Tomasz Kwiecień
Błogosławione marnowanie
O Mszy świętej
z Ojcem Tomaszem Kwietniem OP
rozmawiają Jacek Borkowicz i Ireneusz Cieślik

SPIS TREŚCI

1. Po co chodzić do kościoła?
2. Znaki poprzez stulecia
3. Wezwanie i odpowiedź
4. Chleb dorosłych
5. Więcej niż dzieło ludu

Tomasz Kwiecień: Błogosławione marnowanie. O Mszy świętej - 1

I Po co chodzić do kościoła?

IRENEUSZ CIEŚLIK: Chyba każdy katolik choć raz w życiu zadał sobie pytanie:
dlaczego mam koniecznie co niedziela chodzić do kościoła? Czemu właśnie to ma
być wyróżnikiem mojego odniesienia do Boga?

O. TOMASZ KWIECIEŃ: Na ogół przyczyną takich pytań jest zamieszanie, które trwa
w Kościele przynajmniej od czasów Oświecenia i które uczyniło z chrześcijaństwa
system moralny. W takim systemie najważniejsze jest to, jak się człowiek
zachowuje. I tu pojawia się problem ludzi, którzy "nie mają się z czego
spowiadać": nie kradłem, byłem porządnym obywatelem i tak dalej...
Tymczasem, żeby być porządnym człowiekiem, wcale nie trzeba być
chrześcijaninem.

JACEK BORKOWICZ: To czym jest nasza wiara?

Chrześcijaństwo jest żywym kontaktem z Chrystusem. Tymczasem dla bardzo wielu
ludzi, z różnych przyczyn - także z przyczyny bardzo jednorodnego,
moralizatorskiego kaznodziejstwa - chrześcijaństwo jest zespołem zasad,
zwyczajów, których trzeba przestrzegać i już. Czasem nawet są to miłe zwyczaje:
jak przyjemnie jest na przykład obchodzić Gwiazdkę! Tutaj, w Poznaniu, tak mówi
się na Boże Narodzenie. "Na Gwiazdkę się spowiadałem" - słyszymy w
konfesjonale dwa razy do roku: przed Wielkanocą i gdzieś w okolicach 20
grudnia...
Nie cierpię wizji chrześcijaństwa przemoralizowanego. Doprowadziło mnie to
kiedyś do takiej skrajności, że unikałem wszelkich wzmianek na temat moralności
- teraz nabrałem dystansu i staram się znaleźć złoty środek.
A dlaczego chodzić do kościoła? Po pierwsze, dlatego że tego dnia Chrystus
zmartwychwstał, a dla chrześcijanina to nie powinien być fakt obojętny. To po
prostu trzeba jakoś zaznaczyć, tak samo jak trzeba zaznaczyć jakimś gestem
dzień, w którym umarł. Poza tym, chrześcijaninem nie jestem w pojedynkę.
Dlatego autor Listu do Hebrajczyków mówi: "Nie opuszczajmy naszych wspólnych
zebrań..." (Hbr 10,25). Już w jego czasach, jak się okazuje, był problem
absencji, już wtedy niektórzy woleli iść sobie na łączkę, by pomedytować,
zajmowali się swoją pracą albo wybierali inne rozrywki. Warto jednak zacytować
dalej: "...ale zachęcajmy się nawzajem". Mamy tu moment rozpoznania
siebie jako wspólnoty Kościoła, umacniania w wierze.

JB: To "zachęcanie" jest chyba czymś więcej niż przynaglaniem do
uczestnictwa: to postawa świadectwa. Proszę więc nas zachęcić...

Obaj panowie są żonaci. Czy wyobrażają sobie panowie małżeństwo bez takich
chwil, kiedy się wzajemną miłość małżonków... celebruje? Kolacja przy
świecach, wyjście do teatru, wspólny spacer... Wiadomo, że się kochamy,
wychowujemy dzieci, zarabiamy na życie lub budujemy dom, ale są momenty, w
których trzeba się zatrzymać i nawiązać więź na innym poziomie, oderwać się od
przeciętności.
Otóż liturgia chrześcijańska - patrząc od strony antropologicznej, od strony
ludzkiej potrzeby - jest mniej więcej tym samym, czym jest ślub lub inna
ważna uroczystość w życiu małżeńskim. To nie jest czas, w którym człowiek siada
i medytuje nad istotą małżeństwa - ma bawić się, tańczyć, pić, śpiewać,
rozmawiać z przyjaciółmi. Podobnie jest z liturgią: abym mógł żyć codziennie w
jedności z Bogiem, potrzebuję takich momentów, w których przystanę i doświadczę
tej jedności w sposób głębszy.

IC: Więc dlaczego tę potrzebę się nakazuje?

Nie nakazuje się potrzeby, tylko jej zaspokojenie. Potrzeba jest, tyle że nie
zawsze wystarczająco wyraźnie uświadomiona. Tak naprawdę to sami zabiegani
małżonkowie - że wrócę do tego przykładu - bardzo często jej nie widzą.
Potrafią o niej zapomnieć i żyć obok siebie. Jako duszpasterz nieraz zadaję za
to pokutę, na przykład mężowi zaniedbującemu żonę, każąc mu zaprosić ją do
restauracji, kupić kwiaty.

JB: Wyobraźmy sobie męża i żonę tak zapracowanych, że nie ma w ich życiu
miejsca na wspólne przeżywanie chwil odświętnych. Czy to nie jest małżeństwo?

To małżeństwo, któremu czegoś brakuje. Trzeba zapytać, w jakim stopniu ci
ludzie żyją sakramentem, czy są ze sobą, czy też obok siebie.

IC: Może ich życie jest ofiarą dla drugiego?

Ofiara, która nie karmi się rozmową, spotkaniem, znakami uwagi, czułością, siłą
rzeczy zaczyna być sucha i frustrująca.

JB: W Skrzypku na dachu żona Tewjego Mleczarza, uparcie pytana przez męża:
"Czy mnie kochasz?", wreszcie wybucha: "Jak to, przez dwadzieścia pięć
lat gotuję ci i piorę, a ty jeszcze tego nie wiesz?".

I Tewje jest nadal niezadowolony, bo on naprawdę chce usłyszeć coś innego, choć
bardzo docenia, że żona mu pierze i gotuje. To jest właśnie to!
Pewne rzeczy trzeba sobie mówić i regularnie przypominać. Gdybyśmy zrobili
historyczny przegląd tekstów dotyczących niedzieli, zobaczylibyśmy, że przez
całą historię chrześcijaństwa przewija się ten sam nakaz - chodzić do
kościoła i nie pracować. To jest, jak widać, wieczny problem. Podobnie
małżonkowie muszą sobie raz po raz przypominać, żeby znaleźć czas dla dzieci.
Przykłady można mnożyć.

IC: Czy tylko z powodu zdominowania życia przez powszedniość ludzie przestają
uczęszczać na niedzielną Mszę?

Jest jeszcze problem nieatrakcyjności liturgii. Nie jest on bynajmniej nowy.
Nieraz się zdarzało w starożytności, że pobożni chrześcijanie chętniej chodzili
do cyrku niż do kościoła. Niejeden antyczny kaznodzieja nad tym ubolewał.
Zawsze był kłopot z wyrobieniem duchowym chrześcijan. Kolejnym i bardzo
istotnym powodem jest to, że celebracja często staje się nudna, bo ludzie jej
nie rozumieją.

JB: I czują się jak na kiepskim spektaklu w teatrze.

To w dużej mierze problem edukacji liturgicznej. Sami księża często nie
rozumieją liturgii i nie potrafią o niej dobrze mówić albo uważają, że nie
warto. Na przykład pokutuje przekonanie, że istotą Mszy są słowa
przeistoczenia, a reszta to już tylko pobożny dodatek. Często tak właśnie
recytuje się słowa modlitwy eucharystycznej, jakby tylko one były ważne, a
reszta była jedynie ozdobnikiem. Tymczasem jest to wulgaryzacja myśli
scholastycznej i nauki Soboru Trydenckiego. Myślę że święty Tomasz nie
zgodziłby się z takim rozumieniem liturgii.

JB: Dyktuje je chyba mentalność oświeceniowo-pozytywistyczna, która głosi, że
całą wiedzę można zmieścić w jednej encyklopedii...

IC: I że całą rzeczywistość można nazwać.

To prawda, największą krzywdę wyrządziła liturgii mentalność oświeceniowa.
Jeżeli księża nie rozumieją liturgii, to od kogo mają się nauczyć ją rozumieć
wierni? Jest wielu ludzi, skądinąd pobożnych, którzy mówią, że dla nich
bardziej owocne, jako spotkanie modlitewne, jest pójście na łąkę albo nawet
cicha medytacja w kościele niż uczestnictwo w nudnej lub fałszywie napuszonej
celebracji. Takim ludziom opowiadam cysterską przypowieść: Bóg kocha noc, bo
mnisi śpią i wreszcie nie zajmują się sobą. I wtedy Pan Bóg ma jedyną okazję,
żeby coś dla nich zrobić, uporządkować ich skołatane, biedne ludzkie serca.
Wreszcie mu nie przeszkadzają.

IC: Są jeszcze tacy, którzy czuwają całą noc... Czyżby to był sposób obrony
przed Bożą interwencją?

Zawsze, prędzej czy później, trzeba się wyspać. A wracając do pańskiego
pierwszego pytania: nie wyobrażam sobie żywego chrześcijaństwa bez liturgii,
tak jak nie wyobrażam sobie żywego chrześcijaństwa bez regularnego życia
sakramentalnego. Zresztą życie liturgiczne i sakramentalne to jedno i to samo.
Bez niego mamy do czynienia z namiastką chrześcijaństwa - coś tam się tli w
człowieku, jakieś przekonanie, jakaś praktyka, jakieś odniesienia moralne...
Ale to na pewno nie jest jeszcze życie chrześcijańskie. To za mało.

JB: Leitourgia to po grecku "dzieło ludu" albo "dla ludu".
Osobiście wolę to pierwsze tłumaczenie. Analogicznie - chirurgia jest
przecież "dziełem ręki".

To rozumowanie nie jest takie oczywiste. Dochodzenie do współczesnego znaczenia
tego słowa to długa historia. Termin leitourgia można również rozumieć jako
"dzieło dla ludu", tak przynajmniej było w Grecji klasycznej -
"liturgią" było to, co tamtejsza arystokracja robiła dla reszty
społeczeństwa. Dzisiaj można by to pojęcie przetłumaczyć jako sponsoring.
Igrzyska - to również była leitourgia, a ich sponsora nazywano leitourgos. W
późniejszym okresie to słowo zaczęło oznaczać wszelkie dzieło publiczne, i na
przykład w grece hellenistycznej leitourgia to było dzieło miasta, na które
suweren nałożył jakieś zobowiązanie, na przykład wybudowania akweduktu.

JB: Czyli roboty publiczne?

Właśnie! W grece hellenistycznej pojawia się też trzecie znaczenie - już
religijne. Jest ono stosowane do różnego rodzaju kultu i w tym sensie występuje
w Septuagincie. Charakterystyczne, że kiedy rabini tłumaczyli Biblię na język
grecki, to nie używali tego słowa do opisu każdego aspektu kultu Izraela, tylko
wyłącznie do kultu dokonywanego w świątyni. Pamiętamy, że kult świątynny nie
wyczerpuje relacji Izraela do Boga. Jest jeszcze domowa celebracja przymierza,
na czele z paschą i szabatem, jest synagoga, jest jeszcze ofiara własnego
życia, do której tak wyraziście wzywali prorocy Starego Przymierza. Jednak
słowo leitourgia w Septuagincie nie określa na przykład Wieczerzy Paschalnej.
Dla tej, jakże ważnej, przestrzeni spotkania z Bogiem autorzy Septuaginty
zarezerwowali inne pojęcia: douleia i latreia, nigdy leitourgia.
Można tu jeszcze dodać nowotestamentalny List do Hebrajczyków, gdzie wspomina
się o liturgii Starego Testamentu, o kulcie świątynnym. Podobnie w pierwszym
rozdziale Ewangelii według świętego Łukasza mówi się o świątynnej leitourgia,
którą sprawuje kapłan Zachariasz, przyszły tata świętego Jana Chrzciciela. We
wszystkich pozostałych miejscach Nowego Testamentu, gdzie to słowo występuje,
chodzi albo o jakąś rzeczywistość świecką, tak jak w grece hellenistycznej -
na przykład urzędnicy cesarscy z Listu do Rzymian są nazwani "liturgami"
(13,6), składka na ubogich chrześcijan to też liturgia - albo o całkiem nowe
znaczenie. Święty Paweł nie będzie używał owego terminu w kontekście kultu
rozumianego zewnętrznie, jako celebracja. Dla przykładu, w Liście do Rzymian
Paweł jest publicznym sługą, dosłownie leitourgos, "liturgiem" Jezusa
Chrystusa (15,16), spełniającym święty obrzęd, którym jest głoszenie Ewangelii,
po to, by ludzie, do których się zwraca, poganie, sami stali się ofiarą miłą
Bogu. Co jest ofiarą? Poganie nawróceni do Chrystusa. Kto jest kapłanem? Paweł,
wysłannik, głosiciel słowa. Używając języka kultu Starego Przymierza, Paweł
przenosi znaczenie słowa "liturgia" na kult duchowy: jest nim oddanie się
człowieka Bogu dzięki głoszeniu Ewangelii.
W Nowym Testamencie termin "liturgia" występuje tylko raz w sensie
zewnętrznego rytu właściwego chrześcijanom - gdy w Dziejach Apostolskich
jest mowa o wysłaniu Barnaby i Pawła na pierwszą wyprawę misyjną, nadmienia
się, że odprawiali oni nabożeństwo: leitourgounton to kyrio. Myślę, że to nie
jest przypadek, w Piśmie Świętym nie ma przypadków. Widać Duchowi Świętemu
zależało, by pokazać, że liturgia nie jest związana tylko z zewnętrznością.

IC: Z tego, co Ojciec mówi o Septuagincie i o listach świętego Pawła wynika, że
choć słowo "liturgia" występuje zarówno w Starym, jak i w Nowym
Testamencie, to dwa tysiące lat temu określano nim jednak co innego.

Słowo "liturgia" w takim sensie, w jakim używamy go teraz, jest stosowane
dopiero od XIX wieku. Wcześniej mówiono o konkretnych ceremoniach, o
sakramentach. W odniesieniu do ceremonii kościelnych to słowo pojawiło się po
raz pierwszy dopiero w renesansie, i to w sformułowaniu liturgica res -
"rzeczy liturgiczne", jako przymiotnik. Dopiero w XIX wieku zaczęto mówić
o takim fenomenie, jak liturgia. Na Zachodzie jest to więc późny termin i coraz
częściej myślę, że nieszczęśliwy, bo od razu każe nam odróżniać: liturgia,
paraliturgia i tak dalej.

JB: Chrześcijaństwo wschodnie zna go "od zawsze".

"Święta liturgia" dla prawosławnych to po prostu Eucharystia, najświętsza
czynność ludu Bożego.

JB: Czy w ogóle można zamknąć liturgię w definicji? Moim zdaniem, nie można
tego uczynić definitywnie, jak żadnej rzeczywistości, która nie jest z tego
świata. Prawda w końcu zawsze wymyka się szufladkowaniu. Słowa "źródło i
szczyt życia Kościoła", jak określa liturgię soborowa konstytucja, na
początku wyrażały trafną intuicję, teraz zaś, gdy odmienia się je przez
wszystkie przypadki w akademickich dysputach, znaczą coraz mniej.

Szkoda, że zrobił się z tego slogan, który już nic nie znaczy. Używa się go
najczęściej bezrefleksyjnie, podobnie jak terminu "misterium paschalne",
ulubionego wyrażenia niektórych liturgistów. Pięknych i trafnych zwrotów można
nadużywać do tego stopnia, że w pewnej chwili nie można ich w ogóle słuchać.
Zawsze zaczynam wykłady od historii słowa "liturgia". Pokazuję Stary i
Nowy Testament - i w pewnym momencie widać, że na podstawie samego
źródłosłowu nic o liturgii nie da się powiedzieć. Trzeba zacząć z zupełnie
innej strony. Spróbujmy sobie uświadomić, że w chrześcijańskim rozumieniu era
liturgii zaczyna się z Wcieleniem, a osiąga swój szczyt - tutaj muszę już
użyć tego terminu - w misterium paschalnym. Liturgię trzeba rozumieć
szeroko: nie tylko jako Krzyż i Zmartwychwstanie, ale jako całą przestrzeń, w
której dokonuje się przejście Chrystusa z tego świata do Ojca i zstąpienie
Ducha Świętego.

JB: Czym zatem jest liturgia?

Na pewno nie tym, o czym najczęściej myślimy, używając tego słowa. Mówiąc o
liturgii, na ogół postrzegamy ją jako coś, co sami robimy. W związku z tym, gdy
jesteśmy w nią zaangażowani, to musimy się zastanowić, jak ją wykonać, mamy
więc problem do rozwiązania. Tymczasem nie chodzi wcale o to, że człowiek siada
i zaczyna myśleć, co ma z nią począć i jak tu najładniej ją odprawić.

JB: Więc o co?

Liturgia rodzi się w tajemniczej przestrzeni, gdzie Bóg, w Osobach Świętej
Trójcy, komunikuje się "między sobą". Rodzi się w wymianie miłości
pomiędzy Trzema. Ta relacja wylewa się na świat, stwarzając go, powołując do
istnienia rozmaite byty, wzywając anioła i człowieka do jedynej w swym rodzaju
relacji z Bogiem. Nie opuszcza nas ani na chwilę w drodze przez wszystkie etapy
pogmatwanej ludzkiej historii. Liturgia jest tym, co Bóg czyni dla człowieka, a
nie tym, co człowiek czyni dla Boga, nie tym, co robi w Kościele. To, co
zazwyczaj nazywamy liturgią, to w gruncie rzeczy tylko celebrowanie tego
Boskiego dzieła, które swoją kulminację ma w zmartwychwstaniu Chrystusa.
Bliskie jest mi pojęcie "liturgii źródła" ( liturgie de source), którego
używa mój ulubiony teolog i liturgista Jean Corbon, mówiąc, że to nie Kościół
stworzył liturgię, ale liturgia stworzyła Kościół. W wymiarze katabatycznym,
zstępującym - to ona była pierwsza i Kościół jest jej wynikiem. Także w
wymiarze celebracji Kościół tworzony jest przez Eucharystię.

JB: Ale i Kościół tworzy liturgię.

Kościół tworzy różne formy celebracji liturgii. Sama liturgia to dzieło Boże.

IC: Kościół to również dzieło Boże.

Dziełem Bożym jest również akt stworzenia i podtrzymywania świata w istnieniu,
co przed chwilą umieściłem pod pojemnym hasłem liturgii źródła. Nie chciałbym
kłócić się o słowa, ale umówić się na pewien sposób ich użycia. Można używać
ich inaczej, to w końcu kwestia umowy, ale łatwo wtedy zejść na manowce.
Podział, jaki proponuje Jean Corbon, jest dla mnie tak istotny dlatego, że
unika się przezeń jurydycznego postrzegania liturgii jako swoistego rodzaju
chrześcijańskiej musztry, mając za to szansę spojrzeć na wydarzenie liturgii
teologicznie.

JB: Jeżeli Bóg działa, to działa dla człowieka. Bez człowieka nie ma liturgii.

Dlatego Corbon powie, że era liturgii prawdziwie chrześcijańskiej rozpoczyna
się w chwili Wcielenia, kiedy Boże Słowo znajduje w Maryi adekwatną dla siebie
odpowiedź, a pierwszym Człowiekiem, od którego zaczyna się liturgia, jest Syn
Wcielony. To Ten, który w swoim człowieczeństwie doskonale odpowiada na
wezwanie Boga. Dlatego też Chrystus w chwili Wcielenia - już nie w figurze,
nie w zapowiedzi, ale w rzeczywistości - staje się pierwszym Liturgiem.

JB: Czy można tę myśl odwrócić i powiedzieć, że nie ma człowieka bez sensu
liturgicznego? Bez otwarcia na coś, co można by nazwać preliturgią?

Pan ciągle mówi o celebracji, o zespole rytów, gestów, słów, konglomeracie
ludzkich przymiotów.

JB: Chyba nie, myślę o czymś więcej - o pierwotnej potrzebie, która te
mechanizmy celebracji rodzi.

Tak, to prawda, ale to jest owa druga strona liturgii, tkwiąca głęboko w naszej
ludzkiej naturze. Rzeczywiście, człowiek ma w sobie głęboko zaszczepioną
potrzebę kultu, ceremoniału, a przez ten rytuał - szukania czegoś poza samym
sobą.

JB: Liturgia związana jest ze wspólnotą. Nie ma liturgii prywatnej, osobistej.

To nie znaczy, że kiedy nie mogę być na Mszy świętej z moimi braćmi, to nie
mogę odprawić jej samemu. Wtedy też jestem we wspólnocie, chociażby z aniołami
i świętymi. To też jest Kościół. Kiedy odprawiam Mszę samemu, co mi się zdarza
rzadko i czego nie lubię, mam jednak świadomość, że mówiąc "wraz z aniołami
i świętymi wychwalamy Ciebie, wołając Święty, Święty, Święty", nie jestem
sam. Kiedy ksiądz diecezjalny odmawia brewiarz - a najczęściej odmawia go
sam, u siebie w pokoju czy w kościele - to też uczestniczy w liturgii.

IC: A czy do liturgii potrzebny jest ksiądz?

Zasadniczo tak. Jednym ze stałych elementów liturgii jest obecność wyświęconego
ministra, który służy, szafarza, który jest żywą ikoną Chrystusa. Poza tym,
skoro liturgia jest objawieniem się Kościoła w swej pełni, należą do niej
również kapłani.

IC: Czy święcenia są zawsze niezbędne?

Nie zawsze, są wyjątki. Można ochrzcić kogoś, nie będąc księdzem - i to jest
liturgia chrztu, można błogosławić sakrament małżeństwa, nie będąc księdzem
- i to dalej jest sakrament małżeństwa, można w końcu odprawiać liturgię
godzin, nie będąc księdzem - i to także jest liturgia godzin. Nawet zachęca
się świeckich do odprawiania liturgii godzin, bo przez to uwidacznia się
kapłańska natura Kościoła.

JB: Kim jest szafarz?

To ten, który jest żywą ikoną Chrystusa z Jego woli. To także ten, który -
jak to szafarz - udziela czegoś, co nie jest jego własnością, co przekracza
jego osobiste zdolności. Nie on włożył do spichlerza to, co z niego wyjmuje, a
to, co wydobywa, należy się tym, których ma obdarzyć. Ludowi Bożemu należy się
pokarm słowa i sakramentu, szafarz zaś jest tym, który ten pokarm z woli
Chrystusa daje. Poruszające, jak wiele zawierzył Bóg słabości człowieka.

IC: Przez chrzest uczynił nas wszystkich ludem kapłanów.

Oczywiście, kapłaństwo ministerialne jest właśnie po to, żeby być na służbie
kapłaństwa powszechnego. Po to kapłan głosi słowo, spowiada, składa ofiarę
Mszy, żeby każdy z nas lepiej składał ofiarę swego życia.

JB: Czy możliwa jest liturgia bez sakramentu?

Liturgia godzin ze swej istoty kieruje się ku Eucharystii. Możliwe są
poszczególne celebracje liturgiczne bez sprawowania sakramentów, na przykład
pogrzeb czy liturgia godzin. Jednak i one w pewien sposób "potrzebują"
sakramentów, przynajmniej chrztu. Myślę, że jeśli na początku naszej rozmowy
mieliśmy kłopot z porozumieniem się co do znaczenia pewnych słów, wynika to w
pewnym stopniu z odziedziczonego przez nas wszystkich myślenia o liturgii,
które lokuje sakramenty jako jej treść wewnętrzną, samą zaś liturgię - jako
warstwę zewnętrzną, obrzędową.

JB: Co jeszcze jest niezbędne w liturgii?

Niezbędne - i jednocześnie pewne - jest Boże działanie. On pragnie tego
dla nas. Z drugiej strony jest nasza odpowiedź, która posługuje się typowo
ludzkimi środkami wyrazu. Dla tej perspektywy porządkujące jest to, co pisał
papież Innocenty III w komentarzu do Mszy świętej. Dla niego ofiara Mszy składa
się z czterech elementów - ludzi, rzeczy, słów i gestów. Rzeczy to szaty,
materia kielicha, materia wina i wody, kadzidła, oleju do namaszczenia. Proszę
zwrócić uwagę, mówiliśmy już o tym, że człowiek niższemu od siebie stworzeniu
udziela głosu, by i ono zostało włączone w pochwalny hymn. Liturgia ma
wychylenie eschatologiczne nie tylko poprzez słowa, ale także poprzez mocne
podkreślanie materialności. To bardzo leczące. Mam wrażenie, że w naszym
potocznym myśleniu o wierze celem ostatecznym jest życie wieczne, najczęściej
rozumiane jako szczęśliwe życie duszy, skądinąd nieśmiertelnej. Jest taki
podział katechizmowy, którego panowie pewnie uczyli się jeszcze na religii, i
ja także: śmierć, sąd szczegółowy, niebo albo piekło, ewentualnie wcześniej
czyściec. Pytam: gdzie jest zmartwychwstanie ciała? Liturgia odwołuje się do
cielesności i do pokazania jej wyższych celów, przypomina, że cała stworzona
przez Boga przestrzeń materialna jest dobra. Charakterystyczne, że wszelkie
próby dewaluowania cielesności zawsze były przez Kościół piętnowane i uważane
za heretyckie. Tymczasem ciało jest godne pochwały, jest tą przestrzenią, gdzie
człowiek najzwyczajniej odnajduje Boga. Przecież i Chrystus przyjął ciało!
Otóż człowiek, wraz ze swoimi słowami i czynnościami, używając rzeczy
materialnych, tworzy przestrzeń, w którą wchodzi Bóg i którą przemienia poprzez
działanie swego Ducha. To jest wszystko, co człowiek udostępnia Panu Bogu, aby
zadziałał. Ale owa przestrzeń, ponieważ jest ludzka i krucha, jest też podatna
na zaniedbania. Niekiedy przestaje oznaczać to, co powinna wyrażać i zaczyna
być fałszywym przewodnikiem.

JB: Jak to rozumieć?

Myślę chociażby o tragicznym kryzysie architektury sakralnej. Nie znam żadnego
nowego kościoła, który by mi się podobał, może z wyjątkiem pewnej kaplicy w
Stanach Zjednoczonych, a w Polsce - z wyjątkiem prac Stanisława Niemczyka,
żeby wymienić choćby kościół p.w. Ducha Świętego na Żwakowie w Tychach.

IC: Z czego ten kryzys wynika?

Z tego, że utraciliśmy świadomość czegoś, co bym nazwał kanonem architektury
sakralnej.

JB: Czy porządkowanie przestrzeni kościoła nie oznacza jej rozgraniczania?

Nie, sanktuarium jest jedną przestrzenią teologicznie zorganizowaną i
podzieloną. Ale zaraz po Soborze pojawił się taki architektoniczny
"dogmat" - wnętrze kościelne musi być koniecznie "złamane", nie
może mieć jednego centralnego miejsca. Dla mnie na przykład nieporozumieniem
jest ustawianie ołtarza posoborowego pięć metrów przed przedsoborowym. To
absolutnie niszczy logikę wnętrza. Ale powiedzmy sobie szczerze: tej logiki już
dawno nie ma. Będąc członkiem komisji liturgicznej, miałem w ręku projekt
kościoła przy jednym z naszych klasztorów. Na dole widniała adnotacja
architekta: "Wnętrze zostanie zaprojektowane osobno". To nieporozumienie.
Wnętrze kościoła jest najważniejsze, od jego koncepcji zależy cała reszta.
Przecież Mszę celebrujemy w środku, nie na zewnątrz. Co ma zrobić projektant,
gdy wejdzie do określonej już i niezmiennej przestrzeni wnętrza? Ma od początku
ograniczone pole działania.
Gdy zastanawiałem się, od kiedy nie ma kanonu architektury sakralnej na
Zachodzie, doszedłem do wniosku, że od czasów po Soborze Trydenckim, czyli od
momentu, gdy zrezygnowano z reguły orientowania kościołów. Marcin
Bornus-Szczyciński, muzyk i badacz tradycji, opowiadał mi o swoich podróżach do
Koptów. Gdyby wprowadzić któregoś z nich do naszego współczesnego kościoła, nie
wiedziałby, w którą stronę się zwrócić - bo u nich zamiast "obrotowej"
prawej i lewej nawy jest tylko północna i południowa.

JB: A co z malarstwem?

Współczesne malarstwo sakralne właściwie nie istnieje. Można podziwiać Madonnę
Leonarda, ale nie sposób się do niej modlić. Z kolei czymże innym, jak nie
pewną formą współczesnego ikonoklazmu, jest pociągnięcie całego kościoła białą
farbą, niczym jakiegoś spichlerza? To jest przejaw nieufności wobec obrazu.
Proszę zwrócić uwagę, że jeśli się dziś w kościołach katolickich uprawia
malarstwo sakralne, są to najczęściej kalki ze Wschodu. Mnóstwo katolików pisze
ikony. Pominąwszy ten fenomen, poza witrażami, które wciąż potrafią być dobre,
malarstwo figuratywne jest okropnym banałem. W wielu kościołach zarzuca się je
na rzecz rzeźby.

IC: A inne przykłady zaniedbania?

Choćby problem jakości kielicha, obrusu czy szat liturgicznych. Nieraz zdarzało
mi się widzieć na ołtarzu obrus zacałowany przez księży i mimo to nie zmieniany
całymi tygodniami. Rzeczy ważne człowiek zawsze otaczał pietyzmem. Dziecko
dowiaduje się, że Boże Narodzenie jest ważne, bo wtedy jest dobre jedzenie i
niepowtarzalny nastrój wieczerzy. Ważna jest niedziela, bo mama podaje lepszy
obiad, pojawia się biały obrus na stole. Jeżeli nie włożymy tego pietyzmu w
celebrację, źle rozumiejąc soborową ideę szlachetnej prostoty, to przemieni się
ona w całkiem nieszlachetne prostactwo.
Symbolem podkreślającym ważność niedzieli jest włożenie odświętnego ubrania, o
czym dziś wiele osób zapomina. Jeszcze niedawno ludzie wiedzieli, że jest
garnitur "kościołowy". Dziś sądzą, że skoro mają się czuć w kościele jak
w domu, to mogą przychodzić w podartych dżinsach. Co innego Msza w ciągu
tygodnia, gdzie człowiek przychodzi z wiru codziennych zajęć, ale w niedzielę
można się wysilić. Są to drobne gesty, podkreślające świąteczność przez sposób,
w jaki się ubieram, albo jakich używam naczyń liturgicznych. Eucharystia jest
święta, przekracza ludzkie zdolności pojmowania - stąd używamy tego, co mamy
najdoskonalsze, stąd to złoto, ornaty haftowane złotem, srebrem i perłami,
przepiękne dzieła sztuki. Co ciekawe, pierwotne konstytucje dominikańskie
nakazywały maksimum prostoty w klasztorach, ale jeśli chodzi o bogactwo
kościołów, mogły one być piękne i bogato przyozdobione. Podobnie działo się w
średniowieczu z ołtarzem: przykrywano go drogimi materiami, nie tak jak dziś
- jeden obrusik. Było siedem obrusów, kapa bogata, ozdoby różnego rodzaju
- na to nie żałowano pieniędzy. Przypomina mi się historia z Marią, która
podpadła Apostołom, bo rozlała na stopy Chrystusa drogi olejek... Mamy tu
doskonały obraz tego, czym jest liturgia. Z punktu widzenia ekonomii to
marnotrawstwo.

JB: Ale błogosławione marnotrawstwo.

Właśnie. To błogosławione marnowanie. Tak czyni sam szczodry Bóg, który dał nam
wszystko, co Jego. Mówiłem już o ekstazie Trójcy Świętej (ekstasis znaczy po
grecku "stać poza, na zewnątrz, poza sobą"). Tak czyni Bóg - gdyby nie
było ekstazy w samym Bogu, to by nigdy nie było stworzenia i świata. I
człowiek, stworzony na obraz Boga, odnajduje swoje szczęście w takiej samej
postawie, również w tej "niemądrej i marnotrawiącej", kiedy to można by
było z powodzeniem wykorzystać materialne dobra do innych,
"pożyteczniejszych" celów. Doświadczenie uczy, że kiedy ludzie
"marnotrawią" różne rzeczy z przeznaczeniem na liturgię, to i na ubogich
znajdą. Oszczędzanie na liturgii zamyka zazwyczaj kabzę księdza również na
ubogich.

JB: Ten duch oszczędności i praktycyzmu dotknął też sfery gestu.

W pewnej parafii Wigilia Paschalna zaczęła się o 17.30 od słów komentatora:
"A teraz wyobraźmy sobie, że w kościele jest ciemno...". Paschalna
świeca wtedy rozświetlała "ciemności" późnego popołudnia. A gdy wchodzi
się z paschałem do ciemnego kościoła, nie trzeba nic tłumaczyć. "Chrystus
światłością świata" - ta prawda jest tak czytelna, że słowo, które ją
dopełnia, jest samo w sobie komentarzem. Swoją drogą komentarze w czasie Mszy
świętej to coś takiego, jakby człowiek szedł na bal i po paru ruchach na
parkiecie nagle usłyszał: "muzyka stop!", a wodzirej zaczynał tłumaczyć,
co oznacza taki to a taki skłon. Na zabawie nie należy mówić ludziom, że
tańczą, tylko się bawić. Na tłumaczenia trzeba znaleźć inny czas.

IC: A przecież zwyczaj komentowania liturgii pojawił się po Soborze!

Komentarze były wprowadzone na początek, żeby oswoić ludzi z nowym rytem, a nie
na wieki wieków amen. Teraz nie należy tego robić. W Krakowie świadomie
zrezygnowaliśmy parę lat temu z funkcji komentatora, na rzecz wprowadzenia
komentarza przed liturgią.

JB: Jak w dawnych wiekach rozwiązywano problem liturgicznego niedoinformowania?

Przede wszystkim poprzez tak zwaną mistagogię, czyli katechezy wprowadzające w
misteria. W starożytności przynajmniej raz do roku biskup wyjaśniał nowo
ochrzczonym tajemnice trzech podstawowych sakramentów: chrztu, bierzmowania i
Eucharystii. Pozostali chrześcijanie mogli się temu przysłuchiwać, żeby
odświeżyć sobie i ugruntować posiadaną już wiedzę. Poza tym w homiliach Ojców
pełno jest liturgicznych odniesień. Ambona pozostawała zawsze, do dzisiaj
zresztą pozostaje, najlepszym miejscem na liturgiczną formację. Trzeba mieć
tylko odwagę ją do tego wykorzystać.
W średniowieczu księdzem odpowiedzialnym w diecezji za liturgię był
archidiakon. Wtedy jeszcze nie było instytucji biskupa pomocniczego. Otóż
obowiązkiem archidiakona było jeździć po parafiach, sprawdzać, jak odprawiają
księża i uczyć ich. Zdarzyło się na przykład pięćset lat temu w diecezji
krakowskiej, że ksiądz konsekrował chleb i wino formułą: Fiat corpus et sanguis
Domini nostri Iesu Christi (Niech się stanie Ciało i Krew Pana naszego Jezusa
Chrystusa). Niejeden z archidiakonów pisał komentarz do Mszy. Oczywiście był on
dla księży, ale jeśli proboszcz z tego skorzystał, korzystali i wierni.

JB: Wróćmy do problemu niedbałych znaków.

Sposób, w jaki ksiądz staje przy ołtarzu, podnosi kielich lub patenę, więcej
powie o istocie Eucharystii niż niejedna katecheza. Jest kolosalna różnica
pomiędzy znakiem krzyża, czynionym z namaszczeniem, a robieniem tak zwanego
motylka, kiedy człowiek macha dłonią, jakby osę od piersi odganiał...
Potrzebujemy dowartościowania gestu i znaku. Jeśli nasze gesty nic nie znaczą,
są albo źle wykonywane - albo wręcz zbędne.
Sednem sprawy są nie tyle poszczególne gesty, ile osoba celebransa, który staje
za ołtarzem z całym bagażem własnej pamięci i doświadczenia. To zresztą wydaje
mi się największą słabością ostatniej reformy: za bardzo tego księdza widać, za
wiele zależy od jego wiary, świadomości liturgicznej czy nawet samopoczucia.
To moim zdaniem jest istota, rdzeń sprawy, jeśli chodzi o problem celebracji. W
realizacji tych znaków dokonuje się przecież odpowiedź człowieka. Nie tylko
modlącego się księdza - szczere, przekonujące gesty "napędzają" wiarę
całej wspólnoty. To od nich w dużej mierze zależy frekwencja na niedzielnej
Mszy.

JB: Mówiliśmy o czwórpodziale Innocentego III: ludzie, rzeczy, słowa i gesty.
Ja bym jeszcze dodał do tego muzykę.

Tak, ale czym w gruncie rzeczy jest muzyka, jeśli nie podkreśleniem słowa? Dla
starożytnych muzyka była po prostu sposobem jego użycia. Podobnie myślał
Innocenty, który chyba by nie zrozumiał, że na publicznie sprawowanej liturgii
można cokolwiek głośno recytować.

JB: To jednak dość wąskie, bo utylitarne rozumienie muzyki. Mówiąc o piątym
elemencie liturgii, myślę o niej integralnie, jako o rytmie wszechświata. W tym
sensie muzyką jest nawet cisza.

To prawda, bez tak rozumianej muzyki nie ma liturgii. Ona jest czymś więcej niż
tylko ozdobnikiem.
A skoro już narzekam na zaniedbania, muszę dodać, że śpiew to dziedzina, która
nam w Kościele ostatnio strasznie kuleje. Mam wrażenie, że również i do tego
przyczyniła się - nolens volens - taka a nie inna recepcja reformy
soborowej. Jednym z jej negatywnych, choć zupełnie niezamierzonych skutków jest
fakt, że ludzie śpiewają coraz mniej.
Opowiadali mi starzy Włosi, że przed Soborem ludzie w kościele śpiewali części
stałe Mszy świętej gregoriańskiej. Znali je na pamięć. I to było naturalne. Dla
Włochów to nie było takie trudne, bo są muzykalni i ich język jest bliski
łacinie. Nagle przyszła reforma - i koniec! W tej chwili nawet my, w Polsce,
pławimy się w śpiewie - porównując z tym, co mają dziś Włosi na liturgii. Bo
współczesna liturgia włoska jest z zasady recytowana. U nas przynajmniej w
mszale prefacje są podpisane z nutami - a tam w ogóle nie ma nut, one są w
dodatku, z tyłu. I to tam pojawiły się te przerażające pomysły z odtwarzaniem
muzyki z magnetofonu. Aktualny wstęp do mszału, ten najnowszy, jeszcze
niedostępny po polsku w wersji oficjalnej, wprost i surowo tego zabrania!

JB: W naszej rozmowie wielokrotnie pojawia się słowo "przestrzeń". Czym
jest przestrzeń w liturgii?

To pojęcie obejmuje kilka rzeczy. Jean Corbon w swojej książce o liturgii nie
mówi o świątyni chrześcijańskiej, lecz o przestrzeni dla celebracji. Myślę, że
to doskonale ustawia cały problem, bo ustawia go od środka. Kościoły
chrześcijańskie buduje się od środka, kościół chrześcijański to dom, do którego
się wchodzi, w którym się przebywa. Dalej Corbon mówi, że jest to przestrzeń, w
której już "wybuchło" zmartwychwstanie, przestrzeń "wyrwana" przez
zmartwychwstanie skończonemu, doczesnemu i przyziemnemu światu, w której rządzą
już inne prawa.

JB: Ale ten wybuch emanuje, nie zatrzymuje się nagle w sferze profanum.

To prawda. Przepięknym tego wyrazem jest średniowieczny dramat liturgiczny
odgrywany na Wielkanoc. Jest tam moment, gdy do drzwi kościoła dobija się
główny celebrans, który odgrywa Chrystusa wstępującego do piekieł, by wyciągnąć
stamtąd sprawiedliwych Starego Testamentu, a przede wszystkim - Adama i Ewę.
Tylko że on stuka w te drzwi nie z zewnątrz, tylko od wewnątrz kościoła. Dobija
się od środka, ponieważ to na zewnątrz jest otchłań, grób i ciemność. Ten
moment dramatu doskonale ukazuje przestrzenny wymiar prawdy, że
zmartwychwstanie już się rozpoczęło, że czasy ostateczne dzieją się już teraz i
że można z tego "już teraz" zaczerpnąć.
Nie zapominajmy jednak, że szczególną rolę odgrywa tutaj orientacja, czyli
skierowanie kościoła na wschód, wiążące przestrzeń, w której rozbłysło
zmartwychwstanie, ze światem doczesnym. W jakiś sposób to wnętrze nie pozostaje
bez odniesienia do tego, co na zewnątrz, do całego kosmosu. I właściwie -
przechodzę do tego, co powiedział pan o emanacji - nie można celebrować
liturgii tylko we wnętrzu kościelnym. Ona musi mieć swoje przełożenie na
codzienność, ponieważ - jak za Ojcami Kościoła mówi kardynał Ratzinger -
kult Boży polega na przebóstwieniu, na theosis. To jest jego cel. A to
przebóstwienie nie może się dokonywać tylko w przestrzeni materialnego kultu,
ono musi mieć przełożenie na całą resztę życia.

JB: Słowo "wiązanie" jest jak najbardziej na miejscu, bo niesie
skojarzenie z wiązaniem zaprawy murarskiej. Ale czy teraz, gdy zupełnie
zatraciliśmy wrażliwość orientacji, jesteśmy na taką murarkę przygotowani?

Odbudowywanie orientacji to długi proces, ale myślę, że warto go świadomie
rozpoczynać, zwracając uwagę na szczególne miejsce ołtarza, na jasny podział na
sanktuarium i nawę. Dość często uważa się, że sanktuarium to prezbiterium, a
nawa to reszta kościoła. Bardzo krytykowano te wszystkie przedziały, lektoria i
różnego rodzaju zasłony między prezbiterium a nawą, zapominając przy tym, że
nawet jeśli ten przedział dawniej istniał - z różnych powodów - to
prezbiterium nie należało do przestrzeni sanktuarium. Bo sanktuarium to
przestrzeń, do której wchodzi wyłącznie celebrans i posługujący, a nie miejsce,
gdzie mieści się całe duchowieństwo.
Gotyckie kościoły klasztorne wyraźnie zachowywały trójpodział: nawa,
prezbiterium i sanktuarium. Były długie, wąskie, ukierunkowane, narzucające
jakby całą swoją architekturą moment pielgrzymki ku wschodowi, czyli ku
Chrystusowi. Bo wiadomo, że cała symbolika wschodu to symbolika Chrystusa,
który zmartwychwstał, który przyjdzie sądzić żywych i umarłych; i tradycja
mówiła, że On przyjdzie właśnie ze wschodu, tak jak wschodzące światło.
Jednocześnie jest jeszcze kierunek wertykalny, ku górze, który w świątyniach
gotyckich doskonale widać poprzez ich strzelistość, sklepienia czy łuki.

JB: Wszystkie te strzelistości pełniły swoją rolę w ogólnej konstrukcji
gotyckiej katedry. Historyk architektury Nicolaus Pevsner nazwał to
"równowagą wysokich napięć".

Skoro przeznaczone dla celebracji wnętrze jest w chrześcijańskiej symbolice
miejscem, w którym rządzą prawa świata zmartwychwstałego, to w jakiś sposób
reprezentowany jest tam cały świat. Doskonale to widać w gotyckich katedrach,
które mają na kapitelach i kolumnach mnóstwo płaskorzeźb człowieka, zwierząt,
gnomów i elfów - tego świata pośredniego między światem materialnym i
duchowym. Niemądry człowiek powie, że to mitologia, a mądry będzie wiedział, że
w ten sposób chrześcijanie pokazywali, iż cały świat stworzony poddany jest
prawu Bożemu. Wiara w te wszystkie gnomy i elfy nie była "obok" wiary
chrześcijańskiej, była włączona w pewną wizję świata, która całkowicie
poddawała się prawu Bożemu i Chrystusowemu.
Całe wnętrze świątyni to zatem przestrzeń, która w sposób symboliczny pokazuje
włączenie całego stworzenia w Chrystusa i w Jego zbawienie. Dobra architektura
kościelna będzie to pokazywać, zła w ogóle tego nie zauważy.
W ten sposób łączy się tu porządek stworzenia i porządek odkupienia. Orientując
kościół, czyli wiążąc tę przestrzeń, w której rozbłysło już zmartwychwstanie, z
przestrzenią, gdzie jeszcze go tak bardzo nie widać, pokazujemy porządek
stworzenia. Rytuał fundacyjny średniowiecznej świątyni trwał cały dzień.
Ówcześni ludzie mieli różne sposoby na wyznaczanie kierunków świata, ale robili
to na podstawie ruchu Słońca. Czekali więc odpowiednią ilość czasu, żeby wbić
palik, potem znów kilka godzin, żeby wbić drugi i wyznaczyć oś wschód-zachód.
To był cały rytuał, który miał swoją liturgię. Tak dokonywało się wiązanie
rzeczywistości wiary w Odkupiciela z wiarą w Stworzyciela, w logiczność i
sensowność stworzenia.

IC: Czy utrata poczucia orientacji nie jest przypadkiem związana z odkryciem
Kopernika? Ziemia straciła wtedy centralne miejsce we wszechświecie, człowiek
zaczął operować inną wyobraźnią i w tym momencie orientacja przestała być dla
niego ważna, bo Ziemia w ogóle przestała być czymś stałym.

To ciekawa intuicja. Chronologicznie to się zgadza, chociaż wiejskie kościoły
orientowano aż do ostatniego soboru. W miastach wcześniej zarzucono tradycję
orientowania kościołów i poddano się reżimowi architektury. Na wsi tego reżimu
nie było, bo kościół stał w polu. Tyle że chrześcijanie zwracali się ku
wschodowi nie dlatego, że był on stały, ale dlatego, że symbolizował Chrystusa,
którego Pismo nazywa Wschodem i Słońcem Wschodzącym. Także dlatego, że wierzyli
w pojawienie się Chrystusa na wschodzie w dniu ostatecznym. Przewrót
kopernikański nie unieważnia tej symboliki.

JB: W książce Pochwała ciała potrzebę orientacji uzasadnia Ojciec przykładem z
Władcy Pierścieni Tolkiena. Opisanego przez niego świata nie można zlokalizować
w zwykłym atlasie, ale tolkienowskie mapy Śródziemia zawsze wskazują wschód i
zachód, północ i południe. Nie wiemy, gdzie leży ten kraj, ale czujemy, że jest
w naszym świecie, być może tuż obok nas.

Władca Pierścieni to jedna z najważniejszych dla mnie książek, między innymi ze
względu na jej głęboko chrześcijańską inspirację. Tolkien konsekwentnie
ukazywał, że zawsze jest jakieś "poza", jakieś "dalej". Elfy
zmierzają ku nieśmiertelnym krajom, ludzie z Gondoru tęsknią za Numenorem i
spoglądają w jego kierunku. A wszystko po to, by pamiętać, że nasza prawdziwa
ojczyzna nie jest stąd. I że nasze dążenia przekraczają to, co mamy tutaj.
Tolkien najlepiej powiedział o tym w Silmarillionie: Bóg "tchnął w serce
człowiecze tęsknotę przekraczającą granice świata i niedającą się zaspokoić
tym, co na nim można znaleźć". Orientacja jest symbolicznym wyznawaniem tej
prawdy.

IC: Dotychczas rozmawialiśmy o przestrzeni "statycznej", chciałbym
zwrócić uwagę na inny jeszcze aspekt. Zabrałem kiedyś kolegę na liturgię
wschodnią i był on zachwycony czymś, co nazwał "operowaniem
przestrzenią". Widział, jak liturgia - poprzez księdza, który wychodzi
zza ikonostasu - "wciąga" tę przestrzeń, widział, jak cały ruch
skierowany jest do centrum.

Ten człowiek miał doskonałą intuicję. Proszę zwrócić uwagę, że często mówi się
o Wschodzie, że jest taki klerykalny, że oddziela prezbiterium ikonostasem,
zabudowuje przestrzeń. A ja, wielokrotnie uczestnicząc w liturgii wschodniej, z
ikonostasem po sam sufit, nigdy nie miałem poczucia oddzielenia od ołtarza.
Takie poczucie mam bardzo często w kościele łacińskim, który przecież
ikonostasu nie ma. Dla mnie mocnym oddzieleniem jest ksiądz, stojący po drugiej
stronie ołtarza. Ikonostas w ogóle mnie nie denerwuje. Patrzy się nie na ikonę,
ale przez nią. Ikona jest oknem, a nie płaską deską, na której jest coś
namalowane. I jest to okno do duchowego świata. Wschód rzeczywiście ma ten
moment wciągania nawy do sanktuarium, wyraźnego pokazania, że jest to
przenikanie się dwóch światów. Nawa zresztą w tradycyjnej symbolice
chrześcijańskiej świątyni obrazuje świat doczesny, natomiast sanktuarium
symbolizuje rzeczywistość zmartwychwstałą, zbawioną do końca.

JB: Sama nazwa "nawa", czyli okręt, oznacza, że płyniemy nim po falach
świata do właściwego portu.

Dlatego dużym błędem jest przedstawianie w sanktuarium obrazów z życia
świętych. Dawniej tam się przedstawiało świętych w chwale. Obrazy z życia
należały do porządku nawy, bo tam było odzwierciedlenie ziemskiego życia Bożych
ludzi. Natomiast po drugiej stronie jest już świat zbawionych, dlatego we
wschodniej absydzie jest albo Pantokrator, albo Dziewica Orantka, albo
wyobrażenia świętych w chwale. A jeśli na głównej ścianie ołtarzowej widnieje
święty Maksymilian w męce bunkra głodowego - to jest to nieporozumienie.
Zachód stracił to poczucie dosyć wcześnie, już wtedy, gdy zaczął malować sceny
z życia świętych na nastawach ołtarzowych.
Jeżeli już trzymamy się tematu dynamiki przestrzeni sakralnej, to rzeczywiście
wykorzystanie przestrzeni jest istotną sprawą. Mówiłem, że liturgia rzymska
jest bardzo statyczna, dużo w niej słów, a mało gestów, zwłaszcza w jej
odnowionej formie. W liturgii wschodniej ciągle ktoś się rusza, ksiądz wchodzi
i wychodzi przez bramę ikonostasu, okadza kadzidłem całą przestrzeń nawy,
oczyszcza ją symbolicznie. To wyraźnie pokazuje moment łączenia obu
przestrzeni, przy jednoczesnym pokazaniu, że one nie są tożsame. Takiego
podziału brak w wielu kościołach budowanych współcześnie na Zachodzie. Często
jeszcze ołtarz jest w środku i to nisko, co jest już zupełnym nieporozumieniem.

IC: Tendencja, by "wznieść i zobaczyć", to przecież też średniowiecze.

Tak, ale tam miało to wymiar adoracji.

IC: Chodziło też o pragnienie ujrzenia cudu. Stąd powstał gest Podniesienia...

To chyba trochę bardziej skomplikowane. Jak to zwykle bywa, jedną rzeczą była
intencja pasterzy, wyrażana na synodach lokalnych, inną jeszcze potoczne
przeświadczenie wiernych, podbudowane mocno eucharystycznymi cudownościami. W
średniowieczu budowało się kościoły w ten sposób, że tam, gdzie lektorium
(czyli przesłona) dzieliło prezbiterium od nawy, było ono na tyle niskie, aby
było widać kapłana podnoszącego Hostię. Natomiast to pragnienie cudu, które
rzeczywiście występowało, z czasem jednak przerodziło się w głęboką pobożność
adoracyjną, która była czymś więcej niż tylko pragnieniem zobaczenia. Była
wkroczeniem w przestrzeń, która oczyszcza zmysł wzroku. Ten gest adoracyjny
obecny jest też na Wschodzie - przed samą Komunią kapłan wychodzi przed
ikonostas z kielichem.
Powiedziałem już, że czuję oddzielenie przez fakt, że stoję po drugiej stronie
ołtarza. Często spotykam się z zarzutem, że ksiądz celebrujący "tyłem do
zgromadzenia" to wyraz klerykalizmu. Nigdy nie rozumiałem, dlaczego
postawienie księdza twarzą do ludzi miałoby być mniej klerykalne. Zresztą
powiedzenie "tyłem do ludzi" wymyślono w XX wieku i spopularyzowano po
Soborze. Wcześniej nikt w ten sposób nie myślał. Ksiądz stał na czele
zgromadzenia, które reprezentował i które było z nim w realnej łączności. Tę
łączność zapewniał często ornat, bogato zdobiony na plecach, a nie fakt, że
ksiądz musi na ludzi patrzeć. Przyznam, że kiedy odprawiam Mszę świętą, to nie
pomaga mi, że mam ludzi przed sobą. Ludzie nie zawsze mają obowiązek i
przyjemność oglądać moją gębę. Moim zadaniem jest wprowadzić ich w misterium.
Jestem jednocześnie zdecydowanym przeciwnikiem ołtarzy przyklejonych do ściany.
Ołtarz powinien stać wolno, żeby można go było okrążyć, okadzić.

IC: Wydaje mi się, że zasadą posoborowego odwrócenia ołtarza była wspólnota i
dialog.

Ale jedno i drugie można osiągnąć bez potrzeby zmiany. Zresztą trzeba pamiętać,
że według ustaleń Soboru, nie ma obowiązku celebrowania twarzą do ludzi, jest
tylko taka możliwość.

IC: Ta postawa odwrócenia powinna mieć zresztą konsekwencje w życiu, inaczej
nic nie oznacza. Jeden z moich kolegów skomentował to dość dosadnie: "Co mi
z tego, że mój proboszcz obrócił się do mnie twarzą, jak ja i tak wiem, że on
jest do mnie obrócony... hmm... plecami".
Tymczasem to "odwrócenie księdza" spowodowało - wbrew intencjom -
jeszcze większy klerykalizm. Bo mamy teraz dwie strony: ja patrzę na księdza.
Jeśli to ma być wspólnota, powinienem patrzeć również na innych. Zresztą
mówienie o pozycji księdza twarzą albo plecami do wiernych także wzięło się ze
statyki liturgii. Gdyby ta liturgia była w ruchu - razem z celebransem -
to w ogóle nie zaistniałby taki dylemat.

Ale nawet przyjmując tę optykę, nie można powiedzieć, że w dawnym rycie ksiądz
zawsze był odwrócony plecami. W szeregu momentów liturgii odwracał się twarzą
do ludzi: kiedy mówił "Pan z wami", kiedy ludzie mówili nad księdzem
błogosławieństwo "niech Pan przyjmie ofiarę z rąk twoich..." Tych
momentów było więcej. Jest takie powiedzenie o przyjaźni, że to wspólne
patrzenie w jednym kierunku, a nie patrzenie na siebie nawzajem. Nie jesteśmy w
kościele po to, by kontemplować siebie nawzajem, tylko po to, by kontemplować
Chrystusa.

JB: Ale "Bóg jest pośród nas, nie tylko przed nami" - jak mówi ksiądz
Wacław Hryniewicz w książce Nad przepaściami wiary.

Dawni chrześcijanie, celebrujący po staremu, też o tym wiedzieli... Cały
problem polega na tym, że ta przestrzeń musi być znacząca, by ją dobrze
wykorzystać. Jeżeli jest to przestrzeń surowa i nie ma tam żadnego punktu
odniesienia, a jedynym ruchem jest przejście księdza od zakrystii do ołtarza, a
potem do ambonki, to jest to zdecydowanie za mało. Ta przestrzeń zupełnie nic
nie oznacza, jest czysto funkcjonalna, a to za mało.

JB: Czy również czas jest znaczącym elementem liturgii?

Kwestia czasu to w dużej mierze respektowanie dwóch rytmów: rocznego i
tygodniowego. Potrzebujemy czasu, by wejść w misterium Chrystusa. Tak jak
Chrystus swoją ekonomię realizuje przez wieki i tysiąclecia, tak samo człowiek,
by do tej ekonomii dorosnąć, by ona stała się jego własnością, też potrzebuje
czasu, który jest wyznaczony rytmem liturgicznym. Czym właściwie jest rok
chrześcijański? Jest rozczłonkowaniem, rozdysponowaniem na przestrzeń całego
roku tej tajemnicy, którą świętujemy każdej niedzieli. Dzieje się to, aby można
się było przyjrzeć dokładniej dziełu Chrystusa, aby dać mu się przeniknąć.
Każde święto jest jak witraż. Słońce jest jedno i świeci tak samo, ale w
różnych porach oświetla tajemnicę z innego punktu. Jednocześnie każda niedziela
jest świętowaniem całego misterium paschalnego i ta niedziela rozszerza się na
cały rok.
Cykl tygodniowy to głównie niedziela, ale też i piątek, święto i post. W piątek
nie chodzi o wyrzeczenie, ale o pamięć. I jest też rytm dzienny, który w
mieście zupełnie znika. Wstajemy późno, kładziemy się też późno. Liturgia była
dostosowana do cyklu poranków i wieczorów, nawet światło w kościele bywało tak
ustawiane, by o odpowiedniej porze oświetlić właściwy ołtarz.

JB: Czy cykl trzech lat liturgicznych czytań (cykle A, B i C), który
wprowadzono po Soborze, nie zakłóca naturalnego rytmu roku?

Zakłóca i stwarza problemy. Motywacją było oczywiście włączenie jak największej
ilości czytań do lekcjonarza. Czy to włączanie zawsze odbywało się szczęśliwie?
Wyraźnie widać, że lekcjonarz układali bibliści, a nie duszpasterze. Żaden
duszpasterz nie zrobiłby takiego lekcjonarzaR30; Poza niektórymi niedzielami
okresu wielkopostnego i paschalnego, gdzie w większości zatrzymuje się stare
czytania, nastąpił moment rozbicia tekstu modlitw mszalnych i czytań. Bo
kolekta jest na daną niedzielę co roku ta sama, ale czytania się zmieniają.
Czasami ewidentnie są niedopasowane. Myślę, że za cenę większej ilości czytań
ewangelicznych coś niedobrego stało się z powiązaniem słowa Bożego z samą
celebracją, z modlitwami.
Na szczęście w Wielkim Poście można zawsze używać czytań najbardziej
tradycyjnego cyklu A, a kiedy się prowadzi katechumenat, to nawet należy tak
czynić. Niewielu księży o tym wie.

IC: Cały czas stwierdzamy, że coś zostało zagubione: a to orientacja
przestrzenna, a to dostosowanie się do rytmu słonecznego, do cyklu rocznego i
tak dalej... Czy jest sens do tego wracać? Czy to nie jest zawracanie Wisły
kijem? I czy ten powrót jest w ogóle możliwy?

Myślę, że jest sens wracać i że jest to możliwe. Mam trochę doświadczeń
duszpasterskich z ludźmi, którzy na powrót odkrywali stare tradycje i
stwierdzali, że to odkrycie wciąż jest dla nich owocne i życiodajne.
Człowiek jest istotą symboliczną. Nie zgodziłbym się z poglądem, że w miarę jak
wzrasta świadomość, zmniejsza się zdolność do symbolicznego odczuwania, chociaż
to prawda, że wiele osób traci tę symboliczną wrażliwość. Zupełnie inaczej
przyjmuję prawdę o dziele Chrystusa, kiedy tylko o nim czytam, a inaczej, kiedy
je celebruję. Tak samo jak zupełnie inaczej przyjmuję prawdę o ludzkich
elementach życia, takich jak narodziny, śmierć czy małżeństwo, kiedy są
otoczone rytuałem. Proszę zwrócić uwagę, że tak się dzieje w najważniejszych
momentach naszego życia.

IC: Chodzi mi o co innego: czy nie trzeba szukać nowego rytmu, dostosowanego do
współczesnego rytmu miejskiego.

Tylko po co? Czy ten rytm miejski bardziej nas wiąże z rzeczywistością? Daje
nam więcej pokoju?

JB: Istotnie, nie musimy kłaść się z kurami, mamy telewizję, życie towarzyskie
i tak dalej. Nie da się człowieka współczesnego cofnąć do tamtego rytmu.
Natomiast słońce i tak będzie wstawało o jakiejś porze, księżyc także i
kierunki świata się nie zmieniają. Zmieniają się warunki życia, ale człowiek w
swoim braku pokory zatracił więź z kosmosem. Liturgia mogłaby mu przypominać,
kim jest i gdzie jest jego miejsce.

Harmonia, rozbita przez grzech, zostanie nam zwrócona, także przez liturgię.
Pisze o tym genialnie Papież w liście apostolskim Orientale lumen, mówiąc o
"użyciu" całego materialnego świata: stworzenie, użyte do liturgii,
odnajduje w niej swoją pierwotną celowość. Człowiek, używając stworzenia, jest
tym kapłanem, który ofiarowuje cały świat Bogu i wiąże go z dziełem zbawienia.

IC: Skąd u Ojca taka fascynacja?

Nawróciłem się podczas liturgii. Był taki czas, kiedy chodziłem na Mszę świętą
rzadko albo wcale. Kiedyś zobaczyłem, że moje życie jest puste. To poczucie
zaprowadziło mnie na poranną Mszę do mojej parafii. Mszę całkiem zwyczajną i
trochę nudną, odprawianą już tyle razy. Chociaż potem długo jeszcze nie mogłem
zdecydować się na spowiedź i nie przystępowałem do Komunii, był to pierwszy
moment uczciwej modlitwy w moim życiu, modlitwy wypływającej z przekonania, z
wiary, z potrzeby Boga i z poczucia własnej niewystarczalności. A później już
jakoś poszło, było to na tyle intensywne, że zostałem ministrantem. Byłem w
wieku, w którym inni ministrantami być przestają - miałem dziewiętnaście
lat. Służyłem do Mszy świętej - to była podstawowa forma mojej modlitwy.
Przyzwyczaiłem się do codziennej Mszy.

JB: Gdzie to się działo?

Wychowałem się w Toruniu, chociaż muszę powiedzieć, że jestem krakusem - z
urodzenia, z poglądów i zamiłowania.
Tak więc moje pierwsze, młodzieńcze doświadczenie Boga nastąpiło podczas
liturgii. A ponieważ jestem osobą z temperamentu choleryczną, nie czułem się
najlepiej w kościele, pozostając w jednej pozycji. Zauważyłem, że najlepiej
modlę się na Mszy wtedy, gdy się ruszam... Kiedy wstąpiłem do zakonu,
odkryłem, jak bardzo dynamiczna, cielesna jest tradycyjna modlitwa klasztorna.
To mnie bardzo pociągało.
Dla mnie użycie ciała w liturgii jest do tego stopnia normalną częścią
modlitwy, że innej nie umiem sobie wyobrazić. To jest naturalne. Lubię machać
kadzidłem.
W zakonie początkowo bardzo chciałem studiować patrologię. Pisałem pracę
magisterską z Ojców Kościoła, ale oczywiście z pogranicza liturgii: o
mistagogii świętego Ambrożego z Mediolanu. Ale moja prowincja nie miała
potrzeby wysyłania kolejnego, czwartego już z rzędu studenta na specjalistyczne
studia patrystyczne, a była potrzeba wykształcenia liturgisty. Pod koniec
przedostatniego roku studiów ojciec Kłoczowski, który w naszej prowincji
odpowiada za studia, poinformował mnie, że po skończonych studiach i
święceniach kapłańskich zostanę skierowany na dalszą edukację w dziedzinie
liturgii. I tak po święceniach i króciutkich wakacjach spakowałem manatki,
wsiadłem w autobus i pojechałem do Bolonii, uczyć się języka, w którym miałem
studiować. Po trzech miesiącach rozpocząłem studia w Papieskim Instytucie
Liturgicznym w Rzymie, prowadzonym przez benedyktynów. Uczyłem się patrzeć na
liturgię od nowej strony. Do tej pory była dla mnie pasją, miejscem modlitwy i
odpoczynku. Teraz miałem spojrzeć na nią bardziej intelektualnie.

JB: Czy można to nazwać odkrywaniem wiary?

Odkrywam ją cały czas. Mam poczucie, że bardzo dużo nie wiem. Strasznie mnie
irytuje, że jestem niedokształcony, brak mi dobrej greki, brak znajomości
niemieckiego.

JB: Odkrywanie wiary jest zadaniem każdego chrześcijanina...

Zdecydowanie tak, choć nie wszyscy muszą to robić na zagranicznych studiach!
Tomasz z Akwinu mówił, że i w niebie będziemy poznawać. Cała szczęśliwość
zbawionych polegać będzie na przechodzeniu z jednego poznania w drugie,
głębsze. Wielu teologów sformułowałoby to pewnie nieco inaczej: będziemy coraz
bardziej miłować. To nie są formuły przeciwstawne, one się dopełniają. Im
bardziej poznaję Boga, tym bardziej Go kocham.

IC: A jak praktycznie w liturgii ma się przejawiać ta miłość?

Trzeba uważać, żeby za dużo nie gadać, ale przede wszystkim celebrować. I
jeszcze trzeba po prostu modlić się poza liturgią, żeby potem modlić się,
celebrując. Zawsze istnieje niebezpieczeństwo stania się "niewierzącym
praktykującym", kiedy człowiek nie ma swej "wewnętrznej celi" - jak
mawiała święta Katarzyna ze Sieny - gdzie wstęp ma tylko Bóg.
Mieszkanie w Rzymie było dla mnie doświadczeniem traumatycznym pod względem
jakości celebrowanej liturgii. Po krakowskiej, dopieszczonej celebrze nie
potrafiłem się odnaleźć w oschle odmawianym brewiarzu, który był raczej
modlitwą równoczesną niż wspólną. Każdy sobie na głos mówił te psalmy, nie było
wspólnej melodii i rytmu. Msza konwentualna bez udziału ludzi świeckich była
sucha, krótka i bez kazania. Najczęściej okupowanym miejscem celebracji były
dwie kapliczki boczne na piętrze klasztoru. Szczerze mówiąc, sami czasami
uciekaliśmy z niektórymi braćmi do kaplicy, żeby uniknąć byle jakiej
celebracji, by zaśpiewać prefację (we Włoszech z reguły się jej nie śpiewa).
Liturgia włoska, jaką poznałem, była przegadana, bez śpiewu kapłańskiego, z
mizernym repertuarem kościelnych szansonetek. W Bolonii Msza konwentualna
niemal codziennie zaczynała się od tej samej pieśni na wejście: Noi canteremo
gloria a te, Padre, che dai la vita... ("Będziemy wyśpiewywać Tobie chwałę,
Ojcze, który jesteś dawcą życia..."). Poza tym mała troska o gest. W
parafii, gdzie spowiadałem podczas którejś Wielkanocy, proboszcz wiele wysiłku
włożył w zbudowanie małego akweduktu i fontanny przy ołtarzu, ale podczas
Wigilii Paschalnej ludzie zapalali świece od własnych zapalniczek, Exsultet,
czyli Orędzie Paschalne, które mamy na początku Wigilii Paschalnej, było
recytowane, a czytania ograniczono tylko do czterech.
Ratowałem się też w inny sposób, choćby zostając po zajęciach wieczornych na
gregoriańskich nieszporach u benedyktynów z opactwa Sant'Anselmo, przy
którym funkcjonuje Instytut Liturgiczny.
Doświadczenie bylejakości liturgicznej, która mnie otaczała, paradoksalnie
uświadomiło mi, jak ważny jest wewnętrzny wymiar tego, co celebruję. Odkryłem,
że treścią naszego życia jest to, że nie my mamy Eucharystię, ale Eucharystia
ma nas, ona nas posiada. A my potrzebujemy się z nią łączyć. Dlatego tak bliski
jest mi Jean Corbon i jego liturgia źródła. Tęsknota za uroczystą liturgią
pozwoliła mi zobaczyć głębiej to, co często podczas solennej celebry potrafi
ujść uwagi. Przypomina mi się tu stary, mądry Tolkien, który mówił swemu
najmłodszemu synowi, że dobrze jest czasem przyjąć Komunię z rąk "sapiącego
lub bełkoczącego księdza albo dumnego i pospolitego zakonnika".
Pozbawiony wielkiej i pięknej celebracji krakowskiej - po latach wracałem do
Krakowa jak na skrzydłach. Skończyło się wygnanie!

JB: Przypomina mi się stare księżowskie powiedzenie: "W Rzymieś był i wiaryś
nie stracił?".

No, tak źle to nie było... Nawet się umocniła. Choć więcej dały mi osobiste
kontakty niż sama szkoła. Z trzech najbliższych mi wtedy braci dominikanów
jeden, Amerykanin, był wybitnym kaznodzieją, drugi, Irlandczyk, znawcą
duchowości chrześcijańskiej i dobrym poetą, trzeci, Argentyńczyk, biblistą i
fanem pisarstwa Tolkiena. Każdy z nich coś we mnie zostawił. To był tygiel, w
którym ucierało się wiele poglądów, dzielono się fascynacjami. Na studiach z
kolei duży wpływ wywarł na mnie ojciec Cassian Folsom, benedyktyn. Pociągał
rzetelnością i autentyczną miłością liturgii. Bardzo starał się podnosić jakość
języka i był najlepiej mówiącym po włosku Amerykaninem, jakiego spotkałem.
Pracę pisałem u ojca Basila Studera, wybitnego znawcy Ojców Kościoła, który też
dał mi niezłą szkołę. Choć, uczciwie przyznaję, była to przede wszystkim szkoła
przetrwania.
Narzekałem na liturgiczną nonszalancję we Włoszech, ale z drugiej strony jedno
z najpiękniejszych doświadczeń liturgicznych miałem właśnie w Rzymie. To było
nabożeństwo stacyjne Wielkiego Postu. Przez cały ten liturgiczny okres, zgodnie
ze starym obyczajem wywodzącym się z wczesnego średniowiecza, chodziliśmy
celebrować Mszę codziennie do innej statio. Owe stacje to były najstarsze
kościoły Rzymu. Kiedyś papież obchodził wszystkie swoje kościoły miejskie, był
to wyraz jedności biskupa ze swoją diecezją. Jeszcze w Mszale trydenckim każdy
dzień Wielkiego Postu opatrzony jest notatką, gdzie wypadała owa stacja. Tę
przepiękną tradycję podjęli młodzi Amerykanie studiujący w Rzymie. Wraz z nimi,
o siódmej rano, w ciągu zaledwie pół godziny - bo tylko tyle nam dano do
dyspozycji - odprawialiśmy w statio piękną, uroczystą Mszę świętą - z
wielką miłością i szacunkiem. Tam chyba po raz pierwszy zobaczyłem, że można
celebrować uroczyście i krótko.

IC: Stykał się Ojciec w Rzymie z innymi obrządkami?

Przez ostatnie dwa lata w każdą sobotę chodziłem na Wieczernię do Collegium
Russicum albo do Collegium Graecum. Mimo odmienności języka i formy doskonale
się tam czułem. Ryt bizantyjski to logika wnętrza, tam celebrans śpiewa i
tańczy, okadzając świątynię. To jest teatr. Gdy się czyta stare łacińskie
rytuały, tak zwane ordines, widzi się, że podobnie było kiedyś i w rycie
rzymskim.

IC: Religioznawca powiedziałby: kto zna tylko własną religię, nie zna żadnej.
Czy to samo można powiedzieć o liturgii?

Dokładnie to samo. Cassian Folsom mawiał na seminarium: "Nie sposób
zrozumieć własnej tradycji liturgicznej, jeżeli się nie zna przynajmniej
jeszcze jednej". Konieczne jest to drugie płuco, o którym mówi Papież.
Możemy wiele nauczyć się od Wschodu, a czasami mam wrażenie, że importujemy z
niego dość dowolnie tylko niektóre formy, nie zagłębiając się w treści.
  Tomasz Kwiecień: Błogosławione marnowanie. 2

2 Znaki poprzez stulecia

JB: Jak tworzyła się i umacniała w Kościele tradycja liturgiczna?

Musimy zdać sobie sprawę z tego, że nasza wiedza o liturgii sprzed VII wieku
jest owocem pracochłonnej dłubaniny cierpliwych badaczy. Mamy informacje
rozsiane w wielu dziełach Ojców Kościoła, jedno, dwa zdania na marginesie
wypowiedzi, wtrącone dla ilustracji jakiejś treści. Z rzadka zdarzy się cymes w
postaci takiego dzieła, jak Tradycja apostolska - to swoisty kodeks prawa
kościelnego z III-IV wieku. O liturgii jerozolimskiej w wieku IV wiemy dużo
dzięki pątniczce Egerii, która z typowo kobiecą wrażliwością na detal opisała
niemal cały rok kościelny w Palestynie. Żaden mężczyzna tak by tego nie
napisał! Poza tym są jeszcze komentarze liturgiczne Ambrożego, Cyryla
Jerozolimskiego, Teodora z Mopsuestii, Jana Chryzostoma. To są dzieła
poświęcone celebracji liturgii i jej znaczeniu, ale nie dadzą nam one pełnego
obrazu, jak się ją wtedy sprawowało. Poza tym trzeba pamiętać, że nie ma jednej
tradycji liturgicznej starożytnego Kościoła. Na początku były przynajmniej
dwie, potem to się jeszcze skomplikowało. Inną drogą poszła liturgia na
Zachodzie, inną Konstantynopol, jeszcze inną Kościoły, które nie przyjęły
uchwał Soboru w Chalcedonie. U tych ostatnich zresztą, zdaje się, przechowały
się tradycje najstarsze. Ormianie poszli swoją drogą dosyć wcześnie. Byli
pierwszymi, którzy zaczęli używać w liturgii chleba przaśnego, czyli
niekwaszonego - już w VI wieku. A niemal pełne zapisy liturgii na Zachodzie
mamy dopiero od VII wieku. Wtedy pojawiają się tak zwane sakramentarze.
Najstarszy z zachowanych pochodzi z Werony. Miałem dużą frajdę, biorąc go do
ręki - jest przepiękny. Proste, eleganckie pismo, dobrze czytelne, bez
iluminowanych inicjałów. Gdzieniegdzie na marginesie notatka, zrobiona cienkim
piórem przez Muratoriego w XVI wieku. To robi wrażenie, jeżeli się z niego
czyta kolektę na Boże Narodzenie: jest taka sama jak dziś.
IV wiek to moment przenikania się liturgicznych tradycji Wschodu i Zachodu. Z
tego czasu mamy import liturgii dni paschalnych z Jerozolimy. Wtedy niemal całe
chrześcijaństwo mówi jeszcze po grecku. Rzym też. Łacina w liturgii pojawiła
się najwcześniej w Afryce Północnej. Tam prawie od początku chrześcijaństwa
używało się w kościołach łaciny.
Myślę, że pierwsza cezura, o której warto powiedzieć, to zmiana języka w
Rzymie. Retor i teolog Mariusz Wiktoryn w 360 roku cytuje fragment modlitwy
eucharystycznej po grecku, a już w roku 382 Kanon rzymski będzie cytowany przez
świętego Ambrożego po łacinie, bez jakiejkolwiek wzmianki o grece, którą akurat
mediolański biskup doskonale znał i potrafił się nią pochwalić. Powód tak
szybkiej zmiany był bardzo prosty: rzymscy chrześcijanie już nie znali greki,
wywodzili się spośród autochtonów, nie przybyszów.

JB: W Prowansji i południowej Hiszpanii dwujęzyczność łacińsko--grecka
utrzymała się w liturgii do IX-X wieku, a nawet i dłużej.

Tak było i w Rzymie pierwszego tysiąclecia, gdzie w liturgii paschalnej mówiło
się Credo w obu językach, ponieważ wciąż byli tam wierni posługujący się
językiem greckim, a czasami przybywali nowi, jak choćby w czasach przymusowej
emigracji obrońców czci obrazów, uciekających przed mieczem ikonoklastów. Ale
było ich coraz mniej.
Otóż zbudowany w IV wieku korpus liturgii rzymskiej przeszedł zdecydowaną
ewolucję, która dotyczyła nie tylko języka, ale też samej treści modlitw. Stały
się inne, ponieważ łacina jest inna niż greka. Inny jest jej duch.

JB: Zrozumiałem, czym jest duch języka w liturgii, kiedy kilka lat temu na
Grabarce usłyszałem prawosławną modlitwę śpiewaną po grecku. A wracając do
tematu: mówimy o "zdecydowanej ewolucji", nie o rewolucji?

Nie było rewolucji, było raczej wzajemne ubogacanie. Kto wie, czy nie z
wyjątkiem zmiany języka. Ale o tym niewiele wiemy i jest to kwestia sporna.
Historycy nie są zgodni, jak to się dokonało: czy to była administracyjna
decyzja papieża Damazego, czy też przyklepał on jedynie coś, co się już zaczęło
dziać. W innych dziedzinach mamy za to pełną wymianę. Wiele świąt przeszło na
Zachód ze Wschodu: święta Niedzieli Palmowej i poszczególnych dni Wielkiego
Tygodnia - dzięki pielgrzymkom Egerii i cesarzowej Heleny. Oczywiście
dołączył się do tego czynnik polityczny, czyli wyłonienie chrześcijaństwa z
podziemia, edykt mediolański 313 roku i wszystko, co z niego później wynikło,
to znaczy uzyskanie przez chrześcijaństwo statusu religii panującej w
Cesarstwie. To sprawiło, że ceremonie liturgiczne mogły odbywać się z większym
przepychem. Papież Grzegorz Wielki (590-604) mówi o reformach, które
przeprowadził, ale tak naprawdę nie bardzo wiemy o jakich, z wyjątkiem zmian w
Kanonie rzymskim. Pierwsza właściwa reforma, która była próbą uporządkowania,
obcięcia czegoś, a dołożenia czegoś innego - została przeprowadzona za
Karolingów.

JB: Niektóre środowiska głoszą pogląd, że od czasu edyktu mediolańskiego mamy
do czynienia z symbiozą ołtarza z tronem, i że jest to zupełnie inny Kościół,
zupełnie inna liturgia, z podziałem na "lepsze" prezbiterium i
"zwyczajną" nawę.

Tak twierdzą na przykład protestanci z ruchów ewangelicznych. Tymczasem
wystarczy sięgnąć do tekstu Euzebiusza z Cezarei, który opisując odbudowę
bazyliki w Tyrze, mocno podkreśla, że bazyliki - z podziałem na prezbiterium
i nawę - istniały już wcześniej. To, co dokonało się po nastaniu pax
ecclesiae, tak naprawdę było rozszerzaniem i ubogaceniem tego, co już istniało.
Euzebiusz twierdzi przy tym, że skoro bazylika jest ikoną Kościoła żywego, to
jest czymś zupełnie naturalnym, że istnieje osobne miejsce dla prezbiterium, a
osobne dla nawy.
Sojusz tronu i ołtarza z całą pewnością się zawiązywał, to prawda. Po jakimś
czasie już nie można było być urzędnikiem państwowym, jeśli się nie było
chrześcijaninem. Ale jaki to miało wpływ na kult? Wzrastała liczba katechumenów
i zmniejszała się liczba ochrzczonych. Nikt się już nie spieszył z chrztem.
Ambroży jest tu najlepszym przykładem: zwlekał, jak tylko mógł, był
katechumenem od dziecka, a chrzest przyjął dopiero po trzydziestce.

IC: Ale przed edyktem mediolańskim tak nie było.

To prawda, na tym polu mamy różnicę: zmienia się podejście do katechumenatu, a
w związku z tym przygotowanie do chrztu. W III wieku mamy jeszcze bardzo
ścisły, trzyletni katechumenat, potem to się rozkłada i nagle okazuje się, że
realny katechumenat trwa przez ostatnie czterdzieści dni przed chrztem.

JB: Kiedy kończy się ten masowy katechumenat? Kiedy na Zachodzie ludzie
przestali wychodzić z kościoła po pierwszej części Mszy, czyli po liturgii
katechumenów?

Tego nie wiem. Natomiast w liturgii wschodniej do tej pory pozostały wezwania
do wyjścia. Co prawda, nikt nie wychodzi... W liturgii zachodniej przetrwało to
gdzieś do średniowiecza, potem zanikło.
Jednak szukałbym tej zmiany w liturgii nie w czynniku politycznym, lecz przede
wszystkim teologicznym. IV wiek to czas soborów i rozwiązań dogmatycznych.
Rozwój ceremonii, który się wyraźnie datuje od IV wieku, jest również związany
z rozwojem teologii. Mamy Niceę, która zaczyna przynosić owoce 20-30 lat
później, mamy lokalny synod w Konstantynopolu, który później zostanie uznany za
sobór powszechny, mamy w V wieku Efez i jeszcze Chalcedon: cztery bardzo ważne
sobory, których ustalenia są wyrazem coraz lepszej świadomości tego, kim jest
Chrystus. To nie może pozostać bez wpływu na praktykę celebracji, która teraz
bardziej podkreśla ten Boski moment liturgii. Jeżeli do Kościoła dotarła z
większą niż dotąd ostrością świadomość, co znaczy, że Jezus Chrystus jest Synem
Bożym, nie mogło to nie pozostać bez wpływu na wygląd celebracji Jego tajemnic.
Myślę, że tu właśnie leży klucz do rozumienia przemiany, która zaczyna się w IV
wieku. Czym to owocuje? Na przykład użyciem kadzidła, którego chrześcijanie
przez trzy pierwsze wieki raczej nie stosowali w liturgii. Wreszcie przestano
poświęcać kadzidło bogom pogańskim, więc można go było znowu używać tak, jak
używało się w świątyni jerozolimskiej.

IC: Jak wyglądały pierwsze reformy liturgiczne?

Zaczął je w połowie VIII wieku król Franków Pepin, a skończył Karol Wielki,
który chciał mieć u siebie jednolitą, porządną, dobrą liturgię. Poprosił
papieża Hadriana, żeby mu przysłał księgi do liturgii. I papież przysłał mu tak
zwany Sakramentarz gregoriański Hadriana, na podstawie którego przeprowadzono
reformę. Po co? Otóż ten Sakramentarz był przystosowany do liturgii rzymskiej,
do stacyjnej liturgii papieża, czyli miał różne elementy, których nie dało się
wykorzystać w Galii. Karol Wielki zatrudnił specjalistów, którzy uzupełnili te
braki i opublikowali modelową księgę liturgiczną, ona powędrowała potem do
Niemiec, a na przełomie tysiącleci wróciła do Rzymu z Ottonem Wielkim i
zastąpiła rzymskie księgi.

JB: Dla mnie rok 781, w którym papież Hadrian podarował mszał cesarzowi
Karolowi, jest momentem, który zapoczątkował właściwe średniowiecze. Bo ten
gest oznaczał początek budowy wspólnej Europy w jej najtrwalszym, bo kulturowym
wymiarze.

Tak. Pomysł Karola był ideą uniwersum, zbudowania pewnej całości, również na
bazie religii. I kult musiał to odzwierciedlać. Tak naprawdę dopiero wtedy
dokonała się pierwsza reforma.

JB: Ale potem zaczyna się feudalizm, rozdrobnienie tego, co miało być
jednolite. Niektóre diecezje nie przyjmują reform karolińskich albo przyjmują
je tylko częściowo, inne do otrzymanych modelowych sakramentarzy zaczynają
dopisywać własne glosy, których przybywa z pokolenia na pokolenie. Na dążenie
do unifikacji nakłada się przeciwna, odśrodkowa siła, czy nawet zwykły "opór
materii". Reformy Karola udały się więc tylko połowicznie. W praktyce nie
przeszkadzano ponownemu różnicowaniu się rytu w obrębie Kościoła zachodniego.
To jeszcze nie były dobre czasy do odgórnego reformowania.

Kolejną cezurą jest XIII wiek i ciekawy eksperyment z tak zwanym Mszałem kurii
rzymskiej. To była księga potrzebna legatom papieskim, którzy podróżowali i
chcieli mieć swoją liturgię skodyfikowaną na potrzeby osobistej celebracji. Ten
Mszał przyjęli również franciszkanie. Rozprzestrzeniając się po Europie,
wszędzie go ze sobą brali i właśnie dzięki temu, po pewnym czasie, dokonała się
częściowa, nadal ograniczona unifikacja. Pamiętajmy, że mówimy o epoce, w
której zakony (dominikanie, cystersi i tak dalej) mają swoje własne rytuały, a
ryt rzymski, podobnie jak bizantyjski, dopuszcza duży pluralizm wewnętrznych
zwyczajów. Każda katedra ma swój rodzaj nabożeństwa, inaczej się wtedy
odprawiało w Płocku, inaczej w Krakowie. Kwitnie dramat liturgiczny, którego
sceny wpisuje się w mszały. To jest czas ogromnej różnorodności, przy
zachowaniu jednak pewnej jedności, przede wszystkim w dziedzinie języka
(łacina), modlitwy eucharystycznej (Kanon rzymski) i ogólnych stałych zasad.
Na taką sytuację nakładają się reformy Soboru Trydenckiego (1545-1563). Przy
ocenie unifikacyjnej roli Trydentu nie można zapomnieć o wynalezieniu druku.
Mszałów już się nie przepisuje, tylko drukuje - a znacznie łatwiej jest
drukować jednolitą wersję. Poza tym kopista już niczego w niej nie dopisze.
Warto wiedzieć, że sam Sobór nie zajmował się reformą liturgii, zostawiając to
papieżowi. I święty Pius V, skądinąd dominikanin, zabrał się do pracy...

JB: Zostawiono możliwość zachowania własnej tradycji diecezjom, w których
odrębne rytuały miały więcej niż dwieście lat. A takich było całkiem sporo.

Na przykład Wrocław do XIX wieku trzymał się swojego średniowiecznego rytu.
Dopiero na fali ultramontanizmu przyjął Mszał Piusa V. Również stare zakony w
większości zachowały swoje rytuały.

JB: Jednak z czasem okazało się, że większość diecezji dobrowolnie zrezygnowała
z tego przywileju.

Tak, bo sami biskupi mówili na Soborze o konieczności unifikacji.

JB: Dlaczego?

Trudno powiedzieć... mam wrażenie, że z lęku o utratę tożsamości Kościoła.
Pamiętajmy, że to już jest czas Reformacji. W tym samym okresie tworzyły się
różne obrządki kościelnych wspólnot reformowanych.

JB: W każdym kościele Msza wyglądała trochę inaczej i w pewnym momencie nie
bardzo było wiadomo, co już jest herezją, a co jeszcze nie.

Lęk biskupów był zatem uzasadniony. Trzeba tu zwrócić uwagę, dlaczego tak
wielką wagę przywiązywano do ujednolicenia ceremoniału kościelnego: on jest
nośnikiem ortodoksji.

JB: Ale też za cenę "literalności", wycinania elementów teatru i
zawężania ortodoksji do słowa unieruchomionego w księdze.

Tak, to prawda. Znika wtedy dramat liturgiczny, jedno z najbardziej
fascynujących zjawisk średniowiecznej kultury duchowej.

JB: Współcześni tradycjonaliści twierdzą, że owoce Trydentu nie popsuły
tradycji, stanowiąc jednocześnie doskonałe wypełnienie tego, co narastało przez
wieki. Gloryfikują w ten sposób Sobór Trydencki, przeciwstawiając go II
Soborowi Watykańskiemu.

Myślę, że nie można podzielać ich punktu widzenia, bo za tym idzie sugestia, że
potem mamy już tylko upadek. A to by oznaczało, że Duch Święty opuścił Kościół.
Trydent był niewątpliwie takim momentem, kiedy pewne rzeczy zostały
sformułowane w sposób bardzo jasny. Czy ostateczny? Nie, bo ostateczną formułę
poznamy dopiero, gdy Pan przyjdzie powtórnie. Do tego czasu Kościół pogłębia
swoją świadomość Chrystusa, pogłębia swoją więź z Nim, swoją wiedzę... Nie
można powiedzieć, że Trydent jest ostatnim słowem w historii Kościoła, bo to
byłoby niezgodne z podstawową prawdą rozwoju dogmatu w historii. Bo dogmat
wzrasta w historii tak samo, jak wzrasta człowiek. Patrząc na swoje zdjęcie z
dzieciństwa, mówię: to jestem ja. Mimo że jestem tam mniejszy, lżejszy, miałem
znacznie mniej informacji w głowie. Ale ciągle to jest ten sam człowiek.

IC: Jednak jest wielu takich, którzy uważają, że Kościół jest wciąż taki sam,
jak to jego zdjęcie, jakie przekazał nam Sobór Trydencki.

Sobór Trydencki na pewno jest bardzo ważny, określił na długie wieki świadomość
katolicką, natomiast nie wyczerpuje tej świadomości. Tak samo trzeba spojrzeć
na liturgię, która powstała po Soborze Trydenckim. Ona jest pewną formą,
pozostającą w ciągłości z poprzednimi formami, ale też jej niewątpliwą wadą
jest pewien uniformizm i brak wychylenia ku potrzebom lokalnych wspólnot. Mała
elastyczność, wszędzie tak samo... Ale z drugiej strony - mówiliśmy o
możliwości utrzymywania rytuałów starszych niż dwieście lat, dodam do tego ruch
gallikański we Francji, który spowodował powstawanie ksiąg liturgicznych
wydawanych autorytetem miejscowego biskupa, wskrzeszenie lokalnych tradycji
- na co Rzym nie reagował. Komunia kielicha w Czechach i w Niemczech jest
ewidentnym wpływem husyckim, ale pozwolono na to, obawiając się pewnie, że
zakaz spowoduje coś gorszego.

JB: Ale tylko dopóki nie umocniła się kontrreformacja...

Tak, była to uniformizacja, ale przy stosunkowo dużych możliwościach, które
pewnie też nie wszędzie zostały wykorzystane. Buntuję się przeciw potępieniu w
czambuł Trydentu i przypięciu mu łatki totalnego uniformizatora. W ramach
reformy trydenckiej było mnóstwo przestrzeni na pewną dowolność. Duże
skostnienie spowodował prąd ultramontanistyczny, ale to jest dopiero XIX wiek.
Wtedy to nasiliło się pragnienie, żeby wszędzie było tak samo jak w Rzymie.
Żeby było dokładnie tak, jak odprawia papież. Mam wrażenie, że była to nerwowa
reakcja na Oświecenie.

JB: Szukając tradycji, patrzymy na Kościół dziewiętnastowieczny, na epokę,
która była dosyć krótkim fragmentem dziejów Kościoła.

Była krótką epoką, ale ona zadała cios w plecy na przykład wielu tradycjom
śpiewaczym. Kantorzy znikli z katolickiego świata właśnie w XIX wieku. Zanikło
wtedy wiele lokalnych tradycji. To wówczas zmieniła się funkcja organów.
Średniowieczne użycie organów to jest użycie instrumentu, który nie akompaniuje
do śpiewu, tylko go alternuje: ludzie śpiewali zwrotkę, a potem zwrotkę grały
organy - i tak na zmianę. Używano ich zresztą tylko gdzieś dwanaście do
piętnastu razy w roku, w większe święta. A od XIX wieku zaczyna się zwyczaj
akompaniamentu, który mamy do dziś. Zwyczaj mało szczęśliwy, który oduczył
ludzi śpiewać. Organy to potężny instrument, skutecznie robi wszystko, żeby
ludzie czuli się zwolnieni z obowiązku śpiewu.

JB: Idźmy dalej...

Gdzieś w połowie XIX wieku zaczął się rodzić tak zwany ruch liturgiczny. Działo
się to w kilku miejscach Europy, głównie w ośrodkach monastycznych, które
widziały potrzebę głębszego odczytania liturgii, połączoną z koniecznością
zbliżenia się do pobożności ludowej. Bo nie wspomnieliśmy o tym, że w późnym
średniowieczu nastąpił rozdział pomiędzy pobożnością a liturgią oficjalną.
Ludzie zaczęli zaspokajać swoje duchowe potrzeby poprzez praktyki pobożności
prywatnej (choćby devotio moderna), a liturgia stała się zimna, jakby
wypreparowano z niej całe ciepło, które dawał jej średniowieczny dramat
liturgiczny czy procesja. Przestała ona oddziaływać na ludzi tak silnie, jak
mogłaby i jak powinna. A ruch liturgiczny właśnie to przede wszystkim chciał
ocalić!
Z całą pewnością w tym kierunku szedł papież święty Pius X (1903-1914),
próbując ożywić życie eucharystyczne ludzi, wprowadzając zwyczaj częstej
Komunii, który jeszcze w XIX wieku nie był wcale oczywisty. Również w
klasztorach siostry czy bracia nie przyjmowali Komunii częściej niż raz, dwa
razy w tygodniu. Był czas, kiedy na każdą Komunię trzeba było mieć pozwolenie
spowiednika. Dopiero Pius X mocno podkreślił moment częstej, naturalnej jakby
aktywności, jaką jest życie w jedności eucharystycznej z Panem Jezusem.

IC: Te prądy ruchu liturgicznego nie ominęły też Polski.

W Krakowie wydawano przed wojną bardzo ciekawe czasopismo "Misterium
Christi", które promowało czynne uczestnictwo w liturgii. Był słynny w
Polsce projekt tyniecki: benedyktyni dali ludziom do ręki mszalik, żeby ci
mogli śledzić, co się na Mszy świętej dzieje. Bo ruch liturgiczny przede
wszystkim próbował włączyć wiernych w ofiarę Mszy świętej, dać im poczucie
towarzyszenia kapłanowi w tym, co on robi.

JB: Dobrze jest spojrzeć wstecz i zobaczyć, że jeszcze nie tak dawno katolicka
Msza wyglądała zupełnie inaczej niż dzisiaj.

Ja sam byłem jeszcze na takiej Mszy świętej w Oleśnicy Śląskiej, gdzieś w
połowie lat osiemdziesiątych, a więc już dawno po Soborze. Ludzie śpiewali w
kościele jakieś nabożeństwo do Matki Bożej, przy głównym ołtarzu wystawiony był
Najświętszy Sakrament, a ksiądz z ministrantami poszedł do bocznego ołtarza i
odprawiał Mszę świętą, podczas gdy ludzie śpiewali to nabożeństwo. W pewnym
momencie rozległy się dzwonki, było Podniesienie... i po nim znowu organista
kontynuował nabożeństwo. Ksiądz rozdawał Komunię świętą po zakończeniu Mszy. I
to wszystko w języku narodowym, zgodnie z rytuałem Pawła VI. Wtedy po raz
pierwszy zobaczyłem, że zmiana formuły nie musi zmieniać mentalności. Myślę, że
to działa i w drugą stronę.

JB: Dochodzimy powoli do II Soboru Watykańskiego...

Zaraz po wojnie mamy encyklikę Mediator Dei Piusa XII, notabene autora
najczęściej cytowanego przez dokumenty II Soboru Watykańskiego. Ta encyklika z
jednej strony daje zielone światło ruchowi liturgicznemu, z drugiej -
pokazuje pewne niebezpieczeństwa, między innymi pokusę archeologizmu, sięgania
najwcześniej, jak się da, i zafascynowania najbardziej archaiczną przeszłością,
z pominięciem okresów pośrednich. Zasługą tego papieża jest też odnowienie
Triduum Paschalnego, a przede wszystkim możliwość odprawiania liturgii
paschalnej wieczorem, tak jak była odprawiana dawniej. To było posunięcie
rewolucyjne, jeżeli uświadomimy sobie, że Wigilia Paschalna przestała być
odprawiana wieczorem czy w nocy już w VI wieku.
No i wreszcie mamy rok 1960, Jan XXIII ogłasza bullę, która ma uprościć obrzędy
Mszy i brewiarza. Chodziło o to, że liturgia Trydentu - jak już mówiłem -
nie była monolitem. Jeśli porównać pierwsze wydanie Mszału trydenckiego z
wydaniami późniejszymi, widać, jak z biegiem czasu ten Mszał jakby obrastał.
Każda reforma miała między innymi na celu odchudzenie tego, co się nazywało
sanctorale, czyli tekstów o świętych. Widzę wyraźnie, jak odchudzono sanctorale
po II Soborze Watykańskim i jak to znowu teraz obrosło. Coraz to nowi święci,
nowe o nich dodatki - tak działo się zawsze i dzieje nadal. Przed Soborem
było już tak, że niedziela traciła na znaczeniu przez to, że bardzo często
wspominano różnych świętych, tych kolekt potrafiło się namnożyć aż do pięciu
podczas jednej Mszy. Było to ciężkie i wymagało od księdza ogromnej orientacji
w temacie. Zwłaszcza od księży diecezjalnych, którzy odmawiali brewiarz sami.
Można było strasznie nagrzeszyć, jak się nieporządnie odmawiało brewiarz lub
odprawiało Mszę świętą. Trzeba było zatem to uprościć, żeby nie nakładać na
ludzi zbyt wielkich ciężarów.
Sama bulla Jana XXIII zaznaczała, że to na razie jest kosmetyka, bo całościową
reformą liturgii ma się zająć nadchodzący Sobór. I rzeczywiście, pierwszym
aktem Vaticanum II (1962-1965) jest Konstytucja o Liturgii. Dokument pod
wieloma względami genialny - myślę, że oprze się działaniu czasu, także
dlatego, że mówiąc o liturgii, zaczyna od dzieła Bożego, a nie od tego, że my
coś robimy.

IC: Ale mówi też o konieczności reformy liturgii i wskazuje na jej główne
zasady.

Kryteria reformy soborowej - to przede wszystkim uproszczenie obrzędów,
moment szlachetnej prostoty. Kierowano się też pragnieniem, by wszyscy, którzy
uczestniczą w liturgii, robili to bardziej świadomie. Ojcowie chcieli, by Słowo
Boże było szerzej i głębiej dostępne. To również kwestia języka... Tu trzeba
podkreślić zrównoważoną propozycję Soboru, bo punkt 36 Konstytucji o Liturgii
mówi, że zachowuje się używanie języka łacińskiego, poza wyjątkami określonymi
przez prawo szczegółowe. Dopiero później okazało się, że to prawo szczegółowe
określiło wyjątki w taki sposób, że w praktyce nic nie zostało dla łaciny. Ze
śpiewem gregoriańskim było podobnie, choć w Konstytucji zaznacza się, że jest
on właściwym śpiewem Kościoła (punkt 116). Zaraz jednak potem, w punkcie 121,
czytamy: "Muzycy przejęci duchem chrześcijańskim niech wiedzą, że są
powołani do pielęgnowania muzyki kościelnej i wzbogacania jej skarbca. Niech
tworzą melodie, które posiadałyby cechy prawdziwej muzyki kościelnej i nadawały
się nie tylko dla większych zespołów śpiewaczych, lecz także dla mniejszych
chórów i przyczyniałyby się do czynnego uczestnictwa całego zgromadzenia
wiernych".
Owo "czynne uczestnictwo" (participatio actuosa), to chyba jeden z
najbardziej istotnych elementów Konstytucji.

JB: No właśnie... Co to znaczy actuosa? Na czym ta aktywność ma polegać?

To sformułowanie sprawiło sporo zamieszania po Soborze. Myślę, że wielu ludzi
pomyliło wtedy czynne uczestnictwo z aktywnością typu "wszyscy robią
wszystko". Przypominam sobie, jak w teatrze w Węgajtach (którego zespół
m.in. kultywuje śpiew tradycyjny i dramat liturgiczny), dokąd pojechałem z
wykładem, wywiązała się dyskusja i ktoś powiedział, że liturgia rzymska promuje
aktywność ludzi, a w liturgii wschodniej nic się nie dzieje, bo tylko chór
śpiewa i ksiądz coś robi za ikonostasem. Wtedy Swieta Bucka, świetna kobieta,
doktor muzykologii, znawczyni liturgii i sama prawosławna, jak tygrysica
zaatakowała tego kogoś, mówiąc: "Jak to? To ja wchodzę do cerkwi, biję
pokłony, całuję ikony, biorę krzyż do ręki, robię znaki krzyża, palę świece,
wącham kadzidło, słucham chóru - i ty mi mówisz, że ja aktywnie nie
uczestniczę?". Ta wymiana zdań doskonale pokazuje różnice w naszym myśleniu
o uczestnictwie czynnym. Bo dla nas ono często znaczy: rozumieć słowa i je
wypowiadać. Zupełnie przy tym zapominamy, że jest to też wymiar słuchania,
przestrzeń gestów, całej dynamiki ciała. Zawsze uważałem, że pod tym względem
czynne uczestnictwo na Wschodzie jest znacznie większe niż na Zachodzie, mimo
że tam liturgia sprawowana jest w języku "niecodziennym", którego
najczęściej ludzie nie rozumieją.
Błędne rozumienie participatio actuosa w dużej mierze zaważyło na późniejszej
historii reformy i na tym, co w Kościele zaczęło się dziać z liturgią. To jest
kwestia intelektualistycznego i moralizatorskiego podejścia do chrześcijaństwa:
rozumieć, wyciągnąć wnioski, zastosować w życiu. Wschód bardziej akcentował
misterium, istotę tego, co jest teraz, a nie tego, co będzie za dziesięć minut,
gdy wyjdę z kościoła. Tu są bardzo ważne różnice i tego się trzeba uczyć. Od
ludzi Wschodu możemy się bardzo wiele nauczyć, bo oni zachowali pewną
wrażliwość, która u nas jest zagrożona - wrażliwość na wartość liturgii
samej w sobie, a nie tylko ze względu na to, żeby później nam się żyło dobrze,
pobożnie i moralnie.

IC: Jak to się stało, że Wschód nie zatracił tej wrażliwości, która u nas jest
zagrożona?

Myślę, że zaciążyło tu Oświecenie, ale pewnie można się doszukać przyczyn i w
devotio moderna, i w typowo rzymskim prawniczym ukierunkowaniu myślenia, i w
precyzyjnej nauce o moralności ludzkiej, przyjmującej niekiedy kazuistyczne
formy. (Tomasz z Akwinu w relikwiach się chyba przewracał, widząc, co zrobił
wiek XIX z jego systemem).

IC: Czy może to mieć jakiś związek z brakiem na Wschodzie przykazania
kościelnego, nakazującego udział w niedzielnej Eucharystii? Przeciętny
prawosławny nie ma poczucia winy, a tym bardziej grzechu ciężkiego, jeśli w
niedzielę nie pójdzie do cerkwi. On idzie z potrzeby, a mimo to prawosławni
raczej nie mieli dużego problemu z frekwencją. Nie jest ona taka wielka, ale
zawsze są wierni.

No, może teraz nie, ale obowiązek mszalny wprowadził już cesarz Konstantyn
Wielki, i obowiązywał on także na Wschodzie. Bez względu na to, jak jest teraz,
myślę, że w dzisiejszych czasach ludzie niewiele sobie robią z tych przykazań.
Nie bardzo wierzę, żeby wielu dorosłych, chodzących w niedzielę na Mszę świętą,
robiło to dlatego, że wisi nad nimi bicz grzechu ciężkiego. Nawet spowiadając,
nie zauważam, żeby to był znaczny procent ludzi.

IC: Ten lęk przed grzechem oddziałuje w dzieciństwie, wielu zaś dorosłych
chodzi do kościoła niejako siłą przyzwyczajenia. To nie jest zwykły strach
przed karą, tylko nawyk wykształcony na tej podstawie.

Akurat sankcja niedzielnej Eucharystii jest dosyć zgodna z nauką Pisma
Świętego, ja bym tutaj nie reformował tradycji katolickiej, bo nie widzę
powodu. Nieobecność na niedzielnej Eucharystii jest niewątpliwie ciężkim
zaniedbaniem i lekceważeniem Chrystusa, bez względu na to, czy wiąże się z tym
sankcja kościelna, czy też nie. Jest to bardzo konkretna odmowa komunii z
Jezusem i z Jego Kościołem.
A wracając do aktywnego uczestnictwa: kluczem jest po prostu jakość modlitwy.
Jeżeli celem liturgii jest przebóstwienie, przemiana serca, uczynienie serc
ludzkich podobnymi do serca Chrystusowego, to uczestnictwo czynne nie może być
zamknięte w samym aktywizmie. Między innymi zbanalizowanie muzyki kościelnej,
które obserwujemy na każdym kroku w Polsce, jest wynikiem właśnie takiego
myślenia, że Msza nie może być zbyt trudna, bo ludzie wtedy nie zaśpiewają.

JB: Jakie są inne, istotne elementy Konstytucji o Liturgii?

Przyznam się, że dla mnie najistotniejsza jest jej część pierwsza, teologiczna,
traktująca o dziele Chrystusa (punkty 5-13). Podjęto tu próbę uporządkowania
wiedzy o liturgii, choć trudno powiedzieć, że dano jej definicję. Jednak
niektórzy liturgiści tak twierdzą, przytaczając zdanie: "Liturgia to
wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa; w niej przez znaki widzialne
wyraża się, i w sposób właściwy poszczególnym znakom urzeczywistnia uświęcenie
człowieka". Od tej definicji zaczyna swoje kursy większość wykładowców w
seminariach.
 Dalej mamy ważkie słowa mówiące o obecności Chrystusa: "Dla
urzeczywistnienia tak wielkiego dzieła Chrystus jest zawsze obecny w swoim
Kościele, szczególnie w czynnościach liturgicznych". Do tej pory cały nacisk
tradycyjnego nauczania kościelnego kładziony był na obecność Pana pod
postaciami eucharystycznymi. Sobór tymczasem wyraźnie wskazuje, że są
przestrzenie obecności inne niż ta jedna, mówiąc również o obecności Chrystusa
"w osobie odprawiającego (...), w sakramentach (...), w swoim słowie",
a także wtedy, "gdy Kościół modli się i śpiewa psalmy". Chrystus
"przyłącza do siebie Kościół" - i taka jest wizja tego dokumentu.
Myślę, że warto na niego patrzeć przede wszystkim od strony wizji teologicznej,
dopiero później można mówić o sposobach realizacji reformy.

JB: Czy wiara w realną obecność Chrystusa w osobie sprawującego Eucharystię nie
osłabia wiary w dogmat mówiący o realności Ciała Pańskiego?

Zaraz po Soborze był z tym punktem duży problem. Niektórzy uważali, że tutaj
Sobór poszedł za daleko, inni wykorzystywali to sformułowanie, by podkreślić
różne swoje idee. Dlatego Paweł VI musiał na ten temat napisać całą encyklikę,
w której dał wykładnię tego tekstu. Jest tam mowa o tym, że wszystkie rodzaje
realnej obecności Chrystusa nie umniejszają w niczym Jego realnej obecności
eucharystycznej, która jest szczególna dlatego, że jest też obecnością
substancjalną. Czyli, że pozwolę sobie zastosować dogmatyczną formułę
trydencką, wszystkie są "wskaźnikami" obecności vere (prawdziwie) et
realiter (i rzeczywiście), ale tylko eucharystyczna jest et substantialiter
(substancjalnie, istotowo).

JB: Sobór był wydarzeniem bezprecedensowym. Warto tu podkreślić moment rozwoju
cywilizacji i szybkości przepływu informacji w naszych czasach. Tendencje do
narzucania jednej, obowiązującej liturgii istniały od dawna - mówiliśmy
tutaj o Karolu Wielkim, o Trydencie - tyle że dawniej w Kościele było tak,
że jeżeli nawet się coś narzucało, to realizacja tej zmiany trwała nawet
stulecia. A często pozostawało po staremu aż do następnej reformy. Dopiero po
II Soborze Watykańskim można było tak szybko dokonać tak poważnych i
powszechnych zmian: w ciągu kilku lat poodwracano ołtarze, zmienił się
język...

IC: Co więcej, zaraz po Soborze mamy do czynienia z pędem do uniformizacji i
wręcz z centralizacją, mimo że ideą Vaticanum II było właśnie coś przeciwnego.
Jaki wniosek wynika z tego, że dość poważne zmiany zostały wprowadzone
praktycznie bez oporu? Czy to znaczy, że tamta liturgia jednak nie pasowała?

Myślę, że zaważył sposób realizacji. Zaważyło legalistyczne, rygorystyczne
podejście do liturgii i myślenie, które kazało rozwijać życie duchowe poza
liturgią. Wskutek takiego podejścia liturgia zaczęła być pewnego rodzaju świętą
musztrą.
Starsi bracia ze Stanów Zjednoczonych opowiadali mi, jak palili na grillu
nieobowiązujące już antyfonarze. To nie byli ludzie głupi - wykształcono ich
na dobrej teologii..., a jednak byli czymś zmęczeni. A nasze pokolenie w
Polsce znowu tych antyfonarzy używa! Dobrze, że nie było u nas tradycji grilla,
mamy z czego śpiewać nieszpory...
W 2001 roku byłem delegatem naszej prowincji na Kapitule Generalnej zakonu w
Providence, gdzie zaobserwowałem niewiarygodną niechęć pokolenia -68 do
habitu, chorału i tradycyjnej teologii. To jest niechęć emocjonalna, a nie
intelektualna. Rozmawiałem o tym z jednym z południowoamerykańskich
prowincjałów, moim rówieśnikiem, i on mi powiedział: "Widzisz, oni nie
myślą, oni czują". Byli przeczołgani przez system nakazów i zakazów. A paląc
antyfonarze, cieszyli się wolnością: nie będą już musieli ociekać potem, bojąc
się, że coś tam pominą w celebracji.
Nie wierzę, że tym, co ich tak burzyło, była sama forma rytualna. Ich sprzeciw
budziło to, że nie czuli się wolni. Odczuwali tamten rytuał jako narzucone
brzemię.
Pytałem starszych ojców, którzy pamiętają dawne czasy. Jeden z nich powiedział
mi, że był szczęśliwy, gdy nastała nowa liturgia - tak był zmęczony Mszą
trydencką.

JB: Dominikanie mieli własną liturgię.

Ale sami znieśli swoje ryty po Soborze. Najciekawsze, że w naszym
hiperdemokratycznym zakonie tak ważna rzecz odbyła się nie na Kapitule
Generalnej, najwyższej władzy w zakonie, czymś w rodzaju dominikańskiego
parlamentu, tylko podczas sesji Rady Generalnej, która jest wyłącznie gremium
doradczym generała zakonu. Czyli tak naprawdę zadecydował tu generał.
Niewiarygodne! Dla większości braci z mojego pokolenia jest rzeczą
niezrozumiałą, dlaczego zakon lekką ręką oddał ryt dominikański, zupełnie się o
niego nie troszcząc. Starsi bracia powiedzieli, że po prostu taki był trend,
tak to poszło. Na ile to było refleksyjne? Chyba mało.

IC: Czy nie podobnie, w gruncie rzeczy, wyglądała cała realizacja reform II
Soboru Watykańskiego?

Tak jak trzeba rozróżnić Sobór Trydencki od reformy trydenckiej, tak samo
trzeba odróżnić reformę II Soboru Watykańskiego od jej realizacji. To są dwie
różne rzeczy. O ile reformy Vaticanum II niewątpliwie były pomyślane w sposób
wyważony, o tyle sposób realizacji czy przyjęcia tej reformy był... jaki był.
Akurat w Polsce, na szczęście, mieliśmy wielkiego spowalniacza, kardynała
Stefana Wyszyńskiego. Wydaje mi się to faktem opatrznościowym. Z moich
doświadczeń podróży po Europie i Stanach mam wrażenie, że Polska była krajem, w
którym reformę liturgiczną przyjęto najlepiej i gdzie została ona najlepiej
wprowadzona, mimo wszystkich jej mankamentów. Po prostu dlatego, że dano
ludziom czas na przyzwyczajenie się do nowych rzeczy, że nie zrobiono tego na
hurra, na chybcika. Była jakaś katecheza, niedoskonała, ale była. To, co
powiedziałem, nie znaczy, że jestem zadowolony z kształtu liturgii w Polsce. To
są dwie różne sprawy.
Myślę, że ważne jest, by docenić wielkość Soboru Watykańskiego, przy
jednoczesnym zauważeniu, że Sobór ten, jak każdy inny, był dzieckiem swojego
czasu. Troszkę mam wrażenie, że to, co się po Soborze stało, zadziałało na
zasadzie psa spuszczonego z łańcucha. Ludziom przed Soborem było ciasno w tym
gorsecie, więc jak puściło, to już puściło...

JB: Mówiliśmy już o zarzutach tradycjonalistów, przeciwstawiających "zły"
II Sobór Watykański "dobremu" Soborowi Trydenckiemu. Z drugiej strony
wielu chrześcijan uważa, że dzięki Vaticanum II przezwyciężono w Kościele
skostniałego ducha Trydentu.

Stosunek do liturgii, który pokutuje współcześnie, jest znacznie bardziej
naznaczony dziewiętnastowiecznym ultramontanizmem i osiemnastowiecznym
myśleniem iluministycznym aniżeli duchem Soboru Trydenckiego. Bardzo wielu
księży i kleryków myśli, że Kościół zaczął się dopiero od Vaticanum II.
Najpierw była epoka patrystyczna, potem długo, długo nic, ciemne średniowiecze,
Msze prywatne i inne aberracje, Trydent jako wielkie zniewolenie, potem znowu
pustka... i wreszcie wyzwolenie po II Soborze Watykańskim. No, może jeszcze
pamiętają o odnowie liturgicznej, o jej ojcu, benedyktynie Prosperze Guanger,
który niewiele rozumiał, ale przynajmniej był pietystą... Nie tęsknię do
powrotu rytu trydenckiego, ale też nie lubię potępiania go w czambuł.

IC: Być może nie należy krytykować Soboru Trydenckiego, ale trydencką reformę.

Nie wieszałbym psów nawet na reformie trydenckiej. Ona nie zrywała ciągłości,
zachowała znacznie więcej tradycji aniżeli reformy Soboru Watykańskiego. Można
mieć oczywiście pretensje, że skasowała wiele lokalnych zwyczajów, że mocno
ograniczyła całą emocjonalną warstwę pobożności... Myślę, że obie te reformy,
Trydent i Watykan, mają jedną cechę wspólną: to były reformy odgórne. W obu
przypadkach liturgiści napisali książkę. Ale liturgiści trydenccy zrobili to o
tyle lepiej, że rezultat ich pracy był o wiele mniej szokujący, mniej
rewolucyjny. Chociaż z drugiej strony - mniej erudycyjny.

IC: Cały czas poruszamy się na płaszczyźnie tekstów liturgii. Do nich
zasadniczo odnoszą się obie reformy.

Rzeczywiście, euchologia to jeden z zasadniczych problemów reformy.

JB: Przepraszam, co?

Euchologia to techniczne wyrażenie oznaczające teksty liturgicznej modlitwy.
To, co przywykło się w mszale drukować na czarno, w przeciwieństwie do rubryki,
czyli sfery gestu, co pisano na czerwono. Oczywiście tych rubryk w dokumentach
reformy posttrydenckiej było znacznie więcej niż obecnie. Bardzo precyzyjnie
wskazywano, jak układać palce, jak błogosławić, okadzać, myć ręce, czynić znak
krzyża. Ojcowie reformy po Vaticanum II nie zwracali już na to takiej uwagi.
Mszał Pawła VI już tych wyjaśnień nie zawiera.

IC: Może zauważono, że wcześniejsza reforma opisywała gesty tekstem?

Z całą pewnością Msza trydencka, przy wszystkich jej mankamentach, była
znacznie bardziej dynamiczna, jeśli chodzi o gesty księży. Jednak to, co
robiono w nawie, nie było przekazywane przez rytuał, tylko przez zwyczaj.
Jeszcze ojciec Mikołaj z Wilkowiecka, paulin jasnogórski, w komentarzu do Mszy
trydenckiej przepięknie opisywał, jak zachowują się obecni na niej ludzie:
"Kiedy kapłan śpiewa albo czyta, tedy wszyscy ludzie mają wstać i mają stać
prosto o swojej mocy, nie podpierając się żadnej rzeczy ani się zawieszając
łokciami na formach albo na ławkach, tym, iż stoją, znacząc i pokazując to po
sobie, iż są gotowi na walkę dla zachowania wiary Pana Chrystusowej, której
Ewangelia naucza. Na znak tego dawni nabożni szlachcice, ludzie rycerscy, kiedy
słuchali Ewangelii, tedy trzymali w ręku głowice mieczów albo szabel, znacząc
tym prędkość umysłu ku bronieniu Ewangelii. A mają stać ludzie nakłoniwszy się
trochę, pokazując tym po sobie pokorę, której Pan Jezus naucza w Ewangelii... A
kiedy już kapłan Ewangelii dokończy, tedy ludzie mają się obrócić na wschód
słońca ku wielkiemu ołtarzowi i mają się ukłonić mówiąc Deo gratias. Potem mają
się przeżegnać jako i przed Ewangelią, dlatego aby diabeł nasienia słowa Bożego
z serc ich nie wybierał". Znacznie więcej dynamiki w słuchaniu Ewangelii
było w kościele wtedy aniżeli teraz. Tylko że to nie było zapisane w księdze
- to był po prostu obyczaj, zachowywany dzięki mądrym duszpasterzom,
komentatorom tej liturgii.

IC: I w pewnym momencie ci duszpasterze przestali go zachowywać. Zaowocowało to
współczesnym bezruchem, uwarunkowanym pojęciem liturgii sprawowanej przez
księdza, a nie lud, który jest tylko dodatkiem, otoczką dla celebransa.
Wrócę do problemu reformy liturgii po II Soborze Watykańskim. Dziś gołym okiem
widać, że mamy do czynienia z poważnym kryzysem liturgii. Z ust
tradycjonalistów słychać nawet zarzut, że ta reforma zabiła świętą, tradycyjną
katolicką liturgię pochodzącą od Apostołów. Czy jednak da się zaprzepaścić
dwadzieścia wieków w dwadzieścia lat?

W 1903 roku, kiedy święty Pius X wydawał list apostolski Tra le sollecitudini,
napisał między innymi, że ten dom liturgiczny jest już bardzo zrujnowany. A
było to przecież na długo przed Soborem, a nawet przed encykliką Piusa XII.
Jednak wiadomo, że zmiany Piusa X podyktowane były potrzebami duszpasterskimi,
ale w ogóle nie ingerowały w strukturę rytuału. Praktyka parafialna nie
zmieniła się aż do lat sześćdziesiątych.

IC: Gdy zapytałem babcię, jak było kiedyś w kościele, usłyszałem: "Dawniej
jeden spał, drugi patrzył na witraże..."

To i teraz się zdarza - trzydzieści lat po wprowadzeniu zmian. Jednak
reforma była konieczna. Zgoda, że w paru miejscach poszła w niewłaściwym
kierunku. Wymknęła się spod kontroli, częściej nawet w realizacji niż w samym
rytuale. Myślę, że wadą tej reformy jest nie taki czy inny rytuał, ale to, jak
z niego korzystają poszczególni księża.

IC: O czym świadczyło tamto palenie antyfonarzy na grillu? Czy w liturgii w
ogóle istnieje problem rytuału, czy tylko problem podejścia do niego?

Różnica jest taka, że przed ostatnim soborem niepobożny czy chłodny ksiądz
podchodził do ceremonii tak, jak mu kazały rubryki. I w pewnym sensie te
rubryki chroniły lud Boży przed grymasami księdza. W tej chwili, niestety, go
nie chronią, stawiając księdza twarzą do ludzi, nie chronią ich na przykład
przed znudzeniem celebransa. Ksiądz mógł mamrotać tak samo kanon Mszy przed i
po Soborze - ale po Soborze to słychać w całym kościele. Rytuał więc
ograniczał, ale również bronił Kościoła przed księżowską bezbożnością, przed
zgorszeniem.
Bardzo lubię czytać Bruce'a Marshalla, który opisuje Kościół między dwiema
wojnami światowymi. W książce Chwała córy królewskiej relacjonuje różne
aberracje liturgiczne, które pojawiły się w jego czasach, na przykład
elektryczne lampki. Jeśli ktoś stawia żarówę przed tabernakulum, w ogóle nie
rozumie liturgii.

IC: Ale przecież tabernakulum bez lampki nie istnieje... Kiedyś oprowadzałem
kleryków po cerkwi bizantyjsko-słowiańskiej w Kostomłotach, i oni, stając przed
tabernakulum, nie wiedzieli - przyklęknąć czy nie, bo przecież wiecznej
lampki nie ma! Ale miało być o Trydencie...

Cała sztuka polega na tym, żeby odróżnić - czym innym jest Sobór Trydencki,
reforma trydencka i jej recepcja. To są trzy różne rzeczy. To samo dotyczy Mszy
"posoborowej". Można sprawować rytuał Pawła VI w sposób sakralny,
hieratyczny, zgodny z najlepszą tradycją. Nikt nie broni nikomu śpiewać chorału.
Druga rzecz to problem, który się pojawia, gdy zaczynamy myśleć, jak uczynić
rzecz przyjemniejszą. I tu zaczyna się show--biznes. Problem nie leży w samej
liturgii, nie w rytuale.

JB: Gdzie widać ten show-biznes?

Jak schola czy chór kłania się "publiczności" po liturgii czy oczekuje
oklasków, to wiadomo, o co chodzi. Ostatnio byłem świadkiem kilku rzeczy, które
przyjąłem z dużym niesmakiem. Na uroczystej liturgii w pewnej katedrze
usłyszałem: "Pierwsze czytanie przeczyta pan profesor X". To nie był
jeszcze koniec tej rozkoszy, ponieważ po Komunii świętej usłyszeliśmy z ust
tego samego księdza komentatora: "Pieśń na uwielbienie zaśpiewa chór taki to
a taki, pod dyrekcją pana X". Przypomniały mi się wtedy słowa kardynała
Ratzingera, który powiedział, że gdy człowiek nie potrafi zachować anonimowości
w czasie liturgii, nic z niej nie rozumie.
Dobry ikonopis nigdy nie podpisze się pod ikoną. Dobra tradycja malarstwa i
rzeźby sakralnej polega na tym, że ona jest dopracowana i z przodu, gdzie
wszyscy patrzą, i z tyłu, gdzie nikt nie widzi. I raczej nie ma podpisu. Wiemy
z tradycji, kto dzieło wykonywał. Jest mi bliska tradycja, która podczas
liturgii każe robić rzeczy w ukryciu, która każe architektom wykonywać
labirynt, widoczny tylko ze sklepienia. Na rozkurz, zupełnie bez troski o to,
czy ktoś się tym zachwyci.
Mówiliśmy już o takiej aberracji liturgicznej, jak księżowska nieudaczność,
niechlujność celebracji. Z drugiej strony, liturgii grozi również celebracja
bardzo precyzyjna, dopracowana w każdym szczególe, ale nastawiona na
samozadowolenie, bardziej na nas niż na Chrystusa. Taka intencja jakby kaziła
czystość liturgii.

JB: Epoka późnego, dojrzałego gotyku była chyba jedyną w historii zachodniej
Europy, kiedy cały ten region stał się jednorodny estetycznie. Kocham gotyk,
ale gdybym żył pięćset lat temu, być może uznałbym w którymś momencie, że
ostrołuk w kościele, w domu i w wychodku, to już staje się nie do wytrzymania!
Nie da się ludzkiej tęsknoty zamknąć w najpiękniejszym nawet znaku.

Dziewięć lat temu spędziłem jakiś czas w klasztorze w Marsylii. Oni tam
śpiewają bardzo pięknie, czysto, z typowo francuskim pietyzmem. Piękna muzyka
AndrGouzesa. Po miesiącu byłem wykończony. Nie mogłem zdzierżyć - zaczęło
mnie to po prostu męczyć. A przecież wtedy od siedmiu lat codziennie śpiewałem
chorał na nieszporach w Krakowie... Zamykałem oczy i śpiewałem z pamięci te
same teksty. Im dłużej tak śpiewam, tym bardziej mi się to podoba.

JB: A może to też kwestia zmieniających się mód, estetyk, duchowości, znaków
czasu? Starszym ojcom ulżyło, że pozbyli się balastu "ciężkiej" liturgii
przedsoborowej, z kolei młodzież wraca do chorału. Ciągle szukamy czegoś, czego
nam aktualnie brakuje. Szukamy innych znaków.

Mam wrażenie, że ani reforma trydencka, ani watykańska nie dodawały nowych
znaków. Można powiedzieć, że je uprościły, znormalizowały. Nie chciałbym, by
gesty i symbole w celebracji liturgicznej otwierały mnie tylko na głód nowych
słów i gestów. Symbole dla samych symboli... one kiedyś znikną. Nie to, by
przestały być całkiem potrzebne - jeżeli wierzymy w zmartwychwstanie ciała,
wierzymy także w zmartwychwstanie naszej wrażliwości symbolicznej. Ale z całą
pewnością wiele z nich odejdzie - chociaż ciągle obecna będzie miłość
Chrystusa i Jego misterium paschalne.

IC: Czy w jakiś sposób można odczuć, kiedy symbole są dla samych symboli, a
kiedy naprawdę są to symbole niosące w sobie inną rzeczywistość?

Dam panom przykład z Kapituły Generalnej, podczas której odprawiliśmy wspólnie
jutrznię, Mszę świętą i nieszpory. Liturgia była bardzo uroczysta, w pięknej
kaplicy, przy pięknej muzyce, wszystko znakomicie dopasowane. Ale coś w tym
męczyło. Jeden z amerykańskich braci, sam bardzo krytyczny wobec tej liturgii,
wytłumaczył nam to bardzo prosto: "Słuchajcie, w tej liturgii nie chodzi o
Pana Boga, tylko o nas. My nie celebrujemy Paschy Chrystusowej, my celebrujemy
nasze emocje". Natomiast klerycy dominikańscy, którzy obsługiwali Kapitułę,
wspaniali ludzie, zaproponowali delegatom również gregoriańską, łacińską
kompletę. To był odpoczynek!
Trzeba unikać fascynacji formami, które są tylko medium, pośredniczą. Czwarta
Modlitwa eucharystyczna w części zwanej epiklezą nad ludem prosi, aby ci,
którzy przyjmą Komunię, "zostali przez Ducha Świętego złączeni w jedno ciało
i stali się w Chrystusie żywą ofiarą" ku chwale Ojca. Ten tekst mówi nam, po
co jest Msza, po co przyjmuje się Komunię. Otóż po to, bym otwierał się na dar
jedności i żył w duchu ofiary z siebie. Czyli abym był wielkoduszny. Przed
chwilą krytykowałem moralistyczne podejście do liturgii, która ma wartość sama
w sobie, ale należy też unikać skrajności w postaci celebracji całkowicie
niespójnej z resztą chrześcijańskiej egzystencji. Jestem chwilowo przełożonym
dużej wspólnoty, na co dzień muszę podejmować trudne decyzje. Przeżywam
boleśnie to, że muszę robić rzeczy, których nie lubię. Bardzo się tego bałem i
miałem nadzieję, że wybrany zostanie kto inny. Moja decyzja przyjęcia wyboru na
przeora zapadła dzięki modlitwie eucharystycznej, nieomal dosłownie podczas jej
odmawiania. Nie robię teraz tego, co najbardziej lubię w życiu. Ale wiem, że
mam to robić najlepiej, jak potrafię, bo taki jest sens liturgii, bym się
upodobnił do tego Sługi, którego tajemnice sprawuję przy ołtarzu.

JB: Całkiem niedawno, gdy patrzyłem na księdza podnoszącego Hostię, odkryłem
ten moment Przemienienia, w którym i celebrans staje się Chrystusem - na
tyle, na ile wkłada serce w to, co robi przy ołtarzu.

To, co mnie kiedyś mocno uderzyło, to odkrycie, że kiedy kapłan mówi Jezusowe:
"Bierzcie i jedzcie, to jest bowiem Ciało moje", mówi również o swoim
własnym ciele. Eucharystia nie jest po to, żeby "zrobić" Pana Jezusa.
Jest po to, żeby stać się zaczynem Kościoła. Jest dla wszystkich, którzy ją
przyjmują.

IC: Czy tylko dla nich?

Przede wszystkim, ale poprzez nich dla każdego innego, z którym się spotkają.

IC: Czym różni się kult od liturgii?

Kult jest pojęciem szerszym. Nie powiedziałbym na przykład, że muzułmanie mają
liturgię, choć mają z pewnością kult. Każda religia, ze swojej natury, ma w
sobie element kultu.

IC: Ale II Sobór Watykański mówi o dwóch wymiarach liturgii: jednym z nich jest
nurt soteriologiczny, czyli wymiar działania zbawczego, drugim - nurt
latreutyczny, czyli właśnie kult. Wynikałoby z tego, że kult jest pojęciem
węższym.

To chyba nie tak... Sobór mówi o tym, że w Chrystusie otrzymaliśmy pełnię kultu
Bożego. Pełnię środków, za pomocą których człowiek może dotrzeć do Boga.
Pewna niejasność, niedookreślenie podstawowych terminów jest jednym z problemów
współczesnej odnowy liturgicznej. Niejedno pojęcie nie należące do kościelnego
Magisterium jest kwestią umowy. Zresztą w sprawach wiary nie da się zastosować
logiki matematycznej. Liturgia nie znosi tego typu logiki, buntuje się przeciw
niej. I pewnie jeszcze nieraz w naszej rozmowie o tę niedookreśloność się
potkniemy.

JB: Ale jak jest z tym rozróżnieniem między liturgią a kultem? Immanentnie
ludzka potrzeba kultu może na przykład wyrażać się praktykami hinduistycznymi.
Czym ten kult różni się od kultu osadzonego w liturgii chrześcijańskiej?

W gruncie rzeczy zadał pan pytanie o to, czym różni się chrześcijaństwo od
innych religii. Otóż nie jest ono wynikiem poszukiwania Boga przez człowieka,
ale wynika z poszukiwania człowieka przez Boga.

IC: Tym jest także judaizm.

To prawda - i chrześcijanie w kontekście kultu żydowskiego mówią o figurach,
czyli zapowiedziach osoby Jezusa i nowego kultu.

IC: Czy w takim razie można mówić o "liturgii żydowskiej"?

Można w sensie typicznym, tak jak się mówi o figurach, które są - zacytuję
fragment 10 rozdziału Listu do Hebrajczyków - cieniami i obrazami przyszłych
dóbr. Są zapowiedzią czegoś, co w pełni zrealizowane zostanie dopiero w
Chrystusie.

JB: Zabrzmiało to po platońsku.

Trochę tak, ale jest to myślenie typowe dla świata biblijnego. Gdy Nowy
Testament pokazuje nam Chrystusa, to jako takiego, który spełnia w sobie samym
wszystko, co oznaczały instytucje kultu Starego Testamentu, zarówno kultu
świątynnego, jak i owej domowej, osobistej i synagogalnej latreia, o której już
mówiliśmy. Bo On jest zarówno nowym stworzeniem, jak i drugim Adamem, nową
Paschą i jej Barankiem ofiarnym, nowym Przymierzem, Prorokiem, Królem, nowym
obrzezaniem, niebieską manną, nową świątynią Boga, nową ofiarą, nowym
arcykapłanem, wypełnieniem odpoczynku szabatowego, Alfą i Omegą - po prostu
wszystkim we wszystkich.

IC: Jeśli kult w judaizmie jest jedynie typem, to znaczy, że chrześcijaństwo
zastąpiło judaizm... Ta teza kojarzy się z wątpliwej jakości teologią.

"Jedynie typem?"... Aż typem! Typ to coś bardzo wielkiego i realnego.
Proszę sobie wyobrazić, że stoję za narożnikiem ulicy, a z drugiej strony pada
światło. Jeżeli po tamtej stronie ktoś idzie w moim kierunku, widzę najpierw
jego cień. Co mogę powiedzieć o osobie? Po pierwsze to, że jest. Najczęściej
widać kapelusz albo czapkę, nie bardzo wiem, czy ta osoba jest chuda, czy
gruba, ale cośkolwiek o niej już mogę powiedzieć. Potem wychodzi zza węgła,
widzę więcej - jej płeć, wyraz twarzy... Na koniec ściska mi rękę,
rozmawiamy...
Wczytany w Pismo Ambroży z Mediolanu dzieli historię świata na trzy części.
Najpierw jest czas cienia (umbra), potem okres obrazu (imago), a w końcu
przychodzi prawda (veritas). Za każdym razem mamy do czynienia z działaniem i
rzeczywistą obecnością tej samej Osoby, tyle że w różny sposób. Dzieje świata
to powolne ujawnianie się tego samego, jedynego - zawsze chodzi o Chrystusa.
Typy to czas cienia. Paweł mówi o starotestamentalnych Izraelitach, że pili ze
skały, a tą skałą był Chrystus. A ci, którzy kropili krwią baranka odrzwia
swoich domów, czyją krwią je kropili? Krwią Chrystusa! Nie ma co się
przejmować, że to historycznie niemożliwe. Zatem starotestamentalny baranek to
figura prawdziwego Baranka, który ma nadejść.

IC: Jak więc wygląda relacja między Starym a Nowym Testamentem?

Można powiedzieć, że relacja kultu Starego i Nowego Testamentu jest w pewnym
sensie taka sama, jak relacja Nowego Testamentu do eschatologii. My,
chrześcijanie, też jesteśmy jeszcze w drodze. Proszę pamiętać, że nasz czas
obecny nie należy do veritas, ale do fazy imago. Sakramenty, które są
pośrednikami obecności Chrystusa, jednocześnie nam tę obecność zasłaniają. Te
znaki nie są do końca "przepuszczalne". Zasłona sakramentu zostanie
zniesiona dopiero w momencie powszechnego zmartwychwstania, nowego nieba i
ziemi nowej.

IC: Czyli wcześniejszy kult w pewnym momencie stał się zbędny i zastąpiono go
czymś nowym?

Meliton z Sardes (był to jeden z uczniów Jana, a więc judeochrześcijanin) mówi
tu o modelu, planie, który był potrzebny tylko do momentu wybudowania na jego
podstawie właściwego budynku, świątyni. Obaj cytowani, Ambroży i Meliton z
Sardes, pokazują nam ciągłość objawienia i wzajemne zawieranie się - jednego
w drugim - Starego i Nowego Przymierza.

IC: No właśnie, czy mamy tu do czynienia z zastępowaniem, czy z równorzędnością?

Gdybyśmy powiedzieli, że z równorzędnością, musielibyśmy zapytać: po co wobec
tego Syn Boży stał się człowiekiem?

JB: Od dwóch tysięcy lat żyjemy w czasie ikonicznym. Czy będzie tak aż do
skończenia świata?

W naszym czasie też mamy do czynienia z prawdą, mówimy nawet, że ją posiadamy,
gdy tymczasem to ona nas posiada. W tej samej sytuacji znajdowały się kulty
Starego Testamentu. Jednak jest to przestrzeń cienia - my zaś odbieramy
realną obecność Chrystusa, Jego realne działanie w obrazie. Raz jeszcze
zacytuję List do Hebrajczyków (10,1): Prawo posiadało "tylko cień przyszłych
dóbr, a nie sam obraz rzeczy".

JB: Święty Tomasz mówi: "pod zasłoną widzę Cię".

Z kolei popularne powiedzenie głosi, że Pan jest w Eucharystii obecny "pod
osłoną chleba i wina". Ta osłona nie będzie kiedyś potrzebna. I sakramenty
mają swój koniec. Cała liturgia, w takim sensie, jaką teraz znamy, ma swój
kres. W czasach eschatologicznych będzie wyglądała inaczej. Nie wiemy jak, ale
na pewno pełniej i bardziej prawdziwie. Będzie to kolejny krok naprzód w
historii zbawienia, tak samo jak przejście ze Starego do Nowego Testamentu.
Dlatego chrześcijanie wyznają powtórne przyjście Pana. Bóg nie powiedział
jeszcze ostatniego słowa w historii zbawienia.

JB: A czym liturgia nie jest? Z czym jest najczęściej mylona?

Z ceremoniałem. Liturgia to nie jest kościelny show-biznes. Z całą pewnością to
nie jest teatr jednego aktora, który się dokonuje przy asyście zgromadzenia.
We Włoszech istnieje cała choreografia ślubu (nigdy nie chciałem ich
błogosławić), są firmy, które się specjalizują w wystroju wnętrza kościoła,
przywożą meble, specjalne fotele, kwietniki, dywany, wszystko w zamówionych
odcieniach i kolorach. No i musi być koniecznie samochód retro.

JB: "Straszni mieszczanie"?

Coś w tym rodzaju. I wiem, że na pewno nie jest to liturgia. To jedynie jej
ceremonialna otoczka. Natomiast gdyby mój współbrat przyszedł do mnie o piątej
rano, prosząc, żebym go wyspowiadał, to wtedy, siedząc na łóżku w piżamie i
słuchając jego spowiedzi, wiedziałbym, że uczestniczę w sytuacji par excellence
liturgicznej. Liturgia wcale nie musi być utożsamiana ze wspaniałym rytuałem, z
showmanami w habitach i sutannach.

IC: W kontekście mówienia o liturgii napotykamy często pojęcia "ryt" albo
"rytuał", "ceremoniał", które również nie są do końca jasne. Czy
mógłby Ojciec je przybliżyć?

Słowa "ryt" używa się na kilka sposobów. Najczęstsze są dwa zakresy
użycia. Zasadniczo i przede wszystkim ryt jest pewnym sposobem wyrażenia wiary,
właściwym dla określonego Kościoła lokalnego. Odnosi się nie tylko do przepisów
liturgicznych, ale również do dyscypliny kościelnej, czyli prawa kanonicznego,
i do duchowej specyfiki danego Kościoła. Mówimy w ten sposób o rycie rzymskim,
bizantyjsko-słowiańskim, koptyjskim...
"Ryt" może też oznaczać to samo co "rytuał" czy "obrzęd":
określenie specyficznego liturgicznego działania, jak Msza lub inny sakrament,
czy też jakiejś części tego działania, takiej jak na przykład procesja wejścia,
rytuał ofiarowania darów, ryt pokuty we Mszy. I tu użyjemy tego słowa już nie w
szerokim znaczeniu mądrości dziedziczonej po Ojcach w wierze, szczególnego
sposobu patrzenia na Chrystusa i Ewangelię, który w danym miejscu i czasie się
ukształtował, tylko jako odpowiednik i synonim rytuału, pewnego sposobu
celebrowania. Decyduje więc kontekst użycia i dlatego jest to słowo trudne.
Dość często używamy zamiennie słów "ryt" i "rytuał"; nie są to
ostre pojęcia.
Łatwiej już z pojęciem "ceremoniał", które odnosi się do zewnętrznej
oprawy liturgicznego działania. Stąd też książkę, która zawiera wskazówki i
przepisy tego dotyczące, nazywamy ceremoniałem albo rytuałem.

JB: Bóg, "posługując się" odwieczną liturgią, działa w czasie, w sposób
zmienny?

Tu kłania się następne pojęcie - Boża ekonomia, czyli sposób postępowania
Pana Boga w Jego domu (oikos), na całym zamieszkanym przez człowieka terenie (
oikoumene), gdzie powoli ujawnia się plan Boży, który istniał od "założenia
świata" albo jeszcze wcześniej.
Na czym polega ekonomia? Mądry lekarz nie będzie połamanego pacjenta zabierał
ze sobą na Rysy, tylko najpierw zapakuje go w wózek inwalidzki i zabierze na
spacer po Krupówkach. Potem, jak kości się zrosną, pójdą może Ścieżką pod
Reglami, a w górne partie lekarz wyśle podopiecznego dopiero wtedy, gdy ten
wyzdrowieje. Ekonomia to ratowanie człowieka etapami, krok po kroku.

JB: Z punktu widzenia pacjenta sens takiej rehabilitacji jest czytelny. A nam
tu się każe ogarniać całą wieczność! Skąd właściwie wiadomo, że uczestniczymy w
tej samej Boskiej grze, w której uczestniczyli starotestamentalni Izraelici?

Samo Pismo o tym mówi, właśnie poprzez to, co nazwaliśmy typami. A przecież
typów używa Pan Jezus, stosuje je Paweł Apostoł, odwołuje się do nich autor
Listu do Hebrajczyków.

JB: Pojęcie wzorca sugeruje metaforę lustra, odbijającego rzeczywistość
doskonałą.

Nie użyłbym tej metafory. Odbicie nie zakłada wzajemnej relacji.

JB: Konstytucja o Liturgii II Soboru Watykańskiego mówi o tym, że "liturgia
ziemska daje nam niejako przedsmak uczestnictwa w liturgii niebiańskiej".
Jak to rozumieć?

Najpierw trzeba zrozumieć, co to jest liturgia niebiańska. Otóż jest to
wspominana przez nas ciągle liturgia źródła, wzbogacona, jeśli wolno tak
powiedzieć, o jeden istotny element. To relacja Ojca, Syna i Ducha, która ma
miejsce po Wniebowstąpieniu, kiedy to nagle w łonie Trójcy Przenajświętszej
znajduje się człowiek. Syn nie porzuca przecież swego człowieczeństwa, On je
bierze ze sobą. W tym właśnie sensie mówimy o liturgii niebiańskiej. Tu nie
chodzi o to, co czynią przed obliczem Pana aniołowie. Relacja ta - jak
wszystko w Trójcy Świętej - jest ekstatyczna, czyli wychylona na zewnątrz.
Zaprasza do uczestnictwa wszystkie byty rozumne i nierozumne. Czwarta Modlitwa
eucharystyczna ujmuje to w pięknym sformułowaniu, że Bóg powołał "wszystko
do istnienia, aby napełnić swoje stworzenia dobrami i wiele z nich uszczęśliwić
jasnością swej chwały". Owe "wiele z nich" - to są stworzenia
rozumne, aniołowie i ludzie. Reszta stworzenia wprowadzana jest do tej liturgii
przez człowieka. To on jest tym, który daje głos nierozumnemu stworzeniu -
że raz jeszcze posłużę się słowami tej samej modlitwy - wielbiącemu Boga
przez nasze usta.
I do takiej niebiańskiej liturgii jesteśmy zapraszani. Ten przedsmak oznacza
odpowiednie użycie materii, słowa, nadanie im innego wymiaru.

JB: Chrystus jawi się nam tu jako przyczółek przebóstwionego świata.

Tak, On jest pierwszym, w którym się to przebóstwienie zrealizowało, on jest
"pierworodnym spośród umarłych", jak mówi święty Paweł. On ma to już
"za sobą", my - jeszcze nie.

IC: Chrześcijański Wschód nieco inaczej rozkłada tu akcenty, mówiąc, że nasza
liturgia jest nie tylko przedsmakiem liturgii niebiańskiej, ale już
uczestnictwem w niej.

Ale przedsmak też jest już uczestnictwem - w nadziei, ale realnym. Dam
przykład: w niektórych wsiach na Podbeskidziu zaproszenie na ślub łączy się z
ofiarowaniem prezentu. Jest to weselny kołacz, który gospodarze przynoszą
zaproszonym gdzieś na tydzień przed dniem ślubu. W ten sposób już na jakiś czas
przed weselem można zakosztować jego radości.

IC: W zachodniej liturgii mówi się: "oczekujemy Twego przyjścia w
chwale", a we wschodniej wspomina się to przyjście jako coś, co już się dla
nas stało.

Jednak to, co mówiłem przed chwilą, było przytoczeniem poglądów Aleksandra
Schmemanna i Jeana Corbona, teologów reprezentujących Kościoły wschodnie. I w
formule wschodniej, i w zachodniej mamy do czynienia z tą samą prawdą,
głoszącą, że Bóg udziela się i objawia w sposób właściwy dla danego etapu
ekonomii zbawczej. Jeżeli jesteśmy na etapie imago, nie możemy mieć takiego
dostępu do veritas, jaki będziemy mieć w niebie, natomiast do prawdy mamy już
dostęp realny. Nie mamy pełnej komunii z Ciałem Chrystusa - takiej, jaką
będziemy mieli, gdy nasze ciało zmartwychwstanie, ale mamy ją całkiem realną
pod postaciami eucharystycznymi, w Kościele. Myślę, że nie ma tu większej
różnicy między nami a podejściem chrześcijańskiego Wschodu.

IC: Dla mnie słowa anafory świętego Jana Chryzostoma o powtórnym, chwalebnym
przyjściu Chrystusa jako o czymś, "co się dla nas stało", wskazują
jednak, że liturgia wyrywa nas z obecnego czasu. To świadectwo względności
czasu. W liturgii wkraczamy w rzeczywistość Boga, a On jest Panem czasu. Wydaje
mi się, że można tutaj mówić o innym rozłożeniu akcentów w podejściu wschodnim
i zachodnim.

Myślę, że tak. Chociażby moment zstąpienia Boskiej liturgii na ziemię -
chrześcijański Wschód go uwypukla, my nie. Zachód to przeoczył, ponieważ był
bardziej zajęty formułowaniem pewnych prawd, dotyczących dyscypliny
sakramentów.
Właściwe mówienie o liturgii zaczyna się zawsze od katabasis, zstępowania. To
jest fundament. Trzeba zacząć od Pana Boga, od tego, co On czyni, jak przez
całą historię przygotowuje ludzi do spotkania, które się dokonało w Chrystusie.
To jest pierwszy krok, natomiast celebracja jest szczególnym momentem, w którym
do liturgii dochodzimy, doświadczamy jej. Ten sam Bóg teraz zaprasza nas do
niej i przyciąga.

JB: "Bóg stał się człowiekiem, aby człowiek stał się Bogiem" -
zstępuje ku nam, w nas, abyśmy w Nim i ku Niemu wznieśli się w adoracji. I
tutaj pojęcia katabasis i anabasis (wznoszenie) kojarzą się z pojęciami źródła
i szczytu.

Katabasis to droga od źródła, wspinanie się na szczyt - to anabasis.

JB: Czy można to rozumowanie odwrócić?

Myślę, że nie. Źródło jest w Bogu, nie w człowieku.

JB: Nie chodzi mi o przestawianie biegunów, ale o to, że pierwotne katabasis
Boga musi się spotkać z anabasis zwróconego ku Niemu człowieka. Dopiero wtedy
możliwa jest droga ku szczytom. Czy można powiedzieć, że oba wymiary liturgii
przenikają się wzajemnie?

Oczywiście, że tak. Tutaj jest dobry moment, żeby powiedzieć o następnym
ukochanym przez Jeana Corbona terminie, o synergii, czyli współdziałaniu Boga i
człowieka. W różny sposób mówiono o tej rzeczywistości nie tylko na Wschodzie,
ale również na Zachodzie, choćby pod postacią słynnej Augustynowej formuły:
"Bóg stworzył cię bez ciebie, ale nie zbawi cię bez ciebie". Innymi
słowy, Bóg daje mi udział w sobie, nie tylko obdarzając mnie darami, ale też
zapraszając do wspólnego ich tworzenia. Proszę mi pozwolić posłużyć się
obrazem, którego używam, by wytłumaczyć to ludziom młodym: Pan Bóg to nie jest
ktoś, kto podsuwa nam pod nos ciasto i herbatę, mówiąc: "Zjedzcie, bo to
bardzo dobre, a ja was kocham", tylko raczej: "Chodźmy razem do kuchni,
upieczemy ciastka cynamonowe, są bardzo dobre do herbaty". Bóg dzieli się z
nami nie tylko tym, co ma, ale także tym, co czyni. Trzeba jedynie pamiętać, że
nie musi tego robić, czyni to dla mnie.

JB: Czym w Kościele jest tradycja?

Najkrócej mówiąc, to działanie Ducha Świętego, żywe, widzialne działanie przez
wieki, które prowadzi do prawdy i daje tę prawdę poznać. Tradycja w tym sensie,
o którym mówi konstytucja apostolska Dei Verbum, tradycja jako źródło
Objawienia, to jest po prostu działanie Ducha.
Bardzo mi się podoba definicja, którą podaje wydany przez wydawnictwo
"Kairos" katechizm prawosławny. Mówi się tam, że Tradycja to jest słowo
Boże, które za sprawą Ducha Świętego przenika do Apostołów i do Kościoła. A
przenikając coraz głębiej do świadomości Kościoła, to słowo jest przeżywane,
celebrowane, wyrażane w stylu życia, w gestach, w sposobie modlitwy, w pismach,
w sposobie myślenia i działania.
Dla mnie Tradycja nie jest czymś statycznym - to przede wszystkim żywy wpływ
Ducha Świętego, który działa i daje wzrost Kościołowi.

JB: Ale "Duch wieje, kędy chce" - może wejść w sytuacje zgoła
"nietradycyjne", natomiast w pojęciu Tradycji mieści się pewna ciągłość,
sukcesja, przekazywanie depozytu wartości.

No, nie przypuszczam, żeby Duch Święty tak nagle zaczął zmieniać zdanie. To
wbrew ekonomii Bożej. Bardziej się obawiam ludzkiej ciasnoty. Na całe
szczęście, jest obietnica Pana, że bramy piekielne Kościoła nie przemogą.
Znacznie prościej można powiedzieć, że Pan Bóg za bardzo kocha swój Kościół,
żeby go wydać na pastwę niegodnych pasterzy. Gdy patrzymy na Tradycję i na jej
moment ludzki, to zawsze trzeba pamiętać o nieomylnie skutecznym działaniu
Ducha Świętego, który posługuje się ludźmi. Tradycja jest jednak synergiczna.

JB: Co to znaczy?

Synergią jest spotkanie Bożego działania z ludzkim. Łacińskie trado znaczy
"przekazuję", traditio - "przekazywanie" z pokolenia na
pokolenie, stąd Tradycja w katolickim rozumieniu jest związana z sukcesją
apostolską. Można by dokonać tu rozróżnienia na Tradycję i tradycję, przez duże
i małe "t". Ta druga, to ludzki element, cała przestrzeń kultury, która
przyjmuje Objawienie i słowo Boże. Należy do niej większość zwyczajów
liturgicznych, chociaż nie wszystkie. Na przykład użycie kadzidła należy do
tradycji przez małe "t".

JB: Jak ma się Tradycja do liturgii?

Do celebracji liturgicznej, bo o tym mówimy. W jakiś sposób liturgia tę
Tradycję przekazuje, jest jej żywym nośnikiem, chociaż nigdy jej nie wyczerpie.
Tradycja jest czymś więcej niż konkretny ryt liturgiczny. Każdy ryt, ponieważ
jest też dziełem ludzkim, ogranicza tę Tradycję, zwraca większą uwagę na ten
czy inny element. Klasycznym przykładem jest wspólna wiara całego
ortodoksyjnego chrześcijaństwa w to, że Duch Święty działa w celebracji
eucharystycznej i jest sprawcą przemiany, przeistoczenia, jest sprawcą
konsekracji darów chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa. Ale zupełnie inaczej
podkreśla to Wschód, a inaczej Zachód. W liturgii łacińskiej aż do ostatniej
reformy soborowej nie było wyraźnej epiklezy, wzywania Ducha Świętego. Pokazuje
to, jak Tradycja zawiera się w liturgii - w różnych rytuałach będzie ona
różnie wyglądała.

JB: W tym porządku synergicznym, który Ojciec zarysował, "T" dane jest z
góry przez Ducha, a "t" pochodzi od nas.

W dużym uproszczeniu - tak.

IC: Skoro tak, to czy w liturgii też można przeprowadzić podobną analogię i
mówić o Liturgii oraz liturgii, przez duże i małe "l"?

Pewnie można, to jest kwestia umowy. Ale wolę mówić o liturgii źródła i
celebracji liturgii albo liturgii celebrowanej.

JB: Interesuje mnie moment wchodzenia, nakładania się Tradycji, jako działania
Ducha Świętego, na tradycję, jako prastarą ludzką potrzebę. Działanie Ducha
Świętego jest momentem w ekonomii zbawienia, natomiast człowiek zawsze ciążył
ku tradycji i być może to ciążenie legło u podstaw kultury.

Tradycja daje poczucie tożsamości. Jest bardzo ważnym punktem odniesienia
człowieka, aby nie zgubił się we wszechświecie. Mówi mi, kim jestem, skąd
pochodzę, do czego należę, daje mi poczucie sensu. Wskazuje na kierunek, do
którego zdążam. To poszukiwanie sensu i kierunku jest oczywiście sakralne,
ponieważ jest nakierowane na spotkanie z czymś, co przerasta doczesny porządek.

JB: Jest odpowiedzią człowieka na pierwotne zdumienie światem.

Ona jest przekazem ludzkiej odpowiedzi na to zdumienie. Rodzi pewne zachowania.
Tradycja w równej mierze dotyczy codziennego stołu, jak i stołu
eucharystycznego. Zawsze jest to sposób odniesienia się człowieka do
rzeczywistości, która go otacza, i jego reakcji na tę rzeczywistość przez
pokolenia.

JB: Co jest w Tradycji elementem stałym, a co zmiennym?

Pewne rzeczy znamy z Objawienia Bożego, jak choćby kwestię materii sakramentów,
w większości przypadków wprost i jednoznacznie ustanowionych przez Chrystusa.

JB: Niektórzy pytają: dlaczego konsekrujemy chleb w krajach Afryki i Azji -
może powinien to być na przykład ryż?

Fakt, że jest to chleb i wino, bardzo mocno podkreśla historyczność
chrześcijaństwa i konkretne zakorzenienie kulturowe. To odróżnia
chrześcijaństwo i opowiadanie chrześcijańskie od mitologii, w której nie ma
Sitz im Leben (umiejscowienia). Użycie chleba i wina zobowiązuje człowieka w
każdej kulturze do uznania faktu, że Bóg stał się człowiekiem w określonym
miejscu i czasie w historii oraz że przyjął określony ludzki sposób myślenia
wyrażający się w języku. To jest bardzo ważne dla przeżywania historyczności
chrześcijaństwa. Gdybyśmy mieli celebrować na plackach ryżowych, boję się, że
bardzo szybko zaczęlibyśmy celebrować nie dzieło Chrystusa, ale siebie samych i
naszą kulturę. W Poznaniu moglibyśmy to robić na pyrach i piwie "Lech"...

JB: Argument za plackiem ryżowym mówi, że znak musi być czytelny dla danej
kultury. A Chrystus jest obecny w każdym czasie i w każdym miejscu.

To prawda. Tylko że Eucharystia jest pamiątką, anamnezą, wspomnieniem
uobecniającym. Jest rzeczą bardzo istotną, co się pamięta - a pamięta się,
między innymi, konkretne wydarzenie Ostatniej Wieczerzy, która miała taką a nie
inną formę rytualną, a wraz z tym konkretne ziemskie zamieszkiwanie Pana, czas
i kulturę, którą zechciał przyjąć. To jest depozyt, którego Kościół się nie
wyrzeknie. Czytelność musi się odnosić także do tego wymiaru.

JB: A co sądzi Ojciec o przedstawieniach ciemnoskórego albo skośnookiego
Chrystusa?

To mi nie przeszkadza. To jest zupełnie inny porządek, widzę to tak, jak
indiańskie Madonny z sanktuariów Meksyku. Natomiast czym innym jest materia
sakramentów. Ten gest Chrystusa zobowiązuje ludzi wszystkich kultur i czasów do
uznania konkretnego momentu Wcielenia - nie jakiegoś mitycznego eposu, tylko
wydarzenia historycznego.

JB: Czy tradycja w Kościele nie padła ofiarą błędnego wykonywania reform
soborowych?

To, co krytycznie można powiedzieć o realizacji Soboru, czyli o pewnych
pryncypiach, które sobie założyła komisja mająca ujednolicić celebrację
liturgiczną, zebrać można z grubsza w dwóch punktach. Oba mieszczą się w nurcie
myślenia oświeceniowego. Pierwszy dotyczy dwóch kierunków postulowanych zmian:
powrotu do źródeł, do chrześcijańskiej starożytności i tego, co zwiemy
aggiornamento: wybiegania w kierunku zaspokojenia współczesnych potrzeb. Co
ciekawe, do rangi tekstów najbardziej istotnych urosły te datowane
najwcześniej: Didache i Tradycja apostolska. Didache, która jest w stosunku do
wielkiej tradycji Kościoła tekstem mimo wszystko nie najważniejszym, dosyć
marginalnym, bardzo specyficznym. O kontekście, w jakim stosowano nauki
Tradycji apostolskiej, wiemy bardzo mało, trudno powiedzieć, w jakim stopniu
realną rolę odgrywała ona w tamtejszym Kościele.

IC: To odwołanie do starożytności nie było chyba bez powodu?

Wszystkie reformy, także trydencka, miały na celu odnowienie ideału klarownej,
starożytnej prostoty. Pisał przecież o tym Pius V we wstępie do mszału i do
brewiarza, z tą samą intencją powrotu do dawnej świetności. We wstępie do
wzorcowego sakramentarza, który miał być przechowywany w Akwizgranie,
liturgiści karolińscy też tak pisali: ideałem jest liturgia Grzegorza
Wielkiego. I tu mamy do czynienia z czymś podobnym. Cała architektura
posoborowej liturgii miała bazować na tej "czystej liturgii rzymskiej",
która ponoć miała być sprawowana w V wieku w Rzymie. Taka sobrietas romana,
trzeźwość rzymska i specyficzny geniusz rytu rzymskiego, polegający na
powściągliwości, prostocie, oszczędności gestu i słowa. Jest to koncepcja dość
wydumana. Co gorsza, zapomniano o ogniwie pośrednim: architekci współczesnej
liturgii, na czele z arcybiskupem Annibale Bugninim, potraktowali po macoszemu
średniowiecze.
Druga sprawa to postulaty socjologiczne dotyczące rytuału. Tu przede wszystkim
prostota, zrozumiałość, wspólnota i właśnie czynne uczestnictwo. Właściwie
każdy z tych punktów domagałby się komentarza. Bo co znaczy prostota? Z
socjologicznego punktu widzenia prosty rytuał faktycznie przemawia mocniej (czy
zawsze tak jest, nie wiem), ale mam wrażenie, że realizatorzy posoborowych
aktów liturgicznych pomylili prostotę z ubóstwem środków liturgicznych, które
owocuje brakiem pietyzmu i czułości. Prostota nie oznacza, bym miał odprawiać
Eucharystię w glinianym kubku, że mam odprawiać w swetrze i w dżinsach,
prostota nie znaczy, że kościół ma być barakiem - o tym wszystkim już
mówiliśmy. To nie jest prostota, to jest prostactwo i brak szacunku. Tu chodzi
o szlachetną prostotę!

IC: A kolejne elementy?

Zrozumiałość to nie tylko kwestia przetłumaczenia na język nowożytny. Czy gdy
ludzie mówią, że Syn jest współistotny Ojcu, to rozumieją daleko więcej, niż
kiedy mówili, że jest consubstantialis Patri? Zrozumiałość wcale nie oznacza
takiego reformowania, które usprawiedliwiałoby ryt tak prosty, że nie
wymagający komentarza. Nie istnieje taki ryt, każdy wymaga komentarza,
wiedziano to już w III i IV wieku, a pewnie i wcześniej. Myślę, że
nieporozumieniem jest stosowanie czy postulowanie takiego rytuału, który byłby
sam przez się zrozumiały. Zawsze trzeba wytłumaczyć, dlaczego na Wigilię jest
obrus, świeczki i opłatek. To nie jest samo przez się zrozumiałe. Rytuał musi
być związany z mistagogią.
Następny moment: wspólnota, sam w sobie ważny i oczywisty. Nader często jednak
sprowadzany do postulatu zniesienia granic między duchowieństwem a świeckimi z
jednej strony, a z drugiej - sklerykalizowania świeckich.

JB: Czym ono się objawia?

Nakładaniem na nich posług związanych dotąd z urzędem duchownych, nawet wtedy,
gdy sami duchowni mogliby je spełniać. Chociażby wtedy, gdy świeccy rozdają
Komunię, a celebrans siedzi na krześle. Albo zapraszanie wszystkich do głośnej
recytacji kanonu. Wspólnota nie oznacza przecież, że wszyscy wszystko muszą
mówić. Warto sobie przypomnieć starą żydowską zasadę, która mówi, że ten, kto
wysłuchuje, jest jak ten, kto sam mówi. Wspólnota oznacza natomiast bogactwo
posług i bogactwo funkcji, które było szczególnie wyraźne jeszcze w
średniowiecznej liturgii.
O aktywnym uczestnictwie mówiliśmy już dużo. Ono jest czymś nie tylko
zewnętrznym, ale i wewnętrznym, i wcale nie oznacza rozumienia wszystkiego oraz
robienia wszystkiego. Czasami czynnym uczestnictwem jest cicha adoracja. A
przede wszystkim jest nim modlitwa i poddanie się temu działaniu, które czyni
Bóg. Same w sobie, postulaty reformy są oczywiście słuszne. Problem polega na
tym, jak je rozumiemy, i jak będziemy je realizować. Tutaj zawsze istnieć
będzie napięcie. Przecież nigdy nie da się do końca pogodzić postulatu powrotu
do źródeł i aggiornamento. Co więcej, w praktyce okazało się, że nad powrotem
do źródeł zwyciężył "duch czasów". Wystarczy spojrzeć na niemal całkowity
- poza nielicznymi środowiskami - zanik chorału gregoriańskiego, czy
przerażająco sporadyczne używanie przez celebransów tradycyjnej modlitwy
eucharystycznej Zachodu, jaką jest Kanon rzymski.

JB: Dlaczego zniknął chorał gregoriański i śpiew ludowy, który przecież jest
zalecany przez Sobór?

Chorał jest trudny, przez chorał trzeba się długo przebijać. Kultura muzyczna
upadła i chorału nie praktykuje się już od czasów przedsoborowych. Mojemu
pokoleniu trudno jest zrozumieć, dlaczego tak się stało, ja znam to tylko z
drugiej ręki.

JB: Pewne formy okazują się bezbronne wobec nowości. W tradycyjnych
społecznościach nie ma mechanizmów obrony dziedzictwa. Nikt na to nie wpadł.
Jak chronić tradycję, którą się oddychało jak powietrzem i która jest jak
powietrze ulotna? Tak było ze śpiewem ludowym: wystarczyło ciśnienie
cywilizacji, by zanikł.

A teraz Wolf Niklaus z Węgajt bierze lirę korbową i śpiewa stare dziadowskie
pieśni. Nie on jeden zresztą. Wiem, że takich ludzi jest więcej.

JB: A wieś się od nich odwraca. Zresztą... gdzie mamy dzisiaj prawdziwą wieś?

Poznański kościół świętego Wojciecha był pełen, gdy grały Węgajty, a aktorzy
musieli trzykrotnie bisować. Wieś tego nie rozumie, bo często jest już
wykorzeniona, choć jeszcze żyją ludzie starsi, pamiętający tamte śpiewy. Skoro
w Szypliszkach na Suwalszczyźnie ludzie śpiewają trzydzieści zwrotek
tradycyjnej pieśni, a my w Krakowie robimy to samo na zakończenie
parogodzinnego nabożeństwa wielkopiątkowego i nikt niemal nie wychodzi z
kościoła, to znaczy, że tradycja ciągle jeszcze ma moc przyciągania. Mam
nadzieję, że znudziły nam się już rzewne szansonetki, przepojone pragnieniem,
aby było miło i sympatycznie. Tym, co najbardziej szkodzi celebracji
liturgicznej, jest księżowska kokieteria, która sprawia, że trzeba być miłym i
przypodobać się, zrobić coś ciekawego, atrakcyjnego.

IC: U źródeł takiego myślenia leży przekonanie, że liturgia jest nudna,
niedostosowana do ludzkich potrzeb i trzeba ją jakoś uatrakcyjnić.

O tym, jakie skutki powoduje takie myślenie, możemy się przekonać choćby na
przykładzie Kościoła francuskiego, gdzie taki punkt widzenia wygonił ludzi z
kościołów i przysporzył wyznawców lefebrystom. Tam też, we Francji i
Szwajcarii, no i w Holandii aberracje liturgiczne widać najmocniej.

JB: Jak to jest z tą ekonomią działania Ducha Świętego? Na Soborze Duch Święty
zaznaczył swoją obecność, a potem jakby Go zabrakło... Czy wskazówki Soboru
wyprzedzały swój czas?

Po każdym soborze było coś takiego. Credo nicejskie weszło do powszechnego
użytku w Kościele dopiero po Konstantynopolu. Po Chalcedonie reakcje były
bardzo ostre, część Kościołów odeszła.

JB: Wszystko to pokazuje tylko, że przy najlepszych chęciach nie da się
zreformować Kościoła metodami administracyjnymi. Pozostaje nam mozolne
ucieranie się prawdy przez pokolenia.

Lubię słowo "ucieranie się", tak, pewne rzeczy muszą się właśnie utrzeć.
Głęboko wierzę, że Duch Święty działał na II Soborze Watykańskim i że w tych
dokumentach zawarta jest wiara katolicka. Wierzę też, że są one głęboką
inspiracją dla przyszłych pokoleń - nie widzę na razie potrzeby trzeciego
soboru watykańskiego. Ale oczywiście nie jestem zadowolony z tego, w jaki
sposób reforma została przeprowadzona. Natomiast fakt, że obecnie coraz więcej
ludzi dąży do odkrywania tradycyjnych form liturgicznych, uważam za działanie
Ducha Świętego. I bynajmniej nie myślę tu o tradycjonalistach, związanych z
potrydenckim Mszałem świętego Piusa V, tylko chociażby o tym, że ludziom chce
się śpiewać chorał gregoriański.

JB: Reforma dojrzewa razem z ludźmi?

Myślę, że tak. Tempo tej reformy nie uszanowało ludzkiej natury, która
potrzebuje czasu. Poza tym, chociaż uważam za bardzo pozytywne wprowadzenie
języka narodowego, nie widzę żadnego powodu, by teraz śpiewać "Panie, zmiłuj
się nad nami", jeśli przez wieki śpiewaliśmy Kyrie eleison. To jest
zubożenie greckiego tekstu, który jest więcej niż tylko wołaniem o miłosierdzie.
Kyrie przetłumaczone na język polski staje się już jednoznaczne, ma wymiar już
wyłącznie pokutny, tracąc ten chwalebny: przecież wołamy do Kyriosa, Pana
Zmartwychwstałego, do Zwycięzcy. Poza tym straciliśmy następny moment, który
nam przypominał, że liturgia nie zaczęła się dwadzieścia, trzydzieści lat temu.
Całe szczęście, że zostało nam jeszcze Amen, Alleluja i Hosanna, tego
reformatorzy nie ośmielili się wyciąć. Myślę, że zadecydowała tu wspominana już
kwestia rytmu.

IC: Przez siedemnaście wieków liturgia odbywała się po łacinie, ze wstawkami
greckimi. Teraz pozbyliśmy się lekką ręką zarówno greki, jak i łaciny.

Jest to przede wszystkim niezgodne z myślą samego Soboru. Jeden z tekstów
Konstytucji o Liturgii mówi wyraźnie, że wierni powinni umieć śpiewać po
łacinie części stałe Mszy Świętej dla nich przeznaczone, czyli Kyrie, Sanctus,
Agnus Dei, a także Pater noster, Gloria i Credo.
Jest jeszcze kwestia języka, jakiego używamy, gdy mówimy kazanie, oraz jakim
rozmawiamy z ludźmi. Ludzi od Kościoła nie odrzuca często taki czy inny rytuał,
tylko to, co ksiądz mówi na kazaniu. Z tym wiąże się konieczność mistagogii, o
czym już mówiliśmy, czyli konieczność tłumaczenia rytuałów, bo inaczej będą
ciągle niezrozumiałe. Widzę tę konieczność wyraźnie choćby po ilości listów,
jakie dostawałem po moich publikacjach na temat liturgii, czy to w
"Tygodniku Powszechnym", czy w "Liście". Takich publikacji
potwornie brak, a przecież jest wielu liturgistów świetnie wykształconych,
lepiej ode mnie, oni powinni o tym wszystkim pisać.

IC: Mam podobne wrażenia. Jeśli pisałem coś o liturgii lub angażowałem się w
jakieś spotkania na ten temat, spotykało się to zawsze z żywym odzewem. Jest to
więc temat ważny. Ale z drugiej strony, co widać na przykładzie opublikowanej w
"Więzi" ankiety "Dlaczego chodzę/nie chodzę do kościoła" - nawet
ludzie, dla których udział we Mszy świętej jest bardzo istotny, często nie
przykładają dużej wagi do przebiegu liturgii, uważając to za rzecz drugorzędną.

Jest też w tym pewien pozytyw: człowiekowi wierzącemu nie przeszkodzi nawet
abnegacja celebransa.

IC: Jeśli ludziom coś naprawdę przeszkadzało, to właśnie kazanie.

Musimy sobie zdawać sprawę z tego, że jesteśmy w Polsce w innym kontekście niż
reszta Europy, przynajmniej tej zachodniej. Mamy inne niż tamte kraje
doświadczenie liturgii posoborowej, myślę, że dużo lepsze. Mamy najczęściej do
czynienia nie z liturgią, która jest heretycka, heterodoksyjna, tylko z
liturgią, która jest byle jak odprawiana, bez pietyzmu, bez miłości.
Podstawowym problemem codziennym Kościoła polskiego jest bylejakość.

JB: Z tej bylejakości wynikają jednak poważne konsekwencje: zatracanie znaków,
które się czasem obracają przeciwko samym sobie. To jest w rezultacie coś
więcej niż bylejakość, nie nazwałbym tego herezją, ale...

Bo to nie jest herezja materialna...

JB: Ale jest to grzeszne zaniedbanie.

Tak, zgadzam się całkowicie. A wracając do kwestii wyważenia racji i braku
racji tradycjonalistów - myślę, że większość rzeczy już powiedzieliśmy.
Brakuje mi orientacji i wcale nie czuję, by przestawienie księdza przodem do
ludzi przyniosło jakąś wielką korzyść. Tradycjonaliści mają rację w odniesieniu
do chorału i do pewnej logiki wnętrza kościelnego, która została zerwana, w
odniesieniu do zaniedbania charakteru ofiarniczego Mszy świętej, w końcu, kiedy
narzekają na zmniejszenie ilości gestów we Mszy - zdecydowanie mają tutaj
rację. Sam wykonuję kilka gestów, jakich nie ma w Mszale Pawła VI. To drobne
gesty, na przykład układ ręki przy błogosławieństwie, znak krzyża trzema
palcami, jaki opisuje Innocenty III, czy głębokie pokłony. Dominikanie
przechowali kilka takich gestów, typowych dla naszej tradycji i włączyli je w
liturgię rzymską. Widać to szczególnie w liturgii godzin: naprzemienne
wstawanie i siadanie chórów, głęboki pokłon na "Chwała Ojcu", zwrot ku
wschodowi na "Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu" - to są wszystko
stare formy modlitwy. Myślę, że tradycjonaliści mają dużo racji, przypominając
o szacunku do Eucharystii, z czym jest bardzo różnie, i faktem jest, że
gdzieniegdzie go brakuje. Ale raczej nie w Polsce. Dużo racji mają również,
jeśli chodzi o łacinę. Jednak nie do końca - nie widzę powodów, by
całkowicie wracać do łaciny, szkoda tu kruszyć kopii. Natomiast widzę sens i
potrzebę, by uczyć ludzi gregoriańskich części stałych Mszy świętej, widzę sens
odprawiania Mszy po łacinie raz na jakiś czas, zwłaszcza w zgromadzeniach
międzynarodowych.

JB: I w duszpasterstwach środowiskowych, jeśli czują taką potrzebę.

Tak, oczywiście, i dzieje się to w wielu miejscach. Natomiast zdecydowanie nie
zgadzam się z potępieniem w czambuł całej reformy, ponieważ musiałbym w tym
momencie wyznać, że to nie Duch Święty działał na Soborze, tylko masoni.
Powiedzmy sobie szczerze: jeżeli tradycjonaliści mają rację, to Duch Święty
opuścił Kościół. Myślę, że nie mają racji, trzymając się kurczowo Trydentu,
dlatego że przeskakują nad całą patrystyką i dużym kawałkiem średniowiecza.

JB: I mitologizują Sobór Trydencki.

IC: Przecież większość z nich nie pamięta liturgii trydenckiej - uprawiają
więc swoisty archeologizm, tylko że bliższy nam czasowo.

Tradycjonaliści nie zdają sobie chyba sprawy z tego, ile zawdzięczają II
Soborowi Watykańskiemu. Mogą recytować głośno ministranturę, jako świeccy mają
tyle głosu, taką wolność wypowiadania swoich kościelnych poglądów, jakiej nie
mieli wcześniej - nikt by im na to nie pozwolił. Wszystko to zawdzięczają
właśnie reformie soborowej.
Generalnie mam wrażenie, że gdyby liturgia posoborowa była sprawowana z
pietyzmem i zgodnie z przepisami, to tradycjonalistów w Polsce by nie było albo
byliby zupełnie marginalną grupą.

IC: Rodzi się we mnie pytanie: czy my w ogóle zdajemy sobie sprawę, w jakim
momencie reformy jesteśmy? Dwadzieścia lat temu - a było to już dwadzieścia
lat po reformie - takie poglądy, jakie Ojciec głosi, byłyby nie do
pomyślenia. Taki ktoś byłby od razu uznany za integrystę i w ogóle bałby się
tak mówić. Teraz mamy wahnięcie w drugą stronę. Czy możemy powiedzieć, że na
tym zakończy się ten ruch, czy jeszcze pójdziemy w jakąś inną stronę?

Myślę, że musimy pójść jeszcze gdzieś indziej. Liturgia przyszłości nie będzie
ani liturgią trydencką, ani liturgią Pawła VI. Czeka nas próba nawiązania
zerwanych więzi z przeszłością. Wydaje mi się, że to, do czego już od lat
nawołuje kardynał Ratzinger, mówiąc o nowym ruchu liturgicznym albo o reformie
reformy, już istnieje. I jest to ruch oddolny. Jest przecież wielu ludzi,
którzy się nie podpiszą pod lefebryzmem, tym bardziej że wyrósł on ze sprzeciwu
nie tylko wobec liturgii, ale przede wszystkim wobec Deklaracji o wolności
religijnej i co za tym idzie - sprzeciwu wobec ekumenizmu. Ci ludzie po
prostu sprzeciwiają się miernocie liturgicznej w parafiach i pragną czegoś
więcej.

JB: Czym jest autentyczna celebracja?

Podczas Kapituły w Providence zaobserwowałem, że niektórzy moi bracia,
celebrując Mszę świętą, w gruncie rzeczy jej nie celebrowali, ale coś
manifestowali, coś udowadniali, pokazywali swoją ideologię. I pamiętam też
takich, którzy spokojnie, bez żadnych specjalnych udziwnień odprawiali zwykłą
Mszę, robiło to wrażenie. Sam się z tym spotkałem, że kiedy odprawiałem Mszę w
dniu polskim, na błogosławionego Czesława, to odprawiałem "normalnie",
zgodnie z zasadami rytu rzymskiego. Zaśpiewałem prefację i inne części,
powiedziałem w miarę krótkie, myślę, że pobożne kazanie. A potem pół Kapituły
przyszło do mnie z podziękowaniem, że nic nie manifestowałem, tylko
odprawiałem. Jeżeli ksiądz się modli, nawet gdy daleko mu do świętości, to
ludzie to widzą.

IC: Problemem jest Msza przymiotnikowa. Często spotykam się z takimi
określeniami, jak na przykład "Msza oazowa". Pamiętam, jak sam założyciel
oaz ksiądz Blachnicki się na to zżymał, mówiąc, że Msza jest tylko katolicka.

Dlatego najlepszym określeniem jest Msza święta. A po co jest Msza święta?
Ksiądz mówi: "Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę przyjął Bóg, Ojciec
wszechmogący", a lud odpowiada: "Niech Pan przyjmie ofiarę z rąk twoich
na cześć i chwałę swojego imienia" - to jest pierwsze, a zaraz potem:
"a także na pożytek nasz i całego Kościoła świętego". Mamy tu wszystko
dokładnie wyjaśnione. Msza jest na tyle "na pożytek nasz", ile wcześniej
jest na chwałę Bożego imienia. A jeśli się odwraca kolejność,
instrumentalizując ją dla jakichś celów, choćby najbardziej słusznych, to wtedy
zaczynamy się gubić.
  Tomasz Kwiecień: Błogosławione marnowanie. O Mszy świętej - 3

III Wezwanie i odpowiedź

JB: Czy można powiedzieć, że Pan Jezus i Apostołowie podczas Ostatniej
Wieczerzy uczestniczyli w liturgii? Albo inaczej - czy Jezus był celebransem
Mszy?

Myślę, że można się pokusić, by nazwać Ostatnią Wieczerzę pierwszą Mszą świętą,
mimo że tak bardzo różniła się zewnętrznie od tego, co mamy dziś w kościołach.
To, co w tym wydarzeniu istotne, to nie forma rytualna, tylko treść. Ten moment
starałem się podkreślić od początku naszej rozmowy, ponieważ formy rytualne są
bardzo różne i odmienne w różnych miejscach występowania chrześcijaństwa - a
ta forma, która miała miejsce podczas Ostatniej Wieczerzy, rzeczywiście nie
utrzymała się w późniejszym czasie. Natomiast na pewno możemy powiedzieć, że
Apostołowie czuli się związani tym, co czynił Pan Jezus podczas Ostatniej
Wieczerzy. Dlatego to kontynuowali.

JB: Apostołowie nie wiedzieli, w czym uczestniczą - jeszcze nie było Męki
Jezusa, nie było zmartwychwstania ani zesłania Ducha Świętego. Czy w takiej
sytuacji rzeczywiście można mówić o Mszy?

Myślę, że można, gdyż istotna tu jest nie świadomość Apostołów, lecz wola
Jezusa. I jeżeli On w ten czwartek realnie dał uczniom udział w tajemnicy swego
Krzyża, to bez względu na to, jaka była ich świadomość, Ostatnia Wieczerza
istotowo była tym samym, czym jest dzisiaj Msza.
Proszę zwrócić uwagę na podobieństwo. Dziś mówimy, że uczestniczymy w Ofierze
Krzyża - ze świadomością, że ona była dokonana raz na zawsze, że to
uczestnictwo wymaga przekroczenia czasu i dystansu, który nas dzieli w historii.

IC: W Eucharystii mówimy raczej o pamiątce...

Właśnie! Tylko że Eucharystia jest również pamiątką rzeczy przyszłych, tego co
historycznie dopiero nastąpi. Otrzymujemy w niej zadatek naszego
zmartwychwstania - jak mówi średniowieczna antyfona eucharystyczna: "O,
święta uczto, na której pożywamy Chrystusa, odnawiamy pamięć Jego Męki, dusze
napełniamy łaską i otrzymujemy zadatek przyszłej chwały". Pamiątka,
liturgiczne wspomnienie, które technicznie nazywamy anamnezą, działa nie tylko
"wstecz", ale i "w przód". (Mówię to w cudzysłowie, bo nie
chciałbym stwarzać wrażenia, że anamneza jest rodzajem chrześcijańskiego
wehikułu czasu, a z drugiej strony ubóstwo języka i kompletne zanurzenie
ludzkiego myślenia w kategoriach czasowych nie pozwala na zbyt wiele). To, co
stało się w Wielki Czwartek wieczorem, było również pamiątką tego, co się
dopiero stanie. Poprzez rytuał chleba i wina Apostołowie otrzymali udział w
tym, co miało się dopiero stać w Wielki Piątek: Pan Jezus mówi, że daje im
"Ciało... wydane" dopiero za kilka godzin, "Krew... wylaną"
nazajutrz.

JB: Czy w takim razie można wyciągnąć jakieś wnioski z faktu, że świadomość
uczestnictwa w uczcie wyprzedza świadomość uczestnictwa w ofierze?

Paschalna liturgia żydowska była wspominaniem nie tylko samego wyjścia z
Egiptu, ale także kilku innych ważnych wydarzeń, między innymi ofiary Abrahama.
To nie było tak, że uczestnikom tamtej Uczty w ogóle nie przychodził do głowy
jej aspekt ofiarniczy. Przecież w czasie wieczerzy paschalnej, w dniu zwanym
erec pesach spożywano baranka zabitego tegoż dnia w świątyni. Trudno w takim
liturgicznym kontekście nie widzieć tej uczty w perspektywie ofiary. Przecież
uczta i ofiara w tradycji starożytnej - nie tylko żydowskiej - były
elementami wzajemnie się dopełniającymi. W chronologii Janowej - a wiemy, że
jest odmienna od chronologii Mateusza, Marka i Łukasza - Ostatnia Wieczerza
odbywa się w przeddzień erec pesach. Nie ma tam więc baranka. Dlaczego? Bo jest
inny Baranek, Ten, którego zapowiadały wszystkie baranki świata. To zresztą
jest jeden z ukochanych wątków Janowej Ewangelii - opowiadanie o Baranku
Bożym, który zgładził grzech świata. Znowu jednak ważniejsze jest nie to, co
Apostołowie wtedy wiedzieli, ale to, jaka była wola Jezusa, co On wiedział i co
im - oraz nam - chciał przekazać.

JB: Czy o kimkolwiek można powiedzieć, że ma pełne zrozumienie tego, w czym
uczestniczy?

No właśnie... Jest jeszcze jedna kwestia. Gdybyśmy powiedzieli, że Ostatnia
Wieczerza nie była pierwszą Mszą, musielibyśmy bardzo się nagłowić, jak tu
odczytać całkiem jednoznaczne w tej kwestii teksty świętego Pawła w Pierwszym
Liście do Koryntian. Oczywiście, możemy pójść za teorią Lietzmanna, która
wytycza dwa źródła pierwotnej Eucharystii. Zgodnie z nią, mamy zrodzone z dwóch
wrażliwości tradycje. Pierwsza, tak zwana apostolska, akcentowała momenty
posiłków ze Zmartwychwstałym, druga, pochodząca od Pawła, który w tych
posiłkach oczywiście uczestniczyć nie mógł, podkreśla moment Ostatniej
Wieczerzy. Niemal wszystkie znane modlitwy eucharystyczne łączą obie tradycje,
obie wrażliwości. I słusznie, bo to nie Apostołowie i ich wrażliwość, tylko Pan
Jezus jest autorem Eucharystii.
Gdybyśmy powiedzieli, że Ostatnia Wieczerza nie była pierwszą Mszą -
mielibyśmy duży kłopot, żeby ustalić, kiedy w takim razie miała ona miejsce i
jaki jest w ogóle związek Mszy z Ostatnią Wieczerzą, z krzyżem, z całym
wydarzeniem paschalnym. I tak po prostu: jeżeli On wtedy dał im udział w tym
samym, co i nam dzisiaj, to jakie mamy podstawy wątpić? Dla mnie to jest prosta
konsekwencja wiary w prawdziwą obecność Chrystusa w eucharystycznym chlebie i
winie.

JB: Mówimy, że Kościół jest odwieczny.

Tak, Ojcowie Kościoła kochali tak mówić: jest odwieczny i jako taki starszy od
Synagogi.

JB: To i liturgia Kościoła jest odwieczna, czyli że odwieczna jest również Msza.

Tak, tylko że - jak już to podkreślałem w naszej rozmowie - liturgia jest
odwieczna nie w sensie odwieczności takiej czy innej celebracji, tylko w sensie
odwieczności treści. A ta ujawnia się stopniowo w ekonomii zbawienia, jest już
zawarta w figurach Starego Testamentu: w krwi Abla, w ofierze Abrahama, w
wydarzeniu paschalnym...
Trzeba tu mocno podkreślić znaczenie realizmu tych figur dla pierwotnego
Kościoła. To nie są tylko modele z kartonu, które można odstawić. Większość
elementów, z których się komponował rytuał chrześcijański, była wcześniejsza
- to jasne, że aby stworzyć taki rytuał, trzeba już wcześniej coś mieć.
Jednak nie wydaje mi się to istotne, istotna jest treść, a ona jest
zapowiedziana na długo przed samym wydarzeniem, do którego się odwołujemy. W
Kanonie rzymskim znajdujemy takie słowa: "... składamy Twojemu najwyższemu
majestatowi z otrzymanych od Ciebie darów ofiarę czystą, świętą i doskonałą,
Chleb święty życia wiecznego i Kielich wiekuistego zbawienia. Racz wejrzeć na
nie z miłością i łaskawie przyjąć, podobnie jak przyjąłeś dary swojego sługi,
sprawiedliwego Abla, i ofiarę naszego Patriarchy Abrahama oraz tę ofiarę, którą
Ci złożył najwyższy Twój kapłan Melchizedek, jako zapowiedź ofiary
doskonałej". Ta najbardziej czcigodna modlitwa eucharystyczna Kościoła
łacińskiego umieszcza na jednej linii ofiarę Chrystusa z ofiarami Starego
Przymierza.

JB: No właśnie, czym były tamte ofiary?

Figurą Mszy, zapowiedzią ofiary doskonałej. Zapowiedzią w sensie mocnym, czyli
- jak tłumaczyli Ojcowie - taką, która daje nam już jakiś udział w tym,
co będzie, a nie tylko mówi, że coś się wydarzy. W takim samym sensie nasza
dzisiejsza Eucharystia jest zapowiedzią ostatecznego zbawienia i czasów
eschatologicznych. "W nadziei już jesteśmy zbawieni" - mówi święty
Paweł i to nie znaczy: myślę, że będę zbawiony, tylko: przemiana człowieka,
która ma się w pełni dokonać w czasie eschatologicznym, już się we mnie
dokonuje, już teraz się we mnie zaczyna.
Jeśli mówimy o zapowiedzi ofiary doskonałej, chodzi nam oczywiście o Ofiarę
Jezusa Chrystusa. Ale trzeba pamiętać, że nie byłoby Ofiary Krzyżowej, gdyby
nie było dobrowolnego wydania się Syna Ojcu w posłuszeństwie. Wyraziło się to
podczas Ostatniej Wieczerzy i zaraz potem, podczas modlitwy w Ogrójcu. Święta
Katarzyna ze Sieny mówiła o tym: "Gwoździe nie utrzymałyby Go na krzyżu,
gdyby nie umieściła Go tam wcześniej miłość". Są też tradycje liturgiczne,
które mówiły o Wielkim Czwartku Męki Pańskiej.

IC: U niektórych teologów można spotkać się z opinią, że najistotniejsza ofiara
jest ofiarą Getsemani.

Jest w tym głęboka intuicja, ponieważ ofiara jest zasadniczo aktem duchowym. W
Ogrójcu dokonała się ofiara z posłuszeństwa, która potem dopełniła się w
fizycznym akcie. Ale ten akt zaczął się w dobrowolności, inaczej ta śmierć
byłaby jak każda inna: absurdalna, zła, gorsząca...

JB: U mnie w domu na kominku stoi reprodukcja piętnastowiecznego obrazu
Ukrzyżowanego Chrystusa Króla.

To bardzo stara tradycja, do XI-XII wieku praktycznie nie znano innych
podobizn Ukrzyżowanego. Był to albo Król, albo Zmartwychwstały. Obyczaj ten
odzwierciedla rzymska glosa do Psalmu 95,10: regnavit de ligno Deus (Oto Pan
królował z drzewa). Ten tekst cytuje, jako tekst biblijny, święty Leon Wielki
- a więc dawno już był w użyciu. W innym miejscu ten sam Leon nazywa krzyż
trybunałem - bo to miejsce sądu, jaki sprawuje Ukrzyżowany, jeszcze gdzie
indziej nazywa go berłem mocy, trofeum zwycięzcy, przyrównuje do labarum,
sztandaru cesarskiego. Dawna, dobra tradycja patrzyła na krzyż jako na syntezę
całego misterium zbawienia. Teraz na ogół widzimy tylko jeden jego aspekt -
wielkopiątkowy trud i męczarnię.

JB: Pora na zasadnicze pytanie. Co znaczy słowo "Msza"?

Jestem przywiązany do tej nazwy, chociaż był całkiem niedawno czas, że wszyscy
mówili "Eucharystia" i odmieniali tę nazwę przez wszystkie przypadki. Są
dwie teorie, mówiące o pochodzeniu nazwy "Msza". Pierwsza mówi po prostu:
missa pochodzi od missio, dimissio - rozesłanie, wskazuje na słowa kończące
liturgię: Ite, missa est - idźcie, zostaliście rozesłani. Chyba po raz
pierwszy użył tej nazwy w sensie eucharystycznym święty Leon w V wieku. Jest to
więc bardzo stara tradycja. Jest też druga teoria, mniej popularna, która mówi,
że słowo missa pochodzi od mensa, czyli stół, na którym się sprawuje
sakramentalną Eucharystię. Jednak większość liturgistów idzie za Josephem
Andreasem Jungmannem, który dokładnie przeanalizował zagadnienie i twierdzi, że
nazwa pochodzi od missio.
Jest to określenie do tego stopnia techniczne, że nie oddaje istoty sprawy. Ale
właśnie dlatego lubię tę nazwę. Nie przesądzając jej pochodzenia - czy to
będzie stół, czy rozesłanie - nie dotyka ona serca Eucharystii. Jednak
powiedzmy sobie szczerze: żadna nazwa tego serca nie dotyka. Jeżeli mówimy
eucharistia - mówimy o jednym aspekcie, jeżeli "ofiara" - o innym.
A "Msza" jest prostym technicznym słowem, którego można używać i
umieszczać w nim wszystkie znaczenia i treści. Jest słowem wygodnym z tego
samego względu, co słowo "liturgia". Z drugiej strony, odwołując się do
rozesłania, podkreśla prawdę, że liturgia, by była naprawdę chrześcijańska, nie
może się zamknąć w murach świątyni. Trzeba, by coś z niej wyszło na zewnątrz.

IC: Jest jeszcze wiele innych nazw. Na przykład "łamanie chleba".

Znane z Dziejów Apostolskich. Niesie w sobie konotacje braterskiej wspólnoty.
Msza jest więc jednocześnie stołem i rozesłaniem, jak również dziękczynieniem i
ofiarą, i wspólnotą braterską. Mamy także inne słowo pochodzenia greckiego:
synaksa, czyli zejście się, zgromadzenie. Występuje ono kilka razy we Wstępie
do Mszału rzymskiego: sacra synaxis. To sformułowanie podkreśla z kolei nie
tylko aspekt wspólnotowy celebracji, ale i jej "kościelność", czyli to,
że owa wspólnota ma swe źródło poza sobą: "Nie wyście mnie wybrali - i
można dodać: nie wybraliście też sami siebie nawzajem - ale Ja was
wybrałem". Ryt bizantyjski nazywa ją Boską (albo Świętą) Liturgią. Koptowie
używają greckiej nazwy hagiasmos, co znaczy "konsekracja, uświęcenie".
Kościoły syryjskie mają słowo, które od biedy można przetłumaczyć jako
"przybliżanie się, przystąpienie". Dawniej w rycie rzymskim - o wiele
częściej niż dziś - funkcjonowała nazwa Święta Ofiara. Każda nazwa odsłania
jakiś aspekt niezgłębionej tajemnicy, którą Kościół sprawuje z woli Pana.

JB: Kim jest celebrans?

To szafarz w działaniu. To ten, który działa w imię Chrystusa, który w pewien
sposób uosabia Go w zgromadzeniu. Należy mu się więc uroczyste wprowadzenie.
Oczywiście, staje się to kłopotliwe, jeśli celebrans jest osobą niegodną. Ale
już Ojcowie Kościoła uczyli, że nawet jeśli jest absolutnym draniem w życiu,
podczas Eucharystii jest równy aniołom. Trudno. Dlatego też zgromadzenie
wstaje, głównie by wyrazić szacunek dla celebransa, dla łaski Ducha Świętego,
która na nim, niegodnym, spoczywa.
Dopiero później pojawiają się tłumaczenia, które pokazują dynamikę: Izrael
prowadzony przez słup ognia (to świece), przez pustynię do Ziemi Obiecanej -
do prezbiterium. Ale trzeba sobie zdawać sprawę, że jest to symbolika idąca ex
post i nie sięgająca źródła.

JB: Co jest początkiem Mszy?

Procesja wejścia. Dzwonek oczywiście nie jest konieczny. Pojawił się na Mszy
chyba w późnym średniowieczu, służąc jako sygnalizator.

IC: Czy nie lepiej byłoby powiedzieć, że to nie tyle procesja jest pierwszym
elementem Mszy, ile zgromadzenie?

Tyle że zgromadzenie na ogół nie ma swojej formy rytualnej, jest po prostu
wejściem do kościoła. Rzadko się zdarza rytuał schodzenia się. Mają go na
przykład karmelitanki bose. Przed ich kaplicami w klauzurze jest jeszcze
przedsionek, w którym wiszą białe płaszcze chórowe, karmelitanki je wkładają i
uroczyście, w ciszy, równym krokiem wchodzą jednocześnie do kaplicy. Jest to
ewidentnie rytuał synaksy, zgromadzenia. Podobnie dzieje się tam, gdzie Msza
odbywa się po procesji do kościoła. Pod warunkiem, że ta procesja obejmuje
wszystkich. Nie zapominajmy jednak, że z chwilą rozpoczęcia procesji na wejście
zgromadzenie wstaje, przyjmując najstarszą w tradycji Kościoła postawę oranta,
i śpiewa. To jest ten moment, o który panu chodzi, bo śpiew jednoczy,
"wyraża jedność ludu Bożego", jak czytamy we wstępie do mszału. Te dwa
gesty rytualne dokonują się jednocześnie i w pewnej symfonii.

JB: Skąd się wzięła procesja?

Z rytuału świeckiego, rytuału bazyliki cesarskiej. Imperator, wraz ze świtą i
dostojnikami, wchodził do bazyliki, gdzie witali go zgromadzeni ludzie.
Towarzyszyło temu światło i często kadzidło (nie wnoszono go, Rzym znał stojące
kadzielnice). Obyczaj ten bardzo wcześnie przyjęto do rytuału kościelnego,
prawdopodobnie w tym samym czasie, w którym "ochrzczono" bazylikę. I -
jak zwykle - reinterpretowano go po chrześcijańsku. Teraz procesja oznaczać
miała przede wszystkim wejście celebransa.

JB: Czy to wejście jest także wejściem wspólnoty?

Procesjonalnie wchodzą ci, którzy służą najbliżej ołtarza, natomiast wspólnota
nie jest z tego wejścia wyłączona, gdyż ten, który jest żywą ikoną Chrystusa,
przechodzi przez jej środek, by zaraz potem powiedzieć: "Pan z wami".
Oznajmia w ten sposób wspólnocie, że ona też jest nosicielem obecności
Zmartwychwstałego.

IC: Tymczasem zazwyczaj celebrans i służba ołtarza wychodzą do ołtarza z
zakrystii.

Wtedy w ogóle nie ma procesji, jest tylko funkcjonalne wyjście do ołtarza. Jest
ono przewidziane w rytuale. Musimy jednak zdawać sobie sprawę, że opuszczając
procesję, rezygnujemy z bogatej symboliki na rzecz prostej, funkcjonalnej
czynności.

IC: Co oznacza jedno, a co drugie? I dlaczego jedno jest lepsze, a drugie
gorsze?

Nie wiem, czy jest lepsze i gorsze. Ja zawsze wolę procesję, bo jest elementem
uroczystym, natomiast wiadomo, że Eucharystię sprawuje się na różnych poziomach
uroczystości i każdy wyższy poziom zakłada bogatszą symbolikę, bogatsze
wyposażenie kościoła, bogatsze szaty, więcej uroczystych gestów. A jeśli
Eucharystia jest prosta, tych gestów jest mniej, co zresztą nie jest wymysłem
posoborowym, bo tak samo było przed Soborem, tak samo było w antycznym
chrześcijaństwie - zupełnie inaczej się odprawiało w kościele biskupim, a
zupełnie inaczej w wiosce.

JB: Ale jeśli kapłan w niedzielę wychodzi z zakrystii, to nie jest to brak
splendoru, tylko zaprzeczenie istoty, czyli przejścia przez zgromadzoną
wspólnotę.

Szkoda, że nie ma tej procesji w niedzielę, choć rozumiem, że nie ma jej w
dzień powszedni. Jednak w naszym kościele dominikańskim procesja odbywa się
codziennie na Mszy konwentualnej.

IC: Kiedy dawniej biskup przyjeżdżał do parafii, to ubierał się nie w
zakrystii, tylko z przedsionka szedł z procesją do ołtarza. Jest to bardzo
stary ryt. To świadczy, że nie procesja, ale zgromadzenie jest początkiem
liturgii. Biskup jakby z tego zgromadzenia wychodzi i idzie do ołtarza. Jest
jednym z nas, ale jednocześnie niejako wyłączony, idzie reprezentować Głowę
Kościoła.

Ten piękny rytuał nadal istnieje, często go widuję. Biskup na ogół ubiera się
gdzieś w pobliżu prezbiterium. Co ciekawe, nigdy nie widziałem w ten sposób
zachowującego się biskupa pomocniczego, natomiast często oglądałem w takiej
sytuacji ordynariusza, na przykład kardynała Macharskiego, któremu wielokrotnie
służyłem, pomagając mu ubierać się "na widoku ludzkim".

IC: Jeśli chodzi o wychodzenie z zakrystii, warto przypomnieć zdanie Paula de
Clercka, że jest ona najbardziej klerykalnym miejscem w kościele. Dla mnie
wyjście z zakrystii oznacza, że to nie zgromadzenie celebruje Eucharystię, ale
że ksiądz wychodzi celebrować dla ludu. Natomiast wyjście procesyjne jest
wskazaniem na zgromadzenie.

Tylko trzeba pamiętać, że wyjście procesyjne jest też wyjściem z zakrystii.

IC: Dlatego mówiłem o zwyczaju ubierania się biskupa w przedsionku.

Dla mnie jakoś nigdy nie było problemu, skąd procesja wychodzi. Nie wiązałbym
tego z klerykalizacją. Zresztą, co to jest klerykalizm? Dla mnie klerykalizm
najlepiej określił kardynał Lustiger podczas rekolekcji akademickich, które
głosił paręnaście lat temu w naszej krakowskiej bazylice. Mówił, że pierwszym
klerykałem była matka synów Zebedeusza, bo domagała się dla nich godności
świeckiej w zamian za służbę duchowną. Dla mnie zakrystia jest tak samo ważna
jak przedpokój, w którym pan Kowalski wkłada garnitur i poprawia krawat przed
wyjściem na niedzielną Mszę. Ważna jest sama procesja.

JB: Jednak czy nie powinniśmy zacząć budować kościoły z zakrystiami na
wysokości dzisiejszej kruchty?

Gdzieniegdzie to widziałem. Zazwyczaj to ogromnie niepraktyczne.

JB: Ważniejsze niż problem, skąd się wychodzi, jest chyba to, że ksiądz
przechodzi przez zgromadzenie. Bo prezbiter ma delegacje z obu stron: jest
figurą Chrystusa i jednocześnie reprezentantem zgromadzenia.

IC: I dlatego mam pretensje do tej zakrystii, bo wyjście z niej bez procesji
"kanonizuje" ją, kanonizuje miejsce techniczne.

Przyznam, że po raz pierwszy się z tym spotykam i trudno mi się z tym zgodzić.
Dla mnie ona nie jest w ogóle kanoniczna.
Myślę, że unikniemy nieporozumienia, jeżeli spojrzymy na całość obrzędów
wstępnych jako na ryty synaksy, czyli zwołania. Nie tylko procesja czy wejście,
ale całość tych obrzędów, poprzez ucałowanie ołtarza, akt pokuty, gloria, aż po
kolektę jest rytualnym opowiadaniem o Kościele, prawdziwym wejściem
zgromadzenia. Poprzez te początkowe ryty zgromadzenie rozpoznaje siebie właśnie
jako synaksę. I czy będzie procesja, czy nie, ryty wstępne wyrażą prawdę o
Kościele.
Choć procesji zawsze będzie mi brakować... Nie tylko tej na wejście. Tutaj
pozwolę sobie na dygresję. Myślę, że już nie potrafimy chodzić sakralnie. W
naszej dominikańskiej tradycji została jeszcze procesja wieczorna z chóru do
obrazu Matki Bożej, przy śpiewie antyfony Salve Regina, ale to już w Kościele
relikt. Procesja Bożego Ciała też ma niewiele wspólnego z prawdziwą procesją, w
której mierzy się krok, prostuje plecy. Jest to raczej spacer grupowy lekko
znudzonych ludzi, szurających nogami, rozmawiających pokątnie. To już nie jest
gest modlitewny. A szkoda. Wiele na tym tracimy. Myślę, że dla mojego pokolenia
zabójstwem procesji były okolicznościowe nabożeństwa, które parę razy do roku
odbywały się w klasztorze. Nazywaliśmy to złośliwie "spacerem
kapłańskim": gromada ojców i braci szła od ołtarza głównego do czterech
bocznych, by wrócić do tegoż ołtarza, śpiewając coś po drodze czy recytując
różaniec, a nieliczni obecni przyglądali się temu z ławek. Zaprzeczenie samej
idei procesji, choćby dlatego, że nie może ona wyjść z tego samego miejsca, do
którego się kieruje. Teraz to już przeszłość, ale nie mamy niczego procesyjnego
w zamian, oprócz naszego wieczornego Salve Regina i procesji rezurekcyjnej. To
też niedobrze.

JB: Przez tę "ideę procesji" dostrzegamy, że cała Msza jest wydarzeniem
dynamicznym.

Zdecydowanie tak, z jednym tylko zastrzeżeniem: zalecałbym ograniczenie
dowolności interpretacji w odczytywaniu znaczenia rytów. W średniowieczu bardzo
popularna była hermeneutyka alegoryczna Mszy. Jej mistrzem był Amalariusz z
Metzu (VIII wiek), który uprawiał ją z pewną klasą i erudycją. Ale ta metoda,
niestety, ma to do siebie, że potrafi uzasadnić wszystko wszystkim. Notabene w
komentarzu do Mszy świętej z pierwszej połowy XX stulecia, czyli w kilkanaście
wieków po Amalariuszu, można przeczytać, że przyjęcie Komunii przez kapłana
symbolizuje złożenie Pana Jezusa do nowego grobu... Aż by się chciało
złośliwie dodać: pobielanego. Dlatego dobrze jest znać historię danego rytu,
aby jego interpretacja była uczciwa.

JB: Nasza procesja dochodzi do ołtarza... Nie mówiliśmy jeszcze o świecach i
kadzidle.

Świece, od świecy paschalnej począwszy, to biblijne światło, które tak samo jak
wschód czy świt jest symbolem Chrystusa zmartwychwstałego, Światłości
prawdziwej. Kadzidło wróciło do łask w IV wieku, kiedy chrześcijaństwo stało
się wolne. Można go było używać w naturalny sposób, bo używało się go w
świątyni jerozolimskiej. Ma wieloznaczną symbolikę. Z jednej strony jest
znakiem modlitwy, tej wznoszącej się z dołu ku górze, i aluzją do psalmu, który
zresztą do tej pory pojawia się przy ofierze kadzielnej w Wieczerni
bizantyjskiej: "Niech moja modlitwa wzniesie się do Ciebie jak dym
kadzidła". Również w liturgii rzymskiej od tego psalmu zaczyna się pierwsze
nieszpory niedzieli pierwszego tygodnia.
Jest jeszcze inna symbolika kadzidła, symbolika oczyszczająca, bo kadzidło jest
związane z ogniem. Okadza się kapłana i zgromadzenie jako lud święty, ale
również jako tych, którzy potrzebują oczyszczenia. Natomiast czynność okadzania
sprzętów wyraża bardziej szacunek i kult Chrystusa, którego te przedmioty
oznaczają.
Trzecie znaczenie kadzidła to po prostu perfumy, wonny zapach jako ofiara
uwielbienia. My, chrześcijanie, jesteśmy przyjemną wonią dla Chrystusa. Trudno
nie mieć takich skojarzeń, skoro Kościół jest Oblubienicą i zachowuje się jak
kobieta, zakochana panna młoda, która chce pięknie wyglądać dla swojego
Ukochanego.

IC: Niestety, w tej chwili bardzo rzadko używa się kadzidła w liturgii.

To bardzo niedobrze. Ono i tak jest, w moim odczuciu, marginalnym elementem w
liturgii rzymskiej. Szkoda... Poza tym, na ogół oszczędności sprawiają, że
jest to bylejakie kadzidło.
Kto wie, czy nie jedną z najważniejszych bolączek przeciętnej polskiej parafii
jest kiepska jakość rzeczy używanych w liturgii. Jako rektor kościoła staram
się o dobre kadzidło, schludne szaty i obrusy, aby świece były z prawdziwego
wosku; przynajmniej świeca paschalna - taka jest, niestety, droższa. Ale
ostatecznie wolałbym, żeby na inne rzeczy nie było, byleby tylko używać do
kultu Bożego rzeczy w najlepszym gatunku. Jak się na przykład pójdzie w
Poznaniu do księdza proboszcza Marcina Węcławskiego (to brat Tomasza), można
tam zobaczyć najlepsze ornaty, najlepsze kadzidło, woskowe świece... i tanie
buty za siedemdziesiąt złotych. Ja to doskonale rozumiem i to mi imponuje. W
takim momencie po prostu widać, co jest ważne.
I następna rzecz co do kadzidlanej symboliki - proszę zwrócić uwagę, że
kadzidło używane jest przy liturgii pogrzebowej. Oczywiście po to, żeby
zasłonić fetor śmierci, rozkładającego się ciała. W tym kontekście kadzidło
jest jednym ze znaków zmartwychwstania. Jest tym samym, czym ubranie dla
człowieka. Ubranie jest zakryciem tych części ciała, które mogą zostać bardzo
łatwo uprzedmiotowione. A to zakrycie kieruje naszą uwagę ku temu, co jest w
nas najbardziej osobowe - na twarz i na ręce. Kadzidło zaś, zasłaniając
fetor śmierci, jakby mówi nam: to nie jest cała prawda o człowieku, jest
jeszcze coś więcej. W tym sensie kadzidło można zakwalifikować jako jeden z
symboli zmartwychwstania, tak samo jak wonny olejek, który używany jest w
liturgii bizantyjskiej na zakończenie Wieczerni.

JB: W starej tradycji jeden z Trzech Króli daje Jezusowi mirrę, jako znak grobu.

My to nadal śpiewamy na Objawienie Pańskie! Jest taka antyfona gregoriańska,
gdzie wymieniamy ofiarowane dary: aurum, sicut regi magno; thus, sicut Deo
vero; myrrham sepulturae eius (złoto wielkiemu królowi, kadzidło - Bogu
prawdziwemu, mirrę na Jego pogrzebanie). Te znaki są proroctwem Jego przyszłego
życia.

IC: Spotkałem się również z symboliką kadzidła jako znaku Ducha Świętego.

Myślę, że jest ono pochodną chrześcijańskiej egzegezy opowiadania o wyjściu z
Egiptu. Przypomnijmy sobie słup obłoku, towarzyszący Izraelitom. W tym
kontekście kadzidło na pewno oznacza obecność Bożą. Podobnie będzie
interpretował dym kadzielny święty German z Konstantynopola, żyjący w VIII
wieku komentator i klasyk liturgii bizantyjskiej. Mówi on, że dym symbolizuje
słodycz działania Ducha Świętego. Jednak aby ta interpretacja była czytelna,
kadzidło powinno pachnieć, a nie wydzielać gryzący dym z przesączonych
chemikaliami węgielków.

IC: Co okadza się na początku liturgii?

Okadza się księgę, to znaczy Słowo Boże, ale nie lekcjonarz, tylko księgę
Ewangelii. Najnowszy wstęp do mszału bardzo mocno to podkreśla. Tę księgę
Ewangelii wnosi diakon (a jeśli go nie ma - lektor) podniesioną do góry i
kładzie na ołtarzu. W ogóle początkowe okadzanie dotyczy trzech rzeczy:
ołtarza, Ewangelii i krzyża, a jeśli jest okres paschalny, to również paschału.
To są elementy, którym się oddaje cześć jako symbolom obecności Chrystusa i
Jego tajemnicy.
Mówiąc o procesji, zapomniałem powiedzieć o wnoszeniu krzyża. Trudno nie
dostrzec w tym aluzji do rzymskiej procesji, do sztandaru - i Ojcowie
"grali" na tym wątku bardzo chętnie. Święty Leon Wielki kochał takie
porównania, tym bardziej że jeszcze żyli ludzie, którzy ten rytuał cesarski
widzieli i znali.

JB: Teraz chyba już możemy wejść po stopniach. W Wieczerniku ich nie było. Nie
wiadomo zresztą również, czy był stół.

No, stół to był, wprost o tym mówią ewangeliści Łukasz i Jan. Za to inna niż
dziś była jego forma. Czasem był to prosty mały stolik na trzech nogach.
Jeszcze za świętego Augustyna diakoni wnosili do prezbiterium drewniany stół
ołtarzowy. Wyraźnie stąd widać, że ołtarz nie był stałym centrum
chrześcijańskiej przestrzeni sakralnej, centrum była kamienna katedra biskupia,
wokół której gromadził się Kościół. Ale już za czasów Augustyna stałe ołtarze
były w Rzymie. Kamienne pojawiły się zresztą w Syrii w III wieku. Najstarszy
opis bazyliki wczesnochrześcijańskiej autorstwa Euzebiusza z Cezarei mówi też o
wyraźnym oddzieleniu części prezbiterialnej od reszty, i to o oddzieleniu przez
kratę. Zauważmy, że dzieje się to jeszcze przed tym, jak cesarz Konstantyn
rozwinął skrzydła w reformowaniu kościelnych urządzeń.

JB: Po co wprowadzono stopnie?

Kiedy się zwiedza stare klasztory, przemawia do nas ta logika różnic wysokości:
najwyżej stoi ołtarz, najniżej kapitularz. Wiadomo, tam bracia wyznają swoje
grzechy, tam przyjmują pokutę i tam śpiewają przebłagalne De profundis -
"Z głębokości wołam do Ciebie, Panie". A kiedy idą do ołtarza i sprawują
Eucharystię, stoją najwyżej. Byłbym bardzo odległy od tego, by wysokość ołtarza
odczytywać w klerykalny sposób. Kapłan przy ołtarzu jest tym, który
reprezentuje cały Kościół przed Chrystusem i nie dla siebie się tam wdrapuje.
Stopnie pokazują raczej, że ołtarz jest - jak mówił Guardini - progiem
wieczności. Albo jeszcze inaczej: punktem przecięcia doczesności i wieczności,
a w tym sensie teologicznym centrum.
Stopnie nie są konieczne, ale nie zapominajmy, że stopień jest delikatniejszym
niż barierka sposobem zaznaczenia świętości miejsca.

JB: Skąd się wzięły barierki?

Pątniczka Egeria twierdzi, że wprowadzono je, aby tłum nie napierał. Ale jeśli
mamy wierzyć wcześniejszemu od niej Euzebiuszowi z Cezarei, to musimy przyjąć,
że bariera to także znak wyznaczający świętość miejsca. Euzebiusz mówi o
przestrzeni ołtarzowej: "święte świętych", czyli przyznaje mu tę wartość,
jaką miało najgłębsze sanktuarium w świątyni jerozolimskiej. Cała przestrzeń
bazyliki jest święta, gromadzi się w niej święty lud Boży. Natomiast
sanktuarium to przestrzeń najświętsza, w której dzieją się rzeczy przynależne
już do niebiańskiej liturgii. I tu pojawia się ikonostas, który jest
późniejszą, zresztą wieloznaczną pochodną tego oddzielenia. Ikonostas jest
również pewnym medium, pośrednikiem. Przecież nie patrzy się na ikonę, ale
przez nią. Bardzo mi brakuje ikonostasu czy różnych jego form w liturgii
łacińskiej.

IC: I mnie ikonostas nie daje poczucia oddzielenia, za to rażą mnie barierki,
balaski. Ikona wciąga nas w przestrzeń "świętego świętych", trudno
natomiast powiedzieć o balaskach, że "wciągają".

Mnie też one rażą, z tego samego powodu. Może dlatego są tak irytujące, że na
Zachodzie bardzo często akcja liturgiczna ogranicza się do samego prezbiterium.
Na Wschodzie nieustanne wychodzenie kapłana do nawy pomaga wiązać obie
przestrzenie. Z drugiej strony balaski stały się w baroku funkcjonalnym
elementem przy Komunii eucharystycznej.

JB: Czy miejsce "święte świętych" ma przerażać, napawać nas sakralnym
strachem przed przestąpieniem?

Myślę, że można tak powiedzieć, z jednym zastrzeżeniem. Nie tyle miejsce, co
czynność, którą mamy sprawować. I chodzi o bojaźń Bożą, nie o neurotyczny lęk.
Tutaj jest zresztą źródło apologii, czyli modlitw, które kapłan odmawia po
cichu w kilku momentach Mszy, gdy przystępuje do świętych czynności. On wchodzi
w tę przestrzeń, ale wchodzi, pomodliwszy się wcześniej. Jeżeli wkraczam w
przestrzeń sakralną, kiedy dokonuję czynności przekraczających moje zdolności,
moją świętość i czystość - potrzebuję specjalnej modlitwy. Cały ten
liturgiczny rodzaj literacki nazywa się apologią.

JB: Kogo i przed kim ta apologia "broni"?

Grzesznika przed bagatelizowaniem własnej grzeszności, gdy staje przed Świętym.
Kłamcę przed uwierzeniem we własne kłamstwa, gdy staje wobec Prawdy. Egoistę
przed zamknięciem serca, gdy ma sprawować tajemnice Miłości. Pyszałka przed
pokusą myślenia, że on tu jest najważniejszy. A przy tym ma nas otworzyć na
dar, który chrześcijańska tradycja nazywa parrhesia. To greckie słowo,
występujące w Liście do Tymoteusza (1 Tm 3,13), można przetłumaczyć jako
otwartość, ufność, śmiały i pokorny zarazem przystęp do Boga.

JB: Jesteśmy w momencie Mszy, w którym kapłan oddaje cześć ołtarzowi.

Robi to przez głęboki ukłon albo przyklęknięcie, jeśli na linii ołtarza jest
Najświętszy Sakrament.

JB: Czy te formy oddawania czci też mają przedchrześcijańskie korzenie?

Przyklęknięcie na jedno kolano jest tradycją germańską, a wcześniej stosowano
je w wojsku rzymskim. Padanie na kolana było jednak znane już wcześniej i
poświadczają to pisma Starego Testamentu. Oznacza ono - podobnie jak ukłon
- uznanie siebie za niższego niż ten, przed którym stoję. Nowy wstęp do
mszału dodaje, że przyklęknięcie jest gestem adoracji - tak jest też w
Starym Testamencie. Dobrze będzie przy okazji zauważyć, że niektórzy
reformatorzy liturgii pokusili się o przypisywanie pozycji klęczącej wymiaru
jedynie pokutnego i w konsekwencji - rugowanie jej z liturgii mszalnej. O
ile jest prawdą, że ta postawa przystoi pokutnikowi, o tyle jednak w samym
Piśmie mamy miejsca, gdzie ludzie klęczą nie ze względu na grzech, ale po to,
by podkreślić modlitwę błagalną albo adorację. Takich tekstów jest wiele i
dobrze jest o tym pamiętać, żeby nie posuwać się do niemądrych i zawężających
interpretacji.

IC: Co myśleć o sytuacji, kiedy jest pokłon do ołtarza i przyklęknięcie przed
tabernakulum całkowicie z innej strony: tyłem lub bokiem do ołtarza?

To niezgrabne. Mam wrażenie, że nowy wstęp do mszału troszeczkę te rzeczy
uporządkuje. Na przykład mówi wyraźnie o tym, że do ołtarza robi się ukłon, a
do tabernakulum zwraca się tylko na początku i na końcu Mszy świętej, jeżeli
znajduje się ono w przestrzeni prezbiterium. A jeśli go tam nie ma, w ogóle się
do niego nie zwraca.
Ołtarzowi nie należy się kult, lecz szacunek. Dlatego przyklęka się tylko przed
Najświętszym Sakramentem i przed krzyżem w Wielki Piątek, do liturgii Wigilii
Paschalnej włącznie. W pozostałych przypadkach stosujemy inklinację, czyli
głęboki ukłon. Przyklęknięcie ma wartość adoracji, uwielbienia, natomiast ukłon
jest formą skromniejszą.

JB: Potem celebrans podchodzi do ołtarza i całuje go.

Zawsze mnie to fascynowało: ksiądz, który całuje dechę albo kawał marmuru czy
granitu. To jest gest starszy od chrześcijaństwa, był znany właściwie wszędzie.
Jest gestem naturalnym - jeszcze do niedawna całowało się stół domowy, jako
miejsce jedności całej rodziny. Przesyłano pocałunek posągom bóstw - to było
naturalne w rzymskiej tradycji religijnej. Natomiast ołtarz chrześcijański jest
symbolem Chrystusa. Zwłaszcza gdy jest kamienny, przypomina nam o Tym, którego
Pismo nazwało kamieniem odrzuconym przez budujących, który stał się kamieniem
węgielnym (Ps 118,22). Ten tekst Pan Jezus stosuje do siebie i skrzętnie notują
to ewangeliści. W konsekwencji kamienny ołtarz odnosi nas do kamienia
odwalonego od grobu w dniu Zmartwychwstania. Dlatego kapłan całujący ołtarz
jest tym, który w imieniu zgromadzenia pozdrawia Chrystusa najbardziej intymnym
gestem ludzkiej przyjaźni.
 Jest jeszcze inna tradycja, związana z momentem, gdy ołtarz całuje biskup
celebrujący Mszę świętą. Ołtarz mianowicie bardzo wcześnie zaczął być również
miejscem, które zawiera w sobie relikwie świętych, najczęściej męczenników.
Jest to jedyny wyjątek ze starożytnej reguły, mówiącej, że na zwłokach ludzkich
nie wolno odprawiać, nie można sytuować ołtarza na zmarłym ciele. Uznano, że
święci męczennicy, a potem już wszyscy inni święci, to najdoskonalsze cząstki
Kościoła, ludzie ci upodobnili się do Chrystusa, przez swoje męczeństwo
złączyli się z Jego męką w sposób nie tylko sakramentalny i rytualny, ale
właśnie egzystencjalny i osobisty. Najstarsza tradycja chrześcijańska uważa
chrzest krwi za doskonalszy od chrztu z wody i z Ducha. Jeżeli więc biskup, sam
będący uosobieniem Chrystusa (pamiętajmy, że "ma" całość sakramentów
przez swoje święcenia i nosi na palcu pierścień - znak jego zaślubin z
Kościołem lokalnym; jest figurą Chrystusa znacznie bardziej niż prezbiter,
który ma tylko udział w kapłaństwie biskupim), całuje ołtarz, w którym są
relikwie męczennika, mamy tu symbol Chrystusa całującego Kościół -
Oblubienicę.

JB: A czy nie jest tak, że kamienna płyta jest tą, na której leżał martwy
Chrystus w grobie?

Z taką interpretacją się nie spotkałem. Natomiast bardzo często obrusy były
tłumaczone w tradycji chrześcijańskiej jako zawój Chrystusa, czyli całun
grobowy. Teodor z Mopsuestii (IV-V wiek) mówi na przykład o obrusie, który
nakłada się uroczyście przed celebracją Eucharystii na znak pogrzebu Pana.
Idźmy dalej. Po tych wszystkich gestach służba liturgiczna zajmuje swoje
miejsca, kapłan podchodzi do miejsca przewodniczenia... Tutaj następne
ubolewanie: w bardzo wielu kościołach w ogóle nie ma czegoś takiego. Kapłan
powinien mieć swoje miejsce przewodniczenia. Ambonka nie jest do tego, lecz do
głoszenia Słowa Bożego, do czytań, homilii i modlitwy wiernych. Natomiast
bardzo często jest również miejscem rozpoczęcia Mszy świętej, ogłoszeń
parafialnych i zakończenia. A tak naprawdę tym miejscem powinno być miejsce
przewodniczącego. Jest to miejsce teologiczne, rytualne, a nie po prostu
zwyczajne krzesło dla księdza. Wstęp do nowego mszału mówi, że miejsce
przewodniczenia - na równi z amboną, krzyżem procesyjnym, paramentami i
szatami liturgicznymi - należy przed użyciem pobłogosławić odpowiednim
rytem.

IC: Spotkałem się z ostrymi atakami tradycjonalistów na fakt istnienia tego
miejsca przewodniczenia.

Tradycjonaliści mogą to atakować, bo tak bardzo są związani z rytem Piusa V, że
wszystko, co jest poza tym rytem, jest niedobre. Ale to już jest problem
tradycjonalistów. Wiadomo przecież, że w starym rycie jedyne szczególne miejsce
to był tron biskupi, a każde inne krzesło było miejscem funkcjonalnym, na
którym ksiądz siadał tylko wtedy, kiedy były nieszpory. W czasie Mszy świętej
nigdy tego nie robił, cały czas stał, wszystko musiał czytać.

JB: Tak czy inaczej, doprowadziliśmy już księdza do prezbiterium. Co dalej?

Słowa, które padają z ust kapłana podczas liturgii, są wezwaniem Trójcy z
jednoczesnym znakiem krzyża, który wykonują wszyscy zgromadzeni. To najprostsza
i najstarsza chyba modlitwa, pełna symboliki, bo sam znak krzyża był
interpretowany na różne sposoby - i w kontekście symboliki kosmicznej, i
historiozbawczej.
Do XIII wieku chrześcijanie zachodni robili ten znak zasadniczo tak samo jak
ich wschodni bracia, czyli dotykali najpierw prawego, potem lewego ramienia.
Innocenty III wyjaśnia symbolikę tej zmiany w sposób bardzo oryginalny: otóż
znak krzyża, to opowiedziana w maksymalnym skrócie historia zbawienia! Papież
mówi, że czyni się go od góry do dołu, ponieważ Chrystus zstąpił z nieba na
ziemię, a potem z prawej strony do lewej, ponieważ przyszedł od Żydów do pogan.
Jednak już wtedy to się zmieniało, ponieważ dalej czytamy u Innocentego, że
większość chrześcijan robi ten znak od lewej do prawej, a to dlatego, że mamy,
tak jak Chrystus, przejść od nędzy do chwały, od śmierci do życia.

IC: Cały czas mamy symbolikę lewej - niedobrej i prawej - dobrej strony.

Tak, i o ile pierwsza interpretacja Innocentego - od prawej do lewej -
bardzo mocno wskazuje na święto Objawienia Pańskiego i na całą tajemnicę
Objawienia i Wcielenia, o tyle druga wskazuje na tajemnicę paschalną. I ta
druga interpretacja przeważyła na Zachodzie. Innocenty mówi jeszcze o ułożeniu
palców. Trzema palcami "wyciska się" na sobie ten znak krzyża i
oczywiście oznacza to Trójcę. Później na Zachodzie również te trzy palce
znikły. A w tej chwili większość ludzi robi znak krzyża całą ręką i próbuje się
to czasem uzasadniać symbolem pięciu ran Chrystusa, choć z taką interpretacją
nie spotkałem się w żadnym starym źródle pisanym. Ja wolę znak trzech palców,
który był stosowany wcześniej, jest prostszy i lepiej uzasadniony teologicznie.
Mały znak krzyża, czyniony kciukiem na różnych częściach ciała, to bardzo stara
tradycja, jeszcze apostolska. Są świadectwa, które wyraźnie pokazują, że ten
znak jest najprostszym egzorcyzmem: opasując niejako swoje człowieczeństwo
znakiem Chrystusa, wpisuję Go w moje ciało. Myślę, że warto w tym kierunku
pomyśleć, kiedy się znak krzyża czyni.

JB: Wschód kończy to ześrodkowanie całej historii zbawienia gestem dotknięcia
serca.

Ale i na Zachodzie też często się to robi. To jest przecież taki naturalny
gest... My w nowicjacie przejęliśmy go od starszych ojców.

JB: Od kiedy chrześcijanie czynią znak krzyża? I od kiedy oznacza on początek,
inicjację uczestnictwa we Mszy świętej?

Na pewno jest to tradycja przedkonstantyńska. Na temat kreślenia na sobie
małego znaku krzyża mamy duży tekst w Tradycji apostolskiej. Jest to bardzo
niejednorodny dokument, ale wydaje mi się, że fragment o krzyżu pochodzi z jego
starszej części, czyli z III wieku. Natomiast wspólne robienie znaku krzyża
wraz z wezwaniem Trójcy jest obyczajem nowym. Przedsoborowy mszał nie miał
takiego rozpoczęcia Eucharystii, znak krzyża czynił na początku sam kapłan.
Idźmy dalej. Kiedy kapłan jest już przy miejscu przewodniczenia, zwraca się w
stronę ludu i słowem opowiada to, co zostało wyrażone gestami. Nie tyle
pozdrawia zgromadzenie, co oznajmia mu obecność Bożą - dlatego formuła
"Pan z wami" wydaje mi się najlepsza. Chodzi tu o przekazanie słowem
informacji, że oto zgromadzony Lud Boży jest nosicielem obecności Chrystusa
zmartwychwstałego. W Konstytucji o Liturgii II Soboru Watykańskiego (punkt 7)
jest mowa o tym, jak Chrystus uobecnia się w zgromadzeniu liturgicznym, w
celebrującym kapłanie, a także w zebranym ludzie.

JB: A dlaczego ludzie odpowiadają "I z duchem twoim", a nie "I z
tobą"?

"Z duchem twoim" jest wyrażeniem idiomatycznym, znaczy po prostu "i z
tobą". Idiomów, jak wiadomo, nie tłumaczy się, ale w tym wypadku
przetłumaczono go dosłownie na grekę i na łacinę z języka hebrajskiego. Sens
tego najlepiej pokazuje Jan Chryzostom w swoim Kazaniu na Zesłanie Ducha
Świętego, mówiąc, że - zacytuję - "gdyby nie było Ducha Świętego, nie
byłoby w Kościele pasterzy i nauczycieli, bo i tych ustanawia Duch Święty.
Widzisz, że i to dzieje się przez Ducha. Jak mówi Paweł: "nad trzodą Duch
Święty ustanowił was pasterzami, biskupami" (Dz 20,28)". Dalej mówi do
wiernych o ich biskupie: "Gdyby Duch Święty nie był w waszym wspólnym Ojcu i
Nauczycielu, który przed chwilą wstąpił na ten święty tron i udzielił wam
wszystkim pokoju, nie zawołalibyście razem: i z duchem twoim. A tak mu
odpowiadajcie nie tylko wtedy, gdy wstępuje na tron, przemawia do was i za was
się modli, lecz także gdy stoi przy świętym ołtarzu, aby złożyć ową straszliwą
ofiarę. Wtajemniczeni wiedzą, co mówię. Dotyka Tego, który na ołtarzu spoczywa,
i nie wcześniej aż wam użyczył łaski Pana i odpowiedzieliście: i z duchem
twoim. Przez tę odpowiedź wspominacie, iż ten, który stoi przy ołtarzu, nic nie
czyni. I że dary, które tu leżą, nie są zasługą człowieka, lecz łaska Ducha
Świętego jest obecna i schodząc na wszystkich, dokonuje tej tajemniczej ofiary.
Widzimy tylko człowieka, ale przez niego działa Bóg. Patrząc więc na naturę
Tego, którego masz przed oczyma, myśl o niewidzialnej łasce".

JB: Ja mam swoje własne uzasadnienie - słyszymy rytm: Dominus vobiscum -
et cum spiritu tuo . A rytm nie może kłamać. W polszczyźnie też to działa:
"Pan z wami - i z duchem twoim".

W rycie łacińskim prezbiter mówi: "Pan z wami", a biskup: "Pokój
wam". Słowa "Pan z wami" pojawiają się w rycie rzymskim w czterech
momentach Mszy: na rozpoczęcie, przed Ewangelią, przed modlitwą eucharystyczną
i przed błogosławieństwem. W przedsoborowym rycie łacińskim Dominus vobiscum
było nie na rozpoczęcie, ale przed samą kolektą.
A teraz wyobraźmy sobie przeciętną parafię, w której ksiądz zna ludzi, a oni
znają księdza. I ksiądz ludziom mówi: kiedy was widzę, widzę Pana; a oni mówią
księdzu: kiedy my ciebie widzimy, widzimy Zmartwychwstałego. Taka "wymiana
komplementów" jest możliwa tylko w wierze, bo na co dzień jedni i drudzy
znakomicie znają swoje wady. To właśnie jest moment, w którym wszyscy mogą
stwierdzić: kiedy Pan zbiera nas na liturgii takimi, jakimi jesteśmy, wtedy
czyni nas, grzeszników, uczestnikami czegoś zupełnie wyjątkowego.
Zawsze mówię "Pan z wami" i nigdy nie używam innego pozdrowienia. Ono
jest dla mnie najpiękniejsze. Przecież mówię ludziom to samo, co powiedział
Anioł do Maryi: Pan z Tobą. Widzę ciebie, widzę Pana. I ten dwuznaczny moment
braku czasownika, jednocześnie "jest" i "niech będzie"!

IC: Jednak u świętego Pawła w Liście do Koryntian "niech będzie z wami"
jest w formie postulatywnej - jakby to miało dopiero się spełnić, jakbyśmy
dopiero mieli się starać, by On był z nami.

Wstęp do mszału mówi o tym w dwóch miejscach. W pierwszym mówi: kapłan
oznajmia, a w drugim: kapłan pozdrawia. Problem polega na tym, że w momencie, w
którym używamy formuły optatywnej "niech będzie", w naturalny sposób mamy
kłopoty, żeby ją określić jako oznajmującą. Rozumiem intencje reformatorów,
którzy chcieli "ubiblijnić" te pozdrowienia i wzięli przepiękne teksty ze
świętego Pawła. Nie zauważyli chyba tylko, że te formuły mieszczą się zazwyczaj
nie na początku, ale w zakończeniu listu, nie pasują zatem do momentu
rozpoczęcia celebracji. Tymczasem proste Dominus vobiscum cechuje surowość, a
jednocześnie dwuznaczność, która jest bezcenna w liturgii. Ta rzeczywistość
jest wielopłaszczyznowa, nie rządzi się logiką matematyczną, tylko logiką
ludzkich emocji.

IC: Mnie osobiście bardzo się te biblijne formuły podobają, ale mam świadomość,
że może być problem z ich rozumieniem. Forma postulatywna sugeruje inną
teologię zgromadzenia. Natomiast formuła "Pan z wami" bliższa jest
rozpoczęciu liturgii bizantyjskiej "Błogosławione Królestwo Ojca i Syna i
Ducha Świętego". Celebrans oznajmia na początku, że oto jesteśmy już w
Królestwie.

Jest taki moment, który czasami księża źle wykorzystują - wprowadzenie,
podanie intencji mszalnej, informacja o świętych dnia. Tu nie należy się
rozgadywać. Kongregacja Kultu Bożego zauważyła, że to wprowadzenie przeradza
się czasami w "pierwszą homilię" i w aktualnym wstępie do mszału
zaznaczono bardzo wyraźnie, że kapłan ma to zrobić brevissimis verbis, czyli
jak najkrócej! Ja, jeżeli tylko nie muszę, nie robię tego wcale. U nas - i w
Krakowie, i w Poznaniu - intencje Mszy konwentualnej są czytane przed jej
rozpoczęciem, mam więc zupełną swobodę po "Pan z wami" przejść od razu do
aktu pokuty. Chyba że jest wspomnienie jakiegoś świętego, wtedy w Poznaniu
występuje brat nowicjusz i czyta krótką notkę o danym świętym.

JB: Antyfonalny układ wezwania i odpowiedzi: "Pan z wami - i z duchem
Twoim" zakłada, że przynajmniej na początku wczesnochrześcijańskiej Mszy
prezbiter i zgromadzenie zwróceni byli do siebie twarzami. Również podczas
Ostatniej Wieczerzy wszyscy byli zwróceni ku sobie, siedząc "w podkowę".

Ta antyfonalność czy responsoryjność wcale nie musi oznaczać stania czy
siedzenia naprzeciwko siebie przez cały czas Mszy. W starym rytuale ksiądz też
się odwracał w pewnych momentach ku zgromadzeniu. Układ "naprzeciwko
siebie", ustalił się dopiero po II Soborze Watykańskim. Natomiast
wcześniejsze świadectwa nie dają nam właściwie żadnej pewności, by powiedzieć
autorytatywnie, że w okresie przedkonstantyńskim sprawowano Eucharystię tak czy
inaczej - w stronę ludu, czy w stronę ołtarza. Wydaje mi się, że raczej
wszyscy byli zwróceni w jednym kierunku, a przewodniczący stał tak, jak
pokazuje to tradycyjna ikona Ostatniej Wieczerzy. Weźmy pod uwagę, że
najwcześniejszą tradycją był obyczaj wspólnego zwracania się w tym samym
kierunku, ku wschodowi. Stół ołtarzowy stał zatem po wschodniej stronie
świątyni, kapłan celebrujący zaś, razem z ludem, stał naprzeciw wschodu, po tej
samej stronie.

JB: Tymczasem wiele wspólnot chrześcijańskich, także katolików, optuje za
celebrowaniem Eucharystii "w kręgu" albo "w podkowie", z
uzasadnieniem, że jest to sposób modlitwy pierwszych chrześcijan.

Polemizowałbym z tym sposobem celebracji, który z natury rzeczy trochę zamyka
wspólnotę w celebrowaniu samej siebie. Centrum Eucharystii zawsze był ołtarz,
praktycznie odkąd przestał być ruchomym trójnożnym stolikiem, wnoszonym na
celebrację. Poza tym Eucharystia ze swej natury nie może być skierowana do
wewnątrz. My nie stanowimy jej centrum. Orientacja celebracji, ustawienie
ołtarza po wschodniej stronie i wszystkich uczestników liturgii po jednej i tej
samej stronie pokazują, że Msza się nie kończy w murach kościoła, że je
przenika, zdążając ku Wschodowi, który jest znakiem Chrystusa i jego przyjścia
w chwale. Ołtarz staje się wtedy centrum teologicznym, punktem spotkania
Kościoła zbawionych i walczących o zbawienie, świata odnowionego w Chrystusie i
tego, który się nadal odnawia i oczekuje wybawienia.

IC: Mam wrażenie, że dla wielu ludzi nie ołtarz jest centralnym miejscem, lecz
tabernakulum.

To wynik oddziaływania baroku, Trydentu i w ogóle tendencji obecnej w Kościele
łacińskim od początku drugiego tysiąclecia. Ale to trochę inny problem.
Natomiast jeśli chodzi o ołtarz - jest on centralnym miejscem, ale
niekoniecznie centrum geometrycznym. Nie trzeba go koniecznie ustawiać w
środku. Takiej centralnej orientacji nie było nawet w rotundach, gdzie aż by
się prosiło, żeby ołtarz dać w środku - tymczasem on zawsze był przy
wschodniej ścianie.

JB: Odpowiednikiem miejsca środka w świątyniach orientowanych jest skrzyżowanie
nawy z transeptem - ale i tam ołtarzy nie stawiano.

IC: Jeśli jednak odniesiemy się do Eucharystii pierwszych chrześcijan -
sprawowane one były "po domach" (Dz 2,46). Tam gromadzono się przy stole,
chyba więc wszyscy nie mogli zwracać się w jednym kierunku?

Nie myślmy o stole w taki sposób, jakbyśmy widzieli go teraz. To byłby
anachronizm. Starożytni przywiązywali wagę do stron świata w naturalny sposób.
Ucztowanie z biesiadnikami siedzącymi obok siebie, ze skierowaniem w jedną
stronę, było czymś zwyczajnym, bardziej niż siedzenie naprzeciw siebie.
Pamiętajmy też o momencie, w którym ten stół przestał być stołem wspólnego
posiłku, a stał się stołem eucharystycznym. Z pewnością moment ten odegrał
decydującą rolę w myśleniu o "wektorze" sprawowanego nabożeństwa.
Eucharystia jest modlitwą par excellence, a modlitwę pierwsi chrześcijanie
sprawowali zwróceni ku wschodowi. Trudno oczekiwać, by unikali tego w
najczcigodniejszym akcie modlitewnym.
I ostatnia sprawa. W naszym kościele zupełnie inaczej odprawia się, gdy jest
Msza konwentualna i wielu braci w prezbiterium, niż w dzień powszedni, gdy
celebruje tylko ksiądz proboszcz. Są to zupełnie różne sytuacje. Bardzo wielu
ludzi w Poznaniu mówi mi, że kocha naszą Mszę konwentualną. Dzisiaj wszedłem do
kościoła od krużganków i zobaczyłem, jaka śliczna jest świątynia wypełniona
ludźmi, z prezbiterium, które nie jest puste. Wtedy wszystko zaczyna mieć swoją
logikę. W takich sytuacjach pełnienie celebry "twarzą do ludu" nie razi
mnie estetycznie, choć teologicznie cały czas mam wątpliwości.

JB: Jak wygląda następny akt liturgicznej akcji?

Do tej pory ryty wstępne podkreślały tajemnicę świętego Kościoła, który wnosi
Chrystusową obecność, a w tej chwili jakby wymaga dopełnienia. Teraz kapłan
dokonuje wprowadzenia do aktu pokuty. Może się posłużyć jedną z formuł, które
są w mszale, ale nie musi, może też to zrobić własnymi słowami. Lepiej jednak,
żeby się zastanowił, czy warto. To odnosi się zresztą do wszystkich momentów,
kiedy można coś powiedzieć własnymi słowami. Zazwyczaj te samoróbki są gorsze
od tekstu oficjalnego. Jeśli więc nie istnieją poważne przyczyny, lepiej użyć
formuł wziętych z mszału. A poważna przyczyna to nie moja osobista potrzeba
ujawnienia weny twórczej, ale dobro ludu Bożego.
Po krótkiej chwili milczenia - co podkreśla nowy mszał - rozpoczyna się
spowiedź powszechna czy inna formuła aktu pokuty. Ta, której najczęściej
używamy, czyli Confiteor ("Spowiadam się Bogu Wszechmogącemu..."), jest
najmłodsza, pochodzi z początku XI wieku i wywodzi się ze środowisk
monastycznych.

JB: Ale tam jest "Spowiadam się [...] wam, bracia i siostry" - nie
bardzo to pasuje do środowisk monastycznych.

To jest dodane, po łacinie wyraźnie było tylko vobis fratres.

IC: Mam zastrzeżenie do tłumaczenia Confiteor - po łacinie mamy maxima culpa
, a to nie jest moja "bardzo wielka", tylko "największa wina".
Znaczy to, że pierwszym grzesznikiem jestem ja sam, które to wyznanie mamy w
liturgii wschodniej przed Komunią.

Ale maxima culpa można też - z filologicznego punktu widzenia - całkiem
poprawnie przetłumaczyć jako "bardzo wielka wina". Myślę, że tu
zadecydowała kwestia rytmu, na który zwrócił uwagę pan Jacek. To też ważne w
odmawianiu i ma w sobie również element emocjonalny. Rytm recytacji tekstu jest
zresztą cechą charakterystyczną rzymskiej tradycji liturgicznej. To on,
wyrażony przez łaciński cursus, był głównym przekaźnikiem emocji. Ale
ogólniejsza kwestia, którą pan podnosi, jest bardzo ważna. Bo rzeczywiście
bardzo często po Soborze pojawiało się pytanie, po co jest w ogóle ten akt
pokuty. Istnieje plotka - nie wiem, w jakim stopniu prawdziwa - że akt
pokuty, jak i kilka jeszcze elementów Eucharystii (na przykład kapłańskie
apologie), pozostał w Mszy świętej dzięki osobistej interwencji Pawła VI. Plan
był taki, żeby w ogóle to ominąć w imię idei, że Eucharystia to taki radosny
posiłek, uczta zbawionych, i nie ma co tam wspominać naszej winy. Sam to
słyszałem od jednego z wykładowców liturgiki. Myślę, że takie nastawienie jest
głębokim nieporozumieniem, którego ceną jest banalizowanie tego, w czym
uczestniczymy.

IC: Ludzie teraz już bardzo często nie grzeszą, tylko mają problemy.

I to dopiero jest problem! Tymczasem akt pokuty pomaga mi być świadomym tego,
kim i gdzie jestem. A jeżeli uznaję fakt, że jestem grzesznikiem, stawia mnie
to w prawdzie przed Bogiem.
Jest jeszcze jedna, bardzo ważna rzecz, o której się zapomina. Tak naprawdę
wyznanie własnej grzeszności na Mszy świętej jest częścią ofiary duchowej,
ofiary kapłańskiej ludu Bożego. Ten lud składa Bogu podczas świętej
Eucharystii, podczas każdej modlitwy, ofiarę ze swego życia, ze świata, który
go otacza, i ze wszystkiego, czego dotyka. Jedną z takich rzeczywistości jest
również rzeczywistość mojego grzechu. Panu Bogu daje się wszystko, a wszystko
- znaczy nie tylko to, co najlepsze. Ofiara z mojego grzechu też jest ofiarą
Bogu przyjemną, ponieważ w szczerości serca pokazuje Mu moją słabość i
nieudolność. Penitent, wspólnie z przewodniczącym, sprawuje liturgię sakramentu
i jest jego koncelebransem. W swoich rekolekcjach dla Pawła VI ówczesny
kardynał Karol Wojtyła wypowiedział szokujące zdanie, że w wyznaniu grzechów
ujawnia się szczególna godność człowieka. To też jest przestrzeń uzdrawiająca.
Jeśli się jej pozbędziemy, stracimy coś bardzo istotnego, nie oddając Panu Bogu
kawałka naszego człowieczeństwa.

JB: Jednak ta spowiedź powszechna pozostaje nieczytelna, bo pozostawia
poczucie, że nie ma rozgrzeszenia zbiorowego. Jeśli ktoś chce się czuć
wyspowiadany par excellence , przystępuje do sakramentu pokuty i pojednania.

Trzeba odróżnić spowiedź powszechną we Mszy - czy inaczej akt pokuty - od
spowiedzi sakramentalnej. Tutaj nie chodzi o to, żeby wyznać grzechy, tylko by
stanąć przed Bogiem, uznając siebie za grzesznika.
Przy okazji jeszcze uwaga co do formy owego mszalnego wyznania grzeszności.
Trochę mi żal starego zwyczaju wykonywania Confiteor. W dominikańskiej tradycji
wyglądało to tak: najpierw kapłan mówił: "Wyznaję Bogu Wszechmogącemu,
Najświętszej Maryi, zawsze Dziewicy, świętemu Ojcu naszemu Dominikowi,
wszystkim świętym i wam, bracia, żem zgrzeszył" i tak dalej. Po czym
zgromadzenie odpowiadało: "Niech się zmiłuje nad tobą Wszechmogący Bóg i
niech ci odpuści wszystkie grzechy twoje"... Kapłan mówił Amen i role się
odwracały: zgromadzeni odmawiali spowiedź powszechną, kapłan - modlitwę
błagalną, następowało Amen zgromadzenia i ostatnia, zamykająca formuła
celebransa z ponownym Amen zgromadzenia. W starym mszale rzymskim było tak
samo, z tym że lista świętych była inna. Reformatorzy posoborowi uznali to za
niepotrzebne powtórzenie i uprościli, a ja żałuję. Kiedy zdarza mi się odmawiać
spowiedź powszechną po staremu, a czasem w klasztorze robimy to podczas
modlitwy na zakończenie dnia, znacznie lepiej dociera do mojej świadomości
fakt, że jestem grzesznikiem i że bardzo mi potrzeba wstawienniczej modlitwy
Kościoła Bożego, który w ten sposób realizuje swoje powszechne kapłaństwo. Ta
responsoryjność wydaje mi się znacznie mniej klerykalna, że użyję tego
słowa-wytrychu.

JB: Wiadomo, że spowiedź indywidualną, tak zwaną uszną, wprowadzili Irlandczycy
w średniowieczu. Czy wcześniej spowiedź powszechna wiązała się z jakimś
zbiorowym rozgrzeszeniem? Skąd się wzięła ta dwoistość?

Spowiedź indywidualna była już wcześniej. Nawet w czasach tak zwanej pokuty
kanonicznej - antyczny Kościół nakładał obowiązek publicznego pokutowania za
niektóre szczególnie ciężkie grzechy - wyznanie tych win dokonywało się
indywidualnie i dyskretnie. Notabene święty Leon Wielki w jednym ze swoich
listów potępia praktykę publicznego wyznawania grzechów, która gdzieniegdzie
się wówczas pojawiła, jako niezgodną z nauką apostolską. W Konstantynopolu w V
wieku istniała funkcja prezbitera do spraw pokutnych, który spowiadał w niemal
identyczny sposób jak my dzisiaj.
Natomiast w samej liturgii wcześniej nie było spowiedzi powszechnej, tę funkcję
pełniło Kyrie eleison, najczęściej tropowane, czyli opatrzone rozszerzeniami i
dodatkami litanijnymi. Pamiętajmy, że Kyrie jest zarówno prośbą o przebaczenie,
jak i wyznaniem Pana Zmartwychwstałego - zatem też hymnem chwały. Choć i to
nastąpiło dopiero w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia. Święty Augustyn
jeszcze nie znał rozbudowanych rytów wstępnych: po zajęciu miejsca na katedrze
pozdrawiał lud i zaczynały się czytania.

JB: W spowiedzi powszechnej istotny jest moment wyznania "i wam, bracia i
siostry". Tymczasem najczęściej zapominamy, że spowiadamy się nie tylko
przed Bogiem, ale i przed wspólnotą.

Tak, mój grzech to nie tylko moja sprawa, to sprawa całego Kościoła. Na moich
grzechach Kościół realnie traci, tak samo, jak zyskuje na moim uświęceniu.

JB: Co robić, żeby ta świadomość mogła zaistnieć w większym stopniu?

Gestami tego się nie zmieni. Do tego trzeba dojść przez katechezę i normalną,
codzienną pracę duszpasterską, w której bierze się pod uwagę tworzenie
wspólnoty. Kiedy się żyje we wspólnocie zakonnej, wyraźnie widać, że jeżeli
ktoś z nas duchowo ma się gorzej, ma to wpływ na nasze wspólne życie. Widać to
gołym okiem i nie potrzebuję do tego nawet dogmatu obcowania świętych, ponieważ
w przypadku ludzi razem dzielących życie to się samo ujawnia. Ale wychodzi to
także w dobrej, zżytej wspólnocie parafialnej. Myślę, że moment katechezy jest
ważny, ponieważ dotyka także pytania o sakrament pokuty: dlaczego mam się
spowiadać księdzu, czy nie mogę powiedzieć swoich grzechów wprost Panu Bogu?

JB: Myślę, że istotą każdego sakramentu jest to, że wiąże się z jakimś
oczyszczeniem tutaj na ziemi - a znakiem tego katharsis jest drugi człowiek.
Potrzebne jest nam mocne uderzenie, świadomość, że muszę uklęknąć przed
konkretną osobą, popatrzeć na nią przez te kratki...

Wspólnota jest mi postawiona na drodze z woli Bożej.

JB: Dlaczego ksiądz naznacza pokutę już po udzieleniu rozgrzeszenia?

Naznacza pokutę przed i dobrze jest, gdy upewni się, czy penitent ją zrozumiał
i może wykonać. Natomiast wykonanie pokuty zostawia się na potem. Tak było już
w Bizancjum w V wieku. Inaczej było w praktyce mnichów iroszkockich, czyli w
tak zwanej pokucie taryfowej. Może najpierw parę słów o niej samej. Na
ćwiczeniach z teologii sakramentalnej, które prowadzę, zawsze daję studentom
tekst z Penitencjału z Oxfordu, który zaczyna się od słów: "Ponieważ są to
ludzie prości, należy ich pouczyć, jak mają spowiadać". To chodzi o księży!
Ówcześni księża nie umieli za wiele, dostawali więc informację, jakie mają
stosować taryfy pokutne za taki a taki grzech. Stąd nazwa tej praktyki. Można
sobie to wyobrazić tak: przychodziło się do księdza, wyznawało grzechy, a on
otwierał księgę z taryfami. Szukał grzechu i czytał, ile to trzeba za niego
pościć. Nakładał ten post, penitent pościł odpowiednią ilość dni, zgłaszał się
na nowo i przyłączano go z powrotem do Kościoła i Komunii eucharystycznej. Przy
okazji warto zauważyć, że penitencjały nakazywały spowiednikowi pościć wraz z
penitentem przynajmniej część jego pokuty. Był to wielki krok naprzód w
stosunku do pokuty kanonicznej, która tak naprawdę nigdy nie działała dobrze na
zachodzie Europy. W IX-XI wieku było mało miast, a chrześcijaństwo miało
charakter wiejski, ludziom na ogół daleko było do biskupa, którego obecność
była do kanonicznej pokuty konieczna. Różne synody wyklinały iroszkotów, że
przenieśli swój monastyczny zwyczaj spowiedzi do życia ludzi świeckich, ale w
końcu i te synody uległy.
Gdy upowszechnił się już zwyczaj spowiedzi usznej, pokutę zaczęto odprawiać
zaraz po rozgrzeszeniu. I to była zmiana w stosunku do rytuału iroszkockiego,
bo Irlandczycy dawali rozgrzeszenie dopiero po odbyciu pokuty. Zmiana ta
dokonała się z czysto praktycznych powodów: trudno było się dostać do księdza.
I tak mamy dzisiejszą formę. Myślę też, że obecna kolejność aktów pokutnych ma
jeden teologicznie dobry aspekt: podkreśla darmowość łaski. Nie jest tak, że
muszę sobie zapracować pokutą na rozgrzeszenie. Ono jest zawsze za darmo. Tyle
że łatwiej teraz zlekceważyć powagę grzechu i pokuty. To jest druga strona
medalu.

IC: Jak ocenić zastępowanie aktu pokuty przez rymowane wierszyki typu: "Ach,
żałuję za me złości..."?

Nie widzę żadnej racji dla takiej radosnej twórczości, pomijając już, że nie
przewiduje jej rytuał. Te rymowane akty strzeliste są często urocze, można się
nimi dobrze modlić, gdyż jest w nich dużo prawdy. Natomiast liturgia nie jest
dla nich właściwym miejscem.

IC: Tego się teraz w ogóle nie śpiewa.

A gdzie się tego ludzi uczy, choćby Pater noster? W klasztorze w Poznaniu
staramy się używać gregoriańskich śpiewów i większość ludzi, chodzących do nas
na Mszę konwentualną, potrafi z nami zaśpiewać przynajmniej dwie łacińskie Msze
według dominikańskiego sposobu śpiewania. Wydaje mi się ważne, by łaciny
używać, bo z nią jest tak samo jak z rytmem - działa na głębsze poziomy
naszej osobowości, niż sam czysty intelekt. Poza tym, nie wszystko da się tak
po prostu przetłumaczyć.

JB: Czy można używać Kyrie ?

Oczywiście, zwłaszcza że Kongregacja Kultu Bożego zauważyła, iż w mszałach
narodowych dość często brakuje tych tekstów łacińskich, które powinny tam być i
które są wymagane przez Konstytucję o Liturgii oraz Wstęp do Mszału rzymskiego.
Włoski mszał ma te teksty po łacinie, zawsze obok Padre nostro jest tam Pater
noster. Tu nie tylko nie trzeba jakiegoś pozwolenia, ale to oczywiste i
naturalne. Zwłaszcza kiedy się śpiewa.

IC: Kyrie wróciło do Polski okrężną drogą, przez Taiz I tak, dzięki
protestantom, wracamy do swojej tradycji. Przejdźmy teraz do Gloria .

Jak na tradycję rzymską, jest to hymn wyjątkowy. Pochodzi ze Wschodu i nie ma w
nim tej typowej sobrietas romana, "rzymskiej trzeźwości", nie jest
tekstem zwięzłym, mnożą się w nim czasowniki: "chwalimy Cię, błogosławimy
Cię, wielbimy Cię, wysławiamy Cię, dzięki Ci składamy". Ten hymn na początku
był używany podczas jutrzni i na Boże Narodzenie. Potem zrobił się bardzo
popularny i używano go prawie zawsze, kiedy celebrował biskup, a później także
w każdą niedzielę albo większe święto, bez względu na stopień święceń
celebransa, co też mamy do dzisiaj.
Ten hymn przywodzi mi na myśl zachowanie osoby zakochanej, która próbuje
wyrazić swoją miłość i za każdym razem widzi, że słowa są zupełnie nieadekwatne
do jej uczucia. Dlatego te słowa mnoży. Dobrze byłoby, gdyby ten hymn śpiewano,
chociaż dopuszczalna jest też recytacja.

IC: Trudno mi zrozumieć recytowany hymn Gloria. Jan Turnau zapytał kiedyś, jak
by to było, gdybyśmy mieli wyrecytować "Jeszcze Polska nie zginęła"...

A tak piękne jest gregoriańskie śpiewanie Gloria naprzemiennie: schola i lud.
My robimy to po polsku, jednak według gregoriańskiej melodii.
Wracając do tekstu Glorii: chwalimy, błogosławimy, wielbimy, wysławiamy, dzięki
składamy - za co? "Bo wielka jest chwała Twoja". Nie za to, co
zrobiłeś, nie za to, co dla nas czynisz, tylko dlatego, że jesteś Tym, kim
jesteś. Zupełnie wyjątkowy tekst i przez to tak bardzo piękny, bo mówi, że
chwalimy Boga za to, że jest Bogiem. Po co się modlić? Bo Bóg jest!

JB: Poprzednio mówiliśmy o samookreśleniu miejsca grzesznika. To znacząca
kolejność: grzeszni, stajemy w prawdzie przed Bogiem pełnym chwały...

...i z lekkością tych, którzy wiedzą, że Bóg jest większy od ludzkiej słabości,
oddajemy się uwielbieniu.

JB: Teraz następuje modlitwa, zwana kolektą. Czym ona jest i co ma
"kolekcjonować", zbierać?

Samo słowo kolekta pochodzi z VIII-IX wieku. Jednak sam typ modlitwy należy
do najstarszych środków wyrazu rzymskiej liturgii i najbardziej dla niej
charakterystycznych. Kolekta jest dzisiaj czymś więcej niż tylko formułą
modlitewną: jest rytem, który zawiera w sobie tekst i gesty. Zaczyna się od
wezwania: "Módlmy się" i od modlitwy w ciszy. Ta chwila ciszy jest
nagminnie ignorowana, zresztą nie tylko w Polsce. Nie wiem, do czego księża tak
się spieszą... Collecta, czyli rzeczy zebrane razem - ma sens tylko wtedy,
kiedy zbiera modlitwy wypowiedziane w ciszy. Ten moment wyraża jedność w
różnorodności: modli się cały Kościół, ale też jednocześnie każdy modli się w
prawdzie i ciszy swojego serca. Każdy po swojemu, jeden dziękuje, drugi prosi,
trzeci przeprasza. Ja zawsze wykorzystuję ten czas na modlitwę w intencji, w
której odprawiam Mszę i za ludzi, z którymi się modlę w Eucharystii. Przez ten
czas można też wyciszyć zgromadzenie.

IC: Jest coś takiego w ludziach, że gdy następuje chwila ciszy, nie wiedzą, co
mają robić. Powinno im się wytłumaczyć, na co ich modlitwa ma być ukierunkowana.

To prawda, ale taki sam problem dotyczy każdego kolejnego momentu Mszy. Ludzie
mają prawo otrzymać wyjaśnienie, ponieważ nie ma co liczyć na to, że ktoś sam
zrozumie. Nie ma rytuałów zrozumiałych same przez się, a jeśli są, to bardzo
prymitywne.
Zawsze jest tak, że jeszcze tam szurają ławkami, dostawiają krzesełka,
przychodzą spóźnialscy - a ja czekam, aż zrobi się zupełnie cicho. I ta
cisza poraża kościół. To w pewnym sensie narzuca modlitwę. Jeżeli ja się modlę,
to i ludzie będą się modlili, nauczą się tego. A najgorzej jest, gdy ksiądz
mówi: "Módlmy się" - i czeka trzy sekundy. To już lepiej tych trzech
sekund nie czekać, bo to się mija z celem.

JB: To wyciszenie jest koniecznym ogniwem między Gloria i przygotowaniem do
słuchania słowa Bożego.

Kapłan zbiera te wszystkie niewypowiedziane, w sercu trzymane i do Pana Boga
wysyłane intencje, modlitwy, dziękczynienia, zbiera w jedną formułę, która tak
naprawdę jest formułą błagalną o świętość. Za każdym razem tematem kolekty jest
świętość w najróżniejszych aspektach, zależnych od roku liturgicznego, od
danego święta, w którym celebrujemy. Tutaj spotykamy się po raz pierwszy z
trzeźwym, powściągliwym tekstem rzymskim. Kiedyś w duszpasterstwie akademickim
przez cały rok próbowałem wtajemniczać studentów w liturgię, i kiedy doszliśmy
do modlitw z mszału, zapytali, jak to streścić. Tego się nie da streścić, to
należy roztreścić! Dobra kolekta to parę stron analizy.
Warto tutaj znać punkty charakterystyczne, mieć mapę tego typu literackiego, co
może nam pomóc w słuchaniu. Kolekta zazwyczaj składa się z wezwania -
"Boże", albo "Wszechmogący, wieczny Boże" - po nim następuje
wspomnienie Bożego dobrodziejstwa, czyli anamneza, oprócz tego mamy błaganie,
które nazywamy epiklezą i zakończenie z formułą trynitarną, czyli doksologię.
Te cztery elementy występują w różnych proporcjach. Kiedy ktoś je zna, łatwiej
mu słuchać tego tekstu, szczególnie jeśli jest dobrze zaśpiewany - wtedy sam
wchodzi człowiekowi do ucha.

JB: Na to wszystko zgromadzenie odpowiada: Amen.

Towarzyszą temu gesty, bo kapłan ze złożonymi rękami mówi: "Módlmy się".
Potem modli się w ciszy. A samą formułę, zbierającą kolektę, wypowiada z rękami
rozłożonymi na kształt oranta. Wtedy ten gest pojawia się we Mszy świętej po
raz pierwszy. W wyciągniętych rękach już Tertulian widział krzyż, ale te ręce
wznoszą się także w błaganiu.
Bardzo jest ważne, jak się ten gest wykonuje - tutaj można dużo wygrać
prostotą. Warto, żeby ksiądz rzeczywiście wyciągnął ręce. Znam księży, którzy
tak odprawiają kolektę, jakby chcieli się rzucić z wyżyny prezbiterium na
wiernych. Otwarte dłonie to bezbronność, gest wspomnienia krzyża, gest rąk
wyciągniętych ku Ojcu Niebieskiemu, prośba, żeby wziął mnie na ręce.
Później ksiądz zamyka dłonie na doksologię i ze złożonymi rękami czeka na Amen
zgromadzenia. Niech się nie waży sadowić na krześle, póki to Amen nie wybrzmi!

JB: To Amen jest zamknięciem całego rytu kolekty i jednocześnie zamknięciem
rytów wstępnych.

One są opowieścią o Kościele, który jest święty, grzeszny, powołany do
spotkania z Bogiem, do uczestnictwa w Jego szczęściu i do składania Mu ofiary
uwielbienia. A to powołanie dotyczy też sprawowania kapłaństwa, wspólnego
wszystkim ochrzczonym. Dlatego podkreślałem na początku naszej rozmowy, że
całość rytów wstępnych to obrzęd synaksy, czyli zwołania, w którym uświadamiamy
sobie, czym jako Kościół jesteśmy.

JB: Pora na liturgię słowa. Czy zawsze była obecna na Mszy?

Od samego początku. Mieli ją Apostołowie w czasie Wieczerzy Paschalnej.
Liturgia słowa obecna była i w synagodze, do której uczęszczali i z której w
istocie wzięli zwyczaj czytania Pisma Świętego. Pierwsi chrześcijanie czytali
na swoich zgromadzeniach Pismo Święte w podobny sposób, jak się czytało je w
synagodze, czyli jako lectio continua, księga po księdze, zdanie po zdaniu.
Liturgia słowa jest potrzebna, by nie sprowadzić całej Eucharystii do magii,
żeby wyraźnie podkreślić moment przylgnięcia do słowa Bożego, które wzywa do
przemiany życia. Jest to kontrapunkt wobec celebracji modlitwy eucharystycznej,
która następuje później.
Na początku czytano z Pisma Świętego i robiono to ciurkiem, po kolei.
Oczywiście był to przede wszystkim Stary Testament, szczególnie proroctwa.
Potem zaczął kształtować się obyczaj dobierania odpowiednich fragmentów ze
Starego i Nowego Testamentu oraz Ewangelii. Czytano z księgi Pisma Świętego,
mając na boku książeczkę "towarzyszącą", gdzie zapisano, jaki fragment na
jaki dzień dobrać. Taka książeczka-towarzysz nazywała się comes, a w
Hiszpanii nosiła uroczą nazwę liber comicus... Sama księga lekcjonarza została
wprowadzona późno, mam wrażenie, że na dobre dopiero po II Soborze Watykańskim.
Wcześniej, od późnego średniowiecza czytania po prostu wpisywano w mszał.

IC: Ryt chrześcijański przejął więc czytania z Biblii hebrajskiej.

Raczej z Septuaginty, greckiego tłumaczenia Biblii hebrajskiej. I potem dodał
nowe, gdy powstawały księgi Nowego Przymierza. Powoli rozbudowywał się rok
liturgiczny i dyspozycja świąt. Z jednej wielkiej tajemnicy, którą sprawowali w
każdą niedzielę chrześcijanie, wyciągano po fragmenciku i umieszczano je w
różnych porach roku, pod różnymi datami, żeby się lepiej tej tajemnicy
przyjrzeć. Ale tak naprawdę cały rok liturgiczny da się streścić w każdej
celebracji eucharystycznej. Tylko że w sposób ogromnie skondensowany, wręcz w
pigułce.
Oczywiście, że czciło się również księgę Ewangelii. I ta cześć wobec księgi
Ewangelii okazywana była dosyć wyraźnie, okazywało się tej księdze szacunek za
pomocą gestów i znaków. W tej chwili mamy podział czytań niedzielnych na trzy
lata, i na dwa lata - czytań dni powszednich. Słusznie krytykuje się ten
podział, bo teraz bardzo trudno jest nadać każdej niedzieli w ciągu roku
wyjątkowy charakter. Kiedyś było wiadomo na przykład, że pierwsza niedziela
postu to jest niedziela kuszenia.

IC: Teraz też tak jest.

Ale już trzecia niedziela postu będzie niedzielą Samarytanki tylko raz na trzy
lata. Na całe szczęście prawo przewiduje, że w Wielkim Poście czytania mogą być
brane zawsze z roku A, czyli zawsze mogą być te tradycyjne, najstarsze. Jednak
mało księży o tym pamięta, jeśli w ogóle wie.
Jednym słowem - za obfitość tekstów biblijnych, obecnych w liturgii,
zapłaciliśmy utratą charakteru poszczególnych niedziel. Trochę tego szkoda.

JB: Kiedy pojawił się ten podział na trzy i dwa lata?

To jest lekcjonarz ostatniego Soboru, wcześniej tego nie było. Zresztą, jak
mówiłem, wcześniej w ogóle nie było księgi lekcjonarza. Mam tu egzemplarz
mszału z 1962 roku: we wszystkie dni są dokładnie wpisane teksty czytań, bo
ksiądz i tak musiał przeczytać je sam.
Powtórne rozdzielenie ksiąg liturgicznych jest związane z dowartościowaniem
funkcji lektora, który czyta czytania mocą własnego urzędu. Jeżeli jest to
ustanowiony lektor, nikt go nie ma prawa zastępować - ani kapłan, ani
diakon, ani nawet biskup. A jeżeli nie ma w kościele nikogo z czytających,
nawet kogoś, kto czyta bez ustanowienia lektorskiego, wtedy dopiero kapłan może
czytać z lekcjonarza.

IC: Nie do końca się z tym zgadzam, bo jednak - formalnie rzecz biorąc -
ksiądz ma udzieloną tę posługę przy święceniach i powinien czytać, jeśli nie ma
prawnie ustanowionego lektora.

Jednak nie powinien, bo nawet jeżeli nie ma prawnie ustanowionego lektora,
akurat ta część liturgii należy w naturalny sposób do osoby, która potrafi
dobrze czytać. Najnowszy wstęp do mszału wprost się tego domaga. Byłoby czymś
zupełnie niemądrym, jeżeliby ksiądz był całą orkiestrą przy ołtarzu.
Sprzeciwiałoby się to samej logice celebracji eucharystycznej, która ma
ukazywać Kościół w bogactwie jego posług i w bogactwie jego hierarchicznego
ukształtowania. Zatem jeżeli tylko ksiądz nie musi czytać, lepiej żeby czytał
ktoś inny. A zwykła logika podpowiada nam, że jeśli w kościele obecni są ludzie
świeccy, którzy mogą dobrze przeczytać, powinni to robić.
Ja akurat mam bardzo dobre doświadczenia z czytaniem świeckich w Kościele, z
nieustanowionymi lektorami. Pewien problem był na początku, bo trudno jest
ludzi przekonać, że warto się wychylić. Natomiast gdy już ta emocjonalna
trudność zostanie przełamana, to świeccy zazwyczaj robią to bardzo dobrze.

IC: Tylko że to się nie przekłada później na odpowiedzialność za Kościół. Jeśli
ktoś, w tym wypadku lektor, bierze na siebie taką odpowiedzialność, to powinien
on też ponosić odpowiedzialność za Kościół w życiu, poza liturgią.

To prawda. Ale to inna historia.

IC: Niekoniecznie, bo jeśli brak tego przełożenia, to wtedy liturgia kłamie. Są
ludzie, którzy przestają czytać, bo odczuwają tę różnicę, przestają nie
dlatego, że "wyrośli", lecz że "dorośli" do zrozumienia, iż
liturgia nie może być tylko pustą formą. Spotkałem się z kilkoma przypadkami
ludzi wcześniej bardzo zaangażowanych, którzy w pewnym momencie powiedzieli: ja
dłużej tak nie mogę, jestem na posługi, takie popychadło, i nie mam nic do
powiedzenia.

W przestrzeni rytualnej i ksiądz jest w takiej samej sytuacji, przynajmniej
powinien być. Tyle że nie zawsze zdaje sobie z tego sprawę. A czymże innym jest
Eucharystia, jak nie byciem na posługi?

JB: To jednak nie to samo, bo nad celebrującym księdzem praktycznie nie ma
innego ziemskiego "szafarza posługi". O ile rozumiem Irka, tym osobom
chodzi o to, że w ich wypadku "szafarzem posług" jest konkretna osoba, to
znaczy ksiądz.

Z tym też jest różnie. Nad celebrującym księdzem jest biskup i proboszcz albo
rektor kościoła, którzy całkiem wiele mogą w stosunku do niego. Ale teraz może
ja zapytam pana: na czym mogłaby polegać ta postulowana odpowiedzialność
lektora za Kościół?

IC: Jeżeli mówimy o odpowiedzialności, to trudno być odpowiedzialnym za coś, na
co nie ma się niemal żadnego wpływu. Odpowiedzialność wiąże się bowiem
nierozerwalnie z co najmniej współudziałem w podejmowaniu decyzji.
Dla mnie powiedzenie, iż wystarczy dobrze czytać, żeby być lektorem, jest
przejawem bagatelizowania rangi tej posługi, które w prostej linii prowadzi do
powierzania jej dzieciom (przecież niejedno z nich potrafi dobrze czytać).
Zachowując proporcje, z podobnym bagatelizowaniem - w tym przypadku święceń
prezbiteratu - mielibyśmy do czynienia, mówiąc, że kto umie dobrze
celebrować, może przewodniczyć liturgii. Dlatego tak się upieram przy lektorach
ustanowionych. Oczywiście nie chodzi mi o jakieś zadośćuczynienie formalności.
Ustanowienie do posługi lektora, które przecież ma swój własny ryt, jest aktem
kościelnym, i jako takie wiąże się z pewnym zobowiązaniem. Zazwyczaj jednak
wskazuje się tylko jedną stronę tego zobowiązania, mówiąc, jakimi przymiotami
winien się cechować lektor - a zapomina się o drugiej. Poprzez ten akt
wybiera się daną osobę i stwierdza, że ma ona odpowiednie przymioty, by być
wobec zgromadzonej wspólnoty wiernych sługą obecności Bożej pod postacią słowa.
Dlatego wydaje mi się, że potraktowanie tego aktu, jako przynajmniej
zobowiązania do konsultacji z tą osobą spraw i decyzji odnoszących się do danej
wspólnoty, winno być czymś zupełnie naturalnym. Podkreślam słowo
"przynajmniej", bo jest to absolutne minimum.
Tymczasem, jeśli w życiu wspólnoty ksiądz jest orkiestrą (a wystarczy popatrzeć
na strukturę przeciętnej parafii i zakres tego, co robią w niej księża), to
trudno się dziwić, że jest nią również przy ołtarzu.

Całkowicie się zgadzam i nie mam wątpliwości co do tego, że potrzeba nam
większej odpowiedzialności chrześcijan za życie Kościoła, także i parafii.
Natomiast nie wiązałbym tego koniecznie z posługą lektora - czy jakąkolwiek
inną posługą liturgiczną - w taki sposób, jak pan sugeruje. Załóżmy, że w
jakiejś parafii ksiądz nie jest orkiestrą, realnie pracuje rada parafialna,
proboszcz rozlicza się z finansów, decyzje podejmowane są wspólnie i wszystko
jest "na tip-top". Załóżmy, że taka parafia istnieje. Wyobraźmy sobie
teraz sytuację, w której tamtejszy lektor będzie osobą żarliwie pobożną,
kochającą Pismo Święte - i jednocześnie totalnie nie znającą się na ludziach
ani na zarządzaniu czymkolwiek. Czy i wtedy proboszcz ma obowiązek pytać go o
radę?
Nie chciałbym łączyć koniecznie funkcji lektora z jakimkolwiek zarządzaniem.
Lektor jest do czytania. To jest tak ważne i tak godne zajęcie, że ma wartość
samo w sobie. Jemu już nic nie trzeba dodawać. Posługa słowu Bożemu jest warta
nieskończenie więcej niż udział w zarządzaniu parafią. Czy proboszcz daje mu
ten udział, czy nie daje, żadnej większej wartości lektor przez to nie ma. I
znacznie bardziej oczekiwałbym od lektora, że będzie się starał żyć w stanie
łaski uświęcającej, a jeśli, nie daj Boże, znajdzie się poza nią - nie
będzie podejmował posługi, dopóki się w stanie łaski z powrotem nie znajdzie.
To mi się wydaje tysiąckroć istotniejsze od współudziału w podejmowaniu
decyzji. Lepiej niech lektor pozostanie lektorem, a rada parafialna - radą
parafialną. I oczywiście życzyć sobie należy, by rada parafialna rzeczywiście
pracowała.

JB: A cóż takiego niebezpiecznego jest w wiązaniu funkcji lektora z
odpowiedzialnością za zarządzanie parafią?

Przecież przed chwilą powiedziałem - problem kompetencji. Lektor nie musi
mieć kwalifikacji potrzebnych członkowi rady parafialnej i na odwrót. Może, ale
nie musi.
Bałbym się tego również z podobnego powodu, z jakiego nie za bardzo mnie
przekonuje kilkusetletnia praktyka czynienia biskupami różnych duchownych
urzędników Watykanu. Dla mnie na przykład sekretarz kongregacji nie musi być
arcybiskupem. Musi być kompetentny, a może być świeckim czy duchownym niższego
stopnia, na przykład diakonem. Święcenia biskupie nie są konieczne ani nawet
potrzebne do pełnienia funkcji sekretarza kongregacji. Oczywiście, że dają
takiemu sekretarzowi pewien przydatny społecznie status, lecz - przyznajmy
- za cenę pewnej nieostrości w pojmowaniu tego, czym jest urząd biskupa.
Zresztą - tak na marginesie - mieliśmy w historii Kościoła przypadki
święcenia księży tylko do Mszy i niczego więcej. Pewnego rodzaju skandalem było
w trzynastowiecznym Kościele nadanie dominikanom powszechnego prawa spowiadania
i głoszenia kazań, co było przywilejem biskupim. W tymże samym średniowieczu
- w wyniku skomplikowanych gier politycznych pomiędzy cesarstwem i
papiestwem, zwanych sporem o inwestyturę - zdarzały się przypadki, że
biskupem zostawał człowiek świecki. Czysta polityka. Był wtedy na terenie
diecezji "prawdziwy" biskup ze święceniami, który bierzmował,
rozgrzeszał, konsekrował. Miał pełnię święceń i zero władzy.
Dla mnie (akurat jestem przełożonym i rektorem popularnego w mieście kościoła)
najważniejsze jest to, że sprawuję sakramenty i głoszę słowo Boże. I nie
potrzebuję, w imię prawdy liturgii, żadnego udziału w jakiejkolwiek władzy. Za
jakiś czas skończy mi się kadencja, wrócę do szeregu - i dalej będę budował
Boży Kościół, celebrując liturgię. I być może mój przeor wtedy nawet nie
pomyśli, żeby mnie zapytać o zdanie w jakiejś sprawie, dotyczącej kościoła. Czy
będę miał o to pretensje? Nie wiem, może tak. Czy słusznie? Nie.
I już ostatnia uwaga: nie bardzo chce mi się wierzyć, żeby istniał taki
proboszcz, który by nie chciał wprowadzić ludzi do większej odpowiedzialności
za parafię. Czasem nie umie, może niekiedy brakuje mu wyobraźni i zaufania, ale
bardzo często ma problem: kogo wybrać, kto chciałby się zaangażować. Bo często
ci najlepsi i najbardziej zdatni nie mają za wiele ochoty. Nie zwalajmy
wszystkiego na księży.

JB: Jakie predyspozycje trzeba mieć, żeby być lektorem?

Trzeba mieć swój wiek, taki, by człowiek rozumiał tekst, który czyta. Wiadomo,
że mamy tutaj inny problem, związany z faktem, że do Mszy świętej najczęściej
służą dzieci.

IC: Wychodzi taki, co ledwo go widać zza ambonki i czyta cienkim głosikiem:
"Niewiastę mężną któż znajdzie...". I jak ludzie mają to poważnie
traktować?

Przypomina mi się jeden z moich braci, który absolutnie nie miał słuchu
muzycznego, ale musiał śpiewać psalm (bo każdy musi) i akurat trafił na
"Wysłuchaj Panie głośnych jęków moich". Nikt w kościele nie zachował
powagi...

JB: Irek podał przykład komiczny, ale znacznie częściej bywa tak, że dziecko
tym swoim cienkim głosikiem mówi o męczeństwie, o śmierci - w sytuacji kiedy
ono tego cierpienia nie mogło doświadczyć. I słucha tego cały kościół. Uważam,
że ogólnie w Kościele za mało zwraca się uwagę na słowa Chrystusa:
"Pozwólcie dziatkom przyjść do mnie". Ale akurat jeśli chodzi o czytania,
to mamy chyba przesadę w drugą stronę.

Mam wrażenie, że doskonale robi tymże dziatkom, gdy widzą własnego ojca przy
ołtarzu jako ministranta. Tym bardziej że są miejsca, gdzie tak się dzieje, i
to naprawdę robi wrażenie. Pokazuje przede wszystkim, że służenie do Mszy
świętej nie jest czynnością infantylną.

IC: Moim zdaniem, sytuacja, w której dziecko czyta, jest deprecjacją, a
przynajmniej lekkim potraktowaniem słowa Bożego. Nie wyobrażamy sobie, abyśmy
dzieciom pozwalali pełnić funkcję szafarza Eucharystii, jednak czytać Pismo
Święte pozwalamy. A przecież ma to być nie wydukanie, ani nawet płynne
przeczytanie niby jakiegoś komunikatu, ale proklamacja słowa Bożego. Tymczasem
z praktyki parafialnej wynika, jak się zdaje, że naukę Kościoła o obecności
Chrystusa w słowie Bożym traktujemy jako rodzaj przenośni.

Jeśli chodzi o cechy lektora czy w ogóle czytającego - ostatnią kwalifikacją
jest pewna wiedza teologiczna. Lektor to człowiek, który jest sługą obecności
Bożej pod postacią słowa. Mówiliśmy już o obecności Chrystusa w zgromadzeniu
liturgicznym, o kilku sposobach Jego obecności. Pan Jezus nie jest w taki sam
sposób obecny pod postaciami eucharystycznymi i pod postacią słowa. Ale ten
ostatni rodzaj obecności jest też niewątpliwie prawdziwy i realny. W związku z
tym dyspozycja teologiczna kantora, lektora czy czytającego jest czymś
niezmiernie ważnym. Powinien on być świadomy tego, co robi, przeżywać swą
posługę modlitewnie, czcić osobiście słowo Boże. Ludzie powinni widzieć, że
jest ono dla niego ważne, że traktuje je uczciwie. Że nie jest tylko lektorem
od wielkiego dzwonu, kiedy ksiądz go poprosi, żeby przeczytał, ale że również
tym słowem Bożym żyje.

JB: Czy nie jest tak, że praktyka czytania przez dzieci, najczęściej
chłopców-ministrantów, wzięła się z potrzeby kształtowania "zagłębia"
przyszłych kleryków?

Do niedawna kto był ministrantem, był potencjalnym księdzem, a przynajmniej
potencjalnym klerykiem.

IC: Dokumenty kościelne to potwierdzają, mówiąc, że należy dbać o ministranturę
męską, bo jej owocem będą księża.

Tak było już od średniowiecza i było to wówczas czymś zupełnie naturalnym.
Natomiast jeżeli chodzi o ministranturę żeńską, jestem jej przeciwnikiem. Nie z
tego powodu, że uważam kobiety za niezdolne do pełnienia ważnych funkcji, ale
dlatego, że uważam je za zdolne sto razy bardziej niż mężczyźni. Biorąc tę
posługę w swoje ręce, wygonią mężczyzn z kretesem, bo mężczyźni są leniwi. W
jednym z naszych kościołów trzy czwarte ministrantów to dziewczyny, choć w
kościele jest wielu chłopaków. Im się po prostu nie chce. A dziewczyny robią to
świetnie, zgrabnie, z wielkim gustem, taktem i klasą - doskonale się w tym
czują. Żal mi tych chłopaków, bo tracą jeszcze jedno miejsce, w którym mogliby
się aktywnie zaangażować. Rozumiem księży, którzy wprowadzają ministrantki -
dziewczyny przychodzą do nich bez ich wysiłku, a nad chłopakami trzeba się
namęczyć, trochę bardziej popracować, żeby ich wychować. W ogóle główny problem
wychowawczy społeczeństwa i Kościoła to teraz wychowanie mężczyzn.

JB: Czy nie jest to trochę myślenie według zasady "lepiej gorzej, byle
nasi"?

Nie chodzi o "lepiej-gorzej", ani o "nasi-wasi", tylko o to, żeby
włożyć więcej wysiłku w coś, co jest istotne. Oczywiście, że kobieta zrobi te
rzeczy lepiej, natomiast kobieta, która przejmie obowiązki należące do
mężczyzny czy też weźmie na siebie za dużo, wychowa sobie kogoś takiego, na
kogo potem będzie narzekać, mówiąc, że ma w domu facecika, a nie mężczyznę.
Bardzo często tłumaczę w duszpasterstwie: "Dziewczyny, jeżeli chcecie mieć
dobrych mężów, to dajcie im rządzić - inaczej zrobicie za nich wszystko, bo
mężczyzna jest z natury leniwy". Jeżeli mnie ktokolwiek może wyręczyć w
mojej pracy, to z przyjemnością dam mu się wyręczyć. Tylko że to wpływa potem
na moją osobowość, na moją zdolność podejmowania decyzji, znoszenia wysiłku,
odpowiedzialności, budowania wspólnoty... Wystarczy spojrzeć na Rosję - to
doskonały przykład tego, co się stało, kiedy po ostatniej wojnie mężczyzn w
społeczeństwie zabrakło i jak mężczyźni w tej chwili w Rosji funkcjonują.
Akurat mam wiadomości z pierwszej ręki, bo od przyjaciela-misjonarza, który
jest tam duszpasterzem i widzi, co się dzieje.

JB: My wszyscy w Polsce jesteśmy dziedzicami sfeminizowanej estetycznie
liturgii. Gdzieś w XVIII-XIX wieku górę w sprawach, które działy się wokół
ołtarza, wzięły kobiety. Odtąd głównie one śpiewały po kościołach, więc podaż
nowych pieśni i hymnów ukierunkowała się na klientelę żeńską. Stąd ta cała
rzesza różyczek i lilijek w naszych pieśniach kościelnych. Stąd też namnożyło
się pieśni na wysokim tonie - wiadomo, że żaden chłop tego nie uciągnie.
Teoretycznie można zejść na drugi głos, ale wiadomo, że Polacy tradycyjnie
śpiewają unisono...

Cieszę się, że podjął pan tę kwestię. To jeden z najcięższych problemów, którym
powinni świadomie zajmować się duszpasterze. Cofnę się bardzo głęboko w
historię, do biblijnego Izraela, i przypomnę zasadę, że niektórych modlitw nie
można odmówić, jeżeli nie zbierze się dziesięciu mężczyzn. Feministyczna
interpretacja tego faktu głosi, że kobieta widać jest traktowana jako
stworzenie drugiego gatunku, skoro to muszą być mężczyźni. Ale to jest bardzo
nieprawdziwa interpretacja. Kobieta i tak będzie się modlić, bo jest naturalnie
religijna, znacznie bardziej niż mężczyzna. Wymogi minimalnej liczby wcale nie
są związane z tym, że mężczyźni się bardziej liczą, tylko wynikają z faktu, że
to ich trzeba liczyć - ponieważ mężczyzna zawsze ma "ważniejsze rzeczy do
roboty". Jemu znacznie trudniej jest uznać swoje poddanie wobec Boga. W
relacjach mężczyzna-kobieta to najważniejsza rzecz, którą przekazuje nam
Stare, lecz także Nowe Przymierze: tych mężczyzn liczy się wcale nie dlatego,
że są lepsi, tylko dlatego, że są gorsi. Bardziej ich trzeba pilnować.

JB: Pięknie powiedziane.

Kobieta najczęściej sama przyjdzie do kościoła, mężczyzna nie. Obowiązek
wychowania religijnego spoczywał w Izraelu na mężczyźnie, i było to bardzo
mądre. Ja to samo wyraźnie widzę w duszpasterstwie. Jeżeli ktoś ma wierzącego
ojca, to sam może mieć po drodze różne przejścia, zawirowania, ale do wiary
wróci. Tymczasem wierzące matki są bardzo często "producentkami"
niewierzących dzieci. Konfesjonał jest pełen takich osób, bardzo rzadko
mężczyzn, najczęściej kobiet. Wyraźnie widzę to w domach moich przyjaciół: tam,
gdzie za wychowanie w wierze odpowiada ojciec, dzieci są naturalnie i zdrowo
religijne. U moich przyjaciół ojciec wszystkie trzy córki uczył pacierza,
ojciec z nimi się modlił, ojciec im mówił o Panu Bogu. I ojciec je
przygotowywał, od domowej strony, do sakramentów, mimo że oboje rodzice są
głęboko wierzący. Mama też ma swoje zdanie, ale obowiązek jest ojcowski. Wydaje
mi się to sprawą fundamentalną, od której zależy nawet coś więcej niż kształt
Kościoła. W konsumpcyjnym społeczeństwie nowożytnym, do którego należymy, to
mężczyźni są płcią słabą, często nieodpowiedzialną, pozbawioną charakteru,
mocy. Jeżeli dzisiaj jakaś para, po ośmiu latach chodzenia ze sobą, dyskutuje o
tym, czy wziąć ślub, czy też nie, to wątpliwości ma mężczyzna, który nie
potrafi podjąć tak zwanej męskiej decyzji. Boi się wziąć za coś
odpowiedzialność - chłopaki mówią mi to wprost.

JB: Nie mamy czym się chwalić...

Chciałbym tu podkreślić, że nie widzę w tym teologicznego problemu posługi
kobiety przy ołtarzu, której to posłudze się nie sprzeciwiam. Podkreślam tylko
moment wychowawczy, problem pewnej szansy, którą ma mężczyzna wchodzący we
wspólnotę ministrancką. Ja byłem w takiej wspólnocie. Ten rok, który tam
przebyłem, to był fantastyczny czas. Nauczyłem się tam tego, co jest dzisiaj
czymś zupełnie wyjątkowym, a mianowicie dobrej męskiej wspólnoty z
duszpasterzem, który nas prowadził, który nas czegoś uczył i w jakiś sposób
wyzwalał w nas mężczyzn.
Oczywiście, można powiedzieć, że większość wspólnot ministranckich to wspólnoty
ping-ponga, który jest rzeczą nieśmiertelną i kanoniczną w kole ministrantów.
Ale niekoniecznie tak musi być, dużo zależy od księdza.

JB: Wróćmy do tematu Mszy. Między czytaniami wysłuchujemy psalmu. Skąd wziął
się ten zwyczaj?

To również tradycja synagogalna. Psalmy były tak integralną częścią liturgii,
że nie można było sobie wyobrazić celebracji bez nich. Przepiękna część słowa
Bożego i tak bardzo ludzka: chyba nie ma żadnej ludzkiej emocji, której by
Psałterz nie zawierał. Poza tym, psalm wykonujemy wszyscy, powtarzając jego
refren, czyli responsorium. To bardzo stary zwyczaj.

JB: Czytań i psalmu wysłuchujemy na siedząco.

Postawa siedząca jest postawą słuchacza, ucznia. Ale jest to też postawa
modlitewna. Jeżeli lektor jest sługą obecności Chrystusa pod postacią słowa, to
my w jego obecności powinniśmy zachowywać się w sposób właściwy. Mszał
przypomina nam o tym, że wierni powinni z szacunkiem wysłuchać słowa Bożego.
Nie można wtedy siedzieć z nogą założoną na nogę. Nawet kiedy przychodzimy na
rozmowę z szefem, to tak nie siadamy. Jeżeli tak robię w kościele, to znaczy,
że nie myślę o tym, że Chrystus do mnie mówi.

JB: Wstajemy na "Alleluja"...

...czyli "Chwalmy Pana". To zawołanie tak dawne, że najstarsi nie
pamiętają, skąd się wzięło. Podoba mi się tłumaczenie Germana z
Konstantynopola, który w swoim komentarzu do liturgii wyjaśnia: "Dawid
wykrzykuje Alleluja! i mówi: "nasz Bóg przyjdzie w sposób jawny i ogień będzie
szedł przed nim" (Ps 49,3). Jasność Jego ewangelistów rozświeciła cały świat,
albowiem po hebrajsku al znaczy "On przychodzi", El - znaczy "Bóg", a ouia
- "śpiewajcie hymn żyjącemu Bogu"". Oczywiście, jest to tłumaczenie
naciągane, ale trafnie pokazuje, że chrześcijanie rozumieją Alleluja jako hymn
do Tego, który jest obecny, który się objawia. To po prostu teofania.
Alleluja albo wers przed Ewangelią - to są śpiewy ekstatyczne. Proszę
zwrócić uwagę, że nie wykonujemy ich w Wielkim Poście. W tym przejawia się
rzymska mentalność, która nakazuje post liturgiczny od trzech najbardziej
ekstatycznych momentów liturgii: Alleluja i Gloria, a w oficjum brewiarzowym Te
Deum. Żeby wybrzmiały mocniej na Paschę. Dlatego jeśli się Alleluja - poza
Wielkim Postem - nie śpiewa, można je w ogóle pominąć. Albo inaczej: powinno
się pominąć. Recytowane "Chwalmy Pana" to coś przeciwnego naturze

JB: Śpiew podkreśla też wagę czytanej zaraz potem Ewangelii.

W formie uroczystej otoczona jest ona pewnymi rytami, których w formie
powszedniej nie ma - księga przenoszona jest w procesji z ołtarza do ambony,
ze świecami i kadzidłem.
Tu znowu muszę ponarzekać. Wyjątkowo tylko używa się w starych kościołach
ambony do Ewangelii i kazań. Najczęściej służy do tego mały pulpit. Ale w
starych kościołach procesja wygląda jak procesja, rzeczywiście idzie się ze
słowem Bożym przez pół świątyni, i to nadaje pewien ciężar gatunkowy
celebracji. Natomiast kiedy przenosi się ewangeliarz 3-4 metry od ołtarza do
pulpitu - jak jest w większości współczesnych kościołów - to już nie jest
to samo.
Podczas czytania Ewangelii stoi się, i jest to zwyczaj wspólny wszystkim
tradycjom chrześcijańskim. Stoimy dla okazania szacunku, ale też dla
przypomnienia swoją postawą o Zmartwychwstaniu.

JB: Dlaczego Ewangelia jest ważniejsza niż inne czytania?

Bo wprost dotyczy Osoby, która jest centrum wiary chrześcijańskiej. Nie ma
Ewangelii, gdzie nie byłoby mowy o Jezusie. Ciekawe, że starożytne ambony były
oktagonalne, czyli ośmiokątne. Widać to również w późniejszych ambonach. Nawet
współczesna, dwudziestowieczna ambona w klasztorze dominikanów w Krakowie też
zbudowana jest na planie ośmioboku. A wiadomo, że ósemka ma sens
eschatologiczny, związana jest ze Zmartwychwstaniem, z dniem pierwszym po
szabacie, czyli niejako ósmym.
W Italii zachowały się kamienne, oktagonalne ambony, na które dawniej wdrapywał
się diakon, by śpiewać Ewangelię - twarzą nie do ludzi, tylko do wschodu.
Diakon w liturgii pełni funkcje symbolizujące czynności anielskie. Stąd też
jest on tym, który poprzez czytanie Ewangelii zwiastuje Zmartwychwstanie
Pańskie, jak anioł siedzący na kamieniu, odrzuconym od grobu wobec niewiast.
Dlatego też on w Wigilię Paschalną śpiewa Exsultet, czyli Orędzie paschalne...

JB: Dlatego też wnosimy Ewangelię w procesji ze świecami i kadzidłem, słuchamy
jej na stojąco...

Tak, i dlatego mamy również wezwanie "Pan z wami" na początku czytania,
jak również piękny moment oddania czci słowu Bożemu przez ucałowanie
ewangeliarza na zakończenie. Czytający mówi wtedy: "Niech słowa Ewangelii
zgładzą nasze grzechy", co jest wymownym wyznaniem wiary w to, że słowo Boże
ma moc przemienić moje serce.
Szafarzem rytu czytania Ewangelii jest diakon. Jeżeli jest obecny na Mszy,
żaden inny duchowny nie ma prawa go wyręczyć.

JB: Co oznacza wezwanie "Niech słowa Ewangelii zgładzą nasze grzechy"?
Czy słowo ma moc wymazywania grzechów?

Tak, jeżeli słowo jest przyjęte z wiarą, to ma ono ogromną moc.

JB: To po co nam Słowo Wcielone, skoro nasze grzechy może zgładzić już słowo
Ewangelii?

Ależ słowo Ewangelii mamy dlatego właśnie, że jest Chrystus, Słowo Wcielone,
który również dlatego stał się człowiekiem, by Jego słowo dotarło z całą mocą
do drugiego człowieka. Słowo Wcielone spędziło przynajmniej dwa lata, głosząc
kazania.

JB: Czym różni się kazanie od homilii?

Wiem, że wykładowcy homiletyki się ze mną nie zgodzą, ale dla mnie to akurat
dosyć arbitralne rozróżnienie. Homilia znaczy po prostu rozmowa, chociaż
Ojcowie znali na nią wiele innych określeń, na przykład tractatus, czyli
traktat. Ale tak naprawdę, to jedni mówią "homilia", drudzy
"kazanie" i bardzo często używa się tych sformułowań zamiennie. I myślę,
że to dobrze, chociaż niewątpliwie istnieje pewna specyfika homilii, która jest
wydarzeniem dość wyjątkowym. Podczas rekolekcji czy misji nie wymaga się
koniecznie, aby osobą głoszącą był duchowny, natomiast tylko on może to robić w
homilii mszalnej.

JB: Dlaczego to jest takie ważne?

Parę lat temu wszystkie kongregacje watykańskie wydały w tej sprawie wspólny
komunikat, wyraźnie zwracając uwagę na związek pomiędzy homilią liturgii słowa,
a sprawowaniem funkcji kapłaństwa ministerialnego. Nie świecki, nie zakonnica,
tylko biskup, prezbiter, diakon mają urząd głoszenia homilii, ze względu na to,
że uczestniczą również w posłudze uobecnienia Chrystusa w zgromadzeniu.

IC: A czy może być katechezą? A pouczeniem lub "przykładem z życia"?

To jasne, że mówiący homilię musi wziąć pod uwagę kontekst, ludzi, którzy
przychodzą do kościoła wyłącznie w niedzielę. Wielu księży, zresztą dobrych
kaznodziejów, podczas Mszy świętej świadomie głosi cykl kazań na zadany temat.
To jest czasami jedyna okazja, żeby móc powiedzieć ludziom pewne rzeczy. Można,
a wręcz trzeba tłumaczyć im główne prawdy wiary, Dekalog, "Ojcze nasz"
lub też objaśniać ryt. Ja sam mówiłem takie cykle kazań, najczęściej o
sakramentach, także o modlitwie. Natomiast poza liturgią słowem Bożym może się
dzielić każdy. Znam doskonałe rekolekcje, których nie głosiły osoby duchowne.
Siostra Małgorzata Chmielewska w naszym kościele krakowskim miała kiedyś
doskonałe rekolekcje dla kobiet, słuchałem jej z wypiekami na twarzy. Ale to
już nie jest funkcja związana z liturgią.

JB: Mówiliśmy przy Ewangelii, że w dawnych kościołach jest takie dziwne
miejsce, doczepione do filaru, które nazywamy amboną albo kazalnicą. W tej
chwili do niczego ono nie służy. Rozumiem trochę tę sytuację, gdyż w naszym
dzisiejszym odczuciu człowiek, postawiony wysoko, wywyższa się nad innych.

Tutaj znowu zahaczamy o XIX wiek, o szerszy problem klerykalizmu i
specyficznego statusu kleru w Kościele, a także poza Kościołem.

JB: Diakon, jak majtek na bocianim gnieździe nawy Chrystusowej, nie był
"kapitanem" Mszy, chociaż głosił kazanie, stojąc wyżej od prezbitera.
Jednak w liturgii nie można abstrahować od głęboko zakorzenionego kontekstu
kulturowego. Dzisiaj duchowny, który by głosił homilię z wysokiej ambony,
kojarzyłby się ludziom z klerykalnym mentorem. Tak jeszcze przemawiał do narodu
prymas Wyszyński, ale teraz czasy się zmieniły.

To prawda. Chcąc głosić homilię z ambony, trzeba zwrócić uwagę na jej kształt,
solidność wykonania, odległość od ołtarza, a także łatwość komunikacji z nawą.
To wcale nie jest takie proste - stanąć wysoko przed zgromadzeniem. Dawni
dominikanie mieli ćwiczenie kaznodziejskie, w którym trzeba się było wdrapać na
beczkę. Chodziło o przełamanie się, o takiego rodzaju wywyższenie, które
sprawia, że człowiek jest obnażony przez zgromadzeniem.
Myślę, że słowo Boże powinno być jednak głoszone nie ze zwykłego pulpitu, lecz
z solidnej, uczciwej ambony. Jemu też, podobnie jak ołtarzowi, należy się
godność materialna. Dodam jeszcze, że ambona powinna być poświęcona.

IC: Ambona powinna być stołem słowa Bożego, równorzędnym ołtarzowi centrum
liturgii.

Ciekawe, że Wschód nie ma tej paraleli. Ambona była używana tylko u katolików i
protestantów.

JB: Jakie są najbardziej rzucające się w oczy grzechy współczesnego
kaznodziejstwa?

Dla mnie na pierwszym miejscu - moralizowanie. Przełożenie akcentów z
prawdy, którą mam głosić, na etos. Mam wrażenie, że wielu księży praktycznie
nie wierzy w to, że Kościół Boży naprawdę pragnie dobra i że ludzie pragną żyć
po Bożemu, nawet jeżeli jest to dla nich czasami bardzo trudne. Bo w gruncie
rzeczy największą przeszkodą w życiu po Bożemu nie jest to, że nie wiemy, jak
żyć. Ludzie zazwyczaj wiedzą, jak mają żyć, ale to jest bardzo trudne, dlatego
potrzebują motywacji, żeby żyć inaczej. A tą motywacją nie jest groźba kary z
wysoka, tylko przekazywanie tego, kim jest Bóg i głoszenie prawdy o Nim. Kiedyś
postanowiłem sobie, że będę mówił dużo kazań niepraktycznych. Kazań, w których
będę mówił o różnych sprawach, które mnie osobiście pasjonują, ale które
teoretycznie nie mają żadnego przełożenia na codzienność. Ale pokazują świat,
który kryje się pod naskórkiem zwykłego, codziennego życia.

JB: I wytrwał Ojciec w tej praktyce?

Wytrwałem, mam nawet sygnały zwrotne w postaci frekwencji. Ludzie wyznają mi,
jak ważne jest dla nich, że w ogóle ktoś im mówi o rzeczach Bożych, a nie o
tym, jak mają żyć.
Drugi grzech współczesnej ambony to wszechobecność spraw politycznych. Ludzie
strasznie na to narzekają. Inna rzecz, że czasami najbardziej narzekają ci,
którzy najrzadziej chodzą do kościoła. A może tak się zrazili, że już nie
chodzą? Wydaje mi się jednak, że tego grzechu jest u nas coraz mniej.
Trzecia rzecz, to brak zaufania w rozsądek ludzi, co może się wyrazić w -
mniej lub bardziej świadomym - paternalistycznym stosunku do słuchaczy.
Czwarta niedobra rzecz, to brak ogólnej erudycji kaznodziei. Żeby mówić dobre
kazania, trzeba czytać powieści, trzeba mieć kontakt z rzeczywistością, mieć
czas na przeczytanie gazety, trzeba wreszcie mówić zrozumiałym językiem.
Piąta - i na niej chcę skończyć narzekania - to problem świadectwa.
Ksiądz nie musi być szczególnie uczony. Wystarczy, by był świadkiem. Nawet
jeśli głosi nieporadnie, to jego słowo będzie miało moc. Przecież proboszcz z
Ars orłem nie był. A czasami, jak zdarzy mi się słuchać niektórych kazań, to
zastanawiam się, jak głęboko ten kaznodzieja ukrył swoją żarliwość, by jej nie
zobaczył Kościół Boży. Przecież on wierzy, to jest treść jego życia, dlaczego
nie odważy się tego pokazać? I nie chodzi o ekshibicjonizm. To się może stać
bez jednego słowa o samym sobie. To po prostu musi być widać, czy ksiądz wierzy
w to, co mówi. I nie da się tego w żaden sposób sfingować.

JB: A gestykulacja, sposób modulacji głosu?

W tej chwili bardzo ułatwia to mikrofon. Jeżeli go nie ma, automatycznie mówi
się bardziej patetycznie, bo to jest efekt uboczny podniesienia głosu. A patos
w tej chwili bardzo razi w kazaniach. Dzięki mikrofonowi można mówić cicho,
spokojnie, używać prostszych, codziennych form. Stara szkoła kaznodziejska
musiała zawyć, zakrzyczeć, wzruszyć, chociaż u nas, dominikanów, zawsze
podkreślano moment intelektualny, pouczający.

JB: Są momenty, kiedy podniesienie głosu jest potrzebne, tylko że wielu księży
całe kazanie mówi na wysokim C.

Tym specyficznym, księżowskim zaśpiewem... Problem z formą, to też kwestia
konstrukcji. Na przykład wszyscy uważają, że homilie powinny być krótkie, bo
żyjemy w społeczeństwie wideoklipów. Tymczasem jeżeli ktoś mówi dobrze, to
utrzyma uwagę ludzi nawet przez czterdzieści minut.

JB: Czego ludzie pragną teraz najbardziej od kaznodziei: wzruszenia, nauki czy
świadectwa?

Myślę, że wszystkiego naraz.

JB: Ale chyba nie po równo? Teraz przecież mamy odwrót od wzruszenia.

Zależy, jak się je rozumie. Nie chodzi o to, że kaznodzieja ma być wyciskaczem
łez, ale dobrze, jeśli potrafi wzruszyć inaczej, pokazując bogactwo i głębię.
Nieżyjący już ojciec Rafał Skibiński, duszpasterz akademicki z Krakowa, mówił,
że w kaznodziejstwie najważniejsze jest pokazanie kawałka rzeczywistości Bożej.
Ja osobiście mam wrażenie, że dobre kazanie powinno budzić w człowieku
nadzieję, że można żyć po Bożemu, że warto.
Każdy ksiądz mówi kazania inaczej. Każdy z nas jest innym kaznodzieją. I ja mam
swój styl, związany z temperamentem, z typem wykształcenia, z
zainteresowaniami, z książkami, które czytałem. Tak jest od lat i pewnie już
tak zostanie. Każdy z nas ma też chyba poczucie, tę wiarę, że "spodobało się
Bogu przez głupstwo głoszenia słowa zbawić wierzących". Ja przynajmniej
bardzo tego doświadczam. Bo to jest rzeczywiście głupstwo, strasznie krucha
rzecz, wydana i na nasze nieprzygotowanie, i na zmęczenie, i na słabość ciała i
ducha. Ale z drugiej strony, każdy z nas ma również doświadczenia, kiedy to
ludzie dziękowali mu po kazaniu za coś, czego - wydało się - w ogóle nie
powiedział. To jest krucha przestrzeń, wydana na księżowskie lekceważenie i na
ludzką nieumiejętność słuchania. A jednocześnie Pan Bóg się tym posługuje!

IC: Ludzie odbierają Mszę przede wszystkim poprzez kazanie.

To prawda. Dla wielu dobra Msza była wtedy, gdy było dobre kazanie.

JB: Prawda jest dziś kojarzona z dyskursywnym sposobem jej przekazywania.

IC: A dla mnie miłym doświadczeniem było uczestnictwo w Mszy na Węgrzech. Nic
nie rozumiałem i byłem przeszczęśliwy, bo mogłem "nabożnie uczestniczyć".

Czasami dobrze jest mieć Mszę bez kazania. Święty Augustyn kazania mówił tylko
w niedziele, w dni powszednie celebrował Eucharystię bez homilii.

IC: Zamiast homilii często odczytywany jest biskupi list pasterski.

Ja listu nigdy nie czytam w czasie homilii, nigdy, z założenia. Homilia ma być
żywym słowem, a nie odczytywaniem tekstu. Zresztą ludzie listu nie potrafią
słuchać, natychmiast się wyłączają. Czytanie listu z ambony to jeden z
najbardziej nieskutecznych środków duszpasterskich, jakie kiedykolwiek
wymyślono. Ktoś chyba nie zdaje sobie sprawy, jak to jest odbierane. Są księża,
którzy sobie list pasterski dzielą: i w ten sposób jeden list załatwia im
cztery niedziele. Tak sobie myślę, że listy są jednym z powodów złego
kaznodziejstwa w Polsce. Księża się rozleniwiają i nie czują przymusu
regularnego głoszenia Słowa.
Pomijając kwestię języka i tematyki, mam wrażenie, że ludzie w tej chwili mają
na tyle dobry dostęp do mediów, że odczytywanie listów z ambony jest
stuprocentowo nieskuteczne. Po prostu jest marnowaniem czasu.

IC: Co więcej, znam przypadki, że ludzie byli zainteresowani tematyką danego
listu pasterskiego, widzieli go wcześniej w prasie, ale pomyśleli, że i tak
będzie czytany w kościele, więc go nie przeczytali. A w kościele natychmiast
się wyłączyli.

JB: W miejsce homilii odczytywane są często komunikaty.

Jeżeli mamy list, to jeszcze nie jest tak bardzo źle, bo biskup ma szansę
napisać sensowny tekst pasterski, krótki, zwięzły i rzeczowy. Ale komunikaty,
to naprawdę nie jest ten czas i nie to miejsce. Zawsze jest możliwość
odczytania ich w czasie ogłoszeń. Zresztą, list biskupa też lepiej przeczytać w
czasie ogłoszeń. Nic nie zastąpi żywego słowa.
Następnym problemem jest dyżur homiletyczny: jeden ksiądz głosi kazania przez
całą niedzielę. U nas kazanie ma ten, który przewodniczy Eucharystii, i w
związku z tym każdy mówi co tydzień. A jeżeli głosi się co tydzień, buduje się
warsztat. Bo kaznodziejstwo jest rzemiosłem, potrzebuje warsztatu, umiejętności
technicznych, doświadczenia. A kiedy ma zdobyć doświadczenie kaznodziejskie
ksiądz, który mówi kazanie raz czy kilka razy do roku?

IC: Dyżur homiletyczny jest dla mnie horrendum liturgicznym. Czymś nie do
wyobrażenia byłby dla nas duszpasterski dyżur konsekracyjny. A przecież dyżur
homiletyczny jest takim samym rodzajem liturgicznego wypaczenia.

Oczywiście - przychodzi taki z boku, spoza celebracji, i znika. Jest to
wprost zakazane w najnowszym wstępie do mszału. Miejmy nadzieję, że jesteśmy
bliżej końca tego smutnego zjawiska.

JB: Już mniejszym wypaczeniem byłoby wygłoszenie kazania przez świeckiego,
obecnego na tej Mszy. Przecież Eucharystia jest wspólnotą.

Liturgia ujawnia swój wspólnotowy sens dopiero wtedy, kiedy słowo Boże głosi
kapłan, który tę liturgię celebruje. Tylko wtedy widać wyraźny związek między
głoszonym słowem Bożym, a sprawowaną Eucharystią. Inaczej wszystko jest
nieczytelne.
A jeśli chodzi o kwestię głoszenia homilii przez świeckich, to przy praktyce
dyżurów homiletycznych wspomniany przeze mnie wspólny dokument kongregacji
watykańskich, bardzo mądry i sensowny, daje się rzeczywiście czytać wyłącznie w
kluczu klerykalnym. A to niedobrze.

IC: Liturgiczne przepisy wymagają, by homileta był obecny przynajmniej na całej
liturgii słowa. Ale tego wymagania prawie nigdzie się nie stosuje.

Myślę, że to zdarza się dość często. Ja sam, jeżeli głoszę rekolekcje i mam
więcej kazań niż jedno, zawsze jestem obecny chociaż na liturgii słowa. Słowa
Bożego należy wspólnie słuchać, zanim się zacznie głosić homilię. Od początku,
aż do modlitwy wiernych.

JB: Jaki jest optymalny czas kazania? Kiedy wiadomo, że na pewno jest ono za
długie, niezależnie od tego, co się mówi?

Jedna z anegdotycznych zasad homiletyki nakazuje mieć bardzo interesujące
rozpoczęcie, bardzo mocne zakończenie - i bardzo krótki czas między jednym a
drugim.

JB: To słynne: "Chrystus zmartwychwstał, ale wy i tak w to nie wierzycie"
księdza Malińskiego.

To akurat za bardzo mi się nie podoba, choć rozumiem, że tu miała zadziałać
zasada wstrząsu, i że jest w tym dużo prawdy. A zbyt długie kazanie zaczyna się
wtedy, gdy ludzie tracą uwagę. Kaznodzieja, który ma minimum doświadczenia, od
razu to zauważa.

JB: Znam księży, którzy nie mówią homilii, tylko odczytują jakiś tekst z
biblioteki kaznodziejskiej.

Zawsze uważam, że skromne, nawet nieporadne żywe słowo, jeśli tylko jest
pokorne i płynie z wiary, jest znacznie lepsze i zawsze robi większe wrażenie
aniżeli przeczytany tekst, skądinąd nawet przyzwoity. Wiele razy słyszałem o
takich nieporadnych formalnie kazaniach, jak wychodzący z kościoła ludzie
mówili: "Wspaniale, ksiądz dzisiaj powiedział mi coś bardzo ważnego!".
Wreszcie coś do nich trafiło.

JB: Czyli, po pierwsze, autentyzm.

W samej rzeczy. Homilia jest wydarzeniem teologicznym, a ponieważ jest
spotkaniem ludzi, podlega wszelkim prawom związanym ze społecznością, z
komunikacją międzyludzką. Jeżeli słucham z wiarą, to zawsze czegoś się
dosłucham. A jeżeli nawet nie mogę się tego "czegoś" dosłuchać, wiara
pomoże mi przetrwać to ciężkie doświadczenie albo podszepnie mi, by pomodlić
się za księdza, który tak heroicznie opiera się na ambonie Duchowi Świętemu.

JB: Po homilii odmawiamy wyznanie wiary, nazywane też Symbolem. Skąd takie
określenie?

Symbol to jest to, co nas łączy, co jest źródłem naszej jedności. Lubimy się,
mamy do siebie zaufanie, razem budowaliśmy wspólnotę - to wszystko prawda,
ale to jest poziom ludzki. Oprócz tego jest coś, co nam pozwala spotkać się
nawet wtedy, gdy się nie lubimy, gdy nie zbudowaliśmy w widoczny sposób żadnej
wspólnoty. I do tego poziomu jedności odwołujemy się właśnie przez wyznanie
wiary. Credo jest tym, co nas zbiera razem w Kościele.

JB: Dlaczego odmawia się je po zakończeniu homilii, a nie - na przykład -
na początku Mszy?

Jest to forma odpowiedzi na głoszone słowo. Wyznanie wiary jakby wypływa z tego
słowa, które mi głoszono. Ja, wsłuchując się w słowo Boże, przygotowując swoje
serce na jego przyjęcie, w naturalny sposób - wspólnie z całą resztą -
pokrzepiam się tym, co usłyszałem i wyznaję swą wiarę wobec tego, co było mi
głoszone. Źródłem tego wyznania nie jestem ja, tylko objawione słowo Boże,
które przed chwilą celebrowałem. To nie jest coś, co wyprodukowałem sobie sam,
lub nawet coś, co wyprodukował sobie Kościół. On to otrzymał jako dar. Symbol
też jest słowem Bożym, tylko jakby już "ekstraktem" z ogromnej ilości
tekstów biblijnych i z doświadczenia Kościoła, który wsłuchiwał się w działanie
Ducha Świętego.
Natomiast można sobie wyobrazić - dotyczy to zresztą większości rzeczy w
liturgii - żeby Credo odmawiane było na początku. Ale tak się przyjęło od
samego zarania, że mówimy je po kazaniu. Naszym ojcom w wierze wydawało się
czymś słusznym, by właśnie tam je włożyć, jako pewną kulminację liturgii słowa.
I to wystarczy, by zachować istniejący zwyczaj.

JB: Zakończeniem liturgii słowa jest modlitwa powszechna, zwana modlitwą
wiernych.

Te dwie nazwy odwołują nas do dwóch aspektów modlitwy. Jest ona modlitwą
wiernych, bo w niej uczestniczą tylko ochrzczeni. Jest to modlitwa tych, którzy
są powołani do składania Bogu ofiary ze świata - jest realizacją wspólnego
kapłaństwa wszystkich ochrzczonych. Nazywamy ją również powszechną, bo jest też
momentem, w którym Kościół modli się za potrzeby całego universum, bolącego
świata, jakby wskazując te miejsca, w których widzi niedostatek Bożej
obecności, Bożej łaski, ludzkie na nią zamknięcie i prosi o otwarcie na
działanie Boże. Modlitwa wiernych należy w istocie do porządku epiklezy, czyli
wzywania Bożej obecności, Bożej mocy w miejsca, które tej obecności potrzebują.
Chrześcijanie jakby przynosili świat do Ojca, pokazując mu obolałe miejsca i
prosząc: zaradź, Panie!
Do takiej modlitwy wyświęca nas sakrament chrztu i bierzmowania. Jesteśmy do
niej powołani wraz z prezbiterem, który przecież nie jest wyłączony z
kapłaństwa powszechnego. W gruncie rzeczy kapłaństwo prezbitera jest
nakierowane na to, by każdy wierzący mógł lepiej realizować swoje kapłaństwo,
królewskie kapłaństwo ochrzczonych.

JB: Praktyka najczęściej bywa taka, że odmawiają tę modlitwę sami księża. Czy
zawsze tak było?

Przy uroczystej Mszy świętej intencje powinien głosić nie celebrujący kapłan,
tylko diakon albo ktoś ze świeckich uczestników Eucharystii. Celebrans główny
może - ewentualnie. Ale to nigdy nie jest najlepsze rozwiązanie.
Oczywiście, modlitwa ta jest - jak każde błaganie - pewną duplikacją, ale
tych powtórzeń mamy więcej, również w kanonie Mszy. Niedawno rozmawiałem z
księżmi, którzy są albo będą w przyszłości wychowawcami kleryków w seminariach.
Kilku z nich cytowało mi twierdzenia, które słyszeli, że zasada sobrietas
romana ma działać w ten sposób, iż nie może być niepotrzebnych powtórzeń.
Dlatego, między innymi, wyeliminowano większość znaków krzyża. Cóż, bardzo tego
żałuję, sam je po cichu robię... Zredukowanie znaku krzyża do początku i końca
Mszy jest wyrazem logiki, która stosowana konsekwentnie, doprowadzi nas do
tego, że w końcu ograniczymy się tak naprawdę do czytań i do słów konsekracji.
A ile razy mówimy Amen we Mszy?
Błagania, powtarzane w różnych miejscach Mszy, są rzeczą jak najbardziej
naturalną. Jak człowiek ma coś ważnego do powiedzenia, zazwyczaj to powtarza.

JB: Jak odmawiać modlitwę wiernych - z ambonki czy z nawy?

Wstęp do mszału mówi, że intencje zazwyczaj wygłasza się z ambony albo z innego
dogodnego miejsca. A wygłasza je diakon, kantor, lektor lub wierny świecki, a
lud Boży uczestniczy w tej modlitwie, wyrażając ją albo poprzez samą postawę
stojącą, w milczeniu, albo przez jakąś formułę błagalną. Natomiast jeżeli
modlitwa wiernych jest prowadzona w ten sposób, że każdy może podejść do
mikrofonu i podać jakąś intencję, wtedy jest oczywiście dużo dłuższa niż zwykle
- wówczas ambonka nie jest dla niej najlepszym miejscem. Lepiej już jest
postawić mikrofon na środku nawy.

JB: Ale większość ludzi tam nie podejdzie, będzie się krępować...

To prawda, ale na Mszach z młodzieżą zazwyczaj dość dobrze to wychodzi. W
przypadku modlitwy spontanicznej ważne jest, by prowadzący czuwał nad
"jakością" intencji. Nie chodzi o tłumienie szczerości, tylko o to, żeby
wygłoszono chociaż cztery: za potrzeby Kościoła, za zbawienie całego świata i
za rządzących - co ma mocną paralelę w liturgii wschodniej, za tych, którzy
doświadczają różnych trudności, oraz za wspólnotę lokalną. W różnych
środowiskach funkcjonują karteczki z gotowymi lub proponowanymi tekstami. Ja
sam czasami wygłaszam te intencje z głowy.

JB: Modlitwa za rządzących bywa interpretowana na sposób bizantyjski: niech
sobie dalej rządzą, jeszcze ich okadzimy... Tymczasem chodzi o to, by wymodlić
im łaskę wejrzenia we własne sumienia w wierze. To nie ma nic wspólnego z
prośbą o "przedłużenie kadencji".

Taka była intencja modlitw za władców w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.

JB: Co robić w sytuacji, gdy ktoś wygłasza z nawy intencję ewidentnie
niegodziwą i mówi: "Ciebie prosimy". Ludzie zazwyczaj kończą odruchowo:
"Wysłuchaj nas, Panie". Czy wtedy ksiądz ma powiedzieć: "Panie, nie
słuchaj tej modlitwy"?

Jeden z moich braci znalazł się właśnie w takiej sytuacji, kiedy usłyszał
wyjątkowo niegodziwą intencję. Szybko dodał własną, zanim ludzie zdążyli
odpowiedzieć, zweryfikował ją.

JB: To taki kruczek.

Chodzi o to, by nie robić skandalu podczas Eucharystii. Dlatego też jest
bezpieczniej, gdy te intencje są przygotowane wcześniej. Liturgie wschodnie nie
znają wolnych intencji.
Ważne jest też, by w sformułowaniach modlitwy wiernych nie pouczać Pana Boga,
co ma robić. Jeżeli one mają być rzeczywistą, uczciwą epiklezą, powinny
zostawiać Panu Bogu maksimum wolności i nie pisać mu scenariuszy. Jeżeli w
modlitwie jest: "Módlmy się, aby..." - wtedy to "aby" powinno
być bardzo zwięzłe i jednoznaczne. Trzeba mieć świadomość, czy to "aby"
wynika ze słowa Bożego, czy jest tylko moją osobistą inicjatywą.

IC: Jeśli mówimy o spontaniczności - jak się do niej mają modlitwy z
książki, które nie odnoszą się w ogóle do rzeczywistości?

Te wszystkie książki intencji nie są księgami liturgicznymi. One są generalnie
do pomocy. Nie ma obowiązku odczytywania ich dosłownie. Tak naprawdę model tej
modlitwy w dużej mierze zależy od wrażliwości wspólnoty i celebransa.

IC: Lepiej, żeby to była albo standardowa modlitwa, składająca się z pięciu,
ośmiu wezwań, które są zawsze takie same (jak ektenia we wschodniej liturgii),
albo niech to będzie rzeczywista modlitwa powszechna: jeśli gdzieś tam się
mordują, to nie może nas to nie obchodzić. Ludzie przychodzą na Eucharystię
- a tu jakby nic się nie stało. Modlimy się za kogoś, żeby zdał egzamin, czy
o błogosławieństwo z okazji którejś tam rocznicy urodzin bądź ślubu, a właśnie
gdzieś kilkuset ludzi zginęło w katastrofie, gdzie indziej toczy się krwawa
wojna - i o tym ani słowa! Wiem od wielu osób, że jest to bardzo rażące, bo
wygląda na kompletną nieczułość chrześcijan na świat.

Wydaje mi się, że wierni na ogół wykazują tę wrażliwość - i Bogu dzięki.
Natomiast bardzo często nie mają jej celebransi. A sam też wolę ektenie. W nich
nie pouczamy Pana Boga.

IC: A po co potrzebne są Panu Bogu te nasze modlitwy? Przecież On wie, jak ten
świat wygląda...

Na pewno nie chodzi Mu o to, żeby dać się prosić. Mam wrażenie, że tutaj
ujawnia się tajemnica wzruszającej zażyłości, w którą Bóg wprowadza Kościół.
Ojciec czyni nas uczestnikami nie tylko tego, co ma, ale także tego, co czyni.
Modląc się, w istocie spełniamy wolę Bożą, ponieważ Jego wolą jest, abyśmy
uczestniczyli razem z Nim w trosce o świat i o ludzką biedę. Jest to jeszcze
jeden moment, w którym można się doszukać ogromnego szacunku, jaki Bóg ma dla
człowieka.
Kiedyś pojechaliśmy z tatą na działkę robić domek. Byłem takim szkrabem, który
podawał tacie gwoździe i oczywiście ta cała moja praca była w sumie
niepotrzebna, bo on sam by sobie te gwoździe na dach wyniósł. Ale byłem
strasznie dumny, że tacie pomagam. W gruncie rzeczy cała ta działalność
podawania gwoździ uczyniła mnie bardziej świadomym siebie, bardziej ufającym
sobie.

JB: A ojciec czuł się bardziej ojcem. Podpytywałem kiedyś ojca Salija -
trochę prowokacyjnie - czy Bóg spełnia się przez człowieka. Ojciec Jacek
mówił, że Panu Bogu to absolutnie nie jest do niczego potrzebne, podkreślał
dobrowolność dzieła stworzenia. Wiem, że miał rację, ale... Jest w tym jakaś
tajemnica. To święty Ireneusz powiedział, że chwałą Bożą jest żywy człowiek.

Jest taki prowokacyjny wobec klasycznej teologii tekst Charles'a Puy o
penitencie. Kto to jest? Otóż człowiek skruszony to ten, który sprawia, że
serce Boże zadrżało nadzieją i lękiem - oto on wprowadza w serce samego Boga
teologiczną cnotę nadziei. Bóg, który jest wszystkim, mimo to ma coś, czego
może się spodziewać od tego grzesznika.

JB: To fantastyczne! Ten lęk i drżenie jakby odbija się w sercu człowieka. Jemu
potrzebna jest świadomość grzechu. Jak by bez niej wyglądał świat? Ludzie
byliby tak przepełnieni pychą...

To właśnie jest błogosławiona wina, moc w słabości. Przypomina mi się, w jak
szokujący sposób Tomasz z Akwinu interpretuje słynny "oścień dla ciała",
o którym mówi święty Paweł (2 Kor 12,7): Bóg potrafi posłużyć się nawet
grzechem śmiertelnym, żeby nawrócić człowieka.

JB: Człowiek jest tak skonstruowany, że w pewnych momentach porusza go jedynie
poczucie skruchy.

W kontekście modlitwy wiernych zaakcentował pan moment, w którym ojciec czuje
się bardziej ojcem - ja natomiast czuję się jak dziecko Boże, które w tej
przestrzeni uczestniczy. Bóg sobie doskonale poradzi beze mnie, ale ja rosnę i
rozwijam się przez to, że wiem, iż Pan Bóg zawierza mi jeszcze jeden ze swoich
sekretów. Wiem nie tylko to, kim jest, ale także współpracuję w tym, co robi,
co jest Jego działaniem.

JB: Chesterton napisał, transponując słowa z Księgi Rodzaju, że niedobrze jest
Panu Bogu być samemu. Chodziło mu o Trójcę Świętą, ale można tę metaforę
pociągnąć dalej, na stworzenie.

Oczywiście - przy zachowaniu wszystkich scholastycznych, bardzo mądrych i
bardzo słusznych stwierdzeń. W naturalny sposób szukamy czasami języka, który
będzie pokazywał miłość Pana Boga do nas przez analogię. W cytowanym przeze
mnie tekście Charlee'a Puy możemy przeczytać, że także w Bogu można
obudzić teologiczną cnotę nadziei. Oczywiście, że ściśle rzecz biorąc, nie
można. Mamy tu jednak celną próbę przebicia się przez kategorie, które każą
myśleć o Bogu jako o nieruchomym Poruszycielu. A przecież Bóg, który jest
Miłością, nie jest tak całkiem, po stoicku spokojny o siebie i o nas...

Tomasz Kwiecień: Błogosławione marnowanie. O Mszy świętej - 4

IV. Chleb dorosłych

JB: Kolejna część Mszy, liturgia eucharystyczna, była we wczesnym
chrześcijaństwie rodzajem misterium dostępnego tylko ochrzczonym. Ślady tego
zachowały się do dziś w celebracji prawosławnej, gdzie pieśń cherubińską
poprzedza wezwanie, by katechumeni opuścili kościół. Kiedy i dlaczego zagubił
się ten inicjacyjny element misterium?

Tak jest już od średniowiecza, od tego momentu, gdy właściwie nie było już w
Kościele ludzi niewtajemniczonych. Chrzczono dzieci, więc i one miały prawo
uczestniczyć w sakramentach. Żydzi, prócz tego, że odróżniali się łatwo przez
strój i obyczaj, z pewnością nie mieli ochoty uczestniczyć w chrześcijańskim
nabożeństwie. Praktycznie nie było już ludzi "z zewnątrz". Jest to zatem
pozostałość społeczeństwa monolitycznego religijnie. Czasy się zmieniły, ale
pewnie bardzo trudno byłoby wrócić do tej dawnej tradycji. Można to robić tam,
gdzie Kościół jest w wyraźnej mniejszości, gdzie rzeczywiście jest ewangeliczną
"małą trzódką", gdzie ostiariusz, czyli odźwierny, wszystkich zna i
przepuszcza na zgromadzenia. Teoretycznie rozważając, może tak być w krajach
islamskich, natomiast w Polsce jest to praktycznie niemożliwe. Przygotowując
katechumenów do chrztu, nie zachowuję tego zwyczaju, bo trudno go stosować
wobec ludzi, którzy wcześniej na przykład przez trzy lata chodzili na
niedzielną Mszę, zanim się zdecydowali poprosić o chrzest. Staram się jedynie,
by nie uczestniczyli w liturgii na sposób ochrzczonych, by ich obecność była
milczącą adoracją.

IC: Ta część liturgii zaczyna się przygotowaniem darów. Po co Panu Bogu dary?

Panu Bogu po nic, jak wszystko inne, co czynimy ze względu na Niego. A
jednocześnie to On zaprasza nas do składania ofiary. W rycie przygotowania
darów widzę wielką metaforę relacji Boga i człowieka. Jak w cytowanym już
tekście Charles'a Puy: nic ode mnie nie potrzebuje, ale jednak czegoś
oczekuje. Dlaczego mam Mu służyć? Dlaczego składać ofiarę? Bo wtedy staję się
Jemu podobny, a przez to zdolny do poznania Go. A podobne poznaje się podobnym.
Mam być sługą, bo On nim jest. Bóg podtrzymuje mnie w istnieniu, kocha, nawet
gdy grzeszę, otacza mnie opieką także wtedy, gdy wcale o Nim nie myślę. To
cudowne, móc mieć z Nim taką wspólnotę. Nie jestem Mu po nic potrzebny, lecz On
jednocześnie chce, bym był Mu potrzebny koniecznie.
Po drugie, w przestrzeni miłości naturalne jest wymienianie między sobą darów.
To piękne, móc się obdarowywać. Tyle w tym czaru, troskliwości. Przecież lubimy
te okazje, przy których coś otrzymujemy, zwłaszcza od bliskich nam ludzi, a
jeszcze chyba bardziej te chwile, kiedy trafimy z doborem prezentu dla kogoś
bliskiego. Tak bym chciał popatrzeć na przestrzeń naszego daru składanego Bogu.
Nie handel, nie załatwianie interesów, zapewnienie sobie Bożej opieki, tylko
miłość.
To, co powiedziałem, dotyczy całej relacji człowieka do Boga, nie tylko tego
rytu, przy którym jesteśmy, ale także ślubów zakonnych czy innych osobistych
zobowiązań wobec Boga. Przygotowanie darów natomiast odsyła nas jeszcze dalej.
W słowach błogosławieństwa, wypowiadanych wówczas przez kapłana, słyszymy:
"Tobie ofiarowujemy ten chleb, owoc ziemi i pracy rąk ludzkich, aby się stał
dla nas chlebem życia". Podobną formułę mamy w ofiarowaniu wina: "aby się
stało dla nas napojem duchowym". Jest to zatem włączenie w ofiarę
wszystkiego co ludzkie, aby zostało przemienione. Chleb i wino zmieszane z wodą
są ikoną, metaforą ludzkiego wysiłku. Wszystko, co jest naszą powszedniością, w
formie błogosławieństwa ziemi przedstawiam Bogu - i otrzymuję z powrotem,
już na wyższym poziomie. Formuła błogosławieństwa darów ("Błogosławiony
jesteś..."), choć jest zupełnie nowa, posoborowa, nawiązuje do żydowskich
błogosławieństw nad chlebem i winem, odmawianych podczas wieczerzy.
Papież pisze w liście apostolskim Orientale lumen, że to właśnie w liturgii
całe materialne stworzenie odnajduje swoją pierwotną celowość. Tym celem jest
włączenie w hymn uwielbienia, który człowiek zanosi do Boga.

IC: To włączanie jest wręcz wypełnieniem nakazu postawy kapłańskiej wobec
stworzenia.

O właśnie, tego sformułowania mi brakowało. A druga rzecz - chleb i wino
stawiają nas w kontekście historycznym. Fakt, że te akurat elementy użyte są
jako materia sakramentu Eucharystii, wiąże nas bardzo z czasem i miejscem, z
historycznością Objawienia.
Stopniowo, w naturalny sposób, zaczęła do tego dochodzić symbolika. Wiadomo, że
przez przeważającą część pierwszego tysiąclecia prawie wszędzie używano chleba
kwaszonego, codziennego. Gdy raz w tygodniu piekło się chleb, ładniejsze
bochenki przeznaczano na celebrację eucharystyczną. Stąd zresztą wzięła się
procesja, która początkowo była przynoszeniem chleba, wypiekanego w domach, do
ołtarza. A najładniejsze z tych ładnych były wybierane przez diakonów, żeby
stały się Eucharystią. Pozostałe szły na potrzeby biednych.

JB: Czy dzielono wtedy chleb, jak podczas liturgii prawosławnej?

Tak, choć nie w taki sposób, żeby wycinać specjalne elementy, jak to robią
chrześcijanie wschodni z prosforą. I nie w tym momencie liturgii. W rzymskiej
tradycji łamano chleb na mniejsze części bezpośrednio przed Komunią. Ryt
wycinania prosfory jest z kolei formą opowieści o Kościele, o elementach, z
których Kościół się składa, bo części, na które dzielona jest prosfora,
odpowiadają poszczególnym członkom Kościoła, zarówno tym żyjącym, jak i tym,
którzy przeszli już do wieczności.
W starożytności, jak mówiłem, mieliśmy naturalny, codzienny chleb i wino
dostarczane przez wiernych. Jednak w pewnym momencie zaczęto wprowadzać chleb
niekwaszony, przaśny. Co ciekawe, najpierw nie na Zachodzie, ale w Armenii, w
VI wieku. A potem coraz częściej zaczęło się tę praktykę spotykać na Zachodzie.
Raban Maur, karoliński teolog, mówi, że ponieważ Pan odprawiał na przaśnikach,
to i my na przaśnikach powinniśmy celebrować.
Wprowadzenie do liturgii chleba przaśnego, specjalnie przygotowanego, już nie w
domach wiernych, ale często w klasztorach, jest historycznie równoległe z
zanikaniem procesji z darami. I to z kolei wiązało się z praktyką intencji,
"ofiarowywania na Mszę", na którą się już niekoniecznie chodziło.
Odbywało się to często w taki sposób, że ludzie mówili do księdza: pomódl się,
masz tu pięć jajek - i on się modlił sam, gdzieś w kaplicy. Oczywiście w
dzień powszedni, nie w niedzielę. Zanikał więc moment uczestnictwa poprzez
praktykę przynoszenia chleba. A w konsekwencji zaczęto coraz częściej używać
chleba przaśnego, który się dłużej przechowuje i jest prostszy w użyciu.

IC: Może jednym z powodów zmiany była też większa łatwość adoracji chleba
niekwaszonego?

Z pewnością był on bardziej odpowiedni do wystawienia, ale pamiętajmy, że
adoracja to dopiero drugie tysiąclecie. Na długo zanim pojawiły się
monstrancje, chleb eucharystyczny był już niekwaszony. Myślę, że dodatkowego,
teologicznego niejako powodu możemy się doszukać w tekście świętego Pawła z
Pierwszego Listu do Koryntian, który mówi o zakwasie: "Czyż nie wiecie, że
odrobina kwasu całe ciasto zakwasza? Wyrzućcie więc stary kwas, abyście się
stali nowym ciastem, bo przecież przaśni jesteście" (1Kor 5,6-7). Jasne,
że tłem tego tekstu jest żydowski obyczaj szukania chamecu, czyli kwasu, który
przed Paschą musiał być usunięty.

IC: To by się zgadzało z ogólną tendencją historycyzującą na Zachodzie, która
między innymi polegała na akcentowaniu raczej męki i śmierci niż
zmartwychwstania Chrystusa. Na Wschodzie kładziono akcent na to, że w
Eucharystii obecny jest Chrystus zmartwychwstały - dlatego musi to być chleb
żywy, kwaszony. Celebrujemy żywego Chrystusa, a nie Chrystusa w grobie -
argumentują prawosławni.

A jednak to zostało zmienione. Zachód - z typowym dla siebie w tych
kwestiach spokojem - mówi: to wszystko jedno, już taka jest tradycja, niech
więc tak zostanie. I to jest problem zachodniego myślenia, że albo idziemy w
stronę prawnego rygoryzmu, albo stwierdzamy, że nie ma się co przejmować
detalami - zapominając, że cała przestrzeń jest ikoniczna i musi mieć swoje
odpowiedniości. Mam wrażenie, że na przykład podstawowy argument przeciwko
święceniom kobiet to argument z ikony. Na Wschodzie jest czymś oczywistym, że
jeżeli kapłan przedstawia sobą żywą ikonę Chrystusa, to musi mieć w sobie pewne
do Niego podobieństwo, chociażby podobieństwo płci. Na Zachodzie ten argument
jest zupełnie niezrozumiały, bo nasza świadomość symboliki jest bardzo
ograniczona. I w tym sporze o chleb także ta ograniczoność wychodzi.
A z drugiej strony nie jest tak, że my, używając chleba przaśnego, wyznajemy,
jakobyśmy nie przyjmowali Zmartwychwstałego. O tym mówi ryt łączenia Hostii i
Krwi Pańskiej w kielichu przed Komunią. Myślę, że patrząc spokojnie i bez
uprzedzeń na obie praktyki, wschodnią i zachodnią, możemy się przekonać, że
wyznajemy te same prawdy, inaczej tylko rozkładając akcenty - co dla mnie
jest powodem nie zgorszenia, ale zachwytu nad bogactwem liturgicznym Kościołów.
Za to jest dla mnie problemem fakt, że nasz przaśny chleb najczęściej bardzo
mało chleb przypomina. I tu bym chętnie walczył o zmiany.

JB: Co oznacza dolewanie wody do wina przy modlitwie błogosławieństwa?

Najstarsze rytuały rzymskie nie mówią o jednej kropelce, odmierzonej po
aptekarsku, tylko o tym, że celebrans lał wodę na krzyż, tak że musiało jej
trochę więcej trafić do kielicha. Zawsze jednak wina było więcej niż wody,
chociaż były Kościoły, gdzie odmierzano prawie pół na pół. Każdy, kto pił
kwaśne wino we Włoszech, Grecji czy Palestynie wie, że aby lepiej przeszło
przez gardło, trzeba je trochę rozcieńczyć. Skądinąd jest to środek znakomicie
zaspokajający pragnienie, człowiek się po nim nie poci. Mamy tu znowu świecki
obyczaj picia wina z wodą, który przeszedł do liturgii i bardzo wcześnie, bo
przynajmniej od III wieku, zaczął mieć znaczenie symboliczne.
W dolewaniu wody do wina mamy znak złączenia się Bóstwa i człowieczeństwa w
Chrystusie. Jest to też znak zjednoczenia się Kościoła z Chrystusem: ta
symbolika bazuje na utożsamieniu Chrystusa z winem, które jest - jak się
mówiło w starożytności - "krwią winnej latorośli". A woda - to
Apokalipsa, gdzie jest powiedziane, że "wody, które widziałeś, [...] to są
ludy i tłumy, narody i języki" (Ap 17,15). Święty Cyprian mówi, że woda
symbolizuje Kościół, lud, ludzkość. W Eucharystii łączy się lud z Chrystusem
tak ściśle, że już się nie da ich rozłączyć. A święty Ambroży ten sam gest
tłumaczy w kontekście krzyża oraz krwi i wody, która wypływa z boku Zbawiciela.
Bardzo wrażliwi byli starożytni na Pismo Święte! Zazdroszczę im tej
wrażliwości, bo wynikała ona z godzin spędzonych na jego lekturze. Teraz tego
nie robimy, bo czytamy książki teologiczne, a Pismo Święte zostaje gdzieś tam z
boku.

JB: Czy osobista intencja modlitewna też jest elementem darów ołtarza?

Tak, zresztą można składać różne inne dary, a nie tylko zbierać tacę na
potrzeby Kościoła. Wstęp do mszału reguluje tylko jedną sprawę: żeby ich nie
kłaść na ołtarz. Tam mogą być tylko chleb i wino.

IC: Co sądzi Ojciec o zwyczaju zbierania pieniędzy na tacę podczas modlitwy
eucharystycznej?

To jest w ogóle sprawa kłopotliwa. Ale pomysłu na to chyba nikt nie znalazł.
Może by zbierać pieniądze po Mszy, przy wyjściu z kościoła?

IC: Raczej przy wejściu.

Wtedy można by to połączyć z przekładaniem komunikantów z puszki do pateny. To
piękny zwyczaj - bo wszyscy wówczas otrzymują Eucharystię z ołtarza.

IC: Zwyczaj piękny, tyle że właściwie nie spotykany poza "oazami". A
przecież jego zaletą jest nie tylko fakt, że wszyscy przystępujący do Komunii
otrzymują ją z chleba konsekrowanego na tej właśnie Eucharystii (co zaleca
soborowa Konstytucja o Liturgii). Przełożenie komunikantu to także znak, że ja
tu z czymś przychodzę, że jest to również moja osobista ofiara. Złożenie przy
tej okazji ofiary pieniężnej wydaje mi się czymś zupełnie naturalnym, a nawet
wskazanym.

Takie rozwiązanie wymagałoby zastanowienia się, co zrobić z tymi, którzy tego
komunikantu nie przełożą, a mają pragnienie złożenia ofiary.

IC: Przecież nie ma przeszkód, by złożyli tylko pieniądze. Zresztą w ten sposób
już przy wejściu otrzymywaliby sygnał, że coś jest nie w porządku, że ich
uczestnictwo jest połowiczne. Wydaje mi się, że taki sposób zbierania darów ma
same zalety, zwłaszcza w porównaniu z najczęściej spotykaną sytuacją, gdy
kościelny wybiega z zakrystii, zbiera kasę i wynosi. To absurd, że ktoś, kto
sam nie uczestniczy w Eucharystii, robi zamieszanie, przeszkadzając w
uczestnictwie innym - i to podczas najważniejszej części Mszy. Nam może się
to wydawać normalne tylko z przyzwyczajenia.

Pomysł na takie składanie ofiary ma sens, chociaż nie widziałem go w żadnym
kościele. A szkoda. Modlitwa eucharystyczna warta jest tego, by nic w jej
słuchaniu nie przeszkadzało.

JB: Wspominaliśmy już kilkakrotnie o procesji z darami. Dzisiaj to wielka
rzadkość w kościele.

Wielka szkoda, także z tego względu, że jeszcze w średniowieczu był to główny
aspekt czynnego uczestnictwa wiernych w czasie Mszy. Każdy przynosił coś
swojego do kościoła, poza chlebem często były to innego rodzaju dary, na
przykład części ubrania dla ubogich. Pamiętajmy, że kościół był miejscem, gdzie
rozwiązywano problemy wspólnoty lokalnej. Jednak te dary składało się zazwyczaj
poza Eucharystią. Darami zanoszonymi w procesji na ogół były chleb i wino,
materia do celebrowania Eucharystii.

IC: Czy intencje można też traktować jako dar?

Spotkałem się z takim zwyczajem, że oprócz pateny i koszyka z chlebem na
Eucharystię, jest jeszcze koszyk z kartkami, gdzie można zapisać intencje
modlitewne. Składa się go pod ołtarzem. Jak najbardziej mieści się to w logice
Eucharystii, która przecież uwypukla kapłaństwo ochrzczonych, wyrażające się
poprzez modlitwę. Ale właściwsze miejsce na to jest już wcześniej, w modlitwie
wiernych.
Póki trwa procesja z darami, całe zgromadzenie powinno zachować postawę
stojącą. Jest ona symbolem złączenia się z tymi, którzy fizycznie wykonują akt
procesji. Tymczasem często jest tak, że najwcześniej siadają nieprzyzwyczajeni
do tej procesji koncelebransi, potem, za ich złym przykładem, ludzie w ławkach.
Teraz następują modlitwy księdza, który uznaje swoją niegodność wobec tego, co
będzie sprawował. Kapłan zanosi je w cichości, kiedy zgromadzenie śpiewa, a
kiedy nie ma śpiewu, może je mówić głośno. Kiedy już odmówi błogosławieństwa,
skłania się głęboko przed ołtarzem i odmawia tak zwaną modlitwę Azariasza. Jest
to parafraza z trzeciego rozdziału Księgi Daniela: "Przyjmij nas Panie,
stojących przed Tobą w duchu pokory i z sercem skruszonym. Niech nasza ofiara
tak się dokona przed Tobą, Panie Boże, aby się Tobie podobała". Mamy tu
klasyczną formę apologii.
Później, w zależności od tego czy jest kadzidło, czy nie, następuje nasypanie
kadzidła do kadzielnicy. Drobny, ale charakterystyczny gest: kadzidło po
nasypaniu go na rozżarzone węgielki błogosławi się, robiąc w milczeniu znak
krzyża - w przedsoborowym rytuale była do tego jeszcze dołączona słowna
formuła. Następnie okadza się ołtarz, krzyż i uczestniczących w liturgii. Wstęp
do mszału wyjaśnia dlaczego: "Ze względu na ich godność chrzcielną".

JB: Następny moment to obmycie rąk przez celebransa.

Tłumaczono to czasem w trochę śmieszny sposób, jakoby ksiądz miał ręce brudne
od tych wszystkich tłustych kapłonów, które odbierał podczas procesji
ofiarowania. Ale już najstarsze teksty o obmyciu rąk tłumaczą ten gest
symbolicznie. Cyryl Jerozolimski mówi, że ręce są przecież symbolem ludzkiego
działania, uczynków, zatem ich obmycie to znak niewinności.
Ma to pewne paralele z tradycjami żydowskimi, choć w ogóle obmywanie rąk przed
modlitwą jest powszechnym zwyczajem religijnym ludów Morza Śródziemnego.

JB: Obmywanie rąk tłumaczymy, powołując się na Psalm 51, ze słowami: "Obmyj
mnie zupełnie z mojej winy...".

Tak jest w nowym rycie, w starym było inaczej. Już Cyryl Jerozolimski cytuje
przy tej okazji fragment innego Psalmu: "Umywam moje ręce na znak
niewinności i obchodzę dookoła Twój ołtarz, Panie" (Ps 26,6).
Po obmyciu rąk kapłan zwraca się do wiernych, aby zakończyć ryt przygotowania
darów wspólną modlitwą. Tym razem nie ma: "Módlmy się", ale: "Módlcie
się, aby moją i waszą ofiarę przyjął Bóg, Ojciec Wszechmogący". Na te słowa
zgromadzenie wypowiada nad kapłanem błogosławieństwo: "Niech Pan przyjmie
ofiarę z rąk twoich...". Błogosławi celebransa, ażeby ten sprawował ją
godnie w imieniu wspólnoty.

JB: Co znaczy "Moją i waszą ofiarę"?

Tę samą, którą ja sprawuję w sposób właściwy memu urzędowi, i wy sprawujecie w
sposób właściwy swojemu. Ciągle powtarzam, żeby księża w tym czasie nie
szperali po mszale i nie szukali prefacji, tylko pokornie się skłonili i
przyjęli błogosławieństwo od zgromadzenia, które w tej chwili nad nimi się
modli.
Nawiasem mówiąc, jest to kwestia przygotowania księdza do Mszy. Banalne sprawy:
założenie wstążek mszalnych, wybranie odpowiedniej prefacji, modlitwy
eucharystycznej, zastanowienie się, jakiej formuły użyć, owocują potem w czasie
celebracji. A wystarczy tylko poświęcić na to trzy minuty! W przeciwnym razie
na oczach wiernych odbywa się cała żenująca "liturgia" poszukiwań po
mszale.

JB: Dlaczego w takim razie wierni nie mieliby wyciągać rąk podczas
błogosławieństwa? Uczyniłoby to ich gest bardziej czytelnym.

Chyba nigdzie w historii tego nie było. Unikano tego gestu może ze względu na
konotację sakramentalną wyciągnięcia rąk, związaną ze święceniami kapłańskimi.
Poza tym nawet w tych rzadkich tradycjach, gdzie celebrans prosił o tę
wstawienniczą modlitwę nie wszystkich zgromadzonych, lecz tylko
współcelebrujących z nim kapłanów, nie wyciągali oni nad nim rąk.
Często mówię ludziom, komentując ten fragment Mszy: teraz wy mnie
błogosławicie, więc mnie porządnie pobłogosławcie.

IC: Doszliśmy do momentu, w którym ksiądz mówi: "Pan z wami" - już po
raz trzeci.

To istotny znak. Zwracamy uwagę na Obecność: dzieje się coś ważnego. Potem
kolejne słowa kapłana: "W górę serca". W górę, czyli ku Bogu. Od czasów
antycznych zmienił się kontekst pojęcia "serca", które teraz kojarzy się
z emocjonalnością. Tymczasem dla ludzi, którzy tę modlitwę komponowali, serce
to było centrum człowieczeństwa, źródło wolnych decyzji. Gdyby inaczej rozumieć
to wezwanie, znaczyłoby ono tylko: bądź radosny. A ja akurat przyszedłem do
kościoła wściekły, jak nie wiem co: ochrzanił mnie przełożony albo podwładny
zrobił mi świństwo... To wcale nie znaczy, że mam się zaraz zacząć cieszyć.

JB: To wezwanie kojarzy się mi z papieskim Coraggio - odwagi! Co
etymologicznie znaczy to samo: serce w górę.

Jego sens jest mniej więcej taki: zostaw teraz sprawy, którymi żyjesz na
zewnątrz kościoła, skup się na samym Bogu. Spróbuj się zmusić do takiego
skupienia, które cię wprowadzi w Jego tajemnicę i w obcowanie z Nim.
Dominikański mistyk z tradycji nadreńskiej błogosławiony Henryk Suzo mówił o
sobie, że gdy woła "W górę serca", zaprasza do uczestnictwa wszystkie
stworzenia, cały świat, całą stworzoną rzeczywistość. Wszystko, co jest.
Tłumaczył to tak: "Wewnętrznym spojrzeniem ogarniałem siebie samego we
wszystkim, czym jestem, z ciałem, duszą i wszystkimi moimi władzami, a
następnie stawiałem przy sobie wszystkie stworzenia, które Bóg umieścił w
niebie i na ziemi, we wszystkich czterech pierwiastkach - każde z osobna i
po imieniu, a więc: ptaki powietrzne, leśne zwierzęta, ryby w wodzie, liście i
trawę na ziemi, nieprzeliczone ziarnka piasku w morzu, nadto wszystkie pyłki
migocące w słońcu, kropelki wody, te - z rosy, śniegu czy deszczu - które
kiedykolwiek spadły na ziemię, i życzyłem sobie, żeby każda z tych rzeczy
wydawała słodkie, przejmujące akordy, wychodzące z najgłębszych pokładów mego
serca i żeby w ten sposób wiecznie rozbrzmiewał nowy, podniosły hymn pochwalny
na cześć najmilszego i najłaskawszego Boga. Potem rozwierały się radośnie i
szeroko ramiona mojej wezbranej miłością duszy [to oczywiście aluzja do postawy
oranta w czasie prefacji] i wyciągały się ku tym niezliczonym stworzeniom. A
jak kierownik chóru, sam pełen zapału i uniesienia, innych porywa do śpiewu,
tak i ja pragnąłem wszystkich rozradować, by śpiewali z weselem i ofiarowali
Bogu swoje serca: Sursum corda!" (Życie, rozdz. 9).

JB: Jednak mamy tu radość.

Tak, ale nie jest to radość typowo doczesna. Wiąże się ona z pragnieniem, by
porwać za sobą nawet oschłych i oziębłych ludzi, by oni, razem z kapłanem,
uwolnili się i stanęli przed Bogiem w wolności. Zaraz po przytoczonym przeze
mnie fragmencie błogosławiony Henryk podaje tę myśl jako drugą motywację jego
żarliwego wołania. Lubię ten tekst, bo podkreśla mocno u nas, na Zachodzie,
zapomniany kosmiczny element Eucharystii, która pociąga do Boga całe
stworzenie. A jego, stworzenia, kapłanem jest człowiek, który spełnia to, co mu
w zamiarze stwórczym Bóg przeznaczył.

JB: Po tym następuje odpowiedź: "Wznosimy je do Pana".

Wznosimy serca, oznajmiamy naszą zgodę na kapłańskie wezwanie. Święty Cyprian
mówi o tym w Traktacie o modlitwie Pańskiej: "Kiedy stajemy do modlitwy,
drodzy bracia, powinniśmy całkowicie się jej oddać i wczuwać się w nią całym
sercem. Zapomnijmy wtedy o wszelkich cielesnych sprawach, a umysł nasz niech
nie myśli o niczym innym, jak tylko o tym, o co prosi. Dlatego i kapłan (...)
przygotowuje umysły braci, mówiąc: "W górę serca". A gdy lud odpowiada:
"Wznosimy je do Pana", zostaje zachęcony do tego, by myślał wyłącznie o
Panu". Mamy tu mnóstwo innych odniesień biblijnych, czy to z Listu do
Kolosan: "Jeśli więc razem z Chrystusem powstaliście z martwych, szukajcie
tego co w górze, gdzie przebywa Chrystus, zasiadając po prawicy Boga"
(3,1-2), czy z Listu do Filipian: "Zapominając o tym, co za mną, a
wytężając siły ku temu, co przede mną, pędzę ku wyznaczonej mecie, ku
nagrodzie, do jakiej Bóg wzywa w górę w Chrystusie Jezusie" (3,13), czy
wreszcie ze świetnego tekstu z Lamentacji: "Wraz z dłońmi wznieśmy i serca
do Boga w niebiosach" (Lm 3,41). Teraz mówi przewodniczący zgromadzenia:
"Dzięki składajmy...". Już samo pojęcie "składać dziękczynienie"
(po grecku eucharistein) ma jakby pieczątkę Eucharystii. I jest to działanie
"godne i sprawiedliwe", jak odpowiada lud. Samo wyrażenie jest bardzo
stare, związane jeszcze z przedchrześcijańską duchowością, w której wszystko w
kulcie musiało być dignum et iustum, zgodne z zasadami, aby się bóstwo nie
obraziło. Trzeba też dodać, że taka sama formuła istniała w synagogalnej
modlitwie dziękczynnej. Chrześcijanie to przejęli i ochrzcili.

JB: Nazywa się tę modlitwę "prefacją".

Prefacja w ścisłym sensie zaczyna się zaraz potem. Ale można spokojnie użyć
tego słowa nie w sensie technicznym, ale takim, jakie posiadało w łacinie.

JB: Co znaczyło?

Praefatio to modlitwa, wygłaszana przez jednostkę w obecności zgromadzenia.

JB: Narrator, stojący "przed facjatami".

Owo prae, "przed", należy do porządku niejako przestrzennego, nie
czasowego. I przede wszystkim dokonuje się w obliczu Boga, przed nim się
dokonuje, przecież to modlitwa dziękczynna, zwrócona ku Niemu. Prefacja w
wersji, jaką mamy, jest modlitwą typową dla rytu rzymskiego. Od IV wieku aż do
całkiem niedawnych czasów, miał on tylko jedną modlitwę eucharystyczną: tak
zwany Kanon rzymski - natomiast zmieniała się prefacja. Sam korpus prefacji
jest trzyczęściowy, te części śmiesznie się nazywają: protokół, embolizm i
eschatokół (lepiej powiedzieć: wprowadzenie do Sanctus). Embolizm, czyli
rozwinięcie, dotyczy specyficznej tajemnicy dnia, w którym dokonuje się Msza.
W tej chwili mamy w mszale kilkadziesiąt prefacji, ale najstarsza księga
liturgiczna rytu rzymskiego, znana pod nazwą Sakramentarz z Werony, miała ich
prawie dwieście siedemdziesiąt - i to tylko od kwietnia do grudnia! Nie było
możliwości, żeby w ciągu roku z wszystkich skorzystać.
W prefacji, bezpośrednio odnosi się do tego jej pierwsza część, czyli protokół,
kapłan w naszym imieniu dziękuje Ojcu za wszystko - przez Chrystusa. "I
wszystko, cokolwiek działacie słowem lub czynem, wszystko czyńcie w imię Pana
Jezusa, dziękując Bogu Ojcu przez Niego" - to częsta myśl u świętego
Pawła, mistrza modlitwy chrześcijańskiej.

JB: Jak rozumieć słowa o "dziękowaniu przez Chrystusa"?

Jak wszystkie inne "przez", odnoszące się do Niego. Bez Chrystusa nic by
nie było takie, jakie jest, dzięki Niemu mamy ową parrhesia, ufną śmiałość
przystępowania do Boga. Przez Niego nie tylko prosimy, ale także dziękujemy, bo
to On jest jedynym Pośrednikiem pomiędzy Bogiem a ludźmi - i vice versa. Bez
Niego bylibyśmy niemi wobec Boga. Jest jeszcze jeden aspekt: tutaj widać, jak
łączy się liturgia słowa z liturgią Eucharystii. Jungmann ujął to w bardzo
celnej formule: jedyną właściwą odpowiedź na eu-angelion stanowi eu-charistia.
Dziękczynienie za dobrą wieść, którą jest sam Chrystus i Jego dzieło.
Ponieważ Bóg jest tak dobry, wysławiamy Go, łącząc się "z Aniołami i
Archaniołami". To jedyny moment Mszy, który wyraźnie wskazuje na złączenie
się liturgii ziemskiej i niebiańskiej, na jedność rytu Bożego, który sprawują
aniołowie i ludzie. Liturgia bizantyjska akcentuje to znacznie silniej przez
Sanctus i Cherubinikon.

IC: W rycie rzymskim modlitwa Sanctus jakby zlewa się z Benedictus .

Te dwa śpiewy zeszły się razem w VIII wieku w Galii. Ale nadal są to dwa osobne
hymny. Dobra zasada gregoriańska nakazuje kantorowi zacząć śpiewanie Benedictus
osobno. Jedną z propozycji liturgicznych kardynała Ratzingera jest rozdzielenie
Sanctus i Benedictus - i wykorzystanie tej drugiej modlitwy jako pieśni
komunijnej. Pomysł może na pierwszy rzut oka szokujący, ale z całkiem poważnym
uzasadnieniem teologicznym.
Sanctus to odpowiednik bizantyjskiego Trishagion, trzykrotnego wzywania
Świętego Imienia. Hymn ten ma swe korzenie w wizji Izajasza (rozdz. 6), gdzie
prorok ma świadomość tego, że staje przed Bogiem, którego nie jest godny. Czuje
się człowiekiem o nieczystych wargach - i podczas wizji jego wargi zostają
oczyszczone. Jest to wizja Boga po trzykroć świętego, odrębnego. Warto odwołać
się tu do hebrajskiego qadosz. To onomatopeja - w tym słowie wypowiedzianym
przez Hebrajczyka słychać grzmot, łoskot błyskawicy. Tego się nie da
przetłumaczyć. Jego chwały pełne są niebiosa - ale także ziemia. Hosanna to
po hebrajsku "Boże zbaw!"; w liturgii słowo to stało się idiomatycznym
wykrzyknikiem.
 Potem Benedictus, gdzie słyszymy, jak ten niedostępny, przerażający Bóg, daje
się ludziom w Tym, który przyszedł w imię Pańskie. Nowy Testament opowiada o
tym, jak wjeżdżającemu do Jerozolimy Panu Jezusowi śpiewano: "Błogosławiony
Król, który przychodzi w imię Pańskie" (Łk 19,38).

JB: Czy nie ma to odniesienia do pierwszego psalmu "Błogosławiony mąż"?

Może, ale istotniejsze jest to, że w późnym judaizmie termin "Przychodzący w
imię Pańskie" oznaczał Mesjasza.

JB: Rozpoczyna się modlitwa eucharystyczna.

W rozumienie tej kolejnej części Mszy wprowadza nas jedna z modlitw,
odmawianych w Mszy Wielkiego Czwartku: "Ilekroć sprawujemy tę pamiątkę,
dokonuje się dzieło naszego odkupienia". Wyjaśnia ona, co się teraz dzieje
przy ołtarzu.

JB: Modlitwa eucharystyczna jest jakby rdzeniem Mszy?

Raczej modlitwą par excellence. Zresztą dawniej nazywano ją po prostu:
modlitwa, eulogia. Inną nazwą, ulubioną na Wschodzie, jest anafora, od
greckiego anaferein, czyli unosić w górę. Jest to bowiem modlitwa
uwznioślająca, podnosząca Kościół ku niebu, liturgię ziemską - ku liturgii
niebiańskiej. Modlitwa eucharystyczna, czyli dziękczynna, bardzo często na
Zachodzie zwana była canon actionis, czyli regułą działania. Stąd nazwa
"Kanon rzymski", odnosząca się do pierwszej Modlitwy eucharystycznej,
przez długi czas jedynej.

JB: Czy to II Sobór Watykański wprowadził inne modlitwy eucharystyczne?

Nie sam Sobór, ale komisja teologów, powołana do opracowania konkretnego
rytuału po zakończeniu Vaticanum II. W tej wersji były cztery modlitwy
eucharystyczne.
Powód tej wielości był sprawą złożoną. Z jednej strony wiele miałby do
powiedzenia kontekst czasów posoborowych. Pojawiło się wówczas mnóstwo na nowo
ułożonych modlitw, wiele z nich o wątpliwej wartości, niektóre wprost
heretyckie. Watykan musiał jakoś zareagować. Patrząc pozytywnie, można
powiedzieć, że każda formuła modlitewna jest niewystarczająca do wyrażenia
tego, czym Eucharystia jest. Każda anafora od innej strony ujmuje prawdę zbyt
wielką, by ją wyczerpała jakakolwiek formuła. Mówiłem już, jak przy Gloria
chrześcijanin-poeta mnożył czasowniki, żeby jakoś przybliżyć nam niewyrażalną
tajemnicę Boga. Tutaj mamy to samo - modlitwa eucharystyczna, jako dzieło
ludzkie, nie jest w stanie wyjaśnić nam tajemnicy, co najwyżej pozwala nam
dotknąć jej z jakiejś strony.
Na nasze nieszczęście Modlitwa druga, skądinąd zgrabna, opracowana na podstawie
starożytnej anafory zawartej w Tradycji apostolskiej - mówiliśmy już o tym
tekście z III wieku - jest najkrótsza i to, a nie jej pochodzenie, jest
prawdziwym powodem jej kariery. Pierwsza, czyli właśnie Kanon rzymski, niestety
najdłuższa, praktycznie znikła z kościołów, nie tylko polskich. Szkoda, bo to
skarb. Kanon ma litanijny charakter, z wielowątkowymi prośbami, z podkreśleniem
obecności świętych, z historią zbawienia, Starym Testamentem, figurami... Dużo
czasu trzeba, żeby to wytłumaczyć. Skądinąd doskonałym pomysłem na cykl homilii
byłoby komentowanie pierwszej Modlitwy eucharystycznej. Trzecia z kolei -
chyba ją dość często słyszymy w niedzielę - jest nową kompozycją, ale na
bazie starych tradycji. Czwarta, również nowa, ma wiele wspólnego z modlitwami
typowymi dla Kościołów wschodnich.

IC: Jak ocenia Ojciec modlitwy eucharystyczne dodane do polskiej wersji mszału?

Alergicznie reaguję na piątą, napisaną w Szwajcarii i potem modną w krajach
frankofońskich. Dla mnie jest banalna w treści, płaska, bez właściwego
odniesienia do tajemnicy Chrystusa. Zawsze czuję się nieswojo, kiedy ją czytam.
Nie ma tam wprost herezji - nie byłaby wówczas zatwierdzona - ale jest
taka "socjologiczna", kładzie nacisk na samoświadomość Kościoła jako
specyficznej grupy społecznej. Wielu księży, którzy ją odmawiają, czyni to ze
względu na duszeszczipatielnyj fragment, gdzie wspominany jest Chrystus, który
"podobnie jak uczniom w Emaus, wyjaśnia nam Pisma i łamie dla nas chleb".
Dla mnie osobiście to nie wystarczy, by ją polubić. Jest w swoich odniesieniach
zbyt horyzontalna, za mało wertykalna: za dużo w niej moralizowania o pomocy
bliźnim, za mało o dziele spełnionym dla nas przez Boga. Boję się takiego
przełożenia akcentów, tak samo jak boję się chrześcijaństwa nastawionego na
moralność.

IC: A modlitwy eucharystyczne z udziałem dzieci?

Oceniam je jako jedną z największych pomyłek duszpasterskich. Podobnym
nieporozumieniem są tak zwane Msze dla dzieci. Oczywiście na te Msze dzieci
"przyprowadzają" rodziców. Czy oni mają być z niej wyłączeni? Rozumiem
ideę Mszy rodzinnej, takiej, kiedy dorośli mogą przyjść ze spokojem, że nikt
nie będzie huczał na ich rozzuchwalone i ciekawskie wszystkiego pociechy, to co
innego. Dzieci mają katechezę jeszcze w przedszkolu, dziećmi się Kościół
wyjątkowo zajmuje. Chciałbym, aby w podobny sposób zajmował się dorosłymi.

IC: Zwłaszcza starszymi.

A w praktyce często jedyna możliwość, by dorośli mogli z Eucharystii zaczerpnąć
coś dla siebie, kończy się na tym, że mogą podziwiać, jak to miło i ładnie
ksiądz opowiada dzieciom historie ewangeliczne.

JB: Ksiądz Twardowski potrafi dotrzeć jednocześnie do małych i do dużych.

Bardzo trudno jest mówić jednocześnie do dzieci i do dorosłych. Na to trzeba
być chyba geniuszem na miarę księdza Twardowskiego. Ilu jest takich jak on? Mam
takich braci, którzy to potrafią, wiem, że niektórzy księża wspaniale to robią
i potrafią, mówiąc do dzieci, wiele ważnych treści przekazać również dorosłym.
Ja sam tego kompletnie nie potrafię. Dwa razy w życiu mówiłem kazania dla
dzieci, i jeśli nie były one kompletną wpadką, to tylko dlatego, że
towarzyszyła mi łaska Boża. Ale załóżmy, że można i trzeba mówić kazania dla
dzieci. Natomiast modlitwa eucharystyczna dla dzieci to już całkowite
nieporozumienie. Gdy dochodzi do słów ustanowienia, i tak używa się w niej tych
samych słów, co w pozostałych, "dorosłych" anaforach. Dla mnie te formuły
nie są dziecięce, tylko dziecinne. Jest w tym jakieś równanie w dół.

IC: Wybitny liturgista ksiądz Stanisław Czerwik uważa, że błędne jest samo
mówienie o Mszy dla dzieci. Można mówić o Mszy z udziałem dzieci, gdzie mogą
one być nawet w większości. Ale "Msza dla dzieci" to niedopuszczalne
robienie Kościoła w Kościele. Podobnie zresztą jak każda "Msza dla...",
zamiast "Mszy z udziałem...". To nie jest tylko słowna różnica.

Poza tym wszystkim, z duszpasterskiego punktu widzenia, Msza dla dzieci
zwyczajnie się nie opłaca. Trzeba inwestować w dorosłych, jak się w nich
zainwestuje, to oni zainwestują w dzieci.
Ciekawe, że praktyka Kościoła przez wieki była taka, że katecheza zwracała się
do dorosłych. I nie wydaje mi się, by jedynym tego powodem był stosunek
ówczesnych dorosłych do dzieci, które miałyby być takimi ludźmi nie do końca.
Przecież chrzczono je po urodzeniu.

JB: Pierwszymi nauczycielami religii powinni być rodzice. Jeśli tego nie
wypełniają...

Kościół jest w tej chwili często postrzegany, nawet przez niechrześcijan, jako
instytucja, której dobrze jest oddać dzieci na wychowanie. Bo "będą miały
pion moralny" - i dlatego skądinąd obojętni religijnie rodzice posyłają
dzieci na katechezę albo do katolickiej szkoły. "Potem, jak dorosną, będą
robiły, co będą chciały". Kończy się to takim wielkim... aż mnie korci,
żeby to powiedzieć - religijnym skautingiem. A potem okazuje się, że nie ma
pomysłu na dorosłych. Tymczasem jednym z najważniejszych problemów
duszpasterskich Kościoła w Polsce jest katecheza dorosłych. Trzeba się z tym
zmagać, bo po prostu dalej tak nie pociągniemy. Nie chcę pomniejszać ani
lekceważyć wysiłku i talentu wielu księży, którzy świetnie pracują z dziećmi,
ale mimo wszystko uważam, że ta praca powinna się dokonywać przede wszystkim
poza Eucharystią i że nie powinna odciągać duszpasterzy od dorosłych.

JB: Wróćmy do wątku modlitwy eucharystycznej.

Warto zobaczyć jej stałe elementy. Przepraszam, ale tutaj będzie znowu porcja
obcych słówek. Najpierw jednakowe dla Wschodu i Zachodu rozpoczęcie: dialog
celebransa ze zgromadzeniem, następnie dziękczynienie, które w rycie rzymskim
wyraża się przede wszystkim przez prefację, potem wspomnienie Ostatniej
Wieczerzy i męki Pana Jezusa, czyli anamneza, następnie wołanie o Ducha
Świętego, czyli epikleza. Obecne w modlitwie prośby i modlitwy wstawiennicze
też należą do porządku epiklezy. Wreszcie następuje doksologia, czyli
uwielbienie i ofiarowanie. Te elementy w różny sposób są rozdysponowane przez
Wschód i Zachód, ale zawsze są obecne i należą do uniwersalnych zasad modlitwy
chrześcijańskiej, wyznaczają jej duchową perspektywę.
Centralnym momentem modlitwy eucharystycznej jest wspomnienie, czyli anamneza.
Jest ona nie tylko przypomnieniem, ale też realnym, aktualnym czynieniem tego,
co się dokonało i co się wspomina. Należy do niej opowiadanie o Ostatniej
Wieczerzy i ustanowieniu Eucharystii, wspomnienie męki, śmierci i
zmartwychwstania Pańskiego. Czasem też narracja dotyka innych wydarzeń Starego
i Nowego Przymierza.
Czwarta Modlitwa eucharystyczna jest szczególnym wspomnieniem całej historii
zbawienia. Już jej prefacja jest wspomnieniem dzieła stworzenia. Jej
rozwinięciem jest długie opowiadanie o dokonywanym przez wieki dziele Ojca,
Syna i Ducha Świętego, które następuje jeszcze przed konsekracją.

JB: Czy we wszystkich rytach wspominamy wydarzenia Ostatniej Wieczerzy i
ustanowienia Eucharystii?

Tylko jedna tradycyjna anafora nie ma słów o ustanowieniu Eucharystii - jest
to chaldejska modlitwa Apostołów Addaja i Mariego. Ale kiedy ją czytam, nie mam
wrażenia, że czegoś w niej brakuje.

JB: Słów ustanowienia wysłuchujemy klęcząc.

Wierny klęczy wyprostowany i z adoracją patrzy na Hostię. Przed Soborem wiązało
się to z gestem podniesienia - dziś kapłan, który odprawia twarzą do ludzi,
nie musi podnosić Hostii nad głową.
Sensem adoracji jest patrzenie i oczyszczanie oczu w kontakcie z Chrystusem
Eucharystycznym. Zawsze w tym momencie przychodzi mi na myśl zdanie z proroka
Izajasza: "oczy twoje patrzeć będą na twego Mistrza" (Iz 30,20). Kiedy
kapłan przyklęka po ukazaniu Hostii i kielicha, oni powinni skłonić głowę.
Dopiero wtedy.

JB: Jaki jest sens postawy klęczącej?

Na początek przytoczę to, co jest we wstępie do mszału: "Przyklęknięcie,
które wykonuje się przez zgięcie prawego kolana aż do ziemi, oznacza
uwielbienie. Dlatego obowiązuje ono przed Najświętszym Sakramentem i przed
Krzyżem świętym, od jego uroczystej adoracji w liturgii Wielkiego Piątku aż do
rozpoczęcia Wigilii Paschalnej" (nr 274).
Dalej jest mowa o tym, kiedy podczas Mszy należy przyklęknąć: "W czasie Mszy
świętej kapłan celebrujący przyklęka trzy razy: po podniesieniu Hostii, po
podniesieniu kielicha i przed Komunią świętą. (...) Jeśli zaś w prezbiterium
jest tabernakulum z Najświętszym Sakramentem, kapłan, diakon i inni usługujący
przyklękają po przyjściu do ołtarza i przed odejściem od niego, nie zaś podczas
samej celebracji Mszy świętej". Ustalono to wreszcie jasno całkiem niedawno,
w poprzedniej edycji wstępu do mszału brakowało tego doprecyzowania.

JB: Jest to wyraz dobrze pojętego myślenia teatralnego: wchodzimy w przestrzeń
sakralną, witamy się z jej Gospodarzem i odtąd już jesteśmy zadomowionymi
uczestnikami tej gry. Tymczasem oś tabernakulum-ołtarz-nawa jest często
traktowana jak promień lasera - kiedy się ją mija w dowolnym momencie Mszy,
trzeba się uchylić...

Czytałem książeczkę dla dzieci do pierwszej Komunii, która mówi o tajemniczej,
niewidocznej linii, jak się ją przekracza, trzeba klęknąć...

IC: Ksiądz, który wybiera Komunię z tabernakulum w czasie Mszy, przyklęka, a
według nowego mszału nie powinien.

Już nie musi, ale przypuszczam, że nadal będzie przyklękał - z tego samego
powodu, dla którego większość księży robi więcej znaków krzyża, niż to jest
zaznaczone w rubrykach. Ja sam na pewno będę przyklękał. Poza tym może
zacznijmy od tego, że ksiądz nie powinien zbliżać się do tabernakulum w czasie
Mszy, bo wierni mają prawo do Komunii eucharystycznej pochodzącej z tej ofiary,
w której uczestniczą. Natomiast powinni przyklękać wszyscy ci, którzy są poza
prezbiterium, a przechodzą koło Najświętszego Sakramentu - chyba że
uczestniczą w procesji.

JB: W Polsce utożsamiło się postawę klęczącą z modlitwą w ogóle.

To prawda. Moja książka Pochwała ciała, w której piszę o wielości i dynamice
postaw modlitewnych, wynikła właśnie z tej obserwacji i z tęsknoty za bardziej
dynamiczną modlitwą. W rycie rzymskim jest to ruch oszczędny, ale wystarczająco
dynamiczny, by zmieściło się w nim to samo napięcie, które towarzyszyło "W
górę serca", śpiewanemu przez błogosławionego Henryka Suzo.

JB: Wiele lat temu wysłuchałem listu biskupów, w którym powiedziano, by
odmawiając wyznanie wiary skłaniać się przy słowach "przyjął ciało z Marii
Dziewicy i stał się człowiekiem". Zastosowałem się do tej wskazówki... i od
tej pory pochylam głowę zupełnie sam w kościele. Nie robią tak nawet księża.
Nie wiem, czy słusznie się upieram.

Amen, bracie! To zresztą nie jest wymysł biskupów, tak mówi rytuał. I tylko
wtedy zaczyna się rozumieć, dlaczego dwa dni w roku (na Boże Narodzenie i w
dzień Zwiastowania Pańskiego) - zamiast pokłonu - jest przyklęknięcie. Co
więcej, wstęp do mszału dodaje, by skłaniać się głęboko. Ten gest zanikł
zupełnie i teraz trzeba go wskrzeszać, jak mnóstwo innych postaw ciała. Tyle że
ustawa swoje, a życie swoje. Wiadomo, powszechny to przesąd, że w kościele
człowiek powinien stać sztywno, jakby szczotkę połknął.

JB: Przemiana eucharystyczna nie dokonuje się w jakimś konkretnym momencie
czasowym, nie przywołuje jej pojedyncze słowo. Czy w takim razie gong, który
rozbrzmiewa po słowach ustanowienia, nie jest sygnałem, że teraz będzie
"bum" i zobaczycie, co się za chwilę stanie?

I oczywiście nic nie zobaczą, bo tego nie można zobaczyć.

IC: "Hokus-pokus", jako określenie sztuczki, pokazywanej na oczach
gapiów, to właśnie zniekształcone Hoc est corpus (To jest Ciało).

Dla mnie osobiście jest to niepotrzebna dramatyzacja. To oczywiście kwestia
wrażliwości, ale wrażliwość także wyraża się w ciszy... Co ludzie robią na
dźwięk gongu? Biją się w piersi i kulą się - ale przecież gong jest
momentem, w którym Hostia ukazana jest do adoracji. A tutaj zamiast patrzeć,
żeby oczy widziały mojego Zbawiciela, kulimy się, żeby Go nie zobaczyć, bo
dokonuje się mysterium tremendum. Taka jest najczęstsza konotacja, i właśnie
gong ją wyzwala.

IC: Dzwonka zaczęto używać, by ludzie stojący z tyłu przepełnionej nawy
wiedzieli, co się dzieje przy ołtarzu, a także by podkreślić ważność momentu,
który był nieczytelny dla ludzi nie znających łaciny.

Dzwonek to pozostałość starej liturgii. Przed Soborem miał funkcję alarmującą,
przerywając organiście i ludowi śpiewanie pobożnych pieśni w czasie Mszy. W
zreformowanym rycie ta funkcja zanikła.

IC: Kiedy jako ministrant próbowałem zrezygnować z dzwonka, ludzie nie
wiedzieli, co się dzieje - klęczeć czy nie? Na dzwonku wychowały się całe
pokolenia. W końcu spotkaliśmy się z reprymendą księży: "Nie będą młokosy
zmieniać dwutysiącletniej tradycji!".

Duże konwenty dominikańskie zrezygnowały już z dzwonków i gongów. Niektórzy
starzy ojcowie niedobrze przyjęli tę zmianę - dla nich był to ornatus,
dodający splendoru wydarzeniu. Ale nie mam poczucia, by ludzie nie wiedzieli,
jak się zachować.

JB: W praktyce polskich kościołów ludzie klękają na dźwięk dzwonka, podczas gdy
ksiądz, w imieniu wspólnoty, wzywa Ducha Świętego. Robi się rumor i w
rezultacie nikt tej epiklezy nie słyszy.

Jest na to sposób. Ja po słowach: "Błogosławiony jesteś Boże, źródło
wszelkiej świętości..." robię przerwę, wyciągam ręce nad darami, jak każe
rytuał, ale czekam z wypowiedzeniem dalszego ciągu, dopóki ludzie spokojnie nie
uklękną. Zauważyłem, że nie na słowa, ale na gesty ludzie najlepiej reagują.
Wiele zależy tu od celebransa.

JB: W naszych kościołach wzywa się czasem Ducha w sposób aż rozpaczliwy, ale
często nie wtedy, kiedy trzeba. Gdy ogłoszono Rok Ducha Świętego, w kościele,
do którego chodziłem, odmawiano najpierw zalecane przez biskupów wezwanie,
potem odśpiewywano okolicznościową pieśń "Przyjdź, Duchu Święty, ja
pragnę" - na melodię pasującą raczej do przyjęcia u wujka Edka na
Czerniakowie. Czasem pod koniec Mszy padała jeszcze jedna stosowna formuła.
Natomiast właściwe, kanoniczne wezwanie Ducha, epikleza, wypadało blado i
niezauważalnie. A potem ludzie się dziwią, że nie widać realnych skutków Jego
działania...

Mam wrażenie, że jest to charakterystyczna ilustracja myślenia wielu księży o
liturgii. Gdy trzeba dowartościować jakiś element wiary chrześcijańskiej, to
robi się to, zupełnie nie zauważając, że on już jest, był od zawsze w liturgii
i wystarczyłoby tylko dobrze go celebrować. Szokiem dla mnie było odwiedzenie
jednego z włoskich kościołów podczas Wigilii Paschalnej. Na środku świątyni
szemrało sobie źródełko, wypływające z tak zwanego skalniaczka. Efekt, że tak
powiem, murowany... Tamtejszy proboszcz zapewne dumny był z tego, jak
pomysłowo urozmaicił nabożeństwo. Tylko że liturgia paschalna wyglądała
potwornie blado, a chrzest odbył się kilka dni później, choć mógł być
celebrowany w samą Wielkanoc. Wtedy nawet to źródełko w skalniaczku miałoby
sens.
Nie mam nic przeciwko temu, aby zaśpiewać do Ducha Świętego w czasie Mszy, ale
chodzi o to, żeby wydobyć momenty istotne. Bez względu na Rok Ducha, Ojca,
Syna, Trójcy, świętego Maksymiliana czy cokolwiek jeszcze.

IC: Nie wyobrażam sobie, żeby ksiądz niedbale powiedział: "To jest Ciało
moje... To jest Krew moja". Tak żeby nikt tego nie zauważył. A przecież
epikleza, podobnie jak słowa ustanowienia, jest zasadniczym elementem Mszy.

Owszem, jest, jak również każda inna część tej modlitwy. I całej należy się
uszanowanie. Niedobrze jest odklepywać tekst, żeby się zatrzymać na epiklezie i
ustanowieniu, i cedzić te słowa. To wtedy bardzo sztucznie brzmi.

JB: Czy ksiądz może odmawiać modlitwę eucharystyczną własnymi słowami?

Co jakiś czas słyszę teorię o improwizacji modlitwy eucharystycznej. Ale to
jest wprost zabronione przez prawo kościelne. W aktualnym wstępie do mszału
powiedziano: niektóre fragmenty pouczeń skierowanych do wiernych może kapłan
powiedzieć własnymi słowami, ale absolutnie nie wolno mu tego robić z modlitwą
eucharystyczną. Sam musiałem w pewnym klasztorze zareagować dosyć ostro na
inicjatywę jednego ze współbraci, który taką modlitwę zaimprowizował.

IC: Zwolennicy praktyki improwizacji powołują się na Tradycję apostolską .

Jest tam następujący fragment, który podaję w tłumaczeniu księdza Michalskiego:
"Biskup odmówi modlitwę dziękczynną (...), nie jest wszakże konieczne, by
wymawiał dokładnie te same słowa, jakie przytoczyliśmy, lecz może modlitwę
zaimprowizować według osobistych zdolności. Jeśli potrafi w odpowiedni sposób
modlić się długo i z polotem, to dobrze. Jeśli nie potrafi, wystarczy modlitwa
skromniejsza, byle tylko poprawnie wyrażała, o co chodzi i pozostawała w
zgodzie z ortodoksją" (pkt 9). Jednak to "zaimprowizować" nie znaczyło
w tym kontekście "mówić, co mi ślina na język przyniesie", tylko
najprawdopodobniej "wypowiedzieć przygotowaną uprzednio przez siebie
formułę". Zresztą w oryginale nie ma w ogóle słowa "improwizować".
Wyraźnie widać za to, że autor tego tekstu chciał podkreślić, iż ta modlitwa
nie może być przypadkowa. Jeśli można znaleźć odpowiedni tekst już istniejący,
nie trzeba go wymyślać.

JB: Naszemu pokoleniu improwizacja kojarzy się ze swobodną fantazją.

Bo jesteśmy zasugerowani skojarzeniami z romantyzmu. Jestem przekonany, że
starożytny biskup rzadko sam układał tę modlitwę; przeważnie miał ją już
ułożoną.

IC: Ktoś, kto umie pisać ikony, może sobie pozwolić na to, żeby pisać własne,
bo w świadomości ma już wdrukowany kanon. Poimprowizować może wirtuoz, a nie
uczeń pierwszej klasy szkoły muzycznej.

Ale w liturgii byłoby bardzo niedobrze, gdyby ktoś powiedział: jestem
wirtuozem, mogę sobie poimprowizować. To brak pokory. Mam do czynienia z
rzeczami świętymi i muszę bardzo uważać. Kilkakrotnie we wstępie do nowego
mszału pojawia się stwierdzenie: kapłan jest sługą sakramentu, używa słów
przepisanych rytuałem. Jeszcze nie słyszałem, żeby ktoś - nie tylko w
modlitwie eucharystycznej, ale jakiejkolwiek innej - dobrze improwizował.

IC: Ja słyszałem - księdza Hryniewicza. Muszę tu jednak podkreślić, że nie
była to - jak to Jacek nazywa - swobodna fantazja czy jakaś radosna
twórczość. Zawsze było to dobrze przemyślane i przygotowane.

To zazdroszczę. Ale nie będę naśladował. Zbyt jestem przywiązany do Kanonu
rzymskiego i kościelnych przepisów. Zwłaszcza że już od dawna nie używano
własnych kompozycji ani na Wschodzie, ani na Zachodzie. W pewnym momencie w
całym Kościele pojawiło się przekonanie, że jednak powinno się używać tekstu
ujednoliconego. I teksty modlitw zaczęły się kanonizować. Już nie ma
dowolności. Zadziałała zasada lex orandi, lex credendi (tak jak się modlimy,
tak wierzymy) i świadomość tego, że nie każdy ksiądz ma na tyle finezji
teologicznej, by ominąć różne retoryczne pułapki. Poza tym przecież właśnie w
tradycyjnych modlitwach eucharystycznych wyraża się duchowość charakterystyczna
dla poszczególnych Kościołów. Jeśli kto chce zobaczyć, jaki jest geniusz danego
rytu (w sensie szerokim, o czym już mówiliśmy), niech przeczyta jego anaforę,
albo najlepiej niech uczestniczy w jej odmawianiu przez ten Kościół. Kiedy
mówię Kanon rzymski, a robię to w każdą niedzielę, wiem, że uczestniczę w
długiej i przepięknej tradycji.

JB: A jeżeli w którymś z tych skanonizowanych tekstów Ojciec nie może się
odnaleźć?

Nigdy nie dotyczyło to tekstów starych. Jeśli nie mogę się odnaleźć, to tylko w
nowych kompozycjach. Na całe szczęście mszał daje mi wolność nieodmawiania
takiej modlitwy. Nikt mnie nie zmusza, bym odmawiał modlitwę eucharystyczną
"dla dzieci" czy piątą, której nie cierpię. Nie muszę też śpiewać
potwornie przetłumaczonej prefacji o świętych dziewicach i zakonnikach... Nie
mogę sobie darować, by jej nie zacytować: "W Świętych, którzy oddali się
Chrystusowi ze względu na królestwo niebieskie, wychwalamy Twoją cudowną
Opatrzność. Ty powołujesz wybranych ludzi do pierwotnej świętości i pozwalasz
im kosztować darów, których nam udzielisz w przyszłym świecie". Mamy więc
wybranych... widzę, że pan Irek już się śmieje - i pozostałych. Dwa
powołania.
Tymczasem w tekście łacińskim nie ma dwóch podmiotów - świętych zakonników i
reszty, pobożnych wołków zbożowych, ale jest jedna humana substantia, czyli
ludzkość, która wezwana jest do świętości pierwszych początków i do
doświadczenia darów, które w pełni będą udzielone w przyszłym świecie.

IC: A więc polski przekład to herezja.

Oczywiście - to herezja eklezjologiczna! Tak więc mamy w polskim mszale
tekst, który się sprzeciwia nauce Kościoła. Zresztą niejeden. Ta prefacja jest
przykładem manipulacji tekstem, ale na szczęście nie będę sobie pisał nowej, bo
mam ogólną prefację o świętych, z której mogę skorzystać. Będzie następne,
trzecie już wydanie mszału, trzeba to będzie poprawić. Mam nadzieję, że zrobimy
też coś z terminem "misterium paschalne". Co słyszy przeciętny polski
katolik? Kiedy Francuz słyszy mystre pascal, Włoch mistero pasquale, a Anglik
pascal mystery, nie słyszy tego samego, co my. Dla niego to jest "tajemnica
Wielkanocy". Nam Pascha kojarzy się z macą i obyczajami żydowskimi, a
misterium - z obłokami, dymem i kapturami.

JB, IC: Nie mamy takich skojarzeń.

Bo panowie siedzą w temacie. Ja też ich nie mam, bo się obyłem z terminem. Ale
przeciętny Polak słyszy techniczny termin, którego nie używa w języku
potocznym, który mu nic nie mówi. Popytałem kiedyś o te skojarzenia w
duszpasterstwie akademickim.
Nie chodzi mi o to, aby wyzbywać się słów trudnych, bo tłumaczenie liturgiczne
nie może posługiwać się językiem gazety. To powinien być też język nieco
hieratyczny, wskazana jest staropolszczyzna, bardzo sobie cenię wszelkie
"wujkowości", sformułowania typu "Zdrowaś Maryjo, łaskiś pełna".
Ale fraza musi być klarowna, musi mieć też rytm, szczególnie fraza oracji. Mam
wrażenie, że właśnie brak rytmu w polskim tłumaczeniu sprawia, iż ona
przeważnie nie dociera do odbiorcy.

JB: To trudne - z jednej strony trzeba trzymać się tradycji, z drugiej -
unikać języka skostniałego, który nie przemawia do przeciętnego wierzącego.

Jak to jest, że teksty wschodnie jednak do nas przemawiają, mimo że są stare?

JB: Właśnie dlatego! My zatrzymaliśmy się w pół drogi. W pogoni za żywym słowem
wykosiliśmy trochę z tego, co dawne i cenne.

To prawda. "Żywe słowo" wcale nie musi oznaczać "słowo
współczesne", a już na pewno nie oznacza "banalne". Dam jeszcze jeden
przykład. Jak narzekać, to na całego. W jednej z oracji kończących poranną
modlitwę liturgii godzin zwracamy się do Boga, który obdarzył nas dobrami,
mówiąc między innymi: "oddałeś także na ich (ludzi) usługi energię
słońca". Zawsze ilekroć ta modlitwa jest odmawiana w chórze, widzę uśmieszki
na twarzach braci. Ja sam jestem lekko zażenowany banalnością frazy.
Skojarzenia, które mam z tym tekstem, raczej nie mają nic wspólnego z zamysłem
autora. Przypomina mi to raczej radosny optymizm czasów, w których mój ojciec
budował Nową Hutę.
Skoro jesteśmy wciąż przy konsekracji, warto opowiedzieć o geście kapłana,
czynionym przy modlitwie bezpośrednio poprzedzającej opowiadanie Ostatniej
Wieczerzy i ustanowienia Eucharystii, czyli tak zwanej epiklezie nad darami.
Jest to gest rąk wyciągniętych nad kielichem i pateną. Lubię go robić tak samo,
jak czyni się to na Wschodzie: dłonie otwarte, przylegające do siebie, z
kciukami złączonymi pod spodem na kształt krzyża. Gest jakby ocieniający, a
cień kojarzył się ludziom Wschodu, żyjącym na ogół pod niemiłosiernie palącym
słońcem, z orzeźwieniem.

IC: Kształt rąk przypomina Gołębicę - Ducha Świętego.

Na podstawie takich skojarzeń emocjonalnych przedstawione jest działanie Ducha
Świętego w Kościele. Podobnie wyraża Go rosa. Jestem posłusznym sługą
Eucharystii, więc z wielkim żalem mówię w drugiej Modlitwie eucharystycznej
słowa epiklezy nad darami, brzmiące po polsku: "Uświęć zatem te dary mocą
Twojego Ducha". Tymczasem w tekście łacińskim jest: Haec ergo dona Spiritus
tui rore sancitifica, "Uświęć te dary rosą twego Ducha!" Tu znowu pole do
działania dla wyobraźni. Widzimy spaloną suszą ojczyznę Jezusa, gdzie jedynie
rosa, zbierana porankiem, daje człowiekowi wodę i wytchnienie na nieprzychylnej
ziemi. Może to skojarzenie nie jest dla nas zbyt łatwe, ale z kolei "moc"
jest pojęciem abstrakcyjnym i kojarzy mi się - przepraszam - z Gwiezdnymi
wojnami.

IC: Aklamacja ludu po ustanowieniu jest liturgiczną nowością.

Tak, słowa "Oto wielka tajemnica wiary" i odpowiedź: "Głosimy śmierć
Twoją, Panie Jezu..." wprowadzono do rytuału po II Soborze Watykańskim.
Aklamacja, to znaczy zawołanie, potwierdzenie.

IC: Nierzadko przy słowach: "Oto wielka tajemnica wiary" księża wykonują
gest, wskazujący na Ciało i Krew.

Taki gest to zupełnie niepotrzebna dramatyzacja, która rozprasza ludzi,
prowadzi ich w innym kierunku niż tekst kanonu. Ludzie odpowiadają, że
tajemnicą jest nie tylko przemiana darów chleba i wina, ale też udzielone nam
przez te konsekrowane dary uczestnictwo w tajemnicy wielkanocnej: "Głosimy
śmierć Twoją... wyznajemy Twoje zmartwychwstanie...".

JB: Dla ułatwienia można więc sobie wyobrazić, że po słowach "tajemnica
wiary" jest dwukropek?

Oczywiście! Ta modlitwa wiąże wydarzenia Ostatniej Wieczerzy z Krzyżem, Wielki
Czwartek z Wielkim Piątkiem. Wspomniany gest sugeruje zaś, że konsekrowane dary
są jakby autonomiczną całością.

JB: Kanon rzymski - jak o tym mówił Ojciec - został wyparty z kościołów
przez drugą Modlitwę eucharystyczną. Jednak aklamację bierze się prawie zawsze
z Kanonu, wstawiając fragment pierwszej modlitwy do drugiej. Czy taka praktyka
jest zgodna z zasadami liturgii?

To nie aklamację bierze się z Kanonu, ale całą część modlitwy przywołującą
słowa Pana Jezusa z Ostatniej Wieczerzy, czyli słowa przeistoczenia. We
wszystkich modlitwach eucharystycznych zostały użyte te same słowa Pana Jezusa
z Ostatniej Wieczerzy, tak jak je przytacza Kanon rzymski. I powód wydaje mi
się tu jasny: chodziło o zachowanie charakteru łacińskiej liturgii, który
najlepiej wyraża się przez Kanon rzymski. A cztery formy aklamacji do wyboru są
takie same dla wszystkich anafor i ułożone dla potrzeb obecnej reformy. Wielka
bieda tylko, gdy się ich używa zamiennie, zwłaszcza kiedy zgromadzenie nie jest
do jakiejś przyzwyczajone. Przyznam się, że od lat używam zawsze jednej, tej
najbardziej popularnej, i nie czuję zanadto potrzeby zmiany.
Teraz następuje modlitwa złożenia ofiary Ciała i Krwi Zbawiciela, która jest de
facto jedyną ofiarą przyjemną Bogu i godną Jego chwały. Jedyna ofiara godna
Ojca to jest ta, którą składa jego Syn. Nie mamy nic innego, co byśmy mogli
dać. Powiedziałbym, że chleb i wino są znakiem włączenia całego kosmosu w tę
ofiarę, wyrażającą pojednanie nas z Bogiem - i jednocześnie gwarantem
pamięci, że dokonało się to w konkretnym miejscu i czasie, że to nie jest mit.
Konsekrowane chleb i wino, prawdziwe Ciało i Krew Chrystusa, są ofiarą
właściwą. Ofiaruje ją Kościół, dziękując - według drugiej Modlitwy
eucharystycznej - "że nas wybrałeś, abyśmy stali przed Tobą i Tobie
służyli".

JB: Mówi się tutaj wprost o postawie modlitewnej. Co oznacza postawa stojąca w
modlitwie?

Jest symbolem samego człowieka, duchowego i cielesnego zarazem, istoty
znajdującej się pomiędzy ziemią a niebem i nie należącej do końca ani do
jednego, ani do drugiego świata. Byli teologowie, którzy mówili, iż człowiek
jest pod jednym względem stworzeniem doskonalszym niż anioł, bo poprzez swoją
materialność i duchowość łączy w sobie cały wszechświat, jest syntezą
wszystkiego, czym jest materialny i duchowy kosmos. To go czyni kapłanem całego
stworzenia, reprezentantem kosmosu wobec Stwórcy.
Jednocześnie postawa stojąca to obraz człowieka-pielgrzyma, który się wznosi
ku górze, ku Bogu.
Z kolei cytowana druga Modlitwa eucharystyczna podkreśla moment służby. Stoi
ten, kto służy. Ta postawa sługi ma bardzo starą tradycję, wywodzącą się
jeszcze ze świątyni jerozolimskiej. To lewici stali przed Panem, gotowi do
posługi, naśladując w tym aniołów. Tak samo jest przy modlitwie wiernych:
stojąc, wyrażamy postawę tych, którzy są powołani do składania ofiary, czyli
wykonywania służby Bożej. I przywilej służenia Bogu jest w tej modlitwie
powodem do dziękczynienia. Lepiej być sługą w domu Bożym niż gdzie indziej
dyrektorem przedsiębiorstwa.
Gdy stoję na modlitwie, to wiem, że ja, chrześcijanin, jestem już teraz, w
nadziei, uczestnikiem zmartwychwstania. Samo słowo już mi podpowiada:
z-martwych-wstanie. Dlatego nie było przypadkiem, że pierwsi chrześcijanie nie
klękali na modlitwie ani w niedzielę, ani w okresie wielkanocnym. W ogóle nie
klękali, nawet przed Najświętszym Sakramentem, co może być dla nas dziwne, ale
musimy pamiętać, że wtedy nie było specjalnego tabernakulum. Była to reguła
zachowywana przez całe pierwsze tysiąclecie i duży okres drugiego. Do dziś
przestrzegają jej Kościoły wschodnie. O tej zasadzie mówił już Sobór powszechny
w Nicei (325 rok). Jak widać, dużo zmieniło się od tamtych czasów.

JB: Po Soborze często zaleca się wiernym zachowanie postawy stojącej przy
słowach ustanowienia.

Oj, ale nie zrodziło się to w przepisach, tylko w głowach wielu księży.
Wprowadzenie do mszału wyraźnie podkreśla, że na słowa konsekracji klęczymy,
potem dopiero powstajemy. Co więcej, jeżeli gdzieś zachował się zwyczaj trwania
w postawie klęczącej do końca kanonu, należy go zachować. Tak mówi ostatnia
edycja wprowadzenia do mszału. Wyraźnie widać tu aprobatę dla postawy klęczącej
jako gestu adoracji.

JB: Kolejne słowa księdza to "Pokornie błagamy, aby Duch Święty zjednoczył
nas wszystkich, przyjmujących Ciało i Krew Chrystusa".

W zależności od tego, która jest to modlitwa, słowa bywają różne. Te akurat
pochodzą z drugiej modlitwy, która jest najkrótsza. Jest to tak zwana epikleza
nad ludem. Tylko z sobie wiadomych powodów liturgiści przygotowujący drugą,
trzecią i czwartą Modlitwę eucharystyczną rozdzielili ją na pół.

IC: Podejrzewam dlaczego: żeby ksiądz po słowach ustanowienia mógł klęknąć,
spokojny o to, że na pewno jest już po epiklezie i po konsekracji. Ale takie
ustawienie ceremonii rozbija strukturę anafory.

Można się do tego przyzwyczaić, nawet jeśli struktura nie jest klarowna. Dla
mnie samego jest to gest jak najbardziej naturalny.
Epikleza nad ludem natomiast jest modlitwą o to, aby ci, którzy przyjmują
Eucharystię, przyjmowali ją owocnie. Dominuje w niej pragnienie jedności
Kościoła, natomiast treścią tej modlitwy w czwartej anaforze jest ponadto
prośba o to, byśmy stali się żywą ofiarą ku chwale Ojca. I po to jest
Eucharystia: abyśmy byli jedno i abyśmy byli ofiarą dla Ojca. Epikleza nad
ludem oddaje zresztą najstarszą tradycję Kościoła rzymskiego, którą jest
upatrywanie działania Ducha Świętego w Eucharystii - jako przede wszystkim
Tego, który wspomaga przyjęcie Komunii świętej.

IC: I dzięki któremu stajemy się Ciałem Chrystusa.

W pięknej modlitwie przed odprawianiem Mszy świętej, którą każdy kapłan przed
Soborem odmawiał, święty Tomasz z Akwinu prosił: "Daj mi tak przyjąć Ciało
Twego Syna, abym mógł być wcielony w Jego Ciało mistyczne i zaliczony w Jego
członki". Yves Congar, który zebrał średniowieczne teksty mówiące o
działaniu Ducha Świętego w konsekracji, wyraźnie podkreśla tradycję wiary w
Ducha Świętego, umożliwiającej owocne przyjęcie sakramentu Eucharystii.
Przywołuje tam między innymi fragment sekwencji Ryszarda od Świętego Wiktora:
Tu commutas elementa, per Te suam sacramenta habent efficatiam ("Ty
przemieniasz materię, przez Ciebie sakramenty mają swoją skuteczność").
Ta tradycja wyraża istotę Eucharystii, która nie jest po to, żeby - jak to
już tutaj powiedzieliśmy - "zrobić" Pana Jezusa, ale której sensem
jest uświęcenie Kościoła. Proszę zwrócić uwagę, że kapłan mówi sam, ale zawsze
w liczbie mnogiej. Użycza swojego głosu całemu Kościołowi.

IC: Na Wschodzie istotą epiklezy jest prośba: zstąp najpierw na nas, a potem na
przedstawione Ci dary. Tak, jak przemieniasz te dary, przemień i nas.

Do porządku epiklezy należą też modlitwy wstawiennicze za Kościół, obecne w
każdej anaforze. One również są wyznaniem potrzeby i niemożności człowieka.
Modlimy się w nich o zjednoczenie całego Kościoła we wszystkich jego wymiarach:
zarówno hierarchicznym (przez modlitwę za papieża, lokalnego biskupa,
duchowieństwo i lud święty), jak i w przestrzeni trzech odpowiedzi na łaskę
(Kościół już zbawionych, tych, co się oczyszczają w oczekiwaniu na pełnię
zbawienia, i nas, którzy na tej ziemi walczymy).

JB: "Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie..."

To wielka doksologia, modlitwa chwały Bożej, w tej formie wzięta z Kanonu
rzymskiego. Mówi ona o zanurzeniu całej egzystencji w Chrystusie, na chwałę
Ojca wszechmogącego, "w jedności Ducha Świętego". W zapisanym w Tradycji
apostolskiej tzw. Kanonie Hipolita, który stał się modelem dla drugiej Modlitwy
eucharystycznej, dodawano w tym miejscu: "W świętym Twoim Kościele", bo
to Kościół jest jednością Ducha Świętego.
Towarzyszy temu gest ofiary - uniesienie Ciała i Krwi. Ma on pradawną
tradycję. Kapłani w świątyni jerozolimskiej unosili ofiarę ku górze, wykonując,
jak pisze Księga Wyjścia, "gest kołysania przed Panem". Ten gest oznacza:
to jest Twoje. Uniesienie kielicha i pateny powinno być wyraźne. Ksiądz nie
może się tutaj oszczędzać - ma trzymać wyciągnięte ręce tak długo, dopóki
zgromadzenie nie odpowie: Amen. Doprecyzuję: dopóki zgromadzenie nie skończy
wypowiadać swego Amen.

JB: Co oznacza to Amen , wypowiadane kilkakrotnie w czasie Mszy?

Amen ma ciekawą historię. Święty Justyn mówi w swojej Apologii: "Przełożony
zanosi modlitwy, ile tylko może, a lud odpowiada Amen". Tym jednym zdaniem
kwituje całą modlitwę eucharystyczną. Tutaj widać, jak wielką wagę ma owo Amen,
skoro Justyn je tylko wymienia, pomijając ustanowienie, doksologię, epiklezę.
To słowo, wypowiedziane po doksologii, jest pieczęcią zgromadzenia,
podkreśleniem wartości tego, co się dokonało. Oczywiście kapłan zanosi modlitwy
w imieniu zgromadzenia, ale i zebrany Kościół swoje Amen musi powiedzieć! To
Amen jest najważniejsze w całej liturgii.
Drugi przykład to korespondencja Dionizego, biskupa Aleksandrii w III wieku.
Pisał on do papieża Sykstusa z prośbą o pomoc w rozwiązaniu duszpasterskiego
problemu. Oto kiedy wygłaszał katechezy do nowo ochrzczonych, tak zwane
mistagogiczne, a przysłuchiwali się temu także inni chrześcijanie, przystąpił
do niego z płaczem jeden ze słuchaczy, który po jednej takiej homilii zdał
sobie sprawę, że chrzest, jaki otrzymał, był heretycki. Prosi zatem Dionizego,
żeby go porządnie ochrzcił. Co robić? Dionizy zadecydował: ponieważ ten
człowiek długo słuchał modlitw eucharystycznych oraz mówił Amen ze wszystkimi
- nie trzeba go chrzcić powtórnie.

JB: Tym Amen kończy się modlitwa eucharystyczna.

Wydaje mi się, że wielość modlitw eucharystycznych jest jednym z problemów
współczesnej celebracji. Praktyka pokazuje, że ta postulowana wielość
sprowadziła się, tak naprawdę, do odmawiania prawie wyłącznie drugiej Modlitwy
eucharystycznej, tylko z tego powodu, że jest najkrótsza.
Żal mi Kanonu rzymskiego. Wiem, że jest to modlitwa trudna, bo ma patynę wieków
na sobie. Jednak gdy już się pewne rzeczy pozna, widać, jak jest piękna i
mądra, jak głęboko zakorzeniona jest w całej liturgii. Kanon rzymski wiąże ze
sobą całą resztę rytuału i nie może być traktowany zupełnie osobno. Tymczasem
nierzadko mam wrażenie, że księża odprawiają modlitwę eucharystyczną w taki
sposób, jakby całej reszty mogło nie być.

IC: A ja mam wrażenie, że jest odwrotnie: cała reszta odmawiana jest względnie
starannie, a modlitwę eucharystyczną mówi się tak, żeby ją jak najszybciej
odklepać, bo inaczej ludzie się zanudzą.

Moje pierwsze poważne spotkanie z Kanonem rzymskim zdarzyło się w Rawennie, gdy
zobaczyłem Sant'Apollinare Nuovo i San Vitale, dwie bazyliki, których
ikonografia jest w gruncie rzeczy wzięta w całości z tej modlitwy. Cała
przestrzeń figur starotestamentalnych Eucharystii: Abla, Izaaka, Melchizedeka,
pochód świętych, prowadzonych z jednej strony przez Maryję, z drugiej -
przez Jana Chrzciciela... Żal mi Kanonu, żal mi tej modlitwy, bo jest warta
przemyślenia, warta modlitwy, medytacji. Kiedy zdarza mi się czasami odprawiać
Mszę świętą samemu, zawsze biorę Kanon rzymski, gdyż daje mi on gwarancję, że
nie będę się spieszył przy celebracji. Kanon bardzo mi pomaga, ze względu na
obecną w nim świadomość Kościoła świętych, Kościoła oczyszczających się,
Kościoła, który pielgrzymuje, walczy na ziemi i prosi mnie o modlitwę.

JB: Modlitwa eucharystyczna wprowadza nas w ryt Komunii...

Ryty Komunii we współczesnym rytuale rzymskim - Modlitwa Pańska, znak pokoju
i łamanie chleba - są dość podobne do antycznych. Modlitwa Pańska, ze
względu na prośbę "chleba naszego powszedniego", była bardzo wcześnie
interpretowana w duchu eucharystycznym.
Drugi moment tej modlitwy, istotny dla wczesnochrześcijańskiej liturgii, to
prośba o odpuszczenie win. Są teksty, które mówią, że właśnie dlatego prosimy o
to przed Komunią w "Ojcze nasz", że coś tam mogło się wydarzyć z nami w
czasie ją poprzedzającym. Augustyn mówi o złych myślach, nieuwadze, dodając, że
jeszcze w tym momencie liturgii jest szansa, by stanąć w prawdzie i w czystości
serca przed Panem, mówiąc "odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy".
"Ojcze nasz" ma tradycyjny embolizm, czyli rozwinięcie ostatniego
wezwania, prośby o wybawienie od zła, po jakiej mamy zakończenie: "Bo Twoje
jest królestwo i potęga, i chwała na wieki". Sekwencja ta była tak oczywista
dla wielu wczesnych chrześcijan, że wpisywano ją w tekst Pisma Świętego.

IC: Ksiądz Jerzy Klinger zwrócił uwagę, że w niektórych kodeksach Ewangelii
Łukasza istnieje wersja oboczna modlitwy "Ojcze nasz", gdzie zamiast
prośby o przyjście Królestwa Bożego jest prośba o zstąpienie Ducha Świętego:
"Niech zstąpi na nas Duch Twój Święty i nas oczyści". Te wersje są
poświadczone chociażby przez Maksyma Wyznawcę i Grzegorza z Nyssy. Klinger
wysnuwa stąd wniosek, że cała anafora - czy w ogóle cała Eucharystia -
zbudowana jest na kanwie "Ojcze nasz", jako podstawowej modlitwie podanej
przez Chrystusa. Mamy tam uwielbienie na początku, prośbę o zstąpienie Ducha,
mamy mowę o darach (chleb), a także pojednanie i wybawienie od złego.

To bardzo ciekawy trop. W podobny sposób Jungmann przeprowadził porównanie
między doksologią Kanonu rzymskiego, a doksologią Kanonu Hipolita, gdzie -
jak wspominałem - odpowiednikiem In unitate Spiritu Sancti (w jedności Ducha
Świętego) jest In sancta ecclesia Tua (i w Twoim Kościele Świętym).

JB: "Ojcze nasz" jest też modlitwą oranta, modlitwą dziecka,
wyciągającego ręce do Ojca. Szkoda, że ten gest w powszechnym mniemaniu
przynależy w Eucharystii tylko księdzu - warto by go upowszechnić.

Myślę, że jest to konsekwencja wielowiekowego odmawiania Pater noster po cichu.
Przecież głośno odmawiamy tę modlitwę dopiero od Soboru. A przy cichym
odmawianiu postawa oranta jest nie całkiem na miejscu. Jednak posoborowa
liturgia nadal jest bardzo statyczna i byłbym za tym, żeby jakoś
"uruchomić" te ręce na "Ojcze nasz". Tak, zdecydowanie jest to
piękny i oczywisty znak, nie zarezerwowany tylko dla księdza.

IC: To piękny i bliski mi gest, ale muszę powiedzieć, że jeśli chodzi o taką
normalną, parafialną liturgię, mam przed nim opory. Jest to dla mnie kwestią
pewnego umiaru. Gdyby liturgia rzymska była bardziej "ruchliwa", nie
miałbym z tym żadnego problemu, a tak - podnoszenie wysoko rąk wydaje mi się
sztuczne, chyba że we wspólnocie, w której dla większości uczestników jest to
gest naturalny i oczywisty. Widząc go w innej sytuacji, czuję w tym jakąś
ostentację.

JB: Dla mnie gest ten nie wypływa z tradycji, ale z ludzkiej biologii, która
jest pierwotniejsza.

Rzeczywiście, liturgia rzymska jest powściągliwa, oczywiście jeśli pominiemy
procesję z darami.

JB: Wezwanie Abba , Tato, jest zwrotem maksymalnie intymnym. W takiej
intymności nie ma miejsca na powściągliwość, na sobrietas.

IC: No, chyba że jest to trzeźwe, rzymskie dziecko...

Proszę zwrócić uwagę, że w żadnym języku nie ośmielono się przetłumaczyć tego
aramejskiego Abba. Nawet święty Paweł w swoim słynnym fragmencie Listu do
Rzymian mówi: "otrzymaliście Ducha przybrania za synów, w którym możemy
wołać: "Abba, Ojcze!"" (Rz 8,15). A przecież istnieje w grece zdrobnienie
słowa ojciec. Myślę, że tylko Pan Jezus swobodnie mógł mówić do Boga Abba i
Ewangelista Marek jest tego świadkiem, gdy cytuje słowa Pana z Ogrójca. Ale i
on nie tłumaczy Abba na "tatuś". Coś powstrzymywało przed tym zwrotem
nawet pisarzy natchnionych.
Jakieś wytłumaczenie tego samego możemy chyba odnaleźć w liturgii, gdzie
modlitwę tę poprzedza wezwanie zakończone frazą "ośmielamy się mówić".
Ośmielamy się mówić "Ojcze", nawet nie pomyślimy "tatusiu", bo samo
"Ojcze" to dla nas tak wiele, że aż nadto. Tutaj po raz kolejny spotykamy
tę postawę, zwaną parrhesia, śmiały przystęp do Boga. "Ośmielam się", bo
Chrystus dał mi tę niezawodną ufność, że mogę, ale ze świadomością, kim jestem
i kim nie jestem. Chyba tylko jeden Człowiek tak naprawdę może wołać do Boga
"Tatusiu". I może jeszcze Jego Matka? Może ośmielimy się to w pełni
świadomości wypowiedzieć po zmartwychwstaniu, kiedy znajdziemy się po prawicy
Syna? Ale tego jeszcze nie wiemy.

JB: Niektórzy mają problem, co zrobić ze słowami "nie wódź nas na
pokuszenie". Przecież Ojciec nie może wodzić dziecka na manowce!

Ale to jest dosłowne tłumaczenie z oryginału greckiego. Bałbym się cenzurować
Pismo Święte. Już to zresztą zrobiliśmy z psałterzem brewiarzowym, wycinając
fragmenty krwawe i złorzeczące. Biblia to trudny tekst, ale jestem przeciwny
upraszczaniu tekstów trudnych, gdyż mają one w sobie pewną łaskę: każą myśleć,
zastanawiać się.
Cóż to jest "pokuszenie"? To miejsce pokusy. Izrael, gdy szedł przez
pustynię, wystawiał tam na pokuszenie Boga - mamy to w Psalmie 95, mówiącym
o Meriba i Massa, "gdzie mnie kusili wasi ojcowie". I według wielu
biblistów "nie wódź nas na pokuszenie" jest nawiązaniem do tamtego
doświadczenia, gdy Izrael kusił Boga. A zatem: nie wprowadzaj nas w taką
sytuację, żebyśmy to my wystawiali Cię na próbę. Jest to dość powszechna
interpretacja. Ale już Tertulian mówił, że nie jest przecież możliwe, by to Bóg
nas kusił, i nie tak należy ten tekst czytać.

JB: Równie niejasny bywa sens kolejnej części Mszy - znaku pokoju.

To nie jest tylko sam gest przekazania, ale cały rytuał, który rozpoczyna
modlitwa do Chrystusa o pokój: "Nie zważaj na grzechy nasze, lecz na wiarę
swojego Kościoła". To nie jest nasz pokój - to pokój Chrystusa. To nie
nasz sentyment i nie nasze uczucia, to coś, co je przekracza. W czasach
Augustyna okazywano go przez pocałunek: osobno mężczyźni i kobiety.
W Kościele panuje spore zamieszanie co do tego, jaki to ma być gest. Z jednej
strony mamy tak zwanego kiwaczka, kiedy ludzie trykają się, albo ukłon do
torebki, albo bieganie niespokojnym wzrokiem do ołtarza bocznego lub na filar,
byle nie spotkać się wzrokiem z drugim człowiekiem, z drugiej - ogólną,
radosną obłapiankę. Ta druga sytuacja powszechna jest w wielu krajach Europy
Zachodniej, w Polsce mamy ją w grupach młodzieżowych, gdzie wszyscy ściskają
się ze wszystkimi.
Ale jeżeli ten pokój nie spływa od ołtarza, słowo "pokój" nie oznacza już
modlitwy o pokój Chrystusa, jest tylko gestem naszej wzajemnej życzliwości.
Zauważyli to liturgiści watykańscy - i najnowsze przepisy zawarte w
łacińskiej edycji Mszału rzymskiego z 2002 roku wprost zabraniają kapłanowi
wychodzić z prezbiterium przy znaku pokoju. Bo wcześniej zdarzali się księża,
którzy biegali aż pod chór.

IC: Jest jeszcze drugie niebezpieczeństwo - tradycyjne przekonanie, że znak
pokoju kończy się na księżach. Taka realizacja tego znaku jest odczuwana przez
ludzi jako pokazanie, "gdzie wasze miejsce".

To niedobrze - on ma przejść do ludu. Ale właśnie dlatego rolą posługujących
przy ołtarzu jest zejście i przekazanie go do nawy.

JB: A gdyby ksiądz schodził ze stopnia prezbiterium i - bez konieczności
biegania pod chór - podawał rękę kilku osobom z pierwszego rzędu?

Jeśli jest ministrant, nie widzę potrzeby. Mówię przecież: "Pokój Pański
niech zawsze będzie z wami", potem konkretny znak przekazuję temu, kto jest
najbliżej mnie. I ludzie też przekazują tym, którzy są najbliżej nich.

IC: A co zrobić, kiedy mamy kościół pełen ludzi? Znak pokoju nie ma nawet
szansy dotrzeć pod ten chór, gdyż zaraz potem zaczyna się "Baranku Boży".
W zasadzie powinni przestać go przekazywać nawet ci z pierwszych ławek.

Ale ważne, że wyszedł od ołtarza w stronę nawy. Natomiast nikt nie każe
organiście zaczynać od razu "Baranku Boży". No, może ksiądz proboszcz,
ale na pewno nie rytuał.

JB: Nie przekonuje mnie ustawianie ministranta w roli reprezentanta ludu.
Liturgia jest też odpowiedzią na znaki czasu, a dzisiaj ludzie mają wielką
potrzebę przełamywania wszelkich podziałów.

Nikt nie mówi o ustawianiu ministranta w roli reprezentanta ludu. On jest jego
częścią. Jeśli uznałbym, że muszę ten znak przekazać jeszcze komuś innemu, aby
uniknąć podziału, to właśnie wtedy wprowadziłbym podział i nadał ministrantowi
status, jakiego nie posiada.
Myślę, że nie odbieraliby tego jako podział, gdyby ksiądz stał po tej samej
stronie ołtarza co oni. Dla mnie właśnie fakt, że stoi po drugiej, jest
pierwszym znakiem segregacji.
A inną jeszcze rzeczą jest to, że podział przestrzeni jest czymś właściwym dla
samej architektury sakralnej i bardzo niedobrze się dzieje, gdy zostaje w imię
źle rozumianej równości zniesiony.

JB: Ale jest to podział funkcji, a nie podział w porządku miłości.

Tak, ale ten podział świątyni obrazuje zarówno rzeczywistość ziemską w
Kościele, jak i sferę niebieską. Tradycyjnie był to dwójpodział. Najpierw nawa,
obrazująca doczesność, Kościół zdążający ku Chrystusowi jak łódź na falach
żywiołów świata (trzeba pamiętać, że navis to po łacinie okręt, a morze było
synonimem żywiołów wrogich człowiekowi). To dlatego w Apokalipsie bestie
wychodzą z morza, a na końcu słyszymy radosną obietnicę, że w świecie zbawionym
"morza już nie ma" (Ap 21,1). Druga przestrzeń to sanktuarium, przestrzeń
ołtarza, do której wchodzi celebrans i posługujący, gdy sprawuje się liturgię.
Przegroda pomiędzy nimi to znak różnicy między tymi dwoma światami, a nie
między dwiema kategoriami ludzi w Kościele. Dalej, mamy rozszerzenie tej
dwoistej przestrzeni przez dodanie kruchty, atrium albo przedsionka, służących
zarówno jako intermezzo konieczne do przejścia, by nie wpadać w świętą
przestrzeń z profanum, oraz prezbiterium, które było wydzielonym miejscem dla
kleru albo mnichów. I trudność się zaczęła, gdy zaczęto utożsamiać prezbiterium
z sanktuarium. A to nie jest to samo. W gotyckich kościołach klasztornych ten
podział był wyraźny: sanktuarium - prezbiterium - nawa. W cerkwiach
również. Jeżeli kapłan nie celebruje, nie wchodzi za ikonostas. Wiem, że są tam
wyjątki od tej zasady, ale traktowałbym je jak nadużycie. W taki sposób
świątynia nie jest tylko funkcjonalnym budynkiem, ale staje się ikoną Kościoła
i świata.
Natomiast - wracając do rytuału - jeśli przekazuję znak pokoju
ministrantowi, to przekazuję go członkowi ludu Bożego. Czy zejdę po schodkach,
czy nie, to i tak go przekazałem. Nie ode mnie - od Chrystusa. Wiele starych
rytuałów podkreślało to na różne sposoby, czy to przez dotknięcie pateny, czy
przez ucałowanie brzegu kielicha przed życzeniem pokoju, czy też -
późniejszy to zwyczaj - przez pokój przekazywany za pomocą tak zwanego
pacyfikału, krucyfiksu lub relikwiarza, który wierni otrzymywali do ucałowania.
Najstarsze ryty pokazują, że znak pokoju przechodził przez kościół łańcuchowo.
Biskup nie opuszczał prezbiterium, przekazywał go najbliższym osobom, a te
kolejnym i tak dalej. Na przykład trzynastowieczny kardynał, dominikanin Hugo z
Saint-Cher w swoim komentarzu do Mszy pisał, że najpierw kapłan przyjmuje pokój
od Ciała Pańskiego, to znaczy całuje brzeg kielicha (przepiękny średniowieczny
zwyczaj, który dominikanie zachowali aż do Soboru), potem przekazuje go
diakonowi, a diakon podaje go dalej pozostałym, którzy wymieniają go między
sobą.
Byłem już na Zachodzie na takich Eucharystiach, gdzie ten podział przestrzeni i
funkcji został zupełnie zatarty. Nie było żadnej różnicy między księdzem a
świeckimi, wszyscy stali wokół ołtarza i mówili słowa modlitwy eucharystycznej.
Takiego zacierania granic bym nie chciał.
Polecenie, by przekazać sobie znak pokoju, powinien wygłaszać diakon, bo to on
ma wygłaszać wszelkie kwestie dotyczące dyscypliny. On jest łącznikiem między
celebransem a zgromadzonym ludem. Tak samo jest w liturgiach wschodnich. Czy
również to jest złym podziałem, wprowadzaniem pośrednika pomiędzy celebransem a
wiernymi? Boję się socjologicznego tłumaczenia rytów. Łatwo jest wtedy
zapomnieć, że pokój pochodzi od Chrystusa, nie od celebransa, od ołtarza, na
którym spoczywa Ten, który jest Pokojem. A sługa ołtarza ma przy nim trwać aż
do samej Komunii. Radykalnie tę prawdę obrazuje liturgia ormiańska, w której
celebrans po konsekracji, aż do końca anafory, trzyma ręce płasko położone na
ołtarzu i nie wolno mu ich od niego oderwać.

IC: Dlaczego mówimy "nie zważaj na grzechy nasze"? W przedsoborowym
mszale jest: "na moje".

Tak, zgadza się, jest peccata mea. Jednak w takim momencie modlitwa zaczyna być
osobistą apologią kapłana. Skoro teraz odmawiana jest głośno, to automatycznie
staje się modlitwą zgromadzenia i stąd liczba mnoga.

JB: Jest jeszcze formuła: "Pokój z tobą", a nie "Pokój wam
wszystkim".

Trzecie wydanie mszału (to, które jeszcze nie zostało w Polsce wydane) mówi, że
można użyć zwrotu "Pokój z tobą", na który się odpowiada Amen, a nie
"i z duchem twoim". Bardzo mnie to zastanowiło. Ale ta formuła ma swoją
logikę, bo jeśli ja otrzymuję pokój, to mówię Amen na znak, że go przejmuję i
przekazuję dalej.

JB: Komu podawać rękę? Czy także czterolatkowi, który w kościele bardzo chętnie
do mnie tę swoją rączynę wyciąga? Przecież nie mogę sobie wyobrazić sytuacji,
abym był z nim na serio poróżniony.

Mówiłem już, że nie jest to gest ludzkiej życzliwości - ale też nie jest to
tylko gest pojednania. Ofiarujemy sobie nawzajem pokój Boży, który od ołtarza
przechodzi na całe zgromadzenie. A jego źródłem jest Chrystus. Jest to pokój
różny od pokoju tego świata. Jest on, jak to pisze pewien średniowieczny
dominikanin, pokojem Ośmiu Błogosławieństw, dzięki któremu "w najwyższym
ubóstwie, w gorzkim płaczu, w ciężkim prześladowaniu, w wielkim głodzie i
pragnieniu sprawiedliwości, i w nieukojonej litości każdy może czuć się
szczęśliwym". To nie jest pokój tego świata, który można najkrócej opisać
jako powodzenie w interesach i w miłości. Tymczasem pokój Chrystusowy jest nam
dany nawet wtedy, gdy tego nie mamy. Jest czymś, co nas przekracza. Dlatego i
czterolatek może być weń włączony.

JB: Jeśli jest to pokój nie z tego świata, to przy jego przekazywaniu nie
obowiązują zasady dobrego wychowania. To znaczy, że nie musimy podawać ręki
najpierw babci, potem cioci, potem bratu i tak dalej... Możemy, ale nie
musimy. Podobnie jest chyba z kolejnością przystępowania do Komunii. Zasada
ewangelicznej równości odpowiada przecież duchowi liturgii.

Oczywiście, że nie musimy zachowywać takiej kolejności ani przy znaku pokoju,
ani przystępując do Komunii... Z jednym tylko zastrzeżeniem: w tradycji
liturgicznej zawsze najpierw przyjmował Komunię celebrujący kapłan.

JB: Znak pokoju ma różną formę. Dominikanie na przykład obejmują się, trzymając
nawzajem za łokcie. Jaki gest jest dobry dla wszystkich na dzisiejsze czasy?

Trudno powiedzieć, mszał mówi tylko, że powinien być uzależniony od kultury
miejscowej.

JB: Zapytam inaczej: jaki gest byłby czytelnym znakiem pokoju dla mieszkańców
Poznania?

To dobre pytanie, ale nie znam na nie odpowiedzi. Podanie ręki na pewno wpisało
się w naszą kulturę i także w rytuał, ale nie jestem mimo wszystko do końca
przekonany do tego gestu w kościele. Akceptuję go, ale z pewnymi
wątpliwościami. I znowu, nie tyle jego czytelność będzie dla mnie kryterium, bo
ona jest w dużej mierze zależna od katechezy, tylko adekwatność tego gestu
wobec tajemnicy, którą wyraża. Wolę nasz dominikański zwyczaj powściągliwego
ujęcia się za łokcie obu rąk, przy czym przekazujący pokój kładzie swe ręce z
góry na wyciągnięte w geście przyjęcia ręce drugiego. Jest to znak bardzo
wyraźny, angażujący bardziej niż podanie prawicy, a jednocześnie powściągliwy
na tyle, by zachować skupienie przed Komunią, która za chwilę nastąpi i
ułatwiający uniknięcie różnorakich nadużyć.

IC: Znaku pokoju udziela się czasem zaraz po spowiedzi powszechnej.

To przejaw radosnej twórczości niektórych księży. Boję się takiego ciągłego
wymyślania czegoś na nowo. Liturgia musi mieć zawsze element ponadczasowy i nie
może kierować się tylko potrzebą chwili. Skądinąd ryt rzymski jest jedynym
rytem, który znak pokoju rezerwuje na moment przed Komunią, wszystkie inne ryty
ortodoksyjne zachowały go na początku modlitwy eucharystycznej.

JB: Taka praktyka jest jakby próbą wspólnotowego rozgrzeszenia. Moim zdaniem,
to zaciera wymowę liturgii, bo wtedy powstaje skojarzenie, że dotąd byliśmy
niegodni, a teraz już możemy zacząć świętą służbę. To nie tak. Mówimy, że
jesteśmy niegodni i nadal jesteśmy niegodni, aż do samego końca!

IC: Wezwanie jednak mówi: "uznajmy... abyśmy mogli godnie złożyć
Najświętszą Ofiarę".

JB: Wyznajmy, abyśmy mogli godnie uczestniczyć, ale nie: oczyśćmy się.

Bardzo mi się podoba łaciński oryginał tego wezwania: agnoscamus peccata
nostra, ut apti simus at sacra mysteria celebranda. - "Uznajemy nasze
grzechy, abyśmy byli właściwie usposobieni do sprawowania świętych
tajemnic". Aptus to znaczy - właściwy, odpowiedni, zdolny, ale z
niuansem: zdolny do przyjęcia. Język polski, niestety, nie łapie tego niuansu.

IC: A co sądzi Ojciec o praktyce spowiedzi w czasie Mszy świętej?

Jej powszechne występowanie wynika chyba ze stereotypu, który głosi:
"wszędzie tak się robi i nie ma co się tym przejmować". Ktoś to kiedyś
wymyślił i tak zostało. Dziwne, że próbuje się to uzasadnić nawet w jednym z
dokumentów ostatniego Synodu Kościoła w Polsce.

IC: Usprawiedliwienie tego, co jest naganne i co można zaledwie tolerować.

W tej chwili ludzie, zwłaszcza w miastach, żyją takim trybem, że dość często
jedynym realnym momentem ich spotkania z Kościołem jest niedziela. I jeżeli
potrzebują się wyspowiadać, niedziela również jest do tego najlepszym dniem.
Poprzedni proboszcz w mojej rodzinnej parafii posłuchał kiedyś
kaznodziei-misjonarza i wprowadził zasadę, że spowiada się między Mszami.
Jednak jego następca zmienił to i wrócił do starego zwyczaju.
Jeżeli jeszcze konfesjonały są w osobnych pomieszczeniach, to ludzie mogą
poczuć się zobligowani do tego, żeby pójść do spowiedzi na innej Mszy, a na
drugiej zostać i uczestniczyć. Tak się zdarza u nas w Poznaniu, gdzie mamy
osobną spowiednicę. Myślę, że sama architektura miejsca wyznacza im taki sposób
myślenia.

JB: Ale częściej mamy taki obrazek: liturgia niedzieli, Zmartwychwstania,
ludzie powinni się radować - a tutaj obok kolejeczka pokutników...

Gdy odprawiam Mszę świętą i patrzę na tych ludzi w kolejce, zastanawiam się: są
z nami, czy nie?
Mentalność wash and go, "dwa w jednym", jest czymś obcym duchowi
liturgii. W dwóch sakramentach naraz się nie uczestniczy. Nawet jeżeli dorośli
katechumeni przyjmują chrzest, bierzmowanie, Eucharystię, to nie na raz, tylko
jedno po drugim.

JB: Po znaku pokoju jest łamanie chleba...

Samo łamanie chleba teraz jest gestem marginalnym, zresztą wstęp do mszału nie
poleca, by nadawać mu jakieś specjalne znaczenie. Za to zaraz po przełamaniu
Hostii następuje równie niezauważony ryt, jakim jest połączenie w kielichu
partykuły Hostii z Krwią Pańską. Może warto powiedzieć o trzech tradycjach,
które złożyły się niejako na ten ryt. Znakiem, ukazującym jedność każdej
Eucharystii z biskupem, był zwyczaj fermentum, co znaczy po prostu
"drożdże". Papież Innocenty I pisze, że w kościołach Rzymu, gdzie
przewodniczyli prezbiterzy, Eucharystie nie rozpoczynały się, dopóki nie
skończyła się Msza na Lateranie, czyli w bazylice Najświętszego Zbawiciela, z
uporem nazywanej dziś bazyliką świętego Jana. W tejże bazylice, która jest
właściwą katedrą biskupa rzymskiego...

JB: Bazylika świętego Piotra należy - według tradycji - do patriarchy
Konstantynopola.

Tak, co najciekawsze... Otóż w kościołach czekano z Eucharystią, dopóki nie
przyszedł akolita, który przynosił część Ciała Pańskiego z Eucharystii
sprawowanej tego dnia przez biskupa. Prezbiter przed komunią tę właśnie cząstkę
Hostii łączył z kielichem na znak jedności Eucharystii, którą sprawuje, z
Eucharystią biskupa. Przepiękny zwyczaj, którego pozostałością jest łączenie
kawałka Hostii w kielichu.

IC: Czyli że Eucharystii przewodniczy biskup, a prezbiter jest przez niego
delegowany.

Ale trzeba pamiętać, że głównym celebransem Eucharystii jest Jezus Chrystus, a
biskup jest tylko Jego ludzkim wyrazicielem, żywą ikoną.

IC: Ale biskup jest też ikoną Kościoła, którego ucieleśnieniem jest
Eucharystia. I w tym zwyczaju bardzo wyraźnie widać, że jest to Kościół, który
się gromadzi wokół biskupa, czyli Chrystusa.

Stąd wzięło się wymienianie imienia biskupa w kanonie.

IC: Tyle, że czasem ksiądz wymienia imię nie jednego, lecz kilku biskupów, co
zazwyczaj powodowane jest galanterią wobec biskupów pomocniczych. Nigdy
natomiast nie słyszałem, żeby było wymienione imię biskupa na przykład
sąsiedniej diecezji (chyba że był obecny na celebracji). Wydaje mi się jednak,
że byłoby to stosowniejsze. Przecież chodzi tu nie tyle o honorowanie biskupów,
co o wyraz wspólnoty z Kościołami, którym oni przewodzą.

W starożytności istniały tak zwane dyptychy i imiona wszystkich zapisanych w
nich biskupów były odczytywane podczas liturgii. Wymienienie ich w kanonie
oznaczało, że jesteśmy w komunii z Kościołami, na których czele oni stoją;
skreślenie z dyptychu - ekskomunikę.
Dziś - oprócz imienia papieża i biskupa miejsca - wymienia się ogólnie
"wszystkich biskupów świata". Jeżeli kilku z nich chce się wymienić z
imienia, to należy zwrócić uwagę na formę. Nie powinno się mówić "za naszych
biskupów"... po czym ciurkiem następują imiona biskupa diecezjalnego i
pomocniczych. Bo "nasz biskup", biskup Kościoła, który gromadzi się na
tej Eucharystii, jest tylko jeden.
Jeśli biskup, zaraz na początku Eucharystii, całuje ołtarz, w którym są
relikwie - a kiedy ten zwyczaj powstawał, nie było mowy o tym, żeby
brakowało relikwii w ołtarzu - to jest to wyraźna symbolika małżeńska. Jej
sens skłania do przemyślenia kwestii zasadności instytucji biskupa
pomocniczego. W gruncie rzeczy we wszystkich jego dotychczasowych funkcjach
mógłby go zastąpić zwykły ksiądz z poszerzonymi uprawnieniami
administracyjnymi. Średniowiecze znało taką funkcję, był to urząd tak zwanego
archidiakona.

JB: Wspólnota diecezjalna powinna mieć jednego małżonka.

No właśnie, zawsze się z tego śmieję. To jest taka kościelna bigamia.
Symboliczna, ale symbole trafiają głębiej niż słowa. Trudno w takim kontekście
zobaczyć rolę biskupa diecezjalnego teologicznie, czyta się ją bardziej
socjologicznie, jak dyrektora departamentu czy wojewodę, który ma oczywiście
swoich zastępców.
Przejdźmy teraz może do drugiego wątku łączenia postaci. Jest to tradycja ze
starorzymskiej Mszy biskupiej, która nazywa się sancta. Biskup Rzymu, gdy
celebrował, włączał przed Komunią odrobinę Ciała Chrystusowego do kielicha z
Krwią Pańską. Partykuła ta pochodziła nie z obecnej, ale z poprzednio przez
niego celebrowanej Mszy. To jest zwyczaj późniejszy niż fermentum. Nie
zachowało się żadne tłumaczenie tego gestu, ale można się domyślać jego
znaczenia: jak fermentum było znakiem jedności w Eucharystii sprawowanej na
terenie danego Kościoła lokalnego, tak sancta mogło być znakiem jedności
Eucharystii w czasie. Bez względu na to, która to celebracja, zawsze jest jedna
i ta sama Eucharystia. Zawsze jest Wieczernik, nawet parę wieków później w
jakiejś katedrze.
I jeszcze trzeci wątek, związany z semickim rozumieniem życia i śmierci.
Wiadomo, że dla człowieka Biblii krew była pierwiastkiem życia, z krwią nie
można było niczego spożywać. Rozłączenie zaś ciała i krwi było synonimem
śmierci. Złączenie ponowne oznacza życie, a nawet zmartwychwstanie. Ta
symbolika jest czytelna do dzisiaj: to Zmartwychwstałego przyjmujemy w Komunii.
I to jest nasz zachodni sposób wyrażenia tego samego, co Wschód obrazuje
poprzez użycie chleba kwaszonego, żywego.

IC: Przy łamaniu chleba zgromadzenie śpiewa "Baranku Boży".

Jest to zwyczaj sięgający głęboko do ofiary Abrahama i do Baranka paschalnego.
Ten tytuł Pana Jezusa to wielka przygoda wejścia w Stary Testament, wielość
prefiguracji, zapowiedzi, figury... Modlitwa "Baranku Boży" jest
pochodzenia wschodniego, wszystko wskazuje, że przyszła do Rzymu razem z
papieżami narodowości syryjskiej.
Zaraz potem ksiądz odmawia kolejną, ostatnią już apologię, w której prosi o
godne przyjęcie Komunii. Ponieważ łamania chleba jest teraz bardzo niewiele
- w tej chwili przełamuje się tylko Hostię głównego celebransa - zdarza
się księżom, że odmawiają apologię już w trakcie śpiewania przez lud
"Baranku Boży".

IC: Traci się przez to cichą modlitwę wiernych, która powinna następować po tym
śpiewie.

Ksiądz przeważnie zdąża w czasie śpiewu pomodlić się sam. Gdy się już
wyprostuje po apologii - a najczęściej wybiera krótszą - to jeszcze
ludzie śpiewają, więc jak tylko skończą, zaraz łups!, wali ich na kolana i od
razu mówi: "Oto Baranek Boży". Natomiast według rytuału, ksiądz ma
odmówić apologię, gdy kończy się śpiew, a w tym czasie każdy z wiernych modli
się w ciszy. Ja z uporem maniaka zawsze czekam na skończenie "Baranku
Boży", zanim odmówię apologię.

JB: Skąd ta tendencja?

To po prostu przyzwyczajenie, które tak weszło w krew, że jest bezrefleksyjnie
powtarzane. Od lat mówię o tym braciom na piątym i szóstym roku teologii. A
skutek jest taki, że... nie wszyscy pamiętają. No cóż, nie każdy jest na tyle
wrażliwy... A przecież w tych wszystkich "czekaniach" celebransa na lud
wyraża się nie tylko jego szacunek dla zgromadzonych, ale i świadomość, że on
nie odprawia dla nich, ale razem z nimi. Taki sam problem jest ze znakiem
pokoju - trzeba ludziom dać czas na jego spokojne przekazanie.
Ukazanie Hostii lub pateny i kielicha to rytuał, któremu towarzyszy swoisty
kolaż biblijny: "Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata...". To
właśnie są słowa, które usłyszeli uczniowie od Jana Chrzciciela, kiedy po raz
pierwszy zobaczyli Jezusa. Zdanie kontrapunktujące: "Błogosławieni, którzy
zostali wezwani na ucztę Baranka" - to fragment Apokalipsy. Lud na to
odpowiada nieco przetworzonymi słowami setnika z Kafarnaum: "Panie, nie
jestem godzien... ale powiedz tylko słowo..." (Mt 8,8).

JB: Gdy byłem mały, myślałem, że Baranek te grzechy świata... głaszcze.

Nie tylko dzieci popełniają tu omyłki. Zdarza się, że księża proponują własne
formuły, zgodnie z zasadą, że po co ma być tak samo, skoro może być inaczej.
Mam wrażenie, że to jeden z dogmatów posoborowego myślenia o liturgii.

JB: Zasada odwrotna do tej, o której mówił Ojciec, oceniając praktykę spowiedzi
w czasie Mszy - ale równie błędna.

To takie myślenie, że coś musi być zmienione i zaimprowizowane, bo jak będzie
zgodnie z rytuałem, to na pewno sztywno i źle. Zupełnie się z tym nie zgadzam.
O rutynie nie decyduje wielokrotne wykonywanie takich samych czynności, tylko
bezmyślność w ich powtarzaniu. Zdarzało mi się już słyszeć najróżniejsze
dziwactwa: "Oto Baranek, który wjechał na osiołku do Jerozolimy".
Przypomniały mi się od razu instalacje Katarzyny Kozyry... Słyszałem również:
"Oto największa miłość Jana Pawła II". Żenujący, obrzydliwy dydaktyzm,
który na pewno nie służy szacunkowi do Eucharystii.

IC: Poza tym nie wiadomo, co odpowiedzieć.

Lud najczęściej się orientuje i odpowiada jak trzeba, bo ma sensus fidei,
natomiast księżom czasem go brakuje.

JB: "Panie, nie jestem godzien, abyś przyszedł do mnie..." - te słowa
pokazują wyraźnie, że Łaska nie zależy od naszego postępowania. Jakkolwiek
byśmy się starali, i tak nie jesteśmy na tyle godni, by powiedzieć, że mamy
prawo spożywania Ciała i Krwi Pana. Ale liturgia podpowiada równocześnie: skoro
już dostałeś te Dary, bierz i jedz, pij i nie zawracaj sobie głowy
niegodnością!

IC: Praktyka jest odwrotna - powinienem zasłużyć na to po spowiedzi.

Większość księży miesza ludziom w głowach, mówiąc, że jak mają wątpliwości co
do swego stanu, to niech nie przystępują. Tymczasem wierny mający takie
wątpliwości powinien zadać sobie pytanie, czy popełnił grzech ciężki, który
musi być popełniony świadomie i dobrowolnie. Jeżeli nie jest tego pewien, to
niech przyjmuje Komunię, a potem rozstrzygnie wątpliwości przy najbliższej
spowiedzi. Boję się, że większość księży uczy odwrotnie. To ma wpływ na
myślenie o niegodności, na praktykę rzadkiej Komunii świętej, która - jeżeli
wierzyć zachodnim Ojcom Kościoła - zaczęła się na Wschodzie gdzieś w IV
wieku. Ambroży w De sacramentis (ks. V, rozdz. 3,25) pisze: "Jeśli jest to
chleb powszedni, to dlaczego przyjmujesz go po roku, podobnie jak to zazwyczaj
Grecy robią na Wschodzie? Przyjmuj go codziennie, gdyż codziennie może ci
udzielić pomocy. Tak żyj, abyś mógł przyjmować każdego dnia. Kto nie jest
godzien przyjmować codziennie, nie jest godzien również po roku". Z kolei
Augustyn pisał niedługo po Ambrożym: "Co się tyczy sakramentu Ciała
Pańskiego, to niech nie podnoszą zagadnienia ci, bardzo liczni, we wschodnich
częściach Kościoła, którzy codziennie nie spożywają Wieczerzy Pańskiej, mimo że
ten Chleb został nazwany powszednim" (O kazaniu Pana na górze, 7.26).
Eucharystia jest lekarstwem, a nie nagrodą czy cukierkiem za dobre sprawowanie.

IC: Do dzisiaj na Wschodzie nie ma codziennej Eucharystii.

Wschód jeszcze za Bazylego uznawał praktykę codziennej Komunii bez celebrowania
Eucharystii - ludzie trzymali Ciało Pańskie po domach. Wydaje się, że w
ciągu IV wieku musiało nastąpić coś, co zmieniło tę praktykę. Domyślam się, że
w związku z rozwojem teologii trynitarnej rozwinęła się świadomość faktu, że
podczas liturgii obcujemy z Logosem.
W IV wieku żywa była jeszcze świadomość, że Komunia eucharystyczna to komunia
nas wszystkich, w jednym Ciele Jezusa. To znaczy, że przyjmujesz to, czym sam
jesteś. Ciekawa jest historia dwumianu: Corpus Mysticum (ciało mistyczne) i
Corpus Verum (ciało prawdziwe). Co oznaczał on dla Ojców Kościoła, a co dla
autorów średniowiecznych? Dla tych drugich Corpus Verum to Ciało
Eucharystyczne, zaś Corpus Mysticum to Kościół, natomiast dla autorów
starożytnych było odwrotnie. W średniowieczu pojęcia się odwróciły i Tomasz z
Akwinu mógł powiedzieć, że jedność Kościoła jest owocem przyjęcia Prawdziwego
Ciała: Corporis Veri percepti. I chodziło mu oczywiście o Ciało Eucharystyczne.
Żaden z Ojców Kościoła by go nie zrozumiał: jak można przyjmować Kościół?
Z czasem więc przyjmowanie Eucharystii zaczęło być rozumiane jako akt
indywidualistyczny. Zwyciężyło myślenie: ja i Pan Jezus, a świadomość, że tutaj
jest jeszcze Kościół, jakby zanikła.

IC: Mamy to do dzisiaj - najlepszym przykładem uroczystości pierwszej
Komunii.

W czasach nowożytnych doszedł jeszcze jeden czynnik: odkrycie człowieka jako
niepowtarzalnej osoby. Po Freudzie i egzystencjalizmie jest nam bardzo trudno
myśleć inaczej.

JB: Ale też na ogół modlimy się samotnie. Nawet podczas Eucharystii
indywidualne kierunki naszego adoracyjnego skupienia tworzą jakby tory
równoległe. Nawet w tłumie zgromadzonym w kościele jesteśmy osobno.

Jednak to Cyryl Jerozolimski w IV wieku kończy swoje przykazania dotyczące
Komunii zdaniem: "Następnie zatrzymaj się na modlitwie, dziękując Bogu za
to, że tak wielkimi zaszczycił cię tajemnicami" (Katecheza mistagogiczna V).
Mamy tu wyraźnie aspekt indywidualny!

IC: Uczestnictwo w tajemnicach nie było indywidualne.

Ale to "zatrzymaj się" zachęca do indywidualnego dziękczynienia.

JB: Może to było wezwanie do refleksji, bo wszyscy zwracali się do siebie jak
na agapie, ignorując moment dziękczynienia...

IC: ...a dzisiaj jesteśmy w sytuacji odwrotnej, i trzeba by podkreślać co
innego?

Po pierwsze, na pewno to zwracanie się do siebie jak na agapie nie było możliwe
w epoce Cyryla, bo to był już czas bazylik. A po drugie, po kilku latach
przeżytych za granicą nie jestem już taki gorliwy w zachęcaniu ludzi do
podkreślania tego wspólnotowego wymiaru, jak byłem przed wyjazdem. Napatrzyłem
się właśnie na nieumiejętność indywidualnego dziękczynienia. Myślę, że trzeba
tutaj - jak zwykle - znaleźć złoty środek, a właściwie nie znaleźć, tylko
zastosować, bo on już jest w rytuale zapisany. Po śpiewie towarzyszącym Komunii
przewidziany jest śpiew na wspólne uwielbienie, potem chwila cichej modlitwy.
Jeśli jej nie ma, kapłan powinien ją umożliwić po wezwaniu "Módlmy się"
przed ostatnią modlitwą Mszy.

JB: Pokolenie naszych rodziców czy też dziadków miało poczucie, że nie można w
pełni uczestniczyć we Mszy, jeżeli nie ma się rozgrzeszenia.

Czyli jedno rozgrzeszenie ważne dla jednej Komunii. Do tej pory spotykam się z
takim podejściem, choć już dużo rzadziej. Inna rzecz, że coraz częściej
spotykam się w konfesjonale z sytuacją przyjmowania Ciała Pańskiego ze
świadomością popełnionego grzechu ciężkiego. Zazwyczaj powodem jest rodzina
albo inne względy społeczne. Jeszcze parę lat temu to była raczej rzadkość. I
to mnie niepokoi. Ale to oczywiście inna sprawa niż wątpliwości człowieka
dotyczące jego stanu moralnego.

IC: Często spotykam się z opinią, że nawet w sądach wątpliwości działają na
korzyść oskarżonego, a w Kościele musisz udowodnić za wszelką cenę swoją
niewinność.

Mam wrażenie, że tak myśli wielu ludzi, ale to myślenie w dużym stopniu zależy
od stopnia ich dystansu do żywego Kościoła. Jeżeli ktoś bardziej w nim
uczestniczy, lepiej sobie z różnych rzeczy zdaje sprawę. Jeżeli ktoś się
spowiada okazjonalnie, to na ogół taką właśnie ma postawę.

JB: Jeżeli do końca nie jestem pewien, co jest ortodoksyjne, jak należy obcować
ze świętością, to na wszelki wypadek wolę być superortodoksem i zabezpieczyć
się na wszelkie możliwe sposoby. Tak, żeby broń Boże świętość nie doznała
uszczerbku. To jest postawa charakterystyczna dla kogoś, kto nie bardzo czuje
się pewny, w czym uczestniczy. Im bardziej jesteśmy zadomowieni we Mszy, w
liturgii, tym lepiej wiemy, na co sobie możemy pozwolić.

I świadomość moralna w naszym życiu wzrasta. Ojciec Jacek Woroniecki w latach
czterdziestych XX wieku - co uważam za godne podkreślenia - napisał w
Pełni modlitwy, że w Komunii eucharystycznej nie chodzi tylko o to, czy ja chcę
się złączyć z Panem Jezusem - to jest też Jego pragnienie wejścia ze mną w
komunię, pragnienie dotknięcia mojej cielesności Jego zmartwychwstałą
cielesnością. Czasami mówię ludziom w konfesjonale, by wzięli pod uwagę nie
tylko własne, ale i Jezusowe pragnienie Eucharystii. O tym się rzadko myśli.
Traktujemy Komunię trochę jak ten nasz cukierek, a zupełnie zapominamy o tym,
że jest to sakrament życiodajny.

JB: Słyszy się często na katechezie, że Komunii nie powinno się giąć w ustach,
łamać ani żuć, tylko przełknąć w całości. A ja myślę, że gdyby Pan Bóg chciał
zachować nienaruszalność swego Ciała Eucharystycznego, nie przychodziłby do nas
w tej postaci.

Na całe szczęście takie rozumienie szacunku dla komunikantu coraz bardziej
odchodzi ku przeszłości. Jeszcze rodzice mi to wbijali do głowy, bo i ich tak
uczono. W Wielką Sobotę, przed liturgią, podczas której mieli przyjąć
sakramenty, pytali mnie katechumeni, jak przyjąć Ciało Pańskie. Jak? Zjeść po
prostu, jak pokarm! "Bierzcie i jedzcie..."
Na temat sposobu przyjmowania Komunii trwa wielka debata w Polsce. Czasem
padają tu propozycje skrajne. Wielu pyta: jak przyjmowali Komunię pierwsi
chrześcijanie? Najstarszy tekst, który coś mówi na ten temat, to Tradycja
apostolska, gdzie kładzie się duży nacisk na uwagę, by nic nie upuścić z tego,
co się przyjmuje. Już wtedy wyraźna była świadomość wagi tej czynności.

IC: Tekst Cyryla z Jerozolimy sugeruje, że przyjmowano Komunię na rękę.

Nie na rękę, ale na ręce. Obie. I to jest różnica. Cyryl nakazywał uczynienie z
obu rąk tronu dla Króla, poprzez skrzyżowanie dłoni ułożonych prawa na lewej.
Potem, jeszcze przed spożyciem Ciała, mamy wskazanie: "Uświęć oczy przez
zetknięcie ich ze świętym Ciałem, bacząc, byś zeń nic nie uronił", dopiero
później spożywano Je, nie biorąc palcami, ale podejmując ustami z zagłębienia
dłoni - taka jest logiczna konsekwencja ułożenia Hostii w zagłębieniu prawej
ręki. Nikt jedzący palcami nie wziąłby jakiegokolwiek pokarmu lewą ręką - a
wtedy jeszcze nie wymyślono jedzenia nożem i widelcem... Ileż w tym rytuale
czci i ciepła, i troski o gest adekwatny wobec Świętego. Widać ponadto, że
Eucharystia ma moc uświęcenia ciała, zmysłów. Święty Jan Damasceński w VIII
wieku posunął się jeszcze dalej: "Obejmujemy członki Zbawiciela, całujemy
je". To jedyne uzasadnienie przyjmowania Komunii na rękę, które mnie
przekonuje. Ale nigdzie jeszcze nie widziałem, by tak przyjmowano. Notabene,
przy Komunii Krwi Pańskiej święty Cyryl wyraźnie zaznaczał, że nie wolno brać
do rąk kielicha. Chrześcijanin był pojony z niego przez diakona, który zawsze
usługiwał przy kielichu.
Zresztą problem "na rękę czy do ust" nie jest najważniejszy. Znacznie
istotniejsze jest dla mnie uporanie się z kwestią Komunii pod dwiema postaciami.

IC: Problem nie jest wart sporu. A pojawił się dlatego, że niektórzy w obecnym
porządku dopatrują się elementu klerykalizmu - księża przyjmują Komunię
inaczej niż pozostali wierni.

Z tego względu w Wielki Piątek nigdy nie przyjmuję Komunii na rękę. Również
wtedy, gdy w innym czasie roku liturgicznego zdarzało mi się nie odprawiać, też
jej w ten sposób nie przyjmowałem, mimo że liturgia mi na to pozwala.

IC: Solidarność księży i świeckich można pełniej wyrazić przeciwnym gestem -
wszyscy przyjmują na rękę.

No to będę przewrotny i zapytam: co z kapłanem-celebransem, kto mu tę
Komunię poda? On i tak zawsze się będzie wyróżniał, bo sam jej sobie udzieli.
Jedyny sposób, jaki w tradycji znaleziono, by wszyscy równo Komunię przyjmowali
i nikt jej sobie sam nie brał, pochodzi z liturgii wschodniosyryjskiej. Po
pierwsze, była reguła, że duchowny niższy rangą nie może podawać Komunii
wyższemu. A co zrobić, gdy celebruje tylko jeden ksiądz? Zastosowano swoistą
gimnastykę: kapłan przekazywał Ciało Pańskie diakonowi, skłaniał się przed
ołtarzem, potem Je od niego odbierał i spożywał. Diakon mówił tylko "Ciało
naszego Pana". Chodzi o to, by jakoś złamać wyrazistość gestu wskazującego,
że sam sobie biorę Ciało Eucharystyczne. Idea tego rytu jest bardzo czytelna:
Eucharystia jest darem, i nikt go sobie samemu dać nie może. Na Wschodzie do
tej pory koncelebrans sam siebie nie komunikuje, tylko pokarm podaje mu
celebrans główny. To bardzo zdrowa tradycja. Natomiast na sposobie celebracji
na Zachodzie zaważyło specyficzne rozumienie - wspólnej ze Wschodem -
tradycji kapłana działającego in persona Christi, oraz wielowiekowy brak
koncelebry, którą na nowo do rzymskiej tradycji wprowadził ostatni Sobór.
Uważam, że jeżeli już, to jedyną osobą, która sama może przyjmować Komunię,
jest główny celebrans. W naszym poznańskim kościele mamy zwyczaj, że główny
celebrans podaje każdemu koncelebransowi Ciało Pańskie, a kielich z Krwią
podają sobie koncelebransi po kolei wokół ołtarza. Jeśli jest ich mniej, i tak
każdemu podaje go celebrans główny. W ten sposób zachowana jest tradycja, że
poza głównym celebransem każdy inny uczestnik liturgii dar Komunii otrzymuje, a
nie bierze go samemu. Zwyczaj, jaki widziałem w wielu miejscach za granicą, że
każdy bierze Komunię sam, uważam za bliski bluźnierstwu. A na pewno nie ma on
nic wspólnego z wrażliwością wobec misterium Chrystusa.

IC: Na Mszy Wspólnot Jerozolimskich zauważyłem, że - podobnie jak
celebransom - siostrom zakonnym ze Wspólnoty wcześniej rozdzielano Komunię i
trzymały w rękach Hostie, kiedy celebrans mówił "Baranku Boży". Zrobiło
to na mnie piorunujące wrażenie... Podział na chrześcijan dwóch kategorii...

Widziałem. To takie francuskie... I niezgodne z prawem kościelnym.

JB: Poważniejszym problemem jest kwestia Komunii pod dwiema postaciami.

Dokumenty wydawane przez watykańskie kongregacje od czasu Soboru idą
konsekwentnie w kierunku jak największej dostępności Komunii Krwi Pańskiej.
Takie było zresztą założenie reformy, żeby stopniowo przywracać ten stary,
zarzucony od kilkuset lat zwyczaj. Aktualnie, zgodnie z najnowszą instrukcją
watykańskiej Kongregacji Kultu Bożego, zakres udzielania Komunii pod dwiema
postaciami zależy od biskupa diecezjalnego. Wykorzystał to już, jako pierwszy w
Polsce, arcybiskup Józef Życiński, pozwalając proboszczom na decydowanie w
poszczególnych przypadkach. Gdy odprawiam w otwartych dla wszystkich wiernych
kaplicach mniszek klauzurowych, zawsze udzielam Komunii pod dwiema postaciami
zarówno siostrom, które z mocy prawa ogólnego mają do tego prawo, jak i tym
kilku osobom, które przychodzą na tę Mszę. Całym sercem jestem za jak
najszerszym przywróceniem Komunii kielicha.

IC: Powiedziano: "Bierzcie i pijcie...".

Komunia pod dwiema postaciami jest absolutnym priorytetem i wszelkie inne
sposoby udzielania Komunii powinny ustąpić przed nią. Jeśli wprowadzimy Komunię
na rękę, uczestnictwo we Krwi Pańskiej stanie się jeszcze trudniejsze, przy
takiej - dziękować Bogu - frekwencji w kościołach, jaką mamy. Jedyny
realny sposób komunikowania pod dwiema postaciami u nas to podawanie do ust
Hostii, umoczonej uprzednio we Krwi Pańskiej, co w żargonie księżowskim nazywa
się udzielaniem Komunii przez zanurzenie. Pewien wariant tego sposobu stosuje
się w liturgiach wschodnich już od średniowiecza.

IC: Mówiąc o symbolice łączenia postaci eucharystycznych, wskazał Ojciec na jej
sens: spożywamy Chrystusa zmartwychwstałego. Z tego wynika, że
Zmartwychwstałego ma tylko celebrans.

Trzeba jednak odróżnić porządek znaku i gestu od rzeczywistości sakramentalnej.
Problem polega na tym, żeby znak wyrażał to, co rzeczywiście się dzieje. Ale to
wcale nie znaczy, że gdy tego znaku nie ma, to nie ma i rzeczywistości!

JB: Ale to tłumaczenie jest nadużywane. Kontrargument brzmi: o co chodzi? I tak
w samym opłatku mamy całego Jezusa...

IC: Tłumaczyć powinno się udzielanie pod jedną postacią, a nie pod dwiema!

Ta praktyka sięga średniowiecza. Udzielanie Komunii pod jedną postacią jest
związane z Komunią poza Mszą. Chodzi po prostu o to, że Krwi Pańskiej się nie
przechowuje. Z tego też względu Komunia dla chorych zaczęła być udzielana pod
jedną postacią. Chorym, którym trudno było przełknąć Ciało Pańskie, maczano Je
w odrobinie niekonsekrowanego wina. W XIII wieku Tomasz z Akwinu pisze o
"niektórych kościołach", gdzie zaniechano Komunii pod dwiema postaciami.

JB: Z aprobatą?

Dominowała tu raczej obawa przed rozlaniem. Pamiętajmy o tym, że kielicha nie
można było wziąć do ręki, wierny był z niego pojony. I teraz proszę sobie
wyobrazić takiego starszego człowieka, któremu głowa się trzęsie... Wiem, bo
wielokrotnie to robiłem, jak trudno takiej osobie udzielić Komunii nawet pod
postacią chleba. Kościół wschodni inaczej to rozwiązał, bardzo słusznie i
zacnie: wkładając Ciało Pańskie do kielicha.

IC: Niemniej cały czas słyszymy argumentację, że istnieją trudności techniczne,
i tak dalej... W wielu kościołach praktykuje się błogosławieństwo wina na
świętego Jana. Winem poi się wtedy wszystkich w kościele z kielichów, z puszek,
wszyscy klękają równo i nie ma żadnych trudności technicznych. I dzieje się to
w ramach Eucharystii! Do Komunii oczywiście nie wszyscy przystępują, natomiast
do wina...

Pełna jedność... Nic dodać, nic ująć. Absolutnie nie chcę bronić Komunii pod
jedną postacią jako lepszej, ale nie należy zapominać, że to jednak nie jest
wszystko jedno, czy rozleje się wino, czy Krew Pańska.

JB: Dla mnie zmorą jest jeszcze dość powszechna praktyka udzielania Komunii z
tabernakulum, a nie ze sprawowanej aktualnie ofiary.

To z kolei jest rzecz względnie nowa. Praktyka komunikowania z puszki (mam
znajomego, który złośliwie mówi: "Pan Jezus z lodówki") na pewno związana
jest z obyczajami potrydenckimi, ale kontestowana była już w XVIII wieku. Mówi
o tym bulla Benedykta XIV, cytowana przez Piusa XII w encyklice Mediator Dei:
wzywa się tam, "aby kapłan uczynił zadość pobożności i słusznej prośbie
tych, którzy będąc na Mszy świętej, żądają, aby ich dopuszczono do udziału w
tej samej ofierze (...). Kościół pochwala i pragnie, aby tego nie pomijano i
ganiłby kapłanów, z których winy i niedbalstwa odmówiono by wiernym takiego
uczestnictwa". Ten sam przepis był w pierwszej edycji Mszału trydenckiego.
Kiedyś polemizowałem z pewnym przełożonym kościelnym, który uważał, że
rozdzielanie Komunii świętej z tej samej ofiary jest wyrazem niewiary w realną
i trwałą obecność Chrystusa! Takie rozumowanie wzbudza bezsilność - tutaj
żaden argument nie pomoże.

JB: Dlaczego ta praktyka tak uparcie się utrzymuje, mimo że od dwustu lat ganią
ją papieże? Czy wynika to z niemożliwości przewidzenia liczby przystępujących
do Komunii?

Raczej z wygodnictwa.

IC: Nie wierzę, że w parafii, w której codziennie przychodzi do Komunii
pięćdziesiąt do stu osób, księdzu trudniej jest włożyć na patenę tyleż
komunikantów, niż biegać w trakcie Mszy do tabernakulum.

JB: W nowych świątyniach, gdzie jeszcze nie zainstalowano tabernakulum, bywa i
tak, że ksiądz w ogóle wychodzi z kościoła, idąc po puszkę do kaplicy. A ludzie
stoją w kolejce...

Niepojęte... Może to dziwne, ale naprawdę wygodniej jest zlecić
zakrystianinowi, by przygotował jedną patenę z hostią dla księdza, a raz na
jakiś czas dużą puszkę z komunikantami, niż przemyśleć sprawę i przygotować
wszystko, jak należy. Nawet gdy w efekcie wkłada się w to mniej pracy! Ludzie
robią bardzo wiele rzeczy w sposób skomplikowany tylko dlatego, że nie chce im
się pomyśleć.

IC: Komunii udziela przeważnie kilku księży.

Jestem za tym, żeby komunikował tylko główny celebrans, natomiast w dużym
zgromadzeniu jest to po prostu niewykonalne technicznie.

IC: Uczestnicząc we Mszy, nie zauważam momentu, w którym celebrans udziela
czegoś w rodzaju "misji komunijnej" swoim koncelebransom. Niezależnie od
tego, ilu celebruje, powinno być coś takiego, jak przekazanie, delegacja.

Wprowadzono to właśnie w trzecim wydaniu mszału. Główny celebrans przekazuje
naczynie z Eucharystią do rozdawania szafarzom.

IC: Tymi szafarzami są u nas w praktyce tylko księża. Co w takim razie mieliby
robić akolici i szafarze nadzwyczajni Eucharystii, gdyby te posługi miały się
zakorzenić w naszym Kościele?

Szafarze nadzwyczajni i akolici powinni komunikować, jeśli nie ma
wystarczającej ilości kapłanów - postulowałbym tylko, aby uczestniczyli we
Mszy.

IC: Tymczasem na Komunię z zakrystii wyskakuje armia księży. Rozwiązaniem
problemu powinno być pomnożenie liczby posługujących.

Wielu księży bardzo by tego chciało - z lenistwa. Dla wielu innych byłby to
postulat sporny, bo szafarz nadzwyczajny z definicji jest... nadzwyczajny.
Akolita też. "Zwyczajny" jest dopiero diakon, który ma święcenia.

IC: Widzę tu niekonsekwencję: dlaczego zwyczajnym szafarzem jest ktoś
wyskakujący z zakrystii, a nadzwyczajnym ktoś, kto w tej Eucharystii
uczestniczy?

Bo zwyczajności czy nadzwyczajności nie ma się z faktu obecności na Mszy, tylko
z faktu misji, udzielonej konkretnemu chrześcijaninowi przez uprawnionego
przełożonego kościelnego.
Niestety, bywają sytuacje, kiedy uczestniczący we Mszy ksiądz nie może pełnić
służby przy ołtarzu, choć go do tego usilnie zachęca nasze ulubione źródło,
wstęp do mszału A.D. 2002. Ja sam na przykład nie mogłem koncelebrować na
niedawnym ingresie arcybiskupa poznańskiego, mimo że nawet miałem ze sobą strój
liturgiczny. Śmiali się potem bracia, że mogłem partyzantkę zrobić, wychylić
rękę spod kapy...

JB: W jakiej postawie przyjmować Komunię - na klęcząco, czy na stojąco?

Krajowe konferencje episkopatów dostosowują postawę ciała do zwyczajów
lokalnych. Ostatni synod plenarny Kościoła w Polsce stwierdził, że obie formy
są godne szacunku. Natomiast trzeba pamiętać, że gdy stoimy, powinniśmy
wcześniej oddać cześć przez przyklęknięcie bądź głęboki ukłon.

JB: Klęcząc, odmawiamy modlitwę "Panie, nie jestem godzien..." - i
zaraz potem On nas, niegodnych, zaprasza do uczty. Wobec takiej łaskawości nie
pora już chyba na skrupuły i kolejne oznaki pokory i uniżenia?

Kardynał Ratzinger pewnie by się z takim rozumowaniem nie zgodził, bo w swojej
książce Duch liturgii poświęcił dużo miejsca modlitwie na kolanach. Mam dużą
nieufność do tendencji redukowania klękania wyłącznie do wymiaru pokutnego. Tak
nigdy nie było w Kościele. Klęczenie, obok pokutnego, ma wymiar adoracji i
intensywnej modlitwy - wszystkie są równie mocno poświadczone w Piśmie
Świętym.

JB: Ale w Polsce - mówiłem już o tym - praktyka celebracji redukuje
postawę modlitewną do postawy klęczącej, także po Komunii.

Chętnie przywróciłbym na przykład starą, dobrą tradycję nieklękania w okresie
wielkanocnym i w niedzielę. Natomiast szanse na to mamy bardzo niewielkie, bo
na Zachodzie tradycja rozwijała się od średniowiecza w innym kierunku i dziś
jest już dość mocno ugruntowana. W każdym razie nie chciałbym tego zmieniać na
zasadzie rewolucji. Boję się takich zmian - jedną rewolucję już przeżyliśmy
i mamy tego konsekwencje.
Teoretycznie jest sposób, który można by zastosować. Wspominałem już o
możliwości zachowania postawy klęczącej po konsekracji do końca modlitwy
eucharystycznej. Gdyby był on powszechny w Polsce, z łatwością można by było
wprowadzić wariant "stojący" na okres paschalny, przy zachowaniu
tysiącletniej przynajmniej reguły klękania na słowa ustanowienia. W pozostałych
okresach zgromadzenie pozostawałoby na klęczkach aż do końca anafory.

JB: Zmiana postawy uwypukla moment przemiany, o którym mówi Jezus: "Kto
spożywa moje Ciało i Krew moją pije, trwa we Mnie, a Ja w nim" (J 6,56).

Święty Augustyn, gdy się nawracał, miał widzenie. Usłyszał wtedy: "Jam chleb
dorosłych - przyjmij Mnie, a żyć będziesz, i nie Ja w ciebie, ale ty we Mnie
się przemienisz". To tak, jakby porównać Komunię Ciała do transplantacji, a
Komunię Krwi do transfuzji. Jest to przemiana, zobowiązująca nas moralnie po
wyjściu z kościoła.
Komunia często tłumaczona jest jako "rzecz": idziemy do Komunii, to
znaczy po coś, po rodzaj prezentu. Tymczasem naprawdę idziemy przyjąć
sakrament, więc również to, co on oznacza. Komunia to relacja. Jej celem jest
przemiana każdego z nas, abyśmy stali się jednością w Chrystusie.

JB: Formuła "trwania Jego" i "trwania w Nim" oznacza wzajemne
przenikanie. Ten niepowtarzalny moment jest zacierany, nie tyle w obyczaju
klękania - sam Jezus też klęczał w Ogrójcu - ile w monopolizowaniu tej
postawy, w bezrefleksyjności jej stosowania, a także w pewnym konformizmie.
"Trwa we mnie", to także znaczy: trwa we wspólnocie. A my nadal jesteśmy
skupieni, każdy osobno, w adoracji - my, żywe tabernakula! Każdy, kto
przyjmuje Komunię, jest przecież bardziej jeszcze czcigodną, bo żywą
monstrancją.

IC: No, no... Bardzo by się niektórzy zgorszyli...

Adoracja tabernakulum to rzeczywiście nabożeństwo trochę nie na ten moment. Na
całe szczęście zdarzają się kościoły, gdzie już jest inaczej. Duży sens ma
wspólny śpiew. Ojcowie sytuowali go przede wszystkim w procesji komunijnej.
Dopiero później był czas na osobiste dziękczynienie. Duża chwała księdzu
Blachnickiemu, który te procesje odnowił!

IC: Pamiętam je z Krościenka - i to była postawa prawdziwie komunijna. Cały
kościół stał i śpiewał - czy ktoś już przyjął Komunię, czy jeszcze nie. Nie
ma czasu na prywatną modlitwę, kiedy jest procesja, manifestacja naszej
wspólnoty.

Procesja w ogóle jest jednym z najbardziej charakterystycznych wizualnie i
dramatycznych momentów rytu rzymskiego. Problem w tym, że my nie potrafimy
procesji robić. Dopiero gdy razem z Węgajtami, śpiewającymi Ludus Paschalis,
uczestniczyłem w nieszporach, gdy wracaliśmy z conductusem odpowiednim krokiem
do prezbiterium - wiedziałem, że uczestniczę w procesji. Mimo że dominikanie
mają w tym duże doświadczenie, bo przed Soborem procesję mieli codziennie po
komplecie. W rycie dominikańskim można było mieć zwolnienie ze wspólnego
brewiarza od rana do wieczora, ale na komplecie i na procesji musieli być
wszyscy. Starsi ojcowie wychowani są w tej tradycji, że co jak co, ale na
procesji to trzeba być - jak tylko zdrowie im pozwala, to są obecni:
szurają, stukają laseczką, ale idą. Dzisiaj w Polsce mamy tę procesję po
nieszporach.

JB: Częstym łamaniem porządku mszalnego są litanie. Bywa, że bez zakończenia
Mszy!

To akurat zgodne z rubrykami. Generalnie obowiązuje zasada, że jeżeli po Mszy
odbywa się nabożeństwo, to rozpoczyna się po modlitwie po Komunii. Praktyka
przedłużania Eucharystii o nabożeństwo wcale nie jest taka zła. Trzeba tylko
umieć to zgrabnie zrobić i duszpastersko "wygrać". Na przykład
nabożeństwo majowe - zgoda, ale po Mszy wyjdźmy sobie na moment przed
kościół. W tym roku wpadliśmy na pomysł, by "majówki" robić nie w
kościele, ale na dziedzińcu przed kościołem, przed kaplicą Matki Bożej. Nie
chcemy nadużywać Najświętszego Sakramentu. Adoracja eucharystyczna powinna
odbywać się w ciszy. Nie wiem, czy panowie zauważyli, ale w swoim liście o
różańcu papież mówi o wielu sposobach odprawiania tej modlitwy, lecz ani razu
nie wspomina o różańcu przed Najświętszym Sakramentem. Mnie to zastanowiło.

IC: Słyszałem ironiczne "uzasadnienie" praktyki litanii maryjnych przy
Najświętszym Sakramencie: "żeby Pan Jezus słyszał, jak Jego Matkę chwalą".

Innym horrendum jest wystawianie monstrancji na pięć, dziesięć minut. Po Mszy
świętej rachu-ciachu, litanijka, błogosławieństwo i już chowamy! To
nieporozumienie, które wcale nie służy kultowi Eucharystii. Ja jestem wychowany
w tradycji adoracyjnej - co zawdzięczam Karolowi de Foucault i żyjącym jego
charyzmatem małym siostrom Jezusa - więc tym gorzej reaguję na takie szybkie
nabożeństwo. Najświętszy Sakrament nie powinien być emblematem towarzyszącym
litanii.

JB: Została nam jeszcze końcowa modlitwa...

...która jest prośbą o to, byśmy umieli przyjąć owoce Eucharystii.

JB: I ogłoszenia duszpasterskie.

Jeżeli to możliwe, jak najkrótsze.

JB: Nie lepiej odczytywać te ogłoszenia po Mszy? Tym bardziej że często
przeradzają się one w popisy oratorskie na wątpliwe religijnie tematy.

Można by tak zrobić, bo obecna praktyka powoduje poważną przerwę w celebracji.
Msza kończy się przecież rozesłaniem i błogosławieństwem. Dawniej były kanony,
rzucające ekskomuniki na tych, którzy wychodzili z kościoła przed
błogosławieństwem - tylko że wtedy nie było ogłoszeń...
Nasza praktyka nie jest jeszcze najgorsza, bo umieszcza ogłoszenia po
zakończonym oracją rycie Komunii. Natomiast we Włoszech ogłoszenia czyta się
już przed modlitwą pokomunijną. Bardzo mnie to raziło.

IC: Ja słyszałem je nawet po Ewangelii.

Pamiętam z dzieciństwa, że się zdarzały i zamiast kazania.

JB: I w końcu błogosławieństwo.

Ciekawe, że na Zachodzie jego praktyka nie była jednolita. W katolickim rycie
mozarabskim (Hiszpania) po Mszy nie udziela się błogosławieństwa. Tamtejsi
chrześcijanie uważali, że nie może być większego błogosławieństwa niż sama
Eucharystia. Dlatego tamtejsza Msza kończyła się oracją i rozesłaniem. Z kolei
reszta krajów zachodnich trzymała się zwyczaju błogosławienia na koniec Mszy.
Wziął się on z ceremoniału biskupiego. Ordynariusz błogosławił wiernych,
wychodząc z kościoła po skończonej liturgii. Po jakimś czasie obyczaj przeszedł
na zwykłych księży i został włączony w ryt samej Mszy, przed rozesłaniem. I tak
już zostało.

JB: Słowa rozesłania: "Idźcie, ofiara spełniona", każą nam pamiętać po
wyjściu ze świątyni to, cośmy wspólnie tutaj przeżyli.

To już nie jest "ofiara spełniona". Po łacinie jest nadal słynne Ite,
missa est, od którego Msza wzięła swą nazwę, ale w języku polskim słyszymy
"Idźcie w pokoju Chrystusa", co jest nawiązaniem do tradycyjnych formuł
wschodnich.

IC: Jest jeszcze problem wyjścia celebransa. Ksiądz skłania się przed ołtarzem,
robi kilka kroków do zakrystii - i już go nie ma! Rzadko zdarza się, że
staje w drzwiach, przywita się z każdym wychodzącym, zamieni parę słów...

To ustawienie się celebransa w drzwiach jest jakby namiastką agapy, uczty
pokomunijnej. I bardzo to sensowne. Natomiast warto pokusić się, przynajmniej
raz na jakiś czas, o jakąś formę spotkania po Eucharystii. W dominikańskich
duszpasterstwach akademickich po porannych Mszach ze studentami tradycją jest
wspólne śniadanie, na które zaproszony jest każdy, kto na Mszy był obecny. Po
Mszy dla uczniów szkół średnich zanosi się do duszpasterstwa kosz owoców,
chleb, czasem przeor przychodzi, by powiedzieć coś o liturgii, a potem jest
gadanie i dzielenie się jabłkiem czy bananem.

JB: Żydzi potrzebują dziesięciu mężczyzn do minianu. Ilu wiernych potrzeba do
odprawienia Mszy?

Kościół jest nawet wtedy, kiedy ksiądz modli się sam. Nawet jeżeli sam
odprawiam, mam świadomość, że to jest akt kościelny, że modlę się za cały
Kościół, że włączam go w Eucharystię.

IC: Pamiętam opowieść o prawosławnej wspólnocie, gdzie nikt nie przychodził na
Eucharystię. Ksiądz wszystko robił normalnie, aż do momentu, gdy liturgia
przewidywała pierwszą odpowiedź wiernych. Wtedy, ponieważ jej brakło, kończył.

Tradycja zachodnia jest od ponad tysiąca lat nieco inna. Zachód przez wiele
wieków nie miał koncelebry. I odprawiano Msze indywidualne, osobiste, z
ministrantem.

IC: Ale ten ministrant to już jest Kościół.

We wstępie do aktualnie wchodzącego w życie mszału czytamy wyraźnie, że
celebracja bez ministranta jest absolutną ostatecznością. Należy jej unikać,
jeśli tylko się da. W naszym klasztorze, jeżeli jest więcej niż jedna osoba,
która nie mogła odprawiać tego dnia w kościele z ludem, zawsze staramy się
odprawiać razem, byle nie było pojedynczej celebracji. Zawsze wtedy pytam, czy
któryś z braci nie jest w takiej samej sytuacji, jak ja dzisiaj: późnym
wieczorem wrócił z całodziennej podróży i jeszcze Mszy świętej nie odprawił.
Tak sobie pomyślałem na koniec, że ktoś, czytając zapis tej rozmowy, będzie
może się zżymał: czym się w ogóle zajmowaliśmy, po co tyle uwagi poświęcać
gestom, rytom, szczególikom?! To chyba częste pytanie. Niestety, częste również
wśród księży. Jeden z moich braci, bardzo kochany i pobożny starszy kapłan,
powiedział mi kiedyś: "Wie ojciec, to dobrze, że ja nie jestem liturgistą,
bo tyle tych drobiazgowych przepisów bym musiał znać, a tak mogę się zajmować
innymi (w domyśle: poważniejszymi) rzeczami". Odpowiedziałem, że liturgista
nie zajmuje się przepisami, od tego jest ceremoniarz. Myślę, że w mojej
prowincji jest kilku braci lepiej ode mnie znających kościelne przepisy
dotyczące liturgii. I całe szczęście. Liturgista zajmuje się teologiczną
interpretacją rytuału.
I właśnie jako ktoś taki chciałbym odpowiedzieć: zgoda, szczególiki są
drobiazgami, trzeba pamiętać o ich relatywnym znaczeniu i nie robić wojny o
drobne pomyłki. Jednak nie można zapominać, że ryt jest często w praktyce
ważniejszy niż słowo. Człowiek jest istotą symboliczną, gesty i znaki głębiej
do niego przemawiają. Słowa niejednokrotnie zniszczyliśmy, odarliśmy z treści i
mocy. Gesty skuteczniej opierają się banalizacji. Potrafią nieść biednego
człowieka dalej i bezpieczniej niż dobre rady. Niejeden dołek życiowy udało mi
się pokonać nie dlatego, że coś przeczytałem, tylko dlatego, że powierzyłem się
celebracji i z wiarą machałem kadzielnicą. Nie należy lekceważyć rytów: gesty
mówią mocniej niż słowa. Wie to każdy psycholog, powinien też wiedzieć każdy
duszpasterz. Lepiej przy nich nie majstrować, jeśli się nie wie jak. Mądrze
jest ich nie lekceważyć.

    Tomasz Kwiecień: Błogosławione marnowanie. O Mszy świętej - 5

V. Więcej niż dzieło ludu

Gdy czytam początek 8 Psalmu: "O Panie, nasz Boże, jak przedziwne Twe imię
po wszystkiej ziemi!", wiem, że te strofy mają kilka tysięcy lat - ale
dopiero gdy porównam te słowa z wersetem: "Gospodnye boze nasz, kako dzywne
gyest ymye twoye wewszey zyemy!" (Psałterz Puławski z XV w.), naprawdę
czuję, jak ich odwieczna prawda błyszczy, przemierzając dzieje razem z
człowiekiem.

To dla mnie bardzo ważne, jak modlili się moi przodkowie. Ta patyna przekonuje
mnie bardziej niż niejeden teologiczny argument. Wiem, że mogę się oprzeć na
pokrytym nią tekście czy rycie jak na solidnej lasce: tyle już przetrwały, nie
zawiodą mnie, gdy będę słaby. Nie ja mam nosić liturgię na barkach, to ona mnie
nosi.

JB: Nie sposób pokochać Chrystusa, nie doświadczywszy Go. Można czytać wiele
książek o Jezusie, ale postawa wiary zaczyna się w momencie, kiedy klękamy w
kościele.

Całe głębsze doświadczenie religijne człowieka opiera się na tym misterium
zachwytu, podobnie jak na misterium przerażenia. I liturgia jest miejscem,
gdzie tego doświadczenia można nabyć. Można, to nie znaczy, że koniecznie
trzeba. Doskonale wiemy, że są takie sytuacje, gdy liturgia nas nie zachwyca,
ale mimo to pozostaje ciągle źródłem, nawet jeśli trochę przysypanym. Zawsze
można z niego czerpać, czasami trzeba się tylko do niego dokopać. Miałem tę
łaskę, że moje "kopanie" było czynnością stosunkowo prostą -
wystarczyło jedno doświadczenie słabości i niewystarczalności siebie samego.

IC: JB: Podczas naszej pierwszej rozmowy opowiadał Ojciec, jak nawrócił się
podczas liturgii. Jak Ojciec postrzega to teraz? Czy tak samo podchodzi do
liturgii?

Tak, zdecydowanie tak, a nawet bardziej, bo doszło mi trochę wiedzy
teoretycznej i przybyło też lat celebrowania.

IC: Moja droga była podobna, ale tylko do pewnego miejsca. Bo teraz reaguję
odmiennie niż dwadzieścia lat temu. Teraz moja wiedza i doświadczenie
liturgiczne sprawiają, że coraz trudniej uczestniczyć mi w liturgii, jaką
zwykle spotyka się po kościołach. Może to jest kwestia roli...

Chyba tak. Pan ma mniejszą możliwość kształtowania tej przestrzeni.

IC: Czuję się wręcz bezsilny wobec kształtu liturgii, jaki narzucają księża.

Doskonale to rozumiem i wcale się nie dziwię. Nieraz wierni skarżą mi się, że
nie mają możliwości uczestnictwa w solidnie i uczciwie sprawowanej liturgii. To
trudna sprawa. Zawsze mówię wtedy o solidarności z Kościołem cierpiącym - bo
Kościół cierpi, kiedy pozbawiony jest liturgii takiej, jaką mieć powinien.

IC: Są jednak pewne granice wytrzymałości.

Granica jest jedna i jest nią taki stopień niewierności rytuałowi, że Msza
przestaje być Mszą. Każde inne nadużycie jakoś można przeżyć w wierze, co wcale
nie usprawiedliwia tego, co się dzieje przy ołtarzu.

JB: Czy zdarza się w praktyce aż taka niewierność?

O tak, niestety! Pewna osoba opowiadała mi, co spotkało ją w kościele w Belgii.
Ksiądz ani razu nie sięgnął do mszału, kazał wszystkim ludziom wyciągać rękę na
epiklezę, w modlitwie eucharystycznej nie było ani jednego odniesienia do Pana
Jezusa. Wtedy wyszła z kościoła. I ta osoba spotkała się z charakterystyczną
odpowiedzią - ale ten ksiądz miał wiarę, więc to była Msza. No właśnie: w
kogo i w co miał wiarę? Ja na szczęście tego w Polsce nie widziałem, choć
widziałem i takie celebracje, podczas których włosy mi stawały dęba.

JB: Wyobraźmy sobie krytycznego, wymagającego neofitę. On nigdy nie
uczestniczył we Mszy, która go zadowala, widzi te wszystkie braki i źle się w
tym czuje. A jednak momentem jego nawrócenia była ta chwila, w której
przyklęknął, zrobił coś ze swoim ciałem, w konkretnym miejscu, w otoczeniu
konkretnej zbiorowości ludzkiej. Wcale nie przekonała go jakaś arcypoprawna
- w jego mniemaniu - celebracja. To właśnie od doświadczenia szeroko
pojmowanej liturgii zaczyna się proces narodzin świadomego chrześcijanina.

Myślę, że coś podobnego miał na myśli Jean Corbon, gdy mówił, że to nie Kościół
stworzył liturgię, ale że liturgia tworzy Kościół.

IC: Można powiedzieć, że liturgia tworzy Kościół, a Kościół - celebrację.

Tak, właśnie tak. Natomiast w porządku praktycznym także celebrowana liturgia
niejako tworzy Kościół. Bardzo wiele zależy od tego, jak w danym ośrodku jest
ona sprawowana, jak wychowuje - dobrze albo źle. Człowiek ma w sobie pewną
wrażliwość, która mu mówi, że skoro Bóg jest ważny, a sprawy Boże są istotne,
to należy dać im wyraz w sposób odpowiedni do ich znaczenia. I jeśli jest osobą
religijną, to nawet gdy nie ma dobrego doświadczenia celebrowanej liturgii,
może mieć poczucie "miary wewnętrznej" tego, co dobre i ważne, mimo
swoich doświadczeń.

JB: Do takiego poczucia dochodzi się przez praktykowanie.

To nie jest tylko kwestia przyjęcia Dekalogu czy Ośmiu Błogosławieństw,
rozumianych jako zbiór praw dotyczących chrześcijańskiego życia. Jeżeli się ta
fascynacja w człowieku obudzi, to nie sposób za nią nie pójść. Przecież ja nie
mam doznań mistycznych, kiedy odprawiam Mszę świętą, zresztą również olbrzymia
większość ludzi ich nie ma. Po pewnym czasie odprawia się Mszę w ten sam
sposób, w jaki się w niej uczestniczy w nawie - na tym samym poziomie emocji
i natchnienia. Jest w tym jednak jakaś niesamowita siła, której nie da się
kontrolować, o której nie da się nawet opowiedzieć... Przypominają mi się
poruszające opowieści księży, którzy nie mogli w obozach sprawować Eucharystii.
Odbierali to jako największy głód.

JB: Mówimy tu o indywidualnym wymiarze oddziaływania liturgii na człowieka.
Jednocześnie, jeśli spojrzeć na historię Kościoła, wydaje się, że czasy jego
wielkości splatały się z momentami, gdy to "źródło" biło żywiej. I na
odwrót - gdy było ono "przysypane", Kościół znajdował się w stanie
upadku. Czy zgadza się Ojciec z tą diagnozą?

Różnie z tym bywało. Pewne formy liturgiczne były krytykowane już w IV wieku,
gdy Kościół znacznie umocnił swoje struktury. Święty Hieronim wybrzydzał na
pewne teksty z Kanonu rzymskiego, które zresztą są używane do tej pory.

IC: Ale czy w IV wieku Kościół był taki wielki duchem?

Myślę, że tak. Wystarczy zobaczyć, jakie dzieła teologiczne wówczas powstawały
i jak wiele ich było. Koniec IV wieku jest niewątpliwie czasem, w którym
dokonało się kilka epokowych sformułowań dogmatycznych. Proszę pamiętać, że
właśnie wtedy wykluła się idea monastycyzmu. Świadomość tego, kim jest
Chrystus, Święta Trójca, staje się bardziej powszechna w Kościele. Kościoły
otrzymują nową architekturę i nowe zdobienia. To wszystko miało ewidentny wpływ
na liturgię.

IC: Wpływ miała też nabierająca wówczas przyspieszenia polaryzacja na kler i
świeckich. Nabrał również ciężaru pogański balast imperialny, konstantyński, że
się tak wyrażę. O II Soborze Watykańskim mówiło się przecież jako o końcu ery
konstantyńskiej. Wynika z tego, że tamta epoka chyba wniosła do Kościoła coś, z
czego należy się wyzwolić.

Jednak te "cesarskie" rytuały, które mamy we Mszy świętej, coś nam
gwarantują. Chociażby to, że nie jest ona byle jakim, banalnym spotkaniem. Że
postawa, którą przyjmujemy, jest postawą auli królewskiej, bo obcujemy z Kimś,
kto jest ważniejszy nawet od króla. I w tym znaczeniu one mają swój sens.

IC: Ciąży tu jednak brak pewnego elementu "domowego". Do początku IV
wieku chrześcijanie łamali chleb po domach. To był bardzo domowy ryt, który
nagle stał się bardzo imperialny. I teraz trzeba ten kierunek odwrócić. Co
oczywiście nie znaczy, że od jutra celebrujemy w domu...

Myślę, że trzeba zachować i jedno, i drugie. Mówiłem już o tym, że nasze
pokolenie w ogóle nie rozumie procesji. Ten typowo "imperialny" zwyczaj
wprowadza do celebracji tak pożądany element ruchu, dynamiki. Poza tym zdajmy
sobie sprawę, że takiej domowości, która towarzyszyła spotkaniom Apostołów na
Eucharystii, nie osiągnie się w grupie powyżej pięćdziesięciu osób. A nawet
powyżej dwunastu. Ale możliwe jest ciepłe słowo, dobry śpiew i zwrócenie uwagi
na to, co istotne. I nawet w grupie powyżej tysiąca osób daje to ludziom
poczucie bezpieczeństwa.
Problem leży nie w rytuale cesarskim, ale w tym, jak myśli ksiądz, jak mówi
kazanie, w jaki sposób kształtuje zgromadzenie.

IC: Uważam, że przejście do "domowości" (chrześcijanie wschodni mają
urocze określenie domasznost' na poczucie bycia w cerkwi) to kwestia
powolnej zmiany. I broń Boże na zasadzie odrzucania tego, co jest, bo nic nam
nie zostanie, gdyż tej "domowości" nie ma w ludziach. A jeśli nie ma jej
w ludziach, to sam ksiądz niewiele może zrobić w tym kierunku.

Daje Pan przykład liturgii cerkiewnej, a to przecież ona jest przepełniona
cesarskim ceremoniałem. A jednak jest w niej owa domasznost'. Ale i na
Zachodzie jest to możliwe. Może to nie jest najlepszy przykład, bo będę mówił o
nas, dominikanach... i będę mówił dobrze. W kilku klasztorach, gdzie mamy
bardzo uroczystą liturgię, z procesjami, z wszystkimi hieratycznymi gestami,
ludzie mówią, że czują się jak w domu. Owszem, jeden celebrans na jednej Mszy
świętej niewiele może zrobić. Ale proboszcz przez dłuższy okres może zrobić
dużo. On przecież jest gospodarzem tego miejsca.

JB: Krążymy wokół pytania: dlaczego liturgia nas nie zachwyca, choć powinna?
Spróbujmy uporządkować ten obszar. Dużo mówiliśmy o problemie, który
zdefiniowałbym jako belferskie podejście do rytuału. Zbieramy się na Mszy nie
po to, by jednoczyć się w Chrystusie, tylko po to, żeby ksiądz (rzadko świecki
kaznodzieja) pokazał nam, co jest dobre i moralne.

Ta belferskość dochodzi do głosu przede wszystkim na kazaniu. Polega ona na
mówieniu, że "trzeba" być dobrym. No i co z tego? Każdy to wie. Cała
sztuka, żeby wyjaśnić: jak i dlaczego.

IC: Tak jak w Opowieściach pielgrzyma: usłyszał na liturgii, że trzeba się
nieustannie modlić, więc pytał wielu duchownych - i długo nikt nie umiał mu
pokazać, jak to trzeba robić, aż trafił na pewnego starca...

To jest problem jakiegokolwiek przekazu moralnego. Ludzie potrzebują
przewodników, a nie tylko informatorów. Nigdy nie dość przypominania, że słowa
uczą, a przykłady pociągają. Do liturgii pociąga i dobra celebracja, i mówienie
o niej z zapałem.

IC: Ale tej dobrej celebracji nie będzie, jeśli ktoś nie potrafi żyć w zgodzie
z wyrażającymi ją znakami albo też nie potrafi ich zrozumieć i
"przełożyć" na wspólnotę. A znaki, które są nieprzekonujące, stają się
martwe - albo zanikają. Widziałem już próby wprowadzania sensownych nawet
zmian liturgicznych... i potem się okazywało, że nie utrzymały się, bo nie
miały pokrycia w życiu.

Zdarza się to zazwyczaj wtedy, gdy ktoś traktuje kapłaństwo instrumentalnie. A
trzeba powiedzieć, że kapłaństwo jest doskonałym środkiem na kompleksy.
Zaspokaja wiele emocjonalnych potrzeb człowieka i to bez większego wysiłku. Tak
przeżywane kapłaństwo niszczy Kościół. Jest stare porzekadło Sodalicji
Mariańskiej: "Żaden świecki nie pomoże, gdy kler niszczy dzieło Boże".
Ksiądz musi zdawać sobie sprawę z tego, że jest na świeczniku i jeśli nie
stawia sobie wymagań, jeśli nie jest przede wszystkim chrześcijaninem, a
dopiero potem kapłanem Chrystusa, to może zrobić wiele krzywdy wspólnocie.

JB: Drugi problem to lekceważenie znaków.

Mówimy o niewierności liturgii per defectum. Zasadniczym powodem takiej postawy
jest zwulgaryzowane rozumienie formuły ex opere operato, oznaczającej, że
sakrament dokonuje się nie dlatego, iż celebrans czy zgromadzenie są święci,
ale dlatego, że wykonano niezbędne gesty i wypowiedziano konieczne słowa. To
już święty Augustyn mówił, że dla prawdziwości chrztu nie ma znaczenia, czy
chrzcił święty, czy łotr, Piotr czy Judasz, bo za każdym razem chrzcił
Chrystus. Bo chrzest (w domyśle: jego forma) był chrystusowy. Wiadomo, że
formuła ta narodziła się w średniowieczu, którego myśl jest głęboko
zakorzeniona w metafizyce. A pierwsze pytanie metafizyki to pytanie o to, co
jest, i o to, co jest istotne, co jest źródłem, centrum. Stąd wziął się
rozdział na istotę i przypadłości, który tak skutecznie zainfekował naszą
potoczną myśl sakramentalną. Ten podział sam w sobie nie jest zły, tylko myśmy
go przyjęli w sposób wulgarny, przeświadczeni, że trzeba koncentrować się na
tym, co istotne - a reszta jest pobożnym dodatkiem. Skrajnie zwulgaryzowana
forma rozumienia zasady opus operatum głosi, że przecież "wystarczy zrobić
Pana Jezusa". Takie myślenie od razu widoczne jest w celebracji. Księża,
którzy lecą przez prefację, recytują ją niedbale, podobnie jak i całą resztę,
potem nagle hamują z piskiem opon przed tak zwanymi słowami konsekracji:
"Too-jeest-boowieem-Ciaało-mooje...". Tak rozumując, ksiądz
mógłby zakonsekrować w piętnaście sekund bułki na straganie! I co, byłaby to
Ofiara?
Nie ma Mszy świętej, którą można umieścić poza kontekstem Kościoła żywego.
Trzeba pamiętać, że istnieje druga formuła: ex opere operantis Ecclesiae. Mówi
ona o tym, że akty liturgiczne są wrażliwe na to, kto celebruje, kto szafuje,
kto przyjmuje sakramenty, na świętość tych ludzi, ich podatność na działanie
Ducha. Przywykło się stosować tę formułę do tak zwanych sakramentaliów, czyli
aktów liturgicznych nie będących sakramentami, takich choćby, jak znak krzyża
czy błogosławieństwo osób i przedmiotów. Tymczasem jest ona wobec tej
pierwszej, ex opere operato, formułą nie osobną, ale uzupełniającą. Ona mówi o
skuteczności tego, co się dokonało. Co z tego, że "zrobię Pana Jezusa" na
Mszy świętej, jeśli ani ja, ani nikt inny nie będzie gotowy, żeby Go przyjąć?

JB: I wreszcie tak zwana radosna twórczość.

To z kolei diametralnie przeciwny błąd per excessum, który polega na mnożeniu
znaków, dodawaniu do rytuału wszystkiego, co się da. A tymczasem cnota mieści
się pośrodku - jak mówi stara scholastyka.
Praktyka używania rytuału per excessum dość często wynika z potrzeby
dowartościowania konkretnej grupy ludzi. Nigdy nie rozumiałem, dlaczego w dość
typowej parafii przy ołtarzu zmieścić się może czterdziestu ministrantów, a
realnie służy tylko czterech.

IC: Co więcej, zdarza się, że jest wielu ministrantów, a ksiądz i tak wszystko
sam czyta i śpiewa.

Z tego niezrozumienia funkcji rytuału wynika przełożenie akcentu z liturgii na
różnego rodzaju nabożeństwa. Są one bardzo ważną częścią modlitwy Kościoła,
należy jednak znaleźć właściwą proporcję między nimi a celebracją liturgiczną.
Jak również właściwe miejsce i właściwy czas. To nie jest zdrowa sytuacja, gdy
uroczyste nabożeństwo różańcowe poprzedza recytowana i nieuroczysta Msza
święta. Podobnie jak nieporozumieniem jest wkładanie wielkiego wysiłku w
nabożeństwo peregrynacji obrazu Miłosierdzia Bożego - w ogóle sensownego i
jednoczącego ludzi - przy jednoczesnym zaniedbywaniu uroczystego charakteru
niedzielnej Eucharystii.
Uczestniczyłem kiedyś w rozmowie duszpasterskiej grupy duchownych. Przyznam, że
liczyłem na poruszenie takich problemów, jak Msza, ambona czy konfesjonał.
Tymczasem pierwszy temat to była właśnie peregrynacja obrazu. Okazało się, że
należę do innego świata.

JB: Ta praktyka rozszerzania różnego rodzaju nabożeństw w pewnym sensie niweczy
dzieło Soboru. Bo przecież powatykańska reforma liturgii w dużej mierze miała
na celu wydobycie rytuału Mszy z otuliny przeróżnych pobocznych nabożeństw. Ale
ta powracająca tendencja wyraża chyba istotne ograniczenie ludzkiego podejścia
do rzeczywistości Eucharystii. Ona zawsze przekracza naszą zdolność rozumienia,
a my, chcąc ją oswoić, wymyślamy sobie nabożeństwa jako byty zastępcze.
Właściwie wszystkie zarzuty, jakie stawiamy, dotyczą księży. Czy świeccy nie są
współodpowiedzialni za stan liturgii?

Skoro ze strony księży często nie ma troski i dbałości o liturgię, niby
dlaczego wierni mają o nią bardziej dbać?

IC: Większość tych "defektów" i "ekscesów" można sprowadzić do
wspólnego mianownika: niezrozumienia. A to się wiąże z wielkim problemem braku
dobrego wykształcenia księży, po pierwsze - z kompletnym zaniedbaniem
mistagogii.

Nie wiem, czego uczą się klerycy w seminariach na liturgii, mając ją prawie
przez cały okres studiów seminaryjnych. Jak można się tej liturgii tyle uczyć,
a potem podstawowych rzeczy nie rozumieć? Sam jestem wykładowcą liturgii... i
nadal tego nie rozumiem. Myślę, że pisane w Polsce - a i za granicą często
też - podręczniki liturgiki są mniej mistagogią, a bardziej historią.
Myślę jednak, że kiepskie podręczniki całkiem skutecznie zastąpiłaby dobra
celebracja liturgii. Nie rozumiem, dlaczego w seminariach diecezjalnych
brewiarz nie obowiązuje od początku, przynajmniej jutrznia i nieszpory.
Dlaczego liturgia godzin zastępowana jest we wspólnej modlitwie seminarzystów
praktykami czysto dewocyjnymi, które powinny być naturalnym uzupełnieniem tego,
co jest kośćcem Kościoła? Bo przecież większość kleryków tak właśnie jest
wychowywana.

IC: A wcześniej mieli to samo w parafii.

I tak koło się zamyka. W tej sposób ich doświadczenie religijne jest
doświadczeniem spoza liturgii.

IC: Nie tylko ich... Również moim problemem jest znalezienie miejsca, gdzie
liturgię sprawuje się porządnie.

Druga strona tego samego medalu to ludzie, którym się nic nie tłumaczy.
Liturgia sama w sobie nie jest zrozumiała, przecież wyjaśniano ją na
starożytnych mistagogiach, mimo że ówcześni ludzie zazwyczaj znali język, w
którym liturgia się odprawiała. Ambroży w Mediolanie odprawiał w powszechnie
jeszcze rozumianej łacinie, a i tak musiał tłumaczyć, co i jak. I nie tylko
nowo ochrzczeni chodzili na te katechezy mistagogiczne, tłumnie i chętnie
odwiedzali je chrześcijanie ochrzczeni dawno.

IC: Mam tego świadectwa w książce Dlaczego chodzę /nie chodzę do kościoła.
Wśród jej autorów, respondentów ankiety, są ludzie, którzy wręcz na to czekają,
od lat oczekują, że ksiądz im wytłumaczy słowa, gesty czy znaki liturgii.

Ksiądz powinien po prostu siąść i przygotować takie kazanie. Książek o Mszy
wychodzi przecież przynajmniej kilka rocznie, i to najczęściej dobrych. Jest z
czego wybierać. Panuje u nas błędne przekonanie, że święcenia dają - oprócz
władzy sakramentalnej - również świadomość tego, czym jest liturgia, że
wiedza jej dotycząca jest wiedzą "wlaną" w chwili konsekracji. Nic
bardziej błędnego! To, że celebrujemy, wcale nie znaczy, że liturgię rozumiemy.
Przyznam, że po trzynastu latach intensywnego jej studiowania mam świadomość,
że tylu rzeczy nie wiem i nie rozumiem. Ciągle coś genialnego i niezwykłego się
odkrywa. Ksiądz musi tak samo studiować liturgię, jak i słowo Boże.
Na rekolekcjach, które głosiłem w pewnym seminarium duchownym, w którymś
momencie zawołałem - wydawało mi się - retorycznie: "Chłopaki, nie
będę przecież wam mówił, jaki jest sens robienia znaku krzyża!". A oni
patrzą i nie wiedzą! Ludzie już w sutannach... Odtąd z uporem maniaka tłumaczę
to kilka razy do roku.

JB: Czy w rozumieniu liturgii może przeszkadzać nadmiar wiedzy?

Raczej nie. Może się natomiast zdarzyć, że ktoś nie rozumie tego, co wie. Znam
takich ludzi o olbrzymiej wiedzy, którzy nic nie rozumieją z tego, co wiedzą.

IC: Jeszcze jako ministrant spotkałem się z takim księżowskim określeniem:
"To było zrobione liturgicznie". A powiedziano to w takim znaczeniu, że
gdyby przypadkiem pojawił się jakiś liturgista, to nie miałby się do czego
przyczepić.

Jest taki stary dowcip: jaka jest różnica między liturgistą, a terrorystą?
Wiadomo, z liturgistą nie da się pertraktować. Bardzo wielu liturgistów
zachowuje się w taki sposób, że zniechęca do liturgii.

JB: Chyba nie ma takiego liturgisty, o którym można powiedzieć, że rozumie całą
liturgię?

Mam nadzieję, że żaden liturgista tak o sobie nie myśli. Rzeczywistość jest
przebogata, sama ilość form liturgicznych jest ogromna. Chrześcijaństwo ma
około sześćdziesięciu rytów, jeżeli weźmiemy za kryterium wielość modlitw
eucharystycznych. Przyrównałbym różne ryty liturgiczne do ścianek kosztownego
diamentu. Na każdą ściankę można patrzeć, widząc diament od innej strony - a
jednocześnie jest to jeden i ten sam diament.

IC: Odnoszę nieraz wrażenie, że w pojęciu wielu księży liturgika to zespół
norm, które powinni zachowywać, ale o których kompletnie nie mają pojęcia. Boją
się wręcz wchodzić w tę gęstwinę...

Dlatego trzeba zaczynać od Pana Boga. Nigdy nie zaczynam wykładu liturgii od
instrukcji, co mają robić księża. Ostatnim wręcz momentem mojego wykładu jest
mistagogia eucharystyczna. Tłumaczę takie rzeczy dopiero wtedy, gdy wiem, że
słuchacze mnie rozumieją w sprawach podstawowych.

IC: Są tacy, którzy nie widzą potrzeby rozumienia.

Wspominałem już o tym, jak w Rawennie pojąłem, że kluczem do zrozumienia
tamtejszych mozaik jest Kanon rzymski. Jak dużo zmieniło się w naszym odbiorze
liturgii od tamtych czasów! Współcześnie ceremoniarz - ksiądz lub organista
- bierze sobie kilka pudełek: ma jedno pod tytułem SŁOWO, drugie: WNĘTRZE
KOŚCIELNE (niewiele można z tym zrobić, ale zawsze da się umieścić jakieś
literki ze styropianu na czerwonej płachcie), dalej pudełka z napisami MUZYKA i
GEST. Z tych czterech pudełek wyciąga sobie po jednym klocuszku i układa lego.
To jest liturgia współczesna. Dla starożytnych, dla ludzi średniowiecza, a
nawet jeszcze dla autorów Mszału Piusa V to byłoby nie do pomyślenia. Oczywiste
było, że słowo, wnętrze, muzyka i gest stanowią jedność. Widać to na
przykładzie dramatu liturgicznego, który tak był wpisany we wnętrze, że trudno
go przedstawić w nowoczesnym wnętrzu kościelnym. W Mszale trydenckim prefacja
jest wydrukowana wyłącznie w wersji śpiewanej i jest oczywiste, że w ogóle nie
ma tam recytowanej prefacji na publicznie sprawowanej Mszy. Myśmy już z tego
klocuszka zrezygnowali w naszym lego.

IC: W pudełku ze śpiewem kościelnym zostało już mało klocków.

Ale śpiew kościelny jest przestrzenią, w której nadal można dużo zrobić.
Pierwsza kwestia dotyczy tekstu. Słowa pieśni są bardzo ważne, bo one też
stanowią przekaz wiary. Tymczasem nasz kościelny śpiewnik jest mocno naznaczony
duchowością bardzo sentymentalną, i jeśli nie wprost heterodoksyjną, to na
pewno z pogranicza ortodoksji - jak choćby te "nasze serca zimne jak lód
i próżny dla nich Twej męki trud". Nie mniej ważna jest estetyka tekstu,
usunięcie szansonetek typu: "Przyjdź, mój Jezu, pociesz mnie, bo Cię kocham
serdecznie". Wielką przysługę czyni nam stara pieśń ludowa, która potrafi
być sentymentalna i rzewna, a jednocześnie zawiera konkretny wykład wiary.
Nie jest dobrze, jeśli pieśń kościelna zdaje sprawę wyłącznie z wątpliwości,
które targają współczesnym człowiekiem. To się zdarza bardzo często w brewiarzu
francuskim, a w polskim - w kilku hymnach. Liturgia jest jednak miejscem,
gdzie powinna być akcentowana pewność wiary. Nie przyszliśmy do kościoła, aby
celebrować nasze wątpliwości, które skądinąd możemy mieć. Herbert w wierszu
Dlaczego klasycy mówi: "Jeśli tematem sztuki / będzie dzbanek rozbity / mała
rozbita dusza / z wielkim żalem nad sobą / /to co po nas zostanie/, będzie jak
płacz kochanków / w małym brudnym hotelu / kiedy świtają tapety". Myślę, że
pieśń kościelna, która celebruje wątpliwości, jest tym właśnie płaczem
kochanków w małym hotelowym pokoju.

JB: A muzyka?

Możliwy jest śpiew bez akompaniamentu i potrzeba nam odwagi w zachęcaniu do
niego. Widzę możliwość śpiewania całej Mszy bez mikrofonu, choć osoby starsze
oponują przeciwko temu. Mikrofon zostawiłbym tylko na kazanie. Dla mnie
niezwykłym doświadczeniem było to, co widziałem w cerkwi, a co próbuję z pewnym
skutkiem robić u nas w kościele - stałe części muzyczne na Mszach świętych.
Od roku śpiewamy tę samą Mszę chorałową w niedzielę i tę samą Mszę chorałową w
dni powszednie. W tej chwili robimy to już z całym kościołem. I nikomu się to
nie nudzi, mimo iż jest tak samo.

IC: Przed laty zrobił na mnie wrażenie sposób prowadzenia śpiewu w Taizé. Tam,
choćby przez dwie godziny człowiek śpiewał Magnificat, i tak nie wyśpiewa tego,
co by chciał wyśpiewać. W ten jeden werset można włożyć coraz więcej.

Rabini mówią, że każde słowo w Biblii ma siedemdziesiąt znaczeń. Gdy człowiek
zrozumie jedno, otwierają mu się następne, i następne. To jest podróż w głąb.
Młodzież nie musi w kościele do końca świata szarpać drutów, daje się ją
namówić na ambitniejszy muzycznie śpiew. Przechodzenie do chorału wydaje mi się
właściwą drogą, choć powiedzmy sobie szczerze: Introit, Offertorium, antyfona
komunijna - to są sekwencje trudne, które wymagają pewnego wyrobienia.
Części stałe są nieco łatwiejsze, tym bardziej że jest z czego wybierać. Warto
w tym kierunku iść, choć może nie od razu. Zanim w Krakowie nauczyliśmy
młodzież śpiewać kilka elementów w chorale, zanim potrafiła wystawić misterium
Męki Pańskiej według własnego scenariusza, z użyciem śpiewu gregoriańskiego i
staropolskiej pieśni nabożnej, musiała przejść przez trójgłos, przez Taizé i
przez Tuluzę. A jak już przez to przeszli, to używają i jednego, i drugiego. I
widać, że są coraz bardziej zafascynowani śpiewem gregoriańskim, jego
szlachetną prostotą i tym, co z sobą niesie.
Wykonywanie chorału jest możliwe na poziomie parafii, tyle że ksiądz powinien
być wrażliwy muzycznie, a jeżeli nie jest wykształcony w tej dziedzinie, to
powinien oprzeć się na kompetentnej osobie świeckiej. A poza tym, jeżeli sam
ksiądz nie boi się śpiewać, to i ludzie śpiewają.
Jest to droga możliwa pewnie bardziej w miastach niż na wsi. Mam wrażenie, że
chrześcijaństwo współczesne - podobnie jak chrześcijaństwo epoki Ojców
Kościoła - jest chrześcijaństwem miejskim. Chociaż, paradoksalnie,
środowiska odkrywające dziś tradycję chorału korzystają z doświadczeń tych,
którzy ostatni wykonują ludowy śpiew kościelny. Należą do nich na przykład
śpiewacy z Szypliszek na Suwalszczyźnie, których głosami jestem zafascynowany.

IC: Niestety, jesteśmy pokoleniem, które prawie w ogóle już nie śpiewa. My
tylko słuchamy muzyki. Dobrze, że śpiewamy chociaż Jeszcze Polska nie
zginęła...

Ciekawe, że we współczesnym mszale większość przepisów dotyczących muzyki
formułuje swoje wskazania dość miękko: "można", "powinno się",
"zaleca się", "jest chwalebnie"... Mam tu wrażenie pewnego
ustępstwa wobec tego, co się dzisiaj dzieje, wobec zdecydowanego braku kultury
muzycznej, a co za tym idzie - tragicznego braku duchowości. To nie jest
przypadek, że święty Paweł nakazywał modlić się "pieśniami pełnymi
ducha".

JB: Dotykamy szerszego problemu. Dużo tu mówiliśmy o sensie przemian Soboru,
który przecież miał tchnąć nowego ducha w Kościół. Wyrazem tego miała być
odnowa liturgii. Tymczasem minęło już czterdzieści lat od zwołania Soboru, i
widok, jaki się dookoła roztacza, przypomina krajobraz po bitwie, która
dokonała się wokół owych zmian lat sześćdziesiątych. Widzimy niedokończone
fundamenty, a tuż obok jakieś stare, choć ciągle używane skorupy. To na pewno
nie jest krajobraz jednorodny i uporządkowany.

Pierwsze słowo, które mi się narzuca, to "zagubienie". A z drugiej strony
- ogromny głód Boga i życia duchowego. Ten głód jest szansą. Kiedy widzę
młodych ludzi, przyjeżdżających na festiwale do Jarosławia, śpiewających chorał
gregoriański lub nawet polifonię André Gouzesa; kiedy patrzę, jak ze sklepów
znikają płyty z muzyką dawną - to wiem, że ktoś tego szuka, tego pragnie.
Drugi element tego krajobrazu to niewiedza, niezrozumienie liturgii.
Traktowanie jej jako obowiązku - ksiądz musi odprawić Mszę, żeby zarobić na
życie, wierni muszą pójść na Mszę, żeby nie mieć grzechu ciężkiego. Mocno
nominalistyczne myślenie: Bóg tak kazał, więc tak trzeba.

JB: Przypomina mi się wiersz Ernesta Brylla - napisany w połowie lat
osiemdziesiątych - o skrzydłach Ducha, których trzepot nagle przestaliśmy
odczuwać.

Nie wierzę w to, że Tradycja została całkowicie zerwana, bo myśląc tak, w
konsekwencji musiałbym zostać lefebrystą.
Dla mnie nie jest to wyłącznie problem chrześcijaństwa, ale dotyczy w ogóle
kultury i społeczeństwa. W książce Daniela Lifschitza Z mądrości chasydów
znalazłem fragment: "Kryzys naszego społeczeństwa ma swoje korzenie w
pogardzie dla tradycji. Nowoczesny człowiek stał się dorosły na własną rękę,
odrzucając - począwszy od czasów Oświecenia, chociaż proces ten rozpoczął
się wraz z Odrodzeniem - mówioną i pisaną tradycję ojców. Człowiek ciąży
coraz bardziej ku ideologii i praktycyzmowi". Myślę, że te dwa zdania
najtrafniej zdają sprawę z obecnej sytuacji. Z jednej strony mamy więc do
czynienia z pogardą dla tradycji, manifestowaną na ogół przez pokolenia
starsze, z drugiej - wielu ludzi młodszych ode mnie kontestuje postawę
zerwania z tradycją. Nie jest przypadkiem, że środowiska katolickich
tradycjonalistów to ludzie przed trzydziestką.

IC: Czy te różnice pokoleniowe nie dokonują się na zasadzie zerwania z tym, co
najbliższe?

Słowo "tradycja" pochodzi od tradere - przekazywać. To jest coś
przekazanego. Mam wrażenie, że to, od czego na gruncie liturgii odżegnują się
pokolenia młode, nie jest czymś przekazanym, tylko wcześniej wymyślonym.

JB: Dawniej uczono młodych szacunku dla "wiary ojców". Tak sformułowany
postulat wierności nie może trafiać do współczesnej młodzieży. Po pierwsze,
dlatego że częstokroć sami ojcowie są dziś - jak Mrożkowski Edek z Tanga
- mniej tradycyjni czy wręcz bardziej bezbożni od synów i córek. Po drugie,
to co było nam przekazywane jako rzekoma wiara ojców, było w dużej mierze
ideologią, która skompromitowała samo hasło. Nie czuliśmy go, nic nas do niego
nie pociągało... Swoją drogą łacińskie trahere (ciągnąć) pokrewne jest chyba
temu tradere. Jednym słowem - już bardziej przemawia do nas wiara
pradziadów. Ale tu pojawia się następny problem: owi "pradziadowie" z
Szypliszek są ostatnimi ludźmi żyjącymi tradycją, nie przekazali jej w
naturalnym ciągu pokoleń. A my tej tradycji nie odbudujemy. Tego się nie da tak
po prostu odbudować.

W historii zawsze było tak, że pewne rzeczy mijały bezpowrotnie. Jednak wiele
rzeczy ciągle jest możliwych. Już sam fakt, że mamy świadomość historii, daje
nam poczucie tożsamości. Mam więc nadzieję, że niektóre rzeczy da się
odbudować. Jestem całym sercem za postulatem kardynała Ratzingera, który mówi o
potrzebie reformy samej reformy watykańskiej. Oczywiście możemy się kłócić, jak
to ma wyglądać w praktyce i w szczegółach.
Przy tym wszystkim chciałbym zaznaczyć coś bardzo ważnego. Na poziomie rytuału,
takiego, jaki mamy zapisany w księgach liturgicznych, główny strumień Tradycji
płynie nieprzerwanie. Ten rytuał oczywiście można by było poprawić, żeby był
dla nas jeszcze lepszym przewodnikiem, żeby gesty i znaki, które zostały
zagubione, wróciły do naszej świadomości, ponieważ będzie to z pożytkiem dla
naszej wiary. Natomiast tak naprawdę większość problemów liturgicznych polega
na tym, że ci, którzy sprawiają, że liturgia "nie zachwyca", wstęp do
mszału mieli w ręku ostatni raz na studiach.

IC: Jeżeli w ogóle go mieli.

W tej sytuacji pojawia się pokusa myślenia, że liturgię "trzeba robić".
Tymczasem nie ma twórców liturgii, są tylko jej celebransi. Nie wyobrażam
sobie, aby któraś z najpiękniejszych ikon, jakie znamy, napisana była przez
kogoś, kto w liturgii nie uczestniczył. Nie wyobrażam sobie tekstu
liturgicznego napisanego przez kogoś, kto nie wierzy. Nie wyobrażam sobie, żeby
gotycką katedrę budował ktoś, kto w żadnym stopniu nie jest chrześcijaninem.
Uważam zatem, że Tradycja jest nie tyle przerwana, co zubożona. Wzięto z niej
mniej, niż można było wziąć. A reakcją i "karą" jest to, że dziś młodzi
ludzie uczą się medytować nie od chrześcijańskich mnichów, ale od buddyjskich,
że golą sobie głowy na łyso i odprawiają różne ćwiczenia, które tak naprawdę
mogliby znaleźć u nas - gdybyśmy tylko potrafili im je pokazać. To, co ja
nazwałbym przygotowaniem do Ewangelii, oni otrzymują w zupełnie innej tradycji.
I nie jest źle, że to robią, najgorsze jest tylko to, że taka praktyka
automatycznie kieruje ich również ku poszukiwaniu Nadprzyrodzonego poza
Chrystusem.

IC: Ale niejeden z młodych europejskich buddystów nierzadko wcześniej studiował
teologię.

Co tylko pokazuje, że chrześcijaństwo pojęte jedynie jako intelektualne
przyjęcie pewnych prawd nie ostoi się w chwili próby. Poza tym, często bierzemy
za rodzimą tradycję coś, co jest wykwitem schyłkowej kultury
zachodnioeuropejskiej. Weźmy za przykład medycynę. Ludzie wierzący mają nieraz
problem z przyjęciem starożytnych medycyn nieeuropejskich, bo one wydają im się
zbyt mocno związane z tamtejszym sposobem myślenia i z tamtejszą religią. Nie
będziemy używali pogańskiej, buddyjskiej czy konfucjańskiej medycyny, wolimy
klasyczną. A ta klasyczna ma zaledwie sto czy dwieście lat! I do tego jej
podłoże metafizyczne jest bardzo odległe od chrześcijaństwa, oparte na
kartezjańskiej wizji ciała ludzkiego jako maszyny. Moim zdaniem, jest to wizja
bardziej obca chrześcijaństwu niż na przykład tao. Przypomina się stara zasada
świętego Pawła: "Wszystko badajcie, a co szlachetne - zachowujcie!" (1
Tes 5, 21). Mówię o tym, bo wydaje mi się, że bardzo wiele rzeczy w tych
wschodnich systemach, które my uważamy za rzeczy stricte religijne, dotyczy
tylko tego, co wspólne każdemu człowiekowi - tyle że wyrażone w języku
odmiennym od tego, do jakiego przyzwyczaiła nas nasza zachodnia filozofia.
Nie zapominajmy, że również liturgia używa tego, co nie jest wprost religijne.
Ona jest częścią przygotowania człowieka, użyźnienia go na przyjęcie Boskiej
liturgii, Bożego działania. Byle jaka celebracja liturgiczna oznacza, że
idziemy do Nadprzyrodzonego, zapominając, że jesteśmy ludźmi, że mamy ludzką
naturę i ciało. Zawsze trzeba pamiętać, że najpierw jesteśmy ludźmi, dopiero
potem chrześcijanami.

JB: Jak wyglądał świat śródziemnomorski przed przyjęciem Objawienia
Chrystusowego? Przecież ci ludzie byli przetrenowani w różnego rodzaju
duchowościach, które przyszły ze Wschodu (Mitra, Kybele), a które mniej lub
bardziej wyraziście zawierały wątek Prawdy. Być może były one nawet koniecznym
przygotowaniem do chrześcijaństwa, dawały ludziom przedsmak Tajemnicy, chociaż
nadal czegoś im brakowało. Chrześcijaństwo było widać tym kluczem, który
pasował do zamka.

Podeprę się cytatem z ojca Jacka Salija, pochodzącym z jednego z felietonów,
opublikowanych we "W drodze". Wspomniany jest tam zarzut Japończyka,
skierowany do chrześcijańskich misjonarzy: "Na Fudżijamę prowadzi wiele
dróg, tymczasem wy sądzicie, że tylko wasza droga jest dobra".
I odpowiedź ojca Jacka: "Wiele dróg prowadzi na Fudżijamę, toteż prawda, ale
przecież zbawienia nie osiągniemy żadną duchową wspinaczką, zbawienie jest
darem Bożym. Zapewne skierowanie się ku świętej górze Bożej, że pozostaniemy
przy takim symbolu, przygotowuje człowieka szczególnie do przyjęcia daru
zbawienia, ale przecież zbawienie to wprowadzenie w głębsze jeszcze wymiary,
inne od tych, które możemy osiągnąć wytrwałą pracą ducha, choć z nią związane.
Zarzut tego Japończyka jest o tyle słuszny, o ile chrześcijanie nie odróżniają
nowiny o Chrystusie Zbawicielu od swoich europejskich tradycji duchowych, od
swojej specyficznej drogi na Fudżijamę".
Problem polega na tym, że my bardzo często utożsamiamy naszą drogę
przygotowawczą z duchowością i wiarą w najgłębszym tego słowa znaczeniu. A to
są różne rzeczywistości.

JB: Przechodząc nad światem po linie wiary, potrzebujemy równowagi pomiędzy
religią a tym, co "subreligijne"?

To zależy od konkretnej sytuacji. Jeśli w przedsoborowej liturgii święceń
kapłańskich całowało się pierścień biskupa tyle razy, że ryt nałożenia rąk
schodził na daleki plan, to oczywiście coś było nie tak. Natomiast co
zyskaliśmy przez usunięcie trzydziestu kilku znaków krzyża, czynionych nad
kielichem i pateną podczas odmawiania Kanonu rzymskiego i zostawienie tylko
jednego, na samym początku? Czy to jakieś ubogacenie i oczyszczenie liturgii?
Dla mnie nie. Te krzyżyki, tak kontestowane przez wielu księży pamiętających
przedsoborową liturgię (czy nie dlatego, że nikt nie potrafił ich dobrze
wytłumaczyć?), były jak punktowe światła, pokazujące: "oto tutaj mamy coś
ważnego". I o ile pierścień biskupi nie jest centrum liturgii święceń, o
tyle Ciało i Krew Zbawiciela, owszem, są centrum liturgii Mszy.

JB: Przełożony Wspólnot Jerozolimskich, kiedy był w Polsce, na pytanie, jak żyć
życiem chrześcijańskim, odpowiedział: "Trzeba być wiernym liturgii,
modlitwie i Ewangelii". Właśnie w tej kolejności. Co to znaczy być wiernym
liturgii?

To znaczy sprawować ją i dać się jej prowadzić. Ostatnio w rozmowie z
przeoryszą mniszek z Karmelu kodeńskiego usłyszałem, że dopóki zakonnica nie
przeżywa swego czasu bardziej w kontekście roku liturgicznego niż roku
cywilnego, dopóty tak naprawdę nie jest osobą konsekrowaną. To jest dobry
przykład kierunku dążenia. W pewnej mierze dotyczy to każdego chrześcijanina. W
liturgii jest najpiękniejsze to, że ma ona w sobie zawarte zarówno to święte
miasto czy piękny ogród, do którego idziemy, jak i pokarm na drogę, abyśmy nie
ustali.

JB: Wiem, że mówimy o łasce, o darze Ducha Świętego, że dobrej liturgii nie da
się stworzyć ludzkimi siłami - ale jednak muszą znaleźć się ludzie, którzy
ją ożywią, konkretni ludzie. Kto będzie tę liturgię odnawiał?

Nie powiedziałbym, że ta odnowa będzie dopiero robiona lub że jest to liturgia
przyszłości. Najważniejszą liturgią przyszłości jest liturgia spełniona w
Mieście Bożym, czyste uwielbienie, które zmartwychwstali będziemy oddawać Bogu
przez Chrystusa i które będzie powodem naszej szczęśliwości. To jest liturgia,
o którą trzeba się troszczyć najbardziej. Natomiast poza tym należy się
troszczyć o liturgię teraźniejszości. I robią to ludzie, którzy żyją pośród
nas. W wielu miejscach świata powstają dziś różne wspólnoty, dla których
pierwszym lub jednym z ważniejszych zadań jest właśnie troska o liturgię. W
Polsce najpopularniejsze są wspólnoty francuskie: Wspólnoty Błogosławieństw i
Wspólnoty Jerozolimskie, a także rzymska Wspólnota Świętego Idziego. Ta
ostatnia, przy ogromnym zaangażowaniu społecznym, jest zgromadzeniem, które
celebruje liturgię uroczyście, z namaszczeniem. W Polsce istnieją też ruchy
rodzimego pochodzenia, które odnawiają liturgię. Można to powiedzieć o
benedyktynach w Tyńcu i Biskupowie, o karmelitankach w Szczecinie, także o
dominikanach. Nie mogę pominąć ogromnego wkładu, jaki w wewnętrzną, duchową
odnowę liturgii włożył w swoich początkach Ruch Światło-Życie, z księżmi
Franciszkiem Blachnickim i Wojciechem Danielskim. W końcu trzeba także
uwzględnić te wszystkie bractwa i stowarzyszenia odnawiające wrażliwość na
tradycyjny, jednogłosowy śpiew, które rodzą się u nas jak grzyby po deszczu. To
są ludzie, którzy odnawiają liturgię.
Nie powinniśmy się bać, że Duch Święty zostawi Kościół w tak ważnej sprawie,
jaką jest liturgia. On wykonuje swoje dzieło. Duch Święty nie zostawia liturgii
na pastwę ludzi Kościoła.

JB: To jest chwalebna postawa kogoś, kto mierzy czas nie na lata, lecz na
stulecia. Narzekał już Ojciec na powszechny obyczaj stawiania tej nieszczęsnej
wiecznej lampki przed tabernakulum. W waszym kościele... też jest taka lampka.
Czy przeor poznańskiego konwentu nie chce, czy nie może szybko wprowadzać
pewnych zmian?

Ja już jedną rewolucję przeżyłem i nie chcę drugiej.

JB: A cóż to za rewolucja - lampkę zdjąć?

Zdjąć nie problem. Trudniej założyć nową, lepszą. Moim zdaniem, jest kilka
ważniejszych rzeczy do wprowadzenia w naszej liturgii, a lampka czeka na swoją
kolej. Nauczyłem się, że nie należy podejmować zbyt szybkich działań. Poza tym,
szukamy odpowiedniej formy dla tego światła. Akurat w naszym kościele to nie
jest takie proste.

JB: Kiedy drążymy temat liturgii, coraz częściej pojawia się kwestia
tożsamości. Liturgia nie jest - to już stwierdziliśmy - celebracją
wątpliwości. Żeby nią naprawdę żyć, trzeba się w niej umieć rozpoznać.

Słowo "tożsamość" zakłada identyfikację z czymś lub z kimś. Jeśli mówimy
o problemie tożsamości, to w gruncie rzeczy mówimy o problemie tradycji. Bo
określam siebie przez to, z czym się identyfikuję, z jaką tradycją, jakimi
ludźmi.

JB: Jak zwykły człowiek, nie będący ani księdzem, ani zakonnikiem, ani też
członkiem żadnej wspólnoty, może rozpoznać samego siebie przed ołtarzem? Stojąc
tam, zazwyczaj doznaje pewnego onieśmielenia.

Ja bym to nazwał rodzajem zawstydzenia. Dziwnie się czujemy z tym, że jesteśmy
wierzący - trochę jak człowiek, który widzi po raz pierwszy własnego ojca,
padającego na kolana. Zazdroszczę muzułmanom, że gdziekolwiek stoją, rozkładają
dywanik, przebierają paciorki swojego "różańca" i kompletnie nie
przejmują się tym, czy ktoś ich obserwuje, czy nie. My ciągle się kontrolujemy:
czy patrzą, co pomyślą, czy nie wyjdziemy na dewotów...
Leczącym doświadczeniem jest Kalwaria Zebrzydowska, gdzie ludzie chodzą po
dróżkach męki Pańskiej i śpiewają pełnym głosem, nie przejmując się, co pomyślą
inni.

JB: Są takie wyjątkowe miejsca. Ale to za mało. W polskim charakterze tkwi
jakaś przeszkoda, która nie pozwala nam zadomowić się w sprawach Bożych.
Brakuje nam chyba trochę postawy Jakuba, który wobec Boga był może zbyt
zuchwały, ale Pan w swej łaskawości nie poczytał mu tego za złe, doceniając
dobrą, "familiarną" stronę jego gorliwości.

Mam trochę inne doświadczenie. Może dlatego, że przez swoją młodzieńczą
oziębłość byłem impregnowany wobec Kościoła, nie obchodziło mnie, co się w nim
dzieje. Później, kiedy już poznałem, co jest ważne, uczestniczyłem w nim na
innych zasadach, jako zakonnik.
Nie jestem wielkim zwolennikiem wykrzykiwania w różnych językach, chociaż mam
doświadczenie, również osobiste, modlitwy charyzmatycznej...

JB: Niekoniecznie trzeba mówić językami. Wystarczyłoby na przykład ze środka
nawy odpowiedzieć głośno Amen.

Tak kiedyś u nas było. W jednym z esejów siostry Małgorzaty Borkowskiej opisane
są takie zjawiska, jak klaskanie na Podniesienie, wzdychania i szlochy - tak
reagowano w polskich kościołach jeszcze w XVIII wieku. To "schłodzenie"
musiało nastąpić później. Z pewnością wynikało ono z lęku przed szyderstwem,
jakie przyniosła ze sobą mentalność Oświecenia. Nie wydaje mi się, żeby to był
tylko problem polski. Nie wydaje mi się, żeby nasza letniość odróżniała się
specjalnie od tego, co widziałem na przykład we Włoszech czy w Anglii. A jeśli
już, to jest to problem bardziej społeczny niż religijny. My się za mało
czujemy w domu nie tylko w kościele, ale w ogóle w Polsce! Jesteśmy narodem po
transplantacji pięćdziesięciu procent masy ludzkiej i terenu. To nie może
pozostać bez wpływu na duchowość.
Dużo zależy też od miejsca. W Poznaniu nie słyszałem jeszcze gromkiego śmiechu
w kościele - w Krakowie wielokrotnie. Najczęściej na kazaniu. Ale nawet w
Poznaniu ludzie już zaczynają się uśmiechać, choć jeszcze jest to uśmiech pod
nosem.

JB: Jak może się objawiać ideał "trzeźwego upojenia"?

Bardzo różnie. Jego kwintesencją jest dla mnie na przykład głębokie wejście w
chorał gregoriański. Pamiętamy, że Apostołowie w dzień Pięćdziesiątnicy robili
na postronnych wrażenie, jakby upili się młodym winem. A winne upojenie jest
zazwyczaj radosne. To jest radość, zakorzeniona w darze Ducha Świętego. Jak
mówi hymn jutrzni poniedziałku: Laeti bibamus sobriam ebrietatem Spiritus -
"radośni, pijmy trzeźwe upojenie Ducha".
Z radością jest trochę tak, jak ze zmianami w ludzkiej miłości. Najpierw mamy
fascynację, która później nie tyle się wypala, co pogłębia. Miłość dojrzała to
nie jest miłość wielka, tylko głęboka - jak mówi Elżbieta Sujak. Ale to też
jest żarliwość, choć już nie młodzieńcza. Jeśli staruszkowie trzymają się za
ręce, to nie z fascynacji, tylko dlatego, żeby ta druga osoba nie upadła. Ale
jest w tym troska, którą rodzi prawdziwa miłość.
Spotkałem w życiu kilku wybitnych kapłanów - i byłem zaszokowany tym, jak
powściągliwie celebrują Mszę świętą. Bez widzialnej na zewnątrz emocji, ale za
to ileż skupienia i modlitwy!

JB: Różne są formy modlitewnego skupienia. Zawsze miałem poczucie, że gospels,
religijny śpiew Czarnych z południa Stanów Zjednoczonych, to nie ugrzeczniony
kantyk protestancki - jak by się mogło wydawać, patrząc na te grube panie w
białych szatach - lecz muzyka wprost naładowana pierwotną witalnością.
Śpiewacy nie muszą tam ani krzyczeć, ani podskakiwać, ale w ich chropowatych,
mocnych głosach czuje się dynamit. Z tego samego pnia pochodzą transowe,
afrobrazylijskie makumby z pianą na ustach - tyle że gospels został niejako
ochrzczony, przefiltrowany przez protestancką teologię XVIII wieku.

To samo można powiedzieć o muzyce basenu Morza Śródziemnego. Jak to jest, że
Korsykanie czy tureccy sufici odnajdują się muzycznie w pewnych miejscach?
Gdybyśmy odjęli chorałowi gregoriańskiemu sztafaż estetyki
dziewiętnastowiecznej, to okazałoby się, że jest on dużo bardziej podobny do
tych śpiewów. To nie przypadek, że kiedy bracia w Krakowie zaczęli śpiewać pod
kierunkiem Marcina Bornus-Szczycińskiego, niektórzy starsi ojcowie ich
krytykowali, że śpiewają jak muezzini. Bezwiednie dawali tym świadectwo
prastarych, śródziemnomorskich korzeni śpiewu chorałowego.

JB: Nie czuje się w nim świętoszkowatości, lecz dotknięcie czegoś prawdziwego.
Tuwim napisał o tym: "skok barbarzyńcy, który poczuł Boga". Napisał to o
poezji, ale to właściwie to samo.

IC: Mówimy tu o dotknięciu czegoś prawdziwego, o doświadczeniu Boga... Ale
Eucharystia to również bardzo intymny kontakt człowieka z Bogiem. A my robimy
transmisje telewizyjne z Mszy pontyfikalnych, kiedy np. kamery rejestrują
moment Podniesienia i śledzą twarze ludzi, przyjmujących Komunię, itd.
Upowszechnił się obyczaj pobożnego oglądactwa, które budzi mój głęboki
sprzeciw. Wydaje mi się, że patrząc na te momenty, robimy dokładnie to samo, co
widzowie Wielkiego Brata.

Rzeczywiście, jest to wysoce niestosowne. Oglądamy ludzi modlących się i
płaczących, wzruszamy się wzruszającymi się, i to w dodatku bez ich wiedzy i
zgody. Co ja mam w takim momencie zrobić? Uklęknąć czy ukłonić się, czy też
zrobić znak krzyża? Myślę, że właściwie zachowały się karmelitanki w Kodniu,
które nie pojechały na spotkanie z Papieżem na krakowskich Błoniach: pożyczyły
telewizor od sąsiadów, nagrały transmisję i w czasie wolnym od modlitw
odtworzyły sobie... samą homilię.

IC: Właśnie. Wydaje się, że wyraźnie powinna być postawiona granica transmisji
- tylko do końca liturgii słowa.

Czyli do momentu, w którym na Wschodzie kończy się liturgia katechumenów.

IC: Tak. Mamy w tej liturgii wtedy wezwanie: "Tylko wierni" - dalsza
część nie jest dla gapiów, ani nawet dla szczerze zainteresowanych, ale nie
mogących wejść w pełni w tę intymną relację.
Wydaje mi się, że transmisje telewizyjne Mszy wzięły się z nieprzemyślanej
chęci kościelnego zaistnienia w mediach. To się prawie narzucało jako
najprostsze rozwiązanie. Ale przeoczono, że taka droga na skróty niesamowicie
kaleczy nasze przeżywanie Eucharystii.

W tych transmisjach odbija się współczesna mentalność, która głosi: jeśli coś
można zrobić, to dlaczego tego nie robić? W tym kontekście trudno jest
odpowiadać na pytania ludzi, dlaczego nie można się wyspowiadać przez Internet.

JB: Gdyby ktoś zapytał Ojca - czy liturgia pomoże mi się zmienić...

...nie wiedziałbym, jak na to pytanie odpowiedzieć. To nie jest takie proste.
Liturgia nie musi być od razu sprawdzalna w doświadczeniu. Pan Bóg wiele w nas
potrafi zdziałać, ale najczęściej w ogóle nie daje się tego doświadczalnie
okazać. Liturgia jest momentem szansy.

JB: A czy spotyka się Ojciec z magicznym podejściem do liturgii, to znaczy z
nadmiernymi oczekiwaniami?

Oczywiście! I bardzo wielu pobożnych ludzi zraziło się z tego względu do
liturgii.

JB: Jednak istotą liturgii jest przemiana. Liturgia, która nie przemienia, nie
jest prawdziwa.

Trudno jest liturgię oceniać po przemianie jej członków, bo każdy człowiek jest
wolny i może zamknąć się na każdy dar Boży, także na dar przemiany. Weźmy
chociażby dość typowy przypadek wiejskiej parafii, gdzie ludzie skłóceni są ze
sobą przez całe lata, a jak tylko ksiądz im powie, że to jest niezgodne z
Eucharystią, to się jeszcze z księdzem pokłócą. I dadzą na Mszę za to, żeby
gadzina padła u sąsiadki. Zakonnice w klasztorze mogą się nie cierpieć, ale
zawsze wszystkie pójdą do Komunii... Przypomina mi się jedna z opowieści o
ojcach pustyni, krewkich egipskich chłopach, którzy odmawiali Modlitwę Pańską
czasem tylko do słów "i odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy"
- i wtedy wychodzili z kościoła. Nie przystępowali też do Komunii. Szkoda,
że dzisiaj nie ma takiej praktyki, bo liturgię warto byłoby potraktować
poważniej również pod kątem uczciwości i prawości relacji z innymi ludźmi. Nie
chodzi o to, czy jestem w konflikcie, ale - w jaki sposób. Przecież Pan
Jezus był w permanentnym konflikcie z wieloma ludźmi, i nie robimy Mu z tego
powodu wyrzutów.

JB: W Eucharystii jesteśmy przemienioną wspólnotą. Bóg stał się człowiekiem,
aby człowiek stał się Bogiem... dla drugiego człowieka. Także poza kościołem.
Taka postawa wcale nie oznacza celebracji samej wspólnoty - jeżeli patrzymy
sobie w oczy, widzimy, że między nami jest Ktoś inny. Tymczasem dochodzimy do
kulminacji, Msza się kończy i każdy zamyka się w swojej kapliczce, wszyscy
klękamy obok siebie, w tych samych ławkach, jeden nie patrzy na drugiego, bo
skupia się w postawie dziękczynienia. Brakuje mi tu jakiegoś znaku...

Czy istniał on w jakiejkolwiek tradycji? Antyfona i modlitwa po Komunii, do
tego wspólna pieśń na uwielbienie - to jedyne, co mamy w rytuale.

IC: Owszem, kiedyś istniał taki znak - była nim agapa.

Ja nie odczuwam takiej potrzeby, przynajmniej z reguły. Jesteśmy jednak dziećmi
personalizmu i bardzo cenimy sobie indywidualność. Nasza relacja z Chrystusem
ma charakter nie tylko wspólnotowy, ale też indywidualny: ja, Tomasz Kwiecień,
mam jedyną, niepowtarzalną i wyjątkową relację z Panem Jezusem.

JB: I jeden, i drugi aspekt tej relacji jest prawdziwy. Ale idą czasy jeszcze
bardziej indywidualistyczne, a raczej sprywatyzowane. I przydałby się nam na
takie czasy znak sprzeciwu.

Dla mnie samego ważna jest pieśń po Komunii. Tak naprawdę śpiewam ją głośno
dopiero od pięciu lat. Wcześniej miałem odruch, by w tym momencie zamknąć się w
sobie, jak to powiedział Herbert: "w ciemnych zakamarkach opuszczonej
duszyczki". I nagle odkryłem, że to, co jest we mnie prawdziwe, to wcale nie
poziom emocji, tylko moja chęć bycia razem z Chrystusem i dla Chrystusa,
podporządkowania się Mu. To zadecydowało, że zacząłem śpiewać.
Myślę, że to Kanon rzymski wyrobił we mnie głębokie przekonanie, że adekwatną
postawą wobec Boga jest postawa sługi. Nie dlatego, że On potrzebuje sług,
tylko dlatego, że sam jest sługą. I udziela się podobnym. Tylko sługa zrozumie
sługę.

JB: Co ma robić zwykły katolik, który chodzi regularnie do kościoła, ma
poczucie "liturgicznego dyskomfortu", nie we wszystkim się odnajduje, a
jednocześnie czegoś się o liturgii dowiedział i chciałby coś zmienić? Nie
wystarcza mu czekanie na wytyczne z góry, a z drugiej strony nie chce uprawiać
partyzantki...

Każdy może pójść do proboszcza i zapytać: czemu tak a nie inaczej celebrujemy?
Niech ksiądz opowie o tym. Namówcie go na serię kazań o liturgii. Zaproponujcie
swoją pomoc, choćby przy posłudze lektorskiej. Nie wierzę, by ksiądz nie był
ujęty takim podejściem do sprawy. W konsekwencji wiele dobra można wspólnie
zdziałać. Łatwo jest narzekać na kler, ale czasem warto sobie przypomnieć:
kiedy ostatnio mój proboszcz otrzymał ode mnie sygnał zwrotny tego, co mówi czy
robi. Nie tylko krytyczny, ale i pochwalny, jeśli jest coś godnego pochwały. I
nie po to, by zaspokoić księżowskie ego (jest takie samo jak ego świeckie), ale
by dać sygnał, że warto nie ustawać w dobrym. Przyznam się, że był taki czas w
moim życiu, kiedy bardzo mi takich sygnałów brakowało i działałem w
duszpasterstwie trochę po omacku. To nie było najłatwiejsze doświadczenie.

IC: Weźmy choćby sprawę Komunii pod dwiema postaciami. Dozwolona jest już w
archidiecezji lubelskiej, ale chyba niewielu tamtejszych proboszczów
skorzystało z tego pozwolenia.

Przez parę wieków Komunia wychodziła z kościoła, nie oczekujmy, że szybko
powróci. Zasięg Komunii pod dwiema postaciami rozszerza się z roku na rok. Nie
przyspieszajmy na siłę tego procesu.

JB: Ale ja mam czterdzieści pięć lat i już teraz chciałbym ją przyjmować! Co mi
z tego, że za dwadzieścia, trzydzieści lat dojdzie do mojej parafii...

Mam nadzieję, że jednak wcześniej. Bałbym się tylko wprowadzać ją bez solidnych
rekolekcji eucharystycznych i bez solidnego przepatrzenia naszej wierności
Eucharystii, także w kontekście ubogich, pracy nad sobą, jakości życia
braterskiego, relacji między ludźmi w parafii. To już niech lepiej wierni
przyjmują Komunię pod jedną postacią.

JB: Jeśli dobrze zrozumiałem: najpierw stańcie się idealną, braterską
wspólnotą, a wtedy będziecie pili z tego kielicha. Czekaj tatka latka...

Ohydna prowokacja... Nie "najpierw stańcie się", tylko "najpierw
zrozumcie, do czego was to zobowiązuje". Na "stawanie się" macie całe
życie.

IC: A czy wszyscy księża rozumieją to zobowiązanie? To może lepiej niech i oni
też przyjmują Komunię pod jedną postacią?

Oczywiście tak. Wszyscy księża to zobowiązanie rozumieją intelektualnie. Po
sześciu, siedmiu latach studiów i formacji duchowej nie można tego nie
wiedzieć. Inną rzeczą jest kwestia realizacji tego, co się wie, ale tu księża
nie różnią się od pozostałych Członków Kościoła.
Jest tylko jedna rzecz, której wszyscy, duchowni i świeccy, za mało jesteśmy
świadomi. Gdy - całkowicie słusznie - domagamy się Komunii Kielicha,
dobrze jest pamiętać, że prosimy o udział w rzeczywistości, w obliczu której
Pan Jezus wołał do Ojca: "Oddal ode mnie ten kielich". Może nazbyt łatwo
zapomina się, że w Komunii dane nam jest nie tylko życie Pana, ale i Jego
śmierć. Dane po to, byśmy je mieli w sobie. Paweł mówi o tym wprost: "Nosimy
nieustannie w ciele naszym konanie Jezusa, aby życie Jezusa objawiało się w
naszym ciele" (2 Kor 4,10). Jak Komunia Ciała Pańskiego jest uczestnictwem w
życiu, które Chrystus ma w sobie i daje swoim wybranym, tak Komunia Krwi
Pańskiej obrazuje uczestnictwo w Jego śmierci. To jest udział w Jego konaniu,
we Krwi przelanej. Kiedy przyjmuję Komunię pod postacią wina, zgadzam się na
zjednoczenie z Męką Pana, na dopełnianie przeze mnie "braków udręk
Chrystusa", o jakich mówi Paweł w Liście do Kolosan.
Jeśli przyjmuję krew Pana, to zgadzam się tym samym, że mnie zjednoczy ze swoją
zwycięską Klęską. I że to będzie bolało. Kiedyś celebrowałem Mszę z jedną tylko
osobą, która właśnie podjęła radykalną decyzję na wierność Jezusowi wbrew
własnym emocjom i sprzecznym pragnieniom. To miało kosztować - i kosztowało
- bardzo wiele cierpienia. Udzieliłem temu komuś Komunii Krwi Pańskiej. Było
to dla mnie całkiem naturalne.
Tak naprawdę to bym chciał poprosić Pana Jezusa o inną ewangelię. Przecież On
sam w Ogrójcu prosił o inną. Ale wiem, że inna ewangelia byłaby - posłużę
się określeniem Dietricha Bonhoeffera - głoszeniem taniej łaski, nic nie
kosztującej i nikogo nie przemieniającej. I to mi mówi Komunia Krwi Pańskiej,
choć wolałbym o tym nie słyszeć. Trochę to podobna sytuacja do tej, w której
znaleźli się synowie Zebedeusza. Bardzo chcieli mieć miejsca po prawej i po
lewej stronie tronu Pana, i rwali się do tego, by pić z kielicha, który On miał
wypić - tylko nie rozumieli, co to znaczy.

JB: Cała nasza rozmowa krąży wokół kwestii, którą trzeba wyraźnie wypowiedzieć:
Liturgia jest i "dziełem dla ludu" i "dziełem ludu", bo cóż da
najlepsza nawet celebracja za ołtarzem, kiedy lud nie będzie miał poczucia
uczestnictwa? A z tego wynika kolejny wniosek: prawdziwym podmiotem liturgii
nigdy nie będzie zakłamana wspólnota. To znaczy, ludzie zawsze grzeszyli, i
nadal będą, ale zdrowa jest sytuacja, w której przychodzimy do kościoła z
rozeznaniem, ze świadomością własnej grzeszności. Tymczasem istnieje taki
poziom zbiorowego zakłamania, "powyżej" którego nie można już właściwie
odczytać liturgicznych znaków, ani też samemu czynić takie znaki, które będą
czytelne dla innych. Zakłamana zbiorowość może czynić najwyżej coś, co na ogół
opatruje się epitetami "skostniałe" lub "rutyniarskie". Myślę, że w
dużej mierze w takiej właśnie sytuacji się znajdujemy. Daruję sobie wymienianie
przykładów owego zbiorowego zakłamania w Kościele - myślę, że każdy z nas
mógłby ich parę bez trudu wyliczyć. Uważam więc, że w polskich kościołach
liturgia nie będzie sprawowana dobrze, dopóki my sami (duchowni i świeccy) nie
odpowiemy sobie w prawdzie na pytanie, kim jesteśmy.

Przyznam się, że nie do końca rozumiem. Może jednak owe przykłady zbiorowego
zakłamania w Kościele pomogłyby mi pana zrozumieć? Przyznam się też, że nie
wydaje mi się, by tego zakłamania było więcej (ani też mniej) niż podczas
Ostatniej Wieczerzy.

JB: Podam te jaskrawsze: sprawa byłego ordynariusza Poznania, z wszelkimi
przyległościami i szeroką otoczką komentarzy ludzi Kościoła; tolerancja wokół
fenomenu Radia Maryja; sprawa proboszcza z Tylawy, jej recepcja i postawa
miejscowego ordynariusza; sprawa konkursu na projekt świątyni Opatrzności
Bożej... ech, nie chce mi się dalej wyliczać. A słowo daję, że mógłbym jeszcze
parę punktów dorzucić.
To nie są marginalne tematy - to problemy, które są obiektem powszechnej
dyskusji polskich katolików. Jeśli uważa Ojciec, że dyskusja ta toczy się w
klimacie prawdy i chrześcijańskiej szczerości, ja ośmielę się mieć inne zdanie.

I ja wcale nie uważam, że dyskusja toczy się w klimacie szczerości. Tylko że
tak było zawsze, od momentu powołania Apostołów. Tak samo dzieje się i poza
obrębem polskiego Kościoła lokalnego, także tam, gdzie społeczeństwa są
stabilne. Ostatnio Ameryka...
To jest jedna część problemu. Drugą jest to, że - choć nie poczuwam się do
wymienionych przez pana grzechów i nie wydaje mi się, bym osobiście
uczestniczył w procesie zakłamywania rzeczywistości kościelnej - to
wystarczająco dużo w życiu nagrzeszyłem, żeby podchodzić do ołtarza z poczuciem
radykalnej nieadekwatności mnie samego do tego, co będę zaraz robił. Czy
Eucharystia jest wówczas zakłamana? Czy owe publiczne zgorszenia są większymi
grzechami od tych popełnionych w ukryciu?
To przecież egoista mówi: "To jest Ciało moje", grzesznik: "Ja
odpuszczam tobie grzechy", ktoś, kto nosi w sobie pokłady nieufności i lęku
przed Bogiem, wzywa na kazaniu do nawrócenia. Czy to dyskwalifikuje? Jeśli tak,
to i małżeństwo trzeba zdyskwalifikować, gdyż to egoista mówi "ślubuję ci
miłość, wierność i uczciwość", i jeszcze zazwyczaj nie wie, co to znaczy.

JB: Chodzi mi o całe fundamentalne napięcie między prawdą Ewangelii a
świadomością przeciętnego wiernego w zbiorowości, która z kościoła wychodzi. Ja
wychodzę razem z tym tłumem i widzę ludzkie twarze z perspektywy jednego z
wychodzących. To nie są oblicza ludzi przemienionych. Te twarze mówią mi na
ogół (zaznaczam, że nie wiem, jak wygląda wtedy moja własna) po pierwsze: nic
albo niewiele do mnie dotarło, po drugie: jakoś mozolnie przetrawiam to, co
usłyszałem w homilii czy podczas czytania. Ale bez gwarancji powodzenia. Ojciec
ma może inną perspektywę, stojąc w drzwiach, bo jednak statystycznie do niego
podchodzą przede wszystkim ci, którym uczestnictwo we Mszy dało najwięcej. Może
stąd odmienność perspektywy.

Mówi pan o pustych twarzach ludzi nieprzemienionych. To prawda, że ja ich
zazwyczaj nie widzę, ale przecież siedzę w konfesjonale. To z tej perspektywy
widać najlepiej, ile "dociera". Nie jest chyba ani tak dramatycznie źle,
ani dramatycznie dobrze. Jest po prostu dramatycznie, w tym sensie, że jest
napięcie, zmaganie, jakiś trud, czasem tylko ze strony penitenta, czasem
wyłącznie ze strony spowiednika: ale przecież to właśnie jest Kościół. Tygiel,
w którym aż do skończenia czasów będą razem mieszać się ojciec Pio oraz
Aleksander Borgia i im podobni, jedni i drudzy.

JB: Owszem, w tym fundamentalnym wymiarze jest tak, że może niewiele się tu
zmieniło od Ostatniej Wieczerzy. Ale tu i teraz na tę naturalną ułomność
ludzkiej, chrześcijańskiej kondycji nakłada się ta cała zakłamana otoczka życia
publicznego. Ona nie może nie mieć wpływu na ogólny klimat. Stąd teza, że
świadomość naszej chrześcijańskiej wspólnoty jest obecnie skrzywiona jednak
trochę ponad eklezjalną "dopuszczalną normę zdrowia".

Wiem, że liturgia wymaga. Nie wolno uczniom Jezusa żyć byle jak, a potem
bezkarnie rozkoszować się kadzidłem. Jeżeli mówię Amen modlitwie, to zgadzam
się, że Bóg mnie pod to Amen doprowadzi, kiedy wyjdę z kościoła. Ale też jestem
bezradny wobec tego, że ktoś mówi to Amen, a potem mu zaprzecza. Co mogę na to
poradzić? Modlić się? Upomnieć, donieść drugiemu i trzeciemu, a potem
Kościołowi? Przecież widzimy, że te ewangeliczne normy nie dają stuprocentowej
skuteczności. Dla mnie to znaczy, że tajemnica leży jeszcze głębiej. Ona nie
niweluje nieprawości nieprawych, tak samo jak nie bagatelizuje mojego grzechu,
ale pozostawia mnie w nadziei. Bo Bóg jest większy od mojej grzeszności - i
to właśnie mówi mi liturgia. Z jednej strony zobowiązuje mnie do wysiłku
moralnego, ale przypomina także, że darem Bożym jest i ów wysiłek, i jego
owoce.

IC: Liturgia znaczy więcej niż tylko dzieło ludu?

Boli mnie patrzenie na świeckich w duchu logiki pray up and pay up - jak to
złośliwie określił mój współbrat, aktualnie prowincjał angielski. Mam nadzieję,
że zjawisko to bierze się bardziej z bezmyślności niż z cynizmu. Kiedy w
trakcie modlitwy eucharystycznej czekam, aż ludzie uklękną lub wstaną i nie
wypowiadam dalszych słów, dopóki tego nie zrobią, kiedy po "Idźcie w pokoju
Chrystusa" nie ruszam się z miejsca, dopóki nie wybrzmi "Bogu niech będą
dzięki" - świadomie wyrażam przez to szacunek dla ludu Bożego, który
razem ze mną celebruje. Mimo to nie lubię akcentowania liturgii jako dzieła
ludu i zgromadzenia jako podmiotu celebracji. To jest część prawdy, nie cała
prawda. Gdyby była cała, to w świetle wspominanych wydarzeń trzeba by było albo
obłożyć się powszechnym interdyktem, albo odciąć od Kościoła i założyć własny.
To się już działo wielokrotnie, ale zawsze kończyło się podobnym rozczarowaniem
- i nowym oderwaniem. Przypomina się historia Tertuliana, który,
rozczarowany Kościołem, odszedł do sekty montanistów, a potem, gdy okazało się,
że i oni są grzeszni, założył własną. A wszystko to działo się na przełomie II
i III wieku...
Dla mnie liturgia jest dziełem Bożym dla ludu, którego i ja, celebrans, jestem
częścią. Prawdziwym podmiotem celebracji jest Chrystus. Prawda, ksiądz łatwo o
tym może zapomnieć. Ale równie łatwo może zapomnieć też świecki, zwłaszcza
zaangażowany w jakąś aktywność kościelną. Liturgia jest dziełem kruchym przez
to, że tyle możemy spaprać. Ale jest jednak dziełem Bożym, mówiącym mi, że Pan
jest większy od mojej słabości. Czy ta kruchość nie jest właśnie logiczną
konsekwencją Wcielenia? Czy nie jest konsekwencją zaufania, jakie Bóg okazał
ludziom, wybierając bycie jednym z nas, a potem wybierając nas do wspólnoty ze
sobą?