona na przykrość pracy dającej jednak wyższy standard życiowy. W świetle tych twierdzeń bezrobocie ma charakter dobrowolny, podczas gdy w rzeczywistości może ono mieć charakter przymusowy. 9.4. Istota i rodzaje bezrobocia Produkt krajowy brutto jest funkcją iloczynu zatrudnienia i przeciętnej wydajności pracy. Współcześnie coraz większego znaczenia nabiera czynnik wydajności pracy. Wydajność pracy przy danym produkcie krajowym brutto, pokrywającym popyt restytucyjny, konsumpcyjny i inwestycyjny na dobra Optymalna i usługi w gospodarce, wyznacza poziom optymalnego zatrudnienia. Ten wielkość poziom oznacza liczbę pracowników z reguły mniejszą od zasobów siły zatrudnienia ro|-)OCZej Przyjmując stałą wydajność pracy — Ws (założenia dla krótkiego J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Warszawa 1956, s. 10-33. 9. R\nek prac\ 227 wymiaru czasu) możliwy jest przyrost zatrudnienia — AŻ, zależny od przyrostu produktu krajowego brutto — PKB. APKB A7 _ _______ z_lZ_i — . Natomiast wzrost wydajności pracy przy danym przyroście produktu krajowego brutto przesuwa część zatrudnionych do bezrobotnych lub jest połączony z dodatkowym wzrostem produkcji i zatrzymaniem części zatrudnionych w produkcji, dzięki zmianie rodzaju pracy i przekwalifikowaniu. Ogólnie rzecz biorąc, bezrobotni to ludzie w wieku zdolności do pracy i mający tę zdolność, ale z różnych powodów nie mogący znaleźć pracy. Podstawowym rodzajem bezrobocia w każdym typie gospodarki rynko- Bezrobocie wej jest bezrobocie frykcyjne. Jest to bezrobocie nieuniknione, ponieważ na frykcyjne rynku pracy dokonywane są nieustannie przemieszczenia siły roboczej w układach przestrzennych — między regionami gospodarczymi, w układach rzeczowych — między sektorami, działami, gałęziami i przedsiębiorstwami, w układach pionowych, wynikających ze struktury kolejnych stanowisk pracy w obrębie zawodu, które wyznaczają drogi awansu, degradacji lub stabilizacji zawodowej pracowników i w układach poziomych, w których dokonywane są przesunięcia między poszczególnymi zawodami i specjalizacjami. W każdej gospodarce dynamicznej, w wyniku różnego rodzaju niedokładności w procesach przystosowawczych popytu do podaży na siłę roboczą oraz wymogów pracy do poziomu i rodzaju wykształcenia siły roboczej, zachwiana zostaje ciągłość stanu pełnego zatrudnienia. Na rynku pracy ma miejsce ciągły proces fluktuacji siły roboczej. W każdym systemie są pracownicy porzucający pracę i poszukujący nowej pracy. „Przejście z jednego miejsca pracy na drugie wymaga pewnego czasu, tak że w społeczeństwie, które nie jest statyczne, zawsze istnieje pewna liczba robotników niezatrud-nionych między jednym zajęciem a drugim" 9. Jeśli określona liczba osób mających zdolność wykonywania pracy nie Bezrobocie chce podjąć jej z powodu nieodpowiadających warunków pracy lub innych dobrowolne względów, to wówczas występuje bezrobocie dobrowolne. Wynika ono z braku potrzeby podjęcia pracy i zapewnienia warunków życia np. przez rodzinę. W procesach gospodarowania wahania produkcji występują nie tylko Bezrobocie z przyczyn społeczno-ekonomicznych, lecz również z powodów naturalnych, sezonowe np. w rolnictwie, budownictwie, transporcie. W okresach natężenia prac pojawia się dodatkowy popyt na siłę roboczą, a w okresach ich zmniejszenia następuje redukcja tego popytu i pojawienie się bezrobocia sezonowego. Wyżej wymienione formy bezrobocia zawsze występują na rynku pracy, są one bezrobociem nieuniknionym, w literaturze nazywanym także " J.M. Keynes, op. cit., s. 13. 228 Tadeusz Obrębski bezrobociem normalnym. Uznaje się, że gdy bezrobocie normalne nie przekracza 3-4% do 4,5% zasobów siły roboczej, to w gospodarce osiągnięty zostaje stan pełnego zatrudnienia, a na rynku pracy występuje tendencja do równowagi między popytem a podażą siły roboczej I0. Bezrobocie W sytuacji rynkowej, gdy określona liczba osób poszukuje pracy, chce przymusowe pracować przy jakiejkolwiek cenie siły roboczej, a nie może jej znaleźć, wówczas ma miejsce bezrobocie przymusowe. Niewystępowanie.bezrobocia przymusowego oznacza istnienie ogólnej równowagi na rynku pracy, przy przewadze popytu nad podażą siły roboczej. Bezrobocie Bezrobocie chroniczne dotyczy osób, które z różnych powodów (np. chroniczne podeszły wiek, gorszy stan zdrowia, przeszłość polityczna) nie mają szans w warunkach konkurencji na otrzymanie pracy, gdy ją utracą z przyczyn niezależnych od siebie. Bezrobocie Bezrobocie strukturalne wiąże się z niedostosowaniem popytu do strukturalne podaży siły roboczej, w wyniku nierównomiernego wzrostu gospodarczego. Jest ono spowodowane brakiem kapitału lub złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyjnych gospodarki. Temu typowi bezrobocia można przeciwdziałać hamując proces zastępowania pracy ludzkiej nowymi technikami i technologiami albo wspomagać przedsiębiorstwa mające trudności gospodarcze przez budżet państwa. Metody te, jakkolwiek dogodne dla potencjalnych bezrobotnych, nie mogą być stosowane na długą metę. Bezrobocie Bezrobocie frykcyjne łącznie ze strukturalnym stanowi bezrobocie naturalne naturalne. Ilustracją bezrobocia naturalnego jest rysunek obrazujący relacje między rozmiarami bezrobocia i wakatami na pracę (rys. 9.1). Linia pod kątem 45° jest zbiorem punktów, w których bezrobocie równa się liczbie wakatów (b = w), tj. nie ma nieefektywnego popytu na pracę. Na krzywej bw^ jest jeden punkt X, w którym bezrobocie strukturalne wynosi OA. W sytuacji dobrej koniunktury relacje zostaną przesunięte do punktu Y, gdzie jest więcej wakatów niż bezrobotnych, a w sytuacji depresji — do punktu Z, gdzie nielicznym wakatom odpowiada duże bezrobocie. Wzrost bezrobocia z QA do OB oznacza przesunięcie sytuacji gospodarczej z bw\ do bw2. Bezrobocie Bezrobocie nieefektywnego popytu powstaje jako wynik niedostatecz- nieefektywne- negO popytu na dobra, które mogą być wytwarzane przy pełnym wykorzys- go popytu tanju sjjy roboczej. Liczy się je różnicą między liczbą osób poszukujących pracy a liczbą stanowisk pracy. Bezrobocie nieefektywnego popytu wyjaśnia się zmianami struktury produkcji powodującymi przesunięcie popytu z jed- "' A. Hansen, Economics Policy and Fuli Employment, New York 1946, s. 19; P. Douglas, Economy m the National Government, New York 1952, s. 253; W.H. Beveridge, Fuli Employment in a Free Society, London 1944, s. 2; E. Kwiatkowski, Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Warszawa 1988. W Szwecji uznaje się, że istnieje pełne zatrudnienie przy bezrobociu wynoszącym 1-2%. 9. Rynek pracy 229 C Bezrobocie (6) Rysunek 9.1. Bezrobocie naturalne Źródło: R. Lipscy. Pnxilive Ecimanics. London 1983. s. 727. nych na inne rodzaje prac. Tłumaczy się je ceną, którą trzeba zapłacić za obniżenie inflacji. Bezrobocie płacowe lub klasyczne powstaje na skutek zbyt wysokich Bezrobocie płac realnych. Przyczyn występowania tego rodzaju bezrobocia upatruje się płacowe lub w wymuszaniu przez silne związki zawodowe wysokiego poziomu płac klasyczne w skali krajowej, bez brania pod uwagę różnic, jakie występują w układach regionalnych i gałęziowych. Odejście od takiego systemu płac umożliwia zmniejszenie bezrobocia. Każdy rodzaj bezrobocia pociąga za sobą określone skutki. Wymaga Skutki wypłacenia zasiłków, powoduje utracenie możliwości zwiększenia wartości bezrobocia nowo wytworzonej, stopniową utratę kwalifikacji siły roboczej, szkody płynące z poczucia nieprzydatności bezrobotnych, co z kolei może być powodem rozpadu rodzin, wzrostu alkoholizmu, przestępczości, narkomanii, prostytucji, pogarszania stanu zdrowotnego społeczeństwa. Bezrobociu przypisuje się też pewne pozytywne skutki, takie jak dbałość o solidne wykonywanie pracy, wysoka wydajność pracy i dyscyplina. Przeciwdziałanie negatywnym skutkom bezrobocia wymaga prowadzenia aktywnej polityki społecznej i polityki zatrudnienia. Przyjęcie określonego jej systemu polega na rozwiązywaniu w odpowiedni sposób m.in. takich kwestii, jak gwarantowana płaca minimalna, minimum socjalne, wymiar i rodzaje rent, emerytur, zasiłków rodzinnych i zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków chorobowych, wymiar czasu pracy, zakres i odpłatność opieki zdrowotnej, dostępność systemu publicznej edukacji, tworzenie miejsc pracy w sektorze publicznym, subsydiowanie zatrudnienia w sektorze prywatnym. Zakres i formy polityki społecznej i polityki zatrudnienia zależą m.in. od tradycji danego społeczeństwa, osiągniętego poziomu rozwoju, dynamiki wzrostu gospodarczego, stopnia zróżnicowania podziału dochodu narodowego 230 Tadeusz Obrębfiki między pracodawców a pracowników, siły i aktywności związków zawodowych oraz związków pracodawców, a także władzy państwowej. Bezrobocie Z bezrobociem wiąże się inflacja. Do II wojny światowej inflacja a inflacja j bezrobocie były zjawiskiem substytucyjnym, tj. wzrost bezrobocia ograniczał inflację, a jego spadek zwiększał ją. Od połowy lat pięćdziesiątych bezrobociu towarzyszyły inflacja i stagnacja gospodarcza, co stanowi stagflację, albo też z bezrobociem i inflacją występuje recesja, co stanowi slumpflację. Bezrobocie i inflacja łącznie wywołują redystrybucję dochodu narodowego na rzecz warstw lepiej sytuowanych, spadek oszczędności i inwestycji, wzrost różnych form tezauryzacji, a także spadek wydajności pracy wywołany zmniejszeniem się poziomu płac realnych ". 9.5. Prawidłowości ewolucji ogólnej struktury zatrudnienia Pod wpływem techniki, technologii, wydajności pracy i poziomu płac realnych następuje ewolucja ogólnej, tj. sektorowej, struktury zatrudnienia. Prawo Wyraźnie zarysowane tendencje nazywane są w literaturze prawem Clarka, c. Clarka '2, A. Fishera '3 i J. Fourastie l4. Według tego prawa mają miejsce Fishera nastepujące prawidłowości: i Fourastie , , • • - , • przy coraz bardziej zaawansowanym rozwoju gospodarczym następuje bezwzględny i względny spadek zatrudnienia w rolnictwie; • uprzemysłowienie gospodarki powoduje wzrost bezwzględny i do pewnego momentu względny zatrudnienia w sektorze drugim, co jest wynikiem przepływu do tego sektora pracowników z rolnictwa i różnic w osiąganej w obu sektorach wydajności pracy; • ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie i ustabilizowanie z czasem zatrudnienia w przemyśle oraz wzrost w sektorze usług powodują proces serwicyzacji gospodarki, tj. bardzo szybkiego rozwoju usług; przyrost zatrudnienia w sektorze usług jest możliwy głównie dzięki osiągnięciom techniki, które umożliwiają wzrost wydajności pracy i produkcji, przy stopniowym ograniczaniu zatrudnienia w sektorze pierwszym i drugim (dalszy wzrost popytu na usługi jest wynikiem wzrostu wyposażenia gospodarstw domowych i przeciętnego poziomu wykształcenia społeczeństwa; ponadto usługi charakteryzują się ogólnie niższą substytucją pracy żywej przez uprzedmiotowioną). Mimo że prawidłowości powyższe są weryfikowane i sprawdzane empirycznie, kształtowanie się ogólnej struktury zatrudnienia w konkretnej " Istota i skutki inflacji omawiane są w rozdz. 16. '- C. Clark, The Conditions of Economic Progress. London 1940. '' A. Fisher, The Clash of Progress and Security, London 1935. u J. Fourastie, Le Grand Espoir du XX Siecle, Paris 1958. 9. Rynek prac\ 231 gospodarce może różnić się od struktury wzorcowej '\ Dlaczego tak się dzieje? Po pierwsze dlatego, że poszczególne gospodarki różnią się pod względem poziomu i tempa wzrostu, a więc nie mają jednakowych szans osiągnięcia nowoczesnej struktury, właściwej cywilizacji technicznej. Po wtóre — różnice w aktualnym poziomie rozwoju, jego szybkości i warunkach mogą skracać albo wydłużać okres kształtowania wzorcowej struktury. Po trzecie zaś, wzorcowa struktura nie jest czymś ostatecznym, a dalsze przemiany wewnątrz sektorów mogą ujawnić nowe zjawiska i procesy. Prawidłowości zmian ogólnej struktury opisują proces przejścia od społeczeństwa przedprzemysłowego, w którym decydującym czynnikiem była ziemia, dominującą postacią właściciel ziemski, a podstawą władzy dziedziczona własność, do społeczeństwa przemysłowego, w którym decydującym czynnikiem są nowoczesne środki produkcji, dominującą postacią biznesmen, a podstawą władzy pozycja polityczna, i następnie do społeczeństwa poprzemysłowego, w którym decydującym czynnikiem jest wiedza i informacja, dominującą postacią pracownik naukowy lub menedżer, a podstawą władzy wykształcenie 16. 9.6. Płace Płace są ceną siły roboczej na rynku pracy. Rozróżnia się płacę nominalną i płacę realną. Płaca nominalna to suma jednostek pieniężnych otrzymywanych Płaca przez pracownika od pracodawcy. Płaca realna zaś to suma dóbr i usług, nominalna jakie można nabyć za płacę nominalną. Dla pracowników najemnych istotne Płaca realna znaczenie mają płace realne, ponieważ one określają sytuację materialną ich i ich rodzin oraz możliwości odnowy zdolności do pracy. Rozróżnienie płacy nominalnej i realnej jest ważne, ponieważ dynamika płac nominalnych i realnych może być różna. Jeżeli płaca nominalna rośnie szybciej niż ceny środków konsumpcji, to płaca realna rośnie, a jeżeli jest odwrotnie, to maleje. W warunkach inflacyjnego wzrostu cen z reguły zmniejsza się poziom płac realnych. Z tego powodu pracownicy wymuszają wzrost płac nominalnych w miarę spadku siły nabywczej pieniądza. Istnieje pewien typ zależności między stopą wzrostu płac nominalnych Zależność a stopą bezrobocia. Na podstawie badań empirycznych, dotyczących Wielkiej między Brytanii w latach 1861-1957, A.W. Phillips stwierdził występowanie odwrót- P*303"11 a bezrobociem '^ Uważa się. że wzorcowa, ustabilizowana sektorowa struktura zatrudnienia powinna charakteryzować się 4-8% udziałem zatrudnienia w rolnictwie, 29-31% udziałem zatrudnienia w przemyśle i około 70% udziałem zatrudnienia w usługach. Por. Eurobusiness, „Time", June 1981. vol. 117, nr 23. '" D. Bell, The Corning of Post-lndustrial Society. A Yenlure in Soda/ Forecasting, New York 1973, s. 359-361. 232 Tadeusz Obrębski Stopa bezrobocia Rysunek 9.2. Krzywa Phillipsa Źródło: D. Kamerchen. R. McKenzie, C. Nardinclli. Ekonomia, Gdańsk 1991. s. 148. nej zależności między stopą wzrostu płac nominalnych a stopą bezrobocia i przedstawił krzywą, która od jego nazwiska nazywa się krzywą Phillipsa. Obraz tej krzywej przedstawiamy na rysunku 9.2. Kształt krzywej oznacza, że przy wysokich stopach wzrostu płac stopa bezrobocia jest niska, a im niższe są stopy wzrostu płac, tym stopa bezrobocia jest wyższa l?. Phillips nie podał przyczyn tego rodzaju zależności, natomiast próbę jej wyjaśnienia przedstawił R.G. Lipscy 18. Jego zdaniem impulsy do zmian płac wywoływane są powstawaniem rozbieżności między popytem a podażą na rynku pracy. Nadwyżki popytu na siłę roboczą w wybranych segmentach rynku stymulują silnie wzrost płac, a nadwyżki podaży nie obniżają płac nominalnych lub obniżają je tylko nieznacznie. Przy wzroście liczby wakatów skraca się czas znalezienia pracy, co obniża rozmiary bezrobocia. Analiza Phillipsa wskazuje na występowanie pewnej wymienności inflacji i bezrobocia, ale jej wyjaśnienie, zdaniem Lipseya, związane jest z szybkim rozwojem tych usług, które stwarzają nowe miejsca pracy i wywołują silniejsze efekty popytowe niż podażowe, co przyspiesza procesy inflacyjne. Płaca Realna cena siły roboczej ma swoją granicę. Określa ją minimum minimalna środków do życia zapewniających konsumpcję robotnika i jego rodziny i minimum na pOZjomje biologicznego minimum egzystencji. Natomiast minimum socjalne . . . , , , , socjalne to poziom płac gwarantowanych, wywalczonych przez pracowników, związany z ogólnym poziomem wzrostu gospodarczego oraz modelem i strukturą konsumpcji pracowniczej. Wybitny przedstawiciel eko- 17 Zależność Phillipsa, co wcześniej podkreślono, nie ma uniwersalnego charakteru. Występuje w warukach nierównowagi rynkowej i bezrobocia wynikającego z niskiego popytu globalnego i ociężałej reakcji dostosowawczej płac w krótkim okresie. lh R.G. Lipsey, The Relation Between Unemplovment and the Ratę of Change of Mone\ Wagę Ratę in U.K. 1962-1957. A Futher Analysis, „Economica" 1960, nr 105. 9. Rynek pracy 233 nomii klasycznej W. Petty '9 twierdził np., że pracownik, który otrzyma płacę dwa razy wyższą, wykona dwa razy mniej pracy, a B. Mandeville 2() uważał, że nawet pracę najbardziej nużącą wykonuje się z największą rozkoszą, gdy pozwala ona pracownikowi uniknąć głodowej śmierci. Współcześnie minimum socjalne zmienia się, a jego poziom podnosi się wraz z ogólnym wzrostem gospodarczym21. Minimum socjalne oznacza postulowaną dolną granicę konsumpcji gospodarstw domowych pracowników najemnych. Wyraża ono standard niezbędnej konsumpcji w ujęciu pieniężnym i rzeczowym. W pierwszym określa niezbędną sumę środków pieniężnych, w drugim zaś minimalny koszyk dóbr i usług, który utrzymuje pracownika najemnego w stanie zdrowia i umożliwia mu pracę. W Polsce minimum socjalne zawiera koszyk około 500 pozycji dóbr i usług. Informacja o liczbie pracowników najemnych i gospodarstw domowych nie uzyskujących minimum socjalnego jest podstawą polityki społecznej i ustalania zakresu niezbędnej dla nich pomocy w postaci rekompensat, dopłat, ulg, podwyżek, emerytur, stypendiów i zasiłków. W procesie rozwoju społeczno-gospodarczego płace spełniają wiele Funkcje płac funkcji. Wyróżniamy trzy główne funkcje płac. 1. Funkcja informacyjna — dla pracowników, pracodawców, związków zawodowych i związków pracodawców oraz państwa. Jest to podstawa polityki płacowej i kształtowania poziomu, struktury, dynamiki i form płac, 2. Funkcja bodźcowa. Płace jako składnik kosztów działalności skłaniają pracodawców do racjonalnego i oszczędnego gospodarowania siłą roboczą. Jednocześnie płace są ważnym składnikiem dochodów pracownika. Pobudzają one zatem pracowników do wzrostu wydajności pracy, podnoszenia lub zmiany kwalifikacji zawodowych, utrzymania lub zmiany miejsca pracy. Płace wpływają na efektywność pracy, na ruchliwość pracowników, poziom ich życia i możliwości oszczędzania. Funkcja bodźcowa dzieli się więc na dochodową i kosztową. • Dochodowa funkcja płac wyraża się w tym, że są one podstawą kształtowania dochodów pracowników i umożliwiają zakup dóbr i usług konsumpcyjnych. Określają zatem sytuację dochodową gospodarstw domowych pracowników najemnych i stopień zaspokojenia ich potrzeb. Im większe są potrzeby pracowników, tym silniej są oni pobudzani do pracy, która pozwala zwiększyć płace. Sytuację materialną gospodarstw domowych pracowników najemnych określają dochody realne, rozmiary spożycia zbiorowego i świadczeń społecznych oraz wielkość i jakość nagromadzonego i użytkowanego majątku ''' W. Petty. A Freatise of Taxes and Contributions, London 1662. :" B. Mandeville, The table of the Bees or Knaves Titrned Honest, London 1706. "' A. Tymowski, Minimum socjalne. Warszawa 1973; W.J. Pazio i N.M. Pazio, Polityka gospodarcza i dobrobyt społeczny. Warszawa 1985. 234 Tadeusz Obrębski nieprodukcyjnego. Spośród tych trzech elementów najważniejszą rolę odgrywają dochody realne gospodarstw domowych, a te z kolei są kształtowane przede wszystkim przez płace. Największy wpływ na poprawę sytuacji materialnej pracowników najemnych i ich rodzin ma więc powiększanie dochodów płacowych. Naturalna dążność do poprawy sytuacji materialnej jest wielką siłą napędową kierującą wysiłki pracownika na zwiększanie płac. Może to mieć miejsce wówczas, gdy wyniki pracy odpowiadają kryteriom i wymaganiom ustalonym przez pracodawcę. • Funkcja kosztowa płac wyraża się w tym, że płace są elementem kosztów ponoszonych przez pracodawców. Z tego powodu pracodawcy dążą do racjonalnego, efektywnego wykorzystania czasu pracy pracowników najemnych i właściwej organizacji pracy. Porównują koszty siły roboczej z kosztami innych czynników produkcji i uzyskiwanymi dochodami. Jest zrozumiałe, że pracodawcy, w przeciwieństwie do pracowników najemnych, dążą do minimalizowania kosztów siły roboczej na jednostkę produkcji. Jeżeli płace są bardzo niskie, to mogą one nie zachęcać pracodawców do oszczędnego gospodarowania siłą roboczą. Wysoki zaś poziom płac zmusza pracodawców do konsekwentnego egzekwowania od pracowników wysokiej wydajności, pełnego wykorzystania czasu pracy i właściwej jej organizacji. 3. Funkcja wychowawcza. Płace kształtują stosunek do pracy, wolę i dyscyplinę pracy, preferencje co do wyboru nowego rodzaju i poziomu kwalifikacji oraz miejsca pracy. Płace współokreślają całokształt stosunków pracowniczych, ład i spokój społeczny wśród pracowników, a także więzi między nimi i stosunki z pracodawcami. Płace jako Płace stanowią jeden z wielu elementów kształtujących sytuację element motywacyjną pracowników w miejscu pracy. W tradycyjnym ujęciu wyróżnia motywacji ^ cztery funkcje płac: dochodową, kosztową, bodźcową i społeczną. Łatwo zauważyć, że funkcje dochodowa i kosztowa, to funkcje bodźcowe, tylko adresowane do różnych podmiotów gospodarczych. Oprócz płac na motywację do pracy wpływają m.in. takie czynniki, jak materialne wyposażenie stanowisk pracy, organizacja czasu pracy, znaczenie, prestiż i tradycja przedsiębiorstwa, możliwości awansowania i podnoszenia kwalifikacji, metody rozwiązywania konfliktów i napięć w procesie pracy. Motywacja w szerokim tego słowa znaczeniu, tj. uwzględniająca obok płac także inne czynniki motywacyjne, wyjaśnia pobudki zachowań i działań pracowników oraz ich zespołów w całym kompleksie różnorodnych uwarunkowań. Rozdział 10 Podstawy teorii zachowań konsumenta 10.1. Cel działalności konsumenta Podstawowym celem działalności konsumenta jest maksymalne zaspokojenie Konsumpcja potrzeb. Odbywa się ono poprzez konsumpcję dóbr i usług. Miarą stopnia a użyteczność zaspokojenia potrzeb jest użyteczność dóbr i usług, czyli subiektywna przyjemność wynikająca z ich konsumowania. Określone dobro jest użyteczne, jeśli ma zdolność zaspokajania potrzeb. Użyteczność jest zatem sumą zadowolenia (satysfakcji), jaką czerpie indywidualny konsument z konsumowania lub posiadania danego dobra. Konsument jest podmiotem gospodarującym, który zaspokaja swoje potrzeby poprzez konsumpcję dóbr i usług. Dobra konsumpcyjne i usługi nabywa na rynku, płacąc za nie określoną cenę. Warunkiem nabycia dóbr jest posiadanie przez niego odpowiednich środków finansowych. Środki te nie są nieograniczone, a więc możliwości nabycia dóbr i ich konsumpcji są ograniczone. Podstawową decyzją, którą musi podjąć konsument, jest określenie, jakie dobra i w jakiej ilości chce konsumować. Decyzja ta jest z jednej strony uzależniona od będącego w dyspozycji dochodu, z drugiej strony od potrzeb danego konsumenta. Środki finansowe, konieczne do nabycia dóbr i usług, konsumenci pozyskują najczęściej sprzedając posiadane przez siebie czynniki produkcji. Wśród czynników produkcji oferowanych do sprzedaży podstawowe miejsce zajmuje praca. Za świadczoną pracę otrzymują oni zapłatę w formie wynagrodzenia, które jest zasadniczym źródłem finansowania potrzeb konsumpcyjnych. Dochody z pracy nie są jedynymi źródłami dochodów konsumentów. Wśród czynników produkcji oferowanych do sprzedaży mogą się znajdować także kapitał i ziemia. Konsument otrzymuje wówczas dochody w formie czynszu dzierżawnego, dochodów z odsetek lub dywidendy. Konsumpcja a dochód 236 Zofia Zawadzka W przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą na ich dochód będzie się składać zysk z ich przedsiębiorstwa. Osobną grupę dochodów konsumentów stanowią transfery w formie emerytur, rent, zasiłków itp. Poszczególni konsumenci muszą podjąć decyzję, w jaki sposób uzyskają środki finansowe niezbędne do konsumpcji dóbr i usług, a więc dokonać wyboru np. miejsca pracy, liczby przepracowanych godzin. Zakładając, że w danym okresie konsument dysponuje określonym Konsumpcja dochodem, stoi on przed wyborem, czy wydać wszystko na konsumpcję, a oszczędności CZy też część dochodu zaoszczędzić. Przeznaczenie części dochodu na oszczędności oznacza zmniejszenie konsumpcji w danym okresie, a jednocześnie zwiększenie jej w przyszłości. Odwrotny efekt ma zaciągnięcie kredytu, dzięki któremu w danym okresie konsument może konsumować więcej niż wynosi jego dochód, w przyszłości jednak spłata kredytu będzie zmniejszała dochód do dyspozycji, przy czym należy jeszcze w rachunku uwzględnić płacone lub otrzymywane odsetki. Oprócz decyzji dotyczącej ilości i rodzaju konsumowanych dóbr, konieczne jest także dokonanie wyboru, w jakim okresie ma nastąpić konsumpcja. Kolejnym problemem jest dalsze przeznaczenie zaoszczędzonych środków finansowych. Mogą one być przeznaczone bezpośrednio na konsumpcję w przyszłym okresie lub wydane np. na zakup ziemi, nieruchomości, papierów wartościowych, które w dalszej przyszłości powinny przynosić dodatkowe dochody, zwiększające możliwości konsumpcyjne. Analizę dodatkowo komplikuje także fakt, że zarówno potrzeby konsumpcyjne, jak i dochody, ulegają ciągłym zmianom w czasie. Decyzje Decyzje ekonomiczne konsumenta są więc ukierunkowane z jednej konsumenta strony na pozyskiwanie dóbr i usług, z drugiej zaś strony na uzyskiwanie dochodów. Decyzje te są przy tym wzajemnie zależne, gdyż uzyskiwane dochody w zasadniczym stopniu determinują możliwości konsumpcyjne. W określonym momencie konsument dąży do znalezienia odpowiedzi na pytanie, jaki powinien być jego sposób postępowania (plan gospodarowania), aby w największym stopniu zaspokoić potrzeby. Plan gospodarowania konsumenta składa się więc z trzech podstawowych części: 1) z planu konsumpcji, 2) z planu pozyskania dochodów, 3) z planu oszczędzania (lokowania oszczędności). W dalszej części rozdziału przedmiotem rozważań będą problemy związane ze znalezieniem optymalnego planu konsumpcji. Na kształtowanie się planu konsumpcji będą wpływały trzy podstawowe grupy czynników: struktura potrzeb (preferencji) gospodarstwa domowego, jego dochód oraz ceny nabywanych towarów i usług. Zostaną one kolejno omówione. 10. Podstaw\ teorii zachowań konsumenta 237 10.2. Struktura preferencji konsumenta Plan konsumpcji każdego konsumenta można przedstawić schematycznie w postaci wektora: >' = {>'l,>'2> •••,>'„}, gdzie >'i,>'2, . ..,v„ — towary i usługi, które chce nabyć dany konsument. Dla danego konsumenta może istnieć wiele alternatywnych planów konsumpcji. Nie oznacza to, że wszystkie z nich będą możliwe do zrealizowania ze względu na ograniczoność posiadanych środków finansowych. W planie konsumpcji znajduje wyraz struktura potrzeb (preferencji) danego konsumenta. Struktura ta jest różna w poszczególnych gospodarstwach domowych. Na potrzeby danego gospodarstwa domowego wpływają takie czynniki, jak wiek, stan rodzinny, płeć, gust, poziom wykształcenia itp. Część zapotrzebowania wynika z konieczności zaspokojenia potrzeb biologicznych, określanych także jako potrzeby egzystencjalne (np. potrzeba zaspokojenia głodu, ochrony przed warunkami klimatycznymi, wypoczynku). Część zapotrzebowania na dobra i usługi jest zależna od otoczenia społeczno--ekonomicznego. Sposób zaspokajania potrzeb, w tym także biologicznych, zmienia się w miarę rozwoju społeczno-ekonomicznego. Struktura potrzeb jest więc z jednej strony uwarunkowana subiektywnie, z drugiej jednak strony zdeterminowana społecznie. Dzięki temu, mimo jej subiektywności, można określić pewne standardy typowe dla danej grupy społecznej. Standardy życia są pewnego rodzaju wzorami tego, co jest niezbędne do życia na typowym dla danej grupy społecznej poziomie. Konsument dąży na ogół do maksymalnego zaspokojenia potrzeb zgodnie z przesłankami racjonalnymi, w swoim wyborze jest jednak związany wyobrażeniami dotyczącymi standardów konsumpcji grupy społecznej, do której należy. Badaniem decyzji podejmowanych przez konsumentów zajmował się Teoria w XIX w. niemiecki ekonomista H.H. Gossen, który sformułował podstawowe użyteczności zasady teorii użyteczności. Wprowadził on pojęcie użyteczności jako Gossena subiektywnej przyjemności, satysfakcji czy zadowolenia wynikającego z konsumowania dóbr. Określone dobro jest użyteczne, jeśli ma zdolność zaspokajania potrzeb. Użyteczność ma wiec charakter subiektywny — satysfakcja (użyteczność) związana z konsumpcją danego dobra przez poszczególnych konsumentów będzie różna, co wynika z uwarunkowań psychologicznych i socjologicznych oraz przyjętego systemu wartości. Użyteczność jest pewną konstrukcją analityczną, wykorzystywaną w celu wyjaśnienia sposobu, w jaki racjonalnie zachowujący się konsumenci dzielą swój ograniczony dochód pomiędzy dobra, które przynoszą im zadowolenie czy też są dla nich użyteczne. W analizie zachowań konsumentów odróżnia się użyteczność całkowitą 10. Podstaw\ teorii zachowań konsumenta 239 dobra). W wyniku badań nad użytecznością zaobserwowano dwa podstawowe prawa: prawo malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena) i prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej (II prawo Gossena). Prawo malejącej użyteczności krańcowej polega na tym, że wraz ze wzrostem konsumowanej ilości dobra, jego krańcowa użyteczność ma tendencję do zmniejszania się. Działanie tego prawa można prześledzić w odniesieniu do konsumpcji praktycznie każdego dobra. Z reguły bowiem konsumpcja pierwszej jednostki danego dobra dostarcza największej satysfakcji. Użyteczność określonego dobra dla danego konsumenta będzie zależna od stanu zaspokojenia jego potrzeb i od stopnia rzadkości (zapasów) danego dobra. Im większy zapas danego dobra, tym mniejsza jego użyteczność krańcowa. Użyteczność krańcowa znajduje odzwierciedlenie w cenie danego dobra. Zależność ta pozwala na wyjaśnienie tzw. paradoksu wody i diamentów, polegającego na tym, że woda, chociaż niezbędna do życia, ma niską cenę, diamenty natomiast, choć całkowicie zbędne do życia, mają wysoką cenę. Paradoks ten można wyjaśnić w następujący sposób: im więcej jest danego towaru, tym stosunkowo mniej staje się pożądana jego ostatnia jednostka, choć jednocześnie użyteczność całkowita tego dobra rośnie w miarę, jak konsument uzyskuje coraz większe jego ilości, stąd duże ilości wody mają tak niską cenę. Z tego samego powodu dobro tak niezbędne do życia, jak powietrze, jest dobrem wolnym. Natomiast użyteczność krańcowa diamentów jest wyższa od użyteczności krańcowej wody, gdyż ze względu na ich rzadkość konsumpcja jest znacznie ograniczona. W teorii użyteczności zakłada się, że konsument dąży do maksymalizacji użyteczności (czy też satysfakcji) uzyskiwanej dzięki zakupom dóbr konsumpcyjnych. Dysponując stałym dochodem przy danych rynkowych cenach dóbr konsument może osiągnąć punkt maksymalnej użyteczności, określany także jako punkt równowagi, dokonując zakupów danego dobra aż do poziomu, w którym użyteczność krańcowa jednostki pieniężnej wydawanej na to dobro zrówna się z użytecznością krańcową jednostki pieniężnej wydawanej na inne dobro. Gdyby jakieś dobro dawało większą niż inne użyteczność krańcową z jednej wydanej na nie jednostki pieniężnej, wtedy konsument zyskałby wycofując swoje pieniądze z zakupów innych dóbr i wydając je w większej ilości na to dobro, aż do momentu, w którym prawo malejącej użyteczności krańcowej sprowadzi krańcową użyteczność tego dobra, przypadającą na jednostkę pieniężną, do poziomu równego z tym, jaki dają inne dobra. Z kolei, gdy jakieś dobro dostarcza mniej użyteczności krańcowej na jednostkę pieniężną niż pozostałe dobra, konsument tak długo będzie zmniejszał zakupy tego dobra, aż krańcowa użyteczność wydanej na jego zakup jednostki pieniężnej nie wzrośnie ponownie do wspólnego poziomu'. Warunek równowagi konsumenta można więc zapisać następująco: Prawo malejącej użyteczności krańcowej Prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej W rozważaniach tych abstrahuje się od niepodzielności dóbr. 238 Zofia Zawadzka i użyteczność krańcową. Kupując pierwszą jednostkę dobra (lub usługi) y, otrzymujemy określoną ilość użyteczności, podobnie jak przy zakupie drugiej, trzeciej czy «-tej jednostki dobra v,. Sumując ilości użyteczności otrzymane przy zakupie n jednostek dobra y, otrzymamy użyteczność całkowitą wynikającą z zakupu dobra y,. Użyteczność całkowita jest więc sumą Użyteczność satysfacji (zadowolenia) osiągniętej dzięki zakupowi n jednostek dobra v,. całkowita Możemy także analizować dodatkową użyteczność, będącą efektem konsum-Użyteczność pcji dodatkowej (krańcowej) jednostki dobra v,. Użyteczność krańcowa krańcowa oznacza zmianę użyteczności całkowitej, spowodowaną zmianą ilości konsumowanego dobra o jednostkę, czyli inaczej wzrost satysfakcji konsumenta wynikający ze zwiększenia konsumpcji danego dobra o kolejną, dodatkową jednostkę. Użyteczność krańcową można więc wyrazić następująco: U K = dU/dy„ gdzie: UK — użyteczność krańcowa, dU — zmiana użyteczności całkowitej (pochodna) spowodowana zmianą ilości konsumowanego dobra, Jy, — zmiana ilości konsumowanego dobra /. Wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra zwiększa się użyteczność całkowita, ale rośnie ona w tempie malejącym. Wynika to z faktu, że użyteczność krańcowa, jako efekt konsumpcji dodatkowej jednostki tego samego dobra, maleje. Kształtowanie się użyteczności całkowitej i krańcowej dobra X ilustruje rysunek 10.1. (zacienione prostokąty obrazują przyrosty użyteczności uzyskiwane dzięki konsumpcji każdej dodatkowej jednostki u 10 b) U K 5 2345Q O 1234 Rysunek 10.1. Użyteczność: (a) całkowita i (h) krańcowa Źródło: P.A. Siimuclson. W.D. Nordhiius. i.ktuwmiu. t. 1. Warszawa 1995. s. 618. 5 Q 10. Podstawy teorii zachowań konsumenta 239 dobra). W wyniku badań nad użytecznością zaobserwowano dwa podstawowe prawa: prawo malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena) i prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej (II prawo Gossena). Prawo malejącej użyteczności krańcowej polega na tym, że wraz ze wzrostem konsumowanej ilości dobra, jego krańcowa użyteczność ma tendencję do zmniejszania się. Działanie tego prawa można prześledzić w odniesieniu do konsumpcji praktycznie każdego dobra. Z reguły bowiem konsumpcja pierwszej jednostki danego dobra dostarcza największej satysfakcji. Użyteczność określonego dobra dla danego konsumenta będzie zależna od stanu zaspokojenia jego potrzeb i od stopnia rzadkości (zapasów) danego dobra. Im większy zapas danego dobra, tym mniejsza jego użyteczność krańcowa. Użyteczność krańcowa znajduje odzwierciedlenie w cenie danego dobra. Zależność ta pozwala na wyjaśnienie tzw. paradoksu wody i diamentów, polegającego na tym, że woda, chociaż niezbędna do życia, ma niską cenę, diamenty natomiast, choć całkowicie zbędne do życia, mają wysoką cenę. Paradoks ten można wyjaśnić w następujący sposób: im więcej jest danego towaru, tym stosunkowo mniej staje się pożądana jego ostatnia jednostka, choć jednocześnie użyteczność całkowita tego dobra rośnie w miarę, jak konsument uzyskuje coraz większe jego ilości, stąd duże ilości wody mają tak niską cenę. Z tego samego powodu dobro tak niezbędne do życia, jak powietrze, jest dobrem wolnym. Natomiast użyteczność krańcowa diamentów jest wyższa od użyteczności krańcowej wody, gdyż ze względu na ich rzadkość konsumpcja jest znacznie ograniczona. W teorii użyteczności zakłada się, że konsument dąży do maksymalizacji użyteczności (czy też satysfakcji) uzyskiwanej dzięki zakupom dóbr konsumpcyjnych. Dysponując stałym dochodem przy danych rynkowych cenach dóbr konsument może osiągnąć punkt maksymalnej użyteczności, określany także jako punkt równowagi, dokonując zakupów danego dobra aż do poziomu, w którym użyteczność krańcowa jednostki pieniężnej wydawanej na to dobro zrówna się z użytecznością krańcową jednostki pieniężnej wydawanej na inne dobro. Gdyby jakieś dobro dawało większą niż inne użyteczność krańcową z jednej wydanej na nie jednostki pieniężnej, wtedy konsument zyskałby wycofując swoje pieniądze z zakupów innych dóbr i wydając je w większej ilości na to dobro, aż do momentu, w którym prawo malejącej użyteczności krańcowej sprowadzi krańcową użyteczność tego dobra, przypadającą na jednostkę pieniężną, do poziomu równego z tym, jaki dają inne dobra. Z kolei, gdy jakieś dobro dostarcza mniej użyteczności krańcowej na jednostkę pieniężną niż pozostałe dobra, konsument tak długo będzie zmniejszał zakupy tego dobra, aż krańcowa użyteczność wydanej na jego zakup jednostki pieniężnej nie wzrośnie ponownie do wspólnego poziomu1. Warunek równowagi konsumenta można więc zapisać następująco: Prawo malejącej użyteczności krańcowej Prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej W rozważaniach tych abstrahuje się od niepodzielności dóbr. 240 Zofia Zawadzka UK2 UK, UK„ P, .P, gdzie: UK-, — użyteczność krańcowa dobra /, / = l, 2, ..., n; P, — cena dobra /. Wykorzystując opisane powyżej zasady zachowania konsumenta łatwo wyjaśnić, dlaczego krzywa popytu spada przy wzroście ceny. Jeśli wzrośnie np. cena dobra l, to relacja t/AyP, będzie niższa od użyteczności krańcowej przypadającej na jednostkę pieniężną dla wszystkich pozostałych dóbr. Konsument będzie więc musiał obniżyć konsumpcję dobra l, co spowoduje podniesienie się relacji UKt/Pt aż do momentu, w którym przy nowym, zredukowanym poziomie konsumpcji dobra l, nowa użyteczność krańcowa, przypadająca na jednostkę pieniężną, jest znowu równa użyteczności krańcowej jednostki pieniężnej wydawanej na pozostałe dobra. Wyższa cena dobra zmniejsza więc optymalną wielkość jego spożycia przez konsumenta. Maksymali- Dalszym rozwinięciem teorii racjonalnego zachowania konsumenta zacja użytecz- zajmował się Yilfredo Pareto. W zaprezentowanej przez niego teorii nie jest ności w ujęciu korueczne przyjęcie założenia o mierzalności użyteczności. Do sformułowania wniosków wystarczy przyjąć, że każdy podmiot gospodarujący dąży do maksymalizacji swojej użyteczności i potrafi uporządkować różne dobra lub koszyki dóbr zgodnie ze swoimi preferencjami. Innymi słowy, poszczególne koszyki dóbr są przez konsumenta oceniane i jest on w stanie określić, czy dana kombinacja dóbr w porównaniu do innej ma dla niego mniejszą lub większą użyteczność czy też jest z nią równoważna (obojętna). Przyjęcie przez konsumenta założenia o maksymalizacji swojego zadowolenia (czyli użyteczności) oznacza, że konsument woli mieć więcej niż mniej. Z dwóch koszyków dóbr wybiera więc taki, w którym jest więcej przynajmniej jednego dobra, pod warunkiem, że nie zawiera on mniejszej ilości innego dobra. Dane dobro jest tym cenniejsze dla konsumenta, im ma go mniej; w miarę, jak konsument ma więcej danego dobra, jego kolejne ilości tracą na wartości. Analizując zachowanie konsumenta zakłada sig także, że wie on o istnieniu wszystkich możliwych do nabycia koszyków dóbr i potrafi je ocenić. Zdaniem ekonomistów przyjęte założenia odpowiadają typowym zachowaniom większości konsumentów. Krzywa Określenie przez konsumenta swoich preferencji i uporządkowanie obojętności koszyków ze względu na ich użyteczność pozwala na skonstruowanie tzw. krzywych obojętności. Krzywa obojętności przedstawia wszystkie kombinacje dóbr, które dla konsumenta są obojętne. Składa się ona z punktów odpowiadających koszykom dóbr o tej samej użyteczności całkowitej dla konsumenta, a więc przynoszących mu takie samo zadowolenie. Dla uproszczenia można przyjąć, że konsument jest zainteresowany zakupem tylko dwóch dóbr: >'i (żywność) i v2 (odzież) przy danych cenach, co pozwala także na prezentację graficzną w przestrzeni dwuwymiarowej. 10. Podstawy teorii zachowań konsumenta 241 Zakładamy, że potrafi on odpowiedzieć na pytanie, czy przedkłada zestaw dwóch dóbr zawierający np. 3 jednostki v, (żywności) i 2 jednostki y2 (odzieży), czy zestaw zawierający 2 jednostki >', (żywności) i 3 jednostki y2 (odzieży), czy też zestawy te są dla niego równoważne. Przypuśćmy, że oba zestawy są równie dobre dla danego konsumenta, a więc jest mu obojętne, który zestaw wybierze. Wszystkie kombinacje dóbr y, i >s, przynoszące takie samo zadowolenie konsumentowi można przedstawić w postaci krzywej obojętności (zob. rys. 10.2). Każdy z punktów krzywej obojętności odpowiada innej kombinacji dóbr Vi i >s, przy czym wszystkie kombinacje są dla danego konsumenta jednakowo pożądane i będzie mu obojętne, który zestaw otrzyma (np. zestaw w punkcie A, B, C itp). Rysunek 10.2. Krzywa obojętności konsumenta 6 y2 Krzywa obojętności przedstawiona na rysunku 10.2 jest jedną z nieskończonej liczby możliwych krzywych. Analizę zestawów charakteryzujących się tą samą użytecznością dla konsumenta można by rozpocząć przyjmując wyższe poziomy użyteczności (np. 12 jednostek dobra y\ i 2 jednostki dobra y2) lub niższe poziomy użyteczności (np. 2 jednostki Rysunek 10.3. Mapa krzywych obojętności konsumenta A 242 Zofia Zawadzka Mapa dobra v, i l jednostkę dobra v2). W wyniku takiej analizy można otrzymać preferencji tzw. mapę krzywych obojętności konsumenta, określaną także jako mapę preferencji lub gustów, wyrażającą indywidualne upodobania konsumenta (zob. rys. 10.3). Dla dwóch różnych konsumentów tych samych dóbr mapa preferencji, składająca się z krzywych obojętności może mieć inny przebieg. Przyjęcie podanych wcześniej założeń, charakteryzujących zachowanie konsumenta, powoduje określone konsekwencje dla przebiegu krzywych obojętności: • jeśli konsument nie zauważyłby pewnych koszyków dóbr lub nie byłby w stanie porównać ich użyteczności, nie można by wykreślić krzywej obojętności dla tych koszyków; • maksymalizowanie użyteczności przez konsumenta powoduje, że krzywym obojętności położonym dalej od początku układu współrzędnych odpowiadają wyżej oceniane zestawy, gdyż zawierają one koszyki, w których jest więcej przynajmniej jednego dobra i nie mniej drugiego dobra; • krzywe obojętności nie mogą się przecinać, gdyż wówczas dwie krzywe obojętności miałyby punkt wspólny, a zatem użyteczność wszystkich koszyków odpowiadających leżącym na nich punktom byłaby taka sama, jak użyteczność koszyka dóbr odpowiadającego temu właśnie punktowi, czyli równa, a jednocześnie na obu krzywych obojętności można by wskazać koszyki, w których przy równej ilości jednego dobra, ilość drugiego dobra byłaby różna; • krzywe obojętności są nachylone ujemnie; przyrost ilości dobra y, w koszyku powoduje konieczność obniżenia ilości dobra y2', • uwzględnienie założenia, że konsument bardziej ceni dobra, których ma mało, a względnie nisko te, których ma dużo, powoduje, że krzywe obojętności są wypukłe do początku układu współrzędnych; zachowanie stałej użyteczności przy wzroście ilości posiadanego przez konsumenta dobra y2 o stałą porcję wymaga zrezygnowania przez niego albo ze znacznej ilości dobra v,, gdy ma względnie mało v2 (zob. rys. 10.2, przejście od punktu A do B), albo z niewielkiej porcji y,, gdy ma dużo y, (zob. rys. 10.2, przejście od punktu C do D); gdyby krzywa obojętności była linią prostą, a nie wypukłą, wtedy wielkości te byłyby takie same. Miarą efektu substytucyjnego jest relacja między przyrostem spożycia jednego dobra do ubytku drugiego dobra. Relacja ta jest określana jako krańcowa stopa substytucji dobra y t przez dobro >s. 10.3. Punkt równowagi konsumenta W rozważaniach w poprzednim punkcie abstrahowano od wielkości posiadanych środków finansowych, które mogą zostać przeznaczone na konsumpcję. Możliwości nabywania dóbr przez konsumenta zależą od jego dochodu 10. Podstawy teorii zachowań konsumenta 243 nominalnego i od poziomu cen. Popyt na dobro y, zależy od ogólnej sumy przeznaczonej na konsumpcję w, od ceny p, oraz od cen pozostałych dóbr, które zakupuje dane gospodarstwo domowe. Popyt gospodarstwa domowego na poszczególne dobra można więc zapisać następująco: y„ =f„(p\,p2 ..-,P„,W). Wydatki konsumenta na zakup dóbr i usług są równe sumie nabywanych Równanie ilości dóbr przemnożonych przez ich ceny (przy czym wydatki nie mogą budżetowe przekraczać dochodu konsumenta), co można zapisać jako: w = y\p\+y2p2+---+y,,pn, gdzie: w — wydatki na konsumpcję, y, — nabywane dobra i usługi, i = l ,2, ... ,n, Pi — ceny nabywanych dóbr, i — l , 2 , . . . , n . Przedstawiona wyżej formuła określana jest jako równanie bilansu gospodarstwa domowego lub równanie budżetowe. Rysunek 10.4. Krzywa budżetowa Załóżmy dla uproszczenia, że konsument kupuje tylko 2 dobra: chleb (y,) i ciastka (ys), wydając na nie cały swój dochód, który wynosi 20 jednostek pieniężnych (j-P-), przy czym ciastko kosztuje 2 j.p., a chleb 4 j.p. Konsument może więc nabyć albo 10 ciastek, albo 5 chlebów lub przeznaczyć swój dochód na zakup obu dóbr, kupując np. 2 chleby i 6 ciastek. Możliwości wyboru przy danym dochodzie i cenach obrazuje linia w przedstawiona na rysunku 10.4. Równanie tej linii można wyznaczyć w przypadku dwóch dóbr, rozwiązując zależność: 244 Zofia Zawadzka względem y:, stąd: y 2 = w/p2-(p]/p2)y] Krzywa Punkty leżące na linii w odpowiadają najlepszym spośród dostępnych budżetowa dla danego konsumenta kombinacjom dóbr. Punkty przecięcia linii w z osiami układu współrzędnych wyznaczają maksymalną ilość każdego dobra, możliwą do nabycia w przypadku całkowitej rezygnacji z zakupu drugiego dobra. Między tymi skrajnymi punktami leżą koszyki zawierające różne kombinacje zakupu pierwszego i drugiego dobra. Linia w określana jest jako krzywa budżetowa lub krzywa ograniczenia budżetowego. Krzywa budżetowa przedstawia więc najlepsze z możliwych koszyki dóbr, które może nabyć konsument rozporządzający określonym dochodem, przy założeniu, że cały dochód przeznacza na konsumpcję. Pod krzywą budżetową leżą punkty, którym odpowiadają także dostępne dla danego konsumenta koszyki dóbr, których nabycie nie wymaga wydania całego posiadanego dochodu. Punkty znajdujące się nad krzywą budżetową nie są osiągalne dla danego konsumenta ze względu na zbyt mały dochód. Jeśli krzywą budżetową naniesiemy na mapę krzywych obojętności, Punkt uzyskamy informację, jaka kombinacja dóbr (przy danych cenach i do-równowagi chodach) przyniesie konsumentowi maksymalną użyteczność (zob. rys. 10.5). Punkt B na rysunku 10.5, na którym krzywa budżetowa jest styczna do jednej z krzywych obojętności, jest poszukiwaną kombinacją dóbr, najbardziej preferowaną i równocześnie dostępną. Krzywa obojętności wyraża pragnienia i upodobania konsumenta, natomiast krzywa budżetowa określa jego realne możliwości. Punkt równowagi konsumenta będzie się znajdował w punkcie styczności krzywej budżetowej i krzywej obojętności. Rysunek 10.5. Równowaga konsumenta 10. Podstaw\ teorii zachowań konsumenta 245 Zarówno zmiana dochodu, jak i zmiany cen, będą powodowały zmiany w położeniu punktu równowagi konsumenta. Obydwa te przypadki zostaną kolejno rozpatrzone. Zmiana dochodu Wzrost dochodu konsumenta będzie powodował przesunięcie krzywej budżetowej równolegle w prawo i w górę. Spadek dochodu prowadzi zaś do równoległego przesunięcia linii ograniczenia budżetowego w lewo i w dół (zob. rys. 10.6). Rysunek 10.6. Wpływ zmiany dochodu na równowagę konsumenta j_^ Zmniejszenie dochodu powoduje przeniesienie punktu równowagi na niższą krzywą obojętności (punkt B' na rys. 10.6). W miarę wzrostu dochodu wydatki konsumenta na poszczególne rodzaje dóbr nie rosną proporcjonalnie, lecz zmienia się struktura tych wydatków. Zaobserwowano, że wraz ze wzrostem dochodu zmniejsza się procentowy udział wydatków na żywność w całkowitych wydatkach, natomiast rośnie udział wydatków na dobra trwałego użytku i zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu (szerzej patrz rozdział 7). Zmiana jednej z cen Jeśli cena jednego z dóbr wzrośnie, wówczas nachylenie krzywej budżetowej ulegnie zmianie (zob. rys. 10.7, linia w"). Dobro to staje się wówczas trudniej dostępne, gdyż przy stałym dochodzie i stałej cenie drugiego dobra konsument może go nabyć mniej. Nowy punkt równowagi przesuwa się do punktu B" i zostaje osiągnięty przy mniejszej ilości dobra y2. 246 Zofia Zawadzka Rysunek 10.7. Wpływ zmiany ceny na równowagę konsumenta O 123456y2 Efekt Wzrost ceny jednego z dóbr powoduje tzw. efekt substytucyjny i dochodo-substytucyjny Wy. Efekt substytucyjny polega na tym, że zmiana ceny danego dobra zmienia i dochodowy jegQ rejację (jo cen pozostałych dóbr, które wówczas relatywnie tanieją, co wywołuje substytucję dóbr, które podrożały. Rośnie popyt na dobra substytucyjne, których cena jest relatywnie niższa. Efekt dochodowy polega zaś na tym, że zmiana ceny wpływa na zmianę dochodów realnych. Wzrost ceny powoduje spadek realnych dochodów, wobec czego konsumenci będą mogli kupić mniej tego dobra. Wzrost ceny powoduje więc spadek popytu na dane dobro. Od tej ogólnej zależności istnieją jednak pewne wyjątki, określane w związku z tym paradoksami. Zjawisko wzrostu popytu mimo wzrostu ceny może wystąpić w przypadku dóbr niższego rzędu w krajach o niskich dochodach (paradoks Giffena) albo w odniesieniu do dóbr luksusowych, będących przedmiotem pokazowej konsumpcji (paradoks Yeblena — szerzej patrz rozdział 7). Reasumując, najważniejszymi czynnikami determinującymi popyt indywidualnego konsumenta na dobra i usługi są: 1) preferencje konsumentów, 2) ceny dóbr i usług, 3) poziom dochodu, określający ogólną sumę wydatków na konsumpcję. Popyt globalny na określone dobro otrzymuje się dodając ilości dobra, jakie chciałby zakupić każdy konsument. Teoria zachowania konsumenta wyjaśnia więc bliżej prawo popytu, będące jednym z istotnych elementów mechanizmu rynkowego. 10.4. Zróżnicowanie dochodów i poziom ubóstwa Realizacja podstawowego celu działalności konsumenta (gospodarstwa domowego) zależy w decydującym stopniu od poziomu dochodów bieżących oraz posiadanego majątku. Jednocześnie wiadomo, że problem zróżnicowania 10. Podstaw\ teorii zachowań konsumenta 247 dochodów należy do najbardziej kontrowersyjnych w teorii ekonomii. Nie zamierzamy nim się tu szczegółowo zajmować2. Przedmiotem naszych rozważań jest związek dochodów gospodarstw domowych z poziomem i zakresem ubóstwa w krajach rozwiniętych gospodarczo. Pomijamy tu problematykę ubóstwa w krajach „Trzeciego Świata", która wymaga osobnego omówienia. Pomimo olbrzymiego postępu w rozwoju gospodarczym współczesnego świata, problem ubóstwa nadal istnieje w większości krajów wysoko rozwiniętych. Istotne jest, aby umieć ocenić go używając właściwych miar oraz widzieć we właściwych proporcjach. W procesie pomiaru poziomu (statusu) ekonomicznego danej osoby czy gospodarstwa domowego używa się najczęściej dwóch miar: dochodu bieżącego i majątku. Dochód występuje tu jako strumień pieniędzy zarobionych w pewnym okresie lub uzyskanych w inny sposób. Natomiast majątek to wartość (netto) rzeczowych i pieniężnych zasobów gospodarstwa domowego w jakimś momencie. Właściwie możemy więc powiedzieć, że dochody bieżące oraz majątek są głównymi czynnikami determinującymi cele konsumenta (gospodarstwa domowego). Zanim przejdziemy do bardziej szczegółowej analizy i ilustracji problemu zróżnicowania dochodów oraz ubóstwa wyjaśnić trzeba kilka istotnych dla omawianej problematyki pojęć, takich jak: minimum egzystencji i minimum socjalne oraz próg (linia) ubóstwa. Potrzeby egzystencjalne są to potrzeby ludzkie zdeterminowane przez czynniki biologiczne, służące zachowaniu egzystencji fizycznej człowieka. Natomiast suma dóbr i usług niezbędnych do utrzymania człowieka przy życiu, w stanie zdrowia umożliwiającym mu pracę, nosi nazwę minimum egzystencji. Jest ono z kolei punktem wyjściowym do określenia postulowanego minimum socjalnego. Minimum takie powinno odpowiadać poznanym i możliwym do powszechnego zaspokojenia wymaganiom w zakresie wyżywienia, mieszkania, higieny i kultury. Tak określone minimum socjalne jest wyższe od minimum egzystencji. Jeżeli dochody gospodarstwa domowego znajdują się poniżej minimum socjalnego (a jak uważają niektórzy politycy — poniżej minimum egzystencji), wówczas mamy do czynienia z sytuacją ubóstwa (lub dyskomfortu). Wielowymia-rowość zjawiska powoduje, że wokół tego problemu występuje wiele kontrowersji. Jeżeli np. za próg (granicę) ubóstwa przyjąć minimum socjalne, wówczas w Polsce w 1995 r. w sferze ubóstwa żyło 49% rodzin; natomiast gdy za taką granicę przyjmiemy połowę przeciętnych wydatków gospodarstw domowych (sposób zalecany przez UE), wówczas w ubóstwie żyłoby w Polsce tylko 12,8% \ W badaniach Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) stosuje się obie metody. Główne czynniki determinujące cele konsumenta Minimum egzystencji oraz socjalne Próg ubóstwa 2 Szczegółowo zajmuje się tym literatura specjalistyczna oraz niektóre podręczniki, np. P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus; Ekonomia, t. 2, Warszawa 1996, rozdz. 25 i 34. 1 Por. Co druga rodzina czy tylko 72 proc? „Rzeczpospolita" z 16 maja 1996 r., nr 113. 248 Zofia Zawadzka Prawo do minimalnego poziomu egzystencji jest współcześnie traktowane tak samo, jak prawo do wolności. Stało się ono elementem politycznych i socjalnych praw człowieka w krajach OECD, a szczególnie UE. Rozwój cywilizacji oraz osiągnięcia nauk zajmujących się człowiekiem i jego potrzebami umożliwiły formułowanie norm i zaleceń dotyczących zasad racjonalnego sposobu życia, odpowiadających egzystencjalnym potrzebom człowieka. Na tej podstawie zaczęto formułować minimalne standardy egzystencji i określanie minimalnego koszyka egzystencji. Za pomocą tego lub innych mierników próbuje się ustalić linie (próg) ubóstwa. Minimum egzystencji oznacza, że środki utrzymania poniżej tej granicy nie są w stanie zapewnić warunków życia w zdrowiu i zdolności do pracy 4. Cztery Ogólnie wyróżnia się cztery podejścia do statystycznego pomiaru podejścia do ubóstwa: pomiaru ^ ubóstwo obiektywne (bezwzględne), określone na podstawie uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe dochodów lub wydatków (por. np. badania budżetów gospodarstw domowych GUS w 1995 r. — Rocznik statystyczny GUS 1996, s. 176 i nast.); • ubóstwo subiektywne, ustalone na podstawie opinii członków gospodarstw domowych o poziomie dochodu niezbędnego do utrzymania gospodarstwa na poziomie minimum społecznego; • ubóstwo oceniane za pomocą wskaźników majątkowych, obejmujących warunki mieszkaniowe, wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku, środki i możliwości rekreacji itp., lub udział wydatków na żywność; • ubóstwo względne oceniane statystycznie, względne dlatego, że linia ta (próg ten) zmienia się wraz z przeciętnym poziomem życia w danym kraju; w badaniach Eurostatu5 przyjęto trzy takie progi: 40%, 50% i 60% przeciętnych wydatków na jedną osobę ekwiwaletną (zgodnie ze skalą ekwiwalentności OECD), również w Polsce stosuje się takie podejście, tzn. linię 50% przeciętnych wydatków. Ustalanie Przy obliczaniu poziomu spożycia w gospodarstwach domowych i usta- granic laniu granic ubóstwa stosuje się skalę ekwiwalentności OECD. W skali tej ubóstwa wagę i przypisuje się pierwszej dorosłej osobie w gospodarstwie domowym, wagę 0,7 każdej następnej osobie dorosłej oraz wagę 0,5 każdemu dziecku (tzn. osobie do 14 roku życia); np. gospodarstwo domowe składające się z 4 osób: 2 dorosłych i 2 dzieci, liczy według tej skali 2,7 jednostki ekwiwalentności (l x l + l x 0,7 + 2 x 0,5 = 2,7). Przy ustalaniu zakresu ubóstwa obiektywnego stosuje się m.in. metodę 4 Por. L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Minimum egzystencji, „Polityka Społeczna" 1995, nr 8, s. 6. 5 Biuro Statystyczne Krajów UE. 10. Podstawy teorii zachowań konsumenta 249 potrzeb podstawowych, polegającą na określeniu niezbędnych elementów spożycia oraz ich pieniężnej wycenie, lub metodę udziału wydatków żywnościowych w całości wydatków gospodarstw domowych. Określenie progu ubóstwa na podstawie bieżących dochodów gospodarstw domowych należy jednak uznać za zbyt duże uproszczenie. Kryterium to nie uwzględnia bowiem ani zasobu majątkowego gospodarstw, ani oszczędności pieniężnych, ani sposobu wydatkowania nawet względnie wysokiego dochodu np. przez uzależnionych od alkoholu lub narkotyków6. Problem oceny zakresu ubóstwa wymaga uprzedniego określenia kategorii minimum socjalnego. W Polsce pierwsze publikacje na ten temat ukazały się w latach siedemdziesiątych7. Przy czym, jak w wielu zagranicznych publikacjach na ten temat, utożsamiano minimum socjalne z minimum spożycia, co może się kojarzyć z minimum egzystencji, a — jak wiadomo — nie są to kategorie tożsame. Współcześnie znanych jest wiele sposobów obliczania minimum socjalnego i granicy (linii) ubóstwa. W tym podręczniku prezentujemy trzy doświadczenia: amerykańskie, zachodnioeuropejskie i polskie. Zróżnicowanie dochodów w Stanach Zjednoczonych charakteryzujące Zróżnicowanie sytuację gospodarstw domowych oraz inne mierniki i dane o rozmiarach dochodów ubóstwa są zbierane i publikowane przez US Bureau of the Census. Z tych w Stanach samych źródeł pochodzą obliczenia mediany w zakresie dochodów gos- y podarstw domowych8. Mediana jest najbardziej powszechnym miernikiem Mediana poziomu życia w tym kraju9. Miernik ten ukazuje, jak się powodzi typowej rodzinie amerykańskiej, dzieli bowiem całe społeczeństwo tak, że połowa rodzin ma niższe, a druga połowa wyższe dochody niż mediana. Jest lepszym miernikiem niż przeciętna, gdyż jest mniej podatny na zmiany. Dobrą ilustracją zróżnicowania dochodów w Stanach Zjednoczonych są dane przedstawione w tablicy 10.1. Zróżnicowanie dochodów zależy od wielu czynników. Do ważniejszych zalicza się z reguły: zróżnicowanie zdolności, wykształcenia i majątku. Posiadanie majątku jest w systemie kapitalistycznym wysoce nierównomierne. Dlatego czynnik ten wpływa w sposób istotny na zróżnicowanie dochodów. W tym podręczniku zajmujemy się bliżej tylko jednym czynnikiem, tzn. zróżnicowaniem dochodów z tytułu pracy. Jest to czynnik zdeterminowany głównie wykonywanym zawodem oraz kwalifikacjami. Omówienie roli s Por. L. Deniszczuk i B. Sajkiewicz, Minimum egzystencji, op. cit., s. 7. 7 Por. m.in. A. Tymowski, Minimum socjalne, metodyka i próba określenia, Warszawa 1973. H Mediana jest to wartość środkowa, czyli wartość cechy w szeregu uporządkowanym, powyżej i poniżej której znajduje się jednakowa liczba obserwacji. g Por. S.H. Danziger, D.H. Weinberg, Zmiany w dochodach rodzin, nierówności i ubóstwo w USA, w: Polityka społeczna wobec ubóstwa. Ujęcie porównawcze, pr. zb. pod red. S. Golinowskiej, Warszawa 1996, s. 15. 250 Zofia Zawadzka Tablica 10.1. Piramida dochodów: dane wskazują na występowanie silnego zróżnicowania. Rozkład dochodów rodzin amerykańskich w 1982 (D (2) (3) (4) (5) Grupy dochodowe Odsetek rodzin Odsetek Skumulowany Skumulowany (USD) w danej grupie dochodów odsetek rodzin odsetek przypadających w danej grupie dochodów rodzinom i w grupach przypadających z danej grupy niższych rodzinom z danej grupy i / grup niższych Poniżej 5000 6,0 0,6 6,0 0,6 5000- 9999 10,5 2,9 16,6 3,5 10000-14999 12,4 5,7 29,0 9,2 15000-19999 12,1 7,8 41,1 17,0 20000-24999 12,4 10,2 53,5 27,2 25000-49999 35,6 46,7 89,1 72,9 50000 i więcej 10,9 26,1 100,0 100,0 Ogółem 100,0 100,0 W Stanach Zjednoczonych w 1982 roku dochód polowy gospodarstw domowych był mniejszy niż 23400 USD rocznie (mediana). Gdyby rozkład dochodów był idealnie równomierny, na każdą rodzinę przypadałoby średnio 27400 USD Źródło: (U.S. Bureau ol Census, Monf\ Income and Poverty Status of Families and Persons in PorertY irt the U.S., 1982, Current Popukition Reports. 1983). Źródło: P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2, op. cii., s. 14. innych wymienionych i nie wymienionych czynników należy szukać w literaturze specjalistycznej. Współczynnik Innym miernikiem rozkładu dochodów jest współczynnik Giniego. Giniego Współczynnikiem Giniego nazywa się przeciętną bezwzględną różnicę między miernikiem (jwjema wartościami danej cechy mierzalnej. Włoski statystyk C. Gini rozkładu .... . J, J.. . J . ,.. .\. , , , d hodów zaPr°P°nował J4 J3^0 niiarę dyspersji (rozproszenia, zróżnicowania) jednostek badanej zbiorowości statystycznej z uwagi na pewną cechę mierzalną. Im bardziej wartości cechy jednostek są skupione dokoła swej średniej, tym mniejsza jest dyspersja, i odwrotnie — im bardziej są rozproszone wartości cechy wokół średniej, tym większa jest dyspersja. Zamiast współczynnika Giniego często stosuje się odchylenie standardowe jako łatwiejsze do obliczenia. Jeżeli dochód rodziny powyżej przeciętnej maleje (rośnie) o l zł, a rodziny o dochodzie poniżej przeciętnej zwiększy się (zmniejszy) o l zł, to wówczas współczynnik Giniego spada (rośnie). Współczynnik ten jest używany jako sumaryczny miernik zróżnicowania dochodów. Im współczynnik ten bliższy jest 1000, tym bardziej dochody skoncentrowane są wokół małej liczby osób je otrzymujących, im zaś bliższy jest zeru, tym rozkład dochodów jest równomierniejszy. W ocenie Danzigera i Weinberga stale rosnący współczynnik Giniego osiągnął w Stanach Zjednoczonych w 1992 r. 10. Podstaw\ teorii zachowań konsumenta 251 poziom 403, tzn. taki sam, jaki istniał na początku lat czterdziestych; jego poziom świadczy o dużym zróżnicowaniu dochodów. Okres dwudziestu lat po 1973 r. różni się od poprzedniego dwudziestolecia zarówno zwiększającym się zróżnicowaniem, jak i powolnym wzrostem przeciętnego poziomu życia w Stanach Zjednoczonych. Udział dochodów 5% rodzin najbogatszych w globalnych dochodach wzrósł z 16% do 17,9%. Zjawisko to, zdaniem cytowanych autorów, odgrywa główną rolę w wyjaśnianiu wysokiej stopy ubóstwa'". W pracach teoretycznych krytykuje się próby ustalenia oficjalnych progów (linii) ubóstwa. Jednak w praktyce wielu państw funkcjonują one od wielu lat. W Stanach Zjednoczonych oficjalny miernik ubóstwa porównuje rodzinny lub indywidualny dochód pieniężny, osiągnięty w roku kalendarzowym, z jednym z przyjętych progów. Jeżeli całkowity dochód wykazany przez rodzinę w roku poprzednim spada poniżej przyjętego progu, to cała rodzina zaliczana jest do ubogich. W 1992 r. próg taki dla osoby samotnej ustalono na poziomie 6 729 USD rocznie. Dla czteroosobowej rodziny próg ten wynosił 14 335 USD". Według P.A. Samuel-sona w 1984 r. czteroosobową rodzinę, której dochód nie osiągnął 10600 USD, uznano za żyjącą w niedostatku l2. Świadczy to, że oficjalne progi ubóstwa są zmienne i muszą być co roku aktualizowane. Rząd amerykański przy ustalaniu wskaźników ubóstwa uwzględnia tylko dochody pieniężne. Linia ubóstwa w UE została precyzyjnie określona. W krajach Unii Linia ubóstwa obowiązują zalecenia Komisji Europejskiej z 1992 r., mówiące, że godny w UE sposób życia (czyli zapewniający adekwatne minimum) musi respektować wartości ludzkie i nie może prowadzić do stanu, w którym ludzie poczują się zawstydzeni lub wyrzuceni poza nawias. Z kolei J. Veit-Wilson, wybitny znawca omawianej problematyki, twierdzi, że zabezpieczenie społeczne, chcąc zapobiegać indywidualnemu ubóstwu, musi mieć adekwatną miarę oceny ubóstwa. Autor ten twierdzi, że ubóstwem (deprywacją lub ekskluzją społeczną) nazwać możemy niski, ale uznany jeszcze za „do przyjęcia" poziom życia (wywołany brakiem wymaganych zasobów). Powstaje pytanie, co wtedy uznać za linię (próg) ubóstwa? Najczęściej przyjmuje się, że jest to linia graniczna między akceptowalnym (godziwym, minimalnie akceptowalnym) poziomem, a nieakceptowalnym (deprywacją, ekskluzją) poziomem życia. Z dyskusji wynika, że linia ubóstwa, to taki poziom dochodu, który zawiera się w przedziale między bardzo niskim dochodem, powodującym niezaspokojenie potrzeb człowieka (deprywacją), a takim poziomem dochodu, który w mniejszym stopniu deter- 111 S.H. Danziger, D.H. Weinberg, Zmiany w..., op. cii., s. 19. " Tamże, s. 20. IJ P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2, op. cit... s. 17. 252 Zofia Zawadzka minuje zaspokajanie potrzeb; w takiej sytuacji istotne znaczenie mają zmienne pozadochodowe (np. majątkowe, pomoc społeczna i inne)l3. W okresie transformacji systemowej w Polsce sfera ubóstwa wzrosła w sposób nieusprawiedliwiony zakresem zmian strukturalnych w gospodarce l4. Narastanie problemu spowodowało konieczność zdefiniowania oficjalnej (urzędowej) linii ubóstwa, która stała się podstawą (kryterium) przyznawania pomocy społecznej. Jako kryterium przyjęto 35% miesięcznej płacy przeciętnej; relacja do płacy przeciętnej określała także minimalny poziom emerytur. Decyzją polityczną w 1994 r. zwiększono powyższą relację do 39% płacy przeciętnej (czyli o 4 punkty procentowe). Oznacza to, że urzędowa linia ubóstwa w Polsce ustalona została na dość wysokim poziomie w porównaniu z innymi krajami regionu (Europy Środkowej i Wschodniej)l5. Zjawisko Zjawisko wzrostu ubóstwa w Polsce w początkowym okresie transfor-ubóstwa niacji zostało wyhamowane wraz z wystąpieniem ożywienia gospodarczego, w Polsce j^ój-g mia}o miejsce po 1993 r. w większości krajów regionu. Jest to prawidłowy skutek trendu rozwoju makroekonomicznego '6. Dotychczasowe doświadczenia realizacji programów socjalnych wskazują, że najskuteczniejsza jest pomoc rodzinom w zakresie kształcenia, aktywizacja gospodarcza regionów o ponad przeciętnym poziomie bezrobocia i roboty publiczne, choć ważne są również świadczenia pieniężne i polityka wyrównywania dochodów. Minimum W Polsce w badaniach obszarów ubóstwa stosuje się różne miary. Dla socjalne celów analitycznych za górną granicę przyjmuje się minimum socjalne, a za w Polsce cjojną minimum egzystencji (na poziomie 70% minimum socjalnego). Jako granicę ubóstwa na ogół przyjmuje się minimum socjalne obliczone w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Minimum to wyraża cenę koszyka towarów i usług uznanych za niezbędne do zaspokajania potrzeb człowieka w zakresie wyżywienia, przystosowania do warunków naturalnych, higieny, ochrony zdrowia i wychowania dzieci, wypoczynku i rekreacji na skromnym poziomie, ale nie ograniczającym uczestnictwa w procesie pracy i życiu społecznym. Takie ujęcie minimum socjalnego zbliżone jest do zaleceń Komisji Rady Europy (por. wcześniejsze sformułowania na ten temat). Przyjęcie tej koncepcji nie wyklucza człowieka żyjącego w ubóstwie ze społeczeństwa, nie powoduje zjawiska ekskluzji (deprywacji). Z wyliczeń opublikowanych w 1995 r. wynika, że udział osób nie osiągających dochodów niskich (czyli poniżej poziomu minimum socjalnego) " J. Veit-Wilson, Aktualne problemy ubóstwa w Krajach Europ\ Zachodniej, w: Polityka Społeczna wobec ubóstwa. Ujęcie porównawcze, Warszawa 1996. s. 42 i 45. 14 Por. S. Marciniak, Zbędne koszty transformacji systemowej w Polsce, Zeszyty Naukowe ONS-PW 1994, nr 2. 15 Por. S. Golinowska, Ubóstwo i programy walki z biedą w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Synteza, w: Polityka społeczna ..., op. cit., s. 196. 16 Por. J. Tobin. Poverty in relation to macroeconomic trends, c\cles andpolicies', w: Fuli Employment and Growth, op. cit., s. 238. 10. Podstaw\ teorii zachowań konsumenta 253 14,4% 25,2% 11,8% 3,6% 10,1% 5,1% ,1% 8,9% 7,9% 6,9% Rysunek 10.8. Procent globalnego dochodu przypadającego rodzinom pracowniczym, uszeregowanym od najuboższych (3,6% globalnego dochodu) do najbogatszych, (25,2%), z podziałem na 10 równych grup Źródło: J. Daszkowski, Zróżnicowanie dochodów w rodzinach pracowniczych, „Nowe Życie Gospodarcze" z 26.01.1997 r., nr 4. zwiększył się z około 15% gospodarstw domowych w 1989 r. do 43% w 1994 r.l7. Zróżnicowanie dochodów w Polsce w rodzinach pracowniczych w Zróżnicowanie 1995 r. ilustruje rysunek 10.8. dochodów W badaniach budżetów gospodarstw domowych w Polsce wyróżnia się w Polsce następujące grupy (według kryterium źródła dochodów); 1) gospodarstwa domowe pracowników najemnych; 2) dochody łączne z gospodarstwa rodzinnego i pracy najemnej (chłopo-robotnicy); 3) użytkujący gospodarstwa rolne (rolnicy); 4) pracujący na własny rachunek (poza gospodarstwem rolnym); 5) dochody z emerytury i renty; 6) utrzymujący się z niezarobkowych źródeł (np. zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku pomocy społecznej). Pracownicze gospodarstwa domowe (których ilustracją jest rys. 10.8) Pracownicze liczą przeciętnie 3,57 osoby, w 1995 r. spośród członków gospodarstw gospodarstwa domowych pracowało 44,03%; emerytury i renty otrzymywało 7,01%, a zasiłek dla bezrobotnych pobierało 3,03%. Dochód tego typu gospodarstwa domowego w 79,0% całego dochodu pochodził z pracy, a w 13,2% ze świadczeń społecznych. Dane przedstawione na rysunku 10.8 wykazują, że 10% najzamożniej- domowe 1 Por. L. Deniszczuk, Rozmiary i struktura ubóstwa w Polsce, „Praca i zabezpieczenie społeczne" 1995, nr 12. 254 Zofia Zawadzka szych rodzin pracowniczych dysponowało dochodem 7 razy większym od dochodu 10% najmniej zarabiających w tym typie gospodarstw domowych. Jak wynika z badań GUS, ponad 25% dochodów przypadało na 10% naj zamożniej szych rodzin '8. W 1996 r. przeciętny, miesięczny, nominalny dochód rozporządzalny gospodarstw domowych ogółem w przeliczeniu na l osobę wynosił 383,43 zł. Dochód wyższy o 27,2% uzyskiwały gospodarstwa domowe osiągające dochód z pracy na własny rachunek (4), o 4,9% część emerytów i rencistów, a także o 3,1% część pracowników (1). Dochód niższy od przeciętnego odnotowano w gospodarstwach osiągających dochód z rolnictwa (3) — o 10,5%, w gospodarstwach (2) — tzn. osiągających dochody z pracy i gospodarki rolnej — o 16,2% oraz w gospodarstwach domowych (6), utrzymujących się z niezarobkowych źródeł — o 47,7% l9. Po przeliczeniu tych dochodów na całe gospodarstwo domowe okazało się, że w 1996 r. najwyższym przeciętnym miesięcznym dochodem rozpo-rządzalnym2n charakteryzowały się gospodarstwa domowe (4), tzn. pracujący na własny rachunek — 1849 zł, następnie gospodarstwa domowe (1), czyli pracownicze — 1556 zł, w kolejności (3) rolnicy — 1395 zł, emeryci i renciści (5) — 877 zł oraz na koniec (6), tzn. utrzymujący się z niezarobkowych źródeł — 683 zł. W 1996 r. przeciętny miesięczny nominalny dochód rozporządzalny na l osobę w gospodarstwach domowych ogółem był (w porównaniu do 1995 r.) wyższy o 27,6%, zaś w grupie (1) o 31,2%. Również w ujęciu realnym największy wzrost zanotowano w grupie (1) — o 9,4%, a najmniejszy u rolników (3) — o 0,7%21. Subiektywne oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych w Polsce w 1996 r. także wskazywały na pewną poprawę. Ponad 55% badanych gospodarstw domowych oceniało swoją sytuację materialną jako średnią (w 1995 r. około 55%). W ocenie 13% badanych była ona bardzo dobra i raczej dobra, a zła i bardzo zła w ocenie około 32% badanych. Najlepiej oceniali swoją sytuację pracujący na własny rachunek (4) — 38% ocen bardzo dobrych i raczej dobrych. Najgorzej swoją sytuację materialną oceniały osoby utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych (6), aż 79% ocen złych i bardzo złych ". ix Gospodarstwa domowe — wybrane elementy warunków życia ludności w 1995 r., Warszawa 1996, s. 12. ''' Gospodarstwa domowe — wybrane elementy warunków ż.vcia ludności w 1996 r., Warszawa 1997. s. 13 :" Dochód rozporządzalny tzn. wszystkie bieżące pieniężne i niepieniężne dochody gospodarstw domowych pomniejszone o podatki od dochodów, spadków i darowizn oraz nieruchomości. "' Gospodarstwa domowe — wybrane ..., op. cit., s. 14. " Ibidem, s. 23. 70. Podstawa teorii zachowań konsumenta 255 W tablicy 10.2. zestawiono, obliczone różnymi metodami, wskaźniki ubóstwa w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Tablica 10.2. Wskaźniki ubóstwa w Polsce Granice ubóstwa Stopa ubóstwa (w %) Liczba ludności (w min. osób) 1996 1998 1996 1998 Minimum socjalne 46,7 50,0 18,0 19,3 Ubóstwo subiektywne 30,5 30,8 11,8 11,9 Ubóstwo relatywne 14,0 15,8 5,4 6,1 Minimum egzystencji 4,3 5,6 1,7 2,2 /ródln: W*kti:niki ubóstwa (ir świetle budań budżetów Lmywne. W przedsiębiorstwach tworzone są mechanizmy społeczne (atmosfera pracy, integracja pracowników z celami przedsiębiorstwa) umożliwiające realizację procesów realnych. Zaliczamy tu planowanie (odpowiadające na pytanie, co ma być zrobione), organizowanie (wyjaśniające, jak to ma być zrobione i kto to ma zrobić), motywowanie (którego celem jest upewnienie się, że to będzie zrobione) oraz kontrola (której zadaniem jest sprawdzenie, czy zostało wykonane to, co ustalono w toku planowania i co należy uczynić, aby zaplanowane cele zrealizować). Regulacyjne otoczenie zewnętrzne stanowią następujące elementy: rynek pracy, rynek dóbr, usług i technologii, system walutowo-pieniężny, system finansowy państwa, system prawny i polityczny oraz społeczny (system edukacyjny, kultura, tradycja itp.) i odpowiadająca im struktura podmiotowa. 11. Przedsiębiorstwo 259 Przedsiębiorstwo może być efektywne i skuteczne, efektywne i nie- Efektywność skuteczne, nieefektywne i skuteczne, nieefektywne i nieskuteczne. Pamiętamy, a skuteczność że przez efektywność rozumie się stosunek uzyskanych efektów do wydatkowanych czynników produkcji, a przez skuteczność — stopień realizacji celów. Współzależność pomiędzy efektywnością a skutecznością działalności przedsiębiorstw przedstawiona jest w sposób syntetyczny na rysunku 11.2. Stopień wykorzystania czynników produkcji (efektywność) wysoki niski •o Y1 _y N 11 -C -^ Oj 01^ 'EL o W działalność skuteczna i efektywna I działalność skuteczna, ale nieefektywna II działalność nieskuteczna, ale efektywna III działalność nieskuteczna i nieefektywna IV Rysunek 11.2. Efektywność i skuteczność działalności przedsiębiorstwa Najbardziej korzystnym wariantem działalności przedsiębiorstw jest sytuacja przedstawiona w polu I, zostały bowiem osiągnięte założone cele i efektywnie wykorzystane czynniki produkcji. Jest to pożądany stan każdej działalności gospodarczej. Najmniej korzystny wariant znajduje się w polu IV, gdyż nie wszystkie założone cele zostały osiągnięte, natomiast te, które osiągnięto, pochłonęły zbyt dużo środków, tj. czynników produkcji. Wariant ten prowadzi przedsiębiorstwo do eliminacji z rynku bądź konieczności kategorycznej zmiany sposobu działalności, tym samym musi ono zmienić cele swojej działalności, a także środki prowadzące do ich osiągnięcia. Przedsiębiorstwa znajdujące się w polu II muszą szukać możliwości obniżenia swoich kosztów produkcji, natomiast przedsiębiorstwa, które uplasowały się w polu III, powinny zweryfikować cele swojej działalności, poszukiwać nowych rynków zbytu. Przedsiębiorstwami sukcesu są te, które znajdują się w polu I. Wyniki takiej analizy są punktem wyjścia wyznaczania celów przedsiębiorstwa w okresach przyszłych. Wśród celów przedsiębiorstw znajduje się także jakość życia zawodo- Jakość życia wego (QWL — ąuality of working life). Chodzi o bardziej zaangażowaną zawodowego i skuteczną pracę pracowników, wykonywaną w lepszym środowisku pracy, i posiadanie lepszej kondycji pracy. W kategorii QWL wymienia się m.in. takie elementy, jak społeczna integracja w przedsiębiorstwach, ochrona praw do prywatności i wolności poglądów, wytwarzanie atmosfery pracy sprzyjającej wyrabianiu dumy zawodowej, poczucia wartości pracy oraz wartości Podmioty firmy. Cele przedsiębiorstwa ustalane są przez różne grupy ludzi, mianowicie ustalające ce- przez właścicieli, menedżerów, pracowników, konsumentów, akcjonariuszy. le Przeds|e-XT , • i i * • , i . biorstwa Na ustalanie tych celów mają także poważny wpływ inne grupy społeczne, 260 Lidia Bialoń tak zwane grupy nacisku (np. partie zielonych, organizacje konsumenckie i inne). W realizacji tych celów podstawową rolę spełniają cztery grupy ludzi: przedsiębiorcy zwani też innowatorami, menedżerowie tworzący elitę kadry kierowniczej, wynalazcy, kreatorzy nowych wyrobów i technologii oraz właściciele (rentierzy). Funkcje Z celów realizowanych przez przedsiębiorstwa wynikają ich funkcje. przedsię- Można wyróżnić funkcję podażową, popytową oraz społeczną. biorstw Funkcja podażową (produkcyjna) sprowadza się do wytwarzania dóbr i usług oraz kierowania ich na rynek (krajowy i międzynarodowy). Mogą to być wyroby i usługi zaspokajające stare, tradycyjne potrzeby lub potrzeby nowo wykreowane przez przedsiębiorstwa w wyniku działalności marketingowej. W tym ostatnim przypadku przedsiębiorstwa spełniają funkcje unowocześniania gospodarki i konsumpcji. Przedsiębiorstwa, jako uczestnicy rynku, zgłaszają popyt na rzeczowe i osobowe czynniki produkcji, tym samym spełniając funkcję popytową. Czynniki produkcji to efekty pracy innych przedsiębiorstw produkcyjnych (surowce, półprodukty, maszyny, urządzenia, środki transportu itp.) i organizacji usługowych, jak banki, organizacje ubezpieczeniowe, placówki oświatowe, firmy konsultingowe i inne. Popyt na czynniki produkcji jest tym wyższy, im większa, bardziej różnorodna i skomplikowana jest produkcja dóbr i (lub) usług danego przedsiębiorstwa. Poprzez realizację funkcji popytowej oraz podażowej przedsiębiorstwa przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Przedsiębiorstwa są miejscem, gdzie współpracuje wielu pracowników o różnym poziomie kwalifikacji, gdzie nawiązywane są różnorodne stosunki międzyludzkie. Są to stosunki współpracy lub konkurencji. Przedsiębiorstwo jest także miejscem powstawania różnorodnych konfliktów, jednocześnie jest miejscem, gdzie kształtują się określone nawyki pracy, jak gospodarność i zdyscyplinowanie, gdzie dokonuje się proces edukacji całej załogi (zarówno profesjonalnej, jak i społecznej: w tym kształtuje się określony stosunek do środowiska przyrodniczego). Ogół stosunków przedstawionych wyżej określa się mianem funkcji społecznej. Do funkcji społecznej zalicza, się także oddziaływanie przedsiębiorstwa w skali regionu, na którym się znajduje. Tworzy bowiem miejsca pracy, przyczyniając się do zmniejszenia lokalnego bezrobocia. Przedsiębiorstwa poprzez swoją działalność mogą również szkodzić środowisku naturalnemu (np. hałas, wyrzucanie odpadów do środowiska przyrodniczego). W gospodarce rynkowej z funkcją społeczną związane są regulacje prawne. Przede wszystkim prawo powinno chronić wolną konkurencję, jeśli właściwie ma być spełniana funkcja podażową i popytowa. Chodzi głównie o ustawodawstwo antymonopolowe oraz wszelkiego rodzaju ułatwienia wejścia przedsiębiorstw na rynek. Nie bez znaczenia są również przepisy prawne chroniące konsumentów. Chodzi o wiarygodność informacji rynkowych, reklam. Regulacją prawną są także objęte uprawnienia pracowników przedsiębiorstw, a także ich bezpieczeństwo (np. obowiązkowe ubezpieczenia /. Przedsi(biorst\\'o 261 pracowników, udział pracowników w zarządzaniu, udział pracowników w strajkach, ochrona kobiet i młodzieży). Problemy te najczęściej określane są także w umowach zbiorowych (pomiędzy pracodawcami a pracownikami). Coraz większego znaczenia nabierają regulacje prawne służące ochronie środowiska przyrodniczego. Chodzi głównie o odpady produkcyjne i konsumpcyjne emitowane do środowiska. Regulacje prawne powinny być tak skonstruowane, aby zapobiegały degradacji środowiska powodowanej działalnością przedsiębiorstw. Syntezą opisywanych funkcji przedsiębiorstwa (popytowej, podażowej i społecznej) jest funkcja rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Suma pozytywnie spełnianych funkcji przedsiębiorstw prowadzi bowiem do rozwoju społeczno-gospodarczego nie tylko regionu, na którym przedsiębiorstwo działa, ale całego kraju — a więc nie tylko w skali lokalnej, ale i globalnej. W gospodarce rynkowej działalność przedsiębiorstw i ich kondycja ekonomiczna i społeczna przesądzają o kondycji społeczno-gospodarczej kraju. Funkcje rozwoju społeczno-gospodarczego 11.2. Rodzaje przedsiębiorstw W rzeczywistości gospodarczej występuje duża rozmaitość form i rodzajów przedsiębiorstw, stąd zachodzi konieczność ich klasyfikacji. Kryterium klasyfikacyjnym przedsiębiorstw mogą być: formy własności, pozycje rynkowe, wielkość przedsiębiorstw, rodzaje prowadzonej działalności. 1. Kryterium własności pozwala wydzielić przedsiębiorstwa: prywatne, spółdzielcze, komunalne, państwowe, między- i multinarodowe, spółki i różnorodne inne rodzaje przedsiębiorstw mieszanych, które są formą połączeń i kombinacji powstałych z ich rodzajów podstawowych. Wszystkie te formy występują w gospodarce rynkowej, przy czym ich struktury organizacyjne mogą być różne, a nade wszystko różne będzie znaczenie i formy ingerencji państwa w ich działalność gospodarczą. Zdarza, się często, że państwo (czy władze lokalne) tworzy przedsiębiorstwa, które są ważne z ogólnokrajowego lub lokalnego punktu widzenia, a prywatny kapitał byłby za słaby bądź ponosiłby zbyt duże ryzyko ich działalności (chodzi np. o elektrownie atomowe). Państwo może też zakładać przedsiębiorstwa, będące zaczynem nowych branż przemysłowych, a po opanowaniu produkcji — odsprzedawać je innym właścicielom, np. prywatnym czy spółkom. Przedsiębiorstwa komunalne spełniają ważną rolę lokalną. Najbardziej rozpowszechnioną formą własności przedsiębiorstw są spółki. Wyróżnia się spółki handlowe i cywilne. Spotka z ekonomicznego punktu widzenia jest to zrzeszenie osób lub kapitału w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Natomiast z prawnego punktu widzenia spółka charakteryzuje się trzema cechami: • jest umową, Kryteria klasyfikacji Kryterium własności 262 Lidia Białoń • przedmiotem jej działalności może być wyłącznie działalność gospodarcza, • stronami umowy są wspólnicy, którzy mają wspólny cel gospodarczy. Warunkiem istnienia i rozwoju spółek jest istnienie rynku kapitałowego. Umożliwia on powiększenie kapitału firm poprzez obrót akcjami i obligacjami. Decyzje strategiczne w przedsiębiorstwie typu spółki zależą od posiadania pakietu kontrolnego akcji. W zależności od posiadacza tego pakietu wyróżnia się w Polsce spółki skarbu państwa, akcjonariat pracowniczy tworzony na wzór amerykańskiego ESOP (Employee Stock Ownership Plan — Plan Pracowniczej Własności Akcji), akcjonariat kapitalistyczny (pakiet kontrolny znajduje się w rękach jednego przedsiębiorcy) oraz akcjonariat obywatelski, w którym żadna grupa nie dysponuje pakietem kontrolnym, gdyż akcje są zbyt rozproszone1. Kryterium 2. Kryterium pozycji rynkowej dzieli przedsiębiorstwa na: doskonale pozycji konkurencyjne, o ograniczonej konkurencyjności oraz monopole naturalne rynkowej • sztuczne) oligopole i monopsony. Podział ten ma znaczenie z punktu widzenia kształtowania kosztów i cen oraz wyznaczania optimum produkcji. Monopole będą mogły uzyskiwać wysokie zyski przy mniejszej produkcji aniżeli przedsiębiorstwa o doskonałej konkurencji. Z punktu widzenia pozycji i aktywności rynkowej, przedsiębiorstwa można podzielić na pięć grup. Do pierwszej należą te, które potrafią sprawić, że coś się dzieje, zaś do drugiej — te, które myślą, że to potrafią. Trzecią grupę stanowią przedsiębiorstwa, które obserwują, że coś się dzieje, czwartą — te, które zastanawiają się nad tym, co się zdarzyło, a piątą — te, które nawet nie zauważyły, że coś się wydarzyło. Ta ostatnia grupa skazana jest najprawdopodobniej na upadek. Biorąc pod uwagę kondycję finansową i znaczenie dla rozwoju gospodarczego, można przeprowadzić podział przedsiębiorstw na: „lokomotywy rozwoju" (dobra kondycja i duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego), „święte krowy" (zła kondycja finansowa, lecz duże znaczenie dla rozwoju), „rodzynki" (dobra kondycja finansowa, ale małe znaczenie dla rozwoju) i „potencjalni bankruci" (zła kondycja finansowa i małe znaczenie dla rozwoju kraju). Kryterium 3. Kryterium wielkości przedsiębiorstwa pozwala na dokonanie ich wielkości podziału na wielkie, średnie i małe. Pomijając granice między tymi trzema prze ę- grupami przedsiębiorstw należy stwierdzić, iż każda z tych grup ma pewne biorstw . zalety i wady. 1 Obecnie w Polsce następuje prywatyzacja i powstawanie przedsiębiorstw typu spółki. Obrót akcjami i obligacjami nabiera znaczenia. Trudno jest jednoznacznie określić, jakiego typu spółki będą najkorzystniejsze w konkretnych warunkach ekonomicznych, politycznych, kulturowych i społecznych. Ogólnym celem prywatyzacji przedsiębiorstw jest wzrost efektywności całego systemu gospodarczego, a do celów szczegółowych można zaliczyć: usprawnianie zarządzania przedsiębiorstwami, nawiązanie kontaktu z techniką światową, stworzenie rynku kapitałowego, poprawę kondycji ekonomicznej poszczególnych przedsiębiorstw. 11. Przedsiębiorstwo 263 Zaletą przedsiębiorstw wielkich jest to, iż uzyskują one tzw. korzyści skali, tj. oszczędności kosztów wynikające ze wzrostu wielkości produkcji i sprzedaży, oraz mogą utrzymać zaplecze badawczo-rozwojowe, które zdolne jest do stałej pracy nad poszukiwaniem nowych rozwiązań w zakresie technologii i wyrobów, a tym samym do stałego poszukiwania obniżki kosztów. Łatwiejsze jest też dla nich prowadzenie działalności marketingowej. Natomiast wadą ich jest to, iż zatracają poczucie indywidualności, a także występują w nich trudności w zakresie organizacji produkcji i sprzedaży oraz integracji załóg pracowniczych. W ostatnich latach występuje wielkie nasilenie tworzenia małych firm, przedsiębiorstw garażowych, przedsiębiorstw inkubatorów. Wielkie korporacje chętnie pomagają małym przedsiębiorstwom, oczywiście na zasadach wzajemnych korzyści. Małe i średnie firmy mają zdolność do szybkiej przebudowy struktury asortymentowej, odpowiednio do potrzeb rynku, a posiadanie wysoko wykwalifikowanych kadr zapewnia im przewagę w opracowywaniu i wdrażaniu innowacji nad dużymi towarzystwami. Zauważa się jednak brak wystarczającego potencjału naukowo-badawczego i niezbędnych środków finansowych na realizację badań i prac rozwojowych. Powoduje to, iż w warunkach ostrej konkurencji pozycja ich jest słaba. Pomoc państwa może i powinna zaktywizować działalność mniejszych przedsiębiorstw, gdyż dla normalnego funkcjonowania gospodarki ważne jest istnienie firm zróżnicowanych co do wielkości. Za powiększeniem wielkości przedsiębiorstw i tworzeniem korporacji przemawia fakt, iż zrzeszona forma biznesu pozwala firmie emitować akcje i obligacje w celu rozwoju swojej działalności, co sprzyja stałemu wzrostowi funduszy umożliwiających dokonywanie inwestycji i dalszy rozwój rynku. Właściciele korporacji ponoszą ryzyko swej działalności tylko do wysokości zainwestowanych funduszy (posiadanych akcji). Łatwo też sprzedawać akcje, co zapewnia akcjonariuszom większą płynność środków. Główną zaletą wielkich przedsiębiorstw w formie korporacji jest możliwość gromadzenia dużej ilości środków finansowych, natomiast małych przedsiębiorstw — tworzenie nowych miejsc pracy. 4. Według kryterium rodzaju działalności przedsiębiorstwa przemysłowe Kryterium można podzielić na wytwarzające produkty (jeden produkt i wiele produktów) rodzaju oraz coraz bardziej specyficzne usługi — usługi dla innych przedsiębiorstw bądź dla ludności. W działalności gospodarczej występuje zjawisko integrowania jej z innymi rodzajami działalności. Mogą powstawać kombinacje łączenia działalności przemysłowej z handlową, z handlową i serwisową, z badawczo--rozwojową itd. Rozpowszechnione pojęcie i zjawiska poziomej integracji (vertical integration) polega na łączeniu kilku zakładów wytwarzających produkty składające się na poszczególne fazy (stadia) procesu produkcyjnego. Prowadzi to do samowystarczalności przedsiębiorstw, lecz może powodować wyższe koszty (specjalizacja jest tańsza). W wyniku integracji powstaje też konglomerat, który jest zespołem zakładów produkujących różne, niezależne produkty. Pozioma integracja może być opłacalna ze względu na konkurencję. działalności 264 Lidia Biatoń Oprócz procesów integrowania różnych rodzajów działalności występuje zjawisko przeciwne, zwane „zjawiskiem cebuli". Oznacza ono odłączanie tych rodzajów działalności, które powodują pogorszenie efektywności przedsiębiorstw w krótkim okresie. „Zdejmuje się" więc (likwiduje) te warstwy narosłe na organizmie podstawowej działalności przedsiębiorstwa, które przynoszą mniejsze korzyści finansowe, a także prestiżowe, lub przynoszą korzyści w dłuższym horyzoncie czasu. W tym procesie „zdejmowania" chodzi jednak o to, aby nie naruszać tego, co stanowi podstawę działalności przedsiębiorstwa, w związku z którą ono powstało i która stwarza szansę jego rozwoju. Szczególnie nierozważne, z punktu widzenia perspektyw dalszego rozwoju przedsiębiorstw, jest usuwanie takich rodzajów działalności, jak np. badawczo-rozwojowa. Outsourcing Przedstawione wyżej zjawiska są zbieżne z rozpowszechnioną we współczesnych przedsiębiorstwach koncepcją outsorcingu. Pojęcie to pochodzi od angielskich słów: outside — zewnętrzny, od zewnątrz i resource — zasoby, zapasy, środki. Outsourcing jest nowym podejściem do funkcji zaopatrzenia oraz wszelkiej działalności usługowej prowadzonej w przedsiębiorstwie4. Firmy przemysłowe przyjmują też koncepcję tworzenia wyspecjalizowanych służb (np. remontowych) w charakterze samodzielnych przedsiębiorstw usługowych, które mogą być lepiej wykorzystane aniżeli wtedy, gdy funkcjonują w ramach dużego przedsiębiorstwa. Przykładem przedsiębiorstwa o wyspecjalizowanej działalności usługowej jest przedsiębiorstwo leasingowe. Leasing Leasing5 zajmuje się dzierżawieniem lub najmem środków trwałych i dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku. Przedsiębiorstwa te nabywają środki trwałe od producentów i wynajmują je użytkownikom. Podstawą działalności tych firm są operacje kupna i najmu środków trwałych, np. obiektów (budynków i budowli), kompletnych obiektów wraz z wyposażeniem, maszyn, środków transportu czy innych urządzeń technicznych, których jednostkowa wartość jest wysoka, niekiedy wraz z obsługą techniczną środków trwałych (konserwacje, remonty), jak i procesem ich użytkowania. Przedmiotem operacji leasingowej mogą być nowe, dotychczas nie eksploatowane modele środków trwałych, zmodernizowane bądź używane środki trwałe. Na podstawie umów leasingowych można również zakładać nowe przedsiębiorstwa''. 4 Por. K. Zimniewicz, Nowe koncepcje zarządzania, PWE, Warszawa 1999, s. 48. 5 Ta forma przedsiębiorstw rozwinęła się na dużą skalę po II wojnie światowej, najpierw w Stanach Zjednoczonych, a potem w innych wysoko rozwiniętych krajach, co ma związek z wysoką dynamiką zmian technicznych. Leasing jest obecnie bardzo popularny także w Polsce. 6 Przedsiębiorstwa korzystające z formy leasingu, obok obniżki kosztów eksploatacji, uzyskują dodatkowe korzyści wynikające z: (1) uniknięcia wysokich jednorazowych wydatków kapitałowych na inwestycje, bez pogorszenia pozycji kredytowych przedsiębiorstw, (2) relatywnie korzystniejszych warunków leasingu w okresach dekoniunktury i inflacji, (3) przepisów, w myśl których leasingobiorca płaci podatek za użytkowanie środków trwałych z bieżących przychodów, a nie z czystego zysku, (4) rozwoju przedsiębiorstwa, osiąganego m.in. dzięki wynajmowaniu środków trwałych. 11. Przedsiębiorstwo 265 Przedsiębiorstwa developerskie Kryterium stopnia zorganizowania W ramach kryterium rodzaju prowadzonej działalności należy wyróżnić Franchising przedsiębiorstwa posługujące się franchisingową formą sprzedaży. Przedsiębiorstwa te uzyskują dochody ze sprzedaży licencyjnych marek innym firmom, przeważnie mniej znanym na rynku. Firmy korzystające ze sprzedaży swoich produktów na zasadach franchisingowych mają szansę na zdobycie wyższej pozycji na rynku. Na rynku nieruchomości nową, rozwijającą się formą są przedsiębiorstwa developerskie. Ich działalność polega na skupowaniu gruntów i budowie nowych obiektów (np. domów mieszkalnych, budynków handlowych czy też biurowych) w celu ich sprzedaży. Działalność developerska może dotyczyć również renowacji starych obiektów. W ostatniej dekadzie dwudziestego wieku obserwuje się również Doradztwo dynamiczny rozwój firm doradczych. Według stopnia zorganizowania można wyróżnić: • przedsiębiorstwa jednozakładowe — niski stopień rozproszenia terytorialnego, silne więzy technologiczne, wysoki stopień uprawnień kierowniczych; • przedsiębiorstwa wielozakładowe — może wystąpić rozdrobnienie terytorialne, a kryterium wyodrębnienia zakładów są najczęściej fazy procesu produkcyjnego; • holdingi — czynnikiem łączącym przedsiębiorstwa jest wspólny właściciel; struktura holdingowa musi chronić przedsiębiorstwa wchodzące w jego skład przed upadłością, może też stwarzać korzystne warunki prowadzenia prac badawczo-rozwojowych czy działalności inwestycyjnej; • alianse strategiczne — umowy między obecnymi lub potencjalnymi konkurentami; są to umowy długofalowe, w których określone są wspólne potrzeby, a korzyści są adekwatne do wkładu partnerów; celem tworzenia aliansów jest wzmocnienie pozycji konkurencyjnej ich uczestników. Wszystkie rodzaje przedsiębiorstw mogą być zorganizowane w formie joint ventures, tj. z udziałem kapitału zagranicznego. Jest to forma o znacznych perspektywach rozwojowych, umożliwia rozwój kooperacji, wspólnego eksportu i importu, jak również pozwala łączyć fundusze na cele inwestycyjne i modernizacyjne. 11.3. Przedsiębiorstwa przyszłości Człowieka zawsze interesuje przyszłość. Naturalnym zjawiskiem jest więc Organizacja zainteresowanie wielu badaczy poszukiwaniem organizacji przyszłości przyszłości — przedsiębiorstwa przyszłości. Należy bowiem założyć, iż zawsze część elementów struktury przedsiębiorstw z czasem ulega erozji. Znaczącą pracą, poszukującą kształtu przyszłego obrazu przedsiębiorstwa, jest praca 266 Lidia Biatoń M. Croziera7 prognozująca niektóre jego cechy na początku XXI wieku. Jego zdaniem przedsiębiorstwa epoki postidustrialnej charakteryzować będą tzw. miękkie elementy przedsiębiorstwa, tj. nade wszystko ludzie i ich kwalifikacje, kultura organizacyjna, klimat, duch przedsiębiorczości. Elementom tym będą towarzyszyły płaskie struktury oraganizacyjne, a zatrudnieni pracownicy będą najwyższą wartością i jedyną siłą kreującą rozwój przedsiębiorstw. W odniesieniu do nich stosować się będzie nowe podejście, tj. ustawiczne kształcenie. Cechy przedsiębiorstw przyszłości, ich drogi i kierunki rozwoju oraz miejsce w otoczeniu przedstawione są szeroko również w pracy zbiorowej Organizacja przyszłości*. Organizacja Organizacja przyszłości porównywana jest do kameleona, albowiem jej „Kameleon" podstawową cechą jest nieustanne dostosowywanie się do zmieniającego się otoczenia. Organizacje-kameleony powinny cechować się wielką elastycznością, zaangażowaniem w sprawy jednostki, pełnym wykorzystaniem potencjału pracy zespołowej, silnymi kompetencjami i zamiłowaniem do różnorodności9. Występowanie tych cech spowoduje, że organizacje-kame-leony będą przystosowywały się do zmieniającego się otoczenia niemalże bez wysiłku. Najbardziej wyróżniającą cechą współczesnych organizacji jest kształtowanie pewnej kultury ustawicznego procesu uczenia się wszystkich jej współpracowników. Według R.M. KanteraI0, organizacje przyszłości kształtowane będą przez sześć ważnych zmian filozofii działania, z których każda będzie miała poważny wpływ na ludzi w przedsiębiorstwie. Należą do nich: 1) odchudzanie —jako nowa reguła zatrudnienia, 2) nowe struktury organizacyjne — przechodzenie od zależności pionowej do poziomej, 3) nowy obraz siły roboczej — od jednolitości do różnorodności, 4) nowe źródła władzy — od przywilejów stanowisk i wiedzy do fachowości i kontaktów, 5) od przedsiębiorstwa do projektów — lojalność nowego typu (przywiązanie do konkretnie wykonywanej pracy, a nie do przedsiębiorstwa), 6) wartość zawodowa — od kapitału przedsiębiorstwa do kapitału reputacji (umiejętność i kapitał reputacji można wykorzystywać w różnych miejscach pracy). Przedsię- Dynamiczny rozwój technik informatycznych umożliwił powstanie biorstwo przedsiębiorstw wirtualnych. Pojęcie „wirtualne" oznacza formę w pewnym wirtualne stOpnju sztuczną, nierzeczywistą, możliwą do zaistnienia. Organizacja 7 M. Crozier, Przedsiębiorstwo na podsłuchu, PWE, Warszawa 1993. 8 Organizacja przyszłości, F. Hesselbein, A. Goldsmith, R. Beckhard, (red.), Businessman. Warszawa 1998. " Ibidem, s. 139-145. '" Ibidem, s. 160-162. 11. Przedsiębiorstwo 267 wirtualna polega na włączeniu wszystkich lub tylko niektórych ludzi z różnych organizacji do wspólnej gry na rynku. Stanowią oni dzięki temu pewną całość (strukturę) organizacyjną. Cechy tej struktury są następujące: 1) skupia się na realizacji podstawowego celu działalności, 2) dzięki strukturalnym i proceduralnym uproszczeniom osiąga maksimum gospodarności, albowiem ma możliwość radykalnego obniżenia kosztów, 3) rozwija i oferuje innowacyjne produkty lub specjalne usługi, 4) zapewnia elestyczność i jest otwarta na wszelkie zmiany. Przedsiębiorstwa wirtualne wytwarzają indywidualne produkty (usługi) dla swoich klientów w umówionych terminach, przy czym aktywnie współpracują z klientami. Działają w różnym czasie i na różnym terenie. Idea przedsiębiorstwa wirtualnego zasadza się na współpracy różnych zespołów poza swoimi rodzimymi firmami, stąd też nie dysponuje ono biurowcami. Pracują w swoich mieszkaniach, a kontaktują się za pomocą nowoczesnych środków informatycznych. Można wyróżnić cztery cechy przedsiębiorstwa wirtualnego''. 1) cechy konstytuujące — jednoczesne działanie na rzecz realizacji potrzeb klientów i wysoka optymalizacja całego łańcucha wartości produkcji, 2) atrybuty fizyczne — najnowsza technologia informatyczna oraz występowanie absolutnego zaufania, 3) cechy specyficzne — najwyższe kompetencje oraz brak rywalizacji, 4) korzyści — elastyczność i zdolność dopasowywania się do zmiennych sytuacji oraz tworzenie znacznego potencjału synergicznego. Przedsiębiorstwo wirtualne 12 jest tworem sztucznym, bazuje na indywidualnych kompetencjach, integruje niezależne firmy wzdłuż łańcucha wartości produkcji. Wirtualne laboratoria13 pozwalają badaczom na skoncentrowanie się raczej na realizacji swoich celów niż na mechanizmach komunikacji. Dostarczają nowych możliwości koordynowania wielkich projektów badawczych oraz umożliwiają zdalny dostęp do danych i badaczy. Przyrządy stały się „wirtualne", ponieważ to raczej użytkownik niż producent przyrządu decyduje o tym, jak przyrząd jest wykorzystywany. Do powstawania aparatury wirtualnej przyczyniło się zwiększenie możliwości przetwarzania danych przez komputery osobiste. Wirtualne laboratoria " Ch. Scholz, Yirtuelle Organisation Konzepstion and Realisation, Zeitscherift Fuhrung = Organisation 1996, s. 204 za K. Zimniewicz, Współczesne koncepcje zarządzania, PWE, Warszawa 1999, s. 99-100. 12 M. Kasperek wyróżnia 5 typów przedsiębiorstw wirtualnych: (1) firma mieszcząca się w domu, (2) centra konferencyjne, (3) mobilne firmy (np. samochodowe), (4) hoteling, (5) związki wszystkich wymienionych podmiotów. Por. M. Kasperek, Firma Wirtualna, Zarządzanie "Gazeta Menedżera" 1999, nr 2. " Nauka, Technika, Przemysł — Przegląd 1998. OECD — KBN, Warszawa 1999, s. 212-213. 268 Lidia Biatoń Przedsię- W rozważaniach na temat kształtu przyszłych przedsiębiorstw podkreśla biorstwo sję; jz podstawowym elementem ich rozwoju i osiągania przewagi konkuren- mteligentne Cyjnej jest wiedza l4. Przedsiębiorstwo inteligentne jest niewątpliwie efektem rozwoju nauki i techniki, nade wszystko technologii informatycznej oraz wzrostu tempa rozwoju innowacji. Ogólną cechą organizacji inteligentnej jest umiejętność wykorzystania doświadczenia do kreacji nowej wiedzy. Do cech szczegółowych należą: otwartość (na nowe doświadczenia), myślenie systemowe, kreatywność, skuteczność oraz zdolność do ciągłego uczenia się — chodzi o uczenie się swojego przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo inteligentne można przedstawić jako połączenie czterech cykli (por. rys. 11.3): cyklu poznania, cyklu adaptacji, cyklu innowacji oraz cyklu realizacji. Każdy z tych cykli składa się z 3 elementów: zrozumienia, przyswojenia, nauczania, rozwiązywania, myślenia, komunikacji, wartości, zachowania. Wszystkie cykle połączone są najważniejszym elementem — wiedzą. Jest ona podstawą rozwoju wszystkich cykli. Wiedza, jako najważniejszy czynnik przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw na początku XXI wieku, jest efektem zespołowego uczenia się '5. Ogólne cechy Ogólne cechy przedsiębiorstw przyszłości można streścić, przytaczając przedsię- osiem cech doskonałych firm, sformułowanych przez TJ. Petersa biorstw j R H Watermanna i6. przyszłości ,. , . ,, . ... 1) skłonność do działania, 2) utrzymanie się blisko klienta, 3) autonomia i przedsiębiorczość, 4) wydajność dzięki ludziom, 5) bezpośredni kontakt, motywacja przez wartości, 6) trzymanie się swojej specjalności, 7) prosta struktura, nieliczny sztab, 8) jednoczesna dyscyplina i swoboda. Podstawową cechą przedsiębiorstw przyszłości jest skłonność do uczenia się, dywersyfikacja produkcji i zróżnicowanie wytwarzania oraz wprowadzenie nowoczesnych metod wytwarzania. Nade wszystko w przedsiębiorstwach przyszłości nastąpi zmiana roli i miejsca człowieka w procesie produkcji, a najważniejszym czynnikiem decydującym o przewadze konkurencyjnej będzie wiedza. Miernikiem sukcesu organizacji przyszłości będzie umiejętność poszukiwania i wykorzystania istniejącej w świecie wiedzy. Świadomość tej tezy może być urzeczywistniana, gdy będzie się nagradzać za myślenie 14 Por. np. Organizacja przyszłości, op.cit.; P. Senge, Piąta dyscyplina, ABC, Warszawa 1998. " Ibidem, s. 232-259. "' T.J. Peters, R.H. Watermann, In search of ExeHance, New York 1984. //. Przedsiębiorstwo 269 Rysunek 11.3. Organizacja inteligentna jako połączenie czterech cykli kategoriami globalnymi, za pozyskiwanie tej wiedzy, która realnie może stać się źródłem sukcesu i wzmocni kompetencje firmy. Poszukiwania te ułatwi niewątpliwie świadomie tworzony i rozwijający się rynek wiedzy l7. Podstawowym czynnikiem rozwoju firmy i wzrostu zysku przedsiębiorstw Nauka, Technika, Przemyśl — Przegląd 1998, op.cit., s. 94-95. 270 Lidia Biaioń Satysfakcja i lojalność pracowników Zysk i rozwój firmy Jakość oferowanych produktów i usług Utrzymanie klientów _ i ich lojalność Rysunek 11.4. Łańcuch produktów i usług oraz zysku Źródło: na piidsuiw if R. Dugens. P. das. ,. Wielka " fr^unt-tit-ja />/7\s;/m'i i. v.: ()r^tun7wiu pr:\ s;/nvci. op.i-ji.. ~-. 51. przyszłości będzie satysfakcja i lojalność pracowników, która w decydujący sposób wpłynie na jakość oferowanych produktów i usług, a w konsekwencji na utrzymanie klientów i ich lojalność (por. rys. 11.4). Do ważnych, nowych wartości i źródła satysfakcji pracowników w organizacji przyszłości należy zaliczyć misję firmy, kontrolowanie przez pracowników własnego planu działania, naukę i ustawiczne szkolenie, reputację firmy oraz świadomość udziału w tworzeniu wartości. 11.4. Produkcja Najważniejszą motywacją prowadzenia działalności gospodarczej dla wszystkich jej uczestników jest osiąganie korzyści ekonomicznych. Korzyścią tą dla właścicieli środków produkcji są zyski, dla pracowników — wynagrodzenia, dla akcjonariuszy — dywidendy, których wielkość zależy od zysków. Korzyści są tym większe, im wyższa jest wielkość sprzedaży wytworzonych produktów, a nade wszystko, im niższe są koszty produkcji przy tych samych cenach wyrobów gotowych czy świadczonych usług. Produkcja Produkcja jest procesem, w którym poprzez kombinację pracy ludzkiej, środków i przedmiotów pracy oraz przy użyciu właściwej technologii powstają nowe produkty i usługi. W procesie produkcji zużywane są czynniki produkcji nabywane na rynku bądź zdobyte inną drogą, pożary nkową. Na nabycie tych czynników oraz obsługę procesu produkcyjnego Kapitał firmy i procesu sprzedaży potrzebny jest kapitał. Kapitał może być własny oraz obcy. Na kapitał własny składają się wkłady właścicieli, wspólników, wpłaty udziałowców lub akcjonariuszy. Ze względu na sposób funkcjonowania, w ramach kapitału własnego wyróżnia się — kapitał zakładowy, wykorzystywany na działalność bieżącą, oraz rezerwowy, przeznaczony głównie na zabezpieczenie przed ryzykiem czy też na pokrycie strat. Kapitał obcy dzieli się na długoterminowy, do którego zalicza się zobowiązania hipoteczne, pożyczki długoterminowe czy też kapitał obligacyjny, oraz krótkoterminowy, obejmujący kredyty banków komercyjnych, zobowiązania wobec dostawców, budżetu, a także własnych pracowników. /. Przedsiębiorstwo 271 Kapitał (własny i obcy) jest źródłem finansowania czynników produkcji, które zużywają się niejednakowo w procesie produkcji: jedne obsługują kilka procesów produkcyjnych (np. maszyny i urządzenia) inne natomiast zużywają się w jednym procesie produkcyjnym (np. materiały bezpośrednie, robocizna bezpośrednia). Efektem procesu produkcyjnego są określone produkty i usługi. Produkty te mogą być przeznaczone bądź do dalszej produkcji przez inne przedsiębiorstwa (krajowe lub zagraniczne), bądź też do bezpośredniej, ostatecznej konsumpcji w kraju lub za granicą (eksport). Produkty te mogą prezentować różny poziom techniczny, różną jakość typu i wykonania, co będzie miało ścisły związek z kosztami produkcji oraz cenami. Istnieją ścisłe zależności pomiędzy kombinacją różnych czynników produkcji a uzyskanym efektem, tj. produktami i usługami. Zależności te można analizować w różnych przedziałach czasowych. W mikroekonomicznych analizach przyjęto dwa przedziały czasu: krótki i długi. Przyjmuje się założenie, że krótki przedział czasu to taki, w którym nie ulegają zmianie czynniki produkcji, co jest równoznaczne z faktem, iż w czasie tym nie ulega zmianie technologia. Niektóre czynniki łatwiej podlegają zmianom w czasie, np. siła robocza. Ilość tego czynnika może ulec zmianie, bez naruszenia struktury środków trwałych. Można bowiem uruchomić, zlikwidować bądź skrócić (wydłużyć) zmianę produkcyjną. Trudniej jednak zmienić w krótkim czasie urządzenia, które są na trwałe połączone z podłożem hali produkcyjnej, czy też linie transportu wewnątrzzakładowego. Stąd czynniki produkcji dzieli się na zmienne i stałe w krótkim czasie. Czynniki stałe stwarzają poważne ograniczenia zmian produkcji w krótkim czasie — a szczególnie jej wzrostu, w przypadku gdy moce produkcyjne są prawie wykorzystane. Okresem długim będziemy nazywali taki okres, w którym menedżer będzie mógł zmienić wszystkie czynniki produkcji, a więc żaden z nich nie będzie zaliczany do stałych. W długim okresie wszystkie czynniki podlegają zmianie. Problem ten wygląda różnie w różnych przedsiębiorstwach. Zmiana czynników produkcji w hucie wymaga długiego czasu (kilku lat), natomiast w fabryce produkującej ranne pantofle — znacznie krótszego (kilku miesięcy), zaś w pizzerni kilka dni. Krótki czy długi horyzont czasu, a tym samym stopień zmienności czynników produkcji, uzależniony jest od rodzaju procesu technologicznego. Zmiana relacji między stałymi a zmiennymi czynnikami produkcji powoduje zmianę dynamiki przychodów. Zaobserwowano stałą zależność, według której wzrostowi czynnika zmiennego (np. pracy), przy innych czynnikach stałych, odpowiada tendencja do spadku dynamiki przychodów. Zjawisko to występuje w literaturze ekonomicznej pod nazwą prawa malejących przychodów. Oznacza ono, że jeżeli przedsiębiorstwo będzie zwiększało o tę samą ilość nakład jednego czynnika, nie zmieniając ilości pozostałych czynników, to wynikające stąd przyrosty produkcji będą coraz mniejsze. Produkcja, jej czynniki i efekty Horyzont czasu Krótki okres analizy Długi okres analizy Prawo malejących przychodów 272 Lidia Bialoń Krzywa całkowitej produkcji ilustruje, w jaki sposób kształtuje się wielkość produkcji przy zastosowaniu czynników zmiennych i stałych. Krzywa produkcji może też wyrażać zależność od jednego czynnika. Najczęściej w celach dydaktycznych buduje się krzywe produkcji w zależności od czynnika zmiennego, jakim jest praca ludzka. Dla menedżera ważna jest odpowiedź na pytanie, jaki przyrost produkcji osiągnie on przez zatrudnienie dodatkowego pracownika, czyli jaka jest produkcja krańcowa. Zaangażowanie kolejnego czynnika produkcji, np. robotnika, da jednakowy przyrost produkcji. Analizując ten problem po- a) ro 'ĆT 600 500 400 300 200 100 O Produkcja całkowita 45678 Liczba robotników 9 10 0 100 50 b) , ro_ *ć ^ T3 O Ł 200 100 0 -100 -200 Produkcja krańcowa Produkcja przeciętna 0 90 30 0 70 0 0 60 -90 0 40 -140 1 2 34567 8''-5. 10 Liczba robotników '"'•• Produkcja całkowita _ przeciętna ~ Liczba zatrudnionych Produkcja _ Przyrost produkcji całkowitej krańcowa Przyrost liczby zatrudnionych Rysunek 11.5. Produkcja a) całkowita, b) przeciętna i krańcowa //. Przedsiębiorstwo 273 sługujemy się pojęciem produkcji krańcowej (marginalnej), wyrażającej Produkcja wydajność dodatkowo zaangażowanego czynnika produkcji. krańcowa Przypuśćmy, że mała firma wytwarzająca sztuczne kwiaty zatrudnia 10 r-?ikięhittr*tH'ti, Wydawnictwo Naukowe PWN. Wars/awa 1998. s. l l Uwarunkowania zewnętrzne to otoczenie, w jakim przedsiębiorstwo funkcjonuje i jaką pozycję w nim zajmuje. Otoczenie ekonomiczne to stopa wzrostu gospodarczego i stopa wzrostu poszczególnych gałęzi przemysłu i działów gospodarki narodowej. Wysokie stopy wzrostu stwarzają przedsiębiorstwom szansę ich rozwoju. Do otoczenia ekonomicznego zalicza się także oceny w zakresie światowej koniunktury gospodarczej, koniunktury gospodarczej kraju i branży, intensywność i kierunki inwestowania w kraju i branży, dostępność czynników produkcji, inflację, oprocentowanie kredytów, napływ kapitału zagranicznego i inne. Ważnym problemem jest otoczenie konkurencyjne przedsiębiorstwa, a głównie pięć wyznaczników tej pozycji: dostawcy, przedsiębiorstwa wytwarzające substytuty, odbiorcy (klienci), bariery wejścia na określony rynek przez inne przedsiębiorstwa oraz rywalizacja obecnych konkurentów. Istotnym uwarunkowaniem zewnętrznym jest również otoczenie technologiczne. Przedsiębiorstwo musi postawić diagnozę w kwestii swojej pozycji technologicznej na rynku tych samych dóbr i usług. Im wyższy poziom technologiczny reprezentuje dane przedsiębiorstwo, tym bariery wejścia na nowe rynki są łatwiejsze do pokonania. Brak w otoczeniu alternatywnej technologii (obecnie i w dającej się przewidzieć przyszłości) stwarza dla danego przedsiębiorstwa bardziej korzystną sytuację konkurencyjną (niższe koszty wytwarzania, wysoka jakość produkcji). Do otoczenia technologicznego należy zaliczyć także dostęp do licencji, współpracę z instytucjami badawczymi (w tym ze szkołami wyższymi), a także współpracę z dostawcami różnych materiałów (co jest szczególnie ważne, gdy nowa technologia wymaga specyficznych materiałów). Analiza otoczenia demograficznego i jego zmian powinna wyjaśnić skalę potencjalnych nabywców (klientów), którzy reprezentują określoną grupę wiekową, o określonym poziomie wykształcenia i określonym poziomie dochodów, z uwzględnieniem położenia geograficznego. Zmiany w otoczeniu Otoczenie ekonomiczne Otoczenie konkurencyjne Otoczenie technologiczne Otoczenie demograficzne 276 Lidia Bialoń Otoczenie po- demograficznym (którego punktem wyjścia są wskaźniki urodzeń, zgonów, przeciętna długość życia ludności) są przezwyciężane przez firmy poprzez procesy innowacyjne. Otoczenie polityczno-prawne również jest ważnym uwarunkowaniem lityczno-pra- zewnętrznym. Mieści się tu znajomość kierunków polityki gospodarczej wne oraz spo- rz^u __ krajowej j zagranicznej. W gospodarkach zmieniających się łeczno-kultu- . ,. . , , . . . . otoczenie polityczno-prawne jest wysoce turbulentne, a przedsiębiorstwa rOWC preferują stabilizację w tym zakresie. W warunkach zmian systemu gospodarczego, z centralnie sterowanego do rynkowego, szczególne znaczenie ma regulacja prawna, dotycząca funkcjonowania przedsiębiorstw (np. przepisy podatkowe, celne), co obserwuje się w naszych współczesnych warunkach. Przez otoczenie społeczno-kulturowe należy rozumieć styl życia potencjalnych nabywców, system wartości społeczeństw, tradycje, wzorce konsumpcyjne, preferencje kulturowe, religie. Elementy te wpływają w rzeczywisty sposób na zachowanie produkcyjne firm. Otoczenie Otoczenie ekologiczne w coraz szerszym zakresie wpływa na rozwój ekologiczne przedsiębiorstw. Stan środowiska ekologicznego może stwarzać bariery rozwoju przedsiębiorstw, wymuszając zmiany procesów technologicznych na bardziej materiało-, energo- i wodooszczędne. Postępująca degradacja środowiska naturalnego to nowe wyzwania wobec rozwoju przedsiębiorstw. Rozdział 12 Rachunek kosztów i korzyści 12.1. Koszty działalności przedsiębiorstw Finansowym wyrazem działalności gospodarczej przedsiębiorstw, a zarazem zwierciadłem tej działalności, są koszty. Są one ważną kategorią rachunku ekonomicznego. Zużyte czynniki produkcji w procesie produkcji i sprzedaży wyrażone Elementy w pieniądzu nazywamy kosztami. Czynnikami tymi są materiały różnej kosztów jakości, praca ludzka o różnym poziomie kwalifikacji (przy czym jest to praca pracowników najemnych — robotników, kierowników oraz właścicieli i menedżerów), maszyny i urządzenia (np. transportowe), części zapasowe, opakowania, energia technologiczna i oświetleniowa. Pracownicy przedsiębiorstwa realizują różne funkcje, np. produkcyjne, marketingowe, badawczo--rozwojowe, administracyjne, kierownicze i inne. Funkcje te wykonywane są z różną intensywnością i w różnym czasie. W zespole pracowników na ogół występuje zjawisko spowolnienia wysiłku (shirking), natomiast w grupie menedżerów i (lub) właścicieli często występuje praca, w czasie „poza pracą". Zjawiska te powinny znaleźć odzwierciedlenie w kosztach. Jednak dokładne ujęcie zużycia tych czynników jest trudne. Dodać jeszcze trzeba, iż jedne z czynników produkcji zostały nabyte na rynku drogą kupna, np. materiały, inne natomiast są udziałem właściciela, np. ziemia czy zużyty czas pracy. Mogą też wystąpić tzw. koszty „bezczynności", czyli nabyte czynniki produkcji, np. maszyny, niedostatecznie wykorzystywane. Stąd też pojęcie kosztów jest kategorią skomplikowaną, trudną do jednoznacznego zidentyfikowania, jednocześnie zaś jest to kategoria ważna z punktu widzenia sterowania działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa. Obniżanie kosztów produkcji daje bowiem możliwość obniżenia cen i przez to rozszerzenia Koszt naj. rynków zbytu. lepszego za- Koszty ponoszone są przez przedsiębiorstwo (właściciela) w związku stosowania" 278 Lidia Bialoń z prowadzeniem działalności gospodarczej, tj. produkcji i sprzedaży. Działalność ta została podjęta w wyniku rozpatrywania wielu wariantów i możliwości innego zastosowania posiadanego kapitału i czynników produkcji. Koszty będące wynikiem wybranego rodzaju działalności noszą nazwę „kosztów najlepszego zastosowania" (opportunity cost). Podjęcie innego rodzaju działalności byłoby po prostu mniej opłacalne dla właściciela przy przyjętych przez niego kryteriach oceny. Koszty „najlepszego zastosowania" są efektem wyboru technologii bądź różnych czynników produkcji. Koszty te są kategorią będącą rezultatem porównań (kategoria porównawcza) i wyrażają „poziom rezygnacji" z innego rozwiązania. Koszty całko- Koszty całkowite (ekonomiczne) stanowią sumę wyrażonych w pieniądzu wite (ekono- zużytych nakładów w procesie produkcji, poniesionych w związku z realizacją miezne) CLju gOSpOCjarczego przedsiębiorstwa. Wszystkie elementy kosztów powinny być ujęte w księgowości, a zapisy rachunkowe powinny stanowić ważne Koszty informacje sterujące. Dokładnie można ująć w księgowości te elementy wyraźne czynników produkcji, które zostały zakupione na rynku. Są to tzw. koszty (księgowe) Wyraźne (explicit cost), które ujmowane są jako koszt księgowy (accounting cost). Oprócz tych kosztów wyraźnych właściciel ponosi znaczne wydatki, Koszty ukryte które nie przechodzą przez rynek. Są to tzw. koszty ukryte (implicit cost), których wartość (poziom) musi być szacowana. Jeżeli np. właściciel przeznacza własne zasoby (np. pieniądze, ziemię) na cele prowadzenia biznesu — to jest to właśnie jego koszt ukryty, który musi znaleźć szacunkowe odzwierciedlenie w kosztach całkowitych. Inny przykład: właściciel inwestuje w maszyny i urządzenia, które kosztują 100 tyś. zł. Na ten cel zaciąga kredyt w banku (80 tyś. zł), za który płaci odpowiednio — 30% odsetki, tj. 24 tyś. zł (koszty wyraźne). Ponieważ jednak kredyt ten jest niewystarczający, musi on różnicę między kredytem a kosztem zakupu (20 tyś. zł) pokryć ze swoich środków finansowych. Kosztem ukrytym będzie oszacowana wielkość odsetek, jaką musiałby zapłacić, gdyby także na tę kwotę zaciągnął kredyt, tj. 6 tyś. zł (30% od 20 tyś. zł). Kwotę tę mógłby otrzymać, gdyby 20 tyś. zł pożyczył komuś na taki sam procent. Kosztami ukrytymi są wszystkie oszacowane wydatki właściciela, związane z prowadzeniem firmy, które nie zostały nabyte drogą kupna, czyli nie przeszły przez rynek. Suma kosztów całkowitych i kosztów ukrytych stanowi całkowity koszt ekonomiczny. Jest to koszt najlepszego zastosowania (opportunity' cost), co dotyczy kosztów zarówno wyraźnych, jak i ukrytych. W małych przedsiębiorstwach, a zwłaszcza w rodzinnym małym biznesie, wyższy jest udział kosztów ukrytych aniżeli w wielkich korporacjach, gdzie przeważają koszty wyraźne — księgowe. Kryteria kła- Koszty całkowite stanowią zbiór różnych elementów i występują w różnych konfiguracjach. Stąd też w teorii i praktyce wyróżnia się kilka kryteriów klasyfikacyjnych, np. rodzaj kosztów, miejsce powstawania 12. Rachunek kosztów i korzyści 279 kosztów, sposób rozliczania na gotowy produkt oraz reakcja kosztów na zmianę wielkości produkcji. Idea klasyfikacji kosztów polega na tym, iż każdy element kosztów całego zbioru czynników zużytych w procesie działalności przedsiębiorstw przyporządkowany jest danemu kryterium. Koszty w układzie rodzajowym związane są ze zużyciem określonego rodzaju czynnika i dzielą się na: • materiałowe (surowce, materiały, paliwo, energia), • amortyzację, • osobowe (płace łącznie z ubezpieczeniami społecznymi), • inne (np. czynsze, usługi obce). W przedsiębiorstwie jako całości, w każdym wydziale, oddziale i różnych komórkach organizacyjnych występuje zużycie wymienionych czynników produkcji, a więc występują te właśnie rodzaje kosztów. Z faktu, iż przedsiębiorstwo jest określoną strukturą organizacyjną (produkcyjną i funkcjonalną), wynika drugi podział kosztów według miejsc ich powstania. Z tego punktu widzenia koszty dzieli się na: • koszty produkcji podstawowej, • koszty produkcji pomocniczej, • koszty działalności marketingowej, • koszty bezpieczeństwa i higieny pracy, • koszty działalności badawczo-rozwojowej, • koszty informacji naukowo-technicznej itd. Na uwagę zasługuje też podział kosztów z punktu widzenia przeprowadzenia kalkulacji. Wyróżnia się tu: • koszty bezpośrednie, • koszty pośrednie — dzielą się one na wydziałowe i ogólnozakładowe. Koszty bezpośrednie to te, które można bezpośrednio naliczyć (skalkulować) na gotowy produkt (np. mąka — chleb), natomiast koszty pośrednie (zależne od miejsca powstania) rozlicza się (kalkuluje) na wyrób lub usługę za pomocą tzw. klucza rozliczeniowego. Kluczem tym jest na ogół liczba zatrudnionych pracowników bądź liczba przepracowanych roboczogodzin. W przedsiębiorstwach o wysokim stopniu automatyzacji kluczem tym może być materiał zużyty w procesie produkcji. Z punktu widzenia kształtowania się kosztów całkowitych względem wielkości produkcji wyróżnia się koszty zmienne, które rosną wraz ze wzrostem produkcji, a maleją w związku z jej obniżaniem się, oraz koszty stałe, których poziom nie wykazuje wahań wraz ze zmianami produkcji w krótkim czasie, i koszty względnie stałe, charakterystyczne dla długich okresów. Koszty zmienne mogą być: proporcjonalne, degresywne, progresywne oraz regresywne. Udział określonego rodzaju kosztów zmiennych oraz kosztów stałych w kosztach całkowitych jest ważnym parametrem pozwalającym określić najbardziej opłacalną wielkość produkcji oraz korzyści skali. Rodzajowy układ kosztów Funkcjonalny układ kosztów Kalkulacyjny układ kosztów Reakcja kosztów całkowitych na wielkość produkcji 280 Lidia Biatoń Koszty całkowite Koszty zmienne 3 4 Wielkość produkcji Koszt krańcowy 3 4 Wielkość produkcji Rysunek 12.1. Krzywe kosztów: a) całkowitego, b) krańcowego Korzyści skali Kształtowanie się kosztów zmiennych, stałych i całkowitych, a także krańcowych przedstawione jest na rysunku 12.1. Ze względu na stosunek kosztów do wielkości produkcji wyróżnia się koszt jednostkowy i koszt całkowity oraz koszt marginalny (krańcowy). Koszt jednostkowy powstaje przez podzielenie kosztu całkowitego przez wielkość produkcji. Koszt jednostkowy całkowity będzie się składał z kosztu jednostkowego zmiennego i kosztu jednostkowego stałego. Koszt krańcowy (marginalny) jest to przyrost kosztu całkowitego, spowodowany wzrostem produkcji o jednostkę. Korzyści skali mają miejsce wtedy, gdy produkcja rośnie, a koszty stałe pozostają na nie zmienionym poziomie. Przy wzroście produkcji koszty stałe na jednostkę produkcji zmniejszają się. Korzyści skali należy obserwować w dłuższym horyzoncie czasu. W początkowym okresie korzyści te są wyższe (por. rys. 12.2 — odcinek na osi rzędnych od (M), w następnym okresie korzyści skali są ustabilizowane (odcinek AB), natomiast w długim okresie może nastąpić zmniejszenie korzyści skali; gdy występują skoki we wzroście całkowitych kosztów stałych — wtedy koszt jednostkowy również się podnosi (por. odcinek od punktu B na osi rzędnych rys. 12.2). Korzyści 12. Rachunek kosztów i korzyści 281 Długookresowa krzywa kosztów /jednostkowych Q/f Wyższe korzyści skali Stałe korzyści skali Zmniejszenie korzyści skali Rysunek 12.2. Długookresowa krzywa kosztu jednostkowego i korzyści skali skali pojawiają się już przy produkcji średnioseryjnej, są wyraźne przy wielkoseryjnej, a najwyraźniej występują przy produkcji masowej. Kształtowanie się krótkookresowych krzywych kosztów jednostkowych tworzy w długim okresie długookresową krzywą kosztów jednostkowych. Zbiór krótkookresowych krzywych kosztów jednostkowych nazywany rodziną krótkookresowych krzywych kosztów jednostkowych, co uwidocznione jest na rysunku 12.3. Koszty rzeczywiste — to koszty faktycznie poniesione w danym okresie, np. w ciągu roku, kwartału czy miesiąca. Koszty planowane — to koszty przewidywane w okresie objętym planem, wynikającym ze strategii Rodzina krzywych kosztów jednostkowych Koszty rzeczywiste koszty planowane B 10 g 9 Krótkookresowe krzywe kosztu jednostkowego Długookresowa krzywa kosztów jednostkowych Q Q' Produkcja Rysunek 12.3. Rodzina krótkookresowych krzywych kosztów i długookresowa krzywa kosztów jednostkowych 282 Lidia Bialori rozwoju przedsiębiorstwa. Im okres planowany jest dłuższy, tym rachunek kosztów jest mniej dokładny, głównie ze względu na zmiany cen krajowych i światowych, a także wskutek możliwych przesunięć na rynkach (dostawców i odbiorców). Koszty Do ekologicznych kosztów produkcji ponoszonych przez przedsiębior-ekologiczne stwo należy zaliczyć ': • wszystkie opłaty uiszczane z tytułu udostępnienia zasobów (za pobór wód, przejęcie gruntów rolno-leśnych na cele nierolne i nieleśne, za eksploatację kopalin) oraz opłaty za degradujące oddziaływanie na środowisko (za emisję zanieczyszczeń atmosferycznych, zrzut ścieków, składowanie odpadów, usuwanie drzew i krzewów); • koszty eksploatacji urządzeń i obiektów zmniejszających negatywne oddziaływanie na środowisko, względnie redukujących skutki antyekologicz-nych zachowań innych podmiotów (koszty oczyszczania ścieków, redukcji pyłów i gazów, składowania lub zagospodarowania odpadów, ujmowania i uzdatniania wody); • odszkodowania oraz wydatki związane z naprawą szkód; • koszty rekultywacji gruntów, hałd oraz tworzenia stref ochronnych; • koszty ogólnozakładowych służb ekologicznych. Wszystkie opłaty są wliczone do kosztów produkcji, kary zaś, jako koszty nieuzasadnione, obciążają zyski. Koszty eksploatacji urządzeń ochronnych i wdrażania innych przedsięwzięć proekologicznych mają charakter „substytucyjny" w stosunku do opłat i kar. Podstawowy efekt finansowy wdrażanych w przedsiębiorstwie produktów proekologicznych stanowi właśnie suma „zaoszczędzonych" opłat i kar. Trzeba więc brać pod uwagę nie tylko koszty, ale wszystkie obciążenia finansowo-ekologiczne. Nie ma pełnego rozpoznania poziomu faktycznie ponoszonych kosztów ekologicznych w polskich przedsiębiorstwach, głównie z tego powodu, że nie prowadzi się oddzielnej rejestracji wielu kosztów eksploatacji urządzeń ochronnych. W przypadku łącznego występowania zarówno efektów bezpośrednio produkcyjnych, jak i ekologicznych, ich wydzielenie jest po prostu niemożliwe (dotyczy to np. modernizacji kotłów i palenisk energetycznych). Sięgając do „pierwotnej" dokumentacji (stosując niekiedy z konieczności umowne rozliczenia) można szacować ważniejsze pozycje tych kosztów (np. amortyzacji, zużytej energii i niektórych materiałów, zatrudnienia). Wszelkie sprawozdania czy innego typu informacje przedsiębiorstw na ten temat obarczone są zwykłe pewnym błędem. Wydaje się, że koszty te są najczęściej „zaniżone". Koszty W związku z działalnością gospodarczą przedsiębiorstw powstają tzw. zewnętrzne koszty zewnętrzne, tj. koszty ponoszone przez osoby trzecie, nie uczestniczące 1 J. Niedomagała, Ekologiczne koszty produkcji w przedsiębiorstwie. Wdrażanie polityki ekorozwoju, materiały pokonferencyjne, Kraków 1996, s. 107. 12. Rachunek kosztów i korzyści 283 bezpośrednio w działalności wytwórczej. Do kosztów tych zalicza się wydatki związane z przywróceniem zdrowia ludzkiego, utraconego wskutek np. zanieczyszczenia środowiska naturalnego (wody, powietrza, gleby), koszty przywrócenia krajobrazu i inne. Koszty te są następstwem powstawania odpadów produkcyjnych, a także odpadów konsumpcyjnych (jako skutek określonej jakości wyrobów). Przedsiębiorstwa wprawdzie nie rejestrują tych kosztów, jednakże w coraz większym stopniu zainteresowane są ich minimalizacją. Dzieje się tak dlatego, że konsumenci zgłaszają mniejszy popyt na wyroby, które powodują negatywne skutki w szeroko rozumianym środowisku człowieka, co z kolei może wpłynąć negatywnie na wyniki finansowe przedsiębiorstw. Stąd rosnące zapotrzebowanie na „czyste", bezodpadowe technologie, które ograniczają powstawanie kosztów zewnętrznych. Cena, oprócz kosztów (ich różnych rodzajów), jest ważnym parametrem przesądzającym o efektywności działalności przedsiębiorstw. W gospodarce wolnorynkowej ceny kształtowane są na rynku w wyniku wahań poziomu podaży i popytu, natomiast w warunkach ograniczonego rynku cena jest kształtowana przez przedsiębiorstwo. Szczególnie istotne jest ustalenie cen na nowe produkty i nowe usługi. Można wyróżnić model popytowo-cenowy oraz różne formuły ustalania cen (np. formuła „koszt plus" lub jej konkretyzacja — „koszt plus zysk od kapitału", czy też formuła oparta na kosztach zmiennych. Model popytowo-cenowy zakłada, iż jedynym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku, stąd w praktyce nie jest on przydatny, bowiem przedsiębiorstwo ustala wiązkę celów, jak to opisaliśmy w poprzednim rozdziale. Model popytowo-cenowy polega na tym, iż cena jest wypadkową kształtowania się popytu (im jest wyższy, tym cena może być wyższa). Formuła cenowa „koszt plus", którą przedsiębiorstwa wykorzystują do ustalania ceny, to formuła oparta na kosztach. Polega ona na skalkulowaniu jednostkowego kosztu wyrobu i dodaniu do niego pewnej określonej kwoty, ustalanej jako procent od jednostkowych kosztów wytwarzania, i odnosi się do okresów krótkich. Dla okresów długich przyjmuje się obliczanie ceny zgodnie z formułą „koszt plus zysk od kapitału", tj. podwyższony o dodatkową stopę zwrotu nakładów kapitałowych. Formuła cenowa oparta na kosztach zmiennych wynika z założenia, iż marża musi być ustalona na takim poziomie, aby pokryła koszty stałe oraz zaplanowany zysk. Dolną granicą ceny ustalonej według formuły cenowej opartej na kosztach zmiennych są jednostkowe koszty zmienne. Formuła tak ustalonej ceny jest przydatna do podejmowania decyzji krótkookresowych. Dyskutując problem ustalania ceny należy zwrócić uwagę na pewną zmianę koncepcji w kształtowaniu cen. Według starej koncepcji — cena = koszt + zysk. Według nowej koncepcji — zysk = cena —koszt. Ta sama formuła arytmetyczna zmienia sposób postępowania przedsiębiorstw. Ceny Model popytowo-cenowy Formuła cenowa „koszt plus..." Formuła cenowa oparta na kosztach zmiennych 284 Lidia Bialoń Formuła: cena = koszt + zysk, zakłada myślenie statyczne, nie poszukujące źródeł obniżenia kosztów. Formuła druga: zysk = cena —koszt, wyraża myślenie dynamiczne, według którego maksymalizację zysku można osiągnąć za pomocą odpowiedniej strategii cenowej (wynikającej z badań marketingowych) oraz przez poszukiwanie źródeł obniżki kosztów. 12.2. Korzyści z działalności gospodarczej Różnorodność W gospodarce rynkowej, jak już wielokrotnie podkreślaliśmy, głównym korzyści celem działalności właściciela jest maksymalizacja zysków w długim okresie. Oznacza to, że w krótkim okresie przedsiębiorstwa mogą ponosić nawet straty, a mimo to będą osiągały korzyści. Korzyści przedsiębiorstwa możemy zdefiniować jako zrealizowane cele zaplanowane, zarówno w wymiarze finansowym, jak i innym, np. prestiżowym. Wskutek działalności gospodarczej różni uczestnicy procesów gospodarczych odnoszą różne korzyści. Właściciele — zyski, poprawę prestiżu przedsiębiorstwa; akcjonariusze — wyższe dywidendy; pracownicy — wzrost płac (dochodów); klienci — poprawę zaopatrzenia; a wszyscy uczestnicy procesów gospodarowania — satysfakcję z wykonywanej pracy, co może przejawić się w wyższej wydajności ich pracy. Tradycyjnie jednak analizując działalność gospodarczą przedsiębiorstw, za główną, a nieraz jedyną korzyść — uznaje się zysk. Zysk Ze względu na trudności w dokładnej ocenie kosztów, występują także trudności w ocenie zysku. Teoretycznie wyróżnia się następujące kategorie zysku: zysk normalny (normal profit), zysk ekonomiczny (economic profit) lub zysk księgowy (accounting profit). W gospodarce rynkowej to rozgraniczenie jest konieczne. Zysk Zysk normalny, to ta część kosztów firmy, która nie jest zawarta normalny w koszcie księgowym, a zwróciła się właścicielowi wskutek sprzedaży. Jest on miarą kosztów ukrytych, czyli nakładów „dotowanych przez właściciela". Zysk Zysk ekonomiczny (w odróżnieniu od zysku normalnego) jest różnicą ekonomiczny między całkowitym przychodem ze sprzedaży określonego dobra a cał- a zysk kowitym kosztem ekonomicznym tegoż dobra, księgowy Na przykład ogólna roczna sprzedaż wynosi l min zł, roczny koszt księgowy wynosi 700 tyś. zł, zysk księgowy wynosi 300 tyś. zł. Tymczasem zysk ekonomiczny wynosi 200 tyś. zł, ponieważ koszty ukryte wynoszą właśnie 200 tyś. zł. Gdyby jednak ogólna roczna sprzedaż wynosiła tylko 800 tyś. zł, wtedy zysk księgowy wynosiłby 100 tyś. zł (800 tyś. zł.— 700 tyś. zł), a przy kosztach ukrytych 200 tyś. zł właściciel nie osiągnąłby zysku ekonomicznego, lecz stratę w wysokości 100 tyś. zł (100 tyś. zł —200 tyś. zł). Wynik powyższy (100 tyś. zł) oznacza, że własne nakłady, tj. te, które „dotowane są przez właściciela", nie zwróciły się w procesie sprzedaży w danym okresie obliczeniowym. Nasze rozważania można streścić w następujący sposób: 12. Rachunek kosztów i korzyści 285 zysk księgowy (300 tyś. zł) = sprzedaż (l min zł) — koszt księgowy (koszt wyraźny, tj. 700 tyś. zł), zysk ekonomiczny (100 tyś. zł) = sprzedaż (l min zł) — koszt całkowity (900 tyś. zł) = koszt księgowy (700 tyś. zł) + koszty ukryte (200 tyś. zł), zysk normalny (200 tyś. zł) = koszty całkowite (900 tyś. zł) — koszty wyraźne (700 tyś. zł). Zysk ekonomiczny jest zawsze mniejszy od zysku księgowego (chyba że nie występują koszty ukryte). Dla prowadzenia przedsiębiorstwa (głównie małego) decydującym wskaźnikiem jest zysk ekonomiczny, a nie księgowy. W praktyce należy ściśle, w sposób znormalizowany określić poszczególne formy zysku, co jest ważne dla celów podatkowych. Powszechnie wyróżnia się dwie kategorie zysku: brutto i netto. Zysk brutto (gros profit) jest różnicą między wartością sprzedaży Zysk brutto a kosztami całkowitymi. rrfmv.y/mm7i studio*• ft"i(ubiltt\. Wars/.awa 1943. s. K). Najistotniejsza jest faza przedinwestycyjna, ona bowiem determinuje Faza przed-dwie następne. Celem fazy przedinwestycyjnej jest dobre przygotowanie inwestycyjna i uzasadnienie planowanej inwestycji. W fazie przedinwestycyjnej należy wykonać studium możliwości inwestycyjnych, na podstawie którego należy przeprowadzić analizę i selekcję wariantów, by dokonać wyboru ostatecznej wersji projektu, a na tej podstawie — podjąć decyzję inwestycyjną. W ramach studium możliwości analizie powinny być poddane takie problemy, jak m.in. przyszły popyt na dobro będące efektem zrealizowania projektu inwestycyjnego, wielkość i struktura importu i możliwości eksportu, oddziaływanie na środowisko naturalne, istniejąca struktura przemysłu według wyposażenia, skali produkcji itd. Część finansowa określa wielkość nakładów inwestycyjnych wraz ze wskazaniem źródeł finansowania projektu. Należy przy tym pamiętać, że 292 Lidia Białoń najważniejszym warunkiem udzielania kredytu bankowego jest dobra kondycja finansowa przedsiębiorstwa. Faza W fazie inwestycyjnej, w której następuje realizacja projektu, mają inwestycyjna miejsce takie działania, jak marketing, szkolenia pracowników, szczegółowe prace techniczne, budowlane, instalacyjne, a także prawne i organizacyjne. Faza inwestycyjna obejmuje negocjacje, podpisywanie umów, projektowanie techniczne, budowę, marketing produkcyjny, szkolenie oraz częściowo odbiór i rozruch. Faza Faza operacyjna wiąże się z okresem eksploatacji inwestycji. W fazie operacyjna tej weryfikowane są założenia przyjęte w fazie przedinwestycyjnej. Chodzi tu zarówno o działania w krótszym, jak w dłuższym horyzoncie czasu. Oceny w fazie operacyjnej są punktem wyjścia projekcji dalszych działań innowacyjnych i restrukturyzacyjnych. Faza operacyjna obejmuje rozbudowę, innowacje, odtworzenie i restrukturyzację. Każde z przedsięwzięć inwestycyjnych musi zostać poddane ocenie przez samo przedsiębiorstwo — w przypadku, gdy zamierzenia inwestycyjne finansowane są z własnych środków finansowych, oraz dodatkowo ocenione przez bank — gdy inwestycja finansowana jest za pomocą kredytu. Na ogół przedsiębiorstwa nie mają tyle wolnego kapitału pieniężnego, aby mogły samodzielnie finansować nowe przedsięwzięcia inwestycyjne. W związku z tym z reguły ocena projektów inwestycyjnych musi być obustronna, tj. przedsiębiorstwa i banku. Ocena banku Przedmiotem oceny ze strony banku (krajowego, zagranicznego, światowego) jest projekt inwestycyjny, rozumiany jako kompleksowy opis i analiza przedsięwzięcia inwestycyjnego oraz wykonującej go jednostki gospodarczej. Projekt ten powinien być sporządzony zgodnie z wymaganiami banku i powinien zawierać ocenę elementów umożliwiających określenie: • celowości realizacji przedsięwzięcia i jego opłacalności, • zdolności finansowej i technicznej organizacji gospodarczej do realizacji inwestycji, • możliwości spłaty zaciągniętych kredytów, • opłacalności przyszłej produkcji, • zgodności kierunków inwestowania z punktu widzenia całej gospodarki narodowej, • zgodności mikroekonomicznej efektywności inwestycji z efektywnością makroekonomiczną. Szczególnie ważne zagadnienia, podlegające ocenie banku w ramach projektu inwestycyjnego, przedstawiamy poniżej. Założenia 1. Założenia techniczne przedsięwzięcia inwestycyjnego. techniczne Ocenę tę należy przeprowadzić z punktu widzenia celowości realizacji projektu inwestycyjnego, a także posiadanego potencjału realizacyjnego. Analizy wymaga także stopień nowoczesności — zarówno od strony realizacji projektu, jak i uzyskanego dzięki niemu produktu czy technologii. Cały 12. Rachunek kosztów i korz\'ści 293 projekt należy analizować z punktu widzenia standardów światowych i jednocześnie możliwości zapełnienia luki technologicznej. 2. Ocena organizacji gospodarczej realizującej projekt inwestycyjny. Ocena Przed oceną projektu technicznego musi nastąpić ocena jednostki możliwości gospodarczej, która ten projekt ma wdrażać. Ocena firmy ma na celu Inwestora stwierdzenie, czy jest ona dostatecznie przygotowana pod względem tech-niczno-organizacyjnym i kooperacyjnym do realizacji zaplanowanego przedsięwzięcia oraz w jakim zakresie i od jakich wyspecjalizowanych jednostek (konsultantów) będzie wymagała ewentualnej pomocy technicznej. Konieczne jest również przedstawienie wskaźników technicznych, charakteryzujących jednostkę gospodarczą przed realizacją przedsięwzięcia. Bank wymaga też informacji, które pozwolą mu na analizę i ocenę: • możliwości realizacji przedsięwzięcia w aspekcie zapewnienia dostaw surowców i energii oraz projektowania, wykonawstwa, nadzoru inwestycji i eksploatacji, • wskaźników technicznych charakteryzujących jednostkę gospodarczą po realizacji przedsięwzięcia, • całkowitych nakładów na sfinansowanie przedsięwzięcia inwestycyjnego. 3. Przewidywany popyt na produkty uzyskane ze zrealizowanego Przewidywany przedsięwzięcia. popyt Kolejnym elementem analizy jest ocena popytu na produkty (zwłaszcza popytu na eksport). Analiza marketingowa powinna objąć prognozowanie potencjalnego popytu na dany wyrób, szacunki dostaw, ocenę stopnia opanowania rynku. W prognozowaniu popytu najczęściej stosowanymi technikami mogą być: metody trendu rozwojowego (ekstrapolacji), metody poziomu konsumpcji (obejmujące elastyczności cenowe i dochodowe popytu), metody fiskalnego zastosowania (współczynniki technicznego zużycia) czy modele regresji. Badaniem powinna być także objęta potencjalna zdolność eksportowa nowego produktu, w której powinno się uwypuklić sposoby wejścia na rynki zagraniczne, główne zagrożenia dla dostawców eksportowych i zamierzenia w zakresie zapobiegania im czy też kształtowania ceny na te produkty. Analiza powinna wykazać, czy popyt krajowy i zagraniczny będzie na tyle duży, że umożliwi spłatę zaciągniętych kredytów krajowych i zagranicznych. 4. Wpływ planowanego przedsięwzięcia na środowisko naturalne. Wpływ na Ocena w tym obszarze wymaga wykonania ekspertyz oraz opinii właściwych środowisko wydziałów odpowiedzialnych za ochronę środowiska naturalnego. Ocena natura ne ta powinna objąć takie zagadnienia, jak: pobór wody, ilość ścieków, stężenie i ładunki zanieczyszczeń, sposób oczyszczania ścieków, gazów, pyłów, utylizacja odpadów i osadów pościekowych, stan warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Podejmowane są próby rachunkowego ujęcia problemów ochrony środowiska w ocenie efektywności projektów inwe- 294 Lidia Biatoń stycyjnych poprzez ujęcie korzyści dla środowiska z projektu i negatywnych dla niego skutków. Ocena 4. Ocena finansowa przedsięwzięcia inwestycyjnego obejmuje okreś-finansowa Jenie: • poziomu efektywności finansowej inwestycji, • źródeł finansowania krajowych i dewizowych nakładów inwestycyjnych z punktu widzenia ich pewności i wystarczalności, • możliwości pełnej i terminowej spłaty kredytu dewizowego wraz z odsetkami w świetle przewidywanych efektów finansowych. Oprocentowanie kredytu dewizowego jest zmienne i obejmuje: • koszt uzyskania kapitału przez bank, tzn. oprocentowanie płacone przez NBP Bankowi Światowemu, równe średnim kosztom kapitału gromadzonego przez Bank Światowy na światowym rynku kapitałowym powiększonym o marżę Banku Światowego, • marżę Narodowego Banku Polskiego pokrywającą ryzyko kursów, ryzyko bankowe i koszty bankowe. 12.5. Rachunek ekonomicznej efektywności inwestycji Wartość Przyjmując, że efektywność oznacza porównanie efektów i nakładów należy bieżąca zauważyć, iż w odniesieniu do inwestycji nakłady ponoszone w czasie i przyszła f przynoszą efekty w czasie t + l, przy czym nakłady inwestycyjne ponoszone są kilka lat, a korzyści z tych nakładów ujawniają się w dłuższym horyzoncie czasu. Stąd ważnym problemem przy obliczaniu efektywności inwestycji jest aktualizacja nakładów bieżących dla okresów przyszłych czy też dochodów uzyskanych w okresach przyszłych. W rachunku efektywności inwestycji musimy bowiem odpowiedzieć na pytanie, jaką wartość w przyszłości będzie miała wielkość nakładów finansowych wydanych obecnie (jest to tzw. wartość przyszła —future volue — FV), a także jaką wartość w dzisiejszym pieniądzu będzie miał dochód uzyskany w przyszłości. Wartość bieżąca będzie w przyszłości nominalnie wyższa, natomiast wartość przyszła będzie obecnie nominalnie niższa, co ma związek ze zmianą wartości pieniądza (stopą inflacji). Obliczając wartość przyszłą, opartą na procencie składanym, odpowiadamy na pytanie, jaka będzie jej wielkość nominalna po roku, dwóch, trzech czy n latach w dzisiejszym pieniądzu. Wartość przyszłą oblicza się według następującego wzoru: FV„ = PV(l+r)", gdzie: FV— wartość przyszła, PV— wartość bieżąca początkowa, r— stopa procentowa (jest to cena kapitału pożyczkowego na rynku kapitałowym), n — liczba lat. 12. Rachunek kosztów i korzyści 295 Przyjmując, iż wartość bieżąca początkowa wynosi 100 tyś. zł, stopa procentowa 20, liczba lat 3, wówczas wartość przyszła będzie wynosiła: 100 tyś. zł (1.20)3 = 172,8 tyś. zł. Wartość bieżącą oblicza się według następującego wzoru: l PV = FV„ • (1+r)"' gdzie —j——r^ = a = współczynnik dyskonta. Zakładając, że wartość przyszła wynosi 100 tyś. zł, a stopa procentowa 20, liczba lat 3, wówczas wartość bieżąca będzie wynosiła: 100 tyś. zł • l -,- = 57,87 tyś. zł. Należy zaznaczyć, że im stopa procentowa wyższa, tym wartość początkowa jest niższa, a także im czas jest dłuższy, tym wartość ta jest niższa. Metody dyskontowe stosuje się szeroko w ocenie efektywności projektów inwestycyjnych. Stąd stopę zyskowności oblicza się jako stosunek zaktualizowanych wpływów pieniężnych po realizacji projektu inwestycyjnego do zaktualizowanej wartości wydatków pieniężnych. Przydatnym wskaźnikiem do obliczania efektywności projektów inwestycyjnych jest okres zwrotu nakładów inwestycyjnych, obliczony jako stosunek zaktualizowanych nakładów inwestycyjnych do zysku osiągniętego po realizacji projektu inwestycyjnego. Okres zwrotu wyraża liczbę lat niezbędną do pokrycia nakładów inwestycyjnych przez osiągane zyski. Uniwersalny wskaźnik efektywności nakładów na realizację projektu inwestycyjnego E może przyjąć następującą postać: L= 1=0 gdzie: n — liczba lat okresu obliczeniowego, składającego się z okresu realizacji projektu i okresu eksploatacji; a' = (1+r)"' — współczynnik dyskonta dotyczący roku t w ramach okresu obliczeniowego; r — współczynnik dyskonta równy stopie oprocentowania kredytów długoterminowych; P, — wartość wpływów przedsiębiorstwa w poszczególnych latach okresu obliczeniowego; 7V„ — wielkość początkowych nakładów kapitałowych koniecznych do zrealizowania projektu, ponoszonych w okresie działań przygotowawczych; N, — wielkość nakładów ponoszonych w kolejnych latach, przy czym: N, = it + b, gdzie: it — nakład inwestycyjny na realizację projektu i inwestycji 296 Lidia Bialoń Rachunek ekonomicznej efektywności a otoczenie międzynarodowe Międzynarodowa specjalizacja i kooperacja towarzyszących (jeżeli nakłady inwestycyjne finansowane są z kredytu zagranicznego, to trzeba potrącić ratę kredytu i odsetki od kredytu); b — nakład na utworzenie zapasu środków obrotowych; K, — koszty bieżące działalności produkcyjnej. Minimalnym wymaganiem efektywności jest warunek E > 0. Wyrażenie to powinno mieć jak największą wartość. Do realizacji przyjmuje się projekt o najwyższym współczynniku E. Decyzje gospodarcze przedsiębiorstw w kontaktach międzynarodowych powinny być również podejmowane na podstawie informacji o efektach i nakładach, a więc o ich spodziewanej efektywności. Decyzje te mogą dotyczyć zamierzeń związanych z rozwojem międzynarodowej specjalizacji i kooperacji, z zakupem licencji zagranicznych i know-how, zamierzeń realizowanych przy udziale kredytów zagranicznych oraz zamierzeń związanych z kredytowaniem rozwoju produkcji za granicą. Przy podejmowaniu decyzji dotyczących współpracy międzynarodowej należy także brać pod uwagę wiele przesłanek natury pozaekonomicznej. Chodzi przede wszystkim o podejmowanie takich decyzji, które nie prowadziłyby do całkowitej zależności ekonomicznej przedsiębiorstw od zagranicy. Rachunek ekonomiczny może wskazywać znaczną efektywność wyboru określonej decyzji, natomiast całokształt uwarunkowań może być przeciwwskazaniem do jej podjęcia. Celem rachunku ekonomicznej efektywności związanej z rozwojem międzynarodowej specjalizacji i kooperacji jest wybór takich rozwiązań, które zapewnią przedsiębiorstwom maksymalne korzyści. Można tu zastosować następującą formułę różnicową: L at(P-Ń,-fo- L a,(P-N-K,) ^0, t = o t=o gdzie: n — okres obliczeniowy; P — produkcja lub inne efekty użytkowe; N— nakłady inwestycyjne; K — koszty eksploatacyjne; a, — współczynnik dyskontujący obliczony według wzoru: a, = l (1+r)/' przy czym: t — kolejny rok okresu obliczeniowego; r —- stopa dyskontowa równa stopie oprocentowania kredytu bankowego. Pierwsze wyrażenie tej nierówności, zawierające symbole z daszkami, oznacza ujęty różnicowe wskaźnik efektywności obliczony dla wariantu uwzględniającego specjalizację (kooperację), drugie zaś oznacza analogiczny wskaźnik efektywności obliczony dla wariantu bez specjalizacji (kooperacji). Przy porównaniu istotną sprawą jest odpowiednie określenie wielkości i struktury obu porównywalnych produkcji (P, i P,), a także — co jest zrozumiałe — współzależności między przyjętą wielkością produkcji a wiel- 12. Rachunek kosztów / korzyści 297 kością nakładów kapitałowych i bieżących. W rachunku efektywności specjalizacji i kooperacji jednym z istotnych elementów kosztów są koszty transportu. Podjęcie decyzji o zakupie licencji zagranicznej w przedsiębiorstwie Efektywność musi być także poprzedzone wielowariantowym rachunkiem ekonomicznym, zakupu Koszty nabycia licencji mają bowiem poważny wpływ na wielkość nakładów licencJ" związanych z zamierzeniem inwestycyjnym. Należy więc przeprowadzić rachunek opłacalności zakupu licencji w porównaniu z możliwością wykonania własnych prac badawczo-rozwojowych. Rachunek może przyjąć następującą postać: n n gdzie litera L przy symbolach oznacza, że są to wielkości występujące w razie zakupu licencji. Pierwszy człon nierówności oznacza wariant „licencyjny", drugi zaś — „wariant własny". Oddzielnie należy przeprowadzić analizę pierwszego członu nierówności, tj. zbadać różne możliwości nabycia licencji, czyli propozycje różnych licencjodawców. Przedsiębiorstwo wybierze taki wariant, który daje najwyższą wartość. Alternatywę dla zakupu licencji stwarza po prostu import odpowiedniej ilości produktów, zwłaszcza, jeśli chodzi o artykuły o krótkim cyklu życia. Wariant licencyjny w porównaniu z importowym jest korzystniejszy wtedy, gdy: /=0 (=0 gdzie: M — wydatek na import wyrażony w transakcyjnych cenach zakupu. Może wystąpić także alternatywa wyboru zakupu licencji bądź podjęcia własnych prac badawczo-rozwojowych. Podjęcie własnych badań uznaje się za celowe wówczas, gdy spełniona jest następująca nierówność: Bk + R, + Nk a, u < a lub u = a. Warto w tym miejscu wskazać, że w każdej mi pozainwes- gOSpOtjarCe proces starzenia się aparatu wytwórczego jest nieuchronny i może być on redukowany przede wszystkim poprzez inwestowanie. Z kolei przy wysokim stopniu organizacji pracy, wykorzystaniu zdolności wytwórczych i sprawnym kierowaniu gospodarką, możliwości zwiększania tempa wzrostu dochodu narodowego poprzez usprawnienia są ograniczone i aby wówczas osiągnąć pewne wyniki niezbędne są bardzo poważne innowacje organizacyjne w gospodarce. Nie można jednak ignorować ani lekceważyć usprawnień organizacyjno- -technicznych nie wymagających nakładów inwestycyjnych, ponieważ jest to najtańsze źródło zwiększania tempa wzrostu gospodarczego. W każdej tycyjnymi M. Kalecki, Dynamika inwestycji i dochodu narodowego, „Ekonomista" 1956, nr 5. Przedstawienie formuły zależności między czynnikami inwestycyjnymi a wzrostem gospodarczym M. Kaleckiego jest uzasadnione tym, że typowe dla współczesnej ekonomii modele wzrostu opierają się na tych samych bądź zbliżonych założeniach. Por. J. Tomala. Relacje kapitałowe w teorii wzrostu gospodarczego. Warszawa 1983, s. 137-160, E. Domańska, Z zagadnień wzrostu gospodarczego, Warszawa 1962, s. 217-232. 16. Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego 355 gospodarce nastawionej na zwiększanie tempa wzrostu dochodu narodowego najważniejszymi czynnikami, które je wyznaczają (z punktu widzenia ich wagi), pozostają jednak stopa inwestycji i ich efektywność. x 16.3. Struktura inwestycji a tempo wzrostu gospodarczego Struktura inwestycji, tj. ich rozdział między sektory, działy, gałęzie i regiony. Struktura zależy od powiązań i skali przepływów — dóbr, usług i środków finansowych inwestycji — między nimi. Siła i kierunek tych zależności wynikają ze stopnia integracji gospodarki. W krajach słabo i średnio rozwiniętych stopień integracji zarówno układu sektorowo-działowo-gałęziowego, jak i układu regionalnego, jest słaby, co powoduje, że zmiany strukturalne są w nich powolne, rozłożone w dłuższym okresie i w związku z tym mało efektywne. W krajach zaś zaawansowanych i przodujących w rozwoju integracja całej gospodarki jest bardzo silna, w związku z czym działy, gałęzie i regiony o najwyższej ekspansji inwestycyjnej i technologicznej pobudzają rozwój innych dziedzin i wywołują szybkie i efektywne zmiany strukturalne. Zmiany strukturalne w gospodarce można przyspieszyć kierując nakłady Zmiany inwestycyjne do tych dziedzin i jednostek przestrzennych, które mogą strukturalne dynamizować całą gospodarkę. Za takie dziedziny powszechnie uważa się sferę badań i rozwoju, wybrane gałęzie działalności przemysłowej, takie jak przemysł elektroniczny, maszynowy, chemiczny i nowoczesnych środków transportu, przemysł nastawiony na produkcję czystej nie skażonej żywności i ochronę środowiska naturalnego. Zmiany kierunków inwestowania wymagają dodatkowych nakładów, gdyż przebudowa istniejącego aparatu wytwórczego i zmiana struktury gospodarki wymaga forsowania wzrostu stopy inwestycji, co z kolei ogranicza stopę konsumpcji i spotyka się ze sprzeciwem pracowników najemnych. Ustalenie właściwych kierunków zmian strukturalnych w dotychczasowych Ustalanie zdolnościach wytwórczych gospodarki wymaga uwzględnienia takich uwarun- zmian struktu-kowań, jak współczesne kierunki i tendencje postępu naukowego i technicz- ralnyc" nego, wymogi handlu zagranicznego i międzynarodowych stosunków gospodarczych, kierunki, formy i możliwości ponadnarodowej integracji gospodarczej. W analizie rozmiarów i struktury inwestycji, niezbędnych do spowodowania pożądanego przyrostu dochodu narodowego, najpierw trzeba ustalić, czy są możliwości jego wzrostu na drodze bezinwestycyjnej. Następnie trzeba rozstrzygnąć, czy można uzyskać przyrost dochodu K Inne modele wzrostu gospodarczego omówione zostały w rozdziale 17. 356 Tadeusz Obrębski narodowego poprzez nakłady modernizacyjne i rekonstrukcje istniejącego aparatu wytwórczego i czy proces ten będzie zasilany jedynie funduszami inwestycyjnymi różnych przedsiębiorstw, czy także w części funduszami z budżetu państwa lub kredytami bankowymi. Dalej niezbędne jest ustalenie przyrostu zdolności wytwórczych poprzez powstanie i rozwój nowych przedsiębiorstw. Wreszcie odpowiedniego ukształtowania wymaga struktura techniczna nakładów inwestycyjnych, tj. proporcji między wartością robót budowlano-montażowych a wartością maszyn i urządzeń. Analizy rozmiarów i struktury nakładów inwestycyjnych zmieniających strukturę gospodarki tak, aby ją unowocześniać i osiągać wzrost dochodu narodowego, prowadzi się ex ante. Podstawą takich analiz są prace prognostyczno-planistyczne i ekspertyzy, które wykonuje się we wszystkich wysoko rozwiniętych i dobrze funkcjonujących państwach. Są one podstawą konstrukcji instrumentów ekonomicznych i administracyjno-prawnych oddziaływania państwa na działalność inwestycyjną samodzielnych przedsiębiorstw i jednostek regionalnych. 16.4. Czynniki przyspieszające i ograniczające tempo wzrostu gospodarczego Tempo wzrostu gospodarczego nie jest wynikiem arbitralnego ustalenia. Wpływa na nie tyle czynników i najrozmaitszych, także nieprzewidzianych okoliczności, że jego precyzyjne określenie ex ante nie jest możliwe. Mimo to we wszystkich współczesnych gospodarkach prowadzi się studia dotyczące tempa i struktury wzrostu gospodarczego i czynników je ograniczających oraz przyspieszających. Czynniki ograniczające tempo wzrostu dochodu narodowego ujawniają się zwłaszcza w okolicznościach radykalnych zmian programu gospodarczego, forsowania nadmiernej dynamiki rozwoju kraju lub gdy popełnione zostaną ewidentne błędy w zakresie polityki gospodarczej. Czynniki ograniczające możliwości zwiększania tempa wzrostu dochodu narodowego dość powszechnie nazywa się barierami. Jednym z czynników ograniczających tempo wzrostu dochodu narodo-Konsumpcja wego jest konsumpcja. Osiągnięty poziom konsumpcji społeczeństwa przy danym dochodzie narodowym wyznacza minimalną stopę konsumpcji. Jej obniżenie umożliwia co prawda wzrost stopy inwestycji, ale jednocześnie wywołuje niezadowolenie pracowników najemnych, niepokoje i konflikty społeczne, a w rezultacie spadek wydajności pracy i obniżenie tempa wzrostu dochodu narodowego w latach następnych. Z tego powodu maksymalna stopa inwestycji wyznaczana jest przez minimalną stopę wzrostu konsumpcji, której nie powinno się przekraczać. Dolną granicę stopy konsumpcji wyznacza historycznie ukształtowany poziom płac realnych. 16, Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego 357 Siła robocza może nie tylko wywoływać wzrost gospodarczy, ale Siła robocza i hamować go. Powodem może być niedostosowanie struktury kwalifikacji do struktury stanowisk pracy w układzie sektorowym, działowo-gałęziowym i regionalnym. Nadmierne zatrudnienie też hamuje tempo wzrostu dochodu narodowego, bo uniemożliwia osiąganie wyższej wydajności pracy. Podobnie niechęć pracowników do wykonywania pewnych usług, np. komunalnych, może hamować wzrost gospodarczy9. Dochód narodowy brutto rozpatrywany w naturze składa się z dóbr Struktura finalnych, inwestycyjnych bądź konsumpcyjnych (struktura rzeczowa), rzeczowa W warunkach gospodarki autarkicznej nie ma możliwości substytucji jednych dóbr przez drugie, tzn. że nie można zwiększać dalej inwestycji poza granice wyczerpania produktów finalnych inwestycji. To ograniczenie można znieść za pomocą handlu zagranicznego, ale trzeba się liczyć z innymi ograniczeniami, wynikającymi np. z poziomu konsumpcji. Handel zagraniczny może hamować tempo wzrostu dochodu narodowego Handel wówczas, kiedy import niezbędny jest ograniczony możliwościami ekspor- zagraniczny towymi gospodarki, kiedy istnieje blokada danej gospodarki, kiedy korzyści z handlu przechwytują partnerzy zagraniczni. Natomiast jeżeli handel zagraniczny jest efektywny, to jest najbardziej uniwersalnym czynnikiem skutecznego przełamywania wszelkich ograniczeń wzrostu. Stan środowiska naturalnego, a dokładniej mówiąc — przekroczenie Wymogi jego norm ochronnych, ogólnie pogarsza warunki życia ludności, produkcji ekologiczne i konsumpcji. Wpływa to na zmniejszenie tempa wzrostu dochodu narodowego poprzez pogorszenie stanu zdrowotnego pracowników i spadek bądź małą dynamikę wydajności pracy. Wymaga też zmiany struktury produkcji i stosowania ekologicznych technik i technologii produkcji, co zwiększa ich kapitałochłonność i zmniejsza tempo wzrostu gospodarczego. Luka technologiczna oznacza dystans (różnice) między krajami przodu- Luka techno-jącymi w świecie a słabiej rozwiniętymi z punktu widzenia techniki logiczna i technologii. Różnice między technologiami przodującymi w świecie i technologiami przestarzałymi, stosowanymi w gospodarce krajowej, wyrażają utracony z tego powodu dochód narodowy, a także skalę niezbędnych nakładów do wyeliminowania luki. W likwidacji luk technologicznych podstawową rolę odgrywają procesy innowacyjne, w tym innowacje produktowe, technologiczne i organizacyjne. Te z kolei zależą od stanu i rozwoju zaplecza naukowo-technicznego gospodarki i jej chłonności innowacyjnej. Czynnikiem poważnie ograniczającym wzrost gospodarczy jest zła Luka organi-organizacja pracy i produkcji — wadliwa struktura organizacyjno-instytuc- zacyjno-insty-jonalna kierowania gospodarką (luka organizacyjno-instytucjonalna). Unie- tucJ°nalna '' Co spowodowało zatrudnienie w tym sektorze, np. w Niemczech, Turków i Jugosłowian, ogólnie robotników cudzoziemców, bo rodzimi nie podejmowali się tych prac. 358 Tadeusz Obrębski możliwia to zwiększanie dochodu narodowego, jaki możnaby osiągnąć przy wysokim poziomie pracy wykonawczej i kierowniczej. Czynniki hamujące i przyspieszające wzrost gospodarczy występują z różnym natężeniem. Zależą one od osiągniętego poziomu rozwoju kraju i same ten rozwój warunkują. Charakter i siła ich wpływu na tempo wzrostu dochodu narodowego są różne i niekoniecznie działają one jednocześnie. Zdarza się tak, że nasilenie się jednego ograniczenia jest impulsem do uruchomienia skutecznych czynników przeciwdziałania mu, ale również tak, że może wywołać ono dodatkowe i bardziej skomplikowane utrudnienia wzrostu gospodarczego. Wymienione ograniczenia nie wyczerpują możliwych utrudnień wzrostu gospodarczego. Mogą one dotyczyć dodatkowo np. trudności w zaopatrzeniu gospodarki w surowce czy energię, przestarzałej infrastruktury technicznej, niewydolnej i niesprawnej infrastruktury społecznej, zbyt słabo rozwiniętych pewnych dziedzin, jak np. rolnictwa. Analiza czynników hamujących i przyspieszających wzrost gospodarczy jest niezbędna przy wyborze możliwych scenariuszy rozwoju. Wybór określonej strategii rozwojowej uwarunkowany jest zarówno czynnikami wewnętrznymi danej gospodarki, jak i zmianami w jej otoczeniu. Obecnie Społeczeństwo w świecie dominującym wzorcem rozwoju jest społeczeństwo konsumpcyjne. konsumpcyjne Niektórym krajom udało się ten model wdrożyć. Inne do niego aspirują i usiłują rozwijać gospodarkę w tym kierunku. Jednakże z powodu barier, przede wszystkim ekologicznych i demograficznych, kontynuowanie wzorca rozwoju społeczeństwa konsumpcyjnego w skali globalnej na dłuższą metę nie jest możliwe, bo prowadzi do negatywnych konsekwencji, a głównie do unicestwienia środowiska naturalnego wraz z jego fauną i florą '". Z tego powodu coraz wyraźniej, na razie w formie postulatów, formułuje się alternatywne scenariusze rozwoju, w tym koncepcje społeczeństwa konserwacyjnego, według których należy oszczędnie wykorzystywać zasoby, jakimi dysponuje społeczeństwo. W przeciwieństwie do wzorca społeczeństwa konsumpcyjnego, który Rozwój zaso- opiera się na zasadzie: produkować więcej i zużywać więcej, scenariusz booszczedny rozwoju zasobooszczędnego wymaga realizacji zasady: produkować więcej, ale zużywać mniej. Zasada ta musiałaby oznaczać m.in.: wyeliminowanie zaspokajania potrzeb irracjonalnych (np. palenia papierosów, picia wódki, używania narkotyków), wspólne użytkowanie dóbr przez wynajmowanie, racjonalne dysponowanie czasem (płynne granice między czasem pracy i wypoczynku), stosowanie technik zasobooszczędnych, optymalne gospodarowanie surowcami wtórnymi. Zachowania uczestników procesów gospodarczych w takim scenariuszu powinny być nastawione na oszczędność oraz racjonalny wysiłek. Inną odmianą scenariusza rozwoju zasobooszczędnego jest scenariusz stabilnej obfitości, który opiera się na zasadzie: produkować tyle samo, ale "' E. Mishan, Spór o wzrost gospodarcza. Warszawa 1986, s. 23-48. 16. Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego 359 zużywać mniej. Scenariusz ten wymagałby jednak świadomego wprowadzenia pewnych pułapów rozwoju, dotyczących np. produkcji energii, odpadów, stanu ludności, a nawet wprowadzenia górnej granicy dochodów na l mieszkańca. Koncepcje zerowego i hamowanego wzrostu są coraz silniej postulowane przede wszystkim z przyczyn ekologicznych, tj. degradacji środowiska naturalnego, ale także i z innych powodów, takich np. jak nadkonsumpcja czy zanik altruistycznych więzi w społeczeństwach stosujących strategie nieograniczonej ekspansji". Por. J. Starewicz, Stereotypy rozwoju a ekonomia, Warszawa 1991, s. 104-110. Rozdział 17 Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 17.1. Rodzaje wzrostu gospodarczego Podstawową, strategiczną wielkością wzrostu gospodarczego jest tempo zmian sumy dóbr i usług oraz ich jakości, wyrażonych w pieniądzu, przypadających średnio na jednego mieszkańca w wyodrębnionej gospodarce. Jeżeli przyjmiemy, że tempo wzrostu (tw) wyraża iloraz: tw = APKB PKB to wówczas opierając się na tym kryterium można wyróżnić trzy rodzaje wzrostu gospodarczego. Wzrost 1. Wzrost gospodarczy równomierny. Tego rodzaju wzrost chara- gospodarczy kteryzuje się takim samym tempem w kolejnych latach (l, 2,... n). równomierny Oznacza to, że tw PKB,=tw PKB2 = tw PKBn. Przy tym rodzaju wzrostu, czynniki współokreślające, takie jak współczynnik kapitałochłonności, stopa inwestycji i stopa konsumcji, muszą być stałe. Podstawowym zaś warunkiem tego rodzaju wzrostu jest, aby tempo wzrostu inwestycji (tw I) równało się tw PKB, a to z kolei tempu wzrostu konsumcji (tw K) oraz by było ono wyższe od tempa przyrostu ludności (tw L). Zaletą tego rodzaju wzrostu jest utrzymywanie stałej stopy konsumcji. Ważnym, granicznym warunkiem jest utrzymywanie, na co najmniej nie zmienionym poziomie, średniego, realnego poziomu konsumpcji per capita. Równomierny wzrost gospodarczy może odbywać się przy niskim tempie wzrostu PKB (np. corocznie 2%) średnim poziomie wzrostu (np. 4% corocznie), czy wysokim tempie wzrostu (np. 10% corocznie). Jeżeli równomierne tempo wzrostu PKB jest niższe od średniego tempa światowego, to dana gospodarka traci dystans do go- 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 361 spodarki światowej i zmniejsza w niej swój udział. O ile zaś tempo wzrostu PKB danej gospodarki jest wyższe od średniego tempa światowego, to zwiększa ona swój udział w gospodarce światowej, tj. w światowym PKB. Równomierny wzrost gospodarczy ma pewną wadę, mianowicie, przy założeniu niezmienności współczynnika kapitałochłonności, może powielać ten sam poziom techniki i technologii produkcji dóbr i usług. Współczesny zaś rozwój gospodarczy krajów najbardziej rozwiniętych opiera się na rozwoju nauki, techniki i edukacji, co powoduje konieczność zwiększania stopy inwestycji. Gospodarki, w których nie zapobiega się skutecznie starzeniu się ekonomicznemu kapitału trwałego, powiększają lukę technologiczną w stosunku do gospodarek pod tym względem przodujących. 2. Wzrost gospodarczy przyspieszony. Tego rodzaju wzrost charak- Wzrost teryzuje się przyspieszonym tempem wzrostu PKB w kolejnych latach, gospodarczy Oznacza to, że tw PKB{tw PKB2 >tw PKB,,. Ten rodzaj wzrostu charakteryzuje się tym, współczynnik kapitałochłonności jest z reguły stały, bo jego obniżenie oznaczałoby zmniejszenie się ogólnego poziomu technologiczno-technicznego gospodarki, stopa zaś inwestycji maleje, co zmniejsza zakres odnowy i przyrostu zdolności wytwórczych w gospodarce. Jednocześnie istnieje nacisk pracowników najemnych na ochronę dotychczasowego poziomu 362 Tadeusz Obrębski konsumcji, co z kolei jest przyczyną zwiększania się stopy konsumpcji. Malejący wzrost gospodarczy charakteryzuje się więc tym, że tempo wzrostu inwestycji jest mniejsze od tempa wzrostu PKB, a tempo wzrostu konsumcji jest większe od tempa wzrostu PKB i tempa wzrostu ludności. W gospodarkach rynkowych występują wszystkie wymienione wyżej rodzaje wzrostu gospodarczego. Powiązane są one z cyklami koniuktural-nymi, w których występują zjawiska zarówno poprawy koniuktury, która jest wynikiem przyspieszenia wzrostu gospodarczego, jak i zjawiska dekoniunktury, tj. malejącego wzrostu gospodarczego, a także procesy okresowego, ustabilizowanego, tj. równomiernego rozwoju. Na wzrost gospodarczy oddziałują różnorodne czynniki, które zmieniają zarówno zasoby gospodarki, tj. ilość składników majątkowych w danym momencie, jak i strumienie, tj. potoki usług, towarów, pieniędzy, kapitałów rzeczowych i kapitału ludzkiego przepływających w gospodarce oraz między nią a otoczeniem zagranicznym w danym przedziale czasu. Duża ilość zasobów i strumieni w gospodarce i żywiołowa, trudno przewidywalna ich zmienność w czasie powodują, że w gospodarce rynkowej trudno jest utrzymać stale jeden rodzaj wzrostu gospodarczego. Najkorzystniejszy byłby wzrost równomierny o stosunkowo wysokiej stopie wzrostu. Osiągnięcie tego stanu jest jednak trudne, ponieważ nowoczesne czynniki rozwoju gospodarczego (postęp naukowy, techniczny, edukacyjny, organizacyjny i kierowniczo-menedżerski) wywołują w gospodarce bardzo szybkie zmiany zarówno w poziomie, tempie rozwoju, jak i w strukturze gospodarki. Trudno jest więc w niej kształtować zamierzony rodzaj wzrostu gospodarczego, a tym bardziej określony rodzaj zrównoważonego wzrostu gospodarczego. 17.2. Zrównoważony i niezrównoważony wzrost gospodarczy Wzrost Zrównoważony wzrost gospodarczy to taki proces rozwojowy gospodarki, zrówno- w którym ma miejsce dodatnie tempo wzrostu PKB, a jednocześnie zachowane wazony Są pO(jstawowe warunki równowagi ogólnej. Warunki Równowaga ogólna w gospodarce danego kraju ma miejsce wówczas, równowagi gdy globalny (zagregowany) popyt, odpowiadający poziomowi i strukturze ogólnej pOtrzeb społeczeństwa przy danych jego dochodach i indeksach cen rynkowych, zrównuje się z globalną (zagregowaną) podażą towarów i usług, odpowiadającą poziomowi i strukturze produkcji wynikającej z popytu na niezbędne do jej wytwarzania czynniki produkcji przy danym indeksie ich cen rynkowych i określonej ich podaży w danym przedziale czasu. Jeżeli wartość PKB równa ^LQ x P oznacza zagreagowaną podaż — AS, a wartość wydatków konsumentów na spożycie — A', wartość wydatków na 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 363 cele inwestycyjne — /, które łącznie stanowią zagregowany popyt —AD, to wówczas równowaga zostanie zachowana przy spełnieniu warunku: I.P x Q = K + 1; lub AS = AD. Jest to równowaga ogólna przy abstrakcyjnym założeniu braku udziału państwa w kształtowaniu procesów gospodarczych. Jeżeli jest spełniony warunek, że w kolejnych latach tempo wzrostu PKB jest dodatnie, a wartość produkcji pokrywa wartość wydatków konsumcyjnych i inwestycyjnych, a więc ASt = AD}\ AS2 = AD2', ASn = AD„, to wówczas ma miejsce zrównoważony wzrost gospodarczy. Niezrównoważony wzrost gospodarczy to taki proces rozwojowy, w którym ma miejsce dodatnie tempo wzrostu gospodarczego i nie są spełnione warunki równowagi ogólnej, co oznacza, że wartość PKB odpowiadająca podaży AS jest większa od wydatków na konsumcję K i inwestycje /, a więc jest większa od wartości globalnego popytu, czyli: AS >AD; AS >K+ I. Jeżeli globalna podaż AS jest wyższa od globalnego popytu, wówczas producenci nie mogą sprzedać w całości wytworzonej produkcji. Konsekwencją takiej sytuacji jest zwiększanie zapasów. Zwiększane zapasy oznaczają zamrożenie kapitału towarowego, który nie może być zamieniony na pieniężny z powodu niedostatecznego popytu. Utrzymywanie nadmiernych zapasów jest dla przedsiębiorców kosztowne bo roczne ich magazynowanie kosztuje co najmniej jedną trzecią część całkowitej wartości przechowywanych towarów. Z tego powodu powstanie, a zwłaszcza narastanie, przewagi podaży nad popytem jest dla przedsiębiorców sygnałem o konieczności ograniczenia produkcji. Przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej są nastawione na maksymalizację zysków i zwiększanie swoich udziałów w rynku. Z tego powodu jako zjawisko trwałe utrzymuje się przewaga podaży nad popytem, co oznacza, że w większości rynki towarowe są rynkami nabywców, bo to z reguły towary oczekują na nabywców, a nie odwrotnie. W gospodarce rynkowej stany równowagi są z reguły stanami krótkotrwałymi i przejściowymi. Jest to związane z faktem, że mimo elektronizacji i informatyzacji poszczególnych przedsiębiorstw i całej gospodarki, podmioty sektora rzeczowo-pieniężnego gospodarki z pewnym opóźnieniem reagują na sygnały rynkowe i nie od razu podejmują decyzje o ograniczeniu produkcji licząc na możliwość poprawy sytuacji na rynku. Dopiero jak to, co dzieje się w otoczeniu przedsiębiorstwa, trwale pogarsza jego wyniki, nieodwołalnie wpływa na ograniczenie produkcji. Niezrównoważony wzrost gospodarczy ma miejsce również wtedy, gdy w gospodarce występuje wprawdzie dodatnie tempo wzrostu PKB, ale odpowiadająca PKB wartość podaży AS1 jest mniejsza od popytu AD = K + I, czyli AS < AD. Taka sytuacja oznacza, że część nabywców nie będzie mogła nabyć towarów, bo ich zapasy uległy nadmiernemu zmniejszeniu. Wzrost niezrównoważony przy przewadze podaży Wzrost niezrównoważony przy przewadze popytu 364 Tadeusz Obrębski Wówczas nie jest możliwe zaspokojenie globalnego popytu w gospodarce. Przedsiębiorstwa przymusowo rezygnują z części odbiorców. Zdają one sobie sprawę, że taka sytuacja jest dla nich niekorzystna, gdyż niedobory będą uzupełniane niezbędnym importem, co może oznaczać trwale zmniejszenie ich udziału w rynku. Z tego powodu zarówno zmniejszenie się zapasów towarów w systemie infrastruktury handlu hurtowego, jak i odnotowywana przewaga popytu nad podażą, są dla przedsiębiorców sygnałami, które zachęcają ich do zwiększania produkcji towarów i szybkiego przywracania równowagi. Równowaga Jeżeli uwzględnić fakt, że gospodarka narodowa jest regulowana przez a rząd państwo i jest otwarta, ponieważ wchodzi w relacje ekonomiczne z otoczeniem i handel • uwzgiędma normy stanowione przez władzę oraz prowadzi handel zagraniczny, to w warunkach równowagi ogólnej muszą być te fakty uwzględnione. Wówczas AS, czyli globalna produkcja, musi równać się AD, czyli globalnemu popytowi, którego elementami są konsumcja — K, inwestycje — /, dobra i usługi zakupywane przez rząd — R oraz saldo handlu zagranicznego, tj. różnica między eksportem (Exp.) a importem towarów (Imp.). Wówczas warunek równowagi ogólnej przybiera postać: AS = AD = K + I + R+ (Exp. - Imp.). Warunek ten oznacza, że gospodarka jest w stanie wewnętrznej równowagi ogólnej (makroekonomicznej), ponieważ globalna produkcja towarów i usług w całości zaspokaja globalny popyt: konsumentów, inwestorów i rządu, z uwzględnieniem salda handlu zagranicznego. Równowaga Ten stan równowagi może być osiągnięty przy pełnym wykorzystaniu a potencjalna potencjalnych zdolności wytwórczych gospodarki i wówczas jest to stan produkcja ^gainy^ ^o produkcja faktyczna równa się potencjalnej. Oznacza to pełne wykorzystanie rzeczowo-kapitałowych czynników wytwórczych i siły roboczej oraz brak bezrobocia. Jednakże stan równowagi gospodarczej może też być osiągany przy niepełnym wykorzystaniu potencjalnych zdolności wytwórczych gospodarki. Wtedy część zasobów rzeczowo-kapitałowych i zasobów siły roboczej pozostaje niewykorzystana i pojawia się przymusowe bezrobocie. Przymusowe bezrobocie jest trwałym zjawiskiem w gospodarce rynkowej, a teoria ani praktyka nie są w stanie skutecznie im przeciwdziałać. Przy danym poziomie cen towarów i usług oraz płac określony, niedostateczny zagregowany popyt globalny (AD) kształtuje produkcję, tj. podaż (AS) na poziomie uniemożliwiającym pełne wykorzystanie potencjalnych możliwości gospodarki, w tym jej czynników rozwojowych, tj. zarówno kapitału rzeczowego, jak i ludzkiego. Równowaga Oprócz równowagi wewnątrzkrajowej wyróżnia się równowagę zewnęt-wewnętrzna rzną_ Równowagę zewnętrzną gospodarka osiąga wówczas, gdy saldo obrotów a równowaga bieżących bilansu płatniczego jest równe zeru. Gospodarka danego kraju zewnętrzna . , • „ , • , , • osiąga stan równowagi długookresowej wówczas, gdy spełnione są w niej l / 7. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 365 jednocześnie warunki równowagi wewnętrznej i zewnętrznej. Nie jest to bynajmniej łatwe, ponieważ w gospodarce funkcjonują jednocześnie miliony przedsiębiorstw, dziesiątki tysięcy jednostek gospodarki samorządowo-tery-torialnej i miliony gospodarstw domowych. Przebiegają w nich i między nimi różnorodne, skomplikowane procesy dostosowawcze, które powodują takie zmiany zapasów i strumieni, zarówno w całej gospodarce, jak i w poszczególnych jej segmentach, które w gruncie rzeczy polegają na naruszaniu i przywracaniu równowagi. Występowanie w gospodarce narodowej stanu równowagi ogólnej Równowaga nie oznacza, że jest ona zachowana w poszczególnych sektorach, działach ogólna czy gałęziach gospodarki. Równowaga w mniejszych, niż cała gospodarka, a rownowag1 . . , , ,. . . , , , T . i- cząstkowe jej segmentach określana jest jako równowaga cząstkowa. Jeżeli zachowane są równowagi cząstkowe między podażą a popytem na wszystkie rodzaje towarów i usług, to w gospodarce narodowej ma miejsce równowaga ogólna. Natomiast nie jest prawdziwe twierdzenie odwrotne, ponieważ przy nadwyżce np. podaży nad popytem na produkty rolne czy siłę roboczą i jednocześnie utrzymywaniem się nadwyżki popytu nad podażą na mieszkania i usługi edukacyjne równowaga ogólna w gospodarce może być zachowana. Dla utrzymania równowagi ogólnej w gospodarce ważne jest, by suma nadwyżek podaży nad popytem na pewne towary kompensowała się sumą jej niedoborów na inne towary i usługi. Kształtowanie się zależności między globalną podażą a poziomem cen pokazuje, że spadek początkowego poziomu cen wywołuje spadek produkcji, zmniejszenie zatrudnienia i wykorzystania potencjalnych zdolności wytwórczych, a w rezultacie spadek podaży. Tendencja zaś wzrostu przeciętnego poziomu cen wywołuje wzrost produkcji, wzrost zapotrzebowania na rzeczowe czynniki produkcji i siłę roboczą, a tym samym wzrost podaży. Popytowy wymiar rynku, podobnie jak podażowy, jest zależny od średniego poziomu cen. Spadkowa tendencja średniego poziomu cen na towary i usługi wywołuje wzrost siły nabywczej ludności, a więc efektywnego popytu. Na rynku pieniężno-kredytowym spadek stopy procentowej powoduje wzrost konsumcji oraz wzrost siły nabywczej wydatków państwa, czyli wzrost realnego dochodu narodowego. Z kolei wzrostowa tendencja cen, przy danych dochodach nominalnych, powoduje spadek siły nabywczej pieniądza, a wzrost stopy procentowej spadek popytu inwestycyjnego i konsumcyjnego, w sumie więc spadek dochodu narodowego. Oprócz średniego poziomu cen i tendencji ich zmian, na równowagę wpływają też inne czynniki, takie jak zwiększanie ilości pieniądza w obiegu, wzrost lub spadek wydatków rządowych, wzrost lub spadek optymizmu przedsiębiorców. 366 Tadeusz Obrębski W gospodarce równowaga jest stanem przejściowym. Regułą jest proces jej naruszania i przywracania. Zdolności samoregulacyjne gospodarki rynkowej są ograniczone i nie tak precyzyjne, jak np. w systemach technicznych, w których określonej wartości bodźca odpowiada jednocześnie określona, oczekiwana wartość efektu. W gospodarce wielość i zmienność czynników oddziałujących na równowagę powoduje, że trudno ją trwale utrzymać i w pełni skutecznie sterować procesami, które na nią oddziałują. Złożoność czynników kształtujących równowagę ogólną w gospodarce przedstawia rys. 17.1. Stosunki własnościowe Modele konsumpcji • Funkcja produkcji . - Poziom i struktura potrzeb Poziom i struktura produkcji . 1 Globalny popyt •« ——————————— —————————— »• Globalna podaż - 1 Czy n n ki popytu —————————— »- Czynniki podaży < i Popyt na towary i usługi Indeksy cen Zatrudnienie Dochody realne Podaż towarów i usług konsumpcyjnych Popyt na czynniki i metody produkcji Indeksy cen Podaż czynników produkcji Podaż towarów i usług konsumpcyjnych i inwestycyjnych Udział Państwa w podziale dochodów Rysunek 17.1. Czynniki kształtujące równowagę ogólną w gospodarce Źródło: opracowanie wiasne. W gospodarce rynkowej proces kształtowania równowagi jest samore-gulacyjny, ale w znacznym stopniu ma charakter żywiołowy. Z tego powodu dochodzenie zarówno do równowagi ogólnej, jak i równowag cząstkowych na rynku dóbr konsumcyjnych, na rynku dóbr inwestycyjnych i rynku pracy oraz w stosunkach ekonomicznych z otoczeniem zagranicznym odbywa się za pomocą wielu podmiotów i sił o zmiennej intensywności i różnym zakresie ich oddziaływania oraz skali skutków dla stanu gospodarki w określonym czasie. 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 367 17.3. Wpływ oszczędności na równowagę i wzrost gospodarczy Planowane wydatki społeczeństwa stanowią planowany produkt krajowy brutto (PKBpl) przeznaczony na konsumcję (K), inwestycje (/) i wydatki rządowe (R), czyli: PKB,,i = K + I + R. Jednakże społeczeństwo swoje dochody przeznacza na określone cele, tj. rzeczywistą konsumcję (K), oszczędności (O) i podatki (Pcl). Stąd planowane wydatki muszą się równać wytworzonemu i wykorzystanemu — PKBH. Musi być więc spełnione równanie: PKBpl = PKBH czyli: K+I + R = K+O + Pd., a więc / + R = O + Pd. Jeżeli zostaje zachowana równowaga między wydatkami rządowymi a zapłaconymi przez podmioty gospodarcze podatkami (P,/), a więc jeżeli spełniony jest warunek, że: R = Ptl., to w konsekwencji musi być zachowana równowaga: l - O. Oznacza to, że dla zachowania równowagi w gospodarce niezbędne jest także spełnienie warunku równości między planowanymi inwestycjami a planowanymi oszczędnościami. Jeżeli jednak okaże się, że O > I, to będzie oznaczać pojawienie się nadprodukcji i wzrostu zapasów, co spowoduje z kolei spadek produkcji i spadek dochodów oraz w konsekwencji zmniejszenie wydatków na konsumcję i inwestycje, a więc załamanie się wzrostu gospodarczego i kryzys. O ile zaś / > O, to taka sytuacja oznacza wzrost planowanego popytu na inwestycje ponad planowane oszczędności. Musi wówczas mieć miejsce kreacja pieniądza kredytowego i emisja kapitału akcyjnego ponad planowane oszczędności. Zwiększone inwestycje wywołują wzrost produkcji i zatrudnienia, a w rezultacie wzrost dochodów, czyli ożywienie w gospodarce. Równowaga planowana w gospodarce jest równowagą ex ante, a równowaga faktyczna jest równowagą ex post. Jeżeli w gospodarce występuje nierównowaga, to w wyniku jej zdolności samoregulacyjnych, wspomagających działania rządu dochodzi do zrównania faktycznych inwestycji (tj. planowanych i nieplanowanych) z faktycznymi (tj. planowanymi i nieplanowanymi) oszczędnościami. Decyzje inwestycyjne są podejmowane przez kierowniczą kadrę przedsiębiorstw w znacznym stopniu niezależnie od dezyzji pewnej liczby gospodarstw domowych dotyczących zarówno poziomu konsumcji, jak i oszczędności. To jednak, jak gospodarstwa domowe kształtują proporcje między konsumcją a oszczędnościami, zależy od ich dochodów. Aby jednak zachować równowagę w gospodarce, to gospodarstwa domowe powinny oszczędzać tyle, ile przedsiębiorstwa mają zamiar zainwestować. Na popyt konsumcyjny (K) ma wpływ popyt autonomiczny (a), przez który rozumie się wydatki dokonywane niezależnie od dochodu, oraz krańcowa skłonność do konsumcji (KSK). Krańcowa skłonność do konsumcji Równowaga oszczędności i inwestycji Nierównowaga oszczędności i inwestycji Krańcowa skłonność do konsumpcji 368 Tadeusz Obrębski stanowi iloraz przyrostu konsumcji (AA^ i przyrostu wytworzonego dochodu (AK), co można zapisać: KSK = AK Krańcowa skłonność do konsumcji to ta część wzrostu konsumcji, która jest wynikiem wzrostu dochodu o jednostkę lub — inaczej mówiąc — część dodatkowej jednostki dochodu (np. l zł) przeznaczona na konsumcję. Krańcowa Na KSK wpływa krańcowa skłonność do oszczędzania KSO, która jest skłonność do ilorazem przyrostu oszczędności (AO) do przyrostu dochodu (AK), co wyraża oszczędzania zależność: KSO = AO Krańcowa skłonność do oszczędzania to część dodatkowej jednostki dochodu (np. l zł) przeznaczona na oszczędności. Dodanie krańcowej stopy konsumcji (KSK) do krańcowej stopy oszczędności (KSO) daje jedność, oznacza bowiem całkowite zużycie AF, czyli KSK + KSO = l, a stąd: AK AO Ar Ar Funkcja Popyt autonomiczny i krańcowa skłonność do konsumcji określają konsumpcji formułę funkcji konsumcji, która ma postać: Funkcja Natomiast popyt autonomiczny i krańcowa skłonność do oszczędzania oszczędzania określają formułę funkcji oszczędzania, która ma postać: Jeżeli funkcja konsumpcji K - 8 + 0,8 K, to funkcja oszczędności (O) musi mieć postać: O = - 8 + 0,2 Y. Oznacza to, że jeżeli rośnie krańcowa skłonność do konsumcji, to jednocześnie maleć musi krańcowa skłonność do oszczędzania, co jest równoznaczne z ograniczeniem możliwości inwestyjnego rozwoju gospodarki. Popyt konsumcyjny wyznacza skalę i dynamikę oszczędności, a te z kolei określają możliwości inwestycyjne przedsiębiorstw. Popyt inwestycyjny przedsiębiorstw to ta wielkość dochodu narodowego, o którą 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 369 przesiębiorstwa chcą zwiększyć kapitał rzeczowy, czyli zdolności wytwórcze gospodarki oraz zapasy. Na pobudzenie inwestycji w gospodarce ma wpływ taki jej stan, w którym popyt globalny (AD) przekracza faktyczne rozmiary produkcji (PKB = AS). Następuje wówczas spadek zapasów towarów i usług oraz ma miejsce wzrost nieplanowanych oszczędności konsumentów mających trudności ze zmianą formy pieniężnej wartości w formę towarową. Wzrost planowanych inwestycji wywołuje więcej niż proporcjonalny wzrost produkcji, co zaspokaja zarówno popyt inwestycyjny, jak i powoduje dalsze zwiększenie popytu konsumpcyjnego. Zależności między zmianami popytu a zmianami produkcji objaśnia Mnożnik mnożnik inwestycyjny (&,) wyrażany formułami: inwestycyjny AY l Można też zapisać, że: k, = AY A7-AAT AAT AO Jeżeli AF = AAT+A7, to: AF= l 1-KSK •A/. Zależność ta wskazuje, że gdy w gospodarce ma miejsce wzrost globalnych inwestycji, wówczas dochód (Y) wzrasta o wielkość, która jest kj razy większa od wzrostu inwestycji1. Inwestycje z kolei zależą od krańcowej efektywności kapitłu, czyli ilorazu przyrostu zysku i przyrostu kapitału oraz od rynkowej stopy procentowej. Na wzrost inwestycji i wzrost gospodarczy pozytywnie oddziałuje wzrost krańcowej efektywności kapitału i spadek stopy procentowej oznaczający proces tanienia kapitału. 17.4. Modele wzrostu gospodarczego Modele wzrostu gospodarczego są to analitycznie wyrażone zależności między podstawowymi kategoriami makroekonomicznymi, pozwalające opisywać i przewidywać zmiany w procesach wywołane określonymi czynnikami. J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1956, s 149. 370 Tadeusz Obrębski Model Model R. Harroda koncentruje uwagę na określeniu ogólnych warunków wzrostu równowagi w gospodarce przy pełnym wykorzystaniu dostępnych w niej ya czynników wzrostu 2. W modelu swym R. Harrod wyróżnia po pierwsze Harroda ,,, , ,j.j.^x — faktyczną stopę wzrostu gospodarczego (dochodu narodowego — G,),po wtóre — gwarantowaną stopę wzrostu gospodarczego (G„) i po trzecie — naturalną stopę wzrostu gospodarczego (G„). Faktyczną stopę wzrostu gospodarczego wyprowadza z zależności inwestycji (/) i oszczędności (O), zakładając, że / = O. Przy spełnieniu tego warunku muszą być też zachowane / O . AY l O równości: — = — i —— • — = — . Y Y Y AY Y AY O I AY O Stąd —— = — : — , gdzie —— = G, ; — = s — współczynnik skłonności Y Y AY & Y 'Y V y do oszczędzania; — = k — współczynnik krańcowej kapitałochłonności produkcji. Zatem faktyczna stopa produkcji (G/) równa się: Gwarantowana stopa wzrostu GM ma zapewnić równowagę i pełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych, a więc: 5 , Gw = — , przy czym k„ = . ii-* w Współczynnik wymaganej krańcowej kapitałochłonności produkcji (&„.) jest wymaganą relacją inwestycji (/) niezbędnych do osiągnięcia wymaganego przyrostu dochodu narodowego (AK„,) przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych w gospodarce. Współczynnik kw jest akceleratorem powodującym, że wraz ze wzrostem dochodu narodowego wzrasta zapotrzebowanie na inwestycje dodatkowo pobudzone przez przyrost dochodu narodowego. Naturalna stopa wzrostu gospodarczego (G„) wyraża potencjalne możliwości rozwoju i jest określana przez stopę przyrostu naturalnego ludności AL —— = p, która wpływa na podaż siły roboczej i postęp techniczny (a), Li zwiększający poziom wydajności pracy. Stąd: G„ = p+ a. W modelu wzrostu gospodarczego R. Harroda ważne są wzajemne relacje między faktyczną, gwarantowaną i naturalną stopą wzrostu gospodarczego (dochodu narodowego). : R. Harrod, Dynamie Economics, Mc Millam N.J. St. Martins Press. London, 1960. 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 371 Jeżeli faktyczna stopa wzrostu gospodarczego różni się od stopy gwaratowanej, wówczas występuje stan nierównowagi. Faktyczna stopa wzrostu gospodarczego — mniejsza od gwarantowanej — oznacza, że: a więc planowane inwestycje są mniejsze od oszczędności, zaś krańcowy współczynnik kapitałochłonności jest większy od wymaganego współczynika kapitałochłonności. Wówczas w gospodarce ma miejsce wzrost zapasów i przyrost niewykorzystanych zdolności wytwórczych, co prowadzi do stagnacji bądź recesji. Faktyczna stopa wzrostu gospodarczego — większa od gwarantowanej — oznacza zaś, że: a więc inwestycje indukowane wyższą stopą przyrostu dochodu narodowego wywołują wzrost makroekonomicznego popytu i spadek zapasów. Powoduje to, że wymagany współczynnik krańcowej kapitałochłonności produkcji kw jest większy od faktycznego współczynnika kapitałochłonności (k). W gospodarce następuje ożywienie, nacisk na zwiększanie wydatków inwestycyjnych nawet ponad zamierzone oszczędności, co może jednak też pobudzić w gospodarce procesy inflacyjne. Istnieją też określone zależności między faktyczną (Gj) i gwarantowaną (G„.) oraz naturalną (G„) stopą wzrostu dochodu narodowego. Jeżeli s x G„ > G„ to G, < G„, bowiem — < —, co oznacza przekroczenie granic k kv podaży siły roboczej i niemożliwość osiągania korzyści, jakie daje postęp techniczny. W rezultacie taka sytuacja prowadzi do stagnacji bądź recesji w gospodarce. Gwarantowana stopa wzrostu dochodu narodowego (G„.) — mniejsza od naturalnej stopy jego wzrostu — oznacza, że gospodarka rozwija się poniżej potencjalnych możliwości, tj. nie wykorzystuje w pełni zasobów siły roboczej ani zasobów wiedzy technicznej materializowanej w postępie technicznym i wzroście wydajności pracy. W modelu R. Harroda gospodarka znajduje się w stanie równowagi i jednocześnie w pełni wykorzystuje wszystkie zasoby, gdy faktyczna stopa wzrostu (G,) równa się gwarantowanej stopie wzrostu (G„) a ta z kolei naturalnej stopie wzrostu (G„), a więc gdy spełniony jest warunek: G/ = G„ - G„. 372 Tadeusz Obrębski Model Wówczas w pełni wykorzystane są czynniki produkcji, tj. siła robocza i kapitał, a zagregowany popyt efektywny równa się zagregowanej podaży. Amerykański ekonomista, E. Domar, w zaproponowanym przez siebie wzrostu modelu analizuje podażowe i popytowe aspekty wzrostu gospodarczego'. Evseya Domara Podażowe elementy wzrostu gospodarczego są wyrażone przyrostem zdolności wytwórczych w gospodarce (AK), które zależą od nakładów inwestycyjnych (/) i potencjalnej ich efektywności (b) co można zapisać: AK = / • b Popytowe elementy wzrostu gospodarczego są wyrażane przyrostem wymaganego popytu (AK./), który jest określany przyrostem inwestycji (A/) i odwrotnością krańcowej skłonności do oszczędzania — , która określa \al wielkość mnożnika inwestycyjnego (k), co można zapisać: AKj = A/ • — , gdzie a = KSO. a Warunek wzrostu gospodarczego przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych jest spełniony wtedy, gdy: I -b = A/- — , czyli: a = AKj. Zgodnie z tym warunkiem dochód narodowy powinien wzrastać w takich rozmiarach, jakie wynikają z przyrostu zdolności wytwórczych gospodarki. Różnica między modelem R. Harroda a modelem E. Domara polega na przyjęciu odmiennych punktów wyjścia. R. Harrod analizuje wpływ przyrostu dochodu narodowego na przyrost wydatków inwestycyjnych równych przyrostowi oszczędności (warunek A/ = A0) przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki, co zapewnia gwarantowana stopa wzrostu (GM). Natomiast punkt wyjścia E. Domara jest odwrotny, mianowicie analizuje on wpływ przyrostu inwestycji na przyszłą zdolność wytwórczą gospodarki (AK) i poszukuje stopy wzrostu dochodu narodowego (AK,/), która umożliwia pełne wykorzystanie zwiększonych, dzięki inwestycjom, zdolności produkcyjnych gospodarki. Model wzrostu gospodarczego oparty na funkcji produkcji opracował Funkcja produkcji ma postać: Model _ wzrostu amerykański ekonomista R. Solow4 Roberta Solowa P, = F (L, C), gdzie P, — wielkość produkcji; L — nakłady pracy; a C — nakłady kapitału. 1 E.O. Domar, Szkice z teorii wzrostu gospodarczego, PWN. Warszawa 1969. 4 R. Solow, Investment and Technical Progress. Mathematical Methods in the Social Science, Stanford 1960. 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 373 Opisuje ona zależność produkcji od nakładów pracy i nakładów kapitału. Funkcja produkcji wyraża więc makroekonomiczną podaż, czyli wielkość wytworzonej produkcji, którą określają poniesione na nią nakłady czynników produkcji. Przekształcając funkcję produkcji w ten sposób, że podzieli się jej wszystkie wielkości przez nakłady pracy (L), otrzymujemy nową jej postać, co można zapisać: P, J L C\ P, J C —— = F—;— , czyli — = F\ — L \LL)L \L P, C gdzie: — — produkcja na jednego zatrudnionego; a — — to uzbrojenie L, L-t techniczne siły roboczej, czyli ilość kapitału przypadająca średnio na jednego zatrudnionego. Do bardziej szczegółowej analizy R. Solow wykorzystał model dwu-czynnikowy Cobba-Douglasa5, który opisuje zależność między wielkością produkcji (Pr) a nakładami kapitału (C) i siły roboczej (L) w ten sposób, że: Pr = A • Ca • L'-", gdzie a i l — a to stałe współczynniki elastyczności produkcji względem nakładów kapitału i nakładów siły roboczej, które oznaczają, że jeżeli C rośnie o 1%, to powoduje, że Pr wzrasta o a%, a wzrost L o 1% powoduje wzrost produkcji o l — a%. Wykładniki potęgowe a sumują się do jedności, a więc a + l — a = l, zaś parametr A określa wpływ na P, nie uwzględnionych w modelu czynników wytwórczych. Jeżeli funkcję produkcji Cobba-Douglasa podzieli się obustronnie przez wielkość L, to otrzyma się jej następującą postać: P> A(€ — = A\— L \L a więc podobną do funkcji R. Solowa. Funkcja produkcji pokazuje, że wielkość produkcji zależy od liczby zatrudnionych, których naturalną granicą są zasoby siły roboczej wynikające z procesów demograficznych oraz maksymalna krótkookresowa wydajność pracy zależna od stosowanej techniki i technologii produkcji. Wielkość produkcji zależy też od wielkości kapitału i skłonności inwestycyjnych przedsiębiorstw, które z kolei uwarunkowane są rozmiarami oszczędności w gospodarce. Na wzrost produkcji, która określa dynamikę zagregowanej podaży w gospodarce, wpływa też dynamika produktywności czynników produkcji, tj. tempo zmian (przyrostów) produkcji powodowanych zwięk- ^ C.W. Cobh, P.H. Douglas, The Theory of Produclion, „American Economic Review" 1928, nr 18. 374 Tadeusz Obrębski Pr, Rysunek 17.2. Funkcja produkcji Źródło: opracowanie własne. c_ l szeniem nakładów siły roboczej i kapitału o jednostkę. Rozwój elektroniezno--informatycznych technik gromadzenia, przetwarzania i udostępniania danych ilościowych, dotyczących procesów gospodarczych, umożliwia prowadzenie szczegółowych badań i analiz ekonometrycznych, które są wykorzystywane zarówno w celach poznawczych, jak i prowadzenia określonej polityki makroekonomicznej. 17.5. Możliwości kształtowania równowagi w gospodarce W rozwiniętej gospodarce rynkowej wszystkie podstawowe podmioty, zarówno sektora rzeczowo-pieniężnego, tj. przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, jednostki samorządu terytorialnego, jak również podmioty sektora pieniężnego, tj. banki i dysponenci funduszy publicznych, wchodzą stale we wzajemne stosunki ekonomiczne i w zależności od nich w określony sposób działają, kształtując relacje makroekonomiczne właściwe stanowi równowagi lub naruszając ją. Instrumenty Wzbudzanie działań podmiotów gospodarki w celu przywrócenia przywracania równowagi lub ich hamowanie, aby nie naruszyć osiągniętej równowagi, równowagi oc)bywa się za pomocą odpowiedniego systemu bodźców. Jedne uruchamia samoregulacyjnie rynek poprzez kształtowanie cen i proporcji popytu i podaży, a drugie uruchamia państwo, posługując się określonymi instrumentami ekonomicznymi, które ma w swojej dyspozycji. Takimi instrumentami są np. monopol emisji pieniądza, stopy podatkowe, limity, podatki, opłaty, ulgi, transakcje terminowe, pożyczki, minimalne wynagrodzenia, emisja papierów wartościowych, spłaty zadłużenia, kary, koncesje i monopol na określone rodzaje działalności, umowy o współpracy gospodarczej z zagranicą. Wymienione wyżej instrumenty wskazują, że państwo ma w swej dyspozycji całkiem pokaźny ich zestaw, który może być użyty do regulowania procesów zachodzących w gospodarce i przywracania naruszonej równowagi. 17. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy 375 Właściwością, zarówno samoregulacyjnego systemu cen rynkowych, jak i instrumentów ekonomicznych oraz ekonomiczno-administracyjnych, będących w dyspozycji rządu (a w gospodarkach zintegrowanych w dyspozycji władz ponadnarodowych) jest to, że reakcje podmiotów gospodarczych na zmiany rodzaju i intensywności bodźców, wynikających z zastosowania określonego zestawu instrumentów, są z reguły niejednoznaczne i zwykle opóźnione. Przywracanie równowagi wymaga oddziaływania zarówno na stronę podażową, jak i popytową gospodarki. Oddziaływanie na makroekonomiczną podaż odbywa się poprzez kształtowanie zachowań i działań przedsiębiorstw w zakresie produkcji, a wpływ na makroekonomiczny popyt dokonuje się poprzez stymulowanie określonych zachowań gospodarstw domowych w zakresie konsumcji. Wybór instrumentów i przedsięwzięć służących przywracaniu równowagi wymaga rozpoznania przyczyn, które ją naruszyły. Niezbędne jest więc określenie m.in. głębokości zachwiania równowagi, stopnia wykorzystania zasobów gospodarki, tj. majątku, siły roboczej, wiedzy technicznej, powiązań z otoczeniem zagranicznym oraz horyzontu czasu, w którym ma być przywrócona równowaga. W krótkim okresie można skutecznie oddziaływać na wykorzystanie istniejących zasobów, tj. siły roboczej i zdolności wytwórczych przedsiębiorstw. Można więc z powodzeniem zwiększać bądź zmniejszać podaż towarów i usług. Jest to możliwe, ponieważ w gospodarce faktyczna produkcja dóbr i usług jest z reguły mniejsza od potencjalnej. Zwiększanie stopnia wykorzystania siły roboczej pozwala zasilać większym strumieniem dochody gospodarstw domowych i zmieniać tym samym rozmiary ich efektywnego popytu. W krótkim czasie do zwiększenia podaży można również wykorzystać handel zagraniczny. W długim okresie przywracanie równowagi wymaga uwzględnienia i przeprowadzenia w gospodarce pożądnych zmian strukturalnych, dostosowania zmian w podaży do przewidywanych zmian w modelach konsumpcji, a także koniecznych dostosowań w międzynarodowym podziale pracy i procesach integracyjnych. Tym uwarunkowaniom podporządkowana być musi zarówno polityka inwestycyjna, pieniężno-kredytowa, jak i polityka zasilania w środki sektora publicznego gospodarki. Przywracanie równowagi Rozdział 18 System pieniężno-kredytowy 18.1. Istota, ewolucja i funkcje pieniądza Pieniądz pojawił się kilka tysięcy lat przed naszą erą, wyodrębniając się z ogólnej masy towarów jako powszechny ekwiwalent i pośrednik w wymianie. Początkowo rolę powszechnego ekwiwalentu pełniły towary najczęściej i najchętniej wymieniane, takie jak np. zboże, bydło, skóry czy sól. W późniejszym okresie rolę tę przejęły różne kruszce, a przede wszystkim złoto i srebro. Złoto i srebro były najlepiej przystosowane do pełnienia funkcji pieniądza, gdyż metale te są trwałe, łatwo podzielne i mają dużą wartość przy stosunkowo niewielkiej objętości i wadze oraz charakteryzują się niewielkimi wahaniami wartości w krótkich odstępach czasu. Podczas wymiany używano wówczas kruszców monetarnych w sztabach. Przy regulowaniu należności każdorazowo sprawdzano próbę oraz ważono kruszce, Moneta odmierzając ilości potrzebne do zapłaty. Z biegiem czasu zaczęto wybijać i wprowadzać do obiegu monety, tj. kawałki kruszcu określonego kształtu, z oznaczeniem ich wagi i próby potwierdzonych stemplem emitenta. Monety znacznie ułatwiały dokonywanie zapłaty, gdyż wystarczało je policzyć bez konieczności ważenia i sprawdzania próby. W miarę rozwoju wymiany towarowej funkcję emisji pieniędzy kruszcowych przejmuje państwo lub upoważnione do tego banki centralne, ponieważ konieczne staje się ujednolicenie w każdym kraju systemu pieniężnego, ustalenie wielkości powszechnie obowiązującej jednostki monetarnej i zapewnienie gwarancji prawidłowej wagi i próby zawartego w niej System kruszcu. Państwo ustalało jednolity system pieniężny, tj. ogół norm prawnych pieniężny określających podstawową jednostkę monetarną i jednostki pomocnicze, ich nazwy, wartość, sposób zabezpieczania emisji pieniądza, jego moc zwalniania z zobowiązań, zakres cyrkulacji i jego wymienialność na pieniądz innych państw. 18. System pieniężno-kredytowy 377 Jeżeli w systemie pieniężnym kruszcowym w roli pieniądza występuje Monometa-tylko złoto lub srebro, to system taki nazywa się monometalizmem. Natomiast lizm ' bimeta-system, w którym funkcję pieniądza pełnią jednocześnie dwa kruszce, lzm nazywa się bimetalizmem. W systemie pieniądza kruszcowego oprócz monet pełnowartościowych wprowadzano do obiegu drobne, zdawkowe monety podwartościowe, bite z tanich metali, których wartość nominalna przekraczała wartość zawartego w nich metalu. Monety te służyły do obsługi drobnych transakcji. Ustawa określała granicę, powyżej której nie było obowiązku przyjmowania monet zdawkowych lub przewidywała ich wymienialność na pieniądz pełnowartościowy. W drugiej połowie XVII wieku w większości krajów rozwiniętych gospodarczo funkcjonował system pełnej waluty kruszcowej — bimetalizm, oparty na pieniądzu pełnowartościowym występującym w postaci monet ze złota i srebra. Pomocniczą rolę spełniały monety zdawkowe. Rozwój wymiany, zarówno wewnętrznej, jak i międzynarodowej, Waluta złota wymagał ujednolicenia systemów pieniężnych w poszczególnych krajach. Ze względu na częste zmiany wzajemnej relacji cen złota do srebra, przy mniejszej stabilności cen srebra, bimetalizm stał się niewygodnym systemem pieniężnym. W XIX wieku w większości rozwiniętych państw kapitalistycznych upowszechnił się system kruszcowy pełnej waluty złotej. Pieniądz złoty miał względnie stałą wartość, przez co umożliwiał gromadzenie bogactwa bez obawy utraty wartości i ułatwiał rozliczenia w wymianie wewnętrznej i międzynarodowej. W obiegu znajdowały się pełnowartościowe monety złote oraz tzw. certyfikaty złote, które banki wystawiały właścicielom przechowywanego w nich złota. Posiadacze certyfikatów mogli je w każdej chwili wymienić na złożone w banku złoto i dlatego stanowiły one chętnie przyjmowany środek płatniczy. Ilość pieniądza kruszcowego, przy ograniczonej produkcji złota i szybko Pieniądz rosnącej produkcji towarów, stała się niewystarczająca do zaspokojenia kredytowy potrzeb szybko rozwijającego się rynku. W wyniku rozwoju handlu zaczęły powstawać banki, upowszechniał się kredyt, w obiegu pojawiały się masowo weksle i czeki, które zastępowały pieniądz kruszcowy i wpłynęły na powstanie nowej formy pieniądza, tj. pieniądza kredytowego w postaci banknotu. W miarę rozwoju systemu kredytowego na rynku krążyło coraz więcej weksli. Weksel jest to dokument dłużniczy wyrażający bezwarunkowe zobo- Weksel wiązanie zapłaty wymienionej na nim sumy pieniężnej do rąk określonej osoby, w oznaczonym terminie i miejscu, potwierdzone podpisem wystawcy. Posiadacz weksla mógł go użyć do regulacji należności w innej transakcji handlowej. Ponieważ weksle mało znanych wystawców niechętnie przyjmowano, gdyż istniała możliwość nie wykupienia weksla przez dłużnika, kłopoty i ryzyko związane z realizacją weksli przejmowały banki, kupując 378 Czesław Pietras weksle przed terminem płatności po odpowiednio niższej cenie niż suma. na jaką zostały wystawione. Banki skupujące weksle (nazywa się to dyskontem weksli) wypłacały ich posiadaczom albo pieniądz kruszcowy, albo własne weksle, tzn. banknoty, które posiadacz mógł wymienić w banku na monety kruszcowe. Banknoty pełniły funkcję pieniądza kredytowego. Podstawą ich emisji były prywatne weksle wystawione w obrocie towarowym, które bank zakupił, lub własne zapasy gotówkowe, na podstawie których udziela) kredytu. Z upływem czasu banknoty prawie całkowicie wyparły monety kruszcowe, stając się prawnym środkiem obiegowym, przy czym zasady ich emisji ściśle określały ustawy państwowe. Gwarantem wartości banknotów było złoto przechowywane w bankach. Posiadacze banknotów mieli prawo wymieniać je na pełnowartościowe monety kruszcowe. Ograniczona W normalnych warunkach niewielu posiadaczy banknotów zwracało się waluta złota do banku z żądaniem ich wymiany na złoto, toteż można było zwiększyć emisję banknotów powyżej wartości kruszcowego pokrycia, stosownie do potrzeb rynku. Ogólna masa będących w obiegu banknotów nie miała już pełnego pokrycia, jednakże bank nadal gwarantował ich wymienialność na złoto. Praktyka bankowa wskazywała konieczną wielkość rezerwy złotej, czyli stopy pokrycia kruszcowego. System walutowy, który nie wymaga pełnego pokrycia w złocie, lecz ogranicza się do określonej, podyktowanej praktyką stopy pokrycia, mniejszej od 100%, nazywa się systemem ograniczonej waluty złotej. W normalnych warunkach gospodarczych i politycznych zachowuje ona walory pełnej waluty złotej, a ponadto pozwala w pewnych granicach na bardziej świadome zwiększanie emisji, stosownie do potrzeb obrotu towarowego. W czasie I wojny światowej odstąpiono od systemu waluty złotej, zawieszając wymienialność banknotów na złoto, przez co stały się one niewymienialnym pieniądzem papierowym. W latach dwudziestych XX wieku system waluty złotej przywracano z reguły w nowych formach, a mianowicie w postaci waluty sztabowo-złotej i waluty dewizowo-złotej. Waluta szta- Uznając zbędność złota w obiegu wewnątrz kraju banki centralne bowo-złota wycofywały z obiegu monety i wprowadzały pieniądz papierowy. Pieniądz papierowy można było wymienić na złoto tylko powyżej określonego minimum, w takich kwotach, jakie odpowiadały cenie sztaby złota (np. bank Anglii wymieniał banknoty na złoto w sztabach o wadze najmniej 440 uncji, czyli 13,7 kg). Wymieniano więc tylko duże sumy pieniężne, którymi dysponowali tylko nieliczni, co ograniczało jej zakres. Później ograniczono wymienialność pieniądza na złoto tylko do płatności zagranicznych. Waluta dewi- W systemie waluty dewizowo-złotej dewizy obok złota stały się zowo-złota obowiązkowym pokryciem dla emisji pieniędzy papierowych. Dewizy są to dokumenty stwierdzające należności zagraniczne, które można od razu 18. System pienięino-kred\towy 379 realizować, takie jak weksle, czeki, przekazy bankowe, polecenia wypłat itp., czyli wszelkiego rodzaju pomocnicze pieniądze w obrocie międzynarodowym. Przyznanie dewizom roli rezerwy podstawowej, obok złota, oraz wprowadzenie wymienialności pieniądza papierowego na dewizy w istotny sposób zmieniło system walutowy. Przekazywanie dewiz między krajami jest wygodniejsze, szybsze i tańsze niż przekazywanie złota. Polega bowiem na przepisywaniu z konta na konto odpowiednich kwot. Ponadto dewizy przynoszą procent, jeżeli są lokowane w obcych bankach handlowych. Konieczność przezwyciężania nasilających się ostrych kryzysów (patrz rozdz. 21) w krajach wysoko rozwiniętych wymagała ingerencji państwa w funkcjonowanie i rozwój gospodarki. Do tego celu niezbędny był system pieniężny, umożliwiający zwiększenie ilości pieniądza, co mogło nastąpić przez zniesienie ograniczeń emisji banknotów posiadanymi rezerwami złota. W dotychczas istniejącym systemie zwiększenie emisji banknotów przy stałej rezerwie złota powodowało zmniejszenie możliwości wymiany banknotów na złoto. W takiej sytuacji zaburzenia gospodarcze czy polityczne, wywołujące gwałtowną wymianę banknotów na złoto, zmuszały banki do zaniechania tej wymienialności, co oznaczało naruszenie podstawowej zasady systemu waluty złotej i tym samym jej upadek. W okresie wielkiego kryzysu lat 1929-1933 wszystkie państwa odstąpiły od systemu pieniądza złotego, wprowadzając do obiegu pieniądz papierowy, niewymienialny na złoto. Tylko przy regulowaniu należności zagranicznych istniała wymienialność banknotów na złoto, która mogła być realizowana za pośrednictwem banków. Nowy pieniądz papierowy w latach trzydziestych posiadał parytet złoty, tzn. jego jednostki formalnie reprezentowały określone wagowo ilości złota, jednakże dla posiadaczy pieniądza nie miało to znaczenia, ponieważ był niewymienialny na złoto. Złote parytety walut poszczególnych krajów służyły do kształtowania ich kursów (patrz rozdz. 22). Obecnie funkcjonuje symboliczny pieniądz papierowy, któremu wartość nadaje prawo i czyni go powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym. Rozwój systemu finansowego doprowadził do powstania pieniądza bankowego, zwanego również pieniądzem wkładowym lub depozytowym, służącego do rozliczeń bezgotówkowych. Istotę i zasady kreacji tego pieniądza omawiamy w dalszej części tego rozdziału. Obecnie w krajach wyżej rozwiniętych funkcjonuje pieniądz elektroniczny. Jest to elektroniczny zapis wartości na karcie magnetycznej w postaci zespołu znaków. Rachunki bankowe znajdują się w pamięci komputera i są obciążane lub uznawane elektronicznie za pomocą kart magnetycznych. W rozliczeniach międzybankowych przelewy pieniędzy są dokonywane za pomocą komputerów. W rozliczeniach między bankami a ludnością stosowane są trzy formy dokonywania transakcji pieniężnych: • bankomaty, które za pomocą plastikowej karty identyfikacyjnej Pieniądz papierowy Pieniądz bankowy (depozytowy) Pieniądz elektroniczny 380 Czesław Pietras umożliwiają dokonywanie wpłat, wypłat i przelewów oraz uzyskiwanie wyciągów z rachunków bankowych; • terminale w punktach sprzedaży w postaci końcówek komputera bankowego, umożliwiające sprawdzenie stanu konta kupującego i obciążenie jego rachunku bankowego z jednoczesnym uznaniem rachunku sprzedawcy; • bankowość domowa, w której końcówki komputera bankowego zainstalowane w domu klientów banku umożliwiają im regulowanie swych zobowiązań bezpośrednio z domu. Prawo Przedstawiona w zarysie ewolucja pieniądza wskazuje, że w odniesieniu Kopernika- do niego działa prawo obiegu pieniężnego, zwane prawem Kopernika-Gres- -Gresnama jjarna' Prawo to wyjaśnia, że pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Szersze i pełniejsze sformułowanie tego prawa jest następujące. Jeżeli w obiegu występują jednocześnie jako środki płatnicze: pieniądz podwartościowy, pełnowartościowy i nadwartościowy, to pieniądz mający lepszą relację między wartością materiału pieniężnego a obowiązującą prawnie wartością nominalną jest wypierany z obiegu przez pieniądz mający gorszą tę relację. Ewolucja pieniądza doprowadziła do tego, że obecnie pieniądz funkcjonuje w postaci banknotów papierowych niewymienialnych na złoto, monet zdawkowych, zapisów bankowych (pieniądz kredytowy, wkładowy), rachunków oraz elektronicznego zapisu wartości. Funkcję pieniądza, tzn. powszechnego ekwiwalentu i pośrednika w wymianie, mogą spełniać w pewnym zakresie substytuty pieniądza, takie jak: czeki, weksle, obligacje, akcje itp., które są omówione w dalszej części tego rozdziału. Funkcje W gospodarce rynkowej pieniądz pełni funkcje: miernika wartości, pieniądza środka wymiany (cyrkulacji), środka przechowywania wartości (tezauryzacji), środka płatniczego oraz pieniądza światowego. Pieniądz mierzy i wyraża wartość wszystkich towarów i usług. Pozwala on określić wzajemny stosunek wartościowy poszczególnych towarów i ustalić relacje w procesie wymiany, co następuje za pomocą cen, będących pieniężnym wyrażaniem wartości towarów. W procesie kupna i sprzedaży towarów pieniądz spełnia funkcję środka wymiany lub inaczej — środka cyrkulacji. Polega ona na pośredniczeniu w transakcjach kupna i sprzedaży zawieranych na rynku przez kupujących i sprzedających. Pieniądz może pełnić funkcję środka przechowywania wartości, zwaną inaczej funkcją tezauryzacji. Będąc ucieleśnieniem bogactwa ekonomicznego i mając dużą płynność, pieniądz może być gromadzony w postaci oszczędności, jeśli nie traci zbyt szybko na wartości w wyniku wzrostu cen. Pieniądz jako środek płatniczy występuje przy regulowaniu zobowiązań ' M. Kopernik, wielki polski uczony, ogłosił to prawo w 1526 r. T. Gresham. skarbnik i doradca finansowy królowej angielskiej Elżbiety I, został uznany za autora tego prawa w 1560 r. 18. System pieiiiężno-kredytowy l 381 finansowych wynikających z zaciągniętych kredytów, spłacie pożyczek, zapłacie podatków, kar, czynszów dzierżawnych itp. Pieniądz krajowy może spełniać funkcję pieniądza światowego, gdy państwo gwarantuje jego pełną wymienialność zewnętrzną i swobodę posługiwania się nim w obrotach płatniczych i kapitałowych. Warunkiem uzyskania statusu waluty światowej jest także duży potencjał gospodarczy, znaczny udział danego kraju w handlu światowym oraz stabilność cen, co powoduje, że kurs rynkowy danej waluty jest względnie stały. Warunki te spełniają tylko najbardziej rozwinięte gospodarczo kraje, takie jak Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia, a także Francja, Wielka Brytania i Szwajcaria. Waluty tych krajów pełnią funkcję pieniądza światowego. Oprócz walut narodowych funkcję pieniądza światowego spełniają dwie waluty w ścisłym sensie międzynarodowe, tj. Specjalne Prawa Ciągnienia (SDR) i EURO. Pieniądz światowy omawiamy w rozdziale 22. 18.2. Czynniki określające popyt na pieniądz i podaż pieniądza Z przedstawionych funkcji pieniądza wynika, że posiadanie i stosowanie pieniądza przynosi korzyści, w związku z czym na pieniądz istnieje określony popyt, podobnie jak na inne dobra. Popyt na pieniądz jest to zapotrzebowanie na pieniądz ze strony różnych podmiotów gospodarczych (np. gospodarstw domowych, przedsiębiorstw itp.). W literaturze ekonomicznej wymienia się trzy motywy utrzymywania pieniądza i istnienia na niego popytu. Pierwszy motyw wiąże się z pełnieniem przez pieniądz funkcji środka Transakcyjny wymiany oraz środka płatniczego i określany jest mianem transakcyjnego P°Pyt na popytu na pieniądz. Wynika on z dążenia do posiadania zasobów pieniądza Pienia-dz w celu realizacji przewidywanych zakupów dóbr i usług. Zasoby pieniądza, w tych rozważaniach, obejmują pieniądz gotówkowy oraz depozyty w bankach na żądanie, które w każdej chwili można zamienić na gotówkę. Jest to pieniądz o najwyższym stopniu płynności. Wielkość transakcyjnego popytu na pieniądz zależy od ilości nabywanych towarów i usług oraz ich cen, jak również od rozbieżności między terminami otrzymywania dochodów przez podmioty gospodarcze a terminami dokonywania płatności. Im większa ilość nabywanych towarów i usług oraz wyższy poziom ich cen, tym popyt na pieniądz transakcyjny jest większy, i na odwrót. Terminy otrzymywania dochodów i dokonywania wydatków nie są zsynchronizowane, dlatego też podmioty gospodarcze muszą utrzymywać pieniądz w formie płynnej, tzn. w postaci gotówki lub na rachunkach bankowych a vista. Drugi motyw utrzymywania pieniądza i istnienia na niego popytu związany Przezornościo-jest również z funkcją pieniądza jako środka wymiany i środka płatniczego. ^T popy4 na Wynika on z niepewności co do przyszłych dochodów i wydatków oraz P'enia-dz 382 Czesław Pięt ras z dążenia do bezpieczeństwa i określany jest mianem przezornościowego popytu na pieniądz. Podmioty gospodarcze bowiem decydują się na utrzymywanie pewnego zasobu pieniądza w celu sfinansowania nieprzewidzianych wydatków. Spekulacyjny Trzeci motyw posiadania pieniądza wiąże się z funkcją pieniądza jako popyt na środka przechowywania wartości i określany jest mianem spekulacyjnego pieniądz pOpytu na pieniądz. Polega on na dążeniu do posiadania pieniądza w przewidywaniu spadku ceny innych aktywów i oczekiwania przyszłych zysków. Bogactwo może być przechowywane w formie pieniądza i innych aktywów przynoszących wyższy dochód niż pieniądz, np. w postaci obligacji. Jednakże z posiadaniem innych aktywów związane jest ryzyko, wynikające ze spadku ich cen, które nie występuje w odniesieniu do pieniądza. W celu zabezpieczenia się przed ryzykiem podmioty gospodarcze utrzymują część bogactwa w formie pieniężnej. Ponadto, podmioty gospodarcze utrzymują pewne rezerwy pieniężne licząc na osiągnięcie zysków w przyszłości. Jeżeli ceny papierów wartościowych (np. akcji czy obligacji) nagle spadają, można te papiery kupić po niskiej cenie i zarobić, sprzedając gdy ich cena rynkowa wzrośnie. Spekulacyjny popyt na pieniądz jest malejącą funkcją stopy procentowej, tzn. przy spadającej stopie procentowej popyt na pieniądz rośnie, zaś przy rosnącej stopie procentowej spekulacyjny popyt na pieniądz spada. Z kolei wysokość stopy procentowej zależy od relacji popytu na pieniądz do jego podaży. Popyt na pieniądz zależny jest od poziomu realnego dochodu narodowego, wielkości dochodów osobistych, wysokości stóp procentowych, ogólnego poziomu cen, oczekiwań dotyczących przyszłych cen i innych czynników ekonomicznych. Wzrost dochodu narodowego i dochodów osobistych podmiotów gospodarczych powoduje zwiększenie transakcyjnego popytu na pieniądz, ponieważ z wyższymi dochodami wiążą się większe zakupy, do których sfinansowania potrzebne są większe kwoty pieniężne. Podniesienie stóp procentowych zmniejsza skłonność do utrzymywania dużych zasobów pieniądza, niezależnie od celu, na jaki są przeznaczane, ponieważ wzrasta opłacalność lokat w innych aktywach. Natomiast spadek stóp procentowych powoduje wzrost popytu na pieniądz. Wzrost poziomu cen zwiększa popyt na pieniądz, gdyż do sfinansowania tych samych transakcji potrzebna jest większa ilość pieniądza. Gdy spodziewany jest wzrost cen, podmioty gospodarcze przyspieszają zakupy, w celu uniknięcia płacenia wyższych cen w przyszłości, co zmniejsza zasoby pieniądza. W odwrotnej sytuacji, gdy przewidywany jest spadek cen, podmioty gospodarcze ograniczają zakupy, utrzymując zasoby pieniądza w celu ich wydatkowania w przyszłości, gdy ceny będą niższe. Jest to efekt spekulacyjny omówiony szerzej w rozdziale 7. 18. S\stem pieni(żno-kredvtowv 383 Podaż pieniądza jest to ilość pieniądza wprowadzonego do obiegu. W danym momencie w obiegu znajduje się określona ilość pieniądza. Determinanty Zmiana wielkości podaży regulowana jest przez bank centralny na podstawie podaży przewidywanego wzrostu wolumenu dochodu narodowego, przewidywanego P|en"idza wzrostu cen, możliwości zwiększenia prędkości obiegu pieniądza gotówkowego oraz wpływu oprocentowania na strukturę zasobów pieniężnych, tzn. na wielkość wkładów i pożyczek terminowych oraz lokatę pieniądza w papierach wartościowych o różnym stopniu płynności. Sposoby regulacji podaży pieniądza przez bank centralny omawiamy w następnych punktach, natomiast w tym miejscu przeanalizujemy zależności między produkcją, zasobami pieniądza i poziomem cen, które wyraża równanie obiegu pieniądza. 18.3. Równanie obiegu pieniądza Ilość pieniądza w obiegu próbuje wyjaśnić ilościowa teoria pieniądza za pomocą równania obiegu, wyrażonego w następującej postaci: M-V = P-Q, gdzie: M — ilość pieniądza w obiegu (zasoby pieniądza), V — prędkość obiegu pieniądza, oznaczająca, ile razy przeciętnie jednostka pieniężna została użyta przy zawieraniu transakcji w ciągu roku, P — przeciętny poziom cen dóbr i usług wchodzących w skład produktu narodowego brutto, Q — ilość wytworzonych dóbr i usług, czyli realna wielkość produktu narodowego brutto. Z równania tego wynika, że zasoby pieniądza pomnożone przez prędkość jego obiegu równe są cenom dóbr i usług pomnożonym przez wielkość ich produkcji. Iloczyn zasobów pieniądza i prędkości jego obiegu musi się więc równać wartości wytworzonych dóbr i usług. Z równania obiegu pieniądza można wnioskować, jakie będą skutki zmian Skutki zmian jego elementów składowych. Jeżeli wzrasta poziom produkcji krajowej, przy nie poziomu zmienionych zasobach i prędkości obiegu pieniądza, to musi obniżyć się poziom Proou ^" cen. Aby nie dopuścić do spadku poziomu cen w warunkach wzrostu produkcji . . dza muszą być zwiększone zasoby pieniądza lub prędkość jego obiegu, względnie obie te wielkości jednocześnie. Wzrost ogólnego poziomu cen (mierzony np. wskaźnikiem cen towarów konsumpcyjnych — patrz rozdz. 19), czyli inflacja, może wystąpić tylko wówczas, gdy: (1) zasoby pieniądza i prędkość jego obiegu lub obie te zmienne jednocześnie będą rosły szybciej niż wzrost produkcji, (2) gdy produkcja nie ulegnie zmianie, a wzrosną zasoby pieniądza przy nie zmienionej prędkości jego obiegu, (3) gdy wielkość produkcji i zasoby pieniądza nie ulegną zmianie, a wzrośnie prędkość jego obiegu, (4) gdy spadnie poziom produkcji przy nie zmienionych zasobach pieniądza i prędkości jego obiegu. Gdy zasoby pieniądza zmniejszą się bez zmiany prędkości obiegu, to musi nastąpić spadek poziomu cen lub wielkości produkcji. Zazwyczaj 384 Czesław Pietras w takim przypadku następuje obniżka poziomu cen, gdyż mniejsza ilość pieniądza powoduje spadek popytu, co wywołuje konkurencję między producentami, prowadzącą do obniżki cen. Jeżeli wraz ze spadkiem cen nie ulegną obniżce koszty produkcji, w tym płace, wystąpi bezrobocie, którego wielkość zależna będzie od tego, o ile i jak szybko zmniejszone zostaną zasoby pieniądza i w jakim tempie obniżą się ceny. Skutki zmian Podobne rozważania można przeprowadzić przy założeniu niezmienności prędkości zasobów pieniądza i zmniejszeniu prędkości jego obiegu. W takim przypadku obiegu pieniądza musi nastąpić obniżenie poziomu cen lub produkcji, co prowadzi do wzrostu bezrobocia. W odwrotnej sytuacji, gdy przy nie zmienionych zasobach nastąpi wzrost prędkości obiegu pieniądza, wówczas musi nastąpić wzrost poziomu cen lub produkcji, względnie obu tych wielkości. Jednakże wzrost prędkości obiegu pieniądza nie powoduje zazwyczaj w dłuższych okresach wzrostu cen. Prędkość obiegu zwiększa się, gdy podmioty gospodarcze szybciej wydatkują swoje pieniądze, zmniejszając przez to posiadane zasoby gotówkowe. Ograniczenia zmian prędkości obiegu wynikają między innymi z terminów wypłat dokonywanych w regularnych odstępach czasu, np. co tydzień, czy co miesiąc, które określają minimalny poziom zasobów pieniądza będących w posiadaniu ludności. Z tego względu istnieje pewna granica zakresu i tempa wzrostu prędkości obiegu pieniądza i spowodowanej przez niego inflacji. Możliwe są natomiast krótkotrwałe zmiany prędkości obiegu pieniądza. W tym zakresie występuje pewna prawidłowość, polegająca na tym, że prędkość obiegu pieniądza zmienia się w kierunku przeciwnym do zmian wielkości zasobów pieniężnych utrzymywanych przez podmioty gospodarcze. Jak uprzednio wyjaśniliśmy, podmioty gospodarcze utrzymują zasoby pieniężne z motywów: transakcyjnego, przezornościowego i spekulacyjnego. Im większa skłonność do posiadania pieniądza z tych motywów, tym mniejsza prędkość obiegu pieniądza, i na odwrót. Jakiekolwiek zmiany warunków ekonomicznych wpływających na wielkość popytu na pieniądz mogą zmienić prędkość jego obiegu, np. przewidywania wzrostu cen będą przyspieszać zakupy i wzmagać prędkość obiegu; na odwrót — oczekiwania obniżek cen będą skłaniać do odkładania zakupów, co zmniejszy prędkość obiegu. Podobnie zmiana stóp procentowych zmieni wielkość popytu na pieniądz i prędkość jego obiegu. Ich wzrost zmniejszy popyt na pieniądz i zwiększy prędkość obiegu, i na odwrót. 18.4. Banki i ich funkcje Banki są to instytucje systemu pieniężno-kredytowego pośredniczące w obiegu pieniądza w gospodarce rynkowej. We współczesnej gospodarce rynkowej funkcjonuje dwustopniowy system bankowy składający się z banku central- 18. System pieniężno-kredytowy 385 nego i podlegających mu, w zakresie polityki pieniężno-kredytowej, innych banków, wśród których najliczniejszą grupę stanowią banki handlowe. W systemie bankowym i w regulowaniu gospodarki najważniejszą rolę Funkcje spełnia bank centralny, który jest bankiem emisyjnym, mającym ustawowe banku prawo emisji pieniądza gotówkowego, czyli banknotów i monet. Jest on centralneg° jednocześnie bankiem banków, gdyż nadzoruje działalność wszystkich banków w kraju, centralizuje ich płynne rezerwy oraz zaopatruje je w pieniądz. Spełnia on również funkcję banku państwa, gdyż realizuje politykę pieniężno--kredytową państwa, w szczególności zaś politykę w zakresie podaży pieniądza, regulując jego ilość w obiegu. Ponadto, w ramach pełnienia funkcji banku państwa, zajmuje się przychodami i wydatkami budżetu państwa, udziela w razie potrzeby kredytu państwu, przeprowadza w imieniu rządu operacje finansowe w kraju i za granicą, udziela pożyczek rządowych, przechowuje rezerwy złota i dewiz oraz nimi dysponuje, nadzoruje transakcje kredytowe z zagranicą oraz zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne. Prowadzi również politykę kursów walutowych, w ramach której dąży do ich stabilizacji poprzez interwencyjny skup lub sprzedaż walut obcych na rynku walutowym (patrz rozdz. 22). Poza bankiem centralnym do ważniejszych banków w gospodarce Funkcje rynkowej należą: innych • banki handlowe, zwane też depozytowo-kredytowymi lub komercyj- bankow nymi, które dokonują obsługi operacyjnej podmiotów gospodarczych i ludności, prowadzą działalność depozytowo-kredytową i kreują (tworzą) zdecentralizowany pieniądz wkładowy jako instrument kredytu i środek płatniczy; • banki inwestycyjne i hipoteczne, które opierając się na wkładach klientów, własnych środkach finansowych oraz kapitale uzyskanym z emisji akcji i obligacji, specjalizują się głównie w udzielaniu kredytów długoterminowych; • banki o statusie specjalnym, zajmujące się finansowaniem ważnych przedsięwzięć gospodarczych kraju, jak np. robót publicznych, ochrony środowiska, gospodarki żywnościowej, transportu, handlu zagranicznego, budownictwa mieszkaniowego itp.; • banki oszczędnościowo-pożyczkowe, zajmujące się przyjmowaniem i lokowaniem środków finansowych w różnorodne aktywa; należą do nich również szeroko rozpowszechnione kasy oszczędnościowe, które za pośrednictwem urzędów pocztowych gromadzą wkłady oszczędnościowe drobnych ciułaczy i następnie je lokują. Oprócz wyżej wymienionych, funkcjonują również wąsko wyspecjalizowane instytucje bankowe i parabankowe, takie jak instytucje kredytów ratalnych, domy dyskontowe i różnego rodzaju domy bankierskie, wykonujące często jeden lub dwa rodzaje usług finansowych, np. dyskonto weksli czy określone usługi maklerskie. Odrębną grupę stanowią niebankowe instytucje pośrednictwa finansowe- Niebankowe go, takie jak towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze instytucje powiernicze itp. Dysponują one dużymi sumami pieniężnymi, pochodzącymi "nansowe 386 Czesław Piftras ze składek ubezpieczeniowych, opłat i wpłat, które lokują głównie w obligacjach emitowanych przez wielkie firmy i instytucje publiczne oraz w akcjach. Omówione banki i niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego oraz realizowane przez nie operacje finansowe wchodzą w zakres polityki pieniężno-kredytowej nadzorowanej przez bank centralny. Banki wykonują różnorodne operacje, które można podzielić na pasywne, czyli bierne, oraz na aktywne, czyli czynne operacje bankowe. Operacje Operacje pasywne polegają na przyjmowaniu wkładów, zwanych depozy-pasywne tami, tj. gromadzeniu wolnych środków kapitałowych jednostek gospodarczych i innych osób prawnych oraz wolnych środków pieniężnych ludności. Zalicza się do nich również emitowanie przez banki własnych papierów wartościowych i powiększanie wartości materialnych, będących w dyspozycji banków. Wkłady podmiotów gospodarczych pochodzą z nie zainwestowanych zysków, z czasowego wycofania z obrotu części kapitałów obrotowych oraz odpisów amortyzacyjnych. Ludność gromadzi w bankach swoje oszczędności. Ponadto źródłem środków gromadzonych przez banki mogą być lokaty przyjmowane od innych banków, kredyt refinansowy zaciągany w banku centralnym i własne papiery wartościowe emitowane przez te banki. Rodzaje Wyróżnia się wkłady płatne na każde żądanie, tzw. a vista oraz wkłady wkładów terminowe. Wkłady płatne na każde żądanie mogą być podjęte natychmiast, bez uprzedniego wypowiedzenia, a więc są aktywem o dużej płynności. Natomiast wkłady terminowe dokonywane są na dłuższy okres i można je podjąć za wypowiedzeniem, co oznacza, że mogą być one wycofane po uprzednim określeniu terminu ich podjęcia. W praktyce zdarzają się przypadki wycofywania wkładów terminowych przed upływem zadeklarowanego przez wkładce terminu, jednakże wówczas banki nie wypłacają w ogóle odsetek od zdeponowanych sum lub płacą odsetki znacznie niższe od przewidzianych dla wkładów terminowych. Wkłady terminowe są aktywem mniej płynnym aniżeli wkłady a vista, przy czym ich stopień płynności jest tym mniejszy, im dłuższy jest termin lokaty oszczędności w banku. Rachunki Banki prowadzą dla podmiotów gospodarczych, będących ich klientami. bieżące rachunki otwarte, zwane operacyjnymi lub bieżącymi. Na rachunki te jednostki gospodarcze dokonują bieżących wpłat oraz zlecają bankom pokrywanie z nich bieżących wydatków. Wkłady na tych rachunkach mają zatem charakter a vista. Różnica między dziennymi wpłatami a wypłatami z ogółu rachunków prowadzonych przez bank. jeśli stanowi saldo dodatnie, może być wykorzystywana do udzielania przez bank kredytu. Wkłady na rachunkach bieżących są nieoprocentowane, bądź oprocentowane minimalnie, a korzyści, jakie mają przedsiębiorstwa z posiadania takiego rachunku, polegają na tym, że bank dokonując rozliczeń nie pobiera prowizji. Ponadto na rachunku bieżącym może przejściowo i w pewnych granicach wystąpić saldo ujemne, co oznacza kredytowanie posiadacza rachunku, za które bank 18. System pienięino-kredytowy 387 pobiera oprocentowanie. Konieczność kredytowania wynika z nierównomier-ności wpływów i wydatków w czasie. Przejściowy brak środków na rachunku bieżącym uzupełniony kredytem zapewnia ciągłość działalności gospodarczej i umożliwia jego spłatę z przyszłych wpływów ze sprzedaży. Banki prowadzą dla podmiotów gospodarczych także rachunki lokat Rachunki terminowych. Na tych rachunkach podmioty gospodarcze, nie korzystające lokat z kredytu, gromadzą swoje wolne środki pieniężne na okresy kilkumiesięczne terminowych czy kilkuletnie, w celu uzyskania wyższego oprocentowania. Dla ludności banki prowadzą rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, Rachunki dla z których poza wpłatami i wypłatami gotówkowymi można dokonywać ludności przelewów oraz rachunki terminowe, na których przechowywane są oszczędności o określonym z góry terminie lokaty. Inną formą oszczędzania są bony oszczędnościowe emitowane przez Bony oszczęd-banki. Są to dokumenty na okaziciela, ale na życzenie klienta bank może nościowe nadać im charakter dokumentu imiennego, umiejscowionego w określonym oddziale banku. Bony te są oprocentowane w różnej wysokości, zależnie od okresu i warunków, na jakich ulokowano oszczędności. Stopa procentowa płacona przez banki jest zróżnicowana zależnie od Stopa opro-charakteru wkładu, długości okresu, na jaki jest on wniesiony, oraz stopy centowania przewidywanej inflacji. Za wkłady a vista banki płacą stosunkowo niską deP°zytow stopę procentową, a w wielu krajach są one nie oprocentowane. Wysokość oprocentowania wkładów terminowych uzależniona jest od długości okresu, na jaki jest wniesiony określony wkład, przy czym im dłuższy ten okres, tym na ogół wyższe oprocentowanie wkładu. Zróżnicowanie oprocentowania wkładów a vista i terminowych uzasadnione jest tym, że wkłady a vis ta mogą być przeznaczane na pożyczki tylko w takiej części, w jakiej według rachunku prawdopodobieństwa, nie będą z banku wycofane, natomiast wkłady terminowe mogą być w całości przeznaczane przez banki na pożyczki lub lokaty w papierach wartościowych, odpowiednio do terminów ich wycofania. Banki wykorzystując wkłady do kreacji kredytu realizują różnicę między oprocentowaniem pobieranym od kredytobiorców a oprocentowaniem wypłacanym właścicielom depozytów. Obecnie większość banków dostosowuje stopy oprocentowania depozytów i kredytów do stopy przewidywanej inflacji. Nominalna, czyli rynkowa, stopa procentowa, jaką stosują banki, równa jest realnej stopie procentowej powiększonej o przewidywaną stopę inflacji. Innymi czynnikami wpływającymi na wysokość stopy procentowej płaconej przez banki od depozytów są zmiany relacji między podażą a popytem na kredyt oraz zmiany w polityce refinansowej banku centralnego, co szerzej omawiamy w dalszej części rozdziału. Zmiany stóp procentowych wywierają wpływ na skłonność do oszczędzania. Gdy stopy te rosną, wzrasta również skłonność do oszczędzania, i na odwrót. 388 Czesław Pietras Operacje Operacje aktywne banków polegają na dokonywaniu przelewów na aktywne polecenie właścicieli depozytów z ich rachunków na rzecz innych osób, przedsiębiorstw i instytucji, dokonywaniu wypłat gotówkowych oraz na udzielaniu kredytów. Czek Wkłady uruchamiane są za pomocą czeków lub poleceń przelewu. Czek jest dokumentem, na którym właściciel rachunku bankowego poleca bankowi dokonanie wypłaty określonej sumy pieniężnej osobie wymienionej na czeku lub jego okazicielowi. Może on być wystawiony jako imienny bądź na okaziciela. Czeki mogą być realizowane w gotówce lub przez przelew kwot pieniężnych na rachunkach w banku lub między bankami. Polecenie Za pomocą polecenia przelewu następuje przekazanie określonej kwoty przelewu pieniężnej z jednego rachunku bankowego na inny rachunek. Operacje te mogą być przeprowadzone w ramach rachunków umiejscowionych w tym samym banku lub między rachunkami klientów w różnych bankach. Ta forma rozliczeń bezgotówkowych stosowana jest głównie przez podmioty gospodarcze. Kredyt Z punktu widzenia długości okresu, na jaki udzielane są kredyty, rozróżnia się kredyty krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe. Kredyt krótkoterminowy udzielany jest na okres do jednego roku. Służy on głównie do finansowania bieżących operacji przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim do finansowania przyrostu zapasów środków produkcji i wyrobów gotowych. Najczęściej stosowaną formą kredytu krótkoterminowego jest weksel handlowy oraz wspomniany kredyt na rachunku bieżącym. Kredyt średnioterminowy udzielany jest na okres od jednego roku do pięciu lat, najczęściej na dwa, trzy lata. Jest on wykorzystywany głównie do finansowania zakupów maszyn i urządzeń krajowych, większych zakupów zagranicznych oraz zakupów ratalnych, których liczba rat miesięcznych przekracza dwanaście. Kredytu długoterminowego udziela się na okres spłaty dłuższy niż pięć lat. Służy on głównie do finansowania większych inwestycji o długim cyklu realizacji, takich jak: budowa i rozbudowa zakładów przemysłowych, inwestycje komunalne, budownictwo mieszkaniowe, inwestycje rolne itp. Udzielają go banki inwestycyjne, banki hipoteczne oraz instytucje nieban-kowe, np. towarzystwa ubezpieczeniowe. Warunkiem uzyskania kredytu jest posiadanie przez kredytobiorcę zdolności kredytowej, rozumianej jako zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach. Oceny tej zdolności dokonuje bank po złożeniu wniosku o przyznanie kredytu. W celu zapewnienia zwrotu udzielonych kredytów banki mogą żądać od kredytobiorców ich zabezpieczenia. Kredytów udziela się na podstawie umowy kredytowej, w zamian za przyjmowane od kredytobiorców weksle (w ramach tzw. dyskonta weksli), papiery wartościowe (obligacje, weksle), pod zastaw towarowy lub w ramach zabezpieczenia hipotecznego na nieruchomościach. 18. System pienięino-kredytowy 389 W gospodarce rynkowej stosunkowo dużo transakcji zawiera się na Obrót zasadzie wzajemnego pożyczania kapitału obrotowego. Polega to na wekslowy czasowym odroczeniu zapłaty za nabywane towary. Producent, chcąc przyspieszyć bądź zwiększyć sprzedaż swoich towarów, odracza nabywcy termin zapłaty za przekazane towary, czyli pożycza mu część własnego kapitału obrotowego. Nabywca towarów kupowanych na kredyt wystawia ich dostawcy weksel handlowy, który jako papier wartościowy może być wielokrotnie odstępowany (indosowany). Istotną cechą weksla jest możliwość przenoszenia płynących z niego praw na kolejne osoby, co umożliwia wykorzystanie go jako środka zapłaty w wielu transakcjach handlowych. Posiadacz weksla może zatrzymać go do dnia płatności, użyć go do uregulowania swojego zobowiązania, względnie zdyskontować go przed terminem płatności w banku handlowym. Gdy decyduje się na dyskonto, Dyskonto uzyska z banku kredyt w zamian za weksel. W takim przypadku bank dyskontujący kupuje weksel, płacąc za niego sumę, na jaką opiewa, pomniejszoną o procent za okres, jaki upłynie od chwili wykupu weksla przez bank do terminu wykupu przez płatnika, który jest określony na wekslu. Operacja ta nazywa się dyskontem weksli, czyli ustaleniem ich aktualnej wartości, niższej w stosunku do wartości nominalnej figurującej na wekslu. Natomiast stopa procentowa, jaką pobierają banki przy dyskoncie, określana jest mianem stopy dyskontowej. Oprócz stopy dyskontowej bank pobiera prowizję naliczaną każdorazowo od sumy weksli złożonych do dyskonta. Obliczenia dyskonta dokonuje się za pomocą następującego wzoru: O = W-d-t 100 • 360 ' gdzie: O — kwota odsetek z tytułu dyskonta, W — suma weksla, d — stopa dyskontowa w skali rocznej, / — ilość dni pozostających do daty płatności weksla. Jeśli np. bank przyjął do dyskonta weksel na sumę 100000 zł, przy stopie dyskontowej 30%, a do dnia płatności pozostało 60 dni, to odsetki 100000-30-60 z tytułu dyskonta wyniosą ——— —— = 5000 zł. Posiadacz weksla 100 - 360 otrzyma za niego w banku, po potrąceniu odsetek, kwotę 95 000 zł. Oprócz weksli handlowych, będących instrumentem kredytu towarowego, Weksle w obrocie są weksle skarbowe, będące formą krótkoterminowego kredytu dla skarbowe państwa, służącego do finansowania bieżących, krótkoterminowych potrzeb skarbu państwa. Są to papiery wartościowe o krótkim terminie wykupu, dlatego często są nazywane krótkoterminowymi obligacjami państwowymi. Sprzedawane są one po cenie niższej od ceny nominalnej. Nabywca przy wykupie osiąga dochód stanowiący różnicę między ceną nominalną weksla a ceną jego zakupu. 390 Czeslaw Pietras Kredyt hipoteczny i obligacyjny Inne formy zabezpieczenia kredytu Stopa oprocentowania kredytów Kredyty długoterminowe podlegają zabezpieczeniu hipotecznemu lub obligacyjnemu. W zależności od sposobu zabezpieczenia wyróżnia się zatem kredyt hipoteczny i kredyt obligacyjny. Kredyt hipoteczny stosuje się najczęściej do finansowania budownictwa przemysłowego, mieszkaniowego oraz rolnictwa, tj. nieruchomości, które są stosunkowo najlepszym zabezpieczeniem kredytu. Natomiast kredyt obligacyjny zaciągany jest na określone cele przez emitenta obligacji. Zabezpieczeniem są obligacje emitowane przez kredytobiorców, którymi najczęściej są wielkie przedsiębiorstwa, instytucje publiczne i państwo. Innymi formami zabezpieczenia kredytów są: poręczenie udzielane przez osoby fizyczne i prawne, gwarancje innych banków i towarzystw ubezpieczeniowych, kaucje lub blokady środków pieniężnych na rachunkach bankowych, poręczenia wekslowe, zastawy bankowe na ruchomościach, przelewy wierzytelności kredytobiorców na banki itp. Banki udzielając kredytów pobierają od kredytobiorców stopę procentową, która jest zróżnicowana w zależności od następujących czynników: wysokości przeciętnej stopy zysku, polityki pieniężno-kredytowej banku centralnego, podaży i popytu na kapitał pożyczkowy, stopnia ryzyka kredytodawcy, wynikającego z ewentualnej niewypłacalności dłużnika, okresu, na jaki został udzielony kredyt, oraz stopy inflacji. Stopa procentowa musi być niższa od stopy zysku przeciętnego, gdyż tylko wówczas istnieje ekonomiczne uzasadnienie zaciągania kredytów. Popyt na kapitał pożyczkowy, zwłaszcza inwestycyjny, przy danej przeciętnej stopie zysku zależy od wysokości stopy procentowej. Im wyższa będzie różnica między przeciętną stopą zysku a stopą oprocentowania kredytów, tym wyższy będzie zysk przedsiębiorcy zaciągającego kredyt, a więc większy będzie popyt na kapitał pożyczkowy, i na odwrót. Prawidłowość ta jest wykorzystywana w praktyce gospodarczej. Wysokość stopy procentowej regulowana jest przez bank centralny, zależnie od koniunktury gospodarczej, co jest omawiane w dalszej części rozdziału. Polityka banku centralnego w zakresie stopy procentowej oddziałuje na poziom stóp procentowych w innych bankach. Z reguły banki żądają wyższego oprocentowania kredytów od przedsiębiorstw mniejszych, słabszych ekonomicznie, a nawet odmawiają udzielenia kredytu przedsiębiorstwom będącym w trudnej sytuacji finansowej, nie mającym zdolności kredytowej, obawiając się ich niewypłacalności. Natomiast pewniejsi klienci, z reguły większe przedsiębiorstwa, płacą niższą stopę procentową od uzyskanych kredytów. Zazwyczaj stopa procentowa od kredytów krótkoterminowych jest niższa od stopy oprocentowania kredytów średnio- i długoterminowych. Jednakże w przypadku zwiększonego popytu na kredyt krótkoterminowy jego oprocentowanie może przejściowo przekroczyć poziom stopy procentowej od kredytów długoterminowych. 18. S\'ste>n pieniftnt>-kredvtow\ 391 Stopa oprocentowania kredytów, depozytów i obligacji powinna uwzględniać przewidywaną stopę inflacji, gdyż w przeciwnym przypadku pożyczkodawca ponosi straty. Zmiany stopy procentowej pobieranej przez banki od kredytów wywierają istotny wpływ na popyt na kredyty. Banki w swojej działalności kierują się zasadą rentowności, co oznacza. Zysk banku że przeciętna stopa procentowa uzyskiwana od udzielanych kredytów musi być większa od przeciętnej stopy procentowej płaconej od depozytów. Różnica między oprocentowaniem pobieranym a wypłacanym stanowi zysk brutto banku. Z tego zysku pokrywane są koszty operacyjne banku, tj. amortyzacja budynków i urządzeń, koszty utrzymania personelu, ubezpieczenia, podatki itp. Pozostała suma, po potrąceniu kosztów operacyjnych, stanowi zysk netto banku. W praktyce banki oprócz oprocentowania pobierają prowizje, przede wszystkim za dokonywane dla klientów operacje rozliczeniowe, oraz pewne opłaty manipulacyjne za różne usługi świadczone klientom. Prowizje te i opłaty na ogół pokrywają koszty operacyjne banków, a często są źródłem dodatkowych zysków. Z dotychczasowych rozważań na temat pieniądza wynika, że we Miary współczesnej gospodarce pojęcie pieniądza obejmuje nie tylko pieniądz wielkości gotówkowy, występujący w postaci banknotów i monet, ale również zasobow 11 • j • j ii 111 i • pieniądza wszelkiego rodzaju depozyty ulokowane na rachunkach w rożnych instytucjach finansowych. Poszczególne składniki pieniądza różnią się stopniem płynności. Płynność jest to łatwość, z jaką można zamieniać jedne aktywa na inne, z nieznaczną lub żadną stratą wartości. Mając pieniądze można szybko, wygodnie i tanio zamienić je na inne dobra, np. konsumpcyjne czy inwestycyjne, bądź inne aktywa finansowe, np. akcje czy obligacje. Natomiast inne aktywa finansowe nie mogą być tak łatwo wykorzystane do zakupu innych dóbr. Aby wymienić np. akcję czy obligację na jakieś dobro, trzeba je zamienić na pieniądze, za które można dopiero kupić dane dobro. Taka transakcja wymaga czasu oraz powoduje pewne koszty, np. prowizję dla maklera przy sprzedaży akcji czy obligacji. W zależności od stopnia płynności poszczególnych składników zasobu pieniądza stosuje się cztery miary wielkości tego zasobu, a mianowicie: Ml, M2, M3 i L. Ml obejmuje pieniądz gotówkowy, będący w posiadaniu ludności, rachunki, z których wypłaty mogą być dokonywane na żądanie lub na podstawie czeków, czeki podróżne oraz inne rachunki bankowe, na które mogą być wystawiane czeki. Są to więc zasoby pieniądza o najwyższej płynności. M2 obejmuje wszystkie składniki Ml, rachunki oszczędnościowe, małe rachunki terminowe, certyfikaty depozytowe oraz rachunki rynku pieniężnego i inne aktywa o wysokiej płynności. M3 zawiera M2, duże salda rachunków terminowych i inne względnie mniej ważne składniki. 392 Czesław Pietras Ostatnia miara określana jako L obejmuje M3 oraz inne płynne aktywa nie objęte pozostałymi miarami, takie jak waluta bankowa, dokumenty handlowe i obligacje skarbowe. Rysunek 18.1. Główne miary zasobów pieniądza Źródło: D. Kamerschen. R.B. McKen/ic. C. Nardmelli. Ekonomia, Gdańsk 1991. s. 179. Ml zawiera tylko te rodzaje pieniądza, które są wykorzystywane bezpośrednio w działalności handlowej, czyli salda transakcyjne. Natomiast pozostałe miary zawierają coraz większy procent sald nietransakcyjnych. Z przedstawionych definicji miar zasobów pieniądza wynika, że zależność między nimi jest następująca: Ml < M2 < M3 < L. Obrazuje to rysunek 18.1. 18.5. Kreacja pieniądza bankowego przez banki handlowe Pieniądz W dwustopniowym systemie bankowym krążą dwa rodzaje pieniądza, tj. gotówkowy pieniądz banku centralnego, który jest pieniądzem gotówkowym, oraz a bankowy pienją(jz kreowany przez banki handlowe, pochodny od pieniądza gotówkowego, zwany pieniądzem bankowym, depozytowym lub wkładowym. Pieniądz ten służy do rozliczeń bezgotówkowych. Bilans banku, Aby banki mogły spełniać swoje funkcje muszą posiadać określony aktywa majątek, którego składniki i źródła finansowania w syntetycznej formie i pasywa przecjstawia bilans banku. Składa się on z aktywów i pasywów, między którymi musi istnieć równowaga. Aktywa są to składniki majątku banku, natomiast pasywa to zobowiązania będące źródłem finansowania aktywów. Składnikami aktywów banku handlowego są: gotówka i depozyty na żądanie w banku centralnym i w innych bankach, służące do zapewnienia ciągłości wypłat gotówkowych, krótkoterminowe papiery wartościowe (weksle 18. System pieniężno-kredvtony 393 handlowe i finansowe, weksle skarbowe itp.), średnio- i długoterminowe papiery rynku kapitałowego (akcje i obligacje), kredyty i nieruchomości. Do pasywów zalicza się: kapitał i rezerwy pochodzące z emisji akcji, obligacji i części nie rozdzielonych zysków, depozyty klientów (innych banków, przedsiębiorstw, ludności i innych jednostek) oraz inne zobowiązania. Banki zarządzające aktywami i pasywami, dokonują różnych transakcji finansowych, w celu zdobycia funduszy na działalność kredytową i różnego rodzaju działalność lokacyjną. Wśród pasywów dominującą pozycję stanowią depozyty, które są podstawą kreacji pieniądza depozytowego i kredytów. Ilość pieniądza, jaką bank handlowy może kreować, zależy od wielkości jego kapitału i depozytów złożonych przez jego klientów. Im większe są te depozyty, tym więcej bank może tworzyć pieniądza i więcej udzielać kredytów. Jednakże bank nie może przeznaczyć całości posiadanych depozytów na udzielanie kredytów, gdyż musi utrzymać odpowiedni stopień płynności dla zaspokojenia potrzeb gotówkowych klientów wycofujących wkłady. Poza tym możliwości tworzenia pieniądza przez banki handlowe ograniczone są koniecznością posiadania rezerw obowiązkowych, ustalanych przez bank centralny. W celu kontroli podaży pieniądza i ograniczenia ekspansji kredytowej bank centralny ustala tzw. stopę rezerw obowiązkowych, tj. wyrażoną w procentach część Stopa rezerw ogółu depozytów, którą banki handlowe mają obowiązek utrzymać w po- obowiązko-staci gotówki lub depozytu w banku centralnym. Jeżeli np. stopa rezerw wych obowiązkowych wynosi 20%, to banki mają obowiązek utrzymania depozytów rezerwowych, stanowiących 20% ogólnej sumy depozytów. Jest to minimalny stosunek rezerw gotówkowych do depozytów. Depozyty rezerwowe są nieoprocentowane i bezczynne w tym sensie, że nie mogą być wykorzystywane do udzielania kredytów przynoszących odsetki. Stanowią one źródło potencjalnego zysku banku centralnego. Ilość pieniądza, jaką może tworzyć bank, zależy od rezerw nad- Rezerwy wyżkowych. Rezerwy nadwyżkowe są to zasoby pieniądza, które stanowią nadwyżkowe nadwyżkę ponad poziom rezerw obowiązkowych, czyli są różnicą między rezerwami całkowitymi (ogólną sumą depozytów bankowych) a rezerwami obowiązkowymi. Rezerwy nadwyżkowe banku zależą zatem od stopy rezerw obowiązkowych i od jego rezerw całkowitych. Obniżenie stopy rezerw obowiązkowych podnosi poziom rezerw nadwyżkowych i zdolność banków do tworzenia pieniądza, natomiast podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych obniża rezerwy nadwyżkowe i możliwości kreacji pieniądza. W całym systemie bankowym kwota udzielonych kredytów może Kwota kilkakrotnie przekraczać sumę rezerw nadwyżkowych wszystkich banków, udzielonych Wyjaśnimy to na poniższym przykładzie. kredytów 394 Czesiów Pietras Załóżmy, że do banku A wpłacono gotówką 10 000 zł, wskutek czego w tym banku powstał depozyt pierwotny. Transakcja ta nie wpłynęła na zmianę ilości pieniądza w obiegu. Wskutek wpłaty gotówkowej zwiększyły się aktywa i pasywa banku. Bilans tego banku przedstawiamy poniżej. Początkowy bilans banku A Aktywa Pasywa Gotówka Razem 10000 10000 Depozyty Razem 10000 10000 Jeśli przyjmiemy, że stopa rezerw obowiązkowych wynosi 20% (0,2), to bank ten dysponuje rezerwami nadwyżkowymi, które wynoszą: 10000-(0,2- 10000) = 8000 zł, w związku z czym może prowadzić działalność kredytową. Mając rezerwy nadwyżkowe bank zainteresowany jest udzieleniem kredytu, gdyż to zwiększa jego dochody. Załóżmy, że bank udzielił kredytu swojemu klientowi w wysokości 8000 zł, pozostawiając rezerwę obowiązkową 2000 zł. Bilans banku A po udzieleniu kredytu przedstawiamy poniżej. Bilans banku A po udzieleniu kredytu Aktywa Pasywa Gotówka Kredyty Razem 2000 8000 10000 Depozyty Razem 10000 10000 Klient banku A polecił dokonanie przelewu całej sumy uzyskanego kredytu do banku B, w celu np. spłacenia zobowiązania swojemu wierzycielowi. Wskutek tego bank B uzyskał aktywa w formie gotówki, w wysokości 8000 zł, ale o taką samą kwotę wzrosły także jego zobowiązania wobec klientów. Można to zapisać w niżej przedstawiony sposób. Początkowy bilans banku B Aktywa Pasywa Gotówka Razem 8000 8000 Depozyty Razem 8000 8000 Przy stopie rezerw 20% (0,2) w banku B powstaje rezerwa nadwyżkowa w wysokości 8 000 - (0,2 • 8 000) = 6400 zł. Na tę sumę bank B może udzielić kredytu bez obawy utraty wypłacalności. Gdy przyjmiemy, że bank ten udzielił kredytu swojemu klientowi, który z kolei poleca dokonać przelewu pieniędzy do banku C, to w banku B, w wyniku tej operacji, rezerwy gotówkowe zmniejszą się do 1600 zł. Zapis tej operacji przedstawiamy poniżej. 18. System pienifżno-kredytowy 395 Bilans banku B po udzieleniu kredytu Aktywa Pasywa Gotówka 1600 Kredyty 6400 Razem 8000 Depozyty Razem 8000 8000 Bank C uzyskał gotówkę w wysokości 6400 zł. którą może przeznaczyć na kredyty, na maksymalną sumę: 6400 —(0,2-6400) = 5 120 zł, pozostawiając rezerwę obowiązkową l 280 zł. Przy dalszym podobnym postępowaniu okaże się, że proces kreacji depozytów i pieniądza bankowego oraz udzielania kredytów będzie trwał aż do całkowitego wyczerpania się rezerw nadwyżkowych. Wówczas wszystkie banki będą dysponowały tylko minimalnymi rezerwami obowiązkowymi. O wielkości kreacji depozytów i pieniądza bankowego, przy danych Mnożnik zasobach pieniądza gotówkowego, decyduje mnożnik kreacji depozytów, kreacji który jest odwrotnością stopy rezerw obowiązkowych, co można zapisać deP°zytow w postaci: l m., = —' gdzie: md — mnożnik (współczynnik) kreacji depozytów, r — stopa rezerw obowiązkowych. W podanym przykładzie, przy stopie rezerw obowiązkowych r = 20%, mnożnik kreacji depozytów wyniesie: md = — = 5. Oznacza to, że wkład pierwotny w wysokości 10000 zł umożliwił kreację depozytów na sumę 50 000 zł. Przyrost podaży pieniądza wyniesie 40000 zł, gdyż 10000 zł to jedynie zamiana już wcześniej istniejącego pieniądza banku centralnego, czyli gotówki, na pieniądz bankowy (wkład pierwotny). W rzeczywistości mnożnik kreacji depozytów jest niższy. Wynika to z faktu, że stopa rezerw bankowych faktycznie utrzymywanych przez banki handlowe (r,) jest na ogół wyższa od stopy rezerw obowiązkowych (r), gdyż część rezerw nadwyżkowych może leżeć w bankach, nie będąc wykorzystana do udzielania kredytów. Może to wynikać np. z dążenia banków do lepszego zabezpieczenia płynności finansowej lub z niedostatecznego popytu na kredyty. W takich przypadkach wielkość kreacji pieniądza bankowego będzie mniejsza od potencjalnych możliwości banków handlowych. Ponadto nie jest możliwe, żeby cała suma udzielonych kredytów została przekształcona w depozyty, gdyż podmioty gospodarcze potrzebują pieniądza gotówkowego, w związku z czym część kredytów podejmują w banknotach, co powoduje ubytek gotówki z systemu bankowego, zmniejszając skalę ekspansji depozytów. 396 Czesław Pietras Mnożnik kreacji pieniądza W przedstawionej formule mnożnika kreacji depozytów przyjęliśmy upraszczające założenie, że stopa ubytku gotówki z systemu bankowego u = 0. Mnożnik kreacji depozytów wyraża zmiany w całkowitych depozytach bankowych spowodowane zmianami rezerw bankowych. Natomiast do określenia zmian w globalnej podaży pieniądza, wywołanych zmianami bazy monetarnej, służy mnożnik kreacji pieniądza. Wielkość podaży pieniądza o najwyższym stopniu płynności, oznaczonego symbolem Ml, obejmującego pieniądz gotówkowy w obiegu (M;) oraz wkłady na żądanie (a vista) w systemie bankowym (Mw), ustala się według poniższej formuły: z tego: Ml = B,„ x m,,, Ml gdzie Bm — baza monetarna (pieniężna), mp — mnożnik kreacji pieniądza. Baza monetarna jest to suma pieniądza gotówkowego w obiegu (ML) oraz rezerw gotówkowych systemu bankowego (Rh). Można to zapisać następująco: Bm = Rh Baza monetarna nazywana jest często „pieniądzem wielkiej mocy", gdyż w procesie kreacji pieniądza następuje jej zwielokrotnienie. Przyjmując, że Ml =ML + Mw oraz że Bm = ML + Rh i dzieląc Ml przez Bm , można zapisać: m„ = Dzieląc licznik i mianownik prawej strony powyższego równania przez Mu. otrzymujemy formułę mnożnika kreacji pieniądza, w następującej postaci: M, . M„ A/„. gdzie: Af„. stosunek pieniądza gotówkowego (ML) do całkowitej sumy wkładów w bankach handlowych (M,,.), wyrażający stopę ubytku gotówki P z systemu bankowego M; — — stosunek sumy rezerw gotówkowych M„. 18. System pienięino-kredytowy 397 banków (obowiązkowych i części nadwyżkowych — /?,,), do całkowitej sumy wkładów w bankach handlowych (A/H), określający stopę faktycznych rezerw banków (r,). Po podstawieniu tych symboli do powyższego równania, mnożnik kreacji pieniądza przyjmie następującą postać: u+\ ' u + rf Jeśli np. stopa ubytku gotówki z systemu bankowego u = 20% lub 0,20, natomiast stopa faktycznych rezerw banków rf = 10% lub 0,10, to mnożnik kreacji pieniądza wyniesie: 0,20+1 1,20 = 4. f 0,20 + 0,10 0,30 Oznacza to, że podaż pieniądza Ml będzie czterokrotnie większa w stosunku do bazy monetarnej. Przy założeniach, że stopa ubytku gotówki z systemu bankowego u - O i stopa faktycznych rezerw banków rf=r, tj. stopie rezerw obowiązkowych, wartość mnożnika kreacji pieniądza będzie równa wartości mnożnika kreacji depozytów. Z powyższych rozważań wynika, że rozmiary podaży pieniądza zależą od dwóch podstawowych wielkości: • stosunku pieniądza gotówkowego w obiegu do całkowitej wartości depozytów, czyli stopy ubytku gotówki z systemu bankowego; • stosunku sumy faktycznych rezerw gotówkowych banków do całkowitej sumy depozytów w bankach handlowych, czyli stopy faktycznych rezerw banków. Im niższe są te relacje, tym większe są możliwości kreacji pieniądza przez banki handlowe, i na odwrót. Pierwsza relacja zależy od skłonności podmiotów gospodarczych do posiadania gotówki (z motywów: transakcyjnego, przezornościowego i spekulacyjnego) bądź depozytów, przy czym może na nią oddziaływać bank centralny przez zmianę stopy procentowej. Natomiast druga relacja jest regulowana przez bank centralny. Gdy banki handlowe wyczerpią rezerwy nadwyżkowe, nie mogą dalej kreować kredytów. W takim przypadku bank centralny może zwiększyć zasoby gotówkowe banków handlowych przez redyskonto weksli, zakupienie od banków handlowych papierów wartościowych i udzielenie kredytu krótkoterminowego lub kredytu lombardowego. Zagadnienia te omawiamy w następnym punkcie. Reasumując rozważania na temat banków handlowych należy podkreślić, Inne funkcje że spełniają one różne funkcje. Przyjmują depozyty, dokonują wypłat banków gotówkowych i przelewów środków finansowych z jednych rachunków na nandlowycn poi Rozdział 19 Inflacja i jej skutki 19.1 Pojęcie i pomiar inflacji Inflacja Inflacja oznacza zjawisko wzrostu ogólnego poziomu cen dóbr w pewnym okresie'. Wzrost (lub spadek) cen pojedynczych dóbr jest dla gospodarki rynkowej zjawiskiem normalnym, występującym w zależności od zwiększenia się (zmniejszenia) zapotrzebowania na nie. Mechanizm ten pozwala na właściwą alokację zasobów, zgodnie z kształtowaniem się relacji między popytem a podażą na poszczególne dobra (szerzej na ten temat w rozdziale 7). Inflacja zaś występuje wówczas, gdy rośnie ogólny poziom cen, a nie ceny pojedynczych dóbr. Jako inflacji nie traktuje się także sezonowego wzrostu cen niektórych dóbr, lecz wzrost cen utrzymujący się przez dłuższy czas. W ubiegłym stuleciu i do końca lat czterdziestych naszego stulecia zjawisko wzrostu cen towarzyszyło okresom wojny lub wzrostu koniunktury Deflacja gospodarczej i występowało na przemian z okresami spadku cen w czasie recesji2. Zjawisko spadku ogólnego poziomu cen określane jest jako deflacja. Utrzymujący się dłużej proces spadku cen prowadzi do ograniczania produkcji, masowych zwolnień, wzrostu bezrobocia, a w konsekwencji do dalszego spadku popytu i bankructw. Klasycznym przypadkiem deflacji był spadek cen w czasie największego światowego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933. Po II wojnie światowej niewielkie spadki cen, rzędu 2%, wystąpiły w Stanach Zjednoczonych w latach 1949 i 1954. Od lat pięćdziesiątych tendencja do spadku cen w okresach recesji 1 Pojęcie inflacji pochodzi od łacińskiego siowa inflare — wzdymać, nadmuchiwać. Po raz pierwszy zostało ono użyte na określenie wzrostu cen, wywołanego nadmierną emisją pieniądza w czasie amerykańskiej wojny domowej w latach 1861-1865. 2 Przykładowo ogólny poziom cen w Wielkiej Brytanii w 1945 r. nie był wyższy niż w roku 1920. 18. System pienięino-kredytowy 399 18.6. Instrumenty polityki pieniężno-kredytowej banku centralnego Bank centralny w ramach prowadzonej polityki pieniężno-kredytowej, Cele polityki realizując bezpośrednio pewne cele operacyjne, dąży pośrednio również do pieniężno-kre-realizacji celów makroekonomicznych. Zalicza się do nich utrzymanie d>'toweJ równowagi wewnętrznej, wyrażającej się w stabilizacji cen, pełne wykorzystanie czynników produkcji, zwłaszcza ograniczenie bezrobocia oraz zapewnienie wzrostu gospodarczego i równowagi zewnętrznej przejawiającej się w równowadze bilansu płatniczego oraz stabilizacji kursu walutowego. Bank centralny może wpływać na realizację tych celów tylko pośrednio poprzez oddziaływanie na podaż pieniądza, rozmiary kredytów i poziom stóp procentowych. W okresie recesji gospodarczej, gdy następuje spadek produktu krajowego i wzrost bezrobocia, polityka pieniężno-kredytowa banku centralnego zmierza do obniżenia stóp procentowych i zwiększenia ekspansji kredytowej, co nazywane jest polityką taniego pieniądza. Możliwości uzyskania nisko oprocentowanego kredytu sprzyjają wzrostowi produkcji, inwestycji i zatrudnienia. W okresie nadmiernej ekspansji gospodarczej, gdy następuje dynamiczny wzrost cen, polityka pieniężno-kredytowa banku centralnego zmierza do podniesienia stóp procentowych i zmniejszenia podaży pieniądza, co określane jest mianem polityki trudnego pieniądza. W warunkach zrównoważonego wzrostu gospodarczego, charakteryzującego się niskim poziomem bezrobocia i niewielkim wzrostem cen, celem polityki pieniężno-kredytowej jest utrzymanie tych pozytywnych tendencji poprzez dostosowanie podaży pieniądza do tempa wzrostu produktu krajowego. Realizując politykę pieniężno-kredytowa, bank centralny oddziałuje na inne banki w zakresie kreacji pieniądza bankowego i kredytu za pomocą następujących instrumentów: • określania stopy obowiązkowych rezerw gotówkowych, jakie muszą utrzymywać banki w celu zapewnienia bieżących wypłat wynikających z wycofywania wkładów oraz ograniczenia ekspansji kredytowej. • prowadzenia polityki refinansowania, w tym określania wysokości stopy redyskontowej i lombardowej, • prowadzenia operacji otwartego rynku, tj. kupna i sprzedaży papierów wartościowych, • prowadzenia polityki walutowej, • bezpośredniego sterowania kredytami. W przypadku podwyższenia przez bank centralny stopy rezerw obowiąz- Skutki kowych następuje obniżenie rezerw nadwyżkowych, w związku z czym zmiany stopy banki ograniczają udzielanie nowych pożyczek, sprzedają posiadane papiery rezerw 400 Czesław Pietras wartościowe i ściągają swoje należności od dłużników w celu zwiększenia zasobów pieniądza. Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych zmusza banki do utrzymywania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci nieoprocentowanych wkładów w banku centralnym. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową, co powoduje obniżenie dochodów banków i zmusza do podniesienia stopy procentowej od udzielanych kredytów. Z kolei wyższa stopa procentowa zmniejsza popyt na kredyty. W rezultacie proces kreacji ulega zahamowaniu, co ogranicza aktywność gospodarczą. Natomiast gdy nastąpi obniżenie stopy rezerw obowiązkowych, wzrastają rezerwy nadwyżkowe, dzięki czemu banki, na podstawie posiadanych wkładów, mogą udzielać więcej kredytów lub nabywać papiery wartościowe. Rosną wówczas dochody banków, co może spowodować obniżenie stopy oprocentowania kredytów. W efekcie ilość pieniądza w obiegu wzrasta, powodując ożywienie działalności gospodarczej. Należy zaznaczyć, że nawet niewielka zmiana stopy rezerw obowiązkowych wywiera duży wpływ na podaż pieniądza, w związku z czym uważa się ją za skuteczny i szybko działający instrument sterowania płynnością banków. Jednakże bank nie może zmieniać tej stopy zbyt często, gdyż mogłoby to spowodować zachwianie stabilności pieniężnej i ekonomicznej kraju. Redyskonto Bank centralny, jako tzw. kredytodawca ostatniej instancji, zwiększa weksli możliwości kredytowe banków handlowych, udzielając im kredytu refinansowego. Instrumentem tego kredytu jest redyskonto weksli będących w posiadaniu banków handlowych. Polega ono na zakupieniu przez bank centralny weksli uprzednio zdyskontowanych przez banki handlowe. W takim przypadku bank centralny udziela bankom handlowym kredytu redyskontowego pod zastaw weksli, odliczając od ich nominalnej wartości odsetki według stopy redyskonta. Zmiana stopy redyskonta powoduje zmianę stóp dyskonta, według których banki handlowe przyjmują weksle swoich klientów, bowiem różnica między stopą dyskontową a stopą redyskonta stanowi dochód banku. Podniesienie stopy redyskonta przez bank centralny, wywołujące wzrost stóp dyskontowych, powoduje podrożenie kredytu i w konsekwencji zmniejszenie popytu na kredyt. Natomiast obniżenie stopy redyskonta, powodujące odpowiednie obniżenie stóp dyskontowych, wpływa na wzrost popytu na kredyt. W celu zwiększenia możliwości kredytowych banki handlowe mogą również zaciągać krótkoterminowe kredyty w banku centralnym lub na rynku finansowym, czyli na międzybankowym rynku handlu nadwyżkami rezerw pieniężnych. Wybór źródła kredytowania zależy od relacji stóp procentowych na obu rynkach. Banki wybierają na ogół tańsze źródło kredytowania. Lombard Banki handlowe mogą się również refinansować, zaciągając kredyt lombardowy w banku centralnym pod zastaw papierów wartościowych emitowanych przez skarb państwa, a także pod zastaw weksli, płacąc procent według stopy lombardowej. W ten sposób banki, które wyczerpały rezerwy 18. System pienięino-kredytowy 401 nadwyżkowe, mogą uzyskać dodatkowy pieniądz gotówkowy, pozwalający im na dalszą kreacje kredytu. Bank centralny ustala poziom stopy redyskonta oraz stopy lombardowej zależnie od koniunktury gospodarczej. Jeśli uzna za konieczne ograniczenie ekspansji kredytowej, podwyższa stopę redyskonta i stopę lombardową, co oznacza restrykcyjną politykę pieniężną, politykę trudnego pieniądza. W warunkach słabej koniunktury gospodarczej poprzez obniżenie stopy redyskontowej i lombardowej bank centralny prowadzi ekspansywną politykę pieniężną, politykę taniego pieniądza. Każda zmiana stopy redyskontowej i lombardowej wpływa na zmianę poziomu wszystkich stóp procentowych na rynku pieniężnym i kapitałowym. Operacje otwartego rynku polegają na kupnie i sprzedaży państwowych Operacje papierów wartościowych przez bank centralny na rynku pienieżno-kredyto- otwartego wym. Wpływają one na ilość pieniądza w obiegu. Przedmiotem kupna rynku i sprzedaży są głównie weksle skarbowe oraz w mniejszym zakresie obligacje. Decyzję o dokonywaniu operacji otwartego rynku podejmuje bank centralny na podstawie oceny sytuacji pieniężno-rynkowej. Jeśli występują tendencje inflacyjne, których przyczyną może być nadmierna podaż pieniądza, to bank centralny sprzedaje papiery wartościowe. W przypadku sprzedaży tych papierów bankom handlowym nastąpi zmniejszenie ich rezerw nadwyżkowych, wobec czego będą musiały zmniejszyć wielkość udzielanych kredytów. Podobne skutki wystąpią przy sprzedaży papierów wartościowych przedsiębiorstwom lub osobom prywatnym. W takim przypadku następuje przelew należności za te papiery z banku, w którym ma konto nabywca, na konto banku centralnego, co zmniejsza zasoby gotówkowe banku, który otrzymał polecenie przelewu. Mniejsza podaż pieniądza w stosunku do popytu wywołuje wzrostowe tendencje stopy procentowej. W przypadku konieczności pobudzenia aktywności gospodarczej bank centralny zakupuje papiery wartościowe. Rośnie wówczas podaż pieniądza i powiększają się rezerwy nadwyżkowe banków, co sprzyja ekspansji kredytowej. Większe obroty i dochody banków skłaniają je do obniżki stopy procentowej, co z kolei zachęca podmioty gospodarcze do zaciągania kredytów. Papiery wartościowe mają na ogół stałe stopy procentowe, toteż ich dochodowość maleje wraz ze wzrostem stopy procentowej na rynku, co powoduje spadek ich kursów giełdowych. Natomiast gdy rynkowa stopa procentowa maleje, dochodowość papierów wartościowych wzrasta, co powoduje wzrost ich kursów na giełdzie. W związku z tym, celem operacji otwartego rynku może być nie tylko wywieranie wpływu na kształtowanie podaży pieniądza i rynkowych stóp procentowych, ale również stabilizacja kursów państwowych papierów wartościowych na giełdzie. W przypadku spadku kursów tych papierów bank centralny może podjąć ich skup, co wywoła wzmożony popyt, doprowadzając do wzrostu, a następnie do 402 Czesław Pietras stabilizacji tych kursów na poprzednim poziomie. Operacja ta ma na celu podtrzymanie zaufania do lokat kapitałowych w państwowych papierach wartościowych. Polityka W sferze polityki walutowej bank centralny, zależnie od sytuacji na walutowa rynku walutowym, dokonuje interwencyjnego skupu lub sprzedaży walut obcych i dewiz, w celu utrzymania stabilności kursu własnej waluty. Służą do tego odpowiednie rezerwy walutowe kraju, które mogą być uzupełniane z zewnątrz. Zagadnienia te szeroko omawiamy w rozdziale 22. Bank centralny zajmuje się również skupem, sprzedażą, przechowywaniem i wszelkim transferem walut, dewiz i złota za granicę. Przy dużym napływie walut, dewiz i złota do kraju i ich skupie przez bank centralny za pieniądz krajowy zwiększa się jego ilość na rynku wewnętrznym, co przy nie zmienionej podaży towarów i usług może wywoływać tendencje inflacyjne. W celu przeciwdziałania inflacji bank centralny może dokonywać sprzedaży walut, dewiz i złota na rynku wewnętrznym i w ten sposób zmniejszać ilość pieniądza krajowego w obiegu. Można również zwiększyć import towarów, dzięki któremu zwiększonej ilości pieniądza będzie odpowiadać większa podaż. Podobnie antyinflacyjny efekt wywołuje sprzedaż weksli skarbowych, zmniejszając ilość pieniądza gotówkowego na rynku. Przy dużym zakupie walut i dewiz w banku centralnym przez firmy importujące następuje zmniejszenie ilości pieniądza gotówkowego na rynku, przy równoczesnym zwiększeniu masy towarowej, co wywołuje tendencje deflacyjne. W takim przypadku bank centralny może ułatwić dyskonto weksli oraz podjąć skup weksli skarbowych i obligacji państwowych, co spowoduje dopływ pieniądza na rynek i zmniejszenie lub likwidację tendencji deflacyjnych. Ponadto wszystkie operacje dotyczące przepływu walut, dewiz i złota w skali międzynarodowej, związane z bilansem płatniczym kraju, pozostają pod kontrolą banku centralnego. Za pomocą omówionych instrumentów polityki pieniężno-kredytowej bank centralny reguluje rozmiary udzielanych kredytów, w zależności od kształtowania się koniunktury gospodarczej. Przy tej regulacji bank centralny nie określa kierunków działalności kredytowej, wychodząc z założenia, że przy danej stopie procentowej mechanizm rynkowy będzie decydował o przeznaczeniu kredytów na te przedsięwzięcia, które są najbardziej rentowne, co umożliwi spłacenie kredytu i oprocentowania. Niekiedy jednak mechanizm rynkowy nie zapewnia właściwego dopływu kredytów do poszczególnych dziedzin gospodarki, dlatego też konieczne jest wykorzystanie środków administracyjnych służących do bezpośredniego sterowania bankami, zgodnie z preferencjami banku centralnego. Instrumenty W zakresie bezpośredniego sterowania bank centralny może wydawać bezpośrednie- dyrektywy lub zalecenia dotyczące celów, na jakie mogą być udzielane go sterowania ^gjyfy oraz określać ich maksymalne wysokości na poszczególne cele. Może też limitować stopy procentowe od depozytów i kredytów oraz 18. System pieniężno-kredytowy 403 uzależniać ich wysokość i termin spłaty od struktury kapitału banków. Wprowadzać może również kontyngenty redyskontowe i lombardowe, tzn. wyznaczać maksymalne granice, do jakich poszczególne banki handlowe mogą refinansować swoje akcje kredytowe. W ramach kontyngentów bank centralny często stawia warunki dotyczące pożądanych kierunków akcji kredytowej. Gdy stopa procentowa nie przeciwdziała nadmiernej ekspansji kredytowej, może być określona maksymalna skala przyrostu kredytów. Bank centralny może też określać warunki, na jakich mogą być udzielane kredyty na finansowanie ratalnej sprzedaży dóbr trwałego użytku, budownictwa mieszkaniowego, rolnictwa itp. Może także ustalać wymagania co do jakości papierów wartościowych oddawanych w zastaw i jakości weksli składanych do dyskonta, ocenianej z punktu widzenia pewności ich terminowej spłaty. Rozdział 19 Inflacja i jej skutki 19.1 Pojęcie i pomiar inflacji Inflacja Inflacja oznacza zjawisko wzrostu ogólnego poziomu cen dóbr w pewnym okresie'. Wzrost (lub spadek) cen pojedynczych dóbr jest dla gospodarki rynkowej zjawiskiem normalnym, występującym w zależności od zwiększenia się (zmniejszenia) zapotrzebowania na nie. Mechanizm ten pozwala na właściwą alokację zasobów, zgodnie z kształtowaniem się relacji między popytem a podażą na poszczególne dobra (szerzej na ten temat w rozdziale 7). Inflacja zaś występuje wówczas, gdy rośnie ogólny poziom cen, a nie ceny pojedynczych dóbr. Jako inflacji nie traktuje się także sezonowego wzrostu cen niektórych dóbr, lecz wzrost cen utrzymujący się przez dłuższy czas. W ubiegłym stuleciu i do końca lat czterdziestych naszego stulecia zjawisko wzrostu cen towarzyszyło okresom wojny lub wzrostu koniunktury Deflacja gospodarczej i występowało na przemian z okresami spadku cen w czasie recesji2. Zjawisko spadku ogólnego poziomu cen określane jest jako deflacja. Utrzymujący się dłużej proces spadku cen prowadzi do ograniczania produkcji, masowych zwolnień, wzrostu bezrobocia, a w konsekwencji do dalszego spadku popytu i bankructw. Klasycznym przypadkiem deflacji był spadek cen w czasie największego światowego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933. Po II wojnie światowej niewielkie spadki cen, rzędu 2%, wystąpiły w Stanach Zjednoczonych w latach 1949 i 1954. Od lat pięćdziesiątych tendencja do spadku cen w okresach recesji ' Pojęcie inflacji pochodzi od łacińskiego słowa inflare — wzdymać, nadmuchiwać. Po raz pierwszy zostało ono użyte na określenie wzrostu cen, wywołanego nadmierną emisją pieniądza w czasie amerykańskiej wojny domowej w latach 1861-1865. 2 Przykładowo ogólny poziom cen w Wielkiej Brytanii w 1945 r. nie był wyższy niż w roku 1920. / 9. Inflacja i jej skutki 405 gospodarczej w zasadzie przestała występować i w poszczególnych krajach z większym lub mniejszym nasileniem utrzymują się zjawiska inflacyjne. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w gospodarce niektórych krajów kapitalistycznych wystąpiły dwa nowe jakościowo zjawiska, określane jako stagflacja i slumpflacja. Stagflacja oznacza wzrost ogólnego poziomu cen, któremu odpowiada stagnacja produktu krajowego brutto. Natomiast slumpflacja charakteryzuje się wzrostem ogólnego poziomu cen i spadkiem produktu krajowego brutto. Inflacja może przejawiać się w dwóch podstawowych formach: inflacji jawnej (cenowej) i inflacji ukrytej (stłumionej). Podana wyżej definicja, określająca inflację jako wzrost ogólnego poziomu cen, odpowiada pojęciu inflacji jawnej, tzn. sytuacji, w której w danym kraju nie ma administracyjnych ograniczeń wzrostu cen. Inflacja jawna jest typową formą przejawiania się inflacji w krajach o gospodarce rynkowej. Druga forma inflacji pojawiała się sporadycznie w niektórych krajach w określonych okresach historycznych. Najczęściej administracyjne ograniczenia wzrostu cen (i na ogół płac) wprowadzano w okresie wojny lub bezpośrednio po jej zakończeniu, przy niedostatecznej podaży dóbr. Politykę taką stosowano przejściowo także w krajach o gospodarce rynkowej (np. w Wielkiej Brytanii) i w krajach socjalistycznych. Ograniczenia wzrostu cen miały na celu właśnie przeciwdziałanie inflacji. Doprowadziły jednak do powstania inflacji ukrytej, charakteryzującej się występowaniem luki inflacyjnej, czyli nadwyżki globalnego popytu nad podażą. Nadwyżka ta prowadziła do takich zjawisk, jak: kolejki, sprzedaż „spod lady", różne systemy rozdzielnictwa i reglamentacji, powstanie „czarnego rynku". Jako miernik inflacji ukrytej może służyć kształtowanie się cen na „czarnym rynku" lub zmiany kursu waluty krajowej w stosunku do innych walut. Inflacja ukryta była przez wiele lat charakterystyczną cechą rozwoju gospodarek centralnie zarządzanych \ Zjawiska inflacyjne mogą się charakteryzować różnym nasileniem. Z punktu widzenia wielkości wzrostu cen (stopnia inflacji) można wyróżnić inflację: umiarkowaną, galopującą i hiperinflację. Pod pojęciem inflacji umiarkowanej rozumie się na ogół wzrost poziomu cen, nie przekraczający rocznie 10%. Inflacja tego rzędu występuje w krajach zachodnioeuropejskich. Inflację dwu- i trzycyfrową określa się jako inflację galopującą. Taka inflacja występowała np. w wielu krajach Ameryki Łacińskiej oraz m.in. w Izraelu. Hiperinflaeja charakteryzuje się szybkim i ciągle przybierającym na sile wzrostem cen, który uniemożliwia sterowanie procesami ekonomicznymi. Stagflacja Slumpflacja Inflacja jawna Inflacja ukryta Inflacja umiarkowana Inflacja galopująca Hiperinflaeja •' Inflacja ukryta występowała także np. w Niemczech w latach 1937-1948. Na skutek wprowadzenia administracyjnego zakazu nie wzrastały płace i ceny, a dysproporcję między globalną podażą dóbr i popytem usiłowano opanować poprzez system reglamentacji. Szerzej na ten temat w pracy: Z. Zawadzka, Reforma walutowa z 1948 roku i jej wpływ na niemiecki sukces gospodarczy, »Monografie i opracowania«, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1992. 406 Zofia Zawadzka Deprecjacja i aprecjacja Pomiar inflacji W tej sytuacji pieniądz przestaje spełniać swoje funkcje i następuje ucieczka od pieniądza na rzecz wymiany naturalnej towar za towar4. Inflacja powoduje spadek siły nabywczej pieniądza, tzn. za tę samą liczbę jednostek pieniądza można nabyć mniej towarów. Zjawisko to określane jest jako deprecjacja. Przeciwieństwem deprecjacji jest aprecjacja, czyli wzrost (raczej rzadko występujący) siły nabywczej pieniądza. Wzrost ogólnego poziomu cen może być mierzony za pomocą odpowiednich wskaźników cen. Pomiar inflacji, podobnie jak i innych zjawisk ekonomicznych, nastręcza określone problemy metodyczne. Problemy te polegają przede wszystkim na wyborze miernika, na podstawie którego ma być określany poziom inflacji. Różna jest na ogół dynamika cen towarów konsumpcyjnych i inwestycyjnych, w tym zwłaszcza towarów importowanych, cen hurtowych i detalicznych. Najczęściej stosowanym miernikiem służącym do pomiaru inflacji jest wzrostu cen indeks wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych, zwany także indeksem wzrostu dobrkonsum- icoszt(5w utrzymania (Consumer Price lndex — CPI). Indeks ten odgrywa podstawową rolę w negocjowaniu podwyżek płac lub rewaloryzacji świadczeń emerytalnych, rentowych itp. W związku z trudnościami w śledzeniu zmian cen wszystkich dóbr konsumpcyjnych bierze się pod uwagę „koszyk towarów konsumpcyjnych". Jest on konstruowany na podstawie danych dostarczanych urzędowi statystycznemu przez wybrane gospodarstwa domowe, przy czym struktura tych gospodarstw powinna odpowiadać strukturze typowej dla danego kraju, czyli powinna być reprezentatywna dla danego społeczeństwa. Indeks cen towarów konsumpcyjnych oblicza się dzieląc wydatki przeciętnego gospodarstwa domowego na zakup reprezentatywnego koszyka dóbr w badanym roku przez analogiczne wydatki w roku przyjętym za bazowy. Ogólnie można to zapisać następująco: Indeks pcyjnych CPI = , "G/o i= i -l •100%, 4 Przykładem hiperinflacji może być sytuacja, w jakiej znalazły się Niemcy po przegranej I wojnie światowej w latach 1918-1923. Wartość pieniądza spadała z dnia na dzień, kurs marki niemieckiej do dolara wzrósł ze 100 marek w 1921 r. do 7630 marek w listopadzie 1922 r., 50000 marek w styczniu 1923 r. aż do 4,2 biliona marek za jednego dolara w listopadzie 1923 r. Drukarnie nie nadążały z drukiem „pustego" pieniądza, w związku z czym gminy i przedsiębiorstwa drukowały swój pieniądz, płace wypłacano codziennie w koszach od bielizny, „oficjalny" środek płatniczy był jednak coraz mniej chętnie przyjmowany na rzecz wymiany towarowej. W takich sytuacjach jedyną możliwością opanowania inflacji staje się reforma walutowa. 19. Inflacja i jej skutki 407 gdzie: CPl — indeks cen towarów konsumpcyjnych, Pm — cena dobra /' w roku bazowym, P,, — cena dobra / w roku badanym, <2,0 — waga dobra / w roku bazowym, Qit — waga dobra i w roku badanym, dla /' = l,..., n. Należy przy tym zwrócić uwagę, że otrzymane wyniki zależne są od wyboru dóbr reprezentatywnych dla danego społeczeństwa, uwzględnianych w koszyku, i wag określających udział poszczególnych dóbr w koszyku. Znaczenie ma także wybór okresu bazowego (wyjściowego). Zmianom w czasie ulegają bowiem faktyczne ilości dóbr, kupowane przez gospodarstwa domowe, zmienia się również struktura koszyka, a więc rośnie różnica między faktycznymi ilościami a wagami tych dóbr przyjętymi w koszyku. Kolejnym problemem wymagającym rozwiązania jest uwzględnianie zmian jakości towarów, jakie nastąpiły między okresem badanym a bazowym, szczególnie jeśli dzieli je stosunkowo długi czas. Indeks obliczany jest dla przeciętnego gospodarstwa domowego, a więc dla konkretnego gospodarstwa, różniącego się strukturą koszyka, faktyczne wydatki na dobra konsumpcyjne mogą się kształtować poniżej lub powyżej indeksu. Inne wyniki otrzyma się na ogół również obliczając przeciętny roczny wskaźnik inflacji dla danego roku i obliczając wskaźnik, jako relację: grudzień ubiegłego roku do grudnia badanego roku. Jako drugi miernik inflacji stosuje się najczęściej deflator (przelicznik) Deflator cen cen produktu krajowego brutto (PKB), który ma charakter bardziej ogólny, PKB gdyż obejmuje zmiany wszystkich wytworzonych w danym okresie dóbr i usług, a więc oprócz artykułów konsumpcyjnych także towary inwestycyjne, surowce i produkty rolne. Deflator cen PKB oblicza się jako relację między produktem krajowym brutto w cenach nominalnych a produktem krajowym brutto w cenach realnych. 19.2. Główne przyczyny inflacji Zjawiska inflacyjne mogą mieć różne przyczyny, na ogół wzajemnie ze sobą powiązane. W wielu przypadkach trudno nawet określić, co jest przyczyną, a co skutkiem. Często wyjaśnienie przyczyny inflacji występującej w danym kraju jest trudne, gdyż nie jest ona wywołana jedną przyczyną, lecz całym ich splotem. Wśród przyczyn inflacji można wyróżnić przyczyny ekonomiczne i pozaekonomiczne, związane przede wszystkim z zachowaniem się podmiotów gospodarczych w sytuacji inflacji i ich oczekiwaniami co do jej dalszego rozwoju. Różne koncepcje teoretyczne, wyjaśniające występowanie inflacji, można sprowadzić do dwóch przypadków. Ekonomiści głównego nurtu5 większy nacisk kładą na zjawiska zachodzące w realnej sferze O ekonomii głównego nurtu patrz rozdz. 14. 408 Zofia Zawadzka Inflacja popytowa gospodarki, a więc na kształtowanie się podaży, popytu, zatrudnienia, płac. Dla przedstawicieli monetaryzmu źródło inflacji tkwi w nadmiernej podaży pieniądza. Obydwie te koncepcje zostaną kolejno omówione. Ekonomiści głównego nurtu Kształtowanie się cen, w ogólnym przypadku, zależy od oddziaływania czynników po stronie popytu lub po stronie podaży. W związku z tym wyróżnia się: • inflację popytową (demand-pull inflation), w której pierwotny impuls wzrostu cen wystąpił po stronie popytu, • inflację podażową (cost-push inflation), określaną także jako inflacja kosztowa, w której pierwotny impuls, powodujący wzrost cen, wystąpił po stronie podaży. We wczesnych stadiach gospodarki rynkowej występowała inflacja popytowa. Początkowo inflację definiowano więc jako nadwyżkę popytu nad podażą, prowadzącą do wzrostu cen. Przyczyny inflacji upatrywano wyłącznie w nadmiernym wzroście globalnego popytu w stosunku do globalnej podaży dóbr i usług. Wzrost globalnego popytu może być spowodowany zwiększeniem się zapotrzebowania ze strony różnych podmiotów gospodarujących: państwa, przedsiębiorstw, gospodarstw domowych lub zapotrzebowania z zagranicy. Nadwyżka popytu nad podażą przy danych cenach powoduje powstanie luki inflacyjnej. W krótkim czasie nie ma możliwości odpowiedniego zwiększenia podaży, w związku z czym powstanie luki inflacyjnej stanowi impuls do wzrostu cen. Zrównanie popytu z podażą możliwe jest bowiem dopiero przy wyższych cenach. Sytuację tę obrazuje rysunek 19. l a. Aoso b) AnS, '0°0 , S0 Q Rysunek 19.1. Inflacja: (a) popytowa i (b) podażową Początkowo punkt równowagi gospodarki znajduje się w punkcie AH, będącym punktem przecięcia krzywej podaży Ą,S„ z krzywą popytu A(JD„. Poziom cen w tym punkcie wynosi P„. Następnie ma miejsce wzrost popytu, / 9. Inflacja i jej skutki 409 który znajduje wyraz w przesunięciu się krzywej globalnego popytu A(f){} w prawo do krzywej AtDt. Odcinek A(}B obrazuje wielkość luki inflacyjnej. W wyniku procesów dostosowawczych następuje zrównanie popytu z podażą w punkcie A, przy nowej, wyższej cenie Pt. Po osiągnięciu równowagi proces dalszego wzrostu cen może ulec zatrzymaniu lub zjawiska inflacyjne mogą być kontynuowane. Mimo zwiększonych wydatków pieniężnych nabywcom nie udało się kupić większej ilości dóbr w ujęciu realnym. Jeśli nadal ich zwiększony popyt nie został zaspokojony, wówczas zagregowana krzywa popytu przesuwa się dalej w prawo, powstaje kolejna luka inflacyjna, co daje impuls do dalszego wzrostu cen. Istotne znaczenie dla dalszego podtrzymania inflacji ma więc zachowanie nabywców, a także władz państwowych oraz banku centralnego, co zostanie szerzej omówione dalej. W ostatnich kilkunastu latach zwraca się uwagę na rolę polityki Polityka fiskalnej w podtrzymywaniu zjawisk inflacyjnych. Przyczyną zwiększenia fiskalna się globalnego popytu może być bowiem także dodatkowy popyt kreowany a mflacJa przez państwo poprzez deficyt budżetowy, czyli nadwyżkę wydatków z budżetu nad wpływami. Jedną z przyczyn rosnącego deficytu budżetowego mogą być nadmiernie rozbudowane, w stosunku do możliwości państwa, świadczenia socjalne. Do pogłębiania deficytu budżetowego może się przyczyniać w wielu przypadkach konieczność spłaty wcześniej zaciągniętego zadłużenia zagranicznego. Dane empiryczne dla różnych krajów zaprzeczają jednak istnieniu jednoznacznego związku między tempem inflacji a wielkością deficytu budżetowego, tzn. w niektórych krajach, mimo dużego deficytu, inflacja jest stosunkowo niska, w innych zaś mimo małego deficytu, inflacja jest wyższa, choć można znaleźć przypadki potwierdzające tezę o zależności między inflacją a deficytem. Brak jednoznacznego związku empirycznego między inflacją a deficytem można wyjaśnić różnymi sposobami finansowania deficytu w poszczególnych państwach. Deficyt budżetowy może być finansowany w dwojaki sposób: poprzez emisję dodatkowej ilości pieniądza lub wyemitowanie przez państwo obligacji. Emisja dodatkowej ilości pieniądza, nie mającego pokrycia w podaży dóbr, ma działanie bezpośrednio inflacjogenne, w przeciwieństwie do drugiego sposobu finansowania deficytu, który nie zawsze musi prowadzić do zjawisk inflacyjnych6. Obligacje, jeśli zostają dobrowolnie zakupione przez sektor prywatny na rynku, nie powinny spowodować tendencji inflacyjnych. Przy rosnących rozmiarach deficytu budżetowego (zwiększone rozmiary deficytu powodują także zwiększone koszty jego obsługi w postaci płaconych odsetek) mogą wystąpić trudności ze sprzedażą obligacji, co pociąga za sobą konieczność poprawy ich opłacalności poprzez wypłatę wyższego oprocentowania, a w konsekwencji dalszy wzrost kosztów obsługi deficytu. W długim okresie, przy niemożności ograniczenia przez państwo wielkości deficytu 6 Szerzej patrz aneks B. 410 Zofia Zawadzka budżetowego, istnieje duże niebezpieczeństwo, że zostanie on, przynajmniej w części, sfinansowany dodrukowaniem pieniędzy, co wywoła tendencje inflacyjne. Pojawienie się tendencji inflacyjnych może wynikać także ze zwiększonego popytu ze strony zagranicy. Występuje to na ogól wówczas, gdy w danym kraju ceny, na tle inflacji w innych krajach, są stosunkowo niskie. Popyt ten może wywołać wzrost eksportu kosztem zmniejszenia zaopatrzenia rynku krajowego. Ograniczenie podaży na rynku krajowym, której nie można zwiększyć w krótkim okresie, może spowodować podwyżkę cen. W długim czasie zwiększone zapotrzebowanie zagraniczne może się stać istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego w danym kraju, pobudzając produkcję i zatrudnienie w branżach produkujących na eksport. Inflacja Teoria popytowa inflacji nie była w stanie wyjaśnić przyczyn zjawisk podażowa inflacyjnych, jakie wystąpiły od lat siedemdziesiątych w wielu krajach wysoko rozwiniętych. Zjawiska te charakteryzowały się jednoczesnym występowaniem inflacji i stagnacji gospodarczej. Spowodowało to zwrócenie uwagi na przyczyny inflacji występujące po stronie podaży. Wyróżniono dwa podstawowe typy inflacji podażowej: inflację spowodowaną wzrostem kosztów (cost-push inflatioń) oraz inflację wywołaną dążeniem do wzrostu Inflacja zysków (profit-push inflatioń). Inflacja kosztowa może wynikać ze wzrostu kosztowa każdego ze składników kosztów, przy założeniu, że pozostałe nie ulegają zmniejszeniu, a więc impulsem inflacyjnym może być wzrost płac, wzrost cen surowców i produktów importowanych, wzrost cen surowców i półproduktów pochodzenia krajowego, wzrost narzutów na płace (np. składek na ubezpieczenie społeczne), a także innych składników kosztów (np. wzrost kosztów płaconych odsetek od kredytów bankowych, wzrost kosztów dzierżawy). Przyczyną wzrostu kosztów może być także wytwarzanie w nieoptymalnej skali produkcji lub wysokie koszty stałe przy niewykorzystanych zdolnościach produkcyjnych. Podobny skutek może wywołać wzrost podatków, choć nie są one składnikiem kosztów, ale uwzględnia się je w kalkulacji cen. Mechanizm inflacji popychanej przez koszty ilustruje rysunek 19.1b. Początkowym punktem równowagi jest, podobnie jak poprzednio, Ą>, choć gospodarka może się w nim znajdować znacznie poniżej stanu pełnego zatrudnienia. Impuls w postaci np. wzrostu cen surowców importowanych może spowodować przesunięcie krzywej podaży z pozycji AHSH do A,S,. W wyniku tego ceny wzrosną z poziomu PH do P,. Przyczyną inflacji był w tym przypadku wzrost kosztów. Jednym z podstawowych składników kosztów są płace. Szczególnym przypadkiem inflacji kosztowej jest inflacja płacowa. Przeforsowanie nadmiernych w stosunku do wydajności pracy żądań płacowych związków zawodowych powoduje wzrost kosztów wytwarzania, który prowadzi z kolei do wzrostu cen, a więc do spirali: wzrost płac-wzrost cen. Choć może to być 19. Inflacja i jej skutki 411 przypadek odwrotny — wzrost cen powoduje żądania podwyżki plac ze strony pracobiorców, tak aby nie uległa obniżeniu ich stopa życiowa, a więc byłaby to spirala: wzrost cen-wzrost płac. Żądania płacowe najsilniejszch związków zawodowych mogą także spowodować wystąpienie z żądaniami podwyżki w innych branżach, bez względu na dynamikę wydajności pracy, a więc spiralę: wzrost płac w jednych branżach-wzrost płac w pozostałych. Spirala Podobnie podwyżki cen czołowych producentów na rynku mogą wywołać inflacyjna podobne reakcje u ich konkurentów lub producentów towarów substytucyjnych, a więc wystąpienie spirali: wzrost cen w określonych branżach-wzrost cen w kolejnych branżach. Szczególnym przypadkiem inflacji kosztowej jest inflacja importowana, polegająca na wzroście cen niezbędnych do produkcji, surowców i półproduktów importowanych. Ten rodzaj inflacji wystąpił z dużym nasileniem w wysoko rozwiniętych krajach importujących ropę naftową z krajów arabskich. W latach siedemdziesiątych (1973-1974 i 1979-1980) nastąpił gwałtowny wzrost cen ropy naftowej, który spowodował podwyżkę cen benzyny i kosztów transportu, lecz także cen wyrobów w przemysłach, dla których ropa naftowa była surowcem do dalszej produkcji (np. w przemyśle tworzyw sztucznych). Doprowadziło to do równoczesnej recesji i inflacji. Wpływ wzrostu cen towarów importowanych na rozwój inflacji jest tym większy, im poważniejszą rolę odgrywa w gospodarce handel zagraniczny. Przenoszenie wzrostu cen z jednego kraju do innych krajów, czyli tzw. Transfer międzynarodowy transfer inflacji, jest zjawiskiem często występującym we inflacji współczesnym świecie, jeśli nie istnieją ograniczenia administracyjne w kształtowaniu się kursów walutowych, które wyrażają cenę waluty zagranicznej w walucie krajowej. Wzrost surowców i innych składników importowanych potrzebnych do produkcji powoduje wzrost kosztów produkcji krajowej i na ogół podniesienie cen produktów finalnych. Wzrost cen krajowych wywoła (przy nie zmienionym kursie walutowym) podrożenie za granicą części produkcji przeznaczonej na eksport, co może spowodować trudności ze zbytem. Przy problemach z zachowaniem równowagi bilansu płatniczego może to wywołać obniżkę kursu waluty krajowej w celu utrzymania opłacalności eksportu i poprawy konkurencyjności na rynkach zagranicznych. Obniżka kursu waluty krajowej powoduje jednocześnie podrożenie towarów importowanych, a więc dalszy wzrost kosztów produkcji z tego tytułu. W efekcie może wystąpić spirala: wzrost kursu waluty obcej-wzrost cen towarów importowanych-wzrost kosztów i wzrost cen produktów krajowych. Ryzyko wystąpienia tego typu spirali inflacyjnej jest szczególnie duże w przypadku krajów mających trudności płatnicze, o słabej walucie, najczęściej zacofanych gospodarczo, co przyczynia się wówczas do pogłębiania ich deficytu zewnętrznego ze wszystkimi dalszymi negatywnymi skutkami. 412 Zofia Zawadzka Inflacja Drugim rodzajem inflacji podażowej, oprócz inflacji kosztowej, jest pchana przez inflacja wywoływana przez dążenie przedsiębiorstw do zwiększenia zysków zyski j ^jj U(jzia}u w dochodach, kosztem zmniejszania dochodów pozostałych podmiotów gospodarczych. Zwiększenie cen przez przedsiębiorstwa, przy nie zwiększonym popycie na wytwarzane dobra jest możliwe tylko w takiej sytuacji, gdy mają one określoną pozycję rynkową. Na ogół jest to możliwe przy osiągnięciu przez przedsiębiortwo pozycji monopolistycznej. Może być także wykorzystana sytuacja zmniejszenia się konkurencji w danej branży, np. w fazie recesji, gdy doszło do bankructwa części konkurentów i przetrwały tylko przedsiębiorstwa najsilniejsze, co może im ułatwić dyktowanie cen. Podwyższenie cen jest możliwe także w sytuacji zmniejszonej elastyczności cenowej popytu na dane dobro. Sytuację taką obserwuje się w długim okresie w odniesieniu do dóbr, które kiedyś były dobrami luksusowymi, a na skutek postępu technicznego i wzrostu stopy życiowej społeczeństwa stały się dobrami ogólnie dostępnymi. Wystąpienie inflacji w przypadku impulsów ze strony podaży jest uzależnione od reakcji nabywców na ceny podwyższone w wyniku wzrostu kosztów lub zysku. Jeśli popyt na dane dobra jest elastyczny w stosunku do ceny, to wówczas spadnie popyt i wystąpi nadwyżka podaży nad popytem, co może wprawdzie zmusić przedsiębiorstwo do korekty początkowo żądanych cen, ale na ogół do poziomu wyższego niż wyjściowy. Przykład może stanowić stagflacja w krajach wysoko rozwiniętych w latach siedemdziesiątych, w czasie której wzrost cen wywołany wzrostem kosztów znalazł po części swoje odbicie w ograniczeniu podaży, a po części w podwyżkach cen. Inflacja Szczególnym rodzajem jest inflacja określana jako strukturalna, wy-strukturalna stepująca wówczas, gdy producenci nie mogą sprawnie zmienić struktury produkcji w odpowiedzi na zmiany struktury gospodarki, tzn. przede wszystkim na zmiany popytu na produkty i zmiany technologii wytwarzania. Zmiany w strukturze gospodarki wywołują pojawienie się niedoborów lub tzw. wąskich gardeł. Jeśli niedobór dotyczy produktu o istotnym znaczeniu dla gospodarki (np. paliwa, stal), wówczas wzrost jego ceny zostanie przeniesiony na ceny wielu innych dóbr. Analizując przyczyny inflacji można odróżniać przyczyny o charakterze wewnętrznym (np. omówiony wcześniej wzrost popytu ze strony państwa, wzrost płac) i przyczyny o charakterze zewnętrznym (np. omówione wcześniej podwyżki cen surowców importowanych). Inflacja Dla dalszego rozwoju inflacji istotne znaczenie mają oczekiwania a oczekiwania podmiotów gospodarczych. Gdy przewidują one nasilenie się procesów inflacyjnych, przyczyniają się dodatkowo do ich rozwoju. Przedsiębiorstwa podnoszą ceny swoich wyrobów w oczekiwaniu na dalszy wzrost kosztów produkcji, a pracownicy żądają wzrostu płac ponad dotychczasowy wzrost kosztów utrzymania, przewidując ich dalszy wzrost w przyszłości. Utrzymu- 19. Inflacja i jej skutki 413 jąca się inflacja powoduje, że podmioty gospodarcze tracą zaufanie do pieniądza. Żeby uniknąć oczekiwanych podwyżek cen i straty siły nabywczej pieniądza dążą one do zakupu większej od pierwotnie planowanej ilości dóbr lub wcześniej podejmują decyzję o zakupie. Zachowanie nabywców powoduje wzrost globalnego popytu, co grozi przyspieszeniem inflacji. We współczesnych gospodarkach inflacja ma tendencję do utrzymywania się na poziomie ukształtowanej historycznie stopy, a więc do inercyjności. Jeśli przez jakiś czas ceny systematycznie rosną np. o 5%, to ludzie przyzwyczajają się do oczekiwania takiej stopy inflacji, w związku z czym uwzględniają ją w zawieranych umowach, polityce fiskalnej i pieniężnej. Stopa inflacji, która Inflacja jest oczekiwana i zostaje wbudowana w umowy i porozumienia nieformalne, inercyjna jest określana jako stopa inflacji inercyjna lub oczekiwana. Zjawisko inercyjności inflacji powoduje, że ma ona tendencję do utrzymywania się przez dłuższy czas. Reasumując należy zauważyć, że inflacja spowodowana jest na ogół wieloma czynnikami równocześnie. Często trudno ustalić, co było pierwotną przyczyną. Szczególnie w przypadku zależności między wzrostem cen a wzrostem płac toczy się dyskusja między zainteresowanymi podmiotami — związkami zawodowymi z jednej strony i państwem oraz pracodawcami z drugiej, czy pierwotny był wzrost cen, czy też właśnie wzrost płac spowodował wzrost cen. Rozróżnienie w praktyce między inflacją popytową a podażową jest prawie niemożliwe, gdyż wzrost cen wywołany nadwyżką popytu z czasem znajduje odbicie w podwyżkach płac, których wzrost z kolei wpłynie na wysokość kosztów i rozmiary popytu. Monetaryści Dotychczasowe rozważania na temat inflacji nie uwzględniały istotnego Podaż elementu, jakim jest kształtowanie się podaży pieniądza. Zwolennicy kierunku pieniądza monetarystycznego w ekonomii, których czołowym przedstawicielem jest a inflacJa laureat Nagrody Nobla M. Friedman, uważają, że inflacja spowodowana jest nadmiarem pieniędzy w stosunku do ilości towarów na rynku. Friedman twierdzi, że „inflacja zawsze i wszędzie jest zjawiskiem pieniężnym"7. W związku z tym utrzymuje on, że nadwyżka popytu na dobra, prowadząca do zjawisk inflacyjnych, jest wynikiem wzrostu podaży pieniądza w ujęciu nominalnym. Monetaryści nawiązują do ilościowej teorii pieniądza (szerzej na ten temat w rozdziale 18). Zgodnie z tą teorią (przy upraszczającym założeniu niezmienności szybkości obiegu pieniądza, choć w warunkach inflacji tak nie jest), aby zapobiec podwyżkom cen, wzrost podaży pieniądza nie powinien przekraczać wzrostu produktu krajowego brutto w ujęciu realnym. W większości krajów za politykę pieniężną są odpowiedzialne M. Friedman, Dollars and Deficits, Prentice-Hall 1968. 414 Zofia Zawadzka banki centralne. Charakter prowadzonej przez nie polityki (bardziej restrykcyjna czy ekspansywna) będzie w istotny sposób decydował o możliwości wystąpienia zjawisk inflacyjnych (polityka pieniężna banku centralnego została szerzej omówiona w rozdziale 18). Należy przy tym zwrócić uwagę, że na podaż pieniądza krajowego ma wpływ nie tylko polityka banku centralnego. Przy nadwyżkach bilansu płatniczego wzrost podaży pieniądza może nastąpić automatycznie, gdy bank centralny skupuje nadwyżki dewiz, wypłacając eksporterom walutę krajową. Wzrost podaży pieniądza i związane z tym zagrożenie inflacyjne nie jest w tym przypadku konsekwencją świadomej polityki banku centralnego, lecz wynika z kształtowania się sytuacji zagranicznej i może być kolejnym przykładem impulsu inflacyjnego spowodowanego czynnikami zewnętrznymi. Reasumując, różnica w podejściu do przyczyn inflacji obu kierunków ekonomii sprowadza się do następujących stwierdzeń. W ujęciu monetarystów przyczyną inflacji jest nadmierny, w stosunku do dynamiki produktu krajowego brutto w ujęciu realnym, wzrost podaży pieniądza, który pociąga za sobą zwiększenie globalnego popytu na dobra; inaczej mówiąc, zmiany nominalnej ilości pieniądza w obiegu powodują zmiany cen. W ujęciu keynesistów zwiększenie popytu pociąga za sobą wzrost podaży pieniądza, czyli zmiany cen wywołują zmiany ilości pieniądza. Przedstawiciele obu kierunków są jednak zgodni co do tego, że warunkiem koniecznym utrzymywania się inflacji jest zwiększenie podaży pieniądza, gdyż działa wtedy następujący mechanizm. Załóżmy, że związki zawodowe wymusiły podwyżki płac, w ślad za którymi nastąpił wzrost cen. Możliwe są dwa warianty postępowania państwa (banku centralnego): (a) nie zwiększenie nominalnej podaży pieniądza, (b) zwiększenie nominalnej podaży pieniądza. W wariancie (a) rosnące ceny powodują, że zmniejsza się realna podaż pieniądza, efektem jest więc wzrost stopy procentowej. W długim okresie spowoduje to spadek globalnego popytu i produkcji, pojawienie się przymusowego bezrobocia, które wymusza obniżkę płac realnych, doprowadzając do obniżki cen na rynku dóbr. W wariancie (b), jeśli państwo decyduje się zwiększyć nominalną podaż pieniądza, to łagodzi w ten sposób szok podażowy wywołany wzrostem cen. W tej sytuacji realna podaż pieniądza nie ulega zmianie. W krótkim okresie nie wystąpiłby także spadek globalnego popytu i nie wzrosłoby bezrobocie. Stan równowagi w gospodarce utrzymuje się przy wyższym poziomie nominalnej podaży pieniądza, wyższych cenach i płacach nominalnych. 19.3. Skutki inflacji Inflacja powoduje wiele negatywnych skutków ekonomicznych, społecznych i politycznych. Zasięg negatywnego oddziaływania na gospodarkę zależny będzie od skali podwyżek cen i długości utrzymywania się zjawisk inflacyj- 19. Inflacja i jej skutki 415 nych. Rozważania przedstawione dalej dotyczą przypadku umiarkowanej inflacji. Inflacja galopująca czy hiperinflacja prowadzą do całkowitego zakłócenia procesu produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji, aż do zjawiska ucieczki od pieniądza i przechodzenia na wymianę naturalną. Inflacja, szczególnie występująca niespodziewanie lub o zmiennej stopie Redystrybucja wzrostu cen, powoduje redystrubucję dochodów i majątku. Jest ona z różnym dochodów nasileniem odczuwana przez poszczególne podmioty gospodarcze, w zależ- ' maJ^tku ności od ich zdolności do przewidywania inflacji i możliwości dopasowania tych oczekiwań do przyszłych dochodów. W związku z tym, że umowy zawierane są w kwotach nominalnych, wraz ze wzrostem cen maleje w ujęciu realnym wielkość zadłużenia, stąd wierzyciele tracą, natomiast na inflacji zyskują dłużnicy. Następuje wobec tego transfer dochodów od pożyczkodawców do pożyczkobiorców. Zwraca się przy tym uwagę, że często pożyczkodawcami są ludzie starsi, natomiast pożyczkobiorcami ludzie młodsi, zaciągający kredyty na zakup mieszkań, samochodów i innych dóbr konsumpcyjnych. Nieoczekiwana inflacja powoduje więc transfer dochodów między generacjami, zwiększając redystrybucję dochodów na korzyść ludzi młodych. Płace realne w czasie inflacji na ogół spadają. Nawet jeśli inflacja była Straty ludzi przewidywana i umowy o pracę zawierają odpowiednie klauzule zmian płac ° stałych nominalnych w przypadku inflacji, ich wzrost przeważnie następuje z pewnym dochodach opóźnieniem do wzrostu cen. Z jeszcze większym opóźnieniem ulega na ogół zmianom wielkość emerytur, rent i innych świadczeń socjalnych. Pracownicy najemni, emeryci i inni odbiorcy świadczeń społecznych należą do grup społecznych, które ponoszą straty w wyniku inflacji. Dla przedsiębiorstw występowanie zjawisk inflacyjnych może przyczynić się do osiągnięcia znacznych zysków, ale w dużym stopniu na papierze, natomiast w rzeczywistości istnieje niebezpieczeństwo, że ulega zmniejszeniu majątek przedsiębiorstwa, a zgromadzone środki na amortyzację nie wystarczą w przyszłości na zakup nowych maszyn. Negatywnie na sytuację poszczególnych przedsiębiorstw może wpływać różnica czasowa między zapłatą a otrzymaniem świadczenia, co prowadzi do transferu dochodów między przedsiębiorstwami. W warunkach inflacji każde odroczenie spłat należności przynosi wymierne zyski tym, którzy nie płacą, straty natomiast tym podmiotom gospodarczym, które na zapłatę oczekują. Jeśli występuje duży odstęp czasowy między dostawą towaru a zapłatą, wówczas zyskuje odbiorca towaru, a traci dostawca. Podobnie zawarcie umowy według starych cen, sprzed inflacji, może narazić na straty dostawcę. Przyjęcie w umowie klauzuli o możliwości zmiany ceny w przypadku inflacji chroni interesy dostawcy, lecz stawia w gorszej sytuacji odbiorcę, który nie może wówczas dokonać prawidłowej kalkulacji kosztów. W wyniku inflacji następuje również transfer dochodów między państwem a sektorem prywatnym: gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. 416 Zofia Zawadzka Kierunki zmian dochodów jako skutek inflacji Ucieczka w dobra rzeczowe Inflacja a bezrobocie Wraz ze wzrostem dochodów nominalnych, przy progresywnej stopie podatkowej szybciej zostają osiągane wyższe progi podatkowe, mimo że dochody realne nie wzrosły, a więc rośnie wielkość płaconych podatków na rzecz państwa. Z drugiej strony jednak, jeśli istnieje stosunkowo długi odstęp czasu między wypłatą dochodu a zapłatą podatku, wówczas spada wielkość podatków w ujęciu realnym. W czasie inflacji zyskują na ogół właściciele dóbr rzeczowych, zwłaszcza ziemi i budynków, a tracą posiadacze majątku wyrażonego w postaci pieniężnej. Reasumując, pewne grupy społeczne (tj. właściciele majątków, dłużnicy), zyskują na inflacji, natomiast pozostałe (tj. wierzyciele, pracownicy, emeryci, renciści, gromadzący oszczędności w pieniądzach) tracą. Większe skutki w redystrybucji dochodów i majątku powoduje inflacja niespodziewana, bowiem przy inflacji oczekiwanej podmioty gospodarcze dostosowują się w pewnym stopniu do niej i uwzględniają wzrost poziomu cen przy zawieraniu umów (np. klauzula zmiany stopy procentowej przy umowach kredytowych, elastyczne, oparte na stopie rynkowej oprocentowanie depozytów, indeksacja płac i świadczeń społecznych w zależności od wzrostu cen), co pozwala na zmniejszenie, choć w części, ujemnych skutków inflacji. Nie wszystkie grupy społeczne są jednak w stanie zabezpieczyć się w ten sposób przed skutkami inflacji. Poszczególne podmioty gospodarcze tracą na inflacji w różnym stopniu, w zależności od ich uplasowania w strukturze społecznej. Przyczynia się to do przesunięć w dochodach i majątku, które mogą spowodować społeczne i polityczne konsekwencje, wynikające z niezadowolenia pewnych grup społecznych. Obawy przed inflacją i utratą przez pieniądz siły nabywczej powodują zmniejszenie skłonności do oszczędzania oraz zjawisko „ucieczki od pieniądza" i wzmożone zakupy dóbr rzeczowych, co może prowadzić do podejmowania nieracjonalnych decyzji, a często — w przypadku łatwo psujących się artykułów żywnościowych — do marnotrawstwa. Jednym z kontrowersyjnych problemów ekonomicznych jest związek między inflacją a poziomem bezrobocia (zob. na ten temat rozdz. 9). W 1958 r. angielski ekonomista A.W. Phillips na podstawie danych empirycznych dla Wielkiej Brytanii opublikował teorię, że istnieje statystyczna zależność między stopą inflacji a stopą bezrobocia. Zależność tę określa się jako krzywą Phillipsa. Teorię tę potwierdzały także dane statystyczne dla innych krajów. Zgodnie z pierwotną wersją tej teorii, sformuowaną przez Phillipsa, wyższej inflacji powinna towarzyszyć niższa stopa bezrobocia i odwrotnie. W polityce makroekonomicznej istniałaby więc możliwość wyboru między większą inflacją a mniejszym bezrobociem i odwrotnie. W latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych wiele rządów było zobowiązanych do utrzymywania stanu pełnego zatrudnienia. Wszystkie wstrząsy w rodzaju żądań płacowych czy wzrostu cen surowców były 19. Inflacja i jej skutki 417 łagodzone przez wzrost nominalnej podaży pieniądza, mający zapobiec spadkowi realnej podaży pieniądza w krótkim okresie, zgodnie z poprzednio opisanym mechanizmem. W związku z tym rosła stopniowo podaż pieniądza i poziom cen. Stosowaniu tej polityki w latach siedemdziesiątych towarzyszyło zjawisko stagflacji — mimo wzrostu podaży pieniądza i inflacji wzrost gospodarczy uległ zahamowaniu i zwiększyło się bezrobocie. Po 1970 r. zależności opisanej w formie krzywej Phillipsa nie udało się stwierdzić empirycznie. Od strony teoretycznej wyjaśnieniem tego zjawiska zajmował M. Friedman się M. Friedman. Udowadniał on, że odpowiadające stanowi równowagi ° relacji długookresowej wielkości pełnego zatrudnienia, produkcji potencjalnej, płac inflacJa-bez-realnych i bezrobocia nie zależą od tempa inflacji. Długookresowa zależność między inflacją a bezrobociem ma kształt pionowy, a więc w długim okresie zasadniczo nie istnieje wybór między inflacją a bezrobociem, które kształtuje się wokół naturalnej stopy. Krzywa Phillipsa ukazuje, występującą w krótkim czasie, tymczasową zależność między inflacją a bezrobociem w sytuacji, gdy gospodarka dostosowuje się do gwałtownej zmiany wielkości globalnego popytu. W krótkim okresie wzrost popytu, obniżający stopę bezrobocia do poziomu niższego od stopy naturalnej, spowoduje wzrost inflacji, czyli istnieje wybór między inflacją a bezrobociem. W długim okresie, po okresie niskiego bezrobocia nastąpi przyspieszenie inflacji. Rosnąca inflacja stanie się wkrótce inflacją oczekiwaną i inercyjna stopa inflacji także wzrośnie. Dopóki stopa bezrobocia jest niższa od stopy naturalnej, inflacja będzie rosnąć. Koncepcje teoretyczne monetarystów znalazły odzwierciedlenie w praktyce. Od połowy lat siedemdziesiątych uległa zmianie polityka państw wysoko rozwiniętych, w której jako jeden z priorytetów stawia się zwalczanie inflacji nawet kosztem krótkookresowego wzrostu bezrobocia. Od początku lat osiemdziesiątych można obserwować powolne obniżanie się inflacji. Podobnie, jak w odniesieniu do związków z bezrobociem, ewolucji Inflacja ulegały poglądy na temat roli inflacji w przyspieszaniu wzrostu gospodar- a wzrost czego. W latach sześćdziesiątych i do połowy lat siedemdziesiątych domino-wał pogląd, że lekka inflacja stymuluje wzrost gospodarczy. W latach osiemdziesiątych, pod wpływem monetaryzmu, uległy zmianie poglądy w tej kwestii, nadal jednak część ekonomistów reprezentuje takie stanowisko. Pogląd ten uzasadniany jest następująco: wzrost inflacji powoduje wzrost zysków, co pobudza działalność inwestycyjną, przyczyniając się do szybszego wzrostu gospodarczego. Efekt ten wzmacniany jest dodatkowo, gdy nominalna stopa procentowa rośnie wolniej niż inflacja. Ucieczka od pieniądza i zwiększone zakupy dóbr, charakterystyczne dla inflacji, przyczyniają się do pobudzenia działalności inwestycyjnej (poprzez efekt mnożnika i akceleratora — zob. szerzej na ten temat w rozdziale 21). Przeciwnicy tego poglądu zwracają z kolei uwagę, że na skutek inflacji ceny tracą swoją informacyjną rolę, co może prowadzić do nieoptymalnej alokacji zasobów. Przykładowo, 41 8 Zofia Zawadzka Inflacja a ucieczka w dobra rzeczowe (metale szlachetne, ziemia, nieruchomości) może nieoptymalna prowadzić do boomu na rynkach metali szlachetnych i w branży budowlanej. alokacja yj nacjzjej na zyski przedsiębiorcy działający w tych branżach podejmują dodatkowe inwestycje, najczęściej finansowane z kredytów. Opanowanie inflacji powoduje, że inflacyjnie stymulowany popyt spada. Rozpoczęte inwestycje nie zostają zakończone, a zamrożony w nich kapitał nie może być efektywnie wykorzystany przez inwestorów, którzy dodatkowo są zobowiązani do spłaty kredytów. W efekcie doprowadza to w wielu przypadkach do bankructwa zaangażowanych w przedsięwzięcie firm. W opisanej sytuacji ceny były nośnikiem niewłaściwych sygnałów, co w konsekwencji doprowadziło do podjęcia nieprawidłowych decyzji inwestycyjnych i nieoptymalnej alokacji zasobów. W takich warunkach zjawiska inflacyjne utrudniają (lub wręcz uniemożliwiają) przeprowadzenie prawidłowego rachunku ekonomicznego. Nie mogąc oszacować przyszłego poziomu cen, trudno ocenić koszty i zyski związane z danym przedsięwzięciem. Inflacja Konsekwencją zjawisk inflacyjnych może być również konieczność a dewaluacja dokonania obniżki kursu, a więc dewaluacji waluty krajowej. Wzrost cen waluty krajowych, w tym także wzrost cen towarów przeznaczonych na eksport przy danym kursie walutowym, powoduje podrożenie tych towarów za granicą, co może przyczynić się do trudności z ich zbytem. W konsekwencji, szczególnie w sytuacji trudności ze zrównoważeniem bilansu płatniczego, władze państwowe, chcąc poprawić efektywność i konkurencyjność eksportu, są zmuszone do obniżki kursu waluty krajowej w stosunku do walut obcych. Może to prowadzić, na skutek równoczesnego oddziaływania obniżki kursu na podrożenie importu, do opisanej już wcześniej spirali: spadek kursu waluty krajowej-wzrost cen krajowych. Sytuacja płatnicza danego kraju pogarsza się wraz z kolejnymi obniżkami kursu waluty krajowej. Często rządy takich krajów zostają zmuszone do wprowadzenia administracyjnych ograniczeń importu i rygorystycznej kontroli przepływu kapitałów. Inflacja Zjawiska inflacyjne, spadek siły nabywczej danej waluty i obniżka jej a ucieczka kursu mogą także w wielu przypadkach prowadzić do ucieczki kapitału za kapitałów granjce chcąc ratować posiadane środki pieniężne przed inflacją ich za granicę . , . . . .... . .... właściciele wymieniają je na waluty obce i wywożą, często nielegalnie, za granicę. Ucieczka kapitału za granicę występowała z dużym nasileniem np. w latach osiemdziesiątych w Brazylii i Meksyku. 19.4. Polityka przeciwdziałania inflacji Od połowy lat siedemdziesiątych zwalczanie inflacji, czyli polityka dezinflacji. stała się jednym z podstawowych priorytetów polityki makroekonomicznej w krajach wysoko rozwiniętych. W celu ograniczenia inflacji stosuje się różne instrumenty ekonomiczne i administracyjne. Ich wybór zależy od 19. Inflacja i jej skutki 419 diagnozy przyczyn inflacji, sytuacji gospodarczej danego kraju oraz celów polityki społeczno-ekonomicznej. Jedne z tych instrumentów oddziałują głównie na popyt globalny, inne na podaż globalną, pewne na popyt i podaż równocześnie. W ostatnich latach podkreśla się, że skuteczne zwalczanie inflacji zależy od wzajemnego skorelowania polityki pieniężnej, fiskalnej, płacowej, cenowej oraz kursowej, zapewniającej ochronę przed importem inflacji. Należy przy tym zdawać sobie sprawę, że zwalczanie inflacji wywołuje określone skutki uboczne w postaci m.in. większego bezrobocia, niepełnego wykorzystania posiadanych możliwości wzrostu produktu krajowego brutto. W przeszłości instrumentem zwalczania inflacji w wielu krajach, w tym Polityka ad-także wysoko rozwiniętych, była polityka administracyjnego ograniczania ministracyj- wzrostu płac i cen. Polityka ta polegała na administracyjnym ustaleniu nego °sran|- , . . . . . . . . ., . , czania wzros- wzrostu cen i najczęściej była połączona z hamowaniem dynamiki płac. . . cen Przedsięwzięcia tego rodzaju stosowały m.in. kraje skandynawskie, Holandia, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone. W dłuższym okresie polityka taka okazała się jednak nieskuteczna i za jej pomocą nie udało się obniżyć inflacji. Zniesienie ograniczeń w kształtowaniu płac i cen może spowodować pojawienie się na nowo, ze wzmożoną siłą, zjawisk inflacyjnych. Skuteczna kontrola płac i cen wymaga rozbudowania systemu nadzoru i ponoszenia związanych z tym, dodatkowych kosztów. Zgodnie z teorią monetarystów zjawiska inflacyjne nie wystąpią, jeśli Polityka wzrost nominalnej podaży pieniądza nie będzie przekraczał dynamiki produktu pieniężna krajowego brutto. Sterowanie podażą pieniądza jest domeną banku centralnego, na nim też spoczywa, najczęściej powierzony mu ustawowo, obowiązek dążenia do stabilizacji cen. Podaż pieniądza w danym kraju zależy jednak nie tylko od polityki banku centralnego. Na wielkość podaży wpływa również, praktycznie niezależne od banku, saldo bilansu płatniczego, które może kształtować się także pod wpływem spekulacyjnych przepływów kapitału. Dodatnie saldo powoduje wzrost podaży krajowej pieniądza, gdyż nadwyżki w walutach obcych wymieniane są po kursie na walutę krajową. Skuteczność polityki pieniężnej w zwalczaniu inflacji zależy od równoczesnego prowadzenia odpowiedniej polityki fiskalnej, płacowej i cenowej. Istotną rolę w ograniczaniu inflacji przypisuje się polityce fiskalnej Polityka państwa. W podrozdziale 20.2 została omówiona rola państwa w kreowaniu fiskalna dodatkowego popytu, który może wywołać tendencje inflacyjne. Deficyt ten może być równoważony poprzez dodruk pieniądza, wywołując bezpośrednio tendencje inflacyjne, lub poprzez emisję obligacji. W długim okresie jednak finansowanie rosnącego deficytu za pomocą sprzedaży obligacji może znacznie zwiększyć wielkość zobowiązań państwa z tytułu odsetek i konieczne będzie zwiększenie podaży pieniądza. Istotną rolę w zapobieganiu inflacji odgrywa więc przeciwdziałanie deficytowi budżetowemu. Polityka pieniężna banku centralnego i polityka fiskalna mają na celu przede wszystkim obniżanie poziomu inflacji poprzez oddziaływanie na stronę popytową. 420 Zofia Zawadzka Wpływanie na politykę płacową i cenową przedsiębiorstw ma na celu zwalczanie przyczyn inflacji tkwiących po stronie podaży. Polityka Płace są jednym z podstawowych składników kosztów i ich nadmierny płacowa wzrost może stać się przyczyną inflacji o charakterze podażowym. Na ogół przyjmuje się, że wzrost płac nie będzie czynnikiem inflacjogennym, jeśli ich dynamika będzie zrelacjonowana do wzrostu wydajności pracy. Wzrost płac w takiej relacji wymaga jednak zgody związków zawodowych i rezygnacji przez nie z nadmiernych żądań. Polityka Oddziaływanie na politykę cenową przedsiębiorstw, mające na celu cenowa przeciwdziałanie stosowaniu przez nie praktyk monopolistycznych i zawyżania cen, jest możliwe w długim okresie poprzez dążenie do stworzenia konkurencyjnej struktury gospodarczej. W tym celu mogą być podejmowane m.in. następujące przedsięwzięcia: stymulowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, ustalanie tych samych reguł gry dla wszystkich podmiotów, stwarzanie warunków do uczciwej konkurencji między przedsiębiorstwami, utrudnianie powstawania monopoli, wzmacnianie pozycji użytkowników, którzy mogą się wówczas przeciwstawiać podwyżkom cen, stworzenie odpowiednich ram prawnych, przeciwdziałających praktykom monopolistycznym (w tym także działalność urzędu antymonopolowego). Obniżanie poziomu inflacji jest utrudnione ze względu na opisaną wcześniej tendencję do inercyjności. Jeśli nie wystąpią wstrząsy po stronie popytu lub podaży, to faktyczna stopa inflacji będzie się kształtowała na poziomie historycznym, czyli stopy inflacji inercyjnej lub oczekiwanej. Wzrost faktycznej stopy inflacji powyżej stopy inercyjnej (np. na skutek wzrostu cen surowców) powoduje dostosowanie się podmiotów gospodarczych do nowej sytuacji i oczekiwanie nowej wyższej stopy inflacji w przyszłości. Gdy podmioty gospodarcze przewidują nasilenie się procesów inflacyjnych, postępują wówczas często w sposób dodatkowo je podtrzymujący, poprzez np. podwyższanie cen wyrobów przez producentów w oczekiwaniu na dalszy wzrost kosztów, żądania podwyżek płac przez związki zawodowe powyżej dotychczasowego wzrostu kosztów utrzymania, dodatkowe zakupy przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Istotną rolę w zwalczaniu inflacji odgrywa więc wiarygodność, jaką cieszy się dany rząd. Jeśli podmioty gospodarcze są przekonane o determinacji władz państwowych w zwalczaniu inflacji, wówczas szansa szybszego jej opanowania jest znacznie bardziej realna. 19.5. Inflacja w Polsce w latach dziewięćdziesiątych i przeciwdziałanie jej Do momentu rozpoczęcia transformacji, czyli przed 1989 r., inflacja w Polsce przejawiała się przede wszystkim jako inflacja ukryta, charakteryzująca się nadwyżką popytu nad podażą i niedoborem dóbr, choć w niektórych 19. Inflacja i jej skutki 421 okresach występowały również podwyżki cen. Od 1989 r. zniesiono administracyjną kontrolę cen, pozostawiając ceny kontrolowane w odniesieniu do określonych, ważnych z punktu widzenia gospodarczego towarów. Doprowadziło to na początku transformacji do kilkusetprocentowego wzrostu cen8, co wynikało zarówno z impulsów po stronie popytu, czyli realizacji nagromadzonego latami popytu, jak również z impulsów po stronie podaży (wzrostu cen po ich zliberalizowaniu). Inflację w latach 1991-1996 ilustruje rysunek 19.2. Szybkie stłumienie wysokiej, podważającej efektywność rynkowych mechanizmów inflacji było i jest uznawane za jeden z najważniejszych celów strategicznych, oprócz zapewnienia wzrostu gospodarczego. 60,3 44,4 9,8 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Lata Rysunek 19.2. Roczna inflacja w Polsce (w procentach) Źródło: GUS. w Polsce Jako główne czynniki, które przyczyniły się do osiągnięcia sukcesów w obniżaniu inflacji, wymienia się przede wszystkim: restrykcyjną politykę pieniężną banku centralnego i politykę fiskalną oraz postępy w tworzeniu mechanizmów rynkowych i bardziej efektywnej struktury gospodarczej. Podstawowe znaczenie w podsycaniu inflacji w Polsce odgrywają Przyczyny impulsy inflacyjne od strony podaży. Istotną przeszkodą w zwalczaniu inflacji inflacji jest monopolistyczna struktura gospodarki. Pozycja dużych przedsiębiorstw monopolistycznych pozwala na przenoszenie wysokich kosztów w ceny. Na ogólny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych największy wpływ wywiera dynamika cen artykułów żywnościowych, ze względu na duży udział wydatków na te artykuły w wydatkach ogółem gospodarstw domowych w Polsce (w I połowie lat dziewięćdziesiątych wynosił on blisko 40%). Ważnym czynnikiem wzrostu cen konsumpcyjnych, powodującym nakręcanie się spirali ceny-płace, jest struktura polskiego rynku żywnościowego. Wysoki stopień upolitycznienia, jaki cechuje regulacje na rynku " Jeśli poziom cen w 1989 r. przyjmiemy za bazowy, to wzrost cen w 1990 r. wyniósł 586% (por. rys. 19.2). 422 Zofia Zawadzka żywnościowym (np. cła importowe, interwencyjne zakupy i sprzedaż) sprzyja wzrostom cen żywności, natomiast opóźnia przeciwdziałanie tym wzrostom. Do wzrostu ogólnego poziomu cen przyczyniły się również podwyżki cen energii elektrycznej, gazu i paliw, które z kolei wpłynęły na stawki w transporcie. Istotnym czynnikiem powodującym wzrost poziomu cen były także podwyżki podatków pośrednich (głównie VAT) i stawek akcyzy, spowodowane koniecznością zwiększenia dochodów budżetu. Wysoki poziom inflacji powodował dążenie do osiągania wzrostu płac ponad stopę inflacji, często bez względu na faktyczne wyniki uzyskiwane przez podmioty gospodarcze. Na przykład w 1996 r. dynamika płac nominalnych była wyższa niż wskaźnik inflacji, nastąpił więc wzrost dochodów realnych; dynamika kosztów w przemyśle była szybsza niż dynamika produkcji sprzedanej. Osiągnięcie dalszych postępów w obniżaniu inflacji wymaga więc istotnych przemian w strukturze gospodarczej, w tym przekształceń własnościowych, dalszego rozwoju mechanizmów rynkowych oraz poprawy efektywności i konkurencyjności. Rozdział 20 System finansowy państwa 20.1. Pojęcie systemu finansowego i zakres jego oddziaływania System finansowy państwa jest to zbiór instytucji, norm regulacyjnych i ochronnych państwa oraz reguł rynkowych podejmowania i realizacji decyzji finansowych. Taki system jest niezbędny do funkcjonowania gospodarki rynkowej, tj. pieniężnego odzwierciedlania, stymulowania i oceniania realnych procesów produkcji, konsumpcji, inwestowania, współpracy z zagranicą i na tej podstawie dokonywania racjonalnych wyborów ekonomicznych przez poszczególne podmioty gospodarowania. Do podmiotów systemu finansowego państwa zalicza się bank centralny, banki komercyjne, dysponentów funduszy publicznych, tj. budżet centralny, budżety regionalne, budżety lokalne, pozabudżetowe fundusze publiczne i fundusze ubezpieczeń społecznych, towarzystwa ubezpieczeń osobowych, towarzystwa ubezpieczeń majątkowych, giełdy i biura maklerskie oraz pozostałych pośredników finansowych'. Cechą charakterystyczną tych podmiotów jest to, że biorą one udział przede wszystkim w gospodarce pieniężnej, że kreują i realizują określoną politykę finansową państwa, umożliwiającą sprawny proces podejmowania i realizacji decyzji finansowych dotyczących ruchu kapitałów, towarów, siły roboczej, wiedzy naukowej i technicznej zarówno w obrębie gospodarki narodowej, jak i w jej otoczeniu. System finansowy państwa obsługuje podmioty gospodarki rzeczowo--pieniężnej, do których należą: przedsiębiorstwa, jednostki i zakłady sektora publicznego, gospodarstwa domowe oraz otoczenie zewnętrzne, z którym współpracuje gospodarka narodowa. Podmioty te wytwarzają lub zużywają System finansowy Podmioty systemu finansowego Podmioty gospodarki rzeczowo--pieniężnej 1 Na przykład fundusze wspólnego inwestowania (powiernicze), towarzystwa kredytowe. Cechą tych pośredników jest to, że obracają oni głównie kapitałami obcymi. 424 Tadeusz Obrębski dobra rzeczowe, przepływające między nimi, a system finansowy wyraża je w ujęciu pieniężnym. Przy tym system finansowy nie tylko odwzorowuje i ocenia w ujęciu pieniężnym przebieg procesów rzeczowych w gospodarce narodowej, ale ma też zdolność odpowiedniej ich regulacji i korygowania. Może więc pobudzać ich rozwój, zmieniać strukturę, przyspieszać bądź hamować zmiany, poprawiać bądź pogarszać efektywność gospodarowania. Zakres System finansowy państwa kształtuje więc stosunki finansowe w gos-oddziatywania podarce poprzez oddziaływanie na wzajemne relacje między wszystkimi systemu podjnjotamj procesu gospodarowania, w tym na relacje materialno-rzeczowe, stosunki pieniężne i zależności przyczynowo-skutkowe między procesami materialno-rzeczowymi i pieniężnymi. Regulacyjne oddziaływanie systemu finansowego dotyczy: • przepływów dóbr i pieniędzy między przedsiębiorstwami (producentami) a gospodarstwami domowymi (konsumentami); gospodarstwa domowe zasilają przedsiębiorstwa w siłę roboczą, otrzymując w zamian dochody, towary i usługi; system finansowy ma wpływ na relacje ekonomiczne między tymi podmiotami poprzez m.in. ustalanie podatków od dochodów, zasobów majątku, stawek minimalnego wynagrodzenia, norm ochronnych siły roboczej (czas pracy, czas wolny, warunki pracy i emerytowania); między przedsiębiorstwami a gospodarstwami domowymi dokonywany jest pierwotny podział produktu krajowego brutto i dochodu narodowego; • przepływów pieniądza między przedsiębiorstwami a budżetami centralnymi, regionalnymi, lokalnymi; system finansowy państwa ustala rodzaje zobowiązań wobec budżetów, sposoby ich realizacji i sankcje, gdy zobowiązania nie zostaną wypełnione; relacje między przedsiębiorstwami a budżetami decydują o skali i kierunkach redystrybucji dochodu narodowego państwa; • przepływów pieniądza między gospodarstwami domowymi a bankami; system finansowy ustala warunki gromadzenia oszczędności pieniężnych gospodarstw domowych, tj. stopy procentowe od depozytów, warunki ich zabezpieczenia i sposoby oraz warunki korzystania z nich, jak również sankcje, gdy nie są one przestrzegane; banki udzielają też gospodarstwom domowym, na ściśle ustalonych warunkach, różnych kredytów; • przepływów pieniądza między gospodarstwami domowymi a budżetami, które zasilają gospodarstwa domowe w dochody z tytułu wynagrodzeń za pracę w sektorze publicznym; system finansowy ustala poziom i dynamikę wynagrodzeń, warunki ich płatności i wstrzymania; • przepływów pieniądza między budżetem centralnym państwa a bankiem centralnym, który zasila budżet w środki pieniężne, dokonuje operacji na dużą skalę, zależnie od tego, jaka część dochodu narodowego jest transferowana przez budżet 2. 2 Rola banku centralnego w systemie finansowym państwa została omówiona w rozdziale 15 i 19. 20. System finansowy państn'a 425 20.2. System budżetowy państwa System budżetowy jest jednym z najważniejszych elementów systemu finansowego państwa. Pozwala gromadzić środki pieniężne i rozdysponowywać je na realizację celów sektora publicznego gospodarki narodowej. Budżet państwa stanowi zestawienie roczne ex ante i ex post* — Pojęcie dochodów i wydatków związanych z wykonywaniem przez władzę państwo- budżetu wą, tj. rząd danego kraju, określonych zadań ekonomicznych i społecznych. Panstwa Do zadań ekonomicznych należy m.in. ochrona praw własności, równowaga gospodarcza, równowaga ekologiczna, ustabilizowany wzrost i pożądane zmiany strukturalne w gospodarce, ograniczanie bezrobocia, zrównoważony bilans płatniczy, bezpieczeństwo dochodów pracowników najemnych. Do zadań społecznych zaś należy m.in. rozwój edukacji, kultury, nauki, techniki, zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz sprawiedliwości, umacnianie wolności. Budżet państwa (centralny) jest najważniejszym elementem sytemu Budżet budżetowego. W Polsce, począwszy od 1991 r., ma miejsce rozdzielenie państwa budżetów państwa i gmin. Budżety lokalne (gmin) zostały wyłączone a budżety , , , , , , , • , , x i , . regionalne z budżetu państwa, a budżety regionalne (województw) połączono z budżetem . lokajne centralnym pod nazwą budżetu państwa. Budżet centralny skupia fundusze, którymi gospodaruje władza państ- Pozyskiwanie wowa. Nie prowadzi ona jednak bezpośrednio działalności gospodarczej dochodów przynoszącej dochody. Państwo, aby sfinansować zadania publiczne i funkcje budżetowych regulacyjne wobec gospodarki, musi pozyskiwać dochody od innych podmiotów gospodarujących. Specyfika pozyskiwania dochodów przez budżet polega na tym, że opiera się na przymusie prawnym. Oznacza to, że są one przejmowane definitywnie i bezzwrotnie. Podobnie, wydatki ponoszone z budżetu mają definitywny, bezzwrotny charakter, co oznacza zawsze zużycie in natura określonej części produktu krajowego brutto i dochodu narodowego. Wydatki z budżetu nie są, w przeważającej części, czynnikiem powiększania dochodu narodowego, lecz spełniają głównie funkcje jego redystrybucji. Pozyskiwanie dochodów do budżetu i rozdysponowanie wydatków Opracowywa-zależą od władzy ustawodawczej (parlamentu) i władzy wykonawczej (rządu). nie ' zatwier- Rząd opracowuje budżet, a parlament go zatwierdza i kontroluje jego dzanie i • r. • i i • jj • 1 - i budżetu wykonanie. Proces opracowywania budżetu jest poddawany naciskom rożnych grup społecznych i politycznych. Niejednokrotnie rodzi to ostre spory i konflikty dotyczące zakresu redystrybucji budżetowej i rozłożenia ciężaru wydatków na określone podmioty i grupy społeczne. Może to utrudniać jego obiektywizację z punktu widzenia potrzeb całej gospodarki, zachowania ' Ex ante — w założeniach, według projektu; ex post — według wykonania, retrospektywnie. 426 Tadeusz Obrębski Źródła dochodów i wydatki budżetu Funkcje budżetu Ekonomiczne Zarządzania Społeczne równowagi budżetowej, a w przypadku jej naruszenia — znalezienia właściwych sposobów jej przywracania. W gospodarkach rynkowych o demokratycznych systemach rządzenia kierunek ewolucji polega na umacnianiu roli władzy ustawodawczej w formułowaniu polityki budżetowej. Głównymi źródłami dochodów budżetu państwa w Polsce są: dochody z własności publicznej, majątku publicznego, podatki i opłaty o charakterze przymusowym oraz pożyczki zaciągane przez państwo u podmiotów gospodarczych krajowych bądź zagranicznych, bądź na rynku finansowym — pieniężnym i kapitałowym. Najważniejszą pozycją dochodów budżetu państwa są podatki i opłaty. Pozostałe pozycje dochodów odgrywają mniejszą, uzupełniającą rolę. Wydatki zaś ponoszone są przede wszystkim na: administrację państwową, wymiar sprawiedliwości i ochronę porządku publicznego, obronę narodową, edukację, kulturę i naukę, publiczną ochronę zdrowia i opiekę społeczną, obciążenia z tytułu kredytów zagranicznych. Budżet państwa spełnia w gospodarce narodowej trzy rodzaje funkcji: sensu stricto ekonomiczne, zarządzania i społeczne4. Ekonomicznymi funkcjami budżetu państwa są: fiskalna, polegająca na ściąganiu od podmiotów gospodarczych podatków; redystrybucyjna, która określa udział budżetu we wtórnym podziale wytworzonego dochodu narodowego; alokacyjna, zapewniająca dopływ środków na finansowanie określonych potrzeb publicznych; równowagi gospodarczej, ponieważ dochody i wydatki budżetu państwa mają znaczny i stabilizujący wpływ na równowagę ogólną w gospodarce, a więc na kształtowanie się w niej globalnego popytu i globalnej podaży; wzrostu gospodarczego, ponieważ inwestycje budżetu w kapitał ludzki, naukę, a także mające na celu ograniczenie bezrobocia, restrukturyzację gospodarki — pobudzają rozwój ekonomiczny. Do funkcji zarządzania budżetu państwa należą: planowanie, a więc trafne przewidywanie ex ante poziomu i struktury dochodów i wydatków budżetowych oraz ich różnorodnych skutków ekonomicznych i społecznych; administrowanie, czyli wprzęganie aparatu administracyjnego państwa do konsekwentnej i sprawnej realizacji ex post zaplanowanego budżetu, a więc wykonywania zamierzonych zadań zarówno po stronie wydatków, jak i dochodów; kontrola, mająca na celu przeciwdziałanie niepożądanym zjawiskom niegospodarności, rozrzutności, korupcji w gospodarowaniu środkami budżetowymi. Do funkcji społecznych budżetu państwa należą3: uspołecznienie procesu podejmowania decyzji, zarówno w procesie budowania budżetu, jak i jego realizacji, co w demokratycznych systemach rynkowych oznacza szeroki udział w procesie decyzyjnym przedstawicieli różnych grup społecznych; negocjacyjno-polityczne — rozstrzyganie powstających sporów 4 J. Kaleta, Gospodarka budżetowa. Warszawa 1977, s. 17 i nast. ? E. Czerwińska, 5. Wierzbicki, Finanse, Warszawa 1976, s. 200—207. 20. System finansów państwa 427 i konfliktów dotyczących decyzji budżetowych, co oznacza możliwość artykulacji i argumentowania swoich racji przez wszystkich uczestników mających wpływ na tworzenie i realizację budżetu; wychowanie społeczeństwa — pobudzające zainteresowanie sprawami publicznymi, funkcjonowaniem poszczególnych dziedzin sektora publicznego i sposobami jego finansowania oraz powodujące wzrost bezpośredniego udziału społeczeństwa w decyzjach budżetowych i kontroli ich realizacji. 20.3. Stopa redystrybucji i struktura budżetu państwa Spośród wszystkich funkcji budżetu państwa za najważniejszą i podstawową uznaje się jego funkcję redystrybucyjną. Uważa się, że pozostałe funkcje budżetu Stopa mają charakter pochodny. O możliwościach redystrybucji decyduje zarówno redystrybucji wielkość bezwzględna budżetu, wyrażona w jednostkach pieniężnych, jak i jego struktura. Wielkość bezwzględna jest jednak niewystarczająca do oceny zakresu redystrybucji dochodu narodowego. Z tego powodu, w teorii i w praktyce, za miarodajną podstawę oceny redystrybucji dochodu narodowego przyjmuje się stopę redystrybucji, która wyraża relację wydatków lub dochodów publicznych budżetu państwa do produktu krajowego brutto lub dochodu narodowego wytworzonego w danym roku. Stopa redystrybucji informuje, jaka część produktu krajowego bądź dochodu narodowego transferowana jest przez budżet państwa. W związku z rozszerzaniem się zadań gospodarczych i społecznych państwa zwiększa się zakres redystrybucyjnej funkcji budżetu centralnego. W długim okresie w głównych krajach gospodarki rynkowej miała miejsce tendencja wzrostu stopy redystrybucji6. W teorii stawiane jest pytanie o optymalną stopę redystrybucji funduszy Optymalna publicznych przez budżet państwa, a także dolną i górną granicę wydatków st°Pa publicznych. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń w rozwoju krajów redystrybucJ' kapitalistycznych można stwierdzić, że zakres ingerencji budżetu zmienia się w zależności od uwarunkowań, czasu, osiągniętego poziomu gospodarki, preferencji rozwojowych społeczeństwa, jego zagrożeń wewnętrznych i zagranicznych. Nie ma więc jakiejś jednej, ogólnej optymalnej stopy redystrybucji budżetowej. Zawsze zależy ona od konkretnej sytuacji danego kraju i uwzględnienia określonych uwarunkowań i okoliczności w jej ustalaniu. Wiadomo zaś, że wśród nich odgrywają poważną rolę także czynniki pozaekonomiczne o charakterze społecznym i politycznym, a więc czynniki nie poddające się rachunkowi ekonomicznemu. '' W Stanach Zjednoczonych, mierzona wydatkami w 1890 r., wynosiła 6,5% PKB, a w 1987 r. — 36,0% PKB. W Niemczech w 1872 r. — 18,5% D, a w 1985 r. — 41,4% D. Por. S. Owsiak, M. Kosek-Wojnar, K. Surówka, Równowaga budżetowa. Warszawa 1993, s. 45. 428 Tadeusz Obrębski W kwestii zaś dolnej i górnej granicy stopy redystrybucji można zaryzykować twierdzenie, że jej dolna granica wyznacza taką skalę wydatków, która nie pogarsza pozycji materialnej pracowników najemnych sektora publicznego (sfery budżetowej) i poziomu świadczonych przez nich usług, zaś górna granica określa taki poziom wydatków, który zaczyna hamować rozwój podmiotów gospodarki rzeczowo-pieniężnej, w tym przede wszystkim przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, z powodu nadmiernego ich obciążenia podatkami, co zaczyna odbijać się negatywnie na ogólnym rozwoju społeczno-gospodarczym kraju. Stopa redystrybucji budżetowej, jako relacja wydatków publicznych państwa do produktu krajowego brutto czy dochodu narodowego, jest w krajach najwyżej rozwiniętych dość zróżnicowana7. Można przytoczyć przykłady, że zarówno przy zbliżonym poziomie dochodu narodowego na l mieszkańca stopy redystrybucji są różne, jak i takie, że przy znacznie zróżnicowanym poziomie dochodu narodowego na l mieszkańca, stopy redystrybucji są prawie identyczne. Nie ma więc jakiejś ogólnej prawidłowości co do poziomu stopy redystrybucji budżetowej w krajach gospodarki rynkowej poza tym, że w długich kilkudziesięcioletnich okresach wykazuje ona tendencję wzrostową. Redystrybucja W krótkim horyzoncie czasu zakres redystrybucji budżetowej zależy od budżetowa stosowanego w danym kraju modelu gospodarki rynkowej, a więc od tego, a model j^ funkHg budżetu państwa kształtowane są w modelu społecznej gospodarki gospodarki , . ... , . . , . .. ,., , rynkowej Orkowej, gospodarki regulowanej pod wpływem koncepcji neoliberalnych, czy też szwedzkiej drogi rozwojowej — opiekuńczego państwa dobrobytu8. W krajach realizujących model społecznej gospodarki rynkowej stopa redystrybucji jest stosunkowo wysoka, w krajach rozwijanych według koncepcji neoliberalnych jest ona stosunkowo niska, gdyż programowo dąży się tam do maksymalnego ograniczenia oddziaływania państwa na gospodarkę, a w krajach państwa dobrobytu — najwyższa. Można więc powiedzieć, że w obrębie gospodarki rynkowej realizowane są założenia różnych doktryn ekonomicznych i społecznych, w zależności od tego, jak zmieniają się u steru władzy rządowej różne partie, które mają odmienne poglądy na rolę wydatków publicznych w państwie. Stąd, nawet w stosunkowo krótkim okresie, zakres wydatków publicznych może podlegać wahaniom9. 7 Wysoka w Szwecji — 62% dochodu narodowego, który na l mieszkańca w 1987 r. wynosił 16,4 tyś. USD. Stosunkowo zaś niska w Japonii w tym samym roku — 28% dochodu narodowego przy jego poziomie na l mieszkańca 16.7 tyś. USD. W Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji stopa ta wynosiła 48% dochodu narodowego w tym samym roku. Por. International Monetary Fund Statistic 1989 r., Waszyngton 1990. 8 S. Marciniak, T. Obrębski, Formułowanie polityki postępu naukowo-technicznego. Warszawa 1993. '' W Polsce, w związku z transformacją gospodarki, stopa redystrybucji budżetowej jako relacja dochodów budżetu do PKB w 1984 r. wynosiła 37,1%, 1990 r. — 32,8%, w 1995 r. — 29,2%. Por. Rocznik statystyczny GUS 1993 r. i Rocznik stat\stvczn\ GUS 1996. 20. System finansowy państwa 429 Strukturę budżetu państwa po stronie dochodów określają źródła ich pochodzenia, a po stronie wydatków — cele, na jakie się je przeznacza. Strukturę budżetu centralnego w Polsce w 1995 r. przedstawia tablica 20.1. Tablica 20.1. Budżet państwa w Polsce w 1995 r. — struktura procentowa Dochody ogółem (83721,7 min zł = 100%) Wydatki ogółem (91 169,7 min zł = 100%) A. Dochody krajowe 100% Wydatki ogółem 100% 1. Dochody podatkowe 82,4 1. Dotacje i subwencje 34,7 w tym: podatek VAT 24,7 2. Świadczenia na rzecz osób podatek akcyzowy 14,5 fizycznych 8,6 podatek dochodowy 3. Wydatki bieżące jednostek od osób prawnych 10,6 budżetowych 34,2 od osób fizycznych 28,1 inne dochody podatkowe 4,5 4. Rozliczenia z bankami 2,2 2. Dochody niepodatkowe 14,4 5. Obsługa długu publicznego 15,6 w tym: w tym: dywidendy 3,9 krajowego 12,2 wpłaty z zysku NBP 3,6 zagranicznego 3,6 cło 6,9 6. Wydatki majątkowe 4,5 3. Dochody z prywatyzacji 3,2 B. Dochody zagraniczne 0,0 Dochody (83721 min zł) minus wydatki (91 169,7 min zł) = deficyt (7448 min zł) Źródło: dane Ministerstwa Finansów. Struktura systemu budżetowego państwa w Polsce, w wyniku jego reformy, została dostosowana do standardów rachunku makroekonomicznego produktu krajowego brutto i dochodu narodowego — SNA — stosowanego w krajach gospodarki rynkowejl(l. W związku z tym budżet centralny w Polsce i jego struktura są porównywalne z systemami budżetowymi państw zachodnich. Trzeba też zdawać sobie sprawę z faktu, że budżet państwa w Polsce nie obejmuje wszystkich dochodów i wydatków sektora publicznego. Skupia on obecnie po stronie dochodów około 50%, a po stronie wydatków ponad 54% środków pieniężnych. Resztę środków transferują budżety gmin oraz fundusze celowe ''. W strukturze budżetu państwa wyróżnia się po pierwsze — zestawienie Sposób bezzwrotnych dochodów i wydatków, których saldo stanowi wynik, tj. prezentacji deficyt bądź nadwyżkę; po wtóre — zestawienie przychodów i rozchodów budżetu Ustawa z 5.01.1991 r. — Prawo budżetowe. Dane Ministerstwa Finansów. 430 Tadeusz Obrębski związanych z zaciąganiem, udzielaniem i spłatą kredytów zagranicznych (bez płatności odsetkowych), ich saldo jest saldem kredytów zagranicznych; po trzecie — sumy sald budżetu i sald kredytów zagranicznych (w Polsce są one ujemne) wymagają zestawienia krajowych źródeł ich finansowania. Zwiększenie przejrzystości budżetu, zwłaszcza wyraźne wyodrębnienie rozmiarów deficytu i nie ukrywanie go oraz określenie źródeł jego finansowania ma istotne znaczenie dla parlamentarnej i społecznej kontroli gospodarki budżetowej państwa12. Pojęcie systemu podatkowego Funkcje 20.4. System podatkowy państwa System podatkowy państwa jest to zbiór reguł, zasad, sposobów i instytucji ustalania i pobierania podatków od podmiotów gospodarki rzeczowo-pienięż-nej, tj. przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, jednostek i zakładów sektora publicznego oraz podmiotów zagranicznych. Podatki stanowią najważniejsze źródło dochodów budżetu państwa i decydują o możliwościach finansowania wydatków. Są one przymusowymi świadczeniami na rzecz państwa ze strony osób prawnych i fizycznych. Podatki — mimo że uszczuplają środki pieniężne określonych podmiotów, które wolałyby ich nie przekazywać — są niezbędne, aby państwo mogło pokryć wydatki związane z wykonywanymi przez siebie zadaniami. System podatkowy spełnia ważne funkcje. Jedną z nich jest stabilizacja systemu dochodów budżetu państwa. Zapewnienie budżetowi trwałości dochodów podatkowego ma pOZytyWny wpływ na równowagę gospodarczą i ogranicza wahania koniunktury. Oddziaływanie na koniunkturę odbywa się przez budowanie, w zależności od sytuacji, właściwych skal podatkowych. Jeżeli dochody podmiotów gospodarki rzeczowo-pieniężnej rosną szybko, to progresywnie skonstruowane skale podatków studzą nadmiernie rozgrzaną koniunkturę. O ile zaś gospodarka wykazuje słabnące tempo rozwoju i malejące dochody, to skale podatków zmniejszają obciążenia, by zachęcić podmioty gospodarcze do odwrócenia niekorzystnych tendencji. Elastyczność systemu podatkowego jest jednak ograniczona rygorami prawnymi na ogół o najwyższej — ustawowej randze. Zmiany tego systemu wymagają żmudnej i rozciągniętej w czasie procedury legislacyjnej, co wpływa na pewną sztywność systemu podatkowego i powoduje, że wykorzystywanie go jako narzędzia szybkiego reagowania na zmieniającą się sytuację gospodarczą jest ograniczone. Kolejną funkcją systemu podatkowego jest wspomaganie rozwoju gospodarki prywatnej. Jest ona realizowana przez stosowanie dyskrecjonalnej (uznaniowej) polityki fiskalnej dla nowo powstających przedsiębiorstw 12 G. Kołodko (red.), Polityka finansowa. Transformacja. Wzrost. Warszawa 1992, s. 215-217. 20. System finansowy państwa 431 prywatnych i tych, które już funkcjonują, ale mają przejściowe trudności. W systemie podatkowym mogą być stosowane takie techniki wspierania rozwoju sektora prywatnego, jak: przejściowe zaniechanie poboru podatków, stosowanie ulg podatkowych, zwolnień podatkowych, umarzanie zaległości podatkowych i zaległości za zwłokę płacenia podatków. Jest oczywiste, że tego rodzaju sposoby oddziaływania na podatników zmniejszają przejściowo bieżące wpływy do budżetu, ale po pewnym czasie mogą dać efekt odłożony, w postaci zwiększenia dochodów budżetu państwa. Inną funkcją systemu podatkowego jest oddziaływanie na proces prywatyzacji gospodarki publicznej. Stosowanie zróżnicowanych stawek opodatkowania — wyższych dla sektora państwowego, niższych dla prywatnego — może wpływać na przyspieszenie procesu prywatyzacji. Państwo może być zainteresowane prywatyzacją, gdyż część środków ze sprzedaży przedsiębiorstw państwowych stanowi źródło dochodów budżetu. Ważną funkcją systemu podatkowego jest również tworzenie warunków do oszczędzania zasobów, akumulacji kapitału w przedsiębiorstwach i oszczędności środków pieniężnych przez gospodarstwa domowe. W tym kierunku oddziałują np. ulgi podatkowe z tytułu wykupu obligacji skarbowych i zwolnienia od podatków dochodów z obligacji oraz przyspieszona amortyzacja. Zwolnienia podatkowe mogą być rekompensowane przez uszczelnianie systemu podatkowego i usprawnianie poboru podatków. Jest to jednak bardzo trudne zadanie, bo w gospodarce rynkowej powstawanie nowych i likwidowanie istniejących przedsiębiorstw powoduje wielką płynność ich form organizacyjnych, co — przy występowaniu na szeroką skalę działalności nie rejestrowanej — utrudnia egzekwowanie należności podatkowych. Trzeba też zwrócić uwagę, że popieranie za pomocą ulg podatkowych, zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, zwiększa ich skłonność do uchylania się od podatków. Między funkcjami systemu podatkowego dochodzi niekiedy do kolizji, np. zbyt szerokie stosowanie ulg podatkowych czy też ich umorzeń stanowić może poważne zagrożenie dla stabilności dochodów budżetu, równowagi w gospodarce i jej rozwoju. W związku z szukaniem odpowiedzi na pytania dotyczące poziomu Koncepcje podatków, ich rozłożenia na poszczególne podmioty, rodzajów, terminów systemu i sposobów ściągania — ścierają się dwie koncepcje dotyczące kształtowania P°datkowe80 systemów podatkowych. Jedna akcentuje konieczność zachowania neutralności systemu podatkowego, tj. traktowania wszystkich podmiotów gospodarczych jednakowo, bez różnicowania obciążeń podatkami. Według tej koncepcji powinny ulec likwidacji zwolnienia od podatków, ulgi podatkowe i umorzenia, powinny być też obniżone stawki podatkowe i rozszerzone podstawy wymiaru podatku. Neutralność systemu podatkowego ma oznaczać, że nie wpływa on na decyzje podatnika. Druga koncepcja, aktywnego systemu podatkowego, 432 Tadeusz Obrębski postuluje jego elastyczność, zmienność w zależności od kondycji ekonomicznej podatników i całej gospodarki, zróżnicowanie reguł opodatkowania. Praktyka dostarcza dowodów, że jednolitość, trwałość reguł i technik podatkowych daje się zachować w gospodarkach dobrze rozwiniętych i ustabilizowanych, znaczna zaś elastyczność, zmienność i zróżnicowanie reguł występuje w gospodarkach radykalnie reformowanych i borykających się z dużymi trudnościami rozwojowymi13. Nadmierna zmienność systemu komplikuje go, powoduje ograniczenie jego czytelności przez podatników i ich skłonność do uchylania się od podatków, wypacza także alokację zasobów w całej gospodarce. Zależność między stopą opodatkowania a dochodami budżetu państwa opisuje graficznie krzywa A. Laffera (rys. 20.1). Zdaniem A. Laffera całkowite dochody z podatków są funkcją stóp opodatkowania. Zgodnie z przedstawioną krzywą, po przekroczeniu pewnej granicy, dalszy wzrost stóp opodatkowania jest nieskuteczny, bo zamiast do wzrostu, prowadzi do spadku dochodów. Przy ustalaniu rodzajów podatków i ich stóp trzeba więc brać pod uwagę fakt, że mogą one działać antymotywacyjnie, tj. zniechęcać podmioty gospodarcze do lepszej pracy i w większym wymiarze, do oszczędzania i inwestowania. Nadmierny fiskalizm prowadzi więc do skutków przeciwnych od zamierzonych, tj. hamowania rozwoju ekonomicznego. 100% D D3 Dochody podatkowe Rysunek 20.1. Krzywa A. Laffera (D — dochody podatkowe. /W — stopa podatkowa) Rodzaje W systemach podatkowych występują określone rodzaje podatków podatków (tabl. 20.2). Z punktu widzenia kryterium przedmiotu opodatkowania dzielimy je na majątkowe, przychodowe i dochodowe oraz konsumpcyjne. 13 V. Tanzi, Problemy fiskalne w programach dostosowawczych, „Ekonomista" 1991, nr 2-3. 20. System finansowy państwa 433 Tablica 20.2. Rodzaje podatków Lp. Kryterium podziału Rodzaje podatków Podstawa opodatkowania 1 Przedmiot opodatkowania majątkowe przychodowe dochodowe konsumpcyjne * wartość, przyrost wartości majątku » ziemia, kapitał, praca » czysty dochód a wszystkie towary konsumpcyjne bądź wybrane 2 Podmiot pobierający podatki centralne lokalne a majątek, dochód, korzystanie z majątku 3 Źródła pokrycia podatków bezpośrednie pośrednie * majątek bądź dochód » obrót, wartość dodana, wartość wybranych towarów Źródło: opracowanie własne. Podatki majątkowe mogą być ustalane w zależności od stanu posiadanego majątku, czyli jego wartości, od przyrostu majątku i wreszcie od nabycia praw majątkowych, np. do spadków, darowizn oraz od przeniesienia własności na inną osobę fizyczną lub prawną. Do najważniejszych podatków przychodowych zalicza, się podatek gruntowy, podatek od nieruchomości, podatki przemysłowe, podatki od przychodów z kapitału i od przychodu z pracy. Podatki dochodowe są ustalane na podstawie rzeczywistego czystego dochodu płatnika z poszczególnych źródeł lub ze wszystkich źródeł łącznie. Podatki konsumpcyjne płacą przedsiębiorstwa sprzedające dobra i usługi, ale ich ciężar ponoszą nabywcy tych dóbr i usług. Istotne znaczenie wśród tych podatków ma podatek obrotowy, który obciąża wszystkie wyroby finalne. Istnieją też specjalne podatki konsumpcyjne, które obciążają niektóre wyroby, np. tytoń, alkohol, środki transportu, towary importowane. Innym podatkiem jest podatek od towarów i usług VAT. Jego stawki są zróżnicowane i ustalane odrębnie dla określonych grup towarów i usług. Podstawą opodatkowania jest wartość ich sprzedaży. W Polsce stosowane stawki tego podatku wynoszą w zależności od grup towarów i usług — 22%, 17%, 7% i 0%. Według źródła pokrycia świadczeń podatkowych podatki dzieli się na bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie uzależniają wprost wymiar podatku od dochodu bądź majątku, są to więc podatki majątkowe bądź dochodowe. Podatki pośrednie zaś, to podatki od wartości dodanej i podatki specjalne. Przyjmując za podstawę klasyfikacji podmiot pobierający podatki, dzieli się je na centralne i lokalne. W zależności od sposobów ustalania i egzekwowania podatków wyróżnia Rodzaje się progresywne, regresywne i proporcjonalne systemy podatkowe. System systemów progresywny konstruowany jest tak, że procent dochodu płaconego w formie P°datkowych 434 Tadeusz Obrębski podatku do budżetu państwa rośnie wraz ze wzrostem dochodów podatnika. Proporcjonalny system podatkowy, to taki sposób ustalania i pobierania podatków, w którym wszyscy podatnicy płacą tę samą stopę podatkową. Regresywny system zaś polega na tym, że procent dochodu płacony w formie podatku zmniejsza się w miarę wzrastania dochodu podatnika. W polityce podatkowej mogą być stosowane podatki progresywne, proporcjonalne lub regresywne. Wybór zależy od prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej. Polityka podatkowa państwa ma jednak ograniczoną skuteczność. Wpływa na to: niepewność co do wyboru właściwego systemu podatkowego i jego skutków; niebezpieczeństwo wywołania inflacji, gdy aktywna polityka fiskalna powiększa rozmiary deficytu, a państwo ma trudności zdobycia środków na rynku pożyczkowym, co może skłonić do emisji pieniądza bez pokrycia; nadmierny fiskalizm, który doprowadza do wypychania części pieniądza poza obieg gospodarki rzeczowo-pieniężnej, co może powodować wzrost stopy procentowej, spadek skłonności do inwestowania i procesy recesyjne w gospodarce. Pojęcie równowagi budżetowej Nadwyżka i deficyt budżetowy Dług publiczny 20.5. Kształtowanie równowagi budżetowej Równowaga budżetowa oznacza zdolność systemu budżetowego państwa do sfinansowania w ciągu roku z uzyskanych dochodów (D) wszystkich wydatków (W) — uznanych ex ante za uzasadnione przez władzę ustawodawczą danego kraju. W praktyce bardzo trudno osiągnąć stan równowagi budżetowej, to jest zrównania rocznych strumieni dochodów (D) z rocznymi strumieniami wydatków (W). Przypadki występowania równania D = W w świetle doświadczeń gospodarki rynkowej są wyjątkowe. Rzadkie są też sytuacje, w których D > W, tj. występowania nadwyżek budżetowych, natomiast najczęściej występuje zjawisko deficytu budżetowego l4. Deficyt budżetowy i nadwyżka budżetowa to kategorie właściwe dla strumieniowej analizy problemów równowagi budżetowej, tj. ujmowania i prezentacji dochodów w ciągu jednego roku budżetowego. Badanie kształtowania się relacji między dochodami a wydatkami budżetowymi w okresach wieloletnich wymaga uwzględnienia deficytów budżetowych z okresów poprzednich. Wpływają one bowiem znacznie na stan nierównowagi budżetu bieżącego. Suma deficytów budżetowych okresów poprzednich stanowi dług publiczny państwa. Z kolei suma nadwyżek budżetowych (akumulacja 14 W Stanach Zjednoczonych w latach 1929-1992 tylko dwukrotnie D = W — w 1949 r. i w 1960 r. Por. D.R. Kamerschen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, op.cit. i World Almanac 1992 r., op.cit. 20. System finansowy państwa 435 budżetowa) powstała w okresach poprzednich stanowi majątek publiczny. Analizując nierównowagę budżetową nie można więc ograniczać się tylko do bieżących rocznych dochodów i wydatków państwa (równowaga w ujęciu strumieniowym), ale trzeba badać skumulowany deficyt w okresach poprzednich, jak też ewentualną skumulowaną nadwyżkę budżetową (równowaga w ujęciu zasobowym). Wielkości te bowiem wpływają w każdym przypadku na sytuację budżetową państwa. Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem władz państwowych z tytułu zaciągniętych pożyczek na pokrycie deficytów budżetowych. Pożyczki nie są więc dochodami budżetowymi, lecz stanowią wpływy środków na pokrycie deficytów. Rozróżnia się krajowy i zagraniczny dług publiczny. Dług publiczny Dług krajowy wpływa na redystrybucję wytworzonego dochodu narodowego, obciąża publiczny bowiem wydatkami wytworzony dochód narodowy w okresach przyszłych. Dług |traJowy> publiczny zagraniczny wywołuje redystrybucję dochodu narodowego między ' zag krajami i może być użyty jako jeden ze sposobów uzależnienia gospodarczego i politycznego kraju pożyczającego od kraju wierzyciela. Koszty obsługi długu publicznego, tj. spłaty odsetek i spłaty rat, pomniejszają przyszłe dochody budżetu i najczęściej są powodem zaciągania następnych pożyczek. Efektem tego jest szybki wzrost długu publicznego w większości rozwiniętych krajów gospodarki rynkowej15. Deficyt budżetowy pokrywają środki uzyskane przez budżet w formie Źródła zaciąganych kredytów krótko-, średnio- i długoterminowych w systemie pokrycia bankowym, tj. w banku centralnym państwa, bądź środki pieniężne uzyskane deficytu .... , . . , _,_ , . , ^ . ,^. . . i obsługi długu z emisji i sprzedaży papierów wartościowych, w tym krótkoterminowych weksli skarbowych, średnioterminowych biletów skarbowych i długoterminowych obligacji. W przypadku kredytu kontrahentem rządu realizującego budżet jest bank centralny, w przypadku papierów wartościowych — wielu ich nabywców na rynku finansowym. Może się też zdarzyć, że jeżeli emitowane przez rząd papiery wartościowe nie znajdują nabywców, wówczas jedynym źródłem równoważenia budżetu staje się zaciąganie kredytu w systemie bankowym krajowym bądź zagranicznym. Deficyt budżetowy może wynikać z żywiołowości procesów gospodarczych, których w momencie konstruowania budżetu rząd nie był w stanie przewidzieć ani uwzględnić, może też być rezultatem świadomej polityki fiskalnej i gospodarczej państwa "'. 15 W Stanach Zjednoczonych w latach 1971-1990 dług publiczny wzrósł z 38,8% PKB do 58.7% PKB, w Niemczech z 25% do ok. 50% PKB, w Japonii i 39% do 90% PKB. The World Almanac 1992. The Europę Worki Year Book 1992. W Polsce diug publiczny na koniec 1996 r. wynosił 54,0% PKB, z tego dług krajowy 39,0%, a zagraniczny 61,0% (dane Ministerstwa Finansów). 16 Na przykład przymykanie oczu przez rząd na rozwój tzw. szarej strefy gospodarki. 436 Tadeusz Obrębski Sposoby przywracania równowagi Czynniki kształtujące równowagę budżetową Korygowanie niewłaściwych relacji między dochodami a wydatkami budżetu państwa może się odbywać przez zwiększenie dochodów oraz zmianę ich struktury, co wymaga wprowadzenia nowych podatków, podwyższania stawek podatkowych i celnych, opłat skarbowych i kar pieniężnych oraz sprzedaży majątku państwowego. Wiadomo jednak, że nadmierny fiskalizm może przynieść skutki przeciwne od pożądanych. Można strzyc owce, ale nie należy obdzierać ich ze skóry. Stale rosnące i zbyt wysokie podatki mogą prowadzić do zaniku etyki podatkowej, która przejawia się w unikaniu podatków (tax evasion) bądź uchylaniu się od opodatkowania (tax avoidance) '7. Równowagę można też przywracać zmniejszając wydatki budżetowe. Jednakże trzeba pamiętać, że cięcia budżetowe oznaczać muszą zaniechanie finansowania określonych zadań budżetowych, np. w dziedzinie oświaty, obronności, ubezpieczeń społecznych. Pewna grupa wydatków ma charakter niezbędny, obligatoryjny, (np. obsługa długu zagranicznego państwa), których nie sfinansowanie grozi sankcjami prawnymi i materialnymi, tj. karami, co prowadzi do pogorszenia warunków wykonania budżetu. Przeprowadzanie zabiegów mających na celu równowagę budżetową może odbywać się też jednocześnie zarówno po stronie dochodów, jak i wydatków. Wśród czynników kształtujących równowagę budżetową najważniejszą rolę odgrywają czynniki ekonomiczne, takie jak poziom, dynamika i struktura PKB i dochodu narodowego, stopa redystrybucji dochodu narodowego przez budżet, sprawność i struktura systemu podatkowego, bieżąca polityka gospodarcza, strategia rozwoju gospodarczego, która determinuje strukturę wydatków budżetu. Na równowagę budżetową mają też wpływ czynniki o charakterze społeczno-politycznym, tj. naciski różnych grup społecznych, politycznych, regionalnych, organizacji i instytucji na zakres i strukturę redystrybucji budżetowej zgodnej z interesami, które te grupy reprezentują. Mimo trudności w równoważeniu budżetu, jego złożoności, system budżetowy państwa jest niezbędnym elementem systemu sterowania rozwojem społeczno-gospodarczym każdego kraju. '' A. Wojtyna, Nowoczesne państwo kapitalistyczne a gospodarka, Warszawa 1990. Rozdział 21 Cykliczność rozwoju gospodarczego 21.1. Równowaga ekonomiczna i społeczna Pojęcie koniunktura gospodarcza ma wiele znaczeń. Najczęściej rozumie się pod Koniunktura nim splot warunków i czynników wywierających znaczny wpływ na sytuację gospodarcza gospodarczą kraju, regionu czy świata. W języku potocznym lub publicystycznym jest synonimem stanu gospodarki: dobra — zła koniunktura. Dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne i równowagę ekonomiczną, zła koniunktura — na odwrót — zachwianą równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, wymiany towarowej, cen, dochodu narodowego. Spadek koniunktury w gospodarce rynkowej powoduje, że przedsiębiorcy obawiają się bankructw, pracownicy najemni lękają się o swoje posady, ludzie oszczędzający w bankach liczą się z możliwością spadku stopy procentowej, a ekipa rządowa z niepokojem oczekuje wyników najbliższych wyborów parlamentarnych. W okresie poprawy koniunktury nastroje wszystkich uczestników życia gospodarczego poprawiają się, a rząd czuje się pewniejszy w swych poczynaniach ekonomicznych. Podstawowym zagrożeniem w gospodarce rynkowej jest niedostateczny popyt globalny (zagregowany). Jego wzrost nazywany jest poprawą koniunktury, natomiast spadek — pogorszeniem koniunktury. Popyt zagregowany (AD) jest to związek, funkcja lub krzywa wyrażająca Zagregowany zależność między ogólnym poziomem cen produktów i usług (dóbr), a całkowi- popy* tym popytem na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne nabywane przez gospodarstwa domowe, firmy, rząd i zagranicę. Zależność tę zapisujemy wzorem: AD = C + I + G + X, gdzie: AD — zagregowany popyt (ag g regale demand)\ C — konsumpcja, czyli wydatki gospodarstw domowych (spożycie realne spada, gdy rosną ceny i rośnie, gdy ceny spadają; na wielkość 438 Stanisław Jankowski Poziom cen Rysunek 21.1. Zagregowany popyt Źródło: opracowanie własne. Y, Y2 Realny PKB konsumpcji może wpływać państwo poprzez — przykładowo — zwiększenie lub zmniejszenie podatków bezpośrednich); / — nakłady inwestycyjne; G — wydatki rządowe na zakup dóbr (np. broni), na płace sfery budżetowej lub budowę infrastruktury (o wielkości tych wydatków decyduje parlament); X — eksport netto stanowiący nadwyżkę wydatków nabywców zagranicznych na dobra danego kraju nad wydatkami nabywców krajowych na towary i usługi zagraniczne. Zagregowany popyt AD wyraża odwrotną zależność między poziomem cen a realnym PKB (por. rys. 21.1). Jeżeli poziom cen obniża się od P2 do P,, to całkowity popyt zgłaszany przez gospodarstwa domowe, inwestorów, rząd i zagranicę wzrasta z F, do Y2. Wraz z obniżką cen wzrastają realne zasoby pieniądza, choć nominalne są niezmienione. Realny wzrost podaży pieniądza sprzyja obniżce stóp oprocentowania w gospodarce i tym samym zwiększa popyt inwestycyjny i konsumpcyjny. Jeżeli ceny rosną, to podaż pieniądza w ujęciu realnym obniża się, rosną stopy procentowe, spadają inwestycje, produkcja i popyt globalny, a konsumenci kupują mniej dóbr. Ponadto, niektórzy z nich oszczędzają swoje dochody w oczekiwaniu lepszych czasów lub zmieniają swoje przyzwyczajenia i kupują więcej dóbr importowanych. Przyczynami zmian popytu globalnego są nie tylko zmiany podaży pieniądza. Mogą nimi być również czynniki pozapieniężne. Najważniejsze z nich przedstawiamy poniżej. Niecenowe l. Polityka rządu: czynniki a) restrykcyjna polityka finansowa rządu zmniejsza wydatki i wprowadza wpływające WySOjcje podatki, które obniżają dochody ludności i powodują spadek na poziom .... zagregowa- P°Z">mu konsumpcji, nego popytu b) wydatki rządu (np. na zbrojenia) i obniżka podatków podnoszą poziom zagregowanego popytu niezależnie od poziomu cen. 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 439 2. Polityka monetarna banku centralnego: a) zwiększenie ogólnej podaży pieniądza przez bank centralny spowoduje wzrost dochodów ludności i wzrost popytu, niezależnie od poziomu cen (tego typu akcja banku centralnego będzie skuteczna tylko wtedy, gdy nie spowoduje wzrostu ogólnego poziomu cen), b) wzrost (wysokości) stopy procentowej spowoduje wzrost kosztów kredytów (firmy niechętnie będą zaciągać kredyty, gdyż trudniej będzie im je spłacać, tym samym popyt na dobra inwestycyjne będzie mniejszy niż w przypadku niższego oprocentowania kredytów). 3. Sytuacja gospodarcza w świecie: a) kursy wymiany walut sprawiają, że eksportowane dobra są tańsze lub droższe od krajowych, niezależnie od istniejącego poziomu cen w gospodarce, b) wysokość dochodów klientów z zagranicy — gdy maleją, to zagregowany popyt spada, gdy rosną — rośnie. 4. Optymistyczne lub pesymistyczne przewidywania przyszłego stanu gospodarki przez obywateli danego kraju mają wpływ na zgłaszany przez nich popyt (optymistyczne na wzrost, pesymistyczne na spadek). Ogólnie można powiedzieć, że ekspansywna polityka fiskalna i monetarna przesuwa krzywą zagregowanego popytu na zewnątrz, podczas gdy restrykcyjna polityka fiskalna i monetarna spowoduje jej przesunięcie do wewnątrz, jak na rysunku 21.2. Rysunek 21.2. Zmiana zagregowanego popytu Źródło: opracowanie własne. Nachylenie krzywej zagregowanego popytu zależy od czterech czynników: 1) stopnia zmian stóp procentowych w reakcji na zmiany realnej podaży pieniądza, 2) stopnia zmian wydatków inwestycyjnych w reakcji na zmianę stopy procentowej, 3) stopnia zmian wydatków konsumpcyjnych w reakcji na zmiany realnej zamożności ludności, 4) stopnia zmiany transakcyjnego popytu na pieniądz w związku ze zminą dochodu narodowego. 440 Stanisław Jankowski Zagregowany popyt może ulec przesunięciu wraz ze zmianami czynników, które wpływają na ogólny poziom wydatków. Zagregowana Zagregowana lub globalna podaż jest to całkowita ilość dóbr finalnych podaż oferowanych na rynek przez wszystkich producentów w określonym czasie i przy danym poziomie cen. Poziom cen Rysunek 21.3. Zagregowana podaż Źródło: opracowanie własne. Y2 Realny PKB Krzywa globalnej podaży (AS na rys. 21.3) nachylona jest dodatnio i wyraża pozytywną zależność występującą między poziomem cen a całkowitą wielkością produkcji, wytworzoną w danym czasie. Relacje między cenami a realnym PKB zmieniają się więc w tym samym kierunku. Oznacza to, że wzrost przeciętnego poziomu cen dostarcza przedsiębiorcom bodźca do zwiększenia produkcji, w rezultacie czego krzywa zagregowanej podaży rośnie'. O ile wzrośnie produkcja w reakcji na wzrost poziomu cen, zależeć będzie od następujących czynników: • dostępności niewykorzystanych zasobów, • łatwości, z jaką mogą one być włączone do produkcji w momencie wzrostu cen, • skali iluzji pieniężnej, • płac roboczych. Krzywa zagregowanej podaży, która odzwierciedla powyższe zmienne, może mieć różne nachylenie (strome lub łagodne) w czasie poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego. Ogólna Ogólna równowaga wewnętrzna w gospodarce (makrorównowaga) równowaga występuje wtedy, gdy popyt globalny (zagregowany) osiąga poziom od-w gospodarce pOWjacjająCy warunkom pełnego wykorzystania czynników produkcji (por. rys. 21.4). W punkcie przecięcia się zagregowanego popytu (AD) z krzywą zagregowanej podaży (AS) gospodarka narodowa znajduje się w stanie 1 Analizę zagregowanej podaży przeprowadza się w krótkim i w długim okresie. Powyższe uwagi dotyczą okresu krótkiego. 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 441 Poziom cen Rysunek 21.4. Równowaga w gos- PE podarce Źródło: opracowanie własne. Realny PKB równowagi (E) przy PKBE oraz przeciętnym poziomie cen (PE). Wyznaczony więc zostaje poziom cen oraz wielkość produkcji, odpowiadająca popytowi. W literaturze przedmiotu pojęcie równowagi ekonomicznej jest różnie Istota określane. Najpełniejsza definicja mówi o sytuacji, w której przy pełnym równowagi wykorzystaniu zasobów produkcyjnych (bogactw naturalnych, majątku ekonomiczneJ produkcyjnego i siły roboczej) zachodzi równość między podażą wszystkich dóbr i usług a popytem na nie oraz równość między podażą pieniądza krajowego i zagranicznego a popytem na te pieniądze, zaś wymiana gospodarcza z zagranicą nie wywołuje trudności płatniczych. Według innej definicji równowaga ekonomiczna oznacza taką sytuację, w której wszystkie wielkości gospodarcze są na tyle zgodne ze sobą, że nie ma powodów do ich zmiany. W literaturze ekonomicznej mówi się o różnych rodzajach równowagi, Rodzaje w zależności od przyjętego obszaru badawczego. Niektóre z nich przed- równowagi stawiamy poniżej. • Równowaga konsumenta występuje wtedy, gdy stosunek cen dwóch nabywanych przez niego dóbr równa się krańcowej stopie substytucji. • Przedsiębiorstwo jest w równowadze, gdy osiąga zysk maksymalny, tj. gdy koszt krańcowy równa się utargowi krańcowemu. • Gałąź przemysłu jest w równowadze, gdy nie ma powodów ani do wzrostu liczby przedsiębiorstw w tej gałęzi, ani do likwidacji któregokolwiek z już istniejących. • Cały rynek jest w równowadze, gdy przy istniejących cenach ogólna podaż towarów równa się ogólnemu popytowi na nie (choć może występować nierównowaga cząstkowa). Jest to makrorównowaga. • Równowaga stała występuje wówczas, gdy zmiana jakiegoś czynnika wytwórczego spowodowana impulsem zewnętrznym jest po pewnym czasie wyeliminowana przez zmiany działające w kierunku przeciwnym, tak że następuje powrót do stanu poprzedniego. • Równowaga zmienna oznacza sytuację, w której zmiana któregoś z czynników wytwórczych powoduje trwałe odejście od poprzedniego stanu równowagi i dochodzi do innego stanu równowagi. 442 Stanisław Jankowski Równowaga • Równowaga zewnętrzna gospodarki narodowej oznacza równowagę zewnętrzna bilansu płatniczego, który jest zestawieniem wszystkich przychodów i rozchodów kraju z tytułu wymiany dóbr i usług, transferów oraz zmian w stanie należności i zobowiązań majątkowych w stosunku do zagranicy. Bywa też definiowana jako równość między popytem a podażą na rynku pieniądza zagranicznego. Wówczas cena waluty obcej (kurs walutowy) jest zmienna i zależy od relacji podaży i popytu. Równowaga zewnętrzna może być pojmowana także jako trwała tendencja do wyrównywania się w długim okresie strumieni płatności między krajem i zagranicą i dlatego bywa również nazywana równowagą płatniczą. W tym przypadku podaż i popyt dostosowują się do stałego kursu walutowego. Stan równowagi lub nierównowagi zewnętrznej ocenia się nie tylko na podstawie bilansu płatniczego, ale też za pomocą bilansu handlowego, będącego różnicą między eksportem i importem towarów. Równowaga • Równowaga wewnętrzna w szerokim ujęciu to równość między wewnętrzna podażą i popytem na wszystkich rynkach: produktów, zasobów i pieniądza krajowego. Węższe ujęcie ogranicza równowagę wewnętrzną do równości między podażą i popytem na wybranych rynkach (np. w ujęciu keynesowskim — między oszczędnościami i inwestycjami). Utrzymywanie równowagi zewnętrznej i wewnętrznej jest warunkiem i przejawem racjonalnego gospodarowania. Równowaga • Równowaga rynkowa oznacza, że ilość dóbr i usług dostarczanych na rynkowa rynek, czyli podaż, równa się popytowi na te dobra i usługi, reprezentowanemu przez sumę dochodów ludności. Innymi słowy, przez równowagę rynkową rozumie się takie dostosowanie podaży do efektywnego popytu na dobra i usługi nabywane przez ludność, przy którym: 1) nie występuje wzrost ogólnego poziomu cen bez odpowiedniej podwyżki dochodów, 2) cały efektywny popyt może być zaspokojony z bieżącej produkcji oraz nagromadzonych rezerw, 3) nie tworzą się zapasy, których nie można upłynnić przez obniżkę cen. W tej teoretycznej konstrukcji są słabe strony, gdyż długość okresu (rok), w którym rozpatrywana jest równowaga rynkowa, pozwala na wyrównywanie niedoborów, np. z pierwszego półrocza — zwiększonymi dostawami w drugim półroczu, a przecież trudno często odłożyć zakupy z marca na wrzesień. I chociaż w skali rocznej wszystko się równoważy, to odczucia nabywcy są zupełnie inne. Równowaga • Operowanie tak zagregowaną wielkością, jak równowaga ogólna, nie cząstkowa wyjaśnia wielu zjawisk i dlatego wprowadza się pojęcie równowagi cząstkowej, obejmującej poszczególne grupy towarów. Mamy więc np. równowagę cząstkową obejmującą popyt i podaż samochodów czy koszul męskich. Często się zdarza, że z teoretycznego punktu widzenia mamy do czynienia ze stanem równowagi cząstkowej w dziedzinie wspomnianych koszul męskich; więcej nawet, możemy mówić o przewadze podaży nad popytem. Jednocześnie 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 443 pojawienie się nowego modelu czy koloru wywołuje przejściowe kolejki lub sprzedaż spod lady. Jest to dowód, że równowagi cząstkowej nie ma. Przy właściwym rozpoznaniu popytu tego rodzaju zjawiska nie powinny mieć miejsca. Teoretyczne pojęcie równowagi ogólnej lub cząstkowej z punktu widzenia konsumenta należałoby uściślić, np. przez posługiwanie się terminami: Nasycenie nasycenie rynku w dany towar lub znajdowanie się towaru w ciągłej sprzedaży, rynku Zdarzają się bowiem przypadki, że brakuje towarów, których produkcja jest wystarczająca, a brak towarów wynika z chwilowej nieudolności sieci handlowej. Z punktu widzenia konsumenta mamy do czynienia z klasycznym brakiem równowagi, mimo że teoretycznie wszystko się równoważy. Struktura podaży zależy przede wszystkim od struktury produkcji Struktura i zapasów, a zmiana jej wymaga przestawienia mocy produkcyjnych, budowy podaży nowych obiektów albo zmiany struktury lub wielkości importu. Zmiana struktury popytu może nastąpić przede wszystkim przez zmianę Struktura struktury cen, zmianę dochodów poszczególnych grup konsumentów, zmianę popytu mody, gustów, upodobań itp. Zachowanie równowagi ogólnej nie zawsze oznacza zachowanie równowagi cząstkowej we wszystkich grupach towarowych. Osiągnięcie równowagi cząstkowej we wszystkich grupach towarowych byłoby sytuacją idealną, do której należy zmierzać. • Równowaga rynkowa jest częścią ogólniejszej równowagi psycho-socjologicznej społeczeństwa i dlatego jest ona oceniana nie tylko w kategoriach ekonomicznych, ale również w kategoriach politycznych i socjologicznych. Równowaga społeczna jest funkcją zadowolenia ludzi z pracy i życia. Równowaga Wpływają na nią czynniki materialne i duchowe, wzrost płac, kultura pracy, społeczna poczucie bezpieczeństwa i rosnący prestiż kraju na arenie międzynarodowej. Równowagę społeczną można kształtować przy różnym poziomie i różnej dynamice dochodów. Można ją osiągnąć również przy niższych dochodach, jeśli pełniej realizowane są inne cele społeczne, takie jak gwarancja bezpieczeństwa, poczucie ładu, pewność rozwoju kraju itp. Cele te są komplementarne w stosunku do dochodów, ale w jakimś stopniu również substytucyjne. Dlatego m.in. przy niższych dochodach można osiągnąć wyższą jakość życia i zachować ogólną równowagę społeczeństwa. Umiejętność wykorzystania tych zależności ma ogromne znaczenie w praktyce. 21.2. Równowaga ogólna i formy odchyleń Równowaga ogólna, według Keynesa, to równowaga między globalną Równowaga podażą i globalnym popytem. Równowaga ta może się ustalić przy różnych ogólna stopniach wykorzystania zdolności produkcyjnych gospodarki. W stanie równowagi mogą więc istnieć zarówno niewykorzystane zdolności wytwórcze, 444 Stanislaw Jankowski jak i niepełne zatrudnienie. Będzie to zatem równowaga przy różnych rozmiarach dochodu narodowego. Dochód narodowy można określać dwojako. Po pierwsze, jako sumę plac, rent, procentów i zysków otrzymywanych przez jednostki z tytułu czynności produkcyjnych i usług. Tak określony dochód można przeznaczyć na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych i na oszczędności, czyli: Y= C + S, gdzie: Y — dochód narodowy, C — konsumpcja, S — oszczędności. Po drugie dochód można rozpatrywać jako sumę wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych dokonywanych przez społeczeństwo, czyli: Y = C + I, gdzie: / — inwestycje. W obydwu przypadkach konsumpcja jest identyczna, a więc oszczędności i inwestycje w stanie równowagi muszą być sobie równe, czyli: S = I. Równość inwestycji i oszczędności jest niezbędnym warunkiem ustalenia się stanu równowagi w gospodarce. Zakłócenie tej równowagi musi automatycznie prowadzić do wystąpienia w gospodarce stanu nierównowagi między globalnym popytem i globalną podażą, co w ostatecznym efekcie wywołuje albo depresję, albo ożywienie gospodarcze. Jeżeli oszczędności są większe od inwestycji (S > I), to część oszczędności nie przekształciła się w popyt (wydatek) inwestycyjny. Jest to następstwem pesymistycznej oceny przewidywanej efektywności kapitału, wzrostu stopy procentowej lub zmniejszenia się krańcowej skłonności do konsumpcji2. Skutkiem takiej sytuacji będzie niemożność sprzedaży części wytworzonych dóbr inwestycyjnych3 i wystąpienie zjawiska nadprodukcji. Trudności zbytu zmuszają przedsiębiorców do zmniejszenia produkcji, co zmniejsza dochody. W gospodarce rozpoczyna się proces kryzysu ekonomicznego, który będzie trwał tak długo, jak długo oszczędności będą się kształtowały na poziomie wyższym od inwestycji. Zahamowanie spadku produkcji następuje dzięki zmniejszaniu się Skłonność do krańcowej skłonności do oszczędzania4. Z kolei rozmiary inwestycji utrzy-oszczędzania mują się na poziomie nie pozwalającym na absolutną dekapitalizację : Krańcowa skłonność do konsumpcji to stosunek przyrostu konsumpcji (AC) do przyrostu dochodu (AY) spowodowanego wzrostem zatrudnienia. ' Do inwestycji zalicza się także amortyzację i przyrost zapasów. AS Krańcowa skłonność do oszczędzania to ——. Ponieważ ta sama jednostka konsumuje i oszczędza, to zależność miedzy krańcową skłonnością do konsumpcji a krańcową skłonnością AS AC do oszczędzania można wyrazić w postaci udziałów w tym samym dochodzie: —— = l — ——. 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 445 gospodarki. Dzięki więc szybszemu zmniejszaniu się rozmiarów oszczędności niż inwestycji w gospodarce po pewnym okresie ustala się równowaga przy niskich rozmiarach inwestycji i oszczędności oraz zatrudnienia i dochodu narodowego. Czynnikiem utrudniającym osiągnięcie stanu równowagi jest — zdaniem Keynesa — wpojona człowiekowi skłonność do oszczędzania, do gromadzenia rezerw na „ciężkie czasy". Masowość takich zachowań prowadzi do depresji ekonomicznej, która zmusza do zredukowania nadmiernych oszczędności przez zmniejszenie dochodów indywidualnych i dochodu narodowego. Odmienne efekty wywołuje przewaga inwestycji nad oszczędnościami (S < f). Wtedy w gospodarce występuje większy od podaży popyt efektywny na dobra inwestycyjne, który staje się czynnikiem ogólnego ożywienia gospodarczego. Ten proces kumulacyjnego wzrostu zatrudnienia, produkcji i dochodu mogą zahamować bariery dwojakiego typu. Po pierwsze, mogą to być oszczędności rosnące coraz szybciej wraz ze wzrostem dochodu. Zwiększa się wówczas krańcowa skłonność do oszczędzania. Po pewnym czasie rozmiary oszczędności zrównują się z rozmiarami inwestycji, co doprowadzi do zatrzymania kumulacyjnego procesu rozwoju gospodarczego i do ustalenia się stanu równowagi przy wysokim poziomie dochodu narodowego, zatrudnienia i wykorzystania zdolności wytwórczych. Po drugie, proces wzrostu może zostać zahamowany także przez osiągnięcie stanu pełnego wykorzystania czynników wytwórczych gospodarki, tj. pracy i kapitału. Utrzymywanie w tych warunkach nadwyżki popytu nad podażą prowadzi do inflacji i do przymusowych oszczędności. Z powyższego wywodu wynika, że istnieje pewien mechanizm dochodzenia do stanu równowagi ogólnej, rozumianej jako równowaga oszczędności i inwestycji. Proces ten powoduje występowanie w gospodarce wahań cyklicznych, które wyrażają się w zmianach m.in. dochodu narodowego. 21.3. Rodzaje wahań gospodarczych Głębokie i długotrwałe naruszenie ogólnej równowagi ekonomicznej nazywamy recesją gospodarczą. Stopień naruszenia (zachwiania) poszczególnych elementów makrorównowagi bywa zróżnicowany, gdyż gospodarka rynkowa rozwija się pod wpływem żywiołowych i przeciwstawnych sił: sił pchających układ gospodarczy w kierunku wytworzenia odpowiednich proporcji gos- Wahania podarczych (równowaga) i sił powodujących zakłócenie owych proporcji cykliczne (nierównowaga). Rezultatem działania tych sił są różnego rodzaju wahania cykliczne, pod którymi rozumie się powtarzające się w określonym rytmie — mniej lub bardziej regularnie — zmiany wielkości makroekonomicznych. Badanie głębokości i zakresu tych zjawisk odbywa się m.in. przez porów- 446 Stanislaw Jankowski Wahania sezonowe nywanie w czasie udziału owych wielkości w wytwarzaniu dochodu narodowego. Cykl Periodycznie powtarzające się wahania (przypływy i odpływy) istotnych koniunkturalny składników (przejawów) życia gospodarczego nazywamy cyklem koniunkturalnym. Innymi słowy, są to wahania — choć nieregularne — poziomu ogólnej działalności gospodarczej lub tylko — jak proponuje W. Balicki — globalnego popytu \ Rytmiczność jest zatem najważniejszą cechą cyklu, gdyż decyduje o uznaniu go za prawidłowość rozwoju. Niektórzy ekonomiści (A.H. Hansen, J. Schumpeter) uważali, że cykl koniunkturalny jest nieodłączną cechą dynamicznie rozwijającej się gospodarki. Nie można go zatem traktować jako czegoś anormalnego. Oprócz wahań cyklicznych wyodrębnia się także inne rodzaje wahań. 1. Wahania sezonowe życia gospodarczego, wynikające ze stałych zmian pór roku (np. zmiany wielkości produkcji roślinnej i zwierzęcej, rozmiarów budownictwa) bądź mające źródła w czynnikach instytucjonalnych (np. wzrost popytu na papier w okresie wyborów parlamentarnych) lub w zwyczajach i modzie (np. wzrost popytu na samochody osobowe danej marki przed sezonem urlopowym). Zmiany wielkości i struktury popytu powodują odpowiednie zmiany rytmu produkcji, rozmiaru zatrudnienia, wielkości płac, wysokości cen i podaży pieniądza. Wahania sezonowe nie są elementem cyklu koniunkturalnego sensu stricto, ale mogą wpływać na jego przebieg oraz same podlegać jego wpływowi. Wahania 2. Wahania przypadkowe (nieregularne i niecykliczne) powodowane są przypadkowe czynnikami losowymi (wojny, klęski żywiołowe, strajki) lub zmianami polityki gospodarczej państwa. Różnią się one od wahań cyklicznych, gdyż większości z nich nie można przewidzieć, a połączone z nimi mogą zmienić ich przebieg, gdyż są zmienne co do siły i kierunku. Cykle 3. Polityczne cykle koniunkturalne (cykle wyborcze, cykle prezydenc-polityczne kie w Stanach Zjednoczonych) powstają wtedy, gdy rząd wpływa na aktywność gospodarczą i wywołuje dodatkowe wahania. Mają one miejsce w rozwiniętych gospodarkach rynkowych o utrwalonej demokracji parlamentarnej. Każda nowa ekipa rządowa wyłoniona w wyborach przez pierwszą połowę swej kadencji prowadzi politykę oszczędności i restrykcji, gdyż obiecywała swoim wyborcom gospodarować racjonalnie. Ponadto dąży w tym okresie do zgromadzenia rezerw, których wydatkowanie może być konieczne w drugiej połowie kadencji do nakręcania koniunktury. Pomyślne wyniki gospodarcze pozwalają najczęściej wygrać wybory dotychczasowej ekipie lub — w wyborach prezydenckich — kandydatowi z partii będącej aktualnie u władzy. s Makroekonomia. pr. z.b. pod red. W. Balickiego, Warszawa 1993, s. 165. 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 447 4. Cykle regionalne dotyczą rozwoju poszczególnych części kraju Cykle (regionów). Krzywe wzrostu gospodarczego regionów różnią się nie tylko regionalne między sobą, ale też od krzywej wzrostu krajowego, która jest uogólnionym i „wygładzonym" obrazem tendencji regionalnych. Cykle wzrostu regionalnego różnią się od cykli wzrostu krajowego zbieżnością (rozbieżnością), zmiennością (nieregularnością) w czasie oraz amplitudą (wahaniami) wielkości regionalnych w stosunku do przeciętnych wielkości krajowych. Zmienne wzrosty regionalne występują nie tylko w gospodarce rynkowej. Były one charakterystyczną cechą także niedawnej gospodarki planowej w Polsce. 5. Cykle specjalne, np. świńskie, odbywające się z określoną regular- Cykle nością wahania produkcji żywca wieprzowego. Na podstawie uogólnienia specjalne długoletnich obserwacji rynku trzody chlewnej skonstruowano teorię cykli świńskich, które zaklasyfikowano do tzw. cyklów specjalnych, tj. przebiegających niezależnie od ogólnych wahań koniunktury i mających swój własny mechanizm (nie znaczy to, że koniunktura w ogóle nie wywiera wpływu na przebieg cykli świńskich). Mechanizm cykli świńskich jest dość prosty. Gdy z jakiegoś powodu (np. nieurodzaju zbóż czy ziemniaków) wzrośnie cena pasz i zmniejszy się rentowność chowu trzody chlewnej, w następnym okresie spadnie produkcja żywca wieprzowego. Spadek ten wywoła wzrost cen żywca. Po upływie pewnego czasu, niezbędnego do powiększenia pogłowia trzody, podaż się zwiększy, co z kolei doprowadzi do nowego spadku cen itd. Decydujący wpływ na wahania produkcji trzody mają nie same ceny żywca wieprzowego, lecz relacja między ceną żywca a ceną pasz. Jeśli relacja ta spadnie poniżej określonego punktu, to zaznaczy się zniżkowy trend chowu trzody, jeśli zaś relacja przekroczy ten punkt, to występuje tendencja do rozszerzania pogłowia. 6. Trendy (tendencje długookresowe), czyli stałe (zwyżkowe, zniżkowe Trendy lub na niezmienionym poziomie) ruchy czynników osobowych i rzeczowych w jakiejś dziedzinie działalności gospodarczej. Zwyżkowe trendy następują najczęściej w wyniku rozwoju sił wytwórczych, tzn. wzrostu poziomu wiedzy i kwalifikacji zatrudnionych oraz postępu technicznego; niekiedy także tylko na skutek wzrostu podaży czynnika pracy (siły roboczej) i rzeczowych czynników produkcji znajdujących się na tym samym poziomie technicznym i kwalifikacji. Ponieważ trendy zmieniają niekiedy swój kierunek, dlatego zaliczane są do „wahań". Jednakże spotyka się też opinie, że trendy o zmiennym kierunku powinny być nazywane „długimi cyklami". Trend, czyli tendencja, jest przejawem długookresowej zmiany w górę lub w dół jakiejś zmiennej ekonomicznej (np. produktu krajowego brutto). Ponieważ są to zmiany w długim okresie, to przebieg trendu zakłócany jest w górę lub w dół bieżącą sytuacją ekonomiczną. Owe mniejsze wahania, o różnej amplitudzie i zmiennej intensywności w ramach ogólnego trendu, określane są mianem cykli koniunkturalnych. 448 Stanisław Jankowski Cykl 7. Cykl Juglara. Pionierem hipotezy o periodyczności cyklu był Juglara j.c. Juglar (1819-1905), francuski lekarz, który porzucił medycynę dla ekonomii. Rozważania na ten temat przyniosły mu przydomek ojca teorii wahań koniunkturalnych. Zaprezentował on swe badania w połowie XIX w. Przyczyn cyklicznego falowania gospodarczego upatrywał w zjawiskach pieniężno-kredytowych. Kryzys, zdaniem Juglara, był następstwem ograniczenia ekspansji kredytowej banków w okresie prosperity (rozkwitu). Okres jednego cyklu wynosi według niego od 7 do 11 lat. Później cykl o tej długości przyjęto określać mianem cyklu klasycznego albo cyklu Juglara. Cykle 8. Cykle Kitchina. Problemem wyodrębnienia cykli krótszych od cykli Kitchina Juglara zajmował się J. Kitchin. Oparł się on na analizach niektórych wskaźników z okresu 1890-1922 dla Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Były to wskaźniki dotyczące pieniężnego sektora gospodarki, a mianowicie indeksów obrotów clearingowych, cen hurtowych i stóp procentowych. Analiza tych wskaźników doprowadziła do sformułowania twierdzenia o występowaniu w gospodarce cykli krótkich, o przeciętnym okresie wynoszącym 3,5 roku. Jednakże co drugi lub co trzeci krótki cykl zwraca na siebie uwagę większą amplitudą i dlatego powstaje — jego zdaniem — wrażenie występowania cykli o dłuższych — siedmio- lub jedenastoletnich — okresach. Wśród teoretyków panuje pogląd, że występowanie cykli krótszych (Kitchina) jest spowodowane zmianami w zapasach, natomiast cykle dłuższe (Juglara) zależą od inwestowania w maszyny i urządzenia. Cykle długie 9. Cykle długie, czyli zmiany podstawowych wielkości ekonomicznych Kondratiewa w horyzoncie czasowym wynoszącym kilkadziesiąt lat. Powstawanie teorii długich fal, zwanych też długimi cyklami lub później — cyklami Kondratiewa, przypada na początek XX w. Szczególnie ożywioną dyskusję wzbudziła koncepcja długich cykli N.D. Kondratiewa (1892-1938), teoretyka oraz założyciela (1920 r.) i dyrektora Instytutu Badań Koniunktury w Moskwie. Pierwsze wyniki swych badań nad długookresowymi wahaniami aktywności gospodarczej ogłosił on w 1922 r. Nie znał wówczas prac z tego zakresu opublikowanych wcześniej na Zachodzie. Inspirowany był jedynie pracami K. Marksa nad cyklami klasycznymi. Kondratiew przeprowadził badania na podstawie danych dotyczących czterech państw (Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych) za okres od 1790 r. do lat dwudziestych XX w. Przy zastosowaniu metod statystycznych, umożliwiających eliminację wahań niższego rzędu, otrzymał następujące długookresowe wahania: I długa fala 1790-1851 (wzrost do 1817, spadek 1817-1851); II długa fala 1851-1896 (wzrost do 1875, spadek 1875-1896); III długa fala od 1896 (wzrost do 1920, spadek od 1920). Długość fal mierzona między punktami szczytowymi wynosi 58 i 45 lat, a między dolnymi — 61 i 45 lat. Kondratiew udowodnił, że rozwój kapitalizmu charakteryzował się długofalowymi wahaniami, przy czym 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 449 regularność tych fal była nawet większa niż przy cyklach średnich. Podkreślał, że przy całej złożoności zjawisk społeczno-ekonomicznych trudno oczekiwać ściślejszej periodyczności. Przyczyn długich fal szukał Kondratiew w wielkich cyklach inwestycyjnych infrastruktury ekonomicznej, które wymagają nie tylko nadzwyczajnych nakładów, ale też długiego czasu. Cykle Kondratiewa składają się z pięciu faz: ożywienia, szybkiego wzrostu, dojrzałości, nasycenia i recesji. Stosując analizę Kondratiewa do czasów współczesnych, można powiedzieć, że koniec II wojny światowej (1945 r.) stał się datą przełomową między trzecim a czwartym długim cyklem6. Zakończyła się faza spadku koniunktury gospodarczej i rozpoczęła się faza rozwoju ekonomicznego. Trwała ona do początku lat siedemdziesiątych. Ostatnie ćwierćwiecze XX w., to okres recesji gospodarczej. Wynikałoby zatem z tego rozumowania, że w niedalekiej przyszłości pojawi się kolejny — piąty — długi cykl. Wystąpiłby najpierw okres prosperity, spowodowany inwestycjami w różnych dziedzinach infrastruktury ekonomicznej i społecznej. Wykorzystane byłyby najnowsze zdobycze techniczne i technologiczne. Narastającą aktywność ośrodków badawczych w dziedzinie innowacji technicznych obserwuje się w świecie od kilkunastu lat. Mówi się nawet niekiedy o nowej fazie rewolucji naukowo-technicznej. W Stanach Zjednoczonych przewiduje się wdrożenie — przykładowo — projektu „autostrad wiedzy", czyli sieci multimedialnej komunikacji telematycznej, a w Europie na przełomie wieków planuje się budowę sieci autostrad komunikacyjnych7. Zdaniem L. Nefiodowa — wieloletniego doradcy w bońskim ministerstwie badań i technologii — piąta fala, dzięki wykorzystaniu informatyki, będzie najdłuższa i najbardziej pomyślna ze wszystkich dotychczasowych cykli w gospodarce światowej8. 10. Cykle super długie. Badania C. van Ewijka nad gospodarką brytyjską Cykle potwierdziły istnienie długich fal, ale o czasie znacznie przekraczającym super długie cykle Kondratiewa. Na podstawie zmian stóp wzrostu produkcji przemysłowej w Wielkiej Brytanii w latach 1760-1980 można wyznaczyć trzy bardzo długie tendencje rozwojowe, wokół których oscylują cykle krótsze (rys. 21.5). Lata 1760-1915/20 tworzą super długi — 155-160-letni — cykl gospodarczy, składający się z 70-letniego wzrostu produkcji i 85-90-letniego spadku aktywności produkcji. Po przełomie 1915/20 rozpoczął się drugi '' A. Piskozub, Kierunek — rok dwutysięczny, Warszawa 1976, s. 63-64. Poszczególne cykle Kondratiewa nazywa się niekiedy następująco: pierwszy — cykl integracji wewnątrz-krajowych, drugi — cykl ekspansji (podbojów kolonialnych i uzależnienia ekonomicznego innych krajów), trzeci — cykl intensyfikacji rozwoju gospodarczego, czwarty — cykl racjonalizacji (rewolucji naukowo-technicznej). 7 F. Came, Powrót „długich cvklów", „Forum" 1994, nr 4, s. 13. s A. Woydt, Jesteśmy na szczycie fali, „Przegląd Techniczny" 1992, nr l, s. 14. 450 Stanisław Jankowski 1760 1830 1915/1920 Rysunek 21.5. Długie cykle w rozwoju gospodarki okres super długiego cyklu. Załamanie wzrostu van Ewijk przewidywał — choć niezbyt pewnie — na lata siedemdziesiąte. Ta niepewność związana jest z tym, że w super długich cyklach zmiany gospodarcze i społeczne świadczące o zwrocie długiej fazy wzrostu lub spadku ujawniają swe efekty w długim okresie. Super długi cykl należy traktować jako interesującą hipotezę badawczą. Dane statystyczne z innych krajów potwierdzają bardzo długie tendencje rozwojowe, które jednak różnią się nieco od tendencji zaprezentowanych powyżej. W 1939 r. J. Schumpeter podjął próbę teoretycznego wyjaśnienia trzech typów cykli o różnej długości: Kondratiewa, Juglara i Kitchina. Opierając się na hipotezie o decydującym znaczeniu innowacji dla cyklicznego rozwoju gospodarki, wyjaśniał nakładanie się na siebie powyższych cykli różnym czasem, jaki upływa między zastosowaniem rozmaitych typów innowacji a momentem, kiedy ich skutki w postaci towarów ujawniają się na rynku. Schumpeter przyjmuje stosunek podrzęd-ności cykli krótszych w stosunku do cykli dłuższych. Cykl dłuższy wyznacza tendencję, wokół której zachodzą fluktuacje krótsze. Stąd cykle Kitchina wahają się wokół cykli Juglara, a te z kolei wokół cykli Kondratiewa (rys. 21.6). trend cykle Kondratiewa cykle Juglara cykle Kitchina Rysunek 21.6. Cykle Kondratiewa. Juglara i Kitchina 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego Przy takim podejściu logiczne jest przyjęcie założenia o istnieniu cykli jeszcze dłuższych, wokół których mogłyby wahać się cykle Kondratiewa. Z tego punktu widzenia wyniki badań C. van Ewijka są bardzo inspirujące. 451 21.4. Cechy cyklu koniunkturalnego i przebieg klasycznego cyklu koniunkturalnego Zasadniczymi elementami cyklu są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywność. Elementy te stanowią podstawę rozróżnienia cyklu klasycznego (pełnego) od zdeformowanego. Z badań historycznych wynika, że zewnętrzny obraz cykli koniunkturalnych — zwłaszcza amerykańskich — jest mocno zróżnicowany. Podlegały one zmianom zwłaszcza po drugiej wojnie światowej. Deformacji w przebiegu cyklu ulegały nie tylko: czas trwania cyklu, skale wahań, proporcje faz — ale także niektóre wskaźniki ekonomiczne. Czasami „punkty zwrotne" były łagodne, innym razem — bardzo ostre, a przebieg cyklu był bardziej lub mniej skomplikowany. Choć poszczególne cykle mają wiele cech wspólnych i należą jakby do tej samej rodziny, to jednak często różnią się między sobą dość istotnie, a więc nie są bliźniakami. Te różnice między cyklami — wywoływane czynnikami wcześniej nie istniejącymi — powodują, że trafne przewidywanie przyszłych warunków gospodarowania jest bardzo rzadkie. Pierwszą czynnością w badaniu koniunktury jest identyfikacja cyklu Identyfikacja i jego periodyzacja. Identyfikacja cyklu polega na oznaczeniu — na podstawie cyklu przyjętych kryteriów — punktów zwrotnych danego wskaźnika aktywności gospodarczej (rys. 21.7). Rysunek 21.7. Zewnętrzny obraz cyklu Górny punkt zwrotny (G) odpowiada najwyższej wartości miernika (wskaźnika) w danym cyklu. Oznacza też końcowy punkt jego wzrostu i początkowy punkt jego spadku. Analogicznie dolny punkt zwrotny (D) odpowiada najniższemu poziomowi miernika w danym cyklu. Jest też końcowym punktem jego spadku i początkowym punktem jego wzrostu. 452 Stanisław Jankowski W punktach zwrotnych cyklu koniunkturalnego aktywność gospodarcza zmienia kierunek. Oznaczenie punktów zwrotnych cyklu umożliwia pomiar długości cyklu, czyli określenie czasu jego trwania. Pełny cykl koniunkturalny wyznaczają dwa kolejne dolne lub górne punkty zwrotne. Okresy występujące między punktami zwrotnymi określane są jako fazy cyklu koniunkturalnego. Periodyzacja W literaturze przedmiotu można spotkać wiele koncepcji oznaczania faz cyklu (periodyzacji) cyklu koniunkturalnego. Zwolennikami koncepcji cyklu o czterech fazach, choć niekiedy różnie nazywanych i w zmienionej kolejności, są: A.F. Burns, W.C. Mitchell (ożywienie, ekspansja, recesja, kontrakcja), J.A. Schumpeter (rozkwit, recesja, depresja, poprawa) i L. Mendelson (kryzys, depresja, ożywienie, rozkwit). Ten ostatni podział zyskał sobie największą popularność w dotychczasowej literaturze przedmiotu w Polsce. Deformacja cyklu po drugiej wojnie światowej, głównie pod wpływem interwencjonizmu państwowego, spowodowała, że coraz częściej stosuje się dwufazową koncepcję cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z nią wyodrębnia się w cyklu tendencje zniżkowe (recesja) i tendencje zwyżkowe w gospodarce (ekspansja). Proces reprodukcji w gospodarce rynkowej dokonuje się z reguły żywiołowo. Zmiany ilościowe dotyczą takich podstawowych wielkości gospodarczych, jak: dochód narodowy, stopa zysku i akumulacji, rozmiary inwestycji, produkcji i kredytów oraz poziomu zatrudnienia i płac. Gospodarce rynkowej właściwy jest rozwój cykliczny, co przez niektórych ekonomistów nie jest uważane za wadę, a po prostu za naturalną cechę rozwoju gospodarczego. Powtarzają się więc wahania koniunkturalne, a klasyczyny cykl koniunktury składa się z czterech faz (rys. 21.8). Rysunek 21.8. Fazy cyklu B C D faza recesji AB - faza kryzysu BC - faza depresji, CD - faza ożywienia (poprawyjl eksDansji DE - teza rozkwitu (prosperity)J raza eKSPansJ' Między poszczególnymi fazami zachodzi związek przyczynowo-skut-kowy, co oznacza, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy i procesy w następnej fazie. Endogeniczne mechani- 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 453 zmy tkwiące w gospodarce rynkowej doprowadzają do zakłóceń równomierności reprodukcji. Kryzys oznacza załamanie gospodarcze9. Objawia się on względną Kryzys nadprodukcją, tzn. nadmiarem towarów w stosunku do efektywnego popytu. Spadają ceny, a w ślad za nimi stopa zysku. Ogranicza się więc produkcję. Spadek produkcji trwa dopóty, dopóki nie zostaną sprzedane lub zlikwidowane (np. przez zatopienie lub spalenie) nadmierne zapasy towarowe, a poziom bieżącej produkcji nie dostosuje się do aktualnego poziomu popytu. Naturalną granicą spadku produkcji jest minimalny — w danych warunkach społeczno-ekonomicznych — poziom konsumpcji. Zmniejszająca się rentowność doprowadza do bankructwa słabsze przedsiębiorstwa. Ich majątek produkcyjny ulega likwidacji, bądź wykupywany jest przez firmy silniejsze ekonomicznie. Kryzys stwarza więc warunki sprzyjające centralizacji kapitału. Rozmiary inwestycji w skali gospodarki są niższe od faktycznego zużycia środków trwałych. Ograniczone są one znacznie silniej niż produkcja globalna, ze względu na trudności w zdobyciu potrzebnego kapitału i na brak perspektyw zadowalającego zysku. Powoduje to, że spadek produkcji jest zazwyczaj największy w dziale produkującym środki produkcji. Tempo załamania gospodarczego może być przyspieszone przez politykę kredytową banków oraz panikę giełdową. Dno kryzysu (cyklu koniunkturalnego) określa się mianem depresji. Depresja Charakteryzuje się ona zahamowaniem spadku produkcji, a także najczęściej stabilizacją zatrudnienia, cen, zysku i stopy zysku. Gospodarka osiąga równowagę na najniższym poziomie. W tej fazie rentowne są tylko przedsiębiorstwa o najniższych kosztach produkcji. Stwarza to sprzyjające warunki dla postępu technicznego i wykorzystania w produkcji nowych urządzeń i technologii. Zaczynają działać bodźce do stwarzania i odnowy zużytego i przestarzałego kapitału trwałego. Nadwyżka kapitału płynnego nad zapotrzebowaniem na niego sprzyja pojawieniu się na rynku taniego kredytu. Procesy przystosowawcze, zachodzące w fazie kryzysu i depresji, usuwając najostrzejsze dysproporcje w rozwoju produkcji i zbytu, nakłaniają wytwórców do unowocześnienia produkcji poprzez nowe inwestycje, co odgrywa decydującą rolę w określeniu następnego cyklu koniunkturalnego. Z tego powodu kryzys bywa niekiedy nazywany fazą konstytuującą cały cykl koniunkturalny. Faza ożywienia jest wyjściem z depresji, co znajduje wyraz we wzroście Ożywienie produkcji osiągającej po pewnym czasie poziom sprzed kryzysu. Zwiększający '' Z punktu widzenia tendencji rozwojowych kryzys można potraktować jako załamanie przechodzące przez trend, natomiast recesję — jako załamanie nad trendem. O przyczynach kryzysów i mechanizmie cyklu koniunkturalnego jest też mowa w dalszej części rozdziału. 454 Stanisław Jankowski się popyt na dobra inwestycyjne prowadzi do koniunkturalnego wzrostu ich cen i poprawy rentowności produkcji u ich producentów. Zwiększa się zatrudnienie, a w wyniku tego zwiększa się popyt na środki spożycia. Poprawa warunków rozwoju produkcji korzystnie wpływa na poziom zysku i stopy zysku. W gospodarce reprodukcja prosta przekształca się w reprodukcję rozszerzoną. Żywiołowość dynamiki głównych czynników produkcji staje się zalążkiem przyszłych dysproporcji wzrostu gospodarczego. Rozkwit Rozkwit (boom, szczyt koniunktury) to ostatnia faza cyklu koniunkturalnego, w której wszystkie istotne wielkości gospodarcze — produkcja, zatrudnienie, płace, ceny, inwestycje, stopa zysku — osiągają poziom wyższy od poziomu sprzed kryzysu, co stanowi dominującą cechę tej fazy. W ciągu XIX w. produkcja w fazie rozkwitu przewyższała poziom z poprzedniego cyklu o 20-40%. Tak więc każdy następny kryzys zaczynał się na poziomie znacznie wyższym od poprzedniego. Dynamika tych podstawowych wielkości ekonomicznych jest jednakże zróżnicowana. Najszybciej rosną ceny dóbr inwestycyjnych, niezbędnych do powiększenia i odnowienia kapitału trwałego. Słabszą dynamikę wykazują ceny dóbr konsumpcyjnych oraz płace. Owa nierównomierność rozwoju narusza warunki niezbędne do utrzymania równowagi. Wzrost cen środków produkcji i płac oraz wykorzystanie przestarzałych maszyn i urządzeń, w celu sprostania rosnącemu popytowi, oznacza ekspansję przy rosnących kosztach. Pod wpływem popytu na kredyt rośnie jego cena (stopa procentowa). W ten sposób w fazie rozkwitu dojrzewaj ą przesłanki kryzysu ekonomicznego nadprodukcji. Cykl koniunkturalny kończy się, gdy faza rozkwitu osiąga swój szczyt. Wówczas ogólny poziom aktywności gospodarczej przestaje się podnosić. Szczyt jest najwyższym punktem cyklu koniunkturalnego i stanowi przejście z fazy boomu jednego cyklu do fazy kryzysu drugiego cyklu. Jednak koniec fazy rozkwitu może być zidentyfikowany dopiero po pewnym czasie. Samoczynne rozwiązywanie sprzeczności cyklu koniunkturalnego powoduje określone straty gospodarcze, co jest wyrazem ograniczonej racjonalności gospodarowania. Współczesne państwa kapitalistyczne podejmują więc próby przeciwdziałania stratom gospodarczym powstającym w toku cykli koniunkturalnych. Próby te nie likwidują cyklu koniunkturalnego, chociaż zmieniają jego przebieg. Interwencja państwa powoduje przede wszystkim ograniczenie amplitudy wahań gospodarczych oraz zmniejszenie dolegliwości społecznych powodowanych kryzysem. 21.5. Teorie cyklu koniunkturalnego Teoria cyklu jest uproszczonym i syntetycznym opisem istoty cyklu. Przedstawia najbardziej podstawowe procesy w nim zachodzące, ale pomija mniej istotne oraz nie bierze pod uwagę okoliczności przypadkowych. 21. Cvkliczno.sc rozwoju gospodarczego 455 Cykl koniunkturalny jest zjawiskiem na tyle złożonym, że stwarza możliwości wielostronnego interpretowania. W zależności od wyznawanych poglądów i przyjętych za główne czynników sprawczych ekonomiści w ostatnich dwóch stuleciach tworzyli różne wersje (teorie) interpretacyjne mechanizmu rozwoju, zastoju i regresu gospodarczego w kapitalizmie. Teorie te różnią się między sobą stopniem szczegółowości analizy i uogólniającymi wnioskami. Oto kilka przykładów. 1. Teoria Marksa (1818-1883). Rolę mechanizmu gospodarczego, który Teoria cykli w warunkach prywatnej własności środków produkcji doprowadza do Marksa periodycznych załamań produkcji, odgrywa walka konkurencyjna, która w okresie wysokiej koniunktury nakłania przedsiębiorców (kapitalistów) do nadmiernego rozszerzania produkcji i inwestycji, przy jednoczesnym utrzymywaniu konsumpcji pracobiorców na relatywnie niskim poziomie, co powoduje, że niedostateczna chłonność rynku wcześniej czy później staje się barierą ekspansji. Konsumpcja staje się granicą ekspansji dopiero w ostatecznym rachunku. Zanim dojdzie do zahamowania ekspansji i rozpoczęcia spadku produkcji, sprzeczności związane z konsumpcją muszą być poprzedzone wieloma innymi zjawiskami, jak dysproporcje występujące w produkcji, wyczerpanie najkorzystniejszych możliwości inwestycyjnych, zaburzenia dotyczące zbytu, obciążenie produkcji nadmiernymi kosztami utrzymania zapasów itd. Istotną rolę w cyklu odgrywa także stopa zysku. Wahania krótkookresowe stopy zysku wywierają duży wpływ na wielkość produkcji bieżącej, stanowiąc wraz z wielkością zapasów podstawę do podjęcia decyzji o rozszerzeniu lub zmniejszeniu produkcji. Długookresowa tendencja spadkowa stopy zysku powoduje zaostrzenie konkurencji, w związku z czym wzmaga tendencję do wyprzedzania przez produkcję możliwości zbytu w okresach wysokiej koniunktury. Cały ten mechanizm gospodarczy przeciwstawia interes prywatny kapitalisty interesom całej gospodarki narodowej: zachowanie kapitalisty, racjonalne z punktu widzenia maksymalizacji indywidualnego zysku, staje się nieracjonalne z punktu widzenia rozwoju całości gospodarki, rodzi względną nadprodukcję, obniża w dłuższym okresie stopę zysku. 2. Teoria inwestycyjna Keynesa (1883-1946). Cykliczny rozwój jest Teoria cykli prawidłowością, a przyczyny wahań tkwią w wahaniach rozmiarów inwestycji, Keynesa które z kolei uwarunkowane są zmianami krańcowej wydajności kapitału. Keynes rozpoczyna analizę od początku fazy boomu. Stopa procentowa jest wtedy stosunkowo niska, a wydajność kapitału — stosunkowo wysoka. Wśród przedsiębiorców rozpowszechnia się wówczas fala optymizmu. Przewidują oni wysoki poziom przyszłych zysków, które mają się utrzymać przez długi okres. Skłania ich to do zwiększania rozmiarów inwestycji, co uruchamia efekty mnożnikowe i daje w rezultacie kumulatywny wzrost dochodu i zatrudnienia. 456 Stanisław Jankowski Keynes posługuje się pojęciem mnożnika inwestycyjnego, mówiącego o tym, ile razy większy jest ogólny przyrost dochodu od powodującego go przyrostu wydatków na inwestycje: k = AY Ponieważ Y=C + I, to AY=AC+AI. Stąd Al = AY-AC. Podstawiając wartość Al do równania mnożnikowego otrzymujemy: AY k = AY-AC' po podzieleniu licznika i mianownika przez AY mamy: l k = 1- AC ~AY Wartość mnożnika inwestycyjnego zależy od krańcowej psychologicznej IAC\ skłonności do konsumpcji ——, a więc od tego, jaką część przyrostu dochodu ludność zechce wydać na powiększenie konsumpcji. W miarę jak przedłuża się koniunktura w gospodarce, zaczynają jednak działać czynniki zmniejszające krańcową wydajność kapitału. Wzrastają mianowicie powoli koszty produkcji, ponieważ ulegają wyczerpaniu pewne gatunki surowców oraz rosną płace robocze w miarę zmniejszania się bezrobocia. Jednocześnie wraz ze wzrostem dochodu rośnie skłonność do oszczędzania; popyt konsumpcyjny nie zwiększa się tak szybko, jak dochód i produkcja. Ceny nie mogą więc rosnąć w tym samym tempie, co koszty produkcji. W tych warunkach krańcowa wydajność kapitału musi się obniżyć, co skłoni przedsiębiorców do zmniejszenia rozmiarów inwestycji. Spadek inwestycji, poprzez efekty mnożnikowe, prowadzi do zwielokrotnionego zmniejszenia się rozmiarów dochodu. Sytuacja taka, zdaniem Keynesa, powoduje zasadniczą zmianę nastrojów przedsiębiorców. Ogarnia ich pesymizm i tracą zaufanie do przyszłości. Ograniczają gwałtownie inwestycje, co wpędza gospodarkę w stan kryzysu, szybko zmniejszają się rozmiary produkcji, zatrudnienia i dochodu narodowego. Dlaczego fala kryzysu wyzwala pewne siły, które hamują w końcu proces zmniejszania się produkcji? Podstawową przyczyną jest zmniejszenie się skłonności do oszczędzania w miarę spadku rozmiarów dochodu narodowego. Sprawia to, że popyt konsumpcyjny zaczyna spadać wolniej niż dochód, powstają więc przesłanki stabilizacji popytu. Jednocześnie, w miarę upływu czasu, następuje zużycie istniejących kapitałowych zdolności wytwórczych, ponieważ inwestycje tak bardzo się zmniejszyły, że nie osiągają 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 457 nawet rozmiarów koniecznych inwestycji restytucyjnych. W gospodarce występują więc procesy dekapitalizacyjne, co po pewnym czasie skłania przedsiębiorców do zwiększenia rozmiarów inwestycji, albowiem zmniejszone zdolności wytwórcze nie wystarczają na zaspokojenie nawet zmniejszonego popytu. Wzrostowi wydajności kapitału sprzyja ponadto niski poziom płac, jaki się ukształtował w okresie kryzysu. Powstają więc warunki do poprawy koniunktury, co pozwala przedsiębiorcom wejść w ponowną fazę optymizmu. 3. Teoria determinizmu technologicznego Schumpetera. J.A. Schumpeter Teoria cykli (1883-1950) zakładał, że motorem napędzającym długookresowe przemiany Schumpetera gospodarcze jest rozwój środków pracy i sposoby ich wykorzystywania w procesach produkcyjnych. W ujęciu historycznym zjawiskami wyznaczającymi punkty zwrotne są rewolucje przemysłowe. Po stosunkowo długich okresach rozprzestrzeniania się i dominowania określonego rodzaju postępu technicznego następuje czas jego zamierania i rodzenie się nowego rodzaju postępu technicznego. Czynniki inicjujące postęp techniczny są różnej natury. Człowiek jako podmiot gospodarczy przystosowuje otaczające go środowisko naturalne do swoich potrzeb, przekształca zasoby przyrody w dobra konsumpcyjne i produkcyjne. Dążność do lepszego zaspokajania potrzeb oraz ograniczoność zasobów w stosunku do potrzeb zmuszają człowieka do poszukiwania coraz efektywniejszych sposobów (technik) zdobywania i przekształcania zasobów naturalnych. Ten mechanizm społeczno-ekonomiczny daje podstawę do formułowania prawa postępującego rozwoju sił wytwórczych, czyli ciągłego postępu technicznego. 21.6. Teoria sekularnej stagnacji Do czołowych przedstawicieli tej teorii zalicza się amerykańskich ekonomistów A.H. Hansena, B. Higginsa i P.M. Sweezego. Głoszą oni tezę, że kapitalistyczne kraje rozwinięte doszły do stanu „dojrzałości gospodarczej", w którym ich wzrost ekonomiczny jest wolniejszy niż w przeszłości. Pogłębia się różnica między dochodem narodowym faktycznie osiągniętym, a dochodem, jaki można by wytworzyć przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji. Sekularna stagnacja przejawia się poprzez zmianę charakteru cyklu koniunkturalnego. Depresje stają się coraz głębsze i dłuższe, a okresy ożywienia — słabsze i krótsze. Wśród przyczyn zwolnienia tempa wzrostu gospodarczego dostrzega się spadek stopy przyrostu ludności, ograniczenie ekspansji geograficznej i zmniejszenie się rozmiarów potrzebnej akumulacji kapitału w związku ze zmianą typu postępu technicznego. 458 Stanisław Jankowski Spadek przyrostu ludności ma oddziaływać niekorzystnie na rozmiary inwestycji. Zmniejszają się wtedy przede wszystkim rozmiary różnego typu inwestycji socjalnych, które w rozwiniętej gospodarce stanowią ponad 30% inwestycji i wywierają istotny wpływ na kształtowanie się koniunktury. Starzejące się społeczeństwa cechuje też mniejsza przedsiębiorczość, a większa skłonność do oszczędzania, aby w przyszłości zapewnić sobie rentierski tryb życia. Zwiększającym się rozmiarom oszczędności nie towarzyszy jednak odpowiedni wzrost inwestycji i w ten sposób w gospodarce narastają tendencje stagnacyjne. Na zmniejszenie możliwości inwestycyjnych oddziałuje także utrata dawnych możliwości ekspansji zewnętrznej, które tworzyły kiedyś przesłanki szybkiego wzrostu gospodarczego. Choć obecnie istnieją olbrzymie tereny zacofane ekonomicznie, to jednak warunki inwestowania są tam zmienne, a rentowność w dłuższych okresach niepewna. Ujemny wpływ na rozmiary inwestycji wywarła zmiana typu postępu technicznego. Minęła bowiem era kapitałochłonności wynalazków dających początek wielkiemu ruchowi inwestycyjnemu. W związku z tym obniżył się współczynnik kapitałochłonności. Do osiągnięcia określonego przyrostu dochodu narodowego potrzebny jest mniejszy przyrost ogólnego zasobu kapitału, a więc mniejsze inwestycje. 21.7. Interwencjonizm państwowy Wczesny inter- Interwencjonizm państwowy to polityka czynnego oddziaływania państwa wencjonizm kapitalistycznego na gospodarkę narodową. Pojawił się już w okresie pierwotnej akumulacji kapitału (XVI-XVIII w.). Kształtujący się wówczas ustrój społeczno-gospodarczy wymagał pomocy ze strony państwa poprzez protekcjonizm celny, system podatkowy, pożyczki państwowe, wywłaszczanie chłopów z ziemi, wojny handlowe i system kolonialny. Państwo też zakładało manufaktury, regulowało warunki pracy i płacy, wprowadzało przymus pracy i budowało infrastrukturę ekonomiczną, jako niezbędny warunek prawidłowego funkcjonowania gospodarki narodowej . Sytuacja zmieniła się w XVIII w., kiedy kapitalizm był już w pełni ukształtowany. Wówczas angielscy ekonomiści (A. Smith i D. Ricardo) zaczęli głosić zasady liberalizmu gospodarczego — lesseferyzmu, domagając się wolności handlu zagranicznego i pełnej swobody dla wewnętrznej działalności gospodarczej. Rola państwa, według tych poglądów, sprowadzała się do zabepieczenia własności oraz zapewnienia ładu i porządku publicznego, czyli do roli „stróża nocnego". W XIX w. i w pierwszych dziesięcioleciach XX w. (z wyjątkiem okresu I wojny światowej) zasady liberalizmu nadal panowały wewnątrz krajów 21. C\kliczność rozwoju gospodarczego 459 kapitalistycznych. Państwa nie prowadziły poważniejszej działalności gospodarczej, organizując najwyżej niektóre zakłady wyższej użyteczności (koleje, telefon, telegraf, pocztę). Dopiero wielki kryzys gospodarczy z lat 1929-1933 wymusił aktywną rolę państwa w gospodarce, mającą na celu złagodzenie następstw kryzysu. Pierwsze posunięcia różnych rządów miały charakter empiryczny, a teoretyczną podstawę stworzył angielski ekonomista J.M. Keynes dopiero w 1936 r. w pracy Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Negatywny stosunek do aktywnego oddziaływania państwa na kształtowanie przebiegów procesów gospodarczych mają zwolennicy neoli-beralizmu. Uważają oni, że swobodna gra sił ekonomicznych występujących na rynku zapewnia najwłaściwsze warunki dla rozwoju gospodarczego. Współcześnie większość istotnych problemów gospodarczych rozpatrywana jest przez pryzmat interwencyjnej roli państwa. Podjęło się ono Współczesny zadania nie tylko pośredniego koordynowania działalności gospodarczej, ale interwen-w wielu dziedzinach bezpośrednio kieruje niektórymi dziedzinami życia cJ°nizm społeczno-gospodarczego, wyznaczając im kierunki i tempo rozwoju oraz wpływając na ich funkcjonowanie. Bez udziału państwa w gospodarce nie można rozwiązać tak trudnych i brzemiennych w społeczne skutki problemów, jak: masowe ubóstwo, nierówności w podziale bogactwa, nierównomierny wzrost demograficzny, regionalne dysproporcje gospodarcze itp. Spełnianie funkcji gospodarczych przez państwo spowodowało, że powołano wiele instytucji i urzędów do sprawowania kontroli i oddziaływania na różne dziedziny życia gospodarczego. Zwiększające się zatrudnienie w powyższych ogniwach administracyjnych państwa spowodowało wykształcenie się technokracji państwowej. Jej cechą jest większa trwałość niż samego rządu i tym samym częściowa od niego niezależność. Wywieranie przez państwo skutecznego wpływu na gospodarkę i spełnianie roli podmiotu gospodarowania wymaga silnych podstaw ekonomicznych. Dlatego państwo stawało się stopniowo właścicielem (np. części infrastruktury ekonomicznej czy społecznej) lub kontrolerem (np. w przemyśle zbrojeniowym) znacznej liczby przedsiębiorstw. Pełni w stosunku do nich funkcje regulacyjne w zakresie produkcji, inwestycji, postępu technicznego, zatrudnienia i kooperacji z innymi podmiotami gospodarczymi. Dzięki rosnącemu — w stosunku do PKB — budżetowi państwa możliwe są zakupy dóbr i usług konsumpcyjnych oraz inwestycyjnych. Stanowią one od 15 do 20% PKB, co sprawia, że państwo jest bardzo ważnym elementem globalnego popytu. Zapotrzebowanie na dobra i usługi finansowane przez państwo rośnie do takiego stopnia, że wywołuje ono często deficyty budżetowe w poszczególnych latach. Są one pokrywane pożyczkami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, co powoduje pojawienie się lub wzrost istniejącego już długu 460 Stanisław Jankowski Główne cele interwencjonizmu publicznego. Musi on być w przyszłości spłacony za pomocą wyższych podatków, co spowoduje zmianę zasad podziału PKB I0. Najczęściej do głównych celów interwencjonizmu zalicza się: • dążenie do osiągnięcia wysokiej stopy wzrostu gospodarczego przy możliwie pełnym zatrudnieniu i wykorzystaniu nowoczesnych czynników wzrostu, • ograniczanie wahań cen, dbanie o dobry pieniądz i jego siłę nabywczą, • utrzymywanie zrównoważonego bilansu płatniczego i ustabilizowanego kursu walutowego, • rozwiązywanie problemów ekologicznych, • reagowanie na globalne procesy gospodarcze, w tym zwłaszcza tendencje do integracji gospodarek narodowych. Interwencjonizm państwowy jest rezultatem praktyki gospodarczej i niektórych nurtów teorii ekonomii, wymierzony przeciwko żywiołowym wahaniom gospodarki rynkowej. Jest też jedną z głównych przyczyn deformacji cyklu koniunkturalnego po II wojnie światowej (rys. 21.9). Rysunek 21.9. Wpływ interwencjonizmu państwowego na cykle koniunkturalne Cykl we współczesnym kapitalizmie ma już tylko dwie fazy: spadkową (recesję) i zwyżkową (ekspansję). Faza spadkowa łączy fazy kryzysu i depresji, a faza ekspansji łączy ożywienie i rozkwit. Faza spadkowa nie musi charakteryzować się absolutnym spadkiem poszczególnych wskaźników działalności gospodarczej. Jej objawem może być brak wzrostu czy nawet zwolnienie tempa wzrostu. Przebieg cyklu stał się więc mniej „wybuchowy", amplituda wahań zróżnicowana, a czas trwania poszczególnych cykli różny. Modyfikacja cyklu spowodowała też nowe zjawiska ekonomiczne. Dawnym fazom spadkowym towarzyszył spadek cen, a zwiększający się 111 Główną przyczyną trzykrotnego (nominalnie) wzrostu długu publicznego w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych był wyścig zbrojeń, a nie koszty ingerencji państwa w gospodarkę. W 1992 r. dług ten wynosił 4 bln dolarów, czyli ponad 25% wartości całego majątku narodowego Stanów Zjednoczonych. Zob. S. Albinowski. Rynek w pampersach, „Wprost" 1993, nr 18, s. 75. 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 461 stopniowo popyt sprawiał samoczynne wejście w fazę ożywienia. Obecne procesy monopolizacji, umożliwiające administracyjne stanowienie cen, doprowadziły do tego, że ceny wykazują tendencję rosnącą. Z drugiej strony okresy recesji, przez swą płytkość, przestają pełnić rolę swoistego katharsis (oczyszczenia) przywracającego warunki reprodukcji rozszerzonej. Utrudnia to samoczynne przerwanie zaklętego kręgu recesji, inflacji i bezrobocia. Wpływ państwa i monopoli na przebieg cyklu przedłuża fazy spadkowe oraz skraca fazy ekspansji i ogranicza ich dynamikę. Łagodzenie przebiegu cyklu osłabia nie tylko tempo wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach, ale też dynamikę rozwojową systemu kapitalistycznego. W ten sposób diabeł został zastąpiony Belzebubem — zauważa metaforycznie A. Jabłońska". Wydaje się więc, że sprzeczność między stale rosnącymi możliwościami produkcyjnymi a ograniczonymi rozmiarami popytu musi znajdować swe ujście w pogłębiających się kryzysach. 21.8. Instrumenty i formy interwencjonizmu Wahania gospodarcze nie wykazują już tak wielkiej amplitudy jak poprzednio Automatyczne (por. rys. 21.9). Jest to też skutek przemian w strukturze społeczno- stabilizatory -gospodarczej w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Wszystkie koniuktury .... 'i ^ • , . - • „ • • ^ „ , gospodarczej te przyczyny sprawiły, iż współcześnie mówi się o istnieniu automatycznych stabilizatorów koniunktury gospodarczej. Należą do nich następujące zjawiska: • wysokie zatrudnienie w szeroko pojętych usługach nie jest bezpośrednio związane z wahaniami produkcji materialnej, a dochody z nim związane nie spadają równolegle do spadku produkcji, • zachowanie oligopoli na rynku jest aktywne; dążą one do kształtowania wielkości i struktury popytu przez wprowadzanie na rynek nowych produktów, nowych modeli znanych towarów oraz prowadzą akcję reklamową, co uniezależnia w pewnym stopniu popyt efektywny od wahań produkcji społecznej, • wydatki na badania naukowe i rozwojowe są ponoszone w dużej mierze niezależnie od bieżącej koniunktury gospodarczej i wpływają stabilizująco na gospodarkę kraju, • spadek dochodów z pracy w okresie załamania gospodarczego jest częściowo rekompensowany przez wzrost dochodów z ubezpieczenia społecznego, • progresywny system podatkowy działa stabilizująco na popyt efektywny, gdyż hamuje zarówno wzrost, jak i spadek dochodów, 1' Materiah' do studiowania ekonomii, pr. zbiór, pod red. A. Jabłońskiej, Łódź 1991, s. 232. 462 Stanisław Jankowski Polityka pieniężno- -kredytowa Polityka budżetowa Oddziaływanie sektora państwowego • łagodny spadek dywidend wpływa stabilizująco na dochody ludności. Automatyczne stabilizatory koniunktury gospodarczej nie są jednak zdolne samodzielnie eliminować wahań cyklicznych gospodarki narodowej. Mogą one jedynie wspomagać działania państwa, które jest w stanie znacząco wpływać na zmianę sytuacji gospodarczej. Jednak skuteczności wpływu poszczególnych instrumentów, będących v dyspozycji państwa, nie da się praktycznie ocenić, gdyż stosowane są one wespół z innymi przedsięwzięciami polityczno-gospodarczymi. Państwo wykorzystuje związek między działalnością kredytową banków a działalnością produkcyjną przedsiębiorstw. Odpowiednie kierowanie działalnością banków powoduje spodziewaną reakcję przedsiębiorstw. Do typowych instrumentów pieniężno-kredytowych zalicza się: • manipulowanie stopą procentową, • reglamentację rezerwy obowiązkowej, • operacje otwartego rynku n. Wpływ polityki budżetowej na sytuację koniunkturalną kraju to przede wszystkim jej oddziaływanie na konsumpcję i inwestycje — dwa podstawowe agregaty decydujące o równowadze i rozwoju gospodarczym. Oddziaływanie na konsumpcję odbywa się przez zmiany podatków i bezpośrednią redystrybucję dochodów. Powstaje wówczas nowy popyt efektywny wskutek dokonywania wydatków z budżetu państwa. Dochody ludności, a więc i konsumpcja, kształtowane są także przez rozmiary zatrudnienia w aparacie państwowym, tj. liczbę pracowników utrzymywanych z budżetu państwa. Polityka budżetowa oddziałuje też na inwestycje, zarówno publiczne, jak i prywatne. Finansowanie z budżetu inwestycji publicznych, szczególnie w sferze infrastruktury ekonomicznej, obliczone jest na pobudzanie aktywności gospodarczej kraju poprzez tworzenie nowych miejsc pracy i nowego rynku zbytu dla części przedsiębiorstw, by w konsekwencji wywołać wzrost produkcji. Oddziaływanie budżetu na inwestycje prywatne odbywa się trzema sposobami: • przez stosowanie ulg podatkowych, • przez potrącanie od kwot do opodatkowania sum wydatkowanych na inwestycje, • przez stosowanie przyspieszonej amortyzacji środków trwałych, która zmniejsza zysk bilansowy do opodatkowania. Rozwój kapitalizmu doprowadził do powstania sektora państwowego. Grupuje on przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe. Może zatem przez swój potencjał wpływać na koniunkturę gospodarczą kraju. Jego siła oddziaływania, różna w poszczególnych krajach, zależy od jego zakresu i znaczenia w gospodarce narodowej. 12 Bardziej szczegółowe omówienie tych zagadnień można znaleźć w następnym rozdziale. 21. Cykliczność rozwoju gospodarczego 463 Przedsiębiorstwa państwowe w swej działalności biorą najczęściej pod uwagę długofalowe interesy branży i kraju. Ich decyzje inwestycyjne są mniej podatne na zmiany stopy zysku. Większa stabilność inwestycji państwowych niż prywatnych zapewnia większą stabilizację wzrostu gospodarczego i większą odporność gospodarki na wahania cykliczne. W wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych udział inwestycji sektora państwowego w globalnych inwestycjach kraju waha się w granicach 20-35%. Najwyższy ich poziom występuje we Francji, Włoszech i Austrii. Z punktu widzenia polityki antycyklicznej sektor państwowy oddziałuje też na wielkość produkcji społecznej, rozmiary zatrudnienia i organizację rynku. Do niedawna nie używano cen jako narzędzia oddziaływania gospodar- Polityka cen czego. Uważano — zgodnie z teorią liberalną — że ceny na rynku powinny kształtować się w wyniku konkurencji. Obecnie dopuszcza się możliwość ingerencji państwa w sprawy reglamentacji cen. Dotyczy ona zazwyczaj cen artykułów pierwszej potrzeby, dóbr kapitałowych, usług publicznych, a niekiedy czynszów i energii. Jedne kraje mają stosunkowo długą tradycję w stosowaniu polityki cen (Francja, Belgia, Holandia, Norwegia, Finlandia, Austria), w innych reglamentacja cen ma charakter wyjątkowy (Niemcy, Szwajcaria, Japonia, Stany Zjednoczone). W szerokim ujęciu w zakres polityki dochodów wchodzi regulacja tempa Polityka wzrostu dochodów pieniężnych ludności, stabilizacja poziomu cen, zapewnienie dochodów odpowiednich proporcji w podziale dochodu narodowego, doskonalenie systemu płac oraz regulowanie dynamiki dochodów pozapłacowych (zyski, procent, renta gruntowa itp.) za pomocą odpowiedniej polityki fiskalnej i socjalnej państwa. Polityka dochodów podporządkowana jest polityce antycyklicznej państwa. Za jej pomocą można oddziaływać na konsumpcję ludności, która decyduje w dużej mierze o równowadze gospodarczej kraju lub o jej braku. Głównym celem interwencjonizmu państwowego jest stabilizowanie Planowanie gospodarki, tj. oddziaływanie w celu zmniejszenia wahań poziomu dochodu gospodarcze narodowego, inwestycji i zatrudnienia. Omówione wcześniej instrumenty interwencjonizmu nie zawsze wystarczają, zwłaszcza w procesie przekształceń strukturalnych. Takie zmiany gospodarcze wymagają bowiem długofalowego programu ekonomicznego. Niezbędne więc staje się planowanie makroekonomiczne. Rozumie się pod tym pojęciem uporządkowany zbiór hipotez i zamierzeń rządu w celu zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarczego w długim okresie. Ustalone w planach cele są pewnego rodzaju drogowskazem dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Plany nie mają więc charakteru obligatoryjnego (obowiązkowego), lecz indykatywny (wskazujący). Znaczy to, że nikt nie może zmusić przedsiębiorstw prywatnych do realizacji wytyczonych celów, a jedynie stymulować metodami ekonomicznymi ich działania w pożądanym kierunku. 464 Stanisław Jankowski W Stanach Zjednoczonych, w których oficjalnie nie opracowuje się planów ogólnogospodarczych, planowanie rozwinięte jest na szeroką skalę w wielkich przedsiębiorstwach (korporacjach) i w kompleksie militarno--kosmicznym. Również budżety państwa określają kierunki działań rządu w danym roku i zawierają zamierzenia na następne lata. Dotychczas planowanie gospodarcze jest najlepiej rozwinięte we Francji i w Holandii. Formułowane są nawet poglądy, że planowanie w tych krajach stanowi jedną z istotnych przyczyn wysokiego tempa wzrostu gospodarczego po drugiej wojnie światowej i szybkiej modernizacji gospodarek. W Polsce w 1990 r. uchylono ustawę z 1982 r. o planowaniu społeczno-gospodarczym. Planowanie uznano za symbol poprzedniego systemu, a obowiązek planowania za regułę sprzeczną z zasadą wolności gospodarczej. Przyjęty przez rząd w 1994 r. program rozwoju kraju pod nazwą „Strategia dla Polski" jest przykładem średniookresowego planowania indykatywnego, w którym położono nacisk na szybki wzrost gospodarczy, zmniejszenie inflacji, bezrobocia i długu publicznego, restrukturyzację gospodarki, reformę systemową państwa oraz zmniejszenie ekonomicznych i społecznych kosztów transformacji ustrojowej. Rozdział 22 Międzynarodowy system finansowy 22.1. Rynek walutowy i kursy walut Rozliczenia zagraniczne wymagają wymiany walut, gdyż podmioty dokonu- Waluty jące transakcji zagranicznych używają różnych pieniędzy funkcjonujących wymienialne w ich krajach. Przedmiotem wymiany mogą być waluty wymienialne. Zalicza się do nich waluty tych krajów, które nie stosują żadnych ograniczeń w stosunku do transakcji bieżących dokonywanych ich walutą przez zagraniczne przedsiębiorstwa i osoby fizyczne, czyli przez tzw. cudzoziemców dewizowych. Jest to zewnętrzna wymienialność walut, z której korzystają cudzoziemcy. Jeśli nie stosuje się tych ograniczeń dla przedsiębiorstw i osób fizycznych w kraju, to mamy do czynienia z wymienialnością wewnętrzną. Za waluty wymienialne można kupić towary i usługi, regulować nimi wszelkie zobowiązania zagraniczne, nabywać za nie inne waluty i transferować je do innych krajów. Są one chętnie przyjmowanym środkiem płatniczym, gromadzonym również jako rezerwy bankowe. Waluty niewymienialne charakteryzują się tym, że obroty nimi oraz Waluty nie-transfer ich za granicę są całkowicie lub częściowo ograniczone i mogą być wymienialne zarówno przez cudzoziemców, jak i krajowców, dokonywane tylko po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia władz pieniężnych danego kraju. Z tego względu żaden kraj nie jest zainteresowany gromadzeniem walut niewymienialnych ponad sumy możliwe do wydatkowania w kraju kontrahenta na zakup towarów i usług lub uregulowanie innych zobowiązań. Wymiany walut dokonuje się na rynku walutowym. Pod pojęciem rynku Rynek walutowego, zwanego również rynkiem dewizowym, rozumie się całokształt walutowy transakcji wymiennych walut, a więc transakcji kupna-sprzedaży jednej waluty za drugą. Transakcje te dokonywane są za pośrednictwem banków handlowych, a w niektórych krajach również za pośrednictwem giełd pieniężnych. Stanowią one instytucjonalne formy rynku walutowego. 466 Czesfaw Pietras Kurs walutowy Kursy sztywne Kursy stałe Zależnie od systemu walutowego i stopnia ingerencji władz państwowych rynek walutowy może mieć różny charakter. Może być w pełni reglamentowany przez rząd, który dopuszcza na nim transakcje tylko po określonym kursie urzędowym. Może także podlegać interwencji rządu wykonywanej przez bank centralny, w celu utrzymania kursu rynkowego w określonych granicach lub na określonym poziomie. Może być wreszcie rynkiem wysoko konkurencyjnym, na którym kursy walut kształtują się swobodnie pod wpływem popytu i podaży. Waluty obce są kupowane i sprzedawane w każdym kraju po określonej cenie. Cena wyrażona w walucie krajowej, którą płaci się za jednostkę waluty obcej, nazywana jest kursem waluty. Innymi słowy, kursy walut są to wzajemne relacje wymienne walut poszczególnych krajów. Rozliczeń zagranicznych, poza kompensowaniem należności i zobowiązań, dokonuje się najczęściej w dewizach', dlatego też, jeśli wzajemne relacje wymienne dotyczą dewiz, nazywane są kursami dewiz. Kursy walut i dewiz ogłaszane są zazwyczaj przez bank centralny. W notowaniach kursowych podaje się odrębnie dla walut i dewiz niższy kurs kupna, po jakim bank skupuje waluty i dewizy, oraz wyższy kurs sprzedaży, po jakim je sprzedaje. Różnica między tymi kursami stanowi zarobek banku na transakcjach walutowych. Podstawą do określenia kursów walut są w zasadzie parytety monetarne, czyli relacje siły nabywczej walut. Kurs wynikający z porównania parytetu dwóch walut nazywany jest kursem parytetowym. Stosuje się również kursy centralne, które są ustalane w stosunku do wybranej miary odniesienia, np. waluty wybranego kraju czy koszyka walut. W krajach o wymienialnej walucie kursy, po jakich kupuje się i sprzedaje waluty obce, czyli kursy rynkowe, odchylają się często w górę lub w dół od kursu parytetowego lub centralnego, w zależności od kształtowania się podaży i popytu na określoną walutę na rynku walutowym. Z punktu widzenia możliwości wahań wyróżnia się trzy rodzaje kursów: sztywne kursy urzędowe, kursy stałe i kursy zmienne (płynne). Sztywne kursy urzędowe ustalane są przez rząd i nie ulegają wahaniom. Utrzymywanie tych kursów związane jest z wprowadzeniem odpowiednich ograniczeń dewizowych. Przy istnieniu sztywnych kursów urzędowych, nie zapewniających równowagi na rynku walutowym, i przy występowaniu ograniczeń dewizowych dość często powstaje nielegalny czarny rynek walutowy, na którym kursy kształtują się w zależności od relacji popytu i podaży, nieraz znacznie odchylając się od kursów urzędowych. Kursy stałe ustalane są przez władze monetarne i mogą się wahać pod wpływem podaży i popytu na rynku walutowym, ale tylko w określonych granicach, w górę lub w dół od kursu parytetowego lub centralnego. Stosowanie stałych kursów wymaga likwidowania krótkotrwałych naruszeń Definicja dewiz podana jest w rozdz. 18. 22. Międzynarodowy system finansowy 467 równowagi bilansu płatniczego przez zmiany rezerw walutowych. Jeśli np. w danym kraju pojawi się deficyt bilansu płatniczego, to na rynku walutowym tego kraju występuje nadmierny wzrost popytu na dewizy w stosunku do ich podaży. W wyniku tego wzrasta ich cena, czyli rynkowy kurs dewizowy. Jeśli wzrost ten przekracza dopuszczalne odchylenie od kursu parytetowego lub centralnego, to władze pieniężne muszą interweniować w celu przeciwdziałania tej zwyżce, sprzedając dewizy z posiadanych rezerw za pośrednictwem banków. Sprzedaż ta zwiększa podaż dewiz, wpływając obniżające na ich kurs rynkowy. Jednocześnie zwiększa popyt na walutę krajową, powodując wzrost jej kursu. W odwrotnym przypadku, kiedy w bilansie płatniczym występuje nadwyżka, na rynku walutowym istnieje przewaga podaży dewiz nad popytem, w wyniku czego ich kurs rynkowy obniża się. Gdy osiągnie dopuszczalne odchylenie od kursu parytetowego lub centralnego, wówczas władze pieniężne wykupują nadmiar dewiz, aby zapobiec spadkowi ich kursu poniżej dopuszczalnej granicy. Zwiększony popyt na dewizy powoduje wzrost ich kursu. Jednocześnie wzrasta podaż waluty krajowej, obniżając jej kurs rynkowy. W sytuacji długotrwałego deficytu bilansu płatniczego utrzymywanie Dewaluacja nie zmienionego kursu walutowego jest niemożliwe, gdyż może doprowadzić do wyczerpania się rezerw walutowych. Aby temu zapobiec należy przeprowadzić dewaluację. Dewaluacja jest to obniżenie ceny (kursu) własnej jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagranicznych. Powoduje ona potanienie eksportu danego kraju dla odbiorców zagranicznych, gdy ceny krajowe pozostaną nie zmienione. W wyniku tego następuje wzrost eksportu i spadek importu, gdyż na skutek zmian relacji cen wzrasta popyt zagraniczny na towary danego kraju i jednocześnie zmniejsza się popyt na towary zagraniczne. Zwiększenie eksportu i ograniczenie importu powoduje zmniejszenie lub likwidację deficytu bilansu płatniczego. Dewaluacja, poprawiając opłacalność eksportu, powoduje równoczesne podrożenie towarów importowanych, gdyż ich ceny zagraniczne przeliczane są na walutę krajową po wyższym kursie. Wpływa to na wzrost cen towarów produkowanych w kraju, opartych na surowcach, materiałach, paliwach i komponentach pochodzących z importu, co powoduje wzrost kosztów utrzymania i powiększa stopę inflacji. Pogorszenie opłacalności importu, zmniejszając jego wielkość, może również ograniczać wzrost produkcji krajowej. Aby temu zapobiec, państwo może po dewaluacji obniżyć cła na niektóre ważniejsze towary z importu służące do produkcji krajowej. W krajach zadłużonych dewaluacja powoduje zwiększenie obciążenia budżetu, gdyż państwo musi przeznaczyć więcej pieniędzy na zakup dewiz niezbędnych do obsługi zadłużenia zagranicznego. Dewaluacja zwiększa również transfery prywatne, czyniąc bardziej 468 Czesław Pietras opłacalnym lokowanie zarobionych za granicą dewiz w różne przedsięwzięcia w kraju. Reasumując, należy podkreślić, że dewaluacja jest konieczna w przypadku rosnącego deficytu bilansu płatniczego i musi być tym głębsza, im wyższy jest ten deficyt, jednakże przynosi efekty krótkookresowe. Powodując wzrost cen towarów importowanych i w następstwie — cen wszystkich towarów i usług, dewaluacja zwiększa koszty utrzymania i stopę inflacji wywołując konieczność wzrostu płac i stóp procentowych, co z kolei wpływa na wzrost kosztów produkcji towarów eksportowych. Zatem początkowe korzyści dewaluacji stopniowo maleją w wyniku spadku opłacalności eksportu, zmuszając po pewnym okresie do kolejnej dewaluacji waluty krajowej. Rewaluacja W przypadku długotrwałej nadwyżki w bilansie płatniczym można dokonać rewaluacji. Rewaluacja jest to zwiększenie ceny (kursu) własnej waluty w stosunku do walut zagranicznych. Wpływa ona na zmniejszenie eksportu, gdyż towary krajowe stają się droższe dla odbiorców zagranicznych, a jednocześnie na zwiększenie importu, z tego względu, że towary zagraniczne tanieją dla odbiorców w danym kraju. W rezultacie następuje wzrost wydatków i zmniejszenie wpływów dewizowych, co może ograniczyć lub zlikwidować nadwyżkę płatniczą. Rewaluacja dokonywana jest stosunkowo rzadko. Konieczność jej przeprowadzenia wynika z faktu, że przy nadwyżce w bilansie płatniczym, nadmiar dewiz pochodzących z eksportu jest skupowany przez bank centralny za walutę krajową, co powoduje nadwyżkę podaży pieniądza krajowego nad popytem, prowadzącą do wzrostu cen krajowych, a więc do zwiększenia stopy inflacji. Jednakże wiele krajów mających nadwyżkę w bilansie płatniczym unika rewaluacji swojej waluty, wychodząc z założenia, że lepiej jest zwiększyć stopę inflacji niż dopuścić do wzrostu bezrobocia wskutek ograniczenia produkcji eksportowej w wyniku rewaluacji. Niekiedy inne kraje utrzymujące rozwinięte stosunki handlowe i finansowe z danym krajem wywierają presję na rewaluację jego waluty (np. Stany Zjednoczone na Japonię), aby osłabić ekspansję eksportową tego kraju i jednocześnie skłonić je do większego importu własnych towarów. Z powyższych rozważań wynika, że nadwyżka nie stwarza tak silnego przymusu zmiany kursu waluty, jak deficyt bilansu płatniczego, gdyż przy nadwyżce grozi tylko nadmierne zwiększenie podaży pieniądza krajowego, co może wywołać procesy inflacyjne, natomiast w przypadku deficytu może nastąpić wyczerpanie rezerw dewizowych. Kursy Kursy zmienne, czyli płynne, kształtują się na rynku walutowym pod zmienne wpływem relacji podaży i popytu. Granice ich wahań nie są przez nikogo z góry określone. Władze pieniężne mogą jednak okresowo interweniować na rynku, zapobiegając gwałtownym lub nadmiernym ich wahaniom. Mamy wówczas tzw. kierowany kurs płynny. 22. Międ~\narodow\ system finansowy 469 Jeżeli kursy płynne nie są regulowane, to chociaż czasem ulegają nawet znacznym wahaniom, umożliwiają jednak utrzymanie równowagi bilansu płatniczego bez konieczności interwencji władz monetarnych. Przy niedoborze dewiz następuje bowiem obniżka kursu, czyli deprecjacja waluty krajowej, natomiast przy nadwyżce dewiz następuje zwyżka kursu, czyli aprecjacja waluty krajowej, co wpływa na rozmiary eksportu i importu, równoważąc bilans płatniczy. Poza łatwością zrównoważenia bilansu płatniczego, w systemie kursów płynnych nie ma też potrzeby utrzymywania tak wysokich rezerw walutowych, niezbędnych do interwencji na rynku walutowym, jak przy kursie stałym. Wadą systemu kursów płynnych, w przeciwieństwie do kursów stałych, jest to, że ich częste i znaczne wahania utrudniają kalkulację przy różnych transakcjach, co ogranicza ekspansję handlu zagranicznego i działa destabilizująco na gospodarkę światową. Z tych względów skala płynności kursów powinna ulec zmniejszeniu przez ustalenie granic dopuszczalnych wahań, po osiągnięciu których konieczna jest zbiorowa interwencja. Z dotychczasowych rozważań wynika, że kursy walutowe powinny być Ustalanie ustalane na takim poziomie, aby zapewniały równowagę płatniczą kraju, kursów Oznacza to, że na rynku walutowym popyt na dewizy równa się ich podaży. Parytetowych Przy braku ograniczeń obrotów handlowych i dewizowych, równowagę osiąga się wówczas, gdy kurs walutowy odpowiada w przybliżeniu stosunkowi cen krajowych do cen zagranicznych, a więc gdy odpowiada relacjom siły nabywczej walut. Porównuje się przy tym ceny towarów i usług, które są przedmiotem wymiany międzynarodowej, gdyż tylko one wpływają na popyt na dewizy i ich podaż. Jeśli np. w Niemczech poziom cen jest 1,6-krotnie wyższy niż w Stanach Zjednoczonych, to kurs wymienny walut obu krajów powinien wynieść około l ,6 marki za l dolara. Będzie to kurs parytetu siły nabywczej. Stąd także wynika związek między ruchami cen a zmianami kursów walutowych. Gdy ceny krajowe rosną szybciej niż ceny zagraniczne, to przy stałych kursach walutowych występuje nadwartościowość waluty krajowej w stosunku do jej siły nabywczej. Wpływa to na ograniczenie eksportu i zwiększenie importu, powodując powstanie deficytu bilansu płatniczego, zmuszającego do dewaluacji waluty. W odwrotnej sytuacji, gdy ceny krajowe rosną wolniej niż ceny zagraniczne przy stałym kursie, waluta krajowa staje się podwartościowa w stosunku do swojej siły nabywczej, co aktywizuje eksport i ogranicza import. Powstanie wówczas nadwyżka w bilansie płatniczym, skłaniająca do rewaluacji waluty. Popyt na dewizy i ich podaż zależą nie tylko od transakcji towarowych i usługowych, ale również od przepływów kapitałowych, które mogą wywierać wpływ na kurs walutowy, odchylając go od parytetu siły nabywczej walut. Przepływy kapitałów w postaci inwestycji bezpośrednich, pośrednich oraz kredytów powodują w jednych krajach przypływ dewiz, a w innych ich 470 Czesław Pietras odpływ. Podobny wpływ na sytuację na rynku walutowym wywierają przepływy kapitału spekulacyjnego. W przypadku przewidywań dewaluacji następuje odpływ kapitałów za granicę, co stwarza dodatkowy popyt na waluty obce, pogarszając sytuację walutową kraju. Natomiast gdy przewidywana jest rewaluacja waluty, do kraju napływają kapitały spekulacyjne. Postępująca obecnie liberalizacja przepływów kapitałów i dynamiczny ich wzrost wywierają wpływ na poziom kursów walutowych. Ustalanie Wobec zawieszenia wymienialności dolara na złoto i załamania się kursów międzynarodowego systemu walutowego w 1971 r., co szerzej omawiamy centralnych w następnym punkcie, część krajów należących do 'Międzynarodowego Funduszu Walutowego ustaliła nowe parytety swoich walut w złocie, a część wprowadziła kursy centralne w stosunku do dolara, który mimo osłabienia wskutek dewaluacji pozostał nadal walutą podstawową. Jednakże powtórna dewaluacja z równoczesnym wprowadzeniem płynnego kursu dolara w 1973 r. spowodowały, że przestał on być walutą stabilną, w związku z czym powstał problem, w stosunku do jakiego miernika ustalać kursy centralne poszczególnych walut. Wybór tego miernika ma bardzo duże znaczenie, ponieważ gdy zmienia się kurs waluty bazowej w stosunku do walut krajów trzecich, to w tym samym stopniu zmienia się kurs związanej z nią waluty narodowej. Może to negatywnie lub pozytywnie wpływać na bilans płatniczy, zupełnie niezależnie od sytuacji gospodarczej danego kraju. Wiele krajów ustaliło kursy centralne swoich walut w stosunku do waluty kraju, z którym mają najbardziej rozwinięte stosunki gospodarcze (np. kraje Ameryki Łacińskiej do dolara, niektóre kraje afrykańskie do franka francuskiego, inne kraje do funta sterlinga), co umożliwia im zmniejszenie ryzyka kursowego w stosunkach handlowych i kredytowych z najważniejszym partnerem. Niektóre kraje rozwijające się określiły kursy centralne swoich walut w stosunku do jednostki Specjalnych Praw Ciągnienia, zwanych w skrócie SDR, które omawiamy w następnym punkcie. Część krajów, zarówno rozwiniętych, jak i rozwijających się (np. Austria, Indie), wyznaczyła kurs centralny swojej waluty w stosunku do indywidualnego koszyka walutowego, odpowiadającego strukturze ich obrotów płatniczych z zagranicą. Wagi przypisane poszczególnym walutom w tym koszyku odpowiadają ich znaczeniu w handlu zagranicznym danego kraju. Znaczna liczba krajów, w tym kraje wysoko rozwinięte, nie określiła kursów centralnych, lecz stosuje indywidualne kursy płynne w stosunku do poszczególnych walut. Jednakże gdy kurs płynny znacznie odchyla się od poziomu uważanego za ekonomicznie uzasadniony, wówczas interweniują władze monetarne. Jest to więc kierowany kurs płynny. Należy zaznaczyć, że wprowadzenie kursu płynnego nie oznacza dużych jego wahań w krótkim okresie, gdyż kształtowanie takiego kursu zależy w decydującym stopniu od prowadzonej polityki gospodarczej. 22. Międzynarodowy system finansowy 471 22.2. Ewolucja międzynarodowego systemu walutowego Międzynarodowy system walutowy obejmuje zespół układów, instytucji, Pojęcie mię-zasad i zwyczajów, które określają warunki i sposoby funkcjonowania dzynarodowe- pieniądza w systemie stosunków międzynarodowych. W przekroju historycz- 8° systemu ... . ..... walutowego nym międzynarodowy system walutowy występował najpierw pod postacią systemu pełnej waluty złotej, a następnie ograniczonej waluty złotej, waluty sztabowo-złotej i dewizowo-złotej. Systemy te omówiliśmy w rozdziale 18. Po II wojnie światowej w wyniku umów międzynarodowych ukształtował się system dewizowo-złoty, przekształcony następnie w system wielodewizowy. W lipcu 1944 r. na Konferencji Walutowej i Finansowej Narodów Między-Zjednoczonych w Bretton Woods utworzono Międzynarodowy Fundusz narodowy Walutowy — MFW (ang. International Monetom Fund — IMF), który Fundusz , , . ,,, ir>,ii •> r. i "" . i • . i ' • Walutowy zaczął funkcjonować od l marca 1947 r. ~ Podstawowym celem działalności MFW jest tworzenie warunków niezbędnych do współpracy i stabilizacji finansowej i gospodarczej krajów członkowskich, utrzymywanie względnej stabilności walut, tworzenie ram ułatwiających wymianę dóbr, usług i kapitału między krajami członkowskimi, wspieranie wzrostu gospodarczego oraz łagodzenie zakłóceń równowagi bilansów płatniczych krajów członkowskich. Realizując te cele kraje członkowskie muszą współpracować z MFW oraz między sobą. Zobowiązane są również do przestrzegania następujących zasad: • kierowania swoją polityką gospodarczą i finansową w taki sposób, aby utrzymany został zrównoważony wzrost gospodarczy, • popierania stabilizacji gospodarczej przez zapewnienie uporządkowanych warunków gospodarczych i finansowych, • unikania manipulowania kursem walutowym lub wykorzystywania międzynarodowego systemu walutowego do osiągania nieuzasadnionych korzyści konkurencyjnych w stosunku do innych krajów, • stosowania polityki kursu walutowego zgodnie z zasadami określonymi w statucie MFW. ^ Środki, jakimi dysponuje Fundusz, składają się z walut wpłaconych przez kraje członkowskie, walut pożyczonych od tych krajów, zapasów złota, procentów od posiadanych obligacji i z SDR-ów kreowanych przez Fundusz. Każdy kraj wstępując do Funduszu jest zobowiązany do wpłaty określonej kwoty. 25% tej kwoty powinno być wpłacone w tzw. aktywach rezerwowych, tzn. w walutach wymienialnych innych krajów członkowskich lub w SDR-ach. Pozostała część kwoty wpłacana jest przez kraj członkowski w walucie krajowej, w formie postawienia jej do dyspozycji Funduszu na rachunku w krajowym banku centralnym. Kwoty wpłat są okresowo podwyższane, z reguły co pięć lat. 2 Liczba państw założycielskich MFW wynosiła 44. W 1992 r. do Funduszu należało 178 krajów członkowskich. 472 Czfstaw Pielras Zasady międzynarodowego systemu walutowego Funkcjonowanie międzynarodowego systemu walutowego Przed zmianą statutu w 1978 r. każdy kraj miał obowiązek wpłacenia 25% kwoty w złocie, co stało się źródłem zapasów złota posiadanych przez Fundusz, które w miarę potrzeb może być upłynniane. W przypadku wzmożonego zapotrzebowania na środki finansowe Fundusz może także pożyczyć waluty od krajów członkowskich. W posiadaniu Funduszu znajdują się również lokaty kapitałowe w obligacjach krajów członkowskich i w obligacjach międzynarodowych instytucji finansowych, z których uzyskuje on dochody w formie odsetek od obligacji. Powołując Międzynarodowy Fundusz Walutowy, określono jednocześnie zasady, które powinny być przestrzegane przez kraje członkowskie w prowadzonej przez nie polityce walutowej, w celu stabilizacji kursów walut i wprowadzania powszechnej ich wymienialności. Miało to stworzyć warunki do swobodnych obrotów handlowych i kapitałowych. Zgodnie z przyjętymi zasadami kraje członkowskie określiły kursy parytetowe swoich walut w stosunku do złota lub dolara amerykańskiego wymienialnego na złoto. Zmiany kursów parytetowych mogły być dokonywane tylko w razie trwałego zaburzenia równowagi bilansu płatniczego, a więc bardzo rzadko, i powinny być uzgodnione z MFW. Bieżące kursy rynkowe, po których waluty są kupowane i sprzedawane na rynku walutowym, mogły się początkowo odchylać o 1% w górę lub w dół od kursu parytetowego. Jeśli odchylenia były większe, władze pieniężne zobowiązane były do interwencji na rynku pieniężnym. W obrotach płatniczych z zagranicą waluta krajowa nie była wymienialna na złoto, lecz tylko na waluty obce, przy czym wiele krajów nie wprowadziło takiej wymienialności lub wprowadziło ją tylko częściowo. Jedynie dolar amerykański był wymienialny na złoto według oficjalnego parytetu, ale tylko przez zagraniczne banki centralne. Parytet dolara ustalono na 0,888671 grama złota, co odpowiadało cenie urzędowej 35 dolarów za uncję3. Rezerwy walutowe banków centralnych składały się ze złota, a oprócz niego w coraz większym stopniu z dolarów. Praktycznie deficyty bilansów płatniczych regulowano w dolarach. W obiegu pieniężnym poszczególnych krajów krążył pieniądz papierowy niewymienialny na złoto, a wielkość jego emisji była określana przez władze pieniężne kraju, niezależnie od stanu rezerw złota i dewiz w banku centralnym. Był to pierwszy w historii, międzynarodowy system walutowy wprowadzony na podstawie międzynarodowego porozumienia. Określany jest mianem systemu dewizowo-złotego lub systemu z Bretton Woods. Przyjęcie dolara amerykańskiego za walutę podstawową wynikało z nagromadzonych rezerw złota i dominującej pozycji Stanów Zjednoczonych w gospodarce światowej. Potencjał gospodarki amerykańskiej po II wojnie światowej był bardzo duży. Dostarczały one innym krajom, zwłaszcza zniszczonym krajom Europy Zachodniej, dóbr inwestycyjnych, surowców Uncja równa jest 31,103 g. 22. Międz\narodow\ system finansow\ 473 i żywności, osiągając w rezultacie znaczną nadwyżkę eksportu nad importem. Odbudowujące się kraje zachodnioeuropejskie miały trudności płatnicze, w związku z czym wymiana handlowa początkowo odbywała się na zasadzie clearingu dwustronnego, a od 1950 r. — clearingu wielostronnego. Deficyt dolarowy, zwany głodem dolarowym, został złagodzony przez program pomocy gospodarczej w ramach tzw. planu Marshalla, który dostarczył krajom Europy Zachodniej m.in. środki finansowe na zakupy amerykańskich towarów. W latach pięćdziesiątych deficyt dolarowy został zmniejszony przez napływ do Europy Zachodniej amerykańskich kapitałów w postaci inwestycji bezpośrednich oraz lokat w papierach wartościowych. Napływ kapitału i relatywnie wysoki kurs dolara sprzyjały rozwojowi gospodarczemu krajów zachodnioeuropejskich i stopniowemu zwiększaniu eksportu, co umożliwiło im poprawę bilansów płatniczych i stworzenie rezerw dewizowych. W końcu lat pięćdziesiątych pozycja konkurencyjna tych krajów była już na tyle silna i rezerwy na tyle wysokie, że można było wprowadzić wzajemną wymienialność walut, najpierw zewnętrzną dla cudzoziemców, a potem wewnętrzną dla krajowców. Rozwijająca się nowoczesna gospodarka zachodnioeuropejska stawała się coraz bardziej konkurencyjna dla gospodarki amerykańskiej, w wyniku czego stopniowo zmniejszał się eksport amerykański i wzrastał import z Europy Zachodniej, przez co szybko zmniejszała się nadwyżka w bilansie handlowym Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie następował duży odpływ dolarów za granicę, spowodowany rozbudową baz wojskowych, utrzymaniem dużej armii poza granicami kraju, inwestycjami amerykańskich kapitałów za granicą i udzielaniem znacznej pomocy finansowej innym krajom. W rezultacie narastał deficyt bilansu płatniczego, finansowany coraz większą emisją dolarów. Każdy kraj, który ma deficyt bilansu płatniczego, narażony jest na utratę rezerw dewizowych, w związku z czym musi podejmować działania zmierzające do zwiększenia eksportu i ograniczenia importu oraz odpływu kapitałów. Natomiast kraj, którego pieniądz traktowany jest jako waluta międzynarodowa i służy do tworzenia rezerw dewizowych, jak to miało miejsce w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych, jest w korzystniejszej sytuacji, gdyż może uniknąć negatywnych skutków deficytu płatniczego, dopuszczając do gromadzenia w zagranicznych bankach coraz większych zasobów swojej waluty, poprzez zwiększanie jej emisji. Rozwijająca się gospodarka światowa wymaga ciągłego przyrostu Zwiększenie międzynarodowej płynności, tzn. zwiększania rezerw międzynarodowych płynności środków płatniczych. Gdy produkcja złota nie nadążała za rosnącym w skah mię" . . . , , , „ , - • , , , dzynarodowej zapotrzebowaniem, jedynym źródłem przyrostu płynności był zwiększony strumień dolarów, do czego niezbędny był deficyt płatniczy Stanów Zjednoczonych. Jednakże wzrost deficytu płatniczego i rezerw dolarowych za granicą doprowadził do dysproporcji między amerykańskimi zasobami złota 474 Czesław Pietras Specjalne Prawa Ciągnienia (SDR) a sumą dolarów za granicą, która miała być wymienialna na złoto na żądanie obcych rządów i banków centralnych. W 1960 r. suma dolarów znajdujących się za granicą przewyższała amerykańskie zasoby złota. Pogłoski o możliwości dewaluacji dolara, która mogłaby zwiększyć eksport i ograniczyć import i w ten sposób poprawić bilans płatniczy, spowodowały osłabienie zaufania do dolara. W celu uniknięcia strat w przypadku dewaluacji dolara, masowo wymieniano dolary na złoto po kursie 35 dolarów za uncję, co znacznie zmniejszyło zapasy amerykańskiego złota. W 1960 r. wolnorynkowa cena złota w Londynie wzrosła do 40 dolarów za uncję, co spowodowało, że bankom centralnym opłacało się wymieniać dolary na złoto po cenie urzędowej i sprzedawać je po cenie wolnorynkowej. W celu przeciwdziałania spekulacji 8 najbardziej rozwiniętych krajów utworzyło w 1961 r. tzw. pulę złota, która stabilizowała wolny rynek tego kruszcu. Poprzez kupno i sprzedaż złota nie dopuszczono do większych odchyleń ceny wolnorynkowej złota od ceny urzędowej. Zwiększanie rezerw dolarowych, przy coraz mniejszym pokryciu dolara w złocie, groziło poszczególnym krajom utratą kontroli nad wewnętrznym obiegiem pieniężnym, gdyż kupno dolarów na rynku dewizowym wymagało zwiększonej emisji pieniądza krajowego. Zależność sytuacji pieniężnej od bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych i wynikające z niej konsekwencje gospodarcze i polityczne stawały się coraz bardziej niewygodne dla szybko rozwijających się krajów zachodnioeuropejskich. Spowodowało to krytykę istniejącego systemu walutowego, szczególnie gwałtowną w wystąpieniu de Gaulle'a w 1965 r. Skutkiem tego była wymiana części dolarów posiadanych p=~zez francuski bank centralny na złoto i wywołanie fali spekulacji w przewidywaniu dewaluacji dolara. Zwiększone zakupy złota zmusiły Amerykanów do podjęcia w 1968 r. decyzji o nie podtrzymywaniu ceny złota na wolnym rynku na poziomie ceny urzędowej. Zakłócenia związane z dominacją dolara w międzynarodowym systemie walutowym i spadkiem do niego zaufania spowodowały, że w 1967 r. w ramach MFW wprowadzono nową międzynarodową jednostkę walutową, tzw. Specjalne Prawa Ciągnienia, w skrócie SDR (ang. Special Drawing Rights)*. Kreowanie SDR-ów rozpoczęto w 1970 r., po ratyfikacji przez kraje członkowskie porozumienia z 1969 r. Wprowadzenie SDR-ów spowodowało istotną modyfikację istniejącego systemu walutowego, bowiem obok złota i dewiz pojawił się nowy składnik rezerw walutowych kreowany przez MFW. SDR-y miały na początku formalny parytet równy ówczesnemu parytetowi dolara, czyli 0,888671 grama złota, jednakże nie były wymienialne na złoto. Od lipca 1974 r. ich 4 Możliwość zaciągania kredytów w MFW w żargonie bankowym nazywa się zwykłym prawem ciągnienia. Temu „zwykłemu" prawu przeciwstawiono prawo ciągnień „specjalnych" na odrębnym rachunku, stąd pochodzi nazwa: Specjalne Prawa Ciągnienia. 22. Międzvnarodou\ s\stem finansowy 475 wartość opierała się na wartości 16 walut krajów wysoko rozwiniętych. Począwszy od l stycznia 1994 r. wartość SDR-ów ustala się na podstawie koszyka 5 najważniejszych walut (dolar amerykański — 39%, marka niemiecka — 21%, jen — 18%, frank francuski — 11% i funt sterling — 11%). Są one kreowane w określonej sumie, gdy istnieje konieczność zwiększenia rezerw międzynarodowych środków płatniczych, i przydzielane bezpłatnie krajom uczestniczącym w systemie SDR, proporcjonalnie do wysokości ich udziałów w MFW. Uzyskanie przydziału SDR-ów przez dany kraj uwarunkowane jest występowaniem deficytu bilansu płatniczego. Służą one bowiem finansowaniu deficytu i przywracaniu równowagi bilansu płatniczego. Ponadto SDR-y można uzyskać na zwiększenie rezerw walutowych. Za posiadane SDR-y banki centralne mogą nabywać od innych uczestników systemu waluty wymienialne lub regulować wobec nich swojt zobowiązania. Dokonanie płatności w SDR-ach polega na przepisaniu w MFW odpowiedniej sumy z konta jednego kraju na konto drugiego. Obowiązek przyjmowania zapłaty w SDR-ach jest ograniczony do trzykrotnej wysokości otrzymanego przydziału. SDR-y są więc międzynarodowym środkiem płatniczym kreowanym w wyniku międzynarodowego porozumienia, istniejącym w postaci zapisów bankowych. Są one akceptowane przez uczestników systemu jako pieniądz w transakcjach zagranicznych i są przez nich przechowywane w rezerwach walutowych. Ich obieg opiera się na zaufaniu uczestników systemu SDR. Gdy w 1967 r. podejmowano decyzję o uruchomieniu SDR-ów uważano, że Stany Zjednoczone doprowadzą swój bilans płatniczy do równowagi, w wyniku czego przestaną wzrastać światowe rezerwy dolarowe, a wtedy kreacja SDR-ów zapewni przyrost międzynarodowej płynności, co umożliwi dalsze funkcjonowanie istniejącego międzynarodowego systemu walutowego. Jednakże na początku lat siedemdziesiątych nastąpiło dalsze pogłębienie Załamanie deficytu płatniczego Stanów Zjednoczonych, w wyniku czego olbrzymie systemu sumy dolarów napływały do zagranicznych banków centralnych i handlowych. Banki centralne skupowały je na rynku dewizowym, starając się utrzymać kursy swych walut w granicach dopuszczalnych odchyleń o 1% w górę lub w dół od kursów parytetowych. Wskutek tego rosły ich rezerwy, przy jednoczesnym spadku zapasów amerykańskiego złota. Wzmogła się również fala spekulacji. Posiadacze dolarów, przewidując, że utrzymanie ich parytetu będzie już niemożliwe i nastąpi dewaluacja, masowo wymieniali dolary na inne waluty, a przede wszystkim na marki RFN. W tej sytuacji w sierpniu 1971 r. Stany Zjednoczone zawiesiły wymienialność dolarów na złoto, unieważniając tym podstawową zasadę systemu z Bretton Woods. Od tego momentu żadna waluta nie jest wymienialna na złoto. Po zawieszeniu wymienialności dolara większość krajów wprowadziła kursy płynne. Jednakże uważano, że kursy stałe bardziej sprzyjają zwiększaniu 476 Czeslaw Pietras Reforma międzynarodowego systemu walutowego obrotów handlowych i kapitałowych. W grudniu 1971 r. zdewaluowano dolara, zwiększając oficjalną cenę złota z 35 do 38 dolarów za uncję, co i tak nie miało większego znaczenia w warunkach niewymienialności dolara na złoto. Jednocześnie zmieniono kursy niektórych innych znaczących walut (m.in. rewaluacja marki RFN, jena japońskiego, guldena holenderskiego i franka belgijskiego). Znaczna część krajów wprowadziła kursy centralne w stosunku do dolara, który pozostał nadal walutą podstawową. Utrzymywanie rynkowych kursów walut w granicach dopuszczalnych odchyleń o 1% w górę lub w dół od kursów parytetowych wywoływało, w okresach przewagi podaży nad popytem na rynku walutowym, konieczność skupu dewiz, co powodowało niekiedy nadmierną utratę rezerw walutowych. Z tego względu granicę dopuszczalnych odchyleń zwiększono do 2,25% w górę lub w dół, a więc kursy rynkowe walut mogły się poruszać w granicach pasma o szerokości 4,5%. Jedynie 6 krajów EWG, zmierzających do unii walutowej, a więc do określenia w przyszłości sztywnych kursów swoich walut, ustaliło, że wzajemne ich kursy będą mogły się odchylać tylko o 1,125% w górę i w dół od kursu centralnego, czyli poruszać się w granicach pasma o szerokości 2,25%. Natomiast w stosunku do dolara i innych walut stosowały 4,5% pasmo wahań kursowych. W wyniku tych ustaleń, w granicach 4,5% pasma, czyli tzw. tunelu, poruszało się węższe pasmo wahań kursów krajów EWG, raz bliżej górnej, a raz dolnej granicy, co określono nazwą „węża w tunelu". Przedstawione zmiany okazały się mało skuteczne, ze względu na nasilenie się spekulacji walutowych i zjawisk inflacyjnych oraz w dalszym ciągu utrzymujący się deficyt bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych. Spekulacja na dewaluację dolara spowodowała napływ kapitałów krótkoterminowych do RFN i Japonii, wobec czego banki centralne dla utrzymania kursów swych walut musiały zakupić dużą liczbę dolarów. W tej sytuacji w lutym 1973 r. dokonano drugiej dewaluacji dolara, podnosząc urzędową cenę złota do 42,20 dolara za uncję. Jednocześnie wprowadzono płynny kurs dolara. Niebawem kursy płynne wprowadziły wszystkie kraje wysoko rozwinięte. Oznaczało to załamanie się systemu pieniężnego z Bretton Woods i kształtowanie się systemu wielodewizowego, opartego na wielości walut międzynarodowych. Zasadniczych zmian w statucie MFW dokonano w 1976 r., a wprowadzono je w życie od l kwietnia 1978 r., po ratyfikacji przez większość krajów członkowskich. W wyniku tych zmian kraje członkowskie MFW uzyskały swobodę wyboru reguł kursowych. Od tej pory poszczególne kraje same decydują, czy kursy ich walut są zmienne czy stałe, i określają, w odniesieniu do jakich walut utrzymują kurs stały. Złoto przestało pełnić funkcję pieniądza światowego. Nie reguluje się już nim pieniężnych zobowiązań zagranicznych, jak również nie ustala się w nim już parytetów walut. Zniesiona została także urzędowa cena złota. Część posiadanego 22. Międzynarodowy system finansowy 477 zapasu złota MFW sprzedał po cenie rynkowej, przeznaczając uzyskane wpływy na pomoc dla krajów rozwijających się. Jednakże złoto utrzymywane jest nadal w rezerwach banków centralnych i międzynarodowych instytucji finansowych, ale tylko jako kruszec o wysokiej wartości, który w każdej chwili może być sprzedany za dewizy po cenie ukształtowanej pod wpływem relacji podaży i popytu. Ponadto przyjęto, że SDR-y mają stać się z czasem podstawowym składnikiem rezerw walutowych i rozszerzony zostanie zakres ich stosowania w transakcjach MFW. W nowym systemie rola dolara nieco się zmniejszyła, jednakże jest on w dalszym ciągu walutą podstawową, w której gromadzi się większość rezerw walutowych i dokonuje płatności międzynarodowych. Wynika to z dominacji gospodarki amerykańskiej w świecie oraz akceptacji dolara przez najbardziej rozwinięte kraje. Wprowadzenie kursów płynnych oznacza, że teoretycznie kształtują się one samorzutnie pod wpływem gry sił rynkowych. W rzeczywistości banki centralne w dalszym ciągu oddziałują na kształtowanie się kursów, jednakże ich działania nie są już ograniczone sztywnymi regułami. Mimo wprowadzenia kursów płynnych wiele krajów utrzymuje nadal stałe kursy swoich walut w stosunku do wybranej miary odniesienia, np. do jednostki SDR, waluty wybranego kraju czy koszyka walut. Przykładem mogą być kraje Unii Europejskiej, których system walutowy oparty na kursach stałych omawiamy dalej. 22.3. Europejski System Walutowy Europejski System Walutowy (ESW) zaczął funkcjonować od 13 września 1979 r. Podstawowym celem tego systemu było stworzenie strefy stabilnych walut. Głównymi elementami składowymi systemu były: europejska jednostka walutowa, jednolite reguły kursowe, którym towarzyszył mechanizm interwencji finansowych i walutowych, oraz Europejski Fundusz Współpracy Walutowej (od listopada 1994 r. Europejski Instytut Walutowy). Podstawowym składnikiem systemu była europejska jednostka walutowa, ECU zwana ECU (ang. European Currency Unit), która występowała równolegle z istniejącymi walutami narodowymi. Wartość ECU oparta była na koszyku walut krajów członkowskich. Udział procentowy poszczególnych walut w koszyku zależał od wielkości produktu krajowego brutto, od udziału w handlu z krajami Unii i od kwot w systemie krótkoterminowej pomocy finansowej. Każda waluta miała określony kurs centralny w ECU, którego zmiana mogła być dokonywana tylko na podstawie jednogłośnej decyzji krajów członkowskich. Na podstawie kursów centralnych poszczególnych walut w ECU ustalane były bilateralne (dwustronne) kursy centralne walut, np. marki niemieckiej we frankach, czy guldena w lirach. 478 Czeslaw Pietras Rynkowe kursy poszczególnych walut mogły się odchylać w górę lub w dół od kursów centralnych. Granice te zostały określone na poziomie + 2,25%, a dla krajów ekonomicznie słabszych można było stosować granice + 6%. Banki centralne zobowiązane były do podejmowania interwencji niezbędnych do utrzymania kursów w tych przedziałach. W celu ułatwienia operacji interwencyjnych, ustanowiono system pomocy kredytowej i finansowej. Jeżeli utrzymanie kursu w dozwolonym przedziale było niemożliwe, mimo podejmowania interwencji walutowych i innych działań korekcyjnych, zmianie ulegał bilateralny kurs centralny. W praktyce funkcjonowania ESW bilateralne kursy centralne były zmieniane wielokrotnie, szczególnie do 1987 r. Od 1987 r. do 1992 r. kursy były stabilne. Jesienią 1992 r. doszło do kryzysu walutowego w ESW, na skutek którego zdewaluowano kilka walut. Ze względu na dalsze występowanie zjawisk kryzysowych, w sierpniu 1993 r. rozszerzono granice dopuszczalnych wahań kursów rynkowych do + 15% wokół kursów centralnych, co radykalnie zmniejszyło spekulacje walutowe. Od 1993 r. nastąpiło ograniczenie zmienności kursów walutowych, dzięki osiągnięciu korzystnych wyników ekonomicznych, w tym szczególnie w dziedzinie stabilizacji cen. Unia Z dniem l stycznia 1999 r. w Unii Europejskiej (UE) została ustanowiona Gospodarcza Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW). Podstawowe założenia UGW zostały i Walutowa okj-ggiong w traktacie o Unii Europejskiej podpisanym 7 lutego 1992 r. w holenderskiej miejscowości Maastricht. Traktat ten obowiązuje od l listopada 1993 r. Każdy z krajów UE ma prawo i obowiązek uczestnictwa w UGW. W traktacie z Maastricht przyjęto, że przy ocenie zdolności danego kraju UE do udziału w UGW bierze się pod uwagę pewne kryteria ekonomiczne, zwane kryteriami zbieżności. Spełnienie tych kryteriów świadczy o dojrzałości kraju do uczestnictwa w UGW. Przyjęto, że do UGW mogą być przyjęte kraje, które na trwałe osiągną dobrą sytuację gospodarczą, przy czym sytuacja ta w poszczególnych krajach powinna być zbliżona, żeby cała Unia była w miarę jednolitym organizmem. Określono następujące kryteria zbieżności gospodarczej: Kryteria • stabilność cen — oznaczającą, że średnia stopa inflacji w danym zbieżności kraju w okresie jednego roku przed datą dokonania oceny nie przekracza więcej niż o 1,5 punktu procentowego średnią stopę inflacji w trzech krajach UE o najniższej inflacji (za miarę stopy inflacji przyjęto wskaźnik wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych). • długotrwała stopa procentowa (mierzona na bazie 10-letnich obligacji skarbowych), występująca w ciągu roku przed dokonaniem oceny, nie może przekraczać więcej niż o dwa punkty procentowe średniej stóp procentowych, występującej w trzech krajach UE o najniższej inflacji, • deficyt budżetowy nie wyższy niż 3% P KB, 22. Międzynarodowy system finansowy 479 • dług publiczny nie większy niż 60% PKB, • przestrzeganie przez kraj normalnego przedziału wahań swojej waluty w ramach ESW i niedokonywanie z własnej inicjatywy, w ciągu co najmniej dwu lat przed przeprowadzeniem oceny, dewaluacji swojej waluty wobec waluty innego kraju członkowskiego systemu. Poza powyższymi kryteriami, kraje mają obowiązek dostosowania przepisów narodowych, regulujących status i funkcjonowanie banku centralnego do zasad wynikających z traktatu oraz Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Wobec krajów nie spełniających kryteriów zbieżności stosuje się przejściowe odstępstwa od zasad ogólnych obowiązujących w UGW. Kraje te mają ograniczone prawo głosu w sprawach dotyczących jej funkcjonowania. Przynajmniej raz na dwa lata Radzie Europejskiej powinien być przedłożony raport o sytuacji gospodarczej tych krajów, oceniający stopień spełnienia przez nie kryteriów zbieżności. Na podstawie tego raportu Rada podejmuje decyzję, czy kraj spełnił warunki uprawniające do udziału w UGW. Spośród 15 krajóww UE 11 krajów spełniło kryteria zbieżności, niezbędne do przyjęcia do UGW. Są to Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. Nie zakwalifikowała się Grecja, ze względu na wyższe niż przyjęte stopy inflacji i deficytu budżetowego oraz niespełnienie wymagań dotyczących udziału w ESW. Nieuczestnictwo w ESW było też przyczyną nieza-kwalifikowania Szwecji. Natomiast Dania i Wielka Brytania skorzystały z klauzuli dającej im prawo do samodzielnego podjęcia decyzji dotyczącej uczestnictwa w UGW. Na obszarze UGW, złożonej z 11 krajów, zamieszkuje 290 min osób. Kraje te wytwarzają łącznie 19,4% światowego PKB, a ich udział w światowym eksporcie wynosi 19,5% (bez uwzględnienia handlu wewnątrz UGW). Dla porównania, wielkości te dla Stanów Zjednoczonych kształtują się odpowiednio na poziomie: 268 min osób, 19,6% i 14,8%5. Wprowadzenie euro do obiegu będzie następować w okresie od l stycznia 1999 r. do 30 czerwca 2002 r. i będzie przebiegać w dwóch etapach. Pierwszy etap obejmujący okres od l stycznia 1999 r. do końca 2001 r. jest okresem przejściowym. W okresie tym waluta europejska i waluty narodowe będą funkcjonować równolegle. Waluty narodowe krajów członkowskich UGW będą zastępowane przez euro w obrocie bezgotówkowym, a w szczególności nastąpi: • nieodwołalne ustanowienie sztywnych kursów wymiany walut narodowych do euro. które obowiązywać będą przez okres 3 lat, • zastąpienie przez euro dotychczasowej europejskiej jednostki walutowej ECU w stosunku 1:1, Kraje zakwalifikowane do UGW Potencjał UGW Etapy wprowadzania euro L. Oręziak. Euro — nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1999. 480 Czesław Pietras Europejski System Banków Centralnych Cele i instrumenty polityki pieniężnej ESBC • przeniesienie odpowiedzialności za politykę monetarną do Europejskiego Banku Centralnego, • wprowadzenie euro jako waluty księgowej, • uruchomienie TARGET — systemu wielostronnych rozliczeń euro w czasie rzeczywistym, • denominowanie wszystkich nowych emisji rządowych papierów dłużnych w euro, • stopniowe przechodzenie rynku papierów wartościowych oraz systemów clearingowych na euro. Drugi etap, obejmujący okres od l stycznia 2002 r. do 30 czerwca 2002 r., jest okresem finalnym. W tym okresie waluty narodowe będą stopniowo wycofywane z obiegu i wprowadzane będą banknoty (nominały: 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500) i monety euro (nominały: l, 2, 5, 10, 20, 50 eurocentow i l, 2 euro). Postępować będzie stopniowa dominacja nowej jednostki pieniężnej w rozliczeniach administracji publicznej, firm i gospodarstw domowych. Zakończenie reformy we wszystkich sektorach przewiduje się najpóźniej do l lipca 2002 r. Wówczas w obiegu będą tylko banknoty i monety euro, a banknoty i monety walut narodowych przestaną być legalnym środkiem płatniczym. Wyłączne prawo emisji euro ma bank centralny UGW, mający nazwę Europejski System Banków Centralnych (ESBC), składający się z jednostki centralnej — Europejskiego Banku Centralnego (EBC) oraz narodowych banków centralnych krajów członkowskich. EBC rozpoczął działalność l stycznia 1999 r. Jego siedzibą jest Frankfurt nad Menem. Narodowe banki centralne utraciły prawo samodzielnej emisji pieniądza i spełniają funkcje wykonawcze określone przez EBC. Kapitał zakładowy EBC wynosi 5 mld euro i składa się z kapitałów wniesionych przez banki centralne wszystkich krajów UE. Udział poszczególnych krajów w kapitale zakładowym odpowiada udziałowi danego kraju w ogólnej liczbie ludności oraz PKB UE jako całości. Ponadto narodowe banki centralne mają przekazać do EBC rezerwy dewizowe na kwotę 50 mld euro. W razie potrzeby, kwota ta może ulec zwiększeniu. Podstawowym celem polityki pieniężnej ESBC jest utrzymanie stabilności cen. Odpowiada on za ilość pieniądza w obiegu oraz oddziałuje na poziom i strukturę stóp procentowych, wpływając na dostępność kredytu. Ma wyłączne prawo emisji banknotów euro. Natomiast emisja monet euro przysługuje rządom krajów członkowskich w ramach limitów określonych przez EBC. ESBC podejmuje również interwencje na rynkach walutowych. ESBC ma pełną swobodę wyboru instrumentów polityki pieniężnej, z tym ograniczeniem, że muszą być one zgodne z zasadami gospodarki rynkowej. Do głównych instrumentów polityki pieniężnej należą operacje otwartego rynku (operacje z odkupem, bezpośredni zakup lub sprzedaż papierów wartościowych, emisja papierów dłużnych, swapy dewizowe 22. Międzynarodowy system finansowy 481 i przyjmowanie depozytów terminowych). ESBC może udzielać kredytów bankom handlowym krajów członkowskich oraz przyjmować od nich depozyty. Jednakże stopy oprocentowania kredytów są wyższe niż rynkowe, a depozytów niższe. Ma to skłaniać banki handlowe do korzystania w pierwszej kolejności z innych niż bank centralny źródeł pozyskiwania funduszy oraz innych możliwości lokowania wolnych środków. Równocześnie stopy procentowe stosowane przez ESBC do kredytów i depozytów określają granice, w których mogą się wahać stopy rynkowe. ESBC w polityce pieniężnej może też wykorzystywać stopę rezerw obowiązkowych, które banki handlowe muszą utrzymywać w banku centralnym. Wprowadzenie euro przyniesie wiele korzyści, do których można zaliczyć: • zniknięcie ryzyka kursowego w strefie euro, • zmniejszenie kosztów transakcyjnych przedsiębiorstw związanych z wymianą jednej waluty na inną oraz z operacjami zabezpieczającymi przed ryzykiem kursowym, • mniejsze koszty operacyjne wynikające z możliwości zastąpienia wielu rachunków w walutach narodowych jednym rachunkiem w euro, • zlikwidowanie zjawiska tzw. konkurencyjnej deprecjacji walut, która powodowała spadek produkcji i zatrudnienia w wielu gałęziach, • uproszczenie ewidencji księgowej i statystycznej w przedsiębiorstwach, • stabilizację cen wewnątrz UE, • możliwe obniżenie stóp procentowych, • sprzyjanie wzrostowi konkurencji oraz przejrzystości cen jak również porównywalności towarów i usług, • mniejsze koszty wymiany walut na podróże po Europie, • sprzyjanie rozwojowi powiązań handlowych i kapitałowych, • zmniejszenie zależności od fluktuacji kursów głównych walut międzynarodowych, w tym przede wszystkim od dolara amerykańskiego. Korzyści wynikające z wprowadzenia euro 22.4. Kredyt międzynarodowy i międzynarodowe instytucje kredytowe Rynek kredytowy obejmuje wszystkie instytucje dokonujące obrotów kapitałem pożyczkowym oraz mechanizm ekonomiczny, za pomocą którego dokonywane są te obroty. Na rynku kredytowym występują kredytobiorcy zgłaszający popyt na kapitał pożyczkowy oraz kredytodawcy reprezentujący podaż, którzy wypożyczają kapitał na określony czas, pobierając za to procent. Istotną rolę na rynku kredytowym spełniają banki, które przyjmując od swoich klientów kapitał w formie wkładów, wypożyczają go na procent. Jeśli w transakcjach kredytowych biorą udział podmioty gospodarcze z innych Rynek kredytowy 482 Czesław Pielras krajów, a więc cudzoziemcy dewizowi, którzy na danym rynku lokują wolne środki finansowe oraz występują jako pożyczkobiorcy, to taki rynek jest międzynarodowym rynkiem kredytowym. W klasyfikacji kredytów zagranicznych stosowane są różne kryteria. Klasyfikacja W zależności od przedmiotu finansowania wyróżnia się kredyty towarowe kredytów j finansowe. Kredyty towarowe służą do finansowania dostaw towarowych, z reguły z kraju wierzyciela. Natomiast kredyty finansowe polegają na postawieniu do dyspozycji kredytobiorcy środków dewizowych, które może on wykorzystać na dowolny cel. Jest to więc pożyczka finansowa. Ze względu na okres przewidywany do spłaty kredytu wyróżnia się kredyty krótkoterminowe, z okresem spłaty do jednego roku, średnioterminowe z okresem spłaty od jednego roku do pięciu lat i długoterminowe — powyżej pięciu lat. W zależności od podmiotu, który udziela kredytu, wyróżnia się kredyty międzynarodowych instytucji finansowych, kredyty państwowe, kredyty bankowe i kredyty kupieckie. Kredyty międzynarodowych instytucji finansowych, do których należą MFW, Bank Światowy, instytucje przy nim afiliowane, regionalne banki rozwoju itp., mają charakter kredytów długoterminowych, przeznaczonych na cele inwestycyjne. Instytucje te udzielają kredytów na warunkach bardziej korzystnych dla kredytobiorców niż warunki oferowane przez innych kredytodawców. Zagraniczne kredyty państwowe udzielane są na podstawie umów zawieranych przez rządy dwóch państw. Są to na ogół kredyty średnio-i długoterminowe. Większość kredytów ma charakter towarowy, tzn. udzielane są na sfinansowanie dostaw towarów z kraju kredytodawcy, np. maszyn i urządzeń inwestycyjnych. Oprócz nich udzielane są również kredyty finansowe w dewizach, służące do pokrycia deficytu bilansu płatniczego lub powiększenia rezerw walutowych. Oprocentowanie kredytów państwowych jest z reguły niższe niż kredytów bankowych i kupieckich, jednakże jest na ogół wyższe od oprocentowania kredytów międzynarodowych instytucji finansowych. Spłaty kredytów państwowych rozłożone są na wiele lat i dokonywane są po zakończeniu dostaw lub po uruchomieniu obiektu inwestycyjnego. Przy wielu kredytach stosowana jest karencja, to jest pewien okres, w którym spłaty nie są dokonywane. Zagraniczne kredyty bankowe udzielane są przez banki w zasadzie tylko bankom zagranicznym. Mogą być związane z transakcjami towarowymi lub mieć charakter finansowy. Przeważają kredyty krótkoterminowe, jednakże w coraz większym zakresie udzielane są kredyty średnioterminowe, a nawet długoterminowe. Kredyty towarowe przyznawane są przez bank krajowy bankowi zagranicznemu na podstawie porozumienia międzybankowego, w którym określa się wysokość kredytu, cel na jaki ma być przeznaczony, wysokość 22. Międzynarodowy system finansowy 483 stopy oprocentowania oraz okres kredytowania. Z kolei bank udziela kredytu eksporterowi lub importerowi, jeśli eksporter nie kredytuje swoich dostaw. Eksporter wystawia wówczas weksel na bank, który przyjmuje na siebie zobowiązanie, jakie z tytułu dostawy podejmuje importer. Innym rodzajem kredytu bankowego jest kredyt oparty na umowie między bankiem i importerem, dotyczącej tego, że bank akceptuje traty (weksle), jakie są wystawione przez eksportera na bank. Importer jest wówczas zobowiązany do terminowego wykupu trat. Istnieje także rozpowszechniona praktyka, że bank eksportera i bank importera finansują transakcje swych klientów do pewnej z góry ustalonej wysokości. Bankowe kredyty finansowe w dewizach, które również występują w różnych formach, mogą być wykorzystywane przez kredytobiorców na różne cele. Banki mogą zaciągać kredyty w innych bankach nie tylko w formie pożyczki, ale również poprzez emisję własnych obligacji w walutach wymienialnych, płatnych po kilku czy kilkunastu latach. Nabywcy obligacji emitowanych przez zagraniczne banki, za określony procent, udzielają im kredytu obligacyjnego, który może być użyty na dowolny cel. Zagraniczne kredyty kupieckie udzielane są na podstawie umów zawieranych bezpośrednio między przedsiębiorstwami dwóch krajów. Są to kredyty towarowe udzielane najczęściej przez eksporterów zagranicznym odbiorcom ich towarów. Zależnie od rodzaju dostaw mogą one być krótkoterminowe, a przy dostawach maszyn i urządzeń — średnioterminowe, a nawet długoterminowe. Kredyty te przy eksporcie występują w dwóch formach, w formie kredytu wekslowego i kredytu w rachunku otwartym. Przy kredycie wekslowym eksporter wystawia weksel — tratę na importera, który — jeśli ją zaakceptuje — otrzyma dokumenty towarowe i bierze na siebie obowiązek jej wykupienia w określonym terminie. Eksporter może też przyjąć własny weksel importera. Weksel można w każdej chwili zdyskontować, uzyskując zapłatę za sprzedany towar. Kredyt w rachunku otwartym polega na tym, że eksporter zapisuje w swojej księgowości na rachunku importera wartość wysłanych towarów, a importer zobowiązuje się spłacić kredyt w określonym terminie. Tę formę kredytu stosuje się przy stałych dostawach, gdy eksporter ma duże zaufanie do importera. Rozliczenia dokonywane są co pewien czas za dostawy otrzymane w poprzednim okresie. Kredyt kupiecki — zarówno przy eksporcie, jak i imporcie — może być też udzielany przez brokera, który jest pośrednikiem handlowym. Największymi międzynarodowymi rynkami kredytowymi są: rynek Między-londyński i rynek nowojorski. Mniejszą rolę odgrywają rynki w Zurychu, narodowe Paryżu, Wiedniu, Frankfurcie, Amsterdamie, Rzymie i Tokio. Głównymi rynki . „. . . . i i i i i • instytucjami finansowymi występującymi na tych rynkach są banki, przede kredytowe 484 Czesław Pietras Rynek eurodolarowy i eurowalu- towy Rynek euroobligacji wszystkim banki handlowe, pośredniczące w operacjach kredytowych. Przyjmują one wkłady walutowe od klientów zagranicznych i z uzyskanych funduszy udzielają pożyczek innym krajom. Klientami banków są przede wszystkim wielkie przedsiębiorstwa transnarodowe, przemysłowe i handlowe oraz towarzystwa ubezpieczeniowe o zasięgu międzynarodowym, które lokują w bankach wolne środki finansowe, w celu uzyskania wyższego oprocentowania niż w krajach macierzystych. Jednocześnie wielkie korporacje transnarodowe występują jako pożyczkobiorcy na międzynarodowych rynkach kredytowych. Na rynku londyńskim i nowojorskim dużym pożyczkobiorcą jest również skarb państwa, który lokuje swoje weksle skarbowe. Lokaty i pożyczki na międzynarodowych rynkach kredytowych dokonywane są w walucie tego kraju, w którym ten rynek funkcjonuje. Jednakże pod koniec lat pięćdziesiątych na niektórych rynkach powstała nowa forma lokat i pożyczek w dolarach, co doprowadziło do powstania nowego rynku międzynarodowego, zwanego rynkiem eurodolarowym. W połowie lat sześćdziesiątych ukształtował się też rynek eurowalut. Rynek eurodolarowy powstał na skutek omówionych deficytów bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych oraz wyższej stopy oprocentowania lokat krótkoterminowych w Europie niż w Stanach Zjednoczonych. Polega on na tym, że fundusze dolarowe są lokowane nie w bankach amerykańskich, lecz w bankach europejskich (a także w mniejszym stopniu w bankach kanadyjskich, japońskich i australijskich) i służą do udzielania pożyczek, które są spłacane w dolarach. Podobny proces nastąpił w odniesieniu do wymienialnych walut krajów europejskich. Waluty te są lokowane w bankach i instytucjach finansowych innych krajów i wykorzystywane do udzielania pożyczek. Noszą one nazwę eurowalut lub, w zależności od nazwy konkretnej waluty, określane są jako euromarki, eurofranki itp. Uważa się, że rynek eurodolara i innych eurowalut umożliwia wykorzystanie tych walorów do finansowania wielu transakcji, szczególnie w handlu zagranicznym, na które poprzednio brakowało środków finansowych. Jednocześnie istnieją obawy, że rynek ten może komplikować realizację polityki pieniężnej, ponieważ przedsiębiorstwa mogą uzyskiwać dodatkowe środki pieniężne na ekspansję gospodarczą nawet wówczas, gdy krajowe władze pieniężne prowadzą restrykcyjną politykę pieniężną. Ponadto istnieje pewne niebezpieczeństwo załamania się na rynku eurowalutowym, wynikające z niewłaściwej oceny wypłacalności pożyczkobiorców przez banki handlowe. W przypadku załamania na tym rynku nie ma tu odpowiednika krajowego banku centralnego, który mógłby udzielić bankom handlowym pomocy. Od 1963 r. zaczął rozwijać się także rynek euroobligacji, który jest częścią międzynarodowego rynku kapitałowego. Polega on na emisji obligacji w walutach obcego kraju w Europie z terminem spłaty do 20 lat. Obligacje 22. Międzynarodowy system finansowy 485 te emitowane są głównie przez europejskie filie korporacji amerykańskich, które po wprowadzeniu od 1963 r. utrudnień w pożyczaniu przez nie dolarów na rynku Stanów Zjednoczonych, skierowały się na rynek eurodolarowy. Na rynku pieniężnym, począwszy od 1982 r., emitowane są przez rządy Rynek poszczególnych państw i wielkie korporacje tzw. euronoty, często nazywane euronot również eurowekslami. Są to nie zabezpieczone weksle własne na kwoty co najmniej 500000 dolarów, wystawiane na okaziciela. Są one emitowane z terminem wykupu od l do 6 miesięcy i spłacane najczęściej kolejną emisją euronot. Obsługują je banki komercyjne i inwestycyjne. Głównym ich centrum jest Londyn. Począwszy od lat sześćdziesiątych w gospodarce światowej zaczyna Zadłużenie narastać zjawisko polegające na zadłużaniu się państw, w celu finansowania zewnętrzne wzrostu gospodarczego. Kraje Trzeciego Świata zapoczątkowując realizację planów rozwoju gospodarczego natrafiały na poważną lukę dewizową, której przezwyciężenie było jednym z zasadniczych warunków postępu gospodarczego, a przede wszystkim industrializacji. Zaciąganie kredytów stanowiło ważne źródło zwiększania akumulacji i przezwyciężania bariery handlu zagranicznego. Dodatkową zachętą były stosunkowo niskie koszty kredytów. Zjawisko zaciągania kredytów w skali globalnej nasiliło się wskutek szybkiego wzrostu liczby państw podejmujących realizację procesów uprzemysłowienia. Jednocześnie wyodrębniła się grupa państw najsłabiej rozwiniętych, dla których pomoc gospodarcza była niezbędnym warunkiem jakiejkolwiek rozsądnej polityki gospodarczej. Kredyty sprzyjały przeobrażeniom struktury gospodarczej tych krajów, ale jednocześnie w sposób poważny zwiększały ich zadłużenia wobec państw rozwiniętych. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte przyniosły gwałtowne pogorszenie się sytuacji finansowej wielu krajów, zwłaszcza Trzeciego Świata, wskutek podwyżek cen surowców, a przede wszystkim ropy naftowej. Chociaż wyższe ceny ropy naftowej dotyczyły wszystkich importerów, jednakże krajom rozwiniętym udało się zmniejszyć ich ujemne skutki, m.in. przez lokaty „petrodolarów" na ich obszarze czy zwiększone zamówienia ze strony państw naftowych. Na początku lat dziewięćdziesiątych zadłużenie krajów Trzeciego Świata wynosiło l 340 mld USD, a krajów Europy Środkowej i Wschodniej (bez ZSRR) ponad 87 mld USD. Zadłużenie Polski na koniec 1995 r. wynosiło około 44 mld USD. Szacuje się, że zadłużenie niektórych krajów wielokrotnie przekracza wartość ich eksportu do państw wysoko rozwiniętych. W wielu przypadkach zadłużenie wzrastało, mimo że kraje te więcej spłacały niż otrzymywały, co wpłynęło na zahamowanie ich rozwoju gospodarczego. Możliwości spłaty tego zadłużenia są ograniczone zarówno ze względu na niską konkurencyjność wyrobów, protekcjonizm, będący reakcją krajów rozwiniętych na recesję gospodarczą, jak i zbyt wysokie obciążenia gospodarek narodowych spłatami kredytów, tj. ratami kapitałowymi i odsetkami. 486 Czeslaw Pietras Rozwiązanie problemu zadłużenia Konwersja zadłużenia Handel długami Rozwiązanie problemu zadłużenia stało się zadaniem globalnym, którym zainteresowani są zarówno dłużnicy, jak i wierzyciele. Formułuje się liczne, zróżnicowane co do treści i zakresu, koncepcje zlikwidowania lub złagodzenia kryzysu zadłużenia w świecie. Ich ewentualna realizacja wiąże się z koniecznością poniesienia przez zainteresowane podmioty gospodarki światowej pewnych kosztów. Wśród zgłaszanych koncepcji rozwiązania problemu zadłużenia znajdują się takie propozycje, jak np.: • umorzenie całości lub części zadłużenia, • stworzenie systemu redukcji zadłużenia pod warunkiem przyjęcia przez kraj dłużniczy programów zalecanych przez MFW i Bank Światowy (wielkość redukcji do 65% należnych płatności), • powiązanie wielkości redukcji długów z wynikami ekonomicznymi osiąganymi przez dłużnika, • umorzenie na 5 lat odsetek od długu krajów, w których począwszy od 1980 r. notuje się spadek produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca o więcej niż 15%, oraz na okres 10 lat w przypadku krajów, w których ten wskaźnik przekroczył 25% (propozycje J. Sachsa). Wśród propozycji łagodzenia problemu zadłużenia na szczególne podkreślenie zasługuje konwersja długu. Transakcje tego typu można określić jako porozumienie polegające na sprzedaży lub zamianie na międzynarodowym rynku finansowym posiadanego przez bank zobowiązania dłużnika. W zależności od tego, co jest przedmiotem wymiany, można wyróżnić kilka podstawowych rodzajów transakcji, które dotyczą zamiany długu na: (a) dług (debt for debt swap), (b) udziały kapitałowe (debt for eąuity capital swap), (c) sprzedaż za walutę kraju dłużniczego (debt for cash swap), (d) towary pochodzące z kraju dłużniczego (debt for commodity swap), (e) wydatki na ochronę środowiska (debt for bond swap), (f) wykup długu przez kraje dłużnicze (buy-back). Poza konwersją długu na udziały kapitałowe potencjalnie największe znaczenie dla krajów dłużniczych mają transakcje debt for bond swap i buy-back, gdzie dłużnik występuje w roli aktywnej. Handel długami jest naturalną konsekwencją istnienia zaległych należności. Banki posiadające takie należności są skłonne sprzedawać je po cenie rynkowej niższej od nominalnej, pokrywając straty ze swych rezerw. Należności banków, a więc zobowiązania krajów zadłużonych, są oceniane na rynku długów w sposób bardzo zróżnicowany. Na przykład za l dolara długów płacono: 60 centów za długi Chile, 42 centy za długi Meksyku (na początku lat dziewięćdziesiątych), 30 centów za długi Polski w 1991 r. i 56 centów w 1997 r. Jak na każdym rynku, także i na rynku długów, podaż i popyt kształtują poziom cen, a w tym przypadku dyskonto udzielane przez banki zachodnie przy sprzedaży zaległych należności. Wyższe ceny długów, a zatem i niższe dyskonta, występują zazwyczaj wtedy, gdy większe jest prawdopodobieństwo uzyskania spłaty od kraju zadłużonego. 22. Międzynarodowy system finansowy 487 Wśród podmiotów udzielających kredytów międzynarodowych istotną rolę spełniają międzynarodowe i regionalne instytucje finansowe, do których zalicza się MFW, tzw. grupę finansową Banku Światowego oraz regionalne banki rozwoju, w tym Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Europejski Bank Inwestycyjny. Z posiadanych środków MFW udziela krajom członkowskim kredytów Działalność na pokrycie przejściowego deficytu bilansu płatniczego, wynikającego kredytowa z bieżących transakcji, a nie z długotrwałego odpływu kapitału. Każdy kraj MFW ma prawo do zakupienia w Funduszu waluty obcej za walutę krajową, przy czym po pewnym czasie musi dokonać transakcji odwrotnej, tzn. odkupić swoją walutę za wymienialną walutę obcą. Jest to specyficzna forma kredytu w walucie obcej. Kredyty spłacane są w okresie nie dłuższym niż 3-5 lat, gdyż taki okres normalnie wystarcza do zastosowania środków polityki gospodarczej, prowadzących do przywrócenia równowagi bilansu płatniczego. Są one oprocentowane w wysokości zależnej od stopy procentowej ukształtowanej na rynku międzynarodowym, ale niższej od tej stopy. Wysokość stopy oprocentowania wzrasta w zależności od wysokości zadłużenia i okresu korzystania z kredytu, co skłania do wcześniejszej jego spłaty. Maksymalna wysokość kredytu nie może przekroczyć 125% kwoty wpłaconej przy wstępowaniu do Funduszu. Fundusz udziela również długoterminowej pomocy krajom członkowskim, które znalazły się w szczególnie trudnych warunkach, nie mogąc zrównoważyć bilansu płatniczego. Warunkiem jej udzielenia jest przedstawienie przez kraj potrzebujący pomocy programu działań, jakie zamierza podjąć w celu osiągnięcia równowagi bilansu płatniczego. Kredyt udzielany jest ratami w ciągu trzech lat, w miarę realizacji przedstawionego programu, i nie może przekroczyć 140% kwoty wpłaconej przy wstępowaniu do Funduszu. Spłaty tego kredytu następują w ciągu czterech do ośmiu lat od każdego wykorzystania przyznanej kwoty. Fundusz uruchamia również, w zależności od potrzeb, różne kredyty celowe, np. kredyty na finansowanie surowcowych zapasów interwencyjnych, kredyty kompensacyjne udzielane w celu skompensowania ubytku wpływów dewizowych z eksportu i wzrostu kosztów importu. Ponadto udziela najbiedniejszym krajom, na ulgowych warunkach, kredytów na przywracanie równowagi bilansów płatniczych i na wspieranie realizacji makroekonomicznych i strukturalnych programów dostosowawczych. Fundusz przydziela też nieodpłatnie kreowane przez siebie SDR-y, co umożliwia krajom członkowskim przezwyciężanie trudności płatniczych i przywracanie równowagi bilansów płatniczych. Wraz z porozumieniem o utworzeniu MFW powzięto decyzję o powo- Bank łaniu Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, określanego w skrócie Światowy jako Bank Światowy (ang. International Bank for Reconstruction and 488 Czeslaw Pietras Development — World Bank)6. Cele działalności Banku Światowego zgodnie ze statutem sprowadzają się do: pomocy w rozwoju gospodarczym krajów członkowskich, długookresowego popierania zrównoważonego wzrostu gospodarczego i handlu międzynarodowego, przy zachowaniu równowagi bilansów płatniczych i autonomicznych przepływów kapitałów — poprzez udzielanie i gwarantowanie pożyczek oraz uczestniczenie w inwestycjach finansowanych z innych źródeł. Początkowo Bank Światowy udzielał pożyczek na odbudowę powojenną kilku krajom zachodnioeuropejskim. Obecnie zajmuje się głównie udzielaniem i gwarantowaniem długoterminowych kredytów na cele rozwoju gospodarczego. Członkiem Banku może zostać każdy kraj należący do MFW. Zasoby finansowe Banku Światowego składają się z funduszów własnych, funduszów pożyczonych oraz środków powstałych wskutek cesji wierzytelności, tj. sprzedaży przez Bank części zobowiązań dłużnych krajów, którym udzielił pożyczki. Fundusze własne to kapitał zakładowy, który powstał przez subskrypcję wśród krajów członkowskich. Pierwotnie każdy kraj wpłacał tylko 20% sumy subskrybowanego kapitału, w tym 2% w walucie wymienialnej, a 18% w walucie własnej. Obecnie rzeczywista wpłata wynosi 10% tej sumy, w tym tylko 1% w walucie wymienialnej. Pozostałą nie wpłaconą część kapitału zakładowego stanowi kapitał gwarancyjny, zabezpieczający zobowiązania Banku z tytułu emitowanych obligacji lub udzielanych gwarancji. Do funduszów własnych należą też fundusze rezerwowe wygospodarowane w czasie działalności Banku. Fundusze pożyczone pochodzą z zaciągniętych pożyczek i emisji obligacji średnio- i długoterminowych na rynkach kapitałowych krajów rozwiniętych, które zabezpieczone są funduszem gwarancyjnym. Bank uzyskuje także środki finansowe ze sprzedaży innym instytucjom kredytowym części zobowiązań dłużnych krajów, którym udzielił pożyczki, co określa się jako cesję wierzytelności. W ten sposób Bank wycofuje swój kapitał pożyczkowy, co pozwala mu użyć go na udzielanie nowych pożyczek. Bank Światowy w zasadzie udziela pożyczek tylko rządom krajów członkowskich lub przedsiębiorstwom i bankom z gwarancją rządową. Pożyczki udzielane są na finansowanie konkretnych inwestycji, np. elektrowni, fabryk, dróg itp., oraz zmian strukturalnych w gospodarce. Okresy spłat zależne są od charakteru obiektu inwestycyjnego i wynoszą od 10 do 30 lat. Oprocentowanie pożyczek zależy od rynkowej stopy procentowej, po jakiej Bank zdobywa środki finansowe emitując obligacje. Poza bezpośrednią działalnością kredytową Bank może także udzielać gwarancji na pożyczki od prywatnych kredytodawców. Ponadto Bank udziela W 1991 r. do Banku Światowego należało 155 krajów, w tym również Polska. 22. Międzynarodowy system finansowy 489 krajom rozwijającym się pomocy technicznej, wysyłając do nich ekspertów. Za pośrednictwem utworzonego Instytutu Rozwoju Gospodarczego szkoli również wyższych urzędników z tych krajów, którzy zajmują się programami rozwoju gospodarczego i opracowywaniem projektów inwestycyjnych. Prowadzi także badania naukowe w dziedzinie finansów i kredytu międzynarodowego. Międzynarodowa Korporacja Finansowa (ang. International Finance Corporation — IFC) powstała w 1956 r. jako organizacja afiliowana przy Banku Światowym. Zasadniczym celem jej działalności jest popieranie rozwoju sektora prywatnego w krajach rozwijających się i krajach Europy Środkowej i Wschodniej, poprzez przyciąganie kapitału zagranicznego i krajowego. Udziela również pomocy technicznej i świadczy usługi doradcze. W ostatnim okresie wspiera także procesy transformacji gospodarek krajów Europy Środkowej i Wschodniej, zwłaszcza zaś restrukturyzację i prywatyzację przedsiębiorstw7. Zasoby finansowe Korporacji pochodzą z pożyczek udzielanych przez Bank Światowy z zysków osiąganych z zainwestowanych kapitałów oraz sprzedaży posiadanych przez nią udziałów w różnych przedsiębiorstwach. Udziela ona długoterminowych kredytów (7-12 lat) na cele inwestycyjne przedsiębiorstwom prywatnym bez gwarancji rządowej. Okres karencji wynosi 3 lata, a stopa oprocentowania kredytów jest analogiczna, jak na rynku kapitałowym. Udział Korporacji w finansowaniu przedsięwzięcia nie może przekroczyć 50% całości nakładów. Jednakże uczestnictwo Korporacji w finansowaniu danego projektu powoduje przyciągnięcie innych kapitałów, często parokrotnie większych niż jej udział w finansowaniu inwestycji. W 1960 r. powstała nowa, afiliowana przy Banku Światowym, instytucja pod nazwą Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (ang. International Development Association — IDĄ), której celem jest udzielanie pożyczek krajom rozwijającym się, szczególnie najsłabiej rozwiniętym, na warunkach znacznie korzystniejszych niż dotychczasowe pożyczki z Banku Światowego. Udziela ono rządom najbiedniejszych krajów nieoprocentowanych pożyczek na cele rozwojowe. Okres karencji wynosi 10 lat, a okres spłaty 35^łO lat. Możliwa jest spłata części zadłużenia w walucie krajowej. Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycji została utworzona w 1988 r. Jej celem jest pobudzanie przepływu kapitału z krajów rozwiniętych do krajów rozwijających się, jak również między krajami rozwijającymi się. Agencja udziela inwestorom gwarancji od ryzyka niehandlowego, co zmniejsza ryzyko inwestowania. Współpracuje również z narodowymi agencjami ubezpieczającymi zagraniczne inwestycje. Świadczy także usługi doradcze na rzecz krajów rozwijających się w zakresie tworzenia atrakcyjnych warunków do napływu kapitału i inwestycji zagranicznych. Międzynarodowa Korporacja Finansowa Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycji 7 W 1991 r. Korporacja ta otworzyła w Warszawie swoje biuro zajmujące się doradztwem lokalnym przedsiębiorstwom. 490 Czesiaw Pietras Regionalne Banki Rozwoju Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju Europejski Bank Inwestycyjny Oprócz tych międzynarodowych instytucji finansowych o zasięgu światowym, zwanych popularnie grupą finansową Banku Światowego, funkcjonują także regionalne banki rozwoju, jak np. Interamerykański Bank Rozwoju (od 1959 r.), Afrykański Bank Rozwoju (od 1963 r.), Azjatycki Bank Rozwoju (od 1965 r.). Celem tych banków jest udzielanie pomocy finansowej na przyspieszenie rozwoju ekonomicznego i społecznego krajów z danego regionu. W 1991 r. utworzono kolejny regionalny bank — Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, którego członkami zostały kraje EWG (51% głosów). Stany Zjednoczone (10%) oraz kraje Europy Wschodniej i Środkowej, w tym Polska. Wśród celów działalności tego Banku wymienia się: doprowadzenie do połączenia obu części Europy, stworzenie warunków do powstania w Europie Wschodniej demokracji parlamentarnej oraz gospodarki rynkowej i bezpiecznego środowiska. Stąd pierwsze fundusze zostały przeznaczone na rozbudowę infrastruktury i ochronę środowiska (40% kredytów), na przyśpieszenie procesów prywatyzacyjnych i rozwój sektora prywatnego (60%). Regionalne banki rozwoju spełniają podobne funkcje, które w odniesieniu do gospodarki światowej pełni grupa finansowa Banku Światowego. Od początku 1958 r. zaczął funkcjonować Europejski Bank Inwestycyjny, którego celem działania jest wspieranie równomiernego i niezakłóconego rozwoju wspólnego rynku i procesów integracyjnych we Wspólnocie. Z własnych funduszy, pochodzących z udziałów poszczególnych krajów oraz z pożyczek zaciąganych na rynkach kapitałowych, udziela kredytów f gwarancji na rozwój regionów słabiej rozwiniętych, na modernizację przedsiębiorstw oraz realizację projektów, którymi zainteresowanych jest kilka krajów. Udziela również kredytów krajom spoza Unii Europejskiej. Najwięcej kredytów jest przeznaczonych na rozwój infrastruktury, przemysłu, rolnictwa, usług oraz ochronę środowiska i modernizację przedsiębiorstw. Rozdział 23 Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 23.1. Podstawowe pojęcia Przepływy dóbr ekonomicznych między odrębnymi gospodarkami narodowymi określa się wymianą międzynarodową. Obejmuje ona współcześnie cztery grupy zjawisk i procesów gospodarczych: • wymianę towarów i usług, • przepływy kapitału, • migracje siły roboczej, • transfer myśli naukowo-technicznej. Podstawą rozwoju wymiany zagranicznej jest międzynarodowy podział pracy (MPP), który jest szczególną, rozwiniętą formą społecznego podziału pracy. Stanowi on historycznie ukształtowane formy więzi gospodarczych między poszczególnymi krajami, określa ich miejsce w produkcji światowej, tzn. decyduje o międzynarodowej specjalizacji produkcji. Międzynarodowy podział pracy ulega ciągłym przemianom; zmienia się bowiem zakres i charakter międzynarodowej specjalizacji produkcji oraz miejsce poszczególnych krajów w tej specjalizacji, podobnie jak zmianie ulegają wzajemne związki między krajami. Poszczególne kraje stopniowo rezygnują z produkcji pewnych towarów na rzecz większej specjalizacji w produkcji innych towarów, zmieniając w ten sposób swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy. Pewne związki między poszczególnymi krajami lub grupami krajów rozluźniają się, a na ich miejsce powstają nowe więzi gospodarcze. Na przełomie XVIII i XIX w. ukształtował się międzynarodowy podział pracy, w którym rozwinęły się dwa rodzaje specjalizacji: przemysłowa i surowcowo-rolnicza. Niewielka liczba krajów europejskich specjalizowała się w produkcji przemysłowej, natomiast pozostałe kraje stanowiły źródło zaopatrzenia w surowce i artykuły rolnicze, a także rynki zbytu dla krajów przemysłowych. Ten podział pracy wywarł ogromny wpływ na strukturę Wymiana międzynarodowa Wymiana a międzynarodowy podział pracy 492 Zofia Zawadzka Rodzaje specjalizacji międzynarodowej Handel zagraniczny Eksport Import Obroty Saldo i charakter gospodarki światowej, a przede wszystkim przyczynił się do zróżnicowania poziomu rozwoju poszczególnych krajów. Funkcjonował on w zasadzie do II wojny światowej. Po jej zakończeniu nastąpiły istotne przeobrażenia w międzynarodowym podziale pracy; zmalało znaczenie Europy Zachodniej na rzecz Stanów Zjednoczonych i Japonii. Udział danego kraju w międzynarodowym podziale pracy określany jest przez jego warunki naturalne (położenie geograficzne, klimat, zasoby bogactw naturalnych, warunki glebowe, czynniki demograficzne), a także w coraz większym stopniu jest rezultatem rozwoju gospodarczego, przemian w sposobie produkcji, a zwłaszcza postępu naukowo-technicznego. Oprócz omawianych powyżej czynników w kształtowaniu się międzynarodowego podziału pracy istotną rolę odgrywa zagraniczna polityka ekonomiczna poszczególnych krajów i grup krajów, czyli polityka handlowa. Jest to działalność państwa w dziedzinie kształtowania stosunków ekonomicznych z zagranicą, jej charakter, cele tej polityki i stosowane narzędzia, które mogą sprzyjać wymianie międzynarodowej lub ją hamować. Specjalizacja międzynarodowa początkowo przybierała formę podziału międzydziałowego (rolnictwo, górnictwo, przemysł), następnie specjalizacji międzygałęziowej (czyli w produkcji określonych wyrobów finalnych, np. samochodów osobowych, telewizorów), obecnie coraz częściej przybiera formę specjalizacji wewnątrzgałęziowej czy wewnątrzasortymentowej (czyli w wytwarzaniu określonych elementów i podzespołów, np. układów scalonych) i specjalizacji technologicznej (czyli specjalizacji w określonych technologiach, np. elektronicznej, biotechnologicznej, petrochemicznej). Międzynarodowy podział pracy i specjalizacja stwarzają możliwości efektywniejszego wykorzystania istniejących zasobów bogactw naturalnych, zwiększenia efektywności wykorzystania siły roboczej i środków produkcji. Rozwój produkcji na wielką skalę umożliwia obniżanie kosztów produkcji, a także szybsze postępy badań nad nowymi technikami i technologiami. Koncentracja środków w wybranych dziedzinach produkcji pozwala na szybsze wdrożenie postępu technicznego i rozwój badań naukowych. Podstawową formę więzi ekonomicznej między różnymi krajami stanowi wymiana towarów. Do określenia wymiany towarów i usług między rozpatrywanym krajem a jego otoczeniem zewnętrznym używa się pojęcia handel zagraniczny. Jeśli dotyczy on wszystkich krajów nazywany jest handlem międzynarodowym. Handel zagraniczny obejmuje eksport, czyli wywóz towarów i usług za granicę, i import, czyli przywóz towarów i usług z zagranicy. Suma eksportu i importu określana jest jako obroty handlu zagranicznego. Różnica między eksportem i importem stanowi saldo handlu zagranicznego; nadwyżka eksportu nad importem oznacza dodatnie saldo handlu zagranicznego, zaś nadwyżka importu nad eksportem — ujemne saldo handlu zagranicznego (deficyt). Import towarów, których nie można wytworzyć w danym kraju, a które są konieczne do prowadzenia procesu 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 493 reprodukcji społecznej, określany jest jako import niezbędny, natomiast import towarów zastępujących możliwą produkcję krajową — jako import substytucyjny lub konkurencyjny. Import może bezpośrednio zaspokajać bieżące potrzeby produkcyjne (import zaopatrzeniowy), potrzeby rozwojowe gospodarki (import inwestycyjny) oraz potrzeby konsumpcyjne ludności (import konsumpcyjny). Część eksportu, która służy pozyskiwaniu środków na finansowanie importu niezbędnego, jest określana jako eksport niezbędny. Przedmiotem analizy jest struktura rodzajowa i geograficzna handlu zagranicznego. Struktura rodzajowa eksportu i importu oznacza udział w eksporcie i imporcie odpowiednio sklasyfikowanych grup towarowych. Zależy ona od struktury gospodarczej danego kraju i jego miejsca w międzynarodowym podziale pracy. Struktura geograficzna obrotów handlu zagranicznego oznacza zaś udział w eksporcie i imporcie wymiany towarowej z poszczególnymi krajami lub grupami krajów. Oprócz obrotów towarowych i usługowych coraz większego znaczenia nabierają międzynarodowe przepływy kapitału. Przepływy te mogą mieć formę kapitału pożyczkowego (kredyty) lub formę inwestycji zagranicznych. Inwestycje zagraniczne mogą występować w formie inwestycji bezpośrednich lub inwestycji portfelowych. Inwestycje bezpośrednie polegają na tworzeniu od podstaw przedsiębiorstwa za granicą lub nabyciu udziałów w już działającym przedsiębiorstwie, natomiast inwestycje portfelowe polegają na zakupie różnych zagranicznych papierów wartościowych (np. bonów skarbowych, obligacji przedsiębiorstw, akcji), w celu osiągnięcia odpowiedniej stopy zysku z tych lokat (szerzej patrz rozdz. 24). Import i eksport niezbędny Struktura rodzajowa i geograficzna Przepływy kapitału 23.2. Bilans płatniczy Stosunki ekonomiczne wiążące dany kraj z zagranicą znajdują swoje finansowe odbicie w bilansie płatniczym. Jest to usystematyzowane zestawienie dokonanych na rzecz zagranicy i otrzymanych płatności ze wszystkich tytułów w określonym czasie. Płatności otrzymane z zagranicy, zwiększające podaż dewiz, zapisuje się po stronie aktywów, natomiast płatności dokonane na rzecz zagranicy — po stronie pasywów. Jeśli płatności na rzecz zagranicy przewyższają płatności otrzymane z zagranicy, wówczas występuje saldo ujemne (i odwrotnie). W bilansie płatniczym wyróżnia się dwie podstawowe części: bilans obrotów bieżących oraz bilans obrotów kapitałowych i finansowych. W bilansie obrotów bieżących zostają uwzględnione następujące pozycje: a) płatności (wpływy i wydatki) z tytułu obrotów handlowych — ta część bilansu określana jest jako bilans handlowy, przy czym w bilansie płatniczym uwzględnia się moment dokonania płatności z tytułu eksportu lub Bilans płatniczy Bilans obrotów bieżących 494 Zofia Zawadzka importu, natomiast oprócz tego sporządzany jest przez Główny Urząd Statystyczny bilans handlu zagranicznego, w którym bierze się pod uwagę moment przekroczenia granicy, stąd między tymi dwoma bilansami występują różnice liczbowe, b) płatności z tytułu usług: transportowych, pocztowych, telekomunikacyjnych, turystycznych, z tytułu ubezpieczeń i reasekuracji, usług finansowych, budowlanych, informatycznych, utrzymania przedstawicielstw zagranicznych, składek w organizacjach międzynarodowych, c) przepływ dochodów z tytułu własności, obejmujący odsetki, zyski, dywidendy otrzymywane i płacone od posiadanych obligacji, akcji, a także odsetki od otrzymanych i udzielonych kredytów i lokat międzybankowych oraz dochody z tytułu rezerw oficjalnych państwa i wydatki na obsługę długu zagranicznego, d) transfery rządowe i prywatne, przy czym w transferach prywatnych główną rolę odgrywają przelewy z zagranicy na rachunki walutowe ludności, w mniejszym stopniu darowizny, spadki, renty, emerytury, natomiast transfery rządowe to głównie dary i pomoc bezzwrotna od rządów zagranicznych, e) niesklasyfikowane obroty bieżące, czyli saldo skupu i sprzedaży walut, wynikające z nierejestrowanego handlu przygranicznego oraz saldo wpłat i wypłat z rachunków walutowych ludności. W pozycji „rachunek kapitałowy" mieszczą się wpływy i wydatki z tytułu sprzedaży i zakupu: praw własności, patentów i licencji, praw autorskich, znaków towarowych. Bilans Bilans obrotów finansowych odzwierciedla ruch w zakresie kapitałów obrotów diugo-, średnio- i krótkoterminowych oraz zmiany w stanie rezerw waluto-finansowych WyCjj państwa. Ruch kapitałów długo- i średnioterminowych obejmuje napływ i odpływ kapitałów z tytułu inwestycji bezpośrednich i portfelowych oraz różnicę między sumą długo- i średnioterminowych kredytów otrzymanych i udzielonych na okres dłuższy niż jeden rok. Krótkoterminowe transakcje kapitałowe odzwierciedlają najczęściej spekulacyjne ruchy kapitału w skali międzynarodowej oraz koniunkturalne zapotrzebowanie na środki płatnicze. Spekulacyjne ruchy kapitału polegają na zakupie aktywów finansowych w celu ich dalszej odsprzedaży. Zniesienie większości ograniczeń na międzynarodowych rynkach finansowych spowodowało łatwość przenoszenia kapitału z kraju do kraju, w poszukiwaniu najlepszej lokaty. W warunkach międzynarodowej mobilności kapitału jego odpływ następuje wówczas, gdy stopa zwrotu z lokat w walutach obcych jest wyższa od stopy zwrotu z lokat w walucie krajowej, tzn. krajowej stopy procentowej. Stopa zwrotu z lokaty w walucie obcej jest przy tym równa sumie stopy procentowej za granicą i stopy deprecjacji waluty krajowej. Natomiast napływ kapitału nastąpi, gdy stopa zwrotu z lokat krajowych będzie wyższa od stopy zwrotu z lokat za granicą (szerzej patrz rozdział 24). Spekulacyjne napływy (odpływy) kapitału mogą w istotnym stopniu zakłócać 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 495 politykę pieniężną banku centralnego i prowadzić do destabilizacji waluty krajowej. Pozycją korygującą w bilansie płatniczym jest saldo błędów i opuszczeń. Saldo błędów Saldo to wynosiłoby zero, gdyby wszystkie wielkości występujące we ' opuszczeń wcześniejszych pozycjach zostały prawidłowo zmierzone. Wielkości te uzyskiwane są z różnych źródeł, stąd różnica między aktywami i pasywami, wobec tego bilans wyrównuje się „sztucznie", wprowadzając pozycję saldo błędów i opuszczeń. Bilans płatniczy przedstawia syntetycznie napływ (odpływ) netto środków pieniężnych do danego kraju. Bilans wykazuje nadwyżkę, gdy występuje napływ netto środków pieniężnych do danego kraju, w przeciwnym przypadku mamy do czynienia z deficytem. Nadwyżce w bilansie obrotów bieżących towarzyszy deficyt bilansu obrotów kapitałowych i(lub) wzrost poziomu rezerw dewizowych. Ujemne saldo w bilansie obrotów bieżących musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w bilansie obrotów kapitałowych i(lub) zmianach poziomu rezerw. Zachowanie równowagi w długim okresie wymaga zrównoważonego salda obrotów bieżących, gdyż w przeciwnym przypadku jego deficyt musi być finansowany albo przez zaciąganie kredytów zagranicznych, albo przez zmniejszanie poziomu rezerw, co możliwe jest tylko do określonego czasu. Kraj, w którym utrzymuje się deficyt obrotów bieżących, musi podjąć odpowiednie przedsięwzięcia w celu zrównoważenia bilansu. Wybór metod równoważenia bilansu związany jest z konkretnymi warunkami, występującymi w danym kraju, tj. rozmiarem i charakterem nierównowagi, źródłami deficytu i możliwościami jego sfinansowania z własnych rezerw. Ze względu na to, że na ogół największą część obrotów stanowią pozycje bilansu handlowego, konieczne jest stymulowanie eksportu, a ograniczanie importu. Wymaga to oddziaływania w kierunku relatywnego obniżania cen produktów krajowych w celu wspierania eksportu oraz oddziaływania na globalny popyt instrumentami polityki pieniężno-fiskalnej (zmniejszanie podaży pieniądza, wzrost stóp procentowych, ograniczanie wydatków z budżetu, zwiększanie podatków). Zastosowanie takich instrumentów może jednak przyhamować tempo wzrostu gospodarczego i zwiększyć bezrobocie. W Polsce bilans płatniczy sporządzany jest i prezentowany Sejmowi Bilans przez Narodowy Bank Polski. W tablicy 23.1. został przedstawiony bilans płatniczy płatniczy Polski z 1998 roku. Polski Z przedstawionych danych wynika, że w roku 1998 bilans płatniczy Bilans charakteryzował się ujemnym saldem obrotów bieżących. Wynikało ono płatniczy z wysokiego deficytu handlu zagranicznego, spowodowanego nadwyżką w 1 importu nad eksportem, oraz ujemnego salda płatności z tytułu usług i dochodów. Na pogorszenie salda bilansu handlowego wpłynęła polityka kursu walutowego, charakteryzująca się realną aprecjacją złotego, sukcesywne obniżanie ochrony w imporcie do Polski oraz osłabienie koniunktury u partnerów handlowych. Dodatnie wysokie saldo skupu walut (zob. pozycja 496 Zofia Zawadzka Tablica 23.1. Bilans płatniczy Polski w roku 1998 (w min USD) Wyszczególnienie 1998 A. RACHUNEK BIEŻĄCY Towary: saldo Towary: wpływy z eksportu Towary: wpływy za import Usługi: saldo Dochody: saldo Transfery bieżące: saldo Niesklasyfikowane obroty bieżące: saldo ^6858 -13 720 30122 43 842 -508 -568 1 942 5996 B. RACHUNEK KAPITAŁOWY I FINANSOWY Rachunek kapitałowy Rachunek finansowy Inwestycje bezpośrednie: saldo Inwestycje portfelowe: saldo Pozostałe inwestycje: saldo 10800 73 10727 4966 1 330 4431 C. SALDO BŁĘDÓW I OPUSZCZEŃ Razem pozycje od A do C 1 766 5708 D. POZYCJE FINANSUJĄCE -5708 Źródło: Narodowy Bank Polski. „Niesklasyfikowane obroty bieżące"), przypisywane wpływom z nierejest-rowanego handlu przygranicznego, przyczyniło się do zmniejszenia deficytu w obrotach bieżących. Wpływy te mogą się jednak okazać dosyć krótkotrwałym źródłem nadwyżki. W długim czasie warunkiem zapewnienia równowagi bilansu płatniczego jest poprawa salda handlu zagranicznego. Deficyt obrotów bieżących został sfinansowany w 1998 r. dzięki dużemu napływowi kapitału związanego zarówno z inwestycjami bezpośrednimi, portfelowymi, jak i udzielonymi kredytami. Napływ kapitału był na tyle duży, że nastąpił także wzrost rezerw państwowych. Rok 1998 był kolejnym rokiem, w którym pogłębił się deficyt obrotów bieżących, osiągając 4,4% produktu krajowego brutto (w roku 1997 deficyt wynosił 3,2%, a w 1996 — 1% PKB). Pogłębiający się deficyt obrotów bieżących jest jednym z największych zagrożeń stabilnego rozwoju gospodarczego. 23.3. Teorie handlu zagranicznego Przesłankami wymiany między różnymi krajami, jej strukturą towarową i geograficzną oraz korzyściami płynącymi z wymiany dla jej uczestników zajmuje się teoria handlu zagranicznego. Nie jest ona zwartym i spójnym wewnętrznie systemem twierdzeń wyjaśniających mechanizmy wymiany międzynarodowej, lecz raczej zbiorem uogólnień opartych na różnych założeniach. 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 497 Pierwsze stwierdzenia dotyczące korzyści płynących z handlu zagranicznego można znaleźć w doktrynie merkantylistów, którzy uzasadniali konieczność protekcjonizmu handlowego. W bardziej rozwiniętej postaci teoria handlu zagranicznego została przedstawiona w klasycznej ekonomii politycznej, w pracach A. Smitha i D. Ricardo. Smith jest twórcą tzw. teorii kosztów absolutnych. Uważał on, że podstawą Teoria specjalizacji międzynarodowej są absolutne różnice kosztów wytwarzania kosztów mierzone nakładami pracy. Jego zdaniem wymiana między dwoma krajami absolutnych pojawia się wówczas, gdy koszty wytworzenia towarów w tych krajach są zróżnicowane, tzn. gdy jeden kraj wytwarza pewne dobra taniej niż drugi, a pewne drożej. Korzyści z wymiany wynikają z bardziej efektywnego wykorzystania przez te kraje posiadanych zasobów produkcyjnych oraz z rozszerzenia rynków zbytu, zwiększenia skali produkcji i możliwości obniżenia w ten sposób kosztów. Teoria kosztów absolutnych wyjaśnia przyczyny jedynie części wymiany międzynarodowej, w szczególności handel surowcami i produktami rolnymi, których koszty produkcji są w różnych krajach zróżnicowane lub nie ma możliwości ich wytwarzania, jak również wymianę. surowców na produkty przemysłowe, których kraj surowcowy nie jest w stanie wytwarzać. Rozwinięciem teorii kosztów absolutnych jest teoria kosztów kom- Teoria paratywnych (względnych), sformułowana przez Ricardo. Wykazał on, że kosztów specjalizacja i wymiana towarowa może być korzystna dla obu krajów, także w przypadku, gdy jeden kraj wytwarza wszystkie towary taniej (drożej) niż inne kraje. Wystarczającą podstawą osiągnięcia korzyści z wymiany międzynarodowej są, zdaniem Ricardo, komparatywne (względne), a nie absolutne różnice kosztów wytwarzania poszczególnych towarów w różnych krajach, tzn. że stosunek między kosztami wytworzenia różnych produktów w jednym kraju różni się od tego stosunku w innym kraju. Koszt komparatywny (względny) jest kosztem wytworzenia jakiegoś towaru wyrażonym w koszcie produkcji innego towaru w tym samym kraju. W teorii kosztów komparatywnych (względnych) zakłada się, że jeśli między poszczególnymi krajami istnieje różnica w komparatywnych kosztach wytwarzania różnych dóbr, to każdy z nich powinien się specjalizować w wytwarzaniu tych towarów, które może wytwarzać względnie taniej i w takiej ilości, że może ich nadwyżki wywozić za granicę. Jednocześnie rezygnuje wtedy z produkcji towarów wytwarzanych po relatywnie wyższym koszcie i sprowadza je z tych krajów, w których są one wytwarzane relatywnie taniej. Zasadę kosztów komparatywnych najłatwiej można przedstawić, analogicznie jak to zrobił Ricardo, na uproszczonym przykładzie '. tywnych 1 D. Ricardo przyjął następujące założenia: (a) doskonała przenośność czynników produkcji z gałęzi do gałęzi, (b) doskonała konkurencja, (c) pełne zatrudnienie, (d) niezmienność warunków produkcji wpływających na różnice w kosztach wytwarzania, (e) pełna równorzędność krajów, (O pełna swoboda decydowania o strukturze wymiany, g) rozpatruje się dwa kraje i dwa towary, h) jedynym czynnikiem produkcji jest praca. 498 Zofia Zawadzka Zakładamy, że dwa kraje: A i B wytwarzają towary X i Y. Nakłady pracy na wytworzenie towarów A" i F (w godzinach pracy na jednostkę towaru) wynoszą odpowiednio: w kraju A na wytworzenie jednostki towaru X — 3, a wytworzenie jednostki towaru Y — 4 godziny pracy; natomiast w kraju B koszty wytwarzania są bezwzględnie wyższe i wynoszą dla jednostki towaru X—10, a towaru Y— 5 godzin pracy. W kraju A koszt komparatywny towaru X wyrażony w towarze Y wynosi 4:3, a w kraju B — 1:2. Przy przedstawionych powyżej relacjach kosztów produkcji, kraj A powinien specjalizować się w wytwarzaniu dobra X, które produkuje względnie taniej, natomiast B w wytwarzaniu względnie tańszego w tym kraju towaru Y. Wtedy obydwa kraje wytworzą więcej tych towarów przy niezmienionych zasobach swoich czynników produkcji. Przykład liczbowy, przy założeniu, że w kraju A dysponuje się 600 godz. pracy, a w kraju B — 1500 godz. pracy, przedstawiony jest w tablicy 23.2. Tablica 23.2. Nakłady i wielkość produkcji dóbr X i Y w kraju A i B przed i po podjęciu specjalizacji Kraj Towar X Towar Y nakłady na produkcję liczba wytworzonych jednostek nakłady na produkcję liczba wytworzonych jednostek Sytuacja przed podjęciem specjalizacji A 3 60 4 105 B 10 100 5 100 A+B — 160 — 205 Sytuacja po podjęciu specjalizacji A 3 200 4 — B 10 — 5 300 A+B — 200 — 300 Z podanego przykładu liczbowego wynika, że obydwa kraje wytworzą więcej o 40 jednostek towaru X i o 95 jednostek towaru Y. Uzyskana przez obydwa kraje nadwyżka reprezentuje korzyści odniesione z handlu zagranicznego. Osobnym problemem jest podział korzyści z wymiany między kraje A i B. Granice opłacalności wymiany między krajami A i B wyznaczają relacje ich kosztów komparatywnych; w powyższym przykładzie przynajmniej 3/4 jednostki towaru Y za jednostkę towaru X dla kraju A i nie więcej niż 2 jednostki towaru Y za towar X dla kraju B. Teoria kosztów komparatywnych pozwala na zorientowanie się, jak powstają korzyści z handlu zagranicznego, określone przez warunki produkcji, niezależnie od wpływu innych czynników. Teoria ta była jednak często 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 499 -Ohlina- •Samuelsona krytykowana za zbyt wiele założeń upraszczających. Zwracano również uwagę, że nie może ona być podstawą rozwoju i specjalizacji krajów słabiej rozwiniętych, gdyż będzie prowadziła do petryfikacji istniejącej niekorzystnej struktury gospodarczej. Teoria kosztów komparatywnych nie ukazuje wszystkich możliwych korzyści, wynikających z wymiany handlowej. Nie uwzględnia ona przede wszystkim korzyści skali, czyli korzyści z tytułu obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania i przyspieszenia tempa postępu technicznego. Dalszy rozwój myśli ekonomicznej wzbogacił i zmodyfikował koncepcje Teoria klasyków angielskich. Na początku XX w. dwóch ekonomistów szwedzkich Heckschera-E. Heckscher i B. Ohlin sformułowało teorię obfitych zasobów, rozwiniętą następnie przez ekonomistę amerykańskiego P. Samuelsona. Zgodnie z tą teorią warunkiem osiągania korzyści z wymiany handlowej są różnice w wyposażeniu w zasoby produkcyjne (kapitał, ziemię i pracę) w dwóch krajach. Względnie obfite wyposażenie w określony czynnik produkcji powoduje, że w danym kraju staje się on relatywnie tani. Stosunek cen produktów przed rozpoczęciem wymiany charakteryzuje się tym, że produkt kapitałochłonny jest tańszy w kraju, gdzie kapitał jest względnie obfity, a produkt pracochłonny jest tańszy w kraju, gdzie zasób pracy jest względnie obfity. Po rozpoczęciu wymiany każdy kraj specjalizuje się w wytwarzaniu produktu, do którego zużywa więcej zasobu będącego we względnej obfitości, a importuje produkt, który wymaga zużycia zasobów pozostających we względnym niedoborze. Zgodnie z teorią luki technologicznej, sformułowaną w latach sześćdzie- Teoria luki siątych XX w. przez M.V. Posnera, głównym czynnikiem decydującym technolo-o strukturze handlu zagranicznego jest postęp techniczny. Posner wyjaśnia SiezneJ wymianę międzynarodową za pomocą różnic w poziomach rozwoju technicznego poszczególnych krajów. Kraje o wysokim dynamizmie innowacyjnym uzyskują czasową przewagę techniczną i stają się eksporterami nowoczesnych wyrobów, natomiast kraje o niskim dynamizmie innowacyjnym zaspokajają swój popyt poprzez import, same eksportują zaś wyroby standardowe. Zgodnie z omówionymi powyżej teoriami wymiana pojawia się wówczas, gdy występują różnice w wyposażeniu dwóch krajów w surowce i inne czynniki produkcji (pracę, technikę), które z kolei są źródłami różnic w kosztach wytwarzania i cenach. Teorie te zwracają uwagę przede wszystkim na korzystny aspekt wymiany, polegający na zwiększeniu liczby produkowanych łącznie dóbr. Korzyści z wymiany międzynarodowej mogą być szersze, co zostanie omówione w następnym podrozdziale. Przykładami innych teorii, wyjaśniających podstawowe przesłanki wymiany międzynarodowej bądź specyfikę wymiany w odniesieniu do poszczególnych rodzajów produktów lub krajów, są np. teoria cyklu życia produktu, teoria cyklu życia gałęzi, teoria chłonności rynków wewnętrznych, teoria wymiany wewnątrzgałęziowej. 500 Zofia Zawadzka Termsoftrade Podział korzyści wynikających z wymiany międzynarodowej między poszczególne kraje zależy od kształtowania się relacji wymiennych towarów eksportowych na towary importowane. Relacja ta określana jest jako terms of trade, co dosłownie oznacza warunki wymiany lub stosunki wymiany. W praktyce najczęściej analizuje się cenowe (nominalne) terms of trade (TOT), tzn. współczynnik obliczony jako relację względnych zmian cen realizowanych w eksporcie danego kraju do względnych zmian cen towarów importowanych przez ten kraj w określonym czasie. Cenowe terms of trade oblicza się według wzoru: TOT = PEilPf}:P\IP'0, gdzie: PL\,Pf} — średnie ceny płacone za granicą za towary eksportowane, odpowiednio w okresie badanym i bazowym, P\, P'() — średnie ceny płacone za granicą za towary importowane, odpowiednio w okresie badanym i bazowym. Współczynnik terms of trade wskazuje na zmiany siły nabywczej eksportu wyrażonej w imporcie danego kraju. Korzystne terms of trade dla danego kraju występuje wtedy, gdy współczynnik ten jest większy od 1. Oznacza to np., że ceny towarów eksportowanych rosną szybciej niż ceny towarów importowanych lub spadek cen towarów importowanych jest większy niż spadek cen towarów eksportowanych. Współczynnik terms of trade mniejszy od l oznacza przesunięcie korzyści z międzynarodowego podziału pracy do innych krajów. Kształtowanie Na kształtowanie się cen w handlu zagranicznym wpływa wiele cen czynników zewnętrznych (np. kształtowanie się popytu i podaży w poszczególnych grupach towarów, konkurencyjność towarów danego kraju, polityka handlowa pozostałych krajów, sytuacja polityczna, polityka cenowa dużych koncernów międzynarodowych), jak i czynników wewnętrznych (np. konieczność wzrostu za wszelką cenę eksportu w sytuacji niezrównoważonego bilansu płatniczego, ochrona rodzimej produkcji). Na ogół większą stabilność wykazują ceny dóbr zindywidualizowanych, tzn. towarów, które pod względem rodzaju i sposobu zaspokajania potrzeb, różnic konstrukcyjnych i technologicznych, rodzaju zastosowanych surowców i materiałów oraz wyglądu zewnętrznego różnią się od siebie i nie są doskonałymi substytutami. Do tej kategorii należą przede wszystkim wyroby przemysłowe (zarówno gotowe, jak i części oraz podzespoły) oraz niektóre półfabrykaty (np. specjalne gatunki stali, półprodukty chemiczne). Znacznie większym fluktuacjom podlegają ceny dóbr wystandaryzowanych, tzn. towarów, które niezależnie od kraju pochodzenia oraz od kosztów i sposobu wytworzenia są doskonałymi substytutami i zaspokajają popyt w sposób identyczny, a ich cechy fizyczno-chemiczne można łatwo określić. Są to artykuły żywnościowe, surowce pochodzenia rolniczego i górniczego, paliwa oraz część półfabrykatów. Popyt na te towary ulega znacznym wahaniom (m.in. zależny jest 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 501 od koniunktury gospodarczej). W krótkim okresie nie ma na ogół możliwości przestawienia produkcji, stąd duże fluktuacje cen tej grupy towarów. Badania wieloletnich trendów zmian cen wskazują, że terms of trade są bardziej korzystne dla krajów uprzemysłowionych (poza okresem krótkiego wzrostu cen ropy naftowej w latach 1973-1974). Rozliczenia między różnymi krajami mogą mieć charakter dewizowy lub bezdewizowy. Podstawowym sposobem rozliczeń międzynarodowych jest forma dewizowa, tzn. realizowana za pomocą dewiz. Dewizy są to zagraniczne należności pieniężne możliwe do zrealizowania natychmiast lub w krótkim terminie, które z uwagi na ich formę można stosować jako środki płatnicze w skali międzynarodowej (w tym substytuty pieniądza, tj. weksle, czeki, przekazy bankowe). Wśród rozliczeń bezdewizowych wyróżnia się transakcje kompensacyjne lub clearingowe. Transakcja kompensacyjna, określana także jako wymiana barterowa, występuje wówczas, gdy dwa przedsiębiorstwa z różnych krajów uzgadniają wzajemne dostawy towarów o równej wartości. Transakcje te, ze względu na trudności w znalezieniu partnerów, nie znalazły jednak zastosowania na większą skalę. Transakcje clearingowe mogą mieć charakter dwustronny (bilateralny), jeśli służą do rozliczeń między dwoma krajami, lub charakter wielostronny (multilateralny), jeśli umowę podpisuje więcej krajów i nadwyżki w wymianie z jednym krajem mogą być wykorzystane do pokrycia deficytu w stosunkach z każdym z pozostałych krajów. Podstawą rozliczeń są dwustronne umowy między krajami dotyczące wzajemnych płatności. Clearing stosowany jest na ogół jako forma rozliczeń między krajami, których waluty nie są wymienialne. Rozliczenia w handlu zagranicznym 23.4. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy Handel zagraniczny oddziałuje w istotny sposób na życie gospodarcze każdego kraju, przy czym stopień tego oddziaływania jest różny w różnych krajach. Zależy to przede wszystkim od stopnia zaangażowania danego kraju w międzynarodowym podziale pracy. Handel zagraniczny wpływa na procesy wzrostu gospodarczego wielokierunkowo. Teoretycznie wyróżnia się dwie podstawowe funkcje handlu zagranicznego, choć w praktyce często występują one jednocześnie: • funkcję zasobotwórczą, polegającą na pomnażaniu zasobów czynników rozwojowych, • funkcję efektywnościową, polegającą na zwiększaniu efektywności stosowanych zasobów. Handel zagraniczny wpływa zarówno na globalne rozmiary produktu krajowego brutto, jak i na wartość jego poszczególnych składników, produkcji, Funkcje handlu zagranicznego Funkcja zasobotwórczą 502 Zofia Zawadzka inwestycji, akumulacji i konsumpcji. Zależność między handlem zagranicznym a wzrostem gospodarczym można przedstawić korzystając z modelu Kaleckiego. Zgodnie z tym modelem stopa wzrostu gospodarczego (r = AD/D) jest iloczynem współczynnika efektywności inwestycji (l/m = AD/f) i stopy inwestycji (i = I/D), czyli: r = — i. m W przypadku gospodarki zamkniętej (bez handlu zagranicznego) rozmiary inwestycji (/) równają się różnicy między produktem krajowym brutto (D) a konsumpcją (A^, czyli: / = D-K. W przypadku gospodarki otwartej będzie zachodzić następująca relacja: / = D-K + Im-Ex. Oznaczając akumulację wewnętrzną A jako A — D — K, można poprzednią relację zapisać jako: / = A + Im-Ex. Dzieląc obie strony równania przez D otrzymuje się stopę inwestycji: i = a + im — ex, stąd tempo wzrostu gospodarczego można zapisać jako: l r = — a + im —ex, m gdzie: a — stopa akumulacji, im — stopa importu i ex — stopa eksportu. W gospodarce zamkniętej realizowane inwestycje nie mogą przekraczać rozmiarów akumulacji wewnętrznej, natomiast w gospodarce otwartej, jeśli istnieje nadwyżka importu nad eksportem, na inwestycje można przeznaczyć wyższą kwotę środków finansowych, dzięki czemu tempo wzrostu gospodarczego może być wyższe. Rola handlu zagranicznego w zakresie inwestycji może się przejawiać w formie efektu rzeczowego, polegającego na tym, że poprzez import środków produkcji następuje zaspokojenie popytu na nie w kraju, który tych środków w ogóle nie wytwarza lub wytwarza w niedostatecznej ilości. Oddziałując na stopę inwestycji i pośrednio na tempo wzrostu gospodarczego, handel zagraniczny spełnia funkcję zasobo-twórczą. Funkcja Jednocześnie jednak import może spełniać funkcję efektywnościową, efektyw- jegji dostarcza środków produkcji o wyższej jakości niż wytwarzane w kraju, ilościowa co pozwala na podniesienie efektywności produkcji. Efektywnościowa rola 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 503 eksportu polega przede wszystkim na uzyskiwaniu korzyści ze specjalizacji. Handel zagraniczny pozwala bowiem na: • wykorzystanie przewagi danego kraju zarówno pod względem kosztów absolutnych, jak i względnych, co umożliwia zwiększenie łącznej produkcji i w konsekwencji konsumpcji, • zwiększenie rozmiarów produkcji (korzyści skali), co wpływa na obniżenie jednostkowych kosztów produkcji, • koncentrację środków na wybranych dziedzinach, co przyczynia się do rozwijania badań naukowych i szybszego wprowadzania postępu technicznego, • rozszerzanie asortymentu towarów, służących zaspokojeniu potrzeb konsumentów, • zaostrzenie konkurencji dla rodzimych producentów, co zmusza ich do obniżania kosztów produkcji i szerszego wprowadzania postępu technicznego. Znaczenie handlu zagranicznego dla wzrostu gospodarczego danego kraju zależeć będzie od posiadanych zasobów i przyjętej koncepcji rozwoju. Handel zagraniczny może spełniać jedynie ograniczoną rolę, określaną jako pasywną — import uzupełnia tylko w niezbędnym zakresie produkcję krajową, a eksport umożliwia sprzedaż nadwyżek i dostarcza środków finansowych na import. Gospodarkę tego typu określa się jako gospodarkę zamkniętą. Dynamika i struktura takiej gospodarki określana jest przede wszystkim przez czynniki wewnętrzne. Włączenie się w międzynarodowy podział pracy, a więc spełnianie przez handel zagraniczny funkcji aktywnej i realizowanie funkcji efektywnościowej cechuje tzw. gospodarki otwarte. W gospodarce otwartej dynamikę i strukturę rozwoju gospodarczego w dużym stopniu, oprócz czynników wewnętrznych, określają czynniki zewnętrzne. Optymalną, tzn. adekwatną do struktury zagregowanego popytu krajowego, strukturę produktu krajowego brutto można współcześnie uzyskać jedynie przy dobrze rozwiniętym handlu zagranicznym. Nie można jednak zapominać, że każda specjalizacja prowadzi do określonej zależności od kontrahentów zagranicznych, co w pewnych warunkach może stanowić istotne zagrożenie. Krańcowym przykładem jest gospodarka monokulturowa, zależna od produkcji i eksportu jednej gałęzi (np. produkcji kawy). Optymalizacja struktury gospodarczej z punktu widzenia włączenia się w międzynarodowy podział pracy ma więc określone ograniczenia polityczno-strategiczne. Konieczne jest utrzymanie tych wszystkich sektorów gospodarki, które są uważane za podstawowe do normalnego funkcjonowania społeczeństwa, tj. produkcja żywności, surowców strategicznych i energii elektrycznej. Miernikami zaangażowania się danego kraju w międzynarodowy podział pracy mogą być m.in. udział eksportu i (lub) importu w produkcie krajowym brutto lub wielkość eksportu i (lub) importu przypadająca na jednego 504 Zofia Zawadzka mieszkańca. Przykładowo w 1997 r. wartość eksportu na jednego mieszkańca wynosiła w Polsce 666 USD, w Rosji 594, natomiast na Węgrzech — 1882, w Czechach — 2211. Najwyższy eksport na jednego mieszkańca wśród krajów europejskich miały: Belgia i Luksemburg — 15 561, Szwajcaria — 10731, Holandia — 9677, Irlandia — 14508, Norwegia — 10872 i Dania — 9 242 USD. Wartość importu na jednego mieszkańca wynosiła w Polsce — l 094, Rosji — 460, Czechach — 2 639, na Węgrzech — 2 092 USD. Największe wartości importu na jednego mieszkańca przypadały w Belgii i Luksemburgu — 14 227, Szwajcarii — 10 699, Holandii — 8 623, Irlandii — 11 043, Danii — 8 470, Austrii — 8 129 USD2. 23.5 Instrumenty polityki handlowej Stwierdzenie, że wraz z wymianą międzynarodową pojawiają się korzyści dla gospodarki światowej jako całości, nie budzi większych kontrowersji. Nie jest natomiast pewne, czy zyskuje każdy z uczestników wymiany, zarówno w sensie poprawy efektywności, jak i podziału wytworzonej dodatkowo, w wyniku specjalizacji, nadwyżki. W związku z tym w różnych krajach w polityce handlu zagranicznego występują w mniejszym lub większym stopniu tendencje do liberalizacji (wolnego handlu) lub protekcjonizmu. Wolny handel Pod pojęciem wolnego handlu rozumie się całkowicie nieskrępowaną wymianę międzynarodową. Jest ona związana z koncepcją liberalizmu gospodarczego, zgodnie z którą największe korzyści z międzynarodowego podziału pracy zostaną osiągnięte przez wolną konkurencję niezależnych producentów i konsumentów, a interwencja państwa powoduje jedynie szkody. W okresie po II wojnie światowej i załamaniu wymiany występowało dążenie do przywrócenia wolnego handlu. Wiele krajów podpisało Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), zawierający zobowiązanie do sukcesywnego obniżenia ceł i znoszenia ograniczeń w handlu. W ramach kolejnych rund GATT stopniowo obniżano stawki celne, co przyczyniało się do rozwoju wymiany międzynarodowej. Głównym celem Światowej Organizacji Handlowej (World Trade Organisation — WHO), utworzonej w 1994 r. w miejsce poprzednio działającej organizacji GATT, jest dążenie do nieskrępowanego rozwoju handlu zagranicznego i nie stosowanie żadnego rodzaju dyskryminacji w obrocie międzynarodowym (szerzej patrz rozdz. 24). Protekcjonizm Protekcjonizm oznacza oddziaływanie na międzynarodową wymianę dóbr. Celem polityki protekcjonizmu jest podniesienie konkurencyjności towarów krajowych na rynkach obcych, a zmniejszenie konkurencyjności towarów obcych na rynku wewnętrznym. Głównymi formami protekcjonizmu jest wprowadzanie ograniczeń ilościowych lub ceł w stosunku do towarów : Źródło: Rocznik statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 664-665. 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 505 importowanych, jak również stosowanie przez państwo różnorodnych środków popierania eksportu. Większość krajów próbuje oddziaływać i kontrolować handel zagraniczny. Polityka handlowa ma na celu ograniczanie importu i(lub) stymulowanie eksportu. Stosowane są przy tym różne instrumenty polityki handlu zagranicznego. Środki polityki handlowej mogą mieć charakter pośredni oraz bezpośredni. Środki Do pośrednich instrumentów należą wszystkie instrumenty regulacyjne w syste- polityki mię gospodarczym kraju, które wpływają na przepływ towarów i usług, a więc handloweJ np. przepisy sanitarne, normy w zakresie miar i wag, opakowania i oznakowania, składu chemicznego, regulacje przemysłowe i dewizowe itp. Bezpośrednie instrumenty polityki handlowej obejmują przede wszystkim cła wraz z barierami pozataryfowymi oraz różnego rodzaju umowy gospodarcze zawarte z zagranicą. Cła (określane także jako bariery taryfowe) są opłatami pobieranymi Cła przez państwo przy przekraczaniu towarów przez granicę. Współcześnie mają one przede wszystkim charakter ceł wwozowych, czyli są płacone od towarów importowanych. Nakładanie ceł na towary importowane może wynikać zarówno z przyczyn fiskalnych (w celu zwiększenia wpływów do budżetu państwa), jak również z polityki ochrony krajowych gałęzi produkcji przed obcą konkurencją. Na ogół te dwa motywy, będące przyczyną nakładania ceł, trudno od siebie oddzielić. Cła chronią producentów krajowych, ale wprowadzenie ich przyczynia się do wyższych cen na rynku krajowym, a więc jest niekorzystne z punktu widzenia konsumentów. Podwyższona cena krajowa płacona przez konsumentów pozwala nieefektywnym producentom krajowym wytwarzać więcej niż w warunkach nieskrępowanego handlu. Oprócz ceł może być stosowana polityka ustalania kontyngentów. Kontyngenty Kontyngenty oznaczają ograniczenia ilości przekraczających granicę towarów. Kontyngenty na towary importowane są nakładane w celu ochrony krajowych gałęzi produkcji przed konkurencją zagraniczną. Ustalanie kontyngentów eksportowych może mieć na celu ochronę rynku wewnętrznego przed nadmiernym wywozem niektórych towarów. Dalszym instrumentem oddziaływania na handel zagraniczny są umowy Umowy handlowe, regulujące wielkość obrotów między różnymi krajami. W umo- handlowe wach, o charakterze dwustronnym lub wielostronnym, mogą zostać także określone zasady wzajemnego traktowania partnerów w ich stosunkach gospodarczych. Istotną częścią umów gospodarczych może być tzw. klauzula narodowa, czyli zobowiązanie kraju, że na swym terytorium nie będzie traktował towarów importowanych z kraju partnera gorzej niż własnych. Umowy handlowe mogą zawierać także tzw. klauzulę największego uprzywilejowania (KNU), tzn. zobowiązanie do traktowania towarów partnera nie KNU gorzej niż pochodzących z najbardziej uprzywilejowanego kraju. Coraz większego znaczenia nabierają współcześnie pozataryfowe ograniczenia handlu zagranicznego. Polegają one na wprowadzaniu adminis- 506 Zofia Zawadzka tracyjnych utrudnień wobec towarów importowanych. Mogą one występować np. w formie opóźniania lub utrudniania uzyskania zgody na import przez odpowiednie organa administracji pod pretekstem niespełniania standardów technicznych lub sanitarnych, nakładania dodatkowych opłat administracyjnych i konsularnych, przedłużania odprawy granicznej. Subwencje W celu promowania swojego eksportu niektóre kraje stosują subwencje eksportowe eksportowe. Oznaczają one wszelkiego rodzaju premie, subsydia, ulgi lub ułatwienia przyznawane przez państwo eksporterom, mające na celu zachęcenie ich do rozwijania eksportu i do zwiększenia w ten sposób konkurencyjności towarów danego kraju na rynkach światowych, szczególnie dzięki możliwości obniżki cen eksportowych. Popieranie eksportu przez państwo może więc przybierać różne formy; od bezpośrednich subwencji dla producentów (eksporterów) danego wyrobu, poprzez zwolnienia i ulgi podatkowe, zapewnienie kredytów o preferencyjnym oprocentowaniu czy ubezpieczanie eksportu przez państwowe agencje. Dumping Formą promowania eksportu za granicą jest tzw. dumping. Polega on na sprzedaży towaru za granicą po cenie, która nie pokrywa kosztów jego wytworzenia. Producenci tych towarów albo ponoszą przejściowo straty, albo też korzystają z pomocy państwa, które wspiera ich za pomocą subwencji eksportowych. Producenci zagraniczni stosują zaniżone ceny na ogół po to, aby wyprzeć krajowych wytwórców z danej gałęzi produkcji. Po osiągnięciu pozycji monopolistycznej na rynku światowym przeważnie podnoszą ceny, rekompensując sobie wcześniejsze straty. Kurs Istotnym elementem oddziałującym na rozmiary i efektywność handlu walutowy zagranicznego jest kurs walutowy, czyli cena pieniądza zagranicznego wyrażona w walucie krajowej (szerzej na temat kursu w rozdziale 22). Zmiana kursu walutowego zmienia warunki opłacalności eksportu i importu dla podmiotów krajowych oraz zagranicznych. Dewaluacja Dewaluacja waluty krajowej powoduje, że wzrasta cena towarów importowanych, wyrażonych w walucie krajowej, spada zaś cena towarów krajowych, wyrażonych w walucie zagranicznej. Powinna więc wpłynąć na obniżenie zapotrzebowania na towary importowane w danym kraju, chyba że producent zagraniczny, chcąc sprzedać swoje wyroby na rynku, obniży ich ceny w relacji do zmiany kursu. Z drugiej strony dewaluacja, poprzez niższe ceny towarów na rynku zagranicznym, powinna przyczynić się do wzrostu eksportu. Mówiąc ogólnie, dewaluacja waluty krajowej w stosunku do waluty zagranicznej powinna oddziaływać hamująco na import, a stymulujące na eksport. Decyzję o dewaluacji często podejmuje się w sytuacji, gdy występuje długotrwały deficyt bilansu płatniczego. Rewaluacja Posunięciem przeciwnym do dewaluacji jest rewaluacja, czyli podwyższenie kursu waluty krajowej w stosunku do zagranicznej. Przeprowadza się ją na ogół, gdy występuje nadwyżka bilansu płatniczego. Rewaluacja ma na celu ograniczenie eksportu, a zwiększenie importu. Przy wzroście kursu 23. Handel zagraniczny t wzrósł gospodarczy 507 waluty krajowej towary wywożone stają się odpowiednio droższe dla nabywców zagranicznych, a więc ich konkurencyjność spada. Jeśli popyt na nie na rynkach zagranicznych jest elastyczny w zależności od ceny, względnie na rynkach zagranicznych występuje silna konkurencja dostawców z krajów trzecich, wówczas producenci z kraju o rosnącym kursie waluty powinni obniżać ceny, aby uniknąć spadku sprzedaży. W praktyce często obniża się wtedy udział zysku w eksporcie, gdyż zmiana warunków produkcji jest niemożliwa. Przy wzroście kursu waluty krajowej ceny towarów importowanych do danego kraju spadają, wzrasta ich konkurencyjność. Wypierają one analogiczne wyroby producentów krajowych. Reakcja eksportu i importu na zmiany kursu waluty zależy od skali zmian cen, jak i elastyczności popytu krajowego i zagranicznego. W różnych krajach, na skutek procesów inflacyjnych tempo wzrostu Inflacja kosztów produkcji, a zatem i cen, będzie zróżnicowane. Przyjmując stały kurs walutowy, wzrost cen w jednym z krajów spowoduje, że jego wyroby będą droższe na rynku zagranicznym; odwrotnie, towary z kraju o stabilnych cenach będą na rynku zagranicznym relatywnie tańsze. Szybszy wzrost poziomu cen w jednym kraju niż w drugim będzie się przyczyniał do wzrostu eksportu, a spadku importu kraju o stabilnych cenach, natomiast spadku eksportu i wzrostu importu kraju o rosnących cenach. W przypadku krajów słabo rozwiniętych włączenie się do międzynarodo- Kraje słabo wego handlu i nieskrępowane dopuszczenie na własny rynek zagranicznych rozwinięte importerów może przynieść wiele negatywnych konsekwencji, np: • ekstremalna specjalizacja w produkcji jest niepożądana z punktu widzenia zapewnienia długookresowej stabilizacji, gdyż powoduje nadmierne uzależnienie od wahań popytu na rynkach światowych, • w długim okresie producenci towarów pochodzenia rolniczego i surowców tracą na rzecz producentów towarów przemysłowych, gdyż popyt i ceny produktów przemysłowych rosną szybciej niż towarów pochodzenia rolniczego i surowców, • niektóre gałęzie produkcji muszą być chronione ze względu na ich strategiczne znaczenie dla całej gospodarki. W przypadku krajów słabo rozwiniętych wprowadzanie, na określony czas, ceł i innych ograniczeń na towary konkurencyjne dla przemysłu krajowego jest najczęściej konieczne, gdyż chroni krajowe gałęzie gospodarki przed konkurencją z zewnątrz i umożliwia ich pożądany rozwój. Cła importowe na dobra luksusowe w przypadku krajów słabo rozwiniętych spełniają także dodatkową rolę jako źródło wpływów do budżetu państwa i jednocześnie są środkiem ograniczającym odpływ dewiz. Zbyt ścisła i długotrwała ochrona rynku, zwłaszcza utrzymywana, gdy produkcja krajowa jest już dostatecznie rozwinięta, może jednak przynosić negatywne następstwa. Ograniczenie wymiany i eliminacja konkurencji zagranicznej prowadzi do pewnej izolacji gospodarczej, a przy słabej konkurencji krajowej do 508 Zofia Zawadzka technicznego zastoju w produkcji. Wprowadzanie ceł i innych ograniczeń oraz ochrona gałęzi krajowych przed konkurencją zagraniczną mają w konsekwencji negatywne uboczne skutki dla konsumentów, którzy muszą płacić wyższe ceny. W przypadku krajów wysoko rozwiniętych podane powyżej argumenty mają mniejsze znaczenie. Konkurencja ze strony tanich producentów zagranicznych może w nich spowodować obniżanie się zapotrzebowania na towary krajowe, co w efekcie prowadzi do zmniejszania produkcji, redukcji zatrudnienia, wzrostu bezrobocia i spadku wpływów do budżetu z podatków. Kraje wysoko uprzemysłowione wprowadzają często także ograniczenia w dostępie do swego rynku tanich dóbr zagranicznych, przy czym utrudnienia te mają w wielu przypadkach charakter poza-taryfowy. Omówione powyżej dylematy występują także z dużym nasileniem w Polsce. W polityce makroekonomicznej, przy określaniu długookresowej strategii, konieczny jest więc wybór między korzyściami i negatywnymi konsekwencjami nieskrępowanego rozwoju handlu zagranicznego. 23.6. Polski handel zagraniczny po roku 1989 Reorientacja polityczna Polski po 1989 r. oraz proces transformacji systemowej w pozostałych krajach byłego obozu socjalistycznego spowodował zasadniczą przebudowę kierunków powiązań gospodarczych Polski z zagranicą. Tendencje te pogłębiło jeszcze podpisanie przez Polskę w grudniu Unia 1991 r. umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską (szerzej na temat Unii Europejska w rozdziale 24). W perspektywie celem polskiej polityki jest pełne człon-kowstwo w tej organizacji. Układ o stowarzyszeniu Polski określił zasady wzajemnego dostępu do rynku, a w szczególności: • zasady liberalizacji handlu między Polską a Unią, • zasady przepływu siły roboczej, • zasady przepływu kapitału, • zasady świadczenia usług i zakładania przedsiębiorstw, • zasady konkurencji, • obszary współpracy gospodarczej. W perspektywie między Polską a krajami Unii nie powinno być ograniczeń w przepływie towarów, usług, kapitału i siły roboczej, tak jak to ma miejsce obecnie między krajami członkowskimi Unii. Zgodnie z tą umową stopniowo ma być tworzona strefa wolnego handlu, na razie przede wszystkim artykułami przemysłowymi, przy czym ograniczenia są znoszone asymetrycznie, tzn. szybciej są znoszone ograniczenia polskiego eksportu na obszar Unii niż odwrotnie. 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy 509 Zmiany w sytuacji politycznej i gospodarczej spowodowały szybki wzrost obrotów handlowych z państwami należącymi do Unii Europejskiej (strukturę geograficzną obrotów handlu zagranicznego Polski przedstawia tabela 23.3). W 1998 r. Polska kierowała do Unii 68% swojego eksportu, a udział Unii w imporcie wynosił 66%. Od 1990 r. największym partnerem handlowym stały się Niemcy, z którymi obroty wynosiły ponad połowę łącznych obrotów z Unią. Mimo zniesienia większości ograniczeń -1 w dostępie polskich towarów na rynki Unii wolniejsza była dynamika eksportu niż importu, obciążonego cłami i podatkiem importowym. Konsekwencją jest ujemne saldo bilansu obrotów bieżących. Świadczy to o niskiej konkurencyjności towarów polskich, choć pewne znaczenie odegrała także polityka aprecjacji kursu złotego, prowadzona przez bank centralny, obniżająca Tablica 23.3. Struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego w 1998 r. Wyszczególnienie Eksport (w %) Import (w %) Saldo (w mld. USD) Kraje rozwinięte: 73,5 74,9 -14,5 w tym: Unia Europejska 68,3 66,0 -11,7 Niemcy 36,3 25,8 -2,2 Kraje Europy Środkowowschodniej 21,1 13,3 -0,3 w tyra: kraje byłego ZSRR 13,7 6,9 +0,6 CEFTA 7,2 6,3 -0,9 Kraje rozwijające się 5,4 11,8 -0,4 Źródło: Polski hrndel zagraniczny w lalach 1998-1999. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego. Warszawa 1999. s. 45. 46. efektywność eksportu, a stymulująca import. W wielu branżach pod wpływem importu nastąpił gwałtowny spadek produkcji. Liberalizacja powiązań gospodarczych między Polską a jej głównym partnerem — Unią Europejską — stwarza szansę dla polskich producentów, ale jest też dla nich źródłem poważnych zagrożeń. Transformacja gospodarki polskiej i istotne przemiany w strukturze geograficznej handlu zagranicznego wpłynęły także na przeobrażenia w strukturze rodzajowej eksportu i importu. Strukturę rodzajową handlu zagranicznego w roku 1998 przedstawia tablica 23.4. Największą pozycją eksportową były towary przemysłowe. Wśród nich największą grupę stanowiły wyroby przemysłu elektromaszynowego, a następnie metale nieszlachetne oraz materiały i wyroby włókiennicze. Analizując ' Kilkakrotnie jednak wystąpiła sytuacja, w której można mówić o ograniczaniu eksportu, szczególnie produktów rolniczych, za pomocą barier administracyjnych (np. wymaganie świadectw zdrowotności, przedłużanie procedury uzyskania zezwolenia). 510 Zofia Zawadzka Tablica 23.4. Struktura rodzajowa eksportu i importu Polski w roku 1998 Grupy towarowe Eksport Import Wyroby przemysłu elektromaszynowego 29,4 41,2 Metale nieszlachetne 13,0 8,1 Materiały i wyroby włókiennicze 11,1 7,7 Artykuły rolno-spożywcze 11,1 8,2 Wyroby przemysłu chemicznego 9,5 16,6 Meble i artykuły oświetleniowe 8,0 2.1 Produkty mineralne 6,2 7.6 Drewno i wyroby z drewna 3,9 0,8 Ścier drzewny, papier, tektura 2,7 3,7 Wyroby z kamienia, ceramiki i szkła 2,2 2,2 Obuwie 1,0 0,7 Pozostałe 1,9 1.1 Źródło: jak w tablicy 23.3.. s. 50. strukturę importu można zauważyć, że największą grupę, podobnie jak w eksporcie, stanowiły wyroby przemysłu elektromaszynowego, a następnie wyroby przemysłu chemicznego. Struktura importu Polski według kierunków dalszego wykorzystania w gospodarce w 1998 r. przedstawiała się następująco: import inwestycyjny — 16,0%, import zaopatrzeniowy — 64,1%, import konsumpcyjny — 19,7% importu ogółem4. 4 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Handel zagraniczny styczeń-grudzień 1998. Warszawa 1999, s. 200. Rozdział 24 Gospodarka światowa — problemy globalne l 24.1. Pojęcie gospodarki światowej Gospodarka światowa jest to historycznie ukształtowany i zmieniający się Istota w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, gospodarki finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami narodowymi różnych swiatoweJ krajów, o różnych poziomach rozwoju społeczno-gospodarczego, włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany2. Powiązania produkcyjne tworzą określony typ międzynarodowego podziału pracy, który z kolei kształtuje system trwałych stosunków wymiennych i finansowych między krajami, tworząc rynek światowy. Gospodarka światowa jest pojęciem dynamicznym, gdyż nieustannie zmieniają się powiązania między jej podmiotami, jak również zmianie ulegają same podmioty. Jest to wynikiem przekształceń warunków, w których dokonuje się międzynarodowy podział pracy, zmian czynników określających ten podział oraz zwiększania się międzynarodowej komplementarności struktur gospodarczych, uzależniających od siebie podmioty gospodarki światowej. Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem form powiązań międzynarodowych. Obok wymiany handlowej dynamicznie rozwija się współpraca produkcyjna i inwestycyjna oraz szybko zwiększa się przepływ czynników produkcji. Zróżnicowaniu ulegają podmioty gospodarki światowej, w szczególności wzrasta udział przedsiębiorstw, organizacji i instytucji międzynarodowych i transnarodowych. Zmienia się również charakter międzynarodowego podziału pracy, bowiem specjalizacja 1 W niniejszym opracowaniu wykorzystano rozdział M. Rożnowskiej Gospodarka światowa, zamieszczony w: Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy, pr. zh. pod red. S. Marciniaka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. : Gospodarka światowa, pr. zb. pod red. P. Bożyka, PWE, Warszawa 1991, s. 15. 512 Czeslaw Pietras o charakterze międzygałęziowym zastępowana jest specjalizacją wewnątrz-galeziową, a wymiana wyrobów gotowych relatywnie się zmniejsza na rzecz wzrostu wymiany podzespołów i części wyrobów gotowych. Z tego powodu wzrasta rola wzajemnych powiązań gospodarczych między krajami rozwiniętymi, natomiast maleje znaczenie powiązań między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się. 24.2. Podmioty gospodarki światowej W gospodarce światowej występuje bardzo duża liczba podmiotów. Należą do nich osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, różne przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe, usługowe, banki, instytucje i organizacje o charakterze międzynarodowym, rządy i niektóre ich agendy itp. Jednakże nie wszystkie z tych podmiotów odgrywają jednakową rolę. Ze względu na możliwość kształtowania międzynarodowych stosunków gospodarczych, głównymi podmiotami gospodarki światowej są gospodarki narodowe poszczególnych krajów, przedsiębiorstwa międzynarodowe (korporacje trans-narodowe), międzynarodowe organizacje gospodarcze oraz międzynarodowe i regionalne ugrupowania integracyjne. Gospodarki Najważniejszym podmiotem gospodarki światowej są gospodarki naro-narodowe dowe poszczególnych krajów. Stanowią one wyodrębnione granicami poli-tyczno-ekonomicznymi, spójne wewnętrznie obszary, na których istnieją organizmy gospodarcze, wewnątrz których działają podmioty gospodarcze niższego szczebla, takie jak przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe itp., podlegające ograniczonej regulacji przez władzę państwa. Gospodarki narodowe włączone są do gospodarki światowej przede wszystkim przez działalność gospodarczą przedsiębiorstw krajowych, ewentualnie także transnarodowych oraz nawiązywane przez nie międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ważną rolę w systemie powiązań gospodarki narodowej z gospodarką światową odgrywa państwo, które pełni funkcje organizacyjne i regulacyjne, np. w sferze polityki, bezpieczeństwa, w sferze społecznej i gospodarczej. Każde państwo prowadzi określoną politykę gospodarczą, w tym politykę strukturalną, przemysłową, rolną, handlową, podatkową, finansową itp., która oddziałuje na gospodarkę narodową jako całość i na poszczególne jej działy, wpływając na ich strukturę, sposób funkcjonowania i kierunki rozwoju. Państwo też kształtuje i kontroluje za pomocą środków zagranicznej polityki ekonomicznej stosunki gospodarcze z zagranicą i wywiera znaczący wpływ na miejsce i rolę danej gospodarki narodowej w gospodarce światowej. Przedsiębiorstwa międzynarodowe, zwane najczęściej korporacjami transnarodowymi lub wielonarodowymi, są to przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą o zasięgu międzynarodowym oraz posiadające Korporacje trans- narodowe 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 513 swoje filie zagraniczne. Dysponują one olbrzymim potencjałem kapitałowym, produkcyjnym, technologicznym i zintegrowaną strukturą organizacyjną, wytwarzają znaczącą część produkcji światowej i mają duży udział w handlu światowym, w międzynarodowej wymianie usług, w międzynarodowym transferze kapitału i technologii, przez co są bardzo ważnym podmiotem gospodarki światowej, którego rola ustawicznie wzrasta. Są w znacznym stopniu niezależne finansowo, technologicznie i organizacyjnie. Posiadając duże kapitały, mogą organizować produkcję na bardzo dużą skalę oraz prowadzić badania naukowo-techniczne i wdrażać ich wyniki do produkcji. Dysponują więc nowoczesnymi technologiami, które umożliwiają wytwarzanie zaawansowanych technicznie i wysokiej jakości produktów, czyniąc je wysoce konkurencyjnymi'. Często dywersyfikują rodzaje produkcji i rynki zbytu, dzięki czemu osiągają zyski z dodatkowych dziedzin, jak również rozkładają ryzyko na większą liczbę różnorodnych sfer działania, co pozwala im na minimalizację strat i maksymalizację zysków. Prawie 90% korporacji transnarodowych ma swoje siedziby macierzyste w pięciu krajach: Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji i Japonii4. Trzy czwarte filii tych korporacji prowadzi działalność gospodarczą w krajach wysoko rozwiniętych, z tego przeszło połowa w Europie i około 10% w Ameryce Północnej. Pozostała jedna czwarta filii działa w krajach rozwijających się. Najwięcej filii mają korporacje amerykańskie (jedną trzecią) i brytyjskie (jedną piątą). Do korporacji transnarodowych mających największe filie zagraniczne należą: Royal Dutch Shell, Exxon, IBM, General Motors, General Electric, Toyota, Ford, Hitachi, Sony, Mitsubishi, Nestle, Mobil i Nissan Motor5. Korporacje wytwarzają około połowy światowego PKB, dlatego też ich rola w gospodarce światowej jest bardzo duża. Niezależność ekonomiczna korporacji pozwala im prowadzić własną politykę gospodarczą i wpływać na pozostałe podmioty gospodarki światowej, w szczególności na rządy i organizacje międzynarodowe6. Podmiotami gospodarki światowej są również międzynarodowe or- Pozostałe ganizacje gospodarcze i ugrupowania integracyjne. Ze względu na ich podmioty wielość, różnorodność i pełnione funkcje w gospodarce światowej, szerzej gosPodarkl , . . , . ... światowej omawiamy je w dalszej części rozdziału. 1 Patrz szerzej S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, KNSiA PW, Warszawa 2000. 4 L. Ciamaga, Światowa gospodarka rynkowa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990, s. 242 ^ P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 472. '' Na w/rost roli córa/, silniejszych korporacji transnarodowych wskazuje E. Luttwak w pracy Turbokapila/izm, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000. Skutki wzrostu siły ekonomic/nej tych korporacji omówione są w rozdziale 4. 514 Czestuw Pietras Istota globalizacji Główne cechy globalizacji Zróżnicowanie stopnia natężenia globalizacji na rynkach towarowych Globalizacja rynków finansowych 24.3. Główne cechy współczesnych procesów globalizacji Globalizacja gospodarki światowej jest zjawiskiem, które pojawiło się pod koniec ubiegłego wieku i stało się obiektywną tendencją współczesnego rozwoju. Globalizację ekonomiczną można określić jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne. Współczesne procesy globalizacji dotyczą równocześnie wielu zjawisk oraz sprzężeń między nimi w sferze gospodarki, rozwoju społecznego, polityki i kultury. Do przyspieszenia globalizacji gospodarki światowej w ostatniej dekadzie XX wieku przyczyniło się wiele czynników, do których można zaliczyć takie, jak: reformy gospodarcze w wielu krajach (szczególnie procesy deregulacji. prywatyzacji, liberalizacji, otwarcie gospodarki), wykorzystanie osiągnięć rewolucji informatycznej oraz postęp technologiczny w telekomunikacji, znaczne obniżenie kosztów transportu i swoboda przepływu towarów i kapitału, zachęcające firmy do przyjęcia globalnych strategii działania. Współczesny etap globalizacji ekonomicznej charakteryzuje wiele zjawisk, wśród których najistotniejsze to: zróżnicowanie stopnia natężenia procesów globalizacji na poszczególnych rynkach, wzrost dynamiki zagranicznych inwestycji bezpośrednich, postępujący proces umiędzynarodowienia produkcji przemysłowej, integracja i scalanie w skali międzynarodowej rynków i firm, przyspieszenie tworzenia, wykorzystania i transferu nowych technologii oraz nasilanie się konkurencji międzynarodowej7. Omawiamy je poniżej. 1. Zróżnicowanie stopnia natężenia procesów globalizacji występuje na poszczególnych rynkach, tj. towarowych, finansowych, usług i pracy. Na rynkach towarowych pewne segmenty rynku stają się w znacznym stopniu homogeniczne w wymiarze gospodarki światowej, poprzez oferowanie produktów podobnych pod względem standardów i użyteczności (np. komputery, elektronika). Następuje więc proces ujednolicania gustów, potrzeb, preferencji czy wymagań. Natomiast w innych segmentach rynku nadal preferowane są zróżnicowane potrzeby konsumentów oraz lokalne wzory i modele konsumpcji. Globalizacja rynków finansowych staje się procesem bardziej zaawansowanym. Przyczyniły się do niej zwiększone przepływy kapitałowe i różnorodność transakcji finansowych przy wykorzystaniu nowych instrumentów finansowych oraz mnogość pośredników (w tym funduszy inwestycyjnych, instytucjonalnych inwestorów). Chociaż rynki finansowe zdominowały współczesne procesy alokacji czynników wytwórczych, to jednak charakteryzuje je duża niestabilność, wywołana gwałtownymi zmianami w kierun- Szer/.ej B. Liberska, Wspólczesne proce.n globalizacji światowej, "Bank i Kredyt" 2000, 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 515 kach przepływu kapitału. Ponadto, wzajemne powiązania rynków walutowych, pieniężnych i giełdowych powodują szybkie przenoszenie kryzysów finansowych z jednych rynków na pozostałe. Globalizacja na rynkach różnych rodzajów usług występuje ze zróżnicowanym natężeniem. Wiele firm transportowych czy turystycznych łączy się. Następuje także przyspieszenie konsolidacji i przejęć wśród największych światowych banków. Ponadto, banki rozszerzają działalność poza swoją tradycyjną dziedzinę i łączą się z różnymi instytucjami, w tym przede wszystkim z instytucjami ubezpieczeniowymi. Powoduje to zmiany ich organizacji i charakteru pośrednictwa w przepływie kapitału na globalnych rynkach finansowych (konieczne stają się odpowiednie zabezpieczenia i regulacje prawne przeciwdziałające przenoszeniu na inne rynki skutków nagłych przepływów kapitału). Globalizacja na rynkach pracy przebiega względnie wolno, gdyż praca jest czynnikiem mało mobilnym w stosunku do pozostałych czynników produkcji. Jednak procesy globalizacji zachodzące na rynkach towarowych i usług wywierają także wpływ na lokalne rynki pracy (szczególnie na płace i bezrobocie). 2. Główną siłę globalnej integracji stanowią zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Współcześnie firmy nie szukają korzyści tylko z handlu, ale swoje kapitały angażują w większym stopniu w bezpośrednie inwestycje zagraniczne, kooperację produkcji i transfer technologii. Globalizacja stwarza duże możliwości rozwoju podmiotom wykazującym większą ekspansywność w lokowaniu kapitałów w krajach, gdzie mogą osiągnąć dodatkowe zyski. Dynamika bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach dziewięćdziesiątych była ponad dwukrotnie wyższa niż dynamika światowego handlu zagranicznego i czterokrotnie wyższa niż wzrost produktu światowego brutto. Współczesny handel międzynarodowy jest silnie związany z zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi, które zmieniają jego strumienie i strukturę. W wyniku tych procesów coraz bardziej dominuje handel wewnątrzgałęziowy, oparty na wewnątrzgałęziowej specjalizacji produkcji. 3. Umiędzynarodowienie produkcji przemysłowej jest kolejną cechą procesów globalizacji, która dokonuje się poprzez postęp w wykorzystaniu komputerów, rozwój telekomunikacji i informatyki oraz obniżenie kosztów transportu. Globalizacja produkcji przemysłowej wynika z nowych sposobów działania firm ponad granicami kraju, do których można zaliczyć np.: inwestycje, handel, współpracę w rozwoju nowych produktów, produkcję i marketing. Działanie firm na arenie międzynarodowej pozwoliło im na rozdzielenie poszczególnych faz produkcji na różne rynki, wykorzystując ich przewagę technologiczną i organizacyjną w celu zmniejszenia kosztów produkcji. Procesy globalizacji w różnych gałęziach i branżach przemysłu są bardzo zróżnicowane. Firmy wykorzystujące najnowsze osiągnięcia naukowe (półprzewodniki, komputery) lokalizują produkcję w wielu krajach, tworząc Globalizacja na rynku usług Globalizacja na rynkach pracy Zagraniczne inwestycje bezpośrednie Umiędzynarodowienie produkcji przemysłowej 516 Czesław Pietras Integracja i scalanie rynków i firm Tworzenie, wykorzystanie i transfer nowych technologii Konkurencja w skali międzynarodowej filie specjalizujące się w produkcji elementów do produktu finalnego. Natomiast w produkcji dóbr trwałego użytku czy też w przemyśle samochodowym firmy są bardziej zorientowane na działanie na rynkach regionalnych i globalnych, a dokonujące się fuzje i przejęcia mają zapewnić największym producentom trwały udział w globalnym rynku. 4. Kolejną cechą procesów globalizacji jest integracja i scalanie w skali międzynarodowej rynków i firm. Zjawisko to jest efektem coraz silniejszych powiązań produkcyjnych, handlowych, finansowych, inwestycyjnych, usługowych, technologicznych itp., na skutek czego gospodarka światowa stała się systemem powiązanych rynków. Rozwój wielu firm oraz współpraca między nimi są ściśle związane z działaniem firmy „matki", znajdującej się poza krajem, w którym dana firma działa. 5. Globalizacja to także przyspieszenie tworzenia, wykorzystania i transferu nowych technologii. W literaturze do określenia tych procesów umiędzynarodowienia tworzenia i zastosowania technologii w różnych częściach świata używa się pojęcia „technoglobalizm". Można tu zaobserwować zjawisko sprzężenia zwrotnego, polegające na tym, że procesy globalizacji wzmagają dążenie do tworzenia i szybkiego wykorzystania wysokiej techniki (high-tech), a z kolei postęp techniczny i technologiczny przyspiesza procesy globalizacji. Wzrost produkcji i jej efektywność oraz konkurencyjność poszczególnych filii korporacji transnarodowych wymaga zwiększonego przepływu nowych technologii. Następuje więc proces szybkiego rozprzestrzeniania się i zastosowania nowej techniki na całym świecie. 6. Nasilanie się konkurencji międzynarodowej jest skutkiem coraz większej współzależności różnych rynków. Firmy koordynują swoją działalność w wielu krajach, co powoduje, że warunki konkurencji na rynkach całego świata stają się trudniejsze. Korporacje działając więc w wielu krajach podejmują decyzje opierając się nie tylko na warunkach danego kraju, ale poszukując największych korzyści wykorzystują globalne strategie. Z tego wniosek, że nie są zainteresowane narodowymi subsydiami i krajową protekcją (jak było dawniej), ale dbają o zachowanie pozycji na globalnym rynku. Pozycję na takich rynkach mogą zachować tylko firmy najsilniejsze, stąd też obserwuje się proces łączenia i przejmowania firm na dużą skalę zarówno na rynkach lokalnych, jak i w skali międzynarodowej. Na zakończenie należy podkreślić, że nie wszystkie państwa odnoszą jednakowe korzyści i ponoszą jednakowe koszty globalizacji. Kraje wysoko rozwinięte odnoszą duże korzyści z globalizacji, natomiast kraje biedne mają bardzo słabe powiązania z gospodarką światową i ich udział w korzyściach z globalizacji jest niewielki. Korzyści z globalizacji są także nierówno rozłożone na poszczególne grupy społeczne, co może prowadzić do nierówności społecznych wewnątrz poszczególnych krajów, gdyż w warunkach globalizacji premiowane są osoby z wysokimi kwalifikacjami, będące na stanowiskach kierowniczych, posiadacze akcji czy właściciele firm. 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 517 24.4. Główne problemy globalne We współczesnej gospodarce światowej występują problemy globalne, mające istotne znaczenie dla jej rozwoju, będące konsekwencją postępu cywilizacyjnego, a zwłaszcza postępu technicznego, wzrostu liczby ludności i internacjonalizacji procesów gospodarowania. Do tego zakresu zalicza się najczęściej problemy: demograficzny i zatrudnienia, żywnościowy, zasobów surowcowych i energetycznych, środowiska naturalnego, inflacji i zadłużenia. Kwestie zatrudnienia, inflacji i zadłużenia omawiane były w poprzednich rozdziałach, dlatego też omówimy tu problem demograficzny, żywnościowy, zasobów surowcowych i środowiska naturalnego. Jednym z najpoważniejszych problemów globalnych współczesnego Ludność świata jest problem demograficzny, z tego względu, że jest on pierwotną świata i bezpośrednią lub pośrednią przyczyną występowania pozostałych problemów współczesności. Według szacunkowych obliczeń liczba ludności świata zwiększyła się z około 200 min osób na początku naszej ery do około 500 min osób w roku 1000. Pierwszy miliard ludzi na ziemi pojawił się około roku 1800 i do 1930 r. liczba ludności podwoiła się. W ciągu następnych 45 lat — do 1975 r. liczba — ludności podwoiła się ponownie do 4 mld. W drugiej połowie XX wieku nastąpiło znaczne przyspieszenie tempa wzrostu ludności świata. Stopa przyrostu naturalnego wzrosła z 0,8% w latach 1900-1950 do 1,7% w latach 1950-1960 i 1,85% w latach 1960-1970. W latach siedemdziesiątych nastąpiło dalsze zwiększenie stopy przyrostu naturalnego do ponad 2%. Mimo pewnego spadku tej stopy w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, zaludnienie świata wzrasta w niespodziewanie szybkim tempie. Następstwem wzrastającej stopy przyrostu naturalnego są zmiany w tempie podwajania się ludności świata. Do 1350 r. ludność świata podwajała się mniej więcej raz na 1400 lat. Od tego momentu czas podwajania się światowej populacji ulegał skracaniu. W 1650 r. wynosił 700 lat, w 1750 r. — 300 lat, w 1850 r. — 140 lat, a w 1950 r. — 88 lat. Obecnie wynosi tylko 35 lat, co odpowiada rocznemu przyrostowi ludności o 2%. Według obliczeń Funduszu ONZ do spraw Ludności (UNFA), w październiku 1999 r. liczba ludności świata osiągnęła 6 mld osób. Przyspieszenie tempa przyrostu naturalnego tłumaczone jest postępem cywilizacyjnym i wykorzystaniem jego osiągnięć w wielu krajach. Charakterystyczną cechą wzrostu zaludnienia świata jest jego nierównomierność w poszczególnych krajach i regionach świata. W krajach rozwiniętych tempo przyrostu naturalnego ulega obniżeniu, natomiast kraje Trzeciego Świata wkroczyły w fazę tzw. eksplozji demograficznej, polegającej na szybko rosnącej liczbie urodzin i znacznym spadku liczby zgonów. Skutkiem tego jest wzrost liczby ludności zamieszkującej kraje mniej rozwinięte. Według prognoz, w 2000 r. kraje te będą koncentrować 79% ludności świata. M 8 Czesław Pietras Ponadto, skutkiem rozpiętości w poziomie stopy przyrostu naturalnego między różnymi krajami i regionami świata jest pogłębiające się zróżnicowanie struktury ludności według wieku. W krajach rozwiniętych obserwuje się proces starzenia się ludności, natomiast w krajach rozwijających się wzrost udziału dzieci i młodzieży w ogólnej liczbie ludności. Wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w krajach rozwiniętych będzie powodował zwiększenie nakładów na renty, emerytury, opiekę zdrowotną, budowę i utrzymanie domów opieki społecznej itp. Natomiast w krajach rozwijających się, w pierwszej fazie będzie nacisk na zwiększanie nakładów na rozbudowę infrastruktury socjalnej (żłobki, przedszkola, szkoły), a w drugiej fazie, gdy ludność ta osiągnie wiek produkcyjny, konieczne będą zwiększone nakłady inwestycyjne na tworzenie miejsc pracy, na budowę mieszkań i innych elementów infrastruktury społecznej. Istotną cechą światowego procesu demograficznego są także przekształcenia w strukturze ludności w przekroju miasto-wieś i związane z tym procesy urbanizacyjne. Udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców w regionach rozwiniętych wzrósł z 66,0% w 1970 r. do 70,2% w 1980 r. i 72,2% w 1990 r. Przewiduje się, że w 2000 r. będzie wynosił 75,8%. Nastąpiło też przyspieszenie procesów urbanizacyjnych w regionach mniej rozwiniętych, w których odsetek ludności miejskiej kształtował się odpowiednio: 24,7%; 28,8%; 34,3% i 40,3%. Szybkie tempo urbanizacji jest przede wszystkim wynikiem masowej migracji ludności z rejonów rolniczych do miast w poszukiwaniu środków do życia. W krajach rozwijających się wywołuje to konieczność tworzenia nowych miejsc pracy, co z kolei wymaga zwiększonych nakładów inwestycyjnych. Zmniejszenie się liczby ludności w wieku produkcyjnym na wsi, przy ograniczonej jej substytucji nakładami kapitałowymi ze względu na niewielkie ich zasoby, powoduje zmniejszenie produkcji żywności, co wzmaga nacisk na import z krajów wyżej rozwiniętych. Wymaga to środków dewizowych, które są ograniczone. Zgodnie z prognozami, liczba ludności świata będzie wzrastać. Według raportu Funduszu ONZ do spraw Ludności (UNFA), wysoki przyrost naturalny utrzyma się w ciągu najbliższej dekady, w szczególności w krajach rozwijających się. Jeśli tempo przyrostu ludności utrzyma się na poziomie 1,7%, to w 2010 r. na świecie będzie 7,37 mld, a w 2020 r. — 8,72 mld mieszkańców. Według Raportu o Rozwoju Ludności przygotowanego przez Program Narodów Zjednoczonych (UNDP), 86% dóbr jest zużywanych przez 20% ludzi. Spośród 4,4 mld ludzi żyjących w krajach rozwijających się, co trzeci nie ma dostępu do wody pitnej, jedna piąta nie ma dostępu do podstawowych usług medycznych, jedna piąta dzieci jest niedożywiona, a co czwarty człowiek nie ma żadnego mieszkania. W krajach tych l ,3 mld ludzi ma na utrzymanie mniej niż jednego dolara dziennie. Przewidywany wzrost liczby ludności będzie stwarzał wiele problemów 24. Gospodarka światowa — problem\ globalne 519 o charakterze ekonomicznym, ekologicznym, społecznym i politycznym. W dziedzinie wyżywienia wiąże się to z niedostatecznym wzrostem produkcji i podaży żywności, co może powodować głód ilościowy i jakościowy w regionach mających nadmierną liczbę ludności w stosunku do posiadanej ziemi. Skutki ekologiczne to degradacja środowiska naturalnego (np. przez wyniszczanie lasów, niekorzystne zmiany w stosunkach wodnych, klimatycznych, skażenie powietrza, zanieczyszczenie rzek i mórz itp.). co spowoduje pogorszenie warunków bytowania człowieka. Mogą też wystąpić trudności zatrudnienia wzrastającej liczby ludności, ze względu na ograniczoność nakładów inwestycyjnych na tworzenie nowych miejsc pracy. Zjawiska te wskazują na konieczność prowadzenia odpowiedniej polityki demograficznej, zmierzającej do utrzymania właściwej proporcji między liczbą ludności, istniejącymi zasobami oraz systemem ekologicznym. Sprzyjać temu będzie rozwój społeczno-gospodarczy, podnoszący standard życiowy ludności oraz upowszechnianie oświaty i kultury. Stale rosnąca liczba ludności świata wzmaga popyt na żywność, co przy Sytuacja niedostatecznej jej produkcji i podaży wywołuje zjawiska niedożywienia żywnościowa i głodu8. Według statystyk ONZ, około jedna trzecia ludności świata jest swiata niedożywiona, a 0,5 mld ludzi głoduje. Zjawiska te występują w rozwijających się krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, gdzie tempo przyrostu produkcji żywności nie nadąża za tempem przyrostu naturalnego. W rezultacie, w ponad połowie z tych krajów produkcja rolnicza na jednego mieszkańca zmniejsza się. Możliwości znacznego przyspieszenia tempa wzrostu produkcji rolniczej są ograniczone, z tego względu, że jest ona bardzo kapitałochłonna i wymaga dużych nakładów inwestycyjnych, co przekracza możliwości wielu krajów. Działania zmierzające do likwidacji klęski niedożywienia i głodu, podejmowane przez kraje rozwinięte, polegające głównie na udzielaniu pomocy żywnościowej, nie rozwiązują tych problemów, jedynie doraźnie łagodzą ich skutki, ponieważ nie usuwają przyczyn zjawiska. Sposobem na rozwiązanie kwestii niedożywienia i głodu jest udzielanie krajom rozwijającym się pomocy kapitałowo-inwestycyjnej, umożliwiającej przyspieszenie rozwoju gospodarczego, aby same mogły rozwijać produkcję żywności i osiągnąć samowystarczalność żywnościową. Wzrost produkcji żywności w krajach rozwijających się może następować w sposób ekstensywny, tj. przez rozszerzenie obszaru upraw, i w sposób intensywny — przez zwiększenie nakładów pracy i kapitału na jednostkę powierzchni. Istnieją jeszcze znaczne możliwości włączenia do produkcji s Głód może występować w dwóch postaciach, jako giód ilościowy (jawny) oraz jakościowy (utajony lub strukturalny). Gtód ilościowy polega na braku dostatecznej ilości pożywienia, gdy jego wartość kaloryczna jest zbyt mała w stosunku do potrzeb organizmu. Natomiast głód jakościowy polega na braku lub niedoborze w pożywieniu niektórych, istotnych dla życia składników. 520 Czeslaw Pietras rolnej terenów nie zagospodarowanych, jednakże wymagają one przystosowania do użytkowania rolniczego, co wiąże się z ponoszeniem nakładów kapitałowych. Natomiast znacznie większy, szybszy i tańszy przyrost produkcji żywności można uzyskać dzięki wykorzystaniu intensywnych czynników wzrostu. Prawidłowa uprawa, właściwe nawożenie mineralne, nawadnianie, stosowanie wysokopiennych odmian roślin uprawnych, zwiększanie odporności na choroby, szersze stosowanie środków ochrony roślin, rozwijanie hodowli bardziej wydajnych zwierząt, kształtowanie odpowiedniej struktury produkcji rolnej itp. powodują zwiększenie produkcji żywności z l ha. Istnieją również możliwości zwiększenia produkcji żywności przez rozwój rybołówstwa, wykorzystanie zasobów żywności znajdujących się w morzach i oceanach, stosowanie nowej techniki uprawy bez ziemi oraz przez upowszechnianie tzw. niekonwencjonalnych źródeł żywności (np. żywność uzyskana z odpadów pochodzenia organicznego)9. Przy podejmowaniu działań zmierzających do zwiększenia produkcji żywności należy pamiętać o zapobieganiu ujemnym skutkom ubocznym wynikającym z nadmiernej eksploatacji gruntów uprawnych, lasów, pastwisk i akwenów wodnych oraz stosowania środków chemicznych i postępu naukowo-technicznego w intensyfikacji produkcji rolnej. Brak działań zapobiegawczych może bowiem doprowadzić do zniszczenia środowiska naturalnego. Rozwiązanie problemu wyżywienia w skali światowej wymaga nie tylko zwiększenia produkcji żywności, ale także zmian w podziale i racjonalizacji konsumpcji. W sferze podziału istotne znaczenie ma redystrybucja światowych zasobów żywności na normalnych, nie dyskryminacyjnych warunkach handlowych oraz pomoc żywnościowa, w ramach której kraje odczuwające deficyt żywności i nie mające środków na jej zakup mogłyby ją otrzymać na korzystnych warunkach kredytowych lub bezpłatnie. Poprawę światowej sytuacji żywnościowej można również uzyskać przez zmniejszenie strat żywności we wszystkich fazach jej produkcji i przetwórstwa oraz w gospodarstwach domowych, zmiany kosztownych modeli konsumpcji w krajach wysoko rozwiniętych, a także zmiany stosunków społecznych, zwłaszcza w krajach rozwijających się. Zasoby Rozwój gospodarczy powoduje zwiększenie ilości produkowanych dóbr, surowcowe co wzmaga zapotrzebowanie na surowce. Mimo wdrażania surowcowo oszczędnego typu postępu technicznego, który osłabia dynamikę zużycia surowców, zasoby nieodnawialnych surowców zmniejszają się, co może M E. Luttwak wskazuje na rolę „zielonej rewolucji" we wzroście produkcji rolniczej. Dzięki wprowadzeniu nowych odmian ryżu, pszenicy i kukurydzy oraz stosowaniu lepszych pestycydów i nowych nawozów, pod koniec lat osiemdziesiątych nastąpił duży wzrost produkcji rolniczej, mimo zmniejszenia się powierzchni użytków rolnych. Patrz: E. Luttwak. op. cit., s. 126. 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 521 osłabiać dalszy rozwój gospodarki światowej. Sytuację w zakresie surowców nieodnawialnych można ocenić, ujmując zasoby statycznie i dynamicznie. W ujęciu statycznym wielkość zasobów surowcowych świata, mimo że do końca jest nieznana, jest ograniczona i ich eksploatacja doprowadzi wcześniej czy później do całkowitego wyczerpania zasobów naturalnych. Dynamiczna teoria zasobów wychodzi z założenia, że przydatność jakiegoś surowca nie wynika z jego właściwości fizycznych i chemicznych, lecz z tego, że ma on zdolność do zaspokajania określonej potrzeby. Rozwój wiedzy pozwala na osiąganie takiej samej wartości użytkowej w różny sposób. Według tej teorii zasoby surowców są funkcją wiedzy i są nieograniczone. Dynamiczne podejście do zasobów naturalnych uwzględnia też wykorzystanie surowców wtórnych, co może w części stworzyć zamknięty obieg surowców: przemysł-konsunipcja-przemysł. Nowo wydobywane surowce stanowiłyby tylko uzupełnienie potrzeb wynikających ze wzrostu produkcji i z ostatecznego zużycia części surowców będących już w obiegu. Ponadto teoria ta zakłada stabilizację zużycia surowców na jednego mieszkańca po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju gospodarczego i stabilizację demograficzną świata. Przyjęcie zarówno statycznej, jak i dynamicznej teorii zasobów nie eliminuje zagrożenia surowcową barierą wzrostu. Zgodnie z teorią statyczną barierą będzie ostateczne, fizyczne wyczerpanie się zasobów surowcowych albo w miarę zbliżania się do niej, stopniowe narastanie trudności w zaopatrzeniu w surowce wskutek korzystania ze złóż coraz trudniej dostępnych, a więc i droższych. W dynamicznej teorii zasobów bariera surowcowa może się przejawiać jedynie jako okresowe trudności w dostępie do surowców, wynikające z nienadążania rozwoju myśli ludzkiej w stosunku do wzrostu zapotrzebowania na surowce. Wskutek deficytu surowców i wzrostu ich cen może nastąpić okresowe zahamowanie dynamiki rozwoju gospodarczego. Istotną rolę w ograniczaniu wzrostu zużycia surowców nieodnawialnych i łagodzeniu bariery surowcowej odgrywa postęp techniczny. W wyniku postępu technicznego wdrażane są technologie mało-i bezodpadowe, nowoczesne technologie odzysku surowców wtórnych, stosowane są cykle zamknięte, rozwija się biotechnologia i inżynieria materiałowa, stosowane są nowe materiały, masy plastyczne i kompozyty. Wszystko to zwiększa efektywność wykorzystania surowców pierwotnych i możliwości ich substytucji surowcami syntetycznymi. Ponadto, oszczędności w zużyciu surowców nieodnawialnych można uzyskać przez zastępowanie ich tam, gdzie to jest możliwe, surowcami odnawialnymi oraz przez zwiększenie stopnia przetwarzania surowców pierwotnych. Znaczącą obniżkę zużycia surowców pierwotnych można uzyskać również przez wykorzystanie surowców wtórnych, co równocześnie pozwala na ochronę środowiska naturalnego i zmniejszenie ilości odpadów. 522 Czesław Pietras Środowisko naturalne Należy jednak podkreślić, iż przezwyciężenie bariery surowcowej wymaga przede wszystkim kompleksowego rozwiązania w skali świata innych problemów globalnych, a w szczególności problemów demograficznych i ekologicznych oraz przynajmniej częściowego wyrównania poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych rejonów świata. Wykorzystanie środowiska naturalnego w procesie gospodarowania prowadzi do jego niszczenia i zanieczyszczania. Niszczenie środowiska naturalnego rozpoczyna się już na początku procesu produkcji, podczas eksploatacji zasobów, w wyniku której zmniejszają się zasoby nieodnawialne i następuje zakłócenie równowagi środowiska, przy nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych. Drugi etap niszczenia środowiska naturalnego odbywa się w trakcie przetwarzania zasobów w produkty finalne, kiedy środowisko jest zatruwane dymami, wyziewami, ściekami i różnymi odpadami poprodukcyjnymi. Ostatnim źródłem zanieczyszczenia środowiska naturalnego są odpady, resztki i śmieci pozostałe po konsumpcji dóbr. Dynamiczny rozwój gospodarczy doprowadził do negatywnych zjawisk w środowisku naturalnym, takich jak: skażenie powietrza, kwaśne deszcze, dziura ozonowa, efekt cieplarniany, zanieczyszczenie rzek, mórz i wody pitnej, zmniejszenie się obszarów leśnych, degradacja gleby, stepowienie ziemi uprawnej, topnienie lodowców, podnoszenie się poziomu mórz, zmiany w zasobach biotycznych itp. Specjaliści twierdzą, że cywilizacja znajduje się obecnie w początkowej fazie kryzysu ekologicznego. Polega on na naruszeniu równowagi stosunków człowieka i przyrody wskutek wytwarzania zanieczyszczeń w wielkości przekraczającej zdolność ich wchłaniania przez środowisko. Stanie się to swoistą, ekologiczną barierą dalszego rozwoju gospodarki świata. Skutkiem zanieczyszczeń ekologicznych są różne klęski żywiołowe, jak: powodzie, huragany, susza, nieurodzaje itp. oraz pogarszanie warunków bytowania człowieka, w wyniku czego następuje osłabienie stanu zdrowotnego ludności, choroby, zwiększona i przedwczesna umieralność itp. Skutki te coraz bardziej się potęgują, gdyż obecnie ilość emitowanych zanieczyszczeń przekracza zdolność ich wchłaniania przez środowisko naturalne, co powoduje pogłębiającą się jego degradację. Wszystkie niekorzystne zjawiska ekologiczne mają pewne cechy wspólne. Prawie wszystkie mają zasięg międzynarodowy, a ich wymiar jest globalny, wszystkie związane są z rozwojem gospodarczym i wzrostem liczby ludności świata, a ich skutki nie są w pełni wyjaśnione i możliwe do przewidzenia. W celu ograniczenia niekorzystnych skutków zanieczyszczeń ekologicznych i zapobieżenia dalszej degradacji środowiska naturalnego należy: dokładnie poznać przyczyny i skutki degradacji środowiska, właściwie wykorzystywać postęp naukowo-techniczny, technologiczny i organizacyjny w działalności gospodarczej w skali globalnej, w pełni i skutecznie wykorzystywać wszystkie metody i możliwości ochrony środowiska, eliminować technologie zanieczyszczające środowisko w sposób zagrażający 24. Gospodarka światowa — problemy globalne życiu i zdrowiu, upowszechniać technologie nie zanieczyszczające i nie zatruwające środowiska, podejmować skuteczne akcje ochrony środowiska na podstawie umów międzynarodowych i dokonywać międzynarodowej kontroli ochrony środowiska. Działania te wymagają stworzenia poczucia odpowiedzialności przez podmioty gospodarcze za ekologiczne skutki działalności produkcyjnej, wprowadzenia i ujednolicenia w skali światowej ustawodawstwa w zakresie ochrony środowiska naturalnego i ponoszenia dużych nakładów. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wskazują, że możliwe jest powstrzymanie degradacji ekologicznej, jeśli wydatki na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska osiągną poziom 1,5% dochodu narodowego. 24.5. Międzynarodowe przepływy czynników produkcji i usług Głównymi formami wzajemnych powiązań gospodarek narodowych poszczególnych krajów są: handel zagraniczny (omówiony w rozdziale 23) oraz przepływy kapitału, transfer wiedzy technicznej, migracja ludności i świadczenie usług "'. Międzynarodowy przepływ kapitału Eksport kapitału jest to wywóz środków rzeczowych i finansowych za granicę. Może on mieć na celu osiąganie zysków przez eksportera lub stanowić pomoc kapitałową. Kapitał jest transferowany przez przedsiębiorstwa produkcyjne, zwłaszcza przez wielkie korporacje dokonujące bezpośrednich inwestycji, przez banki udzielające pożyczek zagranicznym pożyczkobiorcom, przez państwa udzielające pożyczek rządowych oraz przez międzynarodowe instytucje finansowe. Kapitał za granicą mogą również lokować indywidualni jego posiadacze, zakupując na rynku kapitałowym papiery wartościowe zagranicznych przedsiębiorstw, towarzystw, banków i rządów. Do najważniejszych przyczyn o charakterze ekonomicznym, powodują- Przyczyny cych międzynarodowy przepływ kapitału, zalicza się": przepływu l) możliwości osiągnięcia w krótkim okresie wyższej stopy zysku kaPItału w porównaniu z krajową stopą zysku; ograniczone rozmiary rynku wewnętrznego, wysokie płace i podatki lub wysokie ceny surowców mogą powodować, że przepływ kapitału pozwala osiągnąć wyższą stopę zysku; '" Patrz szerzej na temat międzynarodowego transferu czynników produkcji i usług: Międzynarodowe przepływy gospodarcze. Nowe tendencje i próby regulacji, pr. zb. pod red. L. Balcerowicza, Warszawa 1987. " Por. P. Bożyk. J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE. Warszawa 1998. s. 153. 524 CzeslaH' Pietras 2) zapewnienie dostępu do źródeł surowców, zwłaszcza o podstawowym znaczeniu gospodarczym (np. ropa naftowa, rzadkie metale); 3) ominięcie barier celnych poprzez lokaty kapitału w krajach, w których te bariery występują; 4) wykorzystanie przewagi technologicznej, która nie występuje w stosunkach wewnątrzkrajowych; im większe jest rozwarcie luki technologicznej, tym większe są możliwości osiągania zysków za granicą; 5) zdobycie zagranicznych rynków zbytu; 6) różnice stóp procentowych na rynkach pieniężnych i kapitałowych; 7) dążenie do lokat kapitałowych w tych krajach, w których istnieje stabilizacja polityczna i ekonomiczna, co daje gwarancje ich bezpieczeństwa; Międzynarodowe przepływy kapitału powodują wzrost dochodu w skali świata, gdyż w kraju eksportującym kapitał zastosowanie tego czynnika produkcji, ze względu na jego obfitość, dałoby mniejszy przyrost produkcji niż w kraju, w którym istniał dotąd deficyt kapitału, a jego import pozwala na uruchomienie niewykorzystanych czynników produkcji, takich jak praca i ziemia. Podstawowe formy międzynarodowych przepływów kapitału przedstawiamy poniżej. • Bezpośrednie lokaty kapitałowe, zwane inwestycjami bezpośrednimi. Polegają one na podejmowaniu od podstaw samodzielnej działalności gospodarczej za granicą lub ulokowaniu kapitału w przedsiębiorstwie innego kraju w celu uzyskania trwałego wpływu na jego działalność i osiągania z tego tytułu zysków. Przedsiębiorstwo przekazujące za granicę kapitał w formie rzeczowej lub pieniężnej może stać się właścicielem lub współwłaścicielem przedsiębiorstw działających w kraju lokaty. Tego rodzaju lokat dokonują najczęściej wielkie korporacje międzynarodowe. • Pośrednie lokaty kapitałowe, zwane inwestycjami portfelowymi. Polegają one na nabywaniu za granicą papierów wartościowych, takich jak: akcje, obligacje, bony skarbowe, które przynoszą dochody, ale nie dają prawa własności i kontroli nad podmiotami je emitującymi. Tych lokat dokonują zwykle posiadacze kapitałów, chcący uzyskać wyższe zyski i dywidendy oraz ograniczyć ryzyko przez dywersyfikację portfela papierów wartościowych. • Międzynarodowe przepływy kapitału pożyczkowego, w postaci kredytów udzielanych poszczególnym państwom, firmom i instytucjom. Są to kredyty udzielane przez międzynarodowe instytucje finansowe (np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, grupy finansowe s Banku Światowego, banki regionalne), kredyty udzielane przez rządy poszczególnych państw, kredyty bankowe, kredyty kupieckie i kredyty z rynku eurowalut (kredyty te i międzynarodowe instytucje finansowe omówione są szczegółowo w rozdziale 22). 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 525 • Krótkookresowe przepływy kapitału, które mogą być spowodowane różnicami w poziomie stopy procentowej w poszczególnych krajach lub innymi czynnikami. Przepływy te mogą mieć charakter niespekulacyjny lub spekulacyjny. W pierwszym przypadku wyższa stopa oprocentowania może być przyczyną krótkoterminowych lokat kapitału za granicą, natomiast przepływy spekulacyjne wiążą się najczęściej z oczekiwaniami zmiany kursów walutowych (dewaluacja, rewaluacja waluty krajowej). Eksport kapitału przed dewaluacją i odwrotny jego transfer po dewaluacji zapewnia zyski nadzwyczajne, ponieważ po dewaluacji za tę samą kwotę waluty obcej otrzymuje się większą kwotę waluty krajowej (szerzej patrz rozdział 22). Międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej Szeroko rozumiana wiedza techniczna to wiedza o tym, jak efektywnie stosować określone środki, aby osiągnąć pewne cele. Międzynarodowy przepływ (transfer) wiedzy zachodzi wtedy, gdy dana wiedza, znana określonej osobie lub grupie osób (nadawcy) w jednym kraju, staje się znana jakiejś osobie lub grupie osób (odbiorcy) w innym kraju w sposób inny niż całkowicie niezależne badania, poszukiwania, gromadzenie, doświadczenia itp. Do podstawowych kanałów transferu wiedzy technicznej należą między innymi umowy licencyjne, consulting międzynarodowy, obrót produktami zaawansowanymi technologicznie, dostawy kompletnych obiektów przemysłowych i międzynarodowa kooperacja badawczo-rozwojowa. Licencja jest to zezwolenie udzielone przez nadawcę jednego kraju Licencje odbiorcy w innym kraju, na korzystanie w ustalonym zakresie ze ściśle określonej, szczegółowej wiedzy technicznej wraz z jej przekazaniem. Prawa i obowiązki licencjodawcy i licencjobiorcy określane są w umowie licencyjnej. Przedmiotem licencji są opatentowane wynalazki, wzory użytkowe, znaki towarowe oraz know-how (dotyczy to innowacji technicznych z różnych względów nieopatentowanych). Licencje dotyczące wyłącznie opatentowanych wynalazków nazywa się licencjami patentowymi. Natomiast licencje obejmujące wynalazki, wzory użytkowe, znaki towarowe, know-how oraz kombinacje tych elementów nazywa się licencjami mieszanymi. One dominują w międzynarodowych operacjach licencyjnych. Umowy licencyjne są odpłatnym kanałem transferu wiedzy technicznej, która w większości przypadków znalazła zastosowanie u licencjodawcy. Transfer ten umożliwia szybkie zaspokojenie potrzeb, przy kosztach bezpośrednich znacznie niższych niż w przypadku importu towarów lub usług wytwarzanych na podstawie danej licencji. Natomiast koszty pośrednie są względnie wysokie, gdyż obejmują import maszyn, urządzeń oraz import kooperacyjny, tj. części i podzespoły do wytwarzanych produktów. Consulting międzynarodowy, obok operacji licencyjnych, stanowi drugi Consulting istotny kanał transferu wiedzy technicznej, nadającej się do bezpośredniego między-zastosowania. Obejmuje on odpłatne wykonanie jakiegoś projektu technicz- narodowy 526 Czesław Pielras Handel produktami zaawansowanymi technologicznie Dostawy kompletnych obiektów przemysłowych Kooperacja badawczo- -rozwojowa nego i (lub) odpłatne doradztwo w wyborze projektu (np. ofert inwestycyjnych w przetargu), wyborze urządzeń technicznych lub przy doborze składu załogi do nowego zakładu produkcyjnego. W szerokim ujęciu consulting obejmuje m.in. zespół usług określanych jako engineering, czyli wykonanie jakiegoś projektu z dziedziny urządzeń technicznych — w sferze produkcji, dystrybucji, ochrony środowiska itp. Może to być połączone z wykonawstwem lub nadzorowaniem realizacji tych urządzeń. Oprócz tego, consulting obejmuje również takie usługi, jak projektowanie miast, projekty i doradztwo w zakresie organizacji i zarządzania, usługi geodezyjne, doradztwo w polityce gospodarczej (consulting ekonomiczny) itp. Usługi consultingowe świadczą przede wszystkim najbardziej rozwinięte kraje świata, takie jak Stany Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania. Francja, Włochy i Japonia. Produkty zaawansowanie technologicznie — to wyroby przemysłu przetwórczego, których koszty zawierają ponadprzeciętny udział nakładów na badania i prace rozwojowe. Są to przede wszystkim produkty przemysłu lotniczego, informatycznego i farmaceutycznego, tworzywa sztuczne, przemysłowe urządzenia elektryczne i elektroniczne, instrumenty medyczne, optyczne i fotograficzne, aparatura kontrolno-pomiarowa oraz produkty chemii przemysłowej na potrzeby rolnictwa. Eksport tych wyrobów jest silnie skoncentrowany, gdyż ponad 50% przypada na Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonie. Eksport kompletnych obiektów przemysłowych jest najbardziej kompleksową formą transferu wiedzy technicznej, gdyż zazwyczaj obejmuje przygotowanie dokumentacji technicznej, dostawę maszyn, urządzeń i narzędzi, szkolenie personelu, rozruch technologiczny obiektu oraz nadzór nad jego eksploatacją w początkowym okresie. Zdolność danego kraju do eksportu tych obiektów jest uważana za miernik jego możliwości technologicznych i produkcyjnych, a także techniczno-organizacyjnych umiejętności integrowania różnych elementów dostaw w jedną całość. Największymi dostawcami tych obiektów są firmy krajów wysoko rozwiniętych, wśród których dominują przedsiębiorstwa amerykańskie, niemieckie, japońskie i włoskie. Międzynarodowa kooperacja badawczo-rozwojowa stanowi współdziałanie w zakresie badań i rozwoju dwóch lub więcej podmiotów działających w różnych krajach. Współdziałanie to może obejmować wymianę informacji, realizację wspólnych badań, specjalizację oraz tworzenie wspólnych zespołów czy instytucji badawczych. Międzynarodowa kooperacja badawczo-rozwojowa może dokonywać się na szczeblu rządowym (dwu-lub wielostronne projekty badawcze) lub na szczeblu przedsiębiorstw. Pozwala ona na uzyskiwanie i przekazywanie wiedzy w najświeższej postaci i umożliwia osiągnięcie zamierzonego celu badawczego przy stosunkowo ograniczonych nakładach finansowych, gdyż rozłożone są one na kilka podmiotów biorących udział w realizacji przedsięwzięcia. 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 527 Międzynarodowe przepływy siły roboczej Zgodnie z definicją ONZ, przepływ siły roboczej to zmiana miejsca pobytu i zamieszkania na okres dłuższy niż jeden rok. Międzynarodowe przepływy siły roboczej powodowane są przede Przyczyny wszystkim przyczynami ekonomicznymi, tj. możliwościami znalezienia przepływu zatrudnienia i uzyskiwania większych dochodów w krajach migracji, co Slły rob<)CZCJ najczęściej związane jest z wyższym poziomem rozwoju gospodarczego tych krajów. Oprócz przyczyn ekonomicznych, międzynarodowa migracja może być spowodowana przyczynami politycznymi, religijnymi, ideologicznymi, rasowymi, więziami historycznymi lub kulturowymi, pokrewieństwem językowym, bliskością geograficzną, łatwością przekraczania granic itp. Międzynarodowe przepływy siły roboczej w celach zarobkowania na Kierunki szeroką skalę rozwinęły się w XIX wieku i do I wojny światowej objęły migracji około 50 min osób. Ruch ludności odbywał się przede wszystkim z krajów europejskich na tereny tzw. nowego osadnictwa, tj. głównie do Stanów Zjednoczonych, Argentyny, Kanady, Australii i Brazylii. Wielki kryzys gospodarczy w okresie międzywojennym i związane z nim częściowe ograniczenia administracyjne migracji, zmniejszyły przepływ ludności w celach zarobkowych. Po II wojnie światowej, obok tradycyjnego kierunku migracji zarobkowych z Europy, głównie Zachodniej i Południowej, na inne kontynenty, pojawiły się trzy nowe kierunki przepływu siły roboczej: pierwszy — z krajów basenu Morza Śródziemnego (Portugalia, Hiszpania, Algieria, Jugosławia, Grecja, Turcja) do państw Europy Zachodniej, a zwłaszcza do krajów Unii Europejskiej, drrgi — z krajów rozwijających się do wysoko rozwiniętych, głównie z państw Azji Południowo-Wschodniej do Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz z byłych kolonii do dawnych metropolii europejskich i trzeci — między krajami arabskimi w rejonie zatoki Perskiej. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, w wyniku przekształceń ustrojowych w krajach postkomunistycznych, nastąpiło zwiększenie się emigracji z tych krajów do państw zachodnich. Międzynarodowe migracje siły roboczej wywołują zarówno pozytywne, Skutki jak i negatywne skutki dla emigrantów i ich rodzin oraz dla krajów emigracji migracji i migracji. Emigranci znajdują z reguły pracę i otrzymują wyższe wynagrodzenie niż w krajach ojczystych, przez co poprawia się ich sytuacja ekonomiczna. Mają natomiast trudności adaptacji do nowych warunków. Dla gospodarki krajów emigracji, które są na ogół krajami biednymi, duży odpływ siły roboczej, dla której nie ma zatrudnienia, jest pozytywny. Dodatkową korzyścią są przekazy pieniężne emigrantów przesyłane z zagranicy, które poprawiają sytuację materialną rodzin pozostałych w kraju oraz zasilają bilans płatniczy w waluty. Do negatywnych skutków emigracji 528 Czesław Pietras należy uszczuplenie potencjału ludzkiego, co jest szczególnie niekorzystne w przypadku emigracji ludzi o wysokich kwalifikacjach i z wyższym wykształceniem (tzw. drenaż mózgów). Dla gospodarki krajów migracji dopływ ludzi z kwalifikacjami zawodowymi jest korzystny, gdyż oszczędzają one na wydatkach związanych z kształceniem i uzyskują w pełni produktywnych pracowników. Dopływ znacznej liczby osób niewykwalifikowanych umożliwił przetrwanie w krajach wysoko rozwiniętych gałęzi schyłkowych, mało efektywnych, co hamowało przekształcenia struktur przemysłowych i osłabiło dynamikę rozwoju całej gospodarki. Migracja kreuje też dodatkowy popyt na dobra i usługi, w tym na mieszkania i różnorodne usługi publiczne, co sprzyja utrzymaniu lepszej koniunktury. Obcokrajowcy wprowadzają obce wzorce kulturowe, co prowadzi do konfliktów między ludnością miejscową a napływową. Reasumując można stwierdzić, że korzyści wynikające z migracji przewyższają jej ujemne skutki. W efekcie powiększa się potencjał wytwórczy kraju, przyczyniając się do przyspieszenia rozwoju gospodarczego. Międzynarodowa wymiana usług Pojęcie Usługi definiuje się jako świadczenia użytecznych czynności, nie związane usług Specyfikacja obrotu usługami bezpośrednio z wytwarzaniem dóbr rzeczowych. Czynności te tworzą nowe wartości użytkowe, które nie mają jednak formy materialnej, a więc nie mogą być składowane i transportowane. W miarę rozwoju gospodarczego następuje wzrost roli sektora usług w gospodarce narodowej. W krajach rozwiniętych sektor ten wytwarza ponad połowę PKB. Większość usług świadczona jest dla podmiotów krajowych, jednakże w coraz większym stopniu usługi stają się przedmiotem obrotów międzynarodowych. W obrocie międzynarodowym usługi stanowią liczebnie dużą i bardzo zróżnicowaną grupę, obejmującą ponad 50 różnych rodzajów usług, poczynając od usług transportowych i turystycznych, a kończąc na bankowych, pocztowo-telekomunikacyjnych, kulturalnych i leczniczych. Eksport i import usług ma pewną specyfikę w porównaniu z międzynarodowymi obrotami towarowymi. Usługi, w odróżnieniu od towarów, nie mają postaci materialnej i w odniesieniu do nich produkcja i konsumpcja występuje jednocześnie, a więc nie można ich produkować na zapas i magazynować. Eksport usług jest na ogół bardziej efektywny niż eksport towarów, ponieważ świadczenie usług jest bardziej pracochłonne niż materiałochłonne, daje możliwości uzyskania na rynkach światowych cen z wyższym udziałem akumulacji oraz wymaga mniejszych nakładów na utworzenie jednego miejsca pracy i jest mniej podatne na wahania koniunkturalne. Z tych względów w wielu krajach występuje tendencja do zwiększania eksportu i ograniczania importu usług. Eksport usług umożliwia bowiem efektywne 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 529 uzyskanie środków płatniczych, które mogą być przeznaczone na import towarów, który z kolei jest bardziej efektywny niż import usług. W międzynarodowych obrotach usługami stosuje się podobne instrumenty polityki handlowej, jak w odniesieniu do wymiany towarów (oprócz cła). Wykorzystuje się więc podatki, subwencje, bariery techniczne, kontyngenty, klauzulę największego uprzywilejowania, klauzulę narodową, kursy walutowe itp. (patrz rozdział 23). Stosowanie tych instrumentów ma na celu ograniczenie napływu obcych i ochronę rozwoju własnych usług oraz dążenie do utrzymania równowagi bilansu płatniczego. W statystykach międzynarodowych obroty usługami są ujmowane w czterech następujących grupach: transport, pozostałe usługi transportowe, turystyka międzynarodowa i pozostałe usługi. Eksport usług transportowych obejmuje przewozy pasażerskie i towarowe Usługi wszystkimi środkami transportu, tj. transportem morskim, kolejowym, transportowe samochodowym, lotniczym i wodnym śródlądowym oraz przesyłanie towarów płynnych rurociągami. Do pozostałych usług transportowych zalicza się różne usługi pomocnicze związane z transportem międzynarodowym, takie jak: ubezpieczenia ładunków (cargo) i środków transportu (casco), usługi przeładunkowe, składowania, magazynowania, spedycyjne, maklerskie, agencyjne, rzeczoznawczo-kontrolne oraz usługi z zakresu holowania, pilotażu, cumowania, ratownictwa itp. Turystyka międzynarodowa obejmuje podróże i związane z nimi usługi Turystyka hotelowe, gastronomiczne, rozrywkowe itp. między- W grupie pozostałych usług największy udział mają usługi handlowe, narodowa ...... ... . . . . . Pozostałe takie jak: bankowe, giełdowe, reklamowe, agencyjne, organizowanie wystaw ushj . i targów, telekomunikacyjne itp. oraz usługi techniczne, do których należą usługi budowlano-montażowe, techniczne, konstrukcyjne itp. Do grupy pozostałych usług zalicza się również usługi z zakresu lecznictwa, kultury i sztuki, kształcenia, muzealnictwa, poligrafii oraz porady prawne. Największymi eksporterami usług są te same kraje, które przodują w eksporcie towarów, a więc kraje wysoko rozwinięte, specjalizujące się w świadczeniu na rzecz zagranicy określonych rodzajów usług. 24.6. Międzynarodowe organizacje gospodarcze i ugrupowania integracyjne oraz ich rola w gospodarce światowej Istotnym podmiotem współczesnej gospodarki światowej są między- Miedzynaro-narodowe organizacje gospodarcze, które przyczyniają się do rozwoju dowe współpracy gospodarczej. Są one tworzone na podstawie porozumień orsanizacJe ., , , ~ . • ,.- , , • • , gospodarcze międzynarodowych. Organizacje te spełniają w gospodarce światowej przede wszystkim funkcje regulacyjne, polegające na ustanawianiu pewnych norm Pielras Światowa Organizacja Handlu (WTO) Konferencja Narodów Zjednoczonych UNCTA1) i reguł postępowania oraz formułowaniu zaleceń dla uczestników organizacji, tj. państw członkowskich. Ustalone normy, reguły postępowania i zalecenia często uzyskują moc prawnie obowiązującą i są egzekwowane od państw członkowskich pod rygorem określonych sankcji gospodarczych i politycznych. Wiąże się to najczęściej ze spełnianiem przez te organizacje funkcji kontrolnych (nadzorczych i inspekcyjnych), którym kraje członkowskie powinny się poddać. Wiele spośród międzynarodowych organizacji gospodarczych, w ramach posiadanych uprawnień i możliwości, udziela krajom członkowskim różnego rodzaju pomocy, np. pomocy humanitarnej, technicznej, gospodarczej, finansowej itp. Wśród międzynarodowych organizacji gospodarczych określających zasady handlu międzynarodowego, obrotu kapitałowego i systemu walutowego najważniejszą rolę spełniają Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank s s Światowy i grupa finansowa Banku Światowego oraz banki regionalne, których cele i zasady działania omówione są w rozdziale 22. Poniżej omówimy pozostałe, ważniejsze międzynarodowe organizacje gospodarcze. Ważną rolę w rozwoju międzynarodowej wymiany handlowej spełnia Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization — WTO), która powstała w 1994 r., z przekształcenia zawartego w 1947 r. Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu, zwanego GATT (General Agreement on Tariffs and Trade). Organizacja ta ustala reguły postępowania w stosunkach handlowych między poszczególnymi krajami, organizuje wielostronne rokowania zmierzające do redukcji barier handlowych i stanowi forum do negocjacji i rozwiązywania spornych problemów handlu międzynarodowego. Głównym jej celem jest liberalizacja powiązań gospodarczych w skali globalnej. Zmierza, ona do usunięcia wszelkich barier w handlu międzynarodowym towarami, usługami i czynnikami produkcji, co ma sprzyjać zwiększaniu efektywności i wzrostowi gospodarczemu. Podstawowymi zasadami, prowadzącymi do osiągnięcia tego celu, są: • zasada niedyskryminacji handlu, przejawiająca się w stosowaniu klauzuli największego uprzywilejowania i klauzuli narodowej; • zasada wzajemnych korzyści i ustępstw, tj. udzielania koncesji w zamian za uzyskane przywileje; • zasada swobodnego dostępu do rynków, preferująca wolną konkurencję między producentami niż ograniczanie handlu; • zasada uczciwej konkurencji, oznaczająca zakaz stosowania nieuczciwych praktyk handlowych, w tym subsydiów i dumpingu oraz interwencji rządów. Rządy mogą interweniować tylko wtedy, gdy istnieje konieczność ochrony bilansu płatniczego, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa kraju. W 1964 r. utworzono instytucję działającą pod auspicjami ONZ o nazwie Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (United Nations Conference on Trade and Development — UNCTAD). W ramach 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 531 UNCTAD organizowane są konferencje, w których mogą uczestniczyć wszystkie kraje członkowskie oraz wyspecjalizowane agencje i instytucje ONZ. Organizacja ta jest rzecznikiem interesów ekonomicznych krajów rozwijających się w zakresie handlu i rozwoju. Na jej forum zgłaszano postulaty dotyczące przebudowy międzynarodowego porządku gospodarczego. Stawiano żądania pod adresem krajów rozwiniętych, dotyczące zmian zasad kształtowania stosunków handlowych oraz dokonywania transferu dochodów na rzecz krajów rozwijających się. Organizacja podejmowała działania zmierzające do przezwyciężenia zacofania i zmniejszenia luki rozwojowej między poszczególnymi krajami. W szczególności zajmowała się problematyką rozwoju gospodarczego, transferu zasobów i technologii między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się, cenami, pomocą finansową oraz oddłużaniem krajów biednych. Skuteczność działania UNCTAD była niewielka, dlatego też w 1992 r. dokonano reformy tej organizacji. Obecnie głównym jej celem jest wprowadzanie mechanizmów wolnego rynku i wolnego handlu w krajach rozwijających się. Z funduszu pochodzącego z dobrowolnych składek udziela ona pomocy w dziedzinie handlu, transportu i finansów. Razem z Bankiem Światowym UNCTAD uczestniczy w specjalnych programach zarządzania zadłużeniem krajów rozwijających się oraz programach dotyczących handlu surowcami. Jeden z ostatnich projektów tej organizacji przewiduje stworzenie sieci ośrodków informacji handlowej na całym świecie. UNCTAD nadal jest ważnym forum, na którym przedstawiane są problemy rozwojowe współczesnego świata oraz możliwości ich rozwiązania. Wśród wielu instytucji gospodarczych ONZ istotną rolę w oddziaływaniu Instytucje na rozwój gospodarki światowej spełniają Rada Ekonomiczno-Społeczna gospodarcze Narodów Zjednoczonych oraz Regionalne Komisje Gospodarcze ONZ dla Europy, Afryki, Azji, Pacyfiku i Ameryki Łacińskiej. Analizują one sytuację ekonomiczną świata oraz poszczególnych regionów i na podstawie uzyskanych wyników formułują ogólne zalecenia w sprawie koniecznych działań i zmian, które powinny być podjęte przez poszczególne kraje i organizacje międzynarodowe. Ponadto, problematyką rozwoju przemysłowego krajów rozwijających się zajmuje się utworzona w 1966 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysłowego (UnitedNations Industrial Development Organization — UNIDO). Stosunkowo nowymi podmiotami w gospodarce światowej są ugrupo- Ugrupowania wania integracyjne, najczęściej o charakterze regionalnym, które zaczęły integracyjne powstawać dopiero w okresie ostatnich trzydziestu — czterdziestu lat '2. Pod i: Do przygotowania tego punktu zostały wykorzystane następujące prace: A.B. Kisiel--Łowczyc, Wspólczesna gospodarka światowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 1999. cz. II oraz. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyżykowska, Międzynarodowe .stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 1999, rozdz. 10. 532 Pietras Unia Europejska pojęciem międzynarodowego ugrupowania integracyjnego rozumie się wyraźnie wyróżniający się z gospodarki światowej, względnie jednolity, nowy organizm gospodarczy obejmujący dwa lub więcej krajów. W wyniku procesów integracyjnych powstaje nowa, jednolita struktura gospodarcza, obejmująca obszar całego ugrupowania. Głównym celem międzynarodowej integracji gospodarczej jest zwiększenie efektywności gospodarowania, które przejawia się w postaci przyrostu dochodu narodowego. Integracja umożliwia bowiem unowocześnienie gospodarki poprzez zmiany w strukturze produkcji, polegające na ograniczeniu produkcji gałęzi i branż mało efektywnych i zwiększenie produkcji w dziedzinach najbardziej efektywnych. Zmiany te są możliwe dzięki utworzeniu dużego rynku zbytu, wykraczającego poza granice państwowe i swobodnym przepływom towarów i usług. Ponadto integracja umożliwia dostęp do zasobów produkcyjnych innych krajów, głównie surowców, technologii i wiedzy technicznej, co może ograniczać bariery wzrostu gospodarczego. Integracja gospodarcza umożliwia bardziej efektywne wykorzystanie zasobów, przyspiesza postęp techniczny, rozszerza rynki, umożliwiając zwiększenie produkcji i osiąganie korzyści z produkcji na wielką skalę. Przy bardziej rozległych rynkach powstają bowiem większe zakłady, które mogą produkować po niższych kosztach jednostkowych. Oprócz efektów produkcyjnych integracja gospodarcza przynosi także efekty konsumpcyjne, wynikające z obniżenia cen spowodowanych obniżką jednostkowych kosztów wytwarzania i zniesieniem ceł importowych z krajów członkowskich. W rezultacie poprawy efektywności gospodarowania zwiększa się tempo wzrostu gospodarczego. Jednym z największych ugrupowań integracyjnych jest Unia Europejska (ijg) powstała w 1993 roku z przekształcenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). EWG została utworzona na mocy Traktatu Rzymskiego w 1957 roku przez sześć państw: Belgię, Holandię, Francję, Luksemburg, RFN i Włochy. Stopniowo były przyjmowane inne państwa. W 1973 roku przyjęto Wielką Brytanię, Danię i Irlandię, w 1981 roku — Grecję, w 1986 roku Hiszpanię i Portugalię i w 1995 roku Austrię, Finlandię i Szwecję. Podstawowym zadaniem EWG było dążenie do utworzenia wspólnego rynku państw członkowskich oraz stopniowe ujednolicanie unii celnej jako pierwszego etapu integracji ekonomicznej. Unia ta oznaczała swobodę przepływu towarów między krajami członkowskimi Wspólnoty, stworzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej w stosunku do krajów trzecich i prowadzenie wspólnej polityki handlowej. Następnie, w tzw. Białej Księdze z 1986 r., określono Program Europa 1992 roku, który przewidywał budowę wspólnego rynku bez żadnych barier w przepływie towarów, usług, kapitału i osób wewnątrz Wspólnoty oraz wzmocnienie wspólnej polityki i zharmonizowanie przepisów narodowych (ujednolicenie polityki podatkowej, norm i standardów). 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 533 W Jednolitym Akcie Europejskim, który wszedł w życie od l lipca 1987 roku, nadano organom EWG nowe kompetencje i zmodyfikowano proces podejmowania decyzji, wzmacniający ich ponadnarodowy charakter (zwiększono rolę Parlamentu Europejskiego; Rada Ministrów Wspólnoty ma prawo podejmowania decyzji jednogłośnie lub zwykłą, względnie kwalifikowaną większością głosów). Rozszerzono także zakres polityki realizowanej na szczeblu Wspólnoty. Obejmował on współpracę w zakresie polityki makroekonomicznej, prowadzącą do utworzenia unii ekonomicznej i prawnej, wspólną politykę socjalną, politykę na rzecz spójności ekonomicznej i społecznej różnych regionów, wspólną politykę naukowo-badawczą i technologiczną oraz wspólną politykę ochrony środowiska. W grudniu 1991 roku podpisano Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej (wszedł w życie l listopada 1993 roku), stwarzający podstawy do utworzenia unii ekonomicznej, monetarnej i politycznej. Unia ekonomiczna będzie obejmować: ostateczne zniesienie barier fizycznych, technicznych i fiskalnych wewnątrz UE, reformy funduszy strukturalnych dla promocji rozwoju regionalnego i korygowania różnic w tym rozwoju oraz koordynację polityki ekonomicznej i fiskalnej. Unia monetarna, której drugi etap (pierwszy rozpoczęto w 1990 roku, polegał on na liberalizacji przepływu kapitału) wdrażany od l stycznia 1994 roku przewidywał utworzenie Europejskiego Instytutu Walutowego (zamiast dotychczasowej Rady Gubernatorów Banków Centralnych), tj. ponadnarodowego organu koordynującego działalność banków centralnych i przygotowującego wytyczne do wspólnej polityki walutowej. Z dniem l stycznia 1999 roku w UE została ustanowiona Unia Gospodarcza i Walutowa, a w jej obrębie zaczął funkcjonować nowy pieniądz euro. Omówiono to w rozdziale 22. Unia polityczna obejmuje: wstępne ustalenie ogólnych zasad współpracy w polityce zagranicznej, wspólną politykę obronną ze strategią Sojuszu Atlantyckiego, koordynację polityki obronnej i zagranicznej, współpracę policyjną, sądową itp. Na rynku wewnętrznym UE istnieją cztery rodzaje wolności (swobody), a mianowicie: • wolność przepływu towarów, która polega na nieograniczonym handlu, dostosowaniu lub wzajemnej akceptacji norm i przepisów, zniesieniu kontroli granicznych oraz harmonizacji podatków; • wolność przepływu usług, która sprowadza się przede wszystkim do liberalizacji usług finansowych, otwarcia usług transportowych i telekomunikacyjnych oraz harmonizacji metod kontroli banków i ubezpieczeń; • wolność przepływu kapitału, która opiera się m.in. na dążeniu do wspólnego rynku usług finansowych i liberalizacji obrotu papierami wartościowymi; obywatele Unii mogą swobodnie dokonywać operacji bankowych we wszystkich krajach członkowskich Unii; 534 Czeslaw Pietras Układ Europejski Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu Europejski Obszar Ekonomiczny • wolność ruchu osobowego, która polega na prawie do pracy, życia, osiedlania się i korzystania ze wszystkich dóbr socjalnych w miejscu pobytu na terytorium całej UE, bez względu na przynależność państwową. Polska podpisała 16 grudnia 1991 roku układ o stowarzyszeniu z UE, czyli tzw. Układ Europejski, który wszedł w życie l lutego 1994 roku. Reguluje on całokształt stosunków Polski z tym ugrupowaniem, koncentrując się na rozwoju wzajemnego handlu, l marca 1992 roku weszła w życie tzw. umowa przejściowa, tj. ta część układu o stowarzyszeniu, która dotyczy wymiany handlowej. Na jej podstawie tworzona jest strefa wolnego handlu towarami przemysłowymi. Okres jej realizacji przewidziany jest na 10 lat. UE zgodziła się na asymetryczną liberalizację handlu, tzn. znoszenie ceł przez UE będzie następowało szybciej niż przez Polskę. Liberalizacja polskiego eksportu wyrobów przemysłowych do UE obejmuje także liberalizację ograniczeń ilościowych. Polska zobowiązała się znieść wszystkie ograniczenia ilościowe do l stycznia 1999 r. Handel produktami rolnymi między Polską a UE podlega ograniczonej i selektywnej liberalizacji, co oznacza, że tylko niektóre produkty będą zwolnione z cła i to niecałkowicie. Ograniczenia ilościowe będą znoszone stopniowo. Ponadto Układ reguluje przepływ pracowników, warunki zakładania przedsiębiorstw, płatności i przepływy kapitału, usług i technologii oraz ochronę własności intelektualnej. Przewiduje też w wielu dziedzinach harmonizację prawa polskiego z prawem UE. Przekształcenia w gospodarce polskiej, stosownie do postanowień Układu, zbliżą polski system gospodarczy, finansowy, prawny i polityczny do rozwiązań istniejących w UE, co jest niezbędnym warunkiem uzyskania członkostwa w UE. W 1960 roku utworzono Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association — EFTA). Jego członkami są obecnie Islandia, Lichtenstein, Szwajcaria i Norwegia. Większość byłych członków EFTA przystąpiła do UE (Wielka Brytania, Dania, Portugalia, Austria, Finlandia i Szwecja). Celem tego Stowarzyszenia jest przyspieszenie wzrostu gospodarczego i podnoszenie dobrobytu państw członkowskich przez liberalizację wymiany handlowej. Utworzono strefę wolnego handlu obejmującą tylko towary przemysłowe, natomiast liberalizacja handlu produktami rolnymi dokonywana jest na podstawie umów dwustronnych. Ze względu na zmniejszanie się liczby krajów członkowskich i możliwości przystąpienia pozostałych krajów EFTA do UE, Stowarzyszenie to traktowane jest jako przejściowa forma integracji zachodnioeuropejskiej. W 1992 roku podpisano traktat, zgodnie z którym na obszarze Wspólnoty i krajów EFTA utworzono Europejski Obszar Ekonomiczny — EOE (European Economic Area — EEA) obejmujący 19 krajów o największym na świecie wolnym rynku, liczącym około 380 milionów ludności. Zaczął on 24. Gospodarka światowa — problemy globalne 535 funkcjonować od 1.01.1994 roku. Traktat przewidywał zdecydowane pogłębienie i rozszerzenie więzi integracyjnych EWG / UE — EFTA, czyli tworzenie jednolitego rynku gwarantującego swobodę przepływu towarów, osób, kapitałów i usług. Jednolity rynek obejmuje towary przemysłowe, usługi i czynniki produkcji. W odniesieniu do towarów rolnych oba ugrupowania zobowiązały się do stopniowej liberalizacji handlu, ale kraje EFTA będą kontynuować swoją narodową politykę rolną i nie muszą podporządkowywać się zasadom wspólnej polityki rolnej Wspólnoty Europejskiej. Kraje EFTA zobowiązane zostały do stosowania jednolitych reguł ochrony konkurencji oraz zasad współpracy w sferze polityki ekonomicznej i społecznej, dotyczącej przedsiębiorstw, konsumentów, oświaty i ochrony środowiska, obowiązujących na terenie Wspólnoty. Wszystkie kraje EFTA spełniły wymogi uczestnictwa w jednolitym rynku europejskim. Wzajemne powiązania między obydwoma obszarami znacznie się rozwinęły i pogłębiły tak, że stały się one dla siebie największymi partnerami handlowymi i najbardziej atrakcyjnymi kierunkami inwestycji bezpośrednich. Ocenia się, że utworzenie EOE przyniosło pozytywne efekty obu obszarom, przy czym większe korzyści osiągnęły kraje EFTA. W 1992 roku Polska, Czechy, Słowacja i Węgry podpisały porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu, tzn. Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (Central European Free Trade Agreement — CEFTA). Porozumienie to jest wzorowane na umowach między tymi krajami a UE i EFTA. Przewiduje ono, że liberalizacja handlu będzie odbywała się w jednakowym tempie dla wszystkich uczestników. Strefa wolnego handlu obejmuje tylko towary przemysłowe i selektywną liberalizację produktów rolnych. Na potrzeby negocjacji harmonogramu i przyszłego kalendarium liberalizacji towary przemysłowe podzielono na trzy kategorie (według kryterium wrażliwości na potencjalny import), które różnią się terminami i skalą obniżek ceł. Liberalizacja handlu towarami przemysłowymi polega na redukcji ceł aż do całkowitej ich likwidacji i znoszeniu barier pozacelnych. Realizowana jest etapami. Do l stycznia 1996 roku zniesiono cła na większość towarów przemysłowych we wzajemnym handlu i znacznie obniżono cła na towary bardzo wrażliwe na konkurencję z importu (z tzw. wrażliwych sfer produkcji dla poszczególnych krajów). W odniesieniu do towarów rolno-spożywczych wprowadzono listy towarów, które objęte są redukcją ceł importowych. Ostatnie porozumienie w tym zakresie przewiduje utworzenie jednolitego, wielostronnego mechanizmu przyspieszonej liberalizacji handlu towarami rolno-spożywczymi. Umowa o utworzeniu strefy wolnego handlu między Polską i członkami EFTA, podpisana w grudniu 1992 roku, przewiduje liberalizację handlu towarami przemysłowymi, a w handlu produktami rolnymi liberalizacja będzie dokonywana na podstawie uzgodnień dwustronnych. Stosownie do postanowień umowy, Polska i EFTA sukcesywnie będą Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu Strefa wolnego handlu Polska — kraje EFTA ^36 Czesław Pietras Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu Stowarzyszenie Krajów Południowo-Wschodniej Azji Regionalne Porozumienie o Handlu i Współpracy SPARTECA liberalizować cła i inne ograniczenia importowe, a wolny handel towarami przemysłowymi oraz przetworzonymi towarami spożywczymi, rybami i innymi produktami morza ma być osiągnięty w 2001 roku. Dodatkowe uzgodnienia zawarte w umowie przewidują ochronę własności intelektualnej, określenie zasad konkurencji między przedsiębiorstwami oraz zakres pomocy krajów EFTA dla Polski. Liberalizację handlu produktami rolnymi określają umowy dwustronne, które różnią się pod względem zakresu preferencji i liczby pozycji towarowych. Od l stycznia 1994 roku zaczęła funkcjonować Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu (North American Free Trade Agreement — NAFTA), obejmująca Stany Zjednoczone, Kanadę, Meksyk. Jest to największa na świecie strefa wolnego handlu, zamieszkiwana przez ponad 360 min osób i wytwarzająca PKB w wysokości ponad 6000 mld USD. Celem utworzenia tej strefy jest likwidowanie barier handlowych i ułatwienia w handlu towarami i usługami, wspieranie uczciwej konkurencji, zwiększanie możliwości inwestowania, ochrona własności intelektualnej, tworzenie warunków do regionalnej współpracy umożliwiającej osiąganie korzyści oraz wzmacnianie standardów zdrowotnych, bezpieczeństwa i ochrony środowiska. Zgodnie z porozumieniem NAFTA, cła na wszystkie produkty będą obniżane w czterech etapach czasowych, według czterech kategorii towarów, aż do całkowitego ich zniesienia w ciągu 10—15 lat. Przewiduje ono również znaczną liberalizację wymiany usług. Wprowadza obowiązek równego traktowania inwestycji krajowych i zagranicznych, co umożliwi przepływ kapitału w formie inwestycji bezpośrednich i pośrednich oraz czerpanych z nich dochodów. W dziedzinie ochrony praw własności intelektualnej porozumienie NAFTA zapewnia wyższy stopień protekcji niż umowy dwu-i wielostronne. Podwyższa też standardy zdrowotne, bezpieczeństwa i ochrony środowiska w skali całego ugrupowania. W 1967 roku Indonezja, Filipiny, Singapur, Tajlandia i Malezja utworzyły Stowarzyszenie Krajów Południowo-Wschodniej Azji (Association of South-East Asian Nations — ASEAN). Celem tego Stowarzyszenia jest promowanie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego regionu poprzez programy współpracy, gwarantowanie stabilności politycznej i ekonomicznej oraz rozwiązywanie problemów wewnątrz- regionalnych. W późniejszym okresie do Stowarzyszenia przystąpiły Brunei Darussalam (1984 rok) i Wietnam (1995 rok). Regionalne Porozumienie o Handlu i Współpracy między Krajami Południowego Pacyfiku (South Pacific Regional Trade and Economic Cooperation Agreement — SPARTECA), zawarte w lipcu 1980 roku, obejmuje dwa wysoko rozwinięte kraje, tj. Australię i Nową Zelandię oraz dziesięć słabo rozwiniętych mikropaństw południowego Pacyfiku: Fidżi, Kiribati, Nauru, Niue, Samoa Zachodnia, Tonga, Tuvalu, Yanuatu, Wyspy 24. Gospodarka światowa — problemu globalne 537 Cooka i Wyspy Salomona. Celem tego porozumienia jest stopniowe osiąganie bezcłowego i nieograniczonego innymi barierami handlowymi dostępu do rynków Australii i Nowej Zelandii, przyspieszenie rozwoju mikropaństw poprzez wzrost eksportu, ułatwienie ich ekspansji eksportowej przez promocję inwestycji na ich terytorium oraz rozszerzenie współpracy gospodarczej, przemysłowej i w dziedzinie rolnictwa. W 1991 roku podpisano traktat o utworzeniu Wspólnego Rynku Ameryki Południowej (Southern Cone Coomon Market — Mercosur). Przystąpiły do niego: Brazylia, Argentyna, Paragwaj i Urugwaj. Kraje te mają razem około 190 milionów mieszkańców i wytwarzają PKB w wysokości 800 mld USD. Głównym celem porozumienia było stworzenie wspólnego rynku krajów członkowskich, obejmującego swobodny przepływ towarów, usług i czynników produkcji. Zakładało ono likwidację barier celnych i ograniczeń pozataryfowych, utworzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, koordynację polityki makroekonomicznej oraz wzajemne dostosowanie niektórych przepisów ustawodawstw krajowych. Postanowienia traktatu zostały zrealizowane, co przyniosło wiele korzyści, przede wszystkim w postaci wzrostu obrotów handlowych oraz napływu inwestycji zagranicznych. Regionalne ugrupowania integracyjne funkcjonują również w innych regionach świata. W 1960 roku utworzono Wspólny Rynek Ameryki Środkowej (CACM) obejmujący Gwatemalię, Honduras, Kostarykę, Nikaraguę i Salwador. Jednakże napięcia polityczne w tym regionie doprowadziły do zawieszenia działalności tego ugrupowania. W 1960 roku powstało Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (LAFTA), obejmujące 9 państw, przekształcone następnie w Stowarzyszenie Integracyjne Ameryki Środkowej (LAIA). Od 1975 roku funkcjonuje Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS), do której należy 15 państw tego regionu. Procesy integracji regionalnej w krajach rozwijających się przebiegają bardzo wolno. Wynika to z braku odpowiedniej infrastruktury, wiążącej zainteresowane kraje, oraz z braku komplementarnych struktur gospodarczych. W większości przypadków struktury te są konkurencyjne i mają charakter surowcowo-rolniczy. Ponadto, kraje rozwijające się są bardzo zróżnicowane pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego oraz nie ma w nich stabilności politycznej, co powoduje konflikty i hamuje współpracę. Południowego Pacyfiku Wspólny Rynek Ameryki Południowej Pozostałe ugrupowania integracyjne Rozdział 25 Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 25.1. Teoria ekonomii a polityka makroekonomiczna Teoria ekonomii jest podstawowym narzędziem porządkowania faktów gospodarczych1. Ale czy chodzi tylko o porządkowanie faktów. Wiemy już, że współcześnie w teorii ekonomii wyróżnia się dwa podejścia: pozytywne i normatywne. W pierwszym podejściu kładzie się nacisk na opis faktów, okoliczności i wzajemnych zależności w gospodarce oraz stawia pytania (np. jaki będzie wpływ wzrostu opodatkowania benzyny na jej sprzedaż i ochronę środowiska naturalnego, jak wzrost poziomu bezrobocia wpływa na poziom inflacji itd.). W ekonomii normatywnej dochodzą do tego sądy wartościujące i postulaty oraz propozycje działań. W społeczeństwach demokratycznych sposoby realizacji postulatów ekonomii w postaci konkretnej polityki makroekonomicznej uzależnione są bezpośrednio od wyboru określonej opcji politycznej. Z powyższych oraz przedstawionych w rozdziale l rozważań wynika, że celem teorii ekonomii jest wykrycie i opis prawidłowości rozwoju gospodarczego oraz formułowanie ocen i propozycji rozwiązania określonych problemów ekonomicznych, a także opracowywanie prognoz kierunków i dynamiki rozwoju gospodarczego. Formułowaniem ocen, propozycji i prognoz rozwoju zjawisk ekonomicznych zajmują się przedstawiciele (uczeni) specjalizujący się w makro, mezo- lub mikroekonomii. Największe znaczenie dla rozwoju całej gospodarki ma analiza i synteza makroekonomiczna. Jest tak dlatego, że efektywność w makroskali rozstrzyga o sukcesach lub niepowodzeniach całych narodów i krajów. Waga makroekonomii związana jest również z tym, że na poziom efektywności gospodarowania poszczególnych krajów mają wpływ ich rządy. Analizy makro- i mezoekonomiczne umożliwiają wytyczanie kierunków polityki gospodarczej zapewniających Por. A. Samuelson i W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. l, Warszawa 1995. s. 34. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 539 ekonomiczna bardziej efektywny rozwój społeczno-ekonomiczny oraz przezwyciężanie dysproporcji strukturalnych. Stymulowanie pożądanych zmian strukturalnych jest przedmiotem polityki gospodarczej (ekonomicznej). Makroekonomiczna Polityka polityka gospodarcza polega na sterowaniu przez rząd podatkami i wydatkami makro-budżetowymi, wpływaniu na podaż pieniądza w celu wspierania stabilnego poziomu cen oraz rozwoju gospodarczego o pożądanej strukturze, zapewniającej wzrost dobrobytu ludności danego kraju. Decydującymi elementami polityki gospodarczej, oprócz wymienionych powyżej, są: polityka strukturalna (w tym polityka przemysłowa i polityka postępu naukowo-technicz-nego) oraz polityka współpracy z zagranicą (patrz dalej). Mezoekonomia w ujęciu większości autorów zajmuje się przede wszystkim podmiotami i zjawiskami ekonomicznymi na poziomie średniej agregacji. Rezygnuje z wysokiego stopnia abstrakcji właściwego makro-ekonomii, ale opuszcza również teren analizy pojedynczych gospodarstw i rynków. Dąży natomiast do wyjścia poza zwykłe sumowanie homogenicznych jednostek i tworzy zagregowane grupy branżowe w celu lepszego prognozowania kierunków ich rozwoju. Najczęściej mezoekonomię traktuje się jako komplementarny instrument uzupełniający analizę makroekonomiczną. Badanie mikrostruktur gospodarczych ma z kolei na celu znalezienie sposobów zwiększenia efektywności gospodarowania w określonych zakresach. Na przykład analiza mikrostruktury organizacyjnej przedsiębiorstwa może zwiększyć wykorzystanie posiadanych zasobów materialnych oraz intensywność wykorzystania zasobów pracy. Analiza kosztów własnych produkcji w przedsiębiorstwie umożliwia identyfikację newralgicznych punktów (miejsc) powstawania nadmiernych kosztów. Badanie elastyczności popytu na dane dobro umożliwia uzyskanie pozytywnych efektów w zakresie kształtowania wielkości podaży. Konkretnymi sposobami stwarzania warunków realizacji zadań ogólno-gospodarczych zajmuje się polityka makroekonomiczna. Jak wynika z wyżej przytoczonego określenia, polityka makroekonomiczna w ujęciu większości liczących się autorów podręczników (takich, jak np. P. Samuelson, R.E. Hali, D.R. Kamerschen) to przede wszystkim polityka fiskalna i monetarna oraz budżetowa. Zastanówmy się jednak na chwilę: (a) czy to określenie jest adekwatne jako ogólnie obowiązujące i (b) czy uwzględnia ono specyfikę okresu transformacji systemowej w krajach postkomunistycznych? Ograniczenie zawartości pojęcia polityki makroekonomicznej do manipulowania podatkami, ilością pieniądza w obiegu oraz wydatkami budżetowymi ma sens jedynie jako wąskie pojmowanie omawianej problematyki. W istocie polityka makroekonomiczna nie ogranicza się współcześnie do wymienionych powyżej trzech jej składowych. Współczesne państwa spełniając funkcję alokacyjną, stabilizacyjną oraz redystrybucyjną prowadzą poza tym politykę strukturalną w szerokim tego słowa znaczeniu (tzn. dotyczącą przekształceń sektorowych i gałęziowych produkcji i zatrudnienia 540 Stefan Marciniak oraz ograniczenia bezrobocia itd.), politykę postępu technicznego, handlu zagranicznego i podejmują inne sektorowo-gałęziowe działania będące przedmiotem analizy mezoekonomicznej, których skutki mają jednak znaczenie dla gospodarki jako całości. Dwa ujęcia Uwzględniając w polityce makroekonomicznej wyniki analiz mezo-polityki ekonomicznych o znaczeniu makrostrukturalnym mamy do czynienia z poli- makro- t ^ gospodarczą w szerokim tego słowa znaczeniu. Reasumując ten fragment ekonomicznej . , . . . . , , . . , . . . naszych rozważań możemy powiedzieć, ze wyróżnić można dwa ujęcia polityki makroekonomicznej: ujęcie wąskie, jeżeli ogranicza się ona do manipulowania podatkami, wydatkami budżetowymi i pieniądzem, oraz ujęcie szerokie, jeżeli poza wymienionymi elementami polityka makroekonomiczna uwzględnia również działania wynikające z mezoekonomicznej analizy zmian strukturalnych (współcześnie chodzi głównie o politykę przemysłową oraz postępu naukowo-technicznego). Wąskie ujęcie polityki makroekonomicznej jest mało adekwatne do potrzeb analizy rozwoju gospodarczego w okresie transformacji systemowej rozumianej jako przejście od gospodarki nakazowo-rozdzielczej, funkcjonującej w systemie autorytarnym (np. w Polsce) oraz totalitarnym (np. w byłym ZSRR), do gospodarki rynkowej. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że istotą transformacji są przekształcenia strukturalne obejmujące zmiany struktury własnościowej, struktury organizacyjnej gospodarki oraz zmiany struktury gałęziowej produkcji i zatrudnienia czy struktury stosowanych technologii w zakresie niespotykanym w krajach o ukształtowanej gospodarce rynkowej. Z powyższego wynika, że ekonomia, zwłaszcza jeśli jest pojmowana normatywnie, zapewnia teoretyczne podstawy wyboru zakresu oraz instrumentów zalecanych do stosowania w polityce makroekonomicznej. Działania takie (fiskalne, monetarne czy stymulujące przekształcenia struktury całej gospodarki) muszą być ponadto adekwatne do warunków ekonomicznych i społecznych oraz celów, jakie zamierza się realizować w danym kraju. Ujmując ogólnie omawianą tu problematykę, możemy powiedzieć, że polityka makroekonomiczna obejmuje trzy główne zakresy: pierwszy dotyczy działalności koncepcyjnej (m.in. określającej zasadnicze cele polityki makroekonomicznej, np. niską inflację oraz rosnący dobrobyt ekonomiczny społeczeństwa); drugi dotyczy części instrumentalnej, a więc m.in. wielkości i stopy przyrostu pieniądza, stopy procentowej oraz podatkowej; trzeci zaś — decyzyjny — dotyczy m.in. reguł działania, ich stałości, zobowiązań państwa, że zmiany w systemie podatkowym mogą być wprowadzone tylko na drodze ustawowej itp. Wymienione powyżej zakresy działania omówimy bardziej szczegółowo w następnych punktach tego rozdziału. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 541 25.2. Cele, reguły i instrumenty polityki makroekonomicznej W społeczeństwach demokratycznych, jak już o tym pisaliśmy (rozdz. 6), ogólnonarodowe cele polityki gospodarczej ustalane są w wyniku wyborów parlamentarnych i innych. Osiągnięty w ten sposób konsensus dotyczy m.in. takich celów, jak: • bardziej demokratyczna alokacja zasobów kraju w celu eliminacji obszarów nędzy, jałowej straty dobrobytu itp.; • zwiększenie efektywności mechanizmu rynkowego poprzez ograniczenie ujemnych skutków monopolu, ujemnych efektów zewnętrznych oraz zwiększenie korzyści zewnętrznych; • spotęgowanie zdolności kraju do realizacji istotnych celów politycznych poprzez zwiększenie siły obronnej kraju, redystrybucję kosztów decyzji ekonomicznych, zachowanie zasobów naturalnych, zapewnienie takich dóbr, jak bezpieczeństwo publiczne itp. Potrzebę określonej polityki makroekonomicznej zwykle uzasadnia się istnieniem interesu publicznego. Jest ona formą realizacji ogólnie akceptowanych celów (m.in. takich, jakie zostały powyżej wymienione). Zgodnie z popularną ostatnio (tzn. w końcowym trzydziestoleciu XX wieku) w ekonomii hipotezą racjonalnych oczekiwań (HRO) ludzie myślą o przyszłości, a ich oczekiwania są modelowane przez wiadomości i informacje o cykliczności rozwoju gospodarczego oraz inne dostępne dane. Informacje takie są wykorzystywane do formułowania prognoz (choć nie zawsze się sprawdzających). Koncepcja HRO jest przydatna w polityce gospodarczej. W realnej rzeczywistości występują bowiem pewne, trwałe prawidłowości (por. rozdz. l, punkt o prawach ekonomicznych), sensowne jest więc przyjęcie założenia, że zainteresowani znają ich istotę i skutki działania. W polityce gospodarczej znane są też i stosowane określone reguły (zasady) postępowania. Efektywność polityki makroekonomicznej jest na ogół tym większa, im pełniej przestrzega się obowiązujących reguł. Upraszczając problem możemy powidzieć, że keynesiści są przede wszystkim zwolennikami regulacji dostosowawczych, tzn. ingerencji incydentalnych, natomiast monetaryści kładą nacisk na stosowanie stałych zasad (reguł). Przykładami takich reguł mogą być m.in. znana monetarna zasada, sformułowana przez M. Friedmana i mówiąca, że stopa wzrostu ilości pieniądza w obiegu nie może być wyższa niż stopa wzrostu PKB, lub np. że instrumenty fiskalne należy tak kształtować, aby zapewniły równowagę budżetową, lub że inwestycje netto występują tylko wtedy, kiedy rośnie produkcja. W procesie dokonywania wyborów ekonomicznych potrzebna jest nie tylko znajomość reguł gry, ale również pewność, że będą one realizowane w przyszłości w sposób pragmatyczny, a nie dogmatyczny. Oznacza to, że 542 Stefan Marciniak zasady należy stosować z uwzględnieniem realiów danego kraju, gospodarki i społeczeństwa. Jeżeli przyjąć za słuszne założenia hipotezy racjonalnych oczekiwań, to ewidentne staje się myślenie w kategoriach określonych reguł postępowania (patrz rozdz. 2). Nie naieży jednak z tego wyciągać wniosku, że sama znajomość reguł wystarczy do prawidłowego prognozowania. Uzupełnieniem musi być uwzględnienie uwarunkowań historycznych i aktualnych oraz m.in. analiza skutków jednorazowych, incydentalnych zmian w polityce. Znajomość np. skutków dewaluacji waluty krajowej dla wzrostu eksportu jest ewidentna (patrz rozdz. 23), poza tym jednak należy uwzględnić m.in. takie czynniki, jak istniejąca struktura jakościowa produkcji krajowej, wpływ innowacji na jej zmiany itd. W praktyce zasadnicze zmiany reguł gry ekonomicznej są rzadkie (np. w szerokim zakresie mają one miejsce w okresie transformacji systemowej). Dlatego też w polityce gospodarczej można wykorzystywać również inne modele niż HRO, np. modele matematyczno-statystyczne, takie jak magistralny model określenia zmian makrostruktury gospodarczej (model ten jest używany do weryfikacji makrostrukturalnego obrazu przyszłości) czy optymalizacyjny model podażowy2. W polityce gospodarczej mamy do czynienia zarówno z aktywnymi regułami polityki, jak i z polityką dyskrecjonalną (uznaniową, poufną). W polityce aktywnej (jawnej) występuje sprzężenie zwrotne między stanem gospodarki a narzędziami polityki; jest to jednak postępowanie w ramach obowiązujących reguł. Polityka dyskrecjonalna jest formułowana osobno dla poszczególnych przypadków i czasu (roku), bez zobowiązania na temat przyszłych decyzji polityki. Zwolennicy polityki dyskrecjonalnej są przeciwni stosowaniu reguł (stałych czy też opartych na sprzężeniu zwrotnym). Stosowanie w polityce gospodarczej reguł wiąże się z przyjęciem zobowiązania do ich przestrzegania i prowadzi do konieczności analizowania jej zgodnie z sugestiami HRO \ Gospodarka według koncepcji liberalnych jest w zasadzie stabilna — po wstrząsach wraca w końcu do normalnego (potencjalnego) trendu produkcji i zatrudnienia. Ponieważ w gospodarce występują pewne elementy charakteryzujące się sztywnością, powrót ten może przebiegać wolno. Dynamika gospodarcza zależy od wielu czynników, ala sztywność cen (w tym i płacy) oraz powolne dostosowywanie się kapitału (w tym zapasów), są z empirycznego punktu widzenia najważniejsze. : Szerzej na ten temat patrz: K. Barteczko i A. Bocian, Modelowanie polil\ki makroekonomicznej, PWE, Warszawa 1996, s. 66 i 75. ' R.E. Hali, J.B. Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1999, s. 529. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 543 25.3. Dwa główne nurty współczesnej polityki makroekonomicznej Polityka gospodarcza z reguły jest pewnym konglomeratem założeń różnych koncepcji teoretycznych, wniosków z doświadczeń dotychczasowego rozwoju kraju oraz doświadczeń historycznych innych wyżej rozwiniętych państw. Różnice koncepcyjne dotyczące rodzaju prowadzonej polityki gospodarczej są wielostronne; najwyraźniej uzewnętrzniają się one w ocenie konkretnych celów i sposobów realizacji. Do najważniejszych współcześnie celów makroekonomicznej polityki gospodarczej zalicza się dążenie do zapewnienia wzrostu gospodarczego oraz zmniejszenia bezrobocia i ograniczenia inflacji. Zwolennicy różnych odmian keynesizmu preferują przy tym walkę z bezrobociem za pomocą polityki wpływania na wzrost efektywnego popytu globalnego. Z kolei monetaryści są zwolennikami przede wszystkim walki z inflacją poprzez preferowanie polityki propodażowej lub łączenie elementów polityki propopytowej z propodażową. Do połowy lat siedemdziesiątych w większości krajów rozwiniętych dominowała polityka gospodarcza zalecana przez J.M. Keynesa i jego zwolenników. Polityka propopytowa (demand side economics) powstała jako remedium na skutki „Wielkiej Depresji" z lat 1929-1933. Opierała się na założeniu znacznej skuteczności ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Według keynesistów np. wzrost podaży pieniądza w krótkim okresie stymuluje wzrost produkcji i zatrudnienia, choć w późniejszym okresie może wywołać wzrost inflacji, a realny PKB wróci do poziomu potencjalnego. Znaczenie stabilności łącznego popytu jest doceniane przez większość ekonomistów od lat trzydziestych, tzn. są oni zdania, że pożądane jest utrzymanie stabilnego wzrostu zagregowanego popytu (AD). Pogląd ten wyznają również umiarkowani monetaryści (m.in. M. Friedman). Różnice w tym zakresie między keynesistami a monetarystami dotyczą środków służących do osiągnięcia celu, tzn. utrzymania stabilnego wzrostu zagregowanego popytu. Monetaryści są zdania, że najbardziej skutecznym sposobem utrzymania stabilnego wzrostu zagregowanego popytu jest przyjęcie stałej stopy wzrostu podaży pieniądza. Natomiast z praktyki wiadomo, że przeprowadzone w odpowiednim momencie zmiany ilości pieniądza w obiegu mogą być wykorzystane do neutralizowania różnorodnych zagrożeń i zakłóceń (szoków) w gospodarce. Według monetarystów wzrost ilości pieniądza początkowo oddziałuje na produkcję, później jednak wpływ ten zanika. Sam Friedman pisał tak: „jeżeli tempo wzrostu ilości pieniądza zwiększa się lub zmniejsza, to tempo wzrostu dochodów nominalnych, a także fizyczna wielkość produkcji, mają tendencję do wzrostu lub spadku — w odstępie od sześciu do dziewięciu miesięcy; tempo wzrostu cen podlega bardzo małym zmianom..." i dalej „...całkowita luka czasowa, dzieląca wzrost ilości pieniądza od wzrostu Polityka propopytowa 544 Stefan Marciniak tempa inflacji wynosi przeciętnie około dwóch lat"4. Decyduje to zdaniem Friedmana o tym, że tak trudno zahamować procesy inflacyjne. Monetaryści są jednak zdania, że nie jest możliwe wykorzystanie polityki pieniężnej przez państwo w procesie przeciwdziałania zaburzeniom gospodarczym, ponieważ wpływ polityki pieniężnej występuje z pewnym opóźnieniem, a długość tego opóźnienia nie jest znana. Innym argumentem monetarystów przeciwko aktywnej polityce antycyklicznej jest sugestia, że jej instrumenty mogą doprowadzić do „przegrzania" koniunktury i wywołania spirali cen i płac, a więc do wysokich stóp inflacji. Polityka Od połowy lat siedemdziesiątych w praktyce polityki gospodarczej propodażowa zaczyna przeważać polityka propodażowa (supply side economics). Polega ona na przywiązywaniu większej wagi do zmian strukturalnych i podaży oraz racjonalizacji i modernizacji procesów produkcyjnych niż do stymulowania popytu łącznego. Stało się tak dlatego, że dotychczas stosowane metody stymulowania wzrostu gospodarczego zaczęły zawodzić. Zdaniem amerykańskiego ekonomisty J. Tobina (laureata Nagrody Nobla 1981 r.) istotą polityki makroekonomicznej R. Reagana były koncepcje zwolenników ekonomii podażowej. Centralną tezą tej koncepcji jest twierdzenie, że obniżka podatków zapewni wzrost oszczędności i inwestycji, poprawę koniunktury oraz wystarczające wpływy do budżetu. Tymczasem deficyt budżetu federalnego Stanów Zjednoczonych w okresie rządów Reagana osiągnął 43% PKB, a dynamika jego wzrostu spowodowana została przez inne czynniki niż wymienione powyżej. W tym przypadku, podobnie jak w innych, poprawa koniunktury wywołana została zjawiskami popytowymi. W konkluzji Tobin twierdzi, że ekspansja lat osiemdziesiątych nie była zwycięstwem koncepcji supply side economics5. 25.4. Kontrowersje wokół polityki stabilizacyjnej Celem polityki makroekonomicznej jest utrzymanie stabilnego poziomu zagregowanego popytu (AD). Oznacza to zarazem dążenie do zmniejszenia wielkości oraz długości odchyleń produkcji, zatrudnienia i inflacji od poziomu potencjalnego po tym, jak gospodarka znajdzie się pod wpływem wstrząsów i zaburzeń cyklicznych. Sposób, w jaki ten cel może być osiągnięty (w długim okresie), jest właśnie głównym przedmiotem sporu zwolenników różnych szkół ekonomicznych na temat reguł polityki makroekonomicznej. Kontrowersje te najprościej można zaprezentować porównując poglądy przedstawicieli monetaryzmu i ekonomii głównego nurtu w zakresie funk- 4 M. Friedman, Intrygujący pieniądz, Łódź 1994, s. 54. ^ Szerzej na ten temat patrz J. Tobin, Fuli Employment and Growth. Fulher Ke\nesian Essays on Po/icy, London 1996, s. 40. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 545 cjonowania gospodarki. Różnice dotyczą w większym stopniu punktów ciężkości oraz sposobów osiągania celów niż podstawowych założeń. Na rysunku 25.la przedstawiono podejście monetarystyczne, a na rysunku 25.Ib podejście ekonomii głównego nurtu6. Potencjalny PKB Realny PKB Realny PKB Rysunek 25.1. Porównanie poglądów monetarystów (a) i ekonomistów głównego nurtu (b) według P.A. Samuelsona i W.D. Nordhausa, Ekonomia, t. l, Warszawa 1995, s. 501 Rozważając poglądy monetarystów oraz przedstawicieli ekonomii głównego nurtu w kategoriach krzywych zagregowanej podaży (AS) oraz zagregowanego popytu (AD) widzimy wyraźnie dwie zasadnicze różnice: pierwsza dotyczy sił wpływających na krzywą AD. Monetaryści dowodzą, że krzywa AD przesuwa się tylko (lub głównie) pod wpływem zmiany ilości pieniądza w obiegu (M) oraz że przesunięcia te są względnie stabilne. Ekonomiści głównego nurtu są natomiast zdania, że czynników wpływających na krzywą AD jest więcej niż jeden. Uwzględniają przy tym fakty mówiące, że przez ponad wiek zmiany PQ (tzn. zmiany nominalnego PKB) przebiegały według stałego wzorca: — zmian l powodowały zmiany w produkcji (Q) oraz G i T, a — spowodowały zmiany P, wobec tego nie jest prawdą, (jak sugerują zwolennicy ilościowej teorii pieniądza i cen, czyli m.in. monetaryści), że wszystkie zmiany są determinowane przez P. Współczesna ekonomia głównego nurtu również podkreśla, że pieniądz 6 „Rewolucja keynesowska dodała do mfkroekonomii stworzonej przez ekonomię neoklasyczną brakującą makroekonomię, co pozwoliło w końcu dokonać syntezy analizy fiskalnej i monetarnej" (P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2, s. 341), czyli ekonomia głównego nurtu, to połączenie dorobku szkoły neoklasycznej oraz keynesizmu. Poza tym nurtem z jednej (prawej) strony mamy współczesny monetaryzm i szkołę racjonalnych oczekiwań, a z drugiej — koncepcję starej i nowej lewicy oraz dzisiejszych ekonomistów radykalnych (szerzej patrz rozdz. 2). 546 Stefan Marciniak (M) wpływa na wielkość produkcji, ale razem z innymi zmiennymi polityki ekonomicznej, takimi jak wydatki rządowe (G) oraz podatki (T). Poza tym jej przedstawiciele uznają wpływ na zagregowany popyt wielu innych zjawisk występujących w gospodarce, m.in. inwestycji prywatnych, gustów i preferencji konsumentów, cen nośników energii itd. Druga różnica dotyczy kształtu krzywej zagregowanej podaży (AS). Ekonomiści głównego nurtu utrzymują, że krzywa ta w krótkim okresie jest płaska, szczególnie w czasie recesji, natomiast monetaryści uważają, iż w krótkim okresie krzywa (AS) jest bardziej stroma (por. rys. 25.1). Z powyższego opisu wynika, że obie szkoły uważają, iż zmiany łącznego popytu przynoszą różne efekty w krótkim czasie. Ekonomiści głównego nurtu wierzą, że w krótkim okresie zmiany wydatków wpłyną znacząco tylko na produkcję, a nie na ceny. Z kolei monetaryści sądzą, że przesunięcie popytu skończy się raczej ruchem cen niż produkcji. Istotą makroekonomicznych koncepcji monetarystycznych jest koncentracja na roli pieniądza w kształtowaniu globalnego popytu i na względnej elastyczności cen i płac7. Natomiast keynesiści twierdzą, że przyczyną niedostatecznego popytu łącznego są za małe wydatki konsumentów, przedsiębiorstw i rządu. 25.5. Główne problemy makroekonomiczne Cele polityki Większość problemów makroekonomicznych wynika z rzadkości zasobów. makro- Fakt, że zasoby są rzadkie, implikuje konieczność dokonywania wyborów ekonomicznej mjęcjzy konkurencyjnymi celami. Zadaniem polityki makroekonomicznej jest zapewnienie, po uzyskaniu akceptacji społecznej, realizacji następujących celów: • pożądanej dynamiki wzrostu gospodarczego, • pełnego zatrudnienia, • rozsądnej stabilności cen, • równowagi w bilansie płatniczym z zagranicą, • stałego wzrostu zarobków, • stabilności kursu walutowego. Ten wykaz problemów może dotyczyć każdego kraju rozwiniętego gospodarczo. W krajach znajdujących się w okresie transformacji systemowej (m.in. w Polsce) ten wykaz należy dodatkowo uzupełnić o uzgodnioną ze społeczeństwem realizację: • pragmatycznej czy ideologicznej prywatyzacji, • zagwarantowania minimum socjalnego, • obniżenia stopy bezrobocia i inflacji. Te dwa ostatnie cele zaliczane są do głównych problemów współczesności. W latach 1970-1990 nie udało się jednak rozwiązać ani problemu Por. M. Friedman, Intrygujący pieniądz, op. dr., s. 54 i 55. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 547 bezrobocia, ani inflacji. Wręcz przeciwnie, wielkość i zakres bezrobocia wykazują tendencję rosnącą, a jednocześnie w większości krajów świata rosła inflacjax. Do lat siedemdziesiątych obserwowano ujemną korelację między inflacją Krzywa a bezrobociem. Jeszcze 20 lat temu wierzono, że wysokie bezrobocie związane Phillipsa jest z niskimi wskaźnikami inflacji i odwrotnie — wysoka inflacja z niskim bezrobociem. W tym okresie (m.in. w latach sześćdziesiątych) wykorzystując środki polityki fiskalnej i monetarnej decydenci polityki makroekonomicznej mogli przesuwać stan gospodarki wzdłuż krzywej Phillipsa9. Jednak poczynając od lat siedemdziesiątych zależność opisywana krzywą Phillipsa wykazywała korelację dodatnią, tzn. im wyższa inflacja, tym wyższe bezrobocie i vice versa. Sytuacja taka prowadzi do zjawiska zwanego „stagflacją" (wysoka inflacja i duże bezrobocie oraz słaby rozwój gospodarczy). Monetarystyczne próby objaśnienia krzywej Phillipsa opierają się na przekonaniu, że w krótkim okresie zmiany ilości pieniądza prowadzą do zmian zarówno poziomu cen, jak i wielkości produkcji. Zmianom tym towarzyszą zmiany wielkości zatrudnienia. Wyciąga się z tego wniosek, że zwiększenie stopy wzrostu i ilości pieniądza w obiegu prowadzi do zwiększenia stopy inflacji i obniżenia stopy bezrobocia. Z kolei obniżenie stopy wzrostu ilości pieniądza prowadzi do obniżenia stopy inflacji i podwyższenia stopy bezrobocia. W ocenie monetarystów krzywa Phillipsa jest więc zjawiskiem monetarnym. Jest to zjawisko krótkookresowe; istnieje ono tylko dlatego, że zarówno pracobiorcy, jak i pracodawcy, mylą zmiany poziomu cen ze zmianami realnymi cen i płac. Gdy stopa wzrostu ilości pieniądza powoduje wzrost cen, firmy nie są w stanie ocenić, jaka część tego wzrostu spowodowana jest ogólnym wzrostem cen, a jaka wywołana jest wzrostem popytu na ich produkty. Poza tym, jeżeli płaca realna spada, to przedsiębiorstwa są skłonne zatrudnić dodatkowych pracowników, dzięki czemu zmniejsza się bezrobocie. Z tego wnioskuje się, że produkcja i zatrudnienie rośnie w wyniku ekspansji monetarnej (tzn. wzrostu stopy przyrostu pieniądza w obiegu). Kiedy do świadomości pracobiorców dotrze fakt, że płace realne spadają, zaczynają domagać się zwiększenia płac nominalnych. Z kolei przedsiębiorcy, gdy stwierdzą, że ceny względne na ich produkty nie wzrosły, a płace realne powracają do poziomu wyjściowego, zmniejszają produkcję i zatrudnienie. W takiej sytuacji zaczyna się recesja. Jednak do początku lat siedemdziesiątych mechanizm „coś za coś" funkcjonował. Później okazało się, że działa on tylko w krótkim czasie; w długim zaś okresie zawodzi. Dzieje się tak, gdy rosnąca inflacja powoduje wzrost płac, a jednocześnie x Jest też faktem, że niektórym krajom UE udało się opanować inflację, a w Stanach Zjednoczonych inflacje i bezrobocie; niemniej jednak większość krajów świata pod koniec XX wieku miało poważne problemy z bezrobociem i inflacją. '' Krzywa Phillipsa omówiona została w rozdz. 9. 548 Stefan Marciniak wystąpi szokowy wzrost kosztów rzeczowych (np. ropy naftowej). Wówczas krzywa Phillipsa przesunie się w prawo od początku układu współrzędnych. Ukształtował się też nowy pogląd na temat warunków wymiany między inflacją a bezrobociem. W każdym momencie mamy do czynienia z pewną oczekiwaną stopą inflacji (zwaną też inercyjną). Gdy nie występują szokowe zmiany po stronie kosztów i popytu, wówczas faktyczna inflacja będzie przebiegać według oczekiwanej (inercyjnej) stopy inflacji'". Stwierdzenie, że nie ma szokowych zmian kosztów i popytu, oznacza, że bezrobocie kształtuje się na poziomie „stopy naturalnej". Jeśli natomiast występują szoki kosztowe lub popytowe, to inflacja może odbiegać od jej wartości oczekiwanej. Gdy faktyczna stopa inflacji rośnie ponad stopę „inflacji oczekiwanej", ludzie zaczynają oczekiwać wyższej inflacji w przyszłości; inercyjna (oczekiwana) stopa inflacji dopasowuje się do nowej rzeczywistości. Wyższa inflacja zostaje wbudowana w oczekiwania i umowy. W rezultacie krótkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa się w górę. Stąd stopa inflacji odpowiadająca każdemu (kolejnemu) poziomowi bezrobocia jest wyższa (patrz rys. 25.2). LPC U2 Stopa bezrobocia (U) Rysunek 25.2. Krótko- (SPC) i długookresowa (LPC) krzywa Phillipsa Źródło: D.R. Kamerschen. R.B. McKcn/ie. C Nurdinelli. Ekonomia, «;». cii., v 370. Pod wpływem nieoczekiwanego wzrostu poziomu cen stopa bezrobocia może się chwilowo zmniejszyć. Gospodarka (PKB) przesunie się wzdłuż krótkookresowej krzywej z punktu a do b. W długim okresie płace (koszty) dogonią wzrost cen, co spowoduje przesunięcie się krzywej Phillipsa w prawo. Bezrobocie osiągnie poziom U2, ale przy wyższej stopie inflacji (IR2). W długim okresie krzywa Phillipsa przyjmuje postać linii pionowej (LPC). Tylko wtedy, Por. P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. l, Warszawa 1995, s. 394. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 549 gdy wielkość bezrobocia jest na poziomie stopy naturalnej" (u nas ŁĄ), inflacja będzie stabilna; tylko wtedy nastąpi równowaga na poszczególnych rynkach. Dlatego w długim okresie jedynym poziomem bezrobocia, mogącym współistnieć ze stabilną stopą inflacji, jest jego stopa naturalna. Reasumując możemy wiec stwierdzić, że celem gospodarowania jest realny wzrost gospodarczy na poziomie potencjalnego PKB, tzn. na poziomie naturalnej stopy bezrobocia (bezrobocie frykcyjne plus strukturalne). Rozwój taki musi zapewnić nie tylko wzrost produkcji i inwestycji, ale także poprawę poziomu życia ludności. Uogólniając problem celu działań makroekonomicznej polityki gospodarczej możemy powiedzieć, że tym celem jest tworzenie przesłanek i warunków umożliwiających zmniejszenie wielkości odchyleń produkcji, zatrudnienia i inflacji od poziomu naturalnego (potencjalnego), gdy gospodarka znajdzie się pod wpływem wstrząsów (szoków). Cel ten należy osiągnąć w długim okresie, a przyszłe wahania cykliczne należy traktować jako równie ważne, jak obecnel2. Reagując w odpowiedzi na szoki polityka gospodarcza może zneutralizować ich skutki lub wpłynąć na szybkość powrotu do stanu normalnego. Może zatem wpływać na amplitudę wahań cyklicznych. Ostatecznym celem determinującym działania polityki makroekonomicznej jest dobrobyt społeczny. Temu należy podporządkować wykorzystanie narzędzi (instrumentów) służących optymalnej realizacji celów akceptowanych przez społeczeństwo. 25.6. Główne instrumenty polityki makroekonomicznej Obecnie do najważniejszych instrumentów makroekonomicznej polityki gospodarczej zalicza się politykę monetarną, politykę fiskalną oraz politykę budżetową. Polityka monetarna oznacza manipulowanie stopą wzrostu krajowej Założenia podaży pieniądza w celu stabilizowania poziomu produkcji i cen. Z tego polityki wynika, że treścią polityki monetarnej jest wykorzystanie przez bank centralny monetarneJ (w porozumieniu z rządem) stopy wzrostu podaży pieniądza w dążeniu do osiągnięcia celów gospodarczych. Zwolennicy polityki monetarnej jako głównego narzędzia polityki makroekonomicznej twierdzą, że jej głównymi zaletami w stosunku do polityki fiskalnej są: jej elastyczność, łatwość " O bezrobociu patrz rozdz. 9; naturalna stopa bezrobocia to minimalny procent siły roboczej, który nie znajduje zatrudnienia z powodu problemów strukturalnych gospodarki i przechodzenia z jednego miejsca pracy do drugiego; ale we współczesnej gospodarce nastawionej na zapobieganie wysokiej inflacji naturalna stopa bezrobocia oznacza ponadto ten jej najniższy poziom, który można utrzymać; wyraża więc najwyższy, dający się utrzymać poziom zatrudnienia i odpowiada tym samym potencjalnemu poziomowi produkcji (PKB); szerzej patrz rozdz. 13. l: Por. R.E. Hali, J.B. Taylor, Makroekonomia..., op.cit., s. 530. 550 Stefan Marciniak stosowania oraz modyfikacji, jak również jej bezosobowość, ponieważ ostatecznie to rynek decyduje, kto odczuje jej wpływ. Z kolei krytycy polityki monetarnej za główne jej wady uważali to, że: 1) może ona nie wpływać w sposób istotny na inwestycje i zagregowany popyt, 2) może mieć destabilizujący charakter w związku z różnymi opóźnieniami, 3) jest nieelastyczna i ma charakter asymetryczny, tzn. oddziałuje bardziej na przedsiębiorstwa wrażliwe na stopy procentowe i małe firmy niż na duże, może też być źródłem konfliktów między bankiem centralnym, a rządem 'l Współcześni keynesiści zalecają stosowanie zarówno polityki pieniężnej, jak i fiskalnej. Historycznie ujmując ten problem, ekonomia keynesowska jest kojarzona z kształtowaniem zagregowanego popytu za pomocą polityki fiskalnej. Współcześni keynesiści są przekonani, że mnożnik wydatków fiskalnych jest większy niż mnożnik polityki monetarnej. Spór na temat efektywności takiej czy innej polityki nie jest rozstrzygnięty, dotyczy to m.in. dokładności danych, jak również wielkości wpływu mnożników polityki fiskalnej i monetarnej. Receptą keynesowska jest wzrost globalnego popytu przez zwiększenie wydatków rządu lub przez obniżenie podatków. Takie same skutki można uzyskać przez zwiększenie lub zmniejszenie zasobów pieniądza; zdaniem keynesistów należy łączyć elementy polityki fiskalnej i monetarnej, wykorzystując w odpowiedni sposób zasadę działania mnożnika. Mnożnik jest to współczynnik określający rozmiary krańcowego wpływu, Geneza jakj wywiera zmiana jednej wielkości ekonomicznej na drugą, której ta pierwsza jest składnikiem (np. Y = C + I; gdzie Y— dochód narodowy, C — i zasada mnożnika konsumpcja, / — inwestycje). Według angielskiego ekonomisty R.F. Kahna (1905 r.) roboty publiczne są źródłem bezpośredniego wzrostu zatrudnienia oraz pozytywnie wpływają na ożywienie ogólnej działalności gospodarczej. Opinia, że roboty publiczne wpływają na ożywienie gospodarcze, znajduje u Kahna wyraz zależności ilościowej między wzrostem zatrudnienia w robotach publicznych, czyli zatrudnieniem pierwotnym — A',, a wzrostem zatrudnienia w produkcji dóbr konsumpcyjnych, czyli zatrudnieniem wtórnym — N2 wywołanym robotami publicznymi: N2 = A^,(c + r2 + ...c"), (1) gdzie: c < l oznacza krańcową skłonność do konsumpcji (KSK). Z zależności (1) wyprowadza się relację między całkowitym wzrostem zatrudnienia: N = Nt + N2, a wzrostem zatrudnienia pierwotnego (A^), nazywaną mnożnikiem zatrudnienia (K„): = — = * " ~ ~N\ ~ l-c' (2) " Por. D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardineli, Ekonomia, Gdańsk 1994, s. 329. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 551 Koncepcję mnożnika przejął i rozwinął J.M. Keynes (1883-1946). Na podstawie tożsamości Y = C +1 (tzn. dochód narodowy = wydatki na konsumpcję + wydatki na inwestycje) oraz wywodzącej się stąd zależności: l = —— + — Keynes wyprowadził mnożnik inwestycyjny 14 (Ki), który oznacza, że gdy następuje wzrost globalnych inwestycji, wówczas dochód zwiększa się o wielkość k razy większą od wzrostu inwestycjil5. dY l l Ki = dl l-c (3) gdzie ,y=l— c oznacza krańcową skłonność do oszczędzania (KSO) albo krańcową niechęć do konsumowania. Mnożnik inwestycyjny jest ilościowym ujęciem zjawiska pobudzania wydatków konsumpcyjnych za pomocą wydatków na inwestycje. Dochody powstałe w trakcie wzrostu produkcji środków wytwarzania zwiększają popyt na dobra konsumpcyjne, co z kolei powoduje wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych i dodatkowe dochody powiększające popyt konsumpcyjny. Z tych samych współzależności, z których wyprowadzony został wzór na mnożnik inwestycyjny, można wyprowadzić wzór na mnożnik konsumpcyjny: dC l-i' (4) dl gdzie i = —— < l i oznacza krańcową skłonność do inwestowania, zaś l — i można nazwać krańcową niechęcią do inwestowania. Oceniając wpływ ekspansji produkcji dóbr kapitałowych na rozwój produkcji dóbr konsumpcyjnych oraz na ogólny wzrost działalności gospodarczej J.M. Keynes stwierdził, że „...w każdym okresie teoria mnożnika zachowuje swą moc w tym sensie, że wzrost globalny popytu równy jest iloczynowi przyrostu całkowitych inwestycji i mnożnika wyznaczonego przez krańcową skłnność do konsumpcji16. Oprócz teorii mnożnika istotny wpływ na przebieg cyklu koniunktura!- Zasada nego ma zasada przyspieszenia (akceleracji). Za twórców tej zasady uznaje przyspieszenia się A. Aftaliona (1874-1957) i J.M. Clarka (1884-1967). Zasadę tę opisuje 14 Por. J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Warszawa 1956, s. 149-170. 15 Por. Ibidem, s. 150. dC Por. Ibidem, s. 160. U Keynesa KSK = —— i służy do określenia wielkości mnożnika inwestycyjnego. Z założenia Keynesa wynika, że elastyczność konsumpcji względem dochodu narodowego jest mniejsza od jedności, co w praktyce oznacza, że przy spadku dochodu narodowego konsumpcja wprawdzie spada, lecz mniej niż proporcjonalnie i wówczas KSK rośnie, natomiast przy wzroście dochodu narodowego chociaż konsumpcja rośnie, lecz mniej niż proporcjonalnie, czyli KSK maleje (por. też ibidem, s. 149). 552 Stefan Ma rei nią k również P.A. Samuleson. Według niego, zasada przyspieszenia jest teorią czynników wyznaczających inwestycje. Mówi ona, że zapotrzebowanie gospodarki na inwestycje (w środki trwałe i zapasy) zależy przede wszystkim od poziomu produkcji. Inwestycje netto (tzn. ponad nakłady odtworzeniowe) występują tylko wtedy, kiedy produkcja rośnie. Z tego wynika, że okres ekspansji w cyklu koniunkturalnym (patrz rozdz. 21) może się skończyć nie dlatego, że zmalał popyt (zbyt), ale dlatego, że sprzedaż utrzymuje się na niezmienionym poziomie '7. W ilościowej analizie zjawiska akceleracji przyjmuje się następujące założenia upraszczające: • zastępowanie zużytych środków trwałych (odtworzenie) ma charakter ciągły; • środki trwałe i zapasy są w pełni wykorzystane; • każde zwiększenie produkcji wymaga dodatkowych inwestycji; • siła robocza nie jest czynnikiem ograniczającym wzrost produkcji społecznej; • wydajność pracy oraz wyposażenie liczone na jednego zatrudnionego są stałe. W przypadku analizy zmian skokowych w procesie produkcji, zasadę przyspieszenia można zapisać następującym wzorem: I, = b(Pt+t-P,), (5) gdzie: /, — wielkość nakładu inwestycyjnego dokonanego w okresie f, b — współczynnik przyspieszenia, zwany w teorii wzrostu gospodarczego współczynnikiem inwestycyjnym (lub kapitałochłonności), Pt+l—P, = AP, — przyrost produkcji w okresie t + l. Wyprzedzenie produkcji przez inwestycje znajduje wyraz w odpowiednich subskryptach, a stosunek wzrostu inwestycji do przyrostu produkcji w wielkości współczynnika przyspieszenia b, który z reguły jest większy od jedności. Zasadę przyspieszenia, wyrażoną wzorem (5) (zakładając, że b = const. oraz AP, = APtł,) ilustruje rysunek 25.3. Jeżeli przyjąć założenie, że zmiany wielkości inwestycji i produkcji następują w sposób ciągły, to zasadę przyspieszenia można zapisać wzorem: dP (6) Oznacza to, że przy b = constant, poziom inwestycji /, jest proporcjonalny do szybkości wzrostu produkcji dP/dt, lub że szybkość wzrostu inwestycji dl/dt jest proporcjonalna do przyspieszenia wzrostu produkcji d-PIdt2. Por. P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. l, op. cit., s. 313. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 553 Rysunek 25.3. Zasada przyspieszenia Źródło: P. Sulmicki, Przyspieszenia zasada. Mata encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974, s. 665. AP, = f(t) Zasada przyspieszenia wraz z teorią mnożnika stanowi ważny element teorii cyklów koniunkturalnych w gospodarce rynkowej. Koncepcję akceleracji można włączyć do keynesowskiego modelu mnożnikowego. Stwierdzimy wówczas, że zmniejszenie produkcji w gałęziach wytwarzających dobra inwestycyjne zmniejszy dochody, a w rezultacie i wydatki na dobra konsumpcyjne, co w konsekwencji doprowadzi do dalszych mnożnikowych zmian w produkcji dóbr konsumpcyjnych i spowoduje przyspieszony spadek inwestycji netto. Zasada przyspieszenia oraz mnożnik, współdziałając w wytwarzaniu kumulującej się recesji albo ekspansji, mogą spowodować, że gospodarka znajdzie się w błędnym kole l8. Interakcja mnożnika i akceleratora pokazuje, w jaki sposób ekspansja może się przekształcić w depresję. Sekwencja może być np. taka: wzrost produkcji indukuje za pośrednictwem akceleratora nowe inwestycje; one z kolei stymulują dalszy wzrost produkcji za pośrednictwem mnożnika. Osiągnięta w ten sposób stopa wzrostu (np. 6%) może się okazać samopod-trzymująca. Wiemy jednak, że w długim czasie, potencjalny PKB rośnie w tempie około 3% rocznie. W jakimś momencie samopodtrzymująca się poprawa ostatecznie musi natrafić na pułap pełnego zatrudnienia. Od tego momentu gospodarka może zacząć się znów pogrążać w recesji; gdy tylko ustaje szybki wzrost produkcji, akcelerator narzuca bowiem zmniejszenie tempa wzrostu inwestycji podtrzymujących dotąd ożywienie. Podobnie analiza łącząca akcelerator z mnożnikiem tłumaczy koniec recesji i zapoczątkowanie tendencji wzrostowej. Jeżeli uzupełnimy mechanizm mnożnika połączonego z zasadą przyspieszenia innymi ważnymi czynnikami kształtującymi stan współczesnej gospodarki (np. poziomem zapasów, stanem rynków finansowych czy inflacją) omówiony powyżej model może wyjaśnić wiele cech charakterystycznych dla dzisiejszych cyklów koniunkturalnych l9. '* Por. P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 1. op. cit., s. 315. ''' Por. ibidem, s. 316. 554 Stefan Marciniak Założenia Polityka fiskalna obejmuje politykę podatkową, wydatków rządowych polityki oraz deficytu i długu publicznego. W okresie przedkeynesowskim uzasad- fiskalnej njano ze polityka dążąca do zbilansowania wydatków i dochodów jest słuszna. Deficyt budżetowy w okresie pokoju oznaczał nieodpowiednią politykę fiskalną. Natomiast według Keynesa podczas niskiego popytu i wysokiego bezrobocia deficyt budżetowy nie kreuje ani bieżących, ani przyszłych kosztów. Wręcz przeciwnie — zwiększa globalny popyt oraz dochody i produkcję zgodnie z zasadą mnożnika. Inaczej ma się sprawa, gdy istnieje pełne zatrudnienie. Wówczas deficyt budżetowy nakłada koszty na sektor prywatny (gdyż czegoś trzeba zaniechać w tym sektorze i sfinansować coś w sektorze publicznym). Istotną rolę w polityce makroekonomicznej odgrywają tzw. automatyczne stabilizatory fiskalne. Są to przede wszystkim środki budżetowe, które podnoszą całkowite wydatki w okresach recesji i obniżają je w okresach ekonomicznej ekspansji, bez specjalnej ingerencji państwa. W pewnym sensie pełnią one rolę instrumentów makroekonomicznej polityki gospodarczej. Ich działanie wpływa spowalniająco lub przyspieszająco na zegregowany popyt (i w rezultacie na PKB). Powoduje to, że zarówno okresy ekspansji (boomu), jak i recesji są krótsze i mniejsza jest amplituda wahań cyklicznych niż gdyby ich nie było. Do automatycznych stabilizatorów gospodarczych zalicza się m.in. podatki dochodowe, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki socjalne, wypłaty dywidend korporacji i innych spółek. Wymienione stabilizatory są w stanie zmniejszyć amplitudę wahań cyklicznych o około —. W związku z tym potrzebne są także inne doraźne środki polityki gospodarczej. Automatyczne stabilizatory fiskalne 25.7. Polityka deficytu budżetowego Równowaga budżetowa oznacza zdolność systemu budżetowego do sfinansowania z uzyskanych dochodów wszystkich wydaktów zapisanych w ustawie budżetowej (tzn. takich, które zostały uznane ex ante za uzasadnione). Osiągnięcie takiej równowagi jest trudne, stąd występuje ona niezmiernie rzadko. Wyjątkowe są też sytuacje, gdy dochód przewyższa wydatki. Najczęś-Deficyt ciej we współczesnej praktyce mamy do czynienia z deficytem budżetowym. budżetowy Suma deficytu budżetowego z okresów poprzednich tworzy dług publiczny. Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek na pokrycie deficytów budżetowych. Wyróżnia się dług publiczny krajowy i zagraniczny. Problemy deficytu budżetowego oraz długu publicznego omawiamy na przykładzie budżetu państwa na rok 1997 w Polsce20. :" Dziennik Ustaw RP z dnia 03.03.1997 r., m 19; Ustawa budżetowa na rok 1997. 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 555 Ocena budżetu państwa wymaga analizy jego zrównoważenia, gdyż regułą pod koniec XX wieku jest stan nierównowagi. We współczesnej teorii finansów publicznych kryterium określenia niebezpieczeństw związanych z deficytem budżetowym jest wpływ, jaki wywiera on na stan długu publicznego. Za niebezpieczny (czyli duży) uznaje się taki deficyt, który powoduje pogorszenie pozycji budżetu w roku następnym. Takie pogorszenie następuje wtedy, gdy dług publiczny w ujęciu realnym wzrasta, a w konsekwencji w roku następnym realnie zwiększa się obciążenie budżetu kosztami jego obsługi. Budżet państwa na rok 1997 zakładał np. deficyt w wysokości 12,2 mld zł, co odpowiadało 2,8% przewidywanego PKB w cenach bieżących. Deficyt budżetowy na tym poziomie oznaczał, że 1997 r. był w Polsce piątym z kolei rokiem utrzymywania się budżetu centralnego (państwa) na niskim (2,6-2,8% PKB) poziomie. Umożliwiło to stopniowe obniżenie stopy inflacji (czyli dezinflację), a także kontrolę długu publicznego i jego obniżenie. Dług publiczny w świetle projektu budżetu miał w 1997 r. wzrosnąć ze 192,9 mld zł do 213,5 mld zł na koniec tego roku, to znaczy nominalnie o 10,6%. Ponieważ deflator PKB w 1997 r. szacowano na 114% oznacza to, że w ujęciu realnym dług publiczny zmniejszyć się miał o 3%. Przy zakładanym realnym wzroście PKB w 1997 r. o 5,5% relacja długu publicznego do PKB obniżyła się z 54% w końcu 1996 r. do 49,7% w końcu 1997 r. Tak więc deficyt założony w projekcie budżetu państwa nie tylko nie spowodował realnego wzrostu długu publicznego, lecz — co więcej — nie przeszkodził w jego realnym spadku. Obniżanie się długu publicznego ilustruje tablica 25.1. Tablica 25. J. Dynamika dlugu publicznego w Polsce Wyszczególnienie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Dług publiczny w relacji do PKB w % 86,0 69,5 56,2 54,0 49,7 43,3 Koszty obsługi dlugu publicznego w relacji do PKB w % (łącznie z kosztami poręczeń) 3,6 4,4 5,0 4.2 4,1 - w tym długu krajowego 2.8 3,5 3,9 3,2 3,0 - /.rodło: A. Wernik. O pmjekae budżetu na rok IW7. ..Nowe Życie Gospodarcze" / 1.12.19% r., nr 48; Kac;nik iwnim.-m. GUS. Wars/awa 1998. v 469 i SOK ora/. Mak rm-nik vta/vv/vr.-/JV. GUS. Wars/awa 1999. s. 297. Spadek poziomu długu publicznego trwa już od 1994 r. (w roku 1996 było to skutkiem umorzenia części długu zagranicznego w ramach porozumień z Klubem Londyńskim i Klubem Paryskim). Od przełomu lat 1995/1996 trwa spadek realnego poziomu obciążeń wynikających z kosztów obsługi. Tendencja ta, aby się utrzymała, wymaga rygorystycznej polityki budżetowej nastawionej na utrzymanie deficytu na niskim poziomie. Ważną cechą projektu budżetu państwa na rok 1997 było to, że zakładał on kontynuację prowadzonej już od 1990 r. polityki stopniowego ograniczania 556 Stefan Marciniak Tablica 25.2. Udział dochodów i wydatków budżetu państwa w PKB (w %) Relacja do PKB 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Dochodów budżetu państwa Wydatków budżetu państwa 29,5 32,3 30,0 32,7 29,3 31,9 27,6 30,4 27,1 29,7 23.0 25,0 Źródło: „Nowe Życie Gospodarc/c" / 01.12.1996 r., nr 48 ora/ Mal\ rni-nik sK»vww.-nv IWV. GUS. Wars/.awa 1999. s. 294 i 118. „Polityka" 1996. nr 46. skali redystrybucji budżetowej. Relacja zarówno dochodów, jak i wydatków państwa do PKB stopniowo z roku na rok maleje. Obrazuje to tablica 25.2. Znacznym osiągnięciem polskiej polityki budżetowej jest obniżenie skali redystrybucji budżetowej występujące równocześnie z realną (w relacji do PKB) stabilizacją deficytu oraz wzrostem realnego poziomu wydatków. W budżecie państwa na rok 1997 zakładano, że nadal będzie postępował proces dezinflacji, to znaczy obniżanie tempa wzrostu cen. Przyjęto, że wskaźnik wzrostu cen konsumpcyjnych (liczony w relacji grudzień do grudnia) wyniesie 113% lub nawet mniej. Oznacza to dalsze poważne obniżenie inflacji (por. tablica 25.3). Tablica 25.3. Deflator PKB oraz CPI Wyszczególnienie 1993 1994 1995 1996 1997 Deflator (przelicznik) PKB 130,5 128,3 127,0 118,4 114,0 Wskaźnik cen konsumpcyjnych CPI (liczony na podstawie średnich poziomów rocznych) 135,3 132,3 127,8 119,7 115,0 Źródło: jak w tablicy 25.1. Założone w projekcie wskaźniki wzrostu cen należy traktować jako orientacyjne. Jeżeli np. deficyt budżetu państwa wzrośnie z 2,6-2,8%, to inflacja może być wyższa niż zakłada budżet centralny. Ponadto trzeba podkreślić, że makroekonomiczny wpływ na poziom inflacji ma łączny deficyt obejmujący nie tylko budżet państwa, lecz również budżety gmin, fundusze celowe i tzw. gospodarkę pozabudżetową. Budżety gmin nie muszą być deficytowe w takim stopniu, jak budżet państwa. Natomiast zgodzić się trzeba z twierdzeniem, że na procesy inflacyjne ogromny wpływ mają duże (wielkie) deficyty budżetowe, tzn. takie, które wynoszą 20-30% PKB. W Polsce mamy jednak do czynienia z małymi deficytami budżetowymi, nie przekraczającymi 3% PKB (co nie obejmuje deficytu całego sektora budżetowego). Ustalenia Ustalenia z Maastricht stwierdzają, że dopuszczalna wielkość deficytu z Maastricht budżetowego wynosić może maksymalnie 3% PKB. Kryterium to nie jest 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 551 równoznaczne z deficytem budżetu państwa (budżetu centralnego). W ujęciu Maastricht deficyt budżetowy obejmuje cały sektor publiczny (budżetowy), czyli deficyt rządu centralnego, władz regionalnych i lokalnych oraz wyodrębnione fundusze celowe, takie jak np. ubezpieczenia społeczne. Określenie deficytu w tym ujęciu, zwanym też metodą brukselską, oznacza zaciągnięte w ciągu danego okresu pożyczki netto, czyli przyrost zadłużenia pomniejszony o przyrost należności. Z kolei „zadłużenie" oznacza całkowite zadłużenie w wartościach nominalnych, występujące na koniec roku w ramach całego sektora budżetowego (publicznego). Zasada ta oznacza także, iż zadłużenie w walutach obcych jest przeliczane na walutę krajową po kursie bieżącym, co powoduje, że zmiana kursu, wynikająca m.in. z dewaluacji waluty krajowej, powoduje zmianę wartości nominalnej zadłużenia w walucie krajowej21. Taki sposób liczenia deficytu budżetowego oznacza, że kraje obciążone wysokim zadłużeniem zagranicznym, w których jednocześnie występuje duża inflacja, mają dodatkowe trudności. Im wyższy udział długu zagranicznego w długu publicznym oraz im wyższe tempo dewaluacji, tym większy wpływ na wzrost długu publicznego wywierają różnice kursowe wynikające z przeliczania zadłużenia zagranicznego na walutę krajową. Dotyczy to m.in. Polski, która ma znaczne zadłużenie zagraniczne (w 1997 r. wynosiło ono 43,6 mld USD). Szacunkowe oceny wykazują, że deficyt budżetowy w 1997 r., liczony metodą brukselską, mógłby wynieść w Polsce więcej niż 3% PKB, m.in. na skutek wzrostu kursu dolara22. Proinflacyjny wpływ deficytu budżetowego wynika nie z samego jego zaistnienia, lecz ze sposobu jego sfinansowania. Małe deficyty mogą zostać sfinansowane bez uciekania się do monetyzacji, to znaczy dodatkowej emisji pieniądza przekraczającej uzasadnione rozmiary jego podaży, czego raczej nie można uniknąć przy dużych deficytach. Oczywiście, wszystko zależy od zasobności rynku kapitałowego. W Polsce wprawdzie rynek kapitałowy jest jeszcze słabo rozwinięty i niezbyt zasobny, ale może już sfinansować deficyt budżetowy w granicach 2,8 do 3,0% PKB. Jeśli przewidywania NBP zostaną zrealizowane i oszczędności gospodarstw domowych lokowane w bankach komercyjnych wzrosną o ponad 20 mld zł, (czyli około 20% PKB), tworzyć to może dostateczną podstawę do sfinansowania deficytu budżetu państwa przez te banki w granicach 10 mld zł (reszta może zostać sfinansowana ze źródeł pozabankowych) bez uciekania się do pomocy NBP, czyli bez monetyzacji deficytu. Politykę makroekonomiczną w zakresie struktury dochodów i wydatków budżetu państwa najlepiej ilustruje zestawienie podstawowych danych (patrz tabl. 25.4). •' Por. A. Wernik, Deficyt budżetowy puństnu. Przeliczone wedlug Maastricht, „Gazeta Bankowa" 10.11.1996 r., nr 45. " Por. ibidem. 558 Stefan Marciniak Tablica 25.4. Budżet państwa w Polsce w 1997 r. Wyszczególnienie W tyś. z) W % Dochody ogółem 115333656 100.0 1. Dochody podatkowe 98 263 000 85,2 podatki pośrednie 54761000 47.5 podatek dochodowy od osób prawnych 12850000 11.1 podatek dochodowy od osób fizycznych 30472000 26.4 inne podatki 180000 1,6 2. Dochody niepodatkowe 12583156 10,8 3. Dochody z prywatyzacji 4450000 3.7 4. Dochody zagraniczne 37 500 0,3 Wydatki ogółem 127553656 100,0 1. Dotacje i subwencje 46954721 37,1 2. Świadczenia dla osób fizycznych 11571604 9,0 3. Wydatki budżetowe jednostek budżetowych 42509880 33,1 4. Rozliczenia z bankami 2240090 1,8 5. Wydatki majątkowe 6614361 6,0 6. Obsługa długu publicznego 17663000 13,0 7. Deficyt 12220000 9,6 Źródło: Ustawa budżetowa na rok 1997. Dziennik Ustaw z 1997 r., nr 19 ora/- Mtity rot:.nik *Hity*lyc:n\ 1996. GUS. Warszawa 1996. s. 290. i Rocznik .vrafyi7.waiy 1998, GUS, Warszawa 1998, s. 468. 469. Dla porównania przytaczamy zestawienie dochodów i wydaktów budżetu centralnego w Stanach Zjednoczonych w 1991 r. (tabl. 25.5). Tablica 25.5. Budżet Federalny Stanów Zjednoczonych w 1991 r. Wyszczególnienie W rrdd USD W % Dochody ogółem 1119 100.0 Podatki dochodowe od osób fizycznych 470 42,0 Podatki dochodowe od firm 102 9,1 Podatki na ubezpieczenie społeczne 468 41,8 Pozostałe podatki i przychody 79 7.1 Wydatki ogółem 1320 100,0 Zakupy: obrona narodowa 323 24,5 inne zakupy 122 9.2 Płatności transferowe 512 38,8 Dotacje dla rządów lokalnych 152 11.5 Odsetki od długu publicznego 188 14,2 Subwencje minus zyski przedsiębiorstw 22 1,8 Deficyt 201 15,2 /.rodło: R.F. Hali i J.B. Taylor. Mukmrkmiinniu. Tmriu. ./™fav». 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza 559 Z danych zawartych w tablicach 25.4 i 25.5 nie należy wyciągać pochopnych wniosków. Wielkości te trzeba odnieść do P KB i wówczas okaże się, że np. w Stanach Zjednoczonych w 1991 r. wielkość deficytu federalnego odniesiona do PKB wynosiła 4% (201 mld USD : 4849 mld USD = 4%)2\ W Polsce takie wyliczenie można wykonać dla 1995 r. Deficyt budżetu centralnego państwa wyniósł w tym roku 7 448 min zł, a PKB 286 000 min zł, czyli deficyt taki wyniósł 2,6%. W obliczeniach tych pominięto budżety gmin, które są na ogół zrównoważone lub wykazują nadwyżkę zarówno w Polsce, jak i w Stanach Zjednoczonych (stanowe i lokalne). Natomiast dla funduszy celowych, których doliczenie do budżetu państwa proponuje część ekonomistów, brak porównywalnych danych. Wyliczenia te przeprowadzono zgodnie z metodą stosowaną dotąd w Polsce. Oczywiście przy zastosowaniu metody wynikającej z ustaleń Maastricht (por. wcześniejszy jej opis) deficyt w Polsce byłby znacznie większy niż w Stanach Zjednoczonych. 11 Dla 1998 r. deficyt budżetu federalnego w Stanach Zjednoczonych przewidywano na poziomie około 1% PKB. Rozdział 26 Transformacja systemowa w Polsce 26.1. Przesłanki i kierunki transformacji Ewolucyjny W dotychczasowej historii ludzkości każda trwała zmiana porządku charakter gospodarczego następowała ewolucyjnie. Stopniowo kształtowały się nowe zmian stosun]Q społeczno-ekonomiczne i pojawiały się nowe instytucie publiczne, gospodarczych ,,,,,, ... f , T, ,, , • bądź dotychczasowe zmieniały swe funkcje. Poszczególne części gospodarki lub elementy jej funkcjonowania zmieniały się w różnym tempie. Jedynie zmiany polityczne miały często charakter rewolucyjny, choć przyczyny tak gwałtownych zmian narastały wcześniej stopniowo. Obecne przeobrażenia społeczno-ekonomiczne w Polsce i w innych krajach postsoc-jalistycznych też muszą następować etapami. Skokowe zmiany są niemożliwe ze względu na charakter stosunków występujących między podmiotami gospodarczymi. Socjalizm Obecna reforma gospodarcza, nazywana wielką reformą lub — częściej rynkowy — transformacją systemową, nie jest pierwszą próbą zmiany modelu funkcjonowania gospodarki nakazowo-rozdzielczej w gospodarkę rynkową lub ąuasi-rynkową. Próby takie podejmowano w Polsce od połowy lat pięćdziesiątych. Odchodzono (lub usiłowano to robić) od stalinowskiego systemu gospodarczego, gdyż stawał się on coraz bardziej nieefektywny. Reformatorzy dążyli najczęściej do naprawy (poprawy) systemu, a nie do zerwania z nim, gdyż myśl taka uważana byłaby za zdradę ideałów socjalistycznych. Szukano sposobów realizacji tzw. trzeciej drogi w postaci socjalizmu rynkowego. Próby wprowadzania radykalnych zmian napotykały silny opór ideologów i beneficjentów ówczesnego systemu. Dla zasadniczych zmian brakowało szerszego i trwalszego poparcia społecznego oraz zdecydowanej pomocy zewnętrznej. Dopiero odsunięcie od władzy rządzącej partii komunistycznej w drugiej połowie 1989 r. stworzyło możliwości radykalnych zmian politycznych i gospodarczych. Jednak efektem wcześniejszych prób 26. Transformacja systemowa w Polsce 561 reformowania gospodarki polskiej było społeczno-psychologiczne przygotowanie narodu do transformacji ustrojowej. Obecne zmiany w polskiej gospodarce to proces przechodzenia od gospodarki nakazowo-rozdzielczej i towarzyszącego jej systemu autorytarnego, do gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego. Aby zmiana taka mogła nastąpić, muszą być stopniowo dokonywane zmiany w wielu dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza w trzech sferach: material-no-technicznej, instytucjonalnej i mentalnej. W sferze materialnej konieczne jest unowocześnienie struktury gospodarki narodowej, w sferze instytucjonalnej — zmiana zakresu i sposobu działania urzędów, instytucji i przedsiębiorstw, zaś w sferze mentalnej — zastąpienie bezradności jednostek i grup społecznych duchem obrotności i przedsiębiorczości (self-made mań). Gospodarka nakazowo-rozdzielcza (nazywana też socjalistyczną, planową lub scentralizowaną), opierając się na powszechnej własności społecznej i za pomocą planów gospodarczych (rocznych i wieloletnich), miała skutecznie eliminować żywiołowość procesów gospodarczych, typowych dla kapitalizmu, oraz optymalnie kształtować procesy produkcji, podziału, akumulacji i spożycia. Założenia te nie sprawdziły się. Ustrój socjalistyczny upadł przede wszystkim z powodu niskiej efektywności gospodarowania i braku demokracji. Nie pomogły poprawie efektywności próby reform systemowych, w których przewidywano pewien udział mechanizmu rynkowego, jako regulatora procesów gospodarczych. Najważniejszym narzędziem zmian ekonomicznych miał być nadal plan ogólnogospodarczy. Założenia te nie sprawdziły się w żadnym kraju „realnego socjalizmu". Stąd powrót do gospodarki rynkowej i jej wyższej, niż w gospodarce nakazowo-rozdzielczej, efektywności gospodarowania. Gospodarka polska u progu transformacji systemowej charakteryzowała się następującymi cechami: • malejącą efektywnością wykorzystania zasobów, • wadliwą strukturą przemysłu, która odznaczała się nadmiernym rozwojem branż ciężkich i niedorozwojem branż lekkich oraz słabym rozwojem gałęzi stosujących nowoczesne technologie, • nierównowagą gospodarczą w postaci niedoboru dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, • dominacją sektora państwowego (publicznego) w przemyśle, • rozregulowaniem sfery finansów, mającym swój wyraz w rosnącej inflacji, sztucznym systemie cen i kursów walutowych, rozbudowanych dotacjach i deficycie budżetowym. Państwo — na przykładzie gospodarki nakazowo-rozdzielczej — nie sprawdziło się jako przedsiębiorca. Nie potrafiło bowiem dać sobie rady z rosnącymi kosztami wytwarzania, malejącą efektywnością wykorzystania Istota transformacji Gospodarka nakazowo-roz dzielcza Gospodarka polska u progu transformacji Dlaczego gospodarka rynkowa? 562 Stanisław Jankowski zasobów, nierównowagą gospodarczą, utajonym bezrobociem, niską jakością produkcji i inflacją. Warto podkreślić, że państwo — jak każdy podmiot gospodarczy — ma ograniczone zasoby i kompetencje swych przedstawicieli, czyli urzędników i polityków. Jednak przy dużych kompetencjach, angażując się często — pod wpływem nacisków przedstawicieli poszczególnych branż lub niektórych polityków dla doraźnej popularności — w najrozmaitsze odcinkowe interwencje, nie może sensownie wykorzystać swoich ograniczonych możliwości. W rezultacie cierpi na tym całe społeczeństwo, gdyż rozwój gospodarczy w tych warunkach jest wolniejszy. Wielokrotnie podejmowane próby reformowania gospodarki nakazowo--rozdzielczej okazały się nieskuteczne. Upowszechniała się niewiara w sens wysiłków mających na celu uzdrowienie gospodarki „socjalistycznej". Stąd wniosek, że jedynym sensownym rozwiązaniem był wybór „wypróbowanej" kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Ten kierunek przemiany systemowej zyskał nawet przejściowo zrozumienie społeczeństwa, tym bardziej, że pierwszy premier III Rzeczypospolitej zapowiedział zbudowanie w Polsce „społecznej gospodarki rynkowej" '. Jednak dotychczasowa praktyka świadczy o tym, że zwyciężyła odmiana kapitalizmu zbliżona do wzoru amerykańskiego, opartego na indywidualnym sukcesie i szybkim zysku. Swoboda Fundamentem gospodarki rynkowej jest szeroka swoboda gospodarcza gospodarcza w zakresie tworzenia podmiotów gospodarczych i ich działalności. Mają one nieskrępowaną możliwość wyboru profilu produkcji i usług, rodzaju inwestycji, sposobu alokacji posiadanego kapitału, obrotu towarami itp. Pełna wolność gospodarcza oznacza podejmowanie samodzielnych decyzji dotyczących produkcji, alokacji, konsumpcji, siły roboczej i kształtowania cen. Warunkiem urynkowienia gospodarki jest więc istnienie samodzielnych przedsiębiorstw i ich nastawienie na powiększenie nadwyżki finansowej. Zalety i wady Rynek jest niezastąpionym mechanizmem regulacyjnym gospodarki, rynku zarówno w skali mikro-, jak i makroekonomicznej. Jest też najbardziej obiektywnym weryfikatorem wszelkiej działalności gospodarczej. Dokonuje alokacji czynników produkcji (kapitału, siły roboczej, surowców i energii) i rozwija siły wytwórcze, ale też rozwarstwia i polaryzuje gospodarkę i społeczeństwo w każdym zakresie (ludzi, grupy społeczne, przedsiębiorstwa i regiony kraju, a w skali globalnej poszczególne gospodarki). Powoduje bogacenie się jednostek i krajów z jednej strony i ubożenie jednostek i krajów z drugiej strony. A więc bogaci stają się bogatszymi, a biedni biedniejszymi. Relacje te, choć nie zawsze, mogą mieć charakter względny. Rynek działa więc z reguły na korzyść silniejszych i na niekorzyść słabszych. W skali globalnej utrwala się podział świata na bogate centrum (dwadzieścia kilka krajów) i biedne (w różnym stopniu) peryferia (ponad 100 krajów). W tym kontekście nasuwa się pytanie, czy przejście Polski na system O istocie gospodarki rynkowej patrz rozdz. 3. 26. Transformacja systemowa w Polsce 563 gospodarki rynkowej daje jej szansę na rychłe wejście do owego „centrum", czy też w długim okresie, liczonym na pokolenia, znajdzie się w kręgu krajów „peryferyjnych", biednych, z ciągłymi kłopotami gospodarczymi i społecznymi. Próba rzeczowej odpowiedzi na to pytanie przez elity polityczne i intelektualne jest niezbędna, gdyż istniejąca w Polsce iluzja, że rozwinięta gospodarka rynkowa automatycznie usadowi nas szybko w „centrum" bogatych, może spowodować rozgoryczenie i frustrację społeczeństwa na miarę wrzenia rewolucyjnego. Polska współcześnie, pod wieloma względami, reprezentuje sobą wzorzec wczesnokapitalistyczny. Przejawia się to m.in. w powstawaniu najpierw kapitału kupieckiego, pazernego bogacenia się, wzrostu różnych dewiacji społecznych i gospodarczych, w postaci choćby pospolitej przestępczości i afer gospodarczych oraz braku wizji rozwojowej gospodarki i państwa. Natomiast nadzieje społeczeństwa na szybki wzrost konsumpcji zostały rozbudzone ponad polskie możliwości. Intelektualnie i emocjonalnie społeczeństwo jest dojrzałe do kapitalizmu rozwiniętego, ekonomicznie zaś tkwi w jego początkowym etapie. Bliżsi więc jesteśmy kapitalizmowi latynoamerykańskiemu niż europejskiemu. Grozi nam zatem uformowanie się wąskiej i bogatej grupy u szczytu, niewrażliwej na potrzeby społeczne, oraz szerokich warstw biedy na dole. 26.2. Metody przejścia do gospodarki rynkowej Istnieje kilka możliwych wariantów do zastosowania w przechodzeniu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej. Rozpatrzmy kilka z nich. Wariant umiarkowany polega na stopniowych przemianach struktura!- Wariant nych i instytucjonalnych, ochronie poziomu życia społeczeństwa i pobudzaniu umiarkowany wzrostu gospodarczego. Jednak konieczne zmiany cen w połączeniu z niezbędną restryktywną polityką dochodową prowadzą do inflacji i spadku płac realnych. Powyższy sposób próbował stosować ostatni rząd socjalistyczny M.F. Rakowskiego (1988-1989). Zbyt powolne zmiany w mechanizmie ekonomicznym, ale bez zmian politycznych, doprowadziły, przy nie zmienionej strukturze gospodarki, do spadku produkcji i hiperinflacji. Pod presją społeczną i przy udziale sił reformatorskich w różnych ośrodkach władzy doszło do upadku rządów partii komunistycznej. Łagodne —jak dotąd — przejście do gospodarki rynkowej zastosowały Węgry. Dzięki wcześniejszym reformom uzyskały dość znaczny udział mechanizmu rynkowego w gospodarce, miały bowiem silne związki z zagranicą (duży udział handlu zagranicznego w dochodzie narodowym) oraz wykształconą administrację państwową i gospodarczą. Były to czynniki ułatwiające zmianę ustroju gospodarczego. Ponadto społeczeństwo oswojone 564 Stanisław Jankowski Społeczna gospodarka rynkowa Wariant brutalny Wariant wstrząsowy (program Balcerowicza) w ostatnich latach z nowymi zasadami gospodarczymi nie protestowało zbyt energicznie przeciw nowym zmianom gospodarczym. Dłuższy proces przebudowy gospodarczej postulują zwolennicy społecznej gospodarki rynkowej. Proponują oni wolniejsze tempo przekształceń własnościowych, z silniejszym akcentem na komercjalizację przedsiębiorstw państwowych. Opowiadają się za łagodniejszą polityką finansową i fiskalną, która nie prowadziłaby do bankructwa przedsiębiorstw, a polityka dochodowa nie obciążałaby zbytnio dochodów realnych ludności. W efekcie nie powstawałoby masowe bezrobocie i ubożenie społeczeństwa. Zamiast więc ekspansywnego kapitalizmu, jak chcą liberałowie, następowałyby stopniowe zmiany własnościowe i instytucjonalne. Równocześnie istniałaby silna ochrona socjalna państwa wobec grup najbardziej dotkniętych kosztem przebudowy systemowej. Istnieje wiele definicji społecznej gospodarki rynkowej, gdyż model ów ulega ciągłej ewolucji. Najogólniej można powiedzieć, że jest to porządek społeczny oparty na demokracji politycznej i wysoko efektywnej gospodarce rynkowej, w którą wmontowano system prawny nakładający na państwo obowiązek troski o słabszych w twardej grze rynkowej. Taki model gospodarki najpełniej ukształtował się w RFN, w postaci tzw. Soziale Marktwirtschaft2. Wariant brutalny polega na szybkiej zmianie struktury produkcji drogą likwidacji nieefektywnych przedsiębiorstw państwowych i prywatyzację pozostałych oraz ostrej zmianie struktury i poziomu cen poprzez wprowadzenie konkurencji i otwarcie gospodarki. Ceny w handlu zagranicznym oparte są na rynkowych kursach walut obcych. Posunięcia te prowadzą do powstania kosztów w postaci szybkiego wzrostu cen, inflacji, spadku produkcji i dochodów realnych ludności oraz bezrobocia strukturalnego. Wariant brutalny zakłada sytuację, w której początkowy spadek produkcji zostanie w dość krótkim czasie zrekompensowany z nadwyżką w nowym systemie gospodarczym. Skutki wariantu brutalnego może łagodzić tylko duża pomoc (zasilanie) zewnętrzna, dostarczająca kapitału niezbędnego do unowocześnienia produkcji i podniesienia jej konkurencyjności oraz łagodzenia skutków inflacji i bezrobocia. Ten sposób tworzenia gospodarki rynkowej zastosowano w byłej NRD, która została wchłonięta przez silny organizm gospodarczy RFN. Polska nie może zastosować podobnego wariantu, gdyż nie ma partnera zainteresowanego takim rozwiązaniem. Musi więc współdziałać z krajami rozwiniętymi na zasadach komercyjnych. Może jedynie liczyć na pewną pomoc doradczą i szkoleniową. Wariant wstrząsowy (terapia wstrząsowa) został zastosowany przez pierwszy, niekomunistyczny rząd T. Mazowieckiego (1989-1990). W październiku 1989 r. został opublikowany program rządowy, od nazwiska jego głównego autora i realizatora, zwany powszechnie programem (planem) : Zobacz też rozdz. 3. Szerzej: D. Grosser. Społeczna gospodarka rynkowa — bezpieczeństwo socjalne. Warszawa 1993. 26. Transformacja systemowa w Polsce 565 Balcerowicza. Strategicznymi celami programu była stabilizacja gospodarki i przekształcenie jej w kierunku rynkowym. Kluczowe znaczenie miało działanie w następujących kierunkach: • liberalizacja cen, mająca na celu szybkie doprowadzenie do równowagi rynkowej, • wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego na waluty obce po kursie równowagi, • zastosowanie zaporowego podatku (tzw. popiwku) od wzrostu wynagrodzeń w państwowym sektorze produkcyjnym powyżej ustalonego współczynnika, • restrykcyjne indeksowanie płac, umożliwiające częściowe tylko rekompensowanie wzrostu cen, • osiągnięcie równowagi budżetowej poprzez silne ograniczanie wydatków i wzrost dochodów budżetowych, • zaostrzenie polityki kredytowej banków, • zniesienie preferencji dla eksporterów i wprowadzenie nowej taryfy celnej. Dla powodzenia realizacji tego programu jego autorzy zakładali konieczność spełnienia co najmniej dwóch warunków: społecznej akceptacji i współpracy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Bankiem Światowym. Akceptacja społeczeństwa była konieczna, gdyż program zakładał spadek realnego poziomu życia ludności w pierwszym okresie. Natomiast późniejsza poprawa miała się dokonywać przez stopniowe obniżanie tempa wzrostu cen, lepsze zaopatrzenie rynku, bardziej racjonalną pracę przedsiębiorstw i wzrost płac realnych. Plan stabilizacyjny został uzgodniony z MFW i Bankiem Światowym. Uruchomiono Fundusz Stabilizacyjny pełniący rolę zabezpieczenia wymienialności złotego w wysokości l mld dolarów. Został on utworzony z darowizn (300 min dolarów) i pożyczek (700 min dolarów) siedemnastu państw zachodnich. Realizacja przedsięwzięć przewidzianych w programie Balcerowicza zmieniła w krótkim czasie sytuację ekonomiczną kraju. W miejsce niedoboru towarów i kolejek sklepowych pojawiła się nadwyżka podaży nad popytem. Stopniowo wygasała inflacja, a złoty polski, choć w 1990 r. stracił blisko dwie trzecie swojej nominalnej siły nabywczej, stał się pełnowartościowym pieniądzem i równoprawnym środkiem płatniczym z walutami zagranicznymi. Prawie całkowicie zanikł czarny rynek walutowy. Mobilizacja złotówki dokonała się na drodze radykalnej redukcji popytu. Realne dochody ludności zmniejszyły się o około 30%. Drastycznie zmniejszone zostały inwestycje. Ograniczony został program socjalno-kulturalny. Nie było takiej sfery życia społecznego, której nie dotknęłyby cięcia budżetowe. W pierwszym okresie nie mogło być inaczej, natomiast na dłuższą metę ochrona stabilności pieniądza i jego wymienialności nie może dokonywać się poprzez dalsze ograniczanie popytu. Plan stabilizacyjny Mobilizacja złotówki 566 Stanisław Jankowski czasowej transformacji Program Balcerowicza realizowały, z niewielkimi zmianami lub innymi rozłożeniami akcentów na poszczególne jego części, wszystkie rządy od Osiągnięcia 1990 r. Do najważniejszych osiągnięć dotychczasowej transformacji gos-dotych- podarczej w Polsce należy zaliczyć: • zduszenie hiperinflacji (ceny w 1989 r. rosły w tempie kilkudziesięciu procent miesięcznie), • ustabilizowanie rynku towarów i usług (przejście od rynku producenta do rynku konsumenta), • ukształtowanie poprawnego systemu cen, • wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotówki, • zaawansowanie prywatyzacji sektora państwowego, • zlikwidowanie dolaryzacji gospodarki, • doprowadzenie do umorzenia znacznej części długów zagranicznych, • otrzymanie pewnej pomocy bezzwrotnej i kredytowej, • otwarcie gospodarki na zewnątrz, • wzrost PKB (produktu krajowego brutto) od trzeciego roku transformacji. Do sukcesów polityki realizowanej w latach 1989-1994 należy zaliczyć także osiągnięcia poza sferą gospodarczą, m.in. poszerzenie zakresu suwerenności państwa i uzyskanie przez obywateli pełnej wolności osobistej. Uwagi do Do programu Balcerowicza i metod jego realizacji krytycy zgłaszają programu wiele uwag. Podkreślali m.in., że: Balcerowicza 0 nje korygowano programu w odpowiednim czasie, np. zbyt długo utrzymywano sztywny kurs dolara; kurs pełzający wprowadzono dopiero w maju 1991 r.; • zminimalizowano interwencjonizm państwowy i zrezygnowano z polityki makroekonomicznej głosząc hasło, że brak polityki gospodarczej jest najlepszą polityką; • dyskryminowano podatkami sektor państwowy i spółdzielczy w sytuacji, gdy wytwarzały one większą część dochodu narodowego; • prywatyzację sektora państwowego traktowano w sposób doktrynerski, choć nie udało się przeprowadzić powszechnej prywatyzacji; • wprowadzono nadmiernie restrykcyjną politykę fiskalną, kredytową i dochodową; • dopuszczono do nieograniczonego importu dóbr konsumpcyjnych, często subsydiowanych w krajach ich wytwarzania; • pominięto w działaniach rządu problemy socjalne społeczeństwa, zrodzone z transformacji ustrojowej. Pierwsze ekipy świadomie poszły drogą „wilczego kapitalizmu". Skutkami takiego podejścia do transformacji są m.in. blisko 3 min bezrobotnych, 40% Polaków żyjących w strefie ubóstwa, ruina wielu gospodarstw rolnych. Krytycy wskazujący, nawet nieśmiało, na ujemne efekty planu Balcerowicza dla społeczeństwa polskiego oraz proponujący zmiany priorytetów i sposobów 26. Transformacja systemowa w Polsce 567 realizacji koncepcji transformacji nazywani są najczęściej „przeciwnikami reformy". M. Friedman, czołowy przedstawiciel liberalizmu, wytykał Balcerowi-czowi następujące błędy: • niepotrzebnie wprowadził kontrolę płac, gdyż ten zabieg — zdaniem Friedmana — pogłębia inflację, zamiast ją ograniczać, • sztywny kurs złotówki wprowadzony przez rząd winien być kształtowany przez rynek, • zbyt wolno prywatyzował sektor państwowy, • ,,On w dużej mierze podchodzi do problemów ekonomicznych jak technik, a nie jak ktoś, kto kieruje się pewną filozofią" \ Za najważniejsze koszty transformacji systemowej należy uznać recesję, Koszty bezrobocie i napięcie w finansach publicznych. Podstawowymi przyczynami transformacji były: tzw. twórcza destrukcja, której istota polegała na niszczeniu zastanych struktur i nie tworzeniu (natychmiast) w ich miejsce nowych, bardziej efektywnych, oraz nierównym traktowaniu podmiotów gospodarczych ze względu na formę własności. Przedsiębiorstwa państwowe niszczono z pomocą popiwku i dywidendy. Podatki te uniemożliwiały nie tylko rozwój przedsiębiorstwa, lecz nawet reprodukcję prostą składników majątkowych. Wpływy do budżetu zamiast rosnąć, zaczęły maleć. To właśnie była główna przyczyna kryzysu finansów publicznych, a nie — jak często podkreślano — zbyt wolne dostosowywanie się przedsiębiorstw państwowych do warunków rynkowych. Recesję gospodarczą Polski spowodowały także trudności w handlu Handel zagranicznym. Obroty na rynkach wschodnich zmniejszyły się o kilkadziesiąt zagraniczny procent, a eksport do krajów Unii Europejskiej (UE) i Stanów Zjednoczonych natrafiał na liczne ograniczenia. Natomiast w imporcie do Polski do 1993 r. nie występowały praktycznie żadne ograniczenia. Istniała zatem wyraźna asymetria. Trudności eksportowe i nadmierna liberalizacja importowa ograniczały produkcję wielu wyrobów krajowych, co z kolei wpływało na wzrost bezrobocia. Uwzględnić należy też fakt, że rozwój sektora prywatnego doprowadził Sektor do sytuacji, w której 60% zatrudnionych w nim wytwarzało w 1992 r. około prywatny 40% produktu krajowego brutto (PKB). Natomiast wpływy z podatków płaconych przez podmioty gospodarcze tego sektora do budżetu państwa wynosiły około 10% (w tym 4% od podatników pozarolniczych). Istotnym elementem współtworzącym kryzys systemu finansów publicznych w Polsce jest rozwijająca się tzw. szara strefa gospodarcza, Szara strefa unikająca jakichkolwiek wpłat do budżetu państwa. Jej wielkość oceniana gospodarcza jest na 10-20% wartości PKB, a należności budżetowe szacowane są na około 7 min st. zł. M. Friedman, Niech rząd się wycofa (wywiad), ,,Odra" 1991, nr 2. 568 Stanisław Jankowski 26.3. Rola prywatyzacji W wielu wypowiedziach polityków i w różnych dyskusjach o modelu i przebiegu transformacji systemowej bez trudu można odnaleźć tezę, że prywatyzacja jest główną, a niekiedy nawet jedyną formą lub metodą transformacji. Oba te pojęcia są najczęściej utożsamiane. Postępy w prywatyzacji majątku państwowego uznaje się za główne kryterium dokonań transformacyjnych. Jednak transformacja jest pojęciem szerszym, a prywatyzacja jest tylko jednym z wielu składników i warunków transformacji. Pojęcie Nie ma zgodności poglądów co do pojęcia prywatyzacji, jej zakresu, prywatyzacji tempa i metod. Najczęściej przez prywatyzację rozumie się sprzedaż lub przekazanie przedsiębiorstw państwowych w ręce prywatne. Zakres prywatyzacji zależy od wyznawania jednego z dwóch poglądów na rolę sektora państwowego. Pierwszy zakłada, że gospodarka rynkowa opiera się tylko na własności prywatnej. Skuteczne zatem przejście do systemu rynkowego wymaga całkowitej likwidacji własności państwowej i sektora państwowego, gdyż ze swej natury są one nieefektywne i rodzą biurokratyzm. Drugi pogląd zakłada, że gospodarka rynkowa opiera się na różnych formach własności, jest ze swej natury polimorficzna. Obok dominującego w niej sektora prywatnego działa na zasadach rynkowych również sektor państwowy. Doświadczenia wielu krajów, w tym Polski przedwojennej, wskazują, że mogą one sprawnie działać według reguł rynkowych. Tempo Tempo prywatyzacji powino zależeć od warunków społeczno-ekonomi- prywatyzacji cznych, a nie tylko od przywiązania do wyznawanych poglądów. Zwolennicy przyspieszonej prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych wychodzą z założenia, że przedsiębiorstwa prywatne zawsze wykazują większą efektywność ekonomiczną i lepiej adaptują się do wymagań rynku. Im szybciej dokona się taka prywatyzacja, tym szybciej wzrośnie produkcja bez obawy pojawienia się inflacji. Za szybką prywatyzacją w Polsce przemawiają — ich zdaniem — nie tylko względy ekonomiczne, ale także natury politycznej. Nie ukształtowany do końca i niestabilny do tej pory system polityczny powoduje, że przedsiębiorstwa państwowe są bardziej podatne na zmienne sytuacje polityczne. Zmieniają się bądź mogą się dla nich zmieniać warunki działania, a sprawy przekształceń własnościowych w sytuacjach różnych napięć politycznych odkładane są najczęściej na dalszą przyszłość. Dodatkowym argumentem zwolenników przyspieszonej prywatyzacji są wymagania rynku giełdowego, na którym podaż akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw nie dorównuje stale rosnącemu popytowi na nie. Rośnie bowiem liczba drobnych inwestorów i należałoby dać im szansę szybszego i większego inwestowania w papiery wartościowe poprzez szybkie zwiększenie liczby przedsiębiorstw sprzedawanych drogą oferty publicznej. Przeciwnicy przyspieszonej prywatyzacji ostrzegają, że sam akt prywatyzacji nie spowoduje pożądanych zmian w zachowaniu się przedsiębiorstw 26. Transformacja systemowa w Polsce 569 na rynku. Konieczny jest jeszcze bowiem nowy system zarządzania przedsiębiorstwami i sprawne funkcjonowanie różnych instytucji rynkowych w postaci banków, instytucji powierniczych, giełd towarowych i pieniężnych oraz urzędów zatrudnienia i antymonopolowego. „Zaczadzeni" prywatyzacją uważają, że jest ona skutecznym środkiem na poprawę efektywności gospodarki, nadrobienie naszych opóźnień i w ogóle pobudzenie przedsiębiorczości naszych firm, a nawet na uczynienie z nas społeczeństwa innowacyjnego. W prywatyzacji dostrzegają same plusy i pragną nią objąć wszelkie przedsiębiorstwa uspołecznione, bez względu na stopień ich rentowności i produktywności, jakość zarządzania i efektywność rynkową. Zakładają a priori, że prywatna własność jest bardziej efektywna od społecznej i że tylko ona jest zdolna do kreowania i rozprzestrzeniania się przedsiębiorczości, która jest główną siłą napędową rozwoju gospodarczego. Przedsiębiorczość jako określony styl działania, myślenia i postępowania, na które składa się inicjatywa, poszukiwanie nietradycyjnych rozwiązań, skala przedsięwzięć, ryzyko, a nawet walka, nie jest atrybutem własności, lecz elementem narodowego systemu wartości i tradycji, a więc wartością kulturową cechującą ludzi i społeczności ludzkie, a nie stosunki własnościowe. Przez sam fakt, że przedsiębiorstwo zostanie sprywatyzowane, nie stanie się organizacją przedsiębiorczą, podobnie jak i my nie staniemy się Zachodem, jeśli się sprywatyzujemy. We wszystkich krajach, w których przeprowadza się prywatyzację, nie Społeczny ma wokół niej dobrej atmosfery. W Polsce od początku zmian systemowych odbiór nie starano się nawet pozyskać dla prywatyzacji sojuszników, a przede wszystkim samorządów pracowniczych. Od początku też zaniedbano prowadzenia rzetelnej i wszechstronnej polityki wyjaśniającej cele, zasady i efekty prywatyzacji. W ten sposób rząd zaniechał starań o społeczne poparcie dla przekształceń własnościowych. Przypadki wyjaśniania mechanizmów prywatyzacji nie odnosiły należytego skutku, gdyż posługiwano się językiem hermetycznym, niezrozumiałym dla większości społeczeństwa. Istniał i istnieje niedosyt informacji na temat konieczności prywatyzacji, przebiegu negocjacji, przetargów, proponowanych i wynegocjowanych cen sprzedaży, koniecznych ulg dla kupujących itd. Podawane informacje nie były więc pełne, wszechstronne. Rodziło to podejrzenia o złe zamiary. Nieufność wobec prywatyzacji utrwalały również doniesienia prasowe poddające w wątpliwość formy, skalę, tempo i efekty finansowe przekształceń własnościowych. Prywatyzację przedstawiano początkowo jako sposób na niemal powszechną szczęśliwość. Ta iluzja szybko prysła. Opisywane przypadki niechlujnej i przedłużającej się prywatyzacji wywoływały w zespołach pracowniczych poczucie braku perspektyw rozwoju zakładu. Powodowało to nierzadko niegospodarność i malejącą efektywność, prowadzącą do upadłości. prywatyzacji 570 Stanisław Jankowski Ludziom nie obeznanym z mechanizmami rynkowymi trudno było zrozumieć, że wielomiliardowy często majątek marnuje się, zamiast wytwarzać dobra. Prywatyzację na masową skalę przyszło przeprowadzać w okresie recesji gospodarczej, która ma charakter światowy. Przypisywanie prywatyzacji roli antidotum na recesję było błędem, gdyż do wyjścia z kryzysu stosuje się inne środki niż przekształcenia własnościowe. Prywatyzację — z ekonomicznego punktu widzenia — łatwiej byłoby przeprowadzać w okresie prosperity. Na przykład w Polsce w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, tylko że wtedy o prywatyzacji nie wolno było nawet wspominać. Przekształcenia własnościowe napotykają różnego rodzaju opory, protesty i strajki, a badania opinii społecznej wykazywały stały spadek poparcia dla prywatyzacji. Najbardziej krytycznie odnosili się do niej pracownicy sprywatyzowanych zakładów. Uważali, że na prywatyzacji najwięcej skorzystała kadra kierownicza, a najbardziej stracili robotnicy bez kwalifikacji. Prywatyzacja nie jest panaceum na złą kondycję firmy i niską wydajność. W opinii większości ankietowanych efektywność zależy wyłącznie od sprawnego zarządzania, a nie od formy własności. Zmiany struktury własnościowej są wprawdzie elementem koniecznym, ale nie wystarczającym do osiągnięcia wyższej efektywności. Należy ponadto przeprowadzić zmiany struktury rzeczowej, technologicznej, zatrudnienia i zarządzania. Trwający od 1990 r. proces prywatyzacji objął z końcem 1993 r. 4035 przedsiębiorstw państwowych, tj. 46% stanu z 30.06.1990 r. Dominującą formą prywatyzacji była likwidacja przedsiębiorstw państwowych spowodowana względami ekonomicznymi. Polegała ona zazwyczaj na upłynnieniu masy majątkowej przez przedsiębiorstwo w formie sprzedaży, wniesienia do spółki lub oddania w użytkowanie (leasing). Mienie pozostałe po likwidacji przejmował Skarb Państwa. Efektem prywatyzacji przez likwidację są spółki prawa handlowego. 26.4. Rola państwa w okresie transformacji systemowej W świecie realnym istniały, istnieją i z pewnością będą istnieć różne systemy Gospodarka gospodarki mieszanej. Odnosi się to do form własności, zakresu konkurencji, mieszana roli rynku i państwa, typów polityki gospodarczej, zakresu i form interwencjonizmu państwowego, organizacji i uprawnień instytucji rynkowych itd. Nie ma też jednego rynku, jest wielość rozmaitych rynków. Różnią się one specyfiką (barwą) narodową, regionalną lub lokalną. Wszystkie one w rozmaity sposób zazębiają się w poszczególnych państwach. Wizerunek tych rynków często staje się nieklarowny dla obserwatora lub badacza także przez 26. Transformacja systemowa w Polsce 571 różne — widoczne i niewidoczne — formy interwencji państwa lub władz lokalnych. Przykładanie do takich sytuacji — zmiennych w czasie — schematu, ograniczonego do pytania: ile państwa — ile rynku, jest ogromnym uproszczeniem. Próbuje się w ten sposób wtłoczyć skomplikowaną rzeczywistość gospodarczą i społeczną w z góry założone abstrakcyjne ramy, zamiast analizować tę rzeczywistość i dostosowywać do niej efektywne metody działania. W dobrze funkcjonującej gospodarce muszą istnieć komplementarne Rynek i zrównoważone relacje między rynkiem i państwem. W Polsce, w dalszym ' państwo procesie reformowania gospodarki, państwo winno przyczyniać się do wzmacniania gospodarki rynkowej. Należy unikać doktrynerstwa w stosunku do rynku, jak też wiary w omnipotencję polityków. Takie jednak postawy wyłaniają się z dotychczasowej dyskusji w Polsce na temat zakresu ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Rola gospodarcza państwa oceniana jest na ogół nie z punktu widzenia racjonalności gospodarowania, lecz wyznawanej doktryny. Wyznawcy koncepcji neoliberalnych przesadnie akcentują negatywne konsekwencje gospodarki państwowej, zwłaszcza z okresu istnienia systemu nakazowo-rozdzielczego. Natomiast zwolennicy społecznej gospodarki rynkowej lub gospodarki mieszanej akcentują przesadnie alokacyjne niesprawności rynku. Społeczna gospodarka rynkowa określana jest niekiedy jako trzecia droga rozwoju gospodarczego między skrajnym liberalizmem a totalitarnymi systemami stworzonymi przez Stalina i Hitlera. Rola i funkcje państwa w gospodarce muszą — z natury rzeczy — kształtować się odmiennie w warunkach funkcjonowania gospodarki w pełni rynkowej i w warunkach transformacji systemowej gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. W tym drugim przypadku potrzebna jest szczególnie aktywna polityka społeczno-gospodarcza państwa. Pierwszoplanowe jej zadania wiążą się z kształtowaniem warunków sprzyjających funkcjonowaniu mechanizmów rynkowych. W wyniku realizacji planu Balcerowicza w gospodarce polskiej zaszły liczne zmiany. Wprowadzono nowe lub znowelizowano istniejące normy w różnych dziedzinach prawa. Wprowadzono restrykcyjną politykę monetarną i fiskalną, „uwolniono" ceny, wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotówki i urealniono kursy obcych walut. Powyższe działania doprowadziły do ukształtowania się zespołu mechanizmów ekonomicznych składających się na obraz gospodarki zmonetaryzo- Gospodarka wanej4. Jest ona efektem dotychczasowej transformacji. Nie jest jeszcze zmonetaryzo-w pełni gospodarką rynkową, gdyż nie ma jeszcze sprawnego rynku wana finansowego, nie działa w pełni rynek pracy i cechuje się pewną sztywnością 4 Zobacz szerzej: Międz\ państwem a rynkiem. Dylematy politvki gospodarczej Polski. Raport PPRG. pr. zh. pod red. M. Okólskiego, Warszawa 1994. 572 Stanisław Jankowski Zadania państwa transformacji instytucjonalną. Taka gospodarka musi być nadal reformowana. Muszą być dokonywane dalsze przemiany instytucjonalno-systemowe, gdyż od ich szybkiego przeprowadzenia zależy możliwość wyrwania się gospodarki polskiej z przeciągającego się kryzysu. Reformy te prowadzą do rozszerzania wolności gospodarczej — głównej wartości gospodarki rynkowej. Wolność ta, ograniczona jedynie zasadami prawa i etyką biznesu (kształtowaną dopiero w Polsce), wyzwoli olbrzymi potencjał twórczy, który nie został do tej pory wyzwolony w gospodarce polskiej. W gospodarce rynkowej wzajemne stosunki podmiotów gospodarczych oparte są na zasadach wynikających z działania prawa wartości, jako regulatora tempa rozwoju ekonomicznego. Prawo to wyzwala konkurencję, która umożliwia kształtowanie cen pod wpływem popytu i podaży. Skutki konkurencji nie dla wszystkich są pozytywne. Dlatego część uczestników rynku zainteresowana jest w nieuczciwej konkurencji. Zaradzić takim praktykom może jedynie państwo przez swój aparat kontroli i represji. Mechanizm funkcjonowania gospodarki rynkowej prowadzi do podziału ludzi na posiadających i nie posiadających środki produkcji (kapitał). Obydwie grupy są wewnętrznie zróżnicowane pod względem wielkości posiadania kapitału, siły roboczej i wartości intelektualnych. Powstają konflikty między nimi na tle dostępności do dóbr zaspokajających potrzeby ludzkie. Arbitrem w sporach — przy pomocy prawa — może być jedynie państwo. Bierność państwa lub zbyt mocne zaangażowanie się po jednej stronie konfliktu może prowadzić nawet do obalenia władzy państwowej. Istotny obszar wzmożonej aktywności państwa w procesie transformacji gospodarki polskiej stanowi polityka otwarcia gospodarczego na zewnątrz, szczególnie na dopływ do kraju kapitału zagranicznego i zwiększony import towarów. Polska w najbliższej przyszłości nie jest w stanie o własnych siłach dokonać znaczącego postępu gospodarczego i dołączyć do grupy rozwiniętych państw europejskich. Konieczny jest zatem znaczny dopływ kapitału obcego, nowych technologii, nowoczesnych metod organizacji i zarządzania oraz otwarcie rynków zagranicznych dla firm polskich. Jest to zarazem warunek członkostwa Polski w Unii Europejskiej (UE), z końcem XX wieku. Jednak w ramach UE obowiązują zasady swobodnego transferu kapitałów (obok towarów, usług i ludzi) w formie inwestycji bezpośrednich. Na tych zasadach rząd polski starając się o przyjęcie do UE powinien — wzorem innych krajów UE — określić warunki dopływu kapitałów zagranicznych. Ich lokaty winny być uzależnione od tworzenia nowych miejsc pracy, wdrażania nowych technologii czy substytucji importu. Warunki te są konieczne do zapewnienia kontroli nad obcym kapitałem i ochrony ważnych interesów narodowych. Liberałowie uważają — w ślad za swym mistrzem A. Smithem — że państwo winno rozwiązywać tylko takie problemy gospodarcze i społeczne, 26. Transformacja systemowa w Polsce 573 w których jest niezastąpione, czyli działać w tzw. naturalnej sferze kompetencji państwa. Należą do niej następujące sprawy: • tworzenie i egzekwowanie porządku prawnego, który wyznacza podobnym jednostkom jednakowe wymagania i szansę, a więc nie tworzy komukolwiek sytuacji uprzywilejowanych; • reprezentowanie interesów narodu (racji stanu) wobec innych państw, czyli prowadzenie polityki zagranicznej i obronnej; • współudział w finansowaniu i nadzorze tych dziedzin infrastruktury ekonomicznej i społecznej, z których korzyści gospodarcze i społeczne będą większe od korzyści dla samych zainteresowanych, np. regulacja rzek, sadzenie lasów, badania naukowe, oświata, ochrona zdrowia; • stabilizowanie pieniądza narodowego, gdyż tylko państwo może być za to odpowiedzialne; ono też może sprzeniewierzyć się temu obowiązkowi ustalając — poprzez parlament — wydatki bez pokrycia; takie działania prowadzą do inflacji i dewaluacji waluty, inflacja zaś — poprzez wielokierunkowe, negatywne skutki ekonomiczne i społeczne — prowadzi do chaosu w gospodarce i pogorszenia koniunktury; • reagowanie na oczekiwania społeczeństwa dotyczące bezrobocia i zagrożenia bezpieczeństwa indywidualnego, w tym bezpieczeństwa efektów pracy i przedsiębiorczości gospodarczej. Państwo w naturalnej sferze swych kompetencji powinno tworzyć warunki działania dla wszystkich aktywnych jednostek w sferze gospodarczej i społecznej. Nie jest ono natomiast zdolne dobrze wykonywać — z pożytkiem dla społeczeństwa — mnóstwa szczegółowych interwencji na rzecz poszczególnych branż czy przedsiębiorstw. Nie pozwala na to ograniczona wiedza urzędników i polityków. Wiedza ta — nawiasem mówiąc — nigdy nie będzie adekwatna do racjonalności rzeczowej, niezbędnej do trafnego podejmowania decyzji. Trudno z góry przewidzieć przyszły zakres ingerencji państwa polskiego w sprawy gospodarcze. Zależeć to będzie m.in. od: • sprawności mechanizmów gospodarki rynkowej w stymulowaniu procesów rozwoju ekonomicznego, • stopnia zabezpieczenia socjalnego obywateli, • sytuacji międzynarodowej, choćby w postaci zagrożenia militarnego lub ekologicznego. Próby adaptacji na gruncie polskim rozwiązań neoliberalnych nie zdały egzaminu w okresie dotychczasowej transformacji. Państwo do tej pory Rola państwa bardzo selektywnie angażowało się w różne sfery życia gospodarczego. Było w dotych-ono praktycznie nieobecne w kształtowaniu polityki przemysłowej. Nie czasoweJ prowadziło zatem świadomej polityki przemysłowej. Struktura przemysłu nie s ormacjl tylko pozostaje bez zmian, ale niekiedy nawet się pogarsza. Kontynuacja takiej polityki hamuje restrukturyzację gospodarki i rozwój rynku kapitałowego, a w konsekwencji transformację. Tak rozumiana i realizowana liberalna przebudowa jest szkodliwa. 574 Stanisław Jankowski Państwo równocześnie bardzo mocno zaznaczało swą obecność i aktywność w zakresie podatków. Istnieje wiele różnych podatków, a wysokie stopy podatkowe hamują rozwój przedsiębiorstw — zwłaszcza publicznych. W procesie transformacji chodzi o zmianę, a nie o zanik regulacyjnych funkcji państwa. Używając przenośni można i trzeba zapytać, czy transformacja to budowanie nowego gmachu, czy rekonstrukcja istniejącego z nowymi elementami, inną przestrzenią i nowym wystrojem. Wydaje się, że w pierwszych dwóch latach reformy twórcy nowego ładu ekonomicznego i społecznego uważali, że potrzebny jest nowy gmach. Obowiązywała w nim pełna wolność w zakładaniu i funkcjonowaniu przedsiębiorstw prywatnych. W liberalizacji prawa gospodarczego posunięto się aż do likwidacji aparatu policyjnego ścigającego przestępstwa gospodarcze. Na przykładzie krajów azjatyckich widać, że państwo może odegrać ogromną, pozytywną rolę w konstruowaniu kapitalizmu. Nie chodziło tam o hamowanie rynku, lecz o swoistą kurację witaminową dla rodzimej przedsiębiorczości, niezdolnej na początku konkurować na rynku międzynarodowym. W Polsce zabrakło również większej opiekuńczości państwa, która przeciwdziałałaby desperacji dużych grup społecznych. Wyraźnie „odpuszczono" sobie także edukację, jakby nie widząc związku między poziomem wykształcenia społeczeństwa a tempem rozwoju gospodarczego. Od 1992 r. zauważyć trzeba powolną i najczęściej nieśmiałą zmianę poglądów na temat transformacji, jej tempa i metod realizacji. Pragmatyczne podejście do reformy nakazywało zwrócić większą uwagę na kapitał krajowy w prywatyzacji, a rozdawnictwa części akcji pracownikom nie traktowano już jako „bolszewizmu". Podejmowano też walkę z bezrobociem, ograniczano import i popierano krajowych producentów. 26.5. Rola rynku i państwa w zmianach strukturalnych W procesie rozwoju gospodarczego zmieniają się relacje między poszczególnymi elementami systemu ekonomicznego, zwane zmianami strukturalnymi lub restrukturyzacją. Następują one w zakresie własności, organizacji, produkcji, zatrudnienia, kwalifikacji, technologii wytwarzania, struktury społecznej i jakości powyższych dziedzin. Dotychczasowa struktura gospodarcza w Polsce kształtowana była głównie metodami administracyjnymi, z inspiracji politycznych lub ideologicznych. Preferowano rozwój przemysłu ciężkiego, wzrost produkcji przy niedocenianiu jej jakości, własność państwową i scentralizowany system zarządzania, który hamował przedsiębiorczość, zniechęcał do innowacji i stwarzał warunki do marnotrawstwa zasobów. 26. Transformacja svstemo\va w Polsce 575 Błędy w dotychczasowej polityce strukturalnej państwa powinny być Rola rynku — zdaniem liberałów — wyeliminowane poprzez przyspieszenie procesu prywatyzacji, jako jedynej drogi prowadzącej do racjonalnych przekształceń strukturalnych i do zmiany zachowań przedsiębiorstw na bardziej rynkowe. Zachowania rynkowe polegają na bezwzględnym eliminowaniu wszystkich jednostek nieefektywnych lub nisko efektywnych i na promowaniu przedsięwzięć rokujących wysoką efektywność, zdolnych zapewnić produkcji krajowej konkurencyjność na rynkach międzynarodowych. Droga ta prowadzi jednak do nadmiernego regresu produkcji i masowego bezrobocia. Zbyt radykalna „destrukcja uzdrawiająca" prowadzi do długotrwałego pogorszenia warunków bytu społeczeństwa i utraty jego poparcia dla programu transformacji. Przeciw przyznaniu siłom rynkowym decydującego wpływu na kształtowanie nowej struktury wysuwane są następujące obiekcje: • zakres niezbędnych zmian systemowych jest olbrzymi, a sprawność i siła oddziaływania mechanizmu rynkowego w fazie przekształceń systemowych jest jeszcze ograniczona z powodu słabej konkurencji i niedostatecznie wykształconych rynków zasobów, • przekształcenia strukturalne na taką skalę grożą wystąpieniem różnych negatywnych następstw społeczno-ekonomicznych, którym zaradzić może jedynie państwo, • jeśli istotą restrukturyzacji jest przedkładanie jednych sfer wytwórczości, technik wytwarzania, skali produkcji lub form własności i organizacji nad inne, to zadania tego w obecnych warunkach może podjąć się tylko państwo, gdyż tylko ono jest zdolne do zróżnicowanego traktowania różnych obszarów gospodarki, • w dzisiejszym świecie wszystkie rozwinięte państwa kapitalistyczne prowadzą aktywną politykę strukturalną i nie stosują koncepcji pełnego liberalizmu. 26.6. Społeczne warunki budowy kapitalizmu Kapitalizm to nie tylko rynek i zbiór instytucji, które można wkomponować w dowolne otoczenie. Jest to całościowy wzór cywilizacyjny, a nie dowolna układanka. Program demokratycznego kapitalizmu nabiera sensu wtedy, gdy obok przełomowych zmian w gospodarce uwzględnia potrzebę szeroko zakrojonej modernizacji życia w Polsce. Kapitalizm ma wiele odmian, ale w każdym udanym wcieleniu wymagał przełamania postaw i obyczajów, które są nieprzychylne mechanizmom rynkowym i krępujące dla przedsiębiorczości. Zawsze tylko część swojskiego, narodowego dziedzictwa mogła odnaleźć się w nowej kapitalistycznej syntezie, chyba że był to kapitalizm peryferyjny z enklawami wzrostu i nowoczesności, kontrastującymi z zastygłym w bezruchu, dobrze zakonserwowanym otoczeniem. Nie to jednak jest 576 Stanisław Jankowski celem w Polsce. Musimy więc mieć przed oczyma całościowy plan reformatorski. Im szybsze będą zmiany struktur i dynamiczniejszy rozwój gospodarki rynkowej, tym pilniejsze będą procesy dostosowawcze i tym mniej miejsca pozostanie na konserwatyzm. Dokonującemu się obecnie, po raz pierwszy, eksperymentowi przejścia od socjalizmu do kapitalizmu brakuje docelowej wizji porządku (ładu) Potrzeba wizji społecznego, na bliższą i dalszą przyszłość. Potrzebna jest zatem teoria rozwoju transformacji. Jej brak obecnie wypełniają cząstkowe wyobrażenia poszczególnych polityków lub grup interesów. Często są to mity i ideologiczne uprzedzenia. Wspólna wizja rozwoju kraju, reprezentowana przez charyzmatycznego przywódcę, zarażałaby społeczeństwo i spajała ludzi wokół nowych zadań. Niestety politycy, nawet najwyższego szczebla, zamiast pracy nad takim programem, walczą o swoje prerogatywy, często wyśmiewani i pogardzani. Dlatego brak społecznie akceptowanego, docelowego programu transformacji ustrojowej jest istotną przyczyną nadmiernych kosztów obecnych reform. W każdym procesie zmian, a w warunkach obecnego chaosu szczególnie, zmieniają się pozycje, prestiż i dochody wielu grup społecznych. Wywołuje to niezadowolenie, grożące wybuchem gniewu i nienawiści. Taki wybuch byłby największym zagrożeniem dla transformacji ustrojowej. Dlatego zadaniem nauk społecznych jest m.in. pomoc w stworzeniu strategicznego programu przebudowy struktury gospodarki i społeczeństwa. Indeks nazwisk Adamowski K. 300 Aftalion A. 551 Albert M. 126, 138 Albinowski S. 460 Ansoff I. 313 Arystoteles 14, 15, 34 Balcerowicz L. 49, 523, 564-567, 571 Halicki W. 446 Barteczko K. 542 Baryłko B. 209 Baudeau N. 36 Beckhard R. 266 Begg D. 43 Behrens W.W. 99, 100 Bekrens W. 291 Bell D. 231 Bertolanffy L., von 301 Beveridge W.H. 228 Bialoń L. 70, 72, 302, 317 Bieńkowski W. 135 Bismark O., von 44 Blaug M. 32, 37, 38. 40, 42 Bloom H. 305 Bocian A. 542 Boulding K.E. 99 Bożyk P. 511. 513. 523 Brown H.P. 32 Brown R. 117, 120 Budnikowski A. 531 Burns A.F. 452 Calori R. 305 Came F. 449 Cantillon R. 37 Castemow I. 307 Ciamaga L. 513 Cichy J. 309 Clark C. 230 Clark J.M. 42, 551 Cobb C.W. 373 ColanderD.C. 124 Commons J.R. 42 Comte A. 50 Condillac E.B. 37 Condorcet J.A.N. 50 Cournot A.A. 28 Crozier M. 266 Czarny B. 330 Czerwińska E. 426 Danziger S.H. 249-251 Daszkowski J. 253 Dembowski J. 101, 103 Deniszczuk L. 248, 249, 253 Dietl J. 319, 330 Domańska E. 354 Domański S.R. 351 Domar E. 372 Domaszewicz R. 249. 352 Dopfer K. 30 Dornbusch R. 43 Douglas P.H. 228. 373 Drucker P.E. 74. 312 Dugens R. 270 Dylus A. 330 Einstein A. 21 Elżbieta I 380 Emerson H. 299 578 Indeks nazwisk Engel E. 188, 189 Engels F. 47 Eucken W. 142, 144, 145 Ewijk C., van 449-55 l Fayol H. 300 Eischer S. 43 Fisher A. 230 Ford H. 300 Forrester J.W. 99 Fourastie J. 221, 230 Friedman M. 45, 46. 93, 125, 413, 417, 541, 543, 544. 546, 567 Galbraith J.K. 20. 42, 44. 57, 77 Gaś P. 270 Gasparski W. 319, 330 Gaulle Ch.A., de 430, 474 George L. 44 Gidley W. 43 GiffenR. 153, 177,246 Gilbrett F. 300 Gilbrett L. 300 Gimpel J, 11 Gini C. 250 Ginsbert-Gebert A. 108 Goetl W. 113 Goldsmith A. 266 Golinowska S. 249, 252, 255 Gomułka S. 114, 350 Gossen H.H. 237, 239 Grabowski P. 35 Grabski S. 15 Graszczuk A. 309 Gresham T. 34. 380 Grosser D. 137, 564 Grud/.ewski W.M. 269 Gurley G. 47 Habermas J. 142, 144 HalTer M. 269 Haeckel E. 97 Hali R.E. 539. 542. 548. 558 Hansen A.H. 228. 446. 457 Hansen G. 325. 330 Harrod 370-372 Hayek F. 46 Hawronek P.M. 291 Heckescher E. 499 Hegel G.W.H. 50. 142, 143 Hejduk 1. 269 Hesselbein F. 266 Hicks J.R. 27, 43 Higgins B. 457 Hilderbrand B. 39. 40, 145 Hitler A. 64, 571 Hurae D. 35 Jabłońska A. 450. 461 Jachna T. 288 Jacobson J. 117 Jan Paweł II 327 Jevons W.S. 39 Juglar R.J.C. 448, 450 Kalin R.F. 133, 550 Kaldor N. 43 Kalecki M.43, 134, 354, 502 Kaleta J. 426 Kamerschen D.R. 17,48,53, 111, 112, 131, 167. 168, 232, 392. 434, 539. 548, 550 Kanter R.M. 266 Kapp W. 98, 110 Kasperek M. 267 Kawecka-Wyrzykowska E. 531 Keynes J.M. 38, 42, 43, 46, 61, 124, 125, 226, 227, 369, 443, 445, 455, 456, 459, 543, 550, 551, 554 King A. 119 Kirchoff G.R. 22 Kisiel-Łowczyc A.B. 531 Kisielnicki J. 30 Kitchin J. 448, 450 Klein L. 46, 71, 74 Kline S.J.,71 Klimczak B. 330 Knies K. 39. 40 Knight F. 46 Kołodko G. 430 Kondraliew N.D. 448-451 Kopernik M. 34. 380 Kornai J. 49. 54 Kosek-Wojnar M. 427 Kotarbiński T. 81 Kotler P. 190 Kotliński W. 209 Kowalik T. 134 Kozłowski S. 104. 114 Koźmiński A.K. 299, 302. 304 Kreikebaum H. 313 Krzyżanowski A. 15. 38 Ksenofont 14, 15, 34 Kuhn T. 71 Kukliński A. 84, 110 Indeks nazwisk 579 Kuznets S. 66 Kwialkowski E. 228 Kwiatkowski S. 114 Laffer A. 125, 432 Laidler D. 45 Landreth H. 124 Lange O. 15, 25, 81, 133, 142, 332 Leon XIII 322 Liberska B. 514 Lindbeck A. 48 Lipiński E. 35, 36, 38 Lipscy R.G. 232 List F. 40, 41, 142 Lucas R. 44 Ludwig XV 35 Luttwak E. 11, 94, 513, 520 Maier H. 140 Mampden-Turner Ch. 305 Mandeville B. 233 Marchesnay M. 273 Marciniak S. 73, 115, 141, 252, 351, 428, 511,513 Marshall A. 16, 20, 38, 111, 154, 173, 176 Marshall G.C. 473 Marks K. 15, 38, 46, 47, 50, 142, 144, 171, 448, 455 Martin H.P. II, 78, 94, 96 Mayer T. 33 Mazowiecki T. 564 Mc Carthy E.J. 192 McKenzie R.B. 17, 48, 53, 111, 112, 167, 168, 232. 392, 434, 548, 550 Meade J. 43 Meadows D.H. 85, 99, 100 Meadows D.L. 85, 99. 100 Mendelson L. 452 Menger C. 39 Merton R.C. 214 Mikos J. 209 Mili J.S. 15, 38 Minford P. 44 Misala J. 513. 523 Mishan E.J. 119, 358 Mitchell W.C. 421, 452 Montchretien A. 14, 34 Monteskiusz Ch. 35, 50 Musiał G. 143 Muller A.H. 40. 41 Myrdal G. 30 Nardinelli C. 17, 48, 53, 111, 112, 167, 168, 232, 392, 434, 548, 550 Nefiodow L. 449 Newton I. 22, 210 Niedomagała J. 282 Nizard G. 275, 303 Nordhaus W.D. 17, 45-48, 128-130, 238, 247, 250, 251, 538, 545, 548, 552, 553 Nordyke J.W. 52 Nowak Z. 308 Obłój K. 302 Obrębski T. 70, 72, 115, 344, 428 Ohlin B. 499 Okólski M. 571 Oręziak L. 479 Owsiak S. 427 Pareto V. 50, 55, 96, 240 Pazio N.M. 233 Pazio W.J. 233 Peccei A. 85 Penc J. 311 Peters H.R. 19 Peters T.J. 268, 303 Petty W. 233 Phelps O.W. 218 Phillips A.W. 231, 232, 416, 417, 547, 548 Pierścionek Z. 273 Pigou A.C. 44, 112 Piotrowski W. 299, 302 Piskozub A. 449 Podobiński A. 101, 104 Porwit K. 330 Poskrobko B. 307 Posner M. 499 Prandecka B. 113 Puławski M. 513, 523 Quesnay F. 28, 35-37 Randers J. 85, 99, 100 Rakowski M.F. 563 Reagan R. 61. 125, 135, 544 Rekowski M. 450 Ricardo D. 15, 38, 50, 171, 173, 458, 497 Rifkin J. 124 Robbins L.Ch. 16 Robinson J. 125 Roscher W.B. 39, 40 Rostow W.W. 142, 144 Rożnowska M. 511 580 Indeks nazwisk Sachs J. 486 Saint-Simon C.H. 50 Sajkiewicz B. 248, 249 Samuelson P.A. 17, 45-^8, 128-130, 135, 238, 247, 250. 251.538 Sargent T. 44, 499, 539, 545, 548, 552, 553 Say J.B. 38. 46, 74 Scharp Paine L. 325 Schmoller G. 39 Schnitzer M.C. 52 Scholz Ch. 267 Scholes M.S. 214 Schónberg G.F. 39 Schultz T.W. 139 Schumann H. 11, 78. 94, 96 Schumpeter J.A. 113, 446, 450, 452, 457 Senge P. 268, 301 Shackle S.L.S. 125 Sierpińska M. 288 Simonde de Sismondi J.C.L. 15 Simons H.C. 46 Skarbek F. 41 Smith A. 15, 20, 37, 38, 40, 41, 50, 124, 128, 171, 173,458,497,572 Solow R. 372, 373 Sosenko K. 330 Stalin J.W., właśc. Dżugaszwili I. 571 Starewicz J. 359 Strange S. 95 Sulmicki P. 553 Supiński J. 15 Surówka K. 427 Sweezy P.M. 457 Tanzie W. 432 Tarczyński W. 202 Taylor E. 15-17, 29, 34, 38, 40 Taylor F. 299 Taylor J.B. 542. 548, 558 Thant, U. 99 Thacher M. 125 Thurow L.C. 11, 95, 114, 136, 138, 140, 141 Tinbergen J. 101 Tobin J. 43, 252, 544 Tomala J. 354 Trompenoars A. 305 Turę N. 125 Turgot J. 37 Tymowski A. 233, 249 Yeblen T.B. 42. 153, 177, 246 Veit-Wilson J. 251, 252 Yickrey W. 133, 134 Wallace N. 44 Walras L. 39, 50 Wasilewski L.L. 114 Watermann R.H. 268 Weber M. 300 Weinberg D.H. 249, 251, 303 Wernik A. 555, 557 Wierzbicki J. 426 Winnisky J. 125 Wojtyna A. 436 Wolf E.C. 117, 120 Woot P., de 305 Worswick G.D.N. 33 Woydt A. 449 Yip G.S. 304 Zawadzka Z. 405 Zimniewicz K. 264, 267, 307 ŻyliczT. 99, 112 Indeks rzeczowy Agregowanie 174 Akcje 194, 202, 205-207, 208 Akumulacja 333 - finansowa 391 Alianse strategiczne 265 Amortyzacja 325 Analiza ekonomiczna - holistyczna 29 - marginalna 28 - narzędzia i metody 27 - SWOT/TOWS 312 - systemowa 29 Aprecjacja 469 Aukcje 150 Autarkia 34, 64 Automatyczne stabilizatory koniunktury 461 Banki 384-385 - bilans banku 392-393 - centralne 385 - funkcje banku centralnego 385 - handlowe (depozytowo-kredytowe lub komercyjne) 385 - instytucje bankowe i parabankowe 385 - kasy oszczędnościowe 385 - kreacja pieniądza 392-397 - niebankowe instytucje finansowe 385-386 - operacje pasywne i aktywne 386, 388 - o statusie specjalnym 385 - oszczędnościowo-pożyczkowe 385 - system bankowy 384 - zysk banku 391 Banknoty 378 Bankomaty 379 Bankowość domowa 380 Baza monetarna 396 Bezrobocie 226-230 - chroniczne 228 - dobrowolne 227 - frykcyjne 227 - naturalne 228 - nieefektywne 228 - przymusowe 228 - sezonowe 227 - strukturalne 228 Bilans - banku 392 - deficyt bilansu płatniczego 477, 468, 492 - handlowy 493 - nadwyżka bilansu płatniczego 468, 495 - obrotów - - bieżących 493 - - finansowych 494 - - kapitałowych 494 - pojęcie 467, 468, 469, 493, 495 - płatniczy Polski 467-469, 495-496 - przedsiębiorstwa 288 - równowaga bilansu płatniczego 467, 469 Bimetalizm 377 Budżet - deficyty budżetowe małe i wielkie 556 - funkcje 426 - lokalny 425 - optymalna stopa redystrybucji 427-428 - państwa 425 - państwa, przykłady 429 - polityka deficytu budżetowego 429, 554 - równowaga budżetowa 434 582 Indeks rzeczowv - sposób prezentacji 429-430 - sposoby przywracania równowagi 434 i następne - struktura 427-429 - wydatki 426 - źródła dochodów 426 Budżety gospodarstw domowych 187, 253 Cashflow 289 Ceny - administrowane 164 - bieżące 160 - czynników produkcji 151, 157 - deflator cen PKB 357, 407 - dobór i usiug konsumpcyjnych 174 - dobór substytucyjnych i komplementarnych 151. 152, 175 - funkcje cen 173-175 - - informacyjna 173-174 - - redystrybucyjna 174 - - stymulacyjna 174-175 - kartelowe 164 - katalogowe i kalkulacyjne 164 - lider cenowy 182 - maksymalne 164, 165 - minimalne 164, 166 - ogólny poziom cen 383 - orientacyjne 167 - państwowa kontrola 164 - porozumienia cenowe 170 - przywództwo cenowe 164, 170 - relacje cen 173, 174 - równowagi rynkowej 159, 160, 163, 164 - skupu produktów rolnych 174 - struktura cen 174 - subwencjonowanie cen 167, 174 - światowe 174 - urzędowe 164 - wewnętrzne 174 - wojna cenowa 170 - wolnorynkowe 164 Ceny na nowe produkty i usługi 283 - formuła cenowa „koszt plus" 283 - formuła cenowa oparta na kosztach zmiennych 283 - model popytowo-cenowy 283 Certyfikaty złote 377 Ceteri.i paribus 31. 153, 157 CETO 205 Clearing dwustronny 501 - wielostronny 501 Cło 174, 505 Consulting międzynarodowy 525-526 Cykl - deformacja cyklu koniunkturalnego 460 - elementy 460 - fazy 452 - identyfikacja 451 - Juglara 448 - Kitchina 448 - Kondratiewa (długie) 448 - koniunkturalny 446 - periodyzacja 452 - polityczny 446 - regionalny 447 - specjalny 447 - super długi 449 - teorie cyklu koniunkturalnego 454-457 - - Keynesa 455-456 - - Marksa 445 - — sekularnej stagnacji 457-458 - - Schumpetera 457 - trendy 447 Czeki 388 - podróżne 391 Czynniki produkcji 173 - ceny czynników produkcji 156, 157 - nakłady czynników produkcji 157 - produktywność 70 - teoria czynników produkcji 20 Decyzje gospodarcze - konsumenta 236 Deflacja 404 Deflator cen PKB 407 Depozyty (wkłady) 396 i następne - na żądanie (a rafa) 396 - pierwotne 394 - rezerwowe 393 - stopa oprocentowania depozytów 387 - terminowe 386 Deprecjacja 469 Deregulacja i „reaganomika" 135 Dewaluacja 467-468, 506 Dewizy 378-379 - kursy 466 - - centralny 466, 467, 470 - - parytetowy 466, 467, 469 - - rynkowy 466, 467 Dług publiczny 434, 554 - krajowy 435 - zagraniczny 435 - źródła pokrycia 435 Indeks rzeczowy 583 Dobra - czyste dobra ekonomiczne 135 - dalszych rzędów 171 - gospodarcze 172 - komplementarne 152, 186 - luksusowe 187, 189 - niegospodarcze 172 - niższego rzędu 187, 188 - pierwszego rzędu 171 - pierwszej potrzeby 187, 189 - substytucyjne 152, 186 - wyższego rzędu 188 Dobrobyt - ekonomiczny 92 - społeczny 93 Dochody gospodarstw domowych - linia ubóstwa w UE 251 - miernik rozkładu dochodów (współczynnik Gi-niego) 250 - rozkład 250 - zjawisko ubóstwa w Polsce 252 - zróżnicowanie 250 Dochody ludności - nominalne 151 - pieniężne 173 - realne 151 Dochód narodowy - a ceny 337 - a zanieczyszczenia 105 - metoda liczenia 335-337 - podział - - ostateczny 343 - - pierwotny 341 - - wtórny 342 - pracochłonność dochodu narodowego 352 - struktura 338 - tempo wzrostu 348 - wolumen 337 Dumping 506 Dysproporcje gospodarcze 20 Dystrybucja 191, 192, 193 Efekt - cieplarniany 106, 522 - dochodowy 155, 246 - spekulacyjny 152 - substytucyjny 154, 246 Efektywność - a skuteczność 259 - majątku 351 - produkcji 70 - uniwersalny wskaźnik efektywności 295 - zakupy licencji 297 Ekologia 97 - cele polityki ekologicznej przedsiębiorstw 307 - ekozarządzanie 307-308 - zadania 98 - zarządzanie ekologiczne 306 Ekonomia - dobrobytu 93 - a inne nauki społeczne 26 - a polityka gospodarcza 20 - głównego nurtu 46, 545 - instytucjonalna 42 - instytucjonalizm 41 - jako system naukowy 16 - kierunek - - keynesistowski 42 - - monetarystyczny 44 - - subiektywistyczny 48 - makro-, mezo-, mikroekonomia 18, 19 - marksowska 47 - nauką nomotetyczną 22 - negowanie nomotetycznego charakteru ekonomii 39 - normatywna 21 - polityczna 14 - potrzeba studiowania myśli ekonomicznej 32 - pozytywna 21 - przedmiot 16 - radykalna, główne tezy 47 - społeczna 15 - szkoły - - historyczna 39 - - klasyczna 37 - teoria ekonomii 21 Ekonomiczne - kategorie 16 - prawa 22 - zjawiska 16 Ekosystem 97 Eksport 156, 492 - niezbędny 493 Elastyczność - cenowa - - podaży 183-185 - - popytu 175-180 - - popytu a przychody firm 180-182 - determinanty cenowej elastyczności podaży 185 - determinanty cenowej elastyczności popytu 177-178 - dochodowa popytu 186-187 - łukowa 175, 178-180 - mieszana (krzyżowa) popytu 185-186 584 Indeks rzeczowy - punktowa 175 - współczynnik - - cenowej elastyczności podaży 183-184 - - cenowej elastyczności popytu 175-177 - - elastyczności mieszanej popytu 185-186 - - dochodowej elastyczności popytu 186-187 - znaczenie dochodowej elastyczności popytu 187-188 Etyka biznesu - pojęcie 319 - wolność a etyka 321 Europejski Obszar Ekonomiczny (EEA) 534, 535 Europejski System Walutowy 477-481 - ECU (Europejska Jednostka Monetarna) 477-478 - etapy wprowadzania EURO 479-480 - EURO 479-480 - Europejski System Banków Centralnych 480 - korzyści wprowadzania EURO 481 - kryteria zbieżności ekonomicznej 478-479 - Unia Gospodarczo-Walutowa 478, 479 - „wąż w tunelu" 476 Factoring 398 Firma 257 - kapitał firmy 270 Formacja 143 Franchising 265 Fundusz - nabywczy 148 - powierniczy 200 - swobodnej decyzji 187, 188 Funkcje cen - informacyjna 173-174 - redystrybucyjna 174 - stymulacyjna 174-175 Giełdy 150 - amerykański model 195 - „goście giełdy" 189 - gracz 210 - fundusze powiernicze 200 - indeksy giełdowe 215-216 - instytucje na polskim rynku giełdowym 199 - inwestor 209-210 - Komisja Papierów Wartościowych i Giełd 199 - Komputerowy Informator Giełdowy (KING) 207 - Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych 200 - makler 198 - niemiecki model 196 - największe giełdy 196 - notowania 215 - papierów wartościowych 150, 195 - pieniężne 150 - prawa poboru 203 - rodzaje 195 - spekulant 210 - struktura organizacyjna 197-198 - towarowe 150 - transakcje giełdowe - - arbitrażowe 215 - - forward 214 - - futures 213-214 - - natychmiastowe 211 - - terminowe 211 - - opcje 211-212 - usług 150 - Warszawska Giełda Papierów Wartościowych 195 - Warszawski Indeks Giełdowy (WIG) 216 - wskaźnik - - C/WK 208-209 - - C/Z 208 - zasada marking to market 215 - znaczenie (giełd papierów wartościowych) 196-197 - zyski i straty inwestorów 210 Globalne problemy rozwoju współczesnego świata - demograficzne 517-519 - środowiska naturalnego 522-523 - zadłużenia 485-486 - zasobów surowcowych i energetycznych 520-522 - żywnościowe 519-520 Głód - ilościowy (jawny) 519 - jakościowy (strukturalny) 519 Gospodarka - centralnie kierowana 53 - jako system 49 - mieszana 52 - monokulturowa 503 - nakazowo-rozdzielcza 53 - naturalna 50 - otwarta 503 - rynkowa 51 - rynkowa mieszana 51 - społeczna gospodarka rynkowa 58 - system funkcjonowania 52 - wolnorynkowa 50 Gospodarka narodowa 65, 66 - kryteria nowoczesności 68 - struktura własności 67 Indeks rzeczowy 585 Gospodarka światowa 511-537 - główne cechy globalizacji 514-516 - główne problemy globalne 517-523 - istota globalizacji 514 - międzynarodowy przepływ czynników produkcji i usług 523-529 - podmioty gospodarki światowej 512, 513, 529-537 - pojęcie 511 Gospodarowanie siłą roboczą 218 - definicja 218 - zakres 218-221 Handel zagraniczny - a kraje słabo rozwinięte 507 - a kraje wysoko rozwinięte 508 - a wzrost gospodarczy 502 - ceny 500 - eksport 492 - funkcje - - efektywnościowa 502-503 - - zasobotwórcza 501-502 - import 492 - - niezbędny 493 - instrumenty polityki handlowej 505-506 - korzyści 502 - obroty 492 - pojęcie 492 - rozliczenia 501 - saldo 492 - struktura - - gospodarcza 493 - - rodzajowa 493 - teorie 496-499 - terms of trade 500 Handel zagranicznymi długami 486 Hiperinflacja 405 Hipoteza racjonalnych oczekiwań (HRO) 44 Holding 168, 265 Horyzont wzrostu 271 Import 156, 492 - niezbędny 493 Indeks - giełdowy 215-216 - NYSĘ (New Stock Exchange) 216 - WIG (Warszawski Indeks Giełdowy) 216 - W1RR (Warszawski Indeks Rynku Równoległego) 216 - wzrostu cen konsumpcyjnych (wzrostu kosztów utrzymania — CPI) 187, 406 Inflacja 404 - a bezrobocie 416 - a dewaluacja 418, 467 - kurs walutowy 411, 418 - a polityka fiskalna 409 - a podaż pieniądza 413 - a redystrybucja dochodów i majątku 415 - a ucieczka kapitału 418 - a ucieczka w dobra rzeczowe 152, 418 - a wzrost gospodarczy 417 - definicja i geneza 404 - długotrwała 152 - galopująca 405 - hiperinflacja 405 - inercyjna 413 - jawna 405 - mierzenie 406-407 - międzynarodowy transfer inflacji 411 - oczekiwania inflacyjne 152, 412, 416 - pchana przez zyski 410, 412 - podażowa (kosztowa) 410 - polityka antyinflacyjna 418-420 - popytowa 408 - przyczyny 407 - rodzaje 408 - skutki 414-418 - spirala inflacyjna 411 - stopa przewidywanej inflacji 387 - strukturalna 412 - tendencje inflacyjne 401 - teoria keynesistów 414 - teoria monetarystyczna 413-414 - ukryta 405 - umiarkowana 405 - wysoka 152 Infrastruktura - cechy 109 - rynkowa 150 - ujęcie 109 Innowacje 71, 113 - a ochrona środowiska 113 - a postęp techniczny 70 - ekologiczne 113 - innowacyjność w Polsce 114 - kształtowanie procesów innowacyjnych 115 - liniowy model innowacji 72 - nieliniowy model innowacji 73 - pojęcie i rodzaje innowacji 73 - produktowe 314 - przyczyny słabej innowacyjności w Polsce 113 - typologia innowacyjnych strategii rozwoju 316, 317 - w sferze zarządzania 314 586 Indeks rzeczowy - zarządzanie innowacjami 314 i następne Innowacyjność przedsiębiorstw 314 - analiza otoczenia innowacyjnego 315-316 - warianty strategii innowacyjnych 316-317 Instrumenty polityki pieniężno-kredytowej Banku Centralnego - bezpośredniego sterowania 402, 403 - lombard 400, 401 - operacje otwartego rynku 401, 402 - polityka walutowa 402 - redyskonto weksli 400 - stopa rezerw obowiązkowych 399, 400 Instytucje na polskim rynku giełdowym 199-202 - biura maklerskie 198 - Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych 200 - fundusze powiernicze 200 - Komisja Papierów Wartościowych i Giełd 199 - Narodowe Fundusze Inwestycyjne 201 - towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne 201 Integracja gospodarcza - ASEAN 536 - CEFTA 535 - EFTA 534 - MERCOSUR 537 - NAFTA 536 - organizacje 529-537 - pojęcie 531-532 - Strefa Wolnego Handlu: Polska — kraje EFTA 535 - SPARTECA 536 - Unia Europejska 508, 532-534 Interes własny — motyw działania 321-322 Interwencjonizm państwowy 62 - automatyczne stabilizatory koniunktury gospodarczej 461 - cele 460 - instrumenty i formy 461-464 - wczesny 458 - współczesny 459 Inwestycje - brutto 353 - cykl projektu inwestycyjnego 290 - netto 353 - ocena projektów 290 - struktura 355 Inwestycje zagraniczne - bezpośrednie 493, 524 - portfelowe 493, 524 Jakość życia 345 - zawodowego 259 Jednolity Akt Europejski 533 Joint ventures 265 Kapitalizm - kasynokapitalizm 95 - turbokapitalizm 93 Kapitał firmy 270 - niewidzialny 274 - trwały i obrotowy 271 - własny i obcy 270 Kapitał ludzki 18 - definicja 139 - istota i cechy 139 - kapitał duchowy a kapitał ludzki 40 Kapitałochłonność - całkowita 352 - inwestycji 353-354 Kartel 168, 169 Kategorie ekonomiczne 16 Klauzula Największego Uprzywilejowania (KNU) 505 Klauzula Narodowa 505 Koncepcja statku kosmicznego „Ziemia" 99 Koncern 169 Konglomerat 169 Koniunktura - automatyczne stabilizatory 461 - ekspansja gospodarcza 460 - pojęcie 437 - recesja gospodarcza 460 Konkurencja 150 - cenowa 150 - doskonała 167 - monopolistyczna 169, 170 - oligopolistyczna 170 - pozacenowa 150, 170 - walka konkurencyjna 150 - w skali międzynarodowej 516 - zasady konkurencji pozytywnej 325, 326 Konsument - dochód 236 - plan gospodarowania 236 - punkt równowagi konsumenta 242, 243 - równanie bilansu konsumenta (równanie budżetowe) 243 Konsumpcja - a dochód 235 - a oszczędności 236 - a użyteczność 235 - decyzje konsumenta 236 - egoizm konsumenta 236 - krańcowa skłonność do konsumpcji 367, 368 K K K K K Kc Kc Kr Kr Kr Indeks rzeczowy 587 Kontyngenty 505 Korporacje transnarodowe 512-513 Korzyści - skali 263, 280 - zewnętrzne 112 Koszyk walut 466, 470 Kos/ty działalności przedsiębiorstw 278 - całkowite (ekonomiczne) 278 - ekologiczne 282 - elementy kosztów 277 - jednostkowe 281 - krańcowe 280 - kryteria klasyfikacji kosztów 278 - księgowe 278 - najlepszego zastosowania 277 - operacyjne banku 391 - planowane 281 - produkcji 278 - przeciętne 286 - rzeczywiste 281 - społeczne 110, 111 - stałe 280 - subadytywne 131 - układ - - funkcjonalny 279 - - kalkulacyjny 279 - - rodzajowy 279 - ukryte 278 - wytwarzania 157 - zewnętrzne 111, 282, 283 - zewnętrzne a koszty społeczne 110 - zmienne 280 Korzyści skali 263, 280 Koszty utrzymania - wskaźnik 187, 406 Kraje Trzeciego Świata 485-486 Krańcowa stopa substytucji 242 Kredyty - bankowe 482 - długoterminowe 388, 482 - finansowe 482 - hipoteczne 390 - kupieckie 483 - krótkoterminowe 388, 482 - lombardowe 397, 400-401 - międzynarodowych instytucji finansowych 482 - obligacyjne 390 - państwowe 482 - redyskonto weksli 400 - refinansowe 386, 400 - stopa oprocentowania 390-391, 400, 403 - średnioterminowe 388, 482 - towarowe 482 - wekslowe 483 - w rachunku otwartym 386, 387, 483 - zabezpieczenie 388, 389, 390 - zagraniczne 482 - zdolność kredytowa 388 Kryzys 453 Krzywe - budżetowa 243, 244 - Engla 188 - Phillipsa 232, 416, 417, 547, 548 - Laffera 432 - możliwości produkcyjnych 79 - obojętności (preferencji) - - cechy 240 - - mapa 242 - - wypukłość 242 Kursy - giełdowe 215, 216 - walut 466 - - a handel zagraniczny 506 - - a inflacja 411-428 - - centralny 466-468, 470 - - kierowany płynny 468 - - parytetowy 466-468, 469 - - parytetu siły nabywczej 469 - - rynkowy 466, 467 - - stałe 466-467 - - sztywne urzędowe 466 - - zmienne (płynne) 468-469 Leasing 264 - operacje leasingowe 398 Licencje - efektywność zakupu 525 - pojęcie 525 - transfer międzynarodowy 525 Luka - inflacyjna 405 - organizacyjno-instytucjonalna 357-358 - technologiczna 357 Makler (broker) 198 - prowizja 198 Marketing 274 - istota 190 - dystrybucja 191, 192-193 - marketing-mix 191, 192 - promocja 191-193 - strategie marketingowe 191-193 - wymiary marketingu 190-192 - - decyzyjny 190, 192 588 Indeks rzeczowy - - koncepcyjny 190-191 - - narzędziowy 190-192 Marże 174 Mechanizm rynkowy 149 - a struktura 174 - popytowo-podażowo-cenowy 149 Metody matematyczne w ekonomii 28 Metody przejścia do gospodarki rynkowej - wariant brutalny 564 - wariant łagodny 563 - wariant umiarkowany 563 - wariant wstrząsowy 564 Międzynarodowe i regionalne instytucje finansowe i kredytowe - Afrykański Bank Rozwoju 490 - Azjatycki Bank Rozwoju 490 - Bank Światowy 487-489 - Europejski Bank Inwestycyjny 490 - Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju 490 - Interamerykański Bank Rozwoju 490 - Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC) 489 - Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDĄ) 489 - Międzynarodowy Fundusz Walutowy 471-472, 487 - Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycji 489 Międzynarodowe organizacje gospodarcze - Europejski Obszar Gospodarczy (EEA) 534-535 - Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) 534 - instytucje gospodarcze ONZ 531 - Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) 530-531 - Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA) 536 - rola w gospodarce światowej 529-530 - Strefa Wolnego Handlu, Polska — kraje EFTA 535-536 - Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) 535 - Światowa Organizacja Handlu (WTO) 530 - Unia Europejska 532-534 Międzynarodowa specjalizacja produkcji i kooperacja 491 - rachunek ekonomicznej efektywności 296 Międzynarodowy podział pracy 491, 511 Międzynarodowy rynek - kredytowy 481-482, 483 - eurodolarowy i eurowalutowy 484 - euronot (euroweksli) 485 - euroobligacji 484-485 Międzynarodowy system walutowy 471-477 Międzynarodowy transfer czynników produkcji i usług - Consulting międzynarodowy 525-526 - formy transferu kapitału 524-525 - kompletnych obiektów przemysłowych 526 - kooperacja badawczo-rozwojowa 526 - produktów zaawansowanych technologicznie 526 - siły roboczej 527-528 - usług 528-529 - wiedzy technicznej 525-526 Mikroelektronika a granice wzrostu 119 Minimum - egzystencji 247 - socjalne 247 - socjalne w Polsce 252 Mnożnik 133 - geneza i zasada 550 - interakcja mnożnika i akceleratora 553 - kreacji depozytów 395 - kreacji pieniądza 396-397 Model ekonomiczny 27 Modele rynku 167 - czysty monopol 167, 168 - konkurencja doskonała 167 - konkurencja monopolistyczna 168, 169, 170 - oligopol 168-170 Modele rynku pracy 222-223 Monety 376-377 - kruszcowe 378 - pełnowartościowe monety złote 377 - podwartościowe 377 - zdawkowe 377 Monometalizm 377 Monopol - a działalność antymonopolowa państwa 169 - a koszty subadytywne 131 - czysty 167 - naturalny 131, 132, 168 Monopson 168 Narodowe Fundusze Inwestycyjne 201-202 Naturalny cel działania ludzi 25 Niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego 385-386 Normy ISO 308, 309 Obligacje 202-203 - skarbowe 392 Ocena projektów inwestycyjnych - ocena finansowa 294-295 Indeks rzeczowy 589 - uniwersalny wskaźnik efektywności 295 Okres analizy - długi 271 - krótki 271 Okres zwrotu nakładów inwestycyjnych 295 Oligopol 170 Operacje leasingowe 398 Operacje otwartego rynku 401-402 Opłacalność produkcji 151, 157 Organizacja „Kameleon" 266 Oszczędności - funkcja oszczędzania 368 - krańcowa skłonność do oszczędzania 368 - pojęcie 367 - wpływ na równowagę 367 - wpływ na wzrost gospodarczy 367 Otoczenie firmy 225-226 - regulacyjne 258 Outsourcing 264 Ożywienie 453 Państwo 123 - aktywna rola 123 - cechy państw dobrobytu 61 - dobrobytu (Welfare State) 61 - dyskusja o modelu współczesnego państwa 126 - formy ingerencji państwa 63 - funkcje współczesnego państwa 64, 65, 136 - modele współczesnego państwa 126, 127 - opiekuńcze 44 - rola ekonomiczna, próby pomiaru 62 - rola państwa w gospodarce 328-329 Papiery wartościowe - akcje 202 - kursy akcji 205-207 - obligacje 202-203 - prawa poboru 203 Paradoks - Giffena 153 - prestiżowy 153 - spekulacyjny 152 - Yeblena 153 - wody i diamentów 239 Paradygmat 46, 71 Parytet - dolara 472 - walut 476 - złoty 379, 470 Patent 525 Pieniądz - aprecjacja 406, 469 - bankowy (wkładowy, depozytowy) 379, 392 - deflacja 404 - deprecjacja 406, 469 - determinanty podaży pieniądza 383 - dewaluacja 467-468, 506 - elektroniczny 379-380 - funkcje 380-381 - gotówkowy 392 - kreacja pieniądza 392-397 - kredytowy 377-378 - kruszcowy 377 - papierowy 378, 379 - płynność 391 - podaż pieniądza a inflacja 413 - prędkość obiegu 383, 384 - przezornościowy popyt na pieniądz 381, 384 - równanie obiegu 383-384 - siła nabywcza pieniądza 152, 469 - spekulacyjny popyt na pieniądz 382, 384 - systemy pieniężne 376 - światowy 381 - transakcyjny popyt na pieniądz 381, 384 - zasoby 383, 391-392 Planowanie gospodarcze 463 Plan gospodarowania konsumenta 236 Plan stabilizacyjny 365 Płace 231 - funkcje 233-234 - minimalne 231 - nominalne 231 - realne 231 Podatki - akcyzowy 167 - bezpośrednie 433 - dochodowe 433 - graniczny 167 - krzywa Laffera 432 - konsumpcyjne 432 - majątkowe 433 - od wartości dodanej (VAT) 167, 433 - pośrednie 433 - przychodowe 433 - systemy 433-434 Podaż 156 - czynniki 156-157 - doskonale elastyczna 184 - doskonale nieelastyczna (sztywna) 183 - elastyczna 184 - globalna 156 - jednostkowa 156 - krzywa podaży 157-158, 159, 161-162, 163 - nieelastyczna 183 - prawo podaży 157 590 Indeks rzeczowy - proporcjonalna (elastyczności jednostkowej) 183 - struktura 443 - wielkość 157-158 - zagregowana 440 Podmioty gospodarujące 55 - gospodarstwa domowe 56 - państwo 57 - przedsiębiorstwo 56 Podmioty rynku 149 Polecenie przelewu 388 Polityka - budżetowa 462 - - dyskrecjonalna 542 - - ekspansywna polityka pieniężna 401 - - otwartego rynku 401-402 - - pieniężno-kredytowa 399, 462 - - refinansowa 399 - - restrykcyjna polityka pieniężna 401 - — taniego pieniądza 399 - — trudnego pieniądza 399 - - walutowa 402 - ekonomiczna 64 - fiskalna 419 - makroekonomiczna 539 - - dwa ujęcia 540 - - istota 539 - - propodażowa 544 - - propopytowa 543 - - stabilizacyjna 544 - monetarna 549 - - założenia 549 Popyt 150 - czynniki 151-152 - doskonale elastyczny 177 - doskonale nieelastyczny (sztywny) 177 - efektywny 151 - elastyczny 176 - globalny 151 - krzywa popytu 154-155, 156, 161-162, 163 - na dane dobro 151 - nieelastyczny 177 - potencjalny 151 - prawo popytu 154 - proporcjonalny (o elastyczności jednostkowej) 177 - struktura 152 - wielkość 155 - zagregowany 437 Postęp techniczny 66, 70 Potrzeby 18,75-77,237 - struktura 237 Praca - czas pracy 171 - nakłady pracy 171 - produkcyjna i nieprodukcyjna 36, 40 Pracochłonność 352 Prawa ekonomiczne 22 - a prawa przyrody 22 - a prawa społeczeństwa 22 - a prawidłowości ekonomiczne 23 - cechy 23 - rodzaje 23 - specyfika 24 Prawo - Engla 188 - Kopernika-Greshama 380 - malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena) 239 - malejących przychodów 271, - podaży 157 - popytu 154 - wyrównywania się użyteczności krańcowej (II prawo Gossena) 239 Prawa poboru 203 Preferencje i gusta konsumentów 151 - struktura preferencji konsumenta 237 Problemy rozwoju gospodarki światowej - bariera surowcowa 520-522 - demograficzne 517-519 - środowisko naturalne 522-523 - wyżywienie świata 519-520 - zadłużenie 485-486 Produkcja 270 - a struktura biocenozy 98 - całkowita 272 - krańcowa 272, 273 - opłacalność 157 - przeciętna 272 - struktura 173 Produkt krajowy 234 - deflator produktu krajowego brutto 407 - globalny 234 - brutto 234 - - podzielony 334-335 - netto 239 - metoda liczenia 335-337 - podział - - ostateczny 343 - - pierwotny 341 - - wtórny 342 - - struktura 338-341 Produkty zaawansowane technologicznie (techno- logy intensive produkcts) 526 Program (plan) Balcerowicza 564-567 Indeks rzeczowy 591 - cele 564-566 - uwagi do programu 566 Projekty inwestycyjne - fazy cyklu 291 - - inwestycyjna 292 - - operacyjna 292 - - przedinwestycyjna 291 - ocena 292 - - banku 292 - - finansowa przedsięwzięcia 294 - - możliwości inwestora 293 - przewidywany popyt 293 - wartość bieżąca i przyszła 294-295 - wpływ na środowisko naturalne 293 Proporcje gospodarcze 20 Protekcjonizm 41, 63, 504 Próg rentowności 286, 287 Prywatyzacja - darmowe akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw 323-324 - pojęcie 568 - społeczny odbiór 569-570 - tempo 568-569 Przedsiębiorstwo - bilans 288 - cel działalności 256, 312 - developerskie 265 - funkcje 260 - inteligentne 268 - jako podmiot gospodarczy 257 - jako układ samodzielnie wyodrębniony 257, 258 - misja 310 - monopolistyczne 167-169 - niezmopolizowane 167 - ocena działalności rzeczowej 290 - ocena finansowa 289, 290 - oligopolistyczne 170 - otoczenie 275, 276 - przyszłości 268, 269 - rachunek przepływów pieniężnych 289 - rachunek wyników 288 - rodzaje 261-264 - - kryterium działalności 263 - - kryterium pozycji rynkowej 262 - - kryterium stopnia zorganizowania 265 - - kryterium wielkości przedsiębiorstw 262 - - kryterium własności 261 - uwarunkowania rozwoju 273, 274 - wirtualne 266, 267 - wskaźnik kondycji przedsiębiorstwa 289-290 Rachunek - efektywności a otoczenie międzynarodowe 296 - ekonomicznej efektywności inwestycji 294, 295 - - wartość bieżąca i przyszła 294 - ekonomiczny 173 - sozoekonomiczny 113 - uniwersalny wskaźnik efektywności 295-296 Rachunki bankowe 386-387 - bieżące (operacyjne) 386 - bony oszczędnościowe 387 - lokat terminowych 387 - oszczędnościowo-rozliczeniowe 387 Racjonalność - metodologiczna 81 - rzeczowa 81 - systemu ekonomicznego 80 Raporty dla Klubu Rzymskiego 99 Recesja gospodarcza 460 Regulacja - a wypychanie inwestycji prywatnych 134 - cele ogólnonarodowe a regulacja 127 - efekty zewnętrzne a regulacja 129 - eliminująca ujemne skutki niewidzialnej ręki rynku 128 - ograniczająca monopol 130 - oparta na koncepcji interesu publicznego 127 Reklama 168, 170 Reprodukcja społeczna - prosta 332 - rozszerzona 332-333 - zwężona 333 Rewaluacja 468, 506 Rewolucja naukowo-techniczna (RNT) 117 Rezerwy - całkowite 393 - dewizowe 473 - nadwyżkowe 393, 394, 395 - obowiązkowe 393, 394, 395 - walutowe 467 Roboty publiczne 133 - a deficyt budżetowy 125, 133 - finansowanie 125 - M. Kalecki o robotach publicznych 134 Rola ekonomiczna państwa 123 - formy ingerencji państwa 63 - interwencjonizm 62 - próby pomiaru 62 Rozkład dochodów Giniego 250 Rozkwit 454 Rozliczenia bezdewizowe 501 - clearingowe 501 - kompensacyjne 501 Rozwój 142 592 Indeks rzeczowy - globalny 85-91 - innowacyjny 84 - klasyfikacja stadiów rozwoju 143 - mierniki rozwoju 345-347 - pojęcie 142, 344 - teorie rozwoju 143 - trendy rozwojowe gospodarki światowej 85-92 Równanie bilansu konsumenta (równanie budżetowe) 243 Równowaga - budżetowa 434 - cząstkowa 442 - ekonomiczna 365 - gałęzi przemysłu 441 - konsumenta 244-246 - kształtowanie równowagi 374-375 - ogólna i formy odchyleń 365, 443 - przedsiębiorstwa 441 - rodzaje 362-365 - rynkowa 159-160 - stała 441 - w okresie długim 164 - w okresie krótkim 163, 164 - w okresie ultrakrótkim 163 - wewnętrzna 364, 442 - zewnętrzna 365, 442 - zmienna 441 Rynek 148 - czynników produkcji 149 - doskonale konkurencyjny 167 - dóbr i usług 148 - elementy rynku 149 - eurodolarowy 484 - euronot 485 - euroobligacji 484-485 - euroweksli 485 - infrastruktura rynku 150 - kapitałowy 194 - krajowy 148 - kredytowy 481 - lokalny 148 - międzynarodowy 148 - modele rynku 149 - nasycenie rynku 443 - niewidzialna ręka rynku 128 - papierów wartościowych 148, 195 - - pierwotny 203 - - podstawowy i równoległy 204 - — powszechny i blokowy 204 - - pozagiełdowy 204 - - pozagiełdowy CETO 205 - - wtórny 204 - pieniężno-kredytowy 148 - pierwotny 203 - podstawowy 204 - powszechny 204 - pozagiełdowy 204 - pracy 148, 222 - - doskonały 222 - - elastyczność podaży 226 - - niedoskonały 223 - - podaż pracy 234 - - popyt na pracę 225 - regionalny 149 - regulowany 149 - rodzaje 148 - rola 575 - równoległy 204 - równowaga rynku 159-160, 163-164 - swoboda gospodarcza 562 - światowy 148 - walutowy 465-466 - wolny 149 - zagraniczny 148 - zalety i wady 562 Rynek pracy 222 - doskonały 222 - elastyczność podaży 226 - niedoskonały 223 - podaż pracy 234 - popyt na pracę 225 Rzadkość w ekonomii 17 Rząd dostawcą usług regulacyjnych 132 Sektor państwowy 462-463 SDR (Specjalne Prawa Ciągnienia) 474-475, 487 Sfera B+R 115 - międzynarodowa kooperacja badawczo-rozwo- jowa 525-526 Siła nabywcza - konsumentów 151 - pieniądza 152 Skłonność do oszczędzania 368, 444 - krańcowa 368, 444 Slumpflacja 230, 405 Soziale Marktwirtschaft w RFN 58 Specjalizacja międzynarodowa 492 Społeczna gospodarka rynkowa 59 - cechy 59 Społeczne warunki budowy kapitalizmu 575-576 Społeczny podział pracy 26 Spożycie - naturalne 152 - struktura 174 Sl Sl Sl Si Si Indeks rzeczowy 593 Spółka 261 Stadia (fazy) rozwoju ludzkości 142 - pojecie rozwoju 142 - rozwój mono- i multilinearny 143 - teoria Hegla 143 - teoria Rostowa 143 Stagflacja 230, 405 Stopa - dyskontowa 389, 400 - krańcowa stopa substytucji 242 - lombardowa 400-401 - nominalna (rynkowa) stopa procentowa 387 - oprocentowania depozytów 387 - oprocentowania kredytów 390 - pokrycia kruszcowego 378 - procentowa 389-401 - przewidywanej inflacji 387, 390 - realna stopa procentowa 387 - redyskonta 400-401 - rezerw obowiązkowych 393, 399-400 - zysku przeciętnego 390 Stosunki - ekonomiczne 25 - społeczne 25 Strategie rozwoju przedsiębiorstw 312-313 Struktura - czynniki zmian strukturalnych 68 - gospodarcza 65 - gospodarki narodowej 65 - koncepcje zmian strukturalnych 340-341 - konsumpcji 151, 153 - kryteria nowoczesności 68 - ludności 152 - najważniejsze makrostruktury 65 - produkcji 65, 151 - własności 65 Subwencje eksportowe 506 Surowce wtórne 104, 105, 521 System - budżetowy 425 - finansowy 423 - - pojęcie 423 - - podmioty 423 - - zakres oddziaływania 423 - gospodarczy 49 - - funkcjonowanie 52 - - gospodarki naturalnej 50 - - kryteria oceny 54 - - nakazowo-rozdzielczy 53 - - rynkowy 51 - - rynkowy mieszany 51 - - sprawność systemów 53 - pieniężny 376 - podatkowy 430 - - funkcje 430 - - koncepcje 431 - - pojęcie 430 - - rodzaje 433-434 „Szczyt Ziemi" 306 Szkoła myśli ekonomicznej 32 - fizjokratyzm — główne koncepcje 35 - fizjokratyzm a polityka gospodarcza 36 - fizjokratyzm — twórcy 35 - historyczna 39 - - fazy rozwoju 40 - kierunek subiektywistyczny a szkoła psychologiczna w ekonomii 38 - klasyczna 37 - merkantylizm - - geneza powstania 33 - - główne idee 33 - - we Francji 34 - - krytyka 35 - - w Polsce 34 - neoklasyczna i jej dorobek 38 „Szara strefa" gospodarcza 567 Środki pozataryfowe 501, 505 Środowisko naturalne - formy międzynarodowej współpracy w jego ochronie 121 - model konsumpcji a zagrożenie środowiska 117 - nakłady na ochronę środowiska 120 - technologia a środowisko 116 - urządzenia ochrony środowiska 108 - zanieczyszczenie 105 Targi 150 Techniczne uzbrojenie pracy 352 Technika a granice rozwoju 118 Technologia a środowisko 116 Teoria - A.W. Phillipsa416 - cyklu koniunkturalnego 454-458 - czynników produkcji 20 - ekonomii 21, 22, 538 - Euckena 144 - Habermasa 144 - kosztów - - absolutnych 497 - - komparatywnych (względnych) 497-499 - luki technologicznej 499 - monetarystyczna inflacji 413-414 594 Indeks rzeczowy - obfitych zasobów (Heckschera-Ohlina-Samuel-sona) 499 - rozwoju - - Hegla 143 - - Rostowa 143 - sekularnej stagnacji 457-458 - użyteczności krańcowej Gossena 239 - wartości 171-173 - neoklasyczna 38, 173 - obiektywna 171 - subiektywna 171, 172 Terminale 380 Terms of trade 500 Traktat - Rzymski 532 - ustalenia z Maastricht 533, 556 Transformacja systemowa - cechy gospodarki polskiej u progu transformacji 561 - istota 561 - koszty 562-563 - osiągnięcia 566 - rola państwa 573-574 - zadania państwa w okresie transformacji 573-574 Transakcje - kupna i sprzedaży 149 - wymienne 148, 150 - giełdowe - - arbitrażowe 215 - — forward 214 - - futures 213-214 - - natychmiastowe 211 - - opcje 211-212 - - terminowe 211 Trust 169 Twórcza destrukcja 113 Ubóstwo - granice 248 - pomiar 248 - próg 247 - współczynnik Giniego 250 - ucieczka kapitału 418 Ucieczka w wartości rzeczowe 152, 416 Unia Europejska 508. 532, 534 Użyteczność - całkowita 235, 237-238 - krańcowa 238 - maksymalizacja użyteczności w ujęciu V. Pa-reto 240 - pojecie 237 - prawo malejącej użyteczności krańcowej 239 - prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej 239 Wahania - cykliczne 445 - przypadkowe 446 - sezonowe 446 Waluta - aprecjacja waluty krajowej 469 - bankowa 392 - deprecjacja waluty krajowej 469 - dewizowo-złota 378-379 - koszyk walut 466, 475 - kurs rynkowy 466, 467 - kursy walutowe 466, 470 - nadwartościowość waluty krajowej 469 - niewymienialne 465 - ograniczona waluta złota 378 - pełna waluta złota 377 - podwartościowa 469 - siła nabywcza walut 466, 469 - sztabowo-złota 378 - światowa 381 - wymienialne 465 - złota 377 Wartość' - realna wartość siły roboczej 231 - teorie - - neoklasyczna 173 - - obiektywna 171 - - subiektywna 171, 172 - - wartości 171-173 - użyteczność krańcowa 172, 173 - użytkowa 153 - wymienna 172 Weksle 377-378 - dyskonto 378, 389 - finansowe 393 - handlowe 389 - obrót wekslowy 389 - redyskonto 400 - skarbowy 389 Wielkości krańcowe (marginalne) w ekonomii 28, 29 Wkłady bankowe - a vista (zwrot na każde żądanie) 386, 387 - terminowe 386, 387 Własność - prawo własności 26 - stosunku własności 26 Wolne obszary celne 150 Indeks rzeczowv 595 Wolność gospodarcza 320 - a etyka 130 - ograniczenia wolności 320 - wolna przedsiębiorczość 320 Wydajność pracy 70, 349 - indywidualna 70, 349 - mierniki 349 - społeczna 340 Wymiana - naturalna 149 międzynarodowa 156, 377 - towarowo-pienieżna 149 wewnętrzna 377 Wymiana międzynarodowa - a międzynarodowy podział pracy 492 - przedmiot 491 - teorie 496 Wymienialność walut 465 - niewymienialne 465 - wymienialne 465 Wystawy gospodarcze 150 Wyżywienie świata 519-520 Wzrost gospodarczy 344, 345 - a rozwój gospodarczo-społeczny 344 - czynniki 347 i następne - mierniki 346 - modele 369-374 - tempo 348-354 - rodzaje 360-368 Zachowanie konsumenta - cel działalności 235 - decyzje konsumenta 236 - krzywa obojętności 240, 241 - mapa preferencji 242 - punkt równowagi konsumenta 242, 243, 244 - struktura preferencji konsumenta 237 Zadłużenie zewnętrzne 485 - handel długami 486 konwersja zadłużenia 486 Zarządzanie - definicja zarządzania firmą 298 - ekozarządzanie 307, 308 - innowacjami 314 - kierunki 299 - - administracyjny 300 - - human relations 301 - - naukowy 259, 300 - - koncepcje 302 - - gry organizacyjnej 302 - - „nowa fala" w zarządzaniu 303 - - równowagi organizacyjnej 302 - strategie rozwoju 312, 313 - strategiczne 310, 311 - systemy zarządzania środowiskowego 308, 309 - umiędzynarodowienie zarządzania 304 Zasada - gospodarności 15 - przyspieszenia (akceleracja) 15 - - interakcja mnożnika i akceleratora 553 - sukcesu 322-323 Zasoby naturalne 17, 101 - funkcją wiedzy 103, 521 - główne problemy makroekonomiczne a rzadkość zasobów 546 - jako bariera rozwoju 104 - koszty eksploatacji 102 - odnawialne i nieodnawialne 101, 521 - ujęcie statyczne i dynamiczne 103, 521 Zatrudnienie 217 - definicja 217 - optymalna wielkość 226-227 - procesy gospodarowania siłą roboczą 218-221 - uwarunkowania 217-218 Zdolności wytwórcze społeczeństwa 79 Zjawiska ekonomiczne 16 Zmiany strukturalne - czynniki 68 - koncepcje zmian strukturalnych 69 - kryteria nowoczesności 68 - postęp techniczny a zmiany strukturalne 70 - rola rynku i państwa 69 Znak towarowy 168 Zysk - banku 391 - brutto 285 - ekonomiczny 284 - księgowy 284 - netto 286 - normalny 284 Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie trzecie Arkuszy drukarskich 37,25 Druk ukończono w listopadzie 2000 r. Skład i łamanie: FOTOTYPE, Warszawa Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im. St. Kulczyńskiego Sp z o.o.