Karol Maliszewski
FARAMUCHA
Rzecz walcząca, sprzeczna, moja w tym głowa,
miasto, miasteczko, którego ból uliczny, pochód
wzgórz do centrum, rozległy wyrok cmentarza –
miasteczko, które prowadzę za rękę, nie
otwierając okna.

Naoczność
„Wystrzegać się złych snów” – ta niespodziewana myśl była jak anarchiczny i
archaiczny skrzek, jak błyskawica, która strzeliła we wrota zaślepionej stodoły. Gdyby jednak
wprowadzić odrobinę logiki, brzmiałoby to tak: uważać, unikać, uchylać się i strzec. Tego
dnia powietrze miało inny smak, ciało niechętnie podnosiło się do czynu, wyraźnie chcąc
zawisnąć w pół gestu, zatrzymać się i nie stanowić. Tymczasem należało na okrągło
rozstrzygać w ciszy uliczek zawalonych śniegiem, a radio zapowiadało dalszy spadek
ciśnienia i napływ metalicznie szarych chmur z południa. Należało iść do pracy i
kontynuować. Gromada ludzka czekała na pracowite wypełnianie się form.
Kazimierz Faramucha westchnął i przywdział stosowne do okoliczności szaty.
Okoliczność była zimowa, dokładniej późnostyczniowa, wiało lodowym podmuchem bez
litości. Chłód wciskał się w wolne od książek zakamarki mieszkania, podkopując sens tylu
wiecznej tradycji „istnienia sensu”. Wystrzegać się złych snów, wystrzegać.
Powoli zarysowywał się program estetyczny Kazimierza, pełzł przez niezliczone
zeszyty, wyładowując się niekiedy w spazmach i skurczach na łamach literackiej prasy. „To
nie są czasy przewrotów. Nie ma atmosfery sprzyjającej śmiałości czy wyrazistości. Aż wstyd
powiedzieć, że przewrót nadejdzie od strony sił bezwolnych, mdłych i – rzec można –
wstecznych. Na początku brak będzie jakiejś oczywistej opozycji. Tylko aluzje,
napomknienia i drobne złośliwości, ale co zrobić, takie czasy, będziemy się spierać dla
samego spierania. Tym samym przetrwamy, donosząc następnym czasom fluid zaciekłej
wiary w kulturę, w jakieś tam wartości, które, jak się wydaje, nie mogą trwać bez konfliktu”.
Olśniewająca w śniegu dawność stłoczonej siedziby, kumulacja cegieł zagęszczonych w
piramidki i przesmyki, a wokół ciasny pas wzgórz, skał i gór. Stare miasteczko rozrastające
się nowocześnie w stronę stymulującej równinę wyżyny, ale sercem pozostające przy swoim
korzeniu, ratuszowo-rynkowym centrum w poniemieckim gnieździe ulic. Przestrzeń
przerywana regularnie, przecinana nożycami dzwonów, tak głośnych, że słyszanych w
3
wioskach przynależnych do innego powiatu. Strzelistość kościelnych wież, skupisko
ogrzewających się wzajem domów, obszar łatwy do opanowania wzrokiem, a potem duchem.
Rzeka, najważniejszy nerw tkniętej neurozą zapadłej doliny, zbierająca w sobie wszystkie
żywotne siły spływające z gór. Cisza i ciemność zimowej nocy, gdy już z oszczędności
wygaszono latarnie, ułożono do snu pojazdy w zaułkach i garażach. Bezmiar obecności
czegoś większego od człowieka, wyobraźni poruszonej krzykiem dziecka, które wyrywa ze
snu najście pijanego ojca, skowyt uderzonego psa. Samotność rysowała się wyraźnie w tak
ułożonym i zhierarchizowanym wszechświecie, zaś miasteczko stawało się wzorem do
naśladowania po kres czasów, archetypem działania, zamieszkiwania, tworzenia. Jedyną
przestrzenią.
Zarys postaci
Ze wszystkich stron szła forma. Arystoteles był patronem i był figurantem. Ani już
wadził, ani jątrzył.
Szła, nadchodziła. Zarys postaci. Zniewalająca śnieżyca. Przyzwoitość formalna każe ją
zarysować, określić granice, kształt, charakter. Nikogo nie będę przerysowywał. Nie jestem
stworzony do tych kłamstw. Załamanie się formy jest dla mnie formą. Nie opowieść jest
najważniejsza. Idzie o coś większego. O ból, po prostu. I jeszcze: żadnej merkantylności.
„Sukces nie jest godny pracownika ducha; tenże pracownik nie jest godny sukcesu czyli
powszechnej radości z narodzin pisarza”.
Żadnej reprezentatywności na siłę. Kazimierz tworzy się sam, oddycha własnym
powietrzem. Nie powinien kojarzyć się z nikim i z niczym. Być może wolny Kazik jest moją
jedyną szansą na przezwyciężenie tego wszystkiego, w co sam dałem się wtłoczyć.
Mordechaj, o którym wspominał, to zagadka, niespodzianka. Chciałbym, żeby tak było na
każdym kroku: obraz z niejasnych punktów i plam, farba wyłaniająca hybrydyczny kształt.
Czego się boję, zamykając kolejne zdanie? Przed czym się zamykam, jeżeli przerobiłem
już ostateczność i wchłonąłem samobójstwo? Jaki komitet powitalny wali z przedmieść, gdzie
pali się najtańszym węglem? Jakie przeznaczenie oplątuje profil zdania i samojezdną
składnię? Chciałbym być Indianinem wykonującym z powagą swój przedśmiertny taniec;
niestety, to środek Europy i trwa degustacja egzotycznych potraw. Los nie zaproszonych też
mnie nie obchodzi. Przestałem roztkliwiać się nad nieudacznikami ducha, grafomanami losu.
Tylko własnej ścieżki pożądam.
4
Jej opisów będę dostarczał w miarę regularnie. Krzywe twarze wijących się w ukropie
tak zwanych redaktorów już teraz chciałbym odesłać do diabła. W czasach pogromu wartości
nie udało mi się nawiązać korespondencji z duchem Zygmunta Krasińskiego; relegowano
mnie z polonistyki. Teraz życie straciło smak i „wartości” grają sobie ze mną w hiszpańskie
domino, odbijając się w krzywych ułamkach rozbitego przez syna poniemieckiego lustra. I
węszą, ciągle węszą, szukając możliwości wkłucia się do moich sino rozsypanych na małych
dłoniach żył. O, Zygmusiu, bracie cokolwiek starszy, daj się zarysować i chociaż trochę
odcisnąć w postaci uległego wosku bądź tutejszej gliny, czerwonej jak kokarda opasująca plik
pożółkłych dokumentów.
Sennik
Płonące pole kukurydzy niedaleko Ścinawki. Na wpół zdziczały pies. Tam zaraz dzikie
czereśnie; więc na wpół zdziczały, jak to się mówi – mknie. Wypada, wypala, niknie.
Lokomotywa posapuje pod semaforem. Nostalgia jak u Hrabala. Jakieś trąbki, sygnały
ratowniczych służb. Cała rzeka świerszczy wylewa się z zarośli. Coraz więcej drobnych
zwierzątek. Sznury myszy. Jak oszalałe. Skąd mi się to wzięło, dlaczego mnie dopadło?
Mogłem się nie zatrzymywać, mogłem dalej rozpychać kierownicą ponure stado, lśniące
cielska brązowych krów. Rower rzuciłem pod najgrubszą czereśnię. Pamiętam jej gałęzie
obwieszone czarnymi, gorzkawymi kulkami. Teraz to wszystko jak podarte fotografie.
Nadbiegających ludzi nawet nie poznaję. Chciałbym być im znany, znajomy, spoufalony z
całą okolicą. Szukam takiego miejsca.
Wymachiwałem rękami wokół siebie jak ślepy samuraj chcący trafić wyimaginowanych
przeciwników. W rękach ziemia, żwir, kępy traw. Wydobywałem się z czegoś gęstego i
ciężkiego, grzebiąc zaciekle pazurami. Jakby basen napełniony pulchną ziemią. W ciemności
błysk słońca. Wreszcie się wydostałem z tej żarłocznej gleby. Jak robak. Zobaczyłem dom.
Biały wiejski dom. Wbiegłem do niego i potem myśl, że zabrudzę podłogę gliną. Słychać
było muzykę, ale ludzi nie było. W jednym z pokoi ujrzałem konia przywiązanego do ściany.
Przeszedłem koło niego ostrożnie, zasłaniając się krzesłem. W dzieciństwie kopnął mnie koń.
Wychyliłem się przez okno, oglądając się za siebie na spokojnie stojącego konia.
Zastanowiłem się, jak on wszedł po schodach. Na wzgórzu zobaczyłem kilka osób. Nareszcie
jacyś ludzie – pomyślałem. Korowód przebierańców. Patrzył w moją stronę mężczyzna
przebrany za kobietę. Jaskrawa biel jego twarzy, szminka i puder. Przeraziłem się. W ręce
5
trzymał kosę oklejoną cynfolią. Pochyliłem się, a był to strych, i znalazłem przedmiot, którym
miałem go uderzyć w głowę. Jakieś małe narzędzie czy figurka z brązu. Byłem wściekły i
zdecydowany. Obudziłem się i usłyszałem pierwsze tej wiosny grzmoty.
Przedstawienie
Kobieta, która chciałaby też coś zgwałcić na wernisażu naturalistów, stała z boku i
cichutko pluła w kieliszek, wyobrażając sobie, że to ucho kochanka. Wprowadzono żywego
psa i oglądano go z wielkim zainteresowaniem. Facet, który przed chwilą rozkroił żabę,
zbliżał się z brzytwą do drżącego ratlerka. Elżbieta patrzyła ze zdumieniem na linę, którą
przywiązano psa do ściany. Skąd mogła wiedzieć, że wypożyczono ją od gospodarza z
sąsiedztwa, a ten wziął ją prosto z obory, spod grubej warstwy obornika? Ręce ślizgały się,
Cuchnęły, ale zostawały na nich ślady czegoś autentycznego. Pies miotał się jak oszalały i
nawet zdążył już wbić zęby w czyjąś łydkę. Szczupły młokos po czterdziestce z wypiekami
na kobiecej twarzy podciągnął nogawkę. Wszyscy patrzyli na krew. Kobieta oblizała wargi.
Pies przed śmiercią, pomyślaną jako akt artystyczny, upuścił trochę krwi. Przed miesiącem
wszyscy po kolei gwałcili kozę. Zapisywane na gorąco wrażenia uczestników tej akcji wiszą
na ścianach. Żółte kartki podnoszą się i opadają w rytm krążących po całym domostwie
powiewów wiatru. Jak srebrzyste, metaliczne żagle napinają się żaluzje. Cały dom zdaje się
odpływać.
Kobieta, która chciałaby zostać narysowana kredą na asfalcie przez jednego z
uczestników, czuje się w tej chwili zagubiona i niepotrzebna. Przeciwległa ściana, do której
zbliża się, żeby odstawić kieliszek, pokryta jest śladami krwi zabitych zwierząt. Dlaczego to
robię, myśli, dlaczego dotykam językiem tych ścian? Ściana pachnie papierosami i jest
kwaśna. Malarz uwijający się ubiegłego lata w tych pokoikach wysikał się do wiadra z farbą.
Dwa razy wpadł mu pet. Przez kilka dni błądził po okolicy, szukając ciotki. Coś mu była
winna. A farba stała, kisła. Potem dodawał sobie znane substancje, żeby farbę ożywić i nie
było widać zaniedbania. Wreszcie przyszli ludzie z „Art-nature” i wynajęli te pomieszczenia.
To się dzieje we mnie, proszę księdza, słyszę głosy, widzę gesty, czuję zapachy.
Kobieta przechodzi do małej salki obok. I co, i co. I nic. Czeka na mnie, daje znaki, ale ja
przecież mam żonę, dzieci, swoje życie. Wyobraź sobie coś innego. Dobrze.
6
Post doprowadził. Długotrwały post doprowadził trzech świadków Jehowy do rozpaczy
i dwunastego dnia, w poszukiwaniu żywności, opuścili nadrzeczną kaplicę. Napotkali Kazika
Faramuchę. – A ty tu czego. Widać mieli żal, że mimo całorocznego nawiedzania i
cierpliwego tłumaczenia nie przystał do ich kompanii. Poszli dalej, zostawili go z bochenkiem
chleba, który ściskał w ręku i już nadgryzł. Dopiero za mostem dali upust emocjom i ryknęli
śmiechem na widok rudej, trądzikowatej czternastolatki, obładowanej zakupami. Dziewczyna
zapłoniła się, z napięcia rozwarły się palce, z rąk poleciały na bruk torby. Małyszko,
najniższy, podbiegł i chciał kopnąć torbę z jabłkami – potoczą się pochodnikowych płytach, a
on będzie je zbierał i wbijał się w nie zębami – ale nagle zmienił zamiar i znienacka
pocałował dziewczynę. Zamarła, poruszyła kilka razy ustami, łapiąc powietrze. Opóźniony
pospieszny do Jeleniej Góry zastukał nad jej głową. Zamachała rękami i zaczęła uciekać.
Tyle rzeczy dzieje się naraz, pomyślał Kazik, patrząc na dziwny sposób poruszania się
dziewczyny. Majtki miała za ciasne. Przesuniętą watę. Lecz on o tym nie wiedział. Ugryzł raz
jeszcze chleb i dziwiąc się temu, na co trafił, żując go na papkowatą masę, dochodził do
bramy z alegoryczną płaskorzeźbą. Kuzyn z akademii tłumaczył mu kiedyś, co tam jest
przedstawione, ale nie pamiętał, czy to alegoria młodości, czy starości. Przyjemny chłód sieni,
brama stuknęła lekko i Kazik został sam. Przystanął, ciesząc się intymnością. Nasłuchiwał.
Potem bezszelestnie pokonywał po trzy schody naraz. Chleb zostawił na wycieraczce,
owinąwszy w gazetę. „Gazetę Tutejszą” redagował mały facecik w okularach, który lubił
półnagi siadywać w oknie i obserwować uliczny ruch. Kazik wspiął się na najwyższe piętro i
wchodząc po ruchomej żelaznej drabince myślał o tym, co za chwilę zobaczy. Kucnął,
opierając się o kominy, wyczuwając pod rękami ich ciepło. Przyczołgawszy się do krawędzi
dachu, zerkał w dół. Z trabanta wysiadł facecik w okularach i wnosił do sieni stertę gazet. Za
nim szło z pięciu chłopaków, kłócąc się i przepychając. Po chwili wyskoczyli z bramy jeden
za drugim, wykrzykując na cały głos tytuły nagłówków. Kobieta, którą chciał zobaczyć, miała
na imię Maria. Myła okna i wkładała w to całą duszę. Jej pośladki tańczyły w słońcu,
obiecując, zachęcając, rozkazując. Kaziu wstrzymał oddech i patrzył, jak się to wszystko
rusza. Rozpłaszczył się na smolistej powierzchni dachu i wydał z siebie chrapliwe
westchnienie. Zlizywał pot z jej pleców, trącał nosem pośladki, spuszczał się na włosy. Maria
przecierała teraz na sucho. Pogroziła mu ręką. Spojrzała w matczynym stylu: „ty słodki
szajbusie”. I dalej robiła swoje.
To znaczy co? Ksiądz nie rozumie? Myła okna. Elektryzowała przestrzeń.
Przygotowywała burze nad miasteczkiem. A skąd ci to przyszło do głowy? Ty chyba coś
ukrywasz przede mną. Sam bym to chciał ukryć, zniknąć na zawsze między zdaniami
7
nieznanych ludzi, w tamtym świecie. To grzech, synu, ty jesteś chory. Wiem. Na zdania, na
przecinki, na tamten świat. Wyjdź z tego. Nic z tego. Wyjdź z tego! Nie mogę, to jest we
mnie, przyrosło od środka. Nie wiem co.
Odejść od męża miałam odwagę. I na tym się skończyła cała moja odwaga, cały jej
zapas. Teraz bym chciała to i tamto, ale nie mogę się przełamać. Chciałabym tego Kazika
zaprosić, wypić lampkę wina, potańczyć, może coś więcej. Co powie księgowa, a jak do
kierownika dojdzie? Jak spojrzę ludziom w twarz w kościele, jak w sklepie resztę będą
wydawać, czy nie naplują do zupy na stołówce? Nawet nie będę wiedziała. Ścierka sunie po
gładkiej powierzchni. Widzę siebie w szybie. Widzę, że nie jest tak źle. Mogę kochać, być
kochana. Biedny Kazik, spuszcza się do rynny. Smycz, na której biegam, jest za krótka, a ja
nie wiem, jak przegryźć, żeby nie poranić i żeby nikt nie zauważył.
Nagle klęknęła i zaczęła się modlić. Przypomniała sobie czarodziejskie formułki
dzieciństwa i ssąc je powoli jak miętowe cukierki, z lubością przytuliła twarz do ściany
pokrytej rozbryzgami zwierzęcej krwi. Poczuła oddechy, dosłuchała się pulsu umierających tu
zwierząt, oblała się potem kucyka, który zginął pod nożem w maju w gałęziach bzu i głogu.
Tak ją znalazł facet z brzytwą, który musiał opuścić przedstawienie, bo miał biegunkę.
Wpatrywał się w nią jak w obraz. Nareszcie coś świętego na tej ziemi. Klęcząca kobieta
rozpaczliwie rozmazująca po twarzy tusz. Obok kieliszek. Ściana. I te wszystkie zwierzęta.
Mężczyzna klęknął i zaczął powtarzać. To szło od kobiety, jak z otchłani. Który jesteś. Który
jesteś w niebie. Nawet nie poczuł, jak puściły mu zwieracze.
Początek
Urodził się piętnaście lat po wielkiej wojnie. Matka miała wtedy te dziwne wizje.
Nazywała się Leokadia Starko, ale Kazikowi dała nazwisko po ojcu, który był trochę
Rumunem, wędrownym łataczem portek. Miała więc wizje przez te wszystkie miesiące. Ale
potem jak nożem uciął. Między innymi śniła pustynię i swoją na niej śmierć, wreszcie
odrodzenie czy zmartwychwstanie. Czuła, że piasek i żwir zalepiają jej usta, uszy i nos,
traciła już oddech, żeby zaraz wybić się z dna ziemi, z jakiejś studni, wyrwać się w wirujące
przestworza. Była rośliną, która wybujała na środku pustyni. Mijały lata i uschłaby, gdyby nie
deszcz, który lunął w ostatniej chwili, ratując świat przed zagładą. Piła deszcz i pili wszyscy
wokół; zaroiło się od jakichś postaci, zalegających do tej pory w rozpadlinach, norach,
8
jaskiniach. Pamiętała wielki ogień, jaki rozpalili pod nią. Wyparowała, zniknęła, stała się
kroplą gorącej żywicy. Usłyszała ostry krzyk niemowlęcia.
Kazik sunął po stole omotany zdradziecko pępowiną. Dusił się i krztusił. Położne
pokrzykiwały, cuchnęły tanim alkoholem. Kazik rodził się skromnie, na uboczu świata,
między spalarnią śmieci a kostnicą. Gwiazdy mrugały na mrozie, na bazarze wypiętrzonym
jak samotna wyspa w morzu błyszczały pokryte śniegiem kioski. Darł się pijany palacz,
wykrzykując piosenki, których nauczył się w wojsku. Stacjonował w Kłodzku na początku lat
pięćdziesiątych, w czołgu robił za mechanika. Gorąco było nie do wytrzymania; "za mocno,
kutas, napalił" powiedziała starsza położna, o której palacz powiadał, że ma na pewno w
poprzek, a młodsza roześmiała się raptownie i dostała czkawki. Po chwili czkało niemowlę,
Leokadia i sąsiednie, pośpiesznie zszywane, matki.
Rano przyszedł Ryszard Starko, starszy brat położnicy, z zapytaniem o stan zdrowia
matki i dziecka. Przy okazji zapytał o płeć noworodka i usłyszał, że "dziewczynka. Ale z
jajami", bo zapytał, czy dziewczynka. Nie wiadomo, dlaczego tak zapytał. Dziewczynka z
jajami, to brzmi dumnie, lecz mały Kazio nie cierpiał, gdy podczas rodzinnych popijaw wujek
przywoływał punkt po punkcie tę zamierzchłą historię.
Z życia partii
W porębskim pegeerze szeroko znane jest nazwisko Ryszarda Starki. Umie on
zjednywać sobie ludzi, człowiek to rzeczowy, pryncypialny. Toteż nieprzypadkowo koledzy
poruczyli mu prowadzenie pracy agitacyjnej wśród hodowców. Obecnie głównym tematem
tych rozmów jest jak najlepsze wykorzystanie łąk i pastwisk dla zwiększania produkcji mleka.
Pegeer powinien pomyślnie wywiązać się ze swych zobowiązań. Agitatorem na tej fermie jest
właśnie Ryszard Starko. Co go nurtuje, jakie rozstrzyga problemy? Ot, prowadził raz
rozmowę z dojarkami o sposobie zwiększania udojów i tłustości mleka. W tym czasie sprawy
na fermie miały się nie najlepiej. Krowy były zaniedbane, stanowczo nie zadowalały
ośmiolitrowe udoje od krowy. A przecież pasze przygotowywano tu nieźle, dodawano do nich
dużo mineralnych składników. Do rozmowy włączyła się dojarka Helena Kućko. - Nie, nie
krowy są temu winne, ale nasze niedopatrzenie. Nie wszystkie koleżanki są dostatecznie
doświadczone, należy im pomóc.
Któraś z dojarek zwątpiła: może młode dojarki mają nisko wydajne krowy, po co zaraz
oskarżać ludzi. Ryszard Starko słucha dojarek, a potem proponuje: - Do wieczornego udoju
9
pozostaje piętnaście minut. Może więc zakończylibyście dyskusję praktyczną operacją? Niech
więc Helena Kućko wydoi krowy przydzielone młodej dojarce.
Propozycję poparto. Z jakim zainteresowaniem, wspólnie z laborantką Czesławą
Padumis, określono zawartość tłuszczu. Mleko okazało się tłustsze o 0,4 procenta. Z tego
wynika, że niedoświadczona dojarka po prostu nie wydajała do końca przydzielone jej krowy,
a tłuszcz zawarty jest akurat w ostatnich kroplach mleka. Trudno określić nazwę takiej
pogadanki. Co to - zajęcia praktyczne, seminarium wymiany doświadczeń? Tak czy inaczej -
zawartość tłuszczu w mleku, które otrzymuje się na tej fermie, wzrosła o 0,2 procenta. Taka
drobnostka daje miesięcznie 3 100 litrów mleka z tytułu dodatku. A więc na tych samych
zasadach i paszach można, jak się okazuje, otrzymać więcej i lepszej produkcji. Ryszard
Starko tymczasem zastanawia się już nad innymi kwestiami. Jak zawsze - rzeczowo.
Recenzja
Świat, który wita Marysię kamiennym "spierdalaj", świat, z którym trzeba się zderzyć w
drzwiach, przygryźć rozciętą wargę. "Chciałoby się wszystko powiedzieć, ale cóż, jest się
dorosłym i żyje między ludźmi". Ten świat wyzwolił w Marysi sprzeczności; okazuje się, że
one tam zawsze są, na dnie, i czekają na stosowny moment. Być może zło ma bogatsze
rytuały niż dobro. I to nas chwilami pociąga. Być może ciemność, czyli tzw. szatan, zalęga się
najgłębiej. Śpi w cieniu sprzeczności. On, inny. "Ścigana przez zło, na ziemi, z dala od twego
tchnienia błądzi na próżno."
Ocknął się. Moment przebudzenia zaznaczony zmianą mowy i zachowania. Marysia
obrasta w tłuszcz inności, w obce tkanki, delikatne jądro duchowe pokrywa się
zrogowaciałym naskórkiem - Minką, Majką. Budzi się potworność. Bóg nic nie mówi, kurczy
się w monstrancji. Kuli się z zimna. Świat, który stworzył, jest jednak chłodny. Gnoza
Tryzny: ciemna muzyka głosek. Dzieje duszy wyrwanej z letargu, historia przebudzonych
potworów. Budzić się i zasypiać. Rytm tej prozy wśród snów i słów. "Pragnę cię obudzić.” Ja
ci mówię wstań! Niektórzy walą wówczas głową w mur, nieprzekraczalną barierę samych
siebie. Nie powinni się przebudzać do zła. Twarz wykrzywia nieprzewidziany grymas. Minka
numer czterdzieści i cztery. Poznać czyli przebudzić się - i znów coś przeboleć, przejść nad
czymś do porządku dziennego.
10
"Szuka ucieczki przed gorzkim chaosem i nie wie, jak go pokonać." Do tej pory chaos
pokonywała wizją. Natychmiastowe lekarstwo na wrodzony niedowład materii, źle
dopasowanej do człowieka. Prosta dziewczyna i jej proste, oniryczne wycinanki. Ptaszki,
leluje, aniołki, figliki. Wtedy jeszcze był Bóg - gwarant Marysinych rojeń, strażnik mitu.
Ciepłe fantazmaty zmieniają się wraz z nią w ostre skrawki rozbitego lustra, konfabulacje
twardnieją jak sutki dojrzewających piersi. Koniec baśni, Marysiu.
Dzieje człowieka, dzieje tej cywilizacji: od Platona do Nietzschego. Księga pierwsza:
świat jeszcze z Bogiem. Księga druga: już bez. Księgę trzecią dopisujemy sami. W
samotności. Linijki stamtąd. Tryzna niekiedy nazywa to pustką, z której coś wychodzi i chce
zrobić jeszcze większe spustoszenie. Czytelnika zaczyna kłuć w lewym boku. Dlaczego autor
tak się pastwi? dlaczego przeciąga strunę rozterki? Oto rola pisarza, powiedziałby
Dostojewski. To opis konfliktu wewnętrznego, który w lustrzanym odbiciu pokazuje jakąś
rozterkę społeczną. Nie dziwię się, że manicheista Miłosz uniósł się w zachwycie.
"My już tacy" - mówi młody inteligent, sparaliżowany strachem bohater opowiadania
Prusa "Na wakacjach", patrząc, jak prosta dziewczyna wbiega w ogień, by za chwilę z niego
wypaść z dzieckiem w ramionach. My już tacy, a w nasze sidła wpadają prości ludzie z
Jadwiszowa, Lubawki, Czarnego Boru. Lecą w ogień, głową w dół. Sprawdzają wagę słów,
sondują wymyślone głębie, testują transcendentalne hipotezy,. Kaskaderzy wartości.
Kawczaki, Pieńkosy, Stypuły...
"Gdybyś choć raz zasmakowała tej słodyczy, tej wielkości, tego poczucia zespolenia z
miliardem duchów." Lot nad Paskową Górą. Zwycięstwo Marysi Kawczak. Nasza ludowa
poetka, nasz Janko - czy raczej Majko - Muzykant szybuje nad dachami Wałbrzycha. Tacy
jak ona nie dolatują do Sycylii, ani do mitycznego Paryża. A jednak szybciej dojrzewając do
tajemnicy, która podobno jest tylko w muzyce, pokonują chaos decyzją podsuwaną przez
poczucie ładu.
Dziennik pozorny
To jakaś krzywda: tak się urodzić i od razu skończyć, "zwymiarować" - dobre, jędrne
słowo od ludzi z tartaku. Wrzask pił, ogniska na mrozie, żywica pod paznokciami. Nie wiem,
co mnie nie zatrzymało, nie zamknęło w wymiarach.
„Pustka potężna; pustka chcąca rozerwać samą siebie, wydaje człowieka.” Najpierw idzie
o to, żebyśmy się urodzili. Potem patrzą nam między nogi. Wreszcie czy ludzki błysk w oku...
11
Jeśli tak, czy utrzyma się ród na przyzwoitym poziomie, ciągle znacząc, przenosząc
znaczenia. Odkryłem tajemnicę naszych babek: stare akuszerki. Matki są tylko zakochane.
Ojciec to mechanizm.
Moja droga do tej kartki, ileś tam podejrzanych wieczorów, nieprzespanych nocy. Nie
jestem pierdolonym wyrobnikiem. Serce boli, bo żyję w niezgodzie z sobą. Zmarzłem w
kościele. Po mszy prawie biegłem. Zobaczyłem wdowę po profesorze. Jaka malutka.
Myślałem, że nabieram dystansu, że dojrzewam, a to raczej świat mnie zostawia, odsuwa.
Chciałem synowi to opowiedzieć, zabrakło słów. Patrzył na mnie zdziwiony. Poszedł do
matki i z daleka słyszałem jego głos, koloraturę dziesięciolatka, odczytujący coś z wyrwanej
przeze mnie kartki. To nie była złość. Panowałem nad sobą. Wiedziałem, że muszę to zrobić,
że stać mnie na taki protest wobec jego błędów ortograficznych. Mieściło się w wyrazie, było
formą. Dlaczego więc stałem obok tych drgających kolorowych obrazków z życia, dlaczego
nie byłem przejęty i wypełniony? Nazywam się Faramucha. Muszę w to uwierzyć.
Pomyślałem o prawdzie, o jej ostrych światłach, o rażącym błyskach prosto w
rozmarzone oczy. Kawałeczki prawdy zbierają się w kącikach, osiadają jak szron na łukowato
wygiętych liniach, kablach, szynach. W łukach ust gorycz. Spłukuję i nic. Po coś dzwonił?
Wiem, żeby obudzić. Spałem w fotelu, w strudze pulsującego, kolorowego światła z
telewizora. Nie życzę ci tego snu, co mnie toczył, dosłownie, jak robak. Myślałem, że warto
coś uratować, w czymś przetrwać. Taka kruchość. Ludzie wynoszą z pożogi parę drobiazgów
w dziurawej kieszeni, a potem szukaj tego w śniegu. Statuetki niemocy, bibeloty zachwytu
nie z tej epoki.
Oj, jak ciasno, jak ciasno. I nawet to, że mówisz jak pisarz nie ratuje, nie wzmaga
apetytu na sens.
Odbywaliśmy tajemniczą drogę. (Tę garstkę nazwano pokoleniem?) Rodzina przeniosła
się ze Lwowa i po kilku latach spędzonych w powiecie wadowickim, znalazła się w Nowej
Rudzie. Żeby odzyskać, trzeba coś stracić. Znam tę logikę na pamięć.
Myśmy na ciebie tak liczyli, Ka. Byłbyś ostatnim, co z zeszytu wywodzi, sam siebie
ustanawia w oddaleniu i dzikości. A nie w mdłym świetle ekranu komputera, permanentnej
palcówce, tym zgrzycie.
Tej nocy śnił się Stachura. Gniewny. Nawrzucał, trzasnął drzwiami. Potem z Zadurą
jechałem pociągiem. Kiedyś i ja się skurwiłem, powiedział cicho. Czytałem jego striptiz, w
rąbkach tkaniny olbrzymia płeć przeżytego czasu.
W cymbergaja, tak, właśnie w cymbergaja. Wychowawca ściąga marynarkę i
przejeżdża palcami po szelkach. Wybiera z dziennika jakieś nazwisko. Gra z tą osoba pięć
12
minut. Pozostali patrzą. Przegrany musi stanąć na rękach. Córka w poniedziałki zawsze
chodzi w spodniach.
Ten krytyk wiedział, w co uderzyć. Listopad zmiękł w palcach, skruszył się jak zleżały
tytoń. Styl! Myślałem o tym, idąc po węgiel. W ciemności ostatnie jabłka strząsał wiatr z
jabłonki na skarpie. Najpierw brałem je za szczury mknące po asfalcie podwórza w stronę
rybich głów na śmietniku.
Za plecami mam Boga, załamuje płomień świecy. Przed sobą worek z torfem i miałem.
Muszę pchać, by się ciągnęło.
Fabuła
- Kazek, Kazek, to najgorsze, co może być. Czeka cię niesłychana komplikacja. -
Chciałbym naprawdę opowiadać historie, a nie czepiać się bez przerwy Czernyszewa. Kiedyż
mi pozwolicie zdać sprawę i zakończyć porządnym haustem to, co tak w płucach boli? -
Wypuść gołąbkę na wolność, wypuść. Popatrz, jak szybuje alegoria przebitego serca. -
Spójrzcie, ile mam do powiedzenia. Pomyślcie, jak się musiałem nałykać. Ostatnio myślę o
zabiciu. Celowo pomijam słowo "samobójstwo", gdyż jest formalnie niesmaczne. Myślę i
mówię o zabiciu. Chcę zabić wolę życia, od tego chcę zacząć. Rozregulować najprostsze
więzy, doznać pomieszania instynktu, a potem się zobaczy. - Zamilcz, Kaziczku, bodaj cię
matka nie była... Donośnym głosem niewiele wskórasz. A jak ty się na to zapatrujesz?
Milczy, nie zadawszy sobie trudu. Jest pulchna, ma warkoczyki, ładnie pachnie,
chciałbym się z nią kochać na stojąco. Aromat pochwy oparłby się aż o sąsiedni zaułek. W
lesie komunardów prochy i jeszcze raz prochy. Doznałem niesłychanych krzywd, nie żądam
zadośćuczynienia. Pozwólcie mówić tak, jak chcę. Beztrosko. To nie żaden symbolizm. Nie
otwieram szkoły literackiej do kurwy nędzy, nie chcę się przypodobać koterii iks, która szuka
transgresji i woła - wpadnij iskro boża miedzy te wersety.
Interesuje mnie życie, procesy, prochy, mówię krótko, żadne alegorie, to, co się dzieje
pod pozorami niedziania, szum pracujących zwierzątek, tych ogryzających do kości istotek.
Ja już obstalowałem u mistrza pędzla, Daderki Karola, obraz olejny przedstawiający kości.
Dokonałem pomiaru kończyn i wyobraziłem stopniowy proces wyzwalania się z ucisku ciała,
pozbywania mięsa. Wiem, jaki ostateczny kształt przybiorą w zbutwiałym naczyniu odejścia.
Wiem, jak będą leżeć, jak spoczywać będą, swobodne i rozrzucone. Obraz został wykonany i
wisi tu, nad moim biurkiem, i nie jest to żadna magia ni kokieteria, zwykła kolej rzeczy. Co
13
powiedziałaś? Zresztą, nie ma znaczenia, bo teraz trudno o znaczenie. Klęska polega na
odpadaniu znaczeń od kości, od rzeczy. Jakiś trąd przewierca okolice bliższą, dalszą,
wewnętrzną, zewnętrzną. Trąd, przy którym opisywana wcześniej dżuma to scholastyczny
wybryk rozmarzonego istnienia.
Czernyszew i Czernyszew, nie ma go tu. Sprawa została zamknięta, spróbujmy żyć bez
tego nazwiska na ustach, odczepmy się od suwenirów, ustanówmy niepodległość. Umówmy
się, że zaczynamy od nowa, bez Czernyszewa, bez Sokratesa, bez Chrystusa, bez wyroczni i
opatrzności. To jest możliwe. Nie kręć głową, to jest możliwe, co z tego, że próbowano, że
imperia przez to upadały, żadne imperia nie wchodzą w grę, tylko maleńki wysiłek,
powściągliwość, czujność, okiełznanie lenistwa, po co zaraz imperia, Kaziczku.
Mam wrażenie, że straciłem najlepsze lata, zamurowałem sobie świadomość,
zasznurowałem usta, że już za późno, by powiedzieć, co naprawdę myślę, że już nie wypada,
bo takie rzeczy mówi się we wczesnej młodości i wtedy są na miejscu. Że teraz muszę
walczyć o miejsce, o nowe rozumienie miejsca, momentu i okoliczności, że wszystko, co
kiedyś było odpowiednie, musi być teraz inaczej odpowiednie. Kiedy to się uda, kiedy
wysforujemy się do przodu i prawa przez nas ustanowione wydadzą się ludzkie, proste i
naturalne, jakby istniały od tysięcy lat - wtedy dopiero będziesz mógł wymiotować, będziemy
mogli nurzać się w nieczystościach, gdyż forma nam pozwoli i nie zatrzyma konwencja, a
gdzież tam, będzie nas właśnie zagrzewać, ponaglać, otwierać swą sromotną cipę i krzyczeć,
wejdź tam, braciszku, wejdź, czekają na ciebie proroctwa, przekleństwa, niesłychana
konieczność. Tak. Ale kiedy to będzie?
Czernyszew spojrzał jakby z góry na Kazika, temu łzy popłynęły ciurkiem, zapiało coś
w gardle, zabolało w boku, z szamoczącego się worka wyjął gołębicę, potem drugą, trzecią,
położył się na wznak na soczyściejących trawach Borówkowych Wzgórz i puszczał jedną za
drugą, puszczał, panosząc się w przestworze przez kilka godzin. Cisza była kompletna,
lunatyczna. Zamarły monologi. Panowie wycierali o kępy wrzosów swe podrzędne
dwurzędowe marynarki, które kiedyś mój ojciec hurtowo wysyłał w świat tych siedmiu wsi,
nie dbając o modny krój, przyszywając modne ze znakiem firmowym (kotwica) guziki. O
kotwico, kotwico, worałaś ty się w duszę, wyrwałaś tamę, upuściłaś świeżej, sklejonej jak
żywica, krwi, popłakałem się na tym ojcowskim piachu, wspomnienie uderzyło do głowy jak
koniaczek doktora.
Kazimierz Faramucha, absolwent uniwersytetu ludowego w Przyłupie, zwolnił,
przepuszczając szereg niewiast wracających z odpustu na gniewnych, pordzewiałych
damkach. Potem nacisnął na pedały, trzykrotnie podskoczył na ostrym i błyszczącym
14
wężowisku szyn i wpadł na rozparzony asfalt, znacząc na nim gruby ślad opon poojcowskiej
"ukrainy".
Pracy w Radkowie nie było, w Ścinawce odmówili. W Bartnicy zabrakło stosownych
papierów, opanowanie komputera było ważne. Wracał z Jedliny Zdroju. Palacz będzie
potrzebny dopiero w sezonie, a na łaziebnego przyjęli Zenka Szumiela z Niedźwiedzicy.
Wracał na spłacheć piachu, przepisany na niego trzy lata temu, układał myśli w
przyrodzonym porządku, najpierw te konkretne i praktyczne, a potem wolne i dzikie. W
grądzkim lesie zapomniał o projektach i krojąc rytmicznie poszycie, poszybował w dal, którą
odkryły przed nim studenckie czasy w Przyłupie.
Właściwie to pułapka. Garść sylogizmów. Te gadki-szmatki o konieczności, o
przypadku, o sensie i rozumie. Już wiem, że sensu nie ma. Bawię tylko odsłanianiem
poszczególnych projektów sensu. Badaniem tych sztuczek. Historia tej cywilizacji zbudowana
jest na stopniowym i nieuchronnym odkrywaniu absurdu i przypadku jako zasady bytu.
Trudno to nazwać heroizmem. Takie zwykłe człowieczeństwo. Trzeba się borykać z
uśmiechem na ustach.
Minęły go dwa samochody z zagraniczną rejestracją. Z okna jednego z nich wylała się
potokiem muzyka Wagnera. Runęła na niego, pozostawiając w oszołomieniu na środku
wiejskiej drogi. Zatoczył się i byłby, gdyby nie dobry pień cieplutkiej od słońca sosny. Byłby
runął, a tak oddał się tylko, poddał następnej fali. Dobra muzyka jest jak wiatr, trzaska
okiennicami, zrywa płaty mchu z dachu. Z trudem zatrzymują się łzy za powiekami. A w
środku między żołądkiem a mitologią przewraca się coś, skręca, znów się podnosi, pełza.
Tych stanów nie sposób zbyć. Rozumiem Nietzschego. Trudno o tym filozofować, trudno o
teorię.
Na serwecie wystającej spod telewizora jaskrawo bielił się strzęp papieru, róg listu
wysuniętego przez matkę. Nachylił się, opierając dłonie o drewnianą obudowę odbiornika i
próbował przeniknąć materię. Dociekał tak ze trzy minuty i nagle pojął, że to musi być z
gminy. Odpowiedź w sprawie możliwości wykopania stawu w obejściu i wpuszczenia ryb.
Nie są przeciwni, popierają przedsiębiorczych. Gdy rozerwał papierową powłokę, ujrzał
wulgarny, różowy kartonik, a na nim linijki w wąskich rzędach kobiecym pismem, delikatną
ręką ustanowione: ale jak to ma się wiązać z jego losem? Myślał, myślał, nawet zadrżał
trochę, bał się niespodziewanych słów, może to jednak pomyłka, łypnął na pierwsze słowo
„kochany" i wstrzymał oddech. To był wiersz.
Gdy po godzinie weszła cichaczem matka, chcąc go przyłapać na zdrożnych
czynnościach, żeby mieć o czym opowiadać przyjaciółkom na zebraniu koła różańcowego,
15
Kazik oparty o parapet, zanurzony do połowy w bujnych, kwiecistych storach, wpatrywał się
w wymięty, różowy karteluszek, a na jego chudej twarzy szalały burze piaskowe, ogień
wypełzł na policzki, włosy zjeżyły się, a czoło zmarszczyło jak jabłko na półce w piwnicy. W
tym momencie, w sąsiedniej izbie, kobieta przyjezdna, obierając ziemniaki, stęknęła głośno.
Kazikowi wypadł list z ręki. Schylając się, postrzegł w przelocie białe uda zatrudnionej na
sezon Rosjanki. Niecierpliwie chciał teraz czekać, zapamiętywać się w czekaniu, karmiony
ciężkim i obiecującym spojrzeniem sprytnej córy Iwana. Liścik podniósł z podłogi i wrzucił
do ognia. Potem poszedł do obory mocować się ze zleżałym, mocno sprasowanym
obornikiem. Wrzucał go na taczkę, ale musiał uważać, bo jeśli narzucił za dużo, to pojazd nie
chciał nawet drgnąć. Z bólem w przegubach, w bicepsach i krzyżu zasiadał do kolacji
złożonej z jajecznicy i pomidorów w śmietanie. Wszetecznica kręciła się po kuchni, matki nie
było, i wtedy stało się to, co się miało stać. Reszta, wbrew zapowiedziom, się nie stała. Nie
przyjechała policja, krowa się nie ocieliła, nie było zaćmienia księżyca, wstrząsy tektoniczne
ominęły szczęśliwie tę krainę, nie doszło do zapłodnienia, w ostatniej chwili Kazik wyplusnął
z Maszeńki, rażąc spermą kredens i lusterko z Jezusem z wywalonym na wierzch krwistym, w
jakichś strzałach czy promieniach, sercem. Migała mu przez chwilę wieczna lampka gdzieś w
głębi mózgu, makatki, jeszcze po babce, wirowały i zlewały się w jedną, absurdalną makatę,
na której chłopina w zielonym kapelusiku doił jelenia w gąszczu z róż, w świetle słońca
rozlewającego się żółcią i purpurą, a jeleń zdawało się, że śpiewał dyszkantem zaznaczonym
wyszytymi półnutami. Ciepła, słoneczna kąpiel, pomyślał, czując, jak po udach i kolanach
przelatuje mu lepki strumień, a kiedy chciał zatrzymać ten nagły deszcz i wsunął place
między wargi sromowe, potem dłoń, umazał się cały, zalepił czymś słonym i aromatycznym.
W ostatnim spazmie wyskoczyły na rękę pojedyncze krople. Przesunął palcami po czole,
nosie, policzkach, przeżegnał się śluzem, naznaczył i, jak Indianin z twarzą w wojennych
barwach, wyszedł na spotkanie z matką. Przekroczył próg jej pokoju, zdecydowanym ruchem
szarpnął za kołdrę i w świetle lampy wyprężył się na baczność.
Matka nie spała. Patrzyła na syna, na błyszczącą, pomazaną twarz, i czując ostrą woń
rozbudzonych tej nocy soków, uśmiechała się. Miała krzyczeć, bluźnić, tak było założone.
Syn spowodował rodzinną tragedię, lecz zamiast czyjejś krwi, polał się sok z brzucha
Rosjanki, pojawił się uśmiech na ustach matki, której było już wszystko jedno. Było inaczej,
stawało się bezwolnie coś zupełnie innego. Przeznaczenie miotało się gdzieś pokątnie, w
worku wioskowego szamana, razem z parą kociąt - i żyłka im przeznaczona werżnęła się w
gardło losu. Boże, jeszcze ciebie wymyślono i wezwano, wysnułeś się z wiecznej lampki jak
dżin, szepcząc starej do ucha: już czas, matko, już czas.
16
Kazik i Masza zostali sami. Para kociąt. Kulawy pies imieniem, nie wiedzieć czemu,
Kostro. Krowa i koza. Trzy hektary czegoś, co nazwać ziemią, to chyba rozrzutność. Kazik
słuchał opowieści o Twerze i tamtejszych przysiółkach jak z bajki. Zachwycił go opis
muzeum Puszkina znajdującego się w maleńkiej wiosce. Żyli se. Dom stał na odludziu. Z
rzadka przybywający tam ludzie wkrótce przestali się dziwić, że Rosjanka i że z nią Kazik,
zapuszczający się teraz w dalsze okolice: "ukraina" stała się okrętem ocierającym się o burze i
dalekie obce porty, w których łatwo przepaść, rozminąć się z przyzwoitym losem. Ale nie
Kaziu, on wiedział, czego chce, on przyjeżdżał cały i czysty, przywoził opowieści, miał się
czym odwdzięczyć. Wiersz, który przeczytał, odwrócił w nim kolejną stronicę, owego
wieczoru coś się w nim otworzyło. Bywa, że chodzimy przez całe lata ze zlepionymi w sobie
kartkami i nagły błysk rozcina ten skrzep - tak stało się z Kazikiem, opowieść mogła toczyć
się dalej, spokojna o harmonijny rozwój wątków. W końcu znalazł pracę na stacji w Piaskach,
przy przeładunku, stemplował kwity. Potoczyło się. Za kilka lat jego dzieci swymi małymi
paluszkami przerzucą następną zaślinioną kartkę, otworzą go na dalsze rozumienie. Nie
będzie to jeszcze mądrość, lecz przeczucie prawdy, aprobata konieczności. Będzie już blisko.
Czernyszew nie wierzył, że coś może obejść się bez niego. Masza wyrwała się do
Polski, wykorzystując jego chwilowy pobyt w tiurmie. Cholernaja suka, myślał boss, odbiła
się od stada bez pozwoleństwa. Zaczął węszyć po wydarzeniach lipcowych, kiedy na fali
odwilży można było dostać paszport. Szkoda mu było takiej klaczy, wyciągała najwięcej.
Odnalazł ją pod Kłodzkiem, stała pod barem "Złoty Kłos" i piła oranżadę z butelki. Czekała
na męża, który umawiał się z traktorzystą na orkę. Czernyszewowi nie pasowało, że ona z
Polaczkiem, ale potem dał się udobruchać grubą kopertą i odjechał na zawsze. Znikł z życia
Marii Iwanowny. Jeszcze nieraz w nocy dziewczę zrywało się jak poparzone i darło z siebie
koszulę, krzycząc coś w dialekcie dolnodnieprowskich rybaków, zanosiło się łkaniem i
doprowadzało Kazika do rozpaczy. Po latach sprawa przyschła i wyjątkowo rozdrapywała się
w czasie małżeńskich sprzeczek, gdy odbijały się od ścian epitety z dna serca. Tym sposobem
dowiedział się Kazik, i długo sobie miejsca nie mógł znaleźć, jak to było z dolarami dla
bossa, co córa Iwana Iwanycza robiła przez trzy dni w Warszawie, gdy on, głupi, liczył
godziny do jej powrotu i zasnąć nie mógł bez jej ciepła, zapachu, burzy włosów na poduszce.
- Co dziwko wyśniłaś? Czego szarpiesz za firanę, co widzisz? - Trupie twarze, dużo ich,
napływają jak ryby, kładą się na mnie, smród i pomazanie, jedna jest bardzo gruba, w
obrzęku, w opuchliźnie, z podgardlem, w czerwonym krawacie, to jest wolny kraj, mówi. -
Ta, ocknij się. - Wrzeszczy, bije po twarzy płetwą, gryzie. - Głupia ty, ryba zębów nie ma. -
Czego ty okno otwierasz? - Tobie trzeba powietrza. - Gdzie ja jestem? - Obudziłaś się
17
wreszcie. - Przytul mnie! - Ja nie umiem jak ci panowie. - Jacy panowie tobie zwidzieli się? -
Byli tu, pachnieli perfumą. - Śniło się? - Byli tu przede mną, ja teraz wstępu nie mam. - Ty
dręczysz, Kaziu, dręczysz?
Zapadam w cięższy od twojego sen.
Sennik
Drżenie, które obudziło, buchało gdzieś z sufitu. Sączyło się przez szyby, wypełzało ze
ścian. Zobaczyłem najpierw rybkę w słoju, jej rytmiczne pląsanie, zanim dotarł do mnie
dźwięk. Biły dzwony. Potężna wibracja wstrząsała rybką, słojem, szybami i dziwne, że nikt
się nie obudził prócz mnie. Tym razem uruchomiono wszystkie: Jan, Florian, Joachim i
Michał. Świątecznie i uroczyście trzepotały gdzieś w ciemności na kamiennej wieży. Coś
musiało zajść, wciągnięto na wieżę coś dodatkowego, wzmocniono efekty i zaskoczono nas.
Mnie zaskoczono, bo nikogo nie zauważyłem za oknem. Pusta ulica jak rażona obuchem,
oniemiała i wymieciona tym dzwonieniem do najmniejszego dźwięku, przeraźliwie cicha.
Nikt nie wstał, nie poruszył się, nie trysnęło światło ze ścian naprzeciwko.
Wróciłem po latach i chciałem się z kimś spotkać. Ho, ho - mówiono - jego dawno nie
ma. A gdzie jest? Uśmieszki, uśmieszki. Jakie czekały jeszcze niespodzianki? Miasteczko
przesunęło mi się w wyobraźni, zbrzydło, zaczęło zajmować zacienioną stronę dwóch
wielkich zboczy, tak jakby osuwało się w przepaść i jeszcze tylko na chwilę odgrywało to
swoje dumne trwanie, zadziorne istnienie. Ktoś podsuwał mi pod nos nowe mapy. - Tu jest
wszystko – syczał mi do ucha. „Sfałszowane mapy trudnego pogranicza”, głos spoza kadru.
Nieraz śnię całe zdania, pełne i płynne, a nieraz tylko przecinki, końcówki wersów –
migawki i ruchome punkty.
Górecki
"Od kiedy trapią pana te dolegliwości". Niemożliwe, żebym to ja powiedział, te
słowa wypadły raczej z jego ust. Jakoś metalicznie zabrzmiały w pustym pokoju, jakby
pielęgniarka upuściła wielkie nożyce na kamienną podłogę. Nożyce do ucinania. Czego?
Pępowiny. Bo tu przychodzą ludzie ciągnący za sobą pępowinę. Niewyrośnięci. Albo raczej
18
nie wrośnięci w nowy byt, uczepieni kurczowo poprzedniego. Ludzie, którzy źle znoszą
zmiany. W ogóle nie znoszą, zaraz wariują. A tu ciach, ciach, ciach. Doktorek odcina jak
kupony od swej sławy terapeuty. Jak bilety do kina dla dorosłych. Na film pornograficzny.
Mówi, no już możecie robić to co wszyscy, jesteście normalni. Moment, moment. Daj się pan
zastanowić. Znów rusza ustami. W tych złotych okularach zupełnie jak złota rybka w
akwarium. On w swoim akwarium, ja w swojej beczce. I tak siedzimy. Trochę się krępuję,
przesiąknięty jestem kiszoną kapustą. I jadłem w nocy czosnek z powodu bólu gardła. Rano
tylko pokrwawioną ropę wyplułem. Brzęczy w lewym uchu. Facet sięga ręką gdzieś pod
spód. Może poczęstuje cukierkami czekoladowymi. Jego poprzednik nieraz tak robił.
Wyciąga dużego, czarnego robaka i przykłada go sobie do ucha. Szarpie ustami, łapczywie
wciąga powietrze. Skąd on wypłynął, z jakiego źródła? Nie. Ten facet nie jest źródłowy.
Człowieka źródłowego to ja od razu wyczuwam po gadce, po spojrzeniu, po jeszcze czymś.
Nie można tego nazwać. Nie ma słowa w języku polskim. Może jest w niemieckim. Nie
wiem, bo nie znam języków. Jeżeli jest, to dobrze. Znaczyłoby to, że człowiek potrafi
nazywać to, co najważniejsze. A niech będzie nawet Lapończyk, byle nazywał na co dzień to,
co najprawdziwsze. I w moim imieniu, i w twoim. W twoim też, doktorku. Co się głupio
uśmiechasz? Rzuć tę słuchawkę, bo ja wiem, że to słuchawka. A ten, co ją wynalazł, to się
nazywał Bell. No i co z tego? "Chciałbym stąd wyjść". Wlepił we mnie rybie oczy w złotym
akwarium. Poruszył parę razy ustami ze zdumienia albo łaknienia. Musiała mu matka cycka
żałować. Ino by ssał ten świat. Inni zaś by ze światem cały czas kopulowali. Jest i taka banda
chłopczyków, co by go krajała bez przerwy, w każdym zdaniu, jak żabę, i w dupę przez
słomkę dmuchała, badając reakcje. A jest, jest cała kupa gamoni! Można by o tym długo.
Dobra jest. Ja chcę wyjść. "Od czego pan ucieka, panie Górecki". Od wojska, braciszku, od
wojenki, nie chcę brać miecza do ręki, silwuple? Dlatego muszę mieć ten papier. Wchodząc
tu, bardzo chciałem mieć ten papier. Teraz jakoś zmiękłem, jakoś rozsiadłem się w sobie na
twoim miękkim psychiatrycznym krzesełku, bracie. Coś we mnie rozlało się serdecznie, coś
pękło. Drążysz i drążysz, chociaż tylko gębą ruszasz, prawdziwie do człowieka nie zagadasz.
Szukam ojca we wszystkim, pragnę matki we wszystkim, co poruszam, czym oddycham, co
się kolebie w przestrzeni i pachnie światłem. Wspominam czule babkę. Wchodzę na tory.
Prędzej robotnicy w pomarańczowych kamizelkach mnie przegonią, niż mi pociąg głowę
utnie. "Do której grupy należę." "Sądzę, że to jeszcze nie schizofrenia, ale trzeba się strzec
takiego rozbiegania, mógłby pan na przykład wpatrywać się w jakiś punkt na ścianie i o
niczym nie myśleć." "Nie myśleć." "To znaczy w środku do siebie ze sobą, rozumie pan, nie
rozmawiać." "To niby jak." "Całkowite milczenie godzinkę dziennie." Zaciekawił mnie
19
doktorek. Karen Horney spod ogona nie wypadł. Zatrzymać mówienie? Chyba że mi da na to
jakieś tabletki. Od człowieka bucha gorąc od tego w środku gadania. Nawet jak śpię, to sobie
sny opowiadam. W każdym razie z mojego gadania się biorą. Taka jest prawda, a ten potok
dopiero śmierć zatrzyma. Jak będzie inaczej, dam znać, braciszku. Bo jestem tylko
mówieniem, tak mnie nakręcił jakiś palant. Rzadko kiedy miałem kogoś do mówienia. "Co
pan szepcze." Nic, ja do siebie, że dusi, jeżeli nie odbija się od kogoś bliskiego, jak od ściany.
Nieraz znajdują zwłoki samotnych ludzi w pustych, zimnych mieszkaniach i lekarz nie może
ustalić przyczyny zgonu. Albo jakiś zawał wymyślą czy prostatę, a facet był zdrowy jak dąb.
Udusił się własną na pół surową myślą, mówienie dośrodkowe go zagryzło. Ale tego nie
zbadasz, no bo jak. Siedzą takie złotouste doktorki i patrzą na ciebie, kręcąc łysą główką, bo
im się przypadek nie zgadza. Chyba że delikwent coś na kartce zostawił. Jakieś wierszyki,
pamiętniki, zapiski. Ja bym od razu wiedział, gdyby mi dali tylko rzucić okiem. Od razu
wyniucham rozpasanie samomówienia, śmiertelną frustrację, utajone samobójstwo. Znane mi
żywioły! Jeszcze jak babka żyła, nie było tak źle. Wygadałem się, babka wszystko rozumiała,
a prosta była kobieta. Prostota najlepszym lekarstwem dla duchowego połamańca. Aż się
dziwiłem, bo głupoty plotłem, młodzieńcze rojenia, aż mi teraz wstyd. Ale, mówię, wyłaziło
ze mnie, brudne, zawszone, bolące istnienie, wyłaziło na babczyny podołek i jakoś świat
trzymał się kupy, a teraz raczej kupa trzyma się świata i rozpierdalam się, no rozpierdalam z
byle powodu. I już się więcej nie odezwałem. On mówił jeszcze. Deszcz bębnił o parapet.
Wyszedłem z tej rozmowy, nie domykając drzwi. Mokra ulica przyjęła mnie takiego, jakim
byłem, tylko torbę zostawiłem na poczekalni.
2.02.97
Droczyłem się z upływającymi sekundami, słuchając wierszy Piotra Matywieckiego i
Macieja Meleckiego na uczcie, na którą jak co niedzielę wezwał mnie głos Wacława
Tkaczuka. Wymarzona pogoda rozlewała się w zakolach wolnych od pośniegowego błota,
oblepione nową szadzią wzgórza zachęcały do wyjścia, wołając przyprószonymi gałęziami
świerków, głogów, jarzębin. Książki otwarte na najważniejszych cytatach przyciągały uwagę
i rozpalały wyobraźnię. Przedpołudnie wypełnił czysty głos Wiesława Juszczaka płynący z
książki Fakty i wyobraźnia. Można było sobie wyobrażać, że to obroty wieczności, jaśniejsza
jej strona, ofiarowująca człowiekowi spokój i harmonię. W ciągu najbliższych godzin, kiedy
wieczność obróci się na drugi bok, niebo zaciągnie się chmurami, głowa zacznie wirować i
20
szukać uspokojenia w kawie i wierszach. Pojawią się bezwzględne fakty, przypłyną myśli o
końcu niedzieli i konieczności wczesnego wstania w poniedziałek. Prawie po omacku pójdzie
się do komórki, na wyczucie porąbie drewno na drzazgi, wsypie oślizły groszek węgla w
uśpione kubły. Zatętnią blaszane tam-tamy, szczeknie nawiedzony pies sąsiadki, na parterze
nagły wytrysk światła z apteki i kudłata głowa dozorczyni omiecie podwórze. Wyjście do
pracy jak wyjście na pogrzeb.
Maria
Bramy prześlizgują się, wypatroszone. Zamrożona pustka, sople wiszące na drutach.
Dlaczego tu tyle drutów? I tak nie można się nigdzie dodzwonić. W jednej poruszenie, głośny
dźwięk, trzask klapy pojemnika na śmieci. Bełkotliwe przekleństwo. Ociera się o mnie.
Zatęchły smród, czapka wypchana gazetami. Jalski. Ten włóczęga wpatrujący się w kobiety i
onanizujący się przez kieszeń. Podobno płaci małym chłopcom za krótkie pocieranie, na
dłuższe nie starcza mu pieniędzy. Dlaczego muszę tkwić w tej pustce wypełnionej tylko
księżycem i Wenus na horyzoncie? Pociąg pojawia się w mym umyśle, nieśmiałe
wybawienie. Zabrałby mnie do dużego miasta, ale tory rozebrali po ostatnich tąpnięciach.
Tłucze się coś we mnie, skrobie, chichocze. Wiatr wali okiennicami w opuszczonym domu.
Że też jeszcze nie rozkradli. Mieszkała w nim rodzina Galusów. Znałam Zofię Galus,
absolutna mitomanka. Doprowadziła męża do obłędu, a potem uciekła z kochankiem gdzieś
na równiny. Zostawili dzieci na pastwę losu. Zaropiała, brudna, wymizerowana twarz Jadzi.
Wrzody na buzi Pawła. Sterty suchego chleba na kamiennej podłodze. Znosili go ze
śmietników. Kroki! Kroki, które chciałabym usłyszeć. Warkot pędzącego tam w dole
samochodu, dziwnie lekko przebijającego się przez śnieżne zaspy. Idę, a jakbym frunęła. Nie
czuję Ziemi. Tylko ten Księżyc i Wenus w jednej linii na horyzoncie. Swędzi między nogami.
Odwracam się. Krzaki. Jakieś dobre krzaki. Tylko żeby w coś nie wdepnąć. Wypełniła mnie
akcja, ruch, działanie. Kucam posłuszna wyrokom. To jest z góry ukartowane, żebym właśnie
tak - tak lekko rozkraczona potarmosiła grudę podbrzusza. Ulga. Tak mokro. Biorę świat zbyt
miłośnie. Butelka chrupie pod nogami. Butelki chrupią pod nogami. Kobieta z butelką w.
Kiedyś przywieźli taką na sygnale. Miałam dyżur. Wszystkim było głupio. Zasłaniała rękami
twarz i skowyczała. Posieję malwy na wiosnę. I będę czekać na dalsze znaki. Nie zawsze się
wie, że to jest właśnie znak. Mleczarnia. Buczą lampy. Siwe aureole wokół nich. Bucha ze
świata jak z nozdrzy byka. W bramie gazowni kukła stróża. Wyszłam z domu i nie znalazłam
21
psa. Ta pustka mnie zabije, bo jest dotkliwsza niż na zewnątrz, na mrozie. Jutro mam wolne.
Przystanęłam. To ja? A skąd lustro na środku ulicy? To moje miasto? Chyba mnie przenieśli
w czasie, gdy błądziłam w myślach. Wcale nie błądziłam, myśli szły jak po sznurku. I nadal
idą. Myślę, więc jestem, ale gdzie? Wiem, czego chcę, a nie mogę. Widzę siebie na wylot
wyrwaną z rzeczywistości... o, Chryste, jakie zdania! Czytam z kartki czy co? Mówię do
siebie coraz głośniej. Przecież przystanęłam. Trzeba się ruszyć, dupo. Dziura w śniegu. To
nic, że ktoś się tu wyrzygał. Jestem nienormalna, nietypowa? Nigdy mi tego nie powiedział.
Szczęśliwe stadło na horyzoncie. Ona prowadzi jego. Oboje lekko podpici. "Szybko, szybko"
- mamrocze grubas. Ona przyspiesza. Mnie nie zauważają. "Szybko, szybko" - powtarza.
"Muszę cię pierdolić" - mówi. Zaraz znikną w jakiejś bramie. Zapali się światło. Runą na
dywan. O Boże. Wracam, śmieszna i oszukana. Powita mnie słodkawy zapach samotności.
Gwiazd na niebie a gwiazd. Noc przed wolnym dniem. Zaczynają kasłać chore dzieci, matki
przytulają je. Tyle cieni na firankach. Zaglądam do cudzych mieszkań. Na stacji pusto.
Zardzewiałe szyny, spróchniałe podkłady. Stąd można wyjechać tylko autobusem.
3.02.97
- Trzeba by wrócić do lekcji, jakiej udzielił współczesnej prozie Jerzy Pluta
powiedziałem. - Tak pan sądzi - powiedział Jerzy Sosnowski i poprawił grochy na krawacie w
różyczki. "Nie wygłupiaj się, Jurek" - pomyślałem. Było to w siedemnastej minucie programu
kulturalnego "Pegaz". Oglądało go całe miasteczko. Potem długo rozmawiano o moim
podniszczonym, różowym garniturze.
Ten z góry
Nie chcę więcej czytać. Gorąco od lampy, sucho od pieca krztuszącego się olbrzymimi
kęsami węgla. Jeszcze mu dołożę. Straż chodzi za oknem. Jakiś wesołek z patrolu rzuca
kamykiem w moje okno. Gaszę. Podchodzę do pieca. Przytulam się. Pulsowanie. Mruczenie.
Szum płomieni. Niebo nad miastem przekreślone smugami dymów, snopy iskier. Kiedyś
wyszedłem na dach. Doznałem pełni, olśniła mnie całość widoku. Siedziałem na stosie cegieł
22
i patrzyłem jak głupi w świetlistą przestrzeń, w której krążyły lekkie, eteryczne postacie.
Widziałem przeszłość i przyszłość, zawarte w jakimś niewyobrażalnym, mglistym
przeczuciu. Tak jakby moje życie odbijało się w fantastycznym różowawym obłoku, u stóp
miałem ulicę. Ciężko sunący ludzie, obwieszeni siatkami. Metalowe pudełka, ginące w
obłokach spalin. Chciałem zostać tam dłużej, ale pojawił się cieć z pytaniem, co tu robię i czy
mam pozwolenie z administracji. Pierdol się, facet - pomyślałem, uśmiechając się
głupkowato, spełzłem z drabinki. Znów na kilka tygodni zatrzasnąłem drzwi mieszkania.
Wychodziłem tylko nocami. Nikogo nie widywałem i z nikim nie musiałem rozmawiać.
Zawsze się słodko uśmiecham i potakuję, a w duchu: "Oddalcie się, nie widzicie, że cierpię".
Teraz muszę gasić światło wcześnie. Próbuję czytać przy świecach najczęściej w łazience, bo
przy czytaniu bierze mnie na wspominki związane z żoną. Wyobrażam sobie, jak klęczy
wypięta niczym klacz i każe się lizać swojemu ogierowi. Ale nie wszystkie książki są takie.
Moje książki, a właściwie ojca. Zmarł dawno. Mamy nie pamiętam. Podobno była ładna i
lubiła gwizdać. Wedle ojca, jakieś kawałki z muzyki klasycznej. Lubił to, sąsiedzi też.
Dopiero jak uciekła z doktorem Przeździeckim z ulicy Armii Czerwonej, to ją napiętnowali.
Ja też. Uciekła, gdy miałem półtora roku. Teraz się uciszyło. Cichnie około jedenastej. Ostatni
przetacza się Górecki. Waży na pewno ponad sto kilo. Wszystko się trzęsie. I on się trzęsie
jak galareta. Sapanie, niekiedy istna kanonada z odbytu. Świat jest trywialny. Ludzie mówią o
niczym. Robią nic. W tych swoich aktówkach, torebkach mają nic. Szermują ideami, a to jest
nic. Może jeszcze kobiety, ale i to rzadko kiedy. Nawet już rodzą byle jak, wszędzie bękarty,
wyskrobki, bachory. Przywieram do dobroczynnych kafli. Grzeję zmarznięte genitalia. Przez
czubek jakby prąd przeszedł. Nic tylko skowyczeć. Dobra, wystarczy. Patrolu już nie słychać.
Nie będę czytał. Obejrzę jeszcze raz fotografię matki, na której i ja jestem. W postaci lekko
zarysowanego brzucha.
4.02.97
"Warto mówić tylko o tym, co życiu jest potrzebne." Czytam tę książkę kolejny raz i
nie opuszcza mnie wrażenie, że właśnie o to w niej chodzi. Jaką jednak trzeba mieć pewność,
że pisze się same istotności, same esencje. Trzeba przejść coś, przebyć. Doznać wstrząsu lub
olśnienia. Zobaczyć świat i człowieka w lotności i niepewności. Zawierzyć takiej wizji
pomniejszenia. Wtedy zaczyna wychodzić nam coś takiego, wiersze, niewiersze, jak nowe
teksty Jarosława Markiewicza: najpotrzebniejsze mówienie, zwersowana istotność, pozory
23
poetyckości.
Uwolnić się od demonów pożądania i ambicji. Za niczym już nie gonić, poddać się fali,
nasłuchiwać pomruków i szelestów z drugiej strony bytu. "Doświadczenia ciała z umysłem i
bębnem".
Narrator
Dlaczego nie w tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym jak Zadura? Czy dobrze
napisałem dziewięćset? Mogłem też w sześćdziesiątym siódmym. Zaliczono by mnie do
następnego pokolenia życiowych i literackich szczęściarzy. Nie pętałbym się jak smród po
socjalizmie po wertepach niejasnego dzieciństwa, niedowierzający Bogu matki i
babki. Ojciec byłby bardziej umowny. (Bracia figurują w książce telefonicznej i innych
spisach. Siostra śpi. Zasnęła w Panu.) Nie eksperymentowano by na mnie. Nie musiałbym
stać w kolejce za kostką smalcu i pięcioma jajkami. Nie natknąłbym się na ciebie, której
wypadła szara papierowa torebka, porozbijały się jajka. Nie wszedłbym za tobą do bramy.
Nie oddałbym ci swoich jajek. Nie pocałowałabyś mnie w policzek. Nie
eksperymentowałbym na sobie. Nie stanąłbym do rodzinnej fotografii. Nie zapuścił brody i
silnika trabanta kupionego za wyżebrany w komitecie talon. Znaleziono by mnie martwego.
W naturalny sposób moja historia dobiegłaby końca. Teraz jestem sam. Odeszłaś. Przypomniany
pocałunek. Zapach uryny w bramie, jak smagnięcie pejczem. Ktoś wyprowadzał psa.
Zaschnięte gardło. Nie mogłem - wykrztusić imienia. Jestem Maria. Powraca inny zapach,
zapach ciała. Chciałbym zapalić świecę. Płonąć w tobie. Do końca świata. Co chwilę kończy
się czyjś świat. Przyzwyczaiłem się. Coś pęka. Chciałbym zapalić. Nie wiem, jak to się robi.
Iść do kiosku, kupić, włożyć w usta. Słucham. Twój głos pieni się w słuchawce, drży nutą
szaleństwa. Drżą ręce. Twój głos po latach: zdenerwowanie czy podniecenie? Słuchawka,
wypada z dłoni. Agregat lodówki rusza z hukiem, trzeszczą sprężyny tapczana. Ktoś
zapuszcza silnik, dudni w trumnie ulicy. Robak w kącie, bakteria między słupami, włosy
wełnianego dywanu. Tętnienie krwi. Mów. Spocona, głodna, zmęczona. Z rocznika
dziewięćset pięćdziesiąt siedem. Czy dobrze zapisałem dziewięćsił? Powiedziałaś, że źle.
Dlatego nie zgadzało się z ćmą. Głos w słuchawce. Zapach i śluz. Zęby i to miejsce za uchem.
Oddycha we mnie słowo, ale nie oddycha kilka słów. Brak związku. Sok ściekający po
ustach, udach, po brodzie. Chciałbym przykryć się kocem. Syna nauczyć czułości. Pokazać,
jak się coś daje drugiemu człowiekowi, jak się przestaje widzieć to, czego widzieć się nie
24
powinno. Jak się wybiera, jak się wychodzi trzaskając drzwiami. Jak się bywa i jak się jest.
Role, funkcje, opcje. Plik. Tkwię w komputerze, który zwariował. W tysiąc siedemset
czterdziestym pierwszym, jako markiz de Malicheu, szwagier faceta, który będzie robił
rewolucję z tego bólu. Mówię to w imieniu pokolenia. Raz na kilkaset lat zjawia się taka
banda wybitych z rytmu, wysadzonych z siodła. Piszą gorzkie wiersze, które krytycy oceniają
jako kabotyńskie. Radzi się im, by poszukali sobie baby albo poszukały chłopa. I wszystko
jest nie tak. Nikt nikogo nie rozumie. Zamawiamy międzymiastową, żeby usłyszeć głos
przelotnie spotkanej dziewczyny. Rozładować się, paść na twarz ze zmęczenia pod koniec
drugiej połowy meczu: nauczyciele-obsługa. Otrzepać się z psich kłaków z dywanu,
podciągnąć spodnie, wytrzeć nos. Zaprowadzić porządek, wyłączyć telewizor i czekać. Jutro
też jest dzień.
Dziennik pozorny
Jak szybko po nas otwierają rogatki, podnoszą szlabany. Widzę to kątem oka. Trzeba
się uzbroić w coś nadludzkiego. Ginie ślad jak ten śnieg za oknem obmacywany ciepłym
wiatrem. Trzeba się spieszyć.
Nic nie chce przychodzić. Jesteś sam, a nawet gorzej, bardziej. Nic nie przychodzi do
głowy. Używają twojego pióra, kiedy śpisz. Ktoś inny obraca twoją wyobraźnią. Cytują.
Łuszczy się powierzchnia przeżyć, maleją zagadki, nie ma już tajemnic. Przejdź na inny
zakres, długość fali, a zacznie się od nowa.
Mam się cofnąć jak te kwiaty na gałęziach? Maj wstrzymany. Krzycz przedwiośnie, tu
dzieje się krzywda porom. Nie te wzloty, nie te kwiaty, nie te czasy.
Dzięki za jeszcze jeden dzień i parę słów świadczących, że nie wszystko wymarło.
Okolice Boga.
„Żyje dla tych na górze gałęzi”. Świerk. Myślę o samotności świerka w bukowym lesie.
W rudej łamliwej ciemności muskanie opadających liści. Te lśniące brunatne plamy tam dalej
– cała rodzina bukowych zajączków.
Jakaś para tłukła łokciami, zepchnięta. Są ślady na ścianach sali balowej. Mój Boże, to
ojciec i matka. Kulawi.
Niemrawy ogień. Niemoralna propozycja. Spod cienkiej warstwy jakichś muzycznych
staroci (tęskne wioliny ocierające się o depresję) przebijał chrapliwy głos ponowoczesnego
fuhrera.
25
Siedemset siedemdziesiąt siedem razy napisałem „nie ma mnie” i jakoś ulżyło tego
wieczora, trochę puściło. Jakby ktoś odkuwał lodową obręcz z rury kanalizacyjnej, bo już
dość miał nieczystości na wierzchu. Jakby ktoś grzebał w popiele, szukając nieopatrznie
wrzuconej monety. Czułem ten ruch wokół siebie, w sobie, przesuwało się, odłamywało i
pękało. Śmieszą mnie takie depresje; tym bardziej bolą, nieumiejętnie traktowane.
„Każdy krok sprawia ci ulgę, każdy krok. Łowisz szelesty wokół rzeczki. Most:
klawiatura dębowych bali. Brakuje kilku dźwięków. Już tędy nie poprowadzisz wycieczki,
uczestnicy zbyt mali.”
Już teraz nie wiem, już późno. Wolałbym nie być widziany, niepostrzeżenie przemykać
się. Najjaśniejsza plama w poszyciu – natarczywe kępy dzikiego agrestu. Wywijający
ramionami nad rzeką mimowie w czarnych korach strojów, osika, olcha, zwiotczałe topole.
Niedzielna pustko, zimna i bez znaczenia, głosie prześlizgujący się przez cenzurę
formatu, przez setki formatowań, bądź gotowy i nie. Wtedy może. Czy zwabią cię rytuały
łatwych narracji? Może już zwabiły?
Ptaki skrobiące, syczące, gwiżdżące we mgle, wietrze przynoszący furkoczące odgłosy
zlikwidowanej kolejki, nasypie trwały jak wspomnienie po dawnych inżynierach, grzyby
rosnące wzdłuż zbutwiałych podkładów, jestem z wami.
Koty na mrozie, na złomie, na wybebeszonych fotelach syrenki. Czym jest przestrzeń,
co się dzieje w przestrzeni – od oka do oka, ode mnie do was.
Miałem gadane do Łodzi, potem mi przeszło; powysiadało. Przelało się na papier.
Patrzyłem, czy gdzieś Grzegorza nie wypatrzę, Strumyka. Mógłby siedzieć na dworcowej
ławce i wpatrywać się martwo w punkt na ścianie, kamieniu. Kobiety wysiadły, unosząc te
swoje tabletki na migrenę i blade guziczki pod prześwitującymi bluzkami. Gadały od
Wrocławia do Łodzi. Jak one to robią? „Boję się wspomnień, bo robię się zaraz taka miękka,
jeden taki obrazek i już pęka coś w środku. Przypomniałam sobie, jak po pociągach krążyły
takie różne kaleki. Pamiętam, z ojcem jechałam na wakacje i otworzyły się drzwi, facet na
wózeczku bez nóg wtoczył się do środka i zaczął opowiadać, że cudem śmierci wydarty czy
coś takiego, ojciec mu dał parę groszy. Potem była stacja, ojciec wyskoczył napić się piwa i w
ostatniej chwili, widziałam, wskoczył na schodki. Myślałam, że umrę z żalu, patrząc na
czerwoną twarz ojca i te straszne żyły na czole, machał rękami, żeby trafić uciekającą szybko
poręcz. Ten ból czuję do dzisiaj.”
(A więc urodziłem się w 1960 roku w Nowej Rudzie, w Sudetach Środkowych, które
nigdy nie należały do Polski, ale teraz należą do mnie, chciałbym, żeby weszły do literatury
ze swym całym niejasnym bogactwem. Chodzę po nich z radością i uniesieniem, są
26
najpiękniejsze na świecie. Na początku chciałem być samobójcą jak Rafał Wojaczek albo
Heinrich von Kleist. Jednak żona, poznana na Śnieżniku Kłodzkim, szybko wybiła mi to z
głowy. Szkoły ukończyłem, w szkole uczę. Mam troje dzieci i kilka wydanych książek z
wierszami, drobnymi prozami, esejami.)
„Pięknie dziękuję za list, za słowa. Ty tworzysz i odważasz się pisać o tworzeniu tak
samo. Tylu jest piszących o sztuce, którzy nienawidzą sztuki, bo gdzieś po drugiej stronie
ustawili sobie wiedzę i nic się im nie sprawdza. Jutro chciałbym znaleźć się w nocnym
pociągu, w wagonie restauracyjnym z Henrykiem, z Tobą, z Sośnickim, w milczeniu,
jakbyśmy się wygadali. Każdy z nas popijałby małymi łyczkami kawę, spoglądając zza
kubka.”
5.02.97
Zjeżdżamy na sankach do skutego lodem zalewu w Radkowie. Dudnią płozy. Gdyby
Nietzsche miał z kim zjeżdżać na sankach do zamarzniętego jeziora, historia potoczyłaby się
inaczej. Syn zdejmuje buty, wykorzystując chwilę mojej nieuwagi, i w skarpetach biega po
lodzie. Doganiam go i niosę.
Przedstawienie
Wokół Faramuchy zrobiło się zamieszanie z powodu talerzy, jakoby pogardliwie
wsuniętych do okienka z napisem "Dziękujemy za zwrot naczyń". Olbrzymia samica, nie
namyślając się wiele, wymierzyła mu siarczysty policzek dłonią mokrą od tłuszczu. Czy tego
człowieka już nic nie odmieni? Ksiądz Józef Nawiedziłło wyszedł z baru kilka chwil
wcześniej, by nie patrzeć w twarz ludziom. Najbardziej zdumiona była Samanta, kobieta
ideał, jak mówili nie bez pewnej racji ludzie z przedmieścia. Liczyła na wsparcie duchowe i
pomoc w utemperowaniu Faramuchy. A oto została sama na placu boju wśród koślawych
stolików i rozdeptanego makaronu. Tymczasem za okienkami narastało wzburzenie. Wojsko
porywczych kobiet, dwie zapiekłe w gniewie kucharki i jedna rozmarzona pomoc kuchenna,
27
falowało groźnie za przepierzeniem, rozglądając się za czymś skuteczniejszym niż perswazja.
Mignęła jedna chochla, potem druga, jakaś ręka chwyciła pogrzebacz.
Kiedy Maria, zamieniona potem w Samantę, opalała się nago na łące pewnego dalekiego
przedmieścia, wypatrzona została przez dziadygę i obsesjonata, statecznego emeryta. Na
widok wypiętrzonych w zamglony kosmos dumnych piersi naturystki kapral "Długi" Leona S.
trzasnął obcasami i powstał. Ostatnią erekcję Leon S., starszy sierżant "Słowik", miał siedem
lat temu. Maria przygwożdżona słonecznymi promieniami do koca, uniosła lekko głowę, na
więcej nie miała siły. Kichnęła, wpatrując się w krzaki. "Słowik" zamarł. Spocił się
momentalnie i włożył rękę w spodnie. Maria przychodziła codziennie, a samotny widz,
maniakalny wydeptywacz polnych ścieżek; towarzyszył jej, ukryty w kolczastym głogu.
Poznawszy najbardziej intymne szczegóły jej ciała, zaczął zapraszać na tę platońską ucztę
zaprzyjaźnionych towarzyszy broni ugrupowania bojowego "Grom". Od czasów Powstania
dzielili się wszystkim, co im podsunął los. Komitet oglądaczy ukonstytuował się wkrótce przy
piwku u Górala. Pewnego razu jakiś staruszek z aparatem fotograficznym ulokował się w
przeciwległym zagajniku, ale emerytowany nauczyciel praco-techniki i kulawy listonosz
Piątek dopadli go, zanim zdążył odsłonić obiektyw. Zmieszano go z błotem i kazano iść na
kolanach przeprosić ideał. Maria tylko podniosła głowę i machnęła ręką. Znudzona
przewróciła się z pleców na brzuch i lekko rozchyliła nogi, by umożliwić słońcu penetrację.
Trzech nie wytrzymało napięcia. Zostali wykluczeni w trybie natychmiastowym, co było
poważnym błędem, bo po pierwsze słońce zaszło na trzy tygodnie, a po drugie odrzuceni
nadali Marii paskudne imię Samanta i postarali się o przydzielenie jej kuratora w postaci
księdza Józefa Nawiedziłły.
Ksiądz stał przed barem rzucając na boki spojrzenia. Od lat odprowadzał wzrokiem każdą
przechodzącą dziewczynę czy kobietę. W cienistym wnętrzu "Moskwianki" wyłuskał
Samantę, a po chwili dostrzegł otoczonego wianuszkiem gapiów Faramuchę. - I cóż tyś
uczynił, Kazik? - szepnął. - A co to księdza obchodzi? Ksiądz mnie ma pilnować, nie jego! -
warknęła Samanta i zrzuciła dłoń Józefa z łokcia Kazimierza. Poszli.
Z baru wyszedł wysoki mężczyzna. Jego beret, twarz, dłonie, pochlapane były niebieską
farbą, którą malował mur więzienia. Rozważając w duszy treść karteczki, jaką zrzuciła z
górnych pięter ciemnowłosa więźniarka, zderzył się z człowiekiem pchającym wózek
wypełniony starymi meblami. Człowiek w czapce tragarza wybełkotał: - Te, te, pierdolony
niebieski! Malarz był już kilka metrów dalej przy drugim zdaniu listu. "Kochany, pozwól tak
do siebie mówić i nie odwracaj głowy od słów, które w przeciwieństwie do mnie są całkiem
wolne." To jakaś chora baba, dobrze, że jutro kończę ten mur. Niebieski mur. "Kochany,
28
wiem, że to robisz dla mnie. Dobrze mi będzie w niebieskim, wiesz." Rzeczywistość za gęsta,
mężczyźni zapracowani, o, taki pisarz to ma dobrze. Eee, pewnie też nie. Skupić się nie
dadzą, chaos i hałas, brak idei. To ja już nie wiem co. Chciałbym jej tylko dotknąć, powąchać,
nawet nie całować. Bez zobowiązań. Raz malował u takiej jednej, a napalona była, że strach. I
listy pisała. Szwagier musiał tłumaczyć, po francusku były. Zaczynały się zawsze tak samo.
Mój drogi Rolandzie. A to się babie ubzdurało. Gdzie... Kopnął psa, który nagle wyskoczył z
zaułka i przypadł do nogawki.
W Faramusze narastało przekonanie, że przyszła pora na definitywne rozstrzygnięcie, ale
nie stać go było na konkretne działanie. "Wraz z reifikacją świata w toku postępującej
demitologizacji rozeszły się drogi nauki i sztuki; świadomości, dla której ogląd i pojęcie,
obraz i znak byłyby czymś jednym - jeśli nawet taka kiedykolwiek istniała - nie da się
wskrzesić żadną czarodziejską pałeczką, a poza tym jej restytucja doprowadziłaby do
chaosu." - Mówiłeś coś? - przerwała milczenie Samanta. - Milczałem - mruknął ksiądz. - Co
więc było słychać? - spytał naiwnie Faramucha, wokół którego zbierały się ciemne chmury,
które pojawiają się zawsze tam, gdzie nie docenia się zwyczajnej miłości.
Sennik
„Nazwij po imieniu swoje rzeczy straszne”. Miłość i jej zagadki. Tajemnice samotności.
Przepaście pustki. Nie chcę już kochać. Komuś to tłumaczę. Wyraża zdziwienie. Nie mówimy
o ruchach frykcyjnych. To się może jeszcze zdarzyć w ramach okazjonalnego samogwałtu.
Mówimy o zatraceniu się w miłości, o utracie wzroku i równowagi.
Wśród nas jest tułów lub tułub, ktoś niedokładnie narysowany przez nadrzędnego
rysownika. Mówi się o tym, trochę drwiąc. „Nie potrafi nazwać stanu, w jaki się wtrącił.” Nie
ma stron i kierunków, nie ma wagi i znaczenia. Wszystko pływa, unosi się w pustce, dryfuje.
On coraz mnie mówi. Już tylko monosylaby. A słowa potrzebują wzmocnienia, język żąda
podstawy. – Wstań o szóstej, zapal w piecu, pozamiataj, umyj się i poczuj to tchnienie
poranka. Może to twój ostatni - głos jest cichy, drżący, ale dziwnie stanowczy.
Nieraz śnię podręczną interpretację wcześniejszego snu i to jest śmieszne. „Kuglarskie
gotowce”, myślę na przestrzał, a wtedy taki sen natychmiast czmycha, dotknięty,
naburmuszony.
Ktoś się zastanawia, czy telefonu nie wymyśliły kobiety. Z listami jest inaczej, bardziej
patriarchalnie. Omawiana jest aktywność kobiet, wszędobylstwo, wszechwładza. – Może by
29
trochę odpuściły i dały pożyć w starym stylu? – pyta. Nie wiem, jak to załatwić. Trzeba
wyjechać poza ten układ, choćby na miesiąc. Wrócić z nowym błyskiem w oku. - Znów będę
służył do upadłego, prawił komplementy i szarmancko trzaskał obcasami o parkiet – mówi.
Burza
W tej kategorii może mieścić się coś tak śmiesznie małego jak pekińczyk, ale wyobraźmy
sobie w jego miejsce brytana czy mastifa rozwalającego ściany prowizorycznej zagrody, w
jakiej go umieszczono. Burza z 12 na 13 sierpnia 1967 wyzwoliła w Kaziku talent epicki,
wykorzystywany później przy różnych okazjach, a to wszystko stąd, że stanął z żywiołem
twarzą w twarz, zostawiony na dworze do ostatniej chwili. Tę burzę stulecia poprzedził
szatański chichot, od którego góry się skuliły, lasy zadrżały, aż Kazikowi ścięło krew w
żyłach. Stanął jak słup soli, omywany strugami deszczu, przebierał językiem, chciał zawołać,
lecz nie mógł. Wydawało mu się, że to wszystko dzieje się na ekranie albo poza tą
rzeczywistością, a on jest tylko świadkiem nieznanych tej cywilizacji tricków. Jak człowieka,
zdobywcę kosmosu, pana stworzenia może kilkadziesiąt kroków od domu zaskoczyć taka
potworność? Myśli przelatywały jak błyskawice i nie układały się zbyt foremnie,
przypominając race przeczuć dotyczących otchłani stojącej tuż za progiem domu.
Siedemnaście odcieni kategorii zwanej burzą wyczerpało się tej nocy. Jednego jakby
zabrakło. Księgi mówią o ryku, pisku, rzężeniu, zawodzeniu, szumie, trzaskaniu, drżeniu
górskich łańcuchów, już nie wspominając o chichocie. Kiedy potop zalewał w ogrodzie
wymuskane ręką matki jarzyny, a w sadzie łamały się jak zapałki dziadkowe grusze, przed
oczami malca przelatywały sceny z życia i wcześniejszych, jeszcze nie znanych mu do tej
pory, chwil. Okazywało się z niezłomną powagą czy grozą, że to wszystko już było, a tam,
gdzie mieszkał poprzednio, burze z piorunami były na porządku dziennym. Dziwną tę krainę
zamieszkiwały kobiety, mężczyzn nie było widać albo tkwili w wydzielonych sektorach, w
jakichś absurdalnych okopach, specjalnie dla nich przez kobiety na wolnej przestrzeni
urządzonych. Jeszcze i ta, ostatnia już, błyskawica przeleciała przez zalaną wodą głowę
Kazia, przeświadczenie, że widział gdzieś podobną scenę. Nagle coś w nim pękło, puściło go
i wypluło z krzykiem - dopadł klamki, ale odskoczył, tak była gorąca od uderzenia
pobliskiego pioruna. Przypomniał sobie. Wrócił obraz ciotki kąpiącej się rano w pralni, gąbki
rytmicznie wchłanianej przez nabrzmiałe krocze, wyraz przekrzywionej twarzy, krzyk, który
go poraził. Tam kobiety też to robiły.
30
6.02.97
"Kobiety są od opowiadania, tworzenia historii. Mężczyźni niech bawią się w formy
i eksperymentowanie" - powiedziała Olga Tokarczuk na spotkaniu z uczniami Zespołu Szkół
Rolniczych w Bożkowie. Podaję za "Gazetą Tutejszą".
Opowiadanie
Spodnie skradzione z haka kryły w kieszeniach zapiski, prawie całe opowiadanie, które
należało tylko skleić. Ocalałe fragmenty kołaczą, tętnią, trochę się marszczą (jak ojcowska
wątroba po czterdziestu latach picia), ale przecież są we mnie, przyklejone do błony śluzowej
owego organu zapamiętywania, kojarzenia, opowiadania. Ktokolwiek był w noworudzkiej
stronie i miał możliwość zajrzenia do górniczej łaźni, nie zapomni tego widoku tak łatwo. To
lepsze niż sto happeningów razem wziętych. Setki ubrań wznosi się wysoko pod sufitem;
delikatnie drżą, lekko powiewają te napędzane skądś nadchodzącym ciepłym powietrzem
wiszące strachy na wróble. Zręczny złodziej wdrapał się tam i uczepiony sufitu przetrzebił co
zamożniejsze kieszenie. Opowiadanie szlag trafił. Historia dotyczyła miasteczka, podnosiła
rolę detalu w życiu doczesnym i tutejszym. Nie otwierane prawe drzwi poczty obrosły już w
taką legendę, że przejść koło nich niepodobna, choćby ramionami nie wzruszywszy. Podobno
szyba w tych drzwiach wyświetla twarz patrzącego z jeszcze czymś nad głową. Aureolą? O,
czymś takim. I wróżyć można, więc wróżą. Nie używane od lat, wyślizgane i skruszałe,
kamienne schodki pomiędzy ulicą Kłobuka a Spacerową, i tragedie mające tam miejsce
między 1937 a 1945, podrzucane noworodki, rozkrojony zupełnie i nagi mężczyzna na
mrozie. Teraz wolą miejscowi pół kilometra nadłożyć, z tym posępnym zaułkiem nie mieć nic
wspólnego.
Wieczory autorskie w klubie racjonalizatorskim, w remizie, w „złotej jesieni”, gdzie
podchodzi do mnie starszy pan ze stanowczym błyskiem w oku. Chce przyjechać do mnie na
rowerze. Dobra. Chce przyjechać do mnie na rowerze w maju, by przedstawić, własnoręcznie
odczytać, zainscenizować i odegrać ( przewidywał użycie instrumentów) poemat pt. „Wilno.
Drogi mojej młodości”. Kłaniam się, ściskamy sobie ręce. Jak najbardziej, mówię. Żeby
jednak nie przyjechał, myślę. Bo gdzie ja go położę? Mamy jedno łóżko, tak że gdy żona jest
31
rozdrażniona, to śpię na podłodze. Dzieci mają swoje łóżeczka. Raptem przyjeżdża obcy i
zaczyna odczytywać cholernie długi poemat. Z rymami. Dzieci płaczą, psy wyją, zanosi się na
deszcz. Już lepiej by coś opowiedział. U nas w miasteczku w zasadzie wszystko już zostało
opowiedziane. Dlatego upadła po kilku miesiącach nerwowego istnienia lokalna gazeta. Jakiś
przyjezdny próbował rozkręcić ten biznes, przeliczył się i poszedł z torbami. Nie ma siły na
mnożące się dzień i noc opowiadania. W nocy też sobie opowiadamy. Gdy żona nie chce
słuchać, idziemy do burdelu. Właściwie – sorry - jedziemy rowerem albo landroverem, bo za
miastem. Szybciej, taniej, bezpieczniej. Na nogach to trwałoby akurat tyle, że po drodze cała
opowieść wyparowałaby ze łba. Kartka zatknięta za wycieraczką malucha stojącego na
parkingu przed szkołą górniczą. Liścik. Maluch należy do nauczyciela zawodu, Fidurkiewicz
Jan. Jest pan wariatem, debilem i chujem. Zakochałam się w panu. Ania. Opowiadała
Marysia, że była trochę zazdrosna, ale potem jej przyszło. Opowiadał Andrzej, że go
prywaciarz do tartaku nie chciał przyjąć na stróża, bo czerwony krawat pamiętał. Andrzej w
ZMS-ie aktywnie działał, ale kiedy to było. Jakby przed wojną. Za górami, za lasami. Ci sami
ludzie, tylko krawaty zdjęli. W skradzionym opowiadaniu też było coś o krawatach. W
pewnej wsi sąsiedniej wieszali się na czerwonych krawatach. Po trzech takich przypadkach
zjechała ekipa śledcza z Wałbrzycha. I nic nie wykryli. Jeden ze śledczych to nawet dziecko
zrobił. Dzisiaj chłopak ma trzynaście lat. Gra w „Huraganie” na lewej obronie. Nazywa się
Władysław Pieróg. Co za zbieg... Tak samo nazywał się mój dziadek, który był granatowym
policjantem w Galicji i na widok przyszłego męża swej najstarszej córki (ahoj mamusiu!)
krzyczał: - Weźcie tego kurdupla, bo zabiję! Wymachiwał przy tym służbowym coltem;
wszystko, rzecz jasna, po pijaku. Potem pogodzili się na płaszczyźnie nienawiści do
komunistów i dobrze zrobili, ponieważ piszący te słowa też chciał dojść do głosu. Ale kiedy
to było. Za górami, za lasami. Ojciec faktycznie nie zaliczał się do szczególnie wysokich.
Zwracał powszechną uwagę fakt pociągania za sobą prawej, nieco krótszej, nogi. A tak w
ogóle to opowiadanie składało się ze strzępów trzydziestu listów, układało się w nieloretańską
litanię do najświętszego pośpiechu i świętego przypadku. Z młodej piersi się wyrwało. Ile ja
wtedy miałem lat? Osiemnaście, dwadzieścia osiem? Odpowiedzi szukaj w głębi numeru.
Okienko policmajstra
W godzinach wieczornych dwunastego maja trzech mężczyzn doprowadziło do stanu
bezbronności Bronisława R., któremu następnie zabrano wypłatę. Poszkodowany przebywa w
32
szpitalu. Do komórki Władysławy B. nastąpiło włamanie, w wyniku czego brak trzech kur,
dwóch królików i siedmiu słoików z kompotem. Tej nocy złodzieje grasowali na osiedlu
Trzydziestolecia PRL, zginęły cztery samochody zagraniczne, z jednego krajowego
odkręcono koła, pozostawiając samochód na cegłówkach. Bronisław C. wszedł do mieszkania
Agnieszki D. w celach lubieżnych i po zgwałceniu głównej lokatorki pozbawił ją kompletu
sztućców srebrnych. Straty w wysokości 370 złotych. W czasie pogrzebu Antoniego M.
wezwano patrol celem usunięcia zachowującego się nieodpowiednio Kazimierza F.
Funkcjonariusze zmuszeni byli wyciągać z przygotowanego miejsca grzebalnego wyżej
wymienionego, który znajdował się w stanie upojenia. Z braku izby wytrzeźwień
zatrzymanego osadzono w areszcie. W komórce przy ulicy Piastów 1 znaleziono zwłoki
staruszki poszukiwanej przez policję od miesiąca. Stwierdzono śmierć przez uderzenie
dwukrotnie siekierą. Podejrzanym jest wnuczek denatki. Śledztwo trwa. W szpitalu brackim
doszło do zatrucia gazem, którego ofiarą padła pielęgniarka Brygida G. Czynności śledcze
trwają. Na dziatkach przy ulicy Łużyckiej w trakcie zabawy dyskotekowej Andrzej Z. ugodził
nożem Norberta W. Sprawca zbiegi z miejsca wypadku. Ofiara przebywa w szpitalu.
Włamano się do restauracji „Rycerska” celem grabieży. Łupem włamywaczy padł sprzęt
nagłaśniający oraz alkohol, straty rzędu 1500 złotych. Zatrzymano na gorącym uczynku
Floriana Z., który próbował skraść portfel Felicji P. Sprawcę zatrzymano do wyjaśnienia.
Ogółem w ostatnim miesiącu zatrzymano jedenaście osób. Miały miejsce dwa groźne
wypadki drogowe oraz dwadzieścia osiem mniejszych. Funkcjonariusze KRP interweniowali
dziewięćdziesiąt razy.
7.02.97
Nagłe przypomnienie fascynacji sprzed lat. Książki Mircei Eliadego. „Jogę”
traktowałem przez jakiś czas jak biblię. Wszystko to jednak przeminęło i uciekło. Gdzieś w
archiwach wydziału filozoficzno-historycznego leży praca magisterska, którą pisał dziesięć
lat temu człowiek podobny do mnie. Splotła się w niej podstawowa fascynacja dojrzalszej
młodości: podziw dla niezgłębionej i fascynującej duchowości ludzkiej, która jak świat
światem potrzebowała dla prawidłowego rozwoju transcendentnego ukorzenienia. Dlatego tak
martwię się o niektórych naszych młodych poetów i staram się pomagać, jak umiem, ich
burzliwie cynicznej młodości. Choroby kultury leczy się współczuciem i intuicją. Do was
33
mówię, zarozumiali panowie z konserwatywnej krucjaty, którzy – jak czytam - nie
znajdujecie w tym pokoleniu partnerów godnych rozmowy.
Odpowiada mi rola "szamana krytycznych uczuć" i dziękuję podszczypującym za to
miano.
Dziennik pozorny
Faramucha coś usłyszał, jakieś wielkie usta mówiły na przekór wiatrowi, świstały razem
z wiatrem melodię jakby znaną z wcześniejszego wcielenia; układające się na niebie,
zatopione w falbankach najbliższych chmur. Chciałby wyjść z pomieszczenia dla palących,
machnąłby nawet ręką na pieniądze. Formalności zabolały. Bolał list i żółty kartonik od
Ryszarda Częstochowskiego, starszego wizytatora w północnym okręgu, którego deklaracja
przystąpienia do zbiorowego samobójstwa nadeszła zbyt późno.
Dlaczego lubimy oglądać te filmy? Po raz czwarty, piąty. W milczeniu, napięciu.
Zakochany odludek chodzi z nożem w kieszeni. W którymś momencie uderza. Potem
śledztwo, analiza krwi. Nie był pijany. Psychiatrzy ustalają kolejność stłumień. Na
specjalnym ekranie wyświetlają blizny duszy, Każdy może podejść i dotknąć. Przypominają
drzewka sadzone przez nas w czynie społecznym, które teraz umierają pod murem.
Najczęściej śnię potwory na górskiej przełęczy. Wąska ścieżka wije się jak pętla wokół
szczytu. Łatwo z niej spaść. Osypują się kamienie, kopyta koni grzęzną. Strugi deszczu biją w
twarze, dziurawią ronda kapeluszy. Gromada cieni przemyka się, może nawet ucieka. Paruje
las, do którego chcą dotrzeć. I wtedy wyłaniają się one, poczęte z trzasku piorunów,
wychodzą ze szczelin w materii drążonych przez błyskawice. Obraz lepi się, zagęszcza, pęka.
Dostrzegam ramy. To tylko stara rycina.
Jako krytyk jestem bardziej wielką matką niż starym mędrcem. Młodych mędrców
doprowadza to do pasji. Szczególnie Artura Marię Fistaszka.
Nie wiem, jak ona pracuje. Chyba brzuchem. To do niego wciąga fluidy naszego
zachwytu. Jej otwory pulsują, wyłapując promienność chwilowo otwartego świata.
"Z lata nadchodzę, z owych deszczy, co poraziły proroków. Jeśli w porę wywikłam się z
map podróżnych i astrologicznych tabel, zdążę na przedwieczerz jesieni, zaopatrzony w
sosnowe polana. Potem będę drwić z ognia, nikt tego szatańskiego gestu nic rozpozna. Późna
wiosna coś doda, ale nie wyjaśni."
Widzę szamoczących się sąsiadów. Szarpią się z ogromnym dywanem, który chcą
34
zamienić na wódkę. Zostały im gołe ściany i podłogi. Schudli, zmniejszyli się. Znikają sobie
spokojnie. Ich ziemiste twarze po cichu kumają się z ziemią. To dzieje się za ścianą
i w moim brzuchu, gnieździ się w wyobraźni. Przywołuje dzieciństwo. Słodki odór, woń
brudu i rozkładu, masturbacyjny wyziew zaplątanego w siebie - ach, ten dywan - istnienia,
bełkot realności, nieprzerwany od wielu dni deszcz. Tyle szumu.
"Hanemann" smakował, przestałem myśleć o samobójstwie. Po "Prawieku" znów
zaświtało poczucie ładu i stara wiara w Boga. Teraz tę misterną budowlę nadwątliła "Panna
Nikt".
To, co mnie dotyka, zostawia zadrapania, nawet blizny. Odciska się wszystkimi palcami
na glinianym naczyniu. Chciałbym sprostać.
Rosjanie wkraczają do Poznania i likwidują "Nowy Nurt" oraz gwałcą modelki, drąc na
nich najnowsze kreacje, sypią się szpilki, pruje fastryga. Dobrze im tak. Były zarażone.
Rosjanie obumierają, nucąc i nienawidząc. Z rzadka ktoś powie "kocham was, Ruski".
Milczenie unosi się nad wodami Młynnego Kanału. Aligator kontroluje wszystko. W
rzeczywistości - Alek Gacki. Wyłupiastym okiem widzi najmniejszą zmarszczkę w swoim
rewirze, każde załamanie światła, postrzał słoneczny na szybie kantoru. Idea, która chciała
mnie zjeść, zamiera. A już właściwie byłem pożarty. W gruncie rzeczy tkwię w odchodach, w
niesformułowanej pozostałości.
Sennik
Idę do Broumova bez paszportu. Na drzewach zamiast ptasich budek mnóstwo
kolorowych głośników. Nadawane są komunikaty. Dotyczą znaków zodiaku. Jestem na
szosie, za chwilę w piwnicy pełnej gigantycznych kłów wyrastających z ziemniaków. Lew
jest znakiem opiekującym się tymi, którzy wysoko mierzą i skaczą oraz maja krytyczne
mniemanie o swoich aspiracjach. Komunikaty przerywam raz po raz stekiem bluźnierstw.
Sprawia mi to wyraźną ulgę. Ma on łaskawe oko dla sportów konnych. Liczy, że pojedzie w
czterokonnym rydwanie po nowe sukcesy. Kadra w tym sporcie tężeje i nabiera sił do nowych
wyskoków. Będziesz miał trudności w trzecim kwartale.
„Wszyscy idą do miasta, armaty, żołnierze, konie, aż ziemia tętni”. I znowu to samo:
„Wszyscy idą do miasta, armaty, żołnierze, konie, aż ziemia tętni”. Potem jakiś uczeń
podchodzi i pyta, czy może zacząć od nowa, bo chce sobie poprawić ocenę. – Ale ja ci
jeszcze nie wystawiłem na okres – mówię.
35
Unoszę się przez chwilę, potem pasy soczystej zieleni przelatują pod nogami i zakopuję
się w czymś grząskim. Nie czułem opadania. Mlaska rozmiękła ziemia. Wyciągnąłem rękę i
próbuję uchwycić się czegoś, podsuwają się szuwary, trzciny, trawy. Wyglądają jak włosy, są
żywe, coraz grubsze. Wciągam się po nich na brzeg. Brodzę w pianie, w gęstym śluzie.
Połyskliwa ciemność, teatralnie błyszczące gwiazdy. Jednostajny dźwięk okazuje się żabim
rechotem.
Jest takie miejsce we Włodowicach, gdzie rzeka wyrządziła najwięcej szkód. Jedziemy
tam; kupujemy dom, żeby zaryzykować. Transakcja nie dochodzi do skutku. Chyba zostaję
sam, dzieci rozpraszają się w poszukiwaniu kamyków do puszczania kaczek. Widzę, że rzeka
zgubiła stary ślad i wyżłobiła potężny zakręt. Droga przepada gdzieś w wodzie, a my teraz
jeździmy po łące. I jeszcze jakby wyspa na środku nowego koryta, nastroszona badylami,
najeżona szmatami, szkłem. „Dobrze, że to wszystko zarasta” – mówi sąsiad naszego
gospodarza. Musimy pożyczyć drabinę. Pomagam nieść. Wchodzimy po drabinie na pierwsze
piętro. On mówi, że może nam sprzedać. Taką ruderę, myślę. Pokazuje przez okno, co chce
sprzedać. Konia za osiem tysięcy. Ten koń jest bardzo delikatny, śpi w łóżku pod kołdrą.
Potem opuszczamy go na linach. Wybiega na zielona łąkę. Łasi się jak pies. Wysoki, smukły,
lśniący.
Cmentarze
Oddechy śpiących odpychają złe moce. Przez całą noc trwa walka na posapywania.
Złe w końcu osiada na ścianach, zostanie zamalowane na wiosnę. Warszawa, którą
przemierzałem głodny i brudny, czy istnieje? Atrapa pokazywana w telewizji nie może być
moją Warszawą. Kolejne pokolenia pluskiew wychodzą na ściany pokoju, w którym
mieszkałem. Hotel robotniczy na Bródnie. Pamiętam, jak czuwałem. Jak obudził się ząb i w
nocy szukałem dentysty. Boli? Yhy. "No to jeszcze żyjesz, serce." Chyba z Puszkina. Książki
z trudem wyrywane dzielnicowym bibliotekom. Nie miałem odpowiedniego meldunku, to
zawsze stwarza problemy.
Czytałem o facecie, który roznosił krzesła i któregoś dnia kilka zostawił w szczerym polu.
Stracił pracę i zwariował, ale odzyskał wolność: tak nazywał ten stan. Wydał zbiór wierszy,
pierwszy egzemplarz z drukarni wysłał pewnemu krytykowi. Ja biologicznemu ojcu
wcisnąłem pod kamień, ojcu duchowemu mogę przesłać wprost, bez metafor.
Prześladowały mnie cmentarze. Do nich wyrywał się wzrok. Chodziłem alejkami
36
wysypanymi żółtym piaskiem i dziwiłem się swym wątłym śladom. Zamazywał je deszcz,
przysypywały palczaste liście kasztanowców. Ginął wszelki słuch. Nakrywałem się folią
własnej gorączki. Myślałem, że umieram i ktoś litościwie okrył mi twarz kartonem. Kręciłem
się koło zsypów na wielkich osiedlach. Raz znalazłem słoik z papryką, raz jeszcze dobrą
kiełbasę. Sprzedawałem butelki. Zbierałem suchy chleb dla oszusta, który nie wypłacił ani
złotówki.
Czytałem o dziewczynie rzucającej wszystko, żeby ratować ukochanego. Było inaczej.
Uratowałaby go, nic nie robiąc. Okazała nadgorliwość i została ukarana. Zginęła w płomieniach,
jeśli dobrze pamiętam. Chciałbym wiedzieć, co wtedy pamiętałem.
Szukałem własnego nazwiska. I żeby była data: 1914. Franciszek miał trzy lata, gdy jego
ojciec, Władysław, zmarł na suchoty. Matka z dziećmi opuściła Warszawę. Przeniosła się na
Górny Śląsk. Akcja powieści rozgrywać się będzie dalej w Bielszowicach, a główny bohater,
Franek, zacznie wbijać się w formę, której na imię niedosyt. Jeszcze w Warszawie rozwinął
się z pieluch i stoczył ze stołu. Lekarz źle złożył nóżkę. Tak już zostało. Zostanie:
obśmiewanym, kulejącym dzieciakiem, zmykającym z podwórka. Oto forma, której warto się
przypatrzyć. Biologia resentymentu, mechanizm podobny do ubóstwienia, w polszczyźnie
brak odpowiedniego słowa. Dzieje się nieraz coś w żołądku, a to odzywa się historia, przodek
mówi do nas, jego odległa krew burzy się i zawraca, forma szuka ujścia, a biologia
wyzwolenia. Rodzi się pisarz, ciułacz rzeczy mętnych, niezbadanych. Ból przypomina
staruszka mijanego w bramie. Ciągnie starą wagę lekarską i ustawia na rogu ulicy. Ból
podsuwa obraz młodej matki stojącej nad urwistym brzegiem Skawy. A któż cię w
czterdziestym piątym wrobił w tę historię, dziewczyno, któż takim obdarzył synem?
Wróćmy do 1914. Został mi jeszcze jeden cmentarz. Krańcowo wyczerpany, z
kawałkiem suchego chleba w kieszeni, zbliżałem się do jego północnego krańca. Dlaczego
pojechałem najpierw do Gdańska? Rzuciłem polonistykę. Wojsko deptało po piętach. Gnębiło
mnie poczucie winy. Szukałem usprawiedliwień, wertując Dostojewskiego. Brat wychodził
codziennie do pracy z wyrazem zdziwienia na twarzy. Zaczęły się strajki. Było ciasno.
Komuś wystawały nogi z kazienki, mierził ten prowizoryczny barłóg. Mój pobyt przedłużał
się. Zaprzyjaźniona sąsiadka dała bratu warszawski adres kuzynki. Praca i samodzielny
pokoik okazały się fikcją.
Czytałem o człowieku, który nocą w Nowym Jorku puszczał latawce z krawędzi
wieżowca. Na każdym pisał coś po hebrajsku. Kiedy siódmego dnia na dach wkroczył inny
człowiek z latawcem w ręce, było już za późno. Bohater nie żył. Nad jego ciałem unosił się
gęsty obłok ptaków, wybierających przez oczodoły smaczne kąski z mózgu. Uczony wziął
37
fragment mózgu do analizy, Wyodrębnił składnik melancholii. Nazwał go melanchoniną i
znalazł nań antidotum. Świat poweselał. Nie wiem, co dalej, bo ktoś powyrywał strony. Świat
chory z bezmyślnej wesołości.
Zwrócono mi uwagę, że mówię do siebie i uśmiecham się. Niestosownie tak na
cmentarzu. Stałem przed czarną tabliczką i radowałem serce widokiem nazwiska. Rozmawiałem
z dziadkiem, który zmarł na trzy dni przed wybuchem pierwszej wojny światowej.
Znalazłem go, odczytałem z trudem. A więc zimny marcowy poranek. Helena prowadziła za
rękę dzieci, bagaż już na dworcu. Starsze dziecko utykało, młodsze ubrane w beżowy paltocik
szczebiotało radośnie. Wieńce, które przykryły grób męża, zwiędły i kiedy Helena była tu po
raz ostatni, usunęła, postawiła świeże kwiaty. Ruszali w nieznane, zawierzywszy
hochsztaplerowi. Tak się piszą powieści. Tak toczy się życie. Z zawierzenia hochsztaplerowi.
Melancholia
Dlaczego miałbym opierać się obłędowi, wstrzykiwać sobie środki uspokajające,
połykać kolorowe tabletki, kłaść rękę na Biblii etc.? Wczoraj odebrałem telefon. Cedziłem do
słuchawki zdania pozbawione sensu, nie mogłem wykrztusić tych sensownych. Czułem je, ale
nie mogłem przywołać, ściągnąć z tyłu głowy. Monotonny głos robota, właściwie
komputerowego syntezatora informował, że dostałem spadek. W internecie wyświetliło się
konto instytucji charytatywnej zajmującej się losem podrzutków. Przelałem. Jak los, to los.
Niech się ich los powiększy o mój. Niech ktoś, kto miał być gangsterem, odrąbywaczem
ludzkich głów na przedmieściu, zostanie profesorem, badaczem ejakulacji mrówek, noblistą.
Ręczniki leżały na podłodze, gryzły ziemię, pokryte były krwią. Golenie z zakłóceniami.
Mgła jak żywa, mięsista substancja. Śnieg dusił psy, a i mnie z wolna uniemożliwiał
oddychanie. Nie można było prawdziwie zaczerpnąć powietrza. Zakaz zachłystywania się
obowiązywał ciągle. Jego przekroczenie kończyło się wyrafinowanym bólem. Graffiti, które
zostawiłem wczoraj na ścianie znienawidzonego wieżowca – Pierdolcie się koty - wyrażało
mój stosunek. Melancholia z powodu anomalii. Zima ściskała końcówkę marca w swych
struchlałych paluchach i najczęściej zostawałem sam na środku ulicy. Noc waliła na mnie
gęsta, czarna, cicha. Wątła nić solidarności przywalona śniegiem. Przesuwały się cienie
samochodów, trolejbusów, ludzi i psów, potem ginął po nich ślad. Jeszcze tylko rzucało
wróblami od krzaka do krzaka, od kosza na śmieci do ławki, na której leżał bochen chleba
38
zawinięty w rozmoczony "Kurierek". I nic. Nie słyszało się kotów, nic pyliły leszczyny,
śnieżyczki nie wychylały się zalotnie spod kamieni. Budził nas wtedy Prokofiew, sprzężona z
budzikiem sonata wyskakiwała punkt szósta. Porywało nas, zatracało. A teraz proszę wziąć te
łapska. Wiem, że boli. Ostrzegałem. Strawiński jak trzask charków o zmrożony bruk. Lubiłem
te zbite, metaliczne kawałki. Po północy muzyka nabiera odcieni, uwalnia się od ulicznego
gwaru, staje się sobą, a ja rozpraszam się, rozciągam, odlatuję. Przestaję być tylko ludzkim
gadaniem, oślim rykiem.
Słuch wyczarowywał światy, które miałem zabrać do grobu. Musi być jakaś
nieśmiertelność, mruczałem w rytmie przypominającym bluesa, przenosząc swoje "pięć po
dwunastej" z kąta w kąt. W kuchni robiło się zimno, coraz natarczywiej kapało z bojlera, pies
piszczał przez sen. W tym czasie pikantne recenzje, po raz setny odczytywane przez młodych
autorów, łaskotały ich podniebienia. Węgiel mazał się na dnie kubka, wybierałem z miału
grubsze kawałki i karmiłem chciwe usta rozrzuconej na palenisku alegorycznej róży. Dławiło
się, kaszlało, dymiło. O trzeciej szybkie kroki na obskurnym korytarzu pieczętowały
charakter wspólnoty: klozet. Nigdy nie wiesz, co będzie, jak będzie, a jednak zazwyczaj
przypuszczenia są trafne. Co powstrzymuje od samobójstwa? Świeże powietrze. Muzyka.
Zarys gór na horyzoncie. I to, że się jakoś układa. Totalność istnienia: "Jak nie tak, to tak - i
do przodu" (szwagier).
Mimo że radio milczało już jak grób, nadal pienił się we mnie karbid polany moczem
rześkiego dyrygenta. Rytm z krwi. Przypominałem małego bohatera noweli Sienkiewicza,
którego dźwięk organów doprowadzał do omdlenia. Pamiętam z dzieciństwa dzwony.
Rozkołysana wibracja światła, cętki łupanego oktawą powietrza w gałęziach kasztanowców,
buków, brzóz. Ekstaza malca, który puszcza kierownicę roweru i na długo traci przytomność.
Wodospady dźwięków spadające z chóru. Siwy jak gołąbek organista uśmiechał się, machał
ręką i z zakłopotaniem mieszał niemieckie słowa z polskimi.
Światło
Światło na murze przypełza, waha się, sterczy jak deska oparta o ścianę. Furczy wokół
tego leja gromada ciem, latające robactwo ciepłej, przetłuszczonej nocy. Woda wali się z
kolan, z klatki schodowej, ze wszystkich otworów. Drży rezerwuar, trzęsie się spłuczka. Ktoś
kantem dłoni uderza we framugę okna, roluje firanę i gasi światło. Wychodzi. Zapada
ciemność. Zaczyna padać deszcz. Celowe działanie bogów. Zimny prysznic na rozgrzany
39
dach werandy ma wyjaśnić wszystko. Każe wsłuchiwać się w harmonię przyrody i sławić
naturalność jako aksjomat. Żadnych bocznych skrzywień moralnego kręgosłupa, żadnych
rozmyślań o północy, dzienników pisanych żółcią. Im głębiej w byt, tym głośniej bóg. Zaraz
pioruny albo grad. Nie myśl sobie. Obejrzeć film, głowę do poduszki, rano wstać i do pracy
biegiem marsz. Bogowie czuwają. Znowu coś się tłucze w pojemnikach na śmieci. Koty ze
szczurami uprawiają dialektykę. Młodohegliści tutejszego rynsztoka. Konwój złożony z
siedmiu ciężarówek (siedem razy bluznęło światło na ścianę) delikatnie wymija kupy gruzu
na jezdni. Czule mruczą silniki. Zrywa się tęsknota za podróżą. Strażacy cicho dyskutują pod
lipą przy skrzyżowaniu. Na ławce rosa. I jakiś zapomniany przez wszystkich człowiek
przemyka się między cieniami przodków, od których gęsto w tej okolicy. Skacze po kałużach.
Niemcy patrzą z wyżartych kwasem musztardowym (tuż obok fabryczka octu) oczodołów
czasu. Czesi pytają, po ile brambory. Herr kameraden. Wir. Jest melancholijny. Przyrośnięty i
zdrewniały. Jeszcze kilka kroków dzieli go od schroniska. Zapuszczają korzenie młode
drzewka. Portier budzi się, wyłącza rozmigotany telewizor – i pyta, o co chodzi. O nocleg,
herr kameraden. O przodków. O przód i tył. O górę i dół. Nie mogę panu pomóc. Wszystkie
pokoje zajęte. Podpalę panu tę budę. A ma pan ogień? Nie.
Anna
Rodzenie dzieci przestało interesować Annę w 1957, kiedy wydała na świat siódme
martwe dziecko. Tym razem był to chłopczyk. Wiedziała, że urodzi poetę. Nie przypuszczała,
że ten poeta wybierze milczenie. Na grobie największego poety naszych czasów rośnie
maciejka. Anna rozeszła się z Krzysztofem. Do zagadnienia wróciła w 1963 zgwałcona przez
seminarzystę Joachima Filtza. Dziewczynka urodziła się zdrowa i krzepka. Anna miała
uczucie, że to maleństwo wyżarło jej bebechy, nie zostawiając już ani iskierki, ani śladu woli
życia. Grób Anny to właściwie niepozorny, niesforny kopczyk, osypujący się po każdej
większej burzy, przenoszący się z wiatrem niczym ruchoma wydma. Wiatr wyje, a grób się
przemieszcza jak piasek w klepsydrze. Szkielet Anny wydaje charakterystyczne odgłosy. Pod
dwunastym znowu grają w kości, mruczy Sebastian, którego grabarska nora szpeci północnowschodni
skrawek komunalnego cmentarza.
Siódmego lipca niebo wspinało się coraz wyżej i wyżej, ale bardzo szybko te igraszki
skończyły się szaloną burzą. Marysia zdążyła trzykrotnie zmienić kwiaty ma grobie swej
matki. Bzy, które zastała, doprowadziły ja do wściekłości. Podobno seminarzysta zgwałcił jej
40
matkę w bujnym krzaku bzu. Nasturcje, które przyniosła, po trzech minutach wywołały
niespodziewane obrzydzenie. Wyrwała je ze słoika, rzuciła na ziemię i zaczęła deptać.
Wyszła przed cmentarz i kupiła róże. Wstawiła do słoików i poszła do studni po wodę. Kiedy
wróciła, róż nie było. Za chwilę ktoś je ponownie sprzedał pod cmentarnym murem.
Rozpłakała się, lecz już po chwili bystrym okiem obrzuciła otoczenie. Niebo przygasło,
zmalało, kręcąc się w kółko za grubym ogonem ciemnych chmur. Ujrzała w błysku pierwszej
błyskawicy krzak jaśminu. Podeszła i ułamała parę gałązek. I tylko tym przystroiła grób
matki. Wyszła z cmentarza bocznym wyjściem. Przyśpieszyła kroku. Bruk nagle zadudnił,
zatrzepotały markizy. Wprost na nią walił niebieski tramwaj z jakimś młokosem, adeptem
motornictwa, za szybą. Marysia pośliznęła się na kaczym łajnie i to uratowało jej życie. Nie
żadna owłosiona, muskularna dłoń, nie świdrujący krzyk wysokiej blondynki, ani też „Jezus
Maryja” czy strzęp modlitwy, lecz zwykłe kacze gówno, które w tym wypadku okazało się
dość niezwykłe.
Wspomnienie
Franciszek miał trzy lata, gdy jego ojciec, Władysław, zmarł na suchoty. Matka z
dziećmi opuściła Warszawę i przeniosła się na Górny Śląsk. Zamieszkała na poddaszu
małego, żółtego domu przy torach. Śląski Casanowa okazał się bezbarwnym człowieczkiem
bez grosza przy duszy. W sklepie szydzono z niej, bo nie mówiła tomaty, lecz pomidory. Tyle
tych rodzajowych scenek. Zwykłe cierpienie. Darujmy sobie. Minęło kilka lat. Warszawianka
wrosła w bielszowicki pejzaż. Urodziło się kilkoro dzieci. Połowa zmarła. Franciszek
skończył szkołę powszechną i zaczął terminować u krawca. Długie lata. Wybuchła wojna i
przerzucono go jako wojskowego łatacza portek do Makowa. Duma ojca trzymającego na
ręce syna zwróciła moją uwagę przy pierwszym przejrzeniu szuflady. Piękny dzień
czerwcowy. Widać kąpiących się w Skawie. Panowie podpici. Wąska kładka na tle
otoczaków. Panie naburmuszone. Skończyła się wojna. Franek jedzie do Krakowa na egzamin
mistrzowski. Pije coraz więcej. Matka jego dziecka ucieka na Ziemie Odzyskane. Szukając
jej, przemierza szmat drogi, a dla niego to dwa szmaty. Kuśtykając, dociera do Kłodzka.
Zeszli się. Po Andrzeju Jurek. Następne ogniwo w łańcuchu braci. Potem Zygmunt.
Dziewczynka zmarła na szkarlatynę. Czas leczy rany, fuga omdlewa, odjeżdżają smyczki.
Ostatnim wysiłkiem woli odzywa się fagot. Rodzi się Kazik. Prosi o głos. Otrzymuje. I słuch.
Zręczność słów.
41
„Gdyby można było zacząć inaczej. Urodzić się pod inną szerokością spojrzeń, długością
westchnień. Gdyby wszyscy spalili się od pioruna i zostałbym tylko ja ze szmacianką w ręce,
ze zdziwieniem w oczach. Gdyby mnie wzięli na wychowanie jacyś bogaci państwo, którzy
nauczyliby dobrych manier i pozbawili kompleksów, obdarzyli wolą mocy i znajomością
języków obcych, wyprawiali na obozy letnie, prowadzili do dentysty i na kurs tańca, na
pływalnię i narciarski stok, oprowadzali po muzeach, odkrywali skarby literatury światowej,
dzieła muzyki klasycznej i mądrze naprowadzali na trop wewnętrznej siły, własnej prawdy,
formowali światopogląd, a nie eklektyczny zlepek, nie pozwalali kląć, odcinali od zepsutych
korzeni i złych skłonności. A na koniec obdarzyli cichą i łagodną pewnością, ugruntowaną
wiarą, w imię ojca i syna i ducha świętego, amen, gdyby.”
Szpital
A potem byłem małym chłopcem, przepływała przeze mnie woda jak przez dziurawą
muszlę. Dana mi była przezroczystość. Wszystko działo się jednocześnie. Cofał się czas.
Byłem małym chłopcem i w ustach chrzęściły mi obce wyrazy, nogi podrygiwały w tańcu.
Przesuwał się korowód dobrych ufnych ludzi. Dotykały mnie ciepłe i życzliwe ręce. Krąg
pulsował, rozwijał się i zaciskał wokół stosu kamieni, po których płynęła krew, płonąc.
Słyszałem piszczałkę, dudy i bęben. Biłem się po bokach rękami mokrymi od łez. Serce
szamotało się w gardle. Śpiewałem i tańczyłem każdym kawałeczkiem ciała. Szukałem ojca, z
ust wychodził mi wyraz "mamo". Ktoś powiedział, że to po celtycku. Wiłem się do księżyca,
potem znów do słońca. Z niesłychaną szybkością dzień stawał się nocą. Nadciągała burza.
Byłem w centrum wydarzeń, w oku kataklizmu. Deptałem rozwiane chorągwie. Stopniowo
znikałem. Po ścianach płynęła posoka. Pulsowało. Już nie bolało. Po odzyskaniu
przytomności natrafiłem wzrokiem na oleodruk przedstawiający bitwę morską. Twarz kobiety
wyrzeźbionej na dziobie galeonu miała moje rysy. Galeon tonął, przełamany na pół.
Marynarze klęczeli na pokładzie. Niektórzy próbowali ratować się na własną rękę, nie ufając
Opatrzności. Wskakiwali do wody, prosto w paszcze rekinów. Znów zamknąłem oczy. Stara
kobieta krzyczała prosząc, żebym przyniósł jej piwo. Przemyciłem puszkę żywca. Owinięta
białym prześcieradłem sunęła amfiladą pokoi. Zdążyła wypić. Mówiła, że to jej przypomni
młodość. Ach, jak obłapiali, za cycy brali. Rozchylała nogi. Z intymnej czeluści wiało
chłodem. Szła śmierć. Wywijała się z jej brzucha jak przenicowany, szablowaty fallus.
Wychodziło z niej to, co w siebie zdążyła wtłoczyć. Przed moimi oczami przemknęły widma
42
kilku mężczyzn. Nieforemne dzieci. Jeszcze trzepnęła ręką o ścianę, zahaczyła palcem o
dzwonek i już była pusta, biała jak lniana ściereczka, jak turyński całun. Łóżko po niej
wygładzone, wyprana pościel. Nocnik wymyty. Wywietrzony pokój. Dezynfekcja. Galeon
poszedł na dno. Marynarze zostali wyłowieni przez rybacką łódź. Żarciki opatrzności
dotykają mnie do żywego. Dlaczego miałbym opierać się obłędowi, Romku? I czy w tak
małej miejscowości można tworzyć kulturę? Kultura jest strategią radzenia sobie z
dotkliwością. Strategią sublimacji. Inaczej mówiąc: pytasz, czy w takiej małej miejscowości
może boleć kulturalnie. Słodka ojczyzno prostracji, jesteś wszędzie, stworzona i
niestworzona, współistotna ojcu. Nie wiem, czy ta odpowiedź cię zadowoli.
Reszta wspomnień
Po Kaziku przyszedł na świat Januszek, ale trzy lata później wpadł do wyschniętej studni
i roztrzaskał głowę o żelastwo na dnie. Sąsiad wniósł jego biedne, pokurczone ciało i długo
stał na środku kuchni. Matka zemdlała w pierwszej sekundzie tego antycznego spektaklu, a
ojciec z podbrzusza maszyny do szycia wyszarpał zaćwiekowaną strzępem gazety półlitrówkę
i chlusnął zdrowo po strunach, po czym dyszkantem dał znać, że przeżywa. Gdzie jesteś
matko, kiedy twego płaczą syna, gdy zieleń łąk już jego wieści zgon, i coś tam jeszcze było o
kruku. Zresztą ten epizod zmieszał się w pamięci z trzecią wojną światową, rozgrywającą się
na peryferiach Poręby, na księżowskich łąkach i w stodole Barańczuka. Co tam się działo, też
pamięć zatarła, a prawdziwe czołgi, która zjawiły się w dużych stadach w jakiś tydzień po
pogrzebie Januszka, zdecydowanym jazgotem przeorały przestrzeń do zapamiętania.
W mieszkaniu po dzikiej Heldze urządziliśmy sobie z chłopakami salę gimnastyczną i z
wielką zawziętością w deszczowe dni ganialiśmy tam za piłką, starając się nie uszkodzić
wiszących na ścianach portretów familii Hirsch. Bardzo lubiłem dziką Helgę. Nie było kiedyś
lepszego towarzysza zabaw od tego trzydziestoletniego dziecka. Zdarzyło się raz, że
wydłubała gołębiowi oczy. Innym razem nabiła na pal mojego ulubieńca, Staśka. Według
dalekiego stryjka z Włodowic był to bez dwóch zdań rasowy angor. Tak mówił. Wtedy coś z
Helgą zaczęło się dziać. Śmiała się z krwi. Ciągle mówiła po niemiecku. Zarzuciła zupełnie te
siedemnaście polskich słów, których ją nauczyłem. Zaczęła nad moją głową kreślić jakieś
znaki. Któregoś dnia zatrzasnęły się za nią drzwi białego samochodu. Siedzi w Naumburgu
przywiązana do krzesła. Tak nam opowiadał Lesiu Fajka, który w tej klinice był na badaniach
43
dla kierowców ciężarówek. Naumburg to teraz Zacisz Śląski Południowy.
Pamiętam zaciekłe bójki w gołębniku. Gołębie podenerwowane bezustannym buczeniem
samolotów skakały sobie do gardeł. Pewnego wieczoru zostałem na strychu i śpiewając
mojemu ptactwu, zasnąłem na starej leżance po dzikiej Heldze. Gdy coś huknęło nad ranem,
spadłem z łóżka, a gołębie dostały szału. Kręciły się w kółko, bijąc skrzydłami o ściany.
Wybiegłem na podwórze i zobaczyłem łunę na wschodzie. Paliła się trafiona kartaczem
Barańczukowa stodoła. Zeppelin i kartacz to były ulubione słowa naszego sąsiada. Tak
naprawdę to z któregoś czołgu odpalono pocisk przez roztargnienie. A może z nudy. Albo ze
strachu przed tym, co ich tam w tej Pradze czeka. Ojciec chodził w tych dniach chmurny i
osowiały. Klął i ciągle doskakiwał do radia. Ale te skurwysyny zagłuszają. Mówił też, że to
straszny wstyd przed światem i szkoda, że zamiast stodoły nie zapalił się ze wstydu ten czołg
wraz z załogą.
Klnę się na twoją pieluszkę, Magdusiu, że nie zmyśliłem sobie tego wszystkiego.
"To jest barbaryzm"
Obserwowali. Rzuci się czy nie. Na przykład w ramiona nadjeżdżającego z hałasem
"Portowca". Peron zachęcał, trupie jarzeniówki. Jeszcze nie teraz. Wracałem z imprezy,
Wszystko bolało, każdy nerw. Nie potrafię ze spokojem przyjmować połajanek kolegów po,
mniejsza z tym. Za późno, żeby się wycofać z gry. Patrzyłem jak zahipnotyzowany na wróbla,
który obskakiwał młode, zielone gówno, upatrzywszy sobie jakąś pestkę. Taniec tego koleżki
podsuwał tanią alegorię własnej osoby i jej wysiłków, żeby coś znaczyć. Chcąc wyjść z
gówna nieoznaczoności, wchodzi się w jeszcze większe gówno. Głównie zawiści. Skąd
miałem wiedzieć. Paru facetów z tej branży kocham na potęgę. Dzięki nim chce się żyć.
Pozostałym brakuje elementarnej wrażliwości, umiejętności wsłuchania się w cudzy tekst.
Mielą ozorami z nawyku, z wyrachowania, już z założenia chcą zranić. I ranią. Kiedyś im
dopierdolę. Wezmą w troki te swoje grube dupska, zwiną żagle. Myślałem nawet o bombie.
Znajomek z przodka ofiarował się dostarczyć parę lasek dynamitu. Nic będę wyjaśniał, co to
jest przodek. Mam kilku kumpli z podstawówki na tym odcinku, w klasie robotniczej
zagrzebanej w ziemi, wysuniętej do przodu. Na szczęście czytają tylko Whartona. Nie
przepadam za opowiadaniem prostym ludziom, o co mi naprawdę chodziło. Zawsze o coś
chodzi. I można zrozumieć, wysiłek nie jest nawet taki duży. Ludzie boją się własnych
odkryć, czekają, aż im ktoś podsunie formułkę.
44
Jest panienka na oku. Przedział pusty. Pociąg ładnie podrzuca jej nieregularnymi
piersiami. Obserwuję, jak śpi. Obnaża dziąsła i słychać powarkiwanie. Chciałbym zasnąć. Ból
po imprezie literackiej mija z każdym kilometrem. W ciemności miga tablica informująca, że
pożegnaliśmy się z województwem warszawskim. Łódzkie może być. Nie znam tu nikogo.
Nikt nie będzie klepał po plecach, żebym napisał pozytywną recenzję w zamian za to, że nie
przypieprzy się do mojej najnowszej książki. A pisz sobie, co chcesz, doktorku, już widzę, jak
twoje ułożone w ciup usteczka wymawiają słowo "skowyt", już czuję w powietrzu szlachetne
i wyperfumowane obrzydzenie. Idź, cymbale, popraw sobie na stronie krawatkę, bo
zgromadzone tu niewiasty mają cię za buca!
No i tak to było, pociąg się nieźle wpasowywał w świeżo poznane mięso nocy, świstało
za oknem wydrwione powietrze, a ja przepraszałem w myślach Marię, że patrzę na tę
rubensowską zjawę rozwaloną na ławce. Niczego nie czułem. Nawet ślina nie uderzyła do ust.
Przyglądałem się młodej, wypiętej, pochrapującej kobiecie i myślałem, że może tak
wyglądałaby moja siostra, gdyby w dzieciństwie nie połknęła kilku gwoździ. Siostra!
Kochałaby mnie siostra, kochałbym siostrę. Niepojęte. Strata nie do odrobienia. Niejedna
panna płakała, że jej kochanek szedł do cywila, a jej się dziecko zostało, wkraczają do akcji
goście z rażąco ilustrowanymi chustami o nieludzko wytrzeszczonych czaszeczkach
pomponów na ramionach, nie znają Castanedy ani Eliadego - on to by dopiero zinterpretował
ich rytualizm - i obawiam się, że zupełnie mają za nic Levi-Straussa. Łódź Kaliska jak dobra
matka, chociaż śliska (witaj deszczyku majowy), wypuszcza ze swych objęć śmierdzących
jabolem, zanoszących się śpiewnym łkaniem chłopaków, którzy w liczbie siedmiu usiłują
wejść do przedziału, żeby z wolna wymazywać z kory traumę, jaką im uczyniła Armia,
kochanka.
Wreszcie coś ich cofa. Nie wiem, może niechęć przebudzonej nagle dziewczyny, czy
śpiącą można zbudzić grzecznie, ni chuja, mruczy chudy, wysoki, mocno ryży i porywa swoją
bandę w stronę warsu. W którym normalnym kraju zomowiec zarabia piętnaście, a nauczyciel
pięć: towarzysz, który dosiadł, ma głos Kuronia, skórzaną kurtkę z demobilu. Zaczyna
opowiadać i nie kończy. Znów zaczyna. O rendez-vous Havla z mistrzynią sportu. Był
świadkiem. Proszę sobie wyobrazić, zamknąć oczy, jesteśmy w Głogówku, depczemy trociny,
którymi wysypano podłogę w remizie, fagoty gutisz, klarnety gutisz, no to achtung, aj, cwaj,
draj, jeszcze Polska nie zgineeeła, póki. Przecież pamiętam towarzysza Józefa Bycha, jak
jeździł niebieskim zaporożcem na talony, przejechał mi kurę w wiosce Mamuty, w której
wówczas mieszkałem, a teraz wielki opozycjonista. Pabianice, muszę wysiadać, nie zdążyłem
wszystkiego. Zasalutował zabawnie, pomachał z peronu na pożegnanie. Rozwiał się, a
45
panienka ni stąd, ni zowąd o znikomości, że sto lat to tylko trzydzieści sześć tysięcy dni.
Rzeczywiście przerąbane.
Wysiadłem, licząc, że nikt mnie nie rozpozna i nie zacznie dziękować, przepraszać
lub grozić. Na białej tablicy duże polecenie, skierowane do mnie. Błąd. Powinno być Ka-liż.
Chodziłem uliczkami, notując w pamięci woń kiszonej kapusty, najbardziej dojmującą w
Europie Środkowej. Nie miałem co lizać. Ten zapach podniecał, ale nie do tego stopnia.
Wymarłe ulice.
Dwunasta trzynaście. Pieprzy się na niebie, a potem lu. Rzeczy już są mokre. Wstępuję,
proszę o frytki i kiełbaskę. Grzebię w kieszeni, mózg podsuwa obrazy. Prosi o drobne. Lasy
parują, czyjaś noga nadziewa się na zardzewiały drut. Dziecko nie ma alibi. Bułka z gorącą
parówką w środku przed chwilą tu była. Spełniam ideał dawnych Francuzów, jestem szalony i
notuję na gorąco. Wszystkie kobiety zwarły nogi, rozpoczął się marsz złowrogi: od tyłu
nadszedł ten młodszy, skłonny był wybaczyć brak biletu. Szlag jasny, żyję, chciało mi się
krzyczeć, nic nie bolało, widziałem konia, to nie był mój koń, zrywał uprząż, srał na asfalt,
beczki wyskakiwały z wozu, rwał do przodu mój zachwyt, oddychałem dla samego
oddychania, otworzyłem okna, kurwa, żyję, wyciągnąłem grzecznie dowód przed siebie i
uciął mi rękę nagły mrok, bo tunel, pstryknęły światła. Komu mam dziękować? - Słucham? -
zdziwienie konduktora. Nic, nic.
Komu mam dziękować za to, że potrafię cieszyć się, mimo przeżytych czterdziestu
dwóch lat, skąd wpływa ta energia zaćmiewająca wszelki ból i każdą myśl o samobójstwie?
Po moim ciele płynęły rzeki, moje ciało oddychało rytmicznie, czułem korzenie wbijające się
coraz głębiej, drzewo tej wiosny przeorywało niezdarnie moją świadomość, siedzące pod nim
dziecko płakało, zaklinając się, że nie pójdzie w ślady ojca i nigdy nie weźmie wódki do ust,
w Warszawie mówiono o mnie jak o niebezpiecznym szaleńcu, posypywałem płatkami
jabłoni nadchodzące stamtąd listy, ciągniki w deszczu kroiły spokojnie tłuste skiby, błyskało
się, a ja się kuliłem, rozwieszając mokre ciuchy na grzejnikach, w Katowicach miałem być
razem ze zmrokiem. Czekali na mnie niezłomni koledzy z opcji podobnej do mojej, razem
wysławialiśmy życie i nie założyliśmy jeszcze rodzin, nie chcąc nikogo ranić i krzywdzić.
Miała być telewizja. Ewa spali nową książkę Miłosza, potem posypie sobie głowę popiołem.
Michał powie, co sądzi o Herbercie, właściwie wykrzyczy, Łukasz obleje moczem ze słoika
wybór wierszy Zagajewskiego. Mógłby nasikać bezpośrednio, jednak wstydzi się małego
członka. Powiedzą: Kaziu, teraz ty. Zacznę czytać, jąkając się i śliniąc, panienka z
mikrofonem zmiesza się, będzie kiwać ręką na kamerzystę, kolejny skandal zostanie
gruntownie opisany w kulturalnej prasie. Kazimierz Faramucha czyli nędza młodej poezji.
46
Nawet wiem, w której gazecie pojawi się zwrot "upadek kultury polskiej". Inna zasłynie z
retorycznego pytania "kto na to daje pieniądze". Wzrosną notowania stronnictw, które zajmą
w tej sprawie nieprzejednaną postawę.
Upierścieniona, szczupła, pomarszczona dłoń podsuwa mi kartkę "jestem czysta, pan też,
proszę iść za mną". Mruga porozumiewawczo, "ulżymy sobie". Kieruje się w stronę toalety. Z
nerwów, ktoś zaczął szarpać za klamkę i słychać podniesiony głos konduktora, spuszczam się
pierwszy. Szybko łapie mnie za rękę i pcha głęboko, poruszając koliście. Prostuję dłoń i
zwijam, uważam na paznokcie, gestykulując do wewnątrz. Ona krzyczy, że to jeszcze potrwa,
bo ma biegunkę; klamka wiotczeje, ustaje napór na drzwi, po chwili cichną kroki. Przez
uchylone okno słychać ptasi skrzek zawiadowcy: stacja Boświnowice, stacja Boświnowice.
Całą uślinioną twarzą, zziajanym jęzorem muskam piersi, porywam sutki w wir ust, wciągam
i wypuszczam. Coraz szybszy rytm. Gniotę przy tym, przyciskam, przyduszam do
srebrzystego grzejnika. No i jest wreszcie ten skurcz. Padamy na klęczki, oparci o sedes.
Radzikowice. Bądź mądry, pisz wiersze, zrób dobrze kobiecie. Nie zawsze wychodzi, to nie
ruska fabryka. Jak z wierszem.
Wbite w pejzaż dwie sarny polne, ujrzane nagle z pędzącego okna, które zaryło się w
kamienistym kanionie razem z całym szeregiem jaskrawo świecących punktów, a między
nogami saren przelatywały księżyce, w tym jeden widzialny i suchy jak przedwczorajszy
rogalik. Są ludzie, którzy przyjmują nowo przybyłych z niechęcią, spuścizna po komunizmie.
Ja nie. Usuwam się z gracją, a siadaj, myślę radośnie, jak masz cierpieć, to cierp na siedząco,
zbieram klamoty, chowam zeszyty, kocham cię człowieku, kocham cię życie, rozmowę
zaczynam, przytaczam precedensy, kiwam głową z zażyłą lubością. Czas podróży mija po
ludzku, a nie tak, jak ty byś chciał: milczące, skwaszone toboły, nienawistnie patrzące ofiary
transformacji - do końca nie mogące odżałować, że wpuściły kogoś nowego do przedziału.
Widziałem, jak z pól zwisały sople w głąb ziemi, kępy oziminy wrosły w bryły lodu.
Jesteś częścią tego poematu, stukały koła pociągu, jakieś paczki zsypywały się za tekturową
ścianą, płaczliwie zawodziły gwizdki konduktorów. Jesteś częścią tego poematu, pomysłem,
samotną pokrzywą na osypującej się hałdzie, krzykiem w bramie, gwizdnięciem konduktora,
błyskiem nad parowozem, oszronionym przewodem ginącym w tej cholernej mgle. Budzę się,
"nienawistne ciało kurwy toczy się po chodniku wysmarowanym psim gównem", to na pewno
nie z Celana, ze snu. Zupełna ekstaza. Jesteś częścią, maleńkim trybikiem, nie widać twojej
łysiejącej główki na zbiorowym zdjęciu, twój rocznik daleko w przodzie, wybija się, wyrasta,
kradnie na dużą skalę, uczestniczy w obradach, obejmuje urzędy, przestaje grać w piłkę, staje
się trenerem, dyrektorem, krytykiem, rozkwita, doskonali języki, wyjeżdża i wraca, jest
47
wolny, upaja się wolnością, kluczy w dżungli przepisów, prostuje demokrację, powiększa
kapitał, rozstaje się z żoną, zakłada nową rodzinę. Moje pokolenie oddycha. Tylko ja, Kazik
Faramucha, wstrzymuję oddech, nie mogę się skupić na zarabianiu pieniędzy, pocieram
palcem o mokre czoło. Wysypują się zdania. Mokry Dwór. Wszystko posypane mąką dziwnej
rosy, zwykłą trawę prześwietla niezwykły blask. Jak się tu znalazłem w drodze do
Białegostoku? Struga ciepłej jak mocz wody wytryskuje z aluminiowej rurki prosto na twarz,
butelki po piwie dźwięczą, tocząc się po roztrzęsionym jak galareta korytarzu. Jako kto będę
czytał wiersze? Proszą jeszcze o opowiadanie, bo coś słyszeli. Jako krytyk. "Cień dużej
kobiety w czerwonym przysłania okno, za którym krzyk gwałconej przestrzeni, jej pot wbija
się w opowiadanie, gryzie, kąsa, drapie, hej!".
Potem wyszliśmy na pociąg. Ktoś mamrotał: "Nie mówcie mi guru, to ubliża". Pies jak
stodoła, gdyby nie kaganiec, wpieprzyłby bez trudu cały ten ekspresjonizm, drapieżne
skrzydło młodej poezji. Zaczęli coś wypisywać. Majzlu w śmiech. Grzesiek powiedział, że on
to bierze do wiersza, że zamawia, o opowiadaniu nie mówił nic. Meleks wyrzucał z plecaka
śmieci. Zaczepili go sokiści. Myśleli, że to Czech. Czy mogę spuścić się na twoją nogę? Do
najbliższego. Afera. Wtedy Grzesiek powiedział, że bierze, ktoś się zaśmiał. Pociąg jak
zawsze dokładał, mamrotał, konfabulował. Tych kilometrów naprawdę było mniej. Noc
Poetów w Gliwicach zaczynała się po południu. Powinniśmy zdążyć.
Niemcy
Światło pozbawione osłon, ktoś powiedział "frywolne", ale nie to. Szorstkie,
bezgraniczne, ostre, a w nim dwie, trzy postacie przenikające naszą werandę. Czaszka ojca z
podziwu godnymi zębami sunęła w powietrzu uczepiona kłębka mgły. Pozostałych nie
rozpoznawałem - jacyś Niemcy, solidnie wypełniający prześwietloną pustkę. Co zostało
dodane do reflektora, że nagle wydobył odwieczne postacie wędrowców, utajonych
nawiedzaczy, intymnych szperaczy? Znów wszyscy spali, tylko woda szorowała po asfalcie,
wybiwszy jakiś zawór, ale okna były ciemne. Otwierał się przede mną odwieczny przestwór.
Założyłem buty i wyskoczyłem z okna. Uderzenie rozmyło się częściowo na rozsypanym
piachu, częściowo na stercie mokrego węgla. Oddychałem głęboko, sycąc się politurą
nocnego powietrza po deszczu. Nagle pomyślałem o zębach ojca, przypomniała się twarz,
cała postać. Pomyślałem "Ząbkowice Krzychu Śliwka" i "Świdnica Antek Matuszkiewicz", a
potem, że ten stary żyjący poeta urodził się w 1911, jak mój ojciec, a stara żyjąca poetka w
48
1923, jak moja matka, i co to wszystko ma właściwie znaczyć. Nic, zupełnie nic. Tomasz
Czerwiński z radia "Przecena" zapytał, co o tym sądzę, a ja nie potrafiłem powiedzieć. No
tak, ważna poetka, znacząca poezja, koronkowa robota, ale wie pan, ja w zasadzie wolę
rzeczy bardziej nieobliczalne, o niepokojącej metafizyce, takie, gdzie jest szarpanina. Tu
wszystko zbyt poukładane, dopieszczone, śmiertelnie wyrozumowane.
Do drugiej w nocy pisałem listy, o trzeciej jeszcze wierciłem się niespokojnie. Tkwiłem w
jakimś letargu, wpatrzony w świetliste smugi nadciągające od werandy. Wkrótce chodziło po
mieszkaniu kilka nieznanych mi osób, niezupełnie zmaterializowanych, ale wyczuwalnych.
Ignorowali mnie, penetrując kąty, wypełniając przestrzeń ruchliwością, pracowitością,
szukaniem. Jedna z postaci próbowała ze mnie zrzucić kołdrę, poczułem lodowaty uścisk na
nodze. Odruchowo wierzgnąłem, trafiając piętą w "światło i dźwięk", w skupisko energii. Tak
odczuwałem te coraz częstsze obecności - jako światło płynnie łączące się z dźwiękiem, ni to
chrobotaniem, ni skrzypieniem, najpełniej jakimś wytężonym szumem, jakby
wyolbrzymionym szumem własnej krwi. Nadchodzili Niemcy, którym kilkadziesiąt lat
wcześniej moje plemię zajęło domy, ulice i pola. Zaczęli się pojawiać w kilka miesięcy po
śmierci ojca i zrozumiałem, że wyrastają z bólu, że ból jest pożywką, na której rosną.
Rano nieprzytomny meldowałem się w szkole. Miałem do utrzymania, taki to rodzaj
wykarmienia, niezłą gromadkę poniemieckich umarlaków, którzy przychodzili po swoje i na
swoje, cóż miałem robić. Należało im tylko umożliwić te powroty. I to już wystarczało, czuli
się szczęśliwi. Na szczęście moi umarli nie wychodzili ze mnie. Nikt w szkole nie wiedział,
co się dzieje. Wiedziano, że jestem na utrzymaniu pracującej dorywczo matki, pomocy
kuchennej, nie wiedziano, że sam utrzymuję jeszcze kogoś. Niebawem wystąpiły mi sińce
pod oczami i dziwna bladość zajęła policzki. Badano mnie kilkakrotnie, lecz bez widocznych
rezultatów. Oddany jakiemuś psychiatrze do uśpienia, podobno wypowiedziałem w transie
coś w tym stylu - "nadejdą noce śniegu i umarłych, co zawyją tuż za miedzą niczym wicher,
bo przeciwnik zbyt łatwe pytania rozstawiał na drogach." Tekst na poszarpanej, pokreślonej
kartce dotarł do matki. Zaczęła rozglądać się za kandydatem do swej ręki, mając na myśli -
jak się zwierzyła - zapewnienie mi jako takiej normalności. Sądziła, że wariuję.
Dzisiaj po latach rozpoznaję w wypowiedzianym w hipnozie tekście niezbyt zręczne
tłumaczenie fragmentu z Audena. Skąd tam u mnie na wsi wziął się Auden, to tajemnica,
którą zabiorę do grobu. Tam zażądam wyjaśnień, lecz czy Najwyższy będzie chciał ze mną
gadać w tak błahej sprawie?
49
Dygresja
Ta twardość w nas będzie, kiedy dorośniemy i poschniemy w środku na wióry.
Twardość z tych opancerzających, kamiennych twardości. Ona nam ułatwi i zezwoli, ona nam
otworzy do wielkiego świata drzwi. Z kamienną twarzą, znakiem twardości, będziemy
chować matkę albo jeszcze lepiej – umieszczać ją będziemy w domu starców, celebrując
załatwianie łóżka, pisząc podanie, podając łapówkę w błękitnej kopercie. I ta twardość będzie
rosła, aż nas samych przerośnie i wysforuje na czoło wśród najlepszych z tego pokolenia
chowających swe matki tej zimy. I kiedy zadzwonią z odległego szpitala, żeby odebrać
zwłoki, będziemy jako te pogrzebowe maszyny wprawnie zamawiające wieńce, beznamiętnie
klepiące modlitwy i układające wzniosłe treści nekrologów, wreszcie celnie umieszczające
wieko trumny śrubami we właściwych otworach. Ale którejś nocy twardość nam się skończy,
cofnie się i skurczy do rozmiarów pestki dyni, którą będziemy żuć przez chwilę, aż
wybuchniemy, każdy oddzielnie, we własnym domu, a płacz będzie dudnił w pustych
pokojach. Potoki niewidocznych łez rozleją się po podłodze, zalewając rozsypane na dywanie
fotografie. O, nie gwarantuję i nie ręczę, że będzie w tym umiar i harmonia, a może wręcz
przeciwnie – coś lub ktoś może tu pójść na zatracenie. Wspominajcie moją twarz z młodości,
jej promienność, łagodność, jej ludzkość w rozkwicie, kiedy przez mgnienie wieczności
byłem sobie Bogiem, reszta niech w proch się rozsypie albo psom na pożarcie, amen.
Nie wiesz, ach, nie wiesz tego, co...
i tutaj cała epopeja, a może tylko pół; nie znam ciągu dalszego, nie umiem roli na jutro,
na za tydzień, na przyszłoroczny śnieg, który może cię nie obejdzie, nie otuli, co za puch.
Będziesz albo i nie, rzecz do uzgodnienia, pewność tego nie dotyczy, nikt nie może być ponad
tym, kościół z tego czerpie, może nawet żeruje, igrają tą wolnością w niepewności, tą wolną
wolą śmierci, sprzedają ulgi i odpusty, mamią rzekomym życiem. A tobie nigdy nie przejdzie,
zawsze jesteś na przestrzał. Bo życia nie ma. Niosą tylko transparent z napisem wypaćkanym
czerwoną farbą udającą krew. Transparent z ludzkiej skóry. Widziałem taki w snach. I czułem
smród buchający z nozdrzy bohatera. A ja stałem obok. Chciałem mówić, ale nie mogłem.
Mamrotały, miesiły, międliły usta moje, ale nie mogły. Moje oczy przypominały sobie
niegdysiejsze widoki nagle zatrzymane jakby do przeglądu, cisnęły się ich całe szeregi.
Nieme, karne obrazki z tyłu głowy wypychane jakimś podskórnym ciśnieniem do przodu.
Nieboskłon spróchniałego stołu, z którego sypały się na włosy rude drzazgi, a on trzeszczał,
chwiał się, lecz nie upadał ten stół po Niemcach. Spod niego obserwowałem gwałtowne ruchy
dorosłych, widziałem śmierć z blond trefionymi włosami i kosą zamaszystą, długą, przed
50
którą padł na kolana dziadek. Przyjechał ze wsi i czuł się nieswojo. Żeby pokryć
zdenerwowanie, pociągał z flaszki ukrytej pod materiałami na półce pod lustrem. I kiedy
weszli kolędnicy, po prostu wybuchł z irytacji, z nieswojości, z tej wielkiej czczości, jaką
odczuwa obcy w podróży. Tak naprawdę chciał już iść na pociąg. Czułem, że chce uciekać. I
widziałem spod stołu, jak się przewrócił, błysnęły zelówki w strasznie brudnych kandaharach,
i oto mój dziadzio, dziadunio mój leży i płacze, łzy lecą jak łuskany groch z sumiastych
wąsów na podłogę. Śmierci kochana nie teraz, ja mam zasiane, muszę zebrać. I znowu ryk.
Śmierci kochana nie teraz. I płacze we mnie. Nie teraz na zawsze. Grzmi odległym echem,
odbija się od ścian i dociera do krawędzi wewnętrznej przepaści, którą noszę, którą dźwigam,
bo muszę, bo do dźwigania zostałem naznaczony, już wtedy pod stołem, gdzie siedziałem na
nocniku jak na tronie, przywiązany do dębowej nogi przez najstarszego brata.
Jeszcze jedno wspomnienie
Spróchniałe na poły, ale jeszcze żywotne, z połamanymi gałęziami, ale pozostałymi
szeleszczące na wietrze. Lipa to była, z wyżartym wnętrzem, takim małym pokojem dla
trzech. Nie znacie historii oddziału "Świstuna"? No tak, te wasze podręczniki historii, stek
kłamstw. Świstun podpisał tajną listę Arsieniewa i miał być wymieniony za kilku agentów.
Wiadomo, czym się skończyło. Trzech z rozproszonego oddziału lipa przygarnęła jak matka.
Dobrze im było, zacisze i spokój, dopóki jednemu baby się nie zachciało i wyszedł. Przeleciał
szybko Zośkę od Babiaków, jak zawsze chętną. Potem sobie jeszcze popił i zaczęła się
awantura, wygadywanie, wkroczyła milicja, koniec.
Przez jakiś czas lipa miała święty spokój, ludzie omijali ją z daleka, ptaki tam nie
polatywały. Na początku nikt nie chodził. Dopiero później zarosło wokół niej i najwięcej tam
było różnej gadziny. Chciałeś padalca złapać, szedłeś pod lipę. Urodziłem się w czas
kwitnienia lip, pod znakiem podwójnej siódemki, w roku sześćdziesiątym, czternaście lat po
wrzuceniu granatu do kryjówki. Po raz ostatni, gdy miałem pięć lat, wybuchło nawet
niedaleko mnie. Feluś Sitkowski wyleciał w powietrze razem z krową. Obok mojego pasienia
to było, mogłem to ja być, ale opatrzność czuwała. Już wtedy czuwała. Pięć lat miałem. Nie
umiałem pisać, czytać, szkoły bałem się jak lekarza albo szpitala. - To podobno gangrena -
mówił dziadek, który przez całe lata szykował się do grobu i akurat wtedy miał objawienia,
których ja zostałem tłumaczem. Za cukierki zrobiłbym wszystko, więc kiedy zjawa kazała po
raz trzeci dziadkowi pić własny mocz, powiedziałem, że największemu ogierowi we wsi
51
trzeba krew puścić, to diabelstwo razem z czarną krwią wyjdzie. I tak się stało. Przez trzy
kolejne lata był spokój w Potoczku. Tragedie przelatywały obok i siadały na wierzbach,
chmury gromadziły się i rozpraszały, aż któregoś dnia pękło przeznaczenie i Potoczek doznał
rekordowego gradobicia, o którym mówili w radiu na pierwszym programie. Tak wielkie
szklane kule waliły w sracz Majaków, że przebiły papę i śmiertelnie przeraziły starego Piotra,
który dostał zawału. Znaleźli go następnego dnia, wyciągali delikatnie z szamba. Wieś znowu
skierowała swe kroki do nas - w osobie Pasikrusta Józefa skierowała. Długo nie musiał
tłumaczyć. Dziadek był gotów do dalszych objawień, a ja do tłumaczeń. Tylko że dziadek nie
miał już zdrowia do porządnych objawień i trzeba było coś skłamać. Wtedy już trochę
czytałem i w jednej z książek znalezionych w gromadzkiej bibliotece wymacałem akuratną
historię. Kiedy Józek przyszedł po raz drugi, wszystko było naszykowane jak trza i mógł wsi
odpowiednią nowinę ponieść. Dziadkowi śniła się maciora mówiąca ludzkim głosem i
owłosiona kobieta chrząkająca jak locha, co miało według mnie znaczyć, że we wsi chowane
są jakieś świństwa, z których należy się czym prędzej oczyścić, aby świat znów stanął na
nogi. Po gradobiciu tylko niektórzy pojechali do Poręby ciężar niegodziwości zrzucić, a za
drugim razem - po pożarze u Pieńkosa i ponownym monstrualnym gradobiciu - najwięksi
zatwardzialcy zapieprzali na skrzypiących rowerach ku porębskiej szosie, aż miło.
Dziennik pozorny
Dotarło do mnie po dwóch dniach, że Adorno nie potraktował Strawińskiego, jak należy.
Przeintelektualizował. Nie miałem czasu, żeby to sobie poukładać, bo skończył się węgiel i
niedobre rzeczy działy się z karmioną miałem kuchnią. Poszedłem do składu zapisać się na
następną tonę, a tymczasem przyciągnąłem z mokradła kawałki zrąbanych jesienią olch i
paliłem nimi. Dotarło do mnie, co nawyrabiałem, gdy spojrzałem na białe niegdyś ściany
kuchni, na szyby w grubym kożuchu sadzy. Siedziałem w ciemnym pokoju i jak urzeczony,
po raz piętnasty, odczytywałem list Darka, w którym zarzucał mi, że się krytycznie
sprostytuowałem. Czytałem, odczuwając rozkosz bólu, prawdę gaszoną coraz słabszym
oburzeniem. Byłem jak ów mityczny wąż skręcający się wokół pastuszej fujarki, kluczyłem,
mizdrzyłem się, a przecież chodziło o to, żeby mieć poczucie, a nawet więcej - przekonanie,
że ma być tak i tak.
52
Cmentarz nie udzielił mi nawet cienia odpowiedzi. Po lewej miałem grób ojca. Milczał.
Po prawej w cieniu kaplicy pełgały płomyki za kratą balustrady na grobie ojca chrzestnego,
Stefana Modzelewskiego. Grób wujka Józka, najskromniejszy w tym towarzystwie, przeniósł
mnie myślami w lata sześćdziesiąte. Pamiętam go w scenach pochwalnych, Chwalił moje
rysunki w zeszycie od religii, mówił, że uczuciowe. Chwalił oceny z języka polskiego,
cytował Sienkiewicza i tubalnym głosem niedużego człowieczka radośnie wykrzykiwał na
mój widok. Witaj królu, czołem panie bracie, a gdzież to dobrodziejka. Często spotykałem na
swoich szlakach pod stołem jego znużone ciało. Ja szukałem butelek, które zaraz ręcznym
wózkiem transportowałem do skupu, a on szukał wytchnienia po zbyt suto zakrapianym
oczekiwaniu na Andersa. Obaj z ojcem celowali w tej sztuce. Był księgowym gminnej
spółdzielni i pokazał kiedyś swoją wypłatę. Wyjął spod płaszcza zwykłą papierową torbę na
cukierki i wysypał z niej na stół stertę wielkich, czerwonych banknotów. Podobno nalegał,
żeby mnie wcześniej nauczono czytać. Ten dzieciak ma dryg do liter. On będzie jeszcze
siedział w literach. Jak Henryczek.
Siedzę, papierosy palę (tak naprawdę to rodzaj gumy do żucia), z liśćmi się przekomarzam,
na żółte mówię zielone, i marzę o kapeluszu, który uczyni ze mnie mężczyznę.
Widziałem na filmach. Poszedłem na groby sąsiadów. Ten z Drohobycza, ów z Borysławia.
Jest i Lida, i Krasnystaw. Mszana i Pacanów. Klucząc, omijam skupiska czarnych wron,
rozgadanych wdów. Opodal zaskoczone nowym ogrodzeniem miotają się sarny. Rozkopy i
roztopy. Śnieg spełzł, ujawniając zaśmiecone łysiny. "Wargi zaciskające się na obłej
trumnie". Spod zrudziałej darni wystawała ta jedna rana niczym srom rozdarty, podcięty. Za
późno przybyłem. Intymnie różowa, cielesna glina naszych wzgórz zdążyła już wciągnąć w
swój brzuch profesora. Grunt się zwarł w sobie, ziemia się zaklęsła. Dobry mój profesor,
Antoni Mackiewicz, był tam. Tam. Uczył nas nicości piękniej niż Heidegger, przygotowywał
się, dorastał do niej w naszej uczniowsko-zwierzęcej obecności. Zdał w moich oczach
najważniejszy egzamin. Teraz Beatrycze przeprowadzała go na tamtą stronę gór. Jego korab
sunął za nią, jak pies przy nodze. Ślizgały się po mokrej glinie świerkowe deski. Do światła.
Prędzej, prędzej. Moje ucho, przyłożone do rany, zaczęło rozpoznawać znajome szelesty.
Rozszedł się zapach dymiącej ziemi. Na horyzoncie mojej egzaltacji zamajaczył ludzki cień.
Wracałem z cmentarza, ciągnąc w nieskończoność wewnętrzne historyjki obrazkowe.
Szedłem jak na skazanie, spodziewając się ujrzeć w perspektywie ulicy Piastów dziurę,
wyrwę, ranę. Dom stał i drwił ze mnie swym nienagannym stanem, puszczał oczka
rozanielonymi szybami. W progu powitała mnie ciotka Anastazja ze Stanisławowa. Wujek
Hilary stał za nią i szczękał nożycami, krojąc materiał. Materiał przyniosła Miśkiewiczowa i
53
prosiła, by sukienka była jak najszybciej. Perkalik zawinięty w "Gazetę Robotniczą" z
sześćdziesiątego siódmego roku. Ha, boska narracjo, nie chciałbym cię urazić, ale... musiałem
się chyba wyłamać, źle przepuścić czas. Albo wcale go nie przepuściłem. Zagęścił się za
moimi plecami, zakorkował, wszedł w turbulencję i teraz masz ci los. Ja swoje, on swoje,
żadnej harmonii.
Najważniejsza jest opowieść. Przestrzeń i czas uregulują się same.
Wywiad
- Kontynuacja wcześniejszych kontynuacji to znaczy, że jeszcze ci się chce, a
myślałam, że się wycofujesz z branży...
- Branży niezbyt jasnych westchnień (śmiech). Na początku były same dialogi, potem
język zaczął wysuwać się z cudzych, choć wyraźnie zarysowanych, ust. Rumieńce na twarzy.
„Suchoty”, suche emocje, papierowe doznania. Głowa, ręce, podrygujący tułów. I cała reszta
łącznie z zainteresowaniami. Na przykład filumenistyka.
- Zaczęliśmy cię dla siebie odkrywać, stawałeś się dla nas wyraźny, rozpoznawalny. W
gazetach widzieliśmy opowiadania i zdjęcia.
- Szukałem czegoś transcendentalnego w internecie, ale nie znalazłem. Dopiero dziś.
- Coo?
Mała kobieta o bardzo białej skórze, z ruchliwymi jak jaszczurki żyłkami pod bluzką.
Dlaczego się najpierw na to zwraca uwagę, a nie na to, co mówi, jakie głosi poglądy? Samiec
mówi: choćby stała przede mną sama Wirginia Woolf, to najpierw na cycki, zęby, oczy,
włosy...a ty sobie mów, królowo, co chcesz. Mówimy dla radia „Elf” panującego w okolicy,
panoszącego się, wysyłającego dziesiątki blondynek w teren, nachodzących, ech. Mogłaby
już pójść, ale czym skusić, opętać? Podsuwam mimochodem parę tłustych kąsków. – To masz
jej adres, tej sławnej? – Mam. – No to już idę, ale czy zastanę... – Ha!
Niech będzie pochwalony Duch Święty, Bóg Ojciec Wszechmogący, Jezus Chrystus i Maryja. Nie znacie
dnia ani godziny ani swojego przeznaczenia. Gdy zaczynam mówić, ujawniać Wasze przeznaczenie, to zaczynają
się kłopoty. Wychodzi Wiara na wierzch.
54
Jeszcze raz zapukała. Obciągając sukienkę, przekroczyła Pikusia i tak nerwowo,
płochliwie, czy może wykorzystać fragmenty o kolesiach literackich, o układzie między
mafiami, o tym, jak zdobywano literaturę w ostatnich latach i co się porobiło z pokoleniem. A
idź ty, po co gówno ruszać, smród się rozejdzie i zaćmi nasze umysły i tak zaćmione. To w
takim razie, czy może te fragmenty o sławnej i te o miasteczku. Wyszedłem na taras. Podobno
poczerwieniała. Pola ją przepraszała. Potem tupała ze złości na schodach. (Od podwórza
narastał ryk: sprzysięgło się kilka silników, skarpa drżała i kurczyło się nasze wspólne dobro).
Niech sobie wykorzystuje, co chce, niech już idzie do swojego świata, żeby dalej robić
zamieszanie. Nie interesuje mnie, kto kogo i w jaki sposób spuszczał na łeb na szyję z listy
promocyjnej, a kij z tym, ja tam chcę mieć ciszę i spokój, ja z tymi kolesiami z literatek nie
pijam, ja wsiadam w pociąg najszybszy, znacie to.
Żaden umysł ludzki ani anielski nie jest w stanie tego zrozumieć i pojąć, co przygotował dla nas Bóg
Ojciec Wszechmogący po Sądnych Dniach. Bardzo proszę przygotowywać się do nowych warunków i
obowiązków, które wkrótce na was spadną.
Wyszedłem na taras dziwić się, jakie to ślady Jacek zostawił energetyczne, nie
przymierzając niczym jakiś Mahatma Gandhi czy Martin Luther King. Powinien być, jak z
tego wynika, charyzmatycznym przywódcą tłumów, a nie poetą pod czterdziestkę, poetą
zebranym, świętym Franciszkiem w czerwonej okładce. Tam, gdzie siedział na pieńku, teraz
ptaki pielgrzymują, słuchając jego bezgłośnych kazań wciąż wibrujących w suchym
powietrzu. Zazdrość bierze. Mało to się nagwizdam, żeby sprowadzić kruków, szpaków,
słowików i innych dobrodziejów, mało się to okruchów narzucam, a ten przyjechał na
rowerze ze Śliwą, raz zaćmikał pod tym jałowcem w plastikowej doniczce i teraz aż się taras
ugina od odwiedzających skrzydlatych.
Od 15 października 1995 roku są już na ziemi Duch Święty, Bóg Ojciec Wszechmogący, Jezus Chrystus i
Maryja. Duch Święty i Bóg Ojciec Wszechmogący wcielili się w postać ludzką, żeby udowodnić ludziom, że Oni
istnieją.
Poszedłem, a ta z radia tam jeszcze stała jak jakaś Maryja bolesna czy coś, a ja chciałem
uciec daleko i może jeszcze dalej. Bo gdy tylko wyszła, przybiegła Pola z żalem, że massmedia
ignoruję i że trzeba się na wszystkich frontach (- czy falach? nie pamiętam) promować.
A pocałujcie mnie w dupę! Zaraz nos w górę. Zacząłem tłumaczyć, że to nie było do niej, ale
do spasionych ptasiorów, które tak tłumnie do aury po Jacku walą. – Nie ma Jacka! Wyjechał!
– wrzasnąłem. Tupot taki, rozpierzchło się bractwo, posrawszy parapet i rozrzucone pieńki.
Dlatego bardzo proszę czekać cierpliwie, aż do chwili kiedy będę przemieniony, odmłodzony i dopiero
wtedy zrozumiecie to, co napisałem, dlaczego wysyłam powołania. Zrozumiecie, dlaczego jest trzeci promień i
dlaczego ten obraz Jezusa Miłosiernego wydaje zapachy.
55
Potem największe uspokojenie. Idę rąbać drzewo. Białe szczapy z wiotkim pergaminem
skórki; wiadomo, brzoza się łupie i oddaje, świerk nie oddaje i kroi się równo, szczypka po
szczypce. Tak ukojenie spływa na człowieka. W komórce, w piwniczce, na uboczu. Miej
zawsze jakąś szopę na oku. Pamiętaj. Tam cię spiski nie dojdą, niezdarne knowania
literackich wypierdków. Największych skurwysynów spotkałem – jeśli chodzi o życie – w
życiu literackim. Na tym polu. Z ambicjami że ho, a duszyczką małą jak bobrowy srom.
Zaciśniętą w pięść. W zwykłym życiu nie ma takiej zawiści, takich podchodów, min i
grymasów, takiej przewrotnej parszywości. Takiej zgnilizny. Już lepiej nie pisać, już lepiej
wrócić między zdrowych, miedzy żywych i być sobą po cichu. Jeśli możesz, to wróć, młody, i
przepraszam, że takich rad udzielam. Prosiłeś się, a przecież wiesz, że u mnie szczerość
droższa od pieniędzy. Prawda to jest to w środku napięcie nakłaniające do wyrzucenia, do
postawienia sprawy jasno.
Nie mogłem sobie poradzić z tym, co chciałem napisać, z gorącością tematu i ujęcia. No,
z tym jakoś sobie radziłem. Z tym, co dalej, było już gorzej. Z tą otoczką było bardzo źle.
Trzeba było się przymilać, słać grzeczne liściki, strzelać słodkie miny na prawo i lewo,
występować publicznie z afirmacją egzystencjalną w oczach, chyba wiesz, o co chodzi.
Gorzej u mnie z otoczką, z kupiectwem i tu bym się zdał na siły wykwalifikowane, ale -
prawdę mówiąc – nie widzę nikogo godnego uwagi.
Po przemienieniu znany będę tylko z nazwiska, a z wyglądu nikt mnie nie pozna.
Karma Jan
Mam jasność.
Mam lekkość. Czemu to zawdzięczam? Mam jasność od świecy. Mam lekkość od
siebie. Chciałbym jeszcze mieć białość od śniegu, ale na razie pusta ulica, czarna, nieobecna.
Mam taras, werandę, chleb rozkruszony na parapecie, tam więc ptaki od zaplecza chmurą,
górą. Mam światło w sobie, co to miało zginąć, ale patrzcie czterdziestka na karku, a ono jest,
świeci dalej, a nawet rzekłbym, coraz śmielej sobie poczyna w materii. A nie jestem jakiś
Stachura czy ktoś. Po prostu urzędnik Jan Karma, były agent ubezpieczeniowy, teraz w
referacie kultury w gminie Poręba. Nie brzmi to poetycko, ale po ludzku zwyczajnie. Nie
myślcie, żem jakiś rasowy narrator, wielkie słowo, spisuję trzy po trzy w związku z jasnością
ducha zaistniałą ubiegłej nocy. Ta lekkość, jasność, białość, no, nie spodziewałem się onych
gości, trzech króli, takiej w sobie legendy. Mówią mit na to. Poczucia się we mnie odezwały.
56
Jakbym przeszedł na drugą stronę góry i obejrzał ją sobie dokładnie, obtańcował sumiennie.
Moje życie tą górą; więc stanąłem na przełęczy. Nie oszukujmy się. I lżej mi teraz.
Uświadomiwszy to sobie, odpuściłem. Odsapnąłem. No bo co się może zdarzyć? Oczywistość
jakby. Jakby oczywistość zapanowała we mnie. Nie może już nic gorszego. Przerobiłem
zadane czytanki. Prysnęły złudzenia, a nadzieje przerzedziły się jak włosy na czole.
Ocknąłem się tamtej nocy i pierwsze, co mnie zdziwiło, to oddech. Nowy oddech miałem. Ja
czy nie ja? Tak się zdziwiłem temu nowemu sapaniu we mnie, żem za firanę chwycił i w
latarnie wpatrzony, w jej skrzypienie na wietrze wsłuchany - mlasnąłem raz i drugi. I
zdziwienie jeszcze większe, smak mi się odnowił, powrócił. I był taki jak ze dwadzieścia lat
wstecz. Taki smak miewałem w ustach po nocy z Halinką Grzyb. W nosie, w ustach wszędzie
miałem dużo Halinki i cały dzień tylko się oblizywałem i wzdychałem, aż się ludzie oglądali,
co on tak za tą Halinką wzdycha. To znaczy, oni nic o Halince nie wiedzieli, mi się tylko
wydawało. Jaka to była dziewczyna, istne migdały, miód z orzechami, ssałem ją godzinami,
już nie miała siły piszczeć.
I tej nocy zaprzeszłej nagle ten smak. Aż mi się zimno zrobiło w pościeli, powiało od
okna lodowatym podmuchem. I w jakim świetle (ulicznej latarni) postawiła mnie wtedy
samotność? Przykrość odczułem, lecz za chwilę radość i tę jasność, co wspominałem.
Musiałem wstać, świecę zapalić i przesiedziałem w kuchni, podkładając do pieca, więcej jak
dwie godziny. Coś mi się zaczęło układać. Może to śmieszne, co powiem – zdania mi się
zaczęły cisnąć. Poważnie. Całe zdania. Głupio jakoś, bo co z tymi zdaniami. I tej nocy już nie
siedzę jak wół na malowanych wrotach, tylko jakiś zeszyt znalazłem, trochę zapisany, i
mówię sobie, jak zdania to dobrze, to je ustawimy, wstawimy w obręb, niech się tam lęgną
dalej. Zjawisko się wyświetliło następującej treści: wpiszesz takie zdanie, to nie mija sekunda,
a masz następne, jakby się kociły. Taki styl. Ciekawe, co by powiedziała moja kierowniczka
Alfreda Ziemna, zastawszy mnie w pozycji, że tak powiem, pisarskiej przy świecy mocno po
północy? Na zwolnienie to bym chyba nie musiał długo czekać. Orzekliby niepoczytalność
wszyscy w pracy. Ale ja ich mam gdzieś. Żeby oni taką lekkość, taką radość i światłość
wiekuistą poczuli, to by inaczej śpiewali. A ja to bym kierownikiem w mig został. Referat do
spraw wspólnej duszy. Albo raczej „Referat do spraw duchowości gminnej, starszy referent
Karma Jan”. Dyplomowany światłocień, samoistnie nawiedzony, prześwietlony pewnością
czterdziestolatek in spe.
Żarty żartami, ale nie chodzi mi o nic, żadne korzyści materialne. Te parę kartek dojdzie
do was, nie dojdzie, nie stoję o to. Musiało być spisane, że świat jest cudny, życie jest piękne,
a śmierć potrzebna. To mi się teraz ustawiło, ułożyło, bo ja długo protestowałem, rozwiodłem
57
się z tego buntu, nawet piłem z tego punktu widzenia, z rozpaczy. Czysty egzystencjalizm,
piekielna moja melancholia porębska. Ale to się skończyło tamtej nocy. Samotny rozwodnik z
zapyziałej dziury, wpatrzony w filujący płomień świecy, wam to mówi: życie jest piękne.
Pięknie urządzone. Zanim zgniję i robactwo mnie wybierze na miss czy raczej mistera
podziemnego karnawału muszę to powiedzieć. Nie wiem, czy to Bogu mówię, czy komu
(proboszczowi naszemu na pewno nie, bo mamy nas pieńku, to jest zadawniona sprawa, może
innym razem), ale mówię.
Powiedziałem. Jakoś lżej. No więc koło czterdziestki się wszystko wraca i zaczyna od
nowa. Zrobiłeś jedno wielkie okrążenie, szykuj się na następne, ale już z głową, rozwagą,
przemyślunkiem. Nie byle jak, na łapu capu, na popapranie. To jest ostatnie okrążenie,
zakonotuj to sobie. Rzadko kiedy trzecie się zdarza. Rzadko komu, więc załóż sobie, że to jest
twoje ostatnie. Smakuj powietrze wpadające ze świstem do płuc, ciesz się urodą
niebezpiecznych wiraży, znajduj urok nawet w pokaleczonych po wywrotce kolanach. Bo to
twoje kolana, twoja krew i brudny naskórek, i to wszystko żyje jeszcze, pulsuje, oddychasz w
swoim zakątku, wypełniasz kawałek przestrzeni, a nie leżysz w rowie pod przydrożną sosną
w postaci kilkunastu ogryzionych kości. I tu jest ta jasność, ta lekkość, coraz mniej żalu w
tobie, a życiowe pobolewanie staje się umowne, taki element gry z losem, ozdobnik, z którym
z drugiej strony góry nie wiadomo co zrobić, jak użyć. Nie ma zastosowania, nie ma.
Wyjrzałem na korytarz, drzwi zapiszczały żałośnie. Mówiłem, żeby nasmarować, w
końcu to wspólny kibel. Jeszcze tylko rękę z nocnikiem ujrzałem, szybko się chowającą. Na
lewo dziecko się urodziło. Na prawo dwie staruszki, bodaj kuzynki, zajęte umieraniem. Na
wprost odrapane drzwi samotnika Turlaja, patentowego wariata. Zamknięty na cztery spusty,
bo się w telewizji naoglądał przemocy. Gdzie w naszej gminie przemoc? Ja raz pukam, a ten
zza dwóch łańcuchów piskliwym głosem „odejdź złodzieju, bo cię czym mam pod ręką
zajebię”. Odszedłem, bo nie mogłem patrzeć na te suche jak patyki trzęsące się rączki.
Pocztówkę wrzuciłem do kosza. Kochanemu chrzestnemu pamiętająca Hania. Ciekawe, co
pamiętająca? Jaką rzecz pamiętająca? Jeszcze by mnie jakąś zardzewiałą żyletką ciachnął.
Wszystkiego można się spodziewać. Żyjemy w czasach, w których bezrobotne rusycystki
uczą asertywności na kursach opłaconych przez Unię Europejską. U nas w gminie tak jest.
Ale tak ciut wcześniej, jeszcze przed reformami, moja matka zaczęła bywać w wyższych
sferach szpitalnych. Raz rzuciło ją jakoś aż do Radkowa. Zaczęła dwudziestego trzeciego
września w nocy. Zaczęła gwizdać w sali numer siedemnaście, budząc wszystkie
współkuracjuszki. To się chyba inaczej nazywa. Inaczej mówi na te staruszki tam umierające.
Ale się obudziły i poczęły psykać, krzyczeć, chcąc uciszyć matkę moją, która w środku
58
wrześniowej nocy zaczęła ni z tego, ni z owego gwizdać. I gwizdała tak przez dwie doby,
chcąc odbić sobie za całe życie, kiedy to nigdy nie mogła sobie pogwizdać, bo jej ojciec
zabraniał. Gwizdała Brahmsa i Haendla, gwizdała Chaczaturiana i Gershwina. Co miałem
robić?
Usiadłem obok łóżka i trzymając ją za rękę, gwizdałem razem z nią, a szczególnie
pięknie nam wyszło i zebrało burzę oklasków „Rapsody”, gdzie jako drugi głos, tak zwane
trelujące echo, dałem z siebie wszystko.
Zakończenie
Usłyszałem głos. „I będziesz chodził z tą pustką dla mnie”.
– Ale jak długo?
Cisza.
Byliśmy u dentysty i usunęliśmy dentystę. Ząb został na swoim miejscu. Jutro
zapłacimy karę za usunięcie dentysty. Biliśmy się u dentysty i usunięto nas z przedpokoju,
wykorzystując w tym celu dwóch sprowadzonych policjantów. Bo mówiliśmy u dentysty,
chcąc zagadać paraliżujący strach. Było nas za dużo i godziny oczekiwania w akompaniamencie
pisków wiertarki doprowadziły do kryzysu. Już nie pamiętam, czy to była bójka.
Pamiętam usunięcie, coś odpadło od czegoś. Byliśmy nieprzygotowani na to, co się stało.
Jeden policjant nazywał się Koch. Nie wiem, jak nazywał się ten drugi, który krzyczał: -
Koch, ładuj, ładuj ich, nie żałuj. Koch jednak się nie kwapił, jego biała pałka zdawała się
tylko omiatać kurz z naszych swetrów. Wtedy sam się zamachnął. Uwaga: "wzniósł dłoń w
słusznym gniewie". I strzaskał żyrandol. W trzeciej godzinie oczekiwania, kiedy już wszystko
obejrzałem, pozostał mi tylko ten żyrandol. Ślina zbierała się w ustach, spuchły stopy w
ciasnych butach, pot dolatywał ze wszystkich stron. Ten żyrandol dał mi trochę wytchnienia.
Przez kwadrans śledziłem wzorki na rżniętych szkiełkach połączonych żyłką. Kucnąłem i
wziąłem do ręki jeden z kawałków. Ach, to były tańczące kobiety, jakieś pseudogreckie
podrygi przy dźwiękach fletni, którą kurczowo ściskał pasterz w cieniu rachitycznej akacji. Z
gabinetu wyszedł wysoki mężczyzna i zdziwiony otworzył usta. Uśmiechnął się, pokazując
braki w uzębieniu. Odziany był w biały, przybrudzony śliną i krwią, fartuch. - Dobrze ci, suko
- powiedział tak cicho, że ledwie dosłyszałem. Kopnął jeden z kryształowych fragmentów. -
59
Nie znosiłem tego gówna - wyjaśnił. Teraz zobaczyłem, że trzyma w ręku błyszczące obcęgi
zaciśnięte na spróchniałym zębie. - Usuńcie to - powiedział do kobiety w kuchennym
fartuchu, która jak zjawa stanęła za naszymi plecami. - Tatusiu, gdzie jest La Palma, napisać
Afryka czy Europa? - odezwał się głos zza pleców służącej. - A ciul wie - mruknął jeden z
policjantów. Dlaczego ja wszystko mam słyszeć, zacząłem się wycofywać. Policjanci też
wyszli na papierosa. Kazik poczęstował ich carmenem. Wróciliśmy do poczekalni. Pacjenci
rozproszyli się. Doktor czytał kolorową gazetę. Zebrałem kilka szkiełek i wrzuciłem do
kieszeni. Dentysta osunął się na dywan, który zaczęliśmy zwijać. W ten sposób, żeby sprostać
regułom nowoczesnej narracji, usunęliśmy zasłużonego stomatologa, a ja dalej chodziłem z
bolącym zębem. I pisałem coraz więcej. Spieszyłem się, korzystając z łaski dobroczynnego
bólu. Wkładałem tam zapałki owinięte w watę nasączoną spirytusem, połykałem tabletki,
chodziłem obwiązany szalikami i czytałem prozę Donalda Balansa. Wziąłem zwolnienie
lekarskie. Ten trans trwał ponad dwa tygodnie. Gdy zaczęło mi się wydawać, że cuchnę, że
moje ślady znaczy fetor, pomyślałem, że trzeba z tym skończyć. Opowiadanie zakończyło się
kategorycznie i natychmiast. Bohater zwymiotował i zaczął nowe życie. Przekwalifikował się,
korzystając z darmowego kursu na spawaczy. A taki zdolny był z niego dentysta.
Wybaczyłem mu dziury, jakie wygryzł w dywanie. Tego nie wybaczyła mi żona moja, Janina.
Uderzyła szklanym wazonem tak nieszczęśliwie, że zostałem kaleką na całe życie. Przestałem
pisać. Zaczęły się teraz niekończące się procesy, ponieważ żona nic chciała zapłacić kary za
usunięcie dentysty. Procesy te przebiegały w żołądku, w skórze, sercu i wszystkich moich
gruczołach. Przebiegały jak ciemne linie w mózgu, który stawał się placem, na którym zatrzymywały
się wielkie pojazdy transportujące z Zachodu nowe treści, nowe formy. Rozstrzygał
się mój los, los człowieka zakochanego w pisaniu, prowadzeniu notatek. Przechodziłem z
klasy do klasy, ale to, czego wtedy doświadczyłem, pozwoliło mi zmienić szkołę i
zrozumiałem, że z tego, że jest się bohaterem, własnym dla siebie bohaterem, nic jeszcze nic
wynika. Nikołaj Bakłanow, Donald Balans i Tristan da Palma świadczyli swym życiem i
pisarskim przykładem, że nowa teza mojego życia nie była tak pozbawiona podstaw, jak się
niektórym wydawało. Znów zacząłem pisać. Po trzech latach przerwy. To dobrze. To
błogosławione dla piszącego. Teraz wykorzystywałem dyktafon. Starałem się być bliżej
słowa w akcji, w działaniu. Słowa prosto z ust. Zwolniłem się z pracy. Byłem na zasiłku.
Zacząłem chodzić koło renty na głowę. Żółte papiery były coraz bliżej. Przerzucałem z
dyktafonu na papier tylko niektóre zdania. Potem jeszcze skreślałem. To, co zostawało, było
czymś nie do poznania, zupełne sito. Zwykła redukcja niektórych słów prowadziła do
mechanicznej metafizyki. Prysł czar magii i sztuki. Tak mi się zdawało. Dostałem rentę.
60
Rozwiodłem się. Na ścianach mojego pokoju wiszą plakaty: "Genesis", "Sex Pistols",
"Metallica". Sam jestem jak plakat sztywno usadzony na rozklekotanym krześle. Obok
drewniany krzyż, na który pada właśnie odbity od przeciwległych szyb promień słońca.
Krzyż, przekazywany z pokolenia na pokolenie, jest najzupełniej prawdziwy i nie odegra
żadnej roli w narracji. Nieważne, naprawdę nieważne, że żona biła mnie nim po głowie, gdy
była rozwścieczona i chciała mi dopiec do żywego. Ten krzyż ma swoją rację bytu. Ja takiej
racji nie mam, dlatego próbuję pisać pozostawiony w pokoju. - Opuszczony? Chciałem tak
właśnie napisać, ale to nie to. - Opuściłeś? Chciałem tak napisać, ale to też nie to. Byłoby to
zbyt obyczajowe, a rzecz w tym, że opuszczenie jest stanem przyrodzonym, egzystencjalnym
i już nawet niezbyt dotkliwym. Dziewczyna miała bardzo rzadkie włosy i była straszliwie
blada. Na wychudzonych rękach ciemne plamy piegów. Twarzyczka promienna, lecz
przygaszona przedwczesnym doświadczeniem prawdy o okrucieństwie życia. Po chwili
służąca wepchnęła ją do kuchni. Szybko zatrzasnęła drzwi. Dziewczynka zapiszczała, kopnęła
albo uderzyła w futrynę. Już wiedziałem, kto w tym domu jest suką, o której mówił dentysta.
Kasiu, po co ja do tego wracam, przecież tyle lat już minęło od faktów pociągających smutne
następstwa. Postarajcie się uruchomić wyobraźnię: "Skaldowie", "Czerwone Gitary", "SBB",
"Budka Suflera". Chcesz, to będziemy sobie opowiadali. La Palma jest w Hiszpanii, należy do
Europy. I wtedy smok, wiesz, przyciągnął Dobrego Jana do swej olbrzymiej paszczy i Dobry
Jan poczuł oddech cuchnący i kropla gorącej śliny pacnęła go w czoło. Smok pożarłby go
niechybnie, ale spostrzegł ostry głaz, leżący mu na ogonie, i chcąc go strącić, napiął się i
drgnął. Dobry Jan wykorzystał ten moment i uciekł, skacząc jak kozica po skałach. Schował
się w jamie wydłubanej przez trolle i przetrwał noc, chrupiąc pozostawioną przez elfy
marchewkę. Rano przedostał się na Lepszą Stronę opowieści, gdzie smok żadną miarą już go
dopaść nie mógł.
Karol Maliszewski
61
Spis treści
Naoczność........................................................
Zarys postaci....................................................
Sennik..............................................................
Przedstawienie.................................................
Początek...........................................................
Z życia partii....................................................
Recenzja............................................................
Dziennik pozorny..............................................
Fabuła...............................................................
Sennik...............................................................
Górecki.............................................................
2.02.97..............................................................
Maria..................................................................
3.02.97................................................................
Ten z góry..........................................................
4.02.97...............................................................
Narrator..............................................................
Dziennik pozorny..............................................
5.02.97...............................................................
Przedstawienie..................................................
Sennik...............................................................
Burza.................................................................
6.02.97...............................................................
Opowiadanie......................................................
Okienko policmajstra.........................................
7.02.97................................................................
Dziennik pozorny...............................................
Sennik.................................................................
Cmentarze...........................................................
Melancholia........................................................
Światło................................................................
Anna....................................................................
Wspomnienie......................................................
Szpital.................................................................
Reszta wspomnień..............................................
„To jest barbaryzm”...........................................
Niemcy...............................................................
Dygresja.............................................................
Jeszcze jedno wspomnienie..............................
Dziennik pozorny..............................................
Wywiad.............................................................
Karma Jan.........................................................
Zakończenie......................................................