Jaroszyński Piotr 
"Etyka dramat  życia moralnego"

PRZEDMOWA


Zdrowie moralne każdego z nas jest nie mniej ważne niż zdrowie biologiczne, a może 
ważniejsze., gdyż w wymiarach nawet doczesnych warunkuje przetrwanie i-rozwój narodu.A 
nasz polski naród został przez obie okupacje bardziej zdewastowany i osłabiony w ostatnich 
pięćdziesięciu .latach niż w stu trzydziestu .latach rozbioru i niewoli. Dewastacja i rea.lne 
zagrożenia dla życia narodu płynęły z wie.lu stron:od stronv zewnętrznej w postaci 
zatru\V'ania środowiska - ziemi, -.lasów , wody i powietrza, a także przez p.lanowaną 
niszczycle.lska eksp.loatację zasobów i bogactw natura.lnych,
w gospodarce. Od strony wewnętrznej - poprzez propagandę kłamst\\ć'a niemal we 
wszystkich dziedzinach kultury, poprzez wprowadzenie tzw. moralności socjalistycznej 
opartej też na kłamstwie i klasowej nienawiści, poprzez wyrzucanie ze szkół i publikacji 
elementów religii i chrześcijańskiej moralności. Skutki tego wszystkiego stały się aż 
nadto widoczne - jakże groźne! dla każdego z nas i całego społeczeństwa.Jeś.li 
de\\ć'astację środowiska i gospodarki można będzie usunąć dzięki zastosowaniu 
względnie łatwych środków technicznvch i skutecznych gospodarczych refor.m, to rno-.
ra.lne skażenie społeczeństwa wymaga trudniejszych i bardziej długotrwałych środków 
naprawy, sięgających do pogłe , bionego i zreflektowanego poznania i - nade wszystko - 
dużego moralnego wvsiłku. Łatwo jest bowiem zniszczyć-
dobre obyczaje i ład moralny, a bardzo trudno jest je

5



odbudować. Odbudowa bowiem wymaga i trudnej wiedzy, i osobistego, a nawet zbiorowego 
wysiłku, zwłaszcza gdy chodzi o wady społeczne i moralne takie jak: nieposzanowanie cudzej 
własności, pijaństwo, narkomania, rozwody, masowe zabójstwa bezbronnych, nawet jeszcze 
nie narodzonych...Najpierw jednak trzeba się wyzwolić z rozpowszechnionego zakłamania 
jako owocu wieloletniej indoktrynacji i na nowo, współcześnie, rozważyć i pogłębić trwałe 
zasady etyki, które wyrosły z praktyki wielowiekowego doświadczenia ludzkości, a były 
fonnułowane od dawna -jak sięga ludzka pamięć historyczna i przekazy religii.Naród nasz 
jUŻ przed tysiącem lat, u progu swego państwowego życia, przyjął, wraz z religią 
chrzeŚCijańską, moralnoŚĆ ogólnoludzką. Myśliciele starożytnej Grecji i Rzymu i później 
chrześcijańskiej Europy , w tym szczególnie Tomasz z Akwinu, konstruowali, redagowali i 
uzasadniali teorię ludzkiego i tym samym moralnego działania. Teoria ta stała się klasyczną 
etyką, mającą swe źródła w kulturze biblijnej i filozoficznej myśli Antyku. I właśnie tę teorię 
moralnego postępowania mamy tu - w tej książce - zaprezentowaną w niezwykle udanym, 
czytelnym, przemyślanym, jasnym i zarazem zwięzłym przedstawieniu, dokonanym przez 
Piotra Jaroszyńskiego, młodego profesora filozofii K UL.Autor, wzorem myślicieli 
antycznych i średniowiecznych, nie chciał być w swym przedstawieniu doktryny 
"oryginalnym ", kierującym uwagę czytelnika na swoje pomysły i rozwiązania. Sprawajest 
bowiem zbyt poważna, by zalecać swe czysto subiektywne pomysły , chociażby one mogły 
wywołać chwilowe zafascynowanie i poklask. Piotr Jaroszyński chciał - i to mu się udało - 
włączyć się w ciągle żywy i potężny nurt filozofii klasycznej i przedstawić znane i uznane 
sfonnułowania oraz uzasadnione rozwiązania problemów moralnych. Ukazał przez to ludzki 
charakter moralnego "dramatu-działania ", zogniskowanego w ak-
tach osobistej decyzji, umotywowanej konkretnym dobrem człowieka, usprawnionego 
racjonalnym zespołem cnót, które "z nie słabnącą siłą, od razu i przyjemnie" (firmiter, 
prompte, delectabiliter) umożliwiają spełnienie szczytnych, realnych ludzkich 
możliwości. To właśnie zapomniane w kazuistycznych i czysto deontycznych etykach 
CNOTY "czynią samego człowieka dobrym, a jego czyn szlachetnym".Dobrze się stało, 
że ta książka została tak sfonnułowana, iż może przyczynić się do powrotu sprawdzonej 
wiekami etyki do naszych szkół pomagając młodzieży znaleźć racjonalne ludzkie Dobro.
M ieczyslaw Albert Krąpiec



WSTĘP


. Książka ta - to próba zapoznania współczesnego czytelnika z niezwykłym klejnotem kultury 
zachodniej, jakim jest etyka klasyczna. Są bow:iem nauki, które wprawdzie mają dość długą 
historię, ale w zderzeniu z najnowszymi osiągnięciami zapomnieniu ulec może to, co było 
dawniej. Do takich nauk należą np. chemia czy fizyka. Są inne, jak matematyka, które 
wchłonęły wcześniejsze odkrycia i posunęły się daleko naprzód. Są też takie, jak alchemia 
czy astrologia, które przestały być traktowane jako nauki. Ale są i takie, które z powodzeniem 
opierają się próbie czasu i do których ciągle wracamy . w śród nich naczelne miejsce zajmuje 
etyka klasyczna1ednak dzisiejszemu człowiekowi, zafascynowanemu postępem i rozwojem, 
trudno jest zrozumieć, że może być coś, czego nie wie, a o czym d;awniej wiedziano. 
Szczególnie, jeśli chodzi nie o jakąś wiedzę tajemną czy pilnie strzeżoną, ale sprawy 
najprostsze i dotykające każdego. A właśnie moralność jest istotnie i w sposób niezbywalny 
wpisana w życie człowieka. Każdy bowiem człowiek jest autorem podejmowanych przez 
siebie dLecyzji, decyzji, które są albo dobre, albo złe. Za nie też jest odpowiedzialny , 
niezależnie od tego, czy jest Amerykaninem czy Polakiem, Francuzem czy Niemcem, czy 
ŻYje teraz, czy żył kiedyś w Grecji, Rzymie lub średniowiecznej Europie. Każdy człowiek 
zawsze stoi lub stał przed jakimś wyborem i na coś w końcu musiał się zdecydować. Nawet 
zrezygnowanie z wyboru też było
9



jakimś wyborem, a tym samym była to decyzja, dobra lub zła. Od decyzji, a więc i od 
moralności uciec nie można.Tylko że, niestety, brak wykształcenia klasycznego spowodował, 
iż obecnie człowiek w rozumieniu moralności jest często zdezorientowany. Owszem, każdy 
ma w jakimś stopniu zdrowy rozsądek, każdy ma sumienie, ale nacisk najrozmaitszego 
rodzaju ideologii, obyczajów czy , również, nauk filozoficznych i szczegółowych sprawia, że 
często wybrane dobro jest dobrem pozomym, a wobec zła stajemy się indyferentni. W ten 
sposób życie nasze zaczyna ulegać zubożeniu, a nawet degradacji.Dlatego zapoznanie się z 
podstawami etyki będącej dziedzictwem filozofów tej miary co Platon, Arystoteles, 
św.Augustyn czy św. Tomasz z Akwinu, a więc autorów będących filarami kultury 
zachodniej, z pewnością pozwoli na poszerzenie horyzontów umysłowych, a co za tym idzie - 
na większą wrażliwość moralną.Zagrożeń płynących z ideologii doświadczyliśmy w xx wieku 
aż nadto. W imię pozomych wartości przybierających postać szczytnych haseł mordowano 
bądź zniewalano setki milionów ludzi. Wzory obyczajowe serwowane przez środki 
społecznego przekazu, mamiąc pozomą wolnością, odbierają człowiekowi zdolność 
samostanowienia, sankcjonują zło i wyolbrzyrniają przyjemność. Współcześnie filozofowie 
albo kreują człowieka na istotę będącą poza dobrem i złem, albo stawiają przed nim 
niedosiężne ideały i wartości.Wreszcie wiele nauk, takich jak psychologia czy socjologia, 
neguje samą wolność człowieka, sprowadzając ludzkie działanie do układu deterrninacji 
biologiczno-psychicznych bądź społecznych. Wszystko to powoduje, że człowiek 
pozbawiony oparcia w kulturze jest nie tylko zdezorientowany, ale i często bezradny. 
Wprawdzie pewną pomoc maleźć może w religii, i najczęściej do niej się odwołuje, ale religii 
jest wiele i nie wszyscy są ludźmi wierzącyrni. Tymczasem życie nieustannie zmusza 
człowieka do podejmowania decyzji, często trudnych, i co wtedy?
10

Właśnie etyka klasyczna wychodzi naprzeciw tym probIemom. Tu znajdziemy racjonalne 
podstawy do wytłumaczenia istoty Iudzkiego działania, przyczyn, dla których może być ono 
dobre lub złe, a wreszcie miejsca moralności w Iudzkim życiu. Kultura zachodnia jest w tyrn 
sensie unikalna, że po raz pierwszy w dziejach ludzkości wyakcentowana została 
suwerenność człowieka. Człowiek jest podmiotem-osobą i z tego tytułu zawsze musi być 
traktowany jako cel, a nie jako środek działania. Człowiek-osoba nie jest w sensie ścisłym ani 
częścią natury, ani częścią społeczeństwa czy państwa. Nawet bowiem jako członek pewnej 
społeczności czy obywatel w państwie, mimo iż wchodzi z tego powodu w wiele wiążących 
go relacji, jest ponad państwem i ponad społecmością. Te są bowiem bytami relacyjnymi 
zawieszonyrni na podmiocie-substancji, są więc w ostatecznej perspektywie dla człowieka, a 
nie człowiek dla nich. A właśnie w ramach innych kultur człowiek ciągle redukowany jest do 
bycia częŚCią i niczyrn więcej, etyka zaś, tak ukształtowana i wzmocniona często religią, 
traci z oczu autentyczną troskę o dobro człowieka. Jeśli zaś człowiek jako osoba jest celem 
działania, to wszystkie nakazy czy przepisy moralne lub religijne, które z tym się nie liczą, są 
faktycznie pseudoprzepisami i wewnętrznie człowieka nie wiążą. Tylko że do poznania tej 
prawdy trzeba dojrzeć, potrzebne jest więc właściwe wykształcenie.W okół etyki klasycznej 
narosło wiele nieporozumień.
Dotyczy to zwłaszcza jej związku z religią chrześcijańską oraz tzw. aretologii, czyli teorii 
cnót. Asymilacja kultury greckiej i rzymskiej przez chrześcijaństwo spowodowała, że dziś 
wiele kwestii moralnych traktowanych jest wyłącznie jako integralny fragrnent religii, a więc 
i wiary . Stąd rzeczą wiary ma być taka, a nie inna postawa moralna. Zapomina się tu jednak o 
tym, że filozofowie chrzeŚCijańscy , szczególnie zaś św . T omasz z Akwinu, bardzo mocno 
podkreślali istotną różnicę, jaka zachodzi między porządkiem wiary i porządkiem wiedzy. A 
choć oba te porządki składały się na pewną
11



całość zwaną w skrócie kulturą chrześcijańską, to jednak mylić ich nie można. Wiara jest 
bowiem sprawą wol.i i łaski, wiedza natomiast - rozumu. Otóż znaczna część etyki 
chrześcijańskiej nie płynie tylko z wiary, ale płynie z rozumu, co potwierdza choćby fakt, iż 
etyka ta znana była zarówno Grekom, jak i Rzymianom. Dziś natomiast, wskutek słabej 
znajomości historii, filozofii, teologii czy samej etyki, do jednego worka wkłada się wiarę i 
wiedzę. Był wprawdzie późniejszy nurt chrześcijaństwa, który tak czynił, a mianowicie 
protestantyzm, ale rzeczą człowieka wykształconego jest umieć odróżniać i wiedzieć, co jest 
czym. Moralność wiąże każdego człowieka, niezależnie od tego, czy jest wierzący, czy nie. I 
właśnie takiej moralności dotyczy etyka klasyczna.Natomiast teoria cnót nie jest ani niczym 
tajemniczym, ani też nie grozi zmechanizowaniem ludzkiego życia moralnego. Jak w wielu 
dziedzinach człowiek potrzebuje nabycia pewnych sprawności, czy to w sztuce, czy w nauce, 
tak i moralność nie może się bez nich obejść. Cnoty moralne, jak roztropność czy 
sprawiedliwość, ułatwiają nam właściwe rozpoznanie dobra i pójście za nim. A ponieważ 
każdy akt decyzji jest zawsze osobisty , dobro zaś jest zawsze konkretne, więc życia 
moralnego zmechanizować się nie da. Samego zaś wychowania do cnót nie można mylić z 
tresurą. Wytresowane zwierzę robi to, co my chcemy, natomiast człowiek wychowany umie 
robić najpełniej to, co sam chce. Dzięki właściwemu wychowaniu człowiek uczy się pragnąć 
dobra.Pole ludzkiej moralności wyznaczone jest nie przez jakieś przepisy, którym 
niewolniczo mamy się podporządkować.Jest ono natomiast wyznaczone przez dobro, głównie 
dobro osobowe, które rozum nasz potrafi odczytać, a wola za nim pójść. Moralność rozgrywa 
się wewnątrz człowieka, nie poza nim. I dlatego jest to d r a m a t, bo greckie słowo drama 
oznacza to, co się dzieje, w odróżnieniu od narracji, która coś opisuje. W nas nieustannie 
"dzieje się" życie moralne, od
12

którego nie ma ucieczki. Podstawowym barometrem jest tu nakaz: czyń dobro, a unikaj 
zła! Jak natomiast rozumieć należy dobro i czym jest zło, o tym czytelnik, jeśli będzie na 
tyle łaskawy, dowie się z dalszej lektury.Etyka klasyczna na terenie polskim ma jUŻ swoją 
chlubną tradycję. Zabłysnęło tu dwóch autorów . Pierwszym jest, nieżyjący jUŻ, 0. Jacek 
Woroniecki, który w swej trzytomowej Kato/ickiej etyce wychowawczej bardzo 
szczegółowo i precyzyjnie, a także piękną polszczyzną zanalizował problematykę moralną 
tak, jak ona wygląda z punktu widzenia kultury chrześcijańskiej. Drugim autorem jest 0. 
Mieczysław Albert Krąpiec, szef Katedry Metafizyki w Katolickim Uniwersytecie 
Lubelskim, który niejednokrotnie i w wielu swoich dziełach starał się filozoficznie 
wyostrzyć i uzasadnić sens ludzkiej moralności. Dzieła te, jak i osobiste rozmowy z 0. 
prof. Krąpcem dały impuls do napisania niniejszej etyki, która wcale nie pretenduje do 
tego, aby być czymś nowatorskim lub oryginalnym. Raczej wychodzi naprzeciw 
pragnieniu ponownego zagłębienia się w rzeczy oczywiste i prawdziwe, bo tego nam brak, 
oryginalnych jest aż nadto.



.


I. DOBRO-CEL:
PRZEDMIOT LUDZKICH AKTÓW


Dobro (i zło ), choć tak bardzo związane z moralnością, do niej się nie ogranicza. Pojawia się 
w porządku wszystkich aktów człowieka, a również odnosi się do całej natury i kosmosu. 
Czymś dobryrn jest przecież wykształcenie, sztuka, religia, samochód, mieszkanie, słońce, 
gwiazdy i Ziemia z całym jej bogactwem. Aby więc jakoś zakreślić pole moralnego dobra i 
zła, musimy najpierw przyjrzeć się bliżej dobru, na ile pojawia się ono w kontekście 
ludzkiego życia. To dostarczy nam podstaw do lepszego rozumienia, czym jest dobro i zło 
moralne.Kiedy analizujemy czynności spełniane przez człowieka, uderza nas to, iż wszystkie 
one dokonują się ze względu na jakiś zamierzony cel. Nawet w największym tłumie ulicznym 
czy bazarowym rozgardiaszu każdy człowiek z osobna robi to, co robi, a więc handluje, 
krzyczy , idzie, kupuje, biegnie., dlatego że coś chce i wie, czego chce. Po to właśnie idzie w 
tym, a nie w innym kierunku, po to przerzuca towar , po to się zastanawia. Jest to tak 
naturalne i oczywiste, że sytuację ludzkiego działania bezcelowego trudno sobie nawet 
wyobrazić. Bo nawet i ten, który idzie bez z góry ustalonego kierunku czy konkretnego celu, 
też idzie w jakimś celu, choćby po to, aby się "poszwendać", popatrzeć czy odpocząć. Cel 
wpisany jest w całe ludzkie życie, jeśli człowiek z jednego celu zrezygnuje, to pojawia się 
drugi, piąty , dziesiąty.
15



Wynika stąd, że nasze działanie wyzwalane jest zawsze, przez jakiś ceI. Ten cel jawi się jako 
atrakcyjny do tego;stopnia, że ku sobie przyciąga. Jaka w nim wobec tego tkwi", moc? Jest to 
moc d o b r a. D o b r o i c e 1 to właściwie to:samo. C e 1 przyciąga, bo jawi się jako dobry, 
jako dobry jest celem. Gdy jesteśmy głodni, przyciąga nas pożywie4! nie-dobro-cel, gdy 
mamy ochotę posłuchać muzyki, idzie1 my na koncert-dobro-cel, gdy gotowi jesteśmy 
narazićt nawet własne życie, to z uwagi na ojczyznę-dobro-cel.:' A zatem ludzkie akty 
wyzwalane są zawsze przez jaki~ dobro-cel.Niejest tojedyne dobro, widzimy, że dóbr tychjest 
bardzo wiele i różnią się między sobą; czym innym jest przechadzka, a czym innym koncert 
lub pożywienie. Aby jednak do celu takiego dążyć, musimy go najpierw poznać, a następnie 
w sposób wolny - chcieć. Każdy z nas zdaje sobie sprawę, że żadna siła nie zmusi nas, byśmy 
czegoś chcieli. Coś może wprawdzie wywierać silną presję, czy to w postaci groźby , czy 
zysku lub przyjemności, ale wyłącznie od nas będzie zależalo, czy temu ulegniemy. A 
ulegając zawsze będziemy mieli na uwadze jakieś dobro, czy to ochronę życia, czy 
zaoszczędzenie sobie cierpień, czy utrzymanie pozycji za.wodowej. Możemy wszakże nie 
ulec, bo zawsze otwartajest przed nami droga do powiedzenia: nie!Jeśli motywem dzialania 
jest dobro-cel, to w takim razie motywem takim nie może być z 1 0. Stwierdzenie takie 
wydawać się może mało oczywiste. Przecież w świecie dostrzegamy tyle zla: wojny, rozboje, 
kradzieże, zdrady, oszustwa. A wszystkiemu winien jest czlowiek, na to nie potrzeba 
dowodów. Rzeczywiście, zla nie da się z ludzkiego życia wymazać. A jednak nie podważa 
ono tego, co wczeŚniej powiedzieliśmy. Dlaczego? Dlatego, że zlo, choć się pojawia, to 
nigdy jako naczelny motyw dzialania. Zlo takim motywem być nie może. Łatwo to zobaczyć 
na przykladach.Jeśli złodziej kradnie, to nie dlatego, że kradzież jest czymś złym, ale dlatego, 
że przysporzy mu ona jakiegoś zysku, czy
16

to w formie pieniędzy czy dzieł sztuki, a to jUŻ jest coś dobrego. Jeśli wywołana zostaje 
wojna, niosąca ze sobą tyle zniszczeń, to również ze względu na jakieś dobro, którym będzie 
zajęcie pewnych terenów, zdobycie łupów etc. Jeśli mimo to mówimy , że kradzież czy wojna 
są czymś złym, to z uwagi na sposób, a nie cel działania.Dlaczego zło nie może być celem 
działania? Dlatego że zło nie jest czymś, zło jest tylko b r a k i e rn, jest brakiem należnego 
dobra. N asz język w tej materii jest dość mylący , bo mówimy o złu tak, jakby było czymś, a 
ono jest brakiem.By zrozumieć zło, musimy więc zdystansować się nieco do sposobu 
wyrażania. Niech to znowu przybliżą przykłady.Zły most to taki, w którym są dziury. Co jest 
więc złego w moście? To, czego nie ma, a co powinno być. Wystarczy dziury załatać i jUŻ 
most będzie dobry. Zła jest choroba, a czym jest choroba, jeśli nie brakiem stosownej 
harmonii w ciele? Gdy harmonia zostaje przywrócona, wraca zdrowie.Zła jest kradzież, ale 
nie dlatego, że pieniądze są złe, tylko dlatego, że pojawił się brak respektowania czyjegoś 
prawa do posiadania wlasnego majątku. Wszędzie zlo pojawia się jako brak, a więc 
aspektowy niebyt, bo jeśli czegoś brak, to znaczy, iż czegoś nie ma. Tylko że w języku rzecz 
z brakami ma swoją nazwę, która jakby ogarnia i to, co dobre, i to, co złe, określając 
wszystko jako zle. Na tym właśnie polegał błąd P 1 a t o n a, że uprzedmiotowil treść wyrażeń 
językowych, nie bacząc na różnicę między sposobem istnienia i sposobem poznania, co w 
konsekwencji doprowadziło do utworzenia zarówno teorii idei, jak i pozytywnego 
traktowania zla. Tymczasem zła samego w sobie, czystego zla - nie ma. Bo zlo jako brak jest 
brakiem w czymś, w jakimś podmiocie, który jako byt jest jUŻ dobry.Zły jest złodziej, ale 
tylko jako zlodziej, a nie w ogóle jako człowiek.Zło-brak-niebyt nie może być celem-
motywem działania.
Jeśli coś porusza, to wlaśnie coś, a nie - nic. Porusza to, co jest zdeterminowane i określone, 
a więc konkretne
17



lub nawet życia przez jedne jestestwa, aby inne mogły trwać. Równocześnie 
widzimy, że zło pojawia się akcydentalnie, nie jako cel, gdyi celem jest odżywianie 
się, aby jednak jedno mogło się pożywić, drugie najczęściej stracić musi życie.Gdy 
teraz weźmiemy pod uwagę działanie człowieka, to od razu widzimy, ie cały 
problem sprowadza się do tego, jakie dobro zostanie wybrane, jaka droga doń 
wiedzie i zjakimi wyrzeczeniami będzie się to łączyć. Innego sposobu nie ma. 
Zdobycie jakiegoś dobra łączy się bowiem albo z usunięciem dobra innego, albo z 
rezygnacją ze zdobycia kolejnego dobra. Nie można naraz jeść, śpiewać, uczyć się, 
pisać, czytać, pływać, siedzieć i stać. Jeśli wybieram jedno, to w tym momencie 
rezygnuję z drugiego, bo pływając nie mogę równocześnie czytać książki. z kolei 
dojście do obranego dobra nie zawsze dokonać się może bezkonfliktowo, a choć jest 
to przykre, zjadamy przecież części roślin i zwierząt, które przez nas stracić muszą 
życie.I tu zasadniczy realny problem, jaki przed człowiekiem się pojawia, nie 
dotyczy sposobu ominięcia zła szeroko pojętego, bo tego nie da się uczynić, ale 
chodzi o to, jakie dobro wybieram i na jakie zło-brak nie mogę pozwolić.Wybór , 
przed którym człowiek stoi, nie jest wyborem między dobrem i złem, ale między 
jednym dobrem a innym dobrem. Wtóme dopiero wybranie jakiegoś dobra może się 
łączyć ze złem. Stąd powiedzenie, że człowiek wybiera między dobrem i złem, jest 
pewnym skrótem myślowym.Nikt bowiem zła jako zła nie wybiera.
Aby skrót ten rozwinąć, musimy wziąć pod uwagę hierarchię dobra. Trzeba wiedzieć, co 
jest jakim dobrem, jakie dobro można poświęcić dla innego, ajakiego poświęcić nie 
można. Dotyczy to również sposobu zdobycia dobra, można bowiem do mieszkania 
zapukać, a można też wyważyć drzwi. Cel jest ten sam, ale droga odmienna. Otóż sfera 
ludzkiego wyboru jest dlatego trudna, że ponieważ wybieram tylko dobro, to każde dobro 
jako dobro jest
20

atrakcyjne. Skoro jednak osiągnięcie pewnego dobra łączyć się może ze złem, to właśnie 
wybór między do brem i złem oznacza faktycznie to, ii człowiek dokona złego wyboru, jeśli 
dla dobra niższego poświęci dobro wyisze czy to w ten sposób, że je zniszczy, czy też nie 
zrealizuje. Mówiąc obrazowo: jeśli spożywam posiłek, a ktoś obok wzywa mojej pomocy, to 
nie samo spożywanie posiłkujest złe, bo przecież dzięki temu przedłużam swoje życie, złe jest 
spożywanie w tym momencie, bo łączy się ono z brakiem odpowiedzi na zagrożone ludzkie 
życie lub zdrowie; ja zaś równie dobrze zjeść mogę później.Są to w zasadzie sprawy 
oczywiste, a jednak łatwo jest prześliznąć się z porządku tłumaczenia do porządku 
usprawiedliwiania. Jeśli motywem działania jest dobro, to ono działanie tłumaczy, ale 
usprawiedliwia tylko takie, które nie narusza hierarchii dobra. Na każdy zarzut człowiek 
znajdzie odpowiedź, ale nie każda odpowiedź jest us pra wiedliwieniem.Zasadniczo więc pole 
ludzkiego działania moralnego musi być wyznaczone przez takie uporządkowanie naszych 
decyzji i czynów , aby respektowana była hierarchia dobra.A hierarchia ta zmierza do jednego 
punktu, którym jest dobro w sobie, dobro, które w związku z tym nie może być środkiem 
działania, ale zawsze jego celem. Potraktowanie tego dobra jako środka jest uderzeniem w 
hierarchię, która tym samym traci swoje podstawy. Wtedy właśnie pojawia się moralne zło, 
które jako zło jest brakiem, brakiem respektowania dobra w sobie. Wybranie dobra 
podważającego obiektywną hierarchię jest wybraniem dobra pozomego.



11. HIERARCHIA DOBRA


Stwierdziliśmy, że wszystko, co pojawia się przed nami jako przedmiot dążenia czy 
działania, jest jakimś dobrem.Wszelako wiemy, że nie wszystko jest takim samym 
dobrem;
innym dobrem jest przechadzka, innym muzyka, innym nauka. Powstaje wobec tego 
pytanie, czy dobra te są po prostu różne i zupełnie od siebie oddzielone., a więc auto-.
nomiczne, czy też zachodzą między nimi ]akieś związki, a ostateczniejakieś 
przyporządkowanie i zhierarchizowanie.Jeśli związków takich by nie było, to w 
konsekwencji byłoby bez znaczenia, do czego człowiek dąży, co wybiera. Przy takim 
nastawieniu problematyka moralna musiałaby upaść.A przecież nie trzeba długo się 
namyślać, by zobaczyć., że między dobrami zachodzą związki, i to 
zhierarchizowane.Jeśli jestem głodny, to muszę zdobyć pożywienie; aby je zdobyć - 
wybieram się do sklepu, na to zaś potrzebuję pieniędzy. Pojawia się więc wiele czynności 
i odpowiadających im przedmiotów, które składają się na pewną całość.Całością tą rządzi 
jedno dobro , jeden nadrzędny cel. Nie jest nim ani zakupienie towaru, ani nawet 
spożycie posiłku, lecz pragnienie zachowania życia. Nasze życie jest czymś dobrym, 
dlatego właśnie się odżywiamy. Pozostałe dobra są więc tylko dobrem-
środkiem.Wszelako życie człowieka nie sprowadza się tylko do tego, bv przetrwać. z 
zamiłowaniem oddajemy się najrozmait-.
szym zajęciom, które przybierają postać pracy albo rozrywki. Jeden uprawia naukę, a drugi 
ziemię, jeden pisze
')1
"'--



powieści, drugi prowadzi firmę. w każdej z tych dziedzin dostrzec można wiele bardzo 
skomplikowanych czynności przyporządkowanych jakiemuś celowi, czy to będzie 
odkrycie nowej prawdy, czy uzyskanie wysokich zbiorów , czy wytworzenie nowego 
piękna, czy wreszcie osiągnięcie mak symalnych zysków. Równocześnie żadne z tych 
zajęć nie jest jedynym, bo przecież ciągle trzeba się odżywiać, trzeba najczęściej założyć 
rodzinę, mieć dom lub mieszkanie, grono przyjaciół dla miłego spędzenia wolnego czasu. 
To wszystko człowiek sobie organizuje i porządkuje.Czy wśród tych różnych sfer 
ludzkiego życia mających właściwe sobie cele jest jeszcze jeden, któremu one wszystkie 
byłyby przyporządkowane? Jest jedno źródło, tym źródłem jest sam człowiek, bo przecież 
to on uprawia ziemię, studiuje, pisze. Ale po co? Fakt wykonywania różnych czynności 
świadczy o tym, że człowiek jest bytem spotencjalizowanym, czyli nie posiadającym tego, 
co pragnie posiadać, a czynności mają właśnie prowadzić do zdobycia pewnych 
doskonałości czy umiejętności. W takim zaś razie człowiek jest nie tylko źródłem 
działania, ale i jego celem. Jeśli odkrywa prawdę, to nie po to, by zamknąć ją w biurku, 
lecz by nią żyć, jeśli uprawia ziemię, to po to, by zapewnić sobie i rodzinie możliwość 
przetrwania, jeśli tworzy piękno, to po to, by je podziwiać.Te wszystkie nitki ludzkiego 
działania wychodzą od człowieka i do niego wracają, ale jUŻ rozwinięte i wzbogacone, 
dzięki czemu sam człowiek zaczyna się bogacić, a więc pełniej żyć. Przy czym nie można 
tego pojmować na wzór materialny , jakby to była absorpcja czy zwijanie w sensie 
dosłownym szpulki z nićmi, dlatego że człowiek jest swoistym bytem, nieporównywalnym 
do innych, które znamy.Aby to zrozumieć, musimy przyjrzeć się lepiej strukturze 
rzeczywistości, bo ta odsłoni nam obiektywne podstawy hierarchii dobra.Podstawowym 
przejawem bytowania jest samodzielnie istniejący konkret, zwany w języku filozoficznym 
"substan-
24

cją " (substantia po łacinie, ousia po grecku). Taką substancją jest to oto drzewo, ten 
oto kot, ten oto lew czy ten oto człowiek. Substancją nie jest to, co zawsze istnieje w 
czymś, np. barwa, odległość etc., a co nosi miano przypadłości. Wprawdzie znane 
nam substancje zawsze istnieją wraz z jakimiś przypadłoŚCiami ( drzewo jest zielone, 
mierzy 30 rn wysokości, kot jest bury, waży 5 kg, biegnie etc.), ale sama przypadłość 
bez substancji istnieć nie może, jeśli biegnie, to biegnie ktoś, jeśli waży , to waży coś, 
jeśli jest białe, to właśnie coś jest białe. Natomiast ten oto pies nie musi siedzieć, bo 
może leżeć, nie musi być w odległości 3 kroków od swego pana, bo może być dalej 
lub bliżej. Wszystkie przypadłości są więc zawsze jakimś emanatem substancji, są z 
niej i dla niej: nie człowiek jest dla odżywiania, lecz odżywianie dla człowieka, nie 
drzewo jest dla barwy, lecz barwa dla drzewa. Odwrócić ten porządek, to nie liczyć się 
ze strukturą rzeczywistości, bo gdy substancja zginie, to wraz z nią zginą 
przypadłości, a gdy substancja jest, to daje ona pole dla pojawienia się różnych 
własności lub czynności. Przypadłości są więc dobrem dla substancji, ona jest dobra, 
te zaś są dobre ze względu na swój związek z substancją. Funkcjonalne 
przyporządkowanie różnych przypadłości do podmiotu-substancji jest czymś 
oczywistym.Mniej oczywistą wydawać się może hierarchia między substancjami. Ale 
przecież jeśli porównamy życie rośliny z życiem zwierzęcia, to bez wątpienia 
zobaczymy, że życie zwierząt jest znacznie bogatsze. Jest ono nie tylko wegetatywne, 
ale również poznawcze. Dzięki sieci wyspecjalizowanych zmysłów i odpowiadających 
im czynności zwierzę nie tylko pobiera pokarm, ale i go widzi, nie tylko ten pokarm 
asymiluje, ale i uczuciowo przeżywa. Zwierzęta są pojętne i wiele mogą się nauczyć. 
życie rośliny i życie zwierzęcia to nie to samo.A jak nieproporcjonalnie wyżej 
znajduje się życie człowieka! O ile bowiem zwierzęta posiadają tylko zmysły
25



i kierują się instynktem, od nich niezależnym, o tyle człowiek posiada nie tylko zmysły , ale 
nade wszystko rozum, dzięki któremu otwarty jest na poznanie wszystkiego, oraz wolę, która 
sprawia, że pokochać możemy to, co chcemy . Człowiek nie tylko widzi, ale i rozumie, co 
widzi, nie tylko pragnie, ale i wybiera. Te dwie władze muszą być niematerialne, a więc 
duchowe, dlatego że ich funkcjonowanie jest różne od funkcjonowania zmysłów - takich jak 
oko czy ucho. Działanie człowieka jako specyficznie ludzkie zawsze nosi piętno tej 
niematerialności. Znaki, jakimi się posługujemy - język - stanowią system znaków 
umownych, a nie naturalnych, świadczą więc o udziale woli; znaki te są znakami treści 
ogólnych, a nie konkretnych (pojęcia), są więc te treści zdematerializowane. Co więcej, 
człowiek w sądach egzystencjalnych dociera bezpośrednio do istnienia, i to nie tylko 
rzeczywistości, jaka nas otacza, ale również samego siebie. Tylko człowiek może powiedzieć: 
ja jestem, tylko człowiek może powiedzieć: ja.Samo poznanie nie jest tylko pośrednikiem 
ujawniającym bodźce do działania, tak jak dla głodnego Iwa bodźcem takim będzie ujrzana 
antylopa, ale stać się może ono celem samyrn w sobie: poznać, aby rozumieć, aby być 
mądrym, niezależnie od tego, czy wiedza ta będzie dalej wykorzystywana, czy nie. Pole 
Iudzkiej miłości przekracza miłość własną, będąc otwartyrn na miłoŚĆ do innych Iudzi, czy 
to opartą na życzliwości, czy na przyjaźni. Więcej, miłość ta wybiegać może ku Bogu, o 
czyrn świadczy religia, tak nieodłącznie związana ze wszystkimi śladami życia 
Iudzkości.Wreszcie sztuka służy nie tylko doraźnyrn potrzebom, bo przecież dzieła, które 
powstały wiele setek, a nawet tysięcy Iat temu, w dalszym ciągu budzą zachwyt i wprawiają 
w zdumienie, jakby czas się ich nie imał. Całe Iudzkie życie jest przeniknięte tyrn 
niematerialnym aspektem, będącyrn właśnie wyrazem udziału naszego ducha w tyrn, co 
robimy , jak działamy, co wytwarzamy. Tylko człowiek poznaje, że
26

poznaje i że to on właśnie poznaje; tylko człowiek wie, że kocha i kochać może swoje 
kochanie, a zarazem siebie jako kochającego i poznającego. To przenikanie się aktów 
poznania i aktów miłości jest możliwe tylko dlatego, że są one niematerialne, bo przecież 
oko widzi, ale nie wie, że widzi, tymczasem ja coś poznaję intelektualnie i równocześnie 
wiem, że poznaję.Jeśli akty poznania intelektualnego i akty miłości są niematerialne, to i 
władze, z których one wypływają, też muszą takimi być. Władza materialna, a więc 
dysponująca cielesnyrn organem, nie wyłoni z siebie aktu niematen .alnego, dlatego oko nie 
tylko nie widzi, że widzi, ale ponadto jest ograniczone do pewnych tylko stron 
rzeczywistości, jak barwa, kształt, wielkość, nie widzi natomiast ani przedmiotów 
właściwych innyrn zmysłom, jak dŹWięk czy zapach, ani też nie rozumie tego, co widzi. 
Dzięki intelektowi człowiek poznać może wszystko, zarówno przedmioty właściwe 
zmysłom, jak i to, dzięki czemu rzecz jest sobą, a wreszcie utworzyć może takie "pojęcie", 
w którym wirtualnie wszystko się zawiera, a jest nim "pojęcie bytu jako bytu". Jeśli 
materialność łączy się z ograniczaniem w aspekcie miejsca, czasu i konkretności, to 
poznanie intelektualne i jego przedmiot nie musi być związane miejscem, nie ma przecież 
nigdzie czegoś takiego jak pojęcia abstrakcyjne;a także nie musi być związane czasem - czas 
jest bowiem miarą zmiany ze względu na: p r z e d i p 0, a treści, jakie chwyta nasz intelekt, 
są niezmienne, np. pojęcie trójkąta;a wreszcie treści te są ogólne, bo tę samą treść orzekam o 
wielu konkretach, np. Burekjest psem, Azor jest psem, Misiekjest psem. W aktach poznania 
intelektualnego i w aktach miłości doświadczamy, że jest w nas coś niemateriaInego, coś, co 
nie tylko suponuje obecnoŚĆ dwu niemateriaInych władz, intelektu i woli, ale również one z 
kolei muszą być w czymś bardziej jeszcze podstawowym, a co po stronie doświadczenia 
odpowiadałoby naszemu ,ja ". Ja przecież doświadczam siebie jako podmiotu spełniającego 
najroz-
27



maitsze akty, od duchowych poprzez psychiczne aż do fizjologicznych. I właśnie ów podmiot 
organizujący sobie ciało do bycia ciałem moim, podmiot, z którego wyłaniają się 
poszczególne władze, nosił w tradycji miano d u s z y.O ile jednak dusza zwierzęcia lub 
rośliny jest całkowicie materialna, gdyż wszystkie czynnoŚCi, jakie tu są spełniane, dokonują 
się za pomocą odpowiednich organów cielesnych, o tyle dusza człowieka musi być 
niematerialna, skoro jest podmiotern dla aktów zarówno materialnych, jak i niematerialnych. 
Tej to duszy przysługuje istnienie, a pośrednio dopiero ciału zorganizowanemu przez duszę, 
podczas gdy zwierzętom i roślinom istnienie przysługuje jako jUŻ złożonym. Stąd też rozpad 
tych ostatnich łączy się z utratą istnienia, natomiast człowiek stoi w obliczu nieśmiertelności, 
o której w sposób racjonalny może powiedzieć tylko tyle, że podmiot-dusza jest 
niezniszczalna na drodze rozpadu, bo jest niezłożona, niematerialna i jej bezpośrednio 
przysługuje istnienie.Gradacja więc i hierarchia ma miejsce nie tylko tam, gdzie są 
przypadłości i substancja, ale również tam, gdzie są różne substancje. Jeśli być bytem, to 
istnieć w sobie, a nie w czymś innytn, to szczytowym przejawem bytowania nie może być ani 
przypadłość, gdyż istnieje w substancji, ani substancja zwierząt czy roślin, które istnieją w 
materii, w ciele, zarówno pod względem ontycznym (nie mogą istnieć bez ciała), jak i 
funkcjonalnym (każda operacja życiowa jest związana z materialnym organem). Takim bytem 
może być w pewnym stopniu dopiero człowiek; nie jest to stopień absolutny, bo przecież 
wiele czynności ma charakter materialny, ale obok nich są już czynności czysto duchowe, 
immanentne, jak chociażby doświadczenie własnego ,ja ", które jest podmiotem dla 
najrozmaitszych aktów, ale z nimi się nie utożsamia. "Ja " nie jest częścią tego, co moje, czy 
to będzie moja ziemia, czy też moja noga lub moje uczucia albo moje myśli. To wszystko jest 
przez ,ja" transcendowane. w ten sposób człowiek wyłania się nie tylko jako substancja, ale
28

nade wszystko jako o s o b a. Osoba to jaźń natury rozumnej, której przysługuje istnienie, to 
jest byt w sobie, substancja pełna.Jako osoba człowiek jest bytem z u p e ł n y rn, czyli 
takim, który nie może być zredukowany do bycia częścią jakiegoś szerszego organizmu, bo 
sam jUŻ jest całością; nie może też być przyporządkowany gatunkowi (społeczeństwu), tak 
jak przyporządkowane są zwierzęta lub rośliny , bo o ile te ostatnie są dla gatunku, o tyle 
społeczeństwo jest dla człowieka.Jako osoba człowiek jest też p o d m i o t e rn p r a w a.
Każde prawo musi być przez człowieka odczytane i zaakceptowane, podczas gdy świat 
natury działa "chcąc nie chcąc" i bez zrozumienia prawa.Człowiek wreszcie ma 9 o d n 
o ś ć - jest bowiem otwarty na życie wieczne, to on ma osiągnąć nieśmiertelność, a nie 
gatunek. Dlatego właśnie człowiek musi być celem działania, a nie środkiem. To on ma 
żyć, on jest bytem w sobie.Jako byt osobowy człowiek stoi więc najwyżej w hierarchii 
substancji. z tego powodu substancje niższe są mu przyporządkowane: cała ziemia, jeśli 
nie cały kosmos, rośliny , zwierzęta - są dla człowieka. Nie człowiek jest dla natury , ale 
natura dla człowieka. On jest tym dobrem-celem, choć sposób przyporządkowania 
najrozmaitszych dóbr musi być rozumnie przez człowieka odczytany i respektowany. z 
faktu, że człowiek jest tym do brem-celem, nie wynika, że może robić cokolwiek, a 
więc np. wyciąć wszystkie lasy lub pozmieniać koryta rzek. Takie działania obracają się 
nie tylko przeciwko naturze, ale również przeciwko człowiekowi. Respektowanie 
hierarchii dóbr jest wiĘC zadaniem dla człowieka.Taka apoteoza człowieka nie oznacza 
jeszcze jego deifikacji, a więc traktowania człowieka tak jakby był Bogiem.Człowiek 
Bogiem nie jest. Jednak jako byt osobowy nieskończenie przekracza świat natury, a 
równocześnie tylko
29



on predestynowany jest do połączenia się z Bogiem. Przekreślenie tej transcendencji 
uderzyłoby równocześnie w realną hierarchię bytu i dobra. Tymczasem hierarchia ta jest 
podstawą nonnalnego, racjonalnego ludzkiego życia, indywidualnego i 
społecznego.Odczytanie pozycji człowieka w świecie stanowi kryterium ustalenia hierarchii 
dobra będącego przedmiotem naszego działania. Jeśli człowiek jest osobą, to musi on zawsze 
pojawiać się jako cel, niezależnie od tego, jakie czynności będziemy mieli na uwadze. Jeśli ze 
względu na podział funkcji ktoś komuś jest podporządkowany, to owo podporządkowanie 
dokonać się może tylko pod warunkiem wewnętrznej zgody, czyli akceptacji. Ktoś uznaje, że 
taka a taka służebna funkcja go doskonali, np. że ta praca zapewnia dochód pozwalający się 
utrzymać, i na tę pracę się godzi. Tymczasem ani konia nie pytamy, czy chce ciągnąć pług, 
ani rośliny, czy chce rosnąć w tej doniczce. z drugiej strony, jeśli czyjeś dobro osobowe jest 
zagrożone, to koniecznymjest ratowanie tego dobra, bo każdy człowiekjako osoba jest 
unikalny. Można w maszynie jedną śrubkę zastąpić drugą, na obiad można zjeść bażanta lub 
zuPę, jedną sekretarkę można odwołać, a drugą przyjąć, ale tego oto człowieka jako 
człowieka nie da się wymienić, on jest jedyny, niepowtarzalny, sam w sobie. Jako człowiek-
osoba nie może być w żadnym wypadku zredukowany do funkcji lub czynności, jakie spełnia, 
bo wówczas przestałby być traktowany jako substancja, a przecież substancją jest, i to w jej 
szczytowym przejawianiu się. A zatem pole ludzkiego działania moralnego musi być 
wyznaczone przez dobro osobowejako osobowe. Działanie, które by naruszało dobro 
osobowe, będzie moralnym złem, a działanie, które je respektuje - będzie moralnym 
dobrem.Zapytajmy więc, jakie są rodzaje dóbr , do których człowiek dąży. W tradycji 
wymieniano trzy typy dóbr , przy czym nie był to podział spełniający kryteria podziału 
logicznego; tym jednak nie powinniśmy się zrażać, ponieważ
30

rzeczywistość jest bogata i analogiczna, a nie pusta treściowo i jednoznaczna jak sfera 
logiki.Pierwszym dobrem jest dobro p r z yj e rn n e (bonum delectans). Jest to takie dobro, 
które jest pożądane ze względu na samą czynność, która jest przyjemna. W ten sposób ktoś 
może jeść nie dlatego, że chce się posilić, ale dlatego, że lubi jeść. Nawet gdy zjadł 
wystarczającą ilość, nadal będzie jadł.Drugie dobro to dobro u ż y t k o w e (bonum utile). 
Jest to dobro--środek, dobro, które służy innemu jeszcze dobru, np. pożywienie może być 
środkiem zarówno dla zaspokojenia głodu, jak i doznawania przyjemności. Dobro--środek 
służyć może trzeciemu rodzajowi dobra.Dobrem takimjest dobro 9 o d z i w e (bonum 
honestum).
Jest to takie dobro, które może być celem samym w sobie w sensie obiektywnym, a nie na 
skutek naszego nastawienia się, jak w przypadku dobra przyjemnego. Dobrem godziwym 
może być tylko byt osobowy, a więc człowiek. Człowiek jest dobrem, które kochać możemy 
w nim samym, chcąc, by dobrze żył i dobrze się miał.Te trzy rodzaje dobra krzyżują się. 
Dobro godziwe może być również przyjemne i UŻyteczne. Jeśli ktoś ma przyjaciela, to samo 
przyjaźnienie się jest przyjemne, a ponadto przyjaciel wiele dobrego może dla nas uczynić. 
Jeśli ktoś jedzie samochodem w celu załatwienia różnych spraw, to i jazda może sprawić mu 
przyjemność. Tylko że są sytuacje, w których przyjaźń narazić nas może na wiele przykrości, 
możemy stracić część majątku, a nawet życie. Wtedy to nie tylko widzimy, że przyjaźń była 
prawdziwą przyjaźnią, ale również, że drogi przyjemności, korzyści i przyjaźni się 
rozeszły.Ani dobro przyjemne, ani UŻytkowe nie jest samo w sobie z punktu widzenia 
moralnego złe; staje się takim, gdy nastąpi naruszenie dobra godziwego, a więc dobra 
osobowego.A kiedy to ma miejsce?
Sam podział jest podziałem w znacznej mierze teoretycznym, on tylko pozwala lepiej 
orientować się wśród różnych
31



dóbr, do których człowiek dąży. W rzeczywistości dobra te rzadko pojawiają się w sposób 
czysty i wydestylowany. Tym bardziej więc musimy być czuli na to, aby nieopatrznie nie.
przekroczyć granicy, która mimo wszystko je dZ1eli, aby dobra godziwego nie zastąpić 
dobrem UŻytkowym czy przyjemnym.Każdy wprawdzie rozumie, że uprawianie ziemi 
czy handlowanie to są dobra użytkowe, ale jeśli czynnoŚCi te spełniane są z 
zamiłowaniem odpowiadającym naszemu usposobieniu, co najczęściej ma miejsce, to 
wówczas stają się one dobrem przyjemnym, i to nie wjakimś wąskim sensie, jak np. 
odżywianie się, lecz szerszym, angażującym całą naszą osobowość.Gospodarz nie tylko 
uprawia ziemię, by utrzymać rodzinę, ale tę ziemię lubi, jak i pracę na niej; właściciel 
firmy nie tylko myśli o pieniądzach, ale lubi załatwiać interesy, lubi kontakty z ludźmi 
czy wojaże. I właśnie w tym momencie najłatwiej jest o pewien poślizg, w tym tak 
mocno angażującym działaniu zapomnieć możemy o celu nadrzędnym, jakim jest dobro 
godziwe. Gospodarz zapamięta się w pracy, nie bacząc na właściwe wychowanie i 
wykształcenie dzieci, biznesmen pozwoli sobie na nieuczciwe interesy, sportowiec w 
pogoni za zwycięstwem sięgnie po środki dopingowe i zrujnuje własne zdrowie.Z 
wyjątkiem sytuacji granicznych, gdzie wyraźnie widać, co jakim jest dobrem, w 
normalnym ludzkim życiu odejŚCie od dobra godziwego dokonuje się głównie za 
sprawą zbyt wielkiego zaangażowania w grę sprawnie wykonywanych czynności. 
Tymczasem one - jako środek - wymagają ciągłego dystansu i oceny względem ich 
przyporządkowania do dobra godziwego. Trzeba się zdobyć nie tylko na wysiłek 
opanowania pewnych umiejętnoŚCi, ale również należytego stosunku do nich.Niech 
rzecz tę przybliży inny jeszcze podział dóbr, do których człowiek może dążyć. Pierwsze 
to tZW. d o b r a z e w n ę t r z n e, a więc będące poza człowiekiem, nie
32

stanowiące jego integralnej części. Takim jest przede wszystkim majątek, czy to w postaci 
posiadłości ziemskich, czy domów , fabryk, urządzeń. Wymieniano tu wprawdzie również 
przyjaźń jako coś najlepszego wśród dóbr zewnętrznych, ale ta, opierając się ostatecznie na 
kontakcie duchowym, bliższa jest wnętrzu człowieka, a wiĘC dobru duchowemu. Stąd 
zresztą brały się takie określenia przyjaciela jak "alter-ego", czyli jakby "drugie-ja" albo 
"połowa duszy mojej". Mógł więc mówić św. Bruno o Bolesławie Chrobrym, królu 
polskim, że kocha go jak własną duszę, a bardziej niż własne życie.Oprócz dóbr 
zewnętrznych są też dobra w e w n ę t r z n e, czyli takie, które są realną częścią człowieka. 
Wśród nich pierwszym jest z d r o w i e ciała polegające na możliwości spokojnego 
posługiwania się wszystkimi zmysłami, na zdolności do swobodnego poruszania się czy, 
ogólnie, pewnej integralności. Natomiast kolejne dobra wewnętrzne związane sąjuż ściślej 
z życiem osobowym. Należy do nich wiele umiejętności, zwanych c n o t a rn i, czy to w 
dziedzinie poznawczej, czy też w dziedzinie szeroko pojętej sztuki, czy wreszcie w sferze 
moralnej.Między tymi dobrami też istnieje hierarchia. Najniżej stoją dobra zewnętrzne w 
ścisłym sensie, czyli dobra materialne. Wprawdzie każdy zdaje sobie sprawę, jak wiele 
korzyści może mieć z tytułu posiadanego majątku, ale też od razu widać, że majątek nie 
jest jakimś celem samym w sobie, jest bowiem ceniony dla czegoś innego.Mając pieniądze 
możemy wygodnie się urządzić, przedsięwziąć podróże, oddać się ulubionym zajęciom czy 
nawet pomóc biednym. Są to więc rzeczy ważniejsze od majątku, on im służy.Również 
zdrowie, chOĆ często określane jako coś najważniejszego, czymś najważniejszym nie jest. 
Ono urasta do czegoś wielkiego, gdy chorujemy , gdy zaś jesteśmy zdrowi, nierzadko 
postępujemy lekkomyślnie. Zdrowie jest po to, aby człowiek mógł bez przeszkód czymś 
się zajmować,
33



dlatego też czlowiek zdrowy mniej myśli o zachowaniu zdrowia, a bardziej o tym, co 
wlaściwie ma robić, czym się zająć.A tu pojawiają się najrozmaitsze umiejętności, między 
którymi również istnieje hierarchia. Celem nadrzędnym nie mogą być cnoty moralne, choć 
takiego zdania byli stoicy.Cnoty moralne bowiem odpowiadają zdrowiu od strony duchowej, 
ich zadaniem jest zabezpieczenie dobra osobowego, które bez tych cnót może być 
zagrożone.z kolei wiele sztuk też takim dobrem nadrzędnym być nie może. Są wśród nich 
takie, które mieszczą się w porządku dóbr użytkowych, jak np. umiejętność budowania 
mostów, oraz takie, które należą do sfery estetycznej, np. rzeźba, malarstwo, poezja. Pod 
wpływem romantyzmu sztuki piękne zaczęto traktować jako cel sam w sobie, cel nieomal 
święty. Wpłynęło na to kilka powodów. Sztukę uważano za wyraz nieomal boskiej 
kreatywności, pełniła ona funkcję prawdziwościową i poznawczą, a ujawniając piękno, 
wymagala postawy kontemplacyjnej dla niej samej.Takie podejście do sztuki jest zarówno 
nieścisłe, jak i niebezpieczne. Czlowiek bowiem nie jest stwórcą, nie daje istnienia 
tworzonym przez siebie przedmiotom. One istnieją istnieniem zastanego materiału, bo jak bez 
farb i płótna nie będzie obrazu, tak bez drewna czy marmuru - rzeźby.Dzieła sztuki istnieją 
też poprzez istnienie człowieka, na mocy aktów poznawczych i emocjonalnych, jakie ku nim 
kierujemy. Bez tych aktów najpiękniejsza nawet rzeźba będzie tylko złomem. z kolei prawda 
w sztuce jest prawdą w sensie drugorzędnym, a nawet niewłaściwym. Pierwszorzędnie chodzi 
bowiem o wytworzenie takiego układu treści, który wzbudzać będzie upodobanie, nawet jeśli 
pojawią się tam momenty przykre. Prawda natomiast polega na uzgodnieniu naszego 
poznania z jakimś realnym stanem rzeczy bazującym ostatecznie na istnieniu. W sztuce 
natomiast mamy do czynienia z treściami nie realnymi, lecz intencjonalnymi. I wreszcie 
piękno sztuki jako cel nie jest sensu
34

.

stricto celem samym w sobie, a więc takim, który nie byłby niczemu więcej 
przyporządkowany. Piękno sztukijest pięknem dla czlowieka, ono jest po to, by człowiek 
je podziwiał, tym bardziej że bez człowieka go nie będzie.Integralną częŚcią piękna sztuki 
jest miłość nie tylko do jakiegoś układu treści, ale również do samego aktu oglądania. 
"Piękne jest to, czego samo oglądanie się podoba" (św. Tomasz z Akwinu). Nie można 
więc tworzyć kultu piękna w oderwaniu od człowieka, skoro piękno jest integralną częścią 
jego aktów. Musimy pamiętać, że piękno sztuki nie jest ani realnym bytem, ani tym 
bardziej człowiekiem czy Bogiem.Kolejne cnoty czy umiejętności związane są z 
poznaniem.
Rytm współczesnego życia, rozwój techniki, szukanie wszędzie korzyści spowodowały, że 
człowiek nie umie już cenić tego, co jest najcenniejsze, do czego z natury dążymy,bez czego 
nasze życie osobowe nie mogłoby się w ogóle rozwinąć. A przecież nie można w ogóle 
sobie wyobrazić źycia osobowego bez poznania. Niezależnie od tego, czym kto się zajmuje, 
musi poznawać. Nawet wówczas, gdy jakby nic nie robimy, oczy nasze widzą, uszy słyszą, 
a myśl nieustannie pulsuje. Poznajemy nie tylko to, co jest, ale i to, co było, i to, co będzie. 
W poznanie jesteśmy od razu emocjonalnie zaangażowani, dzięki niemu widzimy nie tylko 
świat, ale jesteśmy obecni dla samych siebie, a przy współudziale miłości - dla innych.Wiele 
osób sądzi, że poznawanie dla samego poznania jest świadectwem jakiegoś oderwania od 
życia, gdyż brać udział w życiu to jeść, handlować i bawić się. Tymczasem poznanie, jeśli 
naprawdę jest poznaniem, a nie zamknięciem się w kręgu własnych pojęć i abstrakcyjnych 
spekulacji, pozwala na posiadanie i przeżywanie całej rzeczywistoŚci.Dusza, jak mówił 
Arystoteles, staje się dzięki poznaniu jakby wszystkim. Kamień jest zamknięty w sobie, nic 
nie widzi ani nie czuje, można go dowolnie połupać. Ale jUŻ przez roślinę płynie życie 
polegające na realnej asymilacji
35



soków i minerałów czy promieni słonecznych; życie rośliny jest więc poszerzane o to, co 
znajduje się w jej otoczeniu.Zwierzęta nie tylko asymilują pokarm, ale również dzięki 
zmysłom interioryzują pewien szerszy wycinek rzeczywistoŚCi, ajest to interioryzacja 
intencjonalna, inna niż pobieranie pokarmu, bo jedzenie niszczy trawę, ale samo patrzenie nie 
zabija. Człowiek natomiast dzięki udziałowi nie tylko zmysłów , ale i intelektu może całą 
rzeczywistość wchłonąć w siebie i nią żyć na sposób bardzo szlachetny, bo duchowy.Może 
żyć samym sobą, może żyć przyjaźnią. To jest właśnie ta niezwykła interioryzacja, która 
pojawia się w sposób szczególny dzięki udoskonaleniu naszych aktów , i wzbogacając 
człowieka, nie zamyka go, lecz otwiera na całą rzeczywistość. Poznanie więc w sensie 
pewnego aktu czy funkcji jest szczytowym przejawem życia osobowego człowieka, które 
wprawdzie służyć może wielu różnym celom, ale w nich się nie wyczerpuje, raczej one 
wracać winny do poznania. Zostawić samego siebie na zewnątrz, np. w majątku, lub 
wewnątrz, np. w ciele, to bezsens. Trzeba wrócić do siebie jako podmiotu-jaźni otwartej na 
rzeczywistość. A to dokonuje się w poznaniu przybierającym postać aktów skierowanych na 
przedmiot, refleksji towarzyszącej lub aktowej, a wreszcie redditio completa, czyli pełnego 
zwrócenia się ku sobie. Taką postawę uzupełnia proporcjonalna do dobra miłość.Różne są 
nauki, a każda dostarcza umiejętno.ści patrzenia na rzeczywistość w takim lub innym 
aspekcie. Co innego bada biolog, co innego fizyk, a co innego psycholog. Nad tymi naukami 
góruje jedna, która nosi doŚĆ tajemnicze miano, a jest nią metafizyka. Metafizyka nie jest 
nauką o duchach, jest to nauka o rzeczywistoŚCi jako takiej, a więc o bycie nie o ile jest on 
koniem, czymś żvwvm lub martwym, ale o ile jest bytem, a więc czymś rzeczywistym. Inna 
nazwa, bliższa nam i bardziej zrozumiała, to "mądrość". Człowiek mądry to taki, który nie 
tylko wie, że coś jest lub tak, a nie inaczej działa, ale rozumie - dlaczego. Człowiek mądry
36
.

zna przyczyny , i to przyczyny nie jakiekolwiek, ale ostateczne, takie, bez których nie 
byłoby rzeczywistoŚCi.Czego możemy się spodziewać po metafizyce, kiedy poruszamy 
problemy moralne? Pewne korzyści jUŻ odnieśliśmy, wówczas gdy analizowaliśmy 
strukturę bytu, gdy mowa była o substancji i przypadłoŚCiach. Pora teraz na dalsze. Co to 
znaczy być bytem? Być bytem to nie tylko być człowiekiem, bo bytem są równiei rośliny i 
zwierzęta, to nie tylko być mierzalnym, bo są rzeczy niemierzalne, czy wreszcie być czymś 
materialnym, bo istnieje również to, co niematerialne, co duchowe. Być bytem to i s t n i e ć, 
bez istnienia nie będzie nic. Istnienie jest więc tą podstawową racją, dla której bytjest bytem. 
Ale gdy ana1izujemy istnienie wszystkiego, co nas otacza, to ze zdumieniem stwierdzamy, 
że żadna z tych rzeczy łącznie z nami samymi nie musi wcale istnieć. Ledwo powstaną, jUŻ 
giną, a bez znaczenia jest, czy trwa to jeden dzień czy pięćset lat. Istnienie zatem nie może 
należeć do istoty bytów, które poznajel1lY, bo wówczas musiałyby istm .eć z koniecznoŚCi. 
Jaka więc jest racja, że istnieją? Taką racją może być tylko taki byt, którego istotą jest 
istnienie, który sam istnieje z koniecznoŚCi i jest przyczyną istnienia wszystkich bytów.Ów 
byt w języku filozoficznym nazywany jest A b s o 1 u t e rn, a w języku religijnym - B o 9 i 
e rn.Bóg-Absolut jest racją tłumaczącą istnienie wszystkiego, co jest bytem. Jeśli zaś 
istnienie bytów przygodnych nie jest konieczne, to znaczy , że jeśli istnieją, to na mocy aktu 
stwórczego, aktu wolnego. Bóg chce, aby coś istniało. To zaś, co jest chciane, jest dobre. 
Każdy byt jest więc dobry na mocy partycypacji w akcie stwórczym.Okazuje się więc, że 
Absolut jest podstawą do zrozumienia całej hierarchii dobra, a równocześnie w takiej 
mierze, w jakiej człowiek jest bytem rozumnym, wolnym i otwartym na nieśmiertelność, 
Bóg hierarchię tę usensownia. Przeciei te wszystkie dobra, o jakie często tak zapalczywie 
zabiegamy, w jednej chwili możerny stracić czy to
37



dlatego, że ktośje zagrabi, czy ogień spali, czy też nas śmierć zabierze. Tym zaś, co nadrzędne 
w ludzkim życiu, jest zdobycie mądrości, czyli kontemplacja umiłowanej prawdy.Wprawdzie 
nie każdy jest metafizykiem, ale na mądrość każdy musi być otwarty , bo to jest ostateczna 
perspektywa ludzkiego życia, bo jakaż mogłaby być inna?Celem życia człowieka jest dobro 
na miarę bytu osobowego, takim zaś jest dobro duchowe. Można je posiąść za pośrednictwem 
aktów duchowych, czyli aktów intelektu i woli. Jeśli zaś Bóg-Absolut jest bytem osobowym, i 
to takim, mocą którego my sami istniejemy, to nie może być innego celu życia człowieka niż 
połączenie się duchowe z Bogiem. Zrezygnowanie z takiego Celu-Dobra, pomijanie Go, a 
nawet organizowanie państwa w celu walki z Nim, jest uderzeniem w człowieka i 
sprowadzeniem człowieka do roli rośliny lub przedmiotu. Z kolei próba zastąpienia realnego 
duchowego dobra różnego rodzaju ideami, jak sprawiedliwość czy równość bądź wolność, 
jest wyrazem kpiny, bo to są tylko abstrakcyjne pojęcia i nic więcej.Nonsensem jest żyć dla 
pojęć i dla nich umierać. One są wprawdzie szlachetne, bo niematerialne, ale jako byt są 
czymś intencjonalnym, myślnym, a nie realnym. A celem życia człowieka musi być realne 
osobowe dobro.A zatem dobra, jakie przed nami się pojawiają, nie są równe. Naszyrn 
zadaniem jest wiedzieć, co jakim jest dobrem, i odpowiednio je traktować. Odkrycie istnienia 
Absolutu niejestjeszcze bezpośrednim poznaniem Go, gdyż Bóg i poznawczo, i ontycznie jest 
transcendentny. Praktycznym, życiowym dopełnieniem poznania metafizycznego jest religia, 
do której ludzie najczęściej się uciekają, szukając usensownienia własnego istnienia. Ale 
religia, choć zawiera wiele bezcennych wskazówek moralnych, nie jest w ścisłym sensie 
podstawą etyki, ponieważ religia jest oparta na łasce wiary , którą nie każdy otrzyrnuje. 
Podstawą etyki jest naturalna zdolność UŻywania rozumu i odczytywania rzeczywistoŚCi, w 
tym właśnie hierarchii dobra. Podstawą tej
38

hierarchii jest Bóg-Absolut, ale już w naszym normalnym życiu widzimy, że są takie dobra, 
które z tego tytułu, że są bytami osobowymi, muszą być traktowane jako dobro-
cel.Respektowanie tego dobra wyznacza obszar moralnoŚCi.



III. BYT MORALNY - DECYZJA


Słowo "decyzja " pochodzi od łacińskiego czasownika decidere, które w swyrn 
źródłosłowie znaczy "ściąć", "obciąć", a wtómie dopiero odpowiednik naszego 
decydowania. Związek cięcia z decydowaniem jest wprawdzie metaforyczny , niemniej 
dostrzec tu można pewne podobieństwo.Jak bowiem drwal, stojąc przed kawałem 
drzewa, może zatopić ostrze siekiery w najrozmaitszych miejscach, tak i człowiek 
stojący przed wyborem ma do dyspozycji wiele możliwości działania. Zaś to, co na 
koniec wybierze, a więc na co się zdecyduje, jest odcięciem się od innych możliwości, 
pociągając równocześnie skierowanie działania w taką, a nie inną stronę.w szelako 
różnica między drwalem a wyborem moralnym polega na tym, że siekiera, jaką drwal 
się posługuje, ma tylko jedno ostrze skierowane na przedmiot, który będzie tak lub 
inaczej pocięty, natomiast nasz wybór--decyzja ma dwa ostrza: wybór bowiem 
determinuje zarówno przedmiot, jak i nas samych. My wybierając nie tylko zmieniamy 
jakiś układ rzeczy , ale również sami się zmieniamy, stawiając opór zagrożeniu - 
stajemy się mężni, oddając zaś to, co komuś się należy - stajemy się sprawiedliwi. Nic 
więc dziwnego, że dla moralnego życia człowieka decyzja ma znaczenie kluczowe. Na 
mocy decyzji rzeźbimy samych siebie.Ludzką decyzję rozpatrywać można z wielu 
punktów widzenia. Jest to akt bardzo złożony. Zazwyczaj człowiek
41



uświadamia sobie wagę decyzji w momentach wyjątkowych, takich, od których zależy 
być lub nie być, czy to dla podejmującego decyzję, czy też tych, których los od nas 
zawisł. Są to momenty, jak byśmy powiedzieli, egzystencjalne, gdzie kończą się żarty. 
w ówczas człowiek musi
maksymalnie wytężyć potencjał swojego rozumu, usztywnić własną wolę i zadecydować, 
czy wybiera to, czy tamto, czy mówi "tak" czy "nie".
w ojna, obozy koncentracyjne, przesilenia polityczne zmuszają niejako ludzido podejmowania 
decyzji, gdzie jej ciężar jest bardzo widoczny. Ale i w czasie pokoju momenty takie są 
obecne,jak chociażby decyzja o zawarciu zwiĄZku małżeńskiego czy akt religijnego 
nawrócenia, czy przeciwnie, odejście od religii. Człowiek wie, że podjęta decyzja ciążyć 
będzie nad całym jego ŻYciem. Co więcej, również zdaje sobie sprawę, że choć
może szukać pomocy u innych, to ostatecznie od niego zależy podjęcie decyzji i że nikt za 
niego tego nie zrobi. Decyzja jest więcjak najbardziej aktem wewnętrznym, aktem 
osobistym.Do umiejętności podejmowania decyzji człowiek nie tylko musi być wychowany , 
ale również musi dojrzeć. Trudno jest wymagać od dzieci, by we wszystkim o sobie 
decydowały, gdyż wielu spraw jeszcze nie rozumieją, dlatego niczym rusztowaniem otoczone 
są opieką rodziców, bliskich czy szkoły. Również ludzie starsi lub schorowani takiej pomocy 
:potrzebują. Ale bywają też ludzie dojrzali wiekiem, a dzie- i cinni usposobieniem, którzy nie 
chcą przyznać, że nadszedł : :czas podejmowania decyzji i brania odpowiedzialności. !'ii 
i:Normalnie jednak człowiek zdaje sobie sprawę, że jest !Ii autorem własnych decyzji i że nikt 
nie może go od tego ii uwolnić. Od decyzji nie ma ucieczki, rezygnacja z niej też Ii jest 
przecież decyzją. Nawet ten, co jest w wojsku lub !w zakonie i przysięga posłuszeństwo 
wobec rozkazów !,
: :
przełożonych, musiał najpierw podjąć decyzję o takim ':' właśnie posłuszeństwie. Lepiej jest 
więc odważnie uświado- i!mić sobie, że na naszych barkach spoczywa ciężar decyzji, ! il i :1 
niż szukać wytłumaczenia własnej niemocy w takich czy ,Ii
42 , il
i!!

innych okolicznościach. Zamknięcie oczu na fakt, że człowiek jest autorem decyzji, 
powoduje zawalenie się porządku moralnego i prawnego, a w konsekwencji upadek 
społeczeństwa i samego człowieka. Decyzja w największym chyba stopniu ujawnia to, iż 
człowiek jest osobą, a więc suwerennym podmiotem. Nie każdy bowiem musi być 
naukowcem, nie każdy musi grać na pianinie, nie każdy potrafi się przyjaźnić, ale każdy 
musi podejmować decyzję.ObecnoŚĆ decyzji w ludzkim życiu nie przejawia się 
wyłącznie w momentach wyjątkowych, tylko jest ona wówczas najłatwiej uchwytna. Bo 
przecież cały czas, gdyjesteśmy przytomni, stoi przed nami wiele różnych możliwości 
działania, któreś z nich musimy wybrać, na coś się zdecydować, łącznie z nie-działaniem. 
Tyle że oczywistość wybranego dobra i prowadzącego doń środka sprawia, iż nad innymi 
środkami się nie zastanawiamy, idziemy po sprawdzonej jUŻ linii. Trudno wobec tego 
zgodzić się, by nasze codzienne życie było zmechanizowane i decyzja nie odgrywała tu 
żadnej roli. Zawsze bowiem działanie możemy wstrzymać, a ponadto ów schematyzm 
układu rzeczy, szczególnie gdy w grę wchodzą realne byty, a nie artefakty, jest 
schematyzmem pozornym i ciągle musimy uważać, czy z obranym dobrem nie wiąże się 
coś złego.Każde dobro jest od nowa dobrem. Tak jak pianista wielkiej klasy, mimo iż gra 
ten sam utwór po raz setny czy nawet tysięczny, gra go za każdym razem od nowa. A cóż 
dopiero mówić, gdy mamy do czynienia z realnym działaniem? Decyzja jest tu czuła na 
przebieg życia, które przecież nie jest z góry ustalonym zapisem nutowym, bo ciągle coś 
w układzie rzeczy czy człowieka działającego może się zmienić. M usi więc decyzja 
nieustannie towarzyszyć naszemu przytomnemu życiu.Analiza decyzji jest rzeczą trudną, 
ponieważ wchodzi tu w rachubę wiele czynników, z których jedne widać od razu, a do 
wyłuskania innych potrzebny jest głębszy wgląd filozoficzny.
43



Niewątpliwie każda decyzja dokonuje się ze względu na

coś, ujrzanajestjako dobro,jako coś, do czego warto dążyć.
Nie każde dobro nas ku sobie pociągnie, lecz tylko to, które jest poznane. Zbierając grzyby 
nie schylę się po rosłegQ prawdziwka, jeśli go nie widzę, bo w całości przykryty jest liśćmi. 
Ale mogę też widzieć jakieś dobro, mimo to nie chCĘ go. Powodów może być wiele, czy to 
dlatego, że chcę czegoś innego, czy też po prostu mam taką zachciankę. żadne
konkretne dobro niejest w stanie zmusić mnie do "chcenia" .
Jeśli chcę, to dlatego, że chCĘ, a jeśli nie chCĘ, to dlatego, że chcę nie chcieć. Płynie to stąd, 
że wola jako władza niematerialna otwarta jest na wiele równych dóbr, może
wi~c między nimi wybierać łącznie z niewybraniem żadnego. Wszelkie psychologiczne próby 
podważenia ludzkiej wol- I noŚCi poprzez pokazywanie wielu determinantów, czy to 
podświadomych, czy nadświadomych, są wobec wewnętrznego, bezpośredniego 
doświadczenia własnej wolności hipotezami pomijającymi to, co najważniejsze i co nie jest 
żadną hipotezą, ale faktem.Ja sam sobie dobieram motyw wyboru, ja o tym wiem, I tyle że 
sprawia to, jako oglądane z zewnątrz, wrażenie I zdeterminowanego ciągu przyczynowo-
skutkowego, w któ- \ i:!rym zagubiona zostaje wolność. Ale wolność jest człowieka, a nie na 
zewnątrz. Nie zobaczyjej ani mikroskop, ani test psychologiczny. w olności nie podważą też 
czy środowisko, w którym człowiek ŻYje, ani kod genetycz~y tak silnie determinujący nasz 
charakter i skłonności. Te wszystkie determinanty człowiek może przekroczyć, zawsze może 
im powiedzieć: nie! środowisko można zmienić, obyczaje poprawić, nad charakterem 
popracować, a dla skłonności znaleźć ujście w dobru. Ale jest jeden warunek:człowiek musi 
tego chcieć. Bez tego wewnętrznego pragnienia nie tylko trudno będzie nam się zmienić, ale 
również nie zdążymy nawet wykorzystać szczęśliwych, przypadkowych zdarzeń. Dlatego 
szczęście sprzyja najczęściej tym, którzy go szukają, ci zaś, którzy zatopieni są w 
nieustannym
44

I

narzekaniu, tracą mnóstwo okazji, by się ze swych kłopotów wydobyć.Przedmiotem 
wyboru-decyzji jest wiĘC dobro poznane i chciane. Powstaje teraz pytanie, czy ze 
strony poznanego dobra, jak i ze strony naszego intelektu i naszej woli istnieje jakiś 
nacisk, aby wybrać raczej to dobro, a nie inne, czy też sytuacja jest zupełnie 
indyferentna, a więc obojętne jest, co wybierzemy. Każdy człowiek doświadcza, że są 
pewne dobra, do których odczuwa większą skłonność lub chęć, a są takie, na których 
wręcz mu nie zależy albo go odpychają.Jeden lubi pisać opasłe tomy, a drugiego 
napisanie zwykłego listu przyprawia o zły humor.Dla naszych subiektywnych chęci 
lub niechęci istnieje obiektywna podstawa. Jeśli bowiem człowiek jest bytem 
spotencjalizowanym, to dobrem jest to, co owe możności udoskonala, a więc 
wprowadza je do aktu. Możności te nie są czystymi możnościami, lecz jUŻ jakoś 
zdeterminowanymi. Właśnie wskutek tej determinacji pojawia się odpowiednia 
skłonność. Czasami detenninacja jest tak dUŻa, że przybiera postać talentu lub 
geniuszu. A zatem dobro, które nas przyciąga, jest nam jakoś konnaturalne, ono nas w 
jakimś aspekcie udoskonala, ku niemu więc skłania się wola.Normalnie wiĘC 
wybieramy to, co nam odpowiada. w to angażujemy naszą wolę i nasze siły 
poznawcze.W którym momencie decyzja staje się wyborem o charakterze moralnym? 
Czy do takiej decyzji też jesteśmy jakoś ud ysponowani?Jeśli nie wszystko, do czego 
dążymy, jest takim samym dobrem, jeśli istnieje tu pewna hierarchia, i to hierarchia 
dla nas czytelna, to w takim razie człowiek musi być predysponowany do widzenia 
dobra w sobie, jakim jest dobro osobowe, którego naruszanie odbierane będzie jako 
coś złego. To predysponowanie przybiera postać s u m i e nia.Sumienie nie jest jakąś 
tajemniczą czy samodzielną władzą, choć sam termin występuje w fonnie 
rzeczownikowej.
45



Polskie "sumienie" jest kalką łacińskiego terminu conscientia, które oznacza jakby 
współwiedzę, stąd s - czyli współ i - umienie, czyli wiedza ( od słowa um, a więc 
umysł). A więc sumienie jest pewnym stanem naszego umysłu oceniającego pod kątem 
dobra i zła moralnego każdą podjętą przez nas decyzję czy wyłoniony na jej podstawie 
czyn.Głos sumienia to nie głos jakiegoś daimoniona czy bożka, tak jak chyba 
metaforycznie mówił o tym Sokrates, ale właśnie ów współ-akt. A sprawia on wrażenie 
tajemniczego głosu dlatego, że pojawia się w sposób od naszej woli niezależny. Stąd też 
tzw . wyrzuty sumienia (których bogate świadectwo znajdujemy w literaturze pięknej) 
męczą bohaterów powieści czy poematów, choć najchętniej by się ich pozbyli. Ale 
ledwie uda im się zapomnieć o popełnionym występku, dzięki wesołemu towarzystwu 
czy spełnieniu niezliczonych toastów , gdy tylko oprzytomnieją, sumienie odzywa się 
bez litości.Filozofowie próbując wytłumaczyć obecność sumienia, zwracają uwagę, że 
ta ocena pod kątem dobra i zła musi mieć z jednej strony głębszy jeszcze podkład 
duchowy, a z drugiej - musi być wyrazem czytania przez człowieka prawa naturalnego. 
Jak bowiem w poznaniu intelektualnym poznając ten oto konkret, np. to oto drzewo, 
tego oto psa, widzimy je przez pryzmat pierwszych zasad w postaci zasad tożsamości, 
niesprzeczności i wyłączonego środka - i dlatego widząc stół, wiemy, że to jest stół 
(zasada t.ożsamości), a nie nie-stół (zasada niesprzeczności) - tak w przypadku oceny 
podjętej decyzji dostrzegamy jej zgodność lub niezgodność z pierwszymi zasadami 
prawa naturalnego. Intuicja tych pierwszych zasad prawa naturalnego, które każdy 
człowiek rozumie, choć nie każdy czyni to w sposób zreflektowany, nosi nazwę 
synderezy, co można też określić mianem "prasumienia ludzkości".Prawo naturalne, jak 
o tym jeszcze będzie mowa, wyraża prawo każdego człowieka do życia, do 
przekazywania życia
46

oraz do osobowego rozwoju w prawdzie. Jeśli więc nasza decyzja w to uderza, czy to gdy 
chodzi o nas samych, czy też innych ludzi, to wówczas pojawia się ów głos 
sumienia.Człowiek jest zatem z natury predysponowany do poznania dobra i zła 
moralnego. Tyle że wskutek złego wychowania, złej edukacji czy zdeprawowanej woli 
sumienie.
może zostać skrzywione bądź w ogóle uśplone, ale wówczas człowiek w ogóle wychodzi 
poza orbitę moralności, stając się osobowym kaleką. A ponieważ człowiek rodzi się i rozwija 
w pewnej społecmoŚCi, to niełatwo jest mu naciskowi tej społeczności się oprzeć, 
szczególnie w systemach totalitamych, gdzie wszystkie sily zostaly zorganizowane w celu 
zdeprawowania człowieka. w III Rzeszy czy w komunizmie owo zatrucie pozbawiające 
człowieka, niemal zupełnie, umiejętności odróżniania realnego dobra i zła przybrało rozmiary 
zastraszające. Potrzeba wówczas już nie tylko zdrowego rozsądku, by na słuszną drogę 
powrócić, bo ten podległ dewiacji, ale religii z jej Boskim autorytetem.Dlatego też łatwo 
zaobserwować, iż wszystkie ruchy wolnościowe, jakie ogamiają ludzi żyjących pod jarzmem 
systemów totalitamych, zaczynają się od wzrostu religijności. Bo gdy rządzący, uczeni, 
szkoła czy nawet bliscy mówią inaczej, niżjest naprawdę, człowiek, w którym tlą sięjeszcze 
resztki sumienia, boi się zdać na własny rozum i szuka opieki Boskiej. A choć są to przykłady 
krańcowe, to odnoszą się przecież do setek milionów ludzi, nawet dziś, w xx wieku.Sumienie 
jest więc pewnym potencjałem, jaki człowiek z natury posiada, ale który musi być 
odpowiednio rozwijany i wychowywany. Temu służy nie tylko osobista praca i 
zaangażowanie, ale również instytucje społeczne, rodzina, religia. Nie jest bowiem łatwo w 
wielu konkretnych wypadkach bogatego ludzkiego życia i całej jakże złożonej rzeczywistości 
odczytać realne słuszne dobro i środki, jakie doń prowadzą. Tego człowiek przez całe życie 
się uczy i nie raz wypadnie mu się pomylić.I właśnie pojawia się teraz pytanie: gdzie znajduje 
się ten

47



najbardziej newralgiczny punkt dla dobra i zła w sensie ściśle moralnym? Zazwyczaj sądzimy 
, że odnosi się on do naszego działania, do wyłonionego czynu, stąd mówi się, że ktoś 
postąpił dobrze lub źle. Czasami mówi się z kolei, że ktoś ma złe lub dobre myśli albo złe lub 
dobre intencje, czylidobrze chciał, ale coś nie wyszło. Wszystkie te momenty są oczywiście 
ważne, ale nie one są najważniejsze. Chodzi bowiem o odnalezienie takiego momentu, który 
całkowicie pozostaje w naszej gestii, będąc wyrazem naszej autonomiczności i suwerenności, 
w innym wypadku moralność rozpłynie się na sieć czynników od nas zależnych i 
niezależnych, a wówczas z uwagi na obecność tych ostatnich zamazana zostanie sfera naszej 
odpowiedzialności, a tym samym dobra i zła moralnego.Dobro i zło moralne nie może 
odnosić się przede wszystkim do działania, ponieważ dokonuje się ono w sferze zewnętrznej, 
z którą wprawdzie musimy się liczyć, ale która w pełni od nas nie zależy. Cóż z tego, że 
postanowiłem komuś pomóc, jeśli w tym samym momencie dostanę zawału serca albo ktoś 
znienacka mnie napadnie i krępując moje ruchy uniemożliwi samą pomoc. Zawsze istnieje tu 
możliwość zatrzymania działania lub jego zdeformowania, co nie zawsze da się przewidzieć, 
czemu nie zawsze można zaradzić.Z kolei z samych myśli o działaniu nicjeszcze nie wynika, 
tym bardziej że niektóre myśli pojawić się mogą wbrew naszej woli, inne zaś będą tylko 
hipotetyczną próbką, czy postąpić tak, czy może inaczej. Wreszcie dobre intencje, o których 
mówi się przysłowiowo, że nimi to najczęściej wysłane jest piekło, są niewątpliwie czymś 
bardzo cennym, ale właśnie im bardziej odległe jest od nich samo działanie, im bardziej z 
nimi niezgodne, tym bardziej stają się powodem słusznego oburzenia. Bo jakże to, człowiek 
wie, co dobre, niby chce dobra, a robi coś zupełnie innego. Dobre intencje to nie 
wszystko.Cóż więc jeszcze pozostało, jeśli nie działanie, jeśli nie

48

myśli, jeśli nie intencje? Pozostała d e c y zj a. Właśnie decyzja jest tym kluczowym punktem 
naszego życia rnoralnego, w którym mieści się istota moralnego dobra i zła. Ona bowiem 
całkowicie leży w naszej mocy i za nią jesteśmy w pełni odpowiedzialni. Decyzja nie jest 
jeszcze działaniem, ale już nie jest tylko myślą czy intencją.Jest ona tym ostatnim aktem, 
który poprzedza działanie, a równocześnie wieńczy wszystko to, co jest przed nią, czyli różne 
myśli i chęci.W śród wielu myśli i wielu chęci wybieramy jedną chęć z odpowiadającą jej 
myślą, chęć jest bowiem zawsze chęcią czegoś, a owo "coś" musi być przez nas poznane. A 
skoro przed nami stoi wybór odpowiedniego działania, to nim działanie to się rozpocznie, 
musi być uprzednio konkretnie zdeterminowane, bo z tego, co nieokreślone, nic nie wyniknie. 
Mogę więc zastanawiać się, czy uderzyć czy nie, jeśli decyduję się na uderzenie, to muszę 
następnie wybrać, czy uderzam obuchem czy ostrzem, bo jednocześnie jednym i drugim 
uderzyć się nie da. Wybieram ostrze i decyduję się na uderzenie: to czynię! Za taką decyzją 
idzie już czyn.Ten moment zadecydowania jest dla człowieka z jednej strony 
najprzyjemniejszy, z drugiej zaś - najtrudniejszy.Jest najprzyjemniejszy, bo człowiek widzi 
sie6ie jako autentycznego suwerena, jakby króla, który nikomu jUŻ nie podlega: ja chcę i ja 
się decyduję, nikt w to nie może jUŻ ingerować, ja tu jestem panem. Ale również jest to 
moment bardzo trudny, zdajemy bowiem sobie sprawę, że, mając na uwadze troskę o 
powodzenie w samym działaniu, o zrealizowanie słusznego dobra - decyzja tego do końca nie 
gwarantuje. Pojawić się może wiele wątpliwości, czy aby wszystko zostało dokładnie 
przemyślane, cźy może dałoby się coś przygotować lepiej, a kto wie, jakie będą nowe 
okoliczności. Wszelako z decyzją nie zawsze można zwlekać.Jeśli do bro nie będzie na nas 
czekało, trzeba podjąć decyzję, bez względu na pojawienie się nieprzewidzianych 
trudności.Kiedy zatem decyzja będzie moralnie dobra, a kiedy zła?

49




Dobra będzie wówczas, gdy zgodna będzie ze słusznym dobrem, ale takim, którejest przez 
nas poznanejako słuszne.O tym zaś, czy jakieś dobro jest słuszne, informuje nas sumienie. A 
więc istota dobra moralnego to z 9 o d n o ś ć d e c y zj i z s u rn i e n i e m. Jeśli sumienie 
mówi mi, że coś jest dobre, i ja na to się decyduję, to wówczas pojawia się moralne dobro, 
przeciwnie, gdy decyduję się na coś z sumieniem niezgodnego, to mamy wówczas do 
czynienia z moralnym złem. Innego rozwiązania nie ma. Gdybyśmy bowiem oderwali decyzję 
od sumienia i oparli zgodność na samej relacji decyzji z dobrem w sensie czysto 
obiektywnym, to wówczasjak moglibyśmy odpowiadać za zgodność, której nie 
poznajemy?Decyzję uzgodnić musimy z dobremjako poznanym, a nie dobrem w ogóle. To z 
kolei powoduje, że nawet sumienie błędne moralnie nas wiąże. Zdarzyć się bowiem może czy 
to pomyłka w poznaniu, czy też zwichnięcie sumienia z przyczyn od nas niezależnych, za 
które nie ponosimy odpowiedzialności. A musimy iść za sumieniem, bo innego kompasu 
moralnego nie posiadamy. Aby uchronić autonomię człowieka jako osoby, musimy pójść aż 
tak daleko.Nawet więc wówczas, gdy decyzja z boku wydaje się błędna, nie ma moralnego 
zła, jeśli jest ona zgodna z sumieniem.Z drugiej zaś strony człowiek jest odpowiedzialny 
moralnie za decyzję również wtedy, gdy działanie zostało z przyczyn zewnętrznych 
unieruchomione.Widzimy tu wyraźnie, jak rozmija się porządek legislacyjny z porządkiem 
moralnym. Prawo państwowe karze za czyny , nie za decyzje, nie za to, że ktoś postanowił 
ukraść, tylko za to, że ukradł. Tymczasem zło moralne jest w samej decyzji, niezależnie od 
tego, czy kradzież dojdzie do skutku czy nie, czy ktoś jeszcze o tym wie, czy nie wie nikt 
oprócz złodzieja. Z kolei, jeśli decyzja ta nie była wbrew sumieniu, to zła moralnego nie 
będzie, ono pojawi się dopiero wówczas, gdy człowiek zrozumie i uzna, że jest to coś złego. 
Kara wymierzona przez sąd ma bardziej na względzie dobro
50

publiczne niż dobro tego, który zostaje uznany winnym ijest osądzony, mimo iż nie uważa, 
aby popełnił coś złego.K westia ta jest niewątpliwie bardzo delikatna, ale wyznaczając pole 
moralności w ścisłym sensie, musimy bronić ludzkiego sumienia jako tej instancji, przed 
którą człowiek jest osobiście odpowiedzialny. A wiadomo też, że żadna kara nie dorównuje 
tej karze wewnętrznej, jaką człowiek ponieść może przed własnym sumieniem. Dlatego 
porządek legislacyjny jest wtómy wobec porządku moralnego.Dramat życia moralnego 
człowieka dokonuje się głównie w jego wnętrzu, tu człowiek gromadzi siły woli i umysłu, by 
podjąć decyzję, tu dostrzegajej zgodność lub niezgodność ze słusznym dobrem, stąd bierze 
początek działanie. Wewnątrz siebie odczuwa satysfakcję za wybrane dobro, wewnątrz siebie 
cierpi z powodu zła. Podejmowanie decyzji jest niezbywalną częścią naszego jestestwa, a 
choć świat natury pozbawiony jest takich problemów, to jednak tylko przed nami otwarta jest 
droga do autentycznego i trwałego dobra. Tę drogę przecieramy szukając przez całe życie 
takich decyzji, które będą słuszne, i do końca mamy szansę, aby mimo pomyłek, decyzję 
słuszną odnaleźć i za nią pójść, choćby owo pójście wyraziło się w powiedzeniu słowa "tak" 
lub "nie".



IV. SPOS()B LUDZKIEGO DZIAŁANIA - 
ARETOLOGIA

Mówienie o cnotach brzmi dziś nieco anachronicznie.
Zazwyczaj kojarzą się nam one z bohaterami powieści czy poematów historycznych, postaci 
wyidealizowanych, stworzonych potęgą wyobraźni takich mistrzów jak Homer , a u nas 
Sienkiewicz. Nestor uosabia człowieka roztropnego i przewidującego, do niego więc w 
chwilach trudnych zwraca się o radę Agamemnon, król greckich wojsk sprzymierzonych. 
Odyseusz natomiast, jak później Zagłoba, szybko potrafi maleźć odpowiedni fortel, by dopiąć 
swego, jest więc człowiekiem bystrym, przemyślnym. Z kolei Longinus Podbipięta; herbu 
Zerwikaptur , to człowiek odważny i nieustraszony. Każda z tych postaci górowała 
przeważnie w jednej z cnót, nie we wszystkich. Zdarzało się panu Zagłobie stchórzyć, ale w 
mig przychodził mu do głowy jakiś koncept, a w ostateczności - sprzyjało szczęŚCie.Ta 
niezwykła poczytność Homera przez blisko trzy tysiące lat, czy u nas Trylogii Sienkiewicza 
przez ostatnich sto lat, świadczy niewątpliwie o tym, że cnoty są ciągle człowiekowi jakoś 
bliskie. Z drugiej jednak strony dominacja życia dworskiego, a później mieszczańskiego, 
spowodowała, że cnoty przybrały postać pewnej ogłady towarzyskiej, za którą kryją się 
niezliczone wady i przywary , stąd też cnotę z punktu widzenia moralnego zaczęto 
deprecjonować (Schopenha uer ). A był jeszcze inn y powód nega tywnego stosunku do cnót: 
oto eksponując cnotę jako cel sam w sobie, zaczęto
53



wychowanie traktować na sposób podobny do tresury, w czym zasłynęła szkoła pruska. 
Chodziło tu o złamanie woli człowieka, a także jego usposobienia, co pozwalało później na 
dostarczenie świetnego materiału na armię żoł, nierzy i urzędników. Potwierdził to swoim 
autorytetem Kant, głosząc tezę, że moralność łączyć się musi z tym, co przykre, a co 
wypływa wyłącznie z obowiązku.Dzisiejsza psychologia natomiast sprowadza cnoty do 
przyzwyczajeń i nawyków, a więc takich dyspozycji psychicznych, na mocy których 
wykonujemy pewne czynności w sposób nieomal bezwiedny. Jak palacz sięga machinalnie 
po papierosa, tak i człowiek cnotliwy postępuje w życiu. Nic więc dziwnego, że w ostatnich 
dziesiątkach lat wzorem do naśladowania stało się życie na tzw. luzie, w stylu 
amerykańskim, wyrażające się w bezpośredniości, spontaniczności, nieprzestrzeganiu 
konwencji lub tworzeniu coraz to nowych. w tym człowiek zaznacza swoją oryginalność i 
pokazuje, że nie ma kompleksów .Jednakże z filozoficznego punktu widzenia problem cnoty 
jest dla ludzkiego życia moralnego niezwykle doniosły, tyle że jej poprawne rozumienie 
uległo jUŻ w naszej epoce zapomnieniu. A przecież, jeśli podstawą dobra i zła moralnego 
jest decyzja, to chodzi o takie udysponowanie człowieka, aby umiał poznać realne, słuszne 
dobro i miał tyle sił, by za nim iść. Każdy człowiek jest jedyny i niepowtarzalny, dobro 
nigdy nie jest takie samo, lecz za każdym razem nowe, nie ma więc obawy o wprowadzenie 
w życie moralne schematyzmu. Każdy człowiek może być na swój sposób roztropny i 
mężny .Grecka arete sięga tradycji eposów homerowych. Oznaczała przede wszystkim 
męstwo, ono bowiem najbardziej było potrzebne w czasach wojny. Takie jest też pierwotne 
znaczenie łacińskiego słowa virtus. Ale owo męstwo wyraża równocześnie pewną moc, siłę, 
te zaś odnosić się mogą również do innych mocy, jakie człowiek posiądzie, czyli tego, co 
będzie umiał i potrafił. Stąd łatwo było przenieść
 54

pierwotne znaczenie na inne, obejmujące sobą wszystkie umiejętności posiadane przez 
człowieka, nie tylko moralne, ale i artystyczne czy poznawcze.Takie poszerzenie 
terminu arete dokonało się jUŻ w kulturze greckiej. Natomiast polski odpowiednik 
pochodzi od słowa "czcić", bo człowiek czci-godny to ten, który właśnie obdarzony 
jest cnotami.Częstokroć może się nam wydawać, że człowiek cnotliwy to taki 
niedosiężny ideał wyglądający jak pomnik oblepiony złotymi liśćmi, cnoty zaś to idee 
istniejące gdzieś w pleromie.A ponieważ są to rzeczy odległe, to można je co najwyżej 
podziwiać, a życie biegnie i tak swoim utartym torem. Nic błędniejszego. Bo cnota 
właśnie w wirze i zakamarkach życia ułatwia człowiekowi rozpoznanie i czynienie 
dobra, a unikanie zła. Ona jest wewnątrz pulsującego życia, a nie w chmurach. Jest to 
pewien zespół aktów przez nas wyłanianych wobec naporu i ciśnienia najrozmaitszych 
spraw, zdarzeń, trudności. Cel cnoty jest jeden, choć na różne sposoby może się 
dokonać: rozwijać i chronić dobro ludzkie.Przeciwnie, brak cnót czy też posiadanie 
wad powoduje, że dobro ludzkie jest zagrożone.Ani cnót, ani wad nie można 
absolutyzować, traktować ich jako coś samego w sobie. Oceniać je można tylko pod 
kątem przyporządkowania do dobra ludzkiego. Cnoty więc, jeśli przyczyniają się do 
podjęcia słusznej decyzji, są czymś dobrym, jeśli zaś od takiej decyzji odwodzą, 
przestają być cnotami i stają się wadami.Nasza decyzja jest wolna, ale podejmowana 
jest zawsze w pewnym kontekście nie tylko przedmiotowym, ale również 
podmiotowym, a więc jak najbardziej wewnętrznym.To wnętrze musimy na tyle 
wzbogacić, by skłaniało nas ku decyzji słusznej.w jakich sferach naszego życia 
pojawia się potrzeba posiadania pewnych cnót? Człowiek, jak wiadomo, spełnia 
mnóstwo różnych czynności czy to fizjologicznych, czy psychicznych, czy 
duchowych, a wiĘC chodzimy, odżywiamy
 55



się, kochamy, poznajemy, tworzymy. Spełnianie takich czynności suponuje, że posiadamy 
odpowiednie władze do ich wykonywania.Chodzimy wiĘC za pomocą nóg, widzimy za 
pomocą oka, myślimy dzięki intelektowi. Wszystkie władze są władzami jednego 
podmiotu, dlatego w ścisłym sensie nie nogi chodzą, lecz człowiek za pomocą nóg, nie 
intelekt myśli, lecz człowiek za pomocą intelektu. A ponieważ wszystkie władze należą do 
jednego podmiotu, stąd zazwyczaj czynność jednej władzy związana jest z czynnością 
innej lub innych. Idę gdzieś, bo chcę iść (wola), i wiem, gdzie chcę iść (intelekt). Jest też 
wiele czynności, które są czynnościami człowieka, ale nie w sensie osobowym, gdyż 
dokonują się bez pośrednictwa woli i intelektu. Do nich należy wiele czynności 
fizjologicznych, takich jak np. przepompowywanie krwi przez serce, funkcjonowanie 
nerek lub wątroby. Są też inne, takie jak odżywianie się, gdzie żołądek wprawdzie trawi 
samoczynnie, ale ile i kiedy człowiek zje, to już zależy od niego.Również sfera zmysłowo-
uczuciowa jest od nas po części zależna, a po części nie. Ma ona swoje organa, 
przyporządkowane do spełniania określonych czynności: oko służy do patrzenia, a ucho do 
słuchania. Możemy na coś patrzeć, ale nie musimy, możemy słuchać tego, co ktoś mówi, 
ale możemy też zatkać uszy lub odejść.Są wreszcie dwie niematerialne władze: intelekt i 
wola;
pierwsza pozwala nam rozumieć, druga - chcieć. Zasadnicza różnica, jaka zachodzi między 
tymi władzami a resztą, polega na tym, że nie mają one materialnych organów, są więc 
duchowe. Gdyby organa takie posiadały, byłyby władzami ograniczonymi, oko widzi 
przecież tylko barwę lub kształt, ucho tylko słyszy dźwięk, ale ani oko nie widzi dŹWięku, 
ani ucho nie słyszy barwy. Tymczasem intelekt w swoim poznaniu jest nieograniczony, 
nawet uznanie czegoś za niepoznawalne już w jakiś sposób powoduje, że jest ono poznane, 
właśnie jako niepoznawalne. Podobnie
56

wola przekracza poszczególne pragnienia czy pożądania, stawiając nas wobec dobra jako 
takiego. Nie wystarczy czegoś tylko pragnąć, gdyż aby się z tym połączyć lub do tego 
zmierzać, musimy najpierw chcieć. Stąd mimo wielkiego pragnienia, możemy się nie 
napić, choć woda jest w zasięgu ręki. Z kolei coś może nas odpychać, jak niesmaczne 
lekarstwo, a jednak rozumiejąc, że jest dobre dla naszego zdrowia, zażyjemy je.Zasadnicza 
różnica, jaką dostrzegamy między światem natury a człowiekiem, płynie właśnie stąd, że 
mamy owe dwie niematerialne władze zapodmiotowane w niematerialnej duszy. To 
pociąga za sobą, że żyć po ludzku, to znaczy żyć opierając się na rozumie i woli. Nie ma 
dla nas innej możliwości, co najwyżej można się nimi posługiwać w sposób niedoskonały. 
O ile bowiem zwierzęta kierują się w swym działaniu instynktem, o tyle my instynktu nie 
mamy , każde działanie wymaga więc od nas wysiłku zrozumienia i chcenia. A tu, niestety 
, czyhać może na nas niebezpieczeństwo, nie zawsze bowiem rozum pozna prawdę, nie 
zawsze wola pójdzie za słusznym dobrem.Dlatego zwierzęta mogą być w swoim 
zachowaniu zupełnie spontaniczne, bo kieruje nimi nieomylny w większości wypadków 
instynkt, człowiek natomiast musi się zastanowić, nim podejmie decyzję, tak, aby to, co na 
jej podstawie uczyni, nie obróciło się na zło. Dla człowieka więc naczelnym zadaniem jest 
życie nie jakiekolwiek, ale ludzkie, takim zaś jest wówczas, gdy żyje r o z u m n i e.To jest 
to fundamentalne dobro: żyć rozumnie.
Tylko rozum powie nam, co jest dobre obiektywnie i w jakiej mierze jest dobre. Dotyczy to 
zarówno rzeczy,do których dążymy , jak i funkcji, jakie spełniamy. Przyjemność 
towarzysząca odżywianiu się nie jest nieomylnym znakiem dobra obiektywnego płynącego z 
pożywienia, można bowiem jeść z apetytem, choć pożywienie będzie dla nas niezdrowe albo 
zjedliśmy jUŻ za dużo. Dopiero chorując człowiek uświadomi sobie, że nie UŻył w sposób 
właściwy
57



rozumu. Zrezygnowanie więc z właściwego używania rozumu czytającego obiektywne 
dobro ludzkie prowadzi do upadku człowieka.Czym wobec tego będą cnoty? Cnoty są 
takimi usprawnieniami poszczególnych władz, że ich funkcjonowanie będzie optymalnie 
przyporządkowane słusznemu, obiektywnemu dobru rozpoznanemu przez r o z u rn. One 
same z siebie takiej kondycji nie osiągną, gdyż z wyjątkiem narządów wewnętrznych, 
pełniących funkcje fizjologiczne, pójdą jakby swoją drogą, często przeciwną dobru 
istotnie ludzkiemu. Muszą być jakby na powrót opanowane, aby osiągnęły swoiste 
optimum potentiae, czyli pełnię doskonałości, ale nie samej w sobie, lecz z uwagi na 
dobro człowieka. Nie chodzi więc o to, by nauczyć żołądek jeść jak najwięcej, ale tyle, 
ile będzie optymalnie dla zdrowia. I to właśnie określane było mianem "złotego środka 
".Z ł o t y ś r o d e k niejest środkiem czysto zewnętrznym, jaki da się wymierzyć między 
dwiema skrajnościami, lecz jest to ś r o d e k r o z u rn u, który odmierza stan najlepszy 
pod kątem dobra ludzkiego. Jeśli więc stoi przed nami misa pełnajedzenia, to nie chodzi 
o to, by zjeść połowę (co byłoby środkiem rzeczy), ale tyle, ile dla nas będzie 
najzdrowiej.Czasami zjemy wszystko, czasem połowę, a bywa, że w ogóle nic nie zjemy. 
Nawet gdy nie zjemy nic, to będzie to również środek, optimum dla nas, gdy zaś zjemy 
tylko trochę, to może to być jUŻ za dużo, gdy na przykład dana potrawa nam szkodzi. 
Złoty środek wyznacza rozum, a nie rzecz.Usprawnienie poszczególnych władz 
prowadzić ma do tego, aby były posłuszne rozumowi w osiąganiu właściwego środka. To 
zaś w konsekwencji doprowadza do takiej kondycji moralnej człowieka, dzięki której 
posiada on to, co po grecku nosiło nazwę hexis proajretike - sprawność samodzielnego 
postępowania zgodnie z prawem moralnym.Takiego usprawnienia władz nie da się 
zmechanizować z tej

58

przyczyny , że nawyk powoduje działanie bezmyślne i poza wolą, tutaj natomiast ciągle 
musimy dobro rozpoznawać, bo i środek ciągle może się zmieniać. Za każdyrn razem musimy 
je od nowa chcieć, bo przecież wiele rzeczy i różne miary konkurują, byśmy je chcieli. 
Nabycie odpowiednich cnót pozwala na względnie łatwe i szybkie, a nawet przyjemne pójście 
za słusznym dobrem, choćby było ono z początku trudne i przykre. Kryterium dla cnoty 
stanowi bowiem nie przykrość, ale słuszne dobro, bo nie chodzi o to, by dokonywać 
heroicznego wysiłku pokonywania siebie, lecz byjak najsprawniej pójść za dobrem, włączając 
w to również siłę, jaką daje przyjemność. Tak pojęta cnota riie jest też wykwintną 
przykrywką dla wad czy złych decyzji, nie maniery stanowią o dobru moralnyrn, ale 
wewnętrzne usprawnienia i słuszne decyzje.w zasadzie wszystkie sfery ludzkiego życia 
osobowego wymagają usprawnienia, a więc potrzebne są w nich cnoty.Niektóre cnoty należą 
do porządku czysto poznawczego, bo choć każdy człowiek poznaje, to nie każdy jest 
naukowcem, zatem opanowanie pewnej dyscypliny naukowej wymaga odpowiednich 
umiejętności. Innych umiejętności potrzebuje artysta, rzemieślnik czy technik. Pierwsze to 
cnoty dianoetyczne, drugie zaś to cnoty pojetyczne. Ale są też cnoty usprawniające nasze 
postępowanie moralne, to są właśnie cnoty etyczne.Jeśli zadaniem naukowcajest umiejętne 
poznawanie prawdy, a artysty właściwe wytworzenie czegoś, to w porządku moralnym chodzi 
o umiejętność troszczenia się o dobro ludzkie, które na różne sposoby może być 
zagrożone.Wymienić tu można cztery podstawowe cnoty. Pierwszą jest r o z t r o p n o ś ć, 
która polega na usprawnieniu samego rozumu, aby był zdolny dobro takie odczytać. Drugą 
jest u rn i a r k o w a n i e polegające na umiejętności panowania nad uczuciami przyjemnymi 
i przykrymi, gdyż te uczucia mogą nas od obiektywnego dobra odwieść.Trzecią jest rn ę s t w 
0, którego zadaniem jest panowanie

59



nad uczuciami strachu i bólu, gdyż te, podobnie jak poprzednie, popchnąć nas mogą w 
niewłaŚCiwym kierunku.W reszcie czwartą cnotą jest s p r a w i e d 1 i w o ś ć, która ma 
tak wychować wolę, aby miała ona na względzie nie tylko nasze, osobiste dobro, ale 
również dobro innych ludzi, którzy jako ludzie mają takie same prawa jak i 
my.Sprawiedliwość jest więc stałą wolą oddawania tego, co komuś się należy.Te cztery 
cnoty są ze sobą wzajemnie powiązane, choć nie są sobie równe. Najważniejszą jest 
roztropność, potem sprawiedliwość, następnie męstwo, a na koniec umiarkowanie. 
Zazwyczaj ludzie w sposób zdroworozsądkowy doce~ niają znaczenie tych cnót, choć nie 
rozumieją głębiej, o co w nich dokładnie chodzi, ani też nie wiedzą, jak te 
cnotyi!rozwinąć. Czasami też mylą cnoty z wadami, mówiąc na:,,1 przykład, że człowiek 
sprytny czy chytry jest mądry lub!1 roztropny. Płynie to głównie stąd, że bogactwo 
naszego :języka, który wyrósł na łacinie, oderwane zostało od obiektywnego układu 
rzeczy i kontekstu kultury klasycznej. I Tymczasem coś jest cnotą tylko wówczas, gdy 
przyporząd~'ii, kowane jest słusznemu dobru. Spryt więc świadczy o in~" !teligencji, ale 
nie o cnocie, bo skierowany jest ku złu. Inne terminy, jak np. "wiemość", są neutralne 
moralnie, dopiero gdy wiemy, do czego wiemość się odnosi, możemy ją ocenić, bo 
przecież wiemość dla złej sprawy, np. wiemość komunizmowi, to nic dobrego, lepsze już 
jest wahanie, a najlepsza rezygnacja.Wiele zamętu powstało tu na skutek braku 
właściwego wykształcenia wielu współczesnych pisarzy, którzy za po~ średnictwem 
literatury szeroko oddziałują na czytelnika, gdy zachłyśnięci mocą własnego geniuszu 
tworzą pseudo~ problemy , nadając im zaszczytne miano "niepokoju moral~ nego". 
Zobaczyć to też można w wielu współczesnych filmach, gdzie drobne początkowo 
przestawienie pojęć później urasta do rangi wielkiego dylematu. Chwalebnym jest, że 
problemy moralne goszczą na ekranach kin, chodzi
60

jednak o to, by właściwie zostały postawione, gdyż, jak mówił Arystoteles, mały , a więc 
trudny do uchwycenia błąd na początku, wielkim jest na końcu, a wówczas to nie 
wiadomo, o co właściwie artyście chodzi.Innym źródłem zamieszania jest publicystyka 
gazetowa, w której autorzy celowo żonglują terminami, aby zdezorientowany czytelnik się 
z nimi zgodził albo zwątpił we wszystko.Dlatego też znajomość klasycznej koncepcji cnót 
wydaje się być rzeczą nieodzowną i musi leżeć u podstaw wykształcenia. To bowiem 
otwiera drogę do właściwego wychowania i zdrowej kultury.
1. CNOT A ROZTROPNOśCI

w tradycji zachodniej roztropność określano mianem auriga virtutum, czyli "woźnicy cnót". 
Metafora ta sięgała korzeniami platońskiego dialogu Fajdros, w którym bieg życia ludzkiego 
porównywany jest do zaprzęgu ciągniętego przez dwa konie, białego i czamego. Koń biały 
symbolizował nasze dobre skłonności, czamy - złe. Zadaniem woźnicy, jeśli zależało mu na 
tym, by dotrzeć do obranego celu, było umiejętne kierowanie zaprzęgiem, szczególnie zaś 
przykracanie konia czamego. Tylko woźnica wiedział, dokąd chce dojechać, na nim więc 
musiał spoczywać cały ciężar przewodzenia. Jakże trudniejszą rolę do spełnienia ma 
woźnica, jeśli wie, że w rzeczywistości nie ma samych w sobie złych lub dobrych 
skłonności, bo wszystkie mogą być dobre, ale i wszystkie mogą być złe. Zależy to od 
właściwego ich wychowania i odpowiedniego kierowania. Aby to jednak miało miejsce, 
potrzebne jest najpierw poznanie tego, co dobre, i tego, co złe, nie w ogóle, lecz d1a kogoś i 
w określonych okolicznościach.Dlatego też św. Augustyn definiował roztropność jako 
umiejętność poznania tego, co dobre, i do czego mamy dążyć, jak również tego, co złe, i 
czego mamy unikać. Natomiast etymologicznie łacińskie słowo prudentia wywodzono z 
dwu
61



słów: porro i videns (Izydor z Sewilli), co oznaczało umiejętnoŚĆ widzenia dalej, czyli 
przewidywania. Grecka fronesis zaczerpnięta została z filozofii Heraklita, gdzie znaczyła 
pewną filozoficzną umiejętność mądrościowego zagłębienia się w nieustannie 
zmieniającą się rzeczywistość celem wykrycia rządzącego nią logosu - prawa. Tę 
właśniefronesis Arystoteles zawęził do poznania moralnego, bo ono ma do czynienia ze 
zmiennym konkretem w odróżnieniu od filozofii - mądrości, która dotyka ostatecznych, 
ogólnych i niezmiennych przyczyn-racji rzeczywistości jako takiej.Aby lepiej zrozumieć 
funkcję roztropności w naszym życiu moralnym, musimy najpierw przyjrzeć się różnym 
czynnoŚCiom spełnianym przez rozum. Pierwszą z nich jest poznanie dla samego 
poznania (theoria), które ma miejsce wówczas, gdy staramy się coś poznać po to tylko, 
by wiedzieć, a co najdoskonalszą formę przybiera w nauce.Nauka dotyczy tego, co 
ogólne, konieczne i niezmienne, natomiast nie interesuje się konkretem jako konkretem. 
Dla biologa nie ma znaczenia, czy roślina, jaką bada, jest tym oto fiołkiem, interesuje go 
raczej ta roślinajako reprezentant pewnego gatunku, stąd gdy badana przezeń roślina 
ulegnie zniszczeniu, bez problemu bierze drugą, trzecią, bierze tyle, ile mu potrzeba. 
Chodzi bowiem o wykrycie ogólnej struktury, własności i pra w .Natomiast inaczej rzecz 
się ma w przypadku poznania pojetycznego, czyli takiego, które przyporządkowane jest 
powstaniu określonego wytworu. Tutaj musimy liczyć się z konkretem, bo wytwór jest 
konkretny. Stąd, ponieważ konkret jest niekonieczny i zmienny, nie wystarcza jUŻ 
poznanie schematyczne i ogólne, ono też musi być konkretne.Podobnie jest z poznaniem 
moralnościowym, chodzi w nim przecież o konkretne dobro dla konkretnego człowieka, 
a nie o dobro abstrakcyjnie ujęte dla człowieka w ogóle. Takiego czegoś nie ma, są tylko 
konkretni ludzie i konkretne dobra. Co najwyżej, gdy mówimy o dobru
62

w ogóle, to chodzi o dobro pojęte analogicznie, a nie abstrakcyjnie. Analogia filozoficzna 
jest efektem wielu procesów poznawczych, na które składają się sądy, a nie abstrakcja; 
sądy te zapewniają nieustanny kontakt z konkretem. Różnica, jaka zachodzi między 
poznaniem pojetycznym i poznaniem moralnym, polega na tym, że pierwsze ma na 
uwadze dobro czy doskonałość wytworu, celem zaś drugiego jest dobro człowieka. z 
uwagi więc na odmienność przedmiotu-celu innych umiejętności potrzebuje roztropność, 
innych sztuka.Jeśli celem roztropności jest dobro ludzkie, to taki cel dla roztropności jest 
czymś koniecznym, bez niego roztropności nie będzie. Nad tym więc nie ma co się 
zastanawiać, gdyż w tym kontekście chodzi o szczęście, do którego wszyscy z natury dążą. 
Różnice pojawiają się w momencie, gdy próbujemy określić, czym owo dobrojest, na 
czym szczęŚCie polega. A tu, jak wiadomo, opinie ludzi są zróżnicowane.Ale znoWll, 
zadaniem roztropności nie jest rozstrzygnięcie tego pytania, ono bowiem należy do 
filozofii człowieka, a więc do pewnej mądrości. Bo choć subiektywnie jedni upatrywać 
mogą swoje szczęście w bogactwie, inni we władzy, inni jeszcze w zaszczytach, to mimo 
różnic podmiotem szczęścia jest zawsze człowiek, te wszystkie dobra są dla 
człowieka.Musimy więc najpierw wiedzieć, kim jest człowiek, aby proporcjonalnie 
odnosić do niego te różne dobra. A skoro człowiek jest podmiotem--osobą, to wiele 
różnych celów, do których dążymy , zawsze musi uwzględniać owo dobro nadrzędne. Cel 
nadrzędny jest zastany, jest nim podmiot--osoba, ale środki mogą być różne, jak różne są 
też sfery,w których nasze życie przebiega, a z którymi łączymy cele im właściwe. Tak na 
przykład dla odżywiania się celem takim jest chęć zachowania życia, dla zdobycia majątku 
celem jest zapewnienie właŚCiwych warunków życia i prowadzenia obranej 
działalnoŚCi.Roztropność jest więc umiejętnością poznania środków,

63



'C' i
,,;
;
które prowadzić nas mają do obranego celu, celu, który .' ostatecznie przyporządkowany 
jest dobru człowieka. Brak i roztropności zaś polega na nieumiejętności znalezienia 
takich środków , czyli wyborze środków nieodpowiednich.A wreszcie wada przeciwna 
tej cnocie, którą nazwać można chytrością, przebiegłością lub sprytem, jest wprawdzie 
umiejętnością wynajdowania środków, ale takich, które naruszają dobro osobowe, moje 
lub czyjeś. Nadrzędnym celem roztropności musi więc być dobro osobowe. , Poznanie 
roztropnościowe jest poznaniem złożonym.Składać się może z kilku faz. Pierwszą jest n a 
rn y s ł. I Próbujemy tu zobaczyć, jakie środki mamy do dyspozycji, i o jakie musimy się 
postarać. Drugą fazą jest r o z rn y s ł, r.w ramach którego staramy się znaleźć środek 
najodpowiedniejszy. Trzecia faza to roztropność wąsko pojęta, którą '., :utożsamić można 
z w y b o r e rn, czyli z decyzją: ten oto i środek wybieram. w e wszystkich fazach 
roztropność może kuleć albo z powodu nierozsądku, gdy nie umiem szukać środków, 
albo z powodu pochopności, gdy chwytam się pierwszego lepszego środka, albo z braku 
roztropności wąsko pojętej, gdy nie umiem zdecydować się na środek, który oceniam 
jako najodpowiedniejszy.Pojawia się teraz intrygujące pytanie: czy poznanie roz- I 
tropnościowe jest poznaniem niezależnym od woli, czy też' !i przeciwnie, wola przenika 
do wnętrza tego poznania?1i w przypadku poznania teoretycznego odpowiedź jest pros- 
C, ta: prawdę wymusza oczywistość poznawanego stanu rzeczy , a choć mogę 
powiedzieć co innego, niż faktycznie widzę, bo taka jest moja wola, to jednak, co widzę, 
to widzę, na to wola jUŻ wpływu Iiie ma, co najwyżej mogę nie patrzeć.Tymczasem w 
poznaniu praktycznym wola jak najbardziej jest zaangażowana.Najpierw bowiem mogę 
nie chcieć szukać środków, szczególnie jeśli wymaga to pewnego wysiłku. Muszę więc 
chcieć poznać różne środki, bez tego poznanie nie ruszy .Następnie, mimo iż dysponuję 
jUŻ wieloma środkami, mogę

64

nie chcieć wynaleźć środka najodpowiedniejszego, z takich czy innych powodów. A 
wreszcie znając ów najodpowiedniejszy środek, mogę zdecydować się na inny. Od woli 
więc bardzo dużo zależy , zarówno etap przygotowawczy , jak i ten najważniejszy , 
czyli decyzja. Nic więc dziwnego, że w poznaniu moralnym bardzo istotną rolę 
odgrywać musi p r a w a w o 1 a, czyli taka wola, która całą swoją mocą 
nakierowanajest na słuszne dobro. Opierając się na tej mocy starać się będziemy 
zarówno o zgromadzenie jak największej liczby środków , o wyszukanie 
najodpowiedniejszego, jak i na wybranie go. Jeśli natomiast wola nie będzie prawa, 
czyli gdy będzie zdeprawowana, to tak pokierujemy poznaniem, aby przemycić środki 
jej odpowiadające.Człowiek bowiem szuka tego, co chce znaleźć, a przymyka oko na 
to, czego znaleźć nie chce. Natomiast chwiejna wola, będąca najczęściej naszym 
udziałem, w najrozmaitszych momentach może zaprzepaścić cały wysiłek poznawczy, a 
w konsekwencji zniekształcone zostanie samo działanie.w ówczas to człowiek będąc 
zdezorientowanym, że coś źle wyszło, tłumaczy się dobrymi chęciami, które nie tyle 
były dobre, ile raczej nie były złe. A to jeszcze za mało, gdyż, jak to świetnie wyraził 
Sienkiewicz, trzeba umieć chcieć - czy jeszcze mocniej - chcieć chcieć.Filozofowie 
zdawali sobie sprawę, że poznanie roztropnościowe Iiie jest poznaniem łatwym. 
Dotyczy bowiem konkretu, a ten nie tylko jest zmienny i Iiiekonieczny, ale również dla 
naszego intelektu jest trudniej uchwytny niż ogół. Można dojść do wielkiej wprawy w 
operacji na pojęciach, w czym górują nauki formalne badające relacje między 
zakresami, gdzie treść jest bardzo uboga. Poznanie takie można jeszcze udoskonalić 
posługując się specjalną maszyną, jak choćby komputerem, ale bogactwo i zawiłości 
ludzkiego życia, zmienność i złożoność otaczającej nas rzeczywistości do takich 
operacji się nie nadają.To, że ktoś opanował matematykę, wcale nie gwarantuje, że 
będzie wiedział, co w danej sytuacji życiowej zrobić.
65



Więcej, zaznajomiony z teorią etyczna c rów'nież może być daleki od takiej umiejętności, jak 
teoretyk literatury nie musi-
być pisarzem. Roztropności, jak i pozostałych cnć)t moralnych człowiek sam musi się 
uczyć, wyrabiając .ie w sobie poprzez powtarzanie. Nie znaczy to, że nie trzeba korzvstać~
z pomocy innych lub ze znajomości teorii, ale ostat.ecznie nikt nas w tym nie zastąpi.Jako 
dojrzali ludzie musimy nauczyć się być roztropnymi.
Mając właściwe pojęcie o celu życia, musimv umieć wynajdywać odpowiednie środki doń 
wiodące. Właśnie dlatego, że tak trudno jest być roztropnym, wymieniano w tradycji aż osiem 
składników roztropności.Są one interesu.jące nie tylko z etycznego, ale i kulturowego punktu 
widzenia. Wiele z nich jest ciągle obecnych w poznaniu zdroworozsądkowym, tyle że w 
sposób fragmentaryczny, warto więc możeje wymienić w pewnej kolejności.Pierwszym 
składnikiem roztropności jest p a rn i ę ć (memoria). Skoro w naszym działaniu mamy do 
czynienia z tym, co niekonieczne i zmienne, to aby lepiej poznać jakiś aktualny stan rzeczy, 
nie wystarczy doń się ograniczyć, lecz trzeba wykorzystać posiadane doświadczenie 
zakumulowane właśnie w pamięci. Sprawy ludzkie, bo te nastręczają najwięcej kłopotów 
tym, którzy mają ma.łe doświadczenie, wydają się czasem zaskakujące i niełatwe do 
rozszyfrowania.Albo jesteśmy zbyt naiwni, albo zbyt przerażeni. Jedno i drugie zaciemnia 
właściwy osąd. Ci natomiast, którzy pamiętają, że podobne wypadki miały już miejsce i 
potrafią pamięć taką wykorzystać, lepiej dadzą sobie radę w poprawnym rozpoznaniu. Tę 
pamięć można wzbogacać lekturą dzieł historycznych, bo - jak mówiono - Ilistoria est 
magistra vitae, historia jest nauczycielką życia.Drugim składnikiem jest umiejętność "c z y t a 
n i a" r z e c z y w i s t o ś c i (intellectus). Zwróćmy uwagę, że do rzeczywistości często 
podchodzimy w sposób bardzo schematyczny, co wynika z uogólniającej tunkcji naszego 
intelektu. Łapiemy pierwsze lepsze cechy i je uogólniamy.
66

"f'ymczasem trzeha się skupić i bliżej przyjrzeć konkretowi,
-
iakby się wtopić w niego pod interesującym nas kątem. w ten doskonalszy sposób znamy 
przecież bliskich sobie Iudzi, posiadane przez nas zwierzęta czy nawet ogród lub 'iJd, 
natomiast to, co.jest dalej, widzimy przez pryzmat treści hardzo ogólnych, gatunkowych. A 
przecież w życiu mamy do czynienia nie tylko z ludźmi nam bliskimi, ale dalszymi, 1.) różnej 
osobowości, o odmiennych charakterach. Gdy więc z tvmi ostat.nimi musimy się z takich czy 
innych powodów.'
zetknąć, t.rzeba umieć ich , ,odczytać", co zaoszczędzi wielu nieporozumień lub 
rozczarowań.Kolejnv składnik roztropności to o t w a r t o ś ć n a
~
r d d y i n n y c h (docilitas). Ta umiejętność w ostatnich czasach zupełnie zamiera, co 
związane jest z wychowaniem nastawionym na tzw. samodzielność. Nie jest ważne, czy ktoś 
ma rację czy nie, najważniejsze, że coś uważa. w konsekwencji gotowi jesteśmy opinii 
swojej bronić do końca, a.le nie dlatego, że jest słuszna, ale dlatego, że jest nasza.Ten 
natomiast, kto się pyta, traktowany jest jako człowiek bez własnego zdania. Trzeba jednak 
odróżnić słuchanie kogoś od wysłuchania. Docilitas to właśnie umiejętność wysłuchania 
ludzi od nas bardziej doświadczonych. Jest ona potrzebna dlatego, że żaden poszczególny 
człowiek nie jest w stanie zgromadzić takiego doświadczenia, które pozwo.liłoby mu 
wszystko trafnie ocenić. Równocześnie wysłuchanie czyjegoś zdania wcale nas nie 
zobowiązuje do posłuszeństwa, od nas bowiem zależy,w jakim stopniu czyjąś ocenę 
wykorzystamy. Teraz natomiast w ku.lturalnym towarzystwie jest przyjęte, że rozmowa 
przybiera postać monologów, a nie dialogu, w mniej zaś kulturalnym jeden ma rozkazywać, 
a drugi słuchać. Tymczasem w ocenie spraw ludzkich dobrze jest poważnie wziąć pod 
uwagę, co mówi człowiek roztropniejszy od nas. Był nawet kiedyś taki obyczaj w zakonach 
o ścisłej regule, że przełożony sam decydował, ale zobowiązany był wysłuchać głosu innych 
zakonników pozbawionych prawa decydowania.
67



Następny składnik to d o rn y ś 1 n o ś ć (sollertia). Domyślność polega na umiejętności 
odgadnięcia środka wiążącego dwie różne sprawy czy dwa Iub więcej zdarzenia.Nie zawsze 
zamysły innych są dla nas otwarte, częściej są celowo zakryte albo wyjawiony jest taki, który 
wprowadzić ma nas w błąd. Trzeba się więc wysilić, aby odgadnąć prawdziwy powód 
czyjegoś działania lub zachowania. .lnaczej zostaniemy wywiedzeni w pole.Piątym 
składnikiemjest z d r o w y s ą d (ratio). Zdrowy sąd to nic innego jak umiejętność 
właściwego rozumowania, w którym wykorzystujemy znajomość praw logiki. Musimy jednak 
ciągle pamiętać, że te prawa są ogólne, a my mamy przecież do czynienia z konkretem. Stąd, 
by rozumnie zmierzyć i ocenić jakąś sytuację, nie możemy zachłystywać się samą logiką. Jest 
wiele okoliczności i szczegółów, które diametralnie mogą wpłynąć na zmianę naszej oceny. 
.lnaczej staniemy się doktrynerami, którzy na siłę próbują przyporządkować wszystko 
posiadanym przez siebie ideom, wydając sądy albo bardzo chwalebne, albo zdecydowanie 
potępiające. Taka postawa przypomina raczej niechlubną tradycję walki ideologiczno-
politycznej niż życzliwą i odpowiedzialną ocenę moralną.Szóstym składnikiem roztropności 
jest umiejętność p r z e w i d y w a n i a (providentia). Działanie nasze ma na uwadze 
osiągnięcie jakiegoś celu, którego z tego tytułu jeszcze nie ma, gdyby bowiem już był, to nie 
byłoby powodu doń dążyć. Dotyczy to zarówno tego, co dopiero ma być zrealizowane, ale też 
tego, co pragniemy zachować. Trzeba więc wybiec w przyszłość, a do tego potrzebna jest 
właśnie umiejętność przewidywania. Jest to zarazem najważniejszy składnik roztropności, jak 
i najtrudniejszy. Chodzi tu przede wszystkim o wypracowanie pewnego planu działania, 
takiego, który zmieści się wśród okoliczności, jakie mogą nam sprzyjać i jakie mogą stać na 
przeszkodzie. Wszystko jest tu prawdopodobne, więc trzeba to jakoś przewidzieć. To, co jUŻ 
jest, jest konieczne, a nie tylko możliwe, ale to, co
68

może nastąpić, nie jest konieczne, bo może nie nastąpić.
Trudno w tej materii mieć więc zupełną pewność. Nic dziwnego, że dawniej szukano 
boskiego wsparcia, czy to udając się do wyroczni, czy wróżąc z wnętrzności zwierząt lub 
przelotu ptaków. Ograniczając się wszelako do środków ludzkich, wyrobienie umiejętności 
przewidywania łączyć się musi z silną pracą wyobraźni, wspomożoną przez wcześniej 
wymienione składniki. Jest to wysiłek, na który ludzie rzadko potrafią się zdobyć, i dlatego 
wszystko ciągle ich zaskakuje. Ci zaś, którzy umieją przewidywać, traktowani są jako 
nieomal wieszczowie. A tymczasem, gdy czytamy ich wspomnienia lub świadectwa osób 
blisko z nimi związanych, to możemy się przekonać, jak wiele trudu włożyli w analizę 
skomplikowanych sytuacji, czy to osobistych, czy politycznych. Umiejętność 
przewidywania w najwyższym stopniu gwarantuje powodzenie w działaniu, ale dlatego 
jest to też umiejętność najtrudniejsza.Przedostatnim składnikiem jest o 9 1 ę d n o ś ć 
(circumspectio ). Oględność dopełnia umiejętność przewidywania w tym sensie, że 
wszystkiego dokładnie przewidzieć się nie da. Trzeba więc zostawić sobie pewną furtkę na 
zdarzenia nieoczekiwane, tak by nie odwiodły nas od obranej drogi. Jeśli bowiem 
pójdziemy ściśle według planu, to albo pewne zdarzenia plan ten pokrzyżują, albo przy 
okazji narobimy wiele zła. Działanie musi być odpowiednio elastyczne, a więc 
oględne.Ostatni składnik roztropności to z a p o b i e 9 1 i w o ś ć ( cautio ). Chodzi tutaj o 
takie przygotowanie działania, w którym dysponować będziemy środkami pozwalającymi 
na pokonanie ewentualnych trudności. Trudności te musimy niejako wyprzedzić, aby 
później nie tracić na nie zbyt wiele czasu, gdyż to w konsekwencji sparaliżować może 
samo działanie.Jak widzimy, poznanie roztropnościowe nie jest poznaniem łatwym. Choć 
z drugiej strony wymienione tu składniki nie są jakimś sztucznym wymysłem, my w życiu 
często do
69



nich sięgamy w sposób spontaniczny, ale ponieważ jest to spontaniczne, to i często 
przypadkowe. Dlatego nie bez znaczenia jest ich wyliczenie i zrozumienie, tym bardziej zai 
świadome stosowanie. Nie wszystkie zawsze są w równym stopniu potrzebne, zbyt sztywne 
trzymanie się ich byłoby nawet czasami komiczne. Niemniej warto je znać i we właŚCiwym 
momencie wykorzystać.Powstaje teraz pytanie: jaki jest związek roztropności z sumieniem? 
Jeśli bowiem sumienie zostało przez nal określone jako pewna naturalna zdolność poznania 
konkretnego dobra i zła w sensie moralnym, to po co w takim razie jeszcze roztropność? Otóż 
r o z t r o p n o ś ć t o c n o t a s u m i e n i a d o b r z e w y c h o w a n e 9 0.Sumienie jako 
pewien potencjał powinno być tak rozwinięte, aby jak najściślej przylegało do obiektywnego 
dobra. A skoro dobro dane jest nam zawsze w poznaniu, wobec tego samo poznanie musi być 
odpowiednio udos;;.konalone, to zaś dokonuje się dzięki roztropności. I chociaź błędne 
sumienie wiąże nas moralnie, lepiej jednak będzief jeśli nie jest ono błędne. Stąd człowiek 
powinien troszczy6 się o takie wychowanie sumienia, aby dzięki roztropnoścl SZło ono w 
parze z dobrem obiektywnym. Wprawdzie będziemy mieli wówczas większe wobec siebie 
wymagania, ale i większy będzie smak życia, bo srnak ten daje czynione dobro. A cóż, z 
drugiej strony , bardziej zasługuje na litoŚĆ niż życie w ciemności? I nie ma się co dziwić, że 
ludzie.
mądrzy mówili, iż lepiej jest być nieszczęśliwym Sokratesem niż szczęśliwym 
głupcem.Roztropność jest więc tym światłem, które pozwala maleźć właściwe środki 
umożliwiające osiągnięcie zamierzonego celu. Jest cnotą tylko pod tym warunkiem, że 
cel jest godziwy, a środki nie naruszą dobra osobowego. Może ona być skierowana albo 
na dobro konkretnego człowieka, albo też na pewne dobro publiczne, dobro wspólne. W 
tym drugim wypadku przysługuje ona ludziom, którzy z tytułu posiadanej funkcji za 
takie dobro są odpowiedzialni. Wy-
70

maga to rzecz jasna większych predyspozycji, które nie wszyscy posiadają.Bez roztropności 
niemożliwe jest posiadanie innych cnót, gdyż właściwą miarę odczytać może tylko rozum. 
Regułą dla dobra i zła moralnego nie jest sensu stricto przepis, ale człowiek obdarzony 
roztropnością. Przepisy bowiem są ogólne, a w działaniu chodzi o dobro konkretne, które 
trzeba odczytać. Stąd też pierwsze kroki w roztropnoŚCi zaczynać się muszą od docilitas, 
czyli otwartoŚCi na radę innych.Samodzielność myślenia wcześniej się rozwija w sferze 
operacji na czySto zakresowych pojęciach niż w sferze działania praktycznego, kierującego 
się słusznością. Dlatego łatwiej jest poznać matematykę niż oceniać dobro i zło, bo na to 
składa się gromadzone doświadczenie i wiedza humanistyczna. Modny współcześnie przerost 
nauk formalnych i technicznych jUŻ od pierwszych klas szkoły podstawowej.
zubaza duchowo człowieka, przygotowując go do życia nie na miarę człowieka, lecz 
robota, który przestaje być podmiotem-osobą, a staje się powo1i narzędziem sterowanym 
za pomocą wyższych szczebli zawodowych i pieniędzy. Być roztropnym to być 
nieustannie czułym na dobro osobowe, ono bowiem otwiera niezmierzone pokłady życia 
autentycznie ludzkiego.
2. CNOT A UMIARKOW ANIA

Podstawą życia moralnego jest umiejętność właściwego UŻywania rozumu, bo tylko w ten 
sposób zobaczyć możemy obiektywne i słusme dobro. Człowiek jednak nie jest jakimś 
czystym rozumem, jest natomiast jednym bytem-substancją złożonym z wielu 
najrozmaitszych częŚCi, posiadającym wiele różnych władz, które z kolei spełniają 
właŚCiwe im funkcje. To ten sam człowiek chodzi, odżywia się, przekazuje życie, smuci się 
lub raduje, myśli, śpiewa, tańczy. w czynności te zaangażowany jest rozum, ale nie on je 
wykonuje,
71



j J lecz cały człowiek. w szelako gdy przyglądamy się życiu:j zwierząt, to zdumiewa nas 
zawsze perfekcja, z jaką biegną czy bronią się, podczas gdy człowiek jest z &&~..-&.11 
jestestwem dość nieporadnym, wiele lat musi minąć, nim:i czegoś się nauczy, a i to nie 
zawsze w sposób doskonały.Skąd się to bierze? Stąd, że w przeciwieństwie do zwierząt.,j 
nie mamy instynktu, który by precyzyjnie regulował wyko-1 nywane czynności. Owszem, 
wiele takich czynnoŚCi w spo-! ;~ ;sób naturalny w nas się uaktywnia, tylko potem gdzieś 
się i rozchodzą albo nawet gasną, tak jakby nie widziały i doskonałości. Nie mając 
instynktu, musimy zdać się -~-~ rozum, bo tylko rozum zdolny jest zobaczyć cel i łość, 
tylko on może nas wewnętrznie uporządkować, chowując stosowną hierarchię. I nie chodzi 
tu o jakąś.1 gloryfikację rozumu, bo rozum człowieka jest relatywnie :niezbyt doskonały, o 
czym często możemy się przekonać, ,i ale lepszej władzy nie mamy. Przy czym, gdy ktoś 
próbujei wątpić w siłę naszego rozumu, to przecież czyni to właśnie rozumnie, a więc i 
krytyka rozumu jest dziełem rozumu. ;Miast więc całkowicie zwątpić w rozum, lepiej jest 
go" i

rozwijać. . :
Rozwijanie rozumu w celu uporządkowania czynnośC1i zmierzających do wytworzenia 
czegoś należy do zakresu sztuki, porządkowanie poznania dla samego poznania - dOjil 
zakresu nauki, natomiast porządkowanie życia uczuciowegoii!- to jUŻ jest sfera 
moralności. 1 Można by się zapytać, dlaczego akurat uczucia z rnoralnością są związane? 
Odpowiedź jest prosta, mamy z nimi mnóstwo kłopotów. w naturze bowiem uczucia są 
jUŻ , wyregulowane w ten sposób, że przyjemność jest oznaką . do dobra, strach zaś - 
oznaką zła. Zwierzę więc dązy tego, co przyjemne, a unika tego, co przykre. Uczucia te 
są też przez naturę odpowiednio miarkowane, stosownie do aktualnego zła lub dobra, 
tego, co korzystne, lub tego, co groźne.My natomiast dobrze wiemy, że naszej 
przyjemnoŚCi

72

wcale nie musi odpowiadać obiektywne dobro, tak jak przykrości - zło. A jeśli nawet 
związek taki zachodzi, to różnica dotyczyć może braku adekwacji między intensywnością 
uczuć a skalą dobra czy zła. Musimy więc przez te uczucia się przedrzeć, aby zobaczyć, 
jakie realne dobro lub zło im odpowiada. A nie zrobimy tego ani na podstawie samych 
uczuć, ani na podstawie poznania zmysłowego. Cóż więc nam pozostaje? Pozostaje r o z u 
m. Człowiek, który kieruje się wyłącznie uczuciami, wcześniej czy później się pogubi, 
zaszkodzi sobie lub innym. Tzw. słowiańska dusza jest na uczucia szczególnie podatna: od 
wielkiej miłoŚCi do równie wielkiej nienawiści. Jedna i druga mogą być nieobliczalne.życie 
uczuciowe człowieka jest bardzo rozbudowane.
Próbując w jakiś sposób je przedstawić, nie możemy ograniczyć się do charakterystyki 
czysto psychologicznej, lecz musimy spojrzeć na nie troszkę szerzej. Najpierw zwrÓĆmy 
uwagę, że wyróżnić można dwa jakby ruchy czy nastawienia w stosunku do przedmiotu, 
pierwszym jest ruch d 0, a drugim ruch o d. źródłem wewnętrznym pierwszego jest miłość 
(miłość to wewnętrzna zasada inklinacji ku czemuś), źródłem drugiego jest nienawiść. Z 
miłości na poziomie bardziej zmysłowym rodzi się pożądanie, z nienawiści zaś - wstręt. 
Na poziomie bardziej duchowym jednemu odpowiada pragnienie, a drugiemu - odraza. 
Gdy pożądany lub upragniony przedmiot jest jUŻ obecny , pojawia się przyjemność lub 
rozkosz, czy w sensie bardziej duchowym - radoŚĆ. Ten sam przedmiot budzący wstręt 
lub odrazę jako obecny powoduje przykrość lub smutek. Dwa momenty musimy tu 
podkreślić. Nienawiść jest wtórna wobec miłości, dlatego że nienawidzimy tego, co 
przeciwne jest czemuś, co kochamy . Z ko1ei uczucia pojawiają się tylko wtedy, gdy 
przedmiot. miłości lub nienawiŚCi jest poznany.,
nie można się cieszyć czymś, o czym nie wiemy , że jest blisko lub że jUŻ to posiadamy , 
podobnie jak nie można się smucić czy doznawać przykrości, jeśli nie widzimy zagrożenia.
73



Oprócz tych uczuć są jeszcze inne, zwane popędliwymi lub bojowymi. Pojawiają się one 
wtedy, gdy albo trudno jest nam osiągnąć to, czego pragniemy, albo trudno jest uniknąć tego, 
do czego czujemy wstręt lub odrazę. w ówczas to budzi się w nas otucha bądź zniechęcenie 
(na poziomie bardziej zmysłowym) lub nadzieja bądź rozpacz (na poziomie bardziej 
duchowym), gdy mianowicie dobro jest trudno osiągalne. Jeśli natomiast trudnojest uniknąć 
zła, to pojawia się śmiałoŚĆ bądź strach, albo odwaga bądź bojaźń, a w celu zaatakowania zła 
wyzwolić możemy uczucie gniewu.Nad uczuciami musimy umieć panować, ale nie w ten 
sposób, że je w sobie zupełnie zdusimy, jak sądził Platon czy stoicy, raczej chodzi o 
właŚCiwe ich wykorzystanie jako sił napędowych czy to dla połączenia się z dobrem, czy też 
nieulegania złu. I dlatego potrzebne są tu cnoty, z których pierwsza dotyczyć będzie głównie 
umiejętnego panowania nad uczuciem przyjemności, druga zaś - nad uczuciem strachu. 
Przyjemność bowiem zbyt mocno intensyfikować może pożądanie, strach natomiast zbyt 
łatwo narazić nas może na poddanie się złu. w pierwszym wypadku potrzebnajest cnota u rn i 
a r k o w a n i a, w drugim - cnota rn ę s t w a.Wjakich sferach naszego życia odnaleźć 
możemy przyjemność, która jest najintensywniejsza, a która z tego tytułu sprawić nam może 
najwięcej kłopotów? Ma to oczywiście miejsce tam, gdzie najbliżsijesteśmy naturze, czyli w 
tej sferze, w której chodzi o zachowanie życia i jego przekazywanie.Inklinacja do zachowania 
życia i jego przekazywania jest w nas z natury najsilniejsza. Przecież zanim człowiek zacznie 
zastanawiać się nad sensem tego, co robi, nad tym, co dobre i złe, czy w ogóle warto żyć, co 
studiować, jaki uprawiać zawód, przez cały czas, pod wpływem naturalnej inklinacji, robi to, 
co pozwala mu utrzymać się przy życiu, czyli po prostu się odżywia. Brak zaspokojenia głodu 
lub pragnienia wiąże się z bardzo silnym uczuciem przykrości, zaspokojenie, przeciwnie, z 
bardzo silnym uczuciem przyjemności.
74

Później, gdy człowiek dorasta, pojawia się z kolei bardzo silna inklinacja do przekazywania 
życia, przybierająca postać popędu seksualnego, którego niezaspokojenie też łączy się z 
dręczącą przykrością, zaspokojenie zaś - z przyjemnością. Ta druga inklinacja może być 
momentami silniejsza od pierwszej. Ktoś nie je, bo albo jest chory, albo się zakochał, jak 
mówią ludzie doświadczeni, a co opiewają poeci. Nic dziwnego, natura ma bardziej na 
względzie dobro gatunku niż jednostki, stąd i inklinacja do przekazywania życia może 
zdominować chęć zachowania własnego. oczywiście, jedna i druga inklinacja jest ludzka, a 
nie zwierzęca, choć swoje korzenie ma w naturze. Człowiek przecież posila się jak 
człowiek, a nie jak zwierzę.Jeśli chodzi o umiarkowanie związane z odżywianiem się, to jest 
to cnota, którą człowiek zdobyć może najwcześniej, choć nie sam. Zadanie to spoczywa na 
rodzicach czy opiekunach, bo oni właśnie, UŻywając rozumu, odpowiednio dawkują 
pożywienie, bacząc również na sposób jedzenia.T o zaś pozwala na powstanie w dziecku 
pewnych dyspozycji, nad którymi później samo będzie czuwać. Przy tak silnej inklinacji do 
zachowania życia, przybierającej postać pragnienia i głodu, potrzebne jest rozumienie celu 
tej inklinacji i jej miejsca w integralnym życiu człowieka. Nadmiar lub niedomiar obraca się 
przecież przeciwko człowiekowi, godząc w jego zdrowie. Wprawdzie są tacy, którzy dzięki 
chorobie potrafią znaleźć "zajęcie" na całe życie, bo albo ciągle narzekają, albo ciągle się 
leczą, tojednak chodzi raczej o to, by zdrowie umożliwiało swobodne oddanie si~ 
ulubionyrn zajęciom czy to w postaci tworzenia, czy poznawania, czy sprawowania władzy. 
Choroba natomiast może to popsuć, a nawet przekreślić.Ponieważ odżywianie się jest 
czynnoŚCią ludzką, nie można patrzeć na nie zbyt wąsko. Owszem, służy ono zachowaniu 
życia, ale równocześnie jest tym, co integruje rodzinę, środowisko, przyjaciół, stanowiąc 
wyraz gościnności i życzliwości, jakie okazujemy innym. Stąd bierze się
75



wytrawność przygotowywanych potraw łącznie z lem. I nie ma w tym nic złego, 
dopóki zachowana stosowna miara. Dotyczy to szczególnie alkoholu, który zawsze 
towarzyszył wspólnym biesiadom w różnych turach. Alkohol bowiem nie tylko 
ułatwia trawienie, jak mówił Homer, powoduje "rozweselenie umysłu". Tylko że 
przejedzenie się jest trudniejsze i mniej groźne od powodującego czasem całkowite 
zaćmienie umysłu.
A pozbycie się rozumu przez człowieka to zło samo w sobie, niezależnie od skutków , jest 
to wewnętrzna degradacja.Zasadniczo odżywianie się związane jest ze dotyku, ale 
pośredniczy w tym zmysł wzroku i Dlatego potrawy najpierw apelują do tych ostatnich w 
sposób, że jakby zachęcają do ich spożycia. Powonienie bliższe jest dotykowi, dlatego jest 
bardzo intensywne, stosunkowo ograniczone, natomiast wzrok bliższy jest telektowi, jest 
mniej intensywny, ale za to szerszy.ze strony wzroku istnieje niebezpieczeństwo, że 
przekroczy miarę estetyczne z tą władzą związane za przyjemności jedzenia, co z kolei 
łatwo doprowadzi do Wprawdzie i na to Rzymianie znaleźli specjalne womitoria, ale było 
to wyrazem dość ł'-~..-~~J..nego używania rozumu.
Trzeba pamiętać, że właściwa miara jest miarą rzeczy , a więc miarą obiektywną, lecz jest 
ustalaną przez rozum, stosownie do okoliczności, -J ~ł'--J cji, a wreszcie samego 
zdrowia.Inklinacja do przekazywania życia przybierająca popędu seksualnego - to problem 
znacznie bardziej skom- !1 plikowany i groźniejszy w skutkach. Tutaj właściwe UŻycie ! 
rozumu i siła woli wprost stoją na straży ochrony dobra '1 ludzkiego. Pojawia się tu ki1ka 
aspektów, które trzeba I wyraźnie zaakcentować. Ponieważ zaś popęd ten dotyka nie
76 1

tylko jednego człowieka, ale mamy również do czynienia z relacją międzyludzką, więcej, z 
możliwością poczęcia nowego człowieka, więc sprawa jest bardzo poważna. Arystoteles, 
jeden z niewielu filozofów , który potrafił dostrzegać rzeczy oczywiste, zauważył, że 
stosunek to jest upadek rozumu (iactura rationis). Albowiem siła natury oraz intensywność 
uczuć może być tak wielka, że rozum ulega całkowitemu zaćmieniu. Jakby nie dość tego, 
człowiek zaćmienia tego nie tylko pożąda, ale i pragnie. A to jUŻ jest rzecz niebagatelna. 
Jeśli tutaj nie wkroczy kultura, to płomienie miłości mogą człowieka spalić.Z drugiej 
strony obserwujemy , że dojrzałość płciowa pojawia się w takim momencie naszego życia, 
który jest dla nas przełomowy. W ówczas to budzi się w nas świadomość własnego ja, 
dystans do świata i innych ludzi, pierwsze poważniejsze refleksje nad sensem 
wszystkiego.w tym też momencie człowiek zaczyna budować świadomie własną 
osobowość, zaczyna być niezmiernie chłonny na wiedzę i zdobywanie wielu umiejętności. 
Pojawia się więc ta najbardziej delikatna tkanka, którą można wzbogacać o coraz większą 
wrażliwość kulturową, a wszystko, co w niej zostanie zaszczepione, stanowi trwały 
potencjał na całe życie.późniejsze napięcia nigdy nie będą tak głębokie i nigdy takiego 
potencjału nie będą zawierały. Ale właśnie siła popędu seksualnego, który zbyt wcześnie 
zostanie uwolniony, to wszystko może zburzyć, wrażliwość zostaje stępiona i zamienia się 
na ordynarność, intelekt przestaje być chłonny i zawęża się do funkcji czysto UŻytkowych, 
wielka przyjemność, jak w spazmach, przemienia się w smutek i apatię - otwarte drzwi do 
osobowego rozwoju coraz szczelniej zaczynają się zamykać.Tylko że młody człowiek nie 
w pełni to rozumie, dlatego tak ważnajest tu delikatna, choć stanowcza pomoc ze strony 
otoczenia. Niestety, współczesna demokracja zachodnia odcięła się od swych zachodnich 
korzeni, nawiązując raczej
77



do protoplastów, którzy pokonali Rzym. Demokracja, stanowiąca zwyrodnienie politei, 
obliczona jest na proletariat, który wprawdzie może wybierać to, co chce, tylko że co to za 
wybór, jeśli człowiek słabo zdaje sobie sprawę z tego, co robi i co wybiera. Raczej idzie za 
tym, co podsuwają mu doskonale zorganizowane mass-media.A przecież wolność nie 
polega na tym, że człowiek może robić, co chce, wolność w ścisłym sensie to a u t o d e t e 
r rn i n a c j a, czyli umiejętność zdeterrninowania samego siebie do działania na podstawie 
celu, który dobrze z różnych stron rozpatrzyliśmy, oraz środków, które roztropnie 
dobieramy. Wtedy rzeczywiście jest wolność, a nie jej pozór.A tymczasem 
nieprawdopodobny wprost zalew pornografii uderza w rozum, czyniąc człowieka 
bezsilnym i otępiałym, szczególnie gdy odbiorcą jest młodzież.Inklinacja do 
przekazywania życia rozpatrywana w aspekcie relacji międzyludzkich łączy się przede 
wszystkim z poczęciem nowego człowieka. Niewątpliwie, samo poczęcie jest czymś 
dobrym, rodzi się człowiek, gorzej, gdy poczęty jest przez kogoś zbyt młodego albo jeśli 
pochodzi z nieprawego łoia, bo wówczas dziecko stać się moie dzieckiem niechcianym, a 
wtedy krok tylko dzieli od aborcji, czyli de facto - zabójstwa. Dlatego cnota umiarkowania 
odgrywa tu niepomiernie większą rolę nii w przypadku odiywiania się; chodzi jui nie o 
zdrowie, ale o życie Iudzkie. Dlatego tei zarezerwowanie intymności iycia seksualnego do 
małieństwa ma swoje uzasadnienie w tym, ie małżeństwo najbardziej gwarantuje troskę o 
poczęte dziecko, zarówno by iyło, jak też, by miało zapewnione warunki dla swojego 
rozwoju.Małieństwo w norrnalnych warunkach wyrasta z miłości, którą Arystoteles 
pięknie nazwał "nadmiarem przyjaźni".Ta przyjaźń, która jako przyjaźń ma na uwadze 
troskę o dobro przyjaciela, chroni w pewien sposób człowieka przed tym, aby nie stał się 
wyłącznie instrumentem natury.To człowiekowi grozi zawsze i choć nie we wszystkich

78

kulturach pożycie przedmałżeńskie traktowane było jako coś złego, niemniej jednak ta sfera, 
tak intymna i tak przecież osobista, ma szczególne znaczenie dla zawiązania trwałej 
przyjaźni. Tym bardziej że coś tu zginąć może bezpowrotnie, śpiewała już o tym grecka 
poetka Safona: "Panieństwo, panieństwo, gdzież odchodzisz ode mnie? Już nie wrócę więcej 
do ciebie, już nie wrócę".Z pewnością cały ten problem jest nie tylko poważny, ale i delikatny 
, stanowi zarówno treść naszych wewnętrznych przeżyć, jak i, niestety, materiał dla 
przetargów politycznych, ideologicznych, nie mówiąc już o szalonych zyskach płynących z 
takich czy innych publikacji. Z kolei człowiek odczuwa silne przekonanie o prawie do 
własnej intymności, która wydaje się czymś bardzo osobistym, dlatego wzdrygamy się na 
myśl, że ktoś będzie się do tego wtrącał, coś nam kazał lub zakazywał. I jest to słuszne. Ten 
nakaz wypłynąć musi z nas, trzeba jednak dobrze wiedzieć, na co się decydujemy. .Zadaniem 
cnoty umiarkowania obejmującej najniższe sfery życia osobowego człowieka, choć sfery nie 
odizolowane od całości, jest uporządkowanie przebiegu wymienionych tu inklinacji, tak by 
były dla człowieka, a nie człowiek dla nich. Dzięki temu otwarte będzie pole dla rozwinięcia 
cnót wyższych, nie tylko moralnych, ale i artystycznych czy poznawczych.
3. CNOT A MĘSTW A

Jak przyjemność pociągnąć nas może w stronę czegoś, co sprzeciwia się dobru istotnie 
ludzkiemu, tak ból i strach odwieść nas mogą od takiego dobra. Pod wpływem bólu i 
strachu człowiek może zrezygnować z dobra, a w ten sposób ulegnie złu. Te dwa sposoby 
odciągania człowieka od słusznego dobra najwyraźniej widać na przykładzie metod 
stosowanych przez wroga w czasie wojny, gdy zjedne-i strony próbuje się złamać opór 
obrońców za pomocą miłych
79



podarków i obietnic, z drugiej zaś - przez groźby i tortury.
Groźby wywołują strach, tortury - ból, to zaś zaciemnić może rozum i złamać wolę. Dlatego i 
w tym wypadku potrzebna jest taka cnota, która pozwoli na ochronę dobra przed 
zagrażającym złem. Tą cnotą jest właśnie męstwo.Zakres męstwa jest bardzo szeroki i 
bynajmniej nie ogranicza się tylko do wojny . Jest ono potrzebne nieustannie, choć może 
mniej jesteśmy świadomi, że chodzi o męstwo. Literatura spopularyzowała męstwo 
żołnierskie, a zapomniała o męstwie na co dzień. Ale jeśli Życie nieustannie niesie ze sobą 
zagrożenia, a więc także strach i ból, to oznacza to, że jakąś postawę musimy tu przyjąć, 
musimy , jednym słowem, być mężni.Męstwo ma dwie główne postacie. Wynika to stąd, że 
wobec zła zachować możemy się na dwa sposoby. Przy czym samo zło należy rozumieć nie 
jako coś samego w sobie, lecz jako działanie skierowane przeciwko naszemu dobru, czyli 
takie, które z naszym dobrem się nie liczy. Pierwszą formę męstwa, najbardziej znaną, 
stanowi a t a k. Jest jednak i druga forma, bardziej subtelna i, jak się okaże, wyższa od 
pierwszej, a mianowicie - w y t r z y m a n i e n a p o r u (sustinere). Atak ma miejsce 
wówczas, gdy wydaje się nam, że zagrażające zło możemy pokonać. w ówczas to wyzwalamy 
w sobie gniew i uderzamy. Wytrzymanie naporu natomiast potrzebnejest wtedy, gdy sądzimy, 
że zło przerasta nasze siły, gasimy więc strach i trwamy w oporze.Pierwszy problem, jaki 
przed nami się pojawia, to właściwa ocena zagrożenia. Miarą nie może tu być ani uczucie 
bólu, ani strachu, trzeba więc najpierw uczucia te opanować, aby rozum mógł spokojniej 
myśleć. A strach w ludzkie serca szybko się zakrada. Jest to zrozumiałe, zbyt wiele bowiem 
mamy do stracenia. Nie tylko wiĘC można, ale nawet, jak mówi Arystoteles, trzeba się bać, 
potem jednak musimy stawić czoło lękowi. A to wymaga męstwa. Gdy strach został 
opanowany , potrzebujemy roztropności, aby rozpoznać rzeczywistą skalę zagrożenia. Jeśli 
nie jest dUŻe i leży
80

w zasięgu naszych sił, powinien nastąpić atak. Tutaj właśnie wyzwalamy w sobie stosowny 
gniew, który doda mocy atakowi, a ponadto zdarzyć się może, iż sam gniew odpowiednio 
okazany jUŻ wystarcza. Dziś mało kto umie się gniewać, samo zaś słowo straciło swój 
pierwotny sens i oznacza "obrażenie się". Natomiast w miejsce gniewu występuje 
denerwowanie się lub histeria, co miast człowieka wzmocnić, jeszcze bardziej go osłabia. 
Wyzwolenie gniewu wymaga męstwa, gdyż jest to uczucie bojowe będące odpowiedzią na 
strach. Człowiek najpierw się boi, ale potem musi powiedzieć: nie dam się! Tchórzostwo to 
nic innego jak zrezygnowanie z ataku wobec zła, które rozpoznane jest jako możliwe do 
pokonania.Ale często zło przerasta nasze siły , szczególnie gdy w czasie pokoju pojawia się 
w postaci pewnego ucisku ekonomicznego, politycznego czy kulturalnego. Tutaj potrzeba 
wiele roztropności dla rozpoznania zła, bo nie zawsze jest ono dobrze widoczne, jest raczej 
celowo ukryte.Wprawdzie ucisk ekonomiczny dotyka nas w postaci namacalnej biedy , ale 
jUŻ polityczny czy szczególnie kulturalny jest dobrze zatuszowany, bo pracuje w tym 
kierunku cały sztab specjalistów, mających do dyspozycji wszelkie środki finansowe, 
techniczne i instytucjonalne. Takie zło niełatwo jest rozszyfrować, albowiem przybiera 
postać nie realnego zagrożenia, lecz pozornego dobra. Najpierw więc trzeba zobaczyć, że 
owo dobro jest de facto złem, tak aby strach zmusił nas do myślenia. Równocześnie 
wewnętrzny protest nie może pójść w stronę gniewu i ataku, bo w ten sposób zła nie 
pokonamy, a co najwyżej trochę sobie ulżymy. Chodzi jednak o to, by zło pokonać, a nie 
poprawiać swoje samopoczucie, na to drugie zaś zawsze liczą ośrodki nacisku, pozwalając 
ludziom nawet na publiczne narzekanie i wyładowanie niezadowolenia. A gdy ludzie jUŻ 
się uspokoją, można wrócić do tego, co było.Jeśli jednak człowiek naprawdę jest mężny i 
nie godzi się na zło, które przerasta jego siły, musi trwać w oporze.
81



I właśnie teraz widać, dlaczego wytrzymywanie naporu wymaga więcej męstwa niż atak. 
Jesteśmy bowiem w słabszej pozycji, zło dotyka bezpośrednio nas, a nie tych, którzy nam 
zagrażają, a wreszcie sam gniew jest uczuciem krótkotrwałym, tu natomiast potrzebujemy 
długotrwałości.Ileż męstwa okazali Polacy, którzy po rozbiorach się nie podda1i, myśląc 
ciągle o tym,jak odzyskać utraconą niepodległość. A męstwo to nie wyczerpało się wjednym 
pokoleniu, lecz przechodziło z rodziców na dzieci i na wnuki. Tylko dlatego Polska mogła 
odzyskać niepodległość, inaczej podzielilibyśmy los tych państw , o których niktjUŻ nie 
pamięta.Oczywiście, zawsze trzeba być czujnym, czy nie nadszedł moment zaatakowania zła. 
Jest to moment bardzo trudny do rozpoznania, stąd Grecy przypisywali mu nieomal boskie 
właściwości (kairos). Stosowna chwila - oto tajemnica udanego ataku. Nasze powstania 
najczęściej wybuchały albo za wcześnie, albo za późno.Cnota męstwa, pojęta jako 
umiejętność wytrzymania naporu, jest nie tylko cnotą wyższą od ataku, ale również 
trudniejszą do zdobycia. Potrzebnyjest tu nie tylko osobisty wysiłek, ale również znajomość 
wzorów, tradycja, wychowanie. Człowiek bowiem rzadko patrzy daleko przed siebie, chętniej 
cenimniejsze dobro, łatwe do zdobycia, niż większe, które jest odległe i niepewne. Taka 
krótkowzroczność od razu podkopuje wyższe męstwo, najpierw przychodzi rozpacz, potem 
zniechęcenie i pogodzenie się z tzw. losem, czyli de facto ze złem. Zdrowa nadzieja zostaje 
zastąpiona nostalgią, najtragiczniej chyba wyrażaną w poezji rosyjskiej, gdzie każda radość 
utopiona jest w bezmiarze stepowego smutku. Przeciwnie Polacy, którzy miast bić czołem w 
Matkę Ziemię, zaczynają swój hymn od słów, że mimo wszystko... ,jeszcze nie zginęła". Czyż 
można przecenić pomoc, jaka płynie ze strony kultury nie afirmującej zła? Jest ona raczej tą 
ostatnią deską ratunku, którą skrzętnie pielęgnować muszą pokolenia.Pojawia się teraz 
pytanie, jakie właściwie zło mamy na

82

myśli, gdy mówimy, że nam zagraża i któremu stawić musimy czoło. w 
społecznościach prymitywnych zło zawsze uosabiano czy to z poszczególnymi 
ludźmi, czy nawet z bogami. w ówczas też łatwiej było walczyć zabijając ludzi złych 
lub poddać się złu, jeśli taka była wola bogów .Problem jest jednak bardziej 
skomplikowany. Złych bogów nie ma, a człowiekjako człowiekjest dobry,jest 
bowiem bytem-osobą. Zło zatem pojawić się musi w kontekŚCie działania w postaci 
pewnych braków. w takiej zaś mierze, w jakiej bierzemy pod uwagę działanie 
człowieka, to zło-brak pojawia się na skutek zła-braku w tym, który pewne działania 
podejmuje.Takim najbardziej widocznym brakiem jest nieliczenie się z godnością 
człowieka, ktoś więc postępuje tak, jakby inni ludzie byli dla niego tylko 
narzędziami czy środkami działania. Posługuje się więc ludźmi dowolnie, mówi, co 
mają robić, a czego nie, w razie oporu zaś więzi lub nawet posyła na śmierć. Ludzie 
odbierają to jako zło, ten zaś, który ich ciemięży, określany jest mianem człowieka 
złego. Jednak musimy ciągle pamiętać, że nie jest to zło w sensie absolutnym, jest to 
zło związane z działaniem, bo zło nie jest bytem, rzeczą, substancją. Ma to znaczenie 
dlatego, że obrona przed złem musi ściśle odnosić się do zła, a nie do bytu-
dobra.Chodzi więc o to, że naczelnym zadaniem broniących się jest spowodowanie 
zmiany działania ze strony kogoś, kto im grozi, a nie bezpośrednie zniszczenie 
działającego. Gdyby to ostatnie było celem, to my sami zniszczymy dobro osobowe. 
A przecież największy nawet zbrodniarz też jest człowiekiem. Zabić jest łatwo, tylko 
że najczęściej niczego to nie rozwiązuje, bo w miejsce jednego tyrana pojawi się 
drugi. Rzeziom nie będzie wówczas końca, czego doskonałe świadectwo znajdujemy 
w historii walk o tron w Bizancjum i Rosji, gdzie mordy nie ograniczały się do 
samego władcy , ale obejmowały całe rodziny.Jak zabójstwo niczego nie rozwiązuje, 
tak broniący się muszą okazać najwyższą cnotę męstwa wobec lęku przed
83



własną śmiercią. śmierć, która zagląda w oczy, napawa człowieka największym 
strachem. w ówczas za cenę życia zgodzić się może na największe nawet upodlenie, czy 
to zdradzając tajemnicę, czy godząc się na wszystko, co ktoś rozkaże. Ale z drugiej 
strony należy się zapytać, czy owo poddanie się cokolwiek rozwiązuje. Umrzeć i tak 
musimy, wcześniej czy później, z kolei gwarancja przeżycia, jaką ktoś nas szantażuje, 
małą ma wartość, skoro pochodzi z ust człowieka nieprawego. Często się przecież 
zdarzało, że ofiara po zdradzeniu tajemnicy i tak była zabijana.Człowiek musi 
opanować lęk przed śmiercią i mężnie stawić jej czoło. Takie męstwo jest wyrazem 
transcendencji człowieka w stosunku do swojego życia na ziemi, czego piękny przykład 
znajdujemy u Sokratesa. życia na ziemi człowiek i tak nie ocali, jeśli więc można się o 
cokolwiek troszczyć, to nade wszystko o obronę własnej godności, o wierność dobru, 
prawdzie i sprawiedliwości. Człowiek po to właśnie żyje, to jest cel, którego nie można 
utożsamiać z ziemskim kresem, bo wówczas człowiek by żył tylko po to, aby umrzeć. 
A to już jest absurd. Tym bardziej że są racjonalne podstawy dla uznania otwartości 
człowieka na nieśmiertelność ze względu na obecność niematerialnej duszy. A choć z 
tym związana jest też tajemnica, którą uzupełnia religia i wiara, to przecież swojej 
transcendencji wobec ciała, świata i życia człowiek nieustannie doświadcza.Tej właśnie 
transcendencji musimy bronić, a nie samego życia za wszelką cenę. Powołaniem 
człowieka nie jest życie jako takie, ale życie godne. Ta właśnie godność wymaga od 
nas, byśmy nie bali się śmierci, byśmy nie godzili się na kłamstwo, byśmy nie godzili 
się na zło.Na różne sposoby zło może nam zagrażać, w różny sposób możemy 
okazywać męstwo. Inne męstwo potrzebne jest na wojnie mającej na celu ochronę 
dobra wspólnego, czyli ojczyzny, inne, gdy bronić będziemy własnego życia lub 
zdrowia. w takich wypadkach, gdzie stosunkowo łatwo jest spowodować śmierć innego 
człowieka, trzeba wyraźnie
84

odróżnić cel nadrzędny od tego, co może zdarzyć się przy okazji. Naszym celem nie może 
być zabicie kogoś, ale obrona dobra. Dlatego mówiono, że kto nastaje na czyjeś życie i ginie 
z ręki broniącego się, ten sam się zabija.Udział w wojnie natomiast nosi znamiona męstwa 
tylko wówczas, gdy wojna jest słuszna. Słuszna zaś jest wtedy, gdy wypowiedziana jest 
przez kogoś, kto ma pieczę nad państwem, jeśli płynie ze słusznego powodu, a takim jest 
zawsze realne zagrożenie dla dobra wspólnego, i jeśli cel jest słuszny, a więc ochrona 
takiego dobra. Sam zaś moment obowiązku udziału w wojnie zostanie wyjaśniony przy 
okazji omawiania cnoty sprawiedliwości.Jeśli chodzi natomiast o zagrożenie dla dobra 
duchowego, to naczelną sprawą jest odwaga w mówieniu prawdy.Obowiązkiem jest prawdę 
głosić mimo prześladowań, szantaży i najrozmaitszych nacisków. Tylko prawda bowiem, do 
której prawo mają wszyscy ludzie, leży u podłoża realnego rozwoju osobowego. Fałsz lub 
kłamstwo prowadzą do martwoty człowieka, przedstawiają mu bowiem jako rzeczywiste 
coś, co jest tylko pozorne i czego nie ma. Takim pozorem są idee i dobra niższe traktowane 
jako wyższe.Nieprawdą jest, że celem życia człowieka jest zdobywanie majątku czy 
doznawanie przyjemności, nieprawdąjest uznanie walki klas za naczelny motor rozwoju 
ludzkości. To jest tylko wymyślona ideologia słUŻąca zniewalaniu ludzi. I nic dziwnego, że 
w państwach totalitamych rządzący nie mniej zabiegają o odebranie wolilOści osobistej, jak 
o odebranie możliwości poznania prawdy, w tym także jej głoszenia.w ten bowiem sposób 
człowiek skrępowany jest podwójnymi więzami: nie dość, że nie może robić tego, co chce, 
to w dodatku nie wie, gdzie jest realne dobro. Stąd często się zdarza, iż państwa, które 
uwolnią się spod jarzma tyranii, popadają w stan chaosu prowadzącego do nowej tyranii.Nie 
wystarczy dostrzegać zło, trzeba też wiedzieć, gdzie leży realne dobro, a do tego niezbędne 
jest właściwe wykształcenie. Prawda jest dla człowieka najcenniejsza, nie
85



może wiĘC szczędzić wysilków dla jej poszukiwania i ochrony, a także przekazywania. 
Czasami musi to być czynione w sposób roztropny , tak jak mialo to miejsce w czasie 
zaborów czy okupacji, gdzie w tajemnicy przed obcymi pielęgnowano polski język, nasze 
obyczaje i kulturę. To jest bowiem najcenniejszy skarb, na który składa się praca wielu 
pokoleń, z niego też każdy może czerpać i rozwijać się, by nie zaczynać wszystkiego od 
początku.1rn czlowiek jest bardziej wyksztalcony, tym więcej męstwa potrzebuje, by 
bronić prawdy i nie sprzedać swej wiedzy złu za cenę wygodniejszego życia czy awansu. 
Bo chyba nie ma nic bardziej godnego pogardy niż widok światłego człowieka, który 
sprzeniewierzył się swej misji.Cnota męstwa pozwala więc na posiadanie takiej 
umiejętnoŚCi, dzięki której potrafimy w sposób zdecydowany i trwały panować nad 
strachem i przeciwstawiać się złu czy to uderzającemu w dobro cielesne, czy duchowe, 
osobiste lub wspólne. Jest to też jedyna cnota, która bezpośrednio nie daje radości, 
ponieważ odnosi się do zla. Tę radość pośrednio może dać nadrzędny cel, jakim jest 
chronione dobro.Wszelako samo przeciwstawianie się złu musi być wlaściwie rozumiane. 
Nie chodzi tu o odpowiadanie złem na zło. I tak na kłamstwo trzeba odpowiedzieć prawdą, 
a nie innym kłamstwem. Walka w obronie wlasnego życia nie może mieć na celu 
pozbawienia życia kogoś innego. Nienawiść do wroga musi być ograniczona do porządku, 
w jakim stanowi dla naszego dobra zagrożenie, i nie może przenieść się na człowieka jako 
człowieka, bo przecież osoba ludzka nie wyczerpuje się w tym, że jest wrogiem lub 
przyjacielem.Gdyby natomiast ktoś mimo wszystko żywił ciągle wątpliwości w sens bycia 
mężnym, to moglibyśmy zapytać, czy rzeczywiŚCie kocha słuszne dobro. Jeśli tak, 
tojakim cudem godzić się może na jego unicestwienie? Przecież jeśli coś kochamy , to 
chcemy , aby to było, gdy więc zgodzimy się na unicestwienie dobra, to znaczy, że tego 
dobra tak
86

naprawdę to nie kochamy , traktujemy je raczej jako okazję do miłości. Kochamy więc 
milość, a nie dobro. Kryje się więc za tym nie tylko tchórzostwo, ale i płytki egoizm. Ten 
egoizm wyraża się wlaśnie w miłoŚCi do wlasnych uczuć.Mężny natomiast ma zawsze na 
oku słuszne dobro, nie boi się bronić godności wlasnej lub innych ludzi, nawet za cenę 
utraty swojego życia.
4. CNOTA SPRAWIEDLIWOśCI

.
WiemyjUŻ, że podmiotem moralnoścljest czlowiek--osoba. Jako suwerenny byt zdolny do 
rozumienia i obiektywnego poznania dobra, a także do wylonienia z siebie wolnego aktu 
decyzji, zdany jest na kierowanie własnym życiem.Temu właśnie służą pewne wewnętrzne 
usprawnienia, takie jak roztropność, umiarkowanie, męstwo. Ale oprócz tych cnót jest jeszcze 
jedna, która jUŻ u zarania kultury zachodniej najbardziej zdumiewala poetów i filozofów.. 
jest nią cnota s p r a w i e d 1 i w o ś c i.Sprawiedliwość, mawiano, jest najbardziej niezwykłą 
rzeczą pod słońcem. Bo rzeczywiście, jest calkiem zrozumiałe, że człowiek chce swojego 
dobra, że się o siebie troszczy, ale żeby ponadto miał na uwadze czyjeś dobro, tojestjUŻ 
chyba wyrazem jakiegoś niezwykłego heroizmu, Iaski czy ofiary.Nic więc dziwnego, że w 
kulturach prymitywniejszych sprawiedliwość wiązano najczęściej nie z troską o czyjeś dobro, 
ale z zemstą i karą, która miała dosięgnąć innych, jeśli stanęli na naszej drodze. O to też 
najczęściej modlono się do bogów.Zaratustra pyta się: ,jak oddać zło w ręce 
sprawiedliwości?" , ,jaka kara jest przewidziana dla tego, który daje imperium niegodnemu 
złoczyńcy?" I dziś, niestety , sprawiedliwość często jest tak pojmowana, jeśli nie formalnie, to 
w wewnętrznym nastawieniu. Tymczasem podstawą sprawiedliwości ani nie jest łaska, ani 
kara, podstawą jest o d d a w a n i e t e 9 0, c o k o rn u ś s i ę n a 1 e ż y.
87



Gdyby więc sprawiedliwość była tylko łaską, to byłaby oddawaniem czegoś, co komuś się nie 
należy, a co pozostaje wyłącznie w gestii dającego, gdyby zaś była tylko karą, to karajako 
podyktowana chęcią wyrównaniajakiejś krzywdy, a głównie krzywdy naszej, miałaby na oku 
dobro nasze, a nie czyjeś.Nietrudno zauważyć, że oba stanowiska są błędne. Jeśli bowiem 
człowiek jest rzeczywiście osobą, a więc suwerennym podmiotem, to właśnie z tego tytułu 
coś mu się należy, do czegoś ma prawo. I każdy z nas takie prawo musi respektować. Każdy 
człowiek ma prawo do współmiemego dla siebie dobra. Prawo takie znika z pola widzenia 
tam, gdzie człowiek zredukowany jest do bycia częścią jakiejś machiny państwowej lub 
religijnej i poza wyznaczoną funkcją jest po prostu nikim.z drugiej zaś strony nie można 
traktować człowieka jako jakiegoś mniejszego boga, który z łaski coś rozdziela, bo o ile w 
pierwszym wypadku obraz człowieka wymodelowany jest na poddanych i niewolnikach, o 
tyle w drugim - na władcach i tyranach. A przecież człowiek, mimo iż rodzi się, rozwija i żyje 
zawsze w jakiejś społeczności, to w niej się nie wyczerpuje, jest ponad nią. Społeczność jest 
bytem relacyjnym, człowiek natomiast jest substancją. w ostatecznej perspektywie 
społeczność jest dla człowieka, a nie człowiek dla niej. Podstawą sprawiedliwości musi więc 
być dostrzeżenie dobra, jakie należy się człowiekowi--osobie.Sprawiedliwość pojawia się w 
kontekście życia społecznego, gdyż stan przedspołeczny jest fikcją wymyśloną przez 
filozofów XVII i XVIII wieku. Przecież człowiek rodzi się w pewnej społeczności, uczy się 
języka, poznaje kulturę, pracuje. żyjąc zaś w jakiejś społeczności - czy to będzie rodzina, 
miasto, państwo, a dziś właściwie cały świat - uwikłany jest w sieć relacji do innych 
ludzi.Otóż cnota sprawiedliwości ma za zadanie wyrobienie w nas trwałej i niewzruszonej 
woli oddawania tego, co innym z naszej strony się należy. Jako Iudzie jesteśmy sobie równi,
88

niezależnie od tego, czy jesteśmy bogatsi, czy biedniejsi, bardziej lub mniej wykształceni, 
czy posiadamy władzę, czy nie. Każdy z nas jest podmiotem-osobą, ma godność. Gdy 
mówimy, że ktoś jest mniej lub bardziej ludzki, to chodzi tutaj wyłącznie o sposób 
działania, a nie o substancję.Pierwszym i podstawowym wymogiem sprawiedliwości jest 
uszanowanie godności każdego człowieka. w sercu nie można zlekceważyć nikogo, 
choćby był naszym największym wrogiem. Takie zlekceważenie lub nienawiść, 
przybierająca postać nadmiemej wyniosłości lub zapiekłości, jest znakiem, że przestajemy 
czytać rzeczywistość czy to wskutek zaślepienia umysłowego, czy też kulturowego albo, w 
niektórych wypadkach, religijnego. Na to trzeba uważać w sposób szczególny.w życiu 
codziennym szanowanie czyjejś godności sprowadza się zazwyczaj do szeregu gestów , 
stanowiących część zdrowych obyczajów , jak chociażby podanie ręki czy uchylenie 
kapelusza, nie mówiąc jUŻ o wymianie życzliwych słów.O tym zapominać nie można, bo 
choć jest to oczywiste, to pęd życia pozbawiony takich obyczajów stratować może 
podstawę dla naszych międzyludzkich relacji, a wówczas nietrudno o czysto narzędne 
traktowanie innych albo o ich niedostrzeganie.Sprawiedliwość rozpatrywana bardziej 
szczegółowo przybiera trojaką postać. w zależnoŚCi bowiem od tego, jakie relacje 
będziemy mieli na uwadze, inaczej też ułoży się sama sprawiedliwość. Najłatwiejsza do 
uchwycenia jest s p r a w i e d 1 i w o ś ć w y rn i e n n a, która obejmuje relacje między 
poszczególnymi ludźmi. Tę sprawiedliwość zazwyczaj mamy na myśli, gdy mówimy , że 
ktoś postąpił sprawiedliwie bądź niesprawiedliwie, a więc np. oddał to, co był winien, nie 
oszukał obliczając wartość jakiegoś towaru. Ale oprócz tej sprawiedliwości są jeszcze dwa 
rodzaje nie tak oczywiste.Pierwszym z nich jest sprawiedliwość współd z i e 1 c z a. 
Sprawiedliwość ta wiąże każdego człowieka z tytułu przynależenia do pewnej 
społecznoŚCi, której coś
89



się należy ze strony każdego z nas. Bez takiej sprawiedliwośd '!;
społeczność musiałaby upaść. Z drugiej strony nam równiei:
coś się naleŻy od społecznoŚCi jako reprezentowanej przez; odpowiednie władze, a to 
kierowane jest s p r a w i e d ..
1 i w o ś c i ą r o z d z i e 1 c z ą. Przyjrzyjmy się więc bliŻej".
tym trzem typom sprawiedliwości.

A. Sprawiedliwość wspóldzielcza

Społeczność, w której człowiek Żyje, przybiera różne formy organizacyjne. Najszerszą i 
stosunkowo najdoskonal- ;sząjest dziś państwo, choć dawniej, np. w staroŻytnej Grecji"..
istniały tZW. miasta-państwa. Samo państwo musi być::
odpowiednio zorganizowane, a to wyznaczone jest przez!' ustrój polityczny i relatywny do 
niego podział władzy. i Arystoteles w Polityce wymienia sześć typów ustrojów politycznych, 
które nawet dziś uznane być mogą za klasycz- " ne. Pierwszym ustrojem jest rn o n a r c h i a, 
drugim - arystokracja, trzecim - politeja. To są ustroje, jak mówi Stagiryta, właściwe. 
Pozostałe stanowią pewne ich zwyrodnienie, a są to odpowiednio t y r a n i a, o 1 i 9 a r c h i 
a, d e rn o k r a c j a. w monarchii i tyranii rządzi jeden władca, w arystokracji i oligarchii 
pewna grupa ludzi, w politei zaś i demokracji wszyscy lub większość. Na czym więc polega 
różnica między ustrojami właściwymi i ich zwyrodnieniami? Na tym, że w ustrojach 
właściwych rządzący mają na uwadze prawo do szczęścia każdego czło.wieka, natomiast w 
ustrojach zwyrodniałych szczęście tego lub tych, którzy rządzą. Stąd właśnie tyran dba tylko 
o siebie, licząc się z innymi o tyle, o ile jemu służą. Podobnie też grupa oligarchów stara się 
przyporządkować pozostałych członków społecznoŚCi własnym interesom. A wreszcie w 
demokracji celem jest szczęście ludu, a nie wszystkich.Natomiast tam, gdzie pojawiają się 
ustroje właŚCiwe, celem jest szczęście wszystkich obywateli. Monarcha tym różni się od 
tyrana, że ten ostatni zdobywa władzę siłą, pierwszy natomiast reprezentuje ludzi najlepszych. 
Arystokracja z ko-
90

lei reprezentuje ludzi najlepszych z dobrych, politeja - najlepszych z ludu. Sam Arystoteles 
był zdania, że najdoskonalszym ustrojem jest monarchia opierająca się na słusznych prawach, 
ona bowiem najskuteczniej zdolna jest zapewnić życie szczęśliwe, czyli takie, w którym 
chodzi nie o współżycie, ale 0, jak powiada, "piękne uczynki". Tym samym szczęście nie jest 
tu utożsamiane z wolnością, która stanowi naczelne hasło dzisiejszych demokracji, ale z 
Życiem najlepszym. Bo wolność nie jest celem samym w sobie, ona jest po to, by człowiek 
umiał żyć pięknie. O to ma troszczyć się prawdziwy monarcha, o to troszczyła się w pewnych 
okresach arystokracja, przywiązując szczególną uwagę do wychowania.Z uwagi na 
różnorodność systemów politycznych inaczej wyglądać będzie sprawiedliwość współdzielcza. 
Zasadniczo bowiem sprawiedliwość ta sprowadza się do dwóch podstawowych obowiązków 
spoczywających na obywatelach:jest to o fi a r a z rn aj ą t k u oraz o fi a r a z ż y c i a.
Aby państwo mogło normalnie funkcjonować, musi posiadać odpowiednie środki finansowe, 
dlatego też część dochodów uzyskiwanych przez obywateli winna być przekazywana do 
skarbu państwa. Sprowadza się to zazwyczaj do płacenia podatków, które z pewnością nie są 
czymś przyjemnym, ale bez nich państwo może się załamać.Przecież podstawową bolączką 
dawnej Rzeczypospolitej był pusty skarb państwa, który wiązał ręce królowi, a co w 
konsekwencji było jedną z przyczyn utraty suwerenności.Ta ofiara z majątku jest wiĘC 
integralną częścią sprawiedliwości współdzielczej, choć samo słowo "ofiara " nie jest tu może 
najwłaściwsze, tyle że przyjęło się jUŻ w tenninologii etycznej, więc nie będziemy go 
zmieniać. Bardziej natomiast odpowiada sytuacji, w której byt państwa jest zagrożony czy to 
wskutek załamania ekonomicznego, czy też wojny. Tutaj Polacy pochwalić się mogą 
pięknymi gestami, jak chociażby dary złożone na FON tUŻ przed wybuchem II wojny 
światowej, co na zawsze pozostanie
91



chlubnym symbolem narodowym ( dary te zostały Później:'1 w większości rozgrabione 
przez komunistów). ,!iI Jeśli chodzi natomiast o ofiarę z życia, to sprowadza si~ , ona 
głównie do odpowiedzialnego traktowania służby woj-,
skowej. Jest to regulowane różnymi przepisami, może I toj;l~ być służba wylącznie 
ochotnicza, ale może być też kowa. Mimo hasel pacyfistycznych, inspirowanych naJ-'""'Yv- " 
ciej przez mocarstwa dążące do wojny celem przeciwnika, nie można lekceważyć zbrojnej 
ochrony wspól- ~ ne!o dobra. Wojna, do której człowiek zazwyczaj niechęć i wstręt, gdyż 
niesie ze sobą zniszczenia i jest czasem nieunikniona.potrzebne jest wojsko. Stąd bierze się 
obowiązek wojskowej i gotowość zlożenia ofiary nawet z życia.Pojawia się teraz pytanie: w 
jakiej mierze i człowiek nie zawsze w swoim sumieniu odczytuje spra- ~ wiedliwość 
wspóldzielczą jako coś dobrego? :!~ jest prosta, ma to miejsce wówczas, gdy żyje w systemie, 
:!i!mówiąc językiem Arystotelesa, zwyrodniałym.
miala jest bowiem ofiara z majątku i życia tam, pat'tstwo zorganizowane jest nie po to, by 
zapewnić swobodny rozwój i życie szczęśliwe, ale po to, wykorzystywać i zniewalać. w 
ówczas czlowiek wymigiwać się od podatków , unika służby wojskowej~ Najlepszym 
przykladem zdegenerowanej formy dliwości wspóldzielczej jest oslawiona "sprawiedliwość 
łeczna ", która chyba tylko z nazwy przypominala sprawiedliwość. Jej celem bowiem nie 
bylo ani szczególnych ludzi, ani tZW. ludu pracującego, lecz dobro tych, którzy akurat byli 
u wladzy.Tam natomiast, gdzie ustrój jest wlaściwy, uczciwe cenie podatków wydaje się 
czymś naturalnym i Państwo takie zapewnia i gwarantuje zarówno moje osobiste 
bezpieczeństwo, jak i osobisty rozwój. A ofiara z życia.rzeczą niezwykłą, że przez tyle 
setek, a może nawet tysięcy lat śmierć w obronie ojczyzny uchodzila za wyraz praw-
92 ;i~

dziwego bohaterstwa, a powodem do dumy była sama służba w wojsku. Dziś, w dobie 
komputerów i atomu, jest to może mniej wyraziste, niemniej, jeśli zależy nam na zrozumieniu 
tego fenomenu, musimy przede wszystkim uświadomić sobie, co to jest ojczyzna i dlaczego 
warto nawet oddać za nią życie. O ile państwo oznacza fonnalnie zorganizowaną spoleczność, 
zajmującą określone terytorium, o tyle ojczyzna jest przede wszystkim dziedzictwem 
kulturowym. Dlatego do rozumienia ojczyzny czlowiek musi dojrzeć poprzez znajomość 
kultury, jaką ona ze sobą niesie, a na którą sklada się dziedzictwo wielu pokoleń. Jeśłi ktoś 
ogranicza swoje życie do spania, trawienia, zarobku i rozrywki, to ojczyzna rzeczywiście nie 
jest mu potrzebna.Jeśli natomiast umie czerpać soki z bezcennej tradycji, które pozwalają mu 
na integralny rozwój osobowy , to wówczas ojczyzna nie jest jUŻ byle czym. A przy tym 
tradycję tę wprost uznaje za swoją, za część nieomal wlasnego jestestwa, bo w niej się 
urodzil, tu dojrzewal, ona jest jego. Nasz jest Kochanowski, któremu chyba nikt wówczas nie 
dorównywaI, nasz Mickiewicz, którego frazy 19ną do serca, wyobraźni i umysłu, nasz 
Sienkiewicz, którego język jest czysty jak kryształ, czego nie mogą mu wybaczyć 
zakompleksieni pisarze. Można zmienić państwo, ale ojczyzny, tak jak rodziców, czlowiek 
innej mieć nie może. Trzeba 111'n~ ją cenić, trzeba umieć nią żyć.Nic więc dziwnego, że 
symbolem patrioty na zawsze pozostanie Leonidas, który z garstką żolnierzy nie bał się 
stawić czolo wielotysięcznej armii perskiej. I nie zuchwałość nim kierowała, lecz milość do 
ojczyzny, bo powiedział:więcej niż życiu, zawdzięczam ojczyźnie.
Byl to patriotyzm, a nie nacjonalizm. p a t r i o t y z m bowiem wyrasta z milości do ojczyzny, 
która jest realnym dobrem, a więc takim, jakie pozwala na rozwój w prawdzie i dobru, n a c j 
o n a 1 i z rn zaś jest milością ojczyzny niezależnie od tego, czy wiąże się z nią realne dobro, 
czy nie. Najczęściej zaś nacjonalizm związany jest z dobrem
93



pozomym, stąd różne odmiany nacjonalizmu spotykamy

w państwach totalitamych, takich jak III Rzesza czy carska !
Rosja. Niestety , dziś pojęcia te celowo się miesza, by, \ utożsamiając patriotyzm z 
nacjonalizmem, odebrać czło- ;wiekowi prawo do miłowania własnej ojczyzny. Ale to 
'J :1 prawo jest niezbywalne. Gotowość na śmierć w obronie 1 1 ojczyzny jest nie tylko 
wymogiem poprawnie rozumianej :!sprawiedliwości, ale również świadczy o miłości i 
trosce okazywanej współobywatelom, łącznie z następnymi leniami, by mogli mieć taki 
sam udział w dobru, jak i
B. Sprawiedliwość wymienna

Sprawiedliwość ta ma na względzie relacje między poszczególnymi ludźmi. Relacje te są 
bardzo bogate i wielostronne, dotyczą zarówno podstawowych obowiązków, ja- \1 kie 
mamy w odniesieniu do innych ludzi z tego tytułu, że '!,:
1 są ludźmi, czy też z uwagi na związki rodzinne, ponadto I w zakresie wymiany 
handlowo-pieniężnej, czy wreszcie ~ - przekazywania prawdy. Każdy człowiek ma 
prawo do :1.:~
zachowania życia, zdrowia oraz nietykalności osobistej, to ',j prawo musimy 
respektować i wzajemnie je sobie oddawać.Naruszenie tego prawa musi być 
w sposób wyrównane, ale nie tak, jak to miało miejsce w Hammurabiego' 
"oko za oko, ząb za ząb", bo poszkodowany niczym by się nie różnił od 
Dlatego też w społeczeństwach cywilizowanych kara
biera postać więzienia, przekazania pewnej sumy -, lub słownego przeproszenia. Pewnych 
krzywd me da wyrównać w żaden sposób, gdy ktoś poniesie nieodwracalny szwank na 
zdrowiu lub utraci życie. Na to niestety nie ma jUŻrady, to przecież nie przywróci to zdrowia 
podobnie jak wymierzona kara śmierci nie przywróci życią temu, który zginął. Dlatego 
okaleczanie lub kara śmierci zastosowana w stosunku do winowajcy, niczego nie wyrów- i1 
,1 nując, sama staje się wyrazem niesprawiedliwości, ponieważ .'J 1 94 ' :i i

!:1

uderza w prawo każdego człowieka do życia i zdrowia. A takie prawo ma winowajca, który 
przecież jest człowiekiem.Związki rodzinne - szczególnie małżeństwo, które opiera się na 
wolnej zgodzie współmałżonków, by żyć razem - implikują wiemość w tym wszystkim, co się 
przyrzekło, a więc zarówno uczciwość małżeńską, miłość i właŚCiwą troskę o potomstwo.Z 
kolei sprawiedliwość w dziedzinie handlowo-pieniężnej opiera się przede wszystkim na 
uczciwości. Wzorem takiej uczciwości jest równoŚĆ arytmetyczna, czyli równość, w ramach 
której tyle samo ktoś bierze, ile dostaje. Łatwo jest to obliczyć tam, gdzie rzeczy wymieniane 
są tego samego gatunku, a więc ktoś daje swojego konia, a otrzymuje cudzego. Wiadomo 
jednak, że handel dotyczy rzeczy różnogatunkowych, a dziś głównym odpowiednikiem 
wartości towaru jest pieniądz. Na wartoŚĆ towaru składa się'tu nie tylko jego "czysta cena ", 
ale również wkład pracy, koszty utrzymania sklepu czy biura, jak również pewien zysk. Bez 
zysku nikt nie miałby ochoty handlować, stąd ów nadmiar cenowy , którym zostaje obarczony 
kupujący , musi być w pewien sposób wyrównany otrzymywaną pensją za wykonywaną w 
innej dziedzinie pracę. To są sprawy dość zrozumiałe, natomiast więcej problemów rodzi 
zysk pochodzący z tzw . procentów, które kiedyś określano mianem lichwy, Przez wiele 
wieków lichwa była traktowana negatywnie, co miało swoje przyczyny zarówno religijne 
(zabraniało jej np. prawo Mojżeszowe), jak i filozoficzne. A ponieważ lichwa opanowała dziś 
cały nieomal świat (z wyjątkiem muzułmanów), warto więc może przypomnieć wysuwane 
przeciw niej zarzuty.Arystoteles trafnie zauważył, że sama z siebie rośnie natura, a nie 
pieniądz. Stąd jeśli ktoś komuś pożyczy zboże na zasiew , to jest całkiem oczywiste, że po 
udanych zbiorach pożyczający zwróci to, co wziął, nawet z nawiązką. Natomiast aby "urósł" 
pieniądz, potrzebne są sztuczne zabiegi
95



od razu obliczone nie na to, aby komuś pomóc, Iecz by zyskać, wykorzystując czyjąś 
przymusową sytuację. w dzisiejszyrn świecie Iichwa ma swoje bardziej dalekosiężne cele, nie 
chodzi już tylko o zysk. Pożycza się często pieniądze na taki procent, że jest wielce 
prawdopodobne, iż dłużnik nie będzie mógł ich spłacić. Dzięki temu można go szantażować i 
wymuszać wiele posunięć w dziedzinie gospodarczej, politycznej czy kulturalnej. w ten 
sposób pojawia się nowoczesna forma niewolnictwa w "białych rękawiczkach".Ten niesmak 
moralny , jaki odczuwamy w stosunku do lichwy, stąd się właśnie bierze, bo przecież 
Iichwiarz nie tylko dba wyłącznie o swoje interesy, ale również chce nami zawładnąć, a to 
jUŻ jest naruszeniem sprawiedliwości. Oczywiście, nie w każdym wypadku pożyczka na 
procent musi być od razu czymś złym, dobrze prosperujące przedsiębiorstwa często 
korzystają z pożyczek banków, dzięki czemu mogą sensownie ulokować pieniądze w jakieś 
inwestycje i zyskać dużo więcej, niż wynosiła pożyczona suma łącznie z procentem. Ten, kto 
udziela pożyczki oprocentowanej, nie może z punktu widzenia moralnego nie liczyć się z 
dobrem tego, komu pożycza.Sprawiedliwość wymienna w zakresie mowy dotyka problemu 
prawdy i kłamstwa. Mowa jest wielkim darem, dzięki któremu rozwinąć się może nasze życie 
ściśle osobowe, bez niej trudno sobie wyobrazić życie autentycznie ludzkie.Mowa jest 
systemem znaków umownych w odróżnieniu od systemu znaków naturalnych, jakimi 
posługują się zwierzęta. Tzw. mowa zwierząt jest ściśle zdeterminowana i bardzo 
ograniczona, mowa zaś człowieka jest otwarta i nieograniczona. Treść ludzkiej mowy 
przebiega niezmierzone pokłady zarówno rzeczywistości, jaka nas otacza, jak i całego życia 
osobowego. Mowa wybiega również w kierunku tego, co bezpośrednio nie jest poznawalne, a 
co pojawia się tylko jako uniesprzeczniająca racja istnienia bytu. W ten to sposób mowa nasza 
dosięga nawet Boga. Dwa są podstawowe sposoby Iudzkiego poznania, czym istotnie 
różnimy się od
96

zwierząt. Jest to abstrakcja i sąd. Rezultatem abstrakcjijest pojęcie, które wyraża pewne 
treści ogólne. Dzięki temu słowo "człowiek" może być orzekane o wielu konkretnych 
Iudziach. Sąd natomiast jest albo sądem orzecznikowym, albo egzystencjalnym. Sąd 
orzecznikowy to taki, w którym jakąś cechę czy własność przypisujemy danemu 
podmiotowi. Mówimy więc: Jan jest biały, Jan siedzi, Jan rozmyśla.Sąd egzystencjalny 
pozbawiony jest orzecznika, jego "duSZĘ" stanowi istnienie. Gdy powiemy, że Janjest czy 
Jan istnieje, to sformułowaliśmy sąd egzystencjalny. Właśnie dzięki temu, że człowiek 
zdolny jest poznać istnienie rzeczy , jego poznanie nosi znamiona prawdziwości. Prawda 
bowiem to zgodność poznania ze stanem rzeczy , do którego to poznanie się odnosi. Gdy 
więc pytamy, czy to prawda, co ktoś mówi, to chodzi nam o to, czy rzeczywiście tak jest, 
czy taki stan rzeczy realnie istnieje.Jeśli zatem realny rozwój człowieka opiera się na 
dążeniu do realnych celów, to prawda mieć tu musi znaczenie kluczowe. Prawda chroni 
nas przed gonieniem za chimerami, które są realnie puste, o czym wie każdy, kto dał się 
jakoś nabrać. Bo nawet fantazjowanie ma wtedy tylko sens, gdy wiemy , że jest to 
fantazjowanie.W sferze moralnej prawda przeciwstawiana jest kłamstWU, tak jak w nauce 
stoi w opozycji do fałszu czy błędu.Różnica polega na tym, że błąd jest fałszem 
niezamierzonym, natomiast kłamstwo zamierzonym. Kłamstwo, z wyjątkiem żartów , jest 
czymś z punktu widzenia moralnego złym. Nie może być uświęcone przez żaden 
szlachetny cel.Bierze się to stąd, że każdy człowiek ma prawo do poznania prawdy, bez 
której jego osobowe życie się nie rozwinie.Karmiony kłamstwami, straci zdolność 
odróżniania dobra od zła, co w konsekwencji doprowadzi do stałego naruszania hierarchii 
dobra.Istotą kłamstwa jest zazwyczaj chęć posłużenia się innym człowiekiem, czy to w 
celach osobistych, czy politycznych, czy gospodarczych. A choć wolność "odbiorcy" nie 
jest
97



bezpośrednio naruszona, to ponieważ wola skłania się ku temu, co pokazuje jej rozum, więc 
jeśli rozum pokaże fałsz-zło jako prawdę-dobro, z dużym prawdopodobieństwem wybrane 
zostanie zło. Dlatego tak ważna jest roztropność w słuchaniu tego, co ktoś mówi, a gdy 
zajdzie potrzeba - należy umieć nie słuchać.Kłamstwo bowiem ubrane jest w pozór prawdy, 
inaczej kłamiący nie osiągnąłby swego celu. Te pozory mogą być tak mistemie utkane, i to z 
wielu prawd, że łatwo przeoczyć zasadnicze kłamstwo, gdyż człowiek na mocy spontanicznej 
indukcji jest gotów sądzić, że jeśli duża część wypowiedzi jest prawdą, to i wszystko nią jest. 
Taką metodą posługuje się najczęściej propaganda.Ale kłamstwo jest czymś złym dla 
kłamiącego, a nie tylko dla tego, kto jest okłamywany. Jest to zło, bo pojawia się pewien brak, 
w tym wypadku brak zgodności tego, co się mówi, z tym, co się wie. Jest to zło moralne, bo 
prawda jest podstawą dobra osobowego, które w tym wypadku zostaje naruszone. Mowa 
zarażona kłamstwem uderza od razu w kłamiącego, ponieważ narusza ustalony związek 
znaków z żywionymi treściami.Ktoś mógłby jednak pytać dalej: cóż w tym złego? Otóż znak 
jest znakiem dlatego, że coś znaczy, a więc nie jest czymś samym w sobie. Musi wobec tego 
być jakiś podstawowy związek łączący znaki ze znaczeniami. Złamanie tego zwiĄZku 
narusza istotę znaku, a tym samym wprowadza wewnętrzną dysharmonię: słowo staje się 
nożem, które miast leczyć - zabija. Zabija prawdę. I nie ma tu nic do rzeczy fakt, że kłamiący 
może znać prawdę, ponieważ słowo nie jest jego prywatną własnością, jest ono własnością 
wszystkich ludzi, bardziej niż cokolwiek. Tego skarbu należy pilnować jak źrenicy oka, gdyż 
słowo oddane na użytek kłamstwa zniszczy człowieka i całą kulturę. Znamy przecież z 
historii narody, które prześcigały się w kłamstwie, jak chOĆby Persowie czy Punijczycy , 
znamy i dziś systemy , dla których kłamstwo jest podstawowym narzędziem walki
98

ideologicznej. I zawsze łączyło się to z jak najgorszym upodleniem człowieka. Bez prawdy 
nie ma wolności, bez wolności człowiek się nie rozwinie.Pamiętać wszakże musimy, że o ile 
słowo jest wspólną własnością, o tyle nie jest taką każda prawda. Są rzeczy , o których nie 
wszyscy mają prawo wiedzieć, jak choćby tajemnice państwowe czy prywatne sekrety. 
Człowiek ma prawo strzec swoich sekretów, jak państwo - ważnych tajemnic. Gdy zaś ktoś 
sformułuje niestosowne pytanie, należy albo milczeć, albo roztropnie ukryć prawdę, co 
czasem jest łatwe, ale czasem wymaga bohaterstwa.Sprawiedliwość wymienna jest tą formą 
sprawiedliwości, o którą najbardziej winniśmy się troszczyć w życiu codziennym, gdyż 
nieustannie w relacjach z ludźmi o nią się ocieramy.
C. Sprawiedliwość rozdzielcza

Sprawiedliwość rozdzielcza ma miejsce wówczas, gdy bierzemy pod uwagę nie relację 
jednostki do jednostki czy jednostki do społeczeństwa, ale - społeczeństwa do jednostki. 
Tym, co od razu rzuca się w oczy , jest nierówność między ludźmi pod względem 
posiadanych dóbr, umiejętności, zarobków czy zaszczytów.Powstaje wobec tego pytanie: 
czy ta nierówność jest sprawiedliwa, czy też trzeba wszystkich "wyrównać", aby osiągnąć 
sprawiedliwość? Tę drugą drogę obrała ideologia socjalistyczna. w efekcie zaczęło się 
równanie "do dołu" , bo o ile łatwo jest bogatego pozbawić majątku, artyście zabronić 
tworzyć, naukowca zmusić do milczenia, o tyle trudniej jest człowieka niezaradnego 
nauczyć zaradności, niezdolnego - tworzyć, obiboka - studiować. Taka droga prowadzi 
więc donikąd, skończyć się musi powszechną pauperyzacją i upadkiem kultury. Musimy 
zaakceptować ten podstawowy fakt, że ludzie są różni i w tej różności niech pozostaną.Na 
czym więc tutaj polegać będzie sprawiedliwość? Będzie

99



ona poleg'ała nie na równości, ale na równomierności. Równomierność kieruje się względami 
i okolicznościami, w jakich ludzie żyją, tym, jak pracują i w jakim stopniu przyczyniają się do 
dobra wspólnego. Sprawiedliwość rozdzielcza pozostaje przede wszystkim w gestii tych, 
którzy sprawują władzę, do nich bowiem należy troska o dobro państwa, a więc i o dobro 
obywateli. Miara obdzielania poszczególnych ludzi różnymi dobrami jest w tym wypadku 
bardzo giętka i wymaga wiele roztropności.I tak jedni, czy to wskutek słabości, czy braku 
odziedziczonego majątku, potrzebują wyraźnej pomocy państwa, otrzymują więcej niż ci, 
którzy są samowystarczalni czy dobrze sytuowani. Inni z kolei zarabiają więcej, bo więcej 
znaczą dla dobra wspólnego z tytułu piastowanych funkcji.Minister musi przecież mieć 
znacznie wyższą pensję niż urzędnik na poczcie, bo choć każda praca jest cenna i musi być 
poważana, jeśli spełniana jest uczciwie, to przecież zakres odpowiedzialności ministra jest 
nieporównywalny z odpowiedzialnoŚCią niższego urzędnika. Brak respektowania tej różnicy 
prowadzi najczęściej do korupcji i lekceważenia obowiązków.\pard z kolei artysta czy 
naukowiec, którego praca nie jest obliczona na bezpośredni zysk, winien mieć zapewnioną 
pomoc państwa, by nie tylko mógł żyć, ale i pracować. Formy tej pomocy mogą być różne, 
włączając w to różne fundacje, ale bez niej twórczość bezpośrednio dla pieniędzy wyraźnie 
rzutuje na poziom. A nie można zapomnieć, że z owoców tej pracy wszyscy mogą korzystać, 
choć nie wszyscy za nie płacą.Przykładów takich można podać więcej. Chodzi jednak o 
wyczulenie na taki typ sprawiedliwości, który dla przeciętnego człowieka jest trudniej 
uchwytny , bo patrzy na wszystko ze swojego punktu widzenia. Tymczasem życie społeczne 
jest bardziej skomplikowane niż życie prywatne, stąd ludzie odpowiedzialni za dobro wspólne 
kierować się muszą sprawiedliwością inną niż wymienna. Porównywano ją do
100

postępu geometrycznego, w odróżnieniu od równości arytmetycznej, na której bazuje 
sprawiedliwość wymienna.Wszystkie typy sprawiedliwości, jakie przez nas zostały 
omówione , są w normalnych państwach skodyfikowane, przybierając postać prawa 
stanowionego. Postępowanie sprawiedliwe to postępowanie zgodne z zapisanym 
prawem.Otóż zdarzyć się może, iż ścisłe wypełnienie prawa może być dla człowieka 
krzywdzące, szczególnie gdy dotyczy to porządku karnego. Zwrócili już na to uwagę 
Rzymianie, przekazując potomnym owo lapidarne sformułowanie: summum ius, ..\'umma 
iniuria, czyli najwyższe prawo - największa niesprawiedliwość. Skąd się to bierze? Prawo jest 
z natury czymś ogólnym i nie dotyczy nigdy tego oto konkretu jako tego właśnie. Próbują 
temu zaradzić kodeksy, które pękają w szwach, ale wszelkie uszczegółowienia zawsze będą 
obracały się na poziomie ogólnym. Tymczasem w zasadzie każdy ludzki czyn z uwagi na 
okoliczności, czas, miejsce, motywację etc.jest unikalny i tylko pod pewnymi względami daje 
się przyporządkować jakiejś ogólnej regule. Ale są też takie względ y, które tylko na gorąco 
możemy odczytać.Czym więc należy się kierować w wypadkach, gdy wyraźnie widzimy, iż 
zastosowanie prawa będzie niesprawiedliwe?Kierować się musimy s ł u s z n o ś c i ą. 
Słuszność (epikeia) jest uzupełnieniem sprawiedliwości, ponieważ bezpośrednio, dzięki 
zdrowemu rozsądkowi, przeskakujemy ogół i czytamy konkret. A choć w tradycji 
germańskiej prawo państwowe było naczelną "wartością ", to my , należąc do kultury 
łacińskiej, a nie bizantyjskiej, kierować się musimy słusznością, bo ta ma na uwadze przede 
wszystkim dobro człowieka.A to jest cel sprawiedliwości: chronić dobro ludzkie.
Możemy się jeszcze zapytać: czy jest coś, w stosunku do czego nie możemy być 
sprawiedliwi? Tak. I to nie jedna "rzecz" , ale więcej. Przy czym nie dlatego, że nie chcemy, 
ale dlatego, że nie jesteśmy w stanie. Cóż to więc są za "rzeczy"?Nie jesteśmy w stanie 
odwdzięczyć się Bogu za to, że nas

101



stworzył. Stąd bierze się potrzeba religii jako ludzkiego wyrazu wdzięcznoŚCi. Nie jesteśmy 
w stanie odwdzięczyć się rodzicom za to, że nas zrodzili i wychowali. Winniśmy im wiĘC 
nabożny szacunek (pietas). Nie jesteśmy też w stanie odwdzięczyć się ludziom o wielkich 
cnotach, dlatego musimy ich czcić (observantia). Do tych ostatnich zaliczyć możemy 
nauczycieli, jeśli otworzyli nam oczy na prawdę. Do drugich - dodajemy ojczyznę, jeśli 
otworzyła nas na dobro. A Bóg? Cóż, jak śpiewał Jan Kochanowski: "Czego chcesz od nas 
Panie za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?" Zaiste, trudne 
i zawiłe są drogi sprawiedliwości, ale tam, gdzie się pojawia, "bardziej zdumiewa niż 
wschód i zachód słońca " .
5. WZAJEMNE POWIĄZANIE CN6T

W przypadku pewnych umiejętności w dziedzinie nauki czy sztuki widać jasno, że ten, 
kto jest dobrym fizykiem, nie musi być dobrym chemikiem, a dobry matematyk - dobrym 
humanistą; podobnie też w sferze szeroko pojętej umiejętności wytwarzania, malarz nie 
musi być muzykiem, a rzeźbiarz - poetą. Jeśli więc się zdarzy, że ktoś opanował kilka 
dyscyplin, to nie zmieni to faktu, że związek między posiadanymi umiejętnościami nie 
jest istotny. świadczyć to raczej będzie o pewnej wszechstronności umysłowej czy 
wyjątkowych talentach, rzadko spotykanych. W dziedzinie nauki przykładem może tu 
być Leibniz, w dziedzinie sztuki - Leonardo da Vinci.Czy podobnie rzecz się ma w 
odniesieniu do cnót? A więc, czy można być tylko człowiekiem roztropnym, ale 
tchórzIiwym i nieopanowanym? albo sprawiedliwym, Iecz mało roztropnym? Okazuje 
się, że nie bardzo. Cnoty moralne bowiem sprawiają, iż zawsze potrafimy rozpoznać 
słuszne dobro i za nim iść. Ktoś wiĘC, mimo iż jest inteligentny, pod wpływem strachu 
czy zdeprawowanej woli albo zbytniej
102

pożądliwości nie będzie roztropny. Przykładem takiego człowieka może być 
Alcybiades, o którym Marek Junianus Justynus mówi, że właśnie bystrość umysłu 
połączona z brakiem zasad moralnych czyniły u niego wszystko, .
możliwym. AIcybiades więc swoJ nieprzeciętny dar inteligencji raz obracał na wielkie 
dobro, innym razem na wielkie zło, raz był przez Greków uwielbiany , innym razem musiał 
uchodzić z kraju. Również prawość woli nie będzie mogła być właściwie spożytkowana, 
jeśli człowiek nie będzie umiał rozpoznać słusznego dobra. Z kolei męstwo musi liczyć się i 
z roztropnością, i ze sprawiedliwością, tak aby w ataku nie przesadzić, a w obronie nie 
przegapić okazji do ataku.Wreszcie umiarkowanie potrzebuje nieustannej pomocy rozumu, 
by trafić we właściwy środek. Jest więc chyba rzeczą niewątpliwą, że cnoty moralne muszą 
być ze sobą integralnie sprzężone.Ich optymalne sprzężenie daje w efekcie to, co kiedyś 
nazywano pięknem wewnętrznym albo pięknym dobrem - kaloskagathos. Jest jasne, że do 
takiej kondycji człowiek musi długo dochodzić, i to nie sam, lecz potrzebuje właściwego 
wychowania, otoczenia i kultury. Szczytem była tu wielkoduszność (magnanimitas), dzięki 
której można było osiągnąć nie byle jakie dobro, ale wielkie, i niełatwe, ale najeżone 
trudnościami.Dziś są jUŻ to rzeczy zapomniane, brzmią niezbyt realnie.
Ale musimy też pamiętać, że cywilizacja zachodnia przez długie wieki była cywilizacją 
ludzką, skoncentrowaną na człowieku. Wyrosła przecież z greckiej pajdei, czyli 
wychowania. W spółczesna cywilizacja jest cywilizacją techniczną, nastawioną na 
tworzenie narzędzi i konsumpcję, gdzie dobro ludzkie schodzi na dalszy plan. Jeśli 
jednak mówimy o etyce, to musimy wrócić do jej źródeł, musimy mieć na względzie 
dobro człowieka, a nie dobro maszyny czy handlu.Dlatego wrócić musimy do cnót, by 
choćby własne życie lub życie otoczenia uczynić bardziej ludzkim. By panowało w nim 
poszanowanie dla dobra i otwartość na prawdę.
103



6. CZY EUDAJMONIZM JEST EGOIZMEM?

Pod adresem etyki klasycznej pada często zarzut, szczególnie ze strony pewnej odmiany 
personalizmu chrześcijańskiego, że będąc etyką eudajmonistyczną jest także formą 
egoizmu. Właściwa etyka, jak twierdzą przeciwnicy, ma bazować na przeżyciu 
powinności, afirmacji osoby i daru z siebie. Wszelako sam zarzut płynie w dużej mierze 
z niezrozurnienia, czym jest eudajmonizm.Ale najpierw spytajmy. co to jest egoizm? 
Egoizm jest wyrazem takiej postawy życiowej, w której wszystko, co człowiek robi, 
robi wyłącznie dla siebie. Miłość do siebie jest naczelną i jedyną miłością, reszta jest jej 
przyporządkowana. W niektórych kierunkach etycznych (np. pozostających pod 
wpływem empiryzmu brytyjskiego ) ów egoizm, jako coś oczywistego, uważano za 
podstawowy motor ludzkiego działania, którego człowiek wyzbyć się nie może.Celem 
państwa było tak umiejętne zorganizowanie życia społecznego, aby egoizm chcąc nie 
chcąc przynosił ogólne korzyści. Niech człowiek robi wszystko dla siebie, rządzący 
natomiast postarają się, aby inni też mogli z tego korzystać albo też ludzie sami swoje 
egoizmy połączą.Personalizm pojawił się zasadniczo jako przeciwwaga dla takiego 
stanowiska, potępiając za jednyrn zamachem wszystkie kierunki etyczne, łącznie z 
etyką klasyczną, gdzie można było się dopatrzyć choćby ukrytego egoizmu. Stąd też 
naczelnyrn hasłem stała się miłość do innych jako wyraz pierwotnego przeżycia 
powinnościowego. Czy jednak ów personalizm rzeczywiście uderza w etykę klasyczną, 
to sprawa dość wątpliwa. Sztuczną bowiem jest próba wymazania z ludzkiego serca 
pragnienia szczęścia. Tyle że to pragnienie nie musi być od razu egoizmem. Nie po to 
bowiem człowiek ma rozum i wolę, aby był ślepy na obiektywne dobro, w tym dobro 
innych ludzi.Z drugiej strony są dobra, które mogą być udziałem wielu w sposób 
bezkonfliktowy, gdzie opozycja egoizm-altruizm
104

znika. Takimi dobrami są dobra duchowe, a więc dobra kultury. Na jednyrn rowerze 
jechać może zasadniczo jeden człowiek, ale tej samej prawdy wysłuchać może milion 
ludzi, wysłuchać mogą wszyscy.Gdy więc mówimy, że pragnienie szczęścia jest 
naturalnym motorem życia, to ów motor należy rozumieć w sposób subiektywny. Dzięki 
intelektowi i woli motor ów otwiera się na dobro obiektywne, bo przecież muszę szukać 
tego, co szczęście moje będzie w stanie zaspokoić. Otwierając oczy na dobro, otwieram 
je też na rzeczywistość, gdzie postrzegam innych ludzi, którzy jako ludzie mają takie 
samo prawo do szczęścia jak i ja. To zaś włącza mnie w cały porządek moralny, głównie 
za sprawą roztropnoŚCi, sprawiedliwości i słuszności. Moje obiektywne szczęście 
przestaje być tylko szczęściem moim.Byłoby błędem mniemać, że respektując porządek 
moralny, czynię to wyłącznie z uwagi na własną korzyść. Takie dość przewrotne 
spojrzenie pomija różnicę między celem działania a towarzyszącyrn mu w sposób 
konieczny skutkiem. Celem sprawiedliwości jest oddanie tego, co komuś się należy, a że 
dzięki temu staję się sprawiedliwy, to na to już rady nie ma. Jedyne wyjście to nic nie 
oddawać, wtedy człowiek sprawiedliwy nie będzie.Z drugiej strony, gdyby na każdym 
kroku groził nam egoizm, któremu zaradzić może tylko dar z siebie, zupełnie 
bezinteresowny, to w kłopotliwej sytuacji postawilibyśmy przyjmującego dar . Bo jeśli 
przyjmie, to dla siebie, a więc z egoizmu. Czyli my siebie moralnie wywyższymy, ale 
kosztem moralnego poniżenia kogoś drugiego. To wszystko jest więc tylko sofizmatem, 
który nigdzie nie prowadzi, stanowić może jedynie przedmiot akademickich 
dysput.Zasadniczym problemem dla człowieka jest odczytanie dobra i pójŚCie za nim. 
Cnoty mają nam w tym pomóc, bo nie są żadnym celem samym w sobie. W każdej 
dziedzinie życia potrzebne są usprawnienia, czy to w sztuce, czy w nauce, po to są 
szkoły, po to mistrzowie. Dlaczego więc
105



dziedzina moralnoŚCi miałaby być takich usprawnień pozbawiona? Przeciwnie, są one 
konieczne, bo dotyczą każdego człowieka, a gdy ich nie ma, każde dobro staje się za 
trudne i albo w ich miejsce pojawi się wiele skrzywień czy wad, albo też zrodzi się w 
końcu dobro, ale z takim wysiłkiem, jak ta śmieszna mysz, o której mówi 
Horacy.parturiunt montes, nascetur ridiculus mus - "stękają góry, urodzą śmieszną mysz".
V. TEORIA PRA w A NA TURALNEGO:
czyl'J DOBRO!


Pole Iudzkiej moralności wyznaczone jest przez dobro, głównie dobro osobowe, które 
jako ujrzane wiąże nas w sumieniu. Decyzja zgodna z sumieniem jest dobrem 
moralnym, niezgodna - złem. Jakie są właściwie ostateczne podstawy takiego właśnie 
związku człowieka z dobrem?Związku dość szczególnego, nie jest to przecież 
determinizm dostrzegany w naturze, niejest to teżjakaś próżnia, w której dobro byłoby 
dopiero kreowane. Dobro jest ujrzane, ale my możemy za nim pójść Iub nie. Wszelako 
sam wybór drogi do Iub od dobra nie jest neutralny, ujrzane dobro od razu .,nas 
moralnościowo wiąże. I to właśnie domaga się wyjasnienia.Każda zmiana, jaką 
dostrzegamy w naturze, wypływa z pewnych wewnętrznych inklinacji, i to ściśle 
zdeterminowanych. W ten sposób drzewo najpierw z wiosną ciągnie soki, potem 
okrywa się Iiśćmi, wypuszcza kwiaty, z których następnie zawiązują się owoce, a w 
nich dojrzewają nasiona.Inaczej rośniejabłoń, inaczej wiśnia. Podobnie rozwój i życie 
zwierząt suponuje obecność analogicznych inklinacji. Gdyby było inaczej, wszystko 
stałoby się przypadkowe, a przecież widzimy, że przypadek zdarza się sporadycznie i 
jest nie do pomyślenia bez trwałych, uporządkowanych zmian.To, co leży u podstaw 
zmian naturalnych, zwane jest właśnie naturą. Natura to istota Iub forma rzeczy, o ile 
jest zasadą zmiany, rozwoju, ruchu. Dzięki względnej
107



stałości natury i związanych z nią zmian możIiwe jest sformułowanie praw, któryrni zajmuje 
się bioIogia i inne nauki szczegółowe. Gdyby takiej stałości nie było, wówczas nie tylko 
mieIibyśmy do czynienia z chaosem, ale również upadłyby nauki. A przecież prawa takie z 
coraz większą precyzją są rozpoznawane.Z filozoficznego punktu widzenia obecność 
wewnętrznych inklinacji świadczy o celowości, czyli o celowyrn działaniu natury, przy czyrn 
sam cel rozumiany jest nie jako kres zmiany, lecz jako ten wewnętrzny motyw kierujący 
zmianą w tym, a nie innym kierunku. Bez tego wewnętrznego motywu zmiana zawsze byłaby 
chaotyczna. W takiej zaś mierze, w jakiej istnieje inklinacja, jej cel określić można mianem 
dobra. Zmiana prowadząc od tego, czego jeszcze nie ma, do tego, co będzie, jest przejściem z 
możności do , aktu, a więc do pewnej doskonałości. Doskonałość jest więc 
urzeczywistnieniem czegoś, ku czemu otwarta jest inklinacja. Ta doskonałość ujęta najszerzej 
ma charakter analogicz.ny, a nie jednoznaczny, ponieważ inna jest doskonałość

drzewa, inna ptaków , inna zwierząt. Tym samym cel-dob- , , ro też musi być rozumiany 
analogicznie.Obserwując naturę, dostrzec w niej możemy dwie takie ..r' podstawowe 
inklinacje: inklinację do zachowania życia !i inklinację do jego przekazywania. To są te dwa 
motory napędzające cały ruch natury, wokół nich skoncentrowane są wszystkie czynności 
spełniane przez zwierzęta czy rośliny .Tym samyrn zachowanie życia i jego przekazywanie 
to dwa naczelne dobra, do których natura dąży.Kiedy przyglądamy się człowiekowi, to 
również widzimy, że te dwie inklinacje są w nim obecne. Ale oprócz nich jest jeszcze jedna. 
Posiada ona swoje korzenie w tej częŚCi człowieka, która nie jest w ścisłym sensie naturą, 
lecz czymś ponad naturą, a która sprawia, że człowiek jest osobą. Ta "CZĘść" to 
niematerialna dusza organizująca !ii' "i! c ciało i dysponująca dwiema duchowymi władzami 
- in- .'ii te.lektem i wolą.
108

~!1

Czy i w tych władzach jest jakaś quasi-naturalna skłonność? Bez wątpienia jest. To skłonność 
do rozwoju życia osobowego przez prawdę, dobro i piękno. InteIekt bowiem nastawionyjest 
na poznanie rzeczywistości, czyli na prawdę, wola - na umiłowanie dobra, obie zaś władze 
jako zjednoczone - na piękno. w tym właśnie realizuje się, a wiĘC i doskonali nasze życie 
osobowe. A ponieważ człowiek przez prawdę, dobro i piękno otwarty jest na całą 
l'zecZywistOŚĆ, zarówno na świat natury,jak i na świat osób łącznie z samyrn sobą, to dwie 
pierwsze inklinacje stają się integralną częścią jego życia osobowego, będąc zarazem dobrem 
nie tylko naturalnym, aIe i osobowyrn. Albowiem pragnienie zachowania życia czy jego 
przekazywania nie może być zawężone do poziomu czysto biologicznego: to człowiek-osoba 
dzięki odżywianiu się trwa, to czlowiek--osoba dzięki przekazaniu życia się rodzi. Celem 
wszystkich inklinacji jest więc dobro osobowe.Równocześnie widzimy, że wypełnianie tych 
pierwszych inklinacji nie dokonuje się w sposób całkowicie zdeterminowany. Muszą one 
przejść przez filtr naszego rozumu i naszej woli. Człowiek więc decyduje się, co i kiedy 
będzie jadł, kiedy i z kim przekaże nowe życie, w jaki sposób będzie szukał prawdy. Nie 
tylko więc inklinacje, ale i sposób ich urzeczywistniania ma charakter ludzki, a wiĘC 
osobowy.I właśnie w tyrn punkcie pojawia się pewne pęknięcie.
Cały świat poza człowiekiem da się ująć w wiele zdeterminowanych praw. Czy więc w 
porządku ludzkiego życia, wolnego i rozumnego, prawa takie istnieją? A jeśli tak, to jaki 
one mają charakter? Bo przecież mogą to być takie same prawa, jakie rządzą życiem 
roślin i zwierząt, a które możemy tylko skonstatować. Tu jednak jest coś więcej.Podczas 
gdy cała natura "chcąc nie chcąc" podlega pewnyrn prawom, to człowiek musi najpierw 
odczytać prawa, które jego dotyczą. Czyta je właśnie rozpoznając te trzy podstawowe 
inklinacje swoiście związane z dobrem osobowym. Wedle porządku inklinacji pojawia
109



się ludzki porządek prawny. Jeśli bowiem celem działania jest dobro, to jest ono dobrem o 
tyle, o ile wychodzi naprzeciw inklinacjom. Nie jest to więc dobro abstrakcyjne, idealne czy 
wykreowane. Jest natomiast bardzo konkretnie związane z podstawowymi inklinacjami. I 
stąd;
się blerze dwojaka strona ludzkiego prawa, które od czasów stoików nazywa się prawem 
naturalnym. , Jedna strona to prawo do zachowania życia, jego przekazywania i 
osobowego rozwoju, druga strona - to moral- ..ne związanie przez takie prawo. Jeśli ktoś 
ma do czegoś ;:
prawo, to ja zobowiązany jestem prawa to respektować.
A wiĘC u podstaw moralnościleży prawo naturalne, prawo jc wynikające z natury człowieka. 
A choć dziś prawa człowieka :..,
wiążemy najczęściej z tZW. Deklaracjq praw cz/owieka, to :i musimy pamiętać, że 
prawa te płyną z natury , a nie ii z czyjegoś dekretu, umowy czy konwencji. Dekret 
co !\ najwyżej może je formalnie potwierdzić, ale nie on o ich 
niezbywalności.Odkrycie prawa naturalnego ma dla rozumienia noŚCi, jak również 
wszelkiego prawa stanowionego, znacze.nie kapitalne. Okazuje się bowiem, że 
sumienie jest kompasem, który na jej zgodność lub niezgodność z Uderzenie w 
czyjeś prawo czy to do życia, czy jego zywania, czy osobowego rozwoju jest złem 
moralnym, uderzającym w dobro osobowe. z tego też tytułu prawo stanowione czy 
obyczaje, których jest bez liku, stanowią podstaw moralności, a nawet, jeśli z 
naturalnym są niezgodne i w nie uderzają pseudo-prawem czy po prostu złym 
obyczajem. T i obyczaje nie wiążą człowieka w sumieniu. z faktu że w historii jami 
obowiązującymi w jakichś państwach czy kulturowych, nie wynika ani relatywizm 
moralny, konwencjona1izm. ..,.
,
110

:11

stanowionym. Ma ona swoje trwałe pokłady w naturze człowieka i płynących z niej 
naturalnych inklinacji. Dlatego też stopień rozwoju cywilizacyjnego, jaki spotykamy w 
dawnym Egipcie czy Persji, nigdy nie może przesłonić nam często odwrotnego stopnia 
demoralizacji. Cała ta machina skierowana była przeciwko człowiekowi, łącznie z 
obyczajami i religią. A tymczasem podstawą kultury i cywilizacji musi być troska o 
dobro człowieka.Trzech wymienionych inklinacji nie można traktować w sposób 
oderwany. MusZĄ być one rozpatrywane przez pryzmat naczelnego dobra, jakim jest 
dobro osobowe.Stąd właśnie bierze się potrzeba nie jakiegokolwiek, lecz rozumnego 
odżywiania się, przekazywania życia czy poszukiwania prawdy. Dziś, pod wpływem 
dualistycznej koncepcji człowieka, mającej swoje źródło w kartezjanizmie, inklinacje te 
zostały porozrywane. Szczytowym przykładem fatalnych konsekwencji, jakie z tego 
mogą wyniknąć, jest freudowska psychoanaliza, w ramach której zaleca się 
"popuszczenie" naturze szczególnie na poziomie inklinacji drugiej. Głosi się więc 
zupełną swobodę seksualną, bo to uwolni człowieka spod jarzma super-ego , czyniąc 
życie bogatszym i przyjemniejszym. w efekcie jednak obraca się to przeciwko 
człowiekowi, czyniąc go niewolnikiem.
namlętnoŚCi, nie mówiąc jUŻ o niebezpieczeństwach związanych z aborcją. Freudyzm 
zdominował kulturę, która dusi się jUŻ od apoteozy seksu i przemocy. Tymczasem człowiek, 
będąc jednym bytem, a nie oddzielnie duszą i oddzielnie ciałem, jest odpowiedzialny 
moralnie za to, w jaki sposób urzeczywistniać będzie swoje inklinacje.I nie chodzi tu o 
podleganie nakazom wymyślonego super-ego, lecz o rozumne liczenie się z do brem.Inne 
niebezpieczeństwo wiąże się z brakiem respektowania prawa do prawdy na poziomie 
inklinacji trzeciej. Przejawia się to w dwu postaciach. Albo propaguje się cywilizację 
kłamstwa, co ma miejsce w państwach totalitamych, albo też za naczelne kryterium poznania 
przyjmuje się wolność
111



i oryginalność. To zaś łączy się często z brakiem odpowiedzialności za prawdę.Człowiek 
będąc wolnym do poszukiwania prawdy, jest prawdą skrępowany , nie może się z nią w imię 
wolności nie liczyć. Do prawdy mają prawo wszyscy ludzie, bo jest ich dobrem ściśle 
osobowym', choć nie wszyscy zdolni są prawdę w każdej dziedzinie odkryć. Dlatego też 
wielka odpowiedzialność spoczywa na tych, którzy z tytułu osobistych zdolnoŚCi i profesji 
zajmują się poznaniem, czyli uprawiają naukę. Wyniki badań nie są prywatną własnością, 
tym bardziej więc należy się liczyć z tym, czy dążymy do prawdy, czy też do osobistej 
sławy. z drugiej zaś strony nie można zapominać, że prawda jest dla człowieka, stąd i nauka 
musi mieć granice wyznaczone troską o dobro ludzkie. Jeśli zaś nauka wkracza w rejony, 
które to dobro mogą naruszyć, jak choćby inżynieria genetyczna, staje się złem.Integralne 
sprzężenie naszych inklinacji powoduje, że człowiek za każdym razem musi odczytać 
proporcjonalne dobro, jakie z nimi jest związane. Przeciwnie, rozerwanie tych inklinacji 
obrócić się może w zło. A więc prawo do ich urzeczywistniania jest ograniczone przez 
relację do dobra osobowego. Tutaj najbardziej widać analogiczność samego dobra. W 
niektórych wypadkach człowiek przecież może założyć głodówkę, a więc przestaje 
przyjmować pokarm, by w ten sposób walczyć o swoją godność. W innych, wybierając stan 
kapłański, zrzeka się realizacji prawa do przekazywania życia. Są wreszcie zakony, w 
których nie można zajmować się nauką. O dobru więc zawsze rozstrzyga relacja do dobra 
osobowego.Jeśli cały porządek ma charakter dynamiczny , bo związany jest z tym, że na coś 
się decydujemy, a więc i coś będziemy robić lub nie, to widać od razu, iż dobro nie jest 
czymś obojętnym. Ono jest istotnie wpisane w dynamizm naszego życia. A ponieważ 
dynamizm ten nie jest z góry zdeterminowany , lecz suponuje naszą zgodę, to owa zgoda 
pozostaje w jakiejś innej relacji do dobra niż zwykła
112

konieczność. Jest to relacja p o w i n n o ś c i. Dobro osobowe wiąże decyzję na mocy 
powinności. Ja nie muszę na coś się zdecydować, ale z drugiej strony nie jest tak, że tylko 
mogę, gdyż ja powinienem pójść za słusznym dobrem.Dzięki sumieniu wewnętrznie tego 
doświadczam.
PowinnoŚĆ więc w sposób całkiem swoisty, bo nie spotykany nigdzie indziej, wyznacza pole 
ludzkiego życia moralnego. Jest ona właśnie odpowiedzią na ujrzane dobro, dobro, które 
domaga się realizacji. Takim dobrem jest zawsze człowiek--osoba, który mając naturalne 
prawo do życia, jego przekazywania i rozwoju osobowego, obliguje nas do wyjścia naprzeciw 
wszędzie tam, gdzie dobro to jest nie spełnione albo zagrożone. Stąd, jeśli życie osobowe 
przebiega przez to, co nazwaliśmy dobrem w sensie analogicznym, naczelnym nakazem 
moralnym wyrastającym z prawa naturalnego jest nakaz: c z y ń d o b r 0! Dobro należy 
czynić, a zła unikać. Pozostałe nakazy są tylko partykularyzacją tego nakazu 
pierwotnego.Dlatego też tak ważną rolę w stosunkach międzyludzkich odgrywa cnota 
sprawiedliwości i słuszności, bo przecież chodzi o oddawanie tego, co komuś się należy. 
Należy się zaś to, co wypływa z prawa naturalnego. Dopiero w takiej perspektywie kultura 
staje się kulturą ludzką, a cywilizacja jest cywilizacją dla człowieka.Filozofowie XVII i 
XVIII-wieczni, którzy tyle deliberowali nad problemem przejścia od sein do so//en, czyli 
przejścia od tego, co jest, do tego, co być powinno, zupełnie pominęli porządek prawa 
naturalnego wyrastającego z trzech podstawowych inklinacji. Stąd musieli się uciekać albo do 
konwencji, albo do jakichś form apriorycznych, jak chociażby kantowska koncepcja 
obowiązku, gdzie miejsce realnego dobra ludzkiego zajmuje formalny imperatyw 
kategoryczny. A przecież coś mnie wiąże moralnie nie dlatego, że jest jakiś przepis czy 
aprioryczny obowiązek, wiąże mnie ujrzane konkretne, osobowe dobro.W jeszcze większym 
stopniu arbitralna wydaje się teoria

113



.

konwencjonalistyczna, w ramach której moralność opierałaby się tylko na jakiejś umowie 
społecznej. Taka umowa jest często potrzebna, gdy chodzi o szczegółowe sposoby 
organizowania życia społecznego, ale nie ona stanowi podstawę moralnoŚCi. Człowiekowi 
przysługują pewne niezbywalne prawa z tego tytułu, żejest człowiekiem, a nie dlatego, że 
ktoś się z kimś umówił. Gdzie istnieje zagrożenie dla dobra osobowego, tam wszystkie 
umowy stają się pseudoprawem czy wręcz bezprawiem.Uświadomienie sobie rangi 
naczelnego nakazu moralnego: czyń dobro! pociąga za sobą nie tylko zahamowanie działania 
w kierunku zła, ale nade wszystko apeluje do człowieka o wyjście z pewnej inercji. Na 
każdym przecież kroku jest wiele dobra do zrobienia, to dobro nadać może zdrowy pęd 
naszemu życiu, tu nie grozi ani nuda, ani melancholia. Ale niestety współczesna kultura 
zdominowana została przez twórczość, w której głównie pokazuje się atrakcyjność zła, 
sięgającą korzeniami biblijnego owocu zakazanego. Jest to ciągnąca się przez wieki pułapka, 
do której dorabia się pseudonaukowe teorie albo okrasza tzw.artystycznym posmakiem. A 
tymczasem dobro jest tym, do czego należy dążyć i co należy czynić, ono jest naprawdę 
atrakcyjne, bo zło jako przedmiot dążenia jest tylko dobrem pozomym, realnie natomiast jest 
brakiem.w metafizyce klasycznej prawo naturalne traktuje sięjako odbicie prawa wiecznego, 
będącego wyrazem planu stwórczego. w człowieku prawo wieczne realizuje się w sposób 
swoisty , jest ono czymś zadanym, czymś, co mamy odczytać i w sposób wolny 
urzeczywistniać. Co więcej, każdy człowiek ma swoją własną ideę w Bogu, stąd droga życia 
każdego człowieka jest jedyna i niepowtarzalna. Przemierza ją podejmując decyzje, za które 
moralnie odpowiedzialny jest tylko przed sobą i przed Bogiem. Poza nami i Bogiem nikt więc 
nie ma prawa moralnie nas sądzić, bo nikt nie ma dostępu do naszego sumienia. To w jeszcze 
większym stopniu podnosi człowieka, ale też i nakłada na niego większą
114

odpowiedzialność. Jest to odpowiedzialność za dobro, które ma czynić, i za zło, którego 
ma unikać. I dlatego każdy człowiek musi wziąć swoje życie we własne ręce.



ZAKOŃCZENIE - MORALNOSt A RELIGIA


W pracy tej przedstawiliśmy kluczowe momenty składające się na to, co określane jest 
mianem etyki klasycznej.Uważny czytelnik mógłby teraz zapytać: czy religia odgrywa jakąś 
rolę w życiu moralnym człowieka, czy też rola ta ograniczona jest tylko do tych, którzy 
słabo rozumieją, o co w moralności chodzi, i muszą w związku z tym, jeśli zależy im na 
życiu godziwym, bez końca zaufać religii, a szczególnie Bożym przykazaniom? Wydawać 
by się mogło, że ta druga odpowiedź jest bliższa prawdy. Bo przecież znamy ludzi o 
wysokim, jak byśmy powiedzieli, morale, a więc ludzi szczerych, uczciwych, odważnych, 
którzy albo są indyferentni w sprawach religii, albo też są "wierzący, ale nie praktykujący". 
Nie dość tego, wielu "praktykujących " - łącznie z księżmi - wygląda z punktu widzenia 
moralnego . dość . podejrzanie, co budzi z kolei ironiczny uśmiech na twarzach krytyków 
religii. Jak to więc właściwie jest z tym stosunkiem religii do moralności? Czy rzeczywiście 
człowiek światły i prawy potrzebuje religii, czy też jest ona potrzebna tylko ludziom 
"małym" i niewykształconym?Przychodzi tu na myśl anegdota o pewnej Rosjance, która 
tUŻ po wyborze kardynała Karola w ojtyły na papieża pytała ze szczerym zdumieniem: "To 
jak to, ten człowiek zna tyle języków, napisał tyle książek, rozumie nawet filozofię, wszyscy 
go podziwiają, i on wierzy w Boga?" No właśnie.On wierzy w Boga, choć w zupełnie innym 
sensie niż myślała o tym bohaterka naszej anegdoty. Bo istnienie Boga nie jest
ll7



zasadniczo przedmiotem wiary , wierzy się w to, że Bóg jest jeden, ale w Trzech Osobach, że 
Bóg-Ojciec wysłał swojego Syna, aby nas zbawiI, ale samo istnienie Boga jest prawdą, do 
której dojść możemy bez pomocy wiary. Nie oznacza to wcale, że poznajemy istnienie Boga 
tak, jak poznajemy istnienie świata, który nas otacza, czy samych siebie. Jedyne, co możemy 
poznać w sposób racjonalny, to prawdę zdania:"Bóg istnieje", a prawda ta jest dlatego 
konieczna, że bez niej istnienie czegokolwiek byłoby niezrozumiale, bo nic nie ma w sobie 
racji wlasnego istnienia. Taką racją może być tylko taki byt, który w sobie ma rację istnienia, 
a to jest wlaśnie Bóg. I co ciekawe, tę prawdę ludzie najczęściej spontanicznie afirmują, tylko 
że później mediacja kultury i różnego typu nauk powoduje, że rozumienie, kim Bóg jest, jak 
istnieje, jaka jest relacja świata do Niego, prowadzi do powstania wielu mylnych teorii czy 
kultów, Iącznie z agnostycyzmem czy nawet ateizmem.A przecież sam ateizm, jak każda 
negacja, suponuje uprzednią afirmację, bo muszę najpierw coś uznać, abym mógl to 
zanegować i odrzucić. Ateizm w ścislym sensie nie jest łatwą rzeczą, on plynie z gorącej 
wiary, najczęściej wiary zawiedzionej, tragicznej, do której potem dorabia się ideologię czy 
filozofię. Motywy są tu bardziej osobiste niż racjonalne. A zresztą, jak słusznie zauważa 
jeden z najwybitniejszych wspólczesnych kontynuatorów filozofii klasycznej, Etienne Gilson, 
jeśli Bóg nie istnieje, to po co tak zaciekle walczyć z czymś nie istniejącym? Jeśli natomiast 
chodzi tu o walkę z kultem i świadomością religijną, to w sensie ścisłyrn nie jest to ateizm, 
ale jakaś forma "Kulturkampfu" o charakterze politycznym. Obie formy ateizmu, nie mogąc 
obrać sobie za przedmiot bezpośredniego ataku Boga, skierowały oczywiŚCie swoje ostrze 
przeciwko temu, w co najłatwiej jest trafić, a więc - człowieka i świątynie.Zbrodnie i 
prześladowania obejmowały nie tylko obcych, ale i bliskich, łącznie z najbliższą rodziną. I nie 
ma się czemu dziwić, bo jak zauważa rzymski historyk Marek Justynus,
118

komentując bratobójstwo popełnione przez króla perskiego Kambyzesa, prekursora 
wojującego ateizmu, trudno bylo wymagać, aby ten, który gardzil religią i odnosil się wrogo 
do samych bogów, oszczędzal swoich bliskich. Niestety, prawda tego spostrzeżenia 
sprawdzila się w xx wieku w sposób zastraszający.Oczywiście, nie można tu też zapomnieć o 
religiach, które nie respektują podmiotowoŚCi czlowieka, wskutek czego staje się on 
narzędziem walki religijnej, walki wykorzystywanej najczęściej w celach politycznych. Taka 
walka niesie ze sobą bezsensowną śmierć wielu ludzi gotowych na każdy rozkaz wladzy zabić 
i zginąć. Pod pozorem woli Bożej spelniana jest wola tyrana. Czlowiek, miast być sługą 
Boga, a więc tym, który w sposób wolny godzi się postępować zgodnie z przykazaniami, staje 
się niewolnikiem Boga, czyli praktycznie niewolnikiem wladcy. A tojUŻjest pseudoreligia i 
pseudomoralność.Nie wdając się w szczegółowe dysputy religijne, bo to przekracza zakres 
naszych rozważań, należałoby chyba podkreślić, że religia katolicka stanowi ten glówny nurt 
chrześcijaństwa, w którym z wielką troską podchodzi się do kwestii osobistej moralnej 
odpowiedzialnoŚCi za podejmowane decyzje każdego czlowieka, niezależnie od tego, jakiej 
jest narodowości i jakiego wyznania. Każdy czlowiekjest podmiotem-osobą zdolnym do 
czytania dobra i pójścia za nim.Ten moralny aspekt religii katolickiej jest więc uniwersalny, 
tym piękniejszy, że naczelnym prawem plynącym z Nowego Testamentu jest milość do 
bliźniego, nawet jeśli jest naszym wrogiem. Z tym przykazaniem nie może się równać ani 
szowinizm religijny, ani też modne dziś haslo tolerancji. Tolerancja, która początkowo 
oznaczala respektowanie prawa każdego człowieka do wyboru takiej, a nie innej wiary, dziś 
zostala poszerzona w sposób dość dziwny na wszystkie sfery życia człowieka, łącznie z nauką 
i prawem - a więc takie sfery, gdzie istnieje racjonalny i sprawdzalny
119



sposób pokazania prawdy i fałszu, dobra i zła. w konsekwencji w imię tolerancji mamy być 
obojętni na zło i fałsz, a jeśli próbujemy oponować, to jest to traktowane jako zamach na 
kogoś. Tak pojęta tolerancja, która przedtem miała swoje uzasadnienie w odniesieniu do 
rzeczy niesprawdzalnych, gdyż wiara dotyczy właśnie rzeczy niesprawdzalnych (inaczej 
byłaby wiedzą, a nie wiarą) - teraz staje się często dość zmyślnym narzędziem manipulacji. 
w jej imieniu narusza się sprawiedliwość, wymagając, byśmy byli tolerancyjni, czyli defacto 
przymknęli oczy na niesprawiedliwy podział dóbr. w jej imieniu dobro wspólne mamy 
traktować jako dobro osobiste, gdzie każdy może mówić i robić, co mu się żywnie podoba. 
Pod pozorem osobistych przekonań następuje zalew fałszywych informacji, a pod pozorem 
osobistych postaw - dość wątpliwych wzorców .Jeśli są to tak osobiste rzeczy, to po co je 
rozgłaszać? Bo przecież, gdy są już rozgłoszone, przestają być prywatne, a wtedy wszyscy 
mają prawo do nich się ustosunkować, i to według kryteriów obiektywnych, a nie 
osobistych. Mamy tu więc do czynienia z wyraźnym pomieszaniem 
porządków.Chrześcijańska miłość bliźniego wyrasta nie tylko stąd, że każdy człowiek jest 
osobą, ale nade wszystko stąd, że jest "dzieckiem Bożym ", że został stworzony na 
podobieństwo Boga. Ta transcendentalna relacja każdego człowieka do Boga otwiera 
perspektywę nowej miłości, zwanej po łacinie caritas. w bliźnim kochamy "dziecko Boże", 
którym jest każdy człowiek, niezależnie od tego, jakiego jest wyznania, narodowości, co 
robi i co myśli. A ponieważ miłość wyraża się zawsze na sposób działania, a nie poznania, 
to przejawia się w działaniu, a nie myśleniu. Stąd nasza postawa wobec innych kierowana 
miłością-caritas wyraża się w czynieniu dobra dla nich. żaden człowiek z zasięgu tej miłości 
nie może być wykluczony, choćby był zbrodniarzem, złodziejem, kłamcą. w dalszym ciągu 
bowiem jest człowiekiem i jest "dzieckiem Bożym ". I taką to miłość opiewa św. Paweł w 
Liście do Koryntian, mówiąc, że jest
120

cierpliwa, łaskawa, bez zazdrości, że nie czyni na złość, nie nadyma się, nie pragnie 
zaszczytów , nie szuka swego, nie unosi się . gniewem, nie myśli złego, nie raduje się z 
niesprawiedliwości, wszystko znosi i wszystko przetrwa. Ale też i miłość taka przekracza 
naturalną zdolność całej natury , dlatego potrzebuje specjalnej pomocy ze strony samego 
Boga. Cóż większego może być nad caritas? Na jakich lepszych podstawach zbudować 
można ludzką cywilizację?Doprawdy, ani na szowinizmie religijnym, ani na tolerancji, która 
jest ukrytym egoizmem, a co najmniej wyrazem obojętności wobec innych ludzi.Jaka więc 
właściwie jest relacja religii do moralności? Czy rzeczywiŚCie potrzebują jej tylko ludzie 
"mali" i "ciemni"? Najpierw zwróćmy uwagę, że religia jest częścią moralności z tego 
tytułu, że stanowi ona uzupełnienie cnoty sprawiedliwości. Jeśli bowiem sprawiedliwość 
wymaga, aby oddać to, co się komuś należy, to największymi dłużnikami jesteśmy wobec 
Boga. A choć tego, co otrzymaliśmy , nie jesteśmy w stanie wyrównać, bo przecież w 
rewanżu nie stworzymy Boga, niemniej jednak zobowiązani jesteśmy przynajmniej okazać 
swoją wdzięczność, a temu służy religia. Jest ona więc częścią moralności, a nie jakimś 
dodatkiem. Jako część moralności nie może wyczerpać się w teoretycznym uznaniu istnienia 
Boga, lecz konieczne jest konkretne działanie, tak jak konkretnie dzielimy się z kimś, 
kierując się sprawiedliwością. Kult religijny, obrzędy, obyczaje, modlitwa - to wszystko są 
ludzkie formy praktycznego oddawania czci, których brak staje się złem moralnym, 
ponieważ naruszona zostaje wówczas sprawiedliwość. Nie wystarczy myśleć o Bogu, lecz 
musi być ku Niemu skierowane nasze działanie.Ale jest jeszcze jeden ważny moment. Oto 
egzystencjalna pozycja człowieka w świecie jest w znacznym stopniu zwichnięta. 
Zwątpienia, wahania, rozterki, niepewność, potknięcia - to wszystko niesie ze sobą życie, 
temu, w sposób bardziej skondensowany, daje wyraz sztuka. Skądjesteśmy?Dokąd idziemy? 
Racjonalna odpowiedź na te pytania jest

121



mało przejrzysta. Mamy zbyt mało sił, by zawsze iść za słusznym dobrem, ostateczny 
cel naszego życia jest mało czytelny. Wiemy , że to wszystko, co kochamy, do czego 
dążymy nie jest w stanie wypełnić naszej miłości, to zaś, co poznajemy, choć zawiera 
mnóstwo informacji, które można mnożyć bez końca, pozbawione jest poznania 
pierwszej i podstawowej racji tłumaczącej istnienie nas samych, świata, kosmosu. Racji 
tej dotykamy tylko pośrednio, w sposób nieadekwatny. A przecież sam fakt 
formułowania tych dręczących egzystencjalnie pytań świadczy o tym, że odpowiedź na 
nie jest dla człowieka czymś najważniejszym, że od niej jakby wszystko zależy. 
Tymczasem rozum napotyka jakąś barierę, którą chce przekroczyć, a nie może.I właśnie 
w tym momencie naprzeciw naszym pragnieniom wychodzi religia bazująca jUŻ nie na 
naturalnym poznaniu, ale na Objawieniu. Objawienie dopełnia nasze rozumowe i 
naturalne poznanie, intensyfikuje miłość ukazując jej ten nadrzędny Cel. z punktu 
widzenia moralnego ma to znaczenie niebagatelne. Jeśli bowiem newralgicznym 
punktem moralnoŚCi jest decyzja, to widzenie słusznego dobra w relacji do Celu 
ostatecznego, a więc widzenie człowieka w relacji do Boga, utwierdza nas w 
niezbywalności tego, co nazywamy godnością. Już nie kodeks czy prawo naturalne, ale 
sam Bóg to poświadcza. Wyższej instancji jUŻ nie ma. Wszystko, w imię czego 
godność tę chcielibyśmy podważyć, jest pseudo-racją.Czy może być dla decyzji lepsze 
oparcie? A jest ono potrzebne, gdyż nierzadko kultura, ideologia lub nauka może być 
przeciwko człowiekowi użyta próbując go redukować do zwierzęcia lub części 
społeczeństwa. Ale wówczas jest to pseudokultura, pseudoideologia, pseudo-nauka. 
Również miłość-caritas wzmacnia nasze przylgnięcie do słusznego dobra, że nie tylko 
potrafimy je poznać, ale również za nim iść.Człowiek wierzący jest o tyle w lepszej 
sytuacji od człowieka indyferentnego czy niewierzącego, że posiadane
122

przezeń dyspozycje lub cnoty mogą być w sposób nadnaturalny wzmocnione. Dzieje się 
to za sprawą łaski. Taką łaską jest sama wiara, a także nadzieja, miłość, mądrość, 
zdrowie, zdolność prorokowania czy znajomość języków.Łaska ta pochodzi od Boga, a 
ponieważ jest łaską, nie pojawia się wskutek takich czy innych ludzkich zasług.Człowiek 
natomiast może mieć w niej udział, jeśli zdobędzie się na wysiłek modlitwy i 
kontemplacji, jest to jakby jego osobisty wkład.W ten bowiem sposób zobaczyć może 
posiadane dary i wzmocnić za ich pomocą swoje działanie. Kultura, która nie ceni 
modlitwy i kontemplacji, lecz sprowadza człowieka do roli operatora maszyn lub 
komputerów, a czas wolny każe mu wypełniać doznawaniem wrażeń, wyjaławia i 
pustoszy całe życie duchowe. Nic więc dziwnego, że dziś, gdy istnieją tak 
nieprawdopodobne środki komunikacji, gdy wiadomość w ciągu sekundy oblecieć może 
cały świat, coraz trudniej jest nawiązać kontakt nawet z najbliższymi ludźmi, żyjemy 
obok siebie, a niewiele mamy sobie do powiedzenia.Ważną rolę w życiu człowieka 
wierzącego odgrywają też Sakramenty. Są to pewne zmysłowe znaki, takie jak rzeczy, 
słowa czy działania, których celem jest wzniesienie człowieka od tego, co zmysłowe, do 
tego, co duchowe.Sakrament chrztu uwalnia człowieka od grzechu pierworodnego, 
sakrament małżeństwa nobilituje miłość małżeńską, dając jej wymiar duchowy , 
sakrament kapłaństwa pozwala na wyższe uczestnictwo w kapłaństwie Chrystusa.z 
każdym sakramentem (a jest jeszcze sakrament bierzmowania, pokuty, namaszczenia 
chorych) związana jest pewna nadprzyrodzona moc, dzięki której człowiekowi łatwiej 
jest zbliżyć się do Boga.Oprócz tych "impulsów" w postaci łaski i sakramentów religia 
dostarcza też pewnych wzorów postępowania. Należy do nich sam D e k a 1 o 9 
objawiony Mojżeszowi przez Boga. Dekalog stanowi pewne rozwinięcie prawa 
naturalnego i objawionego, niektóre bowiem przykazania stanowią
123



negatywną eksplikację prawa naturalnego, np. nie zabijaj (bo każdy człowiek ma prawo do 
życia ), inne ściślej związane są z religią (np. nie będziesz miał bogów cudzych przede mną). 
Przykazania te najpełniej trafiają w to, gdzie człowiek najłatwiej może się poślizgnąć, stąd 
bierze się ich praktyczna uniwersalność. Bardziej konkretnych wzorów postępowania 
dostarcza sam Chrystus, zarówno swoim życiem, jak i swoją nauką oraz przykładami. śmierć 
Chrystusa na krzyżu celem zbawienia wszystkich ludzi i wymazania grzechu pierworodnego 
jest wyrazem tej nieogamionej miłości Boga do człowieka. Wzorów dostarczają też święci i 
błogosławieni, z których każdy żabłysnął w sposób wyjątkowy którąś z cnót. Dzięki temu 
wzory te nie są tylko jakimiś abstrakcyjnymi ideałami czy wartościami, ale bardzo 
konkretnymi drogowskazami, do których człowiek wierzący , szczególnic w chwilach 
trudnych, może się uciekać.A wreszcie, dzięki religii sam cel ludzkiego życia nabiera 11,., 
pewnej wyrazistości. Jest nim bezpośrednie połączenie z Bo- 1 giem, Bogiem osobowym, 
Nieskończoną Prawdą, Dobrem i:i; !i Pięknem. Połączenie to dokonuje się dzięki miłości-
caritas, która jest miłością jakby nadprzyjacielską. Jest to wizja uszczęśliwiająca ( visio 
beatifica), która wzmocniona łaską ;i' płynącą od Boga w sposób nieskończony wypełnia 
naszego '1 ducha, nie zostawiając nic, co jeszcze mogłoby i pokochane. Tutaj dopiero czuć się 
możemy i wypełnieni, to jest cel-szczęście ludzkie. W szystkie dobra są utracalne i 
ograniczone, to zaś jest i nieskończone. Na takie Dobro jesteśmy ale w sposób niedoskonały , 
dlatego właśnie potrzebna pomoc Boga w postaci łaski. i Religia więc jaśniej pokazuje cel 
życia człowieka i sił w sposób nadprzyrodzony do pokonania drogi, która temu celowi 
prowadzi. Droga ta biegnie przez
przecież sam korzeń moralności. Dlatego walka z jest zawsze uderzeniem nie w 
Boga, ale w człowieka, w
124


i!:iii

niezbywalne prawo do szczęścia poprzez wiarę, nadzieję i miłość. Walka ta pociąga za sobą 
demoralizację jUŻ nie tylko poszczególnych ludzi, ale całych narodów, a nawet pokoleń, na 
co dowodów nie trzeba daleko szukać.Jeśli ludzie wierzący nie zawsze idą po słusznej drodze, 
zostawmy to ich sumieniu. Każdy człowiek ma swoją drogę, bo kto wie, czy w innych 
okolicznościach my , dumni ze swej nieskazitelności, nie postępowalibyśmy jeszcze gorzej.A 
przecież ten skarb, jakim jest prawe sumienie wzmocnione religią, zawsze daje człowiekowi 
szansę na to, by się zreflektował, by uznał swoją winę i odpokutował. Chrystus uwolnił nas 
od winy za grzech pierworodny, ale nie uwolnił od jego skutków. Dlatego droga człowieka 
wierzącego nie jest bezbłędna, dlatego nie ma on patentu na " wzorową " decyzję i zawsze 
słuszne postępowanie. Natomiast deprawacja sumienia czyni ludzkie życie nieludzkim, bo 
ślepym na realne do bro i zło.Religia więc potrzebna jest nie tylko ludziom "małym " i 
"ciemnym", potrzebna jest wszystkim, bo początek i cel naszego życia na poziomie 
naturalnego poznania pozostaje zawsze ukryty, a nasze przyrodzone siły potrzebują pewnego 
nadnaturalnego wzmocnienia. Był Chrystus i byli święci, ale kult świętych ateistów zawsze 
budowany był na kłamstwie. Do zasług zaś dochodzili po trupach, nie uznając nawet swojej 
winy. Próba więc oderwania moralności od religii, możliwa do pewnego stopnia z punktu 
widzenia teoretycznego, praktycznie podcina korzenie moralnoŚCi, bo moralność wyrasta z 
miłości do Boga i ludzi.



BIBLIOGRAFIA



Teksty źródłowe


I . Arystoteles - Etyka Nikomachejska, tłum. D. Gromska, Warszawa 1982.2. Arystoteles - 
Etyka Wielka. Etyka Eudemejska, tłum. W. Wróblewski, Warszawa 1977.3. Arystoteles - 
Polityka, z dodaniem Pseudo-Arystotelesowej Ekonomiki, tłum. L. Piotrowicz, Warszawa 
1964.4. Ksenofont - Pisma sokratyczne, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1967.5. Platon - 
Uczta. Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton. Fedon, tłum.
W. Witwicki, Warszawa 1982.
6. Platon - Państwo z dodaniem siedmiu ksiąg Praw , tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958.7. 
św. Augustyn - O Państwie Bożym, t. 1, 2, tłum. W. Komatowski, Warszawa 1977.8. Św. 
Augustyn - Wyznania, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1978.
9. Św. Tomasz z Akwinu - Summa Theologica, Roma 1974.


Opracowania


1. V. J. Bourke - Historia etyki, tłum. A. Białek, W arszawa 1964.
2. M.A. Krąpiec - Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1993.
3. M.A. Krąpiec - Człowiek, Kultura, Uniwersytet, Lublin 1982.
4. M.A. Krąpiec - Ja-człowiek, Lublin 1991.
5. M.A. Krąpiec - u podstaw rozumienia kultury, Lublin 1991.
6. K. Wojtyła - MiłoŚĆ i odpowiedzialność, Kraków 1962.
7. K. Wojtyła - Osoba i czyn, Kraków 1960.
8. J. Woroniecki - Katolicka etyka wychowawcza, t. 1-3, Lublin 1986.