RENATA GRZEGORCZYKOWA ZARYS SŁOWOTWÓRSTWA POLSKIEGO SŁOWOTWÓRSTWO OPISOWE Wydanie III poprawione PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1979 PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO Nowe wydanie skryptu Zarys słowotwórstwa polskiego zawiera niewiele zmian w stosunku do wydań poprzednich z lat 1972 i 1974. Uwzględniono nowe pozycje bibliograficzne i po- prawiono fragmenty, które z punktu widzenia merytorycznego lub dydaktycznego okazały się dyskusyjne bądź niejasne. Dotyczy to zwłaszcza rozdziałów teoretycznych, a mianowicie pro- blemu pochodności synchronicznej derywatów oraz kwestii ustalania funkcji formantów. Nie uwzględniono natomiast najnowszych teorii słowotwórczych, zwłaszcza ujęć genera- tywnych słowotwórstwa, w przekonaniu, że są to próby jeszcze nie dość ugruntowane i jest za wcześnie umieszczać je w kursowym wykładzie słowotwórstwa.-Przyszłość pokaże, czy i w jakim kształcie zdobędą sobie one trwałe miejsce w nauce. PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO W nauczaniu uniwersyteckim gramatyki opisowej, a szczególnie słowotwóstwa, odczuwało się ostatnio duży brak podręcznika, który by w sposób możliwie jednolity i przystępny podawał całościową wiedzę w tym zakresie. Słowotwórstwo jest bowiem tym działem grama- tyki, który powstał stosunkowo niedawno, a rozwinął się w pełni dopiero w latach pięćdzie- siątych naszego stulecia. Stąd do Gramatyki języka polskiego Stanisława Szobera /wydanej w 1923 r./ wchodzą zaledwie pierwociny tej nauki, a z kolei Podstawy gramatyki Witolda Doro- szewskiego /wydane w 1&52 r,/, dające słowotwórstwu metodologiczne i teoretyczne po- dstawy, nie obejmują właściwie opisu poszczególnych części mowy, ograniczając się jedynie do słowotwórstwa rzeczowników odczasownikowych i odprzymiotnikowych. Z tej potrzeby wyrósł obecny podręcznik. Nie jest on w dużej części pracą oryginalną. Zbiera wyniki badań wielu autorów, zawarte w różnych artykułach, często trudno dostępnych, a także w większych' pracach monograficznych. W części materiałowej będą to głównie prace B. Krei oraz rozprawa H. Satkiewicz: Produktywne typy słowotwórcze współczesnego języka ogólnopolskiego /wydana w 1969 r./ Korzystanie z tych prac jest syganiizowane w tekście. Rozdział teoretyczny zawiera przedstawienie teorii słowotwórstwa takiej, jaka się ukształ- towała w ciągu ostatnich dziesięciu lat w nauce polskiej i pozapolskiej /głównie czeskiej i rosyjskiej/, często bez dokładnego wskazywania na autorów poszczególnych koncepcji. Czy- nimy tak sądząc, że jest to z korzyścią dydaktyczną studenta, dla którego ważniejsze jest dowiedzieć się, jakie są wyniki dotychczasowych badań, aniżeli, kto jest autorem poszcze- gólnych stwierdzeń, a także w przekonaniu, że prawdziwe sądy naukowe odrywają się niejako od autora i stanowią dobro wspólne. Wiele stwierdzeń, formułowanych w rozdziale teore- tycznym, a także w rozdziałach opisujących poszczególne części mowy, jest wynikiem wspólnych prac i przemyśleń zespołu kolegów z Zakładu Języka Polskiego oraz Katedry Językoznawstwa Ogólnego Uniwersytetu Warszawskiego. Szczególnie dużo zawdzięczam ścisłej współpracy z docent Jadwigą Puzyniną, która jest właściwie współautorką wielu pomysłów i sformułowań zawartych w tej książce. Za tę wielką szansę możliwości wspólnego myślenia składam Im tą drogą serdeczne podziękowanie. Pragnę wreszcie wyrazić głęboką wdzięczność mojemu Nauczycielowi, Profesorowi Witol- dowi Doroszewskiemu: większość koncepcji zawartych w tej pracy wywodzi się bezpośrednio lub pośrednio z Jego teorii naukowych. l. MIEJSCE SŁOWOTWÓRST.WA W SYSTEMIE JĘZYKOWYM 1. STRUKTURA SYSTEMU JĘZYKOWEGO Słowotwórstwo wchodzi w skład morfologii, czyli tej części systemu językowego, która obejmuje tworzenie konstrukcji morfemowych. Na wstępie warto określić bliżej pozycję morfologii i jednostki morfologicznej /morfemu/ w hierarchicznej strukturze języka. Język definiujemy tu bardzo ogólnie' jako system semantyc-zny z grama- tyką. Składa się on z dwóch komponentów: pierwszy stanowi inwentarz znaków kon- wencjonalnych, fonicznych /tzn. wytwarzanych przez narządy mowne czło- wieka2/, tzw. słownik. Drugi komponent to reguły pozwalające z ograniczonej liczby elementów słownika tworzyć nieograniczoną liczbę nowych konstrukcji: jest to grama- tyka. Dzięki gramatyce system języka naturalnego ma charakter uniwersalny /w przeciwieństwie do wielu jednoklasowych kodów sztucznych o ustalonym zakresie informacji/, tzn. może służyć do porozumiewania się o wszystkim, także o sytuacjach nowych, nie prze- widzianych w kodzie. Języki naturalne cechuje ekonomiczność', ułatwiająca posługiwanie się nimi. Polega ona przede wszystkim na zjawisku opisanym wyżej, tzn. na możliwości tworzenia z ograniczonej liczby elementów i reguł nieskończonej ilości nowych konstrukcji. Drugi przejaw ekonomii systemu językowego polega na tym, że ograniczona, choć wielka liczba znaków, zbudowana jest z niewielkiej liczby (kilkudziesięciu maksimum) elementów fonicznych, mimo że możliwości artykulacyjne człowieka dopuszczają wytworzenie o wiele większej ich liczby. Nie na tym jednak koniec ekonomii języka. Jak nas poucza fonologia, fonemy zbudowane są z jeszcze mniejszych elementów, już nie linearnych, tzw. cech dystynktywnych, które układając się w opozycje czynią system fonologiczny bardziej funkcjonalnym: nie trzeba bowiem za- pamiętywać kilkudziesięciu izolowanych elementów, ale wystarczy zapamiętać kilka typów relacji, które pozwalają dobrze odróżniać poszczególne elementy. W sumie system językowy przedstawia się nam jako hierarchiczna struktura, w której ele- menty niższego stopnia stanowią składniki elementów wyższego rzędu. Strukturę tę, właściwą w takiej postaci tylko językom fleksyjnym, uwidoczni dobrze tabela 14. Definicja podana niżej opiera się głównie na pracach T. Milewskiego /41/ i L. Zawadowskiego IT2.Ii zakłada też znajomość i rozumienie podstawowych pojęć językoznawczych, które studenci otrzymują we wstępnych wykładach kursu nauki o języku. Pozornie foniczności języka przeczą alfabety; zapis /np. kotek/ składający się ze znaków graficznych działa nie na słuch, ale na wzrok. Pamiętać jednak należy, że wszelkie alfabety są systsmami wtórnymi, są tylko transpozycją bodźca słuchowego na bodziec wzrokowy: znak graficzny /litera/ a odsyła do fonemu lal. 3Po^. A. Martinet/40/. etanowi ona pewną modyfikację tabeli umieszczonej w pracy L. Zawadowskiego ITiI oraz popularnej książce A. Wierzbickiej /67/. -3-ttff^S.SgS^'JJi " f j' -Ó '- - - *- - -c- " .2. o -S -5. .o .^ S L w. - g > i E.^ | J; "5^ S 1^.1^ -l t. .I-EJ--^ I^PI-I p^j.^jf N^^iijj ^S.^^jg^-g ".^.^^.^Eż jli;2^ ?źNNl i ^ o " .^ 5 L -S ^ . -g -L a ż ° "i^^sa s^^^o^j ."^-J^^^gs E^^iE^^ o)-*- o to c > .S, S-3~^-'E^ ^ I-E l-.sl^-? sjo^i-js o-igsi^"'"' gt^s2!" s l^Itl.liJjjl.H.II j .--J|M^|I^?^JS ? ill^J^SjJ^mr5Sż ^ ^.ytt-E.'OCCT-;:S"Fcc--5S . ^ .EE-^gj^.I^J.JsJ-SJ^^ i" ^l^.^-^.lj-j^^js-; S ^-JJ^JJ^J-^-rlp S J.-J^^IJ.s?!!.:^0^3 ^ ^-5.0 S.-y2'::?^ ^Ij^.-g. S ^-"^^^"'-S.SS^^goj".!,^ -hll^llf.ilSIl^ J^ ^...-iL-.^g.-^l!-!?! ^ ^K^iKl.tjtlIfij p E H-'-ż."5 N ^.I-^ ° | E^ a^ . s- ^ - " .- c o -j f ^ -l ż J 5 ^ ^ ^ ^ ^ >, ^^_o i s 5-g-^|l i^- ^N^ ^s S o -L ^ ^ N s?ooc,g'gl^ ii;ff c--^ ^E^ o-J^JIJ^ , Sż Pierwszą grupę stanowią m o r f e m y, które definiuje się jako najmniejsze, dalej nie- podzielne /składające się jedynie z fonemów/ elementy semantyczne, które jednak samo- dzielnie nie funkcjonują ani semantycznie /nie są znakami określonych desygnatów, nie sta- nowią elementów słownika/, ani syntaktycznie; np. morfemy p/s-, ucz-, -arz w takich wyrazach, jak pisarz, uczeń, są tylko elementami samodzielnych znaków. Niektóre morfemy mogą być jedynym; składnikami jednostki leksykalnej /tematu fleksyjnego/, np. dom-, pies-, kot-, inaczej mówiąc mogą być tematy fleksyjne proste, które składają się jednego morfemu /o tym do- kładnie niżej/. Rozróżnia się kilka typów morfemów ze względu na ich funkcje oraz ze względu na to, czy bywają jedynymi składnikami tematów fleksyjnych. Funkcja morfemu jest dwojaka: a/ semantyczna, polegająca na informowaniu o czymś w rzeczywistości pozajęzykowej oraz b/ syntaktyczna, informowanie o relacjach między elementami tekstu. Np. morfemy dom-, kot- odsyłają do czegoś w rzeczywistości pozajęzykowej, a morfemy: -em, -u, l domem, kotu/ informują o funkcji tego znaku w zdaniu. Oczywiście bywają wypadki bardziej skomplikowane, gdy obie funkcje na siebie na- chodzą, np. morfem fleksyjny może mieć funkcję semantyczną, ale o tym niżej /s. 8 /. Wypadki skrajne, jeśli idzie o funkcję, stanowią dwa typy morfemów: morfemy rdzenne /leksykalne/ mają funkcję semantyczną, morfemy gramatyczne mają funkcję syntak- tyczna. Trzeci typ morfemów to morfemy słowotwórcze, które mają funkcję naj- częściej taką samą jak rdzenne, tzn. semantyczną, np. -ek, w domek, kwiatek ma znaczenie takie samo jak przymiotnik mały; -arz, w pisarz, blacharz to tyle co ''wykonawca'1. Różnica między tymi dwoma typami morfemów o funkcji semantycznej polega na tym, że rdzenne mogą występować jako jedyne składniki jednostki leksykalnej /tematu fleksyjnego/ np. dom, pies. a słowotwórcze nie mogą: nie ma wyrazu"który składałby się tylko z morfemu -arz, -ek, -ec. Poza tym morfemy rdzenne muszą występować w każdej jednostce leksykalnej, natomiast słowotwórcze mogą wchodzić w skład leksemu, ale nie muszą. Następna hierarchicznie wyższa jednostka języka to l e k s e m, czyli jednostka leksykalna /słownikowa/, lub wyraz w potocznym sensie5. Terminy te oznaczają element słownika, a więc znak należący do inwentarza, którym dysponuje każdy mówiący danym językiem, ale .nie użyty jeszcze w tekście, nie uformowany składniowo6. Niektórzy ujmują leksem bardziej ab- strakcyjnie jako klasę wszystkich form fleksyjnych, które jakby są jego wariantami, realizacją tekstową. Dla wyrazów odmiennych jest on tożsamy z tematem fleksyjnym /np. główk-, ma- lutk-1. Jednostka leksykalna odmienna bywa w słownikach umownie reprezentowana przez pewne formy /np. rzeczownik przez M. Ip.: kotek, czasownik przez bezokolicznik: pici, jednak- że wiadomo, że w istocie jednostką słownikową nie jest poszczególna forma fleksyjna, ale coś, co jest bazą tych wszystkich form, tzn. temat fleksyjny, a więc dla cytowanych przykładów postać: kotk- oraz dwie postaci czasownika: pi-: pij-, od których dopiero tworzy się cały zbór form fleksyjnych. Jednostki leksykalne, jak już powiedzieliśmy, mogą być proste, tzn. składać się tylko z morfemu rdzennego /np. kot-, kwiat-, mał; albo mogą być konstrukcjami zbudowanymi z morfemów /np. kotk-, kwietn; malutk-1. Leksemy, które są konstrukcjami, noszą nazwę for- macji słowotwórczych i stanowią przedmiot słowotwórstwa. Z tematów fleksyj- Termin wyraz jest wieloznaczny, może oznaczać formę fleksyjną np. zdanie: widzę psa składa się z dwóch wyrazów; widzę i psa/ lub teksem /np. polszczyzna obejmuje około stu tyś. wyrazów, tj. jednostek słownikowych/. Por. Achmanowa IM: "Leksem - wyraz jako element strukturalny języka, jako wyraz-typ /w odróż- nieniu od wyrazu jako jednostki mowy, wydzielającej się w procesie mowy/" s. 214. '» nych i morfemów gramatycznych tworzą się formy fleksyjne /określone w rosyjskiej tradycji językoznawczej wygodnym mianem słowoform/, które stanowią już człony skład- niowe; są to tematy fleksyjne użyte w konkretnym zdaniu, a więc przekształcone na człon składniowy, co w językach fleksyjnych wyraża się przez konstrukcje morfemowe, np. temat kotk- w połączeniu z morfemem gramatycznym -owi daje konstrukcję kotkowi w zdaniu: Daję kotkowi mleko. Regułami tworzenia konstrukcji fleksyjnych z tematów fleksyjnych i morfe- mów gramatycznych zajmuje się f l e k s j a. 3. SŁOWOTWORSTWO A FLEKSJA Zatrzymajmy się z kolei nad stosunkiem między dwoma działami morfologii: s ł owo - twórstwem, którego przedmiotem jest konstruowanie pochodnych tematów fleksyjnych Ikotk-, pisarz-/, i fleksją, która zajmuje się konstruowaniem form fleksyjnych /kotkowi, pisa- rzowi/. Rzecz wydaje się pozornie prosta: słowotwórstwo /zwane także derywacją w szerokim sensie/ pomnaża słownik, fleksja przekształca jednostki słownikowe na człony wypowiedze- niowe. W pierwszym procesie biorą udział morfema słowotwórcze /afiksy/, które mają funkcję głównie semantyczną, w drugire morfemy gramatyczne, końcówki fleksyjne, o funkcji głównie syntaktycznej. Bliższa analiza ujawnia jednak złożoność całego zjawiska7. Mianowicie funk- cja konstrukcji okazuje się niedostatecznym kryterium dla przeprowadzenia granicy między fleksją i derywacją. Porównajmy zdania: Kot wypił mleko i Koty wypiły mleko. Różnica mię- dzy nimi dotyczy informacji o świecie, pojedynczości lub wielości podmiotów, natomiast skład- niowo formy kot i koty nie różnią się. Morfem -/ w formie koty nie ma więc funkcji syntak- tycznej /gramatycznej/, nie informuje o relacjach międzytekstowych, jak przypuszczaliśmy pierwotnie /na s. 7/, ale ma funkcję semantyczną. Musimy więc skorygować nasze pierwsze sfor- mułowanie i stwierdzić, że morfemy gramatyczne pełnią funkcje składniowe, albo /w pewnych wypadkach/ semantyczne, ale o specjalnych właściwościach. Nazwijmy je funkcjami seman- tycznymi zgramatykalizowanymi, tzn. występującymi w konstrukcjach gra- matycznych. O pojęciu konstrukcji gramatycznej będzie mowa dalej. A. Heinz w cytowanym artykule rozważa kolejno właściwości konstrukcji fleksyjnych i słowotwórczych szukając jakichś istotnych cech różniących. Okazuje się, że łączy te kon- strukcje zarówno mechanizm tworzenia /jednostka wyjściowa i morfem tworzący kon- strukcję pochodną: kot > kotek, kot > kota/, jak i kumulowanie funkcji przez morfenrty:' niektóre morfemy fleksyjne kumulują funkcje /np. -a w kota to wykładnik przy- padku, liczby, rodzaju męskiego lub nijakiego/, ale inne nie kumulują /np. w pisalibyśmy - morfem -by- jest tylko wykładnikiem trybu warunkowego/. Podobnie ma się rzecz z morfe- mami derywacyjnymi. Konkluzją tych rozważań jest stwierdzenie o dużej doniosłości: tym, co dzieli fleksję i derywację, jest gramatyczność fleksji i brak gramatyczności słowo- twórstwa. Wymienione właściwości powodują, że inny jest niejako sposób istnienia konstrukcji fleksyjnych w systemie językowym: odpowiadają im w systemie reguły, które należą do gramatyki i sprawiają, że konstrukcje fteksyjne mogą być doraźnie tworzone w tekstach w miarę potrzeby, że mają charakter potencjalny, np. konstrukcje: rączką, rączkami są realizacją reguły: temat rzecz, żeńsk. + -a = Nadrzędnik Ip., temat rzeczownika + -ami = Narzędnik Im. ''W dalszym ciągu referować będę wyniki analiz przeprowadzonych przez A. Heinza 1201. Inaczej ma się rzecz z konstrukcjami słowotwórczymi, które wskutek braku gramatyczności należą do słownika i muszą być przez mówiących poznane jako jego jednostki /np. ręcznik, rączka, ręczny l. Zastanówmy się, na czym polega gramatyczność, o jakich konstrukcjach powiemy, że są gramatyczne. Spróbujmy najpierw sformułować teoretycznie składniki gramatyczności, a potem wyjaśnimy te pojęcia na przykładach. Przez konstrukcje gramatyczne będziemy rozumieć takie konstrukcje, które tworzone są kategorialnie /tzn. od każdego okazu klasy podstawowej/ i odznaczają się regular- nością semantyczną, /tzn. ich znaczenie jako całości jest wyprowadzane ze znaczeń składników, może być przewidziane z góry na podstawie budowy/. Ponadto konstrukcje gra- matyczne tworzą system, tzn. zamknięty układ form wzajemnie się warunkujących. Przeanalizujmy wprowadzone pojęcia na przykładach. Konstrukcje kategorialne tworzy się od każdego okazu określonej klasy za pomocą tego samego morfemu, np. od każdego czasownika za pomocą morfemu -/ utworzy się czas przeszły /forma 3 os.r.m./: biega-ć - nosi-ć - pali-ć - sta-ć smuci-ć - biegał nosił palił stał smucił Można więc sformułować regułę, która jest bazą dla tych wszystkich form: temat czasow- nika + / = czas przeszły. Podobnie ma się rzecz z imiesłowami, np. imiesłowy przymiotni- kowe czynne tworzą się wg reguły: temat czasownika niedokonanego + -ący = imiesłów: nosz-ę - chodz-ę - siedz-ę - wisz-ę - noszący chodzący siedzący wiszący Rozpatrzmy pod tym kątem derywaty. Czy odznaczają się kategorialnością np. rzeczowniki oznaczeniu wykonawców czynności? biega-ć - pali-ć - nosi-ć - -*. biegacz -». palacz ->- nosiciel smuci-ć .... siedzieć -- Widzimy na przykładzie tych kilku wyrazów, że brak tu kategorialności: przy wielu czasow- nikach nie powstaje w ogóle derywat o znaczeniu wykonawcy czynności, a przy innych istnieją obocznie różne wykładniki /-acz, -iciell i brak reguł określających użycie jednego z nich. Nie można więc formułować reguły gramatycznej typu: temat czasownikowy + -acz = nomen agentis /nazwa wykonawcy czynności/, ponieważ powstawałyby wówczas dziwne wyrazy typu: *smucacz, *siedzacz itp. 10 Regularność semantyczna polega na tym, że znaczenie całej konstrukcji jest z góry przewidziane na podstawie budowy, nie może w niej być żadnych nadwyżek semantycz- nych, nie komunikowanych przez regułę, l tak np.. kiedy pojawił się w polszczyźnie wyraz odrzutowiec, weszły wraz z nim do systemu językowego wszystkie możliwe jego formy flek- syjne: odrzutowcem, odrzutowcami itp. Formy te jednak pod względem znaczeniowym nie znaczą nic innego niż to, co komunikuje wyraz odrzutowiec oraz morfemy fleksyjne -em /a więc narzędnikowość i pojedynczość/, -ami /narzędnikowość i mnogość/. Forma odrzutow- cami ma się tak do odrzutowiec, jak np. stołami do stół. Tworzenie systemu polega na tym, że formy pochodne stanowią zamknięty układ /np. współcześnie nie powstają nowe przypadki, choć historycznie przypadki wytworzyły się drogą jakby derywacji/, wszystkie pozycje w tym układzie muszą być wypełnione; wzajmne relacje między poszczególnymi elementami są identyczne dla każdego układu. Układ ten ma więc charakter aprioryczny, jest niejako dany z góry, podczas gdy układy niesystemowe, które cechują derywację, mają charakter aposterioryczny, powstają jako suma istniejących jednostek. Porównajmy dwa przykłady. Formy fleksyjne wyrazów p/es \okno stanowią układy aprioryczne, zamknięte, kompletne, np.: .okna psa pies okno Formy derywacyjne pochodne od tych samych wyrazów nie będą stanowiły układu syste- mowego: pies okno- okienko okienny '^okiennica Liczba derywatów jest różna, różne są ich wykładniki formalne, różne znaczenia. Zarysowane tu przeciwstawienia często nie występują ostro. Pewne fakty fleksyjne odzna- czają się ograniczeniem gramatyczności: niekategorialnością, /wówczas powstają listy wyjątków/, indywidualnością, która wymaga odrębnego uczenia się, np. izolowane fakty typu: człowiek-ludzie, rękoma, oczy itp. Z drugiej strony w zakresie słowotwórstwa istnieją fakty, które zbliżają się do fleksji pod względem gramatyczności, np. nazwy czynności na-anie, -enie, -cię, które są prawie kategorialne /nieliczna jest grupa czasowników, od których nie tworzą się te formacje/ i na ogół regularne semantycznie, choć najczęściej obok znaczenia czynności pojawia się w nich wtórnie znaczenie przedmiotowe, np. zaproszenie; ogrodzenie działki długo trwst.ń i wysokie ogrodzenie. "Dużym stopniem regularności odznaczają się też formacje deminutywne z suf. -ka: lampka, główka, trawka. Do kwestii tej powrócimy przy charak- terystyce poszczególnych kategorii słowotwórczych. LITERATURA ZALECANA DO ROZDZIAŁU l A. Heinz, Fleksja a dorywać/a 1201 J. Puzynina, Opojęciu potencjalnych formacji słowotwórczych /S3/ A. Wierzbicka, O języku dla wszystkich /6^1 II. PODSTAWOWE POJĘCIA SŁOWOTWÓRSTWA 1. WYRAZY NIEPODZIELNE l KONSTRUKCJE Przedmiotem słowotwórstwa jest, jak powiedzieliśmy, ta część zasobu leksykalnego, która obejmuje konstrukcje, a więc jednostki podzielne, pochodne formalnie i semantycznie /defi- nicja na s. 15/ od jakichś innych leksemów, zbudowane z jednostek prostszych, tzn. członów będących tematami fleksyjnymi innych wyrazów /tematami niepodzielnymi jak, np. w wyrazie: dom-owy, lub tematami podzielnymi, jak np. w wyrazie domow-nik/ i morfemów słowotwór- czych /-owy, -nikł lub jakichś innych wykładników pochodności. Przeprowadzenie granicy między jednostkami niepodzielnymi i konstrukcjami nie jest rze- czą łatwą; trudno bowiem ustalić ścisłe kryteria podzielności wyrazu, czyli uznania go za formację. Żeby ukazać całą komplikację zjawiska, spróbujmy przeanalizować pod tym kątem wyrazy wchodzące w skład zdania: Obchody uroczy stości^dnia łącznościowca odbyły się w piątek w stolicy. Postarajmy się stwierdzić, czy poszczególne wyrazy będą należały do słownictwa nie- podzielnego /niemotywowanego/, czy też są to konstrukcje słowotwórcze, formacje. Wyraz obchód /morfem fleksyjny -/ jako znamię liczby mnogiej nie interesuje nas przy tej analizie/ jest w polszczyźnie wyrazem pochodnym, zawierającym, w swej formie i znaczeniu odniesienie od czasownika obchodzić w użyciu przenośnym 'święcić, czcić1, a nie fizycznym ''obejść naokoło'. Jest to nazwa czynności obchodzenia, utworzona elementem zerowym (0). Podstawowy wyraz obchodzić możemy uznać za formację jedynie w znaczeniu podstawowym, fizycznym /obchodzić stół/: jest to formacja utworzona od czasownika chodzić prefiksem ob-. W znaczeniu przenośnym 'święcić' wyraz ten jest niemotywowany, brak w jego znaczeniu związku z czynnością chodzenia. Rzeczownik uroczystość jest formacją, której bazę /podstawę/ stanowi przymiotnik uro- czysty, o znaczeniu 'czas uroczysty, moment uroczysty'. Natomiast przymiotnik uroczysty nie jest dziś formacją, choć formalnie wydzieli się tu morfem sufiksalny -isty /-ysty/ jak w dżdżysty piaszczysty, ale brak związku semantycznego z pierwotną podstawą, rzeczownikiem urok lub czasownikiem urzec. Rzeczownik dzień jest niewątpliwie wyrazem niepodzielnym. Wyrazy bowiem takie, jak dzienny, dziennik, dniówka, są od niego pochodne r formalnie, i semantycznie. Łącznościowiec to formacja motywowana przez łączność 'komunikacja', a więc to ^ten, kto pracuje w zakresie łączności'. Wyraz łączność zaś pozostaje dziś w związku z czasownikiem łączyć, np. mieć łączność telefoniczną, radiową to 'łączyć się telefonicznie, radiowo"'. Nie jest to jednak wyraźna nazwa czynności, ale raczej nazwa urządzeń, instytucji związanych z czynnością. Odbyć się dziś już nie ma jasnego semantycznego związku z czasownikiem być, ale funkcja przedrostka w takich połączeniach, jak odbyć posiedzenie, jest podobna do tej, którą ma ten przedrostek w wyrazach: odsiedzieć /godzinę/, odstać /kolejkę/ itp. 12 Piątek jest formacją ód liczebnika piąty ''piąty dz^eń tygodnia'. Stolica to rzeczownik dziś niepodzielny semantycznie. Formalnie wydziela się suf. -/ca, natomiast człon drugi sfo/- nie łączy się semantycznie z wyrazem stół, choć historycznie stolica /obocznie do stolec/ oznaczała ''tron'', np. stolica sędziów. Wyniki naszych analiz możemy przedstawić w tabeJi 2. , Tabela 2 Tematy niepodzielne Kpnstrukcje dzień: dń- by- łącz-: łączy- sto li c- uroczyst- obchodz-: obchodzi- w zn. przenośnym obchód uroczystość łącznościowiec łączność piątek obchodź-: obchodź i- w zn. fizycznym Zbierzmy poczynione obserwacje: Formacje słowotwórcze to konstrukcje zbudowane dwuczłonowe, pozostające w relacji formalnej i semantycznej do swoich podstaw. Człon zwany tematem słowotwórczym /definicja na s. 16/ może być dalej niepodzielny Ipiąt-ekl', a może być podzielny, gdy podstawą derywatu jest wyraz będący formacją słowotwórczą /np. łącznościowiec l. Człon zwany for- mantem słowotwórczym /definicja na s. 17/ może być morfemem /-ość/, a może być zerem /np. w wyrazie obchód/. Do uznania wyrazu za formację niezbędne jest stwierdzenie związku zarówno formalnego, jak i semantycznego między nim i wyrazem podstawowym. Obserwuje się historyczny proces przechodzenia wyrazów z klasy konstrukcji do klasy wyrazów niepodzielnych /zjawisko leksykalizacji/. Widać to-wyraźnie na przykładzie wyrazu obchodzić, który w znaczeniu przenośnym jest już niepodzielny, a także wyrazów łączność, odbyć, których związek z podstawami już się rozluźnia. Powstaje pytanie, czy istnieją jakieś ścisłe kryteria oddzielenia formacji od wyrazów nie- podzielnych. Odpowiedzi na to pytanie poświęcimy następny punkt. 2. KRYTERIA WYDZIELANIA MORFEMÓW l CZŁONÓW FORMACJI Kryterium wydzielania członów wyrazu powinno być w zasadzie to samo, które stosuje się przy delimitacji tekstu na składniki proste, np. fonemy czy morfemy. Kryterium to stanowi zasada komutacji. Jeżeli przez podstawienie /substytucję/ elementu, jego wymianę, otrzymujemy zmianę znaczenia, wówczas mamy do czynienia z elementem funl<,r.inn;)(nym Przy fonemach wystarczą pary typu: tom: dom, mały: miały, żeby stwierdzić, że dźwięcz- ność - bezdźwięczność spółgłoski przedniojęzykowej twardej, twardość - miękkość spół- głoski m są dystynktyczne. Przy morfemie nie wystarczy para, potrzebna jest czwórka pro- porc/ona/na, ponieważ nie dość stwierdzić, ze przy wymtanie elementu nastąpiła w ogófe jakaś zmiana znaczenia, ale trzeba stwierdzić, że ta zmiana jest taka sama, jak w innej parze, l tak np. w konstrukcjach: nożem, psem, kotem element -em jest morfemem, ponieważ zamiana -em na -a /noża, psa, kota/ powoduje taką samą zmianę znaczenia. Można więc ustalić proporcję: 13 noź-em ps-em kot-em ' XA YA .ZA noź-a ps-a kot-a XB Y B ZB Podobnie elementy prze- i wy- dlatego są morfemami w przenieść i wynieść, że istnieją inne pary takie '^'.przewieźć i wywieźć, przelać i wylać, w których zamiana elementu prze- na w/- powoduje taką samą zmianę znaczenia. Sumując możemy powiedzieć, że warunkiem uznania jakiegoś elementu za morfem jest stw.ierdzenjej^go wystąpienia w tym samym znaczeniu w innym połączeniu. Stwierdzenie to zaś jest możliwe za pomocą zabiegu podstawiania elementów, czyli tzw. substytucj i. Powstaje z kolei pytanie, czy te same warunki muszą być spełnione dla konstrukcji słowo- twórczej, tzn. czy oba jej człony muszą wystąpić w tym samym znaczeniu w innym układzie. W kwestiach tych językoznawcy zajmują różne stanowiska. Najbardziej skrajnie liberalne stanowisko, rozszerzające maksymalnie zakres słowotwórstwa, zajmują niektórzy językoznawcy czescy /np. l. Poldauf 49/ i amerykańscy /np. E.Nida43/. Uważają oni, że podzielny jest taki wyraz, w którym przynajmniej jeden człon jest potwier- dzony w innym wyrazie w tym samym znaczeniu, a więc np. formacjami będą zarówno wy- razy: ojczym, pastuch, cieśla, w których są izolowane sufiksy: -ym. -tuch, -la, jak i malina, w którym izolowany jest temat mai- /nie występuje on w tym znaczeniu w żadnym innym wyrazie/, a suf. -ina wskazuje na klasę jagód: jarzębina, jeżyna, żurawina. Według bardziej umiarkowanego stanowiska, które np. reprezentuje radziecki językoznawca G. Vinokur /66/, do wyrazów podzielnych zostaną zaliczone wyrazy typu: ojczym, cieśla, rękaw, a więc te, w których izolowany jest formant, natomiast malina będzie wyrazem nie- podzielnym, trudno bowiem w tym wypadku mówić o pochodności tego wyrazu od innego ^eksemu. Jeszcze bardziej zawężał zakres słowotwórstwa polski językoznawca A. Bogusławski I3I', proponując ograniczenie słowotwórstwa wyłącznie do formacji regularnych semantycznie, w których znaczenie całości jest wyprowadzane z członów składowych, a wykluczanie z niego wyrazów nieregularnych semantycznie typu: wiatrak czy rybak, ponieważ na podstawie ich znaczenia realnego nie da się ustalić czwórek proporcjonalnych; rybak , wiatrak , drewniak ,,,- , ,,,.,..,» ryba~ wiatr- drewno ' '"Y6^ bowiem to 'ten, który łowi ryby', wiatrak 'to, co jest poruszane wiatrem"', a drewniak '"to, co jest zrobione z drewna'. Relacja za każdym razem jest inna. Wydaje się jednak, że usunięcie w ogóle ze słowotwórstwa konstrukcji nieregularnych jest niesłuszne, ponieważ, jak pokazywaliśmy, nieregularność stanowiJstptną cechę derywacji. Przy analizie konstrukcji słowotwórczej należy się oprzeć nie na ich znaczeniach realnych, ale słowotwórczych Ystrukturalnych/. Najrozsądniejsze więc wydaje się umiarkowane stanowisko przyjęte w praktyce słowotwórczej, a sformułowane przez R. Laskowskiego /38/, według którego podzielny będzie taki wyraz, którego oba człony, lub tylko temat, występują w innym układzie w tym samym znaczeniu, przy czym bierze się pod uwagę nie znaczenie realne /leksykalne/, ale strukturalne formacji /definicja na s. 27.1. Na przykład drewniak to ''coś, co ma związek z drewnem"", a wiatrak to coś/co ma związek z wiatrem"', a więc formacje te pozwalają ustalić czwórkę proporcjonalną: .14 drewniak _ wiatrak drewno ~ wiatr W sumie więc formacja /konstrukcja słowotwórcza/ to taki wyraz, którego człon, zwany tematem słowotwórczym, występuje w tym samym znaczeniu jako temat fleksyjny innego wyrazu. Będą więc formacjami wyrazy pastuch i rękaw, których tematy słowotwórcze mają znaczenie to samo, co wyrazy ręka, paść /pasać/, choć izolowane są sufiksy -tuch, -aw, a nie będzie formacją malina, uroczysty, w których elementy ma/-, urocz- nic nie znaczą jako skład- niki tych wyrazów. Ze względu na tę częściową tożsamość formalną i semantyczną z innym leksemem uważa się formację za wyraz pochodny odJakiegośJJinego. A więc rękaw jest pochodny od wyrazu ręka, natomiast malina nie jest wyrazem pochodnym. Chodzi to oczywiście o pochodność synchroniczną. Sprawie tej poświęcimy punkt następny. 3. POJĘCIE WYRAZU POCHODNEGO SYNCHRONICZNIE Termin ten wydaje się pozornie sprzeczny, ponieważ na ogół przez pochodność rozumie się relację genetyczną między wyrazami: wyraz B pochodzi od wyrazu A, tzn. został od niego w pewnym momencie utworzony. Tymczasem chodzi tu o inne rozumienie pochodności. Dotykamy w tym punkcie problemu niezwykle trudnego, mianowicie oddzielenia syn- chronii od diachronii w słowotwórstwie. Postulat odróżnienia opisu faktów synchronicznych, a więc pewnego stanu wytworzonego historycznie, od opisu ewolucji, która doprowadziła do -wytworzenia tego stanu, a więc faktów diachronicznych, wywodzi się od de Saussure'a /57/ i jest realizowany we wszystkich działach językoznawstwa. W zakresie słowotwórstwa od- dzielenie tych dwóch aspektów języka jest szczególnie trudne i niektórzy wątpią, czy jest ono w ogóle możliwe. Dzieje się tak dlatego, że za podstawowy fakt słowotwórczy uważa się powszechnie utworzenie nowego wyrazu, co jest procesem, a więc zjawiskiem z istoty swej diachronicznym. Mimo to podstawowe pytanie stawiane przez synchronistów: jak funkcjonuje język? - jest aktualne także dla słowotwórstwa. W zakresie słowotwórstwa odpowiedź na to pytanie będzie dotyczyła przede wszystkim systemu środków /sposobów, modeli/ słowotwórczych, za pomocą których tworzy się współcześnie nowe wyrazy, a więc ponuaazasystemJeksykalny. Będzie to zatem pytanie o system wytwarzający nowe słownictwo, a nie o genezę konkretnych wy- razów, bo te fakty należą już właściwie do diachronii, Jednocześnie słowotwórstwo synchroniczne interesuje sposób funkcjonowania istniejących wyrazów podzielnych słowotwórczo/formacji/, a więc wzajemne relacje formalno- -semantyczne między wyrazami, które tworzą zhierarchizowany system słowotwórczy obejmu- jący kategorie i typy słowótwócze /o tych pojęciach, patrz s. 24 /. Ten sam stosunek między dwoma wyrazami, no. pływak i pływać, pustak i pusty, może być ujęty dwojako: diachronicznie, jako stosunek genetyczny, tzn. pływak jest utwo- rzony, pochodzi od wyrazu pływać, pustak pochodzi od wyrazu pusty, albo też synchro- nicznie, jako stosunek m o t y w a c»j i czy f u n d a c j i /jak to określa J. Kuryłowicz 1361, lub po prostu pochodności synchronicznej: pływak to wyraz motywowany, fundowany przez wyraz pływać, pustak jest fundowany przez pusty, pochodny od niego w sensie synchronicz- 15 nym. Wyrazy pływać^ pusty są _ba z a m i^ppdstawaroi^w sensie czysto funkcjonaJnYmi wy- razów pływak i pus(a^_można więc mówić o synchronicznej, funkcjonalnej pochodności wy- razów p/^wa/r i pustak od swoich baz'. Sprecyzujmy dokładniej, na czym polega stosunek synchronicznej pochodności /czyli fun- dacji/, tzn. o jakim wyrazie powiemy, że jest pochodny od swojej bazy. VV\uazeni. pochodnym /de rywowanym/., bedżig_takj wy raz, kto ry_wy.wQdjlLsjg. .formalnie i semantyczruaJjd innego wyrazy., tzn.. w iępo formie zawarta jestfQ.rma_wyjrazu bazy /[ego temat fleksyjny/ oraz w znaczeniu musi-by ć zawarte znaczenie wyrazu bazv_Zapiszmv to następującą formułą. Tech- nikę takiego zapisu zapożyczamy z artykułów l. Mielczuka /42/". Oznaczmy derywat literą B, a jego bazę literą A. Otóż forma B musi być bardziej skompli- kowana, zawierać w sobie formę A, i jakiś wykładnik derywacji, F(x): - '"\--. F (B) = F (A) + F (x) dom-ek = dom + '-ek pływak = pływ piłkarz, ale fajka > fajczarz l. Szerzej o tej kwestii mowa jest w artykule H. Wróbla /71/. Dodajmy tu jeszcze dla pełności obrazu wypadki, gdy bazę formacji stanowią dwa wyrazy. Są to tzw. złożenia, np. śrubokręt, samochód i wówczas w skład formacji wchodzą tematy słowotwórcze równe dwóm tematom fleksyjnym /z modyfikacjami opisanymi wyżej/. Bazą wyrazów typu bezdomny, bezdroże, poddasze są wyrażenia przyimkowe: przyimek + rze- czownik: bez domu, bez drogi, pod dachem. Do derywatu wchodzą całe wyrażenia wraz z przyimkiem przy odrzuceniu morfemów fleksyjnych. Na zakończenie zbierzmy poczynione obserwacje. 2 - Zarys słowotwórstwa polskiego Temat słowotwórczy najczęściej jest równy tematowi fleksyjnemu wyrazu podstawowego Iwod-nyl. Derywaty odczasownikowe mogą zawierać: a/ temat czasu teraźniejszego podstawowego czasownika /chwiejny, nadajnik/; b/ temat czasu przeszłego podstawowego czasownika, najczęściej z pominięciem elementu samogłoskowego, np. nadawca; c/ temat podstawowego czasownika z pominięciem przyrostków tematycznych, wp.grot-ba,- pal-nik; d/derywaty mogą być tworzone od imiesłowu i wówczas zawierają wykładnik imiesłowu, np. wychowanek, wyjątek, rycina. W pewnych wypadkach pomija się przyrostki słowotwórcze bazy, a także jakiś element nie będący morfemem /grucha od gruszka/. Tematy ulegają również wymianom fonetycznym. W wypadku złożeń tematami słowotwórczymi są dwa tematy fleksyjne wyrazów podsta- wowych l kork-o-ciąg l lub przyimek i temat fleksyjny rzeczownika l bezdomny l. 5. BUDOWA FORMACJI: FORMANT SŁOWOTWÓRCZY Formantem słowotwórczym mogą być różne elementy, zarówno morfemy, jak i pewne inne cechy derywatu. - Najczęściej formantem jest jakiś morfem słowotwórczy, w polszczyźnie bowiem na ogół nowy wyraz powstaje w wyniku zabiegu morfologicznego, a nie tylko przekształcenia funkcji, jak np. w języku angielskim: por. ro fire 'palić' i a fire f ogień"'. l tak dla łzeczowjilka najbardziej typowe jest słowotwórstwo sufiksalne: pal-nik< palić, drewniak < drewno, wykonawca ^ wykonać, przy czym sufiksy mogą być złożone, jak^p. -awca, czy -owiec w młodzieżowiec. Sufiksy najczęściej dodawane są do całego tematu flek- syjnego bazy /oczywiście z pominięciem morfemów fleksyjnych/, np. ręka >ręcz-nik /por. s. 17 /, bywa jednak i tak, że sufiks w derywacie wstawiony jest w miejsce jakiegoś usuniętego z tematu bazy sufiksu, np. mieszkaniec > mieszkanka. Wówczas mamy do czynienia z derywacją wymienną /por. s. 17/. Formanty prefiksalne występują w przymiotnikach /przemiły ^miły, nieduży < duży/, a przede wszystkim w czasownikach /przerzucić "< rzucić, wbiec < biec itp./. Formantem może być jednocześnie prefiks i sufiks, np. zaludnić od ludny, unaocznić od naoczny, polepszyć od lepszy. Nie jest jednak -formantem prefiks i sufiks w wyrazach typu poddasze, przedszkole, narożnik, w których morfem przyimkowy należy do tematu słowotwórczego/por. s. 17/. W wyrazach złożonych typu korkociąg, cudzoziemiec formantem są jednocześnie dwa elementy: -o; które kształtuje pierwszy człon /tzw. interfiks/ i 0 sufiksalne w pierwszym, a sufiks -ec w drugim wyrazie jako elementy kształtujące całą formację. Natomiast w złożeniu typu bajkopisarz formantem jest tylko interfiks -o-, a drugi człon jest po prostu w całości wziętym wyrazem ^pisarz bajek\ Oprócz derywacji morfemowej, w której znakiem pochodności wyrazu motywowanego jest jakiś morfem słowotwórczy lub połączenie morfemów, występują także w polszczyźnie innego typu sposoby derywowania. Omówmy te typy zaczynając od najważniejszycn, licznie poświadczonych, aż do wypadków rzadkich, marginalnych. Bardzo liczny jest typ derywatów, w których wykładnikiem pochodności jest zerowy m o r f e m słowotwórczy i zmiana paradygmatu fleksy-jnego. Niektórzy języko- znawcy /.39/ uważają, że formantem w tym wypadku są końcówki fleksyjne, całość paradygmatu fleksyjnego wyrazu derywowanego. l tak w rzeczownikach: bieg, wypiek, przekop od czasowników biegać, wypiekać, przekopać formantem jest brak jakiegokolwiek morfemu słowotwórczego oraz przynależność do męskiego typu deklinacyjnego. W rzeczow- nikach: obrona, wystawa, przeprawa mamy tak samo zerowy morfem słowotwórczy oraz całość końcówek fleksyjnych tematów żeńskich, które w mianowniku mają końcówkę -a. Podobnie rzecz się ma z przymiotnikami typu: człowieczy, boży, rybi itp., w których brak słowotwórczego wykładnika derywacji, a znakiem przekształcenia rzeczownika na przy- miotnik jest włączenie wyrazu do typu fleksyjnego przymiotnika. Wreszcie do tego typu derywacji zalicza się także formacje żeńskie od męskich tworzone bezsufiksalnie, jak np. markiza od markiz, Stanisława od Stanisław, pani. od pan, radna od radny2. Podobnie inter- pretuje B. Kreja /32/ nazwy żeńskie od męskich na -nik typu: pracownica, pomocnica /od pracownik, pomocnik/, uważając, że formantem jest w nich morfem fleksyjny -a i towarzysząca zmiana k > c w temacie. Interpretacja ta jednak nie wydaje się trafna /por. s. 53/. Omówione zjawisko nosi nazwę słowotwórstwa paradygmatycznego lub kon- wersji. Termin "konwersja" jest jednak niejednoznaczny, bywa bowiem używany także w od- niesieniu do zjawiska, które omówimy niżej, mianowicie przekształcenia wyrazu bez żadnej zmiany formy, ale także bez zmiany paradygmatu, np. uczony człowiek~> ten uczony. Przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formal- nego nosi nazwę konwersji w szerszym sensie lub czasem słowotwórstwa syntaktycznego. Co jest formantem /wykładnikiem pochodności/ przy tego typu zmianach?. Istotą przekształcenia jest tu zmiana funkcji semantycznej i syntaktycznej bazy: znajomy jako przymiotnik /znajomy człowiek/ pełni funkcję przydawki, jest nazwą cechy, znajomy jako rzeczownik /mój znajomy/ pełni funkcję podmiotu /lub dopełnienia/, oznacza osobę. W derywacji morfologicznej znakiem przekształcenia tego typu są afiksy. l tak np. kiedy przymiotnik ślepy czy prosty zamienia się na ślepiec czy prostak, znakiem nowej funkcji syntaktycznej i semantycznej /nazwa przedmiotu w szerokim sensie tego słowa/ są sufiksy: -ec i -ak. Przy zmianie tych samych przymiotników na rzeczowniki: ślepy i prosta /np. w zdaniach: Wiódł ślepy kulawego. Prosta łączy dwa punkty/ nie występuje żaden morfem ani zmiana paradygmatu, jak w typie bieg < biegać. Jedynym znakiem formalnym tego przekształcenia są będące konsekwencją rzeczownikowości nowo powstałych wyrazów pewne zmiany we fleksji, mianowicie nowy rzeczownik nie ma form fleksyjnych właściwych przymiot- nikowi, a więc przede wszystkim form rodzaju, sam zaś jest przekształceniem w teksem formy fleksyjnej przymiotnika, np. wyraz prosta jest przekształconą w leksem formą rodzaju żeń- skiego; ślepy, bliski, biegły .-to przekształcone w rzeczowniki formy rodzaju męskiego, czasem mogą się przekształcać oba rodzaje; np. chory, chora /ale nie ma rodzaju nijakiego chore/. Przekształceń, które nie mają wykładników formalnych /typu ślepy prz. -»- ślepy rz. / moż- na nie zaliczać w ogóle do słowotwórstwa i traktować je jako zmiany semantyczne. Często jednak pozorne przekształcenie syntaktyczne jest już naprawdę derywacją morfolo- giczną. l tak rzeczowniki typu: salowa, świetlicowa, motorowy, zastępowy nie są motywowane przez odpowiednie przymiotniki, ale przez rzeczowniki: salowa to ^obsługująca salę', świe- tlicowa 'zajmująca się świetlicą1 itd. Wykładnikami derywacji są tu morfemy słowotwórcze -owa, -owy. Ten typ słowotwórstwa omówiony jest dokładnie w artykuls R. Laskowskiego i H. Wróbla/39/ oraz B.Krei/31a/. 20 Do słowotwórstwa syntaktycznego zalicza się wreszcie- tworzenie zrostów, a więc prze- kształcenie grup wyrazowych /złożonych z form fleksyjnych/w jeden wyraz, czemu towarzyszy najczęściej zmiana akcentu: co dzień, dobranoc, lekceważyć, wiarygodny, Wielkanoc /por. s. 53/ oraz najczęściej nieodmienność pierwszego członu Iprzed Wielkanocą/. Mamy tu do czy- nienia ż f ormantem prozodycznym (akcentem). W nazwach typu czarna jagoda, maszyna do pisania 1'tzw. zestawieniach/ brak jakiegokolwiek znaku formalnego, odróżniającego te nazwy od połączeń składniowych stanowiących ich podstawę. Stoją one na pograniczu słownika i składni. O stałości tych połączeń i w konsek- wencji o ich przynależności do słownika świadczą pewne właściwości składniowe, takie jak: nieprzestawialność członów /przy zmianie szyku połączenie przestaje być nazwą, np. jagoda czarna/ oraz niemożliwość wstawienia jakiegoś wyrazu między człony, np. konstrukcje: czarna ta jagoda, maszyna do sprawnego pisania przestają być nazwami. Zjawiska te należą do frazeolo- gii a nie do słowotwórstwa. Formantem może być wreszcie odrzucenie w derywacie jakiegoś elementu niefleksyjnego bazy. Mówiliśmy o tym szerzej na s. 17, analizując postać tematu słowotwórczego. Są to takie derywaty /np. szpf7a < szpilka, dwója < dwójka/, w których znakiem pochodności jest odrzu- cenie elementu -k: Często owemu ucięciu tematu towarzyszy przekształcenie fonetyczne, np. beka < beczka. Zjawisko to nosi nazwę d e r y w a c j i wstecznej, a formacje utworzone w wyniku tego procesu to derywaty wsteczne3. Do derywatów wstecznych można także zaliczyć formacje typu: tatar'befsztyk tatarski', amerykany 'amerykańskie ziemniaki', utworzona od przymiotników przez odrzucenie sufiksów przymiotnikowych i 0 morfologiczne /por. J. Chludzińska, 6/. Stają się one homófoniczne' /równobrzmiące/ z rzeczownikami, które stanowiły podstawę przymiotników, ale o ich po- chodności świadczy skomplikowana struktura semantyczna. Ostatnia kwestia, którą należy omówić w tym punkcie, to funkcja oboczności fonetycznych jako znaków derywacji. Najczęściej oboczności fonetyczne w temacie są dodatkową cechą towarzyszącą innym wykładnikom, np. końcówkom fleksyjnym w słowotwórstwie paradygmatycznym, por. np. biel od biały, czerń od czarny. W tym wypadku przeniesieniu przymiotnika do paradygmatu żeńskiego towarzyszy miękkość końcowej spółgłoski i oboczności samogłosek śródtema- towych. W słowotwórstwie morfologicznym /afiksalnym/ zmiany fonetyczne zachodzące w temacie są określone regułami morfonologii, np. temat rzeczownika w połączeniu z suf. -ik zawsze ulega zmiękczeniu: bat>bacik, balon > balonik, w połączeniu z suf. -ka temdty zakończone na spółgłoski tylnojęzykowe ulegają zmianom: noga > nóżka, ręka > rączka. Trudniej ująć w pewne prawidłowości pojawienie się ó lub a w morfemach rdzennych /szerzej mówi o tym Kreja,33iWróbel,71/. Cechy fonetyczne mogą być czasem jedynym znamieniem derywacji. Tak jest np. w przy- toczonych wyżej formacjach hipokorystycznych /spieszczeniach/ typu Stach > Staś, brzuch > brzus łoi, ręka > ras/a, noga > nózia itp. W tym wypadku cechy fonetyczne są formantami. Zmorfologizowanie oboczności fonetycznych pojawia się także w derywacji czasownikowej. /por. s. 75 /, kiedy jedynym wykładnikiem derywatu np." niedokonanego lub wielokrotnego bywa oboczność rdzenia: porwać - porywać, przesłać - przesyłać, itp. Derywacią wsteczną /albo postwerbalną/ nazywano także tworzenie derywatu sutiksem zerowym, a więc typ: dźwig domek/, a jedynie modyfikacjami pojęć nazwanych przez podstawę, oraz formacje tzw. transpozycyjne, które są tylko przekształceniami formalnymi /biały > białość/. O pojęciach tych i terminach dokładniej powiemy w punkcie następnym. 5. OGÓLNA KLASYFIKACJA DERYWATÓW Ważną rolę dla teorii słowotwórstwa odegrało także wprowadzone przez Jerzego Kuryło- wicza /35/ rozróżnienie trzech typów przekształceń znaków w znaki: przekształcenie, przy którym zmienia się jedynie funkcja składniowa, a nie zmienia znaczenie /derywacja syntaktyczna, np. książka - książkę/, przekształcenie, przy którym zmienia się tylko zna- czenie, a funkcja składniowa pozostaje ta sama, /tzw. derywacja leksykalna: książka- księgarnia, książka - książki/ i wreszcie przekształcenie, przy którym zmienia się jednocześnie i funkcja składniowa i znaczeniowa /tzw. derywacja leksykalno-syntaktyczna: pisać - pisarz/, i , Te pojęcia wprowadzone w latach trzydziestych przyczyniły się do późniejszego rozróż- nienia w teorii Dokulila trzech podstawowych typów derywatów: transpozycyjnych, modyfika- cyjnych i mutacyjnych. Dziś rozróżnienia te są ogólnie przyjęte w słowotwórstwie. Przedstawione koncepcje umożliwiły sformułowanie podstaw klasyfikacji derywatów. Dla polszczyzny próbę takiej klasyfikacji zaprezentowała M. Honowska w pracy: Zarys klasy fikacji derywatów 17.21a w odniesieniu do rzeczownika także R. Laskowski/38/. Zbierzmy najważniejsze wnioski, które stanowią już dziś wiedzę uznaną w zakresie słowo- twórstwa. 28 Przy ogólnej charakterystyce derywatów natęży rozpatrzyć następujące właściwości for- macji: a/ czy derywat zmienia przynależność do części mowy w stosunku do podstawy /np. palacz od palić - zmieniona część mowy, a domek od dom - nie zmieniona/; b/ czy derywat wnosi nowe znaczenie w stosunku do podstawy, czy też nie wnosi /np. palenie od palić - to samo znaczenie, palacz od palić - znaczenie zmienione/; cl jaki jest stosunek członów w obrębie formacji, tzn. który z nich jest określony, a który określający /np. w palacz -acz jest członem określanym, a pal- - określającym, w domek -ek - człon określający, dom - określany/. Przy uwzględnieniu powyższych danych otrzymujemy trzy klasy derywatów: a/ derywaty transpozycyjne, które w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną tylko funkcję składniową, a znaczenie ich pozostaje bez zmiany; formant ma w nich tylko funkcję gramatyczną; najczęściej zachodzi w nich zmiana części mowy, są poza relacją określany - określający. Np. bieganie, białość zasadniczo mają to samo znaczenie, co biegać, biały /różnią się jedynie abstrakcyjnym ujęciem/, natomiast pełnią inną funkcję składniową /mogą być podmiotami, dopełnieniami/. Podobnie podróżować w stosunku do podróż ma znaczenie to samo, tylko i/iną funkcję składniową; . b/derywaty mutacyjne są nazwami nowych desygnatów, mają zmienioną funkcję semantyczną-w stosunku do swoich podstaw, formant pełni w nich funkcję seman- tyczną /w rzeczowniku - przedmiotową/, jest członem określanym. Najczęściej następuje zmiana części mowy i zmiana składniowa /no. palacz, białko/, ale niekoniecznie /np. drewniak, księgarnia - podstawa i derywat należą do tej samej części mowy/; c/ derywaty modyfikacyjne są znakami tych samych desygnatów, co ich podstawy, wnoszą* jedynie pewną modyfikację znaczenia, komunikują jakąś cechę desygnatu, np. domek, babsko to tyle co ""dom mały', ''baba wstrętna7 itp. Formant komunikuje w tym wypadku jakość, jest członem określającym. Część mowy pozostaje nie zmieniona, np. miły - m/tutki, biec - dobiec, pisać - pisywać. Te trzy typy stanowią ramy klasyfikacyjne nadrzędne, w które dadzą się ująć derywaty w zakresie wszystkich części mowy. W dalszym ciągu będziemy opisywać bardziej szczegółowo kategorie i typy słowotwórcze współczesnej polszczyzny. LITERATURA ZALECONA DO ROZDZIAŁU III W. Doroszewski, Kategorie słowotwórcze /12/. W. Doroszewski, Podstawy gramatyki /13/. Z. Kurzowa, Z historii kształtowania się me.tod analizy słowotwórczej 1311. J. Puzynina, /Recenzja/ M. Dokulil, Teorie odvozovdn{ slov. TvoivnSslov v cestinS /54/. J. Rozwadowski, O dwuczłonowości wyrazów /55/. IV. SŁOWOTWORSTWO RZECZOWNIKÓW 1. KATEGORIE SŁOWOTWÓRCZE RZECZOWNIKA. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Jak pokazywaliśmy w rozdziale poprzednim, podstawę podziału na kategorie stanowią zasadniczo funkcje formantów. Rozróżnia się trzy typy funkcji formantów: a/ funkcja gramatyczna /syntaktyczna/, która przysługuje zasadniczo morfemom gramatycznym, a także niektórym słowotwórczym. Taką funkcję mają ńp. formanty w dery- watach transpozycyjnych, typu dobroć, chodzenie, które nie są nazwami nowych desygnatów, tylko formalnie, dla celów składniowych, przekształconymi nazwami: dobry i chodzić; b/ funkcja semantyczna, czyli komunikowanie o czymś w rzeczywistości, a miano- wicie wskazywanie bardzo ogólnie na klasę przedmiotów, których cechy precyzowane są przez tematy derywatów. Nazwijmy tę funkcję semantyczną przedmiotową. Pojawia się ona w takich wyrazach, jak: biegacz, błotnik, podstawka, kropidło, kwiaciarnia, w których for- manty: -acz, -nik, -idło, -arnia informują bardzo ogólnie^ten /to/, co7; c/ funkcja semantyczna jakościowa: formant informuje o c e s z e desygnatu na- zwanego przez temat. Funkcja ta występuje w derywatach modyfikacyjnych, takich jak: kwiatek, psisko. W obrębie tych najogólniejszych trzech klas wyróżnia się wiele kategorii słowotwórczych opartych na bardziej szczegółowych znaczaniach formantów oraz typach relacji pojęciowych zachodzących między formantem i tematem. ' Można podać następujący zestaw kategorii słowotwórczych polskich rzeczowników. Wygodnie jest ująć go tabelą /patrz tab. 3/. Zestaw ten daje najogólniejszy, nieco uproszczony, obraz kategorii słowotwórczych pol- skich rzeczowników, w szczegółach rzecz okazuje się bardziej skomplikowana. Najbardziej skomplikowany jest podział'kategorii mutacyjnych. Przedmiot bowiem bywa nazwany ze względu na jakąś charakterystyczną własność /komunikowaną przez temat/, która może polegać na odniesieniu do czynności, wykonywaniu jej wprost przez desygnat derywatu /pływak, palacz/ lub wykonywaniu jej pośrednio jako narzędzie /czerpak, trzepaczkal. Desygnat derywatu może charakteryzować się własnością, która jest rezultatem czynności: obierki 'rezultat obierania', wstawka 'to, co wstaw ione'\ Przedmiot może być dalej nazwany ze względu na cechę, którą posiada, wyrażaną" przede wszystkim przymiotnikiem /mędrzec, leniwiec, szarak, zielonkal. Wreszcie własność charakterystyczna może polegać na różnorakich relacjach względem innego przedmiotu: ów przedmiot może być obiektem czynności, której wykonawcę nazywa derywat /typ ten zbliża się bardzo do kategorii wykonawców czynności, por. rybak i pływaki, może być cechą przedmiotu /brodacz, wąsa//, m a t e r i ą, z której jest on zrobiony /drewniak, drucik/. Ten typ zbliża się bardzo do nazw atrybutywnych. w których cecha wyrażona jest przymiotnikiem /por. drewniak i szarak/. 30 Tabela 3. Kategorie słowotwórcze rzeczowników Formacje, w których formant pełni funkcję gramatyczna (tzw. transpozycja) Formacje, w których formant pełni funkcję semantyczną 1. Nazwy czynności: bie- ganie, ucieczka, odjazd. 2. Nazwy abstrakcyjnych cech: białość, czerń, próż- niactwo. przedmiotowa (tzw. mutacja) 1. Nazwy wykonawców czyn- ności (działaczy) a) właściwe (odczasowniko- we): biegacz, b) pośrednie (odrzeczown i ko- we): rybak. 2. Nazwy narzędzi: czerpak, bielidło. 3. Nazwy obiektów i wytwo- rów czynności: wstawka, pismo. 4. Nazwy nosicieli cech: sza- rak, mędrzec. 5. Nazwy miejsc: kawiarnia, palarnia, wrzosowisko. 6. Nazwy zbiorów: ptactwo, chuliganeria. 7. Nazwy mieszkańców: war- szawiak, pomorzanin. 8. Nazwy pokrewieństwa: sto- larzówna, profesorowa. ' jakościowa (tzw. modyfikacja) 1. Nazwy żeńskie: studentka. pracownica. 2. Nazwy deminutywne (zdrob- nienia): trawka,-stolik. 3. Nazwyaugmentatywne (zgru- bienia) i ekspresywne: domisko, piśmidło, psina. 4. Nazwy istot młodych: kocię.' Inne bardziej szczegółowe relacje, zachodzące między desygnatem derywatu a desygnatem podstawy, to: relacja pochodzenia skądś lub mieszkania gdzieś /przy derywatach od nazw miejscowości: paryźanin, warszawiak/, stosunki p*o k r e w i e ń s t w a: żona, córka Ikowalowa, aptekarzównai, składanie się z elementów przy nazwach zbiorów Igro- siwo, ptactwo/. Nazwy miejsc mogą być charakteryzowane przez wszystkie trzy rodzaje odniesień: czynność /palarnia/, cechę /cieplarnia/, przedmiot /owocarnia/. Ze względu na to, że, jak pokazywaliśmy, kategorie, słowotwórcze nie pokrywają się ze sposobem derywowania od części mowy, słuszniej będzie, jak się wydaje, przyjąć nieco kon- wencjonalnie za nadrzędne kryterium funkcję formantu. która jest jednakowa w derywatach typu piekarz i włókniarz /mimo różnicy w charakterze gramatycznym tematu/, co pozwala połączyć te formacje w jedną kategorię nazw wykonawców czynności. W obrębie tej kategorii wydzielą się dwie podgrupy: nazwy utworzone ze względu na wykonywaną czynność oraz nazwy utworzone ze względu na obiekt czynności. Podobnie nazwy nosicieli cech obejmują dwie podgrupy: derywaty odprzymiotmkowe /pustak/ i odrzeczownikowe Idruciakl. System słowotwórczy stanowi'układ relacji z trudem poddający się ścisłemu opisowi. Stąd z góry musimy się pogodzić z pewnymi uproszczeniami i odejściem od ścisłych wymagań klasyfikacji logicznej. 31 Przechodzimy obecnie do charakterystyki poszczególnych kategorii słowotwórczych. Wiele z nich omówimy dość pobieżnie, ponieważ brak ciągle dokładnych opracowań w tym zakresie. Przy opisie kategorii interesować nas będzie przede wszystkim, jaki jest s topień regu- ła mości konstrukcji tworzonych w jej obrębie oraz jakie są wzajemne relacje między o b oczni e funkcjonującymi wykładnikami, czy można ustalić jakieś zasady regulujące użycie poszczególnych formantów. 2. NAZWY CZYNNOŚCI /NOMINA ACTIONIS/1 Jest tb kategoria transpozycyjna o wartości kategorialnej:''wykonywanie czynności'. Nazwy te ujmują abstrakcyjnie czynności, które w formach czasownikowych werbalnych odniesione są zawsze do jakiegoś konkretnego przedmiotu. Rozróżnia się dwa typy nazw czynności /zwanych dalej NA, tzn. nomina actionis/: k a t e - g o r i a l n e, tzw. substantiva verbalia, tworzone regularnie od każdego prawie czasownika sufiksami: -nie, -enie, -cię, oraz niekategorialne, tzw. substantiva deverbalia, two- rzone nieregularnie za pomocą różnych wykładników i mające wiele znaczeń wtórnych w stosunku do czasownika. Omówimy je kolejno. A. Substantiva verbalia tworzone są od omówimy niżej/na podstawie następujących schematów: każdego czasownika /wyjątki l Temat czasu przeszłego z przyrostkiem -a; -owa-, -e- + -nie = NA np. bieg etymat leże krz\ lać -, biega-nie^ tac - czyta-nie ować - malowa-nie ć - leże-nie yczeć - krzycze-nie 11 Temat czasu przeszłego z przyrostkiem -/- + -enie -c NA np. cho rób świt dzić - chodz-enie ić - - robi-enie scić - świec-enie Derywacji towarzyszą tu wymiany fonetyczne oraz usunięcia elementu -/'-. Temat czasu przeszłego rdzenny samogłoskowy + -cię = NA np. pić - pi-cie myć - my-cie żyć - źy-cie. Rozdział ten jest streszczeniem części słowotwórczej pracy J. Puzyniny /51/. 32 IV Temat czasu przeszłego rdzenny spółgłoskowy + -enie = NA np. gryźć nieść wieźć gryż-enie nieś-enie wieź-enie. Pewne nieregularności wykazują czasowniki typu: trzeć, drzeć, w których temat czasu prze- szłego zawiera grupę -ar- /tarł. darł/; mają one NA takie, jak rdzenne samogłoskowe: tarcie, darcie. Tematy na -na; mają obocznie formy z -cię i -enie: ciągnięcie // ciągnienie, dziś' jednak szerzą się konstrukcje z -cię: tupnięcie, ucichnięcie, mrugnięcie. Formy z,-enie są starsze-lub wykazują pewne różnice znaczeniowe, np. westchnięcie //westchnienie, ciągnięcie //ciągnienie /loterii/, natchnięcie //natchnienie ''inspiracja'. Normalnym NA są tylko formy na -cię. Warunkiem kategoria! ności tych formacji jest możliwość utworzenia ich od każdego czasow- nika. Substantiva verbalia nie tworzą się od pewnej niewielkiej grupy wyrazów, które można potraktować, jako wyjątki. Są to: a/ niektóre czasowniki m o d a l n e: np. móc, musieć, potrafić, chcieć, woleć, umieć. b/ niektóre czasowniki defektywne używane tylko w 3 os. l.p.: mdlić, brakować, boleć, bywać, c/ czasowniki z suf. -eć /-ej-/ typu: czernieć, bieleć, śniedzieć, mają ograniczoną zdolność tworzenia NA. Formy czernienie, bielenie są derywatami od kauzatywnych czernić, bielić. Poza tym nie ma NA cały szereg innych czasowników, np. umrzeć, uciec itp. W wielu wypadkach funkcję nie istniejącego substantivum verbale pełni substantivum deverbale, np. ból, chęć, pomoc. W sumie można mówić w odniesieniu do tych konstrukcji o prawie zupełnej kategorial- ności, natomiast brak im całkowitej regularności semantycznej, tzn. bardzo często w derywa- tach tych pojawiają się jakieś znaczenia wtórne w stosunku do czasownika, nie przewidziane przez formę, np. znaczenie wytworu /podanie/, miejsca /przejście/', narzędzia /ogrodzenie/. B. Substantiva deverbalia tworzone są od niektórych tylko czasowników i różnymi formantami, przy czym brak reguł rządzących wyborem obocznych formantów. Nie- które z tych typów są poświadczone dosyć licznie /powyżej 100 formacji/, inne występują rzadziej /od 20 do 100 formacji/, wreszcie duża grupa formantów pojawia się dosyć rzadko /poniżej 20 formacji/, głównie w wyrazach starych /np. -ba w groźba, prośba, służba/ lub zapożyczonych, które mają obocznie motywujące czasowniki także zapożyczone /np. -ada: defilada, rejterada, -aż: masaż, kolportaż, sondaż l. Przyjrzyjmy się dokładniej ważniejszym typom. Są to przede wszystkim dwa typy należące do słowotwórstwa paradygmatycznego z zerem sufiksu /a więc derywaty należące do deklinacji męskiej, np. rozpad, wyjazd, lub żeńskiej, np. przeprawa/ oraz typ z obcym formantem -acja. Derywaty z formantem zerowym stanowią typ najbardziej produktywny spośród nie- kategorialnych. Szerzy się on szczególnie w terminologii specjalnej /wytop, przestój/, głównie sportowej, w której skrótowość wyrażania się jest specjalnie ważna, np. skłon, przysiad, zwis, wymach, wdech, podkurcz. Do tego typu należy wiele rzeczowników, które synchronicznie motywują się przez czasownik, ale genetycznie są zapożyczeniami, np. dyżur, dziś nazwa czynności oznaczonej czasownikiem dyżurować, eksport - motywowane przez eksportować. W typie tym pojawia się bardzo wiele znaczeń wtórnych, przede wszystkim znaczenie wytworu /skrzep 'skrzepnięta krew'/, miejsca /wylot, przejazd/ i inne. 33 Do typu odprawa, wypłata, namowa, wyręka należą formacje, które są genetycznie utwo- rzone od czasowników prefiksalnych: odprawić, wypłacić, namówić, wyręczyć, bądź też takie, których związek z czasownikiem jest wtórny, np. męka ręczenie', krzywda 'krzywdzenie' dziś motywowane są przez męczyć, krzywdzić, a genetycznie stosunek był odwrotny: męka > mę- czyć, krzywda > krzywdzić. Synchronicznie pochodne od czasowników są także rzeczowniki zapożyczone, takie jak: analiza, debata, musztra, które motywowane są przez czasowniki anali- zować, debatować, musztrować. Genetycznie zarówno czasowniki, jak i rzeczown-iki są zapoży- czeniami. . Typ ten zachowuje produktywność w dwóch zakresach: tworzy serie derywatów od czasow- ników o różnych prefiksach, a tym samym rdzeniu /przeprawa, wyprawa, rozprawa, odprawa; odstawa, dostawa, wystawa/ oraz tworzy NA nacechowane ekspresywnie typu: harówa, rozróba, wciera, które mają podtrzymanie w typie augmentatywnym wobec istnienia obocz- nych formacji: harówka, rozróbka: harówka ma się do harówa jak stówka do stówa, ławka do ława itp. Zapożyczone wyrazy z suf. -ac/a /łac. -atio. fr. -ationi są w języku polskim formacjami, ponieważ motywują je obocznie zapożyczone czasowniki z suf. -owad: adiustować - adiu- stacja, motywować - motywacja, delegować - delegacja, administrować - administracja. Od czasowników z suf. -fikować derywaty takie tworzą się niemal kategorialnie: elektryfikacja, intensyfikacja itp. Bardzo liczne są też formacje od czasowników z suf. -izować: ekranizacja, autoryzacja, archaizacja itp. Derywaty z suf. -ac/a mają najczęściej poza znaczeniem NA także znaczenia wtórne, np. administracja to 'zarządzanie' i 'zespół zarządzający', dekoracja to 'czynność dekorowania' i 'wytwór tej czynności'; dokumentacja 'dokumentowanie' i 'zbiór dokumentów'. Formant -anina tworzy od czasowników z przyrostkiem tematycznym -a- nazwy o zna- czeniu 'wykonywanie czynności powtarzanej chaotycznie' np. strzelanina, bieganina, dreptani- na, krzątanina, kotłowanina itp. Podstawamisą czasowniki nieprzechodnie i niedokonane, stąd najczęściej bezprefiksalne. Większość to twory nacechowane emocjonalnie. Występuje w nich wiele znaczeń wtórnych, np. wytworu, /dłubanina/. Derywaty z formantem -ka mają charakter potoczny, często żargonowy: bitka, odsiadka, powtórka, przepiórka, przeróbka, wpadka, wywrotka. Typ ten odznacza się dość dużą pro- duktywnością, większość formacji to twory nowe. Sporo NA tworzonych jest sufiksem -unek: pocałunek, poczęstunek. Sufiks ten występuje głównie w formacjach obcego pochodzenia, które mają oboczne motywujące czasowniki na -ować: rabunek, ratunek. Z takich rzeczowników został wyodrębniony suf. -unek, który wszedł do rodzimych formacji typu pocałunek. Od czasowników oznaczających zjawiska akustyczne tworzą się NA z suf. -ot, np. grzmot, Stukot, turkot, chlupot itp. Pozostałe typy są mniej liczne. Suf. -ek występuje w pewnej liczbie derywatów od czasow- ników dokonanych, typu: zarobek, upadek, postępek, ożenek, wysiłek. Wiele formacji z suf. -stwo, typu: odstępstwo, przetwórstwo, dowództwo, ma również motywację rzeczow- nikową, ale chyba dziś dominuje w nich znaczenie czynnościowe: zabójstwo to 'zabicie', zastępstwo'zastąpienie', następstwo 'następowanie', a nie.^bycie zabójcą, zastępcą, następcą'. Szczególnie dużo tworzy się sufiksem -stwo formacji złożonych o znaczeniu NA, np. wodolej- stwo, /por. s. 60 /. Suf. -oa reprezentowany jest przez kilka wyrazów /groźba, kośba, prośba/, suf. -twa przez: bitwa, modlitwa,gonitwa, klątwa, suf. -iny ogranicza się do tworzenia nazw aktów uroczystych /odwiedziny, narodziny, przeprosiny, oświadczyny/. Wreszcie funkcjonuje współcześnie cały 3 - Zarys słowotwórstwa polskiego _'W^'f) -- ( V'{':/ 34 szereg obcych formantów typu: -aż /kolportaż/, -at /patronat/, -ada /defilada/ i in. Szerzej o wykładnikach formalnych NA patrz cytowana praca J. Puzyniny /51/. Oprócz NA odczasownikowych istnieją także NA formalnie odrzeczownikowe tworzone sufiksami -stwo /-ctwo/, -ka, np. krętactwo ''kręcenie7 w znaczeniu przenośnym, reporterka, dziennikarstwo, lub derywaty o jeszcze bardziej skomplikowanej strukturze, motywowane przez nazwy obiektów czynności: grzejnictwo, barwnikarstwo ^ział techniki zajmujący się grzej- nikami, barwnikami'. 3. NAZWY ABSTRAKCYJNYCH CECH /NOMINA ESSENDI/2 Jest to druga kategoria o charakterze transpozycyjnym, przy czym tylko w części typów słowotwórczych zachodzi przekształcenie wyłącznie składniowe, np. Zdziwiła mnie jego młodość 'to, że jest młody'. Niepokoi mnie jej bladość, chudość 'to, ze jest blada, chuda' itp. W większości derywatów występuje jednak znaczenie abstrakcyjnej cechy /dobro, pustka, potęga, obłuda, młodość, dziecinada/, bądź abstrakcyjnego zespołu wielu cech właściwych komuś; tak dzieje się przy derywatach odrzeczownikowych typu: bohaterstwo, amatorsz- czyzna, donkiszoteria, szachrajstwo, oszustwo. Są one przez to szczególnie skondensowane pod względem semantycznym, nazywają bowiem nie jedną cechę, ale cały ich zespół właściwy desygnatowi podstawy. Wśród derywatów należących do kategorii nazw cech /nazywanych dalej NE, to znaczy nomina essendi/ odróżnić przede wszystkim należy formacje odznaczające się wysokim stop- niem regularności, prawie kategorialne, tworzone od każdego niemal przymiotnika, i typy niekategorialne, tworzone różnymi wykładnikami od różnych podstaw. A. NE prawie kategorialne powstają z przekształcenia przymiotnika na rzeczownik za pomocą suf. -ość: aktualny - aktualność, bezwładny - bezwładność, mądry - mądrość, pracowity - pracowitość, stary - starość, itp. W SD występuje ich ok. 2600, ale wydaje się, że w tekstach może ich być znacznie więcej, wiele z nich bowiem ma charakter potencjalny i nie są przez słowniki rejestrowane, np. przewidywalność. skurczliwość, rozpacz- 1 i w ość i i n. Powstaje pytanie, czy konstrukcje te, podobnie jak NA kategorialne, mogą być two- rzone doraźnie według określonego schematu od każdego przymiotnika, czy też istnieją jakieś ograniczenia kategorialności. Spróbujmy zanalizować pod tym kątem konstrukcje z suf. -ość. Przede wszystkim istnieje bardzo wiele wyjątków leksykalnych, głównie w zakresie słownictwa dawnego. Tradycyjnie ustaliły się jako NE od pewnych przymiotników formacje z innymi sufiksami niż -ość, np. dobry - dobroć - dobro, ciepły - ciepło lub ciepłota /choć ciepłość wydaje się możliwe/, pusty - pustka, zdrowy - zdrowie, zimny - zimno, gorący - gorąco, smutny - smutek. Niektóre przymiotniki nfe mają w ogóle NE lub ich nazwy abstrakcyjne zbliżają się znaczeniowo do NA, np. chory - choroba /np. Martwi mnie jego choroba chorowanie', ''to, że jest chory'/, co pozostaje w związku z znaczeniem tego przymiotnika oznaczającego nie cechę, ale stan. Nowe NE od przymiotników tworzone są wyłącznie suf. -ość3: awangardowość, awaryj- ^W rozdziale lym opieram się gtównie na pracy magisterskiej Hanny Dwużnik /16/. 3Por. H. Satkiewicz /59/. 35 noSć, analogia'ność, inwazyjność, ekonom iczność, cynicznosć /obok cynizm/, sceniczność itp. Podstawowe ograniczenia reguły: przymiotnik + -ość -= NE ma jednak charakter seman- tyczny, polega na zawężeniu podstaw do przymiotników jakościowych, nierelacyjnych. Nie można tworzyć ME od przymiotników typu: miejski, naftowy, leśny, rolny, matczyny, płócienny itp. Także przymiotniki, które są bardzo blisko związane z czynnością, nazywają cechę polegającą na wykonywaniu czynności, nie bywają podstawami NE, np. wędrowny, żądny, sławny /por. s. 64 /. Przymiotnik relacyjny nie nazywa cechy bezwzględnej /inherenf- nej/ przedmiotu, która mogłaby podlegać abstrakcji. Z chwilą pojawienia się znaczenia jakości, które bardzo łatwo narasta w przymiotnikach relacyjnych, przymiotnik może stać się pod- stawą NE, np. papierów/ość postaci, widowiskowość meczu: tu przymiotniki papierowy, wido- wiskowy mają znaczenie 'jak z papieru',1'jak widowisko'. Poza tym często współcześnie tworzą się derywaty od przymiotników odrzeczownikowych nawiązujące wprost do podstawowego rzeczownika, np. białkowosć substancji'to, ze zawiera białko'. Wreszcie istnieje pewne ograniczenie formalne, mianowicie nie tworzą się N E od przymiot- ników typu: przyległościowy. wysokościowy, sprawnościowy, co spowodowane jest tendencją do unikania powtórzeń morfemu -ość-, a takie faktem, że przymiotniki te mają najczęściej charakter relacyjny. Jeżeli chodzi o zawartość semantyczną tych konstrukcji, to mają one struk- turę dość skomplikowaną. Wyróżnić można cały szereg elementów, które często współistnieją w jednym i tym samym wyrazie. Podstawowa struktura NE to czysto transpozycyjne, syntaktyczne przekształcenie przy- miotnika na rzeczownik o tym samym znaczeniu, z tym samym stopniem konkretności cechy: Cieszy mnie pilność Tomka 'to, ze Tomek jest pilny'. Przekształceniu syntaktycznemu przymiotnika na rzeczownik towarzyszy często zmiana znaczenia konkretnego na abstrakcyjne, np. Pilność jest zaletą ucznia. Obie odmianki występowały i w NA: są,one elementarnymi składnikami przekształcenia transpozycyjnego. W takich zdaniach jak: Wysokość domu wynosi 10 m. Grubość ściany wynosi 20 cm., zachodzi nie proste przekształcenie przymiotnika na NE, ale pojawia się znaczenie wymiaru, podobnie jak w zdaniach: Minęła już młodość. Nadchodzi starość, mamy znaczenie okresu czasu. ^ Wreszcie konstrukcje te mogą oznaczać nie abstrakcyjną cechę czegoś, ale abstrak- cyjny fakt, charakteryzujący się obecnością tej cechy, np. Spotkała go przykrość, przy- jemność. Nastała ciemność. To znaczenie jest szczególnie charakterystyczne dla typu: zło, dobro, piękno, a także dla formacji z suf. -stwo, np. bestialstwo, okrucieństwo. Często na tym polega różnica między N E z suf. -ość a innymi typami, np. piękność /czegoś/ i piękno, dobroć i dobro. Od tych znaczeń bardzo już blisko do nazw konkretnych przedmiotów mających daną cechę, a więc do nazw nosicieli cech /por. s. 43/, np. rzadkość 'cos rzadkiego', osobliwość 'coś osobliwego'. B. Derywaty tworzone nieregularnie należą do kilku typów. Najważniejszą grupę stanowią derywaty z suf. -stwo, głównie odrzeczownikowe lub z oboczną motywacją przymiotnikową i rzeczownikową: bohaterstwo 'bycie bohaterem', 'cechy właściwe bohaterowi', 'bohaterska postawa', barbarzyństwo 'cechy barbarzyńcy', 'barbarzyń- skie postępowanie', chamstwo 'bycie chamem', 'chamskie zachowanie się', błazeństwo 'bycie błaznom', ""błazeńskie zachowanie się'. Motywowanych wyłącznie przez przymiotnik typu: lenistwo, łakomstwo, zuchwalstwo, jest niewiele. 36 Formacje te w porównaniu z grupą poprzednią mają strukturę semantyczną bardziej skom- plikowaną. Przeanalizujemy pod tym względem takie wyrazy, jak: gadulstwo, plotkarstwo, bumelanctwo, próżniactwo, cwaniactwo. Suf. -stwo -ctwo informuje, że mowa o występowaniu cechy czy zespołu cech, nazwanych podstawowymi rzeczownikami: gaduła, plotkarz, bume- lant, próżniak, cwaniak. Cechy te jednak są złożone, polegają często na wykonywaniu jakiejś czynności w odniesieniu do jakiegoś obiektu itp. Stąd formacje te stają się skrótowymi nazwami bardzo nieraz skomplikowanych relacji semantycznych. Można wśród nich wy- odrębnić następujące typy znaczeń: Posiadanie cechy nazwanej przez podstawowy rzeczownik, ogół tych cech, np. melomaństwo, cwaniactwo, wazeliniarstwo. chuligaństwo, sknerstwo, mieszczaństwo4. Struk- tura ta występuje najczęściej wówczas, gdy podstawa jest rzeczownikiem niepodzielnym bądź odprzymiotnikowym. Jeżeli podstawowy rzeczownik jest nazwą wykonawcy czynności, przede wszystkim od- czasownikową, derywat ma znaczenie bliskie NA /por. s. 34/, np. krytykanctwo, donosiciel- stwo, dowództwo, przewodnictwo. Czynnościowość występuje też w pewnych for- macjach motywowanych przez rzeczownik, np.pamtętnikarstwo^pisanie pamiętników'. Derywaty od nazw wykonawców zawodów /futrzarz, fryzjer, odlewnik/ lub osób peł- niących jakąś funkcję, zajmujących jakieś stanowisko, mają znaczenie /abstrakcyjnych/ nazw zawodów, urzędów, stanowisk, np. fryzjerstwo ""zawód fryzjera', kreslarstwo 'zawód kreślarza', edytorstwo 'zawód edytora', 'sztuka edytorska', dyrektorstwo 'stanowisko dyrektora'. W derywatach od nazw wykonawców zawodów, w których strukturze zawarte jest wska- zanie na obiekt czynności /wytwarzania, przetwarzania/, np. pończosznik, koksownik, wikliniarz, bardzo łatwe jest przesunięcie do nazw dziedzin życia gospodar- czego, działów przemysłu itp. Nazwy te są bardzo skondensowane pod względem seman- tycznym i wobec tego szczególnie operatywne. Takie formacje, jak: pończosznictwo, drogow- nictwo, Iniarstwo, lalkarstwo, mają właściwe znaczenie: 'ogół czynności, zjawisk związanych z produkcją, wytwórczością, przetwórczością, naprawą itp. obiektu wskazanego w podstawie'. Oczywiście w tych wypadkach mamy do czynienia ze złożonymi sufiksami typu: -nictwo, -ownictwo, -arstwo itp. Ważną pozycję w kategorii N E zajmuje typ słowotwórczy z obcym sufiksem -izm. np. fanatyzm, fatalizm, heroizm, konserwatyzm, patriotyzm, rasizm, snobizm, tradycjonalizm. For- macje te pozostają w pewnej relacji formalnej i semantycznej w stosunku do r z e c.z o w - n i k ó w z sufiksami -ista, -ik /-yk/ /fanatyk, fatalista, konserwatysta, ras/sta itd./ oraz przymiotników l fanatyczny, konserwatywny, snobistyczny itd./. Nie jest to jednak najczęściej relacja pochodności, poza wypadkami użyć czysto transpozycyjnych, np. Dziwi mnie jego tradycjonalizm, konserwatyzm, tzn. 'to, że jest tradycjonalistą, konserwatystą'. Naj- częściej jednak formacja z suf. -izm oznaczają pewien zespół poglądów, idei, postaw, a rzeczow- niki z suf. -ista /-ik/ - człowieka, który charakteryzuje się posiadaniem, głoszeniem tych poglądów, idei itd. Widać stąd, że względy semantyczne przemawiałyby raczej za uznaniem rzeczowników z suf. -izm za podstawowe, a formacji z suf. -ista za wtórne. Tak też czynią niektórzy językoznawcy /np. Mielczuk 42/. Ponieważ jednak, jak pokazywaliśmy, przy pewnych użyciach w wyrazach z suf. -izm jest odniesienie do rzeczowników i przy m lotników Itradycjo- na/fzm'bycie tradycjonalistą' lub 'bycie tradycjonalnym'/, można więc chyba mówić o jakiejś 4Nie mówimy tu o drugim znaczeniu tego wyrazu: 'ogół mieszczan', które należy do kategorii nazw zbiorów /por. s. 50 /. 37 obustronnej motywacji: fatalizm,' zespół poglądów właściwych fataliście' i fatalista ''człowiek głoszący fatalizm'. Duża część N E należy do słowotwórstwa paradygmatycznego, a więc tworzona jest zerowym morfemem słowotwórczym z włączeniem do paradygmatu rzeczownika. Najczęstszy typ stanowi zero morfologiczne włączające w paradygmat męski:i0on/aó'bycie powabnym', dowcip c bycie dowcipnym', błękit 'bycie błękitnym', beż, brąz, szkarłat'posia- danie cech nazwanych odpowiednimi przymiotnikami, zupełnie nowe - popie/ /np. tapczan - jasny popiel/. Tu także należą rzeczowniki typu: biel, czerń, czerwień, w których brakowi sufiksu towarzyszy miękko-'; końcowej spółgłoski. Wiele tego typu NE to formacje tylko w ujęciu synchronicznym, np. spryt, takt są motywowane dziś przez przymiotniki: sprytny, taktowny, ale genetycznie to zapożyczenie z języków obcych. Podobnie rzecz się ma z drugim typem paradygmatycznym, który charakteryzuje się koń- cówką -a; a więc należy do żeńskiej odmiany rzeczownika. Są to takie wyrazy, jak: obłuda, potęga, purpura, ohyda, swoboda, które są abstrakcyjnymi nazwami cech komunikowanych przez odpowiednie przymiotniki: obłudny, potężny, ohydny. Trzeci typ paradygmatyczny to NE należące do deklinacji nijakiej. Wyróżniają się tu dwie podgrupy: Rzeczowniki mające w M.l.p. końcówkę -o, np. zło, dobro, piękno, zimno, gorąco. Są to dawne urzeczownikowione przymiotniki rodzaju nijakiego odmiany niezłożonej. Semantycznie wyspecjalizowały się one w oznaczaniu cech abstrakcyjnych, absolutnych, oderwanych od podłoża. Widoczne jest to przy zestawieniu pary warazów: dobro - dobroć. Druga grupa to formacja z końcówką -e, typu zdrowie, wesete^bycie zdrowym, wesołym', złożenia takie jak: wodogłowie, wielosłowie ''posiadanie wody w głowie', 'właściwość pole- gająca na używaniu wielu słów'. Typ ten jest szczególnie częsty w połączeniu z adięktywizowanymi imiesłowami, takimi jak: niewyrobiony, wyrafinowany, zacofany, zaślepiony, zadufany, opanowany, wyuzdany itp. Abstrakcyjne nazwy tych cech to: niewyrobienie, wyrafinowanie, zacofanie, zaślepienie itd. Są one bliskie nazwom czynności jako nazwy stanu, np. zdenerwowanie, zmęczenie to NA od czasowników zdenerwować się, zmęczyć się, tub NE od przymiotników: zdenerwowany, zmęczony:' bycie zdenerwowanym, zmęczonym'. Stosunkowo liczny i w pewnych zakresach nawet produktywny typ stanowią NE z suf. -izna. Są to derywaty o dość skomplikowanej strukturze semantycznej. Niektóre z nich mają cha- rakter prawie czysto transpozycyjny. Takie formacje, jak: jaskraw/zna, chropowacizna, pły- cizna, są niemal synonimiczne w stosunku do odpowiednich derywatów z sufiksem -ość: jaskra- wość, chropowatość, płytkość. Większość derywatów z suf. -izna ma jednak w stosunku do podstawowego przymiotnika zmienione znaczenie. Wyraźniej widoczne jest to w takich for- macjach, jak: krzywizna, dłużyzna, płaszczyzna, szarzyzna, stromizna, drożyzna, które nie są zwykłymi syntaktycznymi przekształceniami przymiotników: krzywy, długi, płaski, szary, ale informują o cechach określonych obiektów: krzywizna ziemi /ale nie krzesła/, , dłużyzna utworu /ale nie sukni/, szarzyzna życia /ale nie palta, sukni/ itp. Formacje te także zawierają jeszcze inne elementy znaczeniowe, np. dłużyzna, drożyzna 'to, że coś jest za długie, za drogie'. Szczególnie skomplikowaną strukturę mają derywaty od przymiotników ódrzeczowni- kowych, motywowane wprost przez rzeczowniki: Wyróżnić tu można kilka podtypów /por. Kreja 31, Sinielnikoff 60/, analogicznych do znaczeń komunikowanych przez suf. -stwo /por. s. 36 /. Jeżeli podstawę stanowi nazwa wykonawcy czynności lub zawodu, derywat oznacza z a - 38 wód, zajęcie, ogół zjawisk związanych z danym zawodem, a także wtórnie wytwory, przy czym często wyrażony jest pewien odcień pejoratywny, np. stolarszczyzna, krawiecczy- zna, introligatorszczyzna, ślusarszczyzna. Negatywne ustosunkowanie mówiącego wyrażone jest np. w formacji dziennikarszczyzna 'maniera dziennikarska', "Usterki polegają na niedosta- tecznym oczyszczeniu książki z pospiesznej dziennikarszczyzny" Matusz. R.Lit. 215. Jeśli podstawami są inne nazwy osób, derywat oznacza ogół cech charakteryzu- jących desygnat podstawy, ocenianych negatywnie; np. amatorszczyzna, bohaterszczyzna, szla- chetczyzna. Należą tu także derywaty od nazw własnych będących symbolami pewnych postaw lub poglądów, np. jowialszczyzna, dulszczyzna, dostojewszczyzna, żeromszczyzna, to- wiańszczyzna itp. Derywaty od nazwisk pisarzy oznaczają często cechy właściwe utworom danego pisarza. Od nazw terytoriów powstają nazwy oznaczające ogół cech właściwych kulturze danego terytorium, np. zakopiańszczyzna, francuszczyzna, europejszczyzna. Wyspecjalizowaną zna- czeniowo podgrupę stanowią nazwy języków, np. angielszczyzna - to oprócz marginalnego znaczenia "moda, kultura angielska' przede wszystkim'język angielski'. Pozostałe typy NE są mało liczne: suf. -ota występuje w pewnej liczbie derywatów starych Igłupota, ciemnota, martwota/, podobnie suf. -oć /dobroć, wilgoć/. Poza tym funkcjonuje kilka sufiksów obcych, z których najważniejszy to; -ada /dziecinada, błazenada/, -eria/pedan- teria, wirtuozeria/. Na koniec wymieńmy jeszcze pewien typ formacji, który w obrębie ogólnej kategorii NE stanowi zawężoną semantycznie podgrupę. Są to nazwy chorób najczęściej z suf. -/ca, np. krzywica, cukrzyca, błonica, łuszczyca, których ogólna budowa słowotwórcza informuje o pojawieniu się pewnej cechy, takiej jak; krzywość nóg, błona w gardle, łuszczenie się skóry, wystąpienie cukru we krwi itp. 4. NAZWY DZIAŁACZA /NOMIŃA AGENTIS, NAZWY WYKONAWCÓW CZYNNOŚCI/ S'2 to główne nazwy osób charakteryzujących się umiejętnością, skłonnością lub aktualnym wykonywaniem przez nie pewnych czynności, np. krętacz, biegacz, śpioch, kierowca, oskar- życiel, przewodnik. Trudność wydzielenia tej, kategorii spośród innych powodowana jest kilkoma przyczynami. Brak jest ostrej granicy między nazwami osobowych wykonawców czynności a nazwami wykonawców nieosobowych /tj. maszyn, narzędzi/, np. pakowacz, ładowacz to osoby, a powielacz, rozpylacz - to narzędzia. Dwa argumenty jednak przemawiają za oddzieleniem nazw wykonawców czynności, agensów /zwanych dalej NAg/ od nazw narzędzi /zwanych NInstr/: istnieją sufiksy, które specjalizują się w wyrażeniach bądź jednej, bądź drugiej ka- tegorii: suf. -ca, -ciel tworzą NAg, suf. -idło, -arka tworzą NInstr, poza tym znaczenie słowo- twórcze NInstr jest nieco inne aniżeli NAg; porównajmy takie wyrazy, jak: śpiewak, palacz, pisarz, kierownik i czerpak, spinacz, pisak, kierownica. Pierwsza grupa daje się transformować na wyrażenie ^to, co /ten, kto/ śpiewa, pali, pisze, kieruje', druga grupa ma strukturę 'to, czym się czerpie, spina, pisze, kieruje'. . Druga trudność związana jest z bliskością NAg o charakterze potencjalnym, skłon- nościowym i nazw atrybutywnych /nosicieli cech, por. s. 43 /, np. pijak, śpioch to NAg, a łakomczuch, brudas to nazwy atrybutywne. Konwencjonalnie jednak do NAg zaliczymy for- macje odczasownikowe, a do nosicieli cech - odprzymiotnikowe, choć semantycznie są one bliskie. 39 Wreszcie największa trudność spowodowana jest. tym, że oprócz nazwy wykonawców od- czasownikowych istnieje duża grupa formacji odrzeczownikowych, które mają charakter agen- tywny. Są to przede Wszystkim derywaty od NA, bądź innych nazw abstrakcyjnych, typu: wyborca od wybory, robotnik od robota, zawodnik od zawody, naukowiec od nauka, wyczy- nowiec od wyczyn i in. Szczególnie wiele jest nazw utworzonych od obiektów czyn- ności, przedmiotu, dziedziny, którą zajmuje się dany specjalista', narzędziowiec, koszykarz, odzieżowiec itp. Nazwy tego typu bywały czasem wydzielane w odrębną kategorię nazw zawodowych, jednakże termin ten nie jest szczególnie szczęśliwy, ponieważ desygnatami ich nie zawsze s<; wykonawcy zawodu /np. graciarz, działkowiec, herbaciarzi, a poza tym, jak pokazywał iśny, brak ostrej granicy między tego typu nazwami a odczasownikowymi NAg /por. robotnik i pracownik!. Stąd w naszym opisie derywaty odrzeczownikowe potraktujemy jako pewien podtyp ogólnej kategorii nazw wykonawców czynności. , A.Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności tworzone są współcześnie za pomocą kilku obocznych formantow:-/i/ ciel, -ca, -acz, -nik, -ak, żeński suf. -aczka oraz formanty obce: -ent, -ant /abonent, dyskutant/, -ator /racjonalizator/, -er/monter/. Produktywne są właściwie tylko formanty -acz, /-aczka/ i -nik /por. H. Satkiewicz /59/ oraz formanty obce tworzące derywaty od czasowników na -ować. Zakres tworzenia NAg jest dziś znacznie bardziej ograniczony aniżeli w przeszłości. Od bardzo wielu czynności, które mają charakter aktualny lub nie mogą stanowić niczyjej cechy charakterystycznej /np. chodzić, siedzieć, żyć, stać/, nie utworzą się NAg. W okresie staro- polskim znacznie częściej mogły występować NAg na określenie kogoś, kto jednorazowo, aktualnie wykonał lub wykonuje czynność, w takie funkcji, w jakiej dziś występuje imiesłów /por. W. Doroszewski 13, F. Pepłowski 45/; np. przynośca /np. głowy Nerona/, patrzycie/, pozdrawiacz, ukazacz, przeszkodź idei, odpłaciciel, pozwą/acz i in. Dziś większość nazw o charakterze aktualnym wycofała się z użycia, a NAg zaczęło oznaczać najczęściej osobę, której stałą cechą jest wykonywanie danej czynności, posiadanie umiejętności, skłonności do wykonywania pewnej czynności. Jak zbadano /por. T. Dobrzyńska 10/ 97% NAg niedoko- nanych, które stanowią ogromną większość wszystkich NAg /dokonane są nieliczne, typu morderca/, to derywaty oznaczające czynności potencjalne. Niektóre formacje obok znaczenia potencjalnego mogą mieć i aktualne, np. śpiewak ^śpiewający zawodowo' i'aktualnie śpiewający', to samo; mówca, pływak i inne. Stąd stosunkowo nielicznie tworzą się derywaty od czasowników prefiksalnych, które są dokonane i częściej oznaczają czynność aktualną, np. braK derywatów od czasowników prześpiewać, dośpiewać, przepisać, napisać itp., a istnieją jedynie od bezprefiksainycn: śpiewak, pisarz. Użycie formantów równoległych nie jest określone żadną ścisłą regułą. Nie ma uzasadnień, dla których NAg od czasownika palić ma postać palacz, od oskarżyć - oskarżyciel, odbiegać - biegacz, od śpiewać - śpiewak. Suf. - A/ciel, wyrazisty wykładnik NAg, mający tę tylko jedną funkcję, jest formalnie zawężony do derywatów od czasowników z suf. -i/y/-: myśliciel, nauczyciel, donosiciel, krze- wiciel, krzywdziciel, wyraziciel, wielbiciel, uwodziciel, wybawiciel, zwodziciel i in. Wyjątki stanowią rzeczowniki: okaziciel od okazać i truciciel, który jest formacją nietypową, zawiera bowiem w swej formie także końcówkę bezokolicznika podstawy /truci. Niektóre z tych derywatów tylko formalnie pochodzą od tematów na -i/y/-, a semantycznie pozostają w relacji do odpowiednich czasowników niedokonanych, np. nauczyciel to niejaki, który nauczył', ale 'ten, kto naucza, bądź uczy', oskarżyciel to raczej nie 'ten, kto oskarżył', 'ale oskarża'. Sufiks występuje w sporej liczbie /ok. 250/ wyrazów, nie tworzy jednak nowych, a wiele z nich ma charakter nieco archaiczny, niepotoczny, uroczysty, np. burzycie/, gardzicie/, pocieszycie/. 40 Drugim formantem tworzącym wyłącznie nazwy osobowych wykonawców czynności jest suf. -ca: obrońca, dostawca, nadawca, odbiorca, odstępca, sprzedawca, sprawca, przestępca /ponad 300 formacji w SD/. Typ ten jest bardzo wyrazisty, aczkolwiek nieproduktywny. Nowe formacje z tym sufiksem to głównie złożenia typu: krwiodawca, zleceniobiorca, rzeczoznawca, mitotwórca /por. s. 60 /. Wiele formacji ma charakter przestarzały: chwalca, zdzierca; staro- polskie nazwy oznaczające aktualnego wykonawcę czynności zostały w większości usunięte, np. odprowadźca, naprawca, rozmnoźca /por. F. Pepłowski 45/, Współcześnie istniejące NAg z suf. -ca tworzone są od czasowników należących do różnych klas tematowych: -/'- /obrońca, zastępca, uchodźca/, -a-, /kłamca, wyznawca, wydawca, od- dawca.', -owa- /kierowca, zawiadowca/, rdzenne /znalazca, wynalazca/. Często podstawą jest NA: dozorca, zaborca, lub nieregularna, nominalna postać tematu czasownikowego: zabójca. Suf. -acz jest produktywny w tworzeniu NAg od tematów niedokonanych z. suf. -a-. Usunięte zostały dawne derywaty o charakterze dokonanym typu: odzyskacz, oszukacz, powitacz /notowane jeszcze przez Lindego/, a także wiele oznaczających aktualnych wyko- nawców czynności, jak: kołatacz, podsuwacz, odprowadzacz, pobudzacz, poprawiacz, wy- wracacz. Dziś sufiksem tym tworzą się nazwy osób /i przedmiotów: NInstr/, dla których wykony- wanie danej czynności jest cechą stałą, charakterystyczną, np. badacz, biegacz, gracz, słuchacz, zbieracz; często są to nazwy osób wykonujących daną czynność zawodowo: pakowacz, ła- dowacz. W pewnych wypadkach derywat z suf. -acz może mieć znaczenie aktualne, np. krzy- kacz, narzekacz, poszukiwacz, wzdychacz. Żeńska forma tego sufiksu -aczka tworzy nazwy wykonawców czynności rodzaju żeńskiego często wprost od czasownika przy zawodach czysto żeńskich, np. praczka, pakowaczka, cerowaczka. Suf. -nik tworzy oprócz NAg osobowych także nazwy narzędzi f fypu: datownik, dozownik/ oraz nazwy osób ze względu na obiekt czynności, np. przyrodnik, obuwnik, kwasorytniki por. s. 41 /. NAg od czasownikowe z tym sufiksem to głównie derywaty od czasowników z sufiksem -owa-: pracownik, rysownik, przodownik, bojownik itp. Inne sufiksy występują w mniejszej liczbie derywatów, są znacznie mniej produktywne: -ak /śpiewak, pływak, pijak/, -ec /jeździec/, -ek /skoczek/, -arz /łgarz, pisarz, malarz, dojarz/. Od czasowników zapożyczonych tworzą się derywaty za pomocą różnego typu sufiksów obcych, przy czym bardzo często genetycznie rzeczowniki i czasowniki są równoległymi za- pożyczeniami, np. obserwować - obserwator, administrować - administrator. ' Najbardziej rozpowszechniony jest w tej funkcji suf. -ator: informować - informator, adorować' - adorator, deformować - deformator, eksperymentować - eksperymentator, ilustrować - ilustrator, kolonizować - kolonizator, kompilować - kompilator, propagować - propagator, triumfować - triumfator /ok. 200 formacji w SD/, W wielu wypadkach konstruk- cja z suf. -ator jest potencjalna. Szczególnie regularnie tworzą się takie derywaty od czasow- ników na -izować, -fikować: neutralizator, demoralizator, kodyfikator. falsyfikator i in. Konstrukcje te jednak nie są w pełni kategorialne, bowiem obocznie do suf. -ator funkcjo- nują sufiksy: -ant i -ent, przy czym brak reguł ich użycia, np. od demonstrować zależnie od znaczenia tworzy się konstrukcja demonstrant lub demonstrator. Od manifestować - wyłącznie: manifestant. Podobnie: debiutować - debiutant, emigrować - emigrant, dysku- tować - dyskutant, protokółować - protokolant itp. Sufiks -ent występuje w formacjach: konkurent /konkurować/, recenzent /recenzować/, konsument /konsumować/ itp. B. Odrzeczownikowe nazwy wykonawców czynności. Są to nazwy osób charakteryzujących się określonym działaniem, ale mające w swej strukturze odniesienie- 41 nie do czynności, lecz do obiektu, przedmiotu działania, wytworu, materiału, narzędzia, dziedziny, którą zajmuje się dana osoba, np. czapkarz, świątkarz /wytwór/, rybak, grzybiarz, przyrodnik /obiekt/, wiklinarz, włókniarz /materiał/, kioskarz, poczciarz /miejsce pracy/5. Nazwy te oznaczają specjalistów w różnych dziedzinach, zarówno wykonawców zawodu, jak i ludzi cechujących się pewnymi umiejętnościami: źabkarz, motylkarz /uprawiający różne style pływania/, wreszcie są to nazwy miłośników, amatorów pewnych dziedzin, np. kiniarz, karciarz. Te ostatnie nazwy o charakterze skłonnościowym Iherbaciarz, papie- rosiarzi, zbliżają się do nazw nosicieli cech, ukazujących relację desygnatu derywatu do pew- nego charakterystycznego przedmiotu /por. s. 43/. Omawiane nazwy tworzone są kilkoma sufiksami. Najczęstszy jest w tej funkcji suf. -arz oraz -owiec, mający w większości wypadków także motywację przymiotnikową /usługowiec 'pra- cownik usługowy' i ''w zakresie usług'/, -owy /wyłącznie w nazwach wykonawców zawodów/, ogólny sufiks -nik oraz. obce sufiksy -ista, -ik. Derywaty z suf. -urz w omawianej funkcji są współcześnie bardzo liczne i ciągle tworzą się nowe wyrazy należące głównie do gwar środowiskowych, których część utrwala się w języku ogólnym, np. łapówkarz, kawiarz, papierosiarz, prywaciarz ''właściciel prywatnego zakładu', drzewiarz 'specjalista od technologii drewna' itd. Formacje z suf. -/ow/iec są bardziej skondensowane semantycznie. Formalnie pochodzą one od przymiotników odrzeczownikowych, np. naukowiec 'pracownik naukowy', 'człowiek zaj- mujący się nauką'; podobnie montażowiec, naftowiec, programowiec, pomiarowiec, stocz- niowiec, radiowiec, drogowiec, zaopatrzeniowiec, to'ktoś pracujący w dziale, dziedzinie na- zwanej przez podstawowy przymiotnik' albo po prostu ""pracujący w zakresie montażu, pro- gramów, nafty, radia, zaopatrzenia itp.'. Suf. -owy /wyabstrahowany z pierwotnych substantywizowanych przymiotników typu żołnierz szeregowy > szeregowy/ tworzy wyłącznie nazwy wykonawców zawodów, np. apara- turowy, kubłowy, motorowy, piecowy, wagowy. Jest on w tym Zakresie produktywny. Suf. -nik, -ownik tworzył dawniej nazwy wykonawców zawodu w znacznie szerszym za- kresie niż współcześnie, dość wymienić specjalistów w zakresie rzemiosł typu: czapnik, bła- watnik, obuwnik, koźusznik itp. Dziś wiele z nich wyszło z użycia /kaletnik, obrażniki, prze- trwały nazwy o zasięgu ogólnym typu: ogrodnik, rolnik, leśnik, przyrodnik, urzędnik. Obcy suf. -ista występuje współcześnie w dwóch typach struktur. Typ pierwszy to rze- czowniki wzajemnie motywowane przez nazwy abstrakcyjne z suf. -izm /por. s. 36/: rasista ''zwolennik rasizmu', materialista 'człowiek cechujący się poglądami nazwanymi przez rzeczownik materializm itp. Nazwy te należą jednak raczej do kategorii nosicieli cech /por. s.47/. Druga grupa to nazwy motywowane przez rzeczowniki konkretne, które mogą pozostawać w różnej relacji do derywatów. Podstawa może nazywać wytwór czyn- ności, np. felietonista, eseista, nowelista, karykaturzysta. Podstawa może dalej wskazywać na obiekt zainteresowań Ijaponista, folklorysta!, narzędzie, w tym głównie instru- ment muzyczny /basista, fletnista. klarnecista, lutnista, pianista/, bądź środek lokomocji /automobil/sta, motocyklista, rowerzysta/. Może to być wreszcie ogólnie urządzenie obsługiwane przez osobę nazwaną przez podstawę: telefonista, telegrafista itp. Wreszcie istnieje duża grupa nazw osób utworzonych od nazwy dziedziny działalności, w których wykładnikiem jest albo obcy suf. -/k khemik<.chemia/, albo zero morfologiczne: Opieram się tu głównie na odpowiednim rozdziale książki H. Satkiewicz /59/. 42 fizyk, logik, matematyk od fizyka, logika, matematyka; chirurg, dramaturg od chirurgia, drama- turgia, geograf od geografia, biolog od biologia itp. Oczywiście opisywane relacje formalno- -semantyczne zachodzą tylko synchronicznie, genetycznie bowiem oba człony relacji są wy- razami zapożyczonymi. 5. NAZWY NARZĘDZI /NOMINA INSTRUMENTI/ - Są to nazwy przedmiotów, urządzeń, maszyn nazwanych ze względu na czynność, która za ich pomocą jest wykonywana: koparka 'to, co służy do kopania', lutownica ''to, co służy do lutowania', czerpak c\o, co służy do czerpania' itp. Jak powiedzieliśmy, wyodrębnienie tej kategorii spośród ogólnej grupy nazw wykonawców czynności jest nieco konwencjonalne. Wiele sufiksów tworzy jednocześnie nazwy osobowych wykonawców czynności i nazwy narzędzi lub substancji o określonym działaniu, np. -acz /opylacz, odtleniacz, wybielacz, wywoływacz/, -aczka /korowaczka, łupaczka, przecinaczka, ładowacz/o/, -n/k, -airiik /dozownik, datownik, nadajnik, powiększalnik, rozcieńczalnik/, -ator/regulator, wentylator, akumulator/. Formantami, które wyspecjalizowały się jako wykładniki nazw narzędzi, są: a/ -arka, sufiks szczególnie .produktywny przy tworzeniu nazw maszyn l oczyszczarka, ostrzarka, kruszarka l, także od obiektu czynności Idruciarka, dykciarka, rowkarkal; b/ -ałka, sufiks występujący np. w wyrazach: obierałka, ścierłaka, grzałka; cl -nica: chlorownica, bruzdownica. stemplownica, chłodnica. O użyciu jednego z obocz- nych sufiksów /-nica lub -arka/ nie decydują żadne ścisłe reguły językowe, ale wydaje się, że istnieją pewne uzależnienia semantyczne, a mianowicie wpływ realnych cech nazywanych urządzeń. Np. większe maszyny mające skomplikowaną budowę raczej nazywane są za pomocą suf. -arka np. obrabiarka, nawijarka, natomiast nazwy mniej skomplikowanych przyrządów tworzy suf. -nica, por. np. wykrojnica, zwojnica, odkładnica, wygładnica, nagrzewnica; d/ -dło, sufiks będący od dawna wykładnikiem nazw narzędzi Ibielidło, sznurowadło, czernidło, poidło, imadło, snowadło/, dziś w związku? z rozwojem techniki, powstaniem większych urządzeń, a zanikiem narzędzi rzemieślniczych, sufiks ten przestał być produk- tywny. Zaczął nazywać części maszyn, np. łapadło 'urządzenie przy wialniach', włóczydło, zgrzewadło. Nazwy części maszyn bywają także tworzone sufiksem -ak: cedzak, nawijak, odmotak ''części urządzeń przędzalniczych, służących do nawijania, odmotowywania'; e/ -ka, wielofunkcyjny sufiks tworzący pewne nazwy narzędzi należące do języka ogólnego, a nie do terminologii specjalnej np. zakładka 'to, co czym się zakłada', zakrętka ''to, czym się zakręca', przykrywka 'to, czym się przykrywa'1, podpórka 'to, czym się podpiera', zasypka,' to, czym się zyspuje' i inne; f/ zero morfologiczne tworzy najczęściej złożenia: śrubokręt, korkociąg, ciepłomierz /por. s. 60 /. 6. NAZWY WYTWORÓW /REZULTATÓW/ l OBIEKTÓW CZYNNOŚCI /NOMINA PATIENTIS/ Należy tu kilka rodzajów nazw: - nazwy przedmiotów powstałych jako wynik działania jakiejś czynności: odłamek, pieczeń, przecinka, wyrób; 41 nie do czynności, lecz do obiektu, przedmiotu działania, wytworu, materiału, narzędzia, dziedziny, którą zajmuje się dana osoba, np. czapkarz, świątkarz /wytwór/, rybak, grzybiarz, przyrodnik /obiekt/, wiklinarz, włókniarz /materiał/, kioskarz, poczciarz /miejsce pracy/5. Nazwy te oznaczają specjalistów w różnych dziedzinach, zarówno wykonawców zawodu, jak i ludzi cechujących się pewnymi umiejętnościami: źabkarz, motylkarz /uprawiający różne style pływania/, wreszcie są to nazwy miłośników, amatorów pewnych dziedzin, np. kiniarz, karciarz. Te ostatnie nazwy o charakterze skłonnościowym Iherbaciarz, papie- rosiarzi, zbliżają się do nazw nosicieli cech, ukazujących relację desygnatu derywatu do pew- nego charakterystycznego przedmiotu /por. s. 43/. Omawiane nazwy tworzone są kilkoma sufiksami. Najczęstszy jest w tej funkcji suf. -arz oraz -owiec, mający w większości wypadków także motywację przymiotnikową /usługowiec 'pra- cownik usługowy' i ''w zakresie usług'/, -owy /wyłącznie w nazwach wykonawców zawodów/, ogólny sufiks -n/k oraz obce sufiksy -/sta, -ik. Derywaty z suf. -i^rz w omawianej funkcji są współcześnie bardzo liczne i ciągle tworzą się nowe wyrazy należące głównie do gwar środowiskowych, których część utrwala się w języku ogólnym,- np. łapówkarz, kawiarz, papierosiarz, prywaciarz 'właściciel prywatnego zakładu', drzewiarz 'specjalista od technologii drewna' itd. Formacje z suf. -/ow/iec są bardziej skondensowane semantycznie. Formalnie pochodzą one od przymiotników odrzeczownikowych, np. naukowiec 'pracownik naukowy', 'człowiek zaj- mujący się nauką'; podobnie montażowiec, naftowiec, programowiec, pomiarowiec, stocz- niowiec, radiowiec, drogowiec, zaopatrzeniowiec, to 'ktoś pracujący w dziale, dziedzinie na- zwanej przez podstawowy przymiotnik' albo po prostu 'pracujący w zakresie montażu, pro- gramów, nafty, radia, zaopatrzenia itp.'. Suf. -owy /wyabstrahowany z pierwotnych substantywizowanych przymiotników typu żołnierz szeregowy > szeregowy/ tworzy wyłącznie nazwy wykonawców zawodów, np. apara- turowy, kubłowy, motorowy, piecowy, wagowy. Jest on w tym zakresie produktywny. Suf. -n/k, -ownik tworzył dawniej nazwy wykonawców zawodu w znacznie szerszym za- kresie niż współcześnie, dość wymienić specjalistów w zakresie rzemiosł typu: czapnik, bła- watnik, obuwnik, kozusznik itp. Dziś wiele z nich wyszło z użycia /kaletnik, obraźnikl. prze- trwały nazwy o zasięgu ogólnym typu: ogrodnik, rolnik, leśnik, przyrodnik, urzędnik. Obcy suf. -ista występuje współcześnie w dwóch typach struktur. Typ pierwszy to rze- czowniki wzajemnie motywowane przez nazwy abstrakcyjne z suf. -izm /por. s. 36/: ras/sta 'zwolennik rasizmu', materialista 'człowiek cechujący się poglądami nazwanymi przez rzeczownik materializm itp. Nazwy te należą jednak raczej do kategorii nosicieli cech /por. s.47/. Druga grupa to nazwy motywowane przez rzeczowniki konkretne, które mogą pozostawać w różnej relacji do derywatów. Podstawa może nazywać wytwór czyn- ności, np. felietonista, eseista, nowelista, karykaturzysta. Podstawa może dalej wskazywać na obiekt zainteresowań Ijaponista, folklorysta/, narzędzie, w tym głównie instru- ment muzyczny /basista, fletnista, klarnecista, lutnista, pianista/, bądź środek lokomocji /automobilista, motocyklista, rowerzysta/. Może to być wreszcie ogólnie urządzenie obsługiwane przez osobę nazwaną przez podstawę: telefonista, telegrafista itp. Wreszcie istnieje duża grupa nazw osób utworzonych od nazwy dziedziny działalności, w których wykładnikiem jest albo obcy suf. -ik khemik/pu:ostroźniak, modniś. Suf. -ak jest dość produktywny, ale ma wyraźne nacechowanie potocznością, a w pewnych wypadkach sygnalizuje przynależność do gwary miejskiej Warszawy: waźniak, sztywniak, przystojniak, przytomniak, pewniak i inne. Do języka ogólnego należą: chudziak, prostak, próżniak, ponurak, l te wyraz.'/ także cechuje pewien odcień potoczności. 6P^zy opisie tej kategorii opieram się głównie na pracy magisterskiej Ewy Słojewskiei-Maciak /61/. 45 Suf. -ek występuje w niewielkiej liczbie wyrazów: śmiałek, wesołek, śmieszek, łysek, a także w nazwach dni tygodnia: wtorek, czwartek, piątek. Suf. -ka tworzy głównie derywaty od przymiotników relacyjnych /wiśniówka, żaglówka, motorówka, słomianka, blaszanka/, które będą omówione w grupie następnej. Od przymiot- ników jakościowych tworzone są pewne nazwy przyrodnicze: białka, zielonka, bogatka, czu- batka. Podobną strukturę mają także derywaty odhczebnikowe: piątka, setka, dziesiątka, dwu- dziestka itd. Częsty stosunkowo typ stanowią derywaty z zerem morfologicznym włączającym derywat w paradygmat męski lub żeński, najczęściej z odrzuceniem sufiksu przymiotnika np. ory- ginał < oryginalny, mruk'^.mrukliwy, pedant < pedantyczny', arogant^ arogancki, ele- gant < elegancki. Pochodnośc rzeczownika jest tu często tylko synchroniczna, genetycznie - przymiotnik jest wtórny. Typ z końcówką -a reprezentowany jest przez nieliczne przykłady: maruda < marudny, niedołęga < niedołężny, niezdara < niezdarny. Nazwy atrybutywne bywają wreszcie tworzone sufiksami ekspresywnymi /por. s. 56 /, które komunikują emocjonalne /najczęściej pejoratywne/ ustosunkowanie mówiącego do desygnatu derywatu. Występują tu następujące sufiksy: -uch /staruch, maluch, uparciuch, niedbaluch/; -iś , /-isia/ np. piękniś /-isia/, skromniś /-isia/, naboźniś /-isia/, porządniś /-isia/, dowcipniś /-isia/, strojniś /-isia/, wygodniś /-isia/; -us /cny truś, dzikus, ordynus/, -as /brudas, grubas/, -och /tłuścioch, czyścioch/. B. Derywaty od przymiotników relacyjnych powstają najczęściej w wyniku tzw. u n i w e r b i z a c j i, tj. przekształcenia nazwy kilkuwyrazowej w jeden wyraz, np. statek parowy > parowiec, łódź żaglowa > żaglówka, pracownik przemysłu metalo- wego > metalowiec, pracownik drogowy> drogowiec. Tendencje uniwerbizacyjne, bardzo żywe współcześnie, pozostają w związku z dążeniem do skrótowości wypowiedzi, która jest w tym wypadku silniejsza aniżeli tendencja do precyzyjności i jednoznaczności wyrażeń. Najważniejsze narzędzie uniwerbizacji to sufiksy -ec i -ka, które przekształcają nazwy z określanym członem rodzaju męskiego /samolot odrzutowy> odrzutowiec l lub żeńskiego /łódź żaglowa > żaglówka/. Wyrażenia z rzeczownikiem nijakim przekształcają się na formę żeńską /auto wyścigowe > wyścigówka. Stare Miasto > Starówka, lub męską /liceum ogólno- kształcące^ ogólniaki. Trzeci sufiks tworzący nazwy uniwerbizowane, charakterystyczny głównie dla gwary miejskiej Warszawy, to suf. -ak. Tworzy on derywaty od wyrażeń zawierają- cych rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów: pośpieszniak kartoflanka, słomiana wycieraczka > słomianka, budowlane liceum > budowlanka kamera lustrzana > lustrzanka; suf. -ski występuje w podstawie wyrazów: narciarka /narciarska czapka/, farmerk, ^/-w^^^^^^^^^^^^^,^^,^^^ < prywatna zabawa. Derywaty z suf. -ka mają w dużym stopniu charakter środowiskowy, szerzą się np, w handlu jako nazwy różnego typu odmian towarów: wełna, ubraniowa > ubraniówka, materiał pościelowy > pościelówka, materiał koszulowy, płaszczowy > koszulówka, płaszczówka. Inna grupa semantyczna to nazwy lamp: np. neonówka, jarzeniówka, karbidówka, nazwy różnych typów filmów: kreskówka, krótkometrażówka, nazwy różnego typu szkół: wieczorówka, zawodówka, podstawówka; nazwy typów samochodó w.osobówka, wysci- gówka, ciężarówka; nazwy czapek: cyklistówka, narciarka, dżokejka; nazwy butów: tenisówki, narciarki; nazwy c.iastek, np. napoleonka, karpatka; nazwy wódek: wiś- niówka. Suf. -ak, silnie nacechowany stylistycznie, tworzy nazwy uniwerbizowane, głównie od przymiotników na -ny: pośpieszniak < autobus pośpieszny, produkcyj n lak Opowieść pro- dukcyjna, dożywotniak pyłek, ziarno > ziarnko 'jedno ziarno', słoma > słomka, ogień > ognik, śnieg> śnieżynka. Wykładnikami tego znaczenia są głównie sufiksy deminutywne /por. s. 55 /, w których na znaczenie małości nakłada się zna- czenie pojedynczości. Jeżeli podstawą jest rzeczownik materiałowy typu cukier, ciasto, derywat ma znaczenie nie wprost syngulatywne, ale przedmiot zrobiony z', np. ciastko, cukierek. Tego typu funkcję P. Zwoliński /73/ nazywa funkcją konkretyzującą. 10. NAZWY MIESZKAŃCÓW Są to nazwy osób oznaczające mieszkańców miejscowości i krajów bądź też osoby należące do pewnego narodu. Podstawami są więc nazwy miejscowe własne /Gdańsk >gdariszczanin, Np. w językach południowosłowiańskich /szczególnie serbsko-chorwackim/ konstrukcje kolektywne są niemal kategorialne, np. od każdego rzeczownika oznaczającego osobę ze względu na przynależność na- rodową można utworzyć za pomocą suf. -od nazwę zbiorową, typu TurSad /por. V. Francie, 17/. .wSiEsaliŁJMsaa --* 51 Pomorze > Pomorzanin. Mazowsze > Mazowszanin, Afryka > Afrykańczyk, Austriak Aus- triak/ lub rzadziej pospolite /miasto > mieszczanin, wieś > wieśniak, góry > góral /. Funkcjonują tu obocznie dwa sufiksy: -anin /paryźanin, Iwowianin, kijowianin, Rosjanin/, mający czasem twardy wygłoś tematu /Amerykanin/ oraz suf. -czyk /Wietnamczyk, leningrad- czyk. Japończyk/, rozszerzony czasem o morfem -an- /Tybetańczyk/, -ij- /Chilijczyk/. Trzeci suf. -ak /warszawiak, krakowiak, Iwowiak, pruszkowiak/ nacechowy jest potocznością i często tworzy derywaty oboczne do neutralnych na -anin lub -czyk, np. krakowianin //krakowiak, londyńczyk // londyniak. Niektóre derywaty z tym sufiksem mają charakter neutralny, np. Austria - Austriak. Poza tym poszczególne nazwy tworzone są innymi formantami: Anglik < Anglia /suf. -ikl', Norweg, Pers '"-Norwegia, Persja / mniszka/, bądź też podzielnych, należących do różnych kategorii, np. nazw działacza /kreślarz - kreślarka, malarz - malarka/, nazw nosicieli cech /prostak -.prostaczka/, nazw mieszkańców /Amerykanin - Amerykanka/ i inne. Nie będą więc nazwami żeńskimi w sensie słowotwórczym wyrazy typu: matka, córka., ciotka ponieważ nie są to w ogóle formacje, ani wyrazy praczka czy świetliczanka, które należą do kategorii nazw wykonawców czynności /nie są motywowane przez nazwę męską/. Wykładnikami kategorii nazw żeńskich /NFem/ są w zasadzie trzy formanty :-ka, /biblio- lekarka, słuchaczka/ -ini /oddawczym, dozorczyni/ oraz -/ca /diablica/, przy czym produk- tywne są tylko dwa pierwsze /bibliotekarka, oddawczym/. Zdecydowanie dominuje współcześnie suf. -te: jest to podstawowy wykładnik tej kategorii; tworzy derywaty regularnie od wszelkiego typu rzeczowników męskich: f ilozof> filozof ka, literat > literatka, sąsiad > sąsiadka, chłop > chłopka, biegacz > biegaczka, myśliciel > myśli- dętka, śpiewak > śpiewaczka, aptekarz > aptekarka. Reguła: rzeczownik r. męsk. + -ka = nazwa żeńska nie działa jednak bez ograniczeń. Przede wszystkim reguła ta nie obejmuje rzeczowników męskich zakończonych sufiksem -ca, które są obsługiwane przez drugi wykładnik źeńskości: -ini /-yni/ np. kłamczyni, oddaw- czym, prześladowczym, zdobywczyni. Także rzeczowniki na -ec typu: głupiec, poczciwiec, sprzymierzeniec, złośliwiec okazują pewne nieregularności: albo nie tworzy się w ogóle derywat żeński /jak w wyżej przyto- czonych/, albo tworzą się dezintegralnie /z opuszczeniem sufiksu męskiego/, np. mieszka- niec > mieszkanka, cyrkowiec > cyrkówka, przy czym derywaty od męskich na -owiec są naj- częściej nacechowane stylistycznie; w pewnych zaś wypadkach derywat żeński tworzony jest' sufiksem -/ca.' ulubieniec > ulubienica, siostrzeniec > siostrzenica, latawiec > latawica. Dezintegralność cechuje także derywaty od męskich na -anin, typu chrześcijanin > chrześci- janka, mieszczanina mieszczanka, Amerykanina Amerykanka, co jest zrozumiałe, ponieważ morfem -in jest znamieniem męskości i pojedynczości /dlatego też nie występuje w formach Jiczby mnogiej:n?/'eszczan/e, chrześcijanie l. Zupełnie nie tworzą się NFem z suf. -ka, ani z żadnym innym sufiksem, od męskich nazw wykonawców zawodów /pracowników nauki/ na -log. Nie używa się form:*biolożka, *psycho-. łóżka, *filolożka zapewne wskutek "niepoważnego" brzmienia tych nazw skojarzonego z deminutiwami. W tej funkcji występuje forma męska /pani psycholog/, podobnie jak w ty- tułach kobiet; doktor, docent, profesor. opieram się tu głównie na artykule B. Krei /32/ onaz na pracy H. Satkiewicz /59/. 53' Od rzeczowników męskich na -nik tworzą się derywaty żeńskie w sposób niejednolity. Zasadniczo i tu także dominuje suf. -ka i wypiera w tej funkcji dawny suf. -n/ca: uczest- nik > uczestniczka /daw. uczestnical, przeciwnik > przeciwniczka Idaw. przeciwnica l, czytel- nik > czytelniczka /daw. czytelnicaf. W pewnej grupie wyrazów do dziś utrzymał się wyłącznie suf. -nica: robotnica, pomocnica, pustelnica. Jest to regułą w wyrazach o zabarwieniu ujemnym: szkodnica, grzesznica, złośnica, obłudnica, bezwstydnica. W tym wypadku formant może być interpretowany dwojako: albo jest nim -a z towarzyszącą obocznością k> c, a więc -/nic/a10, albo jako wypadek derywacji wymiennej przy której żeński suf. -nica wchodzi na miejsce męskiego -nik. W dużej liczbie wyrazów funkcjonują obocznie formanty -/nicz/ka i -/nic/a, np. pracow- nica // pracowniczka, społecznica ///społeczniczka, powiernica //powiem/czka. Ustępowanie suf. -nica związane jest z tendencją do specjalizowania się funkcji formantów: mianowicie -nica tworzy dziś masowo nazwy narzędzi typu: kierownica, gaśnica, chłodnica, dłutownica, lutownica, natomiast -ka dąży do wyłączności w obsługiwaniu ka- tegorii nazw żeńskich. Podsumujmy dotychczasowe uwagi: omawiana kategoria odznacza się dużym stopniem r e - ' gularności: podstawowym wykładnikiem jest suf. -ka; przy nazwach męskich na -ca derywaty tworzone są sufiksem -ini; niektórym rzeczownikom męskim na-ec oraz-n//r odpo- wiada suf. -/ca -nica /ulubieniec > ulubienica, grzesznik > grzesznica/. Sufiks ten występuje też w pewnej liczbie wyrazów starych /często nacechowanych pejoratywnie/ typu: diablica, ło- trzyca, karlica, błażnica oraz jest neutralnym wykładnikiem nazw samic: oślica, lwica, tygrysica, góry lica, bocian/ca. Poza omówionymi sufiksami zupełnie wyjątkowo występuje w tej funkcji suf. -owa: kraw- cowa i szerzące się szefowa 'kobieta szef, który zasadniczo tworzy nazwy żon /por. s. 51 /. 13. NAZWY DEMINUTYWNE /ZDROBNIENIA/ Jest to jedna z podstawowych kategorii modyfikacyjnych. Formant informuje o małości przedmiotu nazwanego podstawą. Najczęściej na znaczenie czysto deminutywne /informacji o małości/ nakładają się znaczenia ekspresywne, a więc ustosunkowanie mówiącego pozytywne bądź negatywne; i tak wyrazy: domek, rączka, nóżka, mogą informować o małości desygnatu. lub o pieszczotliwym ustosunkowaniu mówiącego. Funkcję wyłącznie ekspresywną mają for- macie: słonko, dzionek \t^. Kategoria ta odznacza się dużym stopniem regularności. Mniema się powszechnie, że kon- strukcje deminutywne mają charakter potencjalny i mogą być doraźnie tworzone w tekstach według określonej reguły, np. argumencik, obóz/k, posadka. Sprawdźmy to twierdzenie. Wykładnikami deminutiwów są w polszczyźnie cztery sufiksy: -ik //-ek dla rzeczowników męskich /stolik, kwiatek/, -ka dla żeńskich /torebka, główka/ i -ko dla nijakich /pólko, śnia- danko/. Poza nimi pewna liczba wyrazów tworzona jest sufiksami komponowanym; -uszek /dzbanuszek, garnuszek, paluszek, serduszko/ i -iczka /twarzyczka, różyczka, wieżyczka/. Użycie poszczególnych formantów określone jest ściśle rodzajem gramatycznym podstawy. Jedyną trudność stanowi tu występowanie dwóch obocznych sufiksów dla rzeczowników ro- dzaju męskiego: -ik //-ek. Istnieją jednak pewne reguły warunkujące ich użycie. Jak stwierdził '"Taką interpretację proponuje B. Kreja/32/. 54 :>"» B. Kreja /33/ zachodzi zależność między sufiksem i charakterem fonetycznym wygłosu tematu, mianowicie: suf. -ek występuje regularnie tylko w tematach zakończonych na spół- głoskę tylnojęzykową: rok > roczek, byk > byczek, biedak > biedaczek, kawa- łek > kawałeczek, róg > rożek, fartuch > fartuszek, dach > daszek. Jedyny wyjątek stanowi tu hak > haczyk. Druga grupa tematów, którą obsługuje suf. -ek, to rzeczowniki zakończone na r: charakter > charakterek, rower > rowerek, mundur > mundurek, ale przy zbiegu spółgłosek mamy suf. -ik: teatr > teatrzyk. Suf. -ik jest jedynym wykładnikiem deminutivum w tematach zakończonych na spółgłoski stwardniałe c, s, z, rz, c, np. mieczyk, paniczyk, arkusik, kapelusik /z obocznością s : ś/, reportaźyk, nożyk, talerzyk, placyk, kocyk, a także w tematach zakończonych na t: bacik, argumencik, zakręcik, krawacik. Istnieje jednak duża liczba wyrazów starych, zakończonych na tę spółgłoskę, które mają suf. -ek: światek, kwiatek, kotek, młotek, płotek. Jednakże nowo powstające deminutiva mają w tej pozycji -ik. Oboczność sufiksów -ik // -ek występuje w dużej liczbie typów zakończeń, np. kończące się na -n mają -ek lub -ik: balonik, parkanik, a\erubinek, kuzynek. Podobnie: schabik, a\egrzybek, konik, ale pieniek, obrus/k, ale lasek, obozik, ale obrazek. Brak więc reguły użycia jednego z dwu obocznych sufiksów. W wielu wypadkach możliwe są oba: owadek //owadzik, kostiu- mek //kostiumik, rozdziałek //rozdzialik. Kiedy indziej różnica sufiksów wiąże się z różnicą znaczeń: magazynek // magazyn/k, przedziałek//przedzialik. Zawsze jednak czyste deminu- tivum wyrażane jest przez suf. -ik. W sumie więc widać, że suf. -ik współcześnie dominuje w tej kategorii /obsługuje większą liczbę pozycji, jak stwierdza Kreja/, suf. -ek utrzymuje się jednak silnie w dwóch wymienionych klasach wyrazów, które są bardzo liczne /stąd liczebnie formacje z -ek prze- ważają nad formacjami z -ik/. Formacje z -ek łatwo tracą deminutywność i wymagają wtórnych deminutiwów: wózek > wózeczek, dzwonek > dzwoneczek. Przyczyną utrzymywania się suf. -ek w pozycjach po tylnojęzykowych i r jest, zdaniem Krei, tendencja do większej informacyjności konstrukcji: mianowicie -ek sygnalizuje tu cha- rakter fonetyczny podstawy. W formacji: biedaczek, krzaczek -ek komunikuje, że temat kończy się na k w odróżnieniu od kluczyk, spinaczyk, w których -i/y/k informuje o tym, że podstawa kończy się na c. Podobnie rzecz się ma z obocznością: rowerek, charakterek i -talerzyk, żoł- nierzyk. Gdyby suf. -ik wszedł do tematów na r, zatarłaby się różnica między nimi i tematami narz. O wyborze suf. -ik lub -ek w wielu konkretnych wyrazach decydują również dodatkowe czynniki, np. fonetyczne /unikanie monotonii fonetycznej: motylek, karabinek/, se- mantyczne /unikanie wieloznaczności: tłumek obok tłumik 'to, co tłumi'/. Na zakończenie spróbujemy odpowiedzieć na pytanie o kategoria Iność: czy deminutiva mają charakter potencjalny i mogą być tworzone według schematu doraźnie w tekstach? Otóż stwierdzamy następujące ograniczenie kategorialności: a/ brak ścisłych reguł rządzących wyborem suf. -ik lub -ek; b/ nie od wszystkich rzeczowników utworzą się deminutiva, np. abstrakta typu: pisanie, szarość, rasizm, nie mają deminutivów; /takie wyrazy jak miłostka, idejka nie są zwykłymi deminutiyami/. Podobnie NAg na -ca, np. obrońca, NAttr na -ec np. leniwiec. Ograniczenia więc, jak widać, mają charakter semantyczno-formalny i nie dają się ująć żadną ścisłą regułą; c/ formacje z suf. -ik, -ek, -ka, -ko mają wiele innych znaczeń, więc na podstawie samej formy trudno odczytać ich znaczenie. Brak im więc regularności semantycznej /np. wyrazy żelazko czy boczek, to nie 'małe żelazo' i 'mały bok', ale nazwy zupełnie innych 55 desygnatów/. Najważniejsze znaczenia nakładające się na deminutiva to: znaczenie e k s p r e - s y w n e /słonko, dzionek/, znaczenie ^przedmiot podobny do podstawy''//77//neA', stożek/, singulativa, tzn. pojedynczy element zbioru /pyłek, ognik/, znaczenie'z r o - b i o n y z tego, na co wskazuje podstawa', np. ciastko, cukierek /por. s. 50 /. Te ostatnie derywaty nie miewają już w ogóle znaczenia deminutywnego. 14. NAZWY EKSPRESYWNE l AUGMEISTTATYWNE Są to derywaty modyfikacyjne, w których formant wnosi znaczenie subiektywnego ustosunkowania się mówiącego do desygnatu podstawy '.babsko'baba, którą mówiący uważa za wstrętną, niemiłą', babina 'baba poczciwa, nędzna, do której mówiący ma stosunek poli- towania', sztt/cz^c/to^ztuka, którą mówiący ocenia negatywnie'. Oprócz tego pewne forma nty. informują o obiektywnej cesze desygnatu; mianowicie jego dużej wielkości, np. do- misko, ptaszysko. Nazwy te na ogół nie bywają odniesione do małych domów lub ptaków. To znaczenie, zwane a u g m e n t a t y w n y m, nie ma jednak neutralnego wykładnika /jak deminutiva/, stąd augmentatiya stanowią część kategorii nazw ekspresywnych. Subiektywne, emocjonalne lub intelektualne /oceniające/ ustosunkowanie mówiącego może mieć różne odcienie. Stąd kategoria ta pod względem semantycznym jest niejednolita i różne sufiksy mają sobie właściwe, wyspecjalizowane funkcje. Najważniejsze składniki znaczenia nazw ekspresywno-augmentatywnych to: ""duża wielkość przedmiotu', ''negatywne /niechętne/ ustosunkowanie mówiącego /wstręt, odraza, negatywna ocena/, spowodowane cechami przed- miotu', c lekceważenie', ''politowanie z odcieniem współczucia', ^pozytywne, pieszczotliwe ustosunkowanie mówiącego, związane często z małością przedmiotu, cechami budzącymi sympatię'. Wreszcie pewną część formacji ekspresywnych charakteryzuje silne nacechowanie stylistyczne: użycie ich jest sygnałem pewnego stylu, np. familiarno-wulgarny charakter mają wyrazy: wóda, pieniąchy, mięcho. Poszczególne sufiksy specjalizują się w komunikowaniu wymienionych odcieni znaczenio- wych, a często się zdarza, że fen sam sufiks może kontekstowo wystąpić w różnych funkcjach. l tak np. suf. -isko komunikuje w zasadzie dużą wielkość i odcień niechęci spowodowanej niemiłymi cechami desygnatu /np. dziewczy'nisko, kociskol, ale w połączeniach takich jak poczciwe psisko, dobre chłopczysko, może wyrażać ustosunkowanie pozytywne. Podstawowymi wykładnikami omawianych kategorii są: suf. -isko dla augmentatiwów i pejoratiwów i suf. -Ina o znaczeniu politowania, związanego z drobnością, lichością przedmiotu. Tzw. h i p o k o r i s t i k«a, czyli spieszczenia, a więc przekształcenia nazw /szczególnie własnych/ dla wyrażenia uczuć pozytywnych; są tworzone różnorodnymi sposobami, przy czym jest wyraźna tendencja do twórczości i oryginalności w tym zakresie. Derywaty z suf. -isko11 tworzone są prawie regularnie od rzeczowników wszystkich trzech rodzajów: mętne artykuł isko, słabe chłopisko, wielkie czapczysko, poczciwe kobiecisko, wielkie skrzydlisko. Podstawami mogą być zarówno rzeczowniki osobowe, jak i nieosobowe /księźysko, ptaszysko, niedźwiedź-isko/, różne nazwy przedmiotów, pomieszczeń /skrzynisko, meblisko, palcisko/. Derywaty te nie tworzą się na ogół od abstraktów oraz od tych nazw, które ze względu na swoje znaczenie dodatnie nie dopuszczają nazw pejoratywnych /np. de- ' 'Przy omawianiu suf. -isko, -ma opieram się głównie na pracy B. Krei 1331. 56 minutiya/. Wiele wyrazów tego typu ma charakter potencjalny, może powstać doraźnie, zwła- szcza w połączeniu z pejoratywną przydawką, np. brudne paluszysko, wielkie krześlisko, połamane stolisko. Drugim sufiksem o bardzo szerokim zasięgu jest -ina. Tworzy on formacje z odcieniem lekceważenia czy politowania od rzeczowników wszystkich trzech rodzajów /nijakie są dość rzadkie, np. pale/na, mieścina, drzewina/, głównie osobowych, np. aktorzyna, chłopczyna, człeczyna, dziewuszyna, łobuzina, kobiecina. Jeżeli w podstawie występuje rzeczownik męsko- osobowy, derywat zachowuje rodzaj męski mimo końcówki -a, np. marny reporterzyna pod- rzędny urzędniczyna. Wprowadzenie rodzaju żeńskiego wzmacnia ekspresywność: licha adwo- kacina, marna pisarzyna. Rzeczowniki nieosobowe, które są podstawami derywatów na -ina, to przede wszystkim nazwy części odzieży Ichuścina, fartuszyna, koźuszyna, koszulina, spódniczynal, nazwy sprzętów, naczyń /butelczyna, fajczynal, części ciała Igłowina, brzuszynal. Oba omówione sufiksy uzupełniają się pod względem funkcyjnym: -isko komunikuje dużą wielkość, niezwykłość przedmiotu i wynikającą stąd niechęć i obawę mówiącego, -ina - przeciwnie: drobność i małość przedmiotu, jego pospolitość i wynikające stąd pogardliwe, lekceważące ustosunkowanie mówiącego. Inny wykładnik znaczenia ekspresywno-pejoratywnego to suf. -ictło,np.piśmidło,sztuczy- dło, którego funkcja ekspresywna wykształciła się w polszczyźnie niedawno, zapewne po- przez znaczenie realne wyrazu straszydło12. Zawężony jest on do pewnej grupy semantycznej nazw utworów literackich, wytworów kultury, o których mówi się lekceważąco, z wyraźną dezaprobatą: dramidło, romansidło, powieścidło, wierszydło itp. Z odcieniem żartobliwym, sufiks ten może być zastosowany do hipokoristików, np. mamidło 'matka'. Istnieje wreszcie jeszcze jeden typ wyrazów o charakterze augmentatywno-ekspresywnym, których funkcją jest nie tylko komunikowanie obiektywnej wielkości przedmiotu lub ustosun- kowania mówiącego, ale sygnalizowanie pewnego stylu wypowiedzi, l tak derywaty wsteczne typu: wóda, szpila, często z towarzyszącą wymianą tematu na głoskę ch: flacha, ciacho, wiocha, są sygnałem pewnego stylu familiarno-wulgarnego, użycie ich informuje o sposobie bycia mówiącego, ale niekoniecznie o jego emocjonalnym ustosunkowaniu do desygnatu pod- stawy, jak to było w typach poprzednich. Słowotwórstwo spieszczeń, posługuje się bardzo wieloma sposobami bez żadnych reguł. Są to derywaty z suf. -uś, -usia, -iś, -isia, -ula. -u/o, -da, -do, -unio, -unia itd. a także pewien typ derywacji wstecznej /dez integralnej/, polegającej na skróceniu tematu i wprowa- dzeniu na jego miejsce elementu ch i ś, np. Stach, Staś. Wszystkie te zabiegi dotyczą głównie imion lub innych nazw własnych; w słowotwórstwie nazw pospolitych stanowią one procesy marginalne, obejmujące niewielką liczbę nazw osób, głównie członków rodziny /np. babunia, babcia, babusia, babulal, a także pewne inne zjawiska mogące wywoływać postawę pieszczo- tliwości, np. nózia, brzusio, rąsia itp. Wreszcie w pewnych wypadkach znaczenie ekspresywności nakłada się na inne znaczenia formantu, np. suf. -/ca w takich wyrazach,, jak: a/ctórz/ca, wampirzyca ma znaczenie żeńskości i pejoratywności, suf. -uch w staruch, leniuch i -al w brzydal tworzą nazwy atrybutywne z odcieniem pejoratywnym. ^Hipotezę taką postawił B. Kreja/26/. 57 15. NAZWY ISTOT MŁODYCH Kategoria ta często włączana jest do deminutiwów, na tej zasadzie, że kotek i kocię, ptaszek i ptaszę to prawie synonimy: ""mały kot', ''mały ptak'. Jednakże cechy komunikowane przez sufiksy są w obu wypadkach różne: przy deminutivum jest to małość, w wypadku formacji z morfemem -ę informuje się o młodości istoty nazwanej przez podstawę. Nazwy istot młodych mogą być tworzone wyłącznie od rzeczowników oznaczających istoty żywe. W funkcji formantu występuje tu głównie morfem -ę la właściwie przynależność do paradygmatu deklinacji nijakiej/. Konstrukcje te odznaczają się dużą regularnością. Od każdej prawie nazwy zwierzęcia można doraźnie utworzyć derywat oznaczający istotę młodą: wydrze, tygrysie, żyrafie, wróble, wiewiórcze, gęsię. Rzeczowniki te najczęściej występują w liczbie mnogiej, np. króliczęta, wilczęta, papuzięta, a także w deminutywnym suf. -ko: pa- pużątka, kanarczątka, chomiczątka. Od pewnych nazw istot żywych nie tworzą się takie derywaty, np. od nazw owadów, płazów, gadów itp. nie powstaną nazwy typu *pszczelę, *muszę itp. Regularność zatarta jest także przez to, że w wielu wypadkach znaczenie młodości wyrażone jest nie słowotwórczo, ale leksykalnie, np. koń - źreb/ę, krowa -cielę, owca - jagnię, pies - szczenię, świnia - prosię itp., podobnie jak znaczenie źeńskości w nazwach zwierząt hodowanych najczęściej wyrażone jest odrębną nazwą np.-.pies - suka, baran - owca itp. Drugim formantem tworzącym nazwy istot młodych jest suf. -ak. Występuje on tylko w pewnej ograniczonej, niezbyt wielkiej liczbie wyrazów takich jak: kodak, psiak, wieprzek, kurak, i ma charakter regionalny /w gwarach suf. -ak występuje głównie na terenach Mazowsza i północnej Polski, a -ę na pozostałym obszarze/; W języku ogólnym formacje z tym sufiksem są nacechowane ekspresywnie, potoczne, często z subiektywnym ustosunkowaniem pejora- tywnym, por. np. pary: kocię //kodak, szczenię //szczeniak. Przy nazwach osób derywaty należące do tej kategorii powstają rzadko /por. np. Żydzięta, Murzyn/eta, hrabiętal', najczęściej twory od nazw osób należą do kategorii nazw pokrewieństw, tzn. córek, synów, np. ''syn starosty' - staroście /por. s. 51 /. Znaczenie ''młody' w odniesieniu do osób, szczególnie wykonawców zawodów, komuniko- wane jest przez suf, -czyk, np. stolarczyk, aptekarczyk, drukarczyk, fryzjerczyk. kominiarczyk. W nazwach tych jest jeszcze dodatkowe znaczenie ''uczeń, pomocnik': malarczyk to ''chłopiec uczący się na malarza', kucharczyk 'pomocnik, uczeń kucharza'. Większość nazw tego typu ma jednak charakter przestarzały, wychodzą one z użycia w związku ze zmianami w rzeczy- wistości; inny jest obecnie system uczenia zawodu, nie ma indywidualnego wtajemniczania w rzemiosło, które dawniej cechowało stosunek ucznia /czeladnika/ i mistrza. 16. RZECZOWNIKI PREFIKSALNE Derywaty prefiksalne, stanowiące w zasadzie rzadki typ formacji w słowotwórstwie rze- czowników /szerzący się dziś pod wpływem obcym/, należą głównie do szeroko pojętej m o - d y f i k a c j i, oznaczają zaprzeczenie, przeciwieństwo tego, na co wskazuje pod- stawa /n p. nieład, nieprzyjaciel, anty bódź lec, kontrargument, przeciwwskazanie/, lub też zwiększenie bądź zmniejszenie cech przedmiotu komunikowanych przez pod- stawę /np. arcymistrz, arcydzieło, superforteca, nadciśnienie, nadczłowiek, niedorozwój, nie- dokwasotal. Często derywat komunikuje po prostu podrzędność lub nadrzęd- ność desygnatu względem przedmiotu /pojęcia/ oznaczonego przez podstawę: podoficer, 58 podtytuł, podzbiór, podtyp, nadtyp, nadrząd. Prefiks nad- ma często znaczenie'dodatkowy', np. nadmetraź, nadgodzina. Podrzędność komunikuje także obcy prefiks vice-, np. wice- dyrektor, wiceminister. Inne pojęcia modyfikacyjne wyrażają przedrostki eks-, np. eks-mąż, eks-król, eks-minister: ^esygnat derywatu miał kiedyś cechy właściwe desygnatowi podstawy'. Podobnie prefiks prą-, np. pradziad, prababka, prefiks współ; np. współautor, współtwórca itp. Ten ostatni przykład pokazuje nam nieostrość granicy między opisywanym typem a rze- czownikami złożonymi typu: półczłowiek, ćwierćnuta /por. s. 61 / z jednej strony i derywa- tami od wyrażeń syntaktycznych /por. s. 59 / w drugiej.Na przykład formacje z nie- zaliczamy raczej do prefiksalnych /np. nieczłowiek, nieład/, formacje z bez- stoją na pograniczu obu grup; bezsens, bezład to raczej formacje modyfikacyjne względem podstaw, ale bezwład, beznadzieja /podobnie jak bezrobocie, bezdroże/, są derywatami mutacyjnymi, utworzonymi od połączeń bez władzy, bez nadziei, bez roboty, bez drogi. W wielu wypadkach wydzielenie granicy jest bardzo trudne, np. wyrazy przedmecz, przedbieg, międzybieg, nadtytuł są różnie interpreto- wane w opisie słowotwórstwa: albo jako twory od wyrażeń:'to, co jest przed meczem, bie- giem'', 'to, co jest nad tytułem, między biegami', albo też jako derywaty modyfikacyjne, prefiksalne, pochodne wprost od rzeczownika: przedmecz Wstępny mecz'', nadtytuł 'nad- rzędny tytuł' itp. Pewną grupę rzeczowników trzeba uważać za prefiksalno-sufiksalną. Są to takie nazwy jak np. antykomunista, który semantycznie nie jest zaprzeczeniem wyrazu komunista, ale ma strukturę: przeciwnik tego, na co wskazuje podstawa', a więc motywowany jest przez komu- nizm i formantem są afiksy:an(y- i -ista. Derywatami prefiksalno-sufiksalnymi są też chyba wyrazy: niedotlenienie, niedokrwienie, które oznaczają'stan niedostatecznej ilości tlenu, krwi'. 17. RZECZOWNIKI POCHODNE OD WYRAŻEŃ SYNTAKTYCZNYCH Podstawami ich są połączenia rzeczownika i przyimka, np. pod dachem > poddasze, bez drogi ~> bezdroże, na rogu > narożnik itp. Morfemy pod, bez, na nie stanowią tu formantów, ale należą do tematów. Funkcję formantów pełni sufiks-n/^ lub zero sufiksalne i włączenie do paradygmatu nijakiego /typ podgórze. Zalesię/, żeńskiego bądź męskiego w wypadkach: Pod- góra, Zalas pochodnych od wyrażeń: pod górą, za lasem. W odróżnieniu od grupy poprzedniej omawiane derywaty mają charakter głównie mutacyjny /rzadziej transpozycyjny, np. bezrobocie, bezprawie ''bycie bez roboty, bez prawa"'/. Oznaczają przedmiot lub pojęcie charakteryzujące się cechą nazwaną wyrażeniem przyimkowym, np. naskórek 'to, co jest na skórze', podnóżek ''to, co jest trzymane pod nogą', podkolanówki 'skarpetki sięgające pod kolana'. Formacje te'należą więc do najogólniej pojętej kategorii nosicieli cech /por. s.43/, przy czym cecha polega tu najczęściej na relacji przestrzen- n e j lub czasowej do przedmiotu nazwanego podstawą, co oczywiście wynika z funkcji semantycznej przyimków13: narożnik *to, co znajduje się na rogu'. Zalesię ''miejscowość za lasem', naramiennik 'przedmiot noszony na ramieniu', nadburcie 'część statku nad burtą', przedwiośnie, przedzimie ''okres przed wiosną, zimą', międzywojnie 'okres między wojnami'1. ^Dokulil /11/ nazywa tego typu struktury nosicielami relacji okolicznikowej. 59 Inny charakter, nie okolicznikowy /czasowo-przestrzeny/, a jedynie atrybutywny, mają derywaty od wyrażeń z przyimkiem bez, np. bezrękawnik 'ubranie charakteryzujące się bra- kiem rękawów' oraz niektóre derywaty z innymi przyimkami, np. od-: od/udek ''człowiek stroniący od ludzi'. 18. RZECZOWNIKI ZŁOŻONE /złożenia, composita/14 Są to formacje pochodne od dwóch wyrazów, oparte na dwóch tematach słowotwórczych /w dalszym ciągu temat pierwszy będziemy nazywać członem A, a temat drugi - członem B/, np. od rzeczownika korek i czasownika ciągnąć utworzony jest rzeczownik złożony: korkociąg, w którym wykładnikiem pochodności jest -o- łączące oba człony i zero morfologiczne włącza- jące w paradygmat męski. Od przymiotnika cudzy i rzeczownika ziemia pochodzi złożenie cudzoziemiec, w którym formantem jest interfiks -o- oraz suf. -ec. Wyrazy, w których występuje formalny wykładnik kompozycji /także zerowy/, nazywamy złożeniami w węższym sensie /w sensie szerszym wszystkie wyrazy złożone określane są jako złożenia/, np. w wyrazie czarnoziem wykładnikami są -o- oraz 0 wraz z włączeniem w deklinację męską. Wyrazy, w których brak wykładnika formalnego kompozycji i między członami zachodzą relacje składniowe wyrażone fleksyjnie, nazywamy zrostami, np. Wielkanoc, psubrat: w pierwszym wyrazie zachowany jest związek zgody, a w drugim - rządu. Jest to jakby zrośnięta grupa składniowa, a formalny znak zrośnięcia stanowi akcent oraz często nieodmienność pierwszego członu, który jednak czasem zachowuje odmianę, np. do Białegostoku, około Wie/kiejnocy. Trzeci.typ wyrazów zaliczanych tradycyjnie do złożeń, tzw. zestawienia nie wyodrębnia się ostro spośród utartych połączeń składniowych, przedmiotu frazeologii. Zestawienia to dwu- lub więcejwyrazowe nazwy jednego desygnatu, np. boża krówka, wieczne pióro, czarna jagoda. Kryterium odróżnienia zestawień od luźnych połączeń składniowych stanowi znaczenie oraz nieprzestawialność członów /por. s.20/, np. połącznie czerwona jagoda, czarne pióro to luźne połączenia, w których przymiotniki komunikują określone cechy, czego nie ma w połączeniach: czarna jagoda i wieczne pióro. Pogranicza stanowią połączenia regularne semantycznie, będące nazwami określonych desygnatów, np. zupa grzybowa, maszyna do pisania, chustka do nosa. W dalszym ciągu zajmiemy się dokładniej złożeniami właściwymi, ponieważ zrosty nie stanowią grupy licznej, a zestawienia wtopione są, jak pokazywaliśmy, w składnię i frazeologię i nie należą do słowotwórstwa w ścisłym sensie. Złożenia nie są dla polszczyzny charakterystycznym sposobem tworzenia nowych wyrazów. Często cechuje je sztuczność /kalki obcych wyrazów/, ostatnio pod wpływem obcym, szerzą się złożenia, w których drugi człon jest samodzielnym rzeczownikiem, wyrazem, a pierwszy człon jest jego określeniem lub członem równorzędnym, np. półetat, zlewozmywak, krzemo- wodór. Pod względem formalnym złożenia mogą być tworzone wielorako. Człon A najczęściej bywa połączony z członem B za pomocą elementu -o- /rurociąg, gazo- mierz, siarkowodór!, bardzo rzadko za pomocą -/i/y/-, wyłącznie jeśli pierwszy człon jest czasownikowy /gaś/świeczka, łamigłówka/. Człony bywają także połączone bezpośrednio, tak dzieje się przede wszystkim przy liczebnikach, np. półprzysiad, ćwierćfinał, dwuścian. ^Szerzę) o złożeniach mowa jest w pracy Z. Kurzowej /34a/. 60 Formantem całego złożenia może być jakiś sufiks lub zero sufiksalne, któremu towarzyszy zaliczenie do określonego paradygmatu, występujące w członie B, np. drugok /as/sta /od połą- czenia druga klasa, sufiks -/"sta/, długopis /od długo i p/sać,0 morfologiczne/, wielościan /od w/e/e i ściana, 0 morfologiczne/. Drugi człon może być wreszcie samodzielnym wyrazem /podzielnym lub niepodzielnym/, a pierwszy pełni wobec niego funkcję określającą lub równo- rzędną, np. w bajkopisarz, drobnomieszczanin sufiksy-arz i-an/n nie są formantami, lecz należą do członu B, człon A pełni funkcję określającą. Podobnie w wyrazie zlewozmywak, sufiks -ak należy do członu B, oba człony są w tym wyrazie równorzędne. Pod względem semantycznym złożenia dzielą się na dwie wielkie grupy; takie, w których desygnat całości jest komunikowany przez jeden z członów /a drugi człon jest określający/, lub w wypadku połączeń równorzędnych - przez oba człony. Są to tzw. /od czasów gramatyki sanskryckiej/ złożenia endocentryczne, np. barwoślepota ''ślepota na barwy', źelazo- beton 'beton zawierający żelazo', krzemowodór 'związek będący połączeniem krzemu i wodoru'. Typ ten jest dziś, jak pokazywaliśmy, bardzo częsty. Drugi typ, tzw. złożenia egzocentryczne, nazywają desygnat, który nie jest komu- nikowany przez żaden z członów:prostokąt nie jest to 'prosty kąt', ale'figura mająca proste kąty', nosorożec 'zwierzę mające róg na nosie', itp. Z kolei omówimy różne typy złożeń przyjmując za punkt wyjścia charakter gramatyczny członów, Człon A - rzeczownik, człon B - czasownik, typ: brakorób, grzybobranie Są to najczęściej nazwy wykonawców czynności, w których człon A wskazuje na obiekt czynności bliższy /wodociąg/ lub dalszy /piorunochron/, a człon B wskazuje na czynność. Tworzone są za pomocą interfiksu -o- oraz zera morfologicznego wprowadzającego paradygmat męski /np. groszorób, drogowskaz, czasomierz/ lub sufiksu, głównie -ca /np. dobroczyńca, zleceniobiorca, chlebodawca/. W wielu wypadkach człon B jest samodzielnie funkcjonującym rzeczownikiem o charakterze NAg, np. znawca /gleboznawca, rzeczoznawca! \ wówczas złożenie ma strukturę formalną rzeczownikowo-rzeczownikową /por. s. 61 /. Do nazw obiektów czynności należy seria wyrazów zawierających temat czasownika ryć: drzeworyt, miedzioryt, staloryt itp.'to, co jest ryte w drzewie, miedzi' itp. Inna możliwa struktura połączeń rzeczownika z czasownikiem to nazwy czynności '.gradobicie, grzybobranie, ludobójstwo. Człon A - przysłówek, człon B - czasownik, typ: długopis, dalekowidz Są to niezbyt liczne nazwy wykonawców lub obiektów czynności, w których przysłówek określa czynność wykonywaną lub odbieraną przez desygnat całości: długopis 'to, co pisze długo', dalekowidz 'ten, kto widzi daleko', darmozjadów, co zjada darmo', brudnopis. czysto- pis 'to, co jest napisane na brudno, na czysto'. Niektóre formacje są nazwami czynności, np. krzywoprzysięstwo, choć wyraz ten jest także motywowany przez krzywoprzysięzca. Człon A - czasownik, człon B - rzeczownik, typ: włóczykij, łamigłówka Złożenia o tej strukturze są rzadkie, mają często charakter przestarzały, są nacechowane stylistycznie, często żartobliwe np. gasiświeczka, gryzipiórek. Rzeczownik w członie B wskazuje na obiekt czynności nazwanej przez człon A. Element łączący człony: -////-, /gene- tycznie zapewne końcówka czasu teraźniejszego lub rozkażnika, jak w imionach staropolskich typu: Bronisław, Kazimirf, dziś nie może być traktowany jako przynależny do członu A, np. forma czasu teraźniejszego gryźć, łamać, wchodzących w skład złożeń: gryzipiórek, łami- główka, ma postać: gryzie, łamie. Człon B jest albo samym wyrazem o różnych rodzajach 61 gramatycznych Idusigrosz, golibrodal, albo też zawiera sufiks tworzący całość złożenia, np. bawidamek. i Człon A - rzeczownik, człon B - rzeczownik,typ: głowonóg, duszpasterz Połączenia rzeczownikowo-rzeczownikowe należą do różnych typów struktur. Są to przede wszystkim złożenia endocentryczne, w których człon A precyzuje dokładniej człon B będący np. nazwą wykonawcy czynności /bajkopisarz, gleboznawca/ lub nazwą samej czynności Igwaroznawstwo, bajkopisarstwo!. Człon A wskazuje na obiekt tej czynności. Także wyrazy typu zbiór, stan są określane przez człon A, np. księgozbiór, gwiazdozbiór, drzewostan, krze- wostan itd. - W niektórych konstrukcjach endocentrycznych człony są równorzędne, np. meblo- ścianka. Wreszcie wiele struktur ma charakter egzocentryczny, złożenie nazywa przedmiot będący poza znaczeniem obu członów, a charakteryzujący się dwiema cechami wskazanymi przez człony -.stawonóg, dz ioboroźec. Człon A - przymiotnik, człon B - rzeczownik, tw.gołowąs, cudzoziemiec, żywopłot Wśród tego typu złożeń istotne jest rozróżnienie struktur egzocentrycznych i endocen- trycznych. Znacznie częstsze są pierwsze: formacja nazywa nosiciela cechy wyrażonej rzeczownikiem w członie B wraz z dokładniejszym sprecyzowaniem tej cechy przez przy- miotnik w członie A, np. krzywonos 'ten, kto się charakteryzuje krzywym nosem', prosto- padłościan 'figura, która ma ściany prostopadłe', równoległobok 'figura, która się charak- teryzuje bokami równoległymi'. Złożenia, w których człon B nazywa desygnat całości, a człon A dokładniej go precyzuje /endocentryczne/, mogą być dwu rodzajów: człon B może być wyrazem samodzielnym, abstrakcyjnym /dobrobyt, całokształt/ lub konkretnym /żywopłot/, bądź też rzeczownik w członie B zostaje przeniesiony do innej klasy paradygmatycznej, np. z paradygmatu żeńskiego lub nijakiego, do męskiego: czarnoziem, białodrzew. Człon A - liczebnik, człon B - rzeczownik, typ: dwuszereg, trójmiasto, półfabrykat Jest to typ licznie reprezentowany i produktywny. Członem A mogą być różne liczebniki: główne Idwukółka, dwupłat, pięciolatka, czterowiersz, dziesięciolecie!, porządkowe /czwartoklasista/, zbiorowe /czworobok, czworonóg/. Pod względem semantycznym mogą to być struktury egzocentryczne, np. dwulatka, dwustumetrowiec lub endocentryczne, np. półfinał, ćwierćkolumna. Te ostatnie są szczególnie częste, człon A modyfikuje znaczenie członu B, wskazując na cechę podwójności, poczwórności, ułamkowości itp., np. dwuświatło, dwuszereg' podwójne światło, szereg', czwórszereg, czwórmecz' poczwórny szereg, mecz',pd/- etat, półetap, półfinał, ćwierćnuta, ćwierćfinał to c etat, etap, nuta itd. w wymiarze odpo- wiedniego ułamka'. Jak pokazywaliśmy, konstrukcje te bliskie są formacjom prefiksalnym typu:przedmecz, przeciwciało. .< 19. SKRÓTOWCE Jest to coraz bardziej szerzący się typ nazw, związany z jednej strony z tendencją do skrótowości wypowiedzi, a z drugiej z rozrostem różnego typu organizacji i instytucji, których pełne nazwy są długie i skomplikowane'5. ' Szerzę] na ten temat patrz: Kultura języka polskiego /5/ D. Wesół owska /GS/ oraz J. Puzynina /53a/. 62 Skrótowce to derywaty powstałe w wyniku skracania nazw kilkuwyrazowych, np. Orga- nizacja Narodów Zjednoczonych > Oenzet (ONZ). Niektórzy językoznawcy (Puzynina 53a) do skrótowców zaliczają także skrócenia pojedynczych wyrazów, np. spec. Zasadniczo istnieją trzy sposoby skracania nazw kilkuwyrazowych: tzw. głoskowce, lite- rowce.i sylabowce oraz ich kombinacje, - Głoskowiec to nazwa utworzona z pierwszych głosek wyrazów wchodzących w skład zestawienia, np. Polska Agencja Prasowa > pap. Biblioteka Uniwersytetu Warszaw- skiego ~> buw, Polska Akademia Nauk > pan. Literowiec to nazwa utworzona z nazw liter zaczynających wyrazy, które wchodzą w skład zestawienia: Polska Kasa Oszczędności > pekao. Polskie Koleje Państwowe > Pekape, Organizacja Narodów Zjednoczonych > Oemet. '- Sylabowiec zbudowany jest z pierwszych sylab lub innych cząstek wyrazów wchodzących w skład zestawienia: Państwowa Fabryka Wagonów > Pafawag. Strukturę kombinowaną mają np. Cepelia, Cedet i in. Skrótowce nastręczają dużo pro- blemów poprawnościowych związanych z odmianą, rodzajem gramatycznym i zależną od nich składnią zgody, np. Pekao ogłosiła czy ogłosiło, Pafawag wysłał czy wysłała, itp. Obecnie szerzy się jeszcze jeden typ skrótowców, które bywają określane jako skrótowce stylizowane, wyrazowce lub złożenia dezintegralne. np. Torwar, Sanepid. Wchodzące w skład derywatu elementy zachowują pewne znaczenie, są więc morfemami lub morfoidami. Twory te stoją na pograniczu skrótów i złożeń. V. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYMIOTNIKÓW 1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Przymiotniki motywowane, podzielne słowotwórczo nazywają cechy przedmiotów pole- gające na pewnym stosunku do czynności /takim np. jak skłoność do wykonywania czynności, umiejętność, możliwość i inne/, na relacji do innego'przedmiotu /np. posiadanie, podobieństwo/, wreszcie informują one o jakiejś modyfikacji cechy, którą nazywa podstawowy przymiotnik. Jak więc widać, wszystkie derywaty przymiotnikowe podzielą się ze względu na swoją budowę formalną /charakter podstawy/ i semantyczną na trzy zasadnicze klasy: a/przymiotniki motywowane przez nazwy czynności /czasowniki i rzeczowniki odczasownikowe/; b/przymiotniki motywowane przez nazwy substancji /rzeczowniki/; c/ przymiotniki motywowane przez inne nazwy cech, które ulegają w dery- wacie modyfikacji uintensywniającej, osłabiającej itp. /przymiotniki odprzymiotnikowe/. Oczywiście osobną klasę stanowią przymiotniki złożone. Przymiotniki obce współcześnie pozostają w relacji do odpowiednich rzeczowników lub czasowników, np. konkretny - konkret, abstrakcyjny - abstrakcja. 2. PRZYMIOTNIKI ODCZASOWNIKOWE; UWAGI OGÓLNE Przymiotniki te nazywają właściwości przedmiotu polegające na pewnym związku z czynnością. Zasadniczo informacja o cechach polegających na wykonywaniu /lub pod- leganiu/ czynności przysługuje przede wszystkim imiesłowom, np. przeczytana książka, kochający syn, zbita szyba. Przymiotniki odczasownikowe, a także adiektywizowane imie- słowy, różnią się jednak funkcjonalnie od odpowiednich imiesłowów. Przede wszystkim ozna- czają właściwość trwałą, a nie aktualne wykonywanie czynności, np. słynny obok słynący, szkodliwy obok szkodzący. Wprawdzie imiesłowy, podobnie jak i formy czasu teraź- niejszego, mogą także wyrażać czynność trwałą, pozaczasową /np. ptaki wędrują na zimę do ciepłych krajów, ptaki wędrujące!, ale zawsze obok tego jest możliwe użycie ich aktualne:p0<;/ wędrują /wędrujące/obecnie, teraz itp. W przeciwieństwie do nich przymiotniki dewerbalne nie mogą być użyte aktualnie, co się wyraża niemożliwością połączenia ich z określeniami czasu typu: wczoraj, dzisiaj, na długo itp. Można np. powiedzieć: wędrujące wczoraj ptaki, ale niemożliwa jest konstrukcja: wędrowne wczoraj ptaki. Wydaje się, że jest to podstawowa właściwość różniąca imiesłowy od przymiotników dewerbalnych'. Sprawie tej poświęcono wiele uwagi w literaturze językoznawczej, por. np. prace B. Bartnickiej lii, J. Damborskiego 18,1', między in. dlatego, że rozstrzygnięcie, czy jakaś forma jest imiesłowem, czy też przymiotnikiem, ma konsekwencje praktyczne w postaci ortografii: nie pisze się łącznie z przymiotnikami, a rozdzielnie z imiesłowami, np. nierozpoznane zjawisko, ale: Choroba nie rozpoznana dość wcześnie może nie 64 W wielu przymiotnikach, oprócz znaczenia trwałości, występują także inne znaczenia, np. ocena, intensywność /gospodarny ''który dobrze gospodaruje', kosztowny ''który dużo kosztuje', wnikliwy, np. umysł^ który głęboko wnika'/, skłonność Igniewliwy, kochliwy/ i inne. Te znaczenia zależą w dużym stopniu od cech semantycznych czasownika, a więc rodzaju orzekanej czynności, a także od typu przedmiotów, do których cecha zostaje odnie- siona, np. gniewliwy człowiek, to 'skłonny do gniewu', a gniewtiwy głos ''wyrażający gniew', powtarzalne rozwiązanie 'które może być powtórzone', powtarzalne zjawisko 'które się powtarza, które może się powtórzyć'. Ze względu na różne relacje między orzekaną czynnością a podmiotem, któremu czynność zostaje przypisana, derywaty odczasownikowe dzielą się na dwie wielkie klasy2 : a/ takie, które informują o właściwości polegającej na stałym wykonywaniu /lub podleganiu/ przez podmiot pewnej czynności /nazwijmy je czynnościowymi/, b/takie, które wskazują na skłonność, możliwość, zdolność, podmiotu do wykonywania lub podlegania czynności. Nazwijmy je ogólnie potencjalnymi. Każda z tych grup obejmuje cały szereg podtypów. Oczywiście w konkretnych wyrazach można mieć wątpliwości, zależnie od użycia, co do zaliczenia ich do przymiotników czynnoś- ciowych lub potencjalnych, np. zastępczy środek 'zastępujący' lub którym można zastąpić'. Osobną grupę stanowią szerzące się dziś przymiotniki typu: wydobywczy /np. zdolności wydobywcze/, przetwórczy np. operacje przetwórcze/, wyładowczy /np. bilans wyładowczy/; jako określniki nazw abstrakcyjnych są one właściwie składniowymi przekształceniami nazw czynności: zdolność wydobywcza ''zdolność wydobywania', bilans wyładowczy c bilans wyła- dowania'. 3. PRZYMIOTNIKI CZYNNOŚCIOWE Oznaczają one stałe wykonywanie lub podleganie przez podmiot czynności oznaczonej podstawą. Dzielą się one na kilka grup, przede wszystkim ze względu na kategorię s t r o n y, a więc rolę podmiotu, który może być a g e n s e m /wędrowny ptak 'który wędruje', uważny uczeń c który uważa', zastępczy środek 'zastępujący'/., pacjensem /najemny pracownik 'który został najęty', umowny termin 'który został umówiony'/, może być wreszcie swoistym podłożem procesu, tzw. strona średnia, medium / sypki cukier 'który się sypie', opłacalna produkcja 'która się opłaca^/. Granica między typem pierwszym /agentywnym/i trzecim /n e u t r a l n y m/ nie jest ostra: oddzielenie agensa od nieagentywnego podmiotu należy do trudniejszych problemów w zakresie semantyki. Odrębny typ przymiotnikńw czynnościowych to derywaty rezultatywne, takie jak: opuchły, skamieniały, które oznaczają cechy, stan podmiotu, będące wynikiem procesu oznaczonego przez czasownik. Niektórzy językoznawcy /65,8/ zaliczają te konstrukcje do imiesłowów, czyli fleksji, nazywając je participium staticum /8/. Sprawę interpretacji tych przymiotników omówimy dalej. dać się wyleczyć. Wymienia się jeszcze wiele innych właściwości imiesłowów, które odróżniają je od przy- miotników, np. brak stopniowania, brak form z suf. -ość, przysłówków na -o,-e, charakterystyczne zasad niczo dla imiesłowów, brak rekcji czasownikowej charakteryzuje z kolei przymiotnik. Te kryteria jednak nie są wystarczające, bo np. przymiotniki typu wędrowny także nie tworzą derywatów i*wędrownosć, *węd- rownie/, a z kolei niektóre przymiotniki mają rekcję: żądny władzy, skłonny do gniewu. Opieram się tu głównie na analizach przeprowadzonych przez J. Puzyninę / 54a /. - Przymiotniki czynnościowe affentywne nie stanowią grupy jednolitej formalnie i semantycznie. Tworzone są najczęściej sufiksami -ny Imylny napis ^mylący', prze- lotne deszcze ''przelatujące'1, wybredny człowiek 'wycedzający', domyślny człowiek 'domy- ślający się łatwo"'/, -czy, -awczy, -n/czy /np. ożywczy ''ożywiający'', odżywczy np. środek ''odżywiający'1, ostrzegawczy sygnał ''ostrzegający'1, wykonawczy ''wykonujący'' kierowniczy zespół ^kierujący'. Także sufiksy, które są wyspecjalizowane w innych funkcjach /np. jako wykładniki potencjał ności/, sporadycznie mogą tworzyć derywaty czynnościowe, np. szko- dliwy, troskliwy człowiek ""szkodzący, troszczący się', przenikliwe zimno przenikające'. Należy tu także cała grupa przymiotników z suf. -liwy wskazujących na określenie głosu, słów, np. zrzędliwy głos ''zrzędzący, będący objawem zrzędzenia' - natomiastz/zęcWny człowiek należy do grupy przymiotników potencjalnych. Jeżeli chodzi o strukturę znaczeniową, to w przymiotnikach tych, oprócz znaczenia wyko- nywania czynności przez podmiot, pojawia się sygnał trwałości, częstości, łatwości wykonywania akcji nazwanej przez czasownik, np. wybredny często wybre- dzający', domyślny 'łatwo domyślający się'. Jest to element, który zbliża wymienione wyrazy do klasy przymiotników potencjalnych. Ze względu na rolę podmiotu /agens czynności lub podmiot nieagentywny/ można wyróżnić wśród tych przymiotników dwie grupy: ściśle agentywną i neutralna /nieagen- tywną/. Pierwszą stanowią derywaty od czasowników czynnościowych, np. badawczy 'badający', gniewny 'gniewający się', gospodarny 'gospodarujący', ostrzegawczy 'ostrzegający'. Natomiast gdy podstawą jest czasownik oznaczający proces, stan czy relację /np. słynąć, przemijać, wystarczać, zależeć od kogoś l, otrzymujemy strukturę przymiotnikową o charakterze neutra Inym pod względem strony, np. słynny 'który słynie', przemijalny 'który przemija', wystarczalny 'który wystarcza', zależny 'który zależy od kogoś, czegoś'. Pod- miot nie jest w tym wypadku semantycznie agensem /wykonawcą/ akcji. Typowe czasowniki czynnościowe neutralne są utworzone od refleksiwów, np,.1 opłacalny'który się opłaca," przy- datny ''który się przydaje', sypki 'który się sypie'. Przymiotniki te utworzone są od czasow- ników refleksywnych /opłacać się, przydawać się, sypać się/, a nie od czasowników prze- chodnich: opłacać, przydawać, sypać, ponieważ nie mają one struktury bierne]: opłacalny to nie 'taki, który może być opłacony', /tak ]ak poznawalny to'taki, który może być poznany'/. Przymiotniki czynnościowe bierne nie mają odrębnego wykładnika for- malnego. Występuje w nich przeważnie suf. -ny: oprawny rktóry został oprawiony', najemny fktóry został najęty'. Mają one najczęściej charakter dokonany, rezu Itatywny: oznaczają cechę będącą wynikiem akcji wskazanej przez podstawę: oprawna książka 'która została oprawiona'. Użycie niedokonane zawiera w sobie odcień możliwościowy: pitna woda 'która może być pita, nadająca się do picia', rozstawny stół 'który może być rozstawiony'. Konstrukcje bierne bywają czasem tworzone także od czasowników nieprzechodnich. Naj- częściej mają one wówczas charakter potencjalny /możliwościowy/, np. mieszkalny 'nadający się do mieszkania', 'w którym można mieszkać' itp. Przymiotniki czynnościowe rezultatywne tworzone są wyłącznie od czasowników dokonanych, procesualnych, oznaczających osiągnięcie jakiegoś stanu przez podmiot, np. opuchnąć > opuchły /opuchła noga/, zdziczeć > zdziczały, rozmięknąć > roz- miękły, wyspać się > wyspany, uśmiechnąć się > uśmiechnięty. Oznaczają stan podmiotu będący rezultatem procesu nazwanego przez czasownik. Konstrukcje te tworzą się przede wszystkim za pomocą sufiksu -ły, regularnie od czasowników na -e-, -ej- /np. oniemieć > onie- 5 - Zarys słowotwórstwa polskiego 66 miały, skamienieć> skamieniały l, prawie regularnie od czasowników z suf. -nać /ucichnąć > ucichły, ogłuchnąć > ogłuchły, ale pęknąć >* pękły/ \ nieregularnie od innych czasowników /upadły od upaść, przybyły od przybyć/. Konstrukcje te bywają zaliczane do imiesłowów, tak np. traktuje je J. Tokarski /65/ i J. Damborsky /8/. Wydaje się jednak, że jest to kategoria pograniczna między fleksją i słowo- twórstwem, ponieważ brak jej pełnej kategorialności, właściwej fleksji /por. s.^9 / oraz charakterystycznego dla imiesłowów związku z kategorią czasu można powiedzieć: przeczytane wczoraj książki, ale raczej nie *posiwiały wczoraj człowiek, *zwiotczałe wczoraj mięśnie. Wyjątek pod tym względem stanowią -przybyły /przybyły wczoraj człowiek/, roz- kwitły/rozkwitłe wczoraj kwiaty/, zwiędły i parę innych. Charakter rezuttatywny cechuje też niektóre konstrukcje mające formę imiesłowu biernego, np. zdziwiony f który się zdziwił', wyspany ^tóry się wyspał', wypoczęty c który wypoczął'1. Wydaje się, że funkcjonalnie są to także przymiotniki. 4. PRZYMIOTNIKI POTENCJALNE Są to takie przymiotniki, które nazywają cechy polegające na skłonność i, umie- jętność i, możliwości 'wykonania /lub podlegania/ przez podmiot czynności ozna- czonej podstawą, np. lękliwy chłopiec, fskłonny do lękania si ę', podejrzliwy człowiek c skłon- ny do podejrzewania', płaczliwe dziecko ''skłonne do płaczu', pojętny uczeń zdolny do pojmowania', łamliwa substancja c która łatwo może być z^amsma', jadalny grzyb 'który może by ć jedzony'. Wyodrębnia się tu kilka typów ze względu na różne relacje między czynnością a pod- miotem, o którym czynność jest orzekana. Przymiotniki skłonnościowe typu: płochliwy, wstydliwy, gniewliwy, ustępliwy tworzone są suf. -liwy od czasowników określających stany lub czynności psychiczne człowieka i oznaczają cechę polegającą na skłonności do wykonywania czynności lub bycia w stanie oznaczonym przez podstawę. Mogą one być określnikami tylko nazw osób, rzadziej innych istot żywych, np. płochliwe ptactwo. Przymiotniki te, odniesione do innych rzeczow- ników, /np. wstydliwy uśmiech, gniewliwy ton, wzgardliwe spojrzenie/ maja znaczenie nie ''skłonny do stanu, czynności', "ale wyrażający ten stan' i właściwie należą do czasowników czynnościowych/por. s~ 65/. . Odrębną grupę stanowią przymiotniki skłonnościowe bierne: '"skłonny do podlegania tzynności'nazwanej przez czasownik', np. pobudliwy 'skłonny do bycia pobudzanym', dra- żliwy ''skłonny do bycia /po/drażnionym', obraźliwy 'skłonny do bycia obrażonym'. Przymiotniki zdolnościowe oznaczają zdolność podmiotu do wykonania czynności nazwanej podstawą. Tworzone są różnymi sufiksami: -ny /pojęty uczeń 'zdolny do pojmowania'/, -czy, -awczy /spostrzegawczy ^zdolny do spostrzegania'/, -ki /chwytki'zdolny do chwytania'/ od czasowników, które oznaczają czynności właściwe ludziom lub innym istotom żywym, i to czynności, które można umieć /lub nie/, czym różnią się od grupy poprzedniej. Przymiotniki potencjalne będące określnikami rzeczowników nieżywotnych mają w przeważnej większości charakter bierny możliwościowy, l tak derywaty z suf. -liwy odnoszące się do nazw przedmiotów /np. łamliwy materiał, tłukliwa sub- . 67 stancja/ mają strukturę'taki, który może być obiektem czynności', tj. 'który może być zła- many, stłuczony^ dodatkowym znaczeniem'łatwo':/a/77//we kości, 'które łatwo się łamią! W tej funkcji szczególnie wyspecjalizowany i bardzo produktywny jest suf. -alny, który tworzy derywaty odnoszące się nie tylko do nazw rzeczy, ale także nazw istot żywych '.poznawalny ''który może być poznany', widzialny 'który może być widzialny', zauważalny 'mogący być / łatwo / zauważonymi przeliczalny 'które może być przeliczony', wykrywalne zmiany'które mogą być wykryte' itp. Formacje te w przeważnej większości tworzone są od czasowników przechodnich: palny materiał 'który można palić, nadaje się do palenia', przenośny aparat 'który może być prze- noszony', podzielny 'który może być łatwo podzielony', zamienny 'który może być zamie- niony', zniszczalny ''który może być zniszczony', rozsuwany, rozkładany, np. stół 'który może być rozsuwany, rozkładany'. Osobną grupę stanowią derywaty utworzone głównie od czasowników n i e p r z e - c h o d n i c h, np. mieszkalne pomieszczenie 'w którym 'można mieszkać', wsiąkł/wy materiał 'w który może /coś/ wsiąkać', żeglowny 'po którym można żeglować', oznaczające cechy odniesione nie do przedmiotów czynności, ale podłoża czynności. Wyraźniej struktura ta jest widoczna w derywatach od czasowników przechodnich, np. pakowny kufer, to nie taki 'który może być zapakowany', ale'w który można dużo zapakować', ładowny pojazdów który można dużo /za/ładować', ustawny pokój 'w którym można dobrze /wygodnie/ ustawić /meble/', przejezdna droga'taka, przez kfórą można przejechać'. W pewnych wypadkach przymiotnik ma strukturę nie tylko 'taki, który może podlegać czynności', ale 'który powinien podlegać czynności', np. karalny czyn 'który powinien być ukarany'. 5. PRZYMIOTNIKI ODRZECZOWNIKOWE Przymiotniki odrzeczownikowe nazywają cechę przedmiotu polegającą na odniesieniu do jakiegoś innego przedmiotu, np. studencka czapka 'należąca do studenta', 'noszona przez studenta', drewniany stół 'zrobiony z drewna', kuchenne naczynia 'używane w kuchni'. Informują one o pewnej relacji zachodzącej między dwoma przedmiotami': przedmiotem na- zwanym przez podstawę /np. studentem, drewnem/ i przedmiotem nazwanym przez określany rzeczownik, /np. czapką, stołem/. Stąd bywają one nazywane przymiotnikami relacyj- nymi3. Wskazywanie na relację między przedmiotami należy do podstawowych funkcji przypadków rzeczownika: przymiotnik odrzeczownikowy oscyluje więc między funkcją form przypadkowych i, jeśli oznacza czystą relację, jest z nią identyczny /np. żądania robotnicze = żądania robotników!, a przymiotnikiem jakościowym, jeśli oznacza nie tylko relację, ale jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu /np. kraciasta suknia, drzewo liściaste/. Wydzielenie ścisłych klas w obrębie przymiotników odrzeczownikowych natrafia na duże trudności z kilku powodów. Relacje między przedmiotami komunikowane przez przymiotnik Termin ten nie jest jednoznacznie stosowany w językoznawstwie. Tu opieram się na konwencji przyjętej w pracach A. Heinza, a przede wszystkim w jego artykule: Uwagi nad funkcja znaczeniowa przymiotnika odrzeczownikowego (21). 68 odrzeczownikowy są bardzo często ńiesprecyzowane lub też różnie precyzują się w rozmaitych kontekstach, np. przymiotnik mięsny informuje o różnych relacjach w połączeniach: mięsny obiad, mięsny sklep, komórka mięsna, świnia mięsna 'przeznaczona na mięso'. Podobnie" przymiotnik rowerowy komunikuje różne relacje zależnie od połączenia: sklep rowerowy "w którym sprzedaje się rowery', wycieczka rowerowa1 za pomocą rowerów7, pompka rowerowa ^przeznaczona do roweru'. W takich przypadkach możemy mówić jedynie o przymiotnikach ogólnie relacyjnych. Przekładanie przymiotnika na konstrukcję z formą przy- padkową, które najczęściej jest stosowane jako kryterium podziału przymiotnika /por. H. Kur- kowska 34/, nie wydaje się wystarczające z powodu dużej dowolności możliwych równo- ważnych konstrukcji, np. dziewczyna wiejska ^dziewczyna pochodząca ze wsi'/ mieszkająca na wsi', rośliny ogrodowe'pochodzące z ogrodu, rosnące w'ogrodzie' itp. Oprócz relacji niesprecyzowanych, które głównie są wyrażane sufiksem -owy, tworzącym masowo derywaty odrzeczownikowe, można wyróżnić cały szereg określonych relacji między desygnatem podstawy i desygnatem określonego rzeczownika. Relacja posiadania komunikowana jest przez tzw. przymiotniki dzier- żawcze. Desygnat podstawy oznacza posiadacza przedmiotu nazwanego określanym rze- czownikiem, np. Zosina chustka, matczyne obuwie, ojcowskie ubranie, końska grzywa, rybia ość. Przymiotniki te stanowią we współczesnej polszczyźnie kategorię raczej ustępującą, za- stępowane są przez dopełniacz: chustka Zosi, ubrar-ie ojca, buty matki itp., a zachowują się wówczas, gdy pojawia się w nich dodatkowe znaczenie, np. ojcowska wyrozumiałość ^właściwa ojcu"'. W staropolszczyźnie natomiast kategoria ta była bardzo żywa, np. w Biblii Zofii /XV w./ znajdujemy połączenie: ręka cudzoziemcowa, wi^Psałterzu Floriańskim: treść /'trzcina, pióro*/ pisarzowa itp. Ówczesną produktywność w tej funkcji suf. -owy, -iny, -i /oczywiście w formie niezłożonej/ potwierdzają liczne dzierżawcze nazwy miejscowe: Kraków, Marysin, Przemyśl lód i imienia Przemysł/. Współcześnie najwięcej przymiotników dzierżawczych tworzy się suf. -/, szczególnie od nazw istot żywych, np. wroni, rybi, kaqzy, człowieczy itp., mniej suf. -ski, -owski, np. warszawski. Może zachodzić relacja odwrotna od opisanej poprzednio. Desygnat określanego rzeczow- nika jest posiadaczem, zawiera w sobie desygnat podstawy, czyli charakteryzuje się posiadaniem tego, na co wskazuje podstawa, np. brodaty człowiek, drzewo, liściaste, okolica lesista, droga błotnista, suknia kraciasta itp. Przymiotniki te można nazwać cha- rakterystycznymi. Bywają one także nazywane dzierżawnymi czynnymi /por. S. S/lifersztejnowa 62/. W funkcji tej występują najczęściej sufiksy: -asty /liściasty, kraciasty/, -aty, tworzący formacje od nazw charakterystycznych części ciała /np. garbaty, wąsaty, skrzydlaty/, -isty /kościsty/ oraz -/'///, który głównie tworzy złożenia typu: długowłosy, beznogi, krótkoręki itp. Dalsza grupa to przymiotniki materiałowe, wskazujące na materię, z której zrobiony jest desygant określanego rzeczownika: drewniany stół ''zrobiony z drewna', słomiany kapelusz, zamki aluminiowe, kamienne schody, płaszcz ortalionowy, wełniana suknia itp. Szczególnie wyspecjalizowany jest w tej funkcji suf. -any. W pewnej grupie derywatów występuje relacja przeznaczenia. Podstawa wskazuje na przedmiot będący przeznaczeniem, celem przedmiotu .nazwanego przez określany rze- czownik, np. wełna sukienkowa, ubraniowa, materiał spadochronowy itp. Zupełnie odrębny typ stanowią przymiotniki, które sygnalizują relację podo- bieństwa między dwoma przedmiotami: desygnatem określanego rzeczownika i desyg- natem podstawy. Nie są to właściwie przymiotniki ściśle relacyjne, mają strukturę c taki jak', np. dziecinny człowiek 'jak dziecko', dziewczynkowaty, chamowaty 'jak dziewczynka, jak cham itp. W funkcji tej specjalizuje się głównie suf. -owaty. . aŁ^»&w~ 69 Istnieje ogromna ilość derywatów, które są po prostu wynikiem przekształceń czysto składniowych. Tak rzecz się ma z tzw. przymiotnikiem w funkcji dopełniacza pod- miotowego i przedmiotowego, a także narzędnika właściwego, np. żądania robotnicze = 'żądania robotników' /robotnicy są podmiotem/, kierowca samochodowy kierowca samo- chodu' /samochód jest obiektem/, wycieczka rowerowa ''wycieczka rowerem', leczenie uzdro- wiskowe 'leczenie w uzdrowisku'. Przymiotnik jest tu najczęściej określnikiem nazwy abstrak- cyjnej, głównie NA, i wskazuje na różne pojęcia przedmiotowe, uzupełniające semantycznie czasownik będący podstawą określanej NA. Przekształceniem większych konstrukcji, któremu towarzyszy kondensacja semantyczna, są takie przymiotniki, jak: samochodowy w połączeniu? książeczka samochodowa 'mogąca prowadzić do wygrania samochodu', a szczególnie derywaty z suf. -/nicz/y, np. trudności wydawnicze 'związane z wydawnictwem', zakłady obuwnicze, 'związane z obuwiem7, 'produkujące obuwie', itp. Wreszcie ogromną grupę stanowią przymiotniki, które genetycznie są przeważnie z a p o ż y- czeniami.a współcześnie motywowane są przez rzeczowniki z suf. -acja, -cja, -izm, -logia itp. Tworzone są one głównie następującymi sufiksami: -/yj/ny, -/ij/ny, -iczny, -istyczny, -owski. Suf. -/yj/ny, /ij/ny tworzą regularnie derywaty od NA zakończonych na -acja, -cja, -sja, -z/a: wibracja - wibracyjny, asekuracja - asekuracyjny, kuracja - kuracyjny, abstrakcja - abstrak- cyjny, elekcja - elekcyjny, dyskusja - dyskusyjny, aluzja - aluzyjny itp. Konstrukcje te są prawie potencjalne, regularność ogranicza czasem istnienie przymiotnika o innym sufiksie, np. ekspresja - ekspresywny. Od rzeczowników na -ja /typu chemia, symetria, pediatria, poligamia, demokracja/, a w szczególności od formacji z suf. -logia, -grafia, tworzą się przeważnie przymiotniki z suf. -iczny: chemiczny demokratyczny, biologiczny, geograficzny itp. Wyjątki stanowią niektóre derywaty od podstaw zakończonych na -Ha, -g/a, -nią, np. biblia - biblijny, familia - familijny, melan- cholia - melancholijny, religia - religijny, elegia - elegijny. Przymiotniki od rzeczowników na -izm, -ista mają formę dwojaką: z suf. -owski /faszy- stowski, rasistowski/ lub z suf. -/ist/yczny: fatalistyczny, sadystyczny, artystyczny itp. 6. PRZYMIOTNIKI. ODPR?YMIOTNIKOWE Są to derywaty modyfikacyjne oznaczające intensywność lub osłabienie cechy nazwanej podstawowym przymiotnikiem, np. miły - przemiły, krótki - króciutki, krótki - krótkawy. Trzecią kategorię przymiotników odprzymiotnikowych stanowią z a - przeczenia /miły - niemiły/, które najczęściej mają funkcję antonimów /tzn. wyrazów o znaczeniu przeciwnym/ w stosunku do podstaw. Podstawami derywatów odprzymiotnikowych mogą być oczywiście tylko niektóre przy- miotniki, mianowicie takie, które oznaczają cechy stopniowalne, a więc przede wszystkim ja kości przysługujące przedmiotom bezwzględnie /np. biały, twardy, mokry/, a nie na podstawie relacji do jakichś innych przedmiotów, jak jest w przymiotnikach relacyjnych /studencki, wodny, miejski/. Tylko takie przymiotniki, nazywane w skrócie jakościo- wymi, mogą być podstawami derywatów modyfikacyjnych, a także form stopnia. Wykładnikami derywacji w tej kategorii są sufiksy bądź prefiksy, klasa antonimów bywa tworzona jedynie prefiksalnie. ' . ' Derywaty oznaczające intensywność cechy /tzw. intensiya/ tworzone są za pomocą sufiksów lub prefiksów. 70 Sufiksy tworzące intensiya, np. -utki, -uteńki, -usieńki, -uchny, mają najczęściej także zna- czenia ekspresywne. Najbardziej neutralny jest suf. -utki, w wielu derywatach wnosi on, jak się wydaje, jedynie znaczenie powiększenia cechy: króciutka sukienka 'bardzo krótka', suchutkie ubranie Bardzo suche', malutki piesek 'bardzo mały'. Ale już oboczne derywaty: króciuteńki, króciusieński, króciuchny, maluteńki, malusieński, maluchny itp. mają funkcję ekspresywną, charakteryzują nie desygnat, ale mówiącego, informując o jego skłoności do przesady, emocjonalności, a często są po prostu znamieniem pewnego stylu. Sam suf. -utki także miewa odcień ekspresywny: głupiutki to nie tylko 'bardzo głupi', ale^taki, do którego mówiący ustosunkowuje się pobłażliwie'. Obecność pozytywnego elementu znaczeniowego w suf. -utki przejawia się w tym, że nie łączy się on na ogół z podstawami o znaczeniu negatyw- nym, /chyba że wnosi on znaczenie politowania/, np. niemożliwe *brzydziutki, *twardziutki o twardym mięsie, ale mogą być np. twardziutkie pomidory, gdy jest to ich zaletą. lntensiva tworzone są także prefiksami: prze-, przy-, rzadko nad- oraz obcym arcy-. Należy odróżnić twory prefiksalne od derywatów, których podstawami są wyrażenia przyimkowe, np. nadczuły to derywat od czuły z formantem nad; ale naddźwiękowy czy nadpowietrzny to derywaty od wyrażeń: nad dźwiękiem, nad powietrzem. Podobnie przygłupi, przyciężki to przymiotniki modyfikacyjne z prefiksem przy-, a podstawami przymiotników: przyzagrodowy, przyzakładowy są wyrażenia przy zagrodzie, przy zakładzie. Pref. prze- nie jest współcześnie tak produktywny w tworzeniu intensi\/ów, jak był w staropolszczyźnie /por. stp. przesilny, prżemężny, przemocny/. Derywaty funkcjonujące współcześnie mają często charakter literacki, pretensjonalny: przebogaty, przerozkoszny, prze- zabawny, przeozdobny. przewyborny, przeczysty, przejasny. Neutralny charakter ma jedynie niewielka grupa: przemiły, przepiękny, prześliczny, prześmieszny. Pref. przy- łączy się z nazwami cech, które można ująć normą jako mieszczące się w normie lub ją przekraczające, np. krótki - długi, ciężki - lekki, ciasny - luźny, gruby - chudy, wąski - szeroki, twardy - miękki itp. Derywaty z pref. przy- oznaczają przekraczanie normy, zbyt wysoki stopień cechy, np. przykrótki ^byt krótkie przydługi ''zbyt długi', przyciężki ^zbyt ciężki', przywąski 'zbyt wąski', przytwardy "za twardy' itd. Oznaczają więc wysoki stopień cechy, ale względnie, przez odniesienie do normy właściwej cechom przysługującym danemu przedmiotowi. Pref. nad- szerzy się głównie w terminologii specjalnej: nadczuły, nadostry, nadwrażliwy. Jest on odpowiednikiem gr. h/per-: hiperpoprawny, hiperdokładny. Do słownictwa ogólnego należą: nadwrażliwy, nadludzki. Wysoki stopień natężenia cechy komunikują także inne obce prefiksy, np. ultrakrótki, superdoskonały, ekstramocny, itp. Derywaty oznaczające osłabienie cechy /tzw. deminutiya przymiot- nikowe/ tworzone są zasadniczo suf. -awy, który jest ogromnie w tej funkcji produktywny4, np. białawy, żółtawy, czerwonawy, zielonawy, ciemnawy, grubawy, słonawy, słodkawy, gorzkawy, brudnawy, starawy, ponurawy, łysawy. Wiele formacji ma charakter potencjalny, może być utworzonych niemal od każdego przymiotnika jakościowego, np. niskawy jegomość, trudnawe zadanie. Podstawami mogą być także niektóre przymiotniki relacyjne, np. terminy chemiczne: uranowy - uranawy, fosforowy - fosforawy, miedziowy - miedziawy, rtęciowy - rtęciawy itp. Derywaty te można traktować także jako odrzeczownikowe. Zupełnie wyjątkowo osłabienie cechy może być wyrażone przedrostkiem, np. niedo-: nie- dokwaśny. Wiele przymiotników mających ten prefiks to twory odczasownikowe, np. niedo- ''Genezę funkcji osłabiającej suf. -owy, która w/tworzyła się stosunkowo niedawno, analizuje B. Kreja /26/. n rozwinięty, niedomyty itp. Podobnie rzecz się ma z przedrostkiem: pod-, który w wyrazie podczerwony tworzy derywat odprzymiotnikowy, a w wielu wyrazach takich, jak podziemny, podbiegunowy, należy do podstawy /por. niżej /. Pewien typ modyfikacji osłabiającej występuje być może także w derywatach z przedrostkiem przed-: przedwczesny 'mniej niż wczesna', przedwstępny ^mniej niż wstępny'. Antonimy tworzone są w zasadzie za pomocą morfemu nie- od przymiotników, które pod względem semantycznym układają się w pary antonimiczne, np. ładny-brzydki, mądry - głupi, dobry - zły, wysoki - niski, młody - stary, duży - mały itp. Dodanie elementu nie- do jednego z członów pary powoduje powstanie antonimu, a nie po prostu przeczenia, a więc brzydki + nie to niebrzydki, czyli ładny' mały + nie = niemały, a więcf duży' głupi + nie = niegłupi, a więc^prawie mądry'. Oczywiście antonim powstały w wyniku derywacji za pomocą nie- nie równa się całkiem antonimowi leksykalnemu, oznacza nieco słabszy stopień tej cechy, por. np. niebrzydki i ładny, niegłupi i mądry, nieduży i mały itp. 7. PRZYMIOTNIKI OD WYRAŻEŃ SYNTAKTYCZNYCH Przymiotniki te tworzone są masowo jako objaw tendencji do skrótowego i jednocześnie precyzyjnego wyrażania. Pod tym względem mają one przewagę nad derywatami odrzeczow- nikowymi, które wyrażają relacje niesprecyzowane /por. s. 68 /, np. miejski ogród i miejskie ubranie. W przymiotnikach typu: podmiejska /komunikacja/, międzymiastowa /rozmowa/, dożylny /zastrzyk/, nasercowe /krople/, przeciwbólowy /Środek/, relacja jest ściśle spre- cyzowana6. Przekształcenie wyrażenia przyimkowego na przymiotnik jest zabiegiem czysto formalnym: semantycznie i-składniowo nic się nie zmienia, powstaje jedynie jednostka leksykalna zamiast połączenia składniowego o charakterze przydawkowym. Przekształceniom tym mogą ulegać wyrażenia z rozmaitymi przyimkami, formantami są najczęściej sufiksy: -owy /domięśniowy, docelowy/, -ny /dożylny, bezdomny/, -ki /bezpański, podmiejski/, -i/y/ /przeciwkrzywiczy/, -iczny /przedromantyczny/. Wydaje się, że o wyborze odpowiedniego sufiksu decyduje postać istniejącego obocznie prostego przymiotnika odrze- czownikowego, np. przedoperacyjny - bo operacyjny, przednaukowy - bo naukowy, przed- wojenny - bo wojenny itp. A oto przykłady derywatów zawierających w podstawie różne przyimkhóez - /bezdomny, bezprecedensowy, bezkolizyjny/, do- /docelowy, doustny/, między- /międzyzakładowy, międzynarodowy/, na- /naziemne urządzenia, naskalne rośliny/, nad- /nadpowietrzny, nad- ziemny/, od- /odręczny, oddolny, odśrodkowy/, po- /pourazowy, pooperacyjny/, pod-, /pod- bramkowy, podziemny/, ponad- /ponadplanowy, ponaddźwiękowy/, poza- /pozaustawowy, pozamałźeński/, przeciw- /przeciwlotniczy, przeciwalkoholowy, przeciwrządowy/, przed- /przedobiedni, przedpotopowy, przedwojenny/, przy- /przy'uczelniany', przyzakładowy/. Połączenia z innymi przyimkami, np. za; z-, w, rzadko przekształcają się w przymiotniki, np. zagraniczny, zamiejscowy. 5Na temat tego typu przymiotników patrz praca H. Satkiewicz /59/ i artykuł K. Olivy /44/. 72 8. PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE6 ' Podstawami ich są dwa wyrazy i zależnie od tego, do jakiej części mowy one należą, mamy różne struktury przymiotników złożonych. Formantami są najczęściej: interfiks -o- łączący oba człony i sufiks, np. pracochłonny od praca i chłonąć, a więc: -o- + -ny, długody- stansowy od długi i dystans: -o- + -owy. Odrębny typ stanowią połączenia przymiotnika z przymiotnikiem, np. biało-czerwony, w których formantem jest jedynie -o- łączące, a struktura może polegać na współrzędności lub podrzędności członów. Omówimy dalej różne typy przymiotników złożonych przyjmując za punkt wyjścia charak- ter gramatyczny podstawy. Człon A - rzeczownik, człon B - czasownik typ: owadobójczy, mięsożerny Typ ten jest współcześnie dość produktywny, szczególnie w terminologii specjalnej. Po- wstaje wiele formacji analogicznych, ze względu na postać drugiego członu, ^.pracochłonny, czasochłony, światłochłonny. dźwiękochłonny itp. Człon A jest podrzędny względem członu B i wskazuje na przedmiot czynności nazwanej przez człon B. Składniowo może być to przedmiot bliższy /chwastobójczy/ lub dalszy Irdzoochronny ''chroniący od rdzy'/. Członem B bywają najczęściej określone czasowniki, np. dawać /w formie -dajny, np. życiodajny, włóknodajny, siarkodajny l, tworzyć /-twórczy, np. rakotwórczy, chorobotwórczy, skałotwórczy/, rodzić /-rodny, np. kruszcorodny-/', bić -bo/czy, np. owadobójczy, chwasto- bójczy/, nosić /-nośny, np. nasienionośny', bakterionośny/. Niektóre złożenia tworzone są nie wprost od czasownika, ale poprzez przymiotnik dewerbalny, np. kwasoodporny to 'odporny na kwas'/a nie'odpierający kwas'/. Człon A - przysłówek, człon B - czasownik, typ: szybkostrzelny, cichobieżny, na- przeciwległy Niektóre z tych wyrazów odznaczają się dużym stopniem skrótowości, np. wysokowrzący, niskowrzący ''to wrzący przy wysokiej /niskiej temperaturze'', prostopadły ^padający pod kątem prostym'. Człon A - liczebnik, człon B - rzeczownik, typ: dwutaktowy, trzypokojowy Jest to typ ogromnie produktywny. Wyrażenie liczebnikowo-rzeczownikowe może bardzo łatwo przekształcić się na odpowiedni przymiotnik: pokój o dwóch oknach > dwuokienny, obiad o trzech daniach > trzydaniowy, dom dla kilku rodzin > kilkurodzinny, namiot dla czterech osób > czteroosobowy, gospodarstwo o pięciu hektarach > pięciohektarowe. Czło- nem A mogą być liczebniki główne /pojazd o dwóch kołach > dwukołowy/, porząd- kowe /będący na drugim planie > drugoplanowy/, zbiorowe /mieszkanie trójpokojowel, nieokreślone /kilkudniowy, małorolny/. Struktury semantyczne omawianych przymiotników są rozmaite: ''mający pewną liczbę elementów' /pojazddwukołowy/, r na leżący do czegoś, co jest określone ilościowo ^/np.drugo-' planowy, trzeć/o/igowy/. Człon A - przymiotnik, człon B - rzeczownik typ: długo falowy, wysokociśnieniowy. Jest to typ bardzo produktywny, istnieje ogromna łatwość przekształcania połączeń o charakterze przydawkowym w przymiotnik, np. bawełna o długich włóknach > długo- 'Korzystam tu głównie z pracy H. Satkiewicz /59/ oraz l. Klemensiewicz-Bajerowej /23/. 73 włóknista, bieg na długi dystanse długodystansowy, kasza o grubych ziarnach > grubo- ziarnista, praca trwająca całą noc > całonocna. Osobną grupę stanowią przymiotniki, w których członem określającym jest rzeczownik w funkcji przydawki, np. ptakokształtny' będący w kształcie ptaka'. Człon A - przymiotnik, człon B - przymiotnik, typ:żółtopomarariczowy, matematyczno- -przyrodniczy Należą tu dwa odrębne typy różniące się ortografią: w typie pierwszym człon A jest pod- rzędny w typie drugim oba człony są współrzędne. W typie pierwszym można wyróżnić dwie podgrupy. Pierwsza z nich ma charakter mody f i kacy j ny: człon A modyfikuje cechę nazwaną przymiotnikiem w członie B, np. bladoniebieski, żółtozielony, jasnożółty, mlecznobiały, zielononiebieski ""niebieski z odcieniem zielonym'. Nie jest to wskazanie na obie cechy równorzędne, lecz pierwsza określa drugą. Bywa tak, że te same przymiotniki mogą mieć zależnie od użycia strukturę podrzędną lub współrzędną: żółtozielony to ''zielony z odcieniem żółtym' i 'żółty oraz zielony'. W tym. drugim wypadku oba człony połączy się łącznikiem. Połączenie przymiotnik + przymiotnik występuje formalnie także w złożeniach typu: historycznoliteracki, teoretycznoliteracki, np. prace historycznoliterackie, co semantycznie pozostaje w związku z zestawieniem: historia literatury, teoria literatury, a nie z dwoma przymiotnikami: historyczny i literacki, teoretyczny i literacki, podobnie jak wczesnośrednio- wieczny jest przymiotnikiem od wczesne średniowiecze /por. grupa poprzednia/. Typ współrzędny, np. północno-wschodni wiatr, węgiersko-polski słownik, ma zakres nieograniczony. Zawsze można dwie cechy przedmiotu czy zjawiska połączyć jedną nazwą, zgodnie z tendencją do skrótowości, np. konferencja sprawozdawczo-wyborcza, spół- dzielnia połowowo-przetwórcza, choć właściwie, jak pokazywała H. Satkiewicz /59/ skró- towość jest tu pozorna i często chodzi tylko o nadanie połączeniu bardziej zwartej formalnie postaci, potrzebnej przy użyciu go jako nazwy. VI. SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKÓW 1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Ustalenie relacji formalno-semantycznych w obrębie czasownika jest trudniejsze aniżeli przy innych częściach mowy. Przede wszystkim mniej wyraźny jest stosunek funkcyjnej zależności między derywatami: w rzeczowniku czy przymiotniku najczęściej łatwo było ustalić bazę, np. kłamca - pochodny semantycznie i formalnie od kłamać, nauczyciel od nauczać, wi- dzialny od widzieć. Przy niektórych formacjach można się wahać przy ustalaniu ba- zy, np- grzesznik pozostaje w relacji zarówno od grzech, jak i od grzeszny czy grzeszyć. W czasowniku bardzo często formacja motywowana jest jednocześnie przez wiele wyrazów. Rozpatrzmy przykład: zblednąć jest niewątpliwą formacją, która w swym znaczeniu i formie ma odniesienie do przymiotników blady i jednocześnie do czasownika blednąc jako jego dokonany odpowiednik. Relacja jest więc następująca: blednąc -«--*-zbleclnąć - ^\ ^ -blady" Zależność ta ujawnia także drugą właściwość derywatów czasownikowych: jest nią wzajemna motywacja /wzajemna pochodność/. Przy słowotwórstwie imion naj- częściej można było ustalić kierunek derywacji, uznając jeden człon za bazę, a drugi za derywat. W czasowniku w wielu wypadkach, szczególnie przy parach aspektowych, mamy równorzędność członów, l tak np. w parach: przerobić -przerabiać, wykopać - wykopywać, wypić - wypijać człon drugi jest formalnie pochodny, zawiera sufiksy: -a-, -ywa-, -ja- /w pierwszym przykładzie także zmianę samogłoski rdzennej -o ;a/, jednakże semantycznie bo- gatszy jest człon dokonany; w jego znaczeniu zawiera się odniesienie do członu niedoko- nanego, np. wykopać to 'zakończyć, osiągnąć rezultat czynności oznaczonej czasownikiem wykopywać^, przerobić to "zakończyć, osiągnąć rezultat czynności oznaczonej czasownikiem przerabiać^. ' " - Czasowniki wykopać, przerobić, wypić pozostają więc w relacji do swoich członów nie- dokonanych /ND/, a jednocześnie w ich znaczeniu jest także-odniesienie do czynności ozna- czonej czasownikiem bezprefiksalnym. W tym wypadku prefiks ma ogólne znaczenie proce- sualne /wykonać czynność, osiągnąć rezultat/, a temat wskazuje na sposób wykonania tej czynności, np. wykopać dół ''zrobić kopiąc', wykopać ziemniaki, ''wydobyć kopiąc"1. Taką interpretację struktur prefiksalnych proponuje A. Bogusławski /4/. Wreszcie charakterystyczna dla czasownika je.st duża ilość wyrazów, które są podzielne tylko formalnie, łatwo wyodrębnić w nich prefiks i temat, semantycznie jednak są już one niemo- tywowane. Przy rzeczowniku wyraz zleksykalizowany łatwiej przechodzi do klasy jednostek niemotywowanych, tracąc także odczuwaną podzielność formalną. Tymczasem w czasow- / 75 nikach: np. zabić, dostać, przestać, wyraźnie wyodrębniają się prefiksy, ale w znaczeniach tych wyrazów nie ma odniesienia do czasowników bić czy stać. 2. PODZIAŁ DERYWATÓW CZASOWNIKOWYCH Wszystkie czasowniki motywowane dzielą się na dwie wielkie klasy: derywaty powstałe w wyniku przekształcenia na czasownik innych części mowy /rzeczowników, przy- miotników, rzadziej liczebników, przysłówków, zaimków i wykrzykników/ oraz derywaty odczasownikowe głównie modyfikacyjne. Formantami derywatów pierwszego typu są zawsze sufiksy tworzące czasownik, będące wykładnikami akcji, procesu, stanu /np. sufiksy: -/'-, -ej-, -owa-, jak w czasownikach czernić ''czynić czarnym', mądrzeć ''stawać się mądrym', kor- kować ? czynić coś za pomocą korka7/, lub też s u f i k s y wraz zprefiksam i, np. umocnić c uczynić mocnym'', napełnić 'uczynić pełnym''. Formantami derywatów odczasowhikowych najczęściej są prefiksy, np. /bić - przebić, nieść - donieść/, lub sufiksy /bić - bijać, umyć - umywać, klęczeć - klęknąć/. Sufiksom często towarzyszą oboczności samogłoskowe rdzenia, np. zamknąć - zamykać, przenieść - prze- nosić, wyprosić - wypraszać /oboczności spółgłoskowe ś: S nie są tu współformantami, ale mają charakter alomorficzny/. Oboczność rdzenia wraz ze zmianą fleksji jest formantem w wy- razach: nazwać - nazywać, posłać - posyłać. Wreszcie formantem może być jednocześnie pre- fiks i morfem s/ę w takich typach, jak: najeść się /od jeść/, wyspać się /od spać/, a sam morfem s/ę w takich wyrazach, jak niszczyć się, cieszyć się /obok niszczyć, cieszyć/. Derywacja wewnątrzczasownikowa jest bardzo skomplikowana wskutek tego, że uczestniczy w niej wiele prefiksów o dość szczegółowych znaczeniach leksykalnych, co w połączeniu ze znaczeniami leksykalnymi tematów czasownikowych daje ogromną ilość n ieprzewidy- wa l nych kombinacji semantycznych. Jednakże wśród nich można dojrzeć pewne prawi- dłowości i w dalszym ciągu spróbujemy podać, w sposób uproszczony i niewyczerpujący, najważniejsze typy relacji semantyczne- formalnych zachodzących między czasownikami. Najpierw jednak opiszemy typy słowotwórcze czasowników powstałych z prze- kształcenia innych części mowy na czasownik. 3. CZASOWNIKI ODIMIENNE; CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Derywaty te należą do trzech wielkich kategorii słowotwórczych w zależności od tego, jaka jest rola przedmiotu lub cechy nazwanych przez podstawowy rzeczownik /bądź przymiotnik/ względem akcji nazwanej przez czasownik. Zacznijmy od przykładu. Weźmy czasowniki: chorować, bieleć, posmutnieć, uczulić, uwrażliwić. Wszystkie one pochodzą od przymiotników i'utworzone są samymi sufiksami bądź za pomocą sufiksów i prefiksów. Należą one ze względu na swoją strukturę semantyczną do dwóch odrębnych kategorii słowotwórczych. W trzech pierwszych cechy nazwane przez przymiotniki: chory, biały, smutny, zostały odniesione do podmiotu akcji: uczeń choruje, lis bieleje na zimę, chłopiec posmutniał, a całe czasowniki znaczą tyle, co konstrukcje: jest chory, staje się biały, stał się smutny. Podstawowe przy- miotniki pełnią więc funkcję taką samą jak orzecznik i, stąd ten typ czasowników nazwano umownie orzecznikowymi /18/. Inaczej przedstawia się struktura dwóch pozostałych czasowników. Są one przechodnie, wymagają wskazania na obiekt czynności i cecha, nazwana przez podstawowy przymiotnik, 76 zostaje odniesiona do obiektu, a akcja oznacza powodowanie pojawienia się cechy w obiekcie . Stąd czasowniki tego typu bywają nazywane kauzatywnymi /co jest trochę niewygodne, bo miesza się z causatiwami starymi, indoeuropejskimi, typu poić - pić, goić - żyć, których wykładnikami były oboczności apofoniczne/. Czasowniki te bywają także na- zywane pośrednio-orzecznikowymi, co ma uwidoczniać ich związek z typem poprzednim: w typie smutnieć podstawowy przymiotnik smutny pełnił funkcję orzecznika względem podmiotu, w smucić /z pominięciem suf. -n-, jak w skrócić, obrzydzić usunięty jest suf. -k-/ podstawowy przymiotnik pełni funkcję orzecznika względem obiektu: '"czynić, żeby ktoś był smutny'. Trzecia kategoria czasowników denominalnych obejmuje wyłącznie derywaty odrzeczow- nikowe, w których podstawowy rzeczownik pełni funkcję analogiczną do d o p e ł n i e n i a, np. korkować butelkę c zatykać korkiem', cerować pończochę c robić cerę', promieniować -"wysyłać promienie' itp. Derywaty te można nazwać dopełnieniowymi. Przyjrzyjmy się dokładnie poszczególnym kategoriom. 4. FORMACJE ORZECZNIKOWE Należy tu kilka podkategorii. Są to: Czasowniki procesualne, oznaczające uzyskiwanie cechy, o strukturze''stawać 4 się /stać się/ tym, na co wskazuje podstawa'. Tworzone są one zarówno od przymiotników, jak i od rzeczowników użytych w funkcji nazw cech za pomocą sufiksów: -eć i -nać, np. bieleć, /z/mądrzeć, /po/siwieć, /wy/pięknieć, /po/chłodnieć, /s/poważnieć, chudnąć, cichnąć, ślepnąć, gorzknąć. Z dwóch obocznych sufiksów wyraźnie produktywny jest suf. -eć; suf. -nać występuje w pewnej liczbie wyrazów starych, ale nowych nie tworzy. Być może na wycofy- wanie się tego sufiksu wpłynęło jego wyspecjalizowanie się w funkcji wykładnika momen- talności: kopnąć, krzyknąć, pchnąć itp. Sufiks ten dał zapewne początek powstaniu kontami- nowanego suf. -nieć /rzednieć, żółknieć, gęstnieć, oboczne do żółknąć, rzednąć/, być może także wystąpiła tu absorpcja morfologiczna elementu -n- w takich formacjach,jak: ładnieć, potężnieć, pięknieć. Derywaty tego typu z suf. -eć tworzą się wyłącznie od przymiotników jakościowych, co jest zrozumiałe ze względów semantycznych: trudno samoistnie nabywać cechę relacyjną. Stąd możliwe np. korkowacieć. łykowacieć, ale niemożliwe: *okiennieć, *stołowieć. Derywaty od rzeczowników są mniej liczne. Ograniczają się tylko do rzeczowników osobo- wych /nieosobowe to: zdrewnieć, spróchnieć/, użytych we wtórnej funkcji nazwy cechy: zdziadzieć, zbabieć, zdziwaczeć. Dużo formacji utworzonych jest od rzeczownika w funkcji epitetu: zbaranieć, zgrzybieć. Czasowniki oznaczające przejawianie cechy powstają wówczas, gdy podstawami są nazwy kolorów. Powstaje w ten sposób struktura dwuznaczna: bieleć, czernieć to c stawać się białym, czarnym', /np. Lis bieleje na zimę. Naczynia sczerniały/ lub'być widzianym jako białe, czarne', /np. Ściany domu bieleją między drzewami. Ciemny kształt czerniał w mroku/. Znaczenie to występuje tylko w czasownikach niedokonanych. Podobną strukturę znaczeniową mają derywaty z morfemem s/ę typu: złocić się, bielić się. Od rzeczowników tworzone są formacje o strukturze ^być taki m, być tym na co wskazuje podstawa'. Derywatów odprzymiotnikowych o tej strukturze jest tylko kilka, np. chorować, skąpić, które oznacza nie tyle'być skąpym'1, cof zachowywać się jak 77 skąpy'. W derywatach ódrzeczownikowych występuje głównie suf. -ować na miejscu dawnego -ić: istnieją więc np. dziwaczyć, zawodniczyć, dziedziczyć, ale daw. kucharzyć, matczyć za- stąpiono dziś przez: kucharzować, matkować. Typ słowotwórczy: rzeczownik osobowy + -ować o znaczeniu 'być tym, funkcjonować jako osoba nazwana przez podstawę', jest współcześnie dość produktywny. Tworzą się do- raźnie konstrukcje typu: szoferować, dyrektorować, sekretarzować, sędziować, kolegować, prezesować itp. Formacje te, póki są niezleksykalizowane, nie mają odpowiedników doko- nanych /oznaczają stan, właściwość, a nie czynność, płoces/ i nie są przechodnie. Wraz z uzyskaniem przechodniości i aspektu dokonanego następuje zmiana znaczenia /np. gospoda- rować - wygospodarować coś/. 5. FORMACJE KAUZATYWNE /POŚREDNIO-ORZECZNIKOWE/ Derywaty te mają strukturę 'powodować, że coś jest jakieś /czymś/' np. czernić włosy ^powodować, że włosy są czarne', uciszyć klasę 'spowodować, że klasa jest cicha'1, polepszyć warunki 'spowodować, że warunki są lepsze'. Suf. -/'///- /rzadziej -owa/ jest więc wykładnikiem akcji, która wymaga wskazania na obiekt,do którego zostaje odniesiona cecha nazwana przez przymiotnik. Czasowniki te są więc czynne, przechodnie i najczęściej dokonane /rezulta- tywne/, oznaczają bowiem zwykle nie akcję trwają c,ą, ale czynność w wyniku której zaś ż ł,a zmianaw obiekcie. Stąd formacje bezprefiksalne są rzadkie i mało używane, np. rzeźwić, /raczej orzeźwić/, ciszy/ć /raczę] uciszyć/ itp. Masowo natomiast tworzą się derywaty tego typu za pomocą sufiksu i prefiksu, np. polepszyć, powiększyć, ocieplić. Najczęstszy jest tu pref. u-, np. uniewinnić, uaktywnić, upaństwowić, upolitycznić, upoetycznić, unieszko- dliwić itp. Oczywiście istnieją tu ograniczenia semantyczne, to znaczy nie od każdego przy- miotnika utworzy się taki derywat. 6. FORMACJE DOPEŁNIENIOWE Są to czasowniki nazywające czynność ze względu na przedmiot jakoś związany z ta czynnością, a więc np. n a r z ę d z i e czynności /piłować, pędzlować, świdrować, korkować, dłutowaci, m a t e r i ę, za pomocą której czynność zostaje wykonana /asfaltować, żwirować, kitować, plombować, cynkować/. Szczególnie częsta jest tu struktura 'pokrywać tym, na co wskazuje podstawa^ /smołować, politurowaćl. Dalsza możliwość to nazwanie czyności ze względu na o b i e k t bliższy /karczować/ i dalszy /butelkować mleko/, wytwór /fałdować, kreskować, cerować, paczkować masło, liniować zeszyt 'rysować linie w zeszycie'/, miej- sce lub czas. W tym wypadku można mówić o formacjach okoliczni kowych, np. lądować 'osiągać ląd', plażować 'spędzać czas na plaży', zimować 'spędzać zimę', nocować 'spędzać noc''. Masowo tworzone są takie nazwy czynności od rzeczowników abstrakcyjnych o strukturze 'robić to"', np. programować, planować, podróżować 'odbywać podróż', roman- sować, wczasować, wagarować, spacerować. Czasownik oznacza właściwie to samo, co pod- stawowy rzeczownik, dochodzi tylko czynnościowość i przekształcenie części mowy. Można by więc traktować ten typ jako transpozycję. 78 7. CZASOWNIKI DEWERBALNE; CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Derywaty modyfikacyjne czasownika stanowią jeden z najtrudniejszych problemów słowiań- skiej morfologii. Dzieje się tak z kilku powodów. Derywaty odczasownikowe tworzone są najczęściej prefiksami o bardzo wielu funkcjach, często trudnych do uchwycenia. Od każdego czasownika tworzy się równolegle duża liczba derywatów prefiksalnych o różnych znaczeniach, co daje w rezultacie obraz skomplikowany, nadający się raczej do opisu słownikowego, aniżeli gramatycznego, np. od czasownika szyć istnieje cały kompleks derywatów prefiksalnych, takich jak: zaszyć, przeszyć, wszyć, zszyć, doszyć, wyszyć, rozszyć, odszyć, przeszyć. Derywacja odczasownikowa związana jest nierozłącznie z trudnym problemem aspektu, który jest traktowany jako kategoria gramatyczno-leksykalna, tzn. właściwość gramatyczna jednostek leksykalnych. Zagadnieniu temu poświęcono w językoznawstwie słowiańskim ogromną literaturę, co jednak nie doprowadziło do całkowitego wyjaśnienia tego zjawiska. Powstało w związku z tym wiele teorii, często zupełnie przeciwstawnych. Nie wdając się tu w rozważania teoretyczne, będziemy musieli jednak omówić pokrótce funkcję aspektową dery- watów odczasownikowych. 8. PROBLEM ASPEKTU W DERYWACJI ODCZASOWNIKOWEJ Pierwsze pytanie, jakie się nasuwa, to takie,czy aspekt, a więc rozróżnienie dokonaności i nie- dokonaności akcji w czasowniku, jest zjawiskiem słowotwórczym? Ze względu na powszechność tego zjawiska w odniesieniu do czasownika /każdy czasownik jest pod względem aspektu określony, dokonany bądź niedokonany/, uważano, że jest to zjawisko gramatyczne. Czasowniki dwuaspektowe stanowią nieliczne wyjątki, np. formacje z suf. -ować, aresztować, ofiarować, mianować, aprobować, promować, darować, np. daruję ci to, ofiaruję ci znaczy ^teraz^, lub'w przyszłości'. Drugim argumentem za włączeniem aspektu do gramatyki /fleksji/ jest wpływ tej kategorii na tworzenie form gramatycznych czasownika, takich jak czasy /teraźniejszy, przyszły/ i imie- słowy. Jednakże nieregularność w tworzeniu form aspektowych, brak reguł mówiących, jakim wykładnikiem /prefiksem, lub sufiksem/ będzie się tworzyło od danego czasownika formę dokonaną /DK/ lub /ND/, łączy aspekt zesłowotwórstwem. Sło- wotwórcze są także wykładniki aspektu, prefiksy, które mają poza funkcję aspektową i inne znaczenia, a także sufiksy: -a-, -ja- /zaprosić - zapraszać/, -wa- /umyć - umywać/, -ywa | /zapisać - zapisywać/. Jest to więc zjawisko pograniczne między fleksją i derywacją. Wyrażanie aspektu dokonanego jest podstawową funkcją prefiksów czasownikowych. Każdy derywat, w którym prefiks jest formantem, ma zawsze aspekt dokonany, tzn. informuje, że akcja jest ujęta jako zakończona całość, a poza tym najczęściej różni się w stosunku do wyrazu podstawowego jakąś modyfikacją semantyczną, np. ukierunkowaniem przestrzen- nym, lokalizacją czasową, charakterystyką ilościową czynności. Np. od czasownika kopać derywaty prefiksalne: wkopać, rozkopać, zakopać, odkopać oprócz dokonaności wskazują na różne ukierunkowania czynności. Oczywiście prefiksy w derywatach niedokonanych nie są formantami /np. za- w zakopywać, czy prze- w przepijać/, ale stanowią części tematu. Pewną osobliwością odznaczają się pod tym względem czasowniki ruchu /o nich dokładniej dalej/, w których czasownik niedokonany utworzony jest formalnie przez prefiksację czasownika ozna- czającego ruch nieukierunkowany: 79 iść [ dojść- chodzić l -*- dochodzić nieść i donieść nos/ć donos/ć 9. POJĘCIE PARY ASPEKTOWEJ Prefiksacja niesie więc zawsze perfektywizację i najczęściej jakieś inne modyfikacje seman- tyczne. Jeśli modyfikacji semantycznych brak lub są minimalne, mówi się o opozycji aspek- towej, czyli tzw. parze aspektowej. Właściwe pary aspektowe istnieją głównie dzięki sufiksacji i obocznościom, które przekształcają czasownik DK na odpowiedni mu człon ND, np. przerobić - przerabiać, zasłonić - zasłaniać, przekroczyć - przekraczać, upaść - upadać, zamknąć - zamykać. Pary te oznaczają akcję identyczną, różniącą się tylko tym, że człon ND ujmuje ją jako nie zakończoną trwającą, a człon DK jako zakończeń ą, wyczerpaną, /wraz z osiągnięciem rezultatu przy czasownikach czynnościowych i procesualnych/. Nie chodzi tu bowiem, jak podkreśla wielu aspektologów, a ostatnio C. Piernikarski /48/, po prostu o zaprzestanie czynności, ale o jej naturalne zakończenie: napisał list i przestał pisać list, wykopał dół [przestał wykopywać dół, nie oznaczają tego samego. Derywaty prefiksalne rzadko kiedy pozbawione są innych znaczeń poza aspektem. Nie- którzy wątpią w istnienie tzw. pustych przedrostków. Wydaje się jednak, że dla wielu czasow- ników spośród całego zestawu" derywatów prefiksalnych można wybrać jeden, który stanowi najbliższą parę aspektową. Charakteryzuje się on tym, że na ogół nie wchodzi w opozycję z członem ND sufiksalnym. Zróbmy następujące ćwiczenie. Od czasownika szyć można utwo- rzyć następujące derywaty prefiksalne: szyć Nie są to jednak pary dokonane, różnią się znaczeniowo od podstawowego czasownika, co powoduje w konsekwencji możliwość utworzenia od nich odpowiednich ND, np. doszywać, rozszywać, przyszywać itp. Neutralną parą do szyć będzie uszyć, które już nie ma odpowied- nika sufiksalnego *uszywać. Podobnie do prać neutralnym odpowiednikiem będzie nie prze- prać, zaprać, wyprać /można powiedzieć: Te plamy źle się wypierają/, a le uprać, od którego nie ma imperfectiyum *upierać; od siać członem DK będzie posiać /nie ma *p0siewać,. natomiast są: obsiewać, zasiewać, przesiewać itd./. W tym zakresie zresztą istnieją znaczne różnice regio- nalne. Często czasownik ma różne pary dokonane, zależnie od znaczeń lub nawet użyć, np. malować obraz /wytwór/ - namalować, malować ścianę /obiekt/ - pomalować, gotować zupę /ugotować/ i gotować wodę /zagotować/. Od czasownika bić neutralnym DK jest zbić, które już nie tworzy niedokonanego *zbijać. Jednakże od połączenia zbić argumenty utworzy się ND zbijać argumenty. Takich przykładów można by przytoczyć wiele. 80 Prefiksy tworzące pary o minimalnej różnicy znaczenia są rozmaite i użycie ich nie da się ująć w żadna regułę. Najczęstsze przedrostki w tej funkcji to: z-/s-/, np. zbić, zrobić, za- /zamalować/, po- /posolić, posiać/, u- /uszyć/, wy- /szczególnie często przy czasownikach procesualnych typu: wypięknieć, wyładnieć/. Prefiksy te omówił dokładniej C. Piernikarski /47/. O wykładnikach sufiksalnych imperfectiwów mówiliśmy już uprzednio. Wykładnikami aspektu mogą być wymiany sufiksów, np. ruszyć - ruszać, strzelić - strzelać, kupić - ku- pować. Wreszcie para aspektowa może być wyrażana formami supletywnymi, np. brać - wziąć, widzieć - zobaczyć, mówić - powiedzieć, patrzeć - spojrzeć. Niektóre czasowniki ze względu na swoje znaczenie nie mają odpowiedników dokonanych bądź niedokonanych, nie wchodzą w ogóle w opozycję aspektową. Aspekt dokonany, jak mówiliśmy, polega na tym, że akcja jest ujęta jako zakończona wraz z osiągnięciem rezultatu. Stąd aspekt dokonany w tym rozumieniu mogą mieć tylko czasowniki czynnościowe bądź procesualne, w sumie takie, które oznaczają jakieś dzianie się na zewnątrz podmiotu lub w podmiocie. Nie mają więc odpowiedników dokonanych czasowniki sta- nowe typu leżeć, siedzieć, stać, trwać, żyć, m o d a l n e typu: chcieć, umieć, potrafić, mieć, cały omówiony /s. 77 / typ o strukturze 'być tym, zachowywać się jak': filozować, pielgrzymować, sąsiadować, sędziować, dziwaczyć. Dalej nie mają dokonanych czasowniki czynnościowe, w których położony jest nacisk na sposób wykonywania czynności: dreptać, krążyć, człapać, a także czasowniki typu: spacerować, podróżować. Wreszcie nie mają odpo- wiedników DK czasowniki oznaczające stany psychiczne, nie mogące mieć rezultatu, np. bać się, cieszyć się, martwić się, brzydzić się, rozpaczać itp. Utworzone od nich derywaty pre- fiksalne o aspekcie dokonanym, jeżeli są w ogóle możliwe /np. moda Inę: potrafić, móc, w ogóle nie ulegają prefiksacji/, różnią się znaczeniowo; oprócz ujęcia czynności jako zakończonej, całościowej wyrażają determinację czasową, np.popodróżować, posiedzieć, dosiedzieć, dożyć. Odwrotnie, pewne czasowniki, ze względu na swoje znaczenie nie mogą mieć odpowied- ników ND, np. runąć, ocknąć się, osierocieć, owdowieć i inne oznaczające nagłe osiągnięcie stanu. 10. TYPY CZASOWNIKÓW DOKONANYCH Czasowniki dokonane wyrażają różne relacje między czynnościami: poza podstawową funkcją, jaką jest komunikowanie zakończenia czynności, ujęcia jej jako zamkniętej całości, prefiksy wnoszą inne znaczenia, częściowo zależne od semantyki podstawowego czasownika. Przyjrzyjmy się bliżej strukturze semantycznej czasowników dokonanych i niedokonanych'. Czasowniki rezulfatywne stanowią podstawową opozycję aspektową /według Piernikarskiego tzw. opozycja relacyjnej zmienności/. Występuje ona tylko przy czasownikach czynnościowych i procesualnych. Polega na tym, że czasownik D'K oznacza zakończenie czynności z wytworzeniem się pewnych zmian wywołanych przez akcję w obiekcie /przy czasownikach przechodnich/ czy też w podmiocie /przy czasownikach nieprzechodnich/, np. gotować zupę, i ugotować zupę. Czasownik ugotować oznacza nie tylko, że zakończono proces gotowania, ale także informuje, że w wyniku tego zaszły zmiany w obiekcie. Podobnie 'Przy opracowywaniu tej części opieram się głównie na pracy C. Piernikarskiego /48/. 81 pisać /list/ i napisać /list/, pakować /paczkę/\ zapakować /paczkę/. Stąd czasowniki te można nazwać rezultatywnymi. Jak mówiliśmy, rezultat może zachodzić w obiekcie lub w podmiocie. Ten drugi wypadek zachodzi przy czasownikach procesualnych typu: zbrzydnąć, ogłuchnąć, urosnąć, zblednąć, wytchnąć. Porównajmy: chłopiec blednie i chłopiec zbladł: czasownik DK mówi o zmianie, która zaszła w podmiocie. Trzecia grupa czasowników mająca tego typu dokonaność to czasowniki ruchu, które oznaczają zmianę miejsca subiekt u, np. chłopiec biegnie do szkoły - chłopiec dobiegł do szkoły. Rezultatem czynności jest pewien stan subiektu, jego lokalizacja względem jakiegoś punktu. Czasownik ND ujmuje akcję od strony agensa jako charakteryzowa- nego przez akcję: chłopiec płynie, idzie. Czasownik DK wyraża spojrzenie na akcję od strony obiektu, wytworu, bądź podmiotu, ale już nie jako agensa, ale jako podłoża podlegającego zmianie: chłopiec dopłynął, doszedł. Przytoczone derywaty prefiksalne nie są czystymi członami pary aspektowej, ale komuni- kują najeżę, :iej jakąś dodatkową determinację czasowo-przestrzenną: doszedł ''osiągnął punkt zamierzony'. Czasowniki ruchu odznaczają się pewną osobliwością w zakresie aspektu. Jak wiadomo, dzielą się one na dwie grupy: czasowniki oznaczające czynność ukierunkowaną: iść, jechać, biec /biegnąć/, lecieć, płynąć, nieść, wieźć /w tym wypadku przemieszczanie dotyczy i podmiotu i obiektu/ oraz czasowniki oznaczające czynność nieukierunkowaną: chodzić, jeździć, biegać, latać, nosić, wozić. Obie grupy różnią się pewnymi cechami seman- tyczno-morfologicznymi, np. użycie ogólne czasu teraźniejszego właściwe jest czasownikom nieukierunkowanym /ptaki latają, dzieci biegają, on dobrze pływa, natomiast formy: lecą, biegną, płyną, mają znaczenie aktualne/; użycie czasu teraźniejszego w znaczeniu przyszłości możliwe jest tylko przy czasownikach ukierunkowanych: już. lecę /nie latami', jutro jedziemy do Zakopanego, /nie jeździmy l. Czasowniki dokonane tworzą się wyłącznie od czasowników ukierunkowanych:/s'^ - dojść, wyjść, przyjść; nieść - donieść, wieźć - dowieźć; jechać - dojechać; płynąć - dopłynąć; lecieć - dolecieć. Czasowniki dochodzić, donosić, dobiegać itp. nie są dokonane; formalnie pochodzą wprawdzie od.chodzić, nosić itp.; semantycznie jednak są to pary ND do odpowied- nich: dojść, donieść, dobiec itp. Zjawisko, o którym mowa, jest zupełnie zrozumiałe. Nazwy czynności, które nie są ukierun- kowane, zorientowane na osiągnięcie celu, a stanowią jedynie właściwość charak- teryzującą podmiot, nie mogą mieć aspektu dokonanego. Czasowniki nieukierunkowane mogą mieć jedynie odpowiedniki DK typu determinacyjnego np. pobiegać, po- skakać, donosić 'do końca' itp. - Czasowniki determinacyjne. Czasowniki, które nie są nazwami akcji lub pro- cesów dynamicznych, mogą tworzyć jedynie derywaty dokonane o znaczeniu determina- cyjnym, a więc przede wszystkim oznaczające wszelkie ograniczenia czasowo-prze- strzenne. Na przykład czasowniki typu'.siedzieć, stać, leżeć,-spać itp. mogą być określone czasowo: posiedzieć, postać, polezeć, pospać, w których pref. po- ma znaczenie 'trochę, przez pewien czas'. Tego typu derywaty tworzą się także od czasowników czynnościowych: poczytać, pobiegać. Fazę czynności uwydatniają inchoativa /moment początkowy/ typu: zaśpiewać, zaskrzypieć, zabrzęczeć; terminati^a /moment końcowy/: dośpiewać, dobrzmieć, doleźeć, dosiedzieć /do jakiegoś momentu/, wreszcie czasowniki'sygnalizujące m o men- talność akcji: kopnąć, krzyknąć, trzasnąć, wrzasnąć ograniczone głównie do nazw ruchów, dźwięków itp. ' . 6 - Zarys słowotwórstwa polskiego - Czasowniki t z w. .subiektów e, 'to derywaty informujące o subiek- tywnym stanie podmiotu będącym rezultatem czynności. Formantami są tu różne przedrostki oraz morfem s/ę lub sobie, informujący o tym, że skutki akcji oznaczonej czasow- nikiem odnoszą się do podmiotu. Należy tu kilka grup różniących się stopniem doznań subiektu. Typ: pogadać sobie, polezeć sobie, pośpiewać sobie, pochorować sobie, popić sobie, po- spacerować sobie. Typ ten od strony formalnej stanowi pogranicze słowotwórstwa i frazeologii, można bowiem uważać, że są to po prostu składniowe połączenia czasowników z zaimkiem sobie, który występuje także i w innych konstrukcjach, np. zagrać sobie, dospiewać sobie itp. Typ: doczytać się, dopatrzeć się, doczekać się, dosłuchać się, dowołać się, oznacza ''osiąg- . nać skutek czynności oznaczonej podstawą', często skutek o charakterze ujemnym dla pod- miotu /np. dopytać się/. Typ: nabiegać się, naczytać się, najeść się, nagadać się, także od czasowników ruchu nie- ukierunkowanych: nachodzić się, najeździć się itp. Od czasowników ukierunkowanych możliwe są tylko użycia kontekstowe z określeniem stopnia: Już się dość naniosłem tego kosza. Czasowniki te oznaczają wysoki stopień nasycenia podmiotu skutkami czynności oznaczonej przez podstawę. Ostatni typ czasowników subiektowych to: wybiegać się, wyskakać się, wycierpieć się, wytańczyć się. Oznaczają one wyższy stopień nasycenia podmiotu skutkami czynności, aniżeli typ poprzedni, właściwie stan dosyt u. Oprócz omówionych typów istnieją jeszcze poszczególne wyrazy, w których prefiks i morfem s/ę informują o doznawaniu skutków czynności przez podmiot, np. odżywić się, rozgadać się, zapracować się i inne, Czasowniki tzw. kompleksowe - to pewien typ oboczności aspektowej po- graniczny między rezultatywnością a inchoatywnością. Przyjrzyjmy się przykładom. Jaki stosunek zachodzi między czynnościami oznaczonymi przez czasowniki: widzieć - zobaczyć, rozumieć - zrozumieć, kochać - pokochać? Nie są to inchoatiya, bo sygnalizują nie początek' czynności, ale całość akcji: jej etap początkowy i stan podmiotu /lub obiektu/ będący wytworem akcji. Stosunek wynikania jest w tym wypadku odwrotny niż przy czasow- nikach rezultatywnych: ND jest wynikiem DK: stan rozumienia jest wynikiem zrozumienia, stan widzenia - wynikiem zobaczenia. Podobna relacja zachodzi w czasowmkach: nienawidzieć - znienawidzieć, znać -poznać i innych. Czasowniki dystrybutywne to odrębny typ czasowników dokonanych ozna- czających wielkość akcji nazwanych czasownikiem podstawowym. Formacje te bywają nazywane iteratiwami d o k onanymi. W przeciwieństwie"do iteratiwów właściwych czasowniki dystrybutywne ujmują szereg aktów jako pewną całość: są to akty wykonywane przez jeden podmiot na wielu obiektach, np. pozmywała talerze, powynosił krzesła, poprzesadzał rośliny, podosypywał cukru /np. do wielu słoików/, lub też przez wiele podmiotów /i wówczas akty mogą być jednoczesne/: wszyscy pouciekali, powychodzili z pokoju, wszyscy poklękali. Czasem podmiot jest pojedynczy /i brak obiektu/, ale wówczas sugeruje się, że akcja dokonała się w wielu miejscach '.drzewo popękało, ubranie poprzecierało się. Czasowniki dystrybutywne tworzone są prefiksem po- prawie bez ograniczeń od czasow- ników będących wtórnymi imperfektywami: wyjść > wychodzić > powychodzić; /ać> wy- tać'>'w\lewać'> oowylewać. Podstawami ich nie bywają absolutnie czasowniki dokonane 83 l*powylać, *pozeszyć/, ani też ND duratywne, oznaczające czynność ciągłą: lać> polać, szyć > poszyć, żyć > pożyć. Derywaty z pref. po- nie są tu dystrybutywami. Dopiero poprzez czasownik prefiksalny, który konkretyzuje czynność /np. lać > wlać, szyć > wszyć, żyć > przeżyć/ i utworzony od niego imperfektywny /wiewać, wszywać, przeżywać/, który zawiera potencjalnie znaczenie iteratywności, tworzy się czasownik dystrybutywny:pow/ewać, powszywać, poprzeźywać, np. Jakoś niektórzy poprzerywali wojnę. 11. TYPY CZASOWNIKÓW NIEDOKONANYCH; ITERATIYA Czasowniki niedokonane są dwojakie: a/ niepodzielne, typu: siać, biec, nieść, żyć, rosnąć, oznaczają czynności, stany, procesy trwałe nieograniczone ilościowo i czasowo oraz b/ imperfectiya sufiksalne utworzone od dokonanych za pomocą sufiksów: -a-/ /wbiec > wbie- gać/, -ja- /przerobić > przerabiać, dopić > dopijać/, -wa- /zmyć > zmywać/ -ywa- /prze- pisać > przepisywać/. Czasowniki ND jako uboższe semantycznie od DK mają szerszy zakres użycia, mogą mieć pewne funkcje, które nie występują w DK, np. mogą oznaczać nie aktualne wykonywanie czynności, ale w ł a ś c i w o ś ć: on pisze, jest wieloznaczne/w tej chwili', ^umie pisać', ^pisuje artykuły, książki itp.'. Podobnie:ona pierze bieliznę'^ tej chwiir/jest praczką'. Znaczenie iteratywności /częstotliwości/ zawarte jest potencjalnie w każdym* czasowniku ND, a szczególnie we wtórnych imperfectiwach: przerabia, przemalowuje, roz- pisuje, rozdaje itp. Zależnie od kontekstu czasowniki te mogą oznaczać 'w tej chwili^, lub 'często, zawsze'. Ta właściwość czasowników ND powoduje, że morfologiczne iteratiwa mają zakres ogra- niczony. Czasowniki typu: siadywać od siedzieć, pisywać Opisać, czytywać <.czytać, widy- wać ^widzieć, grywać "< grać, pijać < pić, jadać < jeść, mawiać^-mówi ć, nie są liczne, Znaczenie iteratywne w czasownikach ruchu wyrażają człony nieukierunkowane, ^.chłopiec chodzi po ulicy - czynność nieukierunkowana, chłopiec chodzi do szkoły - iteratiyiim^wiele razy w określonym kierunku'. Stąd forma chadzać jest prawie nie używana, podobnie nos/c całkowicie zastępuje formę naszać. 12. CZASOWNIKI REFLEKSYWNE Wreszcie na zakończenie omawiania derywatów odczasownikowych wspomnieć należy o relacji występującej w parach typu: cieszyć > cieszyć się, dziwić > dziwić się, nudzić > nudzić się, wyróżnić > wyróżnić się. Chodzi o takie pary: czasownik refleksywny/w stronie zwrotnej/ i nierefleksywny, w których forma zwrotna nie oznacza ani strony zwrotnej /tożsamość wykonawcy i odbiorcy, np. Janek myje się, tzn. jest myjącym i mytym jedno- cześnie/, ani wzajemności /Chłopcy biją się/, ani nieosobowości/0 tym dużo się mówi/, ani bierności /Ta książka czyta się łatwo/. Morfem refleksywny s/ę informuje, że proces, stan oznaczony czasownikiem zachodzi w podmiocie /ktoś podnosi się, smuci się, cieszy się/, a nie jest wywoływany przez podmiot w obiekcie /ktoś podnosi coś, smuci kogoś, cieszy kogoś/. Niektórzy języko- znawcy /np. Mielczuk 42/ uważają, że W parach tych pochodny semantycznie jest czasownik nierefleksywny o znaczeniu kauzatywności /smuci, niszczy 'powoduje smutek, niszczenie'/, natomiast formalnie bardziej skomplikowany czasownik z s/ę jest semantycznie pierwotny, oznacza sam proces, stan np. cieszy się, smuci się, dziwi się itp. VII. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYSŁÓWKÓW 1. FUNKCJE SKŁADNIOWE l SEMANTYCZNE PRZYSŁÓWKÓW Budowa słowotwórcza przysłówków pozostaje w ścisłym związku z ich funkcjami syntak- tycznymi i semantycznymi. Stąd na początku warto przypomnieć podstawowe właściwości semantyczne i składniowe przysłówków. Przysłówki są, jak wiadomo, określnikami czasowników, przymiotników i innych przysłówków. Nazywają najogólniej właściwości zjawisk /cech/ oznaczonych przez te części mowy, np. mówi wyraźnie, słaby fizycznie, ogromnie późno. Użycie przysłówków przy rzeczowniku, np. jajko na miękko, jest wynikiem e!ipsy:/a//ro ugotowane na miękko. Podobnie zdanie: Warszawa wczoraj, dziś i jutro zawiera opuszczone orzeczenie. Drugim sposobem wpro- wadzania przysłówka w pozycję przyrzeczownikową jest przekształcanie czasownika w NA: chodzić powoli > chodzenie powoli, czytać głośno > czytanie głośno. Nazwy czynności za- chowują tu cechy czasownikowe. Podobnie wpływem semantyki tłumaczy się istnienie takich konstrukcji, jak: prawie trup, zupełnie anioł. Rzeczowniki są tu jakby nazwami cech i mogą być, podobnie jak przymiotnik, określone przez przysłówek stopnia'. Są to jednak wypadki marginalne. . . Semantycznie przysłówki oznaczają właściwości zj-awisk /cech/ komuniko- wanych przez określane czasowniki, przymiotniki, przysłówki, np. biegnie szybko, niezwykle uprzejmy, bardzo miło. Wśród przytoczonych przysłówków pierwszy istotnie oznacza właściwość czynności /rozumianą bardzo szeroko/, dwa pozostałe wskazują na intensywność, stopień natężenia cechy. Istnieje jednak wiele przysłówków, które nie informują o właściwości czynności lub cechy, ale wskazują na najogólniej pojęte okoliczności czynności, czym zbliżają się -'do funkcji przypadków konkretnych rzeczownika. Porównajmy: pracuje pilnie, pracuje daleko, pracuje w biurze. W przykładzie drugim, podobnie jak i w trzecim, przysłówek nie informuje o c e s z e pracy,ale o jej okoliczności, miejscu, gdzie się odbywa. Stąd ze względu na funkcję semantyczną, stopień bliskości względem czasownika, przysłówki dzielą się na dwie wielkie grupy: tzw. jakościowe, informujące o cechach czynności, i okolicznikowe, mówiące o różnych sytuacjach, stanach towarzyszących czynności. Czysta okolicznikowość wyrażone jest najczęściej za pomocą przysłówków zaim- kowych /tam, stamtąd, tamtędy, wtedy - lub form przypadków konkretnych rzeczownika, np. pracował całą noc /biernik jako przypadek konkretny/, wyszedł z domu. złamał nogę na ulicy, wyjechał na wczasy. Dzięki różnym przyimkom możliwe jest precyzyjne wyrażenie rozmaitego rodzaju relacji między czynnością i przedmiotem: celu, przyczyny, aspektu, warunku, a także różne relacje przestrzenne: wyszedł do domu,'z do/mli, na spotkanie, nie przyszedł z powodu choroby. 'Szerzej o tej kwestii patrz: Koneczna /24/ oraz Cyrań /7/. 85 Najściślej z czasownikiem związane są przysłówki odprzymiotnikowe proste, zwłaszcza two- rzone morfemami -o, -e /np. uśmiechnął się smutnie/, nieco luźniej konstrukcje przyimkowe typu: ugotować na miękko, wytrzeć do sucha. Do okolicznikowych zbliżają się formacje odrzeczownikowe, które są genetycznie skostniałymi formami przypadków konkretnych: wróci wieczorem, idzie na przedzie, skręcił w bok, wzbił się w górę itp. Stopień semantycznej bliskości przysłówka względem czasownika ilustruje tabela 4. Tabela 4. Przysłówki Czasownik przysł. jakości przysł. sposobu narzędzia przysł. stopnia miary frekw. przysł. względu (aspektu) przysł. czasu przysł. miejsca przypadki konkretne np. pisze ładnie ciekawie ręcznie po polsku często dużo dziś wie- czorem dawno z daleka przy biurku na maszy- nie Przysłówki względu występują wyłącznie przy przymiotnikach /jedyny typ przysłówków oprócz określników stopnia łączących się z przymiotnikami/ np. fizycznie słaby, literacko piękny, lub też przy pewnego typu czasownikach relacyjnych, jak: należeć, stanowić, np. Gospodarczo kraj ten należy do najbardziej rozwiniętych. Odwrotnie przysłówki stopnia nie występują prawie zupełnie przy czasownikach, łączą się jedynie z takimi czasownikami, które oznaczają czynność stopniowalną, np. bardzo kochać. Przedstawiony zarys funkcji semantycznych przysłówka jest bardzo niedokładny. Każda z wymienionych grup może być jeszcze podzielona na podgrupy, zależnie od różnych odcieni znaczeniowych, np. wśród przysłówków temporalnych wyróżnia się duratywne ^jak długo7,'w ciągu jakiego czasu','na jak długo' i inne. Por. Grzegorczykowa 18a. 2. TYPY SŁOWOTWÓRCZE PRZYSŁÓWKÓW Przysłówki są w ogromnej większości derywatami od przymiotników, a ściślej: pozostają w relacji formalnej i semantycznej względem przymiotników bądź liczebników o formie przymiotnikowej /z wyjątkiem porządkowych/, takich jak: dwojaki, podwójny, dwukrotny. Stosunkowo mało liczne są przysłówki od rzeczowników, które stanowią zawsze indywidualne wypadki skostnienia form fleksyjnych rzeczownika. Często trudno zadecydować, czy mamy do czynienia z żywą formą fleksyjną, czy też już z skostniałym wyrażeniem: przejść naprzód, w tył, skręcić w bok, mieć pod ręką. Kryteriami decydującymi w tej sprawie są: akcent /naprzód/, znaczenie /wyrażenie przysłów- kowe znaczeniowo różni się od podstawowego rzeczownika/, s k ł a d n i a:.normalny rze- czownik może łączyć się z jakimś określeniem, np. tył okrętu, przód domu. W wyrażeniu przysłówkowym nie ma możliwości wstawienia takiego określnika. W sumie z punktu widzenia synchronicznego przysłówki odrzeczownikowe nie są właściwie 86 formacjami: jeżeli bowiem pozostają w żywym stosunku względem podstawowego rzeczow- nika, nie są jeszcze przysłówkami /np. latem, zimą, nocą, rankiem, gwałtem, siłą, w górę, w bok/, jeśli zaś związek jest zerwany, wyraz przestaje być formacją, jest nią tylko historycznie: powoli, zaraz, wciąż /od daw. ciąż l, na oścież, do szczętu, znienacka. Niektóre są współcześnie motywowane, ale raczej przez czasowniki Imilczkiem < milcząc, od niechcenia 'nie chcąc', omackiem 'omacując'/ lub przymiotniki -.całkiem od cały, cichcem od cichy. Jeśli więc mówić o żywych relacjach słowotwórczych w zakresie przysłówka, to trzeba ograniczyć się prawie wyłącznie do derywatów odprzymiotnikowych, nie wchodzą także w grę stare derywaty odzaimkowe typu: tamtędy, nigdzie itp. t 3. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE; UWAGI OGÓLNE Powszechnie mniema się, że przysłówki typu: ładnie, miło, pięknie, tworzą się w zakresie nieograniczonym od przymiotników, są jakby formą przymiotnika służącą do określenia czasownika. Niektórzy nawet uważają, że jest to, ze względu na regularność zjawisko na po- graniczu fleksji i derywacji /20/. Przy bliższym przyjrzeniu się rzecz okazuje się znacznie bardziej skomplikowana. Przede wszystkim w wielu wypadkach nie można mówić, że przysłówek jest derywowany od przymiotnika, ale raczej odwrotnie: przysłówek wskazuje na cechę, która przysługuje zasad- niczo czynnościom i jest wobec tego pierwotny, a przymiotnik jest semantycznie wtórny. Na przykład nazwy takich cech, jak: daleko, blisko, dawno, często, są pierwotnymi przysłówkami, a użycie przymiotnikowe wymaga odesłania do przysłówka: bliski, daleki przyjaciel to taki 'który jest blisko, daleko', częsty gość 'który przychodzi często'. Takie przymiotniki - przysłówki, jak: wysoki, niski odnoszą się do zupełnie innych cech wówczas, gdy łączą się z rzeczownkiem: wysokie drzewo, niskie drzewo, i innych cech w połączeniu z czasownikiem: wejść wysoko, mieszkać nisko. Nie każdy przymiotnik ma odpowiednią formę przysłówkową. Istnieją tu dość wyraźne ograniczenia. W wypadku, gdy tworzy się przysłówek powstaje problem wyboru jednego z dwóch sufiksów równoległych: -o, lub -e. Istnieją w tym zakresie pewne reguły, ale nie na tyle silne, żeby można mówić o gramatyczności, Obok formacji sufiksalnych istnieją równolegle formacje prefiksalno-sufiksalne, synoni- miczne lub mające nieco inne znaczenie np. obok dawno - po dawnemu, z dawna, obok daleko - z daleka itd. W dalszym ciągu zajmiemy się szerzej tymi zagadnieniami. 4. OGRANICZENIA W TWORZENIU PRZYSŁÓWKÓW ODPRZYMIOTNIKOWYCH l / l Nie tworzą się przysłówki od przymiotników, które są nazwami cech przysługujących wyłącznie rzeczom /substancjom/, np. nowy, młody, stary itp. mogą mieć odpowiednie przysłówki w pewnych kontekstach: wyglądać młodo, staro, nowo, ubrać się biało itp. Seman- tycznie przysłówek odnosi się jednak nie do czynności,.ale podmiotu: 87 V Adv. np. On wygląda młodo, lub przedmiotu: S V O Ady np. On widz/przyszłość czarno. Ubrać kogoś biało /na biało/. Nazwami właściwości przedmiotów, które ni.e bywają podstawami przysłówków, są przede wszystkim przymiotniki relacyjne: cecha polega na relacji względem przedmiotu /por. s. 67 /. Przypomnijmy typy przymiotników relacyjnych: dzierżawcze 'należący do5, np. ojcowska koszula, studencka czapka oraz 'posiadający to' /brodaty mężczyzna/, materiałowe, np. drewniany, ortalionowy itp. Innego typu relacje komunikują przymiotniki takie, jak: naftowy, śmieciowy, kwiatowy itp. Przymiotniki te nie są podstawami przysłówków. Im przymiotnik bardziej relacyjny, tym mniejsze prawdopodobieństwo pojawienia się przysłówka. Pojawienie się elementu jakościowego stwarza możliwość utworzenia przysłówka, np. jabł- kowy zapach - pachnie jabłkowe, papierowo blady. Od relacyjnego przymiotnika może się utworzyć przysłówek, jeśli jego semantyka dopuszcza pojawienia się znaczenia ^pod względem', np. rolniczy > grunta nieopłacalne rolniczo, kadrowy > natęży wzmocnić kadrowo zarządy centralne. Pewne typy przymiotników odrzeczownikowych, nazywające cechy charakterystyczne przedmiotu, mogą być podstawami przysłówków. Porównajmy pod tym względem przymiot- niki: leśny i lesisty, kwietny i kwiecisty, kamienny i kamienisty. Drugi człon pary oznacza cechę /jakość/ polegającą na występowaniu dużej ilości przedmiotów wskazanych przez podstawę, podczas gdy pierwszy informuje tylko o relacji. Stąd można powiedzieć: W te/ okolicy było lesiste. Zrobiło się kamieniste itp. Podobnie mogą być podstawami przysłówków przymiotniki typu: kraciasty, popielaty, wiśniowy /w zn. koloru/, chamowaty itp. Drugą grupą przymiotników, które nie stanowią podstawy przysłówka są pewne derywaty odczasownikowe. Jest to zrozumiałe, gdyż cecha polegająca na wykonywaniu jakiejś czynności lub zdolności do wykonywania jej przysługuje zasadniczo substancjom. Czynność określająca inną czynność, towarzysząca jej, jest na ogół wyrażana formą imiesłowu przysłówkowego: idzie śpiewając, usłyszawszy zdziwił się. Stąd przymiotniki mające wyraźnje czynnościowy charakter, np. imiesłowy przymiotnikowe /czytany, zmieszany, czytający, piszący/ i bliskie im przymiotniki /zdziwiony, zmęczony itp./ nie tworzą przysłówków. Szcze- gólnie te przymiotniki, w których czynnościowość wyraża się istnieniem r e k c j i, nie mogą być podstawami przysłówków, np. żądny czegoś, skłonny do czegoś, zdatny do czegoś, słynny z czegoś. Niektóre przymiotniki odczasownikowe i imiesłowy mogą jednak być podstawami przysłówków. Zależy to od wartości semantycznej podstawowych czasowników, np. spojrzał prosząco, błagalnie, odezwał się gniewnie, ale nie można powiedzieć * piszące. *pracująco. Czasowniki pisać, pracować, nie mogą być określeniami inych czynności. - Przymiotniki odczasownikowe, w których występuje moment jakościowy bądź od początku /np. skłonnościowe z suf. -I/wy: płaczliwy, gniewliwy, dokuczliwy!, bądź pojawia się w wyniku leksykalizacji /czuły, doskonały, zdecydowany, skryty/, mogą tworzyć przysłówki: płaczliwie, gniewliwie, zdecydowanie, skrycie itp. We wszystkich tych wypadkach jednak przysłówek odnosi się pośrednio do podmiotu, określa przejaw cechy podmiotu: odezwał się 88 płaczliwie, pogłaskał czule, wstał zdecydowanie, tzn. odezwanie się, pogłaskanie itp. były objawami cechy podmiotu nazwanej przez podstawowy przymiotnik. Trzecią grupę przymiotników nie mających odpowiedników przysłówkowych stanowią przymiotniki utworzone od przysłówków lub rzeczowników spacjotemporalnych, np. dzisiejszy, wczorajszy, tutejszy, wtorkowy, niedzielny, poranny, godzinny, nocny itp. Zjawisko to jest zupełnie zrozumiałe: główna funkcja wyrazów podstawowych jest przysłówkowa, prze- kształcenie ich na przymiotnik było potrzebne jedynie po to, żeby stworzyć określnik rze- czownika. W momencie pojawienia się nadwyżki znaczeniowej /jakości/ przymiotniki te mogą tworzyć przysłówki, np. niedzielny w żn. 'jak w niedzielę7 /np. strój niedzielny/, może mieć przy- słówek: ubrany niedzielnie, podobnie: dzienny zarobek > zarabiać dziennie c za dzień' /na- tomiast niemożliwe *być dziennie, obok pobyt dzienny 'przez dzień7/. Ostatnią wyraźną grupą wyrazów o formie przymiotnikowej, które nie mają przysłówków, są liczebniki porządkowe. Połączeniom z NA, typu: drugi przyjazd, pierwsze spot- kanie, dziesiąte ostrzeżenie, nie odpowiadają konstrukcje przysłówkowe typu: ^przyjechać pierwsze, ^ostrzegać dziesiąte, ale: przyjechać po raz pierwszy, dziesiąty itd. Przysłówek nie ma znaczenia 'po raz któryś'. Od liczebników mnożnych, wielorakich i wielokrotnych tworzą się przysłówki regularne: przyjechać dwukrotnie, rozumieć dwojako, złożyć potrójnie. Wydaje się nawet, że seman- tycznie przysłówki są pierwotne, forma przymiotnikowa bowiem nie odnosi się do rzeczowników konkretnych l*dwu krotny stół, *dwojaki chłopiec l, jedynie do NA: dwukrotne spotkanie, dwojaka propozycja. Rzadko występujące odniesienie do rzeczowników konkret- nych jest skrótem: dwukrotny minister 'mianowany dwukrotnie', podwójne okno 'złożone podwójnie' itp. Dzieje się tak dlatego, że przysłówki te formalnie,i genetycznie pochodne od przymiotników weszły na miejsce dziś nie używanych przysłówków odliczebnikowych, które były zrostami liczebnika głównego i rzeczownika, kroć: dwakroć, trzykroć itd. Dziś formy te są całkowicie archaiczne, podobnie jak i liczebniki: w dwójnasób, trójnasób. 5. REGUŁY WYBORU OBOCZNYCH FORMANTÓW -o//-^ Poza omówionymi wypadkami od każdego przymiotnika tworzy się regularnie oboczny przysłówek: krytyczny - krytycznie, biedny - biednie, drobiazgowy - drobiazgowo i inne. Funkcjonują tu obocznie dwa sufiksy -o oraz '-e: jednakowo, ale fizycznie. Sprawie repartycji obu sufiksów poświęcono wiele uwagi w literaturze polskiej począwszy od pierwszej pracy S. Dobrzyckiego /9/, poprzez artykuł W. Śmiecha /63/ i pracę W. Cyrana /7/, aż do ostatniej książki H. Wróbla /70/ poświęcone] przysłówkom łużyckim, ale zawierającej także obserwacje dotyczące polszczyzny. Próbowano ustalać zależność między formantem i charakterem fonetycznym wygłosowej spółgłoski tematu /Dobrzycki/, a następnie dopatrywano się czegoś w rodzaju harmonii wo- kalicznej, tzn. związku między przedniością lub tylnością samogłoski tematowej a formą sufiksu, np. czerwono, zielono, ale mg/iście, dokuczliwie itp.. /Śmiech/. Ostatecznie jednak za najważniejszy czynnik decydujący o wyborze sufiksu należy uznać budowę słowo- twórczą podstawowego przymiotnika. Rozkład obu sufiksów przedstawia się następująco: S J f i k s -o mają wszystkie przymiotniki miękkotematowe /także zmiękczone/, np. tanio, głupio, dodatnio; zakończone na spółgłoskę stwardniałą c: gorąco, kusząco, pyta- jąco; S: badawczo, ostrzegawczo itp. Najczęściej także przymiotniki bezsufiksalne, nie- 89 podzielne: miło, mało, biało, pusto, prosto, gęsto, przykro, twardo. Sufiks ten mają dalej także wyrazy, których temat zakończony jest na tylnojęzykową, co stanowi objaw tendencji do usuwania alternacji: gładko, krótko, miękko, /zamiast* gładce, krotce, miękce. Archaizma- mi są formy dalece, wysoce, wielce/. Należy tu więc duża seria wyrazów z suf. -sk-: mistrzowsko, malarsko, oraz deminutiva na -utk- -eńk-: malutko, maleńko. Dalej suf. -o występuje w dery- watach od przymiotnikówz -suf.- aty, -owaty, -asty /np. głupkowato, świętoszko- wato, kraciasto, popielato i inne/, wreszcie tworzy przysłówki od przymiotników z suf. -owy /alabastrowo, papierowo itp./. Sufiks - 'e występuje masowo w derywatach od przymiotników z suf. -ny, wraz z rozszerzeniami: -iczny, -alny, -owny /fizycznie, ekonomicznie, efektywnie, elektrycznie l,-any, -ony /zdecydowanie, podejrzanie, nieustraszenie/, -ły /biegle, ozięble, doskonale, ale okrągło/, -iwy, -liwy /gniewliwie, dokuczliwie, piskliwie, przeraźliwie/. Wahanie sufiksów: -o //-'e występuje przede wszystkim przy przymiotnikach utworzonych sufiksem -isty: wyraziste - wyraziście, mglisto - mgliście, wieczyste - wie- czyście, kwiecisto - kwieciście, falisto - faliście, promienisto - promieniście itp. Formy na -o są starsze, często dublety poróżnicowały się znaczeniowo, np. mglisto - w zn. fizycznym, ale mgl iście ^niejasno"", np. mgliście tłumaczy się. Wahania występują także ^>rzy pewnych derywatach od przymiotników na -ny, np. smutnie - smutno, błękitnie - błękitno, pochmurnie - pochmurno, hucznie - huczno, nudnie - nudno, sztywnie - sztywno, tęsknie - tęskno. Dublety te często poróżnicowyły się s e m a n - t y c z n i e: pilno - pilnie, równo - równie, albo składniowo: formy z -o występują w funkcji orzecznika: było mu smutno, tęskno, ale patrzył smutnie, tęsknie. 6. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE PREFIKSALNO-SUFIKSALNE Oprócz przysłówków tworzonych od przymiotników sufiksami -o, -'e, oznaczających wła- sność czynności powstają derywaty odprzymiotnikowe o charakterze bardziej okolicznikowym, otworzone za pomocą prefiksu i sufiksu, typu: dawno //po dawnemu, od dawna, twardo //na .twardo, sucho //do sucha, mistrzowsko //po mistrzowsku, chamsko //po chamsku. Genetycznie są to wyrażenia z przyimkami, synchronicznie jednak należy te konstrukcje traktować jako formacje prefiksalno-sufiksalnei z dwóch powodów: 1/afiks preponowany nie jest semantycznie tożsamy z żywym przyimkiem, 2/afiks postponowany nie jest żywą końcówką, w większości wypadków są to formy zanikłej już dziś odmiany niezłożonej przy- miotników. Nie można więc uważać, że konstrukcja po polsku jest żywym połączeniem przyimka po i przymiotnika polsk, bo taki nie istnieje. , ' Przysłówki prefiksalno-sufiksalne różnią się pod względem funkcjonalnym od omówionych przysłówków na -o, -'e. Przeanalizujmy kolejno typy tych przysłówków. Najżywszy współcześnie typ stanowią formacje z pref. po- i suf. -u /dawna końcówka datrtwu/. Podstawami ich są wyłącznie przymiotniki o d rzeczownikowe osobowe z suf. -ski: aktorski - po aktorsku, arabski - po arabsku, panieński - po panieńsku, po macierzyńsku, po królewsku, po koleżeńsku, po chamsku, po pańsku, po ludzku, po mistrzowsku. Przysłówki takie nie utworzą się od przymiotników zleksykalizowanych /ujakościowionych/ typu: chwacki, łobuzerski, elegancki, od których powstają wyłącznie derywaty na -o; chwacko, łobuzersko, elegancko. Formacje typu: po pańsku są motywowane dwojako: przez przymiotnik 'oraz pośrednjo przez rzeczownik. Mają one strukturę porównawczą Zachowywać się jak pan, cham, człowiek 90 itd.\ żyć po królewsku (jak król', po kupiecka ''jak kupiec1. Relacje te można przedstawić następująco: żyje po królewsku -*.--- królewski ^^król Wydaje się, że czasem może być nawet opuszczony etap przymiotnikowy, np. w zdaniu: "Miała siwą, obciętą po piastowsku czuprynkę" Twórczość, 1955 /cytuję za Wróblem, 69/, formacja po piastowska nawiązuje wprost do rzeczownika P/asr.^jak Piast'. W wielu wypadkach obocznie istniejący przysłówek na -o /królewsko, aktorsko, macie- rzyńsko itp./ wydaje się niemal synonimiczny: uściskał po ojcowsku //ojcowsko, jednakże przy bliższej analizie użyć ukazują się różnice: przysłówek prefiksalny ma wyraźniejszą strukturę porównawczą: królewsko piękny, ale żyje po królewsku, deklamuje po aktorska i aktorsko film jest dobry 'pod względem aktorskim'. Niektóre przymiotniki czysto relacyjne lub oznaczające właściwości polegające na przy- należeniu do kierunku ideologicznego /np. chrześcijański/ tworzą wyłącznie przysłówki typu po- + -u, np. po studencka, po amatorsku, po chrześcijańsku; brak odpowiednich przysłówków na -o. Od przymiotników oznaczających nazwy narodowości /np. amerykański, angielski, nie- miecki, rosyjski, chiński itp./ tworzą się przysłówki o strukturze 'w sposób właściwy danemu narodowi', np. ubiera się po amerykańsku, parzy herbatę po angielsku. Ten typ wyspecjali- zował się w tworzeniu przysłówków oznaczających języki: mówić /pisać/po włosku, po niemiecku itp. . Podobną do omawianej strukturę mają sporadycznie tworzone formacje od innych przy- miotników, wówczas sufiks jest końcówką datiwu odmiany złożonej przymiotników:-emu, np. ubrany po cywilnemu ""jak cywil7, traktować po macoszemu 'jak macocha'. Podobnie po dzie- cięcemu. po kobiecemu, po naszemu, po swojemu, po domowemu, np. ubrany 'jak w domu'. Takie przysłówki, jak: po dawnemu, po staremu, mają jeszcze bardziej skomplikowaną strukturę: 'tak jak dawniej', 'według starego zwyczaju', jest to jakby elipsa wyrażenia: po staremu zwyczaju: np. zastali wszystko po staremu. Mniej żywy jest dziś typ przysłówków tworzony prefiksem z- i suf; -a, np. z pańska, z cudzoziemska. Przysłówki te mają'strukturę podobną do typu poprzedniego, ale oznaczają słabszy stopień cechy, nazwanej porównawczo: po pańsku ubrany 'jak pan', ubrany z pańska ^prawie tak jak pan', 'mając pewne cechy pańskie'. Od przymiotników oznaczających naro- dowości przysłówki te mogą się tworzyć doraźnie: z węgierska, z hiszpańska, z polska, choć należą do stylu książkowego, archaizującego. Poza tym kręgiem znaczeniowym znajduje się kilka przysłówków starych, np. z rzadka, z lekka, z cicha, z dawna, które od obocznych przysłówków; rzadko, lekko, cicho, różnią się odcieniem znaczeniowym /osłabienie cechy/ oraz funkcjami składniowymi, np. przysłówki typu z lekka nie mogą być orzecznikami. Pewne typy przedrostkowo-przyrostkowe mogą przekształcać nazwę cechy przysługującej wyłącznie, substancji na przysłówek, l tak przymiotniki typu: zimny, gorący, suchy, mokry, długi, krótki, gęsty, rzadki, twardy, miękki itp. oznaczają w zasadzie cechy przedmiotów. Przekształcone na przysłówek określają czasowniki oznaczające wytwarzanie tej cechy w obiekcie lub przejawianie jej przez podmiot bądź obiekt: ugotować jajko na miękko, podać 'edstawić / zdaniu: em, 69/, , macie- iednakże iźniejszą torsku i ia przy- /ki typu i/iednich '-ki, nie- danemu specjali- ści/, po h przy- 770, np. 10 dzie- domu'. NAg - nomina agentis NAttr - nomina attributiya NE - nomina essendi Instr - nomina instrument! NPem - nazwy żeńskie DK - czasowniki dokonane ND - czasowniki niedokonane SPIS TREŚCI Przedmowa do wydania trzeciego ................................... 3 Przedmowa do wydania pierwszego ...........................'........ 4 l. MIEJSCE SŁOWOTWÓRSTWA W SYSTEMIE JĘZYKOWYM ........... ... ... 5 1. Struktura Systemu językowego ................................ . 5 2. Miejsce morfologii w systemie językowym; morfemy i ich typy ................ 6 3. Słowotwórstwo a fleksja .................................... 8 II. PODSTAWOWE POJĘCIA SŁOWOTWO-RSTWA .'....................... 11 1. Wyrazy niepodzielne i konstrukcje ............................... 11 2. Kryteria wydzielania morfemów i członów formacji .............'......... 12 3. Pojęcie wyrazu pochodnego synchronicznie ............,.........;.'... 14 4. Budowa formacji: temat słowotwórczy ............................. 16 5. Budowa formacji: formant słowotwórczy ............................ 18 6. Struktura semantyczna wyrazu pochodnego. Pojęcie znaczenia strukturalnego ........ 21 7. Pojęcie wartości kategorialnej. Kategoria słowotwórcza i typ słowotwórczy ......... 23 8. Pojęcie produktywnego typu słowotórczego ......................... 24 III. PODSTAWOWE TEORIĘ SŁOWOTWÓRCZE ....................:..... 25 1. Uwagi ogólne .......................................... 25 2. Teoria dwuczłonowości wyrazów Jana Rozwadowskiego ................... 25 3. Teoria logiczno-syntaktyczna Witolda Doroszewskiego .................... 26 4. Teoria onomazjologiczna Miłosza Dokulila .......................... 27 5. Ogólna klasyfikacja derywatów ........................ ~. ....... 27 IV. SŁOWOTWÓRSTWO RZECZOWNIKÓW ............................ 29 1. Kategorie słowotwórcze rzeczownika. Charakterystyka ogólna ................ 29 2. Nazwy czynności /nomina actions/ .............................. 31 3. Nazwy abstrakcyjnych cech /nomina essendi/ ......................... 34 4. Nazwy działacza/nomina agentis/,nazwy wykonawców czynności .............. 38 5. Nazwy narzędzi /nomina instrument!/ ............................. 42 6. Nazwy wytworów /rezultatów/ i obiektów czynności (nomina patientis) ............ 42 7. Nazwy nosicieli cech/nomina attributiya/ ........... ... .............. 43 8. Nazwy miejsc/nomina loci/ .................................. 47 9. Nazwy zbiorów/nomina collectiya/ .............................. 49 10. Nazwy mieszkańców ....................................... 50 11. Nazwy pokrewieństw ..................................... 51 12. Nazwy żeńskie ......................................... 52 13. Nazwy deminutywne/zdrobnienia/ ............................... 53 14. Nazwy ekspresywne i augmentatywne ...............'.............. 55 15. Nazwy istot młodych ..................................... 57 16. Rzeczowniki prefiksalne ....'.'......................,........ 57 17. Rzeczowniki pochodne od wyrażeń syntaktycznych ...................... 58 18. Rzeczowniki złożone / założenia, composita/. .......................... 59 19. Skrótowce ........................................... @1 96 V. SŁOWOTW5RSTWO PRZYMIOTNIKÓW ............................ 63 1. Charakterystyka ogólna ..................................... 63 2. Przymiotniki odczasownikowe; uwagi ogólne .;........................ 63 3. Przymiotniki czynnościowe .................,....'..; ~. ......... 64 4. Przymiotniki potencjalne .................................... 66 5. Przymiotniki odrzeczownikowe .....-.......-..."..........;....... 67 6. Przymiotniki odprzymiotnikowe ................................ 69 7. Przymiotniki od wyrażeń syntaktycznych ............................. 71 8. Przymiotniki złożone ...................................... 72 VI. SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKÓW ............................. 74 1. Charakterystyka ogólna ...................................... 74 2. Podział derywatów czasownikowych .............................. 75 3. Czasowniki odimienne; charakterystyka ogólna ........................ 75 4. Formacje orzecznikowe ...................................... 7@ 5. Formacje kauzatywne /pośrednio-orzecznikowe/ ........................ 77 6. Formacje dopełnieniowe .................................... 77 7. Czasowniki dewerbalne; charakterystyka ogólna ......................... 76 8. Problem aspektu wderywacji odczasownikowej ......................... 78 9. Pojęcie pary aspektowej ..................................... 79 10. Typy czasowników dokonanych ................................ 80 11. Typy czasowników niedokonanych; iterativa ........................... 83 12. Czasowniki refleksywne .................................... 83 VII. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYSŁÓWKÓW ............................. 84 1. Funkcje składniowe i semantyczne przysłówków ....................... 84 2. Typy słowotwórcze przysłówków ............................... 85 3. Derywaty odprzymiotnikowe; uwagi ogólne ........................... 86 4. Ograniczenia w tworzeniu przysłówków odprzymiotnikowych ................. 86 5. Reguły wyboru obocznych..formantów -o//-'e ......................... 88 6. Derywaty odprzymiotnikowe prefiksalno-sufiksalne ...................... 89 Wykaz cytowanych prac ................................'........ 92 Wykaz stosowanych skrótów i symboli ................................ 94