Bolesław Kumor Historia Kościoła CZASY WSPÓŁCZESNE 1914-1992 REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO LUBLIN 2001 Projekt okładki i stron tytułowych JERZY DURAKIEWICZ Na okładce: Św. Piotr, fragment retabulum, ok. 1280, Londyn, Westminster Abbey Opracowanie redakcyjne ELŻBIETA STRUŚ © Copyright by Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001 ISBN 83-228-0994-8 (t. VIII) ISBN 83-228-0881-X (t. I-VIII) REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO ul. Konstantynów l, 20-708 Lublin tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolportaż) Wydanie II zmienione. Zam. 29/2001 Zakład Malej Poligrafii KUL Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się 28 VII 1914 r., kiedy Austro--Węgry wypowiedziały wojnę Serbii: l VIII do wojny przystąpiło Cesarstwo Niemieckie, a nieco później Turcja (2 VIII) i Bułgaria (11 X 1915). Kraje te tworzyły blok państw centralnych. Do przeciwnego obozu, państw enten-ty, które przystąpiły do wojny, należały: Serbia, Rosja, Francja, Anglia, Czarnogóra, Belgia i Japonia (1914), a następnie Włochy (1915), Portugalia, Rumunia (1916), Stany Zjednoczone (1917) i inne państwa, które ograniczyły się do wypowiedzenia wojny państwom centralnym, ale udziału zbrojnego w wojnie nie wzięły. Uczestniczyły w niej 32 państwa i ok. 1,5 mld ludności. Po 4 latach krwawych zmagań Niemcy zostały pokonane, Austro-Węgry się rozpadły, a osłabiona rewolucją Rosja została zmuszona do uznania niepodległości szeregu państw, którym dotąd nie zezwalała na stanowienie o sobie. Straty wojenne wynosiły ok. 10 min zabitych, 20 min rannych, ok. 10 min zmarło z głodu lub epidemii. Rezultatem wojny było powstanie pierwszego ateistycznego państwa - Związku Radzieckiego, które w sposób administracyjny rozpoczęło systematyczną likwidację chrześcijaństwa i każdej pozytywnej religii. Wśród wielu przyczyn, które uwarunkowały wybuch II wojny światowej, należy wymienić m.in. podział świata po I wojnie światowej, powstanie systemów totalitarnych o charakterze imperialnym w Rosji Sowieckiej (1917), Włoszech (1922), w III Rzeszy Niemieckiej (1933) i Japonii (1927-1929). W II wojnie światowej, którą rozpoczął frontalny atak Niemiec hitlerowskich na Polskę (l IX 1939), a niebawem i Rosji Sowieckiej (17 IX), uczestniczyły 72 państwa, przy czym po stronie Niemiec wystąpiła początkowo Rosja Sowiecka (1939), następnie Włochy, Japonia (27 IX 1940), Węgry, Rumunia, Słowacja (XI 1940) i Bułgaria (III 1941). Pozostałe państwa stanowiły koalicję antyniemiecką, do której należała od początku Polska, Anglia i Francja, a od 1941 r. również Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Skutki barbarzyńskiej wojny, która trwała do 1945 r. (8 V - kapitulacja Niemiec, 2 IX -kapitulacja Japonii), były przerażające. Działania wojenne toczyły się na terenie 40 państw, a przez ziemie polskie walki frontowe przetaczały się trzykrotnie. Była to największa i najbardziej krwawa wojna w dziejach ludzkości, w czasie której zginęło ok. 50 min ludzi - na frontach wojennych, w obozach śmierci, zamordowanych i zmarłych z epidemii i głodu. W wyniku tej wojny nastąpił podział świata na dwa obozy: komunistyczny i kapitalistyczny, które dzieliła “żelazna kurtyna". Powstałe tzw. państwa demokracji ludowej otrzymały systemy totalitarno-represyjne, które w późniejszych latach rozszerzyły się na niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Wszystkie te państwa ustosunkowały się wrogo do chrześcijaństwa i rozpoczęły za pomocą represji i przymusu administracyjnego niszczenie go. Po roku 1945 w Azji i Afryce nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i powstanie licznych państw autochtonicznych. Przez cały ten okres trwały lokalne wojny, a rozwój przemysłowy i kulturalny podzielił świat na bogatą północ i biedne południe, na świat socjalistyczny pogrążony w marazmie gospodarczym na Wschodzie i na rozwijający się i bogacący się wciąż kapitalistyczny Zachód. W okresie tym w całym chrześcijaństwie nastąpiły bardzo poważne zmiany. W Kościele katolickim złożenie najwyższej władzy w ręce papieża przez Yaticanum I rozwiązało wielowiekowe spory na temat wyższości soboru nad papieżem i zainspirowało wzrost centralizacji zarządu Kościoła, co znalazło wyraz w Kodeksie prawa kanonicznego (1917); stanowi on apogeum pełni władzy papieskiej i gwarancję koniecznej wolności, o czym świadczyła redukcja dotychczasowych kar kościelnych. W tym właśnie okresie - mimo ustawicznego wzrostu centralizacji papieskiej - papieże zaczęli dowartościowywać “powszechne kapłaństwo wiernych" i udział świeckich w życiu Kościoła, zwłaszcza w programie i celach Akcji Katolickiej, powołanej do życia przez pap. Piusa XI, kanonizacjach świętych (Tomasz Morus - 1936, Joanna d'Arc - 1920) i teologicznej doktrynie encykliki Mystici corporis pap. Piusa XII (1943). Idea “ludu Bożego", który stanowią wszyscy ochrzczeni “jako nowe stworzenie" (Ga 6, 15) i gdzie “jeden drugiego brzemiona nosi" (Ga 6, 2), zastępowała powoli ideę Kościoła klerykalnego. Wśród radykalnej sekularyzacji świata formowały się nowe wspólnoty społeczne i nowe ośrodki, do których duchowni nie mieli żadnego lub tylko ograniczony i wąski przystęp. Należały tu nowoczesne, wielkie zakłady przemysłowe, wzrastający w siłę świat robotniczy, świat kina, radia i telewizji, a nade wszystko wszechwładna prasa. Kapłani mogli tu oddziaływać tylko w bardzo wąskim zakresie. Zadanie uchrześcijanienia tych narastających, zde-chrystianizowanych rzesz, ośrodków i instytucji przypadło w udziale nade wszystko wierzącym świeckim, którzy w bardzo licznych wypadkach zrobili to lepiej niż duchowni. “Apostolstwo to - mówił pap. Pius XII - pozostało wyłącznie apostolstwem świeckich i nie będzie nigdy apostolstwem hierarchicznym, chociaż będzie realizowane na zlecenie hierarchii" (1957). Układy laterańskie między Stolicą Apostolską a Królestwem Italii (1929) stwierdzały ostatecznie, że dawne Państwo Kościelne nie istnieje i że Kościół nie posiada żadnej siły politycznej. Szczególne znaczenie dla dziejów chrześcijaństwa w tym okresie posiadał fakt, że papiestwo stało się jego najżywotniejszym centrum. Prawie równocześnie uformowały się imperialistyczne, o charakterze an-tychrześcijańskim potęgi faszystowskie (III Rzesza - 1933, Japonia - 1927--1928) i komunistyczne (Związek Sowiecki - 1917, Chiny - 1948). Na przekór państwowej ateizacji milionów chrześcijan i nie przebierającej w środkach walki z każdą religią, a zwłaszcza z chrześcijaństwem, religia i wolność jej wyznawania zdobywała sobie coraz to powszechniejsze uznanie w programach i układach międzynarodowych, wzrost liczbowy chrzęści j an-katoli-ków przesunął się wyraźnie z Europy na grunt Ameryki (1990: Europa -279 401 000 katolików, Ameryka - 444 422 000 katolików). Kontynent ten wyprzedza również Europę pod względem organizacyjnym (1990: Europa -143 metropolie, 468 diecezji, Ameryka - 168 metropolii i 686 diecezji). Sobór Watykański II (1962-1965) i lata posoborowe rozpoczęły dla Kościoła katolickiego, papiestwa, episkopatu, lokalnych Kościołów, teologii i pobożności nowy okres. Ustawicznie wzrastająca potęga moralna papiestwa jako sumienia świata nigdy nie osiągnęła tak wysokiego znaczenia jak dziś. Wielkie osobowości papieży - papieża-społecznika Leona XIII, papieża świętego Piusa X, papieża pokoju i chrześcijańskiego miłosierdzia Benedykta XV, papieża odrzucającego publicznie totalitaryzmy państwowe Piusa XI, “Pasterza anielskiego" Piusa XII, papieża powszechnej sympatii Jana XXIII, papieża realizacji Vaticanum II - Pawła VI i papieża misjonarza świata i obrońcy praw człowieka - Jana Pawła II - odegrały kolosalną rolę na tym polu. Autorytet ten gruntują i ustawicznie pogłębiają pielgrzymki pastoralne papieży Pawła VI i Jana Pawła II do lokalnych Kościołów i międzynarodowych centrów politycznych. Symboliczne znaczenie w tym zakresie posiada spotkanie pap. Jana Pawła II z przywódcą Związku Sowieckiego Michaiłem Gorbaczowem (l XII 1989). Nie bez znaczenia dla samego papiestwa miał fakt, że prawie po 450 latach wyszło ono z ciasnych ram włoskich i w osobie Jana Pawła II, nie-Włocha, nabrało nowych wymiarów ekumenicznych. Kolegialność episkopatu światowego i jego odpowiedzialność za życie i rozwój Kościoła znalazły swój wyraz w powołaniu do życia stałych synodów biskupich (15 IX 1965), a autorytet Kościołów lokalnych wielce wzmocniły krajowe lub regionalne konferencje episkopatu, a nade wszystko nowy Kodeks prawa kanonicznego, wydany 27 XI 1983 r. przez pap. Jana Pawła II, a gwarantujący obu instytucjom stosunkowo szerokie uprawnienia. Zakres pasterskich zadań biskupów w Kościele na nowo określił Sobór Watykański II, a pap. Paweł VI przez faktyczne zniesienie “uprawnień pięcioletnich" (2 V 1967) znacznie poszerzył ich uprawnienia jurysdykcyjne. Wzmocnieniu Kościoła i religii sprzyjała wielce literatura piękna, ruch liturgiczny, niebywały rozwój pobożności maryjnej, a także prawdziwa wiosna życia monastycznego w świecie. W kontekście wojującego ateizmu, zeświecczenia kultury i narastającej niemoralności, wzrastało ustawicznie zrozumienie dla kultury duchowej i życia wewnętrznego, a “pierestrojka" sowiecka zezwoliła na ponowne otwarcie katedr biskupich i licznych kościołów. Rozwój katolickiej teologii nie obył się bez poważnych trudności ze strony “nowej teologii" i “teologii wyzwolenia", ale sama teologia wydała wspaniałe owoce w dokumentach Soboru Watykańskiego II i w erze posoborowej, zwłaszcza na odcinku ekumenizmu. Nie bez znaczenia dla wzrostu autorytetu chrześcijaństwa był świat wierzących świeckich. Bolesne doświadczenia Kościoła “za żelazną kurtyną" wykazały, że właśnie świeccy, przy całkowitym braku hierarchii kościelnej, przechowywali i przekazywali autentyczny skarb wiary, a ich współbracia na wszystkich kontynentach zajęli wysokie stanowiska na każdym posterunku działalności człowieka. Niejako symboliczne znaczenie miał wybór pierwszego katolika Johna Kennedy'ego na prezydenta Stanów Zjednoczonych (1961). Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam actuositatem (18 XI 1965) dowartościował i wskazał na różne formy apostolstwa świeckich i na ich miejsce w Kościele, a synod biskupów (1-30 X 1987) i adhorta-cja apostolska pap. Jana Pawła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie (Familiaris consortio - 22 XI 1981), O godności i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 15 VIII 1988) i O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie (Christifideles laici - 30 XII) jeszcze raz uwydatniły, że “świeccy katolicy muszą się czuć aktywnymi i odpowiedzialnymi uczestnikami »nowej ewangelizacji«, której świat tak bardzo potrzebuje". Kościoły wschodnie, podzielone na narodowe patriarchaty i autonomiczne metropolie, przybierały coraz to bardziej charakter narodowy. Wyrazem tego były powstające nowe patriarchaty narodowe w Jugosławii (1920), Rumunii (1925), Bułgarii (1948) i Etiopii (1959). Podjęte przez patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu wysiłki na rzecz wzmocnienia duchowej jedności Kościołów prawosławnych znalazły nowe usymbolizowanie w panpra-wosławnej konferencji na wyspie Rodos (1961), dokąd przybyli również obserwatorzy Kościołów przedchalcedońskich. Celem tej konferencji było wzmocnienie świadomości ponadnarodowej. “Wierzymy, że lokalne, prawosławne Kościoły siostrzane, zachowujące zbawienną wiarę naszych ojców, pozostaną w takiej jedności, której pierwotny obraz stanowi pełna tajemnicy i nadprzyrodzoności Przenajświętsza Jedność na tronie i Trójjedyność Boga" - głosiło posłanie tejże konferencji. Kościół prawosławny podjął dialog teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi (1961), a następnie z Kościołem katolickim (1980). Równocześnie jednak dokonywał się bolesny proces administracyjnych ograniczeń, prześladowań i wyniszczeń poszczególnych Kościołów prawosławnych. Patriarchat ekumeniczny został pozbawiony wszelkich uprawnień politycznych, a na skutek wymiany ludności (1923) i emigracji wyludniony, zatrzymał wbrew intencjom patriarchatu moskiewskiego (1948) nadal pierwsze miejsce we wspólnocie Kościołów prawosławnych (protothronos), ale dalsze ograniczenia, kasaty i wyludnienie patriarchatu zredukowało faktycznie jego rolę do symbolu jedności i historii. Prawdziwy okres męczeństwa i prześladowań przeżył po 1917 r. Rosyjski Kościół Prawosławny, a kiedy w 1946 r. uzyskał powtórne uznanie ze strony państwa wojującego ateizmu, został wprzęgnięty w jego politykę i stał się jedną z jego agend. Podobne zadania mutatis mutandis otrzymały Kościoły prawosławne w krajach demokracji ludowej. Drastycznym przykładem tej roli była likwidacja Kościołów unickich w latach 1946-1950 w państwach komunistycznych, kiedy to Kościoły prawosławne stały się powolnym narzędziem w rękach totalitarnych państw. Od początku XX stulecia teologia protestancka zaczęła powracać do Biblii i pism symbolicznych. Tak zwana teologia dialektyczna, odrodzenie teologii Lutra i Kalwina i odnowa liturgiczna odkryły z powrotem główne założenia reformacji i częściowo dziedzictwo starożytnego Kościoła. Po I wojnie światowej na tle pragnienia jedności doszło w protestantyzmie do odnowienia świadomości Kościoła, zaakcentowania dogmatu i odnowienia liturgii i licznych organizacji kościelnych. Te ostatnie dwa fenomeny stały się niezwykle żywotne po II wojnie światowej. W Niemczech w odpowiedzi na narodowy socjalizm uformował się w 1934 r. Kościół wyznaniowy (Beken-nende Kirche), przeciwstawiający się Kościołowi państwowemu, który skompromitował się daleko idącą współpracą z narodowym socjalizmem. Po II wojnie światowej zrodził się potężny ruch unionistyczny wśród Kościołów i wspólnot protestanckich, który doprowadził do powstania światowego Związku Luteran (1947), Związku Kościołów Reformowanych, grupującego w 1959 r. aż 78 Kościołów lokalnych i narodowych. W Kościele anglikańskim te dążności unionistyczne znalazły wyraz w Lambeth-Confe-rence (1867), która nie jest związkiem, ale jednym Kościołem, a wyrazem tej jedności jest jedność w liturgii, doktrynie i ustroju Kościoła. Podobne związki światowe typu kalwińskiego zawiązali kongregacjonaliści (Międzynarodowa Rada Kongregacjonalistów - 1981), baptyści (Związek Światowy Baptystów - 1905) i metodyści (Związek Światowy Metodystów - 1951). W roku 1948 powstała Światowa Rada Kościołów z siedzibą w Genewie, które uznają “Chrystusa jako Zbawiciela". W roku 1990 Rada ta skupiała 307 Kościołów z 450 min wyznawców w 100 różnych krajach. W roku 1965 Stolica Apostolska ustanowiła przy Radzie roboczą grupę. Po Soborze Watykańskim II niektóre z Kościołów reformowanych nawiązały dialog teologiczny z Kościołem katolickim. Rozdział I Równocześnie w protestantyzmie nadal postępowało rozbicie przez powstawanie dalszych, nowych wspólnot i sekt, a także masowe odejście wiernych tych Kościołów od praktyki życia chrześcijańskiego. Dotyczy to nade wszystko luterańskich Kościołów skandynawskich, ale i dziesiątkowanego ateizmem Kościoła luterańskiego w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej . Stolica Apostolska i jej kościelna działalność (1914-1990) Narastający ustawicznie prestiż i rola dziejowa Stolicy Apostolskiej od czasu pontyfikatu pap. Leona XIII (1879-1903) już w pierwszej połowie XX stulecia osiągnęły niezwykłe apogeum moralne, a umacniały go nieprzeciętne osobowości papieży. Papież Benedykt XV (1914-1922) jako “religio de-populata" przez swoją postawę neutralną i zaangażowaną na rzecz przywrócenia pokoju i niesienia pomocy materialnej potrzebującym zyskał wszechstronne uznanie dla Stolicy Apostolskiej. Papież Pius XI - “fides in-trepida" (1922-1939) przez politykę konkordatów i bezkompromisową postawę wobec totalitaryzmów państwowych uczynił ze Stolicy Apostolskiej prawdziwy ośrodek międzynarodowej zgody i sumienia narodów. Na najtrudniejsze lata II wojny światowej i “zimnej wojny" między komunistycznym Wschodem a kapitalistycznym Zachodem przypadł pontyfikat pap. Piusa XII (1939-1958), nazwanego “Pastor angelicus". Przez swą neutralność i “milczenie" dał powód do wielorakich zastrzeżeń i krytyki, ale to on faktycznie rozpoczął wielkie “aggiornamento" w Kościele, które kontynuował z pełnym rozmachem jego następca, pap. Jan XXIII (1958-1963). Zainicjowana przezeń polityka wschodnia i Sobór Watykański II znalazły wybornego kontynuatora i realizatora w pap. Pawle VI (1963-1978) i w pap. Janie Pawle II (od 1978), który przez swe pielgrzymki duszpasterskie zbliżył papiestwo do świata chrześcijańskiego i uczynił ze Stolicy Apostolskiej światowe centrum obrony życia i godności człowieka. Jego pielgrzymka do państwa komunistycznego (Polska - 1979) i spotkanie z przywódcą mocarstwa komunistycznego M. Gorbaczowem (1989) potwierdzają tę niekwestionowaną rolę Stolicy Apostolskiej. § 285. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i Kurii Rzymskiej 1. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i wzrost jego znaczenia W okresie wzrostu centralizacji papieskiej i dojrzewania młodych narodów katolickich do pełnego obywatelstwa w Kościele rozpoczął się proces umiędzynarodowienia Kolegium Kardynalskiego. Jeszcze za pontyfikatu pap. Grzegorza XVI (1831-1846) na 75 nowo kreowanych kardynałów aż 69 było Włochami (92%), a tylko nieznaczny margines stanowili kardynałowie z Francji (3), Portugalii (2), Austrii (1), Belgii (1) i Anglii (1). Charakter narodowy tego Kolegium był na wskroś włoski. Ta nienormalna sytuacja w Kolegium Kardynalskim zaczęła się gwałtownie zmieniać za długiego pontyfikatu pap. Piusa IX (1846-1878). Proces umiędzynarodowienia Kolegium rozpoczął się niewątpliwie pod naporem Austrii. Już w 1836 r. wysunęła ona postulat prezentowania kandydatów do tej godności, a po ratyfikacji konkordatu w 1855 r. otrzymała w Kolegium 4 stałe miejsca dla hierarchów z Cesarstwa Austriackiego. O podobne prawa zabiegał również cesarz Francuzów Napoleon III (1852-1870). Toteż nominacje pap. Piusa IX były już diametralnie różne od jego poprzednika. Wśród 123 kardynałów, mianowanych przez tego papieża, znalazło się tylko 73 Włochów (58,4%), 16 Francuzów, 10 Hiszpanów oraz 23 z innych narodowości, w tym 2 Chorwatów, l Ukrainiec (kard. M. Lewieki), l Polak (kard. M. Ledóchowski) i l Amerykanin (kard. J. McCloskey). W Kolegium reprezentowanych było 14 narodów i 2 kontynenty, jako że po raz pierwszy przekroczyło ono Atlantyk. Taki charakter utrzymało Kolegium za pontyfikatu pap. Leona XIII (1878-1903). Wśród 147 nowych purpuratów Włosi liczyli 77 (55,78%), Francuzi - 19, Austro-Węgrzy - 15, Hiszpanie - 11. Pozostałych 25 reprezentowało 4 kontynenty (Australia, Azja, Ameryka Północna, Europa), 18 narodowości oraz 3 obrządki. Wśród nich było 3 Polaków, z których l pracował w Kurii Rzymskiej, a 2 było biskupami w Krakowie. Po raz pierwszy pap. Pius X (1903-1914) wprowadził do Kolegium Kardynalskiego więcej purpuratów spośród innych narodów - 29 (59,18%) niż spośród Włochów -20 (40,82%). Pontyfikaty Benedykta XV (1914-1922) i Piusa XI (1922-1939) niewiele posunęły naprzód sprawę umiędzynarodowienia Św. Kolegium. Pierwszy obdarzył tą godnością 14 Włochów i 12 obcokrajowców, w tym 2 Polaków (kard. E. Dalbor i kard. A. Kakowski), drugi zaś 41 Włochów i 34 obcokrajowców. Toteż przy wyborze pap. Piusa XII wzięło udział 35 kardynałów Włochów (56,45%) i 27 innych narodowości. Prawdziwy przełom w umiędzynarodowieniu Św. Kolegium nastąpił za pontyfikatu Piusa XII (1939-1958). W czasie dwóch wielkich promocji w 1946 i 1953 r. papież ten wprowadził do Św. Kolegium tylko 15 Włochów i 41 ze wszystkich kontynentów i większych narodów katolickich (m.in. Chiń- 12 » czyk i z licznych krajów Ameryki Południowej). Papieża Jana XXIII wybrało Kolegium, które w 2/3 było niewłoskie. Dnia 15 XII 1958 r. pap. Jan XXIII pierwszy raz od Soboru Trydenckiego przekroczył liczbę 70 kardynałów. W roku 1963 liczyło ono 85 członków, w tym 28 Włochów (33%) i reprezentowało wszystkie kontynenty, 33 państwa i 3 różne obrządki. Reformy Św. Kolegium i pełnego umiędzynarodowienia dokonał pap. Paweł VI. W motu proprio Ad purpuratorum z 11II1965 r. określił miejsce w Św. Kolegium patriarchów wschodnich, a w dokumencie Ingravescente aetate (20 XI 1970) określił 75 rok życia jako wiek emerytalny dla kardynałów kurialnych; po ukończeniu 80 roku przestają oni być członkami dykaste-rii rzymskich, tracą prawo wstępu na konklawe i do wyboru papieża, chociaż należą nadal do Św. Kolegium i zachowują wszystkie inne prerogatywy. Te zarządzenia papieża spotkały się z krytyką niektórych kardynałów (kard. A. Ottaviani, kard. E. Tisserant). Wreszcie konstytucją apostolską Romano Pontifici (l X 1975) papież zreformował przepisy o wyborze papieża (2/3 głosów + 1), ustalił liczebność Św. Kolegium na 120 osób (przed ukończonym 80 rokiem życia). Ta konstytucja podkreślała, że na czas wakansu Stolicy Apostolskiej Kolegium Kardynalskie sprawuje najwyższą władzę w Kościele, ale ograniczoną do spraw wyboru nowego papieża i załatwiania spraw nie cierpiących zwłoki i bez zasadniczego znaczenia. To umiędzynarodowione Św. Kolegium, które l X 1977 r. liczyło 134 kardynałów, w tym 14 w wieku ponad 80 lat, pochodzących z 50 różnych państw (z czego na Europę przypadało 67, na Azję - 12, Oceanię z Australią - 5, Afrykę - 12, Amerykę Północą z Meksykiem - 18, Amerykę Południową - 20), przełamało 455-letnią tradycję włoskich pontyfikatów i w dniu 16 X 1978 r. wyniosło na tron św. Piotra metropolitę krakowskiego, kard. Karola Wojtyłę, który przewodzi Kościołowi jako Jan Paweł II. To Św. Kolegium 25 VIII 1990 r. liczyło 144 kardynałów, w tym 37 powyżej 80 lat i reprezentowało wszystkie kontynenty (Europa - 73, Australia i Oceania -4, Afryka - 17, Ameryka Północna z Meksykiem - 17, Ameryka Południowa - 20), 60 różnych narodów i 6 różnych obrządków. Główne znaczenie Św. Kolegium w Kościele leży w jego uprawnieniach wyboru papieża, ale i w tym, że to kardynałowie kierują poszczególnymi dykasteriami Kurii Rzymskiej. W XX stuleciu doszedł jeszcze jeden aspekt tego znaczenia: to kardynałowie jako duszpasterze zajmują najważniejsze stolice biskupie w poszczególnych krajach na świecie. Jan Paweł II bardziej zaangażował Św. Kolegium w życie Kościoła powszechnego “przez udział w pastoralnych zadaniach następcy św. Piotra". W tym celu od 5 XI 1979 r. rozpoczął częste spotkania z całym Św. Kolegium, w czasie których omawiane bywają sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej, struktury i działalność Kurii papieskiej i stosunku Kościoła do nowoczesnej kultury, reformy Kurii papieskiej, rewizja prawa kanonicznego, a także problem przerywania ciąży itp. Te spotkania, które wyrażają również pewną formę kolegialności zarzą- wy. w 1UK.U lyoć, IC11Z.C Jjcipicz, pOWOiai QO Życia powierzył stałą troskę o sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej. 2. Reforma Kurii Rzymskiej Reformę Kurii Rzymskiej podjął na początku XX w. pap. Pius X w ramach kodyfikacji prawa kościelnego. Konstytucją apostolską Sapienti con-silio z 29 VI 1908 r. dokonał bardziej precyzyjnego rozgraniczenia między resortami administracyjnymi a sądowniczymi oraz dokładniej zakreślił zakres kompetencji poszczególnych dykasterii. Przez przywrócenie do życia Roty Rzymskiej papież stworzył trybunał apelacyjny, a przez utworzenie Sygnatury Apostolskiej zorganizował najwyższy trybunał apelacyjny dla całego Kościoła. Zreformowana Kuria papieska obejmowała 10 kongregacji (Święte Oficjum, Konsystorialna, Sakramentów, Zakonów, Rozkrzewiana Wiary, Indeksu, Obrzędów, Ceremonii, Nadzwyczajnych Spraw Kościoła i Studiów Kościelnych), 3 trybunały (Penitencjaria, Rota i Sygnatura Apostolska), 6 urzędów (Kancelaria Apostolska, Dataria, Kamera, Sekretariat Stanu, Sekretariat Brewiów do Panujących, Sekretariat Sporządzania Pism Łacińskich). Papież Benedykt XV ustanowił w 1915 r. Kongregację Seminariów i Uniwersytetów oraz wydzielił z Kongregacji Rozkrzewiania Wiary osobną Kongregację Kościołów Wschodnich (l V 1917) i zniósł osobną Kongregację Indeksu. Każdej kongregacji przewodniczył kardynał prefekt z wyjątkiem 3 (Święte Oficjum, Konsystorialna i Kościołów Wschodnich), na czele których stał sam papież. Każda kongregacja miała innych kardynałów członków i zespół potrzebnych urzędników. Przy Kurii papieskiej istniały nadto 3 komisje: Papieska Komisja Interpretacji Prawa Kanonicznego, powołana do życia przez pap. Benedykta XV (15 IX 1917), Papieska Komisja Biblijna utworzona przez pap. Leona XIII (30 X 1902) i Papieska Komisja Popierania Nauk Historycznych, ustanowiona również przez pap. Leona XIII (18 VIII 1888). W takiej formie organizacyjnej Kuria papieska działała do czasu Soboru Watykańskiego II. W związku z ogólną odnową prawa kanonicznego, zaprogramowaną przez sobór, pojawił się problem Kurii papieskiej. Pod adresem jej unowocześnienia i umiędzynarodowienia ojcowie soboru zgłosili szereg postulatów. Domagali się wprowadzenia do niej biskupów diecezjalnych, jej umiędzynarodowienia, reformy, odnowy i “dobierania urzędników z różnych regionów Kościoła". Te postulaty i życzenia nie uszły uwagi pap. Pawła VI. W motu proprio Integrae servandae z 7 XII 1965 r. podjął reformę kongregacji Świętego Oficjum i nadał jej nazwę Kongregacji Doktryny Wiary. W motu proprio Pro comperto z 6 VIII 1967 r. dokooptował biskupów diecezjalnych do kon- 14 . . - , . .*? papieskiej. Odtąd składała się ona z Papieskiego Sekretariatu Stanu i Urzędu Międzynarodowych Spraw Kościelnych, 9 kongregacji (Nauki Wiary, Kościołów Wschodnich, Biskupów, Sakramentów, Obrzędów, Spraw Duchowieństwa, Zakonów i Instytutów Świeckich, Nauczania Katolickiego, Ewangelizacji Narodów), 3 sekretariatów (Jedności Chrześcijan, Spraw Nieochrz-czonych, Spraw Niewierzących), 2 rad (Rady Świeckich i Papieskiej Komisji “lustitia et Pax"), 3 trybunałów (Sygnatury Apostolskiej, Roty Rzymskiej, Penitencjarii Apostolskiej) oraz z 6 urzędów (Kancelarii Apostolskiej, Zarządu Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej, Kamery Apostolskiej, Administracji Państwa Watykańskiego, Zarządu Domu Papieskiego i Głównego Urzędu Statystycznego). Pierwszy raz wysunięto na czoło Sekretariat Stanu i Kongregację dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła. Liczbę kongregacji zredukował papież z 11 do 9, a nowością stały się sekretariaty. Każda kongregacja otrzymała 7 biskupów diecezjalnych, na skutek czego posunęło się znacznie naprzód umiędzynarodowienie Kurii papieskiej, pogłębione powierzeniem niektórych kongregacji kardynałom niewłoskiego pochodzenia. Na sekretarza stanu pap. Paweł VI powołał m.in. Francuza, kard. J. Villota. Reforma ta przyniosła wiele trudności i stworzyła nowe problemy. Toteż pap. Paweł VI dalej kontynuował dzieło jej dalszej reorganizacji. Konstytucją apostolską Sacra Rituum (8 V 1969) podzielił Kongregację Obrzędów na Kongregację Kultu Bożego i Kongregację Kanonizacji Świętych, ale 21 VII 1975 r. połączył je w jedną Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. W motu proprio Quo apitus (27 II 1973) papież zniósł Kancelarię Apostolską, a jej zadania powierzył Sekretariatowi Stanu. Reformie podlegały również Rada Świeckich i Papieska Komisja “lustitia et Pax" jako odrębne instytucje. Dnia 11 I 1975 r. pap. Paweł VI utworzył odrębną Radę do Spraw Rodziny. Te wielkie reformy w centralnych urzędach całego Kościoła nie przyniosły pełnego rozwiązania narastających problemów. Stąd pap. Paweł VI powołał w 1974 r. specjalną komisję papieską, której zlecił przygotowanie projektu zasadniczej reformy Kurii Rzymskiej. Kontynuację tych prac podjął pap. Jan Paweł II przez usprawnienie i poszerzenie działalności tejże komisji. Dnia 9 V 1980 r. nadał on autonomię Papieskiej Radzie Rodziny, a na jej członków powołał również świeckich mężczyzn i kobiety. W dniu 20 V 1982 r. powołał do życia Papieską Radę Kultury, a jako jej cel wyznaczył “ożywienie Kościoła w stale odnawianym spotkaniu zbawczego orędzia Ewangelii z wielością kultur" oraz “poszukiwanie nowych dróg dialogu kulturowego" i “utrzymywania łączności z wszystkimi ludźmi dobrej woli". Dnia 22 X 1983 r. papież ustanowił w Państwie Watykańskim Centrum Telewizyjne w celu rozwoju telewizji watykańskiej. W związku z promulgacją nowego Kodeksu prawa kanonicznego Jan Paweł II 15 “-_,,-_- ~K,^«.<} r\.auą świeckich. Sprawa reformy całej Kurii papieskiej stała się przedmiotem obrad kon-systorzy papieskich w 1974 i 1992 r. Po kilku latach dogłębnej pracy Komisja przedstawiła “Prawo szczególne dotyczące Kurii Rzymskiej", które stało się przedmiotem dyskusji 7 sesji kardynałów i synodu biskupów w 1985 r. Po tych konsultacjach pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Pastor bonus z 28 IV 1988 r. ogłosił nową reformę Kurii papieskiej. Konstytucja stwierdzała, że “w wykonywaniu najwyższej pełnej i bezpośredniej władzy nad całym Kościołem, Biskup rzymski posługuje się dykasteriami Kurii Rzymskiej, które w jego imieniu i mocą jego autorytetu pełnią swoje zadania dla dobra Kościoła i posługi świętych pasterzy". Przez te dykasterie rozumie się Sekretariat Stanu, kongregacje, trybunały, rady i urzędy. Ich działalność ma mieć charakter personalny. Pierwszą dykasterią jest Sekretariat Stanu, do którego włączono Radę Międzynarodowych Spraw Kościelnych. Pozostawiono 9 kongregacji, przy czym do Kongregacji Nauki Wiary włączono Papieską Komisję Biblijną i Międzynarodową Komisję Teologiczną. Kongregacja Kościołów Wschodnich otrzymała jako stałych członków patriarchów i arcybiskupów większych tychże Kościołów. Następne kongregacje to: Kongregacja Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Kongregacja Kanonizacji Świętych, Kongregacja Biskupów, Kongregacja Ewangelizacji Narodów, Kongregacja Spraw Duchowieństwa, Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego oraz Stowarzyszeń Życia Apostolskiego i Kongregacja Wychowania Katolickiego (Seminariów i Studiów). Zatrzymano 3 trybunały: Penitencjarię Apostolską, Sygnaturę Apostolską i Rotę Rzymską. Do rad papieskich zaliczono: Radę Świeckich, Radę Jedności Chrześcijan, Radę do Spraw Rodziny, Radę Sprawiedliwości i Pokoju, Radę Działalności Charytatywnej (Cór Unum), Radę Duszpasterstwa Migrantów i Podróżujących, Radę Interpretacji Ustaw, Radę do Dialogu z Niewierzącymi, Radę do Spraw Kultury i Radę Środków Społecznego Przekazu. Ta sama konstytucja apostolska utworzyła tylko 3 urzędy: Kamerę Apostolską, Administrację Dóbr Stolicy Apostolskiej i Zarząd Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej. Do pozostałych instytucji Kurii papieskiej należą: Zarząd Domu Papieskiego, Urząd Liturgicznych Nabożeństw Papieskich, adwokaci Roty Rzymskiej, Tajne Archiwum Watykańskie, Apostolska Biblioteka Watykańska, Papieska Akademia Nauk, Drukarnia Poliglotta Watykańska, Księgarnia Wydawnicza Watykańska, Radiostacja Watykańska i dziennik “L'Osservatore Romano". Reformy te - obowiązujące od dnia l III 1989 r. - otrzymały rzetelne fundamenty teologiczne, osadzone na kolegialności, przy podkreśleniu ich charakteru pastoralnego i służebnego. __ _- * . ^* "«jiiy światowej L Pap. Benedykt XV i jego działalność (3 IX1914-22 11922) W dniu śmierci pap. Piusa X (t 20 VIII 1914) sytuacja polityczna Europy była tragiczna. Już 4 VIII nastąpiła inwazja Niemiec na Belgię, 9 VIII Francja zajęła Alzację, 20 VIII Rosja wkroczyła do Prus Wschodnich, l IX rząd francuski przeniósł się z Paryża do Bordeaux, 28 VIII flota angielska zajęła niemiecką wyspę Helgoland na Morzu Północnym, a 26-31 VIII armia niemiecka odniosła pierwsze zwycięstwo nad Rosją na Mazurach. Przed Stolicą Apostolską stanęła niezwykle delikatna sprawa stosunku do stron walczących, a także problem złagodzenia napięć w Kościele, spowodowanych modernizmem i integryzmem. W takiej sytuacji 31 VIII 1914 r. rozpoczęło się konklawe, w którym wzięło udział 60 kardynałów spośród 65 żyjących. W dniu 3 IX konklawe 38 głosami (przeciwko 18) wybrało na papieża metropolitę Bolonii, kard. Giacomo delia Chiesa, który przybrał imię Benedykt XV (3 IX 1914-22 I 1922). Słynne proroctwa o papieżach nazwały go “Religio depopulata". Nowy papież urodził się 22 XI 1845 r. w rodzinie arystokratycznej, wywodzącej się z książąt spoletańskich. Studia średnie odbył w klasycznym kolegium w Genui (1869), filozofię studiował eksternistycznie w miejscowym seminarium duchownym, a następnie prawo na miejscowym uniwersytecie, gdzie też otrzymał doktorat (1875). W latach 1875-1878 odbył studia teologiczne w Collegium Capranica w Rzymie i 21 XII 1878 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Po święceniach studiował nadal do 1882 r. w Acade-mia dei Nobili. Na zlecenie kard. Rampollego podjął pracę w dyplomacji papieskiej jako sekretarz nuncjatury apostolskiej w Madrycie (1887), następnie w Sekretariacie Stanu jako minutant, a od 1901 r. jako podsekretarz stanu i profesor w Academia dei Nobili. Równocześnie udzielał się w pracy duszpasterskiej w kościele św. Eustachego i katechetycznej w zakonnej szkole dziewcząt. W roku 1907 pap. Pius X zamianował go arcybiskupem metropolitą Bolonii i sam udzielił mu sakry biskupiej (21 XII 1902). Był małego wzrostu, niepozorny, ale dobrze wykształcony i roztropny. W Bolonii zabłysnął niebawem jako bardzo gorliwy duszpasterz poprzez wizytacje 390 parafii w archidiecezji, wznowienie kongregacji dekanalnych i konferencji episkopatu z całej metropolii. Dnia 25 V 1914 r. pap. Pius X kreował go kardynałem, a 3 IX został wybrany na papieża. Ten wojenny pontyfikat podjął nade wszystko działalność zmierzającą do zapewnienia Stolicy Apostolskiej neutralności. W pierwszej publicznej alokucji (6 IX) i w pierwszej encyklice Ad beatissimi z l XI 1914 r. pap. Benedykt XV wezwał narody walczące do pokoju, a w alokucji z 22 I 1915 r. wypowiedział się publicznie i uzasadnił neutralność Stolicy Apostolskiej wo- 16 2 - Historia Kościoła cz. 8 17 powiedzialny za wybuch wojny, ale ze wojna ta me powinna uy^ “muiuuwc. niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycznego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże, które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać “jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk). Ta neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przywrócenia pokoju. Akcję humanitarną i charytatywną rozwinął papież bez oglądania się na narodowość, wyznanie i przynależność państwową, co znalazło wysokie uznanie ze strony rządu tureckiego, który mu wzniósł wspaniały pomnik w Konstantynopolu jeszcze za jego życia jako wyraz wdzięczności “Wschodu dla dobroczyńcy narodów bez względu na ich rasę i religię". Przez całą wojnę na Watykanie działały Opera dei Prigonieri (Dzieło Jeńców Wojennych), które w wymienionych latach wydało 700 tyś. informacji o jeńcach wojennych, 500 tyś. informacji o rodzinach żołnierzy, zapośredniczyło umieszczenie w szpitalach szwajcarskich w 1915 r. 30 tyś. rannych Francuzów, Anglików i Austriaków. Zabezpieczono też odpoczynek świąteczny i korespondencję z rodzinami jeńców w obozach jenieckich (1915), a chrześcijanom, którzy zginęli nad cieśniną Dardanele, honorowy pogrzeb (1916). Pierwsza wojna światowa obeszła się bardzo twardo z wieloma narodami. Około 125 tyś. Asyro-Chaldejczyków przesiedlono z Anatolii do Rosji (Azerbejdżan), a stamtąd w rejon Mosulu w dzisiejszym Iraku. Turcja deportowała i masowo wymordowała przeszło milion Ormian. Chrześcijańskich Libańczyków zdziesiątkował głód. To dzięki osobistej interwencji pap. Benedykta XV u sułtana tureckiego Mehmeda V masakra Ormian została częściowo przerwana, a zorganizowany w Konstantynopolu sierociniec dla ormiańskich dzieci otrzymał imię papieża. W Europie papież zapośredniczył wymianę cywilnej ludności, a 100 tyś. rannych żołnierzy mogło znaleźć możliwość rekonwalescencji w państwach neutralnych. Papież zapośredniczył również urlopy dla jeńców - ojców wielodzietnych rodzin włoskich, przebywających w szpitalach austro-węgierskich. Na cele charytatywne papiestwo zebrało po obydwóch stronach frontu ok. 82 min złotych lirów włoskich. Za pośrednictwem papieża wznowiono wymianę pocztową między dwiema stronami. Te akcje uczyniły z papieża prawdziwego herolda światowego pokoju. Mimo wysiłków papieża Włochy przystąpiły do wojny (24 V 1915) po stronie aliantów. Spowodowało to niezwykle trudną sytuację Stolicy Apostols- 18 1O/U I". . . regulowało bowiem ani prawo włoskie, ani międzynarodowe. Po przystąpieniu Włoch do wojny przedstawiciele dyplomatyczni Austro-Węgier i Niemiec opuścili Rzym i udali się do państw neutralnych. Nie bez słuszności obawiano się w Watykanie wybuchu lewicowej rewolucji we Włoszech w wypadku ich klęski. Przystąpienie Włoch do wojny mogło też przyspieszyć upadek katolickiej monarchii habsburskiej, a tego papież sobie nie życzył. Po przystąpieniu Włoch do wojny zawarły one pakt londyński z koalicją antyniemiecką (26 IV 1915). Pakty te wykluczały wszelki udział Stolicy Apostolskiej w przyszłych rokowaniach pokojowych. W ten sposób Włochy zabezpieczyły się przed wniesieniem kwestii rzymskiej na forum międzynarodowe. Rząd włoski dotrzymał wszakże zobowiązań wobec Stolicy Apostolskiej, które zadeklarował jednostronnie w 1871 r. w prawach gwarancyjnych. Chociaż działalność Stolicy Apostolskiej została mocno ograniczona, to jednak Kuria papieska - centralny organ Kościoła katolickiego - działała nadal, papież mógł realizować własną, niezależną politykę zagraniczną, a jego prestiż wzrastał ustawicznie na polu międzynarodowym. Toteż w 1915 r., w czasie trwania zawieruchy wojennej, dwa państwa protestanckie, Wielka Brytania i Holandia, nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i przysłały do Rzymu swych przedstawicieli. Pod koniec I wojny światowej 17 państw było reprezentowanych przy Stolicy Apostolskiej . Dnia l VIII 1917 r. pap. Benedykt XV sformułował po raz pierwszy warunki przyszłego pokoju i zwrócił się z apelem do stron walczących i przywódców narodów o pokój. Jeszcze w 1915 r., za pośrednictwem kard. Gibbonsa z Nowego Jorku, papież nawiązał kontakty z prezydentem Stanów Zjednoczonych Thomasem Woodrowem Wilsonem. W roku 1917 podobne kontakty nawiązał za pośrednictwem nuncjusza bawarskiego E. Pacellego z rządem Rzeszy Niemieckiej i z ces. Karolem I w Austrii. Dnia 24 VII 1917 r. nuncjusz Pacelli ogłosił w Berlinie wypracowaną w Rzymie Punktacją Pacellego, która ujęta w 7 punktów precyzowała ogólnie przyszłe warunki pokoju dla walczących stron. W dniu 9 VIII 1917 r. apel pokojowy papieża został przekazany stronom walczącym. Nota papieska składała się z trzech części. Pierwszą stanowił przegląd dotychczasowych wysiłków Stolicy Apostolskiej w obronie pokoju, drugą zalecenie rządom pertraktacji pokojowych, a trzecią - apel do narodów, by porzuciły bezowocne walki i zasiadły do rozmów pokojowych. Nota ta poszerzała Punktacje. Pacellego. Apel pokojowy papieża nie znalazł należytego przyjęcia po stronie państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, państwa zaś koalicji antyniemiec-kiej nie odpowiedziały nań, odrzucając go milcząco. Natomiast Stany Zjednoczone (27 VIII 1917) w odpowiedzi stwierdzały, że Niemcy cesarskie nie są zdatne do podjęcia pertraktacji pokojowych. To niepowodzenie papies- 19 powiedzialny za wybuch wojny, ale ze wojna ta me powinna uyc “moruuwa-niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycznego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże, które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać “jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk). Ta neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przywrócenia pokoju. Akcję humanitarną i charytatywną rozwinął papież bez oglądania się na narodowość, wyznanie i przynależność państwową, co znalazło wysokie uznanie ze strony rządu tureckiego, który mu wzniósł wspaniały pomnik w Konstantynopolu jeszcze za jego życia jako wyraz wdzięczności “Wschodu dla dobroczyńcy narodów bez względu na ich rasę i religię". Przez całą wojnę na Watykanie działały Opera dei Prigonieri (Dzieło Jeńców Wojennych), które w wymienionych latach wydało 700 tyś. informacji o jeńcach wojennych, 500 tyś. informacji o rodzinach żołnierzy, zapośredniczyło umieszczenie w szpitalach szwajcarskich w 1915 r. 30 tyś. rannych Francuzów, Anglików i Austriaków. Zabezpieczono też odpoczynek świąteczny i korespondencję z rodzinami jeńców w obozach jenieckich (1915), a chrześcijanom, którzy zginęli nad cieśniną Dardanele, honorowy pogrzeb (1916). Pierwsza wojna światowa obeszła się bardzo twardo z wieloma narodami. Około 125 tyś. Asyro-Chaldejczyków przesiedlono z Anatolii do Rosji (Azerbejdżan), a stamtąd w rejon Mosulu w dzisiejszym Iraku. Turcja deportowała i masowo wymordowała przeszło milion Ormian. Chrześcijańskich Libańczyków zdziesiątkował głód. To dzięki osobistej interwencji pap. Benedykta XV u sułtana tureckiego Mehmeda V masakra Ormian została częściowo przerwana, a zorganizowany w Konstantynopolu sierociniec dla ormiańskich dzieci otrzymał imię papieża. W Europie papież zapośredniczył wymianę cywilnej ludności, a 100 tyś. rannych żołnierzy mogło znaleźć możliwość rekonwalescencji w państwach neutralnych. Papież zapośredniczył również urlopy dla jeńców - ojców wielodzietnych rodzin włoskich, przebywających w szpitalach austro-węgierskich. Na cele charytatywne papiestwo zebrało po obydwóch stronach frontu ok. 82 min złotych lirów włoskich. Za pośrednictwem papieża wznowiono wymianę pocztową między dwiema stronami. Te akcje uczyniły z papieża prawdziwego herolda światowego pokoju. Mimo wysiłków papieża Włochy przystąpiły do wojny (24 V 1915) po stronie aliantów. Spowodowało to niezwykle trudną sytuację Stolicy Apostols- 18 y-ypus luiSJiiej uu id/u r. nie regulowało bowiem ani prawo włoskie, ani międzynarodowe. Po przystąpieniu Włoch do wojny przedstawiciele dyplomatyczni Austro-Węgier i Niemiec opuścili Rzym i udali się do państw neutralnych. Nie bez słuszności obawiano się w Watykanie wybuchu lewicowej rewolucji we Włoszech w wypadku ich klęski. Przystąpienie Włoch do wojny mogło też przyspieszyć upadek katolickiej monarchii habsburskiej, a tego papież sobie nie życzył. Po przystąpieniu Włoch do wojny zawarły one pakt londyński z koalicją antyniemiecką (26 IV 1915). Pakty te wykluczały wszelki udział Stolicy Apostolskiej w przyszłych rokowaniach pokojowych. W ten sposób Włochy zabezpieczyły się przed wniesieniem kwestii rzymskiej na forum międzynarodowe. Rząd włoski dotrzymał wszakże zobowiązań wobec Stolicy Apostolskiej, które zadeklarował jednostronnie w 1871 r. w prawach gwarancyjnych. Chociaż działalność Stolicy Apostolskiej została mocno ograniczona, to jednak Kuria papieska - centralny organ Kościoła katolickiego - działała nadal, papież mógł realizować własną, niezależną politykę zagraniczną, a jego prestiż wzrastał ustawicznie na polu międzynarodowym. Toteż w 1915 r., w czasie trwania zawieruchy wojennej, dwa państwa protestanckie, Wielka Brytania i Holandia, nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i przysłały do Rzymu swych przedstawicieli. Pod koniec I wojny światowej 17 państw było reprezentowanych przy Stolicy Apostolskiej . Dnia l VIII 1917 r. pap. Benedykt XV sformułował po raz pierwszy warunki przyszłego pokoju i zwrócił się z apelem do stron walczących i przywódców narodów o pokój. Jeszcze w 1915 r., za pośrednictwem kard. Gibbonsa z Nowego Jorku, papież nawiązał kontakty z prezydentem Stanów Zjednoczonych Thomasem Woodrowem Wilsonem. W roku 1917 podobne kontakty nawiązał za pośrednictwem nuncjusza bawarskiego E. Pacellego z rządem Rzeszy Niemieckiej i z ces. Karolem I w Austrii. Dnia 24 VII 1917 r. nuncjusz Pacelli ogłosił w Berlinie wypracowaną w Rzymie Punktacją Pacellego, która ujęta w 7 punktów precyzowała ogólnie przyszłe warunki pokoju dla walczących stron. W dniu 9 VIII 1917 r. apel pokojowy papieża został przekazany stronom walczącym. Nota papieska składała się z trzech części. Pierwszą stanowił przegląd dotychczasowych wysiłków Stolicy Apostolskiej w obronie pokoju, drugą zalecenie rządom pertraktacji pokojowych, a trzecią - apel do narodów, by porzuciły bezowocne walki i zasiadły do rozmów pokojowych. Nota ta poszerzała Punktacją Pacellego. Apel pokojowy papieża nie znalazł należytego przyjęcia po stronie państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, państwa zaś koalicji antyniemiec-kiej nie odpowiedziały nań, odrzucając go milcząco. Natomiast Stany Zjednoczone (27 VIII 1917) w odpowiedzi stwierdzały, że Niemcy cesarskie nie są zdatne do podjęcia pertraktacji pokojowych. To niepowodzenie papies- 19 2. Pap. Pius XI - “Fides intrepida" (6 II1922-10 II1939) W konklawe, które się odbyło 2 II 1922 r., wzięło udział 53 kardynałów na 60 żyjących. W pierwszym głosowaniu na czoło wysunęły się następujące kandydatury: Piętro Maffi, Piętro Gasparri, Merry del Val, Piętro La Fon-taine i Achille Ratti. W 14 skrutinium wyborczym metropolita Mediolanu kard. Achille Ratti otrzymał 43 głosy i po przyjęciu wyboru zaczai kierować Kościołem jako Pius XI (6 II 1922-10 II 1939). Po raz pierwszy od 1846 r. udzielił błogosławieństwa “miastu i światu" z balkonu Bazyliki św. Piotra, zrywając z tradycją wprowadzoną po 1870 r. Papież urodził się 31 V 1857 r. w Desio k. Mediolanu w rodzinie fabrykanta mydła. Studia teologiczne odbył w Mediolanie w Seminarium Lom-bardzkim, studia prawnicze i filozoficzne na Uniwersytecie Gregoriańskim i w Akademii św. Tomasza w Rzymie. Święcenia kapłańskie otrzymał 20 XII 1879 r. W następnych trzech latach otrzymał promocję na doktora teologii, prawa i filozofii. W latach 1882-1888 był profesorem homiletyki i teologii dogmatycznej w seminarium mediolańskim, a w 1888 r. wszedł do Kolegium Doktorów Biblioteki Ambrozjańskiej, w której podjął pracę. W roku 1907 został prefektem tejże Biblioteki i zyskał europejską sławę jako autor wielu prac z zakresu historii Kościoła, paleografii, literatury i historii sztuki. Był też znany jako wybitny alpinista. W roku 1911 pap. Pius X powołał go do Rzymu, a 1914 r. zamianował prefektem Biblioteki Watykańskiej; i na tym stanowisku był wierny pracy naukowej i alpinistyce. " W dniu 25 IV 1918 r. pap. Benedykt XV zamianował go wizytatorem apostolskim na ziemie Królestwa Polskiego pod 3 zaborami, a po ogłoszeniu niepodległości Polski (11 XI 1918) tenże papież prekonizował go na biskupa tytularnego i nuncjusza apostolskiego w Warszawie (6 IX 1919). Sakry biskupiej udzielił mu 28 X w Warszawie kard. Aleksander Kakowski. To dzięki inicjatywie ks. Rattiego pap. Benedykt XV przywrócił jeszcze w 1918 r. 3 skasowane przez władze rosyjskie diecezje - w Janowie Podlaskim, Mińsku i Kamieńcu Podolskim, a w 1920 r. utworzył diecezję łódzką. W sierpniu 1920 r. wytrwał na posterunku w Warszawie w czasie najazdu bolszewickiego. Niezbyt szczęśliwie zaangażował się w sprawy plebiscytowe na Górnym Śląsku i ustabilizował modus vivendi Kościół - państwo w Polsce. W maju 1920 r. z polecenia pap. Benedykta XV zainicjował w Rydze rozmowy z rządem łotewskim na temat konkordatu. Podobne rozmowy podjął z rządem fińskim. Odwołany do Rzymu, 13 VI 1921 r. został kreowany kardynałem i mianowany arcybiskupem metropolitą Mediolanu. W ciągu 5-mie-sięcznej pracy w archidiecezji podjął wizytację klasztorów i zakładów koś- 21 Włochom pośrednictwo w rozmowach pokojowych z Austro-Węgrami, ale Włochy z tego pośrednictwa nie skorzystały. Nie zaproszono też Stolicy Apostolskiej do rozmów pokojowych w Wersalu. Trwałym owocem tych zabiegów była encyklika papieska Quod iam diu (l XII 1918) na temat przyszłej konferencji pokojowej. W działalności kościelnej pap. Benedykt XV kanonizował w 1920 r. 3 świętych: bohaterkę narodową Francji Joannę d'Arc, wizjonerkę i zakonnicę francuską Małgorzatę Marię Alacoąue i młodego pasjonistę włoskiego Gabriela od Matki Boskiej Bolesnej. Liczba beatyfikacji objęła 43 nowych błogosławionych. W ciągu 8 lat swego pontyfikatu papież wydał 12 encyklik: 5 z nich poświęcił wielkim rocznicom św. Bonifacego (In hac tanta - 14 V 1919), św. Hieronima (Fausto appetente - 29 VI 1921), św. Franciszka z Asyżu (Sacra propediem - 6 I 1921) i Dantego (In praeclara summorum -30 IV 1921). Pozostałe encykliki poświęcone były pokojowi światowemu (3 encykliki), pomocy materialnej dzieciom w Europie Środkowej (Paterna iam diu - 24 XI 1919, Annus iam plenus - l XII 1920), głoszeniu słowa Bożego (Humani generis - 15 VI 1917) i św. Efremowi Syryjczykowi (Principi Apo-stolorum - 5 X 1920). W dniu 17 V 1917 r. ten papież promulgował pierwszy w dziejach Kodeks prawa kanonicznego, który faktycznie był dziełem jego poprzednika. W dniu l V powołał do życia tak bardzo zasłużoną Kongregację Kościoła Wschodniego i założył Papieski Instytut Orientalny w Rzymie, którego prowadzenie powierzył jezuitom. Do dalszych osiągnięć papieża na polu życia kościelnego należało założenie międzynarodowej organizacji Pax Romana (1921), erekcja 2 nowych katolickich uniwersytetów pw. Najśw. Serca Jezusowego w Mediolanie (1920) i w Lublinie (1920) oraz powołanie do życia Kongregacji Seminariów i Uniwersytetów (l V 1917). W roku 1919 zaakceptował Akcję Katolicką w formie zorganizowanego apostolatu świeckich i “akcję katolików" propagującą założenia moralności chrześcijańskiej. Opierając się na tych zasadach papież poparł (16 XI) założenie partii ludowej we Włoszech, która we włoskim parlamencie zdobyła 100 miejsc. W kwietniu 1918 r. papież wysłał do Warszawy jako legata papieskiego ks. Achille Rattiego z uprawnieniami na Królestwo Polskie. Wydatnie zbliżył się do Francji. Z okazji kanonizacji św. Joanny d'Arc Francja po raz pierwszy od 1904 r. wysłała do Rzymu oficjalnego przedstawiciela do Bazyliki św. Piotra. W roku 1921 nastąpiła nominacja nuncjusza apostolskiego w Paryżu i ambasadora francuskiego przy Stolicy Świętej. W roku 1919 za zgodą papieża rozpoczęły się w Paryżu rozmowy z przedstawicielami rządu włoskiego na temat rozwiązania kwestii rzymskiej, kontynuowane przez jego następcę. W latach 1920-1922 papież polecił rozbudować Muzeum Watykańskie, dokąd przeniósł cenniejsze dzieła sztuki z grot pod Bazyliką 20 cia męczeństwa św. Jozafata Kuncewicza, zwrócił uwagę na chrześcijańskie Kościoły wschodnie. Encykliką Rite expiatis z okazji 700-lecia śmierci św. Franciszka z Asyżu (30 IV 1928) chciał wzmocnić ducha franciszkańskiego w Kościele. Z okazji 1500-lecia śmierci św. Augustyna w encyklice Ad salutem (20 IV 1930) sławił tego świętego jako “światło dla współczesnych i dla naszych czasów". Jubileusz 1500-lecia Soboru Efeskiego papież uczcił encykliką Lux veritatis (25 XII 1931) i wezwał do pogłębienia kultu maryjnego. Inne encykliki papieskie zalecały udział w rekolekcjach (Mens nostra -20 XII 1929), pogłębiały rozwój kultu Najśw. Serca Jezusowego (Miserentis-simus Redemptor - 8 V 1928), wytyczały drogi chrześcijańskiego wychowania młodzieży (Divini illius Magistri - 31 XII 1929), zachęcały do modlitwy różańcowej (Ingravescentibus malis - 29 IX 1937) i kreśliły ideał rodziny chrześcijańskiej (Casti connubi - 31 XII 1929). Katolickiemu kapłaństwu papież poświęcił 2 encykliki (Quinquagessimo ante - 23 XII 1929, Ad catho-lici sacerdotii - 20 XII 1935). Szereg encyklik skierował papież do poszczególnych narodów (Francja - 18 I 1924, Meksyk - 18 XI 1926, 20 IX 1932, 28 III 1937, Włochy - 28 IV 1931, Hiszpania - 3 VI 1933, Stany Zjednoczone - 29 VI 1936, Niemcy - 14 III 1937). Encykliki te wzmacniały prześladowanych, zachęcały do pracy w nowych okolicznościach życia, przestrzegały przed błędami i odrzucały totalitarne ideologie. Dużo miejsca poświęcił papież Akcji Katolickiej. W roku 1922 utworzył dla Włoch Centralną Radę Akcji Katolickiej i wskazał na jej główne zręby organizacyjne. W następstwie tej inicjatywy Akcja Katolicka przyjęła się w wielu krajach europejskich. Wobec* zdyskredytowanych uprzednio “modernistów" papież przyjął postawę pojednawczą. Zrehabilitował ks. Francesco Lanzoniego, a o. Alberta Ehrharda zamianował prałatem. Jako uczony poparł rozwój nauk kościelnych. Rozbudował Bibliotekę Watykańską, erygował Papieski Instytut Archeologiczny, utworzył nową Pinakotekę dla zbiorów malarstwa, a w 1936 r. założył Papieską Akademię Nauk, do której powołał 70 uczonych, również niekatolików, z całego świata. Konstytucją apostolską Deus scientiarum Dominus (1931) przeprowadził reformę studiów seminaryjnych i uniwersyteckich, a w ciągu swego pontyfikatu erygował 8 katolickich wyższych uczelni. Na polu ekumenicznym dużo miejsca poświęcił Kościołom wschodnim. W encyklice Rerum orientalium (ogłoszonej 8 IX 1928) nawoływał do głębszego ich zrozumienia i studiów nad ich dziejami i teologią, rozpoczął kodyfikację wschodniego prawa kościelnego (1929), kreował kardynałem patriarchę syryjskiego Tappuoniego (1935). Na temat pokoju “w Chrystusowym Królestwie" wypowiedział się papież w encyklice Ubi arcano (23 XII 1922), problemy związane z rozwiązaniem kryzysu ekonomicznego w świecie podjął w encyklice Nova impendet (2 X 1931). W roku 1923 wypowiedział się publicznie za pojednaniem wśród 23 cyklice Ubi arcano (23 XII 1922) głosił, że “chrześcijaństwo i Kościół nie mogą być usunięte z życia społeczności ludzkiej, jak tego sobie życzyli liberałowie, ale muszą być one w niej aktywne i żywotne". Od czasów pap. Benedykta XIV (t 1758) był to papież uczony, posiadający szeroką wiedzę, znajomość języków nowożytnych i międzynarodowe kontakty. Ale był również głęboko pobożnym kapłanem, zaangażowanym w duszpasterstwie z doświadczeniem praktycznym. Głównie jego energii należy przypisać szereg inicjatyw na różnorodnych odcinkach życia kościelnego. “Prawo jest po to - mówił - by go zachowywać, a nie dyspensować od niego". Był nieustraszonym bojownikiem o prawdę i sprawiedliwość. Praktykom pobożności - brewiarz, rozmyślanie, nawiedzanie Najśw. Sakramentu - był wierny aż do śmierci. Daleki od nepotyzmu przyjmował rodzinę tylko publicznie. Jego działalność jako papieża poszła w czterech kierunkach: pierwszy - uaktywnienie wewnętrznego życia w Kościele i obrona pokoju, drugi - uaktywnienie i rozwój misji katolickich, trzeci - pojednanie Kościoła i państwa we Włoszech i polityka konkordatowa z licznymi państwami, czwarty - odrzucenie i potępienie systemów i ideologii totalitarnych. Pontyfikat pap. Piusa XI uaktywnił niewątpliwie wielkie siły zewnętrzne i wewnętrzne Kościoła. Wyrazem tego były liczne międzynarodowe kongresy eucharystyczne (Rzym - 1922, Amsterdam - 1924, Chicago - 1926, Sydney - 1928, Kartagina - 1930, Dublin - 1932, Buenos Aires - 1934, Rio de Janeiro - 1936, Manila - 1937, Budapeszt - 1938), które wzmacniały powszechność Kościoła. Odbywały się też międzynarodowe kongresy Chrystusa Króla, zapoczątkowane encykliką papieską Quas primas (11 XII 1925). Innym wyrazem ożywienia sił wewnętrznych Kościoła były “lato święte", celebrowane w 1925 r., kiedy to do Rzymu przybyło przeszło l min pielgrzymów, a 750 tyś. zwiedziło wystawę misyjną na Watykanie. W roku 1929 papież obchodził uroczyście 50-lecie kapłaństwa, w 1933 r. ogłosił powszechny jubileusz odkupienia, rozciągnięty następnie na cały Kościół. Pogłębieniu życia wewnętrznego służyły stosunkowo liczne kanonizacje świętych. Ten papież kanonizował łącznie 33 świętych, w tym 11 żyjących w XTX w. Święci ci reprezentowali Francję (m.in. Teresa od Dzieciątka Jezus, Jan Yianney), Włochy (m.in. Jan Bosco, Jan Leonardi), Niemcy (Konrad z Parzham), Anglię (Tomasz Morę i Jan Fisher), Polskę (Andrzej Bobola), Hiszpanię (Salwator da Horta) i Amerykę Północną (Męczennicy Amerykańscy). Z okazji licznych jubileuszy świętych papież wykorzystywał historyczne doświadczenia, by dać wskazania w rozwiązywaniu współczesnych problemów. W encyklice Rerum omnium (26 I 1923), wydanej z okazji 300-lecia śmierci św. Franciszka Salezego, podkreślał związek wierności zasadom moralnym w życiu świeckim. W encyklice Studiorum ducem (29 I) z okazji 600- 22 łanu w homilii wygłoszonej 8 IX 1921 r. dał wyraz nadziei, że “papiestwo tanie się ponownie sumieniem międzynarodowym", co wywołało niezwykłe żywioną owację. Tuż po wyborze na papieża - ku zdumieniu wszystkich -dzielił błogosławieństwa “miastu i światu" z balkonu Bazyliki św. Piotra. Podłoże pod pojednanie państwa i Kościoła tworzyły również władze faszystowskie, które przywróciły święcenie niedzieli i naukę religii w szkołach DO(jstawowych. Rozm0wy zapoczątkowane w 1926 r. doprowadziły do pod-nisania w 1929 r. układów laterańskich, które tworzyły suwerenne Państwo Watykańskie, i do podpisania konkordatu z Królestwem Włoch. W polityce konkordatowej, prowadzonej przez świetnego jurystę i sekretarza stanu kard. Piętro Gasparriego (do 1930) i kard. Eugenio Pacellego, Stolica Apostolska zawarła aż 11 konkordatów, a nadto 3 porozumienia. Wzrosła też liczba przedstawicielstw państwowych przy Stolicy Apostolskiej do 37 nuncjatur i 23 delegatur apostolskich. Jako prawdziwa “Fides intrepida" zyskał sobie pap. Pius XI uznanie za bezkompromisowe stanowisko wobec ówczesnych dyktatur. Już w encyklice Rappresentanti in terra (31 XII 1929) podkreślił nieprzedawnione prawa Kościoła do wychowania chrześcijańskiego młodzieży, kiedy dyktator włoski B. Mussolini przywłaszczał faszyzmowi wyłączne prawo wychowywania młodzieży. Odkąd zaś rewolucje typu komunistycznego (w Rosji i Hiszpanii) i masońskiego (w Meksyku) podjęły otwarte prześladowanie chrześcijaństwa, pap. Pius XI w encyklice Caritate Christi (3 V 1932) “potępił wrogów porządku publicznego", a w encyklice Divini Redemptoris (19 III 1937) potępił “bezbożny komunizm". Pięć dni wcześniej w encyklice Mit brennender Sorge - na temat położenia Kościoła katolickiego w Rzeszy Niemieckiej - odrzucił i potępił narodowy socjalizm i jego ideologię, “której od samego początku jedynym celem było zniszczenie". Na dzień 11 II1939 r. papież zaplanował protest przeciwko polityce kościelnej faszystów włoskich, ale zmarł w przededniu (10 II). Postać papieża wprowadził do literatury Franz Werfel w powieści Der veruntraute Himmel. 3. Pap. Pius XII i jego działalność (2 III 1939-9 X1958) W konklawe, w którym wzięło udział 53 kardynałów (36 Włochów, 27 innych narodowości), już w pierwszym dniu został wybrany 48 głosami kard. Eugenio Pacelli, który przyjął imię Pius XII. Był to rzymianin, uro-zony 2 III 1876 r. w rodzinie dziekana papieskich adwokatów. Tu ukończył QCeum k]asyczne, a w latach 1894-1899 studiował filozofię na Uniwersytecie regoriańskim, będąc równocześnie studentem Collegio Capranica. Teologię^ studiował eksternistycznie w San Apolinare. Doktorat z teologii otrzy-^ na Uniwersytecie Gregoriańskim, a obojga praw - w San Apolinare. 2 IV 1899 r. przyjął święcenia kapłańskie. Od roku 1904 zaczął L 25 zwaśnionych narodów, a 14 XII 1925 r. wyraził zadowolenie z paktów podpisanych w Locarno. Wiele niepokojów wyraził publicznie z powodu wojny japońsko-chińskiej (1931), boliwijsko-paragwajskiej (1932-1933) i wojny etiopskiej, prowadzonej przez Włochy (1935-1936). W przemówieniu na Boże Narodzenie (24 XII 1934) z głębokim zaniepokojeniem o pokój światowy wypowiedział druzgocące słowa z Ps 67, 31: “rozprosz narody, które chcą wojen". W obliczu rozbioru Czechosłowacji i wzrostu militarnego III Rzeszy papież 29 IX 1938 r. wygłosił posłanie pokoju, ofiarując swe życie za pokój świata. Poważne osiągnięcia miał pap. Pius XI na polu uaktywnienia i rozwoju misji katolickich. Papieska działalność dyplomatyczno-konkordatowa w Europie miała na celu nie tylko zapewnienie pełnej swobody religijnej dla katolików, ale zmierzała również do zabezpieczenia Kościołowi wolności prowadzenia misji na świecie. Już w 1919 r. zaczęto odrzucać stare metody misyjne, zmierzające do europeizacji ewangelizowanych narodów. Odtąd zaczęto akcentować dotychczasowy ich dorobek kulturalny i podjęto prace nad formowaniem Kościoła tubylczego, z własnym seminarium, duchowieństwem i hierarchią kościelną Ten program rozwinął w pełni papież w motu proprio z 3 V 1922 r., kiedy przeniósł z Lyonu do Rzymu Dzieło Rozkrze-wiania Wiary. Dnia 23 V 1926 r. założył nowy instytut papieski dla kształcenia misjonarzy. W roku 1922 zarządził uroczysty obchód 300-lecia założenia Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, a w 1925 r. urządził międzynarodową wystawę misyjną, która dała początek Muzeum Misyjnemu. Kolegium Rozkrzewiania Wiary przeniósł na Wzgórze Janikulskie i oddal do jego dyspozycji obszerne gmachy (1931). W encyklice Rerum Ecclesiae gestarum (28 II 1926) misje otrzymały “wielką kartę". W dniu 28 X osobiście konsekrował biskupów Chińczyków, a w następnych latach - Japończyków, Hindusów i Wietnamczyków. W roku 1927 erygował i uposażył Katolicki Uniwersytet w Pekinie, który w 1929 r. otrzymał prawa państwowe. Za jego inspiracją i aprobatą 12 VI 1929 r. odbył się synod plenarny Episkopatu chińskiego, który zaaprobował wiele tradycji lokalnych. W roku 1923 erygował nową prowincję kościelną obrządku malabarskiego w Indiach z rezydencją w Ernakulam, a w 1930 r. przyjął do jedności z Kościołem katolickim biskupów jakobickich z Trevancore i zatwierdził ich osobny obrządek ma-lankarski. Z biegiem czasu papież zaakceptował kult Konfucjusza w Mandżurii (1936), nawiedziny świątyń narodowych i cześć cesarza dla katolików Japończyków. W ciągu pierwszego dziesięciolecia pontyfikatu liczba okręgów misyjnych wzrosła z 241 do 366, liczba misjonarzy o ok. 4 tyś., liczba duchowieństwa tubylczego również o ok. 4 tyś., liczbę nawróconych zaś szacowano na ok. 6 min. W roku 1932 z inspiracji papieża powstał wydział misjologii na Uniwersytecie Gregoriańskim. Pojednanie Stolicy Apostolskiej z Królestwem Włoch miało duże znaczenie dla Kościoła. Jeszcze jako metropolita Medio- 24 hitierowsKicn memiec ^iu vi iy^uj. uatąa narzucono szereg ograniczeń Radiu Watykańskiemu i dziennikowi “L'Osservatore Romano". Od końca 1941 r. Radio Yaticana podjęło ponownie transmisje na temat położenia Kościoła w Niemczech. Stosunki dyplomatyczne utrzymywała nadal Stolica Święta po 1940 r. również z państwami, które były w stanie wojny z Włochami, a kiedy dyktator Mussolini odebrał im eksterytorialność w Rzymie, papież przyjął ich na Watykanie. Tu też przebywało 12 ambasadorów przy Stolicy Apostolskiej, podtrzymując równocześnie kontakty ze swoimi rządami za pośrednictwem telefonu i wyjazdów. Osobisty przedstawiciel pręż. Roosevelta - M. C. Taylor, do 1944 r. aż 7 razy zatrzymywał się w Watykanie. Kiedy w 1944 r. alianci zajęli Rzym, przy Stolicy Apostolskiej rezydowali nadal przedstawiciele Niemiec, Japonii i Węgier. Stolica Apostolska przez całą II wojnę światową miała kontakty z nuncjaturami na całym świecie, z wyjątkiem państw okupowanych przez Niemcy hitlerowskie i komunistyczny Związek Sowiecki. Od wiosny 1941 r. Kuria papieska i sam papież liczyli się z możliwością zajęcia Watykanu przez wojska niemieckie i przymusowej deportacji papieża. Groźba takiej możliwości zaistniała po obaleniu dyktatora Mussoliniego (25 VII 1943), kiedy to 8 IX wojsko i policja niemiecka obsadziły Rzym. W oczekiwaniu na taką możliwość ambasadorzy przy Watykanie spalili część archiwaliów, część zaś zdeponowali w pałacu papieskim lub w formie mikrofilmów przesłali do Waszyngtonu. Miasto Watykańskie zostało jednak wolne. Wydaje się, że zarówno ten fakt, jak i przyjęcie propozycji papieża, “by Rzym był miastem otwartym", miały nade wszystko uzasadnienie nie tyle w prawie międzynarodowym, ile w kościelnym znaczeniu Stolicy Apostolskiej. Wkrótce po wyborze pap. Pius XII rozpoczął szeroką akcję na rzecz ratowania zagrożonego pokoju. Dnia 12 III 1939 na koronacji papieskiej w Rzymie zasiadało 35 przedstawicieli różnych państw, a 15 III wojska niemieckie wkroczyły do Pragi, co spowodowało radykalną zmianę w polityce Anglii i oświadczenie premiera Chamberlaina, że “dalsze rokowania z Hitlerem są odtąd niemożliwe" (17 III). Dnia 31 III Anglia oświadczyła, że udzieli Polsce pomocy w każdym wypadku jej zaatakowania, a 14 IV Francja i Polska gwarantowały sobie wzajemną pomoc na wypadek naruszenia ich żywotnych interesów. Podobnych gwarancji Anglia i Francja udzieliły Grecji i Rumunii. W dniu 7 IV Włochy zajęły Albanię. Ta ustawicznie narastająca atmosfera zagrożenia dla pokoju światowego spowodowała, że pap. Pius XII w czasie pierwszego publicznego wystąpienia w dniu 3 III zakreślił program ratowania pokoju, który następnie rozwinął w homilii wielkanocnej (9 IV 1939). Wychodząc od słów Chrystusa Pana “pokój wam", papież sformułował pięć warunków dla osiągnięcia pokoju światowego. Powrócił do nich w encyklice Summi pontificatus z 20 X i we wszystkich przemówieniach wigilijnych przed Bożym Narodzeniem w czasie wojny. 27 podsekretarzem, a w 1914 r. jej sekretarzem. Kownoczesme w miacii \.y\^--1914 wykładał w Papieskiej Akademii Dyplomatycznej i częściowo angażował się w różne prace duszpasterskie. W 41. roku życia pap. Benedykt XV mianował go nuncjuszem apostolskim w Bawarii (20 IV 1917) i sam udzielił mu sakry biskupiej w pamiętnym dniu objawień Matki Bożej w Fatimie w Portugalii (13 V 1917). Po obaleniu Cesarstwa Niemieckiego nuncjusz Pacelli otrzymał nominację na to samo stanowisko w Berlinie, przy rządzie III Rzeszy (22 VI 1920). Na obydwóch stanowiskach doprowadził do podpisania konkordatu z Bawarią (1924) i Prusami (1929). W listopadzie 1929 r. pap. Pius XI odwołał go z Niemiec, 16 XII kreował kardynałem, a 7 II 1930 r. mianował sekretarzem stanu. Pełnił też stosunkowo liczne reprezentacje Stolicy Apostolskiej w charakterze legata papieskiego w Argentynie (1934), Francji (1935 i 1937), na Węgrzech (1938). W roku 1936 odwiedził prywatnie Stany Zjednoczone. W czasie pontyfikatu pap. Piusa XI był najbardziej znanym kardynałem w świecie katolickim. Po wyborze na papieża sekretarzem stanu mianował nuncjusza apostolskiego w Paryżu, kard. Luigiego Maglione, a po jego śmierci (t 1944) obowiązki te faktycznie pełnił sam. Działalność papieska Piusa XII poszła w kierunku zapewnienia Stolicy Apostolskiej neutralności w czasie II wojny światowej i podjęcia wielkiej akcji pokojowej, spieszenia światu z pomocą charytatywną oraz rozwoju katolickiej doktryny i inicjacji wielkich reform w Kościele. Z pontyfikatem tym łączy się dyskusyjny problem “milczenia" papieża na temat eksterminacji ludności żydowskiej i cygańskiej oraz częściowo polskiej. Druga wojna światowa, która nieporównanie więcej przyniosła światu cierpień i zniszczeń niż pierwsza, postawiła przed papiestwem większe zadania i problemy do rozwiązania. Sam papież był lepiej do tych zadań przygotowany niż jego poprzednik Benedykt XV, wszak doświadczenia I wojny zbierał w cieniu Kurii papieskiej. Podobnie jak pap. Benedykt XV od początku II wojny światowej pap. Pius XII pragnął zapewnić Stolicy Świętej pełną neutralność. Tym razem na podstawie prawa międzynarodowego, jakim były układy laterańskie z 1929 r., Stolica Apostolska mogła formować własną politykę, ściśle neutralną. Ta postawa kazała papieżowi powstrzymać się w czasie wojny od potępienia tylu agresji politycznych III Rzeszy i Związku Sowieckiego, Japonii czy samych aliantów. Trzeba podkreślić, że pap. Pius XII nie dał się wciągnąć w akcje antyhitlerowskie i antykomunistyczne; te ostatnie zwrócone przeciwko Związkowi Sowieckiemu w latach 1939-1941 i 1941-1945. Układy laterańskie zapewniły Stolicy Apostolskiej niezależność i możliwość komunikacji z obydwiema walczącymi stronami. Tę pełną, nieskrępowaną możliwość działania posiadała Stolica Święta do czasu wojny francusko-niemieckiej (10 V 1940) i przystą- 26 ?0l'- Ponowna akcję pokojową zainicjował papież po upadku Francji (22 VI1940), ale i tym razem żadna ze stron nie podjęła inicjatywy. Z uderzeniem hitlerowskiej machiny wojennej na Związek Sowiecki (22 VI 1941) i początkowymi jej zawrotnymi zwycięstwami, a także po napadzie Japonii na Stany Zjednoczone (7 XII), wojna przybrała charakter ogólnoświatowy, a wszelkie widoki na akcję pokojową Stolicy Apostolskiej zupełnie zanikły. Dziś wiadomo, że ani Hitler, ani Stalin nie byli w stanie pokojowo współżyć z rodziną europejskich narodów. Słusznie też obawiał się M. Taylor, że “gdyby Stalin wygrał wojnę, Kreml pożre całą Europę". Klęska hitlerowskich Niemiec pod Stalingradem w zimie 1942/1943 r. zaniepokoiła poważnie Stolicę Apostolską, ale wszelkie ofiarowane pośrednictwa pokojowe zostały przez Niemcy odrzucone. Podobnie głębokie zaniepokojenie wyraziła Stolica Apostolska wobec polityki kościelnej Niemiec, zwłaszcza na ziemiach polskich, czemu dała wyraz w nocie z 2 III 1943 r. Dnia 30 V stwierdziła ona, że “europejskiej, chrześcijańskiej kulturze grożą niebezpieczeństwa: nazizm i komunizm. Obydwa mają charakter materiali-styczny, antyreligijny, totalitarny, krwiożerczy i militarny". Wyraziła też życzenie, by po przezwyciężeniu obydwu niebezpieczeństw Europa odnalazła dla siebie prą wdziwy. pokój. Wiadomo też, że papież pozostawał w kontakcie z ruchem oporu w Niemczech. Działalność charytatywna pap. Piusa XII była niezwykle bogata. Już we wrześniu 1939 r. papież zdecydował zająć podobne neutralne stanowisko do pap. Benedykta XV w czasie I wojny światowej. Jedną z pierwszych akcji w tym zakresie było utworzenie Biura Informacyjnego przy Sekretariacie Stanu. Miało ono przekazywać informacje dla jeńców wojennych, internowanych i ich rodzin. Niestety, zarówno Niemcy hitlerowskie, jak i Rosja Sowiecka odmówiły współpracy. Pozostałe państwa związane z Niemcami, łącznie z Japonią, i wszystkie państwa alianckie podjęły współpracę z tym Biurem. W roku 1943 utworzono specjalny oddział Biura w Algierze, które podjęło pośrednictwo (w 125 tyś. wypadków) między jeńcami włoskimi i niemieckimi a ich rodzinami. Szczególnie szeroką akcję informacyjną podjęło od początku wojny Radio Vaticana, a także watykańska poczta i telegraf. W roku 1939 doszło do ścisłej współpracy między Stolicą Apostolską a Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża z siedzibą w Genewie, który działał na podstawie konwencji genewskiej (1929) i tokijskiej (1934). Dużą rolę w tej współpracy odegrała misja katolicka w Szwajcarii, z siedzibą we Fryburgu. To głównie ona w imieniu Stolicy Świętej spieszyła z pomocą materialną jeńcom wojennym. W roku 1943 pomoc ta objęła ok. 120 tyś. jeńców i 42 tyś. internowanych w obozach koncentracyjnych. W listopadzie 1941 r. przy Sekretariacie Stanu powstała Komisja dla Niesienia Pomocy (Commisione per ii Soccorsi), którą miał kierować prałat G. Montini. To 29 ^ w polityce międzynarodowej, tundamentu nowego porząuKu wego i fundamentalnych zasad życia narodowego i międzynarodowego, moralnych założeń pokoju światowego - tak zwyciężonych, jak i zwycięzców -podstaw chrześcijańskiej demokracji i wzajemnych relacji między Kościołem powszechnym a pokojem światowym. W maju 1939 r. Stolica Święta zabiegała o zorganizowanie konferencji pięciu (Niemcy, Anglia, Francja, Włochy, Polska) w celu rozładowania sprzeczności między tymi państwami, ale wysiłki te okazały się bezowocne. Podjęte starania w celu doprowadzenia do bezpośrednich rokowań Polska - Niemcy i Francja - Włochy (VI-VII 1939) również okazały się bezskuteczne ze względu na politykę III Rzeszy. Kiedy po zawarciu (23 VIII 1939) pamiętnego układu Ribbentrop-Moło-tow sytuacja w Europie stała się beznadziejna, pap. Pius XII wieczorem 24 VIII wystosował gorący apel radiowy do rządów, zaapelował do ich odpowiedzialności i wezwał do dalszych rozmów. W apelu tym papież stwierdzał, że “nic nie jest stracone w pokoju, ale wszystko może być stracone w wojnie". Apele papieża po porozumieniu Hitler-Stalin były z góry skazane na niepowodzenie. Podjęte przez papieża w ostatniej chwili (31 VIII) próby ratowania pokoju na drodze “sprawiedliwego i pokojowego rozwiązania problemów", a zwłaszcza “prośba w imię Boże", skierowana do rządów Niemiec i Polski, by “za wszelką cenę unikały incydentów", była na pewno spóźniona. Wszak kilkanaście godzin później hitlerowskie Niemcy rzuceniem zmasowanych sił na Polskę rozpoczęły najbardziej krwawą w dziejach II wojnę światową. Trzeba i to dodać, że propozycje papieża oddania Niemcom Gdańska i korytarza pomorskiego były dla Polski nie do przyjęcia. Już w czasie działań wojennych na terenie Polski “L'Osservatore Romano" stwierdziło 13 IX, że “Stolica Apostolska wyczerpała wszelkie możliwości, by zachować nadzieję, jeżeli nie na zachowanie pokoju, to przynajmniej na oddalenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wojny". W pierwszej encyklice Summi pontificatus (20 X 1939) pap. Pius XII głosił, że przyszły pokój i porządek świata nie może się opierać na przemocy, lecz na prawie naturalnym i objawieniu Bożym. “Polska zaś ze względu na swoją wierność Kościołowi i swe chwalebne zasługi dla rozwoju cywilizacji chrześcijańskiej [...] ma prawo do sympatii rodziny ludzkiej i świata, a pokładając nadzieję w potężnym wstawiennictwie Maryi Wspomożycielki, modli się o zmartwychwstanie w sprawiedliwości i pokoju". Zabiegi osobiste pap. Piusa XII odwlokły przystąpienie Włoch do wojny po stronie Niemiec (10 VI 1940). Dnia 23 XII 1939 r. pręż. Stanów Zjednoczonych F. D. Roo-sevelt podjął oficjalne stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a M. Taylor został jego osobistym przedstawicielem. Przygotowane przemówienie papieskie na Boże Narodzenie 1939 r. postulowało m.in. uszanowanie prawa do niepodległości wszystkich narodów, małych i wielkich w Europie, i re- 28 bp DeninsKi js.umau rreysmg pisaf ao pap. nusa Ali o deportacjach Żydów z Berlina i zapytywał, “czy nie można wystąpić w obronie tak wielu nieszczęśliwych i niewinnych ludzi. Jest to ostatnia nadzieja dla tak wielu i jedyna prośba wszystkich dobrze myślących". Dnia 13 III nastąpiła w tej sprawie interwencja Stolicy Apostolskiej u dyktatora Włoch Mussoliniego, na co rząd włoski zareplikował, że “sprawa Żydów zamieszkałych na terenach okupowanych przez Włochy będzie rozwiązana pozytywnie". Te interwencje były bardzo częste, najczęściej nieskuteczne. Na początku maja 1943 r. Stolica Apostolska wiedziała, że “sytuacja Żydów jest straszliwa". Wiedziano, że na ziemiach polskich zgromadzono ich ok. 4,5 min. Wiedziano, że z getta w Warszawie, liczącego ok. 650 tyś. Żydów, pozostało tylko 2 000-2 500. Wiedziano, że “obozami śmierci" dla Żydów był Majdanek k. Lublina, Treblinka, Sobibór. Oceniając bardzo pozytywnie akcję Stolicy Świętej w tym zakresie, prezes Kongresu Światowego Żydów A. L. Easterman 24 IX wyraził papieżowi w imieniu tegoż Kongresu “najgorętsze podziękowania". W Rzymie nie wiedziano początkowo o Oświęcimiu, ale wiedziano że eksterminacje odbywają się poprzez masowe gazowanie. Wśród licznych interwencji na rzecz Żydów sekretarz stanu kard. L. Maglione oświadczył 3 IV 1943 r., że “Stolica Święta będzie kontynuowała nadal swoje starania", chociaż stwierdzał, że “apel publiczny byłby niecelowy". Sam pap. Pius XII w przemówieniu wigilijnym 1942 r. mówił “o setkach tysięcy ludzi bez ich osobistej winy, głównie dlatego, że są narodowości żydowskiej, lub rasą, wydawanych na natychmiastową lub powolną śmierć". Publicznego dokumentu, potępiającego eksterminację Żydów, Cyganów i częściowo Polaków przez III Rzeszę pap. Pius XII nie wydał. Niemniej , aktywna polityka Stolicy Świętej w zakresie ratowania Żydów spowodowała, że “żydowskie centrale wyraziły najgorętsze uznanie papieżowi za jego dzieło ratunku Żydów" - pisał 30 IV 1943 r. sam pap. Pius XII do bpa Preysinga w Berlinie. Papież Pius XII rozwinął szeroką działalność doktrynalną poprzez wyborne encykliki, listy apostolskie, adhortacje i liczne przemówienia. Zmierzał on do dania Kościołowi summy katolickiej nauki w wielorakich aspektach i przygotował niewątpliwie grunt pod Vaticanum II. Wydał łącznie 41 encyklik. W encyklice Mystici corporis (29 VI 1943) rozwinął naukę o Kościele jako Mistycznym Ciele Chrystusa. Wydana 30 IX t.r. encyklika Divino afflante, poświęcona Pismu św., zajęła się problemem jego sensu literackiego i otworzyła szerokie drogi do studiów nad Pismem św. W konstytucji apostolskiej Sacramentum ordinis (30 XI 1947) określił istotę święceń kapłańskich w wezwaniu Ducha Świętego i włożeniu rąk. Dnia l V 1946 r. w encyklice do episkopatu świata (Deiparae Yirginis) zapowiedział, a w bulli Munificentissimus Deus proklamował (l XI 1950) dogmat o cielesnym Wniebowzięciu NMP “expleto curriculo vitae". W encyklice Fulgens corona 31 “ SCią tą, wspieraną prze^ KaiuiiKuw amciy».Łiiis»jtii, uujtjiu jennych prawie ze wszystkich narodów Europy. Inicjatywy te bojkotowały Niemcy hitlerowskie i Rosja Sowiecka czy nawet Hiszpania. Wysiłki papieża, by przyjść z pomocą głodującej ludności Grecji i Belgii spotkały się ze sprzeciwem władz angielskich. Pomocą tą ogarnął pap. Pius XII również Żydów, skazanych przez reżym hitlerowski na całkowitą zagładę. Szacuje się, że ok. 5 min Żydów zostało zamordowanych w okupowanej przez Niemcy Europie, ok. 950 tyś. zaś gehennę tę przeżyło, z czego prawie 90% ratunek zawdzięczało katolikom. W roku 1939 - dzięki pośrednictwu papieża - Brazylia wydała 3 tyś wiz dla katolików niearyjczyków z Niemiec, a także pewnej liczbie z Belgii, Holandii, Szwajcarii i Anglii. Tylko w latach 1939-1940 Stolica Święta interweniowała na korzyść przeszło 2 tyś. Żydów. Ta brazylijska akcja trwała przez cały 1940 r. Z polecenia Stolicy Apostolskiej dyplomaci papiescy w 1940 r. inspirowali u episkopatu Węgier, Słowacji i Rumunii opozycję przeciwko prawodawstwu rasowemu. Bezpośrednio interweniowała Stolica Apostolska w obronie Żydów na Litwie i w Hiszpanii na prośbę wielkiego rabina Jerozolimy Herzoga (1940). W roku 1942 rozpoczęły się masowe deportacje Żydów z poszczególnych, okupowanych państw Europy. W latach 1941-1942 masy deportowanych powiększyły się o ok. 2,2 min Żydów z okupowanej przez Niemców Polski wschodniej, a także z państw bałtyckich i Związku Sowieckiego. Za udzielanie pomocy mordowanym w bezprzykładny sposób Żydom groziła na terenie Polski kara śmierci. W roku 1941 Stolica Święta interweniowała u władz włoskich na rzecz Żydów w okupowanej przez Włochy części Dalmacji i Chorwacji. Z polecenia Stolicy Apostolskiej uczynił to w Zagrzebiu u władz chorwackich metropolita A. Stepinac. W tymże roku Stolica Święta zaprotestowała przeciwko antysemickim ustawom na Słowacji (9 VIII), we Francji - Yichy (2 VI), Rumunii (7 VIII) i na Węgrzech (19 VII). Protesty te były prawie zupełnie bezskuteczne. * Na początku 1942 r. Niemcy hitlerowskie rozpoczęły realizację planu całkowitej zagłady Żydów. W początkach 1941 r. pap. Pius XII wiedział o masowych deportacjach Żydów na ziemie polskie. Jednym z pierwszych, który poinformował o tym papieża, był kard. Theodor Innitzer z Wiednia. Nastąpiły tedy ponowne interwencje Stolicy Świętej do poszczególnych narodów kolaborujących z III Rzeszą, ale były one bezkuteczne. Informacje o Żydach kończyły się zwyczajnie na wiadomości, że “są deportowani do Polski". W roku 1942 nastąpiły dalsze deportacje Żydów z Francji i Słowacji, a także z Węgier, Rumunii, Chorwacji i Włoch, bardzo często przy wtórze protestów niektórych biskupów i bezskutecznej działalności Stolicy Apostolskiej. W roku 1942 delegat apostolski w Bratysławie, prałat ks. G. Burzio, wiedział, że “deportacja równa się pewnej śmierci". W roku 1943 wiedziano 30 metropolita gnieźnieński i warszawski (1953). Papież Pius XII był kontynuatorem kurialnej reformy Kościoła, rozpoczętej jeszcze przez pap. Leona XIII (t 1903). Podjął również szereg reform, które później kontynuował Sobór Watykański II. Taki charakter re-formistyczny miała encyklika Mediator Dei (20 XI 1947). Była ona wypowiedzią na temat współczesnych ruchów liturgicznych. Podkreślała czynny udział wiernych w liturgii przez manifestację zewnętrzną w odpowiedziach, pieśniach i procesji ofiarniczej. Encyklika poświęciła sporo miejsca ruchom liturgicznym, pastoralnym wartościom liturgii, kultowi Eucharystii i mszom prywatnym, a także pewnym aspektom sztuki kościelnej. Wprowadzone przejściowo na okres wojny wieczorne msze św. dla wiernych, papież zatwierdził konstytucją apostolską Christus Dominus (6 I 1953) i równocześnie złagodził wydatnie post eucharystyczny. Największym novum była reforma Triduum Sacrum i przeniesienie celebracji liturgii w te dni na godziny wieczorne (l II 1951), a także wprowadzenie do brewiarza nowego tłumaczenia psalmów (1945). Krokiem w przyszłość było również zatwierdzenie instytutów świeckich, których członkowie - realizując rady ewangeliczne - nie żyli we wspólnocie (Provida Mater - 2 II 1947). Papieża Piusa XII nazwano “ojcem Ojczyzny" za jego wysiłki i uratowanie Rzymu od zniszczenia w czasie II wojny światowej. Osobiście był tytanem pracy, w pewnych wypadkach prowadził filoniemiecką politykę kościelną. Po śmierci sekretarza stanu kard. L. Maglione (f 22 VIII 1944) nie zamianował następcy, ale sam prowadził główne agendy tego urzędu. Kolegium Kardynalskie zeszło na drugi plan i nie odgrywało dawnej roli w zarządzie Kościołem. Głęboko pobożny i podziwiany przez wszystkich, a także szanowany przez katolików i innych. Zmarł 9 X 1958 r. w Castel Gandolfo. Był to 12. z rzędu najdłuższy pontyfikat w dziejach Kościoła. 287. Papieże Soboru Watykańskiego II l- Pap. Jan XXIII - “aggiornamento" Kościoła (28X1958-3 VI1963) Po śmierci pap. Piusa XII odezwały się głosy wśród kardynałów (m.in. kard. C. Costantini) za wyborem papieża nie-Włocha, toteż w konklawe (25-28 X 1958) poważną liczbę głosów otrzymał kard. G. P. Agagianian, Patr. ormiański Cylicji. Ale zwycięzcą okazał się kard. Angelo G. Roncalli, Patr. Wenecji, który przybrał imię Jan XXIII. Miał wówczas 77 lat, wielu przeto sądziło, że będzie “papieżem przejściowym". Urodził się 25 XI 1881 r. w Sotto ii Monte k. Bergamo jako trzecie z trzynaściorga dzieci w rodzinie chłopskiej. Po studiach teologicznych w Ber- 3-Hi, Moria Kościoła cz. i 33 pokaianym roczęciu iNivir. w encyKiice AU cueu i\cgmum ^n A. podkreślił jej królewską godność. Maryjny temat znalazł również swój wyraz w encyklice Le pelegńnage de Lourdes (2 VII 1957), w której papież przestrzegał przed wpływami materializmu. W encyklice Sempiternus r ex (8 IX 1951), wydanej z okazji 1500-lecia Soboru Chalcedońskiego i w encyklice Haurietis aąuas (15 V 1956) zajął się kultem Boga człowieka i Jego Serca. Doniosłe znaczenie doktrynalne miała encyklika Humani generis (12 VIII 1950) na temat “pewnych, fałszywych poglądów, które zagrażają wywróceniem podstaw katolickiej doktryny". Była ona przestrogą przed akceptacją ewolucjonizmu, egzystencjalizmu i historycyzmu. Teologów przestrzegała przed relatywizmem, biblistów, by nie traktowali ksiąg świętych jak zwykłych ksiąg świeckich, filozofów, by nie przewartościowali rozumu w stosunku do woli. Encyklika podkreślała wartość filozofii tomistycznej . W konstytucji apostolskiej Sedes sapientiae (31 V 1956) papież poszerzył kierunki teologii duszpasterskiej Szereg encyklik poświęcił papież sytuacji Kościoła pod rządami komunistycznymi, prześladowanym i kasowanym przemocą Kościołom unickim “za żelazną kurtyną" i problemom pokoju światowego. W encyklice Ad Sinarum gentem (7 X 1954) podkreślił papież uniwersalność Kościoła katolickiego i odrzucił Chiński Kościół Narodowy, zorganizowany przemocą przez reżym komunistyczny. Do tego tematu powrócił papież jeszcze raz w encyklice Ad Apostolorum (29 VI 1958) i Meminisse iuvat (14 VII). To on utworzył normalną organizację kościelną w Chinach (1946) i Birmie (1955). Dwukrotnie encykliki papieskie zajęły się misjami katolickimi. W encyklice Evangelii praecones (2 VI 1951) poparł rozwój katolickich misji, a w encyklice Fidei donum (21 IV 1957) podjął ważki problem misji afrykańskich w okresie dekolonizacji Afryki. Jedną z encyklik skierował do narodu polskiego (Incli-ti athletae - 16 V 1957) z okazji 300-lecia męczeńskiej śmierci św. Andrzeja Boboli. Dyktrynalne encykliki uzupełniają liczne i częste przemówienia papieża do pielgrzymów, uczestników zjazdów i kongresów, różnych grup zawodowych na temat formy chrześcijańskiego życia, małżeństwa, godności człowieka, formacji sumienia, a także na temat prasy, filmu, radia i telewizji. Tym ostatnim problemem zajął się w encyklice Miranda prorsus (8 IX 1957). Poważnym impulsem w odnowie i pogłębienu życia religijnego w Kościele były liczne kanonizacje. Ten papież kanonizował 34 świętych z 3 kontynentów, w tym świętych żyjących już w XX w. (Gemma Galgani - t 1903, Franciszka Cabrini - t 1917, Maria Goretti - t 1902, Pius X - t 1914). Dwie / promocje kardynalskie w 1946 i 1953 r. objęły łącznie 56 nowych purpura/ tów ze wszystkich kontynentów. Miały być one “obrazem powszechności } Kościoła". Do nowo promowanych należali m.in. kard. A. S. Sapieha, ksią-J 32 p[BX 'JBIAVS AoBfBijszjn i Aupo§od fAuzsnpoaqop 'Ajsoad {Ajs oj {Ag -ui9{opso;>i Biuazpfezj jAjs AA\OU {BA\ojn§ |.nBUlBZ T a9UBAVO5Jl{dU!O>[S •q3O{Ą^ BpBtijAs feuzoAjipd z -uioiSo 9iqos {Aqopz -BuApjB>[ o§ }BMO9J>( nx śnij -Od Op Z9J 9IS {IU^ -UBd IpU9AVqnS 9A\Blds BUJOds {iqnj" niXX UBf 9is {BuzodBZ i psoujBpdod BU {BAVOUBIUIBZ fsiuzod lup ? t ui9{ B o§ Bzsntounu nuiszo ? 3JB 'S9DU9AOJCI-U9-XIY Z -jBqfBu qoiu -BZ M.odrqsiq 3iqos {B^sAzod zsnfounu AA\O^[ ' BU usiB OZpJBq A{Aq ' -OUB;S 9Z AuBMOJIUIOjdraO5[S A\odn>[siq ^ '.OMOsituoaduioij iAs BuqoszsMod o>iqAzs {Bisoz B^ntiBr) 9p -ugg giuBpfez su 'A zsnbunu AAvosBzoqoAjoQ 'Bzsnfounu B^p B5[MO9B|d I BfoUBJ j 'B5[SMOJ9|Jiq BZS9Z^ UJ Z O§90 UI9pBZJ Z 9fDBJOqB|O5[ O qOT DB[BZJBJ{SO '>[SIAV o§9f pfezj 'Bt9|inB?) 9p - '(17?6T) AZD 'ntu nX 'ppoqosAV -Ap -Azjjo - Avooui9i^j niugidBjsn od - Mopfezj npSfgzjd od aizpS 'ifDUBJj SAV mszsnfoumi o§ }BMOUBIXIIBZ nx smj "dBd u t7^! IIX ZZ B!UQ •UII5[DIB| UI9AVJSUBd UII5[03jnj Z 3IS {BUZOdBZ 3Z>[B1 B 'UIIUpOq3SAV UI31OIO i uiAuz3iu9uin5{3 ui3iBqDJBUjBd z Aj5[Biuo>f {BZBIMBU -U0}[ M O§3IJJSpJSOdB njBUB5[IAV UI3JOJBj;SIUIUIpB 3Iud3JSBU B 'if o§ {BMOUBiui ix śnij -dBd -j f?6I IX oj 'lUBS^ng z piq 'AuMBjsoMBjd Azo '>[ipiB>j 3izp5q oj qoAui op B>[ndBz soi>{ HPf" :n>[zoiuu9izp M {BsidBZ szni ?^uzod 'urm nui B{ipA\zod SJB 'BuzoAjBiuojd OJ B {Ag -O§3p[S{OJSOdB BJB§3{3p BU SfOBUIUIOU tlj {BUI III ?) !PB§tn9 M uiT5[S{OjsodB uisjojBjAz ui3dn>[siq oS {BMOUBIUJBZ ix smj zsidBj '(gZ6I-OZ6l) B{3IZQ O§9l5[S3ldBJ 3 f 3BZT{B J JU30 I 9 [OBZIUBr? JO3.1 {lZpBAVOjd3Zjd UUI op AX Bj>jAp9U3g 'dsd Z3zad AUBMZSĄ^ '(0?6I"8I6l) M uiAuA\.oqonp iu99fo {Bjsoz AuCoM z gpoJMod od B ui3UB{3dB5[ {Aq 8T6I'ST6T qoBjB{ /^ u i^i op ZB 3t (BMonuAjuołj i 'BZSUSUI -ojog B{OJB^ -A\S zszjd qoAuozpBziods 'ouiBSasg ifzaoaip qDAufAoBjAziAv AVOJ -05(0 joad 9pB>ii{qnd {BZDodzoj oj SBZOMO^ 'aBUBS90oip BJIA Bq" Au{Bfz909ip 5[IUpoSAj {BMO§Bp9J ZBJO OUJB§J9g AV UlAu{B fZ909Ip UiniJBUIUI9S f& BU{BJU9UJ }§Oi;OJJBd 'B{OpSO^[ 9UOJSiq {BpBpjAM 'OlUB§J9g AS. 'O Bdq ui9ZJBj9J>{9S {Aq 996! n>[oj po 'ao§9iu Bjp B{Aq BJOJ5[ 'BAVO5[SfOAV BqZU{S nUI B{BA\J9Zld 9UZDl§O]_O9J -3t5fSUBldB5T BIU3O9IMS ^TITA Ol") JBUlAzjJO I (1/061 IIA ?l) "SopSJ Z szy papież od czasów św. Piotra odwiedzający Ojczyznę Zbawiciela. Tu też w Jerozolimie spotkał się z patr. Atenagorasem I. W dniu 6 VIII Paweł VI wydał encyklikę Ecclesiam suam - “o drogach, którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobie obecnej przy pełnieniu swojej misji". Jest to wizja nowego stylu zarządzania Kościołem i program apostolskiej pracy papieża, w którym zawarł kierunki prawdziwej odnowy w duchu “mądrej asce-zy" i w “duchu ubóstwa", a także wskazał na “dialog jako metodę kontaktu ze światem". W dniach 14 IX-21 XI 1964 r. odbyła się w Rzymie trzecia sesja soboru, w czasie której świat przeżył kryzys listopadowy wokół Kuby, a Kościół otrzymał od soboru wspaniałą konstytucję dogmatyczną O Kościele - Lumen gentium (21 XI). Czwartą sesję soboru poprzedziła zapowiedź papieża o wieloaspektowej reformie Kurii papieskiej i Kodeksu prawa kanonicznego (24 VI 1965), a także encyklika Mysterium fidei (11 IX) - o tran-substancjacji i rzeczywistej obecności Chrystusa Pana w Najśw. Sakramencie. Sesja czwarta odbyła się w dniach 14 IX-8 XII 1965 r. W czasie tej sesji na plenum soboru (18 X) papież kanonizował 22 Męczenników z Ugandy, a 13 XI w jego obecności odbyła się uroczysta celebracja mszy św. w obrządku bizantyjsko-słowiańskim, której przewodniczył patr. melchicki Antiochii -Maximos IV Saigh. Po zakończeniu Yaticanum II cała działalność papieża zmierzała w kierunku realizacji jego uchwał. Tym zamierzeniom służyły kreacje kardynałów. Papież zwiększył ich liczbę do 120, ograniczył ich wiek urzędowania do 80 roku życia; mianował łącznie 144 kardynałów ze wszystkich kontynentów, a konstytucją apostolską Romana Pontifici z l XI 1975 r. podał nowe przepisy o wakansie Stolicy Apostolskiej i wyborze papieża. Międzynarodowy charakter miały również kanonizacje świętych ze wszystkich kontynentów i spośród wielu narodów. Byli to Męczennicy z Ugandy (1965), 40 Męczenników z Anglii i Walii (1970), św. Oliwier Plunket - prymas Irlandii (1975), św. Elżbieta Anna Seton - Amerykanka (1973), św. Jan Ogilvie, Szkot Męczennik (1976) i św. Szarbel Makhlouf - mnich maronicki (1977). Dnia 8 IV 1965 r. papież utworzył Sekretariat dla Spraw Niewierzących z kard. F. Kónigem z Wiednia na czele. Daleko większe znaczenie miała konstytucja apostolska Apostolica sollicitudo z 15 IX t.r., powołująca do życia stały synod biskupów przy papieżu dla programowania i synchronizo-wania pracy duszpasterskiej i wymiany doświadczeń lokalnych Kościołów. DO reform tego typu należały: reforma Świętego Oficjum (7 XII 1965), wspólna decyzja ekumeniczna o zniesieniu ekskomuniki z 1054 r. (7 XII). Na mocy konstytucji apostolskiej Finis concilio (3 I 1966) powołał komisje posoborowe, poszerzył uprawnienia pastoralne biskupów (15 VI), wydał szereg przepisów wykonawczych do niektórych postanowień soboru (6 VIII). r°ku 1967 papież wprowadził niektóre zmiany w praktyce pokutnej Kos-37 -6 VIII W/8) W konklawe w dniach 21-22 VI 1963 r., już w drugim dniu obrad, na papieża został wybrany dotyczasowy metropolita Mediolanu, kard. Giovan-ni Batista Montini, który przyjął imię Paweł VI. Nowy papież urodził się 16 IX 1897 r. w Concesio k. Brescii w rodzinie adwokata, wydawcy dziennika i posła do parlamentu włoskiego z partii Popolari. Był synem Giorgio i Giuditty Montinich. Po ukończeniu jezuickiego Collegio Cesare Arici w Brescii, odbył również tutaj studia teologiczne i 29 V 1920 r. przyjął święcenia kapłańskie. Dalsze studia odbył na Uniwersytecie Gregoriańskim i na Uniwersytecie Sapienza w Rzymie, gdzie zdobył 2 doktoraty z prawa i teologii. Po ukończeniu Papieskiej Szkoły Dyplomatycznej i pracy duszpasterskiej w parafii św. Wincentego a Paulo na Zatybrzu, od 1922 r. pracował w Sekretariacie Stanu, a w 1923 r. jako sekretarz w nuncjaturze apostolskiej w Warszawie. Od roku 1924 pracował ponownie w Sekretariacie Stanu i w Duszpasterstwie Młodzieży Akademickiej. W roku 1937 pap. Pius XI zamianował go substytutem w Sekretariacie Stanu, a od 1944 r. na zlecenie Piusa XII prowadził zwyczajne sprawy tegoż Sekretariatu. Dnia l XI 1954 r. pap. Pius XII mianował go arcybiskupem metropolitą Mediolanu. Tu nawiązał bezpośrednie kontakty ze światem robotniczym i innymi grupami społecznymi. Ze szczególną gorliwością podjął głębokie reformy w zakresie duszpasterstwa i liturgii; wszczął akcję budowy nowych kościołów. W roku 1957 zarządził we wszystkich parafiach Mediolanu nowoczesne misje parafialne. Do roku 1963 konsekrował 72 nowe kościoły i 32 kaplice publiczne oraz 17 kaplic domowych. Dnia 5 XII 1958 r. pap. Jan XXIII kreował go kardynałem. Jako kardynał odwiedził Afrykę (1962) i wziął udział w pierwszej sesji Soboru Watykańskiego II. Po wyborze na Stolicę Apostolską pap. Paweł VI oświadczył, że “najważniejszym zadaniem jego jest kontynuowanie Soboru Watykańskiego II, ku któremu kierują wzrok wszyscy ludzie dobrej woli. Temu dziełu poświęcimy wszystkie nasze siły". Wkrótce po objęciu rządów w Kościele zapowiedział wznowienie soboru na 29 IX 1962 r. Przed otwarciem tej sesji zapowiedział reformę Kurii Rzymskiej (21 IX). Na sobór zaprosił 13 katolików świeckich, a wśród nich głośnego filozofia francuskiego Jeana Guittona. Otwierając drugą sesję soboru, nawiązując i zwracając się do przedstawicieli Kościołów i wspólnot nie będących w jedności ze Stolicą Apostolską, naśladując pap. Hadriana VI i jego głośne wyznanie win (1523), papież powiedział: “Jeśli nas również obciążyć można winą za ten rozdział, podobnie błagamy Boga o przebaczenie, prosimy również naszych braci, którzy czują się przez nas skrzywdzeni, by nam przebaczyli. Z naszej strony jesteśmy gotowi przebaczyć krzywdy wyrządzone Kościołowi katolickiemu i wyzbyć się [...] niezgody i podziałów". 36 jiycn, guz.it na jjuaiv^uz,tniu \jn^ w uiuu t yv i^oj r. papież wygiosn apei: nigdy więcej jedni przeciw drugiemu, nigdy więcej wojny. Czy nie w tym celu przede wszystkim zrodziła się ONZ przeciwko wojnie i dla pokoju". Pielgrzymka czwarta do Fatimy w Portugalii (13 V 1967) miała na celu żarliwy apel o pokój w świecie i jedność Kościoła". W tym samym roku papież udał się z ekumeniczną pielgrzymką do Konstantynopola i Efezu (25-26 VII 1967). W związku z 39. Międzynarodowym Kongresem Eucharystycznym papież udał się do Bogoty w Kolumbii i tu wziął udział w II plenarnej Konferencji Episkopatu Ameryki Łacińskiej w Medellin (22-25 VIII 1968). Pielgrzymka siódma - również ekumeniczna - wiodła do Szwajcarii. Korzystając z zaproszenia Światowej Organizacji Pracy papież wybrał się do Genewy - siedziby Światowej Rady Kościołów (10 VI 1968), gdzie powiedział, że instytucja ta “jest cudownym ruchem chrześcijan, synów Bożych, którzy byli rozproszeni, a którzy obecnie poszukują się w jedności". W dniach 31 VII-2 VIII pap. Paweł VI odbył pielgrzymkę do czarnej Afryki, do Ugandy. Głównym problemem jego przemówień tutaj była “inkulturacja chrześcijaństwa". Ostatnia, dziewiąta pielgrzymka papieska objęła Filipiny, Wyspy Pacyfiku, Australię, Indonezję i Hongkong; pozostawała pod “znakiem uniwersalności Kościoła" (26 XI-5 XII 1970). Papież planował nadto pielgrzymkę do Częstochowy w Polsce, ale władze komunistyczne w kraju nie zgodziły się. Pielgrzymki te otworzyły przed papiestwem nową formę posługiwania Piotrowego “z posłannictwem miłości i pokoju". Ze względu na pogarszający się stan zdrowia papież zaniechał pielgrzymek. Miał je podjąć z całym rozmachem drugi jego następca, pap. Jan Paweł II. Papież Paweł VI zmarł na atak serca 6 VIII 1978 r. w Castel Gandol-fo. “O święty Kościele jeden, katolicki i apostolski wraz z moim błogosławionym pozdrowieniem przyjmij mój ostatni akt miłości" - napisał w testamencie 30 VI 1965 r. 3. Pap. Jan Paweł II. “Utwierdzanie braci w wierze" Konklawe po śmierci pap. Pawła VI wybrało 26 VIII 1978 r. na papieża patriarchę Wenecji, kard. Albino Lucianiego, który przyjął imię Jan Paweł I (26 VIII-28 IX 1978). Był to jeden z najkrótszych w dziejach Kościoła pontyfikatów. Papież “uśmiechu", urodzony w północnych Włoszech (17 X 1912), po studiach teologicznych w Belluno i święceniach kapłańskich (7 VII 1935) zdobył doktorat z teologii na Uniwersytecie Gregoriańskim. W roku 1958 został biskupem w Vittorio Veneto i wziął udział w Soborze Watykańskim II i synodach biskupich w latach 1971, 1974 i 1977. W roku 1969 pap. Paweł VI mianował go patriarchą Wenecji, a w 1973 r. kardynałem. Po 33-dnio-wym pontyfikacie zmarł na atak serca 28 IX 1978 r. 39 u Pax" (6 1), przywrócił stały diakonat w Kościele ^i» vi; i zreorganizował Kurię Rzymską (15 VIII). Reformy podobne kontynuował w następnych latach. Dokonał więc reorganizacji Domu Papieskiego (20 III 1967), wprowadził nowe obrzędy święceń wyższych i biskupich (18 VI), a dokumentem Mysterii paschalis pro-mulgował nowy kalendarz liturgiczny i przepisy nowego roku liturgicznego (14 II 1969). Wreszcie 3 IV 1969 r. zatwierdził zreformowany Mszal rzymski, a także nowy brewiarz - Liturgię godzin (l XI 1970). Kilka dokumentów papieskich dotyczyło małżeństw mieszanych (31 III) i rodziny chrześcijańskiej (28 III 1971). Reformie uległy obrzędy sakramentu bierzmowania, dyscyplina kościelna przy niższych święceniach i subdiakonacie, a także diakonacie (15 VIII 1972). Tych postanowień i dekretów reformistycznych było daleko więcej. Dotyczyły one reformy urzędu legatów papieskich (24 VI 1969), reorganizacji Papieskiej Komisji Biblijnej (27 IV 1971) i Sekretariatu Stanu (27 II 1973). Dużą rolę odegrały encykliki papieskie doktrynalne, społeczne i misyjne. Encyklikę Mensę Maio (29 IV 1965) poświęcił problemowi pokoju i wojny, Mysterium f idei (3 IX) nauce i kultowi Najśw. Sakramentu, a Christi Matri (15 IX 1966) kultowi maryjnemu i sprawie pokoju. Ten pierwszy problem podjął ponownie w adhortacji apostolskiej Marialis cultus (2 II 1974). W encyklice Populorum progressio (26 III 1967) podjął problem rozwoju narodów w wymiarze ogólnoświatowym. Encyklika Sacerdotalis coelibatus (25 IV) zajęła się potwierdzeniem tej praktyki w Kościele łacińskim, a w Humanae vitae (25 VIII 1968) podjął papież obronę życia ludzkiego. Sprawie ewangelizacji świata współczesnego poświęcił papież adhortację apostolską Evangelii nuntiandi (8 XII 1975). Poważne osiągnięcia miał ten pontyfikat w zakresie międzynarodowych stosunków Kościół - państwo i na polu ekumenicznym. Przeszło 40 państw nawiązało stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a wśród nich komunistyczna Jugosławia. W Rzymie nastąpiły głośne wizyty pręż. Nikołaja Podgórnego (1967), pręż. Tito z Jugosławii (1971), Edwarda Gierka, pierwszego sekretarza komunistów polskich (1977). Było to możliwe dzięki nowej polityce wschodniej, zapoczątkowanej przez pap. Jana XXIII. Do głośnych spotkań ekumenicznych należały dwa spotkania z patr. ekumen. Atenagora-sem I w Jerozolimie. Poważną rolę w pontyfikacie pap. Pawła VI odegrały pielgrzymki apostolskie. Miały one na celu podkreślać obecność i jedność Kościoła oraz wskazywać na jego prace i zainteresowania. Były to pierwsze pielgrzymki papieskie poza granice Włoch od 1782 r., kiedy to pap. Pius VI odwiedził południowe Niemcy i Austrię. Pielgrzymki te rozpoczęły odwiedziny Ziemi Świętej (1964), następnie obecność na Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Bombaju w Indiach “do świata głodu i prastarych wartości 38 l pomocniczym krakowskim; 28 IX 1958 r. przyjął z jego rąk święcenia biskupie. Po śmierci metropolity Baziaka (t 1962) został wybrany na wikariusza kapitulnego, 12 I 1964 r. pap. Paweł VI mianował go metropolitą krakowskim, a 26 VI 1967 r. kardynałem. Jako biskup, a następnie metropolita wziął udział w Soborze Watykańskim II i tu był jednym z głównych autorów konstytucji soborowej Gaudium et spes i współredaktorem deklaracji soborowej Dignitatis humanae o wolności religijnej, a także dekretu Inter mirifi-ca o społecznych środkach przekazywania myśli. Uzupełnieniem i komentarzem do tej działalności było dzieło U podstaw odnowy. Studium o realizacji Yaticanum II (Kraków 1972). W tym samym roku otworzył synod archidiecezjalny o charakterze studyjnym, a także synod krakowskiej prowincji kościelnej, które ukończył już jako papież w czasie pierwszej pielgrzymki apostolskiej do Ojczyzny. Jako arcypasterz krakowski rozwinął niezwykle gorliwą działalność. Położył duży nacisk na duszpasterstwo młodzieżowe i grup zawodowych. Uaktywnił Tygodnie Społeczne, wizytacje kościelne, liczne i różne spotkania ze światem nauki, odnowił i zreorganizował Papieski Wydział Teologiczny (1964), poparł wydatnie Ośrodek Wydawniczy “Znak", zorganizował w archidiecezji uroczystości milenijne (1966) i peregrynację obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej (1968-1969). W zakresie duszpasterstwa parafialnego, mimo niezwykle trudnych warunków narzuconych przez władze komunistyczne, zreorganizował gruntownie organizację dekanalną w archidiecezji, tworząc 13 nowych dekanatów (1964-1971), 81 nowych parafii i placówek duszpasterskich. Z jego inspiracji i pod jego protektoratem powstało w archidiecezji 796 punktów katechetycznych, a zaplanowano utworzenie 62 dalszych. Był też twórcą Domu Samotnej Matki, licznych sympozjów i zjazdów naukowych. Nie mniejszą rolę odegrał w Kościele polskim, współpracując lojalnie i blisko z prymasem kar d. Stefanem Wyszyńskim zarówno w ramach Konferencji Episkopatu Polski, jak też na niwie Sacrum Poloniae Millenium (1966) i peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w całej Polsce. Od czasu kardynalatu pracował w Kongregacji Sakramentów, Kongregacji Duchowieństwa i w Kongregacji Katolickiego Wychowania; był także doradcą teologicznym pap. Pawła VI. Od początku działalności kapłańskiej, a zwłaszcza w okresie biskupiej posługi w Krakowie, był zawsze gorącym obrońcą praw robotniczych i prawa do religijnego wychowania dzieci. Już w pierwszym przemówieniu publicznym (17 X 1978) nowy papież podkreślił “wierność w zachowaniu nienaruszonego depozytu wiary, pozo-s ając w zgodzie z dziedzictwem Chrystusa, który [...] powierzył mu władzę umacniania braci". W homilii inauguracyjnej (22 X) nie tylko zaapelował rządów i narodów, by “otworzyć na oścież drzwi Chrystusowi i Jego 41 A ^_iij. rs.ciiujrncii\_>YY^, YY ^iugiiii łamu i aiuumym głosowaniu wjriyin*" ++~ ^“r*~.— 16 X 1978 r. metropolitę krakowskiego, kard. Karola Wojtyłę, który przyjął imię Jan Paweł II. W uroczystej inauguracji jego pontyfikatu wzięło udział ok. 250 tyś. osób na placu św. Piotra. Jest on 263 następcą św. Piotra w Rzymie, pierwszym papieżem nie-Włochem od śmierci pap. Hadriana VI (1522-1523), pierwszym papieżem Słowianinem i Polakiem w dziejach Kościoła powszechnego, najmłodszym papieżem 'od czasów pap. Piusa IX (t 1878), w chwili wyboru liczył zaledwie 58 lat, także pierwszym profesorem uniwersyteckim od czasów pap. Grzegorza XIII (1572-1575). Papież Wojtyła urodził się 18 V 1920 r. w Wadowicach k. Krakowa w rodzinie Karola i Emilii z Kaczorowskich Wojtyłów. Po ukończeniu gimnazjum im. Marcina Wadowity w Wadowicach, rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Po zamknięciu Uniwersytetu przez okupacyjne władze niemieckie (6 XI 1939), od września 1940 r. pracował fizycznie jako robotnik w Zakrzówku k. Krakowa, “by uchronić się przed wyjazdem na przymusowe roboty do Niemiec". Równocześnie zaczai pisać pierwsze utwory dramatyczne i poezje, zaangażował się też w prace tajnego Teatru Rapsodycznego. W październiku 1942 r. rozpoczął studia teologiczne na tajnych kompletach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego jako alumn konspiracyjnego Seminarium Metropolitalnego w Krakowie. Pracował nadal fizycznie w Solwayu aż do sierpnia 1944 r. Dalsze studia teologiczne w latach 1945-1946 odbył na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego i l XI 1946 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk kard. Adama Stefana Sapiehy, metropolity krakowskiego. Dalsze studia w zakresie teologii moralnej i etyki odbył w Rzymie na Uniwersytecie Angelicum (1946-1948), mieszkając w Kolegium Belgijskim. Tu też zdobył doktorat z teologii (19 VI 1948), chociaż nostryfikacja i promocja odbyły się na Uniwersytecie Jagiellońskim (16 XII 1948) na podstawie dysertacji Doctrina de fide apud S. Joannem de Cruce. Po kilku miesiącach pracy jako wikariusz w Niegowici k. Bochni (8 VII 1948-17 III 1949) objął podobne obowiązki w parafii św. Floriana w Krakowie i tu zaangażował się w duszpasterstwo młodzieży akademickiej (1949-1951). Po urlopie naukowym (1951-1953) habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy: Próba opracowania etyki chrześcijańskiej według systemu Maxa Schelera (l XII 1953). Od października 1953 r. rozpoczął wykłady z etyki społecznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a po likwidacji tego wydziału przez władze komunistyczne wykłady te kontynuował w Seminarium Metropolitalnym w Krakowie. Dnia 12 X 1954 r. rozpoczął wykłady z etyki na Wydziale Filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Katedrę etyki otrzymał na tym wydziale w 1956 r. i kierował nią do dnia swego wyboru na papieża. Łącznie opublikował do 1978 r. 435 książek, artykułów, przemówień, recenzji itp. 40 l (19WJ wraz z oyiym z^wiązKiem aowiecKim, a taKze oncjamego przywrócenia ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego na zachodniej Ukrainie (1989) i rumuńskiego Kościoła greckokatolickiego w Siedmiogrodzie (1990). Jeszcze będąc w Gnieźnie w 1979 r. publicznie oświadczył, że “nie może ten papież, który nosi w sobie spuściznę Wojciechową zapomnieć tych dzieci". Toteż dowartościował Kościoły lokalne w Europie Wschodniej, zapraszając do Kolegium Kardynalskiego Łotysza (1983), Ukraińca (1985), Litwina (1988), Słowaka (1985), Chorwata (1985), Niemca z byłej NRD (1983), Wietnamczyka (1979), Rumuna (1991), Chińczyka (1991) oraz 5 Polaków. Do roku 1990 kreował 84 nowych kardynałów ze wszystkich kontynentów, dowartościowując małe narody środkowoamerykańskie i afrykańskie, a także wybitnych teologów i gorliwych pasterzy. W dniu 25 VIII 1990 r. Święte Kolegium liczyło 144 kardynałów, w tym 39 powyżej 80 roku życia; reprezentowali oni wszystkie kontynenty i 60 narodów. Podobny, międzynarodowy charakter miały dotychczasowe kanonizacje świętych; 248 świętych kanonizowanych przez tego papieża do 1990 r. reprezentuje m.in. Koreę, Wietnam, Filipiny, Polskę, Jugosławię, Czechy, Francję, Włochy,'Hiszpanię, Stany Zjednoczone, Ekwador, Japonię, Paragwaj, z ok. 20 różnych narodów i z czterech kontynentów. W realizacji Soboru Watykańskiego II pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Bonus pastor (28 VI 1988) przeprowadził gruntowną reformę Kurii Rzymskiej, wyznaczając jej bardziej pastoralne zadania, ogłosił nowy, zreformowany Kodeks prawa kanonicznego (1983), zwołał dotychczas 6 synodów biskupów, poświęconych rodzinie (1980), pokucie (1983), 20-leciu Vaticanum II (1985), powołaniu i misji świeckich w Kościele (1987, 1989), a także powołaniu i tożsamości kapłanów (1990). W ostatnich dwóch miesiącach 1991 r. pierwszy w dziejach Kościoła synod biskupów europejskich obradował nad jednością religijną Europy i jej nową ewangelizacją. Podobne zadania wyznaczył papież dwom wielkim jubileuszom: 1950-leciu odkupienia (1983-1984) i Jubileuszowemu Rokowi Maryjnemu (1987-1988). Specjalne miejsce w “utwierdzaniu braci w wierze" zajmują encykliki papieskie, a także decyzje Kongregacji Doktryny Wiary. Wśród ośmiu encyklik wydanych do 1991 r. trzy z nich - Redemptor hominis (1979), Dives in misericordia (1980), Dominum et Vivificantem (1986) stanowią jakoby trylogię na temat chrześcijańskiej antropologii w aspekcie zbawienia i misji Kościoła. Trzy dalsze encykliki - Laborem exercens (1981), Sollicitudo rei socia-"S (1988) i Centesimus annus (1991) ubogaciły katolicką naukę społeczną. Encyklika Slavorum Apostoli (1985) sławiła wspólne dziedzictwo niepodzielnego Kościoła, a Redemptoris Mater (1987) omawiała rolę “Błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła". -'-'oniosłą rolę w zakresie nauki Kościoła odgrywają w tym pontyfikacie ortacje apostolskie: o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współ- 43 .AjEuiojdAp MOJjunsojs BIUSIMOUZM 'qoAuzoAjsiutuuo}[ MourejsAs mjpBdn o§ “gllPldlUOil 91S {E5pZOOQ ' ((feuAłin5( EUZBpZ BZ" ApOIBU {EppO IpipJOld qOl I (0861 IIX 0?) !fsjnN z BpjApgugg -A\S 5joqo Adoimj l qoiup9zjdod uEiupoqosAv 'II PMBJ UBf 'ded JUAZO OJ 5[Ef '9IUlBSJ9AV[Un z aqoi§oqn npSuBMg iso{§" 9iu mp qoAzsBU BZ zB5[o nui A{B/wep 'AVOfBJ>{ qDAuZpJ lUIBJEdO5[Sld9 Z f gyuąopod 'BiugiMomszid i siituioą 9uzoq 5[9iu '(8861 ~ BMOiupnjoj BJfAjgmy) BIUSJOMZ p9Zjd niU9Z9ZJJS9Zjd 'B5[9IAVO{ZO TOSOUpoS i ojsgzo >[Bj 'EOOUI 9A\A7 Bzog I BZ91ZpO{UI ' i n;sAjBqong[ -XzJ§pid qoAj 9ISBZD -AA\ BlgojOSJ B3fefnZIS5[JBUI I B 'nUIZISBJ ModAj lpTJ[J9ZSA\ A\ojs uiAuBiuuiodBZ i uiAzszoąnfBU mu9|S9iu '(/,86T niugzopBiMs M TiqojBJ9iq [gMoosfgiui npjBdsM '(986T '^861 - BfzV) oSgufAsiui {is mu9iuDomn '(?861 - B>lslod) aniu9iz9iAv M ijAą oo niu9zp9iAvpo" '(^861 - BuAjugSiy 'BH§UV) yuiBpoJEU Azpsiui nfojjod '(BMOiupnjoj BJfAjguiy) psoupo§ oSsf i B5[9iMO{zo MBjd mu ifoBziuB>[AjjB i ipBJtmn^ui '(6A6T - ^s Ezod uiAuoiMBjsozod ui9{opso^ z A\oj5[Bi i (6/.6T - lodouAjuBjsuo^j) qoAjsiqoso AVOJJ(EJUOJ( HIUBZEIMBU guo 'spgiMS EU MjsuEd 55 op ?[9UjAzj§pid (& qoo{Ą\ 90iuBJ§ Bzod zgidBd {Aqpo 'J 066T BIUS9ZJM B3UOJ[ OQ "Aj§9^ EU I lijspj 'lpBMO{SOq09Z3 Op Z9]dBd {Aq -Azjd q3AuzDAjsiunuio>[ Mofoijsn mu9iBqo oj • a9uA;jn:5i feuzBpz" AjBuiBpzid op i?[ujAzj§pid guzBMod AZJJ nj i 9jy ^oAuzoAjsiunrao^ MjsuBd z SBZO i§n{p zgzjd 'JBIMS AJEO giMBjd Aptqo 'suzoq 9p[A iAzjgpij -(x 0?~8Z) I BSOUJIUIIQ -uin>{9 -jjBd op 'ipjnx A\ B] -odouAjuEjsuo^ op '(x L-XI 6Z) qoAuozooup9f2 AVOUBJS } npuBpi '(JA 01'Z) Ptsl°d op '(6/.6T II S~I SŻ) n>{Asj[9]/^ T 9iuE?{iuiuiOQ M o§9?og npn] op BZ9td 9is {AzoEuzBZ njBJ[ijAiuod 5[O łS9f 9Z '9p5[BJ BU H pMEJ UBf 3A\ BiuEMiSnjsod o§9i5[S9idBd ppoui AMOU U9X 'qoi>[suiAzj njEjBd n^Aj gp -siqoso jEMojAziMZ 9iu (zLSl 4) A BSmd -AV§ MOSEZD po AzsidEd z za; 'II PMBJ UBf -dBd {iqoiz oj >[E[ 'qoptso{M A\ouBnj5[UES i 'JSEIUI i ifzgoaip 9IU Az9ldBd qoAMOSBZ3q3AjOp Z U9pBZ 9Z '9JS9ZO 5[BJ I 9UZOl{ JJBJ AjAq qD9zso{y\\. 9A\. 'apaiMS mApo BU qoAuiB>{O{ Mpjopso^ qDAuzoqzoj op i qD9zso{Ą\ od i5[uiAzj§pid 9i5[S9idEd o>[jsAzsAv gpBu feznjs uo§9zog BuA§ " tuopoiBU i HJEIMS niugzsojS i U9ZJ9IM M pEiq muBzpagiMjfi" •AujgiM jBjsozod zgidBd 9upo§ gpAz oizpEMOjd ijSoui AosAzsM AqB" i uo§9AvAz B§og BsnjsAju.3" niugzsojS \49ZJ9iM M pEjq EiuBzpjgiMjn" fflf On T f rniany polityczne w Europie (21 XI 1921). Stolica Apostolska wyrażała czę-to gotowość do przedyskutowania nowych konkordatów i je zawierała, na kutek czego można mówić o erze pijańskiej konkordatów za pontyfikatu pap. Piusa XI (1922-1939) i pap. Piusa XII (1939-1958). Przedmiotem dyskusji państwa i Kościoła oraz treścią konkordatów było aoewnienie Kościołowi realizacji Kodeksu prawa kanonicznego, uzgodnienie spraw kościelno-państwowych w zakresie szkoły, nauki religii, zawierania i trwałości małżeństw, istnienia i działalności zakonów i organizacji katolików świeckich, gwarancji dla dóbr i uposażenia instytucji i osób kościelnych, istnienia i działalności szkolnictwa katolickiego, obsady urzędów kościelnych, reorganizacji terytorialnych struktur kościelnych itp. W umowach takich państwo zabiegało o zagwarantowanie mu wpływu na obsadę urzędów kościelnych i używanie języka narodowego w kościołach, przejęcia części dóbr kościelnych pod reformę rolną, dostosowanie granic administracji kościelnej do granic państwowych itp. Nowością w dyskusji nad konkordatami był fakt, że Stolica Apostolska kontaktowała się z episkopatem krajowym, a przedstawiciele tego episkopatu brali nawet bezpośredni udział w rozmowach państwo - Kościół. Konkordaty wzmacniały jedność Kościołów lokalnych ze Stolicą Apostolską, a wśród wiernych rodziły świadomość, że papież troszczy się o nich i opiekuje się nimi. Chronologicznie umowy państwo - Kościół rozpoczęło porozumienie z Francją na temat obsady biskupstw z uwzględnieniem weta rządowego (1921). Porozumienie to zostało uzupełnione umową w sprawie zarządu majątkiem kościelnym. Władze francuskie zgodziły się, by na czele “stowarzyszenia diecezjalnego" stał biskup ordynariusz i jemu państwo przekazało zarząd majątkiem kościelnym (1923-1924). Pierwszy konkordat po I wojnie światowej zawarła Stolica Apostolska z nowo powstałą Łotwą (30 V 1922). Wprawdzie Łotwa wprowadziła konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa (1922), a katolicy stanowili tu mniejszość, ale podjęła rozmowy i podpisała konkordat. W konkordacie zaplanowano utworzenie arcybiskupstwa w Rydze, co faktycznie się stało (23 IX 1923), a Kościół katolicki otrzymał osobowość prawną. Kilka konkordatów zawarła Stolica Apostolska z państwami niemieckimi. Dnia 29 III 1924 r. podpisano konkordat z Bawarią, w którym Kościół uzyskał koncesje w szkolnictwie i prawo wydawania “zarządzeń i dekretów w ramach jego kompetencji". Konkordat z Prusami (14 IV 1929) miał na celu dostosowanie położenia Kościoła katolickiego w Prusach do zmienionych okoliczności. Układ z państwem Anhalt (4 I 1932) i konkordat z Bade-ni4 (12 X 1932) miały na celu “dostosowanie stosunków z Kościołem katolickim do zmienionych okoliczności" Dnia 20 VII 1933 r. Stolica Apostolska zawarła konkordat z Rzeszą Niemiecką. Był to pierwszy konkordat za- 45 L io rs.vj3WHJJa \l\Ki.uncUiailO Cl pOenilCnilU — 1:70-17, w puyyuicniiu l misji świeckich w Kościele (Chrystifideles Mci - 1989), o konsekracji zakonnej w świetle tajemnicy odkupienia (Redemptionis donum - 1984), o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia (Salvifici doloris - 1984) i o św. Józefie i jego posłannictwie w życiu Chrystusa i Kościoła (Redemptoris custos ~ 1989). Z uwagą i satysfakcją został przyjęty list apostolski papieża o godności i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 1988), a także z okazji Tysiąclecia Chrztu Rusi Kijowskiej (1988) i w 50. rocznicę wybuchu II wojny światowej (1989). W posoborowej gęstwinie teologicznej kilka razy zabrała głos Kongregacja Doktryny Wiary w sprawie przynależności katolików do masonerii (1983) - “Kościół zajmuje negatywną postawę wobec masonerii", w sprawie marksizującej teologii wyzwolenia (1984, 1986), a także na temat heterodok-sji niektórych teologów i schizmy abpa Marcela Lefebvre'a (1988). Do wielkich gestów ekumenicznych pap. Jana Pawła II należą: wizyta patr. ekumen. Dimitriosa I (1979), abpa Canterbury Roberta Ruńcie (1982), wizyta Światowej Rady Kościołów w Genewie (1984), a także wizyta synagogi rzymskiej (1986). Tę niezwykle dynamiczną działalność apostolską pap. Jana Pawła II przerwał 13 V 1981 r. na kilka miesięcy zamach na jego życie w czasie audiencji na placu św. Piotra w Rzymie - dokonany przez Turka, Mehmeda Ali Agcę - na szczęście nie całkiem udany. § 288. Polityka konkordatowa Stolicy Apostolskiej 1. Erapijańska konkordatów (1922-1958) Po I wojnie światowej wiele państw europejskich przyjęło ustrój parlamentarnej demokracji, który w niektórych wypadkach szybko się przerodził w rządy autorytarne. Kościół katolicki z reguły znalazł się w słabszej pozycji i często był wystawiony na dobrą wolę partnera państwowego. Wprawdzie konstytucje państwowe, nawet w państwie wojującego ateizmu w Związku Sowieckim, gwarantowały wolność sumienia i praktyk religijnych, ale rzeczywistość często była diametralnie różna. Część państw przyjęła zasadę rozdziału Kościoła od państwa, ale zasadę tę różnie interpretowały, nawet jako całkowite podporządkowanie Kościoła państwu. Szereg państw przyjęło zasadę konkordatu, umowy dwustronnej państwo - Kościół, ale i ten model przynosił i korzyści, i szkody dla życia religijnego. Dla wielu państw Europy uporządkowanie spraw państwo - Kościół dwustronną umową prawną było koniecznością. Dotyczyło to nade wszystko nowo powstałych 44 W roku 1950 doszło dodatkowe porozumienie w sprawie obsady biskupstw w Indiach portugalskich. W latach 1941-1953 Stolica Apostolska zawarła układy i konkordat z Hiszpanią (27 VIII 1953). Układy te dotyczyły obsady biskupstw i beneficjów niekonsystorskich (1941-1946), seminariów, katolickich uniwersytetów (1946) i duszpasterstwa wojskowego (1950). Konkordat, który mówił, że religia katolicka, apostolska, rzymska jest jedyną religią narodu hiszpańskiego fkorzysta z praw i przywilejów, jakie jej przysługują zgodnie z prawem Bożym i prawem kanonicznym", dawał Kościołowi szerokie wolności, ale równocześnie stawiał go pod kuratelą autorytarnego państwa. Większe osiągnięcia w tym zakresie miał pap. Pius XII w Ameryce Łacińskiej. Układ z Haiti (28 III 1946) dotyczył “dóbr Kościoła katolickiego", a układ z Kolumbią (1942, 1953) zmieniał częściowo konkordat z 1887 r. i protokół uzupełniający z 1892 r. Zajął się także kształceniem miejscowego duchowieństwa. Konkordaty zawarły również Dominikana (16 VI1954), porozumienie - Boliwia'(1957) i Argentyna (1952) oraz Peru (1940). Układy uzupełniające zawarł pap. Pius XII z Austrią (1945-1949), z Republiką Federalną Niemiec (1956). Za pontyfikatu pap. Piusa XII szereg państw komunistycznych anulowało zawarte uprzednio konkordaty i podjęło na wielką skalę politykę antykościelną i administracyjne narzucanie ateizmu swoim obywatelom. Konkordaty te padały jak liście z drzew na jesieni pod pręgierzem stalinowskiej polityki antyreligijnej. Dnia l VII 1940 r. wypowiedziała konkordat Litwa, 12 IX 1945 r. Polska, 17 VII 1948 r. Rumunia, w 1950 r. Czechosłowacja (modus vivendi), a w 1952 r. Jugosławia zerwała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Konstytucyjnemu rozdziałowi Kościoła i państwa narzucono tu całkowite podporządkowanie Kościoła i życia religijnego ateistycznemu państwu. 2. Konkordaty po Soborze Watykańskim II Konstytucja soborowa Gaudium et spes (7 XII 1965) stwierdzała, że “Kościół w racji swego zadania i kompetencji w żaden sposób nie utożsamia się z żadną wspólnotą polityczną ani nie wiąże się z żadnym systemem politycznym", jako że “wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne". Kościół bowiem “nie pokłada nadziei przywilejach ofiarowanych mu przez władzę państwową, a nawet wyrzeknie się korzystania z pewnych praw legalnie nabytych, skoro się okaże [...], konn°We W3runki żyda domagają się innego układu" (nr 76). Tak przeto tez"S ytU°-'a ta Przezwyciężyła potępioną w Syllabusie przez pap. Piusa IX katol° r°Zdz*aIe Kościoła od państwa, a nawiązała do programu liberalnego tucji lcJ2mu francuskiego ks. R. F. Lamennais'a. Te postanowienia konsty-ści r ,astoraIneJ Gaudium et spes uzupełniała deklaracja soborowa o wolno-(28 x J^J Dignitas humanae (7 XII 1965) i dekret Christus Dominus o pasterskich zadaniach biskupów, wyrażający życzenie, by no- 47 warty przez Adolfa Hitlera. Uznawał on istniejące konkordaty krajowe i uzupełniał je. Szczegółowo tym konkordatem zajmiemy się w rozdziale III. Kolejny konkordat zawarto z Polską (10 II 1925), który omówimy łącznie z dziejami Kościoła w Polsce. Konkordat z Litwą (27 VIII 1927) został poprzedzony bullą Lituanorum gente (4 IV), która tworzyła litewską prowincję kościelną w Kownie. Konkordat litewski był wzorowany na konkordacie polskim. Konkordat z Rumunią (10 V) uznawał Kościół unicki w Rumunii na równi z Kościołem prawosławnym za Kościół narodowy, a religia katolicka “wszystkich obrzędów miała być praktykowana i wyznawana swobodnie i publicznie w całym Królestwie Rumunii". Mimo silnych tendencji oderwania katolików czeskich od jedności ze Stolicą Apostolską państwo to zawarło najpierw 17 XII 1927 i 2 II 1928 r. modus vivendi. Dotyczył on cyrkum-skrypcji metropolii i diecezji i obsady stolic biskupich. Specjalne znaczenie dla Stolicy Apostolskiej miały układy laterańskie, tworzące suwerenne Państwo Watykańskie i konkordat z Królestwem Włoch (11 II 1929). Konkordat ten omówimy szczegółowo w kontekście dziejów kościelnych Włoch w XX w. Jednym z ważniejszych konkordatów okresu międzywojennego był konkordat z Austrią (5 VI 1933). W założeniach był on zbliżony do konkordatu z Rzeszą Niemiecką, a według kanclerza austriackiego E. Dollfussa - który dążył do przekształcenia Austrii w państwo i chrześcijańskie - miał on pomóc zorganizować państwo to w myśl społecznej doktryny Kościoła. Długotrwałe pertraktacje w sprawie konkordatu z Jugosławią doprowadziły wprawdzie do jego zawarcia (25 VII 1935), ale nie został on ratyfikowany przez parlament ze względu na sprzeciw Serbskiego^ Kościoła Prawosławnego. Szczególną troską pap. Piusa XI była Ameryka Łacińska, gdzie ludne katolicka w poszczególnych państwach była rządzona przez oligarchie sońskie. Tymczasem mimo wysiłków Stolicy Apostolskiej nie doszło do za-1 warcia konkordatów czy liczniejszych porozumień dwustronnych, chociaż; wymagała tego sytuacja ograniczanego, a często prześladowanego Kościoła. Wyjątkiem była Kolumbia, z którą zawarto porozumienie w sprawie misji wśród Indian (5 V 1928), i Gwatemala, gdzie porozumienie z 1928 r. przyniosło czasowe przerwanie walki z Kościołem. Porozumienie z Peru (1928) dotyczyło obsady biskupstw, a zawarty z Ekwadorem modus vivendi (24 VII 1937) położył kres wrogiej polityce rządu wobec Kościoła katolickiego. Te osiągnięcia polityki konkordatowej dopełnił pap. Pius XII (1939-| -1958), chociaż coraz bardziej stawało się zrozumiałe, że modelem przyszłyc stosunków państwo - Kościół będą Stany Zjednoczone i Francja, gdzie nie konkordatu, Kościół cieszy się wolnością, a problemy między obydwoma insty-1 tucjami układały się na zasadzie rozdziału. Stad też liczba nowych konkorda-tów za Piusa XII gwałtownie spadła. Pierwszy konkordat za tego papieża za-; warła Portugalia (7 V 1940). Regulował on stosunki między państwem a KOS-j ciołem w Portugalii i ustalał normy dotyczące misji w koloniach portugalskich-j 46 cicmciu i uguiuic jjusiuiuwany uia iiiezamatunegu rozwoju narodu". W podobnym duchu sformułowano konkordat z Haiti (1984) i układ z Maltą (1985). Papież Paweł VI w liście apostolskim Octogesima adveniens (14 V 1971) stwierdził, że “w stosunkach międzyludzkich dokonał się postęp w kierunku większej sprawiedliwości i poszerzenia udziału obywateli w zarządzaniu [...], ale w tej olbrzymiej dziedzinie pozostało jeszcze wiele do zrobienia". Chrześcijanie bowiem, “czerpiąc z wiary i nauczania Kościoła zasady i normy postępowania", winni wyjść “poza wszelki system", “poświęcić się całkowicie budowaniu społeczeństwa ludzkiego, pokojowego, sprawiedliwego i braterskiego". Kościół posoborowy zrezygnował z koncepcji państwa wyznaniowego. Uznał, że państwo jest instytucją świecką, mającą swe autonomiczne cele, ale podkreślił, że jako instytucja religijna może rozwijać się w każdym systemie społeczno-politycznym, byleby system ten respektował podstawowe prawa człowieka i rodziny. 3. Protokoły i -porozumienia z państwami komunistycznymi W dniu 28 IV 1942 r. do Związku Sowieckiego przybył od wielu lat tu nieobecny biskup katolicki. Był nim Józef Gawlina, polski biskup polowy, który przywiózł ze sobą 50 portatylów ołtarzowych, 572 egzemplarze Pisma św., 53 500 krzyżyków i 784 tyś. obrazków. W ciągu jednego miesiąca pobytu między Jungi-Julem a Samarkandą wybierzmował 1,1 tyś. żołnierzy i l 496 dzieci i młodzieży. Ale ten epizod przez długie lata miał się nie powtórzyć. Narzucone przez Stalina Europie Środkowej i Wschodniej reżymy komunistyczne przejęły w sprawach religijnych model sowiecki. Gwarantowały więc konstytucje poszczególnych państw, podobnie jak w Związku Sowieckim, “wolność sumienia" i “wolność religii", ale rzeczywistość była wszędzie bardzo bolesna. Po anulowaniu przez tzw. demokracje ludowe konkordatów i modus vivendi ze Stolicą Apostolską Kościół katolicki faktycznie znalazł się poza prawem. Wszędzie został pozbawiony osobowości prawnej, jego materialny stan posiadania zaczął się gwałtownie kurczyć, zakres zaś jego działalności zaczęto administracyjnie zacieśniać do zakrystii. Wszak dla doktryny komunistycznej religia miała być pozostałością po bu-rżuazyjnym światopoglądzie, którą trzeba administracyjnie wytępić. Dokąd pozostałości religii nie zostały wyniszczone, reżymy komunistyczne chciały je, a zwłaszcza duchowieństwo, całkowicie podporządkować swoim celom. Sytuację zaostrzyły decyzje Stolicy Apostolskiej w lipcu 1949 r. o ekskomu-nice tych katolików, którzy współpracowali z komunistami. Kościół pozbawiony osobowości prawnej i postawiony poza prawem, wystawiony na zaskakujące decyzje ze strony komunistów w celu jego ograni- 4 ~ Historia Kościoła c 49 stwowycn. Na tę zmianę orientacji Kościoła poważny wpływ miały pozytywne doświadczenia rozdziału Kościoła od państwa w Stanach Zjednoczonych i Francji, negatywne doświadczenia konkordatu z III Rzeszą i Hiszpanią, a także dramatyczna sytuacja Kościoła w państwach komunistycznych. Modelem soborowym miały być państwo i Kościół “w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne". Po tej linii rozwijały się nawiązywane stosunki dyplomatyczne przez Stolicę Apostolską z państwami o mniejszości katolickiej, które nie zawierały konkordatów. W roku 1950 Stolica Apostolska utrzymywała stosunki dyplomatyczne poprzez nuncjatury i delegatury apostolskie z 40 państwami; w 1973 r. stosunki te utrzymywano z 99 państwami. Nadto posiadała ona 16 delegacji apostolskich i 17 przedstawicielstw działało w innych świeckich organizacjach. Przed l IX 1990 r. w 149 państwach istniały nuncjatury, delegatury apostolskie, a wśród nich od 1984 r. nowe nuncjatury w Stanach Zjednoczonych, od 1989 r. w Polsce i od marca 1990 r. w Związku Sowieckim. Tylko w okresie pontyfikatu pap. Jana Pawła II powstały 34 nowe nuncjatury i delegatury apostolskie. Stolica Apostolska ma również swoich przedstawicieli w międzynarodowych organizacjach. Zawierane od 1950 r. konkordaty przez Stolicę Apostolską i umowy dwustronne dotyczyły poszczególnych problemów, nowelizacji prawa konkordatowego lub też dopasowania pozycji Kościoła do posoborowego okresu. Takie układy w latach 1960-1962 zawarto z Austrią na temat uposażenia instytucji i osób kościelnych, organizacji kościelnych, nauki religii i szkół katolickich. W latach 1965-1969 Stolica Apostolska zawarła konkordat z Dolną Saksonią (1965) oraz układy z Bawarią (1966), Nadrenią i Palatynatem (1969) i Saarą (1968). Umowy te dotyczyły organizacji kościelnej, nauki religii, szkół katolickich, wydziałów teologicznych, kształcenia nauczycieli, obsady urzędów kościelnych, tworzenia nowych parafii, uposażenia osób i instytucji kościelnych itp. W epoce posoborowej w Europie nastąpiła rewizja konkordatu z Hiszpanią (1976) i Włochami (nowy konkordat - 1985), a także z Portugalią (1975). Dnia 8 III 1964 r. Stolica Święta podpisała konkordat z Wenezuelą; konkordat ten mieścił się jeszcze w tradycyjnych formach. Modus vivendi zawarto z Tunezją (27 VI) jako z pierwszym państwem, gdzie religią panującą jest islam. Trzeba stwierdzić, że układ zapewniał katolikom publiczne praktykowanie ich wiary w ramach przepisów policyjnych, ale za cenę wielu upokarzających warunków (m.in. zniesienie metropolii w Kartaginie, oddanie “ostateczne i bezpłatne" licznych kościołów na użytek islamu). Protokoły i modyfikacje konkordatów i umów podpisano nadto z Haiti (1966), Argentyną (1966), a 12 VII 1973 r. nowy konkordat z Kolumbią. Jest to konkordat modelowy, o charakterze posoborowym, w którym podkreślono humanitar- 48 Rozdział II WITALNOŚĆ I ROZWÓJ WEWNĘTRZNYCH SIŁ KOŚCIOŁA W rozdziale tym pragniemy omówić szereg istotnych problemów wewnętrznych Kościoła. Należy do nich nade wszystko rozwój wszystkich dyscyplin teologicznych, które przygotowały grunt pod Yaticanum II i sam Sobór Watykański II, jego uchwały i wpływ na posoborowe dzieje Kościoła. Dalsze problemy, które znajdą się w tym rozdziale, to wewnętrzne życie Kościoła, zwłaszcza liturgia i kult religijny, adaptacja życia zakonnego do współczesnych czasów, społeczna i charytatywna działalność Kościoła, wychowanie chrześcijańskie i środki masowego przekazu myśli ludzkiej, a także ruch ekumeniczny. Są to problemy, którymi żył cały Kościół i które wstrząsały jego życiem, inspirowały je i nadawały mu większej intensywności. W centralnym miejscu stanął niewątpliwie Sobór Watykański II, który stał się dla Kościoła i całego chrześcijaństwa “nadzieją lepszego jutra". § 289. Rozwój katolickiej teologii L Rozwój teologii systematycznej Trzeba przyjąć, że szereg dekretów Stolicy Świętej wydanych w związku z modernizmem stworzyło podejrzliwą i niespokojną sytuację wśród teologów, niejednokrotnie szczerze oddanych Kościołowi i zatroskanych o rozwój nauk teologicznych. Więcej, trzeba i to przyjąć, że dekrety te na długie lata spowodowały na tym odcinku zastój. Toteż koniec I wojny światowej - w przeciwieństwie do teologii protestanckiej sterującej w kierunku liberalnej, dialektycznej teologii - nie przyniósł wielkich kroków w teologii katolickiej, na którą wywierał największy wpływ Sobór Watykański I i antymodernisty-czne dekrety papieskie. 51 obrony w jakiejś podstawie prawnej, uznawanej pr^cz, Komunistów, -tan. zrodziło się pierwsze w dziejach porozumienie między episkopatem krajowym a rządem komunistycznym. Takie porozumienie zawarł episkopat Polski (15 IV 1950), episkopat Węgier (30 VIII) i Rumunii (15 III 1951) oraz częściowo duchowieństwo Czechosłowacji (14 I 1949). To prawda, że władze komunistyczne nie myślały dotrzymywać “porozumień", niemniej stępiły one nieco ostrze polityki antykościelnej, a Kościołowi dały podstawę prawną do własnej obrony. Pontyfikat Jana XXIII (1958-1963) rozpoczął “politykę wschodnią", którą miała kontynuować Stolica Święta w latach późniejszych. W rezultacie tej polityki podpisano 15 IX 1964 r. protokół z Węgierską Republiką Ludową. Był to pierwszy w historii układ podpisany przez Stolicę Apostolską z państwem komunistycznym. Protokół dotyczył nominacji biskupów i wyższych przełożonych zakonnych i Collegium Hungaricum w Rzymie, które przekazano duchowieństwu węgierskiemu. Dnia 25 VI 1966 r. podobny “protokół" podpisano z Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii. W “protokole" zagwarantowano Kościołowi katolickiemu “swobodę w dziedzinie spraw religijnych i praktyk religijnych", a równocześnie “uznano kompetencje Stolicy Apostolskiej w zakresie jurysdykcji nad Kościołem katolickim w Jugosławii". W roku 1970 Jugosławia podjęła normalne stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W Polsce od 1974 r. episkopat poparł wysiłki unormowania stosunków między państwem a Kościołem, które z biegiem czasu doprowadziły do nadania Kościołowi katolickiemu osobowości prawnej i wznowienia pełnych stosunków dyplomatycznych (1989). Koniec rządów komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej w latach 1989-1990 przyniósł nawiązanie stosunków dyplomatycznych ze wszystkimi państwami postkomunistycznymi, łącznie ze Związkiem Sowieckim. badania nad dziejami teologii stały się podstawą rozwoju teologii systematycznej i aktualizacji katolickiego dogmatu w życiu codziennym. Wiele pozytywnych rozwiązań w zakresie systematycznej teologii przerwała II wojna światowa, a jej ożywienie po wojnie dokonało się nade wszystko we Francji w kręgu tzw. nowej teologii. Krąg ten tworzyli m.in.: H. Bouillard, jezuita H. de Lubac, późniejszy kard. J. Danielou, dominikanin y Congar i inni. Ta teologia nawiązywała zdecydowanie do tradycji biblij-no-patrystycznej i do postulatów współczesnych myślicieli. W konsekwencji tych badań teologicznych zaczęto wydawać Źródła chrześcijaństwa (Sources chretiennes) , zaakceptowano duchowość augustiańską i zbawczy uniwersalizm Orygenesa. “Teologia bowiem, która nie jest aktualną, jest fałszywą" (H. Bouillard). Nowa teologia nie uchroniła się od bezdroży, akcentując immanencję łaski i pewien relatywizm w poznaniu prawdy. Toteż te tendencje pap. Pius XII odrzucił w encyklice Humani generis (1950), ale żadnych nazwisk nie wymienił. Już encyklika Mystici corporis (1943) ostrzegała teologów przed przeciwstawieniem Kościoła widzialnego Kościołowi niewidzialnemu, obejmującemu wszystkich ludzi dobrej woli, zjednoczonych mistycz-nie w Chrystusie. Takie tendencje przejawiły się w teologii niemieckiej. Francuska teologia zaakcentowała uzupełniające aspekty Kościoła widzialnego i niewidzialnego, instytucjonalnego i wspólnotowego, dając dzięki temu podstawy teologiczne pod rozwijający się ekumenizm katolicki. W zakresie ekumenizmu katolickiego dzieło Y. Congara Zasady katolickiego ekumenizmu (1937) odegrało poważną rolę. W Niemczech po 1950 r. zauważono, że “dogmatyka współczesna jest prawowierna, ale bardzo mało życiowa" (J. Feiner), stąd jezuita K. Rahner wystąpił z nowym programem “dogmatyki zbawczo-historycznej (1954). Ta “prawowierna teologia" przeciwstawiła się po 1960 r. “programowi demitologizacji teologii" R. Bultmanna (t 1976), a także tym biblistom katolickim, którzy stosowali jego metodę. Krytyka ta została rozpoczęta przez teologów włoskich (E. Ruffini, A. Romeo, F. Spadafora), a następnie podjęli ją teologowie niemieccy (J. R. Gei-selmann). Teologia w omawianym okresie została pogłębiona. Wpłynęły na to ba-ama nad teologią życia wewnętrznego, a także odcięcie się od wpływów protestanckiego etycyzmu. Zaatakowana na początku XX w. przez prote-Zk°łę marburska (W- Herrmann - t 1922, R. Bultmann - t!976) w "moralności prawa", zdobyła się na odpowiedź w dziele A. Meyen-1934'> Katolicka moralność pod pręgierzem i J. Mausbacha (t 1931) to^c^fl moralność i jej przeciwnicy . Zaczęli pojawiać się katoli-kazuistk ' którzy wi^ceJ podkreślali jedność dogmatu i życia niż prawo i Postawił Pl?rwsi byli to teologowie niemieccy. Adam Miiller już w 1901 r. Scheebe Pr°blem "reformalności katolickiej teologii moralnej", a M. J. towana ^ koniec XIX w. postulował “moralność teologiczną", ugrun-ajemnicy i wierze, rzeczywistości i lasce. Joseph Mausbach w cy 53 W Niemczech na przełomie XIX i XX w. modernizm nie znalazł podatnego gruntu, rozwijał się tu bowiem katolicyzm reformistyczny, który podejmował problemy polityczno-społeczne i dyskutował nad samym celem i istnieniem wydziałów teologicznych. Główne kierunki rozwoju teologii w pierwszym 40-leciu XX w. charakteryzują się wzrostem zainteresowania historią i nawrotem do neotomizmu. Wydane licznie podręczniki teologii dogmatycznej nie wychodziły poza tradycyjne rozwiązania, a także nie podejmowały konfrontacji nauki Kościoła z ówczesnymi problemami. Poglądy św. Tomasza inspirowały badania w zakresie filozofii religii i były punktem wyjścia do dalszych badań w tym zakresie. Pewną nowość stanowiły próby C. Marmiona (t 1923) i A. Gardeila powiązania teologii dogmatycznej z teologią życia wewnętrznego. Zbyt statyczne traktowanie myśli św. Tomasza ułatwiało nawiązywanie do patrystycznej tradycji chrześcijańskiej, zwłaszcza platońsko-augustiańskiej. Podejmowanie nowych problemów zaznaczyło się; nade wszystko w teologii niemieckiej. Do jednych z pierwszych, który je podjął, należał K. Eschweiler (t 1936), autor dzieła Dwie drogi nowej teologii (1926). Wskazał on dla teologii jako zadanie ugruntowanie chrześcijańskiej rzeczywistości na pod-; stawie filozofii, filologii i historii. Nieco inny aspekt badań teologicznych i reprezentował Th. Soiron (Świata teologia - 1936), nawiązujący do francisz-j kańskiej tradycji, i benedyktyn A. Stolz (t 1942) w Podręczniku teologii] dogmatycznej (1939-1943). Położył on nacisk na tradycję patrystyczną o cha-i rakterze budującym. We Francji rozwinęły się głównie studia nad teologią życia wewnętrzne-j go, a reprezentowali je H. Bremond (t 1933), autor wielotomowej Historii* literatury życia wewnętrznego we Francji (1916-1936) i znany neotomista o. R. Garrigou-Lagrange (t 1964), autor podręcznika Teologia fundamentalna (1918). Należał on do promotorów odnowy teologii życia wewnętrznego w duchu Soboru Watykańskiego I. Badaniom w tym zakresie patronował organ “La vie spirituelle". Teologię jako “żywe przepowiadanie" reprezentowali J. A. Jungmann, autor dzieła Radosna nowina i nasze przepowiadanie wiary (1936) i E. Kep-pler, autor Teologii przepowiadania (1949). Teologia ta była reprezentatywna głównie dla teologów austriackich i miała służyć praktycznym potrzebom duszpasterskim i kaznodziejskim. W ujęciu K. Adama w Istocie katolicyzm11 (1924) teologia winna być bardziej powiązana z życiem, a żywa wiara winfl3 się stać fundamentem personalizmu chrześcijańskiego i witalną mocą chrze5' cijaństwa. Takie ujęcie miała wielotomowa Dogmatyka M. Schmausa (1938). Modna wówczas teologia historyczna nawiązywała do średniowiecz'1 Reprezentowali ją głównie teolodzy niemieccy (C. Maumker - t 1924, M1 Grabmann - t 1949, A. M. Landgraf - t 1958), francuscy (E. Gilson ' t 1978, twórca Instytutu Studiów nad Średniowieczem w Toronto), belgijsC (J. de Ghellinck - t 1950), polscy (J. Fijałek - t 1936). Te liczne, gruntów^ 52 przyjęcia treści objawienia chrześcijańskiego. Do tej koncepcji przychylił ię w Niemczech A. Lang (Fundamentaltheologie, 1954). Niebawem pojawiła się apologetyka integralna, podkreślająca personalną rzeczywistość człowieka (Th. Specht, H. Dieckmann). W Polsce ks. Wincenty Kwiatkowski w Apologetyce totalnej (1937) podjął próbę stworzenia apologetyki systematycznej przez określenie jej właściwego przedmiotu. Wyłączenie apologetyki z kręgu ściśle pojętej teologii i podkreślenie jej charakteru religioznawczego stanowiły prawdziwe novum w światowej myśli apologetycznej. Po II wojnie światowej doszło do rozróżnienia między apologetyka a teologią fundamentalną, a wydawane podręczniki zaczęły się dystansować od nazwy “apologetyka" i przyjęły nazwę “teologia fundamentalna". 2. Kościelne nauki historyczne i biblijne Ich rozwój nastąpił już w XIX stuleciu i wciąż postępował naprzód, a historyczno-krytyczna metoda znajdowała coraz to szerszą akceptację i wprowadzała niejednokrotnie zbyt nowe i radykalne oceny kościelnej przeszłości. Takim dziełem z początku XX w. była Historia starożytnego Kościo-ta w 3 tomach (1906-1910) autorstwa L. Duchesne'a (f 1922), która w 1912 r. została umieszczona na indeksie kościelnym. Rozwijające się badania nad przeszłością Kościoła przynosiły ogrom materiałów, których nie można było zmieścić nawet w kilkunastotomowych Historiach. Spowodowało to powstanie licznych czasopism z zakresu historii Kościoła, daleko idącej specjalizacji i podziału historii Kościoła. Rozwijała się też eklezjologia i teologia historii Kościoła. Poszerzył się zakres historiografii kościelnej przez włączenie doń archeologii chrześcijańskiej, patrologii, historii papieży, misjologii, historii liturgii i prawa kościelnego. Na wydziałach teologicznych zaczęły powstawać osobne katedry dla patrologii i starożytności chrześcijańskiej, a osobne dla pozostałych okresów. W Polsce w okresie międzywojennym na wydziałach teologicznych w Krakowie i we Lwowie utworzono osobne katedry historii Kościoła w Polsce. W Rzymie na jezuickim Uniwersytecie Gregoriańskim powstał w 1932 r. osobny wydział historii Kościoła i misjologii, a w 1964 r. powstał Instytut Historii Kościoła przy Wydziale Teologicznym KUL z i katedrami. Erygowana 8 XII 1981 r. Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie otrzymała osobny wydział historii Kościoła. oniosłą rolę w rozwoju kościelnej historiografii odegrały czasopisma. zało'Ym Z pierwszych by} protestancki “Zeitschrift fur Kirchengeschichte", rok ^s^ W ^^ r' * P°świe,cony głównie badaniom dziejów reformacji. W che" 87 zaczął się ukazywać “Rómische Ouartalschrift fur christliche Ar- §ie und Kirchengeschichte". Otwarcie Archiwum Watykańskiego 55 wej Katolickiej teologii moralnej (1915-1918) podkreślał, że jest ona “nauką o cnotach, opartą na podstawach biblijnych i patrystycznych". Przeważały jednak ujęcia teologii moralnej jako “nauki o obowiązkach", o mocnym podkładzie prawnym i kazuistycznym (H. Noldin - t 1922, B. Merkelbach -t 1942, D. M. Prummer - t 1931). Z podręczników tych autorów korzystano w wyższych szkołach i seminariach katolickich we Francji, Polsce i świecie anglosaskim. Poważny przełom w teologii moralnej stanowił wielotomowy Podręcznik katolickiej nauki obyczajów autorstwa F. Tillmanna (f 1953). Przewodnią myślą podręcznika była idea “naśladowania Chrystusa". Podstawy teologiczne podręcznika to nade wszystko Pismo św. Mimo pewnych zastrzeżeń (O. Schiling) to ujęcie teologii moralnej znalazło i poprzedników, i kontynuatorów (H. Delehaye - 1945, E. Mersch - 1937). Teologiczne pogłębienie teologii moralnej następowało przez ściślejsze zjednoczenie jej z egzegezą biblijną, teologią dogmatyczną i teologią życia wewnętrznego. Zaczęto w niej zwracać uwagę również na psychoanalizę (Th. Miincker), nauki humanistyczne (W. Schóllgen). Te ostatnie po II wojnie światowej znalazły akceptację u moralistów niemieckich (R. Egenter), francuskich (M. Oraison), holenderskich (A. Soeck) i polskich (S. Witek). Pojawił się również kierunek ujmowania teologii moralnej jako “nauki obyczajów Królestwa Bożego" (J. Stelzenberger - t 1972) czy jako “prawa Chrystusowego" (B. Haring) w znaczeniu “naśladowania Chrystusa miłości i Bożego Królestwa". W reakcji na odejście od filozofii J. Leclercą zarzucił katolickim moralistom zbyt małe wykorzystanie filozofii, niezwracanie uwagi na sytuację chrześcijaństwa na świecie i brak zrozumienia dla postępu (Christliche Moral in der Krise der Welt, 1954). Postulował on całkowite przekształcenie teologii moralnej i podjął dyskusję nad głównymi pryncypiami tejże teologii. W okresie soborowym na czoło wysunęły się zagadnienia moralności małżeńskiej, problem przekazywania życia, a następnie na wielką skalę problemy moralności seksualnej. Apologetyka w tym okresie przeszła drogę do teologii fundamentalnej.; Początki tej drodze dał jeszcze w XIX w. teolog niemiecki J. S. Dreyj (t 1853), ale wkroczyli na nią w pełni teologowie francuscy. Tak pod koniec j XIX w. pojawiły się próby zbudowania “apologetyki immanentnej" (F. Bru-j netiere - t 1906, G. P. Fonsegrive-Lespinasse - t 1917). Ukazywały onel m.in. zgodność pomiędzy naturalnymi przemianami człowieka a chrześcijań stwem jako religią objawioną oraz chrześcijaństwo jako wartość uzupełniał jącą prawa ludzkiego życia. Religia katolicka z nieomylnym urzędem KośJ cioła spełniają te prawa życia w stopniu najdoskonalszym. Przełomową rok w rozwoju tej dyscypliny odegrał M. Blondel (t 1949), twórca filozofii działania. Nadprzyrodzoność według niego jest “wołaniem natury, wezwanieifl sumienia, wymaganiem rozumu, jest działaniem Bożym". Odkrycie w 54 czna (La memoae tustonąue - iyi)3) i przyjęta następnie przez jezuitę p Hummerlauera (t 1914), a także przez wydawców “Biblische Zeitschrift" l od 1913), spotkała się niebawem z gwałtownym sprzeciwem konserwatystów biblijnych (L. Mechineau, L. Fonck). Potępienie modernizmu i tendencji liberalnych w naukach biblijnych przez dekrety Komisji Biblijnej (1903) wpłynęło hamująco na dalszy rozwój nauk biblijnych. Metoda krytyczna została ograniczona z reguły do krytyki tekstu. Stąd nastąpiło tu poważne opóźnienie katolickich badań biblijnych w stosunku do biblistyki protestanckiej. Ta po przyjęciu metody historyczno-krytycznej (A. Wisy t 1940) doprowadziła do redukcji całej rzeczywistości nadprzyrodzonej do płaszczyzny naturalizmu i pozytywizmu (L'Evangile et L'Eglise, 1902). Przed tymi nowoczesnymi metodami w badaniach biblijnych ostrzegała encyklika pap. Benedykta XV Spiritus Paraclitus (1920). Pod wływem badań metodą krytyczno-historyczną nad źródłami kapłańskimi Pięcioksięgu J. Wellhausen (f 1918) doszedł do utożsamienia księgi prawniczej z Księgą Powtórzonego Prawa i ustalenia daty powstania kapłańskiego źródła na czasy po niewoli babilońskiej. To ułatwiło mu rozróżnienie źródeł odzwierciedlających etapy dziejów Izraela i wyznaczenie warstw literackich. W następstwie rewelacyjnych odkryć archeologicznych protestanci H. Gunkel (f 1932) i H. Gressmann (t 1927) zainteresowali się formami mów i gatunków literackich w szerokim kontekście starożytnego Wschodu. Gressmann kładł większy nacisk na motywację form i na dobór odpowiednich materiałów z wykopalisk starożytnego Wschodu. Metoda gatunków literackich znalazła krytyczną, ale pozytywną akceptację ze strony katolickich egzegetów, a zwłaszcza M. J. Lagrange'a (f 1938) i jego szkoły. Na uwagę zasługuje również protestancka “Formgeschichte Methode", zastosowana do ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Chciała ona dać odpowiedź na pytanie, jak ostateczny redaktor rozumiał zredagowane w wielką całość materiały, jakie przyświecały mu cele w ostatecznej redakcji i jaką formę ostateczną nadał swemu dziełu? Twórcą tej metody był M. Noth (1943), a współtwórcą M. Dibelius (t 1947) w odniesieniu do ksiąg Nowego Testamentu. Jeszcze dalej poszedł R. Bultmann (t 1976), twórca egzystencjalizmu biblijnego. To on w duchu teologii liberalnej podjął historyczną krytykę chrześcijaństwa. Zgodnie z poglądami teologii dialektycznej uznał Chrystusa Pana wiary za niezależnego od Chrystusa Pana historii. W egzegezie katolickiej początkowo odniesiono się do tych metod i teo-ni nieufnie, ale z biegiem czasu dostrzeżono w tych badaniach pozytywne elementy, które mogą pomóc lepiej poznać Ewangelie synoptyczne. Metody e P° przeprowadzeniu częściowych krytycznych korektur okazały się do (M. J. Lagrange, L. Cerfaux, P. Benoit), a po 1940 r. zaczęto ć pierwsze katolickie monografie, stosujące zwłaszcza metodę Form-(Th. Soiron, E. Schick). 57 Viuuv/y v..Łu^F.c,iiici “-L-LioiAjus^iics jaiiroucn". ua TOKU iwu wać w Lowanium “Revue d'histoire ecclesiastiąue", założony przez A. Gau-che i publikujący pełną, systematyczną bibliografię światową do historii Kościoła. We Włoszech od 1902 r. ukazywały się “Miscelanea di Storia eccle-siastica", a we Francji od 1910 r. “Revue d'histoire de 1'Eglise de France". Wreszcie od 1917 r. w Stanach Zjednoczonych zaczai się ukazywać “Catho-lic historical Review", a w Polsce od 1918 r. - wydawana przez ks. J. Fijałka - Polonia Sacra. Na przełomie XIX i XX w. zaczęły się ukazywać liczne, specjalistyczne encyklopedie teologiczne, które przynosiły olbrzymi materiał z zakresu historii Kościoła. Ojczyzną najlepszych takich encyklopedii była Francja i tu w 1902 r. A. Baudrillart, a następnie R. Aubert zaczęli wydawać kilkudzie-sięciotomową Dictionnaire d'histoire et de geographie ecclesiastiąue (do 1990 - 20 tomów). Encyklopedia ta jest dotąd jedyną w zakresie historii Kościoła. Bardzo liczne encyklopedie teologiczne ukazywały się we wszystkich prawie językach europejskich. W Polsce czołowe miejsce zajęła Encyklopedia Kościelna Nowodworskiego (1873) w 33 tomach (1933 - ostatni), zastępowana ostatnio przez Encyklopedią Katolicką, wydawaną od 1973 r. przez Kato-j licki Uniwersytet Lubelski. Badania historyczno-kościelne pomogły lepiej i głębiej zrozumieć pier-j wotne chrześcijaństwo (F. J. Dólger - t 1940), spojrzeć na nowo i inaczej, na schizmę Focjusza (F. Dvornik - t 1975) czy na problemy reformacji protestanckiej (J. Lortz - t 1964), jak też na Sobór Trydencki (H. Jedin -t 1980). W XX wieku ukazało się szereg wybornych podręczników uniwersyteckich prawie we wszystkich językach katolickiej Europy. Przodowały w tym zakresie Niemcy i Francja. Największym powodzeniem cieszył się Handbuch der Kirchengeschichte ks. Josepha Hergenróthera (t 1890), wydawany kilka razy i tłumaczony na inne języki. Został on zastąpiony przez najlepszy podręcznik naszych czasów pod redakcją ks. H. Jedina, nowy Handbuch der Kirchengeschichte w 10 woluminach (1962-1979). Dużą wartość ma przedsoborowa wielotomowa Histoire de l'Eglise, zapoczątkowana w 1935 r. przez A. Fliche'a i V. Martina. Podczas gdy od początku XX w. metoda historyczno-krytyczna zyskiwała coraz to pełniejsze obywatelstwo w pracach nad historią Kościoła, to w eg-zegezie Pisma św. pojawiły się wyraźnie jej ograniczenia. Rozwój katolickich nauk biblijnych po encyklice Providentissimus Deus (1893) pap. Leona XIII był niewątpliwie poważny. W roku 1890 M. J. Lagrange założył Ecole Bibliąue w Jerozolimie, a wydawane dwa czasopisma biblijne - “Re-vue bibliąue" (od 1892) i “Etudes bibliques" (1900) przodowały tym naukom w świecie katolickim. W Rzymie 7 V 1909 r. pap. Pius X założył Papieski Instytut Biblijny, poszerzony przez pap. Piusa XI w 1932 r. o wydział studiów nad starożytnym Wschodem. 56 rane ' - ,. ^3S no większych przełomowych zmian w pastoralnej doszło dopiero po •nie światowej, kiedy to nastąpiło zrozumienie duszpasterskiej działal-11 ^'Kościoła i jej form (F. X. Arnold). Postulatywne duszpasterstwo “od n°SC1 a" (J- Pascher) znajdowało dużo zrozumienia. Wydany w latach 1964-°1Q69 Handbuch der Pastoraltheologie reprezentował nowe podejście i “teo-i ' zna analizę sytuacji Kościoła" (K. Rahner) i postulował ustanowienie rad pastoralnych". " Na przełomie XIX i XX w. w katechetyce pojawiły się nowe problemy, wiec zagadnienie osobowości katechety (E. Linde - 1896) i zaangażowania łei osobowości ucznia w procesie nauczania i odbierania przez niego treści w sposób aktywny i przeżyciowy (G. Kerschensteiner - 1911, H. Gaudig -1917). Zalecano wprowadzenie metody pracy ręcznej do katechezy szkolnej iako głównego środka dydaktycznego (B. Clemenz - 1923). Z uznaniem spotkała się też metoda szkoły pracy naukowej (H. Gaudig - 1917), która dążyła w nauczaniu do rozwoju indywidualnej osobowości ucznia, do obudzenia w nim aktywności i samodzielności. W Polsce metodę tę propagował ks. J. Roskwitalski (1923) i W. Gadowski (1930). Katechetyka, ukierunkowana pedagogicznie i duszpastersko, podkreślała wartości religijnomoralne środowiska rówieśniczego przez tworzenie stowarzyszeń o podobnym charakterze (W. Gadowski - 1910). Podkreślano też rolę parafii jako środowiska wprowadzającego dziecko w Mistyczne Ciało Chrystusa. Po roku 1930 we Francji i Niemczech zapoczątkowano w katechezie odnowę kerygmatyczną. Odnowa ta nawiązywała do teologii biblijnej i liturgii, ale kerygma była podstawą katechezy. Przepowiadanie więc słowa Bożego, a nie samych prawd religijnych, miało być głównym celem katechezy. Przez katechezę chciano czynić to samo, co czynił Chrystus Pan, a więc pouczać o Bogu, włączać ludzi przez sakramenty św. w Królestwo Boże (J. A. Jung-mann - 1936). Akcentowano też moment teologiczny, dydaktyczno-meto-dyczny i pedagogiczny (S. Kunowski - 1963). W związku z tą reorientacją katechetyki powstały próby opracowania nowych katechizmów. - mniej udany Katechizm katolicki kard. P. Gasparriego (1930), bardziej dostosowany do nowoczesnych postulatów Katechizm na użytek diecezji francuskich (1940) oraz Katolicki katechizm dla biskupstw w Niemczech (1955). Po soborze Watykańskim II podjęto dalsze próby opracowania nowych katechizmów. Tendencje neoscholastyczne w homiletyce, cechujące się doktrynaliz- mem * dydaktyzmem, powstałe w II pół. XIX stulecia, musiały być przezwy- ęzone. Służba bowiem ludziom w okresie masowego uprzemysłowienia w , le kazania musiała ulec drastycznym zmianom. Encyklika pap. Bene- OH 3 Humani generis (1917) postulowała odnowienie kaznodziejstwa. nowę tę podjęły coraz to liczniejsze czasopisma homiletyczne oraz głośni 59 f ,|odsAV njBizpn 9pd9ouo5[ jo i jojpuno;} i Bjopso^j 9iA\;spjsodB uiAoBtBisBJEU AV A{BA\ouif9pod (/.?6l) Espdo^i -n§O|O9j pjiuzogjpod iqui g u 0961 -5lo ~ iqui g 'J 0961 "W --urui) ąoAuozooupsfz ^OBUBJS AV /61 - U?P°O 'H 'S50 i 6I6T IPBZIUB§JO 3A\OU Ol ZBJOO OUBjq5lSp3Zjd BJBIMS BIU9TUBf -9IMS UluSSZO^oSM 9M ijoiijodsM i Bjopso^j AoiumsfBj niusiuinzojz uiAzsq9{§ A\ 'Azsizpojui 9IS9J5[BZ fA. pAzBMHBZ 9IS A|Bp AdSjSOd fsf 9ZS5j5lMfB{v[ -feUZDI§OlO9J u f9izpjBq ZBJOO -M xx l°d I M 9is B{BMB;S 'Aza9jsBdzsnp T BIU9ZOnod 9UZoAp[Bjd BOfefBp 'BUlBJOJSBd BI§Op9J ij ZBJO 95[Aj9|iuioq i 95[Aj9qo9jBJ[ '95fAp§9poq BU {Bizpod f 3 f q9ZJJOd IJDAMOU Op [9U|BJOJSBd Il§O|O9J uBIUBAVOSBdop" '3IZ9§9Z§9 B{9fpod AV IUJB5[IUU91OAVZ fgf I Q96T ^o-1 °d ' 9is fefBZBjAM i qoAufqqiq Bfnuif9qo i5[Ajsqqiq f9i>(9qo;BJi I - uooixd]}3qig) iuiAufqqiq i IUA\O{S TuiiijpiM Azo imAufqqiq iuiBi§op3j tuiAMou i 9JBJ§ Op 9ZJBJU9UIO>[ 9T?[SuAlOUBd 'urm) -MS BUISIJ op iuiBZJBjU9uio>[ i I UBpBq qoAzS|Bp pSOM.qZOUI 9MOU 'qoBuisidosBzo fei (0?6T ~ BJBMOOOMO A\OJ9§9Z§9 B{§9ZJJS9Zjd ZBJ 9ZOZS9f BJOJ5[ 'aU t9uzoAjoisiq" ;Bui9i BU u -t/961 z f9Ufncl!a !fslm°3 ?9PlS9!dfej 9IU9Z3 B '(niA Zł) sudUdS mvuinfj ux Bsmj 'dBd B^ii>[ADU9 i (A ?l) qoBUBUTUi9S M -AVS BUISIJ BIUBZOUBU i MOOMOpB{>[AAV 9iMBjds BfD5[njJSUI SpIMOUBIUJ B '9UppS05{ AjU9Uin>[Op 9zozs9t A{ZsAM OS6T n5IOJ M. 'WPTU9JIJ qoefBzpoj qoAufiiqiq o OUmi(J B5[S9ldBd B^I^ADUS BMOU 9ZJ[BJ B '9IUJlpZOJ9f M uinonaifT ranipms - f9ufnqTq A}05łzs i9iojf z fsiogzai -j 77^1 M ------ J - " wizja prawa kanonicznego, głoszenie prawdy, pokoju i miłości wśród na-dów podkreślenie nauki o jedności Kościoła w jego zarządzie i służbie Bożej,' która ma służyć jedności “z odłączonymi braćmi". Papież utworzył przedprzygotowawczą Komisję Soboru, a 18 VI 1959 r. kard. Tardini roze-łał ankietę do 2 594 biskupów, 156 przełożonych generalnych oraz licznych vdziałów teologicznych i katolickich uniwersytetów w sprawie przedmiotu rzyszłych obrad soboru. Olbrzymie materiały nadesłane w formie 2 812 postulatów" zostały przepracowane przez Przedprzygotowawczą Komisję Soboru i odpowiednie dykasterie Kurii Rzymskiej jako “proposita et mo-nita" Na podstawie motu proprio Superno Dei nutu (5 VI 1960) pap. Jan XXIII utworzył Komisję Przygotowawczą Soboru, a na jej czele stanął abp P- Felici. Utworzono wówczas 10 komisji wraz z Sekretariatem dla Spraw Jedności Chrześcijan z o. A. Bea na czele, które miały przepracować materiały Przedprzygotowawczej Komisji w formie wniosków “schemata" pod obrady soboru. Od 16 VI 1960 r. pracom tym patronowała Komisja Centralna, w której skład obok 10 przewodniczących komisji weszło 102 członków i 29 doradców. Do końca 1961 r. liczba członków Komisji Centralnej wzrosła do 827 osób, z czego prawie 2/3 stanowili Europejczycy. Komisja ta przygotowała łącznie 73 schematy, z których większość w trakcie dyskusji soborowej uznano za zbyteczne. Komisja działała przez 2 lata, na skutek czego okazało się, że Vaticanum II było najlepiej przygotowanym soborem powszechnym. Pewne wątpliwości wzbudził synod rzymski, otwarty 24 I 1960 r. przez pap. Jana XXIII i przeprowadzony w duchu tradycyjnym bez kontekstu ekumenicznego. Uchwały i statuty tego synodu okazały się w dużej mierze przestarzałe. Nic dziwnego, że wiele wypowiedzi znaczących hierarchów kościelnych postulowało “rozwiązanie problemów, jakie niesie ze sobą ogromny postęp świata" (episkopat Francji), urzeczywistnienia powszechności Kościoła (kard. J. Frings), przeprowadzenie decentralizacji jego zarządu (kard. B. Alfrink), wyjaśnienia funkcji episkopatu świata w stosunku do prymatu papieskiego (kard. G. Montini) czy też, “by Kościół głosił Chrystusa tak, by [-..] uwzględniał teraźniejszość, nowe warunki i formy życia współczesnego na świecie, które otwarły drogi nowe do apostolstwa katolickiego" (kard. • Wyszyński). Czy wreszcie, by “pokazać prawdę tak, żeby ona wzięła człowieka współczesnego, żeby do niego trafiła" (bp K. Wojtyła). W dniu 25 XII 1961 r. pap. Jan XXIII konstytucją apostolską Humanae Mutis zwołał XXI Sobór Powszechny Vaticanum II do Bazyliki św. Piotra mi?> a.nieco P°znieJ wyznaczył 11 X 1962 r. jako dzień jego uroczy-31^3' Na sobór zaprosił papież wszystkich biskupów katolickich S * Przełozonych generalnych zakonów męskich. Za pośrednic-retariatu dla Spraw Jedności Chrześcijan na sobór zaproszono w 61 powrotu do homilii, a ruch liturgiczno-biblijny postulował dowartościowanie w kaznodziejstwie nauk katechizmowych i tekstów liturgicznych, głoszonych w formie homiletycznej. Były też próby wprowadzenia do kaznodziejstwa aspektu kerygmatycznego. Po II wojnie światowej zwrócono uwagę na podbudowę dogmatyczną kerygmy i na pogłębienie “teologii słowa". Większe zmiany miały przyjść po Yaticanum II. Ten sobór położył akcent nade wszystko na homilię i złączył ją ściśle z niedzielną i świąteczną służbą Bożą. W wieku XX zyskała pełną samodzielność nowa dyscyplina naukowa -liturgika, a milowym krokiem w jej rozwoju była encyklika pap. Piusa XII Mediator Dei (1947), zdradzająca myśl o reformie liturgii. Dotychczas bowiem zreformowano tylko chorał gregoriański i muzykę sakralną. Papież Pius XII przez aprobatę licznych rytuałów w językach narodowych i wprowadzenie nowego tłumaczenia Psałterza do Brewiarza, a nade wszystko przez reformę liturgii Triduum Sacrum zapoczątkował wielkie reformy w tym zakresie, które miał kontynuować Sobór Watykański II i posoborowe inicjatywy Stolicy Apostolskiej. § 290. Sobór Watykański II. Synody biskupów 1. Zwołanie i przebieg soboru W dniu 25 I 1959 r. pap. Jan XXIII w czasie nabożeństwa stacyjnego u św. Pawła za Murami zapowiedział publicznie zwołanie diecezjalnego synodu rzymskiego i soboru powszechnego. Ostatni synod rzymskiej prowincji kościelnej odbył się za pap. Benedykta XIV (1725), a ostatni sobór powszechny - Yaticanum I zawiesił pap. Pius IX w 1870 r. Wprawdzie pap. Pius XI po swoim wyborze nosił się z zamiarem “dokończenia" tego soboru i zasięgał w tej sprawie opinii kardynałów kurialnych i niektórych biskupów, a grupie teologów powierzył opracowanie programu ewentualnego soboru, ale faktycznie do wznowienia soboru nie doszło. Niektórzy podają, że Pius XII zamierzał w 1948 r. zwołać sobór powszechny i że prace przygotowawcze doń zlecił Świętemu Oficjum. Prace te trwały do 1951 r., ale ze względu na różnorodność opinii zostały zawieszone. Początkowo pap. Jan XXIII spodziewał się, że celem soboru będzie ,,za' proszenie odłączonych wspólnot do wspólnego poszukiwania jedności Okazało się jednak już w październiku 1959 r., że cel soboru będzie inny-że zostaną zaproszeni nań urzędowi obserwatorzy Kościołów i wspólne' odłączonych od jedności ze Stolicą Apostolską. W encyklice Ad Petri 60 ooserwatorów przedstawicieli Kościołów i wspólnot nie będących w jedności ze Stolicą Apostolską. Dzięki temu zaproszeniu przybyli na sobór już w 1962 r. przedstawiciele Kościoła anglikańskiego, którego głowa - abp Canterbury G. F. Fisher, jeszcze 2 XII 1960 r. wizytował papieża w Rzymie, prof. E. Schlink - przedstawiciel Kościoła ewangelickiego w Niemczech, a także przedstawiciele Światowego Związku Kościołów Lute-rańskich i Reformowanych oraz Światowej Rady Kościołów z Genewy i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W późniejszych latach soboru liczba urzędowych przedstawicieli tych Kościołów i wspólnot wzrosła z 31 do 93, reprezentujących 28 Kościołów i wspólnot chrześcijańskich. Brali oni udział w posiedzeniach soboru i cotygodniowych spotkaniach z prawem przekazywania swoich uwag. Ich rady zasięgały również komisje soborowe, biskupi i teologowie. Zgodnie z wytycznymi pap. Jana XXIII (6 VIII 1962) soborowi miało przewodniczyć “prezydium" 10 kardynałów, wśród których był prymas Polski Stefan Wyszyński. Dziesięć stałych komisji miało przedkładać pod obrady soboru schematy, zmodyfikowane zgodnie z życzeniem jego uczestników. Wśród członków tych komisji byli teologowie specjaliści (“periti") i katolicy świeccy. Porządek ten był później nieco zmieniony. Dnia 11 X 1962 r. pap. Jan XXIII w obecności ok. 2540 ojców dokonał otwarcia soboru. Z Europy Zachodniej pochodziło 40,98% uczestników, 13% ze Stanów Zjednoczonych i Kanady, 22% z Ameryki Łacińskiej, po 10% z Azji i Afryki, 3,5% ze świata arabskiego i 2,5% z Oceanii i Australii. Z Europy komunistycznej na sobór przybyło 159 biskupów, w tym 80 Polaków. Początkowo ze Związku Sowieckiego, Chin, Wietnamu i Albanii nie przyjechał żaden biskup. W następnych latach trwania soboru liczby te uległy zmianie, a liczba biskupów ze świata komunistycznego wzrosła. Od początku obrad soboru ojcowie podzielili się na “większość" i “mniejszość". “Większość", reprezentowana głównie przez episkopaty europejskie i północnoamerykańskie, trzymała się linii pap. Jana XXIII, była wyczulona na realia świata współczesnego, dostosowania się do niego i otwarta na dialog ekumeniczny, sterowała głównie ku problemom pastoralnym i praktycznej działalności oraz wypowiadała się przeciwko centralizacji władzy w Kościele. “Mniejszość" prezentowała Kuria Rzymska oraz episkopaty Włoch, Ameryki Łacińskiej i Hiszpanii; przywiązana do stabilności i tradycji opowiadała się za integralnym depozytem wiary i skupiała się wokół Coetus Internationalis Patrum. Przypominała ona podstawowe prawdy wiary, czuwała nad dojrzałością tekstów soborowych. Dnia 22 X 1962 r. ojcowie soboru rozpoczęli dyskusję nad schematem o liturgii. Dyskusja ta trwała do 14 XI, kiedy to schemat został przyjęty (2 162 głosy tak, 46 przeciw). Przyjęty schemat zalecał dopasowanie modłów brewiarzowych do duchowości kleru diecezjalnego i bogatszy wybój 62 tan z Pisma św., reformę kalendarza liturgicznego z podkreśleniem jego ^ystocentryzmu, a także zalecał reformę muzyki i sztuki sakralnej. ° Dnia 14 XI 1962 r. ojcowie rozpoczęli debatę nad schematem o źródłach h'awienia. Po tygodniowej dyskusji 1368 ojców wypowiedziało się za, a s?? nrzeciwko ponownemu opracowaniu schematu. Na jego tle rozgorzała lemika między Instytutem Biblijnym a Uniwersytetem Laterańskim. W !) kzei kolejności (21-26 XI) przedyskutowano schemat o środkach masowe- nrzekazu, opracowany przez Sekretariat Społecznych Środków Przekazu. Postulował on pozytywne ustosunkowanie się Kościoła do nich, wskazywał na duże możliwości wykorzystywania ich do apostolatu, ale i na niebezpieczeństwa, które niosły. W dyskusji postulowano pogłębienie teologiczne i socjologiczne schematu (kard. S. Wyszyński). Za przyjęciem schematu wypowiedziało się 2138 ojców, przeciw 15 z pewnymi jego skrótami i uzupełnieniami. W dniu 26 XI dyskusja soborowa skupiła się na schemacie o jedności Kościoła, który 2 068 głosami (przeciwko 36) został odesłany do przepracowania. Z dniem l XII rozpoczęto dyskusję nad schematem O Kościele, opracowanym przez Komisję Teologiczną. Stał się on przedmiotem głębokiej i wszechstronnej dyskusji wśród “periti" i konsultorów. I ten schemat odesłano do nowego przepracowania. Podczas tej sesji zredukowano liczbę schematów soborowych z 70 do 20. W dniu 8 XII 1962 r. pap. Jan XXIII uroczyście zamknął pierwszy okres soboru, a 3 VI 1963 r. zmarł. Jeszcze 11 IV t.r. zdążył ogłosić głośną encyklikę Pacem in terris. W dniu 22 VI 1963 r. na Stolicy Apostolskiej zasiadł pap. Paweł VI, który już w dniu swego wyboru ogłosił kontynuowanie soboru od 29 IX. Przez cały czas działały komisje i podkomisje soborowe. Sesja druga (29 IX-4 XII 1963) była nietypowa i zdominowana przez dyskusję nad schematem O Kościele, przepracowanym przez wybitnych teologów. Kontrowersje ześrodkowały się wokół kolegialności episkopatu, wprowadzenia stałego diakonatu i kwestii włączenia mariologii do tego schematu. Próbne głosowanie w dniu 30 X wykazało, że większość ojców wypowiedziała się pozytywnie na temat dyskutowanych problemów (l 808 tak, 336 przeciw). W czasie debaty nad tym schematem znaczący głos zabrał patr. melchicki Antiochii i Aleksandrii, Maximos IV Saigh. W dniach 18 XI-2 XII ojcowie przedyskutowali schemat o ekumenizmie i odesłali go do nowego przepracowania, zwłaszcza w kwestii stosunku do Żydów i wolności sumienia. Dnia 21 XI Pap. Paweł VI poszerzył komisje soborowe z 25 do 30 członków, a 30 t.m. powiększył uprawnienia pastoralne biskupów. Dzień później (22 XI) sobór Przyjął konstytucję o liturgii (2 158 tak, 19 nie), dekret o społecznych środkach przekazywania myśli (l 960 tak, 164 nie, 27 wstrzymało się od głosu). °ia 4 XII pap. Paweł VI promulgował obydwa dokumenty soborowe, o Zan™ zebrała się trzecia sesja soboru (14 IX-21 XI 1964) pap. Paweł VI by* pielgrzymkę do Ziemi Świętej w celu zaakcentowania otwartego i lo- 63 nj •eff X" ™,Kae wsPólcze^ym lU ™mi VI °raZ deklaracJ? siS uroczyste jalnego dialogu ekumenicznego i zaangażowania się Stolicy Apostolskiej n; rzecz pokoju. W dniu 6 VIII t.r. ogłosił encyklikę Ecclesiam suam, które, dał tytuł: O drogach, którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobie obecnej przy pełnieniu swojej misji. Encyklika promowała realizację głów. nych założeń aggiornamento pap. Jana XXIII i przestrzegała przed “nowoś- ciami", które zrywały radykalnie z tradycją Kościoła i narzucały mu no\ve formy życia, a także podkreślała dialog “jako pewien sposób pełnienia - obowiązków apostolskich i za narzędzie zjednoczenia". W dniu 14 IX \y otoczeniu 2,5 tyś. ojców pap. Paweł VI otworzył trzecią sesję soboru. By}a to szczególnie owocna sesja; przedyskutowano 16 schematów i aneksów, do których wprowadzono liczne poprawki. Nie brakło dramatycznych momen-tów odwoływania się do decyzji papieskich. Dotyczyły one dyskusji nad kolegialnością, ekumenizmem oraz obecnością Kościoła w świecie współczesnym. Przy burzliwej dyskusji omówiono schemat o Kościołach wschodnich, apostolstwie świeckich, kapłanach i zakonnikach, a także o seminariach duchownych i rodzinie chrześcijańskiej. Na zakończenie tej sesji ojcowie przyjęli, a pap. Paweł VI promulgował, konstytucję dogmatyczną o kościele (Lumen gentium - 21 XI 1964), dekret o ekumenizmie i Kościołach wschodnich katolickich. Poważnym zgrzytem na tej sesji (“czarny tydzień") było dołączenie do konstytucji o Kościele Wstępnej noty wyjaśniającej, jak należy rozumieć poprawki naniesione do rozdziału trzeciego (2 134 tak, 10 nie), odłożenie głosowania nad deklaracją o wolności religijnej na skutek petycji 400 biskupów z Włoch, Hiszpanii i Portugalii, a także wprowadzenie kilku poprawek do dekretu o ekumenizmie. Zmiany te zalecił pap. Paweł VI “wyłącznie przez szacunek dla mniejszości soborowej". Na początku grudnia 1964 r. papież udał się w podróż apostolską ns Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny do Bombaju, a 24 11965 r. dokonał promocji 27 nowych kardynałów, reprezentujących 4 kontynenty i 20 , ^f1"31^1" zagadnieniem Soboru Watykańskiego TT hvł Kn* • -ł narodów świata, podnosząc ich liczbę do 103 osób. Dnia 8 IV papież utwo *onstytucja dogmatyczna Lumen gentium poświecona K ' , . ' rzył Sekretariat dla Spraw Niewierzących, a jego kierownictwo zlecił kard ^"r* odnowy całego życia kościelnego. Wszystk^olZ^ F. Kónigowi z Wiednia. Problemowi pokoju światowego poświecił encyklik? . " ooorowe maia ,““_~^ które były przepracowane. W dniu 28 X ojcowie ™h pap. Paweł VI promulgował dekret O pastę sk^oh ^YT^™3"' * Kościele, O przystosowanej odnowie zycL^l obow^zkach biskupów w O formacji kapłańskiej (^tata^tot^ ^^° ^^ *****>' chrześcijańskim (Gravissimum educationL n , aracje: ° ^chowaniu niechrześcijańskich (Nostra aetate). W dJu 18^?" K°Sd°*a d° reli^ konstytucję dogmatyczną O Objawieniu R • przyjęto 1 Pr°mulgowano O apostolstwie świeckich\APostoJ^ i dekret wie przyjęli konstytucję duszpasterski " ^'^ WfeSZCie 7 XI1 oicn-(Gaudium et spes), dekrety: O posłudz, ordinis) i O działalności O wolności religijnej (Dignitatis humanae) W dniu 4 XII w Bazylice św. Pawła 'j pożegnanie obserwatorów soboru a 6 "" Świętego Oficjum, któremu nadał nową^ ry. W dmu 7 XII Rzym i Konstantynopol ekskomumk z 1054 r a S YTT -e>*"»".y . tej uroczystości ojcowie soboru twórców kultury, do kobiet tfJ okazji pap. paweł VI poświęcił kamień •e pw. NMP Matki Kościoła. P°CZęcia W W czasie P°%ków, uczonych i d° młod^Y- Przy ęglelny P°d nowy ko^iół w^ 2. Konstytucje, dekrety i deklara cje sob -- —— -j.-^————, ~ J~?,^ ivłWXvy Wlłl^UW \J Z,ltdl JV"A"' F. Kónigowi z Wiednia. Problemowi pokoju światowego poświęcił encyklik? Mensę Majo (29 IV), a 3 IX wydał encyklikę Mysteńum f idei, poświęceń? doktrynie i kultowi Najśw. Sakramentu. Wreszcie, już po otwarciu 4 sesji soboru, ukazało się 15 IX motu proprio Apostolica sollicitudo, powołuJ3ce do życia stały synod biskupów przy Stolicy Apostolskiej. Ostatnia sesja soboru (14 IX-8 XII 1965) miała charakter spokojny! wykończający dotychczasowe schematy. Kontrowersyjna uprzednio deklara' cja O wolności religijnej oceniona została teraz przez ojców jako bafo2' dojrzała, otwarta i nowatorska. Nowy projekt konstytucji duszpasterski O Kościele w świecie współczesnym, w którego treść poważny wkład wme;' m.in polscy arcybiskupi K. Woj tył a z Krakowa i B. Kominek z Wrocła^1' został dopracowany i stanowił znakomitą podstawę do refleksji soboru "' problemami współczesnymi świata. Dyskusją objęto i pozostałe schem3 64 -»» wyrazili życzenie stanowi- Stulecie *to się stać w __ Raczenia dla tych i Hl (1947\ T •ywl J m} • l' Teol°gia 20. i 30 la mił0^" “Kościołowi prawa jak i w j dowart oni t, hiri» n encyklika być wiek wszystkich t3 f " " t" ^ wyraźnie przeciwstawiała u ' ' zarówno w 5 - H,S[ p ża v Podkreślała ona kolegialność go sw8 ^^ ]°kalne (diec4) roi -n°wym doświadcJ^,- ^ Kościoła- T° “stulecie Kościoła" lego i apostolskie^ ^em' ! ' poszukiwaniem “jednego świetepo K K°SC10ła ' ZWłaszcza w kręgu Una Sancta. Te 65 poszukiwania - oparte na głębokich biblijnych badaniach - prowadziły do wzrostu ruchu ekumenicznego. Dostrzegano również Kościół widzialny, ale ten, który przez Wcielenie Syna Bożego objął wszystkie ludzkie słabości [ ograniczenia, pielgrzymował pod znakiem krzyża. Było to inne spojrzenie na Kościół, w którym dotąd widziano “doskonałą społeczność". To nowe teologiczne spojrzenie na Kościół podjął sobór, kontynuując w ten sposób dyskusję rozpoczętą jeszcze na Soborze Watykańskim I. Wszak schemat tego soboru o Kościele obejmował 15 rozdziałów, a przedyskutowano i przyjęto tylko rodział 11. o urzędzie Piotrowym w Kościele. Pierwotny schemat o Kościele, przedłożony pod obrady ojców soboru (23 XI 1962) obejmował 11 rozdziałów i był przedmiotem dyskusji aż do 19 XI 1964 r. Uroczyste przyjęcie dokumentu odbyło się 21 XI 1964 r. (2 151 tak, 5 wstrzymujących się). Konstytucja soborowa o Kościele obejmuje 8 rozdziałów i 69 paragrafów. Mówi ona o tajemnicy Kościoła, ludzie Bożym, hierarchicznej jego strukturze, wiernych, powszechnym powołaniu do świętości, życiu zakonnym, końcowym charakterze pielgrzymującego Kościoła i jego jedności, a także o “błogosławionej Dziewicy Bogarodzicy Maryi w tajemnicy Chrystusa i Kościoła". “Chrystus jest światłością narodów, a Kościół w Chrystusie jest niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jednością całego rodzaju ludzkiego" (I, 1). Druga konstytucja soborowa Sacrosanctum Concilium, poświęcona liturgii (4 XII), była uwieńczeniem rozwijającego się w XX w. ruchu liturgicznego i pragnienia modlitwy. Powstałe liczne ośrodki odnowy - reprezentowane przez wielkich mężów modlitwy, czasopisma, sztukę i literaturę - miały ogromny wpływ na mnisze klasztory, które poszukiwały nowej formy życia religijnego. Narastający ruch liturgiczny w Niemczech i Austrii, a także we Francji, Belgii i w Polsce znajdował wielu zwolenników wśród młodzieży i w jej organizacjach, wyrażał się w modlitwie, medytacji i śpiewie. W liturgii odnaleziono ponownie żywotne piękno i jego siłę. Duże znaczenie w tyra zakresie miały historyczne badania nad dziejami rzymskiej liturgii, które znalazły apogeum w Missarum sollemnia (1949) J. A. Jungmanna. Powstał liczne centra odnowy liturgicznej w Holandii, Belgii, Francji, Austrii i Niefl1' czech wprzęgały liturgię w działalność duszpasterską i katechetyczną ora^ we wspólnotową modlitwę. Idee te znalazły również głęboki oddźwięk * encyklice pap. Piusa XII Mediator Dei (1947) i w reformie liturgii Wielkie!?0 Tygodnia (1955) oraz wprowadzeniu języków narodowych do Rytuału. Przygotowany schemat o liturgii stał się przedmiotem dyskusji od d11'8 22 X 1962 r. Wniosła ona stosunkowo niewiele poprawek i 4 XII 1963' schemat został uroczyście przyjęty przez ojców soboru (2 147 tak, 4 me; Konstytucja dzieli się na 8 rozdziałów i 30 paragrafów. Podaje ona poj?c1' liturgii i jej znaczenie w życiu Kościoła. Mówi też o liturgicznym niu i czynnym udziale w niej, a także podaje podstawowe reguły jej 66 o charakterze teologicznym i duszpasterskim R H • mówi o świętej tajemnicy Eucharystii. Dalsze roln ! dfUgi konstyt"cji kramentom i sakramentaliom (rozdz 3) D • aziały Poświęcone są sa-rokowi liturgicznemu (rozdz. 5), muzyce'^wT20? kaPłanskim (rozdz. 4) nej (rozdz. 7). ^ SakralneJ (rozdz. 6) i sztuce sata Najważniejszym narzędziem, które miało zbr - r ności, były języki narodowe. Dokumenty soborów ^ d° wsP°łczes-cińskiego w liturgii, ale zezwalały w szerokim t "^ asowały J?zyka ła-języka macierzystego. Artykuł 36 tej konst Sle na używanie w niej św. i przy sprawowaniu sakramentów i w innl^ Stwierdzał' ze »we mszy języka ojczystego nierzadko może być bardzoy ęsciach liturgii używanie zna mu przyznać więcej miejsca". Reformy n^^^ dla wiernych, mo-ły wyłącznie obrządku rzymskiego Wsnńin V , . Iltur8icznych dotyczy-kreślała wprowadzona ponownie konceleb B°Żeg° W litu św. pod dwoma postaciami. Szczególne ^,11°^ ZCZWolenie ™ tan 7f* M/cTirtrfl^^u i^_: ^ . ° Konstytucja dogmatyczna Dei Yerbum była niewątpliwie dojrzałym owocem m tego rozwoju były: encyklika 1893) założenie Instytutu Biblij erozolimie (1890) i J^, ^ Schemat konstytucji był pnedmiotem a Pojęty został 29 X n nh- (18 ' Mfl°Wymi kroka' Providentissimus Deus (1909), Ecole Biblique w Plvmo affla™ Spiritu (1943) l soborowej od 14 0bejmuje on 6 o- w Pr2Vimowfl;\d0ktr^ Galileo Galilei \t™^ ?,W,ięte .°&Jum notenU, (jem 1822 za * "My kultury, a to Pywnego wydarzenia 67 r —^^,Vv,x. pi^itmuw z, wiarą, zyiiam wl^T{~pekret zalecał zatem popieranie i rozwój prasy katolickiej, “pro-uwaźał, że jest nie do pogodzenia z wiarą zdanie, “że Biskup Rzymu mo^O"02 . . ZDOwszechnianie filmów, służących godziwej rozrywce, kulturze powinien pogodzić się i dostosować do postępu z liberalizmem i nowoczes, dukcję i r° P skuteczną pomoc transmisjom radiowym i telewizyjnym", kulturą" (Denz. 1780). Trzeba też podkreślić, że potępione przez pap. Qr. i sztuce , zaie » ^ ^^ o(j dawna ceniony [ ..^ s}użył doskonaleniu crr\r"7d ~V\7~\ \\jf\\-r\i~icrt\ mić*c"-rf-*>-mńc' Via" /1O'2'"ł\“.ł-~_ “,_.-“ J _ -“.:“ ^ — ; - A_.I _ ^“,,/^Vl3fllC. Ł/yłł . ^ ., _ , , ., . ,. ... gorza “wolności mieszczańskie" (1832) stanowią dzisiaj nie tyle postu|, zaani, “ moralności» (art 14). Dekret głosił, że “w dziedzinie sztu-ty nowoczesnego katolika, ile przyjęte przez teologię i wiarę podstawo' ^ł°WI(*a ńiolickiej i obyczajowości przygotować przede wszystkim ludzi formy godności osoby ludzkiej. Toteż ojcowie soboru stwierdzali, że decy2 pap. Grzegorza XVI, Piusa IX i Piusa X nie miały charakteru wypowied: nieomylnych. kl< tej /art 15) Ojcowie soboru wyrazili życzenie, by przy Stolicy Świę-:L.'L Sekretariat do Spraw Prasy i Widowisk, co zrealizował " ^ołujac go do życia w 1964 r. Konstytucja duszpasterska O Kościele w świecie współczesnym była j^ Pap' ^Vt /? Pasterskich zadaniach biskupów - Christus Dominus, obejmu-dokumentem soborowym. którv sie 7rod7ił w raasift trw.ni, “u. D nym dokumentem soborowym, który się zrodził w trwania s< obojj Komisje przygotowawcze nie opracowały w tym zakresie żadnego schemat, 3 rozdziały i 44 artykuły. Podejmuje tematy: “biskupi w stosunku do " "" “biskupi w stosunku do Kościołów partykular- jvuuu8JC p^gu^waw^c mc upicicuwdiy w tym niesie zaunego scneniat, J , K;nścioła" (rozdz 1) biskupi w stosunku do Kościołów partykular-Ideę tej konstytucji pierwszy nakreślił kard. Suenens z Brukseli (4 XII \%l całe|5°*ł"dz 2) i współpraca biskupów dla wspólnego dobra większej iloś-a jej współtwórcami byli m.in. metropolita krakowski Karol Wojtyla i at nyf viołów" (rozdz. 3). Dekret postuluje utworzenie rady biskupów przy orace biskupów dla dobra całego Kościoła. Dekret ten stał się podstawą gotowanie 17. schematu O obecności Kościoła w świecie współczesny* ? o}ania do życia w 1965 r. stałego synodu biskupów przy Stolicy Apo-Schemat był gotowy jesienią tegoż roku i stał się przedmiotem dysfc , t- • sji do 1965 r. Uroczyście został przyjęty 7 XII 1965 r. (2 308 tak, 70 nje St° p^et o Kościo{ach wschodnich - Orientalium Ecclesiarum (21 XI 1964) Konstytucja ta jest najobszerniejszym dokumentem soboru. Składa się z! dotyczy Kościołów wschodnich, które pozostają w pełnej łączności ze Stoli-artykułów, zawartych w 9 rozdziałach. W wykładzie wprowadzającym k cą Apostolską. Mówi on o Kościołach partykularnych Wschodu i ich obrząd-stytucja prezentuje “sytuację człowieka w świecie dzisiejszym". Część pień kach; obowiązku zachowania dziedzictwa tych Kościołów, uprawnieniach i roli patriarchów, szafarstwie sakramentów i kulcie religijnym. Dekret podaje też wytyczne “obcowania z Braćmi kościołów odłączonych". Przyjęto go 2 110 głosami tak i 39 nie. Przygotowany schemat dekretu był ostro krytykowany, stąd został on przepracowany i przez większość biskupów wschodnich zaakceptowany. Dekret O misyjnej działalności Kościoła -Ad gentes (7 XII 1965) ma charakter teologiczno-duszpasterski. Składa się z 6 rozdziałów i 41 artyku- sza konstytucji obejmuje 4 rozdziały i artykuły od 11 do 45; stanowi wieE dialog Kościoła ze światem na temat “godności osoby człowieka" (rozdz. l “wspólnoty ludzkiej" (rozdz. 2) “aktywności ludzkiej w świecie" (rozdz. j “zadań człowieka w świecie współczesnym" (rozdz. 4). Druga część konstytucji omawia “niektóre bardziej palące problem) składa się 75 rozdziałów. Podkreśla ona “godność małżeństwa i rodziny' nowoczesnej cywilizacji (rozdz. 1). Podjęła temat “należytych sposobo podnoszenia poziomów kultury", akcentując niektóre “pilniejsze zadać łów. Pod względem teologicznym dekret stanowi pogłębienie i dokończenie chrześcijan w dziedzinie kultury" (rozdz. 2). Dalsze rozdziały tej wspanial konstytucji dogmatycznej O Kościele zarówno w spojrzeniu na misyjny cha- konstytucji dotyczą życia gospodarczo-społecznego" (rozdz. 3), “życia wsp rakter Kościoła, jak też i na teologię Kościoła. Dekret daje konkretne wska- noty politycznej" (rozdz. 4) i “potrzeby umacniania pokoju i rozwiji zania dla rozwoju katolickich misji, ostatecznego przezwyciężenia “okcyden- wspólnoty narodów" (rozdz. 5). Ta konstytucja podjęła problem ateiff tahzacji" i “kolonializmu kościelnego" przez uznanie pełnej samodzielności zaliczając go “do najpoważniejszych spraw doby obecnej" (art. 19), ale n dojrzałości Kościołów Afryki i Azji. Dekret zatem podaje “zasady doktry- nocześnie stwierdzała, że “uznanie Boga nie sprzeciwia się godności czło« lalnp ™»>«" ~ — -« < - - • - - - - . . - - - -ka, skoro godność ta na samym Bogu się zasadza" (art. 21). misji", a w dalszych rozdziałach traktuje “o dziele misyjnym" (rozdz. 2), osciołach partykularnych (rozdz. 3), misjonarzach (rozdz. 4), organiza- *— •> *_JŁ \ / ("\\ A ' \ ".7 *'•** \A W/JU.Ł,. *j i, inioj wiicu A.CIW11 ii \JL\-iz-. T / ? vyx ?,«.i.ii*-.Ł4 Obok czterech konstytucji Sobór Watykański II wydal nadto 8 dekr^ ^'działalności misyjnej (rozdz. 5) i współpracy na tym polu (rozdz. 6). W liarakterze reformistycznym. Jako nierwszv oicowie orzvieli dekret/" . ,,.. recie tym ojcowie 7(jłn«;i; noctuiat raf^rm^ vnnnr0r,^i; T3^-7Vt-^«/;oniQ o charakterze reformistycznym. Jako pierwszy ojcowie przyjęli dekret /" mirifica - O społecznych środkach przekazywania myśli (4 XII 1963). muje on 2 rozdziały, poświęcone nauce Kościoła na ten temat 68 rencie °cowie Z8łosili postulat reformy Kongregacji Rozkrzewiania w misjach wzięły udział poszczególne konfe-w. Dekret został przyjęty uroczyście 2 394 głosami tak, 5 nie. 69 Dekret O apostolstwie świeckich - Apostolicam actuositatem (18 XI1965) podaje na wstępie teologię laikatu i obejmuje 6 rozdziałów i 33 artykuły. Rozdziały te mówią “o powołaniu świeckich do apostolstwa" (rozdz. 1), celach i różnych dziedzinach, i formach tego apostolstwa (rozdz. 2-3), porządku działalności apostolskiej (rozdz. 5) i przygotowaniu do apostolstwa (rozdz. 6). To świeccy mają zadanie przeprowadzenia chrześcijańskiej odnowy, a ich świadectwo w rodzinie, wśród młodzieży, w pracy i spoczynku, w ojczyźnie i we wspólnocie narodów, a także we wspólnotach kościelnych -w parafii i diecezji - ma być zaczynem tej odnowy. Dekret podkreśla związki laikatu z hierarchią kościelną, ale pozostawia mu pełną swobodę działania. W realizacji dekretu pap. Paweł VI utworzył specjalną Radę Świeckich przy Stolicy Apostolskiej (1967). Dekret przyjęto 2 305 głosami tak i 2 nie. Dekret O posłudze i życiu kapłańskim (Presbyterorum ordinis) stanowi wykończenie konstytucji dogmatycznej o Kościele. Zajął się zadaniami, jakie ciążą na kapłanach pracujących w duszpasterstwie (7 XII 1965). Ojcowie soboru uświadomili sobie wagę odnowy życia kapłańskiego, a ostateczny tekst dekretu zawiera tylko zarys tego, co sobie życzyli. Po wprowadzeniu teologicznym rozdział pierwszy podjął temat “prezbiterat w posłannictwie Kościoła", podkreślił istnienie specjalnego urzędu kapłaństwa w Kościele'', a następnie - w dwóch obszernych rozdziałach - przedstawił posługę prezbiterów i ich życie. Trzeba przypomnieć, że soborowa Komisja dla Dyscyplin; Kleru i Chrześcijańskiego Życia Wiernych przygotowała w tym zakresie aż 17 schematów, a ostateczny tekst dekretu został przyjęty 2 390 głosami tai przy 4 nie. Krótszy od poprzedniego dekret O formacji kapłańskiej (Optatam totitt z 28 X 1965 r. w 7 rozdziałach i 22 artykułach podjął następujące zagadnie nią: “sposób ustalenia metod formacji kapłańskiej dla poszczególnych nań dów" (art. 1), “intensywniejsze budzenie powołań kapłańskich" (art. -“organizacja i przepisy dla seminariów duchownych" (art. 3), “troska o » nowe duchową" (art. 4), “reforma i odnowa studiów teologicznych" (ar 5), “wzmożenie i odnowa formacji duszpasterskiej" (rozdz. 6) i “doskonal' nie formacji kapłańskiej po ukończeniu studiów" (rozdz. 7). Początko' schemat ten nosił tytuł O wychowaniu i kształceniu seminarzystów ' opracowany sucho i prawniczo, stąd Komisja do Studiów i Seminariów l pracowała go wielokrotnie. Został przyjęty 2 318 głosami tak, przy 2 n Dekret O przystosowaniu i odnowie życia zakonnego (Perfectae ca<[ obejmuje 25 artykułów. Ojcowie soboru życzyli sobie, by tradycyjne t życia zakonnego zostały odnowione i uwspółcześnione. Wskazania sopl we poszczególne zakony i zgromadzenia miały podjąć na kapitułach ?' ralnych. Dekret nawiązywał do 6. rozdziału konstytucji soborowej O ciele. Stanu zakonnego nie nazwano “stanem doskonałości", ale “z°a pełnego oddania się człowiekowi, Kościołowi i Bogu". Życia zakonfl6^ nazwano więcej “ucieczka od świata", ale “służbą dla świata" w modjj medytacji, wspólnocie klasztornej, ubóstwie, posłuszeństwie i bezżeństwie specjalnymi zadaniami apostolskimi. Podkreślano, że najwyższym idea-ł m życia zakonnego jest nie reguła zakonna, ale Ewangelia. Dekret ten przyjęli ojcowie 28 X 1965 r. 2 321 głosami tak, 4 nie. Dekret O ekumenizmie (Unitatis redintegratio) stwierdzał we wstępie, że jednym z zasadniczych zamierzeń Soboru Watykańskiego II jest wzmożenie wysiłków dla przywrócenia jedności wśród wszystkich chrześcijan. Chrystus Pan bowiem założył jeden Kościół, a mimo to wiele jest chrześcijańskich Kościołów i wspólnot, które wobec ludzi podają się za prawdziwe spadkobierczynie Jezusa Chrystusa". Dekret wspomniał wielki podział między Wschodem a Zachodem, który dokonał się w 1045 r., a także podziały, które nastąpiły w wyniku reformacji w XVI w. W rozdziale pierwszym dekret sformułował katolickie zasady ekumenizmu, a więc teologiczne podstawy jedności Kościoła, stosunki między Braćmi odłączonymi a Kościołem katolickim i przedstawił ruch ekumeniczny naszych czasów. W rozdziale drugim dał wytyczne do wprowadzenia ekumenizmu w życie poprzez odnowę Kościoła, wewnętrzną przemianę i wspólną modlitwę. Rozdział 3 dekretu poświęcono Kościołom i Wspólnotom odłączonym od Rzymskiej Stolicy Apostolskiej, w którym uwypuklono ducha tych Kościołów, ich tradycję liturgiczną i duchową, zgłoszono chęć poszanowania obowiązujących przepisów w tych Kościołach. Drugą część tego rozdziału poświęcono odłączonym Kościołom i wspólnotom kościelnym na Zachodzie, z którymi “łączy Kościół katolicki wiara w Chrystusa, studium Pisma św., życie sakramentalne i życie w Chrystusie". Trzeba tu dodać, że trzy różne komisje soborowe przygotowały 3 różne schematy na ten temat, różniące się istotnie między sobą. Na wniosek patr. melchickiego Maximosa IV Saigha wszystkie 3 schematy dały podstawę do opracowania jednego schematu, który po dłuższej dyskusji został przyjęty 7 XII 1965 r. (2 137 tak, 11 nie). Dekret głosi, że ci, “którzy wierzą w Chrystusa i otrzymali ważny chrzest, pozostają w jakiś sposób w niedoskonałej wspólnocie ze społecznością Kościoła katolickiego" ^ Ojcowie soboru przedyskutowali i przyjęli 3 deklaracje. Najwyższej wagi azała się Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich zeń/ ^ fetate^' Podzielona na 5 paragrafów. Obok wstępu deklaracja zapre-islami V— rdigie dalekie§0 Wschodu (hinduizm, buddyzm i inne), w>eństwi H8'ę Żydowska' Stwierdziła, że tylko religia żydowska w przednio św ^ H P°zos!ałycn Jest religią objawioną w Starym Testamencie. Pis-°drzuceni ZmU ^St wsP°Ina własnością chrześcijan. Żydzi nie są ani sów Jezus' p,przek'ęci przez Boga, chociaż to żydowscy przywódcy za cza-kres'lono n ystusa skazali go na śmierć. W ostatnim paragrafie pod-Schernat P°Wszecnne braterstwo, wykluczające wszelką dyskryminację. Jana XXIII z «tt» przez gwałtowną dyskusję i na osobiste życzenie pap. powierzony do przepracowania kard. A. Bea w celu uzu- — 71 wrócił na aulę soborową jejjg Paweł VI wyprzedził tę dyskusję i dnia 15 IX 1965 r. ogłosił motu nełnienia go o ocenę antysemityzmu. ™ ^^ przyjęty 28 X 19^rio Apostolica sollicitudine, mocą którego powołał do życia Synod Bisku- • ' nią 1962 r. i po długiej, twórcze] ays j ^ .^ Q.ca WSZyS1^_ ^ stała radę episkopatu świata przy Stolicy Apostolskiej. Ta decyzja J/?V?1 tak 88 nie). “Nie możemy zwracać s ę ku traktować k5ieska otrzymała pełną realizację w nowym Kodeksie prawa kanonicznego -konkludował dekret - jeśli nie zgadzamy się po ^ ^ paw}a n (kan 342_345) SynQd ^ charakter ^ jako ^^ ludzi na obraz Boga stworzonych . , śdjańs^m (Gravissimum ecinstytucja kościelna i reprezentuje cały episkopat światowy, a jego dzia- Druea deklaracja O wychowaniu cn ^ elementarne i średnie jest okazyjne lub periodyczne. Podlega on bezpośrednio papieżowi, .. położyła fundamenty pod katonc _ katoiickie uniwersytety,ry wyznacza jego tematykę, czas i miejsce obrad. Papież zarezerwował t k' ood szkoły wyższe, wydziały teologi howania^ wyodrębnih sjebie nominację sekretarza generalnego synodu i 15 jego członków, klaracja podkreśliła powszechne prawo y^ ^ ^^ rozwoju,ta miała pOchodzić z wyboru. chowanie chrześcijańskie, które zmierz “ Jochrzczeni byli wprowalSynod ma podtrzymywać ścisłą więź i żywą współpracę między episkopa-h ludzkiej lecz ma na względzie J...J, ^ daiszych częściach dekla świata a papieżem, ma też informować papieża o wewnętrznym życiu Y mowo ^ tajemnice zbawienia (l, ?)• ^ chrześcijańskie, znacicioła, jego działalności we współczesnym świecie. Do zadań specjalnych T. “-r. «^«r.«npd7.ialność za wyć j“:“™ o takżi ooniowo w a -e crze, , . S Skreśliła odpowiedzialność za wycn aniu dzieci> a także wskjdu należało zgłaszanie specjalnych problemów pod jego obrady. W sy-Pzkoły prawa i obowiązki rodziców w wy Qsobne miejsce deklizie biskupów z urzędu biorą udział patriarchowie i więksi arcybiskupi na wychowanie religijne i moralne w sz ' wydziałom teologicziciołów wschodnich, biskupi wybrani przez krajowe konferencje bisku-noświęciła szkołom katolickim, ich ro j umianej współpracy w i, zakonnicy wybrani przez Rzymską Unię Przełożonych Generalnych, iwersytetom katolickim, a także szeroK ^ ^ ^ ^ ^ 29Q tak^ 35wodniczący konferencji episkopatów krajowych i kardynałowie prefekci L szkolnictwa. Deklaracja została przyję a humam^ podaje “ogól?regacji rzymskich. Synod posiada stałego sekretarza generalnego, który r>^V1aracia O wolności religijne] {Lngr rpliaiina w świetle Obije jego pracami. Pierwszym sekretarzem synodu pap. Paweł VI zamia-sady wolności religijnej" i prezentuje ^^'^rfa w tym zał bpa Władysława Rubina. la" Po wielu negatywnych zjawiskao n w J oświadcza, ze osoba IV grudnia 1966 r. Sekretariat Stanu ogłosił regulamin synodu. Pierwsza deklaracja mówi, że “obecny Sobór ^aty ^ e rewolucyjnie synodu odbyła się w Rzymie - podobnie jak i następne - w dniach do wolności religijne] (i, L>-° nni być wolni od p<-19 X 1967 r. i wzięło w niej udział ok. 200 biskupów z całego świata. zbiorowisk społec pieczeństwa w zakresie nauczania doktryny wiary, reforma semina-uchownych, reforma dyscypliny małżeństw mieszanych i dalsze refor-zakresie liturgii. Synod wysunął postulat utworzenia Międzynarodowej ]1 TeolO8icznej przy Kongregacji Doktryny Wiary i ogłosił orędzie i. Synod wskazał drogi wyjścia z kryzysu nauczania wiary i był “świa-m [•••] poczucia braterstwa i jedności w episkopacie" (W. Rubin). nośćzaśta polega na tym, że wszys «i ze strony czy to poszczególnych luazi^ ? ach reUgijnych nik akieikolwiek władzy ludzkiej tak, aby v ^ ^ nie przesz nie orzymuszano do działania wbrew jego ' i'publicznie, i w działaniu według swego sumien^Pz7kresie'' (I, 2). jedności z innymi w godziwym ^ mu lub w m . . ylskiej. Konferencje episkopat dniach 11-25 X 1969 r. odbył się Nadzwyczajny Synod Biskupów, a UOtem jego Obrad hvła snrawa natnrw i imnUto^;; l^^lor.Jol^,^^^; “, kupów “—— Kościołem". Tę władzę t _ . - Koścoem. oszonyc po świecie biskupć “odu złożona z 15 osób, do której wszedł m.in. kard. Karol Wojty-rach powszechnych oraz “przez r F kol iamego działania" (1^ >drniotem obrad III Synodu (30 IX-6 Xl 1971) było sakramentalne tylko Głowa Kościoła wezwała • w obrzadku łacińskim, o two i sprawiedliwość w świecie. Wśród ekspertów synodu był obecny strukturze Kościoła katolickiego z wschodnie zarówno ka rs von Balthasar i Barbara Ward, ekspert Papieskiej Komisji “lusti-takiego organu, jaki Posiaa^; , lne Dnia 6 XI 1963 r. patt. » ax . Mimo wielkiej zewnętrznej presji Synod poparł papieską decy-i ortodoksyjne synody patn ar ci ^^ przy papieżu stałe] ymania celibatu kapłańskiego w Kościele łacińskim; 137 ojców syno- aximos IV Saigh zgłosił Pos™a we na ten te swiedziało si rzeciwko świc kupów, co dało podstawę do dalsze] strukturze ło jak i onouuKa^j"- »j"~~s - , . utwOrzenia przy vav~— -— - , . ---———^ ^aptaus^icgu w rs.uswcie lacinsKim; u/ ojców syno-Maximos IV Saigh zgłosił Pos™ia dvskusji soborowej na ten tełowiedziało się przeciwko święceniu mężczyzn żonatych dla krajów , __*“, ^ rlało oodstawę do dalszej uy | 73 kapłaństwa, a beatyfikacja w czasie synodu bł. Maksymiliana Mani ^oibf. ie współczesnym". W tym ostatnim wzięło udział 210 uczestników. Sy-potwierdzała takie aspekty kapłaństwa. Dyskusja nad kwestią sprawiedlJ^ twierdził w całej rozciągłości nierozerwalność małżeństwa, ponownie ści społecznej ograniczyła się do wskazań papieskich encyklik sp°łeczn|° fi;mował encyklikę Pawła VI Humanae vitae (1968), zajął się problemem Na synodzie tym zapoczątkowano praktykę składania sprawozdań z dziff.. rozwiedzionych i powtórnie cywilnie żonatych, opracował Kartę. Praw ności poszczególnych kongregacji Kurii papieskiej. Materiały synodaln* . ,. j przedłożył ją Narodom Zjednoczonym, ogłosił posłanie do rodzin służyły do opracowania adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi (8 XII 1» , -^“^“u ,“0 “,^Ał^^^rrn *«“w^" os. v^ Wa ,™rłcta“,;0 m“tQ,.;“ Ten zwyczaj ogłaszania adhortacji z materiałów synodalnych przyjął ; stale i kontynuuje go również pap. Jan Paweł II. Czwarty Synod Biskupów odbył się 27 IX-26 X 1974 r., a wzięło \v| udział 209 biskupów ze wszystkich kontynentów świata. Poświęcony \Ą całości “ewangelizacji w świecie współczesnym". Dyskusje odbywały 12 grupach językowych, a szczegółowe tematy odnosiły się do katechiz nawrócenia, kościołów lokalnych, religijności ludowej i ewangelizacji, zwolenia człowieka, ewangelizacji młodzieży i innych grup, ewangelizi praw osoby ludzkiej. Synod zakończył się uchwaleniem deklaracji na t głoszenia Ewangelii oraz orędzia na temat praw człowieka i pojednani? Piąty Synod Biskupów w dniach 30 IX-29 X 1977 r. poświęcony b całości katechizacji w naszych czasach, zwłaszcza katechizacji dzieci i dzieży. Zgromadził on 204 uczestników. Ojcowie synodu podkreślili zn nie i wartość tradycyjnych miejsc katechizacji, jakimi są rodzina, szk parafia. Podkreślono rolę rodziny jako “małego Kościoła". Jako nowe widualnego, a także społecznego, naruszania praw człowieka" pojednania sca katechizacji synod wskazał ruchy młodzieżowe, stowarzyszenia ro t gruncie sprawiedliwości i pokoju w społeczeństwie. Prawie we wszystkich ne, różne grupy i wspólnoty charyzmatyczne. Podkreślono też znaczeni sjach synodu uczestniczył osobiście pap. Jan Paweł II. Materiały synodu techizacji dorosłych, a także ludzi biednych, chorych, robotników i emi >służyły do opracowania papieskiej adhortacji Pojednanie i pokuta w potów. Delegaci polscy z kard. Karolem Wojtyłą na czele zwrócili uwaj igiwaniu Kościoła - Reconciliatio etpoenitentia (2 XII 1984) W adhortacji katechizację dzieci przedszkolnych. Synod wypracował listę 34 propc j, obejmującej 3 części, papież wyłożył naukę katolicką o nawróceniu i na temat katechezy “świadectwa" i na ich podstawie pap. Jan Paweł II o ijednaniu" jako obowiązku i zadaniu Kościoła, o “miłości większej niż sił adhortację apostolską Cathechesi tradendae (16 X 1979). Adhortacj zech" (“Tajemnica grzechu", “Misterium pietatis") i'zasady duszpasterst 1 ' '•-'---— -=- —-" •- ------ '——u,™, i“ws“;“i““; — ---'«'»> pokuty i pojednania. W dniach 24 XI-8 XII 1985 r. odbył się II Nadzwyczajny Synod Bisku-|>w w ^związku z przypadającym 20-leciem zakończenia Soboru Watykań- iTześcijańskich we współczesnym świecie" (25 X). Na podstawie materia-synodalnych pap jan paweł II opracował i ogłosił adhortację apostols-1 Familiaris consortio (22 XI 1981). Adhortacja zajęła się m.in. teologią ałżeństwa, kontrakoncepcją, rozwiedzionymi i żyjącymi w separacji, wylewaniem seksualnym, rolą kobiety, naturalnym planowaniem rodziny, po- i polityczną rolą rodziny. Siódmy Synod Biskupów, obradujący w Rzymie od dnia 29 IX do j X 1983 r., zajmował się “pojednaniem i pokutą w misji Kościoła". Temat nodu był wyrazem zaniepokojenia spadkiem, w pewnych regionach prawie inikiem, sakramentalnej spowiedzi. W synodzie wzięło udział 244 uczestni-ów, w tym 221 delegatów poszczególnych konferencji episkopatów krajo-ych. W czasie 28. sesji synodu przedyskutowano 63 propozycje, przedłożo-• przez Sekretariat Synodu na temat grzechu osobistego, instytucjonalnego grzechu systemu", natury grzechu, jego przebaczenia i odkupienia, proble-iu zaniku sakramentalnej spowiedzi, generalnej absolucji i pojednania in- 10 rozdziałach omawia treść i miejsce katechezy kościelnej, jej źródła, zyk, narzędzia, przekazicieli i odbiorców. Te pięć synodów przygotow; Władysław Rubin. Dnia 6 VIII 1978 r. zmarł pap. Paweł VI. Po krótkim pontyfikacie »ego II. Papież Jan Paweł II stwierdził, że Sobór Watykański II stanowi Pawła I (26 VIII-28 IX 1978) na Stolicy Apostolskiej zasiadł kard. damentalne wydarzenie we współczesnych dziejach Kościoła i wyraził Wojtyłą jako Jan Paweł II (16 X 1978). Ponieważ bp Władysław R czenie, by biskupi zebrani na synodzie wymienili doświadczenia na temat został kardynałem i prefektem Kongregacji Kościołów Wschodnich (l jlizacji soboru w Kościele powszechnym. Synod wystosował orędzie do -1980), nastąpiła zmiana na stanowisku sekretarza generalnego synodu. ™ Bożego “o większą wierność dla soboru" i pełniejszą jego realizację, a stał nim Słowak, ks. Józef Tomko, mianowany na to stanowisko 15 IX 19* !P°rt końcowy synodu odrzucał partykularne i powierzchowne zjawiska W roku 1980 odbyły się w Rzymie trzy ważne synody: Nadzwyczajny S 8atywne, występujące tam, gdzie uchwały soborowe były realizowane nie-Episkopatu Holenderskiego (14-21 I), który podjął problem reformy ^Piętnie i nieskutecznie. Raport podjął również problem tajemnicy Kościoła w Holandii, Ukraiński Greckokatolicki Synod Biskupów (24-27 I ' ?» mkulturacji i opowiedział się za Kościołem ubogich, celu obsadzenia wakującego arcybiskupstwa większego we Lwowie i i ziewiąty Synod Biskupów, który odbył się w dniach 1-30 X 1987 r., rżenia patriarchatu oraz VI Synod Biskupów, który obradował w di J^ł temat “powołanie i misja świeckich w Kościele". Odbył on 7 zwy- 74 75 H "^ 930 uczestników Wypracował 54 propozycje dwje części - na bloki militarne - dobiegł końca, podobnie jak rozpadły się czajnych sesji przy udziale ? ^ ^^ ^^ świeckich“ { “parafia w poszczególnych krajach tej części Europy systemy i rządy komunistyczne, ogłosił Orądzie do m?" ^ * { materiały synodalne zostały wykor?w następstwie czego wolność religijna i Kościół powracają do normalnego działalność polityczna . trop * J wania adhortacji apostolskiej Q,życia. Przed synodem europejskim, zwołanym do Rzymu na 27 XI 1991 r., stanę przez PaPja"a/™ Adhortacia ta podjęła następujące problematy dwa wielkie problemy; pierwszy odnosił się do przeszłości 50-letniego stifideles lam (30 ^™>- (Jm in sekuiaryzrn a potrzeba reli?podziału kontynentu. Co mogą dać Kościoły “za żelazną kurtyną" Kościoło- pilne potrzeby ^społczesneg v • ^ katolików świeckich w Kwi w zachodniej Europie? Jakie wartości i doświadczenia tego Kościoła narastające konflikty a spraw p J ^ w ż • Kościoła - Wspólnotmogą służyć Kościołowi powszechnemu? Drugi problem odnosił się do przy- ściele (rozdz. 1), "J026"™" “ świeckich w Kościele - Misji" (rozdz.:szłości. Jakie wspólne doświadczenia i dobra może darować sobie wzajemnie (rozdz. 2), "wsP°łodP°wie^ 5, Adhortacja zawiera 5 rozdziałów i Kościół w realizacji swej misji w Europie w ramach nowej ewangelizacji różnorodność powołań ^ro •'• laikatu katolickiego. Ma ona bardzkontynentu w nadchodzącym trzecim tysiącleciu chrześcijaństwa? Przygoto- artykuły i stanowi “magna cnakościelną wśród świeckich, żewaniem do tego synodu był Kongres Teologów Europy Środkowej i Wscho- ^^^/^^"S^aTże uczestniczą w tajemnicy jegotfniej w Lublinie w dniach 13-15 VIII 1991 r., który miał charakter “świade- członkami Kościoła Jezusa Chrystusa i ctwa“ Kośdołów pod rzadami totalitarnego komunizmu. munii oraz w jego apostx,lskiej i ^^ > uzmysłowionych kraj* Niebywały rozrost Kościoła katolickiego w Afryce (1949 r. - 14,8 min Gwałtowny spadek Powołan ^f^ toLmości kapłańskiej sl atolików na 194 min mieszkańców - 10,57%, 1990 r. - 81 883 000 Latoli- L Biskupów w dniach 30 IX-28 X 1990 r. :ów na 610 697 000 mieszkańców - 13,4%) i problem recepcji reform sobo-kaołanów w kontekście dzisiejszych czasó owych postawiły na porządku dziennym problem “afrykanizacji" Kościoła irnów - przedstawicieli konferencji episkc * tym kontynencie. Według pap. Jana Pawła II Kościół w Afryce znalazł Europy i się przedmiotem obrad mat obrad brzmiał: *" Wzięło w nim udzi tów krajowych, 10 przez papieża. Papież Jan synod przeprowadził i refleksję, i planów i katolików świeckich, i i żonę synodowi Instrumentur ralnego, którym od 1985 r. 4 rozdziały " ''' ' 1" przedstawicieli konferencji episko za^onów i 36 biskupów wyznacza JJ w decydi.jącym momencie historii" i “ewangelizacji tego kontynentu", wał przed synodem (23 VII) >"» 10 K 1990 r. pap. Jan Paweł II zapowiedział zwołanie synodu konty-nad propozycjami biskupów, entalnego dla Afryki. Studia przygotowawcze do synodu postulowały zaję- -e si lau propozycjami uiars.up^") - j — -——— r»^Jt)^Ł^,,u,,^^^, uu ajdiuuu pusiuiuwdiy zaję-instytucji kościelnych. Prze ie S1^ ulepszeniem ewangelizacji, podniesienia poziomu duchowieństwa die-propozycją Sekretariatu G EZJalnego i zakonnego, przedyskutowanie problemu “liturgii afrykańskiej", hn "Tan Schotte (Bele), i obejmoi "ycnowania młodzieży, ekumenizmu i międzywyznaniowego dialogu a tak-"TV0" ^'i ion^Srob^^a^anSŁ i mis a b ; P^cJi chrześcijańskich wartości w społeczeństwie. § ' : okoliczności i kontekst obecnego an^,^^ ^^. ^^ Konferencje episkopatów poszczególnych krajów zaczęły się formować Qll]0n ni"7»i-1 Crt.K^“___ tT r . i f •• . __ _ _ _ J że l KOniCKSL UUC^lltg«J vai"", •.~~~————— - t >5?Ź??3S^^ formacji kapłanów, podkreśliła specjalne wychowanie do celibatu rzystaniem zdobyczy psychologicznych _linń«/ c™ u i J l"L"Vil" "• Y? AUISLC LUKIC Komerencje DIS-DysKusja synou^c, ^^ ^™ ~ - Q ig do celibatu z ^ /^^y s'e Protokoły) pod przewodnictwem prymasa odbywały ±^&«W i 4, - **- ———— ^^W:j^f«MK^^ stały Synod Biskupów przy papieżu j* onferencje^^^^f w Fuldf rozpoczęły się w 1848 r. Podobne ' również pomoc dla Stolicy < u od 184^ ^Piskopatu Austro-węgierskiego zaczęły się odbywać w Wied-" związku z 'dvi ^ , Ch konferencJi w Poszczególnych krajach powstał i opat beneTw^ f konstytucJa soborową o Kościele. Podniósł go m>aly przezw Ym J°hann H°eck Z Scheyern w Bawarii (1963)- To t>bec nmKi._, ycięzyc centralizm kurialny, wzmocnić Kościoły lokalne na rodzące się problemy ca,e60 miu synodów ze lUWlll^Ł ^^i*^^^ ———— nych potrzeb i życia Kościjj h. Doświadczeń pozwalają stv instytucją w " starożytnym Kościele, późniejszych wiekach na wscnouz,ic i ^a^iw.^.— .. — chosłowacji na Welehradzie 22 IV 1990 r. zapowiedział zwołanie kof talnego synodu biskupów Europy. Europa Środkowa i Wschodnia f ostatnich latach wielkie przemiany społeczno-polityczne. Podzia _--.,-, -— mocy Dominus (28 XI 1965) wprowadził je w w 76 7-^?^. V^ŁJVYHCI oiy ni^i,wj>iviv, u^iuiun.wow jvuiwi. / świeckich w ramach Akcji Katolickiej w Hiszpanii i we Francji. Ten enny proces odnowy objął prawie cały Kościół, chociaż najmniej do-*l za żelazną kurtynę", pilnie strzeżoną przez reżymy totalitarne i W ramach i na falach tej odnowy zaczęły się pokazywać niewielkie, ale vkliwe grupy samowolnych reformatorów. Pewne rozprawy teologiczne zeły kwestionować niektóre z podstawowych prawd chrześcijańskich, a mowola w reformowaniu liturgii - zwłaszcza w pewnych grupach katolików francuskich i holenderskich - zaczęły zrażać i do Kościoła, i do kapła-ów zdrową inteligencję katolicką. Nie bez znaczenia destruktywnego było działanie środowisk skrajnie integrystycznych, przeciwstawiających się reformie soborowej. Na błędy i nadużycia zaczęły reagować i Stolica Apostolska, i episkopaty krajowe. Tak episkopat holenderski zdecydowanie przeciwstawił się błędnej doktrynie dotyczącej boskości, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa Pana. Poważny ferment wywołał poufny list kar d. Ottavianiego, prefekta Kongregacji Doktryny Wiary (24 VII 1966), sformułowany w 10. punktach na temat “opinii osobliwych i zuchwałych [...], wprowadzających poważne zamieszanie w umysły bardzo wielu wiernych". Te “osobliwe opinie" lekceważyły tradycję chrześcijańską, głosiły relatywizm dogmatyczny, negowały bóstwo Chrystusa Pana, odrzucały indywidualną spowiedź, relatywizowały moralność małżeństwa itp. By przeciwstawić się narastającej krytyce, pap. Paweł VI polecił “poufny list" wydrukować in extenso w “Acta Apostolicae Sedis", co wpłynęło na złagodzenie fermentu. W związku ze stosunkowo licznymi nadużyciami w zakresie reformy liturgii Kongregacja Obrzędów 29 XII 1966 r. wydała odpowiednie wyjaśnienia i dyrektywy na temat realizacji konstytucji soborowej o liturgii, a równocześnie napiętnowała “te manifestacje kultyczne pochodzące z inicjatywy prywatnej, które zmierzają fatalnie do pozbawienia charakteru sakralnego liturgii". Od roku 1967 pap. Paweł VI rozpoczął wykład katolickiej wiary na audiencjach generalnych, co kontynuował również pap. Jan Paweł II. W dniu 10 VIII Paweł VI zauważył, że najbardziej kontestowane teologicznie były “tradycja, władza, filozofia, kultura, prawo kanoniczne, instytucje, a nawet pewne dogmaty, pewne formy życia wewnętrznego i kultu". Posoborowa opinia publiczna, formowana przez niechrześcijańskie środki masowego przekazu, a także przez księży, którzy porzucili kapłaństwo, kontestowała niezwykle ostro celibat kapłański. W obydwóch Amerykach i landii, al? i w innych krajach, wielu księży zaczęło wstępować w związki małżeńskie, pozostając na placówkach duszpasterskich. To oni głównie tworzyli grupy nacisku i fermentu antycelibatowego. W odpowiedzi pap. Paweł VI °§tosił śmiałą encyklikę Sacerdotalis coelibatus (24 IV 1967), potwierdzając 79 Kościoła rzymskiego. z no P awdziwą burzę kontestacji wywołała encykhka par. Prawdziwą DU ę przekazywania życia ludzkiego nae V*ae (25 VII W«* l na F faz oświadczyć? ze naiezy bezwa- która ****<*** oceniała tej l 360 teologów. W odpowiedzi na te faktpap. weo Kofflisję Teotogiczną, a jej przewodniczącym został każdorazowy prefekt Kongregacji Doktryny Wiary (11 IV 1969). Ciągnąca się przez wiele la ^ o. Schillebeeckxa zakończyła się oficjalną deklaracja Koń JrT ^ ^^^ nieo § ? 3t ~ •> ——to" ^icinoa 1-s.uiiga, z,wiaszcza Swałtowni7T "f™^" Teol°i ten zareagował niezwykle gniew- rnadęl pogłębienie w adhortacji apostolskiej pap. Jana Pawła II Fam E * P«konan^e ze każdy chrześcijanin może ważnie sprawować mację POB^ n ,/ ? są nieprawdziwe. Autor nie został Dotenionv ai“ “a“__;“ 'de i pogłębienie w adhortacji apostolskiej pap. Jana rawu u , u... E^^ ^-un ze k dy cnrześdjanin ^ ważme ^^^ wato się, ze w uym iui.Uwx> —“““..__. v dzenie. Gwałtowne wzburzenie wśród teologów zapocz wowierności teologa holenderskiego, dominikanina E. kiego współpracownika kard. Alfri"Vri ^ńra iesienia gregacja Doktryny Wiary. Dnia 17 80 986 r. ; da Kongregacji Doktryny Wiary została ogłoszona jesienią ^ 4 głoszona jesienią Uniwersytecie^ 4 listorij Kościół la cz. 8 81 >l<ł t “JP ks Ch Currana, “któremu nie należało powierzać funkcji teoljf {& arcybiskupa do zaprzestania działalności (6 V 1976) a hn frvh v ii l S,o“cayApos,olska “a t!e K- ^ *T aP°StOlSld' ' " K * -"-"""T. * i -e gesty - b »o ten stał się R. Peyrefitta w artykule Szczegoine yu.yiu.*,^, “r_-__ po". Reakcje światowej opinii publicznej i kościelnej były natychmiast spontaniczne w obronie osobistej czci papieża. Wszystkie episkopaty świati Ten'"s""T"** ""ł""*lwvv * Ultt* uczeni i wierni zaprotestowali przeciwko tej “wyjątkowo ciemnej karaś snntirał 0,-“ " fjLfr°Tlem PrzeJ^ł konsumpcyjnej prasy zachodniej. Szczególnie bolesny i dramatyczny charakter miała sprawa francus! abpa Marcela Lefebvre'a, członka Zgromadzenia Ducha Świętego, któr; kończyła się schizmą i ekskomuniką kościelną. Ten były metropolita Da w Afryce (1955-1962), zwolennik integryzmu i tradycjonalizmu, powi; ze skrajną prawicą francuską, już w czasie Soboru Watykańskiego II d poznać jako zdecydowany przeciwnik reformy liturgicznej i otwarcia eki nicznego. Wraz z grupą księży tradycjonalistów założył w 1970 r. Bra Kapłańskie im. Piusa X z siedzibą we Fryburgu w Szwajcarii. Program ctwa nawiązywał do ideologii gallikańskich, zwłaszcza w zakresie trąd nalizmu i nieposłuszeństwa Stolicy Apostolskiej. Arcybiskup Lefebvi egidą Bractwa założył seminarium duchowne w Ecóne dla nów, a jednocześnie - nie w?-1^™" nrzv iakiei pomocy - rozwijał ność międzynarodową w celu ~" • ? -'-1- —— «łam nr na nauai wyświęcał Kapłanów i diakonów. Ten smutny problem przejął pap. Jan Paweł II. W dniu 18 XI 1978 r. spotkał się z abpem Lefebvre'em w Watykanie, co jednak nie powstrzymało go od udzielania dalszych święceń księży (25 XII 1978 i 29 VI 1979 -30 kapłanów) i tworzenia nowych ośrodków kościelnych Bractwa. Do końca 1977 r. miał arcybiskup w Europie ok. 50 tyś i w Stanach Zjednoczonych ok. 10 tyś. zwolenników. W roku 1980 rozpoczął działalność we Włoszech i Meksyku. Dnia 8 XII 1983 r. wypowiedział się publicznie bardzo krytycznie o działalności kościelnej pap. Jana Pawła II i nowym Kodeksie prawa kanonicznego, a 29 VI 1984 r. mimo suspensy wyświęcił 25 księży. Podjęty w 1987 r. Dnnnwnifl ~—— ^ ^ * dialog “w atmosferze przyjaznej i 'cznego do- j_ _ —*f.»^b* jL^»_«j r. QO o próśb i apeli pap. Jana Pawła II własnego autorytetu. Na skutek »nal wiadomo przy jakiej pomocy - ^^S ^SS^8^8 D°ktryny Wi^Y wydała°l VH tóeT mocTk ^r^^ ma przez Bractwo reformy hturg^.« Wsta|a ^ MM,ara,s Richard Williarnson , ^ *^™S;B x ----— —^o,wyi,lulllR.uvvani wyłonił się na tie oo«u«uua F^ ----- . om WatykańsK^ ^^•ST^S!? WMamson i Alfons'de^aTare^. i