WOLFGANG KASACK
LEKSYKON
LITERATURY ROSYJSKIEJ XX WIEKU
OD POCZĄTKU STULECIA DO ROKU 1996
Przekład, opracowanie, bibliografia polska i indeks osób
BRONISŁAW KODZIS
WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO

Tytuł oryginału: Lexikon der russischen Literatur des 20. Jahrhunderts. Vom Beginn des Jahrhunderts bis zum Ende der Sowietara. Munchen 1992
(c) Copyright by Wolfgang Kasach, 1992, D53804 Much. Niemcy
Publikacja dotowana przez INTER NATIONES, Bonn, Niemcy
Okładkę projektowała Małgorzata Hadam
Redaktor Wydawnictwa Bożena Koczara
Skład i łamanie Małgorzata Wieczorek
(c) Copyright for the Polish edition by Zaktad Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1996 Printed in Poland
ISBN 83-04-04285-1
Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo Wrocław 1996
Wykonanie Wrocławska Drukarnia Naukowa Wydanie I - pierwszy rzut

Od autora
Geneza Leksykonu
Pierwsze hasła niniejszego Leksykonu zostały napisane w języku niemieckim w 1973 roku. Wówczas to jedno z wydawnictw zachodnioniemieckich zaproponowało mi przygotowanie jednotomowego słownika rosyjskiej literatury okresu sowieckiego. Tego rodzaju kompendium nigdzie w tym czasie nie było, a sowiecka Kratkują litieraturnaja encykłopiedija nie mogła sprostać wszystkim oczekiwaniom. Poszerzała ona wprawdzie znacznie wąskie ramy obrazu literatury rosyjskiej okresu stalinowskiego, była wyrazem "odwilży", ale nie była wolna od ograniczeń cenzury, zarówno w wyborze prezentowanych autorów, jak i w ujęciu faktów literackich. Dążenie do przedstawienia obiektywnego obrazu literatury rosyjskiej i uniezależnienia się od komunistycznej cenzury wpłynęło na moją decyzję włączenia do Leksykonu nie tylko pisarzy oficjalnie wówczas uznanych w ZSRR, lecz również autorów emigracyjnych oraz zamieszkałych w kraju, ale pozbawionych możliwości druku. Na początku lat 70. tego rodzaju dążenie było u zachodnich slawistów naturalne, gdyż na Zachód ruszyła "trzecia fala" emigracji. Wraz z nią opuściło Rosję wielu wybitnych pisarzy. Spowodowało to wyłączenie ich z oficjalnie uznawanej literatury sowieckiej. Jako profesor Uniwersytetu w Kolonii uznałem za swój obowiązek przedstawić literaturę rosyjską w ujęciu całościowym, nie skrępowanym sowieckimi uprzedzeniami i zakazami. W ten oto sposób Leksykon, wydany po raz pierwszy w 1976 roku, okazał się pierwszą publikacją naukową, jednoczącą literaturę rosyjską XX wieku, która dotychczas była rozbita na sowiecką i emigracyjną. Utrzymanie tego podziału i tak zresztą było bardzo utrudnione, ponieważ ocena pisarza i jego utworów w ciągu dziesięcioleci stale się zmieniała w zależności od sytuacji politycznej. Znamy twórców, którzy przez jakiś czas reprezentowali literaturę sowiecką, a następnie byli z niej wykluczeni. Podobnie rzecz się miała z niektórymi utworami. Znane są nazwiska autorów, którzy zostali wykreśleni z oficjalnej literatury, a potem zrehabilitowani i ponownie do niej włączeni. Nurt niesowiecki literatury rosyjskiej tworzą utwory wydrukowane w ZSRR, a następnie zakazane, twórczość pisarzy trzech fal emigracji oraz dzieła powstałe w kraju, lecz ze względu na cenzurę publikowane wyłącznie za granicą. Zmiany w polityce sowieckiej, zapoczątkowane w 1985 roku pod hasłem pieriestrojki znacznie poszerzyły zakres literatury rosyjskiej oficjalnie uznawanej. Literatura ta stopniowo wzbogaciła się o utwory dostępne wcześniej wyłącznie za granicą. Możemy przypuszczać, że do momentu ukazania się niniejszej publikacji dążenie do scalenia literatury rosyjskiej, przyświecające mi w pracy nad Leksykonem w 1976 roku, stanie się faktem oczywistym, a całkowita dostępność pozostałych utworów będzie tylko kwestią czasu i decyzji wydawców.
Polska wersja Leksykonu została przygotowana na podstawie drugiego wydania w języku niemieckim z 1992 roku, które poddano wnikliwej korekcie i uzupełniono. Do wielu haseł dołączono najnowsze dane pochodzące z lat 1992-1994.

VI
Dobór haseł
W porównaniu z edycjami rosyjsko- i angielskojęzyczną z 1988 roku Leksykon w 20 procentach zawiera materiał nowy. Obejmuje w sumie 857 haseł, w tym 747 not biograficznych poświęconych poszczególnym przedstawicielom literatury rosyjskiej XX wieku i 110 haseł rzeczowych, dotyczących pojęć teoretyczno- i historycznoliterackich.
Potrzebie dostarczenia informacji czytelnikowi podporządkowany został wybór ujętych w Leksykonie pisarzy, który jednak nie był uzależniony od roli, jaką ci twórcy odegrali w literaturze. Wynika z tego, że uwzględniono nie tylko pisarzy, których zdaniem moim i innych historyków literatury można uznać za "prawdziwych mistrzów", lecz także autorów, którym z powodów politycznych wyznaczano swego czasu wysoką pozycję, co dawało im duże możliwości druku. Dzięki temu Leksykon może być pomocny przy ustalaniu obiektywnej wartości literackiej poszczególnych twórców. Jest to niezmiernie ważne dla młodego pokolenia czytelników, zwłaszcza Rosjan, którzy po rozpadzie imperium sowieckiego muszą wyrabiać sobie własne opinie o literaturze rosyjskiej. Do Leksykonu zostali więc włączeni autorzy, których utwory były szczegółowo omawiane w sowieckich podręcznikach, prawie wszyscy piszący w języku rosyjskim laureaci nagród Stalinowskich I i II stopnia, a także laureaci nagród państwowych. Włączeni zostali również ci pisarze, których rola w literaturze jest znikoma, chociaż w źródłach sowieckich z różnych okresów napotykamy o nich wzmianki. Korzystający z Leksykonu czytelnik może sam uściślić i sprawdzić przytoczone w nim oceny. Wykorzystując metody statystyczne stosunkowo łatwo było wyodrębnić pisarzy, którzy cieszyli się oficjalnym uznaniem władz. Znacznie trudniej było dokonać wyboru nazwisk twórców przebywających na emigracji oraz tych, którzy drukowali swoje utwory w ZSRR, ale nie cieszyli się uznaniem partyjnej krytyki.
Kolejne wydania Leksykonu były uzupełniane o nowe nazwiska, które wcześniej nie figurowały w historii literatury rosyjskiej i innych źródłach informacyjnych. Tak np. w pierwszej jego edycji z 1976 roku pojawiło się nazwisko A. Wampiłowa, w drugiej z 1988 -A. Kima, a do niniejszego wydania włączono Iwana Żdanowa, Anatolija Żygulina, Irenę Ratu-szynską, Ninę Sadur, Jana Satunowskiego, Borysa Chazanowa, Borysa Cziczibabina i wielu innych. Pisarze ci z przyczyn politycznych byli pomijani. Nie zostali oni dostrzeżeni również przez zachodnich historyków literatury - autorów istniejących tam opracowań i kompendiów. Zwróciłem uwagę na tych pisarzy znacznie później. Bardziej znani przedstawiciele pierwszej emigracji zostali uwzględnieni już w pierwszym wydaniu Leksykonu w 1976 roku. W obecnej wersji wprowadzono ich znacznie więcej, zaprezentowano nawet tych, którzy nie cieszyli się zbyt wielką popularnością. W Leksykonie znalazło się również wielu pisarzy "drugiej fali" emigracji, którymi dotąd nie interesowali się historycy literatury. "Trzecia fala" emigracji, powstała na początku lat 70., jest reprezentowana przez większą grupę autorów, którzy zyskali rozgłos. Znalazło to odbicie w Leksykonie. Jest jednak wielu nie mniej zdawałoby się interesujących twórców, którzy nie zwrócili jeszcze baczniejszej uwagi badaczy i w Leksykonie ich biogramów nie podano. Nazwiska owych pisarzy w większości jednak wymieniono w zbiorczym spisie pisarzy emigracyjnych, aby skłonić badaczy do zainteresowania się ich twórczością (wykaz ten znajduje się pod hasłem emigracja).
W Leksykonie zostali uwzględnieni zarówno pisarze rosyjskojęzyczni nierosyjskiego pochodzenia, jak też autorzy rosyjscy, jak np. Włodzimierz Lindenberg (Czeliszczew), piszący na emigracji w języku kraju, w którym obecnie zamieszkują.
Leksykon odnotowuje wyłącznie utwory literackie, pomija natomiast prace krytyków, historyków

VII
literatury i tłumaczy. Na poszerzenie ram tego kompendium, opracowanego przez jedną osobę, zabrakło zarówno sił, jak i czasu. Powiększyłoby to zresztą w znacznym stopniu objętość książki, ponieważ grono historyków literatury, zasługujących na uwagę, jest szerokie. Mogliby stanowić temat odrębnej, bardzo pożądanej pracy. Wyjątek z kręgu badaczy stanowią ci, którzy realizowali się również w poezji, prozie lub dramacie. W tych wypadkach akcent został położony na tej właśnie sferze ich działalności.
Noty biograficzne uzupełniane są przez hasła rzeczowe, w których omówiono czasopisma literackie ("Nowyj Mir", "Echo"), ugrupowania literackie (np. Cech Poetów), terminy (skaz, powieść), kierunki (symbolizm, akmeizm i in.), zjawiska i określenia ważne z punktu widzenia procesu historycznoliterackiego (pieriestrojka, odwilż, GUŁag i literatura, cenzura, religia i literatura). W artykułach, prezentujących określone czasopisma literackie, wymienieni są przeważnie ci członkowie kolegiów redakcyjnych, którym poświęcono również noty biograficzne. Podobnie rzecz się ma w hasłach dotyczących ugrupowań literackich.
Wiele pracy pochłonęło przygotowanie hasła nagrody literackie. Jej wyniki znajdują odbicie również w notach biograficznych, gdzie dokładnie określono rok przyznania odpowiedniej nagrody literackiej oraz lata, których dotyczyła. Podany został również stopień nagród. Hasła zjazdy pisarzy i Związek Pisarzy mają obecnie wartość jedynie historyczną. Pozwalają jednak zrozumieć mechanizmy sterownicze partii w dziedzinie literatury i sztuki w latach sowieckiego reżimu. Ułatwiają też zrozumienie postaw poszczególnych pisarzy, pełnionej przez nich roli, współpracy z kierownictwem partyjnym, odmowy tej współpracy i wynikających z tego konsekwencji.
Struktura haseł
Rozmiar poszczególnych haseł starałem się w większym lub mniejszym stopniu uzależnić od rangi autora. Zasada ta jednak często pozostawała w sprzeczności z koniecznością bardziej szczegółowego przytaczania informacji, zebranych z najrozmaitszych źródeł, dotyczących tych pisarzy, którzy jeszcze nie trafili na łamy istniejących opracowań. Cytaty z prac historycznoliterackich nie tylko ujawniają opinie tego czy innego badacza, ale również źródło bardziej szczegółowych informacji. Tego rodzaju wskazówki mają zasadnicze znaczenie. Po nich w nawiasie zostało umieszczone nazwisko odnośnego historyka literatury. Czytelnika, który rzadko ma dostęp do angielskich i niemieckich opracowań, cytaty te informują, że prezentowane w Leksykonie opinie potwierdzają inni badacze zachodni.
Poszczególne hasła składają się z części typowo biograficznej i z zarysu twórczości pisarza. Przy końcu każdego biogramu zostały podane wybrane pozycje bibliograficzne. Dane o rosyjskich pisarzach sowieckich często pochodzą ze źródeł krajowych. Zostały one jednak uzupełnione o opinie, świadczące o rozbieżnościach w ocenach poszczególnych twórców i dzieł oraz o informacje na temat faktów pominiętych i represji. Dane dotyczące pisarzy emigracyjnych byty w miarę możliwości korygowane przez nich samych lub ich spadkobierców. Brak danych oznacza, że nie udało się ich ustalić (np. daty śmierci). W wykazie literatury często uwzględnione zostały prace krytyczne innych twórców (poetów, prozaików, dra-matopisarzy), gdyż w wielu wypadkach one właśnie zawierają najbardziej trafne opinie na temat dorobku literackiego prezentowanego pisarza. Osoba korzystająca z Leksykonu ma zatem możliwość poszerzenia swej wiedzy o autorze pracy, do czego zachęca również umieszczony na końcu indeks osobowy.

VIII
W poszczególnych hasłach osobowych z dużą konsekwencją przestrzegane było następujące uszeregowanie danych: nazwisko, imię, imię ojca; rzeczywiste imię i nazwisko, jeśli pisarz korzystał z pseudonimu; data i miejsce urodzenia (do 24. l. 1918 zarówno wg starego, jak i nowego stylu); podstawowy rodzaj działalności literackiej; zawód ojca; wykształcenie;
początek pracy literackiej; przynależność do partii komunistycznej; wieloletnia działalność w kolegiach redakcyjnych czasopism literackich; rok wyjazdu na emigrację; stanowisko w instytucjach kierowniczych Związku Pisarzy ZSRR i RFSRR; miejsce zamieszkania w chwili obecnej (wg danych 1993/94). We współczesnej literaturze rosyjskiej wielu autorów posługuje się pseudonimami, a nierzadko zmienia imiona i nazwiska. W licznych wypadkach odsyłanie czytelnika do rzeczywistego nazwiska twórcy nie ma sensu, gdyż znany jest głównie pod przybranym, literackim. Ustalenie dokładnych dat urodzenia lub śmierci prawdopodobnie sprawia trudności także wielu moim kolegom w Rosji, stąd różne dane w poszczególnych źródłach informacyjnych. Dążyłem, oczywiście, do ustalenia dat najnowszych i najbardziej wiarygodnych. Prezentując drogę życiową i twórczą pisarza, za datę pierwszej publikacji konsekwentnie przyjmujemy datę ukazania się utworu w czasopiśmie. W wypadku wątpliwości podajemy rok powstania dzieła literackiego, a w bibliografii umieszczamy najczęściej datę pierwszej publikacji książkowej. Nazwy poszczególnych utworów oznaczamy kursywą. Tytuły wierszy lub pozycji napisanych prozą, które nie weszły do bibliografii w postaci oddzielnych wydań, podane są w cudzysłowie. Wyjątkowo trudne (a częstokroć zupełnie niemożliwe) było uzyskanie szczegółowych danych bibliograficznych (nawet od autorów), dotyczących dramatów. Ich tytuły zawsze podane są kursywą, niezależnie od tego, czy zostały opublikowane, czy też nie (rękopisy). W części bibliograficznej bardzo szczegółowo zostały przytoczone publikacje dramatów w czasopismach, ponieważ w tej formie są one łatwiej dostępne. W żadnych wcześniejszych kompendiach encyklopedycznych tego nie znajdujemy. W Leksykonie zawarłem krótkie charakterystyki poszczególnych utworów i ich ocenę pod względem estetycznym. Dążyłem do tego, by w ramach każdego hasła zamieścić najistotniejsze dane z posiadanego materiału badawczego oraz przedstawić moją własną opinię w ten sposób, by się nawzajem uzupełniały. Bibliografia została podana w trzech częściach: odsyłacze do istniejących kompendiów, dzieła poszczególnych pisarzy oraz poświęcona im literatura przedmiotu. Tytuły utworów uszeregowane są w porządku chronologicznym. Zbiory, względnie utwory wybrane umieszczono przy końcu wykazu. Odstępstwa od tej zasady stosowałem tylko w odniesieniu do dramatów, gdyż w tym wypadku należałoby przesunąć na koniec każde wydanie zawierające bodaj dwa utwory. Zbiory wierszy wybranych ułożone zostały w porządku chronologicznym, gdyż określenie Izbrannoje (Utwory wybrane) mówi znacznie mniej o autorze, aniżeli inna pozycja, wydana pod konkretnym tytułem. Wielotomowe edycje wierszy umieszczone są zawsze przy końcu wykazu. Miejsce wydania książek, które ukazały się drukiem w Rosji (ZSRR) nie jest podawane ze względów oszczędnościowych, konsekwentnie natomiast jest przytaczane przy wszystkich pozycjach opublikowanych na Zachodzie (miejsce publikacji w wydaniach periodycznych jest podawane tylko przy pierwszej wzmiance).
Dostarczenie wykazu krytycznej i naukowej literatury osobom korzystającym z Leksykonu było dla mnie zadaniem wagi szczególnej. Ze względu na to, iż tylko niewielu autorom poświęcono oddzielne monografie, uważałem za stosowne włączenie do bibliografii możliwie większej liczby artykułów, zamieszczonych w czasopismach. Odsyłacze do innych haseł Leksykonu ograniczają się wyłącznie do rzeczowych (z wyjątkiem takich, jak np. czasopisma literackie, nagrody literackie i Związek Pisarzy), podczas gdy do prezentowanych autorów odsyłaczy nie zastosowano. Pisarzom omawianym w Leksykonie został z reguły poświęcony oddzielny artykuł.

IX
Kilka słów na zakończenie
Wszystkie edycje tego Leksykonu mogły wyjść tylko dzięki pracy całego zespołu pracowników naukowych i studentów Instytutu Slawistyki w Kolonii, którzy pomagali mi przy zbieraniu materiału statystycznego i bibliografii, w wyborze literatury, przy opracowaniu rękopisu, sprawdzaniu go i korekcie. Jestem wdzięczny Monice Glaser i Mariannie Wiebe, które stale współpracowały ze mną przy przygotowaniu Leksykonu przez ponad 20 lat oraz wielu innym pracownikom naukowym, którzy służyli mi istotną pomocą w różnych okresach tej pracy.
Jestem wdzięczny Helenie Wargaftik, która przy współpracy swego męża Igora Burichi-na przetłumaczyła Leksykon na język rosyjski do wydania londyńskiego. Jestem bardzo zobowiązany jej nie tylko za odpowiedzialną pracę translatorską, lecz także za wiele rad. Zmarła w 1989 roku. Niech pamięć o niej pozostanie.
Wydawnictwo "Sowietskaja Encykłopiedija", Związek Pisarzy ZSRR, Wszechzwiązkowa Agencja Praw Autorskich oraz Instytut Literatury Światowej Rosyjskiej Akademii Nauk pomogły mi przy poszukiwaniach szeregu niezbędnych informacji i dat dotyczących życia pisarzy. Miło mi złożyć tą drogą wyrazy mego dla nich szacunku i uznania.
Składam podziękowanie współpracownikom, autorom i przyjaciołom, którzy przetłumaczyli napisane nieco później artykuły albo skorygowali moje przekłady, w szczególności profesorowi Bronisławowi Kodzisowi, który całkowicie przeredagował ostatnią wersję Leksykonu, zadał sobie wiele trudu w związku z jego publikacją w Polsce, a także podjął się trudnej pracy przekładu książki oraz uzupełnił bibliografię o polską literaturę przedmiotu. Składam również podziękowanie dyrekcji Wydawnictwa Ossolineum, która włączyła Leksykon do swego planu wydawniczego, a także niemieckiej organizacji Inter Nationes, która udzieliła wsparcia finansowego.
Z wdzięcznością wspominam moją pierwszą żonę Waltraut, z domu Schleuning, z którą aż do jej śmierci w 1976 roku omawiany był każdy artykuł pierwszego wydania Leksykonu. Dziękuję również mojej drugiej żonie Fryderyce, z domu Lagemann, która pomagała mi przy wypracowaniu koncepcji i szlifowaniu stylu późniejszych artykułów.
Wiem, że tego rodzaju Leksykon nie może zadowolić wszystkich. Nie bacząc na dużą skrupulatność w trakcie pracy, istnieje prawdopodobieństwo pomyłek, tym bardziej że książka została napisana poza granicami Rosji i bez możliwości korzystania z bibliotek moskiewskich. Jednakże podobnej książki, o tak szerokim ujęciu pisarzy rosyjskich XX wieku, nie dałoby się napisać w ZSRR z powodu cenzury.
Przekazuję moje dzieło polskim kolegom, specjalistom z zakresu literatury rosyjskiej, dziennikarzom, którzy piszą na jej temat, studentom oraz czytelnikom zainteresowanym literaturą rosyjską XX wieku. Włączyłem do tego wydania Leksykonu wiele informacji, nie przytaczanych w jego edycjach wcześniejszych. Wszystkie artykuły zostały napisane przeze mnie i zawierają moje opinie, względnie przeze mnie wybrane. To subiektywne podejście niewątpliwie pobudzi czytelnika do korzystania z książki niezależnie od tego, czy się ze mną zgodzi, czy nie. Niech Leksykon pomoże mu zorientować się w bolesnej historii tej literatury, uzyskać niezbędne podstawowe informacje i zrozumieć wiele z tych niezmiernie cennych wartości, które wzbogaciły duchowo wielu przyjaciół literatury rosyjskiej.
Much i Kolonia, Niemcy grudzień 1994
Wolfgang Kasack

Od tłumacza
Wolfgang Kasack i jego Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku
Profesor Wolfgang Kasack urodził się 20 stycznia 1927 roku w Poczdamie w rodzinie pisarza ekspresjonisty Hermanna Kasacka, represjonowanego w latach nazistowskiego reżimu. W wieku 16 lat został wcielony do armii niemieckiej i służył jako sanitariusz na froncie wschodnim. 30 kwietnia 1945 roku dostał się do niewoli i przebywał w obozie jenieckim pod Kujbyszewem nad Wołgą. Pobyt w niewoli zadecydował o jego późniejszym zainteresowaniu językiem i kulturą rosyjską. Po powrocie do kraju w roku 1946 kształcił się w wyższej szkole tłumaczy w Heidelbergu, następnie studiował slawistykę i historię Europy Wschodniej na uniwersytetach w Heidelbergu i Getyndze. W 1953 roku uzyskał uprawnienia dyplomowanego tłumacza i tytuł doktora filozofii, a w 1969 obronił pracę habilitacyjną poświęconą twórczości K. Paustowskiego i objął stanowisko profesora slawistyki na Uniwersytecie w Kolonii. W latach 1969-92 był dyrektorem Instytutu Slawistyki Uniwersytetu Kolońskiego. Kierowany przez niego Instytut stał się jednym z najważniejszych w Niemczech ośrodków naukowych, prowadzących intensywne i różnorodne studia nad literaturą rosyjską. W tym czasie przez Instytut przewinęła się ogromna liczba rosyjskich pisarzy (zarówno tych tworzących w kraju, jak i na emigracji) oraz badaczy literatury, będących uczestnikami organizowanych tu sesji i regularnych posiedzeń naukowych. W redagowanej przez W. Kasacka serii wydawniczej Arbeiten und Texte żur Slavistik (Prace i Teksty Slawistyczne) ogłoszono wiele utworów G. Ajgiego, M. Bułhakowa, W. Chodasiewicza, L. Łunca, G. Obołdujewa, K. Waginowa, A. Wwiedienskiego, a także studiów poświęconych twórczości L. Andriejewa, W. Biełowa, K. Bogatyriowa, A. Kruczonycha, W. Rasputina, I. Szmielowa i A. K. Tołstoja.
W. Kasack jest w Niemczech jednym z najwybitniejszych badaczy literatury rosyjskiej. Jego dorobek naukowy z tego zakresu wynosi kilkaset pozycji (ponad 470 do 1991). Wydał cenne monografie twórczości N. Gogola, W. Lindenberga i K. Paustowskiego, wnikliwe studia o rosyjskiej ikonie i postaci Chrystusa w literaturze rosyjskiej XX wieku, a także wiele zbiorów esejów poświęconych literaturze rosyjskiej i jej recepcji w Niemczech. Ponadto od wielu lat uprawia krytykę literacką, zamieszczając na łamach różnych periodyków (zwłaszcza "Osteuropa", "Neue Ziircher Zeitung", "Die Welt") liczne artykuły i recenzje, w których popularyzuje w środowisku niemieckojęzycznym najnowsze przekłady z literatury rosyjskiej. Sam również jest wziętym tłumaczem. Przełożył na język niemiecki utwory ponad 40 autorów rosyjskich, głównie współczesnych, m.in. G. Ajgiego, N. Baranskiej, J. Brodskiego, W. Ka-wierina, A. Kima, S. Lipkina, K. Paustowskiego, W. Różowa, W. Szefnera, S. Sokołowa, A. Sołźenicyna, W. Tiendriakowa, W. Winokurowa i W. Wojnowicza. Jego działalność naukowa i popularyzatorska została wysoko oceniona w Niemczech i Rosji: w 1981 roku został

XI
wyróżniony niemiecką nagrodą im. Fossa, w 1991 nagrodą im. A. Kruczonycha w Chersoniu, a w 1992 w ambasadzie rosyjskiej w Bonn otrzymał medal Puszkina.
Światowy rozgłos i wielkie uznanie w środowisku slawistów przyniósł W. Kasackowi Leksykon literatury rosyjskiej po roku 1917, którego pierwsza edycja ukazała się w 1976 roku w Stuttgarcie. Autor podjął w nim próbę scalenia dorobku rosyjskojęzycznych twórców po przewrocie październikowym, słusznie przeświadczony o jedności ówczesnej literatury rosyjskiej, która wprawdzie została podzielona na dwa odrębne nurty - krajowy i emigracyjny, lecz zachowała wspólny rodowód i poczucie przynależności narodowej. Leksykon W. Kasa-cka, uzupełniony w 1986 roku wydanym w Monachium suplementem, wzbudził ogromne zainteresowanie badaczy i miłośników literatury rosyjskiej. W Rosji poddano go ostrej krytyce, na Zachodzie natomiast przyjęto z podziwem i powszechną aprobatą. Na bazie tych wydań, znacznie uzupełnionych i zaktualizowanych, w 1988 roku powstały dwie następne wersje Leksykonu - rosyjskojęzyczna opublikowana w Londynie i angielskojęzyczna ogłoszona drukiem w Nowym Jorku. Obecnie przygotowywane są kolejne jego wydania - chińskie w Szanghaju, rosyjskie w Moskwie i bułgarskie w Sofii.
Przedkładana czytelnikowi polskiemu wersja Leksykonu oparta jest na wydaniu niemieckim z 1992 roku, które istotnie różni się od jego poprzednich edycji, ograniczających się w zasadzie do literatury rosyjskiej lat 1917-1986. Uwzględniając poważne zmiany, zachodzące w literaturze rosyjskiej w drugiej połowie lat 80., autor przeredagował większość haseł oraz wniósł do nich wiele nowych faktów, ujawnionych w Rosji i na Zachodzie dopiero w owym czasie. Ponadto znacznie poszerzył ramy czasowe zawartego w swym dziele materiału obejmując lata 1900-1991 i nadając mu tytuł Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku. Tę nową wersję wzbogacił o 151 haseł. Wiele z nich poświęcił twórcom i zjawiskom literackim tzw. srebrnego wieku. Znaczną część nowych haseł stanowią biogramy twórców represjonowanych, dotąd na ogół mało znanych (m.in. A. Alwinga, D. Andriejewa, A. Barkowej, J. Wozniesienskiej, O. Wołkowa, B. Lifszyca), pisarzy emigracyjnych, pominiętych w wydaniach poprzednich (O. Iljinski, P. Krasnow, W. Krejd, M. Kreps, L. Łosiew, I. Łukasz, N. Re-rich, F. Stiepun, I. Surguczow), a także przedstawicieli współczesnej awangardy rosyjskiej (O. Bieszenkowska, I. Cholin, W. Niekrasow, O. Ochapkin, D. Prigow, J. Satunowski). Włączył też nowe hasła rzeczowe informujące o ważnych czasopismach i almanachach, takich jak "Litieratumyj Kurjer", "Ogoniok", "Rubież", "Tarusskije Stranicy", organizacjach twórczych (np. Czurajewka) oraz niezwykle cenne, bogate w faktografię szkice dotyczące pierie-strojki oraz tematu "Religia i literatura".
Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku W. Kasacka zawiera 747 haseł osobowych i 110 rzeczowych. Struktura poszczególnych z nich jest podobna jak w poprzednich wydaniach. Każde hasło imienne posiada część biograficzną, charakterystykę twórczości pisarza oraz bibliografię, złożoną z trzech wyodrębnionych graficznie komponentów składowych: kompendiów zawierających dane o autorze, wykazu publikacji jego dzieł oraz literatury przedmiotu. Podobnie skonstruowane są również hasła rzeczowe. Zapoznają one najpierw z określonym zjawiskiem literackim lub terminem, wyjaśniają jego genezę, a następnie określają najbardziej charakterystyczne właściwości oraz miejsce i rangę.
Życiorysy i droga twórcza pisarzy podane są przez Kasacka w lakonicznej, maksymalnie skondensowanej formie. Zawierają niezwykle bogate, często dotąd nie znane fakty o czasie i miejscu zamieszkania poszczególnych autorów, o ich pochodzeniu, wykształceniu, rozwoju literackim, przynależności do organizacji politycznych i gremiów twórczych, a także o pobycie na emigracji, w łagrach, na zesłaniu, o pełnionych funkcjach i posiadanych odznaczeniach. Kolejność przytaczania tych danych jest w zasadzie identyczna, mimo to nie wyczuwa

XII
się żadnego schematyzmu czy monotonii, charakterystycznych dla wielu sowieckich wydań encyklopedycznych tego typu. Ukazując dzieje życia każdego autora, Kasack eksponuje najbardziej znaczące fakty i wydarzenia, mające bezpośredni wpływ na ich los, światopogląd czy działalność i kształtujące w jakiejś mierze oblicze literackie odrębnych twórców. Przy tym, ściśle przestrzegając deklarowanej we wstępie zasady prawdziwości, obiektywizmu i sprawiedliwości, nie pomija również "wstydliwych" faktów życia i postawy autorów, sygnalizując przykłady ich moralnych i twórczych upadków. Informując o represjach, jakie dotknęły środowiska literackie w latach sowieckiego reżimu, mówi nie tylko o przejawach ludzkiej godności, odwagi i miłosierdzia (zob. m.in. hasła poświęcone L. Czukowskiej, W. Ka-wierinowi, K. Paustowskiemu i A. Sołżenicynowi), lecz również o małoduszności, zaprzaństwie, karierowiczostwie pisarzy, którzy, jak np. J. Bondariew, E. Jewtuszenko, K. Simonow, M. Szołochow, dla własnej wygody i korzyści szli na kompromis ze swoim powołaniem i sumieniem. Dzięki owej wielości punktów widzenia, bogactwu materiału faktograficznego twórcze i indywidualne cechy prezentowanych pisarzy przybierają w Leksykonie wyraźnie zaakcentowane specyficzne zabarwienie, a każde kolejne hasło czyta się z niesłabnącym zainteresowaniem.
Charakterystyka twórczości poszczególnych autorów w hasłach imiennych Leksykonu zajmuje najwięcej miejsca. Odznacza się ona dużą wnikliwością, a jednocześnie zwięzłością sposobu prezentacji, opartego jak gdyby na konstruktywistycznej zasadzie "gruzofikacji" i całkowicie podporządkowanego ukazaniu najważniejszych właściwości twórczości prezentowanego pisarza, specyfiki jego maniery artystycznej i miejsca w procesie historycznolite-rackim. Podstawowym miernikiem wartości i znaczenia każdego twórcy stają się dla W. Ka-sacka jego możliwości kreacyjne, artyzm i bogactwo duchowe jako wyróżniki prawdziwego talentu. Opierając się na tych ściśle przestrzeganych w Leksykonie kryteriach, poddaje on zdecydowanemu przewartościowaniu utarte w sowieckich i zachodnich opracowaniach sądy i opinie, chcąc bez uprzedzeń, należycie ocenić każdego twórcę. W imię owego obiektywizmu i sprawiedliwości autor Leksykonu zrzuca z piedestałów niektórych idoli pisarskich (A. Fadiejew, N. Ostrowski, M. Szołochow), dyskredytuje twórczość literackich urzędników, takich jak A. Iwanów, W. Koczetow, P. Pawlenko, S. Sartakow, W. Stawski, gromi licznych grafomanów, którzy zapełnili półki sowieckich księgarń i bibliotek prymitywnymi tendencyjnymi utworami i niesłusznie dostąpili wysokich zaszczytów i godności.
Obiektywnie i przekonująco naświetla W. Kasack również twórczość pisarzy emigracyjnych wszystkich trzech "fal". Wybór nazwisk autorów jest tu szczególnie reprezentatywny i różnorodny. Oprócz wybitnych, najczęściej wymienianych twórców, takich jak J. Brodski, I. Bunin, M. Cwietajewa, D. Miereżkowski, W. Nabokow, A. Riemizow, A. Sołżenicyn, I. Szmielow i B. Zajcew, W. Kasack wprowadza do Leksykonu kilkudziesięciu innych, nie mniej ciekawych i znaczących, a przy tym prawie nie znanych w Polsce autorów, m.in. G. Gazdanowa, W. Korwina-Piotrowskiego, W. Piereleszyna, B. Popławskiego, W. Smoleńskiego (pierwsza fala emigracji), I. Jełagina, D. Klonowskiego, S. Maksimowa, B. Narcysso-wa, W. Sinkiewicz (druga), J. Aleszkowskiego, A. Amairika, D. Bobyszewa, I. Ratuszynską, S. Jurjenena (trzecia). W wyniku tego rosyjska literatura emigracyjna po raz pierwszy ujawnia się w całym bogactwie i różnorodności. Dopiero teraz widać, jak poważnie dopełnia ona obraz literatury rosyjskiej XX wieku.
Wiele uwagi poświęca W. Kasack twórcom, którzy stali się ofiarami sowieckiego reżimu, jak A. Achmatowa, I. Babel, M. Bułhakow, J. Dombrowski, N. Klujew, O. Mandelsztam, B. Pilniak, A. Platonów, W. Szałamow, M. Zoszczenko i wielu innym, wobec których w byłym ZSRR przez długie lata stosowano najróżnorodniejsze formy represji i szykan. Analiza

XIII
twórczości łączy się w tym wypadku z nie ukrywanym współczuciem i atencją, jaką okazuje W. Kasack tym wybitnym pisarzom, którzy w najtrudniejszych latach terroru pozostali wierni swemu powołaniu i ratowali honor literatury rosyjskiej, podporządkowanej wówczas doraźnym zadaniom propagandowym i ograniczonej sztywnymi zasadami realizmu socjalistycznego.
Materiał, zamieszczony w biogramach, znacznie poszerzają hasła rzeczowe, zawierające charakterystykę periodyków literackich, stowarzyszeń twórczych i wydawnictw, odznaczające się dużą wartością poznawczą i komunikatywnością relacji. Największe jednak zainteresowanie wzbudzają szkice dotyczące cenzury, emigracji, realizmu socjalistycznego, rehabilitacji czy teorii bezkonfliktowości, nasycone bogatym materiałem faktograficznym, wnikliwą analizą dokumentów, zjawisk i po raz pierwszy tak dobitnie i sugestywnie naświetlające specyfikę życia literackiego w ZSRR w okresie trwającego przez kilka dziesięcioleci partyjne- -administracyjnego ucisku i represji. Szczegółowo zapoznają one z formami stosowanych środków i kar, zawierają skrupulatnie zebrane liczby i wykazy imienne twórców, którzy ucierpieli na skutek ówczesnego bezprawia.
Niniejsza wersja Leksykonu literatury rosyjskiej XX wieku nie jest dokładną kopią wydania niemieckiego. W porozumieniu z autorem i za jego aprobatą wiele haseł znacznie przeredagowałem, usuwając zauważone nieścisłości, a także włączając nowe fakty (daty, utwory, opracowania) pochodzące z ostatnich lat. Dzięki temu ramy czasowe przedstawionego materiału są nieco szersze niż w wersji niemieckiej i obejmują lata 1900-1996. Rozbudowałem też bibliografię, do której na wniosek autora włączyłem polskie przekłady literatury rosyjskiej XX wieku oraz poświęconą jej literaturę przedmiotu, tylko okazjonalnie notowaną w wydaniu niemieckim. Mam nadzieję, że dokonane poprawki podniosą wartość użyteczną prezentowanego Leksykonu, niezwykle cennego, najpełniejszego jak dotąd i kompetentnie sporządzonego kompendium historii literatury rosyjskiej XX wieku, ukazanej bez niedomówień i upiększeń, w całej jej złożoności, dramatyzmie i wielkości.
Wrocław 1995 Bronisław Kodzis

Spis źródeł bio- i bibliograficznych
Brown D. Brown E.
BRP76, BRP91
Drawicz
Eliasberg
EmR
Fo
FV
Holthusen HRL Ka85 Ka91
Ka94 KaKl
Ki
KLE
KLFG
LE
LES
Luther
MERSL MSPNE
Ni
RD Re RN
RP89, RP92, RP94
RP90
Deming Brown, Soviet Russian Literaturę sińce Stalin, New York 1978
Edward Brown, Russian Literaturę sińce the Reyolution, wyd. 2, New York
1982
Bibliografia rusycystyki polskiej, Warszawa 1976 i 1991
Andrzej Drawicz, Literatura radziecka 1917-1967, Warszawa 1968
Aleksander Eliasberg, Russische Literaturgeschichte in Eimelportrats,
Miinchen 1925
L'Emigration Russe, Paris 1988
L. A. Foster, Bibliography of Russian Emigre Literaturę 1918-88, t. 1-2, Boston 1970
Bosiljka Stevanovic, Vladimir Wertsman, Free Yoices m Russian Literaturę 1950-1980. A Bio-Bibliographical Guide, red. A. Sumerkin, New York 1987
Johannes Holthusen, Russische Literatur im 20. Jahrhundert, Miinchen
1978
Handbook of Russian Literaturę, red. W. Terras, London-New Haven 1985
Wolfgang Kasack, Russische Literatur des 20. Jahrhunderts in deutscher
Sprache. 350 Kurzrezensionen von Ubersetzungen 1976-1983, Miinchen 1985
Wolfgang Kasack, Russische Literatur des 20. Jahrhunderts in deutscher
Sprache. 450 Kurzrezensionen von Ubersetzungen 1984-1990, Miinchen 1991
Wolfgang Kasack, Russische Autoren in Eimelportrats, Stuttgart 1994
Wolfgang Kasack, Die Klassiker der russischen Literatur. Die grofien Autoren
vom 18. bis 20. Jahrhundert, Diisseldorf 1986
Kinders neues Literaturlexikon, t. 1-20, Miinchen 1989-1992
Kratkaja litieratumaja encykłopiedija, t. 1-9, Moskwa 1962-1978
Kritisches Lexikon żur fremdsprachigen Gegenwartsiiteratur, Gotingen 1983 i nast.
Litieratumaja encykłopiedija, t. 1-9, 11, Moskwa 1929-1937, przedruk Ann
Arbor 1949, t. 10, Miinchen 1991
Litieratumyj encykłopiediczeskij słowar', Moskwa 1987
Arthur Luther, Geschichte der russischen Literatur, Leipzig 1924
The Modem Encyclopedia of Russian and Soviet Literatures, t. 1-9, red. H. B.
Weber, Gulf Breeze 1977-91
Maty słownik pisarzy narodów europejskich ZSRR, Warszawa 1966
Russkaja litieratura ot simwolizma do naszych dniej, red. E. F. Nikitina, Moskwa 1926
Das russische Drama, red. B. Zelinsky, Diisseldorf 1982 E. ReiBner, Das russische Drama der achziger Jahre, 1992 Die russische Novelle, red. B. Zelinsky, Diisseldorf 1986 Russkije pisatieli 1800-1917, t. l (A-G), wyd. "Sowietskaja Encykłopiedija", Moskwa 1989; t. 2 (G-K), wyd. "Bolszaja Rossijskaja Encykłopiedija", Moskwa 1992; t. 3 (K-M), Moskwa 1994 Russkije pisatieli. Bibliograficzeskij slowar', t. 1-2, wyd. "Proswieszczenije", Moskwa 1990

RP RSPP
RSPPo
Segel
Slonim Ssachno
Steininger
Struve
TE
Wy75, Wy82
Der mssische Roman, red. B. Zelinsky, Dusseldorf 1979
Russkije sowietskije pisatieli. Prozaiki. Bibliograficzeskij ukazatiel, t. 1-7,
Leningrad 1959-72
Russkije sowietskije pisatieli. Poety. Bibliograficzeskij ukazatiel, t. 1-12,
Moskwa 1977 i nast.
H. B. Segel, Twenthieth-Century Russian Drama. From Gorky to the Present,
New York 1979
Mark Slonim, Die SowjetUteratur, Stuttgart 1972
Helen v. Ssachno, DerAufstand der Person. Sowjetliteratur seit Stalins Tod,
Berlin 1965
Alexander Steininger, Literatur und Politik in der Sowjetunion nach Stalins
Tod, Wiesbaden 1965
Gleb Struve, Geschichte der Sowjetliteratur, Munchen 1957
Tieatralnaja encyktopiedija, Moskwa 1961
G. Wytrzens, Bibliographie der russischen Auloren und anonymen Werke, FfM 1975 i 1982
Spis skrótów
AŃ
anonim.
ASRR
bibliogr. BLTN
CanSlP CMRS Cze-ka
Czisła
Daugawa
Di.
Dietskaja Lit.
Diss.
DN
Dram. socz.
Dwadcat' Dwa
Dz.
Echo
FAZ FfM
Gnozis GPU
Grani
gub.
GUŁag
Akademia Nauk
anonimowo
Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka
bibliografia Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Warszawa
Canadian Slavonic Papers, Ottawa
Cahiers du Monde Russo et Sovietique, Paris
Czriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej i sabotażem
(Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem)
Czisła, czasopismo, Paris 1930-1934
Daugawa, czasopismo, Ryga
Dialog, miesięcznik. Warszawa
Dietskaja Litieratura, miesięcznik, Moskwa
dysertacja
Drużba Narodów, miesięcznik, Moskwa
Dramaticzeskije soczmienija (dramaty)
Dwadcat' Dwa, czasopismo, Tel Aviv
dzieła
Echo, czasopismo, Paris 1978-1980,1984 i nast.
Frankfurter Allgemeine Zeitung Frankfurt nad Menem
Gnozis, czasopismo, New York
Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije (Państwowy Zarząd
Polityczny)
Grani, czasopismo, FfM 1946 i nast.
gubernia
Gławnoje uprawlenije łagieriej (Zarząd Główny Obozów)

XVI
IŁ
ILit.
hbr.
Izbr. proizw.
Izw.
JR Ju. Jug ROSTA
KC KGB
kn.
koi. red. kom. red. Komsom. Pr. Kont. Kowczeg KPP KPZR
LG
Lit.
Lit. Azierbajdżan
Lit. Gruzija
Lit. i Sowr.
Lit. Kritik
Lit. Moskwa
Lit. Mysi
Lit. Nasiedstwo
Lit. na Sw.
Lit. Sowr.
Lit. Uczoba
LMN
LMR
LO
LR
MChAT MIFLI
ML
Moł. Gw. Mosty MTS
Nasz Sowr.
NEP
NKWD
NM
NRL
NRS
n. st.
Instytut Literacki im. M. Gorkiego w Moskwie Inostrannaja Litieratura, czasopismo Izbrannoje (wybór)
Izbrannyje proizwiedienija (utwory wybrane) Izwiestija, gazeta
Język Rosyjski, dwumiesięcznik, Warszawa
Junost', miesięcznik, Moskwa
Jug Rossijskoje tielegrafnoje agientstwo (Rosyjska Agencja Telegraficzna
Południe)
Komitet Centralny
Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti (Komitet Bezpieczeństwa
Państwa)
kniga (księga)
kolegium redakcyjne
komitet redakcyjny
Komsomolskaja Prawda, gazeta, Moskwa
Kontinient, czasopismo, Paris 1974-1991, Moskwa 1991-
Kowczeg, czasopismo, Paris 1978-1981
Komunistyczna Partia Polski
Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
Litieraturnaja Gazieta, tygodnik, Moskwa Literatura przedmiotu
Litieraturnyj Azierbajdżan, czasopismo, Baku Litieraturnaja Gruzija, czasopismo, Tbilisi Litieratura i Sowriemiennost', almanach Litieraturnyj Kritik, miesięcznik, Moskwa Litieraturnaja Moskwa, almanach Litieraturnaja Mysi, czasopismo Litieraturnoje Nasiedstwo, seria wydawnicza Literatura na Świecie, miesięcznik. Warszawa Litieraturnyj Sowriemiennik, Munchen Litieraturnaja Uczoba, dwumiesięcznik, Moskwa Lubelskie Materiały Neofilologiczne, Lublin Le Monde Russe, czasopismo, Paris Litieraturnoje Obozrienije, miesięcznik, Moskwa Litieraturnaja Rossija, tygodnik, Moskwa
Moskowskij Chudożestwiennyj akadiemiczeskij tieatr (Moskiewski
Artystyczny Teatr Akademicki)
Moskowskij institut fiłosofii, litieratury i istorii (Moskiewski Instytut
Filozofii, Literatury i Historii)
Miesięcznik Literacki, czasopismo. Warszawa
Mołodaja Gwardija, miesięcznik, Moskwa
Mosty, almanach, Miinchen 1958-70
Maszynno-traktornaja stancyja (Państwowy Ośrodek Maszyn Rolniczych,
POM)
Nasz Sowriemiennik, miesięcznik, Moskwa
Nowaja ekonomiczeskaja politika (Nowa polityka ekonomiczna)
Narodnyj komissariat wnutriennich diet (Ludowy Komisariat Spraw
Wewnętrznych)
Nowyj Mir, miesięcznik, Moskwa
Neue Russische Literatur, Salzburg 1978-83
Nowoje Russkoje Słowo, gazeta, New York 1910 i nast.
nowy styl

NY NZZ
NŻ
OBu. OPOJAZ
Opyty OrfSlP
PH PL
Potn. sobr. socz. Połn. sobr. stich. PR PT
Raduga RAPP
red.
red. nacz.
RES
RFSRR
RL
RLJ
RLT
RM
RND WSP (Kraków)
RND WSP (Rzeszów)
ROSTA
RSDRP
RSL
Ruś. Lit. Ruś. Riecz Ruś. Spotk. Ruś. Zap.
ScSl.
SEEJ
SEER
SiM WSP (Zielona Góra)
Sint.
SK
SIO
SIWr.
Sobr. drani, proizw.
Sobr. socz.
Sobr. stich.
Sobr. stichow
Socz.
Sowr.
Sowr. Dram.
Sowr. Zap.
SR
SRP
Strielec
New York
Neue Ziircher Zeitung, Zurich
Nowyj Żurnał, czasopismo, New York 1942 i nast.
Osteuropa, czasopismo, Stuttgart, Aachen
Obszczestwo izuczenija poeticzeskogo jazyka (Towarzystwo do Badań
Języka Poetyckiego)
Opyty, czasopismo, New York 1953-57
Oxsford Slavonic Papers
Przegląd Humanistyczny, miesięcznik. Warszawa Pamiętnik Literacki, kwartalnik, Wrocław Połnoje sobranije soczinienij (Dzieła zebrane) Potnoje sobranije slichotworienij (Poezje zebrane) Przegląd Rusycystyczny, kwartalnik. Warszawa Pamiętnik Teatralny, kwartalnik, Warszawa
Raduga, czasopismo, Tallinn
Rossijskaja assocyacyja proletarskich pisatielej (Rosyjska Asocjacja Pisarzy Proletariackich) redaktor, redakcja redaktor naczelny Revue des etudes Slaves, Paris
Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Russian Literaturę, Amsterdam, Den Haag, Paris Russian Language Journal Montreal, Michigan Russian Literaturę Triquarterly, Ann Arbor Russkaja Mysi, tygodnik, Paris 1946 i nast. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie Rossijskoje tielegrafnoje agientstwo (Rosyjska Agencja Telegraficzna) Rossijskaja sacyał-demokraticzeskaja raboczaja partija (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, SDPRR) Rusycystyczne Studia Literackie, Katowice Russkaja Litieratura, kwartalnik, Leningrad Russkaja Riecz, dwumiesięcznik, Moskwa Rusycystyczne Spotkania Kieleckie, Kielce 1980 Russkije Zapiski, czasopismo, Paris 1937-39
Scando-Slavica. Copenhagen
The Slavic and East European Journal, Los Angeles
The Slavonic and East European Review, London
Studia i Materiały WSP w Zielonej Górze
Sintaksis, czasopismo, Paris 1978 i nast.
Studia Kieleckie, kwartalnik. Kielce
Slavia Orientalis, kwartalnik, Warszawa
Slavica Wratislaviensia, Wrocław
Sobranije dramaticzeskich proizwiedienij (Zbiór utworów dramatycznych)
Sobranije soczinienij (Dzieła zebrane)
Sobranije stichotworienij (Poezje zebrane)
Sobranije stichow (Zbiór wierszy)
Soczinienija (Dzieła)
Sowriemiennik, Toronto 1960 i nast.
Sowriemiennaja Dramaturgija, czasopismo, Moskwa
Sowriemiennyje Zapiski, czasopismo, Paris
Slavic Review, Baltimore, Maryland
Studia Rossica Poznaniensia, Poznań
Strielec, czasopismo, Montgeron i Jercey City 1984 i nast.

XVIII
sz
TASS
TW
Tw.
WAAP
WAPP
WGIK
Wiestnik MU Wiestnik RChD
WKP(b)
WOChR WOKS
Wola Rossii Wopr. Lit. Wozdusznyje Puti Wozr. Wr. i My WSChW
WSI. WSIĄ WSUb. Wstrieczi l Wstrieczi 2 wyd.
YMCA
ZNUJ
ZNUŁ
ZNWH UGd.
ZN WSP (Opole)
ZP
ZRL
ZS1.
ZSIPh.
ZSRR
• Siiddeutsche Zeitung, Munchen
• Tielegrafnoje agientstwo Sowietskogo Sojuza (Agencja Telegraficzna Związku Radzieckiego)
• Trietja Wołna, czasopismo, Paris, Montgeron 1976 i nast., od 12. 1982 Paris i New York
• Twórczość, miesięcznik, Warszawa
• Wsiesojuznoje agientstwo po awtorskim prawam (Wszechzwiązkowa Agencja Praw Autorskich)
Wsiesojuznaja assocyacyja proletarskich pisatielej (Wszechzwiązkowa Asocjacja Pisarzy Proletariackich)
Wsiesojuznyj gosudarstwiennyj institut kiniematografii (Wszechzwiązkowy Państwowy Instytut Kinematografii)
• Wiestnik Moskowskogo uniwiersitieta, dwumiesięcznik Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija, czasopismo, Paris 1924 i nast.
Wsiesojuznaja Kommunisticzeskaja partija (bolszewików). Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) Wojenizirowannaja ochrana (Ochrona zmilitaryzowana) Wsiesojuznoje obszczestwo kulturnoj swiazi s zagranicej (Wszechzwiązko-we Towarzystwo Kontaktów Kulturalnych z Zagranicą) Wola Rossii, czasopismo, Praha 1924 i nast., od 1927 Paris Woprosy Litieratury, miesięcznik, Moskwa Wozdusznyje Puti, almanach, New York 1959-67 Wozrożdienije, czasopismo, Paris 1949-74 Wriemia i My, dwumiesięcznik, Tel Aviv, New York 1975 i nast. Wsiesojuznaja sielskochoziajstwiennaja wystawka (Wszechzwiązkowa Wystawa Rolnicza)
Die Welt der Slaven, Berlin, Koln, Wien, od 1977 Munchen Wiener Slawistischer Almanach, Wien Wiener Slavistisches Jahrbuch, Wien, Koln, Graz Wstrieczi, miesięcznik, Paris 1934 Wstrieczi, almanach, Philadelphia 1983 i nast. wydanie
Young Men's Christian Association (Chrześcijańskie Stowarzyszenie
Młodzieży Męskiej)
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Warszawa-Kraków
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego
Zeszyty Naukowe WSP w Opolu
Związek Pisarzy
Zagadnienia Rodzajów Literackich, Łódź
Zeitschrift flir Slawistik, Berlin (Wschodni)
Zeitschrift fur Slavische Philologie, Heidelberg
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

A
ABRAMOW Fiodor Aleksandrowicz, 29.2. 1920 Wierkoła (obw. archangielski) - 14.5. 1983 Leningrad, pisarz. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Od 1938 był studentem wydziału filologicznego Uniwersytetu Lenin-gradzkiego. Brał udział w II wojnie światowej, od 1945 należał do partii, w 1951 obronił pracę doktorską o Szołochowie i został nauczycielem akademickim. W 1956-60 był kierownikiem katedry literatury sowieckiej UL, od 1960 zajął się wyłącznie działalnością literacką. Mieszkał w Leningradzie. Od 1949 na łamach prasy drukował swe szkice krytycznoliterackie. Największą uwagę zwrócił artykuł A. Ludi kołchoznoj dieriewni w poslewojennoj prozie 1954 (Ludzie wsi kołchozowej w powojennej prozie) wywołujący burzliwe protesty dogmatycznie usposobionych krytyków (m.in. A. Surkowa). W tym artykule, typowym dla pierwszych lat po śmierci Stalina, krytykuje A. wyidealizowane, upiększone ukazywanie rzeczywistości wiejskiej w sowieckiej literaturze, dalekie od realnych problemów. Jego uwagi wywołały ostry sprzeciw ZP. Po XXII zjeździe KPZR w reportażu Wokrugda około 1963 (W kółko to samo) zaapelował A. o godziwe opłacanie dniówki kołchoźnika, a także potępił władzę za ograniczanie jego wolności i prawa do posiadania dowodu osobistego. Owe zarzuty spowodowały wykluczenie A. ze składu redakcji miesięcznika "Miewa". W swej prozie pisarz przedstawił życie wsi kołchozowej z maksymalną bezpośredniością i szczerością. Kontynuacją jego pierwszej powieści pt. Bratja i siostry 1958 (Bracia i siostry), mówiącej o życiu pewnej pomocnej wsi rosyjskiej w czasie wojny, były następne -Dwie zimy i tri leta (Dwie zimy i trzy lata) oraz Pu-ti-pierieputja 1973 (Drogi i rozdroża, 1977). W tym epickim cyklu, wydanym w 1974 pod tytułem Priasiiny (Priasłinowie), a następnie poszerzonym o powieść Dom 1978 (wyd. poi. 1981) i mającym postać tetralogii, A. prawdziwie i szczegółowo (mimo interwencji cenzury - por. J. Klepikowa) przedstawił ciężką dolę rosyjskiego chłopa w czasie wojny oraz w latach powojennych. Akcja tego cyklu powieściowego obejmuje kilka dziesięcioleci i koncentruje się we wsi Piekaszyno. Cały utwór przesiąknięty jest wiarą w rdzenną, autentyczną moc duchową chłopstwa rosyjskiego, nie ulegającego ani wrogowi zewnętrznemu, ani panoszącym się urzędnikom partyjnym. W 1975 powieść została wyróżniona nagrodą państwową. Prócz tego A. pisał opowiadania i opowieści o tematyce wiejskiej, zamieszczane na łamach miesięczników "Zwiezda", "Niewa" i "Nowyj Mir". "Jego proza odznacza się zwięzłością i wyrazistością narracji, jest ona zapełniona realnymi, znakomicie wychwyconymi szczegółami codziennego wiejskiego życia" (D. Brown). A. wybiera z reguły otwarte finały, unikając w swych utworach schematycznych, płytkich rozwiązań życiowych kolizji, typowych dla utworów, napisanych według norm "* realizmu socjalistycznego. Opowiadania, pochodzące z osobistego archiwum pisarza, a opublikowane w okresie "* pieriestrojki, ukazują najbardziej dramatyczne epizody życia w ZSRR.

ACHMADULINA Bella
BRP76, BRP91, HRL, Ka91, Ki, KLE, KLFG, LES, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: Ludi kotchoznoj dieriewni w poslewojennoj prozie, NM 1954. 4; Blezotcowszczina, 1962; Wo-krugda około, Niewa 1963. l; Posledniaja ochota, 1973; Dieriewiannyje koni, 1978; Priasiiny. Ro-man-tietrałogija, 1979; Żarkim letom, 1984; Czem żywiom-kormiinsia, 1986; Opowiadania: Nasz Sowr. 1987. 3; Ogoniok 1988. 9; Pojezdka w pro-szłoje, NM 1989. 5. Izbr. w 2-ch tt., 1975; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1980-82; w 6-ti tt., 1990-.
Lit.: W. Łakszyn, NM 1961. 5; L. Rachmanow, Moskwa 1969. 6; J. Andriejew, Niewa 1973. 3; B. Pankin, LO 1975. 5 i DN 1979.12; J. Klepikowa, Wr. i My 1978. 35; I. Zołotusskij, NM 1981. 9 i 1986; I. Diedkow, Wopr. Lit. 1982. 7; F. Kuznie-cow, NM 1985. 6; W. Wasiljew, Nasz Sowr. 1987. 3; W. Krupin, Grani 1988.147; S. Galimow, 1989;
G. Goryszyn, Zwiezda 1990. 3.
ACHMADULINA Bella (właśc. Izabella Achatowna), 10.4.1937 Moskwa, poetka i tłumaczka. Wywodzi się ze zrusyfikowanych Włochów oraz - ze strony ojca - z Tatarów. Ukończyła IŁ (1960). Już publikując swe pierwsze wiersze w periodykach literackich wypowiedziała niezwykły w ówczesnej sytuacji pogląd na temat sztuki, której zadaniem, jak sądzi, jest "nie dostarczanie ludziom rozrywki, lecz cierpień" (Komsom. Pr. 1957. 28.4). Jej pierwszy tomik poezji ukazał się w 1962. A. była pierwszą żoną J. Jewtuszenki, później wyszła za mąż za J. Nagibina. Duże uznanie, jakie zyskała jej apolityczna, doskonała pod względem formalnym liryka, zadecydowało o włączeniu kilku wierszy A. do wydawanego przez "" Sa-mizdat czasopisma "Sintaksis" (1959-60) oraz o publikacji tomiku jej poezji w wydawnictwie emigracyjnym "Posiew" (1968). W następnym roku w ZSRR ukazał się drugi zbiorek wierszy A. pt Uroki muzyki (Lekcje muzyki). W ZSRR opinie o jej twórczości przez długi czas były podzielone: obok wypowiedzi pełnych zachwytu pojawiały się suche, wstrzemięźliwe uwagi, formułowane przez dogmatycznie myślących krytyków. Mocne więzy łączą A. z Gruzją. Jej zbiorek Sny o Gruzii 1979 (Sny o Gruzji) oprócz własnych utworów zawiera także eseje oraz przekłady wierszy poetów gruzińskich. W 1979 A. wzięła udział w przygotowaniu almanachu literackiego "* Mietropol. "* Pieriestroj-ka umożliwiła jej wydanie utworów zatrzymanych przez cenzurę, m.in. wierszy o treści religijnej. Mieszka w Moskwie. Poezja -to według A. wyrażanie swej duszy, spotkanie wewnętrznego "ja" poety ze światem najnowszych (magnetofon, samolot) i tradycyjnych (świeca, dom przyjaciela) pojęć i zjawisk. Wszystko, w tym również nieznaczący szczegół, może stać się bodźcem jej natchnienia, pobudzić śmiałą fantazję, przywołującą nieoczekiwane obrazy, zmyślone, nie mieszczące się w konkretnym czasie wydarzenia. Każde zjawisko przyrody może u niej przybrać postać uduchowioną i symboliczną (Skazka o dożdie, 1964. Bajka o deszczu). "Świat zaczyna się od słowa, język - to nie środek, nie chwyt, lecz istnieje niezależnie:
świeże zestawienie słów ma baśniową zdolność tworzenia nowej realności" (Slonim). A. urozmaica swoją leksykę i składnię sięgając po archaizmy, które łączy ze współczesną mową potoczną. Nowe, niezwykłe użycie określonych wyrazów pozwala im w kontekście odzyskać pierwotny sens. Nie statyczność, lecz dynamika określa rytm wierszy A., których "zabójczą szybkość" podziwiał A. Wo-zniesienski (Nas mnogo..., 1964. Nas wielu). Śmiałe, czasami prowokujące asonanse łączą poszczególne jej wersy ("cełłofanie - cełowa-li", "korolewa - kawalery", "igriek - irod"). Początkowo udział eksperymentu w utworach A. był bardziej znaczący niż u większości ówczesnych poetów, z czasem jednak jej poezja przybrała charakter prostszy, epicki. W almanachu "Mietropol" została opublikowana surrealistyczna proza A., która uprzednio nie mogła się ukazać drukiem na skutek interwencji cenzury.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, RSPPo2, Wy75, Wy82.
Dz.: Stivna, 1962 (Struna. Wiersze wybrane, Warszawa 1969); Oznob, FfM 1968; Uroki muzyki, 1969; Stichi, 1975; Mietiel, 1977; Swiecza. 1977;

ACHMATOWA Anna Andriejewna
Sny o Gruzii, 1977, 1979; Mnogo sobak i sobaka. Siurriealisticzeskaja proza, Mietropol 1979, s. 21-47; Tajna, 1983; Sad, 1987; Wyjść na scenę, Kraków 1987; Wiersze: Ju. 1986.6,1987.9; DN 1986. 9,1987. 8; Oktiabr' 1987. 3; Znamia 1987. 3; LG 1990.13.6. Izbr.,l9SS.
Lit.: A. Niejmirok, Grani 1964. 55; L. Anninskij, Don 1965.3; L. Rżewskij, Wozdusznyje Puti 1967. 5 i w: Procztienije tworczeskogo stówa, NY 1970;
A. Michajłow, Dień Poezii, Moskwa 1968; J. Jew-tuszenko, DN 1970.6; Ch. Rydel, RLT 1971.1 (szczegół, bibliogr.); J. Jermiłowa, E. Sidorow, LG 1976.1.28; Ch. Rydel, Bibliogr. w: 10 Biblio-graphies of20th Century Russian Lit., Ann Arbor 1977; N.P. Condee, Diss. Yale Univ. 1978; Ju. K., Grani 1984.131; Z. Papiernyj, Oktiabr' 1984.10;
W. Bietaki, Strielec 1985.1; S. Łubienskaja, RL 1985.17(2); R. Mustafin, DN 1985.6; Wikt. Jero-fiejew, Oktiabr' 1987.5.
ACHMATOWA (właśc. Gorienko) Anna Andriejewna, 23.(11.)6.1889 Bolszoj Fontan pod Odessą - 5.3.1966 Domodiedowo pod Moskwą, poetka. Jej ojciec był inżynierem floty handlowej. Młodość spędziła A. w Carskim Siole pod Petersburgiem. Od 1907 studiowała prawo w Kijowie, a następnie filologię w Petersburgu. Pierwsze utwory w duchu klasycyzmu G. Dierżawina napisała mając 11 lat, a w 1907 zadebiutowała swymi wierszami w druku. Od 1910 po 1918 była żoną N. Gumilowa, w 1910-12 wyjeżdżała do Paryża (przyjaźń z Modiglianim) i północnych Włoch, w 1910 wraz z Gumilowem, O. Man-delsztamem, M. Zienkiewiczem, W. Narbu-tem i in. współtworzyła ugrupowanie poetyckie akmeistów "* Cech Poetów, które przeciwstawiło się "" symbolizmowi i "" futury-zmowi. Pierwszy zbiorek wierszy Wieczór 1912 (Wieczór) przyniósł A. szeroki rozgłos, po nim pojawił się tomik Czotki (Paciorki, 1925), który poczynając od 1913 był jedenaście razy wznawiany. Mimo krytycznego stosunku do rewolucji bolszewickiej A. pozostała w Rosji. Pracowała w bibliotece instytutu agronomii. W 1918-21 była żoną asy-riologa i poety W. Szylejki, następnie mniej więcej od 1925 do 1938 - żoną historyka
sztuki N. Punina. Po 1922, kiedy wydała szósty tomik poezji pt. Anno Domini MCMXXI, w ciągu 15 lat nie mogła opublikować ani swych poprzednich, ani nowych wierszy. W tym okresie prowadziła m.in. intensywne badania nad twórczością Puszkina. W 1940 opublikowała wybór poezji Iz szesti knig (Z sześciu ksiąg), zawierający też nowy cykl wierszy pt. lwa (Wierzba płacząca). Wydanie tego tomiku zapowiadało krótkotrwały okres powrotu poetki do literatury rosyjskiej. Z oblężonego Leningradu została A. ewakuowana do Taszkientu, gdzie w 1943 opublikowała następny zbiór wierszy. W czerwcu 1944 powróciła do Leningradu. W czasie wojny trzy wiersze zamieściła na łamach gazety "Prawda". W 1946, podobnie jak satyryk M. Zoszczenko, stała się obiektem "bardzo krzywdzących i brutalnych ataków" (A. Twardowski), prowadzonych w ramach zainicjowanej przez KC partii kampanii, mającej na celu zaostrzenie kursu politycznego w dziedzinie literatury i sztuki ("* uchwały partyjne). Dwa opublikowane w 1946 tomiki poezji A. zostały poddane druzgocącej krytyce. Zarzucono poetce, że jej wiersze, "przesiąknięte duchem pesymizmu ... szkodzą sprawie wychowania młodzieży i nie mogą być tolerowane w literaturze sowieckiej". "Jest czymś pośrednim między zakonnicą a nierządnicą" - powiedział o niej A. Żdanow, nawiązując do "* RAPP--owskiego artykułu z 1930 roku, zamieszczonego w LE. W rezultacie owej nagonki A. została wykluczona z ZP. Zniszczyła wówczas swoją powojenną prozę i zajęła się pracą przekładową. Nieliczne, wymuszone wiersze na temat walki o pokój, z którymi wiązała złudną nadzieję na pomoc synowi, cierpiącemu w obozie, zamieściła w tygodniku "Ogoniok" (1950). Powrót A. do literatury nastąpił dopiero po XX zjeździe KPZR. W ostatnich latach życia dwukrotnie wyjeżdżała za granicę, gdzie otrzymała prestiżowe literackie nagrody i wyróżnienia: we Włoszech (Taormina, 1964) oraz w Wielkiej Brytanii (tytuł doktora honoris causa uni-

ACHMATOWA Anna Andriejewna
wersytetu w Oksfordzie, 1965). Jeszcze przed oficjalnym anulowaniem uchwały KC KPZR z 14.8.1946 (1988) A. zajęła poczesne miejsce w literaturze rosyjskiej. Przez dłuższy czas jednak religijno-chrześcijańskie aspekty jej twórczości były przemilczane. Ostatni, większy utwór A. - Poema bież gie-roja (Poemat bez bohatera), nad którym pracowała w latach 1940-62, będący "jej testamentem duchowym, "akme" jej życia i twórczości" (Nag), został opublikowany w ZSRR dopiero w 1989. Genezę wielu wierszy i zbiorków A. oraz jej tragiczne życie, nierozerwalnie związane z losem całej inteligencji rosyjskiej, przekonująco naświetliła Lidia Czukowska w książce Zapiski ob Annie Achmatowoj, Paryż 1976 i 1980 (Notatki o Annie Achmatowej). Wydarzeniem literackim okresu pieriestrojki była publikacja religijnego, tragicznego w swej wymowie cyklu wierszy A. Rekwiem (Requiem), powstałego w 1935-43 i uzupełnionego w 1957-61. A., będąca jedną z najbardziej znaczących indywidualności w poezji rosyjskiej XX wieku, razem ze swymi przyjaciółmi akmeistami należy do grona twórców, którzy "przezwyciężając symbolizm" (Żyr-munski) świadomie odeszli od mistyki i zajęli się poszukiwaniem innych możliwości ukazywania świata zewnętrznego i jego bogactwa duchowego. Wiersze A. od samego początku odznaczały się klarownością, zwartością i dużą głębią wewnętrzną. Wyrażają osobiste doznania, poza które A. wychodziła rzadko (np. w okresie wojny), lecz zawsze mają szerszy, ponadjednostkowy wymiar. Wyjątkiem na tym tle nie jest również Rekwiem, w którym poetka wyrażając swe własne przeżycia i cierpienia, spowodowane aresztowaniem syna, łączy się w bólu z innymi gnębionymi przez stalinizm ludźmi. Wiele miejsca w swych wierszach, mających nierzadko charakter epicki, poświęciła miłości, ukazanej oczami kobiety, przeżywającej chwile oczekiwania, narodzin uczucia i jego rozwoju, gwałtownie reagującej na zazdrość i zdradę. Motywy religijne, temat samotności pobudzają niekiedy A. do rozmyślań nad kwestią twórcy i jego powołania. Chętnie nawiązywała do tradycji Puszkina. W utworach A. można dopatrzyć się związków z dawnymi kulturami Wschodu, z francuskim klasycyzmem, włoskim renesansem i rosyjskim folklorem. Twardowski mówił o jej "subtelnym odczuwaniu piękna rosyjskiej przyrody, o znakomitym wyczuciu intonacji ojczystego języka, o zadziwiającej dokładności rejestrowanych odruchów duszy, o skomplikowanej prostocie, bezpośredniości i zróżnicowaniu intonacyjnym wierszy". "A. - dodawał Mandelsztam - z wyjątkową konsekwencją stosuje tradycyjne chwyty rosyjskich i innych pieśni ludowych". Cechą charakterystyczną jej stylu nie są zaskakujące, częste metafory, lecz dążenie do "maksymalnego wyczerpania jednego znaczenia symbolu", "skłonność do symboliki, ograniczonej do niewielkiej ilości pól semantycznych" (Winogradow 1922, s. 137). Często stosowała epitety, mające formę określeń świeżych, zaskakujących, które są istotnym elementem jej wrażliwej na muzykę poezji.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, RSPPo2, Wy75, Wy82.
Dz.: Wieczer, 1912; Czotki, 1913; Biełaja staja, 1917; Podorożnik, 1921; U samego moria, 1921;
Anno Domini MCMXXI, 1922; h szestl knig, 1940;
Izbr., 1943; Izbr. stichi, 1946; Stichotworienija, 1946; Izbr. Stichotworienija, NY 1952; Stichotworienija, 1958; Poema bież gieroja, Wozdusznyje Puti 1960. l i wyd. oddz. Ann Arbor 1978; Stichotworienija, 1961; Rekwiem, Miinchen 1963, Oktiabr' 1987. 3 i Niewa 1987. 6; Poezje, Warszawa 1964; Bieg wriemieni, 1965; Stichotworienija, 1967; Poezje wybrane. Warszawa 1970. .Socz., t. 1-2, NY 1967-68 (zawiera obszerne komentarze i bibliogr.), t. 3, Paris 1983; Izbr., 1974; Stichotworienija i poemy, 1976; Stichotworienija, 1977; Iz-brannaja linka, 1977; Stichi. Pieriepiska. Wospo-minanija. Ikonografia, Ann Arbor 1977; Socz. w 2-ch tt., 1986; Sobr. socz., 1990.
Lit.: W. Winogradow, Lit. Mysi 1922. l i wyd. oddz. 1925 (reprint Miinchen 1970); B. Ejchen-

ADAMOWICZ Aleksandr Michajłowicz
baum, 1923; B. Filippow, Wozdusznyje Puti 1961. 2 i w: tegoż Statji o litieraturie, London 1981;
A. Siniawskij, NM 1964.4; K. Czukowskij, OxfSlP 1965; A. Pawłowskij, 1966; E. Dobin, 1968;
E. Bikkert, Paris 1970; K. Verheul, Den Haag 1971; W. Żyrmunskij, 1973; T. Cywjan, RL 1975. 10/11; L. Czukowskaja, Zapiski ob Annie Achma-towoj, kn. 1-2, Paris 1976 i 1980, kn. l, Moskwa 1989; A. Haight, NY 1976; A. Pawłowskij, 1982;
Sh. Leiter, Philadelphia-Mlinchen 1986; L. Ło-siew. Kont. 1988.55; A. Najman, NM 1989.1-3;
K. Azadowskij, LO 1989.5.
ACZAIR (właśc. Gryzów) Aleksiej Aleksiejewicz, 1896 Aczair na Syberii - 1961(?) Nowosybirsk, poeta. Pochodził z rodziny Kozaków syberyjskich. Był oficerem ochotniczej armii białych i razem z innymi Kozakami brał udział w walkach z bolszewikami. W 1921 lub 1922 wyemigrował do Harbina, a w 1923 opublikował tam broszurę pt. Rus-skij Christianskij sojuz mołodych ludiej w Harbinie (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Rosyjskiej Młodzieży Męskiej w Harbinie). Był organizatorem i kierownikiem tego stowarzyszenia. Ponadto pisał wiersze, które zamieszczał na łamach czasopism "Rubież", "Łucz Azii", a czasami również w periodykach paryskich i praskich. Zbiorek wierszy pt. Pierwaja Mieditat opublikował w 1925, cztery następne zaczął wydawać poczynając od 1937. Przy pomocy sekretarza amerykańskiej filii YMCA założył w Harbinie ośrodek kultury rosyjskiej "* Czurajewka, którym kierował do 1932 sprzyjając różnorodnym formom jego działalności. Był także red. nacz. wydawanej w Harbinie gazety literackiej "Czurajewka". W latach 20. wywierał duży wpływ na młodych, otaczających go pisarzy. W czasie japońskiej okupacji Mandżurii A. miał ograniczone możliwości działania, a jego pismo było obiektem nieustannych ataków prasy Japończyków. We wrześniu 1945 został przymusowo repatriowany przez sowieckie służby specjalne. Wiele lat spędził w łagrach Workuty, a po zwolnieniu mieszkał w Nowosybirsku. A., obok W. Pierieleszyna i A. Niesmiełowa, był jednym
z najbardziej znaczących emigracyjnych poetów rosyjskich w Chinach. Jeszcze w 1992 jego wiersze były prawie nie znane i trudno osiągalne. Jeden z nich, wydobyty z zapomnienia przez Michaiła Wolina, oddaje przeżycia i doznania poety z okresu wojny domowej.
Fo.
Dz.: Russkij Christianskij sojuz mołodych ludiej w Harbinie, Harbin 1923; Pierwaja Mieditat, tamże 1925; Łakonizmy, tamże 1937; Pofyń i sobice, tamże 1938; Tropy, tamże 1939; Oazis, Kowczeg 1942; Podzolotym niebom, Harbin 1943. Wiersze:
Jakor', Berlin 1936; Ruś. Zap. 1938.18; Kont.
1982.34; Ostrów Łarissy, Orange 1988.
Lit.: W. Pierieleszyn, NRS 1972.22.10 i 10.12
oraz w: tegoż Russian poetry and lit. life in Harbin
and Shanghai 1930-1950, Amsterdam 1987; M.
Wolin, Kont. 1982.34; N. Rieznikowa, NŻ 1988.
172-73.
ADAMOWICZ Aleksandr (Aleś) Michajłowicz, 3.9.1927 Koniuchi (obw. miński) - 26. 1.1994 Moskwa, pisarz białoruski i rosyjski, historyk literatury. Syn lekarza. Okropności drugiej wojny światowej przeżył w partyzantce w wieku 14-16 lat. W 1950 ukończył wydział filologiczny uniwersytetu w Mińsku, gdzie specjalizował się jako historyk literatury. Obrał karierę naukową: w 1953 obronił pracę kandydacką, w 1954-62 był pracownikiem naukowym Instytutu Literatury AŃ Białoruskiej SRR, w 1964-66 docentem uniwersytetu w Moskwie, a od 1976 kierownikiem sekcji w Instytucie Literatury w Mińsku. W 1980 został członkiem korespondentem AŃ Białoruskiej SRR. Ponadto w 1962-64 ukończył wyższe kursy dla scenarzystów w Moskwie. Jako scenarzysta aktywnie współpracował z kinem. Był również dziennikarzem, a jako prozaik zapowiedział się powieścią Wojna pod kryszami 1960 (Wojna pod strzechami), która wraz z następną pt. Synowja idut w bój 1963 (Synowie stają do boju) utworzyła dylogię Partizany (Partyzanci). Do prozy reportażowej należą dokumentalne książki: Ja iż ogniennoj dieriewni 1977

ADAMOWICZ Gieorgij Wiktorowicz
(Ja ze spalonej wsi. Świadectwa ocalonych, 1978), będąca wynikiem współpracy A. z J. Brylem i W. Kolesnikiem, oraz Błokadnaja kniga 1977-81 (Księga blokady, 1982), którą przygotował z D. Graninem. Jego Chatyn-skaja powiesi' 1974 (Opowieść chatyńska) została wyróżniona nagrodą państwową Biał. SRR w 1976. Od 1986 A. wchodził do zarządu ZP ZSRR. Do 1986 mieszkał w Mińsku, w 1987 został dyrektorem Wszech-związkowego Instytutu Naukowo-Badaw-czego Sztuki Filmowej w Moskwie. Był aktywnym obrońcą jawności i "" pieriestroj-ki. Twórczość A. jako pisarza i scenarzysty rozwijała się pod wpływem szoku, jakiego doznał w dzieciństwie, będąc bezpośrednim świadkiem masowych mordów na ludności cywilnej. Z bezwzględną zatem szczerością ukazywał okrutne egzekucje i mękę poszczególnych ofiar, opierając się na własnych przeżyciach i cierpieniach, jakich doznał od Niemców i ich miejscowych sługusów, oraz na relacjach innych świadków. Jego utwory są swego rodzaju montażem dokumentalnych informacji i komentarzy, przeszłość zawsze łączy się w nich z teraźniejszością. W dylogii Partizany ukazał A. stosunek do wojny matek i ich dzieci. Na materiale Cha-tynskoj powiesti osnuł scenariusz filmu Idi i smotri (Idź i patrz), zrealizowanego przez J. Klimowa. Punktem kulminacyjnym tego obrazu jest scena spalenia białoruskiej wsi wraz z ludnością w 1943. Akcja Blokadnoj knigi toczy się w Leningradzie i przedstawia koszmar życia w oblężonym mieście. W powieści Karatieli 1980 (Oprawcy: radość noża, czyli Żywoty Hiperborejczyków, 1988) zamordowanie 200 mieszkańców wsi ujął A. jako wynik chorobliwych urojeń Hitlera. Zdaniem L. Anninskiego tego typu protokoły masowej zagłady są niezwykle trudną, obciążającą system nerwowy normalnego człowieka lekturą. Ukazując przestępstwa faszystów, A. protestował przeciwko wojnie, którą potępiał i nienawidził. Gromadził w swych utworach przejawy jej okrucieństwa i nie znajdował dla nich żadnego usprawiedliwienia. Nie widział możliwości przebaczenia przestępcom wojennym nawet po upływie 50 lat. Rozdział powieści, piętnujący przestępstwa Stalina, poprzednio usunięty przez cenzurę, wprowadził do kolejnej edycji utworu w 1989. W powieści fantastycznej Posledniaja pastoral 1987 (Ostatnia pastorałka) A. ukazał własną wizję grożącej ludzkości zagłady na przykładzie trzech działających w niej osób.
Ka91, KLE, LES.
Dz.: Partizany, 1960-63; Chatynskaja powiesi', 1974; Ja iż ogniennoj dieriewni (wspólnie z J. Brylem i W. Kolesnikiem), 1977; Błokadnaja kniga (wspólnie z D. Graninem), NM 1977.12 i 1981. 11; Karatieli, DN 1980.1; Niczego ważnieje, 1985;
Posledniaja pastoral, NM 1987.3; Chatynskaja po-wlest'. Karatieli. Posledniaja pastoral, 1989; Kuro-paty, Chatyń, Czemobyl, LG 1990.15.8. Sobr. socz. w 4-ch tt., Mińsk 1981-83.
Lit.: L. Nowiczenko, Wopr. Lit. 1959.11; M. Ku-zniecow, NM 1979.5; I. Diedkow. LO 1980.6 i NM 1986. 10; L. Anninskij, Kontakty 1982; A. Eijaszewicz, Zwiezda 1982.8; W. Oskockij, Oktiabr' 1987.9; F. Swietow, RM 1988.8.1.
ADAMOWICZ Gieorgij Wiktorowicz, 19.
(7.)4.1894 Moskwa - 21.2.1972 Nicea, poeta i krytyk. W 1910-17 studiował filologię na uniwersytecie w Petersburgu. W pierwszym zbiorku jego wierszy Obłaka 1916 (Obłoki) Gumilow dostrzegł wpływy A. Achmatowej i I. Annienskiego. Po przewrocie bolszewickim A., który od 1914 był blisko związany z akmeistami, należał do odnowionego "" Cechu Poetów. Wyemigrował w 1922, po ukazaniu się drugiego tomiku wierszy Czisti-liszcze (Czyściec). W Paryżu stał się jednym z najbardziej autorytatywnych krytyków literackich, współpracował z wieloma emigracyjnymi wydawnictwami (w 1923-28 z pismem "Zwieno", w 1928-39 z gazetą "Pos-lednije Nowosti" i in.). Najbardziej znaczące artykuły krytyczne zamieścił w zbiorach Odi-noczestwo i swoboda 1955 (Samotność i wolność) oraz Kommientarii 1967 (Komentarze). Prócz tego nadal czasami pisał wiersze,

AFINOGIENOW Aleksandr Nikołajewicz
zebrane później w tomiki Na zapadle 1939 (Na Zachodzie) i Jedinstwo 1967 (Jedność). "" Pieriestrojka umożliwiła publikację wspomnień A. o Buninie w 1988, otwierając mu drogę do wydawnictw rosyjskich w kraju. A. wydał około stu wierszy, które charakteryzują go jako utalentowanego, choć nierównego poetę. Obok ascetycznie powściągliwych, treściwych i napełnionych muzyką wierszy, pisał też bardziej rozwlekłe i retoryczne. Niektóre z nich dotyczą problemu emigracji, mówią o osiągnięciach duchowych w zamian za utratę wartości materialnych. Pisał o tym również w swych artykułach. Jako krytyk odznaczał się A. wielką wrażliwością estetyczną i żądał od poetów podejmowania istotnych dla człowieka, nieprzemijających tematów, takich jak śmierć, cierpienie, miłość, a także przestrzegania klasycznych wymogów formalnych. Te zasady w historii literatury zostały określone mianem "paryska nuta". Wypowiedzi krytyczne A. cechuje impresjonizm, brak analizy filologicznej i interpretacji dzieła literackiego. Jedną z jego fatalnych pomyłek była negatywna ocena dorobku poetyckiego M. Cwietajewej.
EmR, Fo, HRL, KLE, MERSL, Ni, RP89, Wy75, Wy82.
Dz.: Obłaka, 1916; Czistiiiszcze, 1922; Na Zapadle, Paris 1939; L'autre patrie, tamże 1947; Odinocze-stwo i swoboda, NY 1955; Naczało powiestl, NŻ 1966.85; O knigach i awtorach, Miinchen-Paris 1966; Jedinstwo, NY 1967; Kommientarii, Wa-shington 1967, fragm. Znamia 1990.3; Bunin, Znamia 1988.4; Moi wstrieczi s Anno] Achmato-woj, Zwiezda 1989.6.
Lit.: G. Iwanów, NŻ 1955.43; G. Struve, Grani 1957.34-35; J. Iwask, Mosty 1968.13/14. NŻ 1972. 106, 1979.134 i RM 1985.10.13; I. Czinnow, NŻ 1972.109; W. Wejdłe, RM 1972.3.2; J. Glad, MERSL 1(1977); J. Terapiano, RM 1978.5.15;
R.M. Haggiund, Ann Arbor 1984 i Bibliogr. Ann Arbor 1985; K. Pomierancew, w: Skwoź smiert', London 1986.
AFINOGIENOW Aleksandr Nikołajewicz,
4.4.(22.3.)1904 Skopin (gub. riazańska) - 29. 10.1941 Moskwa, dramaturg. Jego ojcem był
urzędnik kolejowy, późniejszy pisarz, tworzący pod pseudonimem N. Stiepnoj. W 1922 A. wstąpił do WKP(b), w 1924 ukończył instytut dziennikarstwa w Moskwie i opublikował pierwszą sztukę. W 1927-29 był kierownikiem literackim pierwszego moskiewskiego teatru robotniczego ** Prolet-kultu. Na początku lat 30. należał do ścisłego kierownictwa "" RAPP-u i pisał prace z dziedziny teorii teatru. W 1934 wszedł do zarządu ZP i został red. pisma "Tieatr i Dra-maturgija". Od końca 1936 stał się obiektem ostrej partyjnej krytyki i oszczerstw. Jego sztuki objęto zakazem rozpowszechniania. W 1937 A. został usunięty z partii, a następnie wydalony z ZP. 16. 5. 1937 zanotował w swoim dzienniku nigdy nie wygłoszoną mowę obrończą: "Wzięto pokojowo usposobionego człowieka, dramaturga, nie mającego innego celu w życiu jak tylko napisanie kolejnego tuzina dobrych sztuk, które przyniosłyby pożytek krajowi, partii, zrobiono z niego szmatę, wystawiono na pośmiewisko i potępienie społeczne". Załamany psychicznie mieszkał A. w Pieriediełkinie. Wiele osób go unikało, zaprzyjaźnił się wówczas z B. Pasternakiem. Rozpoczął pracę nad powieścią Tri goda (Trzy lata). W 1938 został zrehabilitowany. W czasie wojny kierował działem literackim Sowinformbiura (Sowieckie Biuro Informacyjne). Na krótko przed wyjazdem za granicę, związanym z ową funkcją, zginął podczas nalotu lotniczego w budynku KC KPZR. A. jest autorem 26 sztuk, z których tylko część ukazała się w druku. Pierwsze z nich, mające charakter agitacyjny, zostały podporządkowane estetycznym zasadom Proletkultu. Malino-woje warienje 1926 (Konfitury z malin) - to "komunistyczny melodramat, ukazujący złoczyńców burżujów" (Struve), pozbawiony wartości artystycznych. Czudak 1928 (Dziwak), odznaczający się większym realizmem i głębszą analizą psychologiczną, wyśmiewa biurokratów, protekcjonizm i antysemityzm. Kolejną sztuką A. był dramat pt. Strach 1931, którego pierwsza redakcja została za-

AFONIN Wasilij Jegorowicz
broniona, a następna, krytycznie naświetlająca problem adaptacji starej inteligencji w warunkach nowego systemu, przybrała zadziwiająco aktualny charakter i przyniosła autorowi duży rozgłos. "Żyjemy w okresie wielkiego strachu ... Strach był wyrazem uzasadnionego niepokoju sowieckiej inteligencji lat 30. wskutek ingerencji polityki do nauki i oświaty, jej reakcją na zagrożenia, wynikające z faktu przyspieszonej proletaryza-cji kultury" (Segel). Najbardziej krytyczna sztuka A. pt. Łóż 1933 (Kłamstwo) ukazuje skutki typowej dla sowieckiego systemu obłudy, zakorzenionej u pracowników aparatu partyjnego niższego szczebla. Osobistym cenzorem tej sztuki, która została zabroniona wkrótce po jej wystawieniu, był Stalin. Temat pracy i śmierci w imię socjalizmu poruszył A. w sztuce Dalokoje 1935 (Dalekie), której akcja toczy się w zapadłym zakątku ZSRR. Maszeńka 1940, ulubiona sztuka Pa-sternaka, podejmuje problem kształtowania się człowieczeństwa w człowieku. W tym utworze, który wywarł znaczny wpływ na twórczość późniejszych dramatopisarzy, ujawniły się najbardziej charakterystyczne cechy dramaturgii A., takie jak ograniczenie akcji do wąskiego grona osób, jej lokalizacja w zamkniętej przestrzeni, a także wykorzystanie dialogu w mowie zależnej, świadczące o nawiązaniu do tradycji Czechowa. W 1960-71 sztukę wystawiono 3036 razy. Swój tradycyjny dramat realistyczno-psychologiczny A świadomie przeciwstawiał sztukom W. Wiszniewskiego i N. Pogodina, którzy propagowali nowy typ utworu scenicznego, złożonego z szeregu epizodów, wielkiej liczby działających postaci (masa ludzka) i rezygnowali z ukazywania pojedynczych losów na rzecz zjawisk i problemów społecznych.
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, Wy75, Wy82.
Dz.: Na pierietomie, 1927; Czudak, 1930; Tworcze-skij mietod tieatra, 1931; Strach, 1931; Łóż, 1933 i Sowr. Dramat. 1982.1; Dalokoje, 1935; Pjesy, 1935; Pjesy, 1940; Wtóry je puti, 1940; Maszeńka, 1941; Pjesy, 1956; Statji. Dniewniki. Pisma. Wo-spominanija, 1957; Tri goda, Tieatr 1958.3;
Dniewniki izapisnyje knizki, 1960; Jejo igra (1938), Tieatr 1984. 6. Izbr. w 2-ch tt., 1977.
Lit.: A. Bogusławski, 1952; A. Karaganow, 1957, 1964; M. Koriakow, NŻ 1959.56; P. Marków, Tieatr 1967.4; S. Cymbał, Tieatr 1967.8; I. Czerno-browow, LO 1978.11; M. Geller, Kont. 1978.16;
R. Kom, Tieatr 1983.3.
AFONIN Wasilij Jegorowicz, 3.9.1939, Żyr-nowka (obw. nowosybirski), prozaik. Pochodzi z rodziny chłopskiej. Po ukończeniu w 1955 siedmioklasowej szkoły wiejskiej imał się różnych prac. W 1966 ukończył wieczorową szkołę średnią i do 1971 studiował prawo w Odessie. Wkrótce potem rozpoczął działalność literacką. Już pierwszy jego utwór W tom kraju 1972 (W tamtych okolicach) wyróżniał się na tle ówczesnej "* prozy wiejskiej i zyskał uznanie krytyki: "mocny, czysty głos" (W. Łakszyn). Od tego czasu A. regularnie zamieszczał swoje utwory w periodykach. W 1974 przeniósł się do Tomska, a od 1975 jego opowiadania i opowieści ukazywały się w wydaniach książkowych. W 1976 został członkiem ZP ZSRR. Prozę A. od samego początku cechował auto-biografizm. W opowieści W tom kraju opisał lato spędzone w rodzimej syberyjskiej wsi Jurga, dokąd przybył w przerwie wakacyjnej, by odwiedzić rodziców. Przedstawione sceny wiejskich zajęć - sianokosów, wypasania bydła, zbierania grzybów i jagód, remontu domostwa i polowania - jednoczy wierność realiom i psychologizm. Pisma iż Jurgi 1973 (Listy z Jurgi) w nieco odmiennej formie rozwijają jego fragmentaryczną manierę narracji. Na tle dorobku literackiego A. szczególnie wyróżnia się opowieść Klukwa jagoda 1979 (Żurawina), której pierwotny tytuł brzmiał Na hołotach (Na bagnach). Pisarz ukazał w niej spotkanie dwóch braci: starszy umiał się urządzić na solidnej posadzie i spędzić wojnę z dala od frontu, młodszy zaś po powrocie z wojny trafia do obozu. Na tle trudnej ówczesnej rzeczywistości sowieckiej autor przedstawia ludzkie losy, ściśle łącząc je ze światem przyrody. Akcja opowiadania

AGIEJEW M.
Tiotia Fienia 1978 (Ciocia Fenia) toczy się na południu Rosji. Uwidoczniła się w nim umiejętność A. kreowania żywych, wyrazistych portretów postaci z ludu oraz jego analityczna, korespondująca z tokiem zdarzeń, metoda prezentacji ich przeszłości. W opowiadaniu Biografija 1990 (Życiorys) opierając się na własnych doświadczeniach ukazuje A. typowe przejawy niesprawiedliwości społecznej w systemie socjalistycznym. Jego trzeźwy, niekiedy ironiczny, bezbłędnie dokładny w szczegółach sposób narracji pozwala po mistrzowsku przekazać skutki owego systemu w życiu ludzi: "W kłamstwie się urodziłem, w kłamstwie wyrosłem i zestarzałem, w kłamstwie też, jak się zdaje, umrę".
Ka85, Ki.
Dz.: W tom kraju. Nasz Sowr. 1972.11; Pisma iż Jurgi, tamże 1973.11; W tom kraju, 1975; Posled-niaja osień, 1976; Na hołotach, Ju. 1978.7; Klukwa jagoda, 1979; Tiotia Fienia, DN 1979.12; Wiecze-ra, Awrora 1981.10; Igra w taptu, 1981; Żyli-byli starik so starucho], Sibirskije Ogni 1983.1; Pisma izJurgi, 1984; Wieczora, 1984; Czistyje plosy, 1986; Podsotnuchi, Znamia 1987.7; Biografija, Ju. 1990.4.
Lit.: W. Łakszyn, Ju. 1973.3; W. Koczetkow, Moskwa 1974.6; A. Kondratowicz, LO 1976.10; I. Pit-lar, NM 1981.4; G. Pawłów, LR 1983.6.10; N. Na-siedkin, tamże 1985.3.8.
AGAPOW Boris Nikołajewicz, 19.2.(7.2.) 1899 Tyflis (Tbilisi) - 6.10.1973 Moskwa, prozaik, publicysta. Dzieciństwo i lata studenckie spędził w Tyfiisie (ukończył wydział filologiczny w 1922). W 1921-22 był sekretarzem kaukaskiego oddziału ROSTA, w 1922 przeniósł się do Moskwy, gdzie kontynuował pracę jako dziennikarz. Należał do ugrupowania literackiego konstruktywistów, w którego zbiorkach publikował swoje wiersze. Od 1930 pisał słabe pod względem artystycznym reportaże na temat socjalistycznego budownictwa. Pierwszy z nich poświęcił budowie fabryki samochodów w Niżnym Nowogrodzie. W 1932-47 na polecenie redakcji gazety "Izwiestija" napisał wiele reportaży,
opartych na materiale zebranym podczas licznych delegacji służbowych. Jedynie zastosowanie dialogów przydaje tym utworom cech dzieła literackiego. W czasie wojny tematem reportaży A. staje się przebudowa gospodarki na tyłach frontu. Po wojnie na zlecenie Studia Filmów Dokumentalnych wyjeżdżał do tzw. krajów demokracji ludowej i Japonii. Jako autor scenariuszy filmowych został wyróżniony nagrodą Stalinowską I st. w 1943/44 i 1947. W 1959 wydał w formie broszury reportaż o międzynarodowej wystawie handlowej w Brukseli. Sztuka według A. to "przede wszystkim środek komunikacji" (Wopr. Lit. 1967.11). 40-letnia z górą działalność popularyzatorska A., naświetlającego w duchu partyjnym aktualne wydarzenia z dziedziny ekonomiki i nauki, cieszyła się pełnym uznaniem władz ZP.
KLE, LES, MERSL, RSPP7.
Dz.: Tiechniczeskije rasskazy, 1936; Podwig nowa-torow, 1950; Pojezdka w Briussel, 1959; Szesf zagranic, 1974.
Lit.: Z okazji 70-lecia urodzin: LG 1969.2.19;
B. Wołodin, LO 1974.7.
AGIEJEW M. (właśc. prawdopodobnie nazywał się Mark Abramowicz Lewi), ur. około 1900 w Rosji - zm. w lutym 1936 w Istambule, prozaik. Dzieje życia tego pisarza, autora jedynej powieści -Romana s kokainom 1934 (Romans z kokainą), nie są wyjaśnione. W związku ze wznowieniem powieści w Paryżu w 1983 oraz równoczesnym jej przekładem na język francuski rozpoczęto poszukiwania danych o autorze i snuto na ten temat rozmaite domysły. Leciwa poetka Lidia Czerwinska oznajmiła, że na polecenie pisma "Czisła" zawarła jakoby znajomość z autorem powieści w 1935. Był nim rzekomo narkoman Mark Lewi, który około 1920 wyemigrował do Berlina, a stamtąd potem przeniósł się do Istambułu. Ustalono ponad wszelką wątpliwość, że powieść w 1933 lub 1934 została przesłana z Istambułu i wydrukowana w odcinkach w piśmie "Illustri-

AJGI Giennadij Nikołajewicz
10
rowannaja Żyzń". Przypomniano również, że jeden rozdział powieści ogłosiło pismo "Czisła" (1934. 6), a jej pierwsza edycja książkowa ukazała się przypuszczalnie w 1936 (daty nie podano) w Paryżu, nie wywołując większego oddźwięku w krytyce. Ni-kita Struwe w 1985 wysunął przypuszczenie, że autorem mógł być Władimir Nabokow, lecz jego teza została stanowczo odrzucona przez żonę i syna tego pisarza. Wznowienie powieści w 1983 przyczyniło się do pojawienia się jej przekładów w pięciu językach obcych. "" Pieriestrojka umożliwiła publikację utworu w ZSRR. Roman z kokainom to pierwszoosobowa relacja młodego mężczyzny, który opowiada o swoich perypetiach życiowych w latach 1914-19, obejmując okres szkolny do momentu, kiedy stał się ofiarą kokainy. Głęboka penetracja świata wewnętrznego bohatera, ujawniająca (często w sposób iście masochistyczny) ukryte w nim zło, polega na szczegółowej rejestracji jego osobistych doznań w różnych etapach zależności od nałogu. Problemy antysemityzmu i pacyfizmu w carskiej Rosji, miłości cielesnej i duchowej, a także pogardy dla człowieka, oportunizmu w młodym państwie sowieckim znacznie wzbogacają treść tego utworu, zasługującego na uwagę również ze względu na zastosowaną w nim strukturę narracji.
EmR, Fo, Ka91.
Dz.: Roman z kokainom, Illustrirowannąja Żyzń, Paris 1934.1-17, wyd. oddz. Paris 1936, przedruk Pa-ris 1983 i Rodnik 1989.6-11; Żyd, Wstrieczi l 1934. 4 (przedruk RM 1984.2.2 pt. Parszywyj naród).
Lit.: W. Chodasiewicz, Wozr. 1937.1.9; F. Wil-liams, Times Literary Supplement 1985.7.5;
J. Kubłanowskij, D. Sawickij, RM 1985.11.8;
N. Struwe, Wiestnik RChD 1985.144 i 1986.146;
W. Nabokowa, RM 1985.12.13; A.v. Bormann, Frankfurter Rundschau 1987.1.5; D. Nabokow, w: W. Nabokow, Der Zauberer, Reinbek 1987, s. 111-118; D. Wołczek, Rodnik 1989.11; R. Eshel-man, WSIĄ 1989.24.
AJGI Giennadij Nikołajewicz, 21.8.1934 Szajmurzino (Czuwaska ASRR), poeta. Ojciec A., nauczyciel z zawodu, tłumaczył na język czuwaski utwory Puszkina. A. debiutował wierszami w języku czuwaskim, pierwsze swoje zbiorki poetyckie wydał w 1958, 1962 i 1964. W 1953-59 studiował w IŁ. 10.3. 1958 został wydalony z organizacji komso-molskiej i dopiero po roku mógł ukończyć studia. Za radą Pasternaka od 1960 tłumaczył swoje wiersze na język rosyjski, a utwory poetów rosyjskich, np. poemat A. Twardo-wskiego "Wasilij Tiorkin" na czuwaski (1960). M. Swietłow, były nauczyciel A. z IŁ, zaliczający go do najbardziej niesfornych uczniów, umożliwił mu jednorazowy druk wierszy na łamach pisma "Litieraturnaja Ga-zieta" w 1961. Przez ponad 20 lat rosyjskoję-zyczne zbiorki poetyckie A. nie mogły się ukazać w ZSRR. Rozpowszechniano je w odpisach wśród wąskiego grona najbliższych przyjaciół i miłośników jego poezji, do których m.in. należał Konstantin Bogatyriow (1925-76), tłumacz R. Riikego i E. Kast-nera. Od 1962 utwory A. były tłumaczone za granicą. Ukazały się tomiki jego poezji w przekładzie na język słowacki (1967), czeski (1967), niemiecki (1971), polski (1973), węgierski (1974), francuski (1976) i holenderski (1986). W latach 60. był A. zatrudniony na stanowisku pracownika naukowego w Muzeum im. W. Majakowskiego w Moskwie. W 1968 w Czeboksarach ukazała się w jego tłumaczeniu pierwsza w języku czuwaskim antologia francuskiej poezji XV-XX w., która została entuzjastycznie przyjęta przez krytykę, podkreślającą znakomitą jakość przekładu, oddającego indywidualne właściwości stylu każdego z 77 wybranych poetów. Pierwszy zbiór rosyjskojęzycznych wierszy A. Stichi 1954-71 (Poezje z lat 1954-71), przygotowany przez slawistów z uniwersytetu w Kolonii, ukazał się w 1975. Pięć lat później w Czeboksarach wydano tomik jego przekładów pt. Stichi (Wiersze). Najobszerniejszy zbiór utworów poetyckich A. pt. Ot-mieczennaja zima (Pamiętna zima) ukazał się w Paryżu w 1982. Od 1987 rosyjskojęzy-czne wiersze A. zaczęto ogłaszać drukiem

11
AJTMATOW Czingiz Torekułowicz
również w ZSRR. W tym samym roku w Czuwaszji przyznano mu nagrodę im. Wasieja Mitty, a w 1991 - nagrodę im. A. Kruczonycha. Pierwszy moskiewski zbiór jego poezji Zdieś 1991 (Tutaj) zawiera utwory z lat 1954-88. Mieszka A. w Moskwie. Wiersze A. wyróżniają się wyjątkową zwięzłością, stosowaniem niezwykłych połączeń wyrazowych i zdumiewającą obrazowością. Poezja jest według niego "swego rodzaju obrzędem sakralnym", niezbędnym do ujawniania i "umacniania pokrewieństwa duchowego między ludźmi", w związku z czym świadomie wprowadza do niej "elementy metapoetyki i metagramatyki". Wiersze A. to "fenomen skrajnego nonkonformizmu", "renesans wrażliwości, będącej naturalnym protestem przeciwko bezwzględnemu kultowi materii i masy, panującemu jedynie wskutek bierności i przyzwyczajenia" (Dedecius). Przez całą twórczość A. przewija się filozoficzna antynomia idei i jej odbicia w dziele literackim, relacja, często określana przez poetę mianem "sobowtóra". A. jest zwolennikiem abstrakcyjnej metaforyki. Jego przenośnie z trudem poddają się rozszyfrowaniu i umożliwiają różnorodne odczytywanie treści. W licznych wierszach A. zderzają się wyrwane z kontekstu fragmenty obrazów i myśli, wyrażanych często pojedynczymi słowami, które na skutek swojej izolacji poważnie utrudniają interpretację tekstu. Wiele uwagi poświęcił A. poezji "" futuryzmu i ** Oberiu, do których tradycji nawiązuje. Niezwykłość i nowatorstwo jego poezji nie polega na semantycznej grze słów, lecz na poszukiwaniu nowych, współczesnych środków wyrazu skierowanych przeciwko pustemu, wyjałowionemu funkcjonalizmowi i mechanicznemu traktowaniu dzieła literackiego. Poezja A. jest głosem duszy w obronie autentycznego człowieczeństwa.
KmR, Ka91, Ki, Wy75, Wy82.
Dz.: Wiersze: LG 1961.9.26; Grani 1970.74; Kont. 1975.5. Noc pierwszego śniegu i inne wiersze. Warszawa 1973; Stichi 1954-7], Munchen 1975; Poet
i wriemia, Rossija, Torino 1975.2; Poetu róży poeta, w: Poet-pleriewodczik Konstantin Bogaty-riow, Munchen 1982; Poladwojniki, Czeboksa-ry 1987 (zob. też dodatek do pisma "Mołodoj Kommunist"); Poety Polszy (wybór wierszy), Czeboksary 1987; Wiersze: DN 1988.2; W mi-rie knig 1988.3; Wołga 1988.12; LG 1990.2.28;
Ogoniok 1990.2; Ditia i róża, Paris 1990; Zdieś, Moskwa 1991.
Lit: M. Swietłow, LG 1961.26.9; O. Toczonyj, LR 1965.8.1; A. Dmitrijew, tamże, 1969.14.2; D. Iwa-nowa. Grani 1970.74; K. Królów, Der Tagesspie-gel 1971.11.4; K. Dedecius, w: G. A., Beginn der Lichtung, FfM 1971; W. Kasack, OEu. 1976.2 i w:
Stichi, Miinchen 1975; W. Woroszylski, Wiestnik RChD 1976.118; A. Martini, w: Literatur und Sprachentwicklung in Osteuropa im 20. Jh., Berlin 1982; A. Chuzangaj, LO 1983.8; K. Dedecius, w:
Ars Philologica Slavica, Munchen 1988; W. Zalesz-czuk, Oktiabr' 1989.2; S. Biriukow, LO 1989.4 i Nie-zawisimaja Gazieta 1991.12.5.
AJTMATOW Czingiz Torekułowicz, 12.12. 1928 Szeker, prozaik piszący w języku kirgiskim i rosyjskim. W dzieciństwie, mieszkając u babci, poznał autentyczne warunki życia Kirgizów - koczowników. Rodzice A. pobierali naukę w szkole rosyjskiej. Jego ojciec, będący działaczem partyjnym już w okresie przewrotu październikowego, stał się w 1937 ofiarą stalinowskiego terroru. A. wyrósł w środowisku dwujęzycznym. W 1948 ukończył dwuletnie technikum weterynaryjne, w 1953 wyższą szkołę rolniczą i przez trzy lata pracował w instytucie naukowo-badaw-czym hodowli bydła. Równocześnie od 1952 publikował swoje pierwsze opowiadania w miejscowej prasie. W 1956-58 studiował na wyższych kursach literackich przy IŁ w Moskwie, potem do 1965 był członkiem koi. red. pisma "Litieraturnyj Kirgizstan" oraz dziennikarzem. Publikacja opowiadania Licom k licu (Twarzą w twarz, 1959) w miesięczniku "Oktiabr"' (1958. 3) otworzyła przed nim łamy innych periodyków moskiewskich. Od 1958 datuje się jego współpraca z miesięcznikiem "Nowyj Mir". Szeroki międzynarodowy rozgłos przyniosła

AJTMATOW Czingiz Torekułowicz
12
mu opowieść Dżamila 1958 (wyd. poi. 1960). W 1959 A. wstąpił do KPZR. Tom jego utworów wybranych pt. Powiesti gór i stiepiej (Opowieści gór i stepów) został wyróżniony nagrodą Leninowską w 1963. Nagrody państwowe ZSRR otrzymał także w 1968 i 1983. Po wydaniu kilku następnych opowieści i opowiadań wspólnie z K. Muhamedżano-wem napisał sztukę Woschożdienije na Fu-dzijamu 1973 (Wejście na Fudżi-jamę), która wkrótce po opublikowaniu została wystawiona na scenie teatru "Sowriemiennik". Od 1980 A. sięga po duże formy powieściowe. Od 1966 A. był deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR, w 1967-88 członkiem kom. red. "Nowego Miru", od 1967 wchodził w skład kom. red. "Litieraturnoj Gaziety", a w 1988-90 pełnił funkcję red. nacz. miesięcznika "Inostrannaja Litieratura". Był także w 1981 delegatem na XXVI zjazd KPZR, a od 1990 do początku 1994 sprawował urząd ambasadora Rosji w Luksemburgu. A., który na stałe mieszka w Moskwie i Frunze, zatrzymał również swoje mieszkanie w Luksemburgu. Tematyka prozy A. dotyczy często jego ojczyzny - Kirgizji. Na plan pierwszy w jego twórczości wysuwają się ludzie cierpiący, ciężko doświadczeni przez los. Już w pierwszych utworach umiejętnie łączy ukazywanie osiągnięć współczesnej techniki, określającej warunki życiowe bohaterów (traktorzystów, kierowców samochodów ciężarowych, zwykłych kołchoźników) z urzekającymi opisami stepowego pejzażu Azji Środkowej. Dzięki zastosowanym środkom wyrazu nasyca opisy muzyką i plastyką; umie ukazać żywe postacie ludzkie, zwłaszcza kobiece, przedstawiać procesy wewnętrzne w trakcie ich powstawania, kiedy jeszcze nie są zrozumiałe dla samych bohaterów. Tym celom służy także zastosowanie tradycyjnej konstrukcji ramowej i wprowadzenie osoby narratora pierwszoosobowego (w Dżamili jest nim 15-letni chłopiec). W opowieści Proszczaj, Gulsary! 1966 (Żegnaj, Gulsary!, 1968) tragizm losu głównego bohatera wypływa nie ze sprzeczności między ustalonym trybem życia Kirgizów a współczesną cywilizacją, lecz z okrucieństwa stalinowskiego reżimu. W opowieści Biefyj parochod 1970 (Biały statek, 1972), przedstawiając aktualne wydarzenia, A. po raz pierwszy sięga po symbolikę, wykorzystuje mity i podania ludowe. Kanwę ideowo-fa-bularną utworu tworzy legenda o Rogatej, samicy jelenia, będącej tutaj uosobieniem macierzyństwa i absolutnego dobra. Nosicielami autentycznej dobroci, która przegrywa w zderzeniu z bezdusznym materializmem, są także 7-letni chłopiec i jego dziadek. W opowieści Piegij pios, bieguszczij krajem moria 1977 (Łaciaty pies biegnący brzegiem morza, 1979) A. przenosi akcję, która początkowo toczy się na brzegu Morza Ochockiego, w prastare, mityczne czasy. Ukazuje w niej śmierć trzech rybaków, którzy przesiąknięci wiarą w wyższą siłę, rządzącą ziemskimi losami, poświęcają swoje życie, by uratować dziecko. W sztuce Woschożdienije na Fudzijamu na przykładzie bohatera -ofiary stalinizmu, zrehabilitowanego, lecz całkowicie zrujnowanego duchowo i fizycznie, rozważa A. problem milczącego oporu, czyniącego człowieka współodpowiedzialnym za bezprawie. W pierwszej powieści pt. I dolsze wieka dlitsia dień 1980 (Dzień dłuższy niż stulecie, 1986) A. nie tylko łączy mit i rzeczywistość, lecz także wiąże codzienne życie mieszkańców Azji Środkowej z fantastyką międzyplanetarną. Owa wieloplano-wość pozwala autorowi zasygnalizować najistotniejsze zagadnienia etyczne współczesnej cywilizacji. W powieści Płocha 1986 (Golgota, 1991) porusza niezwykle aktualne problemy narkomanii, ochrony środowiska naturalnego i poszukiwań religijnych w ZSRR. W ślad za M. Bułha-kowem wprowadza do utworu rozdział o Chrystusie i Poncjuszu Piłacie, lecz motywy religijne, pobieżnie traktujące sprawy chrześcijaństwa, wypadły nieprze-konywająco.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LES, MERSL, RN, Wy82.

13
AKSIONOW Wasilij Pawłowicz
Dz.: Licom k licu, 1958; Rasskazy, 1958; Dżamita, 1960; Afo/a dziewczyna. Warszawa 1962; Powiesti gór i stiepiej, 1962; Matierinskoje pole, 1963 (Matczyne pole. Pierwszy nauczyciel. Warszawa 1964);
Proszczaj, Gulsary! 1967; Bietyj parochod, 1970;
Powiesti i rasskazy, 1970; Rannije żurawli, 1975 (Żurawie przyleciały wcześnie, Warszawa 1978), Piegij pios, bieguszczij krajem moria. Rannije żurawli, 1977; W soawtorstwie s ziemloju i wodoju. Statji, razgowory, intierwju, 1978; I dalsze wieka dlitsia dień, 19S1; Płocha, 1987; Woschoźdienije na Fudzijamu (1973, wspólnie z K. Muhamedżano-wem), Awrora 1988.8. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1982-84.
Lit.: M. Auezow, LG 1958.23.10; K. Babułow, Lit. i Sowr. 1963.4; L. Lebiediewa, NM 1966.9;
W. Kasack, OEu. 1974.4; W. Korkin, 1974;
W. Woronow, 1976; N. Shneidman, RLT 1979. 16; J. Sidorow, LG 1981.14.1; W. lwierni, RM 1982.24.6; G. Gaczew, 1982; W. Lewczenko, 1983; G. Baryga, 1983; S. Paton, SEER 1984.4;
A. Isienow, 1985; W. Łakszyn, Izw. 1986.2.12;
N. Anastasjew, Wopr. Lit. 1987.5; L. Anninskij, w: tegoż Łoktl i kryl/a, 1989.
głównych prekursorów a. należeli M. Ku-zmin i I. Annienski. W odróżnieniu od "* fu-turyzmu, także opozycyjnie nastawionego do symbolizmu, a. nie dążył do całkowitej przebudowy techniki poetyckiej, lecz opowiadał się za maksymalnie precyzyjnym i jednoznacznym użyciem słowa, w tym również zapożyczeń z języka potocznego. Wskutek ogromnej roli, jaką najwybitniejsi przedstawiciele tej grupy odegrali w rozwoju rosyjskiej poezji krajowej i emigracyjnej, termin a. pozostaje aktualny jako określenie wielu późniejszych dokonań poetyckich.
HRL, KLE, LE, LES, MERSL. Lit: "> Cech Poetów, "* Achmatowa A., "* Gu-milow N., "* Mandelsztam O.Antołogijapietierburg-skoj poezii epochi akmieizma, wybór i przedm. G. Iwaska, H.W. Tjalsma, Miinchen 1973. S. Driver, SEEJ 1968.2; A. Klimow, Diss. NY Univ. 1973; R.D. Timienczik, RL 1974.7-8; Specjalne wyd. pisma RLJ 1975, red. D. Mickiewicz;
J. Rusinko, SR 1982.3 i SEEJ 1988.1; M. Basker, SEER 1985.4.
AKMEIZM, kierunek w poezji rosyjskiej, powstały jako zaprzeczenie "* symbolizmu w drugim dziesięcioleciu XX w. Wiodącym teoretykiem a. był N. Gumilow, a organizacyjnym centrum "* Cech Poetów, istniejący w Petersburgu (Piotrogrodzie). Do najważniejszych przedstawicieli a. oprócz Gumilo-wa zaliczani są A. Achmatowa i O. Mandelsztam. Termin a., utworzony od greckiego słowa akme (szczyt), który przyjęto na trzecim spotkaniu grupy w mieszkaniu Achma-towej w końcu 1911, miał oznaczać najwyższe cele twórczości. Podstawowe cechy estetyki a. to akcentowanie pierwotnego, ziemskiego pierwiastka, rangi rzemiosła poetyckiego oraz rezygnacja z symbolicznej mistyki. Symboliści natomiast koncentrację na konkretnych przedmiotach uważali za zjawisko niepożądane, utrudniające poznawanie praprzyczyny duchowej realnego świata. Inne określenia, jak neoklasycyzm, adamizm i klaryzm, oznaczały różnorodne tendencje, zarysowujące się w obrębie kierunku. Do
AKSIONOW Wasilij Pawłowicz, 20.8.1932 Kazań, prozaik i dramaturg. Syn J. Ginz-burg. Jego ojciec, działacz partyjny, był więziony w obozie. Studia medyczne ukończył A. w Leningradzie w 1956 i przez cztery lata pracował jako lekarz. Od 1959 drukował swoje opowiadania w miesięczniku "Ju-nost'", gdzie ukazała się również jego pierwsza, wzbudzająca duże zainteresowanie opowieść Kollegi 1960 (Koledzy, 1961), którą później przerobił na sztukę. Stała się ona także kanwą filmu fabularnego. Proza A. następnych lat dotyczyła przede wszystkim problemu młodzieży. Wokół jego opowieści Zwiozdnyj bilet 1961 (Gwiaździsty bilet, 1962) i Apielsiny iż Marokko 1963 (Pomarańcze z Maroka) wywiązała się ożywiona polemika, której przedmiotem była nie tylko szczerość autora w ujęciu tematyki, lecz również jego poszukiwania formalne. Od 1965 A. kieruje się ku innej tematyce, dążąc równocześnie do osiągnięcia głębi wyrazu przez zastosowanie nowych środków: fanta-

AKSIONOW Wasilij Pawłowicz
14
styki, groteski i absurdu. W 1962-69 A., będący wówczas mieszkańcem Moskwy, wchodził w skład kom. red. miesięcznika "Ju-nost'". Dopiero od 1965 uczestniczył jako delegat w pracach zjazdu pisarzy, przy czym w 1971 na prawach głosu doradczego. W 1977-78 jego eksperymentalna proza ukazywała się w ZSRR i USA. W 1979 został poddany ostrym szykanom jako jeden z głównych inicjatorów i autorów almanachu "" Mietropol. W grudniu tegoż roku wystąpił z ZP, a następnie wyjechał za granicę (22.7.1980). Mieszka w USA (Waszyngton), gdzie bierze aktywny udział w życiu kulturalnym. Lata "" pieriestrojki umożliwiły wznowienie jego wcześniejszych utworów w ZSRR, a także wydanie dzieł napisanych za granicą. W 1991 A. otrzymał nagrodę im. A. Kruczonycha w Chersoniu. W utworach, napisanych w pierwszym okresie twórczości, A. zapoznawał czytelnika z życiem młodzieży miejskiej, sięgając po nietypową dla ówczesnej literatury sowieckiej formę. W opowieści Zwiozdnyj bilet ukazał buntowniczo nastawionych wobec otaczającej rzeczywistości młodych ludzi, żywo interesujących się zachodnią literaturą i muzyką oraz usiłujących zrozumieć malarstwo abstrakcyjne. Nowej tematyce towarzyszyły eksperymenty w dziedzinie formy, zwłaszcza zastosowanie techniki wielu punktów widzenia. "Żaden ze współczesnych pisarzy sowieckich nie dorównuje mu inwencją formalną i śmiałym eksperymentem" (D. Brown). A. wprowadza do swej prozy specyficzną gwarę młodzieżową, będącą przejawem jej buntu, niechęci do komunistycznych mrzonek o świetlanej przyszłości. Wznawiając opowieść Apielsi-ny iż Marokko, złożoną z osiemnastu odrębnych rozdziałów, prezentowanych z punktu widzenia ciągle zmieniających się opowiadaczy, A. zmniejszył udział gwary w narracji. W następnych utworach, m.in. w cyklu opowiadań Żal, czto was nie było s nami 1965 (Szkoda, że was tam nie było, 1971), a zwłaszcza w opowieści Zatowa-
riennaja boczkotara 1968 (Załadowana beczka), pisarz często odchodzi od stricte realistycznej maniery narracji, usiłuje łączyć kanony rosyjskiej prozy klasycznej z poszukiwaniami literackiej awangardy lat 20., a przede wszystkim z eksperymentami A. Biełego. W sztuce Wsiegda w prodaże (W ciągłej sprzedaży), która w końcu lat 60. z powodzeniem była wystawiana na scenie teatru "Sowriemiennik", A. w sposób groteskowy zabarwił realia pierwiastkiem irreal-nym, nadając przedstawionej rzeczywistości satyryczną wymowę. Z dużym znawstwem ujawnił przy tym istotę bohatera oportunisty. Opowieść Lubow' k elektriczestwu 1971 (Miłość do elektryczności), która ukazała się w serii Płamiennyje Riewolucyoniery (Płomienni Rewolucjoniści), poświęcił inżynie-rowi-terroryście L. Krasinowi. Jej akcja toczy się w 1905-08 i jest swoistą analogią do zamieszek we Francji w 1968. A. ukazał tu inteligencję, jej poszczególnych przedstawicieli w szczytowej fazie ich aktywności życiowej. W opowieści Mój dieduszka - pa-miatnik 1972 (Pomnik mojego dziadka), należącej do literatury fantastycznej, w kreacji postaci superbohatera umiejętnie posłużył się ironią, parodią i narracją wieloplanową, a także ujawnił swą twórczą więź z Gogolem i M. Bułhakowem. Ostatni większy utwór A., opublikowany w ZSRR przed emigracją, pt. Poiski żanra 1978 (Poszukiwania gatunku) opowiada o pewnym automobiliście - poszukiwaczu przygód miłosnych. Objętościowo największą pozycją w jego dorobku literackim jest powieść Ożog 1980 (Oparzelina, 1991), nad którą pracował sześć lat. Otrzymała podtytuł "Kronika lat 60. i 70.", ale to określenie dotyczy jedynie jej struktury kompozycyjnej. Powieść zawiera elementy fantastyki i symboliki, jej akcja obejmuje okres dzieciństwa głównego bohatera. W almanachu "Mietropol" zamieścił A. wcześniej nie wydawaną w ZSRR sztukę Czetyrie tiempieramienta 1979 (Cztery temperamenty), w której poruszył problem

15
ALEJNIKOW Władimir Dmitrijewicz
pośmiertnej egzystencji człowieka. Fabuła jego powieści Ostrów Krym 1981 (Wyspa Krym) opiera się na fikcyjnych zdarzeniach i faktach. Akcja utworu toczy się na Krymie, który rzekomo nie uległ Armii Czerwonej w 1920 i zachował się jako niezależne państwo typu zachodniego. Na czoło wysuwają się tu aktualne polityczne i życiowe problemy rosyjskiej emigracji, jej stosunku do ojczyzny, która zmieniła swe oblicze pod rządami bolszewików. W 3-tomowej powieści Moskowskaja saga 1993 (Moskiewska saga) przedstawił A. prześladowania polityczne w ZSRR w okresie od początku lat 20. do końca 50.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, KLFG, MERSL, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: Kollegi, 1961; Zwiozdnyj bilet, Ju. 1961.6-7;
Na potputi k Łunie, NM 1962.7 (W pół drogi do Księżyca, Warszawa 1968); Apielsiny iż Marokko, Ju. 1963.1; Towariszcz Krasiwyj Furażkin, tamże 1964.12; Katapulta, 1964; Pora mój drug, pora, 1965; Zatowariennaja boczkotara, Ju. 1968.3; Żal, czto was nie byfo s nami, 1969; Lubaw' k elektricze-stwu. Powiesi' o Krasinie, 1971; Mój dieduszka -pamiatnik, 1972; Kruglyje sutki non-stop, NM 1976.8; Stalnaja ptica, Głagoł, Ann Arbor 1977. l; Polski żanra, NM 1978.1; Załatają nasza źelez-ka, Ann Arbor 1980 i Ju. 1989.6-7; Ozog, Ann Arbor 1980, Moskwa 1990; Ostrów Krym, Ann Arbor 1981 i Ju. 1990.1-5; Aristofaniana s lagusz-kami, Ann Arbor 1981; Bumażnyj piejzaż, tamże 1983; Prawo na ostrów, tamże 1983; Skazy izium, tamże 1985; Wpoiskach grustnogo bebi, NY 1987, Moskwa 1992; Wywiady: Ju. 1989.4; Prawo na ostrów, LG 1991.27.2; Capla, w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992; Moskowskaja saga, 1993.
Lit.: J. Bondariew, LG 1961.29.7 i 1962. 24.11; K. Czukowskij, tamże 1961.12.8; A. Borszczagow-skij, Moskwa 1962.12; A. Makarow, Znamia 1966.7-9; St. Rassadin, Wopr. Lit. 1968.10;
P. Meyer, Diss. Princeton Univ. 1971 i RLT 1973.6 (szczegół, bibliogr.) i MERSL 1(1977);
L. Żak, LG 1973.25.4; A. Gromowa, LO 1973.10;
A. Naumow, Tieatr 1975.7; L. Anninskij i J. Jew-tuszenko, LO 1978.7; J. Żediiagin, Grani 1982. 124; W. Tarsis, Zeitbild 1982.8.9; A. Gładiiin, W. Niekrasow, S. Jurjenen, NRS 1982.22.8;
P. Dalgard, Arkona 1982; W. Filipp, NŻ 1983.
151; E. Gessen, Grani 1986.140; D.B. Johnson, ScSl. 1987.33; J. Sidorow, Ju. 1989.7; W. Malu-chin, Znamia 1991.2; K. Kustanovich, Columbus 1992.
ALEJNIKOW Władimir Dmitrijewicz, 28.1. 1946 Perm, poeta. Wychowywał się w Krzywym Rogu na Ukrainie. Ojciec A. - malarz akwarelista, przodkowie - Kozacy zaporoscy. W 1964-73 studiował historię sztuki na uniwersytecie w Moskwie. W 1962 zaczął pisać wiersze, które ze względu na ich apolityczny charakter nie miały żadnych szans ukazania się w druku. W 1965 wspólnie z L. Gu-banowem i J. Kubłanowskim należał do założycieli grupy literackiej SMOG, której nazwę, utworzoną od pierwszych liter wyrazów smiełost' (odwaga), mysi (myśl), obraz i głubi-na (głębia), ironicznie tłumaczono jako Sa-moje Mołodoje Obszczestwo Gienijew (Najmłodsze Stowarzyszenie Geniuszy). W 1965-68 o istnieniu tej grupy w Moskwie wiedziano jedynie dzięki wystąpieniom publicznym jej członków i publikacjom w "* Sa-mizdacie. A. zarabiał na własne utrzymanie pracując jako ładowacz, stróż, nauczyciel i dziennikarz. Dorabiał też przekładami poezji narodów ZSRR na język rosyjski. Własne jego utwory ukazywały się w druku niezwykle rzadko, chociaż pisał dużo; według obliczeń poety w ciągu trwającego prawie 30 lat okresu przemilczania jego twórczości stworzył ponad dwa tysiące wierszy. Dwa nieduże ich zbiorki Priedwieczerje 1987 (Zmierzch) i Wybór słowa 1987 (Wybór słowa) dawały mgliste wyobrażenie o charakterze twórczości poety. Niewiele jego wierszy ogłoszono też na Zachodzie. Pełna edycja dotychczasowego dorobku poetyckiego A., pozbawiona kupiur i zaaprobowana przez autora, ukazała się dopiero w 1990. Złożony z trzech części zbiór Putieszestwija pamiati Riembo (Podróże ku pamięci Rimbauda) obejmuje jego wiersze z lat 1965-66, drugi pt. Otzwuki prazdnikow 1990 (Odgłosy świąt) zawiera utwory powstałe w 1969-73, a trzeci - Zwiezda ostrowitian 1990 (Gwiazda wy-

ALEKSANDROWSKI Wasilij Dmitrijewicz
16
spiarzy) prezentuje najnowszą lirykę poety (1979-88). Mieszka A. w Moskwie. Twórczość A. przynależy do liryki medytacyjnej. Cechuje ją apolityczność oraz brak zainteresowania wydarzeniami otaczającej rzeczywistości. Przyroda staje się u niego zwierciadłem myśli, uczucia - odbiciem splotu okoliczności losowych. W liryce A. dominują motywy tęsknoty, szczęścia ojczystego kraju. Życie doczesne ujmuje poeta zgodnie z zasadami religii chrześcijańskiej i traktuje je jako część składową niezaprzeczalnej realności duchowej.
EmR, FV. Dz.: Priedwieczerje, 1987; Wybór słowa, 1987;
Wiersze: RM 1989.23.6 i 1.9; Rodina rieczi, 1989;
Putieszestwija pamiati Riembo, 1990; Otzwuki prazdnikow, 1990; Zwiezda ostrowitian, 1990;
Wozwraszczenija, 1990.
Lit.: J. Kubłanowskij, Strielec 1987.12; A. Wieli-
czanskij, w: W. A., Otzwuki prazdnikow, 1990;
S. Sokołów, tamże.
ALEKSANDROWSKI Wasilij Dmitrijewicz,
15.(3.)1.1897 Baskakowo (gub. smoleńska) -13.11.1934 Moskwa, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1908-16 pracował jako goniec i robotnik w warsztacie garbarskim. Pierwsze swoje wiersze ogłaszał w prasie proletariackiej od 1913. W 1917 wstąpił do WKP(b). W 1918-19 był aktywnym członkiem moskiewskiego oddziału "* Proletkul-tu, w którego wydawnictwach opublikował wiele pojedynczych wierszy oraz w 1919 trzy zbiorki poezji: Raboczij posiotok (Osiedle robotnicze), Wosstanije (Powstanie) i Siewier (Północ). Wraz z M. Gierasimowem, S. Ob-radowiczem, W. Kazinem i in. poetami opuścił w 1920 szeregi Proletkultu i wziął aktywny udział w zakładaniu grupy literackiej "" Kuźnica, rozwijającej idee nowej kultury proletariackiej, niezależnej od polityki partii. Podobnie jak niektórzy inni poeci, zafascynowani ideami rewolucji, przeżył wielkie rozczarowanie po wprowadzeniu NEP-u. Jego aktywność literacka ograniczała się do lat 1917-25, później popadł w alkoholizm. Pierwszy pośmiertny zbiór poezji A. wydano dopiero po 23 latach. A. był jednym z najbardziej uzdolnionych poetów ugrupowania Kuźnica. W jego wierszach uwidocznił się wpływ twórczości N. Niekra-sowa, S. Jesienina, A. Błoka i W. Maj akowskiego. Oprócz opisów procesu pracy (Mu-skuty tiażesti prosiąt 1918, Mięśnie proszą o ciężar) i patetycznych rewolucyjnych apeli (Niewolnicy! Rozrywajcie zębami porfiry!) w jego poezji stale powraca motyw starej i nowej Rosji (Dwie Rossii 1920. Dwie Rosje;
Dieriewnia 1921, Wieś).
HRL, KLE, LE, MERSL, Ni, RSPPol, Wy75, Wy82.
Dz.: Raboczij posiotok, 1919; Wosstanije, 1919;
Siewier, 1919; Utro, 1921; Rossyp ogniej, 1922;
Zwon sotnca, 1923; Szagi, 1924; Metier, 1925;
Podkowannyjegody, 1926; Kostior. Stichi 1918-28, 1929; Gody, 1932; Stichotworienija ipoemy, 1957;
Wiersze w: Proletarskije poety pierwych let sowiet-skoj epochi, 1959; Antologia roś. poezji radź. lat 1917-41, Katowice 1978.
Lit.: A. Woronski], w: tegoż Litieratumyje portrie-ty, 1929; S. Rodów, w: W. A., Stichotworienija ipoemy, 1957; Z. Papiernyj, R. Szacewa, w: Proletarskije poety pierwych let sowietskoj epochi, 1959; A. Kowalenkow, w: tegoż Choroszyje, razny-je, 1962 i 1966.
ALEKSIEJEW Michaił Nikołajewicz, 4.5. (21.4.)1918 Monastyrskoje (gub. sarato-wska), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Po siedmioklasowej szkole podstawowej ukończył liceum pedagogiczne. W 1938-55 służył w wojsku, najpierw jako zwykły żołnierz, potem jako oficer i korespondent wojenny. W 1942 został przyjęty do partii, w 1950-55 był red. wydawnictwa wojskowego, a w 1955-57 dokształcał się na wyższych kursach literackich przy ZP ZSRR. Od 1965 należał do sekretariatu ZP RFSRR, od 1967 do zarządu ZP ZSRR, a od 1990 również ZP RFSRR. Ponadto w 1968 był red. nacz. miesięcznika "Moskwa". Mieszka w Moskwie. Pierwszy utwór A., obszerna powieść Sot-

hierze, 1953), ukazująca bo-/ armii sowieckiej, spotkała i owych czasów aprobatą. Te-późniejszych utworów również często nawiązuje do wydarzeń z okresu wojny. Spośród nich A. szczególnie wyróżnia opowieść Diwizionka (Gazeta dywizyjna), w której zebrał swoje wrażenia frontowe. Inny temat jego prozy to wieś rosyjska, po który sięgnął już w powieści Wiszniowyj omut 1961 (Wiśniowa toń). Utwór ten cechuje ściśle przestrzegana tendencyjność ideologiczna: cierpiąca wskutek niedostatku przed-rewolucyjna wieś rosyjska przeobraża się i rozkwita w latach władzy sowieckiej, zwłaszcza po przeprowadzeniu kolektywizacji i zlikwidowaniu majętnych chłopów, tzw. kułaków. Otrzymał za nią nagrodę im. Gorkiego w 1966. Kolejna powieść A. lwu-szka niepłakuczaja 1970-74 (Wierzba nie-płacząca, nagroda państwowa ZSRR 1976) przedstawia życie działaczy partyjnych w czasie wojny, a także ukazuje wpływ wojny na późniejsze losy bohaterów. Do rzeczywistości przedwojennej powrócił w powieści Draczuny 1981 (Zabijaki), opisującej historię wieloletniej nienawiści między ludźmi, mającej swe źródła już w ich dzieciństwie. Wspomina tu również o głodzie na Ukrainie w 1933, ale przemilcza jego przyczyny i nie zastanawia się nad kwestią winy partii i rządu za popełnione wówczas przestępstwa.
KLE, LES, MERSL, RSPP1.
Dz" Sotdaty, 1951; Nasz lejtienant, 1955; Nasied-niki, 1957; Diwizionka, 1960; Wiszniowyj omut, 1962; Chleb - imia suszczestwitielnoje, 1964; lwu-szka niepłakuczaja, Moł. Gw. 1970.1-2 (t. l) i 1974.10-12 (t. 2), wyd. oddz. 1975; Amierikan-skij dniewnik, 1971; Draczuny, 1982. • Izbr. pro-izw. w 2-ch tt., 1972; Sobr. socz. w 6-ti tt., 1975-77. Lit.: P. Skomorochow, Znamia 1951.11; W. Litwinów, Moskwa 1962.5; A. Sofronow, Moskwa 1964.8; N. Dałada, 1969; A. Dymszyc, w: tegoż Problemy i portriety, 1972; M. Kolosów, LG 1975. 19.3; A. Jołkin, 1976; D. Mołdawskij, NM 1978.
ALEKSIEJEWA Lidia Aleksiejewna
5; W. Surganow, Oktiabr' 1982.7; S. Borzunow, 1983 i 1988; A. Bajguszew, LR 1984.23.3; G. Rie-gistan, LR 1988.6.5.
ALEKSIEJEWA Lidia Aleksiejewna (właśc. Iwannikowa, z d. Develle), 7.3.(22.2.)1909 Dźwińsk - 27.10.1989 Nowy Jork, poetka. Pochodziła z hugenockiego rodu Develle'ów, jej ojciec był pułkownikiem rosyjskiego Sztabu Generalnego. Wychowywała się w Sewastopolu. W listopadzie 1920 wyemigrowała z rodzicami przez Konstantynopol (przebywała tu do połowy 1922) i Bułgarię do Belgradu. Po ukończeniu studiów slawistycz-nych na uniwersytecie belgradzkim (1934-44) prowadziła zajęcia z języka i literatury serbskiej w gimnazjum rosyjskim w Belgradzie. W 1937-49 była żoną prozaika M. Iwannikowa. W październiku 1944 zbiegła przed zbliżającymi się oddziałami sowieckimi do Austrii, skąd po pięciu latach pobytu w obozach dla uchodźców wyjechała do Nowego Jorku. Właściwy debiut literacki A., jeśli nie liczyć kilku pierwszych prób pióra, miał miejsce dopiero w 1949 roku. Od tego czasu pod utworzonym od imienia ojca pseudonimem regularnie ogłaszała swoje wiersze na łamach czasopism "Wozrożdienije", "Grani" i "Nowyj Żurnał". Po pierwszym zbiorku poezji Lesnoje soince 1954 (Leśne słońce), wydanym we Frankfurcie nad Me-nem, do 1980 opublikowała cztery następne. Przez pierwsze 11 lat pobytu w USA pracowała w handlu, potem przez kolejne 18 w bibliotece publicznej Nowego Jorku. Wiersze A. spotykały się z życzliwym przyjęciem czytelników i krytyków. Szczególnie wysoko cenił je D. Klenowski, którego poznała w 1972. Wielki rozgłos i uznanie przyniósł jej przekład barokowego poematu moralistycznego "Suze sina razmetnoga" 1622 (Slozy błudnogo syna, 1965. Łzy syna marnotrawnego), jednego z głównych utworów chorwackiego poety Iwana Gundulicia. Mieszkała w Nowym Jorku. • Główny motyw liryki A. to aprobata życia jako boskiego

ALEKSIN Anatolij Gieorgijewicz
18
daru wraz z całą jego nietrwałością, kłopotami i męką. W cierpieniach swoich i innych ludzi dopatruje się pierwiastków dobra, światła i radości. Odnajduje je stale w świecie przyrody, którą wprowadza do swoich wierszy w formie metafory lub rozwiniętego porównania. Daje również bardziej dokładne jej opisy, przypominające pejzaże Paustowskiego. W niektórych wierszach rozwija wątek miłości, poezji i przeszłości. Poszukiwania sensu życia, nadające jej liryce charakter filozoficznej zadumy, nie przynoszą jednoznacznej odpowiedzi na dręczące pytania. W późnej twórczości A. coraz częściej brzmi motyw przygotowania się do śmierci, a także wdzięczności za minione życie. EmR, Fo, FV, HRL.
Dz.: Maleńkije rasskazy, Grani 1953.20; Lesnoje sotnce, FfM 1954; W puti, NY 1959; Prozracznyj sled, tamże 1964; Wrlemia razłuk, tamże 1971; Stl-chi, tamże 1980.
Lit.: O. Anstiej, Grani 1954.23 i NŻ 1965.81 i 1980.141; G. Zabieżynskij, NŻ 1954.39; J. Tera-piano, RM 1960.6.2; J. Ofrosimow, NŻ 1961.63 i 1965.81; J. Gorbow, Wozr. 1965.158; I. Szachow-skij (Strannik), w: Pleriepiska s Klenowskim, Paris 1981; B. Filippow, NRS 1981.8.2 i HRL 1985;
B. Narcyssow, NŻ 1983.150; O. Durić, Sovreme-nik, Beograd 1984.8/9 i tejże Ruska literarna Srbi-ja 1920-194], tamże 1990.
ALEKSIN Anatolij Gieorgijewicz, 3.8.1924 Moskwa, prozaik i dramaturg. Syn działacza partyjnego. W czasie II wojny światowej był zwolniony ze służby wojskowej i pracował jako dziennikarz w przemyśle. Działalność literacką rozpoczął w 1945, w 1950 ukończył orientalistykę w Moskwie. W ślad za pierwszą jego książką Tridcat' odin dień 1950 (Trzydzieści jeden dni, 1951), napisaną w formie dziennika pewnego ucznia, pioniera, regularnie, w odstępie nie dłuższym niż dwa lata, ukazywały się kolejne zbiory opowiadań i opowieści A., poświęcone życiu dzieci i młodzieży (do 1980 wydał ich ponad
50). Wiele jego utworów w pierwodruku ukazało się w miesięczniku "Junost"'. W 1969 A. wszedł do redakcji tego pisma. Pod koniec lat 60. zaczął przerabiać swoje utwory na sztuki z myślą o wystawieniu ich na scenach teatrów. W 1970 został członkiem sekretariatu ZP RFSRR. ZaPozawcze-ra i poslezawtra 1974 (Przedwczoraj i pojutrze) i trzy inne opowieści otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1978, która w 1979-81 utorowała drogę 3-tomowej edycji jego dzieł wybranych w nakładzie 300 tyś. egzemplarzy. W. Kożewnikow w przedmowie do tego wydania podkreślił "komunistyczną moralność" twórczości A. Mieszkał w Moskwie, a około 1990 wyjechał do Izraela. W swoich utworach A. przedstawia dzieci i młodzież w różnym wieku, ukazując ich sprawy i problemy, a przede wszystkim stosunek do świata ludzi dorosłych. W bogatej i różnorodnej problematyce jego utworów miejsce szczególne zajmują kwestie moralne, w których ujęciu wykazuje niekiedy przesadną zdroworozsądkowość i dydaktyzm. Do swoich sztuk A. często wprowadza ostre życiowe konflikty i kontrasty, co nie przeszkadza mu przedstawiać kolizji między ludźmi w sposób psychologicznie przekonywający, wolny od uproszczonych rozwiązań i schematów. KLE, LES, MERSL.
Dz.: Tridcat' odin dień, 1950; Otriad szagajet w no-gu, 1952; Dwa portrety. Warszawa 1953; Nieoby-czajnyje pochożdienija Siewy Kotłowa, 1958; Po-goworim o sowiesti, 1961; Mój brat igrajet na kłarnietie, 1968 (Mój brat gra na klarnecie, Warszawa 1972); Oczeń strasznaja istorija i dru-gije powiesti, 1969; Bardzo straszna historia, czyli powieść detektywistyczna, którą napisał AUk Det-kin. Warszawa 1970; A tymczasem gdzieś..., tamże 1970; Diejstwujuszczije lica i ispolnitieli, 1975; Motodaja gwardija, 1975; Pojdiom w kino? ..., Tieatr 1977.7; Trietij w piatom riadu, 1981 (Trzeci w piątym rzędzie, Warszawa 1982); Zdorowyje i bolnyje. Nasz Sowr. 1982.2;
Kniga żałob i woschiszczenij, Sowr. Dram. 1988.2. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1979-81.

19
ALESZKOWSKI Już
Lit.: W. Woronow, 1973 i 1980 i Tieatr 1979.1;
A. Karpow, LO 1976.6; I. Motiaszow, Nasz Sowr. 1979.2; J. Smiełkow, LO 1980.10; P. Uijaszow, LR 1982.9.4; I. Szajtanow, Znamia 1984.8.
ALESZKOWSKI Już (właśc. losif Jefimo-wicz), 21.9.1929 Krasnojarsk, prozaik. Naukę w jednej z moskiewskich szkół przerwał z powodu wojny. W czasie służby wojskowej w marynarce za niesubordynację został skazany na cztery lata więzienia (1950-53). Później pracował jako kierowca, robotnik na budowie. Od 1955 prowadził w Moskwie podwójne życie: legalnie pisywał książki dla dzieci oraz scenariusze filmowe i telewizyjne, a równocześnie po kryjomu występował jako śpiewak, wykonawca własnych piosenek, spośród których Towariszcz Stalin, wy bolszoj uczony] (Jesteście sławnym naukowcem, towarzyszu Stalin) uzyskała największy rozgłos. W 1970 napisał opowieść Nikolaj Nikolajewicz, mającą duże wzięcie w "" Sa-mizdacie. Utwory A., w których wyrażał krytyczne opinie na temat władz i systemu, nie mogły ukazać się w ZSRR. Kilka jego piosenek o tematyce obozowej weszło do opublikowanego przez Samizdat almanachu "" Mietropol. W lutym 1979 A. wyemigrował na Zachód, najpierw do Wiednia, gdzie napisał powieść Karusiel 1983 (Karuzela), potem do USA. Mieszka w Cromwell (Con-necticut). Pierwsze jego utwory w ZSRR opublikowano dopiero w 1988. A. jest mistrzem skazu, wyraźnie zorientowanego na opowiadacza wywodzącego się z marginesu społecznego, przy czym satyryczny obraz rzeczywistości potęguje groteskowe zastosowanie elementów fantastyki. Opowieść Mikołaj Nikołajewicz 1980, w której narratorem jest były złodziej, pracujący po wyjściu z obozu w instytucie biologii, wyśmiewa Łysen-kowską pseudonaukę. Z kolei napisana w 1974-75 powieść Kiengum 1981 (Kangur), nawiązująca do tradycji prozy łotrzykow-skiej, ukazuje przeżycia złodzieja w czasie groteskowo zarysowanego procesu pokazowego, umiejscowionego w ostatnich latach rządów Stalina, którego postać również uczestniczy w akcji utworu. W opowieści Maskirowka (Maskowanie), napisanej w 1978, a opublikowanej w 1980, rzeczywistość sowiecka przybiera postać gigantycznej maski, ukrywającej realny stan rzeczy. Wie-loplanowa powieść Ruka 1980 (Ręka), napisana w 1977-80, porusza temat komunizmu, który A. traktuje jako "współczesną wersję absolutnego satanizmu". Bohater tego utworu zostaje członkiem straży przybocznej Stalina, by pomścić śmierć swoich rodziców, uznanych za "kułaków" i wrogów ludu. Opowieść Sinieńkij skromny] płatoczek 1982 (Skromna niebieska chusteczka), której akcja toczy się w okresie rządów Breżniewa, przedstawia w formie monologów-listów urojenia psychicznie chorego weterana wojny. W powieści Karusiel A. zastanawia się nad problemem antysemityzmu w ZSRR. Główny bohater utworu - robotnik nie widzi dla siebie miejsca w sowieckiej rzeczywistości i postanawia wyjechać za granicę. Niektóre utwory A. zostały przetłumaczone na język angielski i francuski.
EmR, FV.
Dz.: Dwa biletu na elektriczku, 1965; Kysz, dwa portfiela i cełaja niediela, 1970 (Kysz, dwie teczki i cały tydzień, Warszawa 1972); Kysz i ja na Krymie, Warszawa 1978; Piosenki: Mietropol, Ann Arbor 1979 i Kont. 1979.21; Nikolaj Nikołajewicz. Maskirowka, Ann Arbor 1980; Ruka, NY 1980;
Kienguru, Ann Arbor 1981, fragm., Ogoniok 1990.41; Sinieńkij skromny] płatoczek, NY 1982 i Holyoke 1989; Karusiel, Northampton 1983;
Wywiady: RM 1983.1.9 i 19S4.29.3; Kniga poślednich słów. 35priestuplenij, NY 1984; Smierf w Moskwie, Benson, Vermont 1985; Błoszynoje tango, Middłetown 1986; Wiersze: NM 1988.12.
Lit.: S. Jurjenen, Echo 1979.1; anonim. Kont. 1980.25; M. Popowskij, NRS 1981.18.1; K. Sap-gir, Kont. 1981.28; B. Paramonow, RM 1981.9. 7; L. Łosiew, tamże 1982.28.10 i 1984.29.3;
J. Malcew, Kont. 1982.33; P. Meyer, SEEJ 1985. 4; J. Glad, Washington Post 1986.4.5; I. Brodskij (wywiad), tamże; J. Tudorowskaja, Strielec 1986.

ALIGIER Margarita losifowna
20
2; A. Bitów, Znamia 1991.6; J. Sidorow, LO 1991.7.
ALIGIER Margarita losifowna, 7.10.(24.9.) 1915 Odessa - 1.8.1992 Moskwa, poetka. W 1934-37 studiowała w IŁ. Debiutowała w 1933. Pierwszy zbiór wierszy God roźdieni-ja (Rok urodzenia) opublikowała w 1938. Członek partii od 1942. Życiu i śmierci partyzantki Z. Kosmodemianskiej poświęciła poemat Zoja 1942, wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. w 1943. Poemat pozostał dominującym gatunkiem również późniejszej twórczości A. Jeden z nich - Leninskije góry 1953 (Wzgórza Leninowskie) nawiązuje do budowy nowego gmachu Uniwersytetu Moskiewskiego. Na II zjeździe ZP w 1954 A. wypowiedziała się w obronie twórców, nie trzymających się ściśle generalnej linii partii. W 1956 weszła do redakcji almanachu "Li-tieraturnaja Moskwa", ale pod wpływem partyjnej krytyki pod adresem jego wydawców publicznie przyznała się do błędów i wyraziła skruchę (LG 1957.8.10). A. uczestniczyła we wszystkich następnych zjazdach ZP ZSRR i ZP RFSRR i zachowała swe członkostwo w zarządzie ZP ZSRR. Po 1958 odbyła liczne podróże zagraniczne, odwiedzając m.in. NRD i RFN, Wielką Brytanię, Japonię i Chile. Jej wiersze regularnie ukazywały się w druku. Mieszkała w Moskwie. W swojej liryce A. zajmowała pozycję złotego środka między własnym "ja" i polityką. We wczesnych jej poematach nie wyczuwa się nadmiernej fascynacji współczesnością, w utworach późniejszych przeważa tematyka uniwersalna. Poezja A. zbliża się do prozy, ale w jej wierszach i poematach, często nawiązujących do różnych podróży, uwidacznia się przewaga opisu i refleksji nad pierwiastkiem narracyjnym. Twórczość A. nie wyróżnia się bogactwem metaforyki, często jednak ma charakter symboliczny, czego przykładem może być wiersz Iskusstwo sostawlat' bukiety 1963 (Sztuka układania kwiatów), w którym prawdziwą poezję przyrównuje poetka do sztuki ikebany. W zbiorze esejów pt. Tropinki wo rży
1980 (Ścieżki przez żyto) szkicuje A. portrety A. Achmatowej, E. Kazakiewicza, A. Twardowskiego i in.
HRL, KLE, LES, MERSL, RSPPol, Wy75, Wy82. Dz.: God roźdienija, 1938; Zoja, 1942; Skazka o prawdie, 1945; Leninskije góry, 1953; Iz zapisnoj kniżki, 1957; Nieskolko szagow, 1962; Stichotwo-rienija i poemy w 2-ch tt., 1970; Zoja. Poema i sti-chi, 1971; W pośledni] raz, Moskwa 1974.12; Stichi i proza w 2-ch tt., 1975; Tropinki wo rży, 1980; Cze-twierf wieka, 1981; Na puti ocziszczenija, LG 1988.26.10. Sobr. TOCZ. w 3-ch tt., 1984.
Lit.: K. Simonow, NM 1947.1; A. Rybaków, Komsom. Pr. 1965.7.10; P. Antokolskij, w: M. A., Stichotworienija i poemy, 1970; A. Turków, Oktiabr' 1975.2; I. Motiaszow, LO 1976.5;
I. Mietter, NM 1981.3; E. Dołmatowskij, Znamia 1985.10; E. Sidorow, w: tegoż Tieczenije sticho-twornych dniej, 1988, s. 88-101.
ALOSZYN (właśc. Kotlar) Samuit losifo-wicz, 21. (8.) 7.1913 Zambrów (gub. łomżyńska), dramaturg. Syn lekarza i nauczycielki. W 1935 ukończył wojskową akademię techniczną. W czasie II wojny światowej był oficerem, brał udział w walkach na froncie pod Stalingradem, gdzie napisał swoją pierwszą sztukę Miefistofiel 1942 (Mefistofeles), opublikowaną w 1963. W 1941-47 ogłaszał opowiadania humorystyczne na łamach pism "Krokodił" i "Ogoniok". W 1946-52 pracował w przemyśle samochodowym. W 1950 w Moskwie została wystawiona pierwsza sztuka A. pt. Diriektor (Dyrektor), podejmująca aktualną wówczas problematykę produkcyjną. Zwróciła na siebie uwagę jego sztuka Odna 1956 (Samotna), w której wykorzystując pewne odprężenie w sytuacji społeczno-polity-cznej, zarysowujące się w okresie "• odwilży, poruszył drażliwy temat nieporozumień i konfliktów małżeńskich. W sztuce Toczka opory 1960 (Punkt oparcia) poddał krytyce działacza związkowego stalinowskiego chowu. Obrachunek ze stalinizmem przeprowadził również w znanej z wielu przedstawień sztuce Pałała 1962 (Sala), podejmującej problemy małżeństwa, a także życia i śmier-

21
ALWING Arsienij
ci oraz politycznego wychowania i kontroli, ograniczających inicjatywę i samodzielność ludzi. W sztuce Diptomat 1967 (Dyplomata) przeniósł akcję do pierwszych lat władzy sowieckiej i związał ją z postacią bohatera, swym charakterem i działalnością żywo przypominającego M. Litwinowa z okresu jego pobytu na placówce w Kopenhadze. Sztuka Drugaja 1968 (Inna) dotyczy problemów trójkąta małżeńskiego oraz ingerencji społecznej w sprawy osobiste ludzi. Do tych zagadnień nawiązują również sztuki Lestnica 1976 (Drabina), przedstawiająca życie codzienne naukowców fizyków. Jeśli... 1978 (Jeżeli), w której omawiając środowisko lekarskie A. ukazuje przeżycia i rozterki kobiety, poszukującej swego "ja", oraz Tiema s wariacyjami 1980 (Temat i jego odmiany). Sztuka Wieś ja nie umru 1989 (Nie umrę całkiem) rzuca pewne światło na historię stosunków między M. Bułhakowem a Stalinem w latach terroru. A. mieszka w Moskwie. Sporą część swoich utworów, m.in. sztuki Miefistofiel oraz wystawioną w 1960 Togda w Siewiije 1947 (Wtedy w Sewilli), a także Gogol 1952, Czelowiek iż Stratfordu 1954 (Człowiek ze Stratfordu, premiera w 1964), poświęcił A. postaciom historycznym i bohaterom literackim. W teatrach są one wystawiane rzadziej niż utwory dotyczące aktualnej problematyki. Sztuki A. cechuje ostrość konfliktów, dynamika akcji i zwartość kompozycyjna. Autor walczy w nich o pełną, bezkompromisową prawdę, apelując do każdego człowieka o maksymalny wkład do niej. Nie zawsze jednak udaje mu się narzucić własne myśli bohaterom, postępującym zgodnie ze swoimi osobistymi przekonaniami.
KLE, LES, MERSL, TE.
Dz" Diriektor, 1951;Pjesy, 1958 (tu: Diriektor, Od-na, Strugają diewuszka, Gogol, Czełowiek iż Strat-forda);Pjesy, 1962 (tu: Wsio ostajotsia ludiam, Toczka opory, Togda w Siewitje); Miefistofiel. Pafata, 1963; Gtawnaja roi, 1964; 6 pjes, 1968 (tu: Miefistofiel, Togda..., Połata, Gławnaja..., Każdemu swojo, Dipłomat); Pjesy, Wl; Jeśli... i drugije pje-sy, 1978 (tu: Grażdanskoje dieto, Lestnica, Biełoje
płatje dla griesznicy, Gogol, Jejo priewoschoditiel-stwo, Staruszka, Jeśli..., Toczka opory); Tiema s wariacyjami, Tieatr 1980.6; Wosiemnadcatyj wierblud, Tieatr 1983.6; Sledstwije pokazało..., Tieatr 1984.12; Tiema s wariacyjami, 1984 (zawiera też sztuki: Miefistofiel, Polata, Dipłomat, Kust riabiny, Jejo priewoschoditielstwo, Problema, Wosiemnadcatyj wierblud, Ksantipa i etot, kak jego);
Wywiad: LR 1988.8.4; Wieś ja nie umru, Sowr. Dram. 1989.5.
Lit.: I. Kruti, Tieatr 1950.10; Z. Władimirowa, tamże 1962.10; N. Kożewnikowa, LR 1963.27.12;
L. Anninskij, Znamia 1964.2; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1967.10; L. Żukowa, tamże 1972.8;
A. Sztejn, LG 1979.20.6; Z. Wladimirowa, Tieatr 1982.7; S. I. Aloszynu - 75 let, LG 1988.20.7.
ALWING Arsienij (właśc. Arsienij Aleksan-drowicz Smirnow), 17.(5.)6.1885 Pierowo (gub. moskiewska) - 20.2.1942 Moskwa, poeta, prozaik i tłumacz. W 1907-13 studiował na wydziale historyczno-filologicznym uniwersytetu w Moskwie, ale go nie ukończył. Debiutował jako poeta w 1905. Przed rewolucją bolszewicką często bywał w Europie Zachodniej, gdzie kontaktował się z Apollinaire'em, Matisse'em, Picassem i in. czołowymi przedstawicielami awangardy twórczej. W 1908 przetłumaczył na język rosyjski dzieło poetyckie Ch. Baudelaire'a "Les Fleurs du Mai" (Kwiaty zła). W 1910 wspólnie z E. Kurłowem założył wydawnictwo "Żatwa" i wydawany pod tym samym tytułem almanach literacki. Współpracował z W. Briusowem, K. Balmontem, J. Bałtru-szajtisem, G. Czułkowem, A. Achmatową i A. Kuprinem. Ogłaszał również własne wiersze, ukazujące się pod pseudonimem A. Bartieniew. W 1910 wokół A. skupiła się grupa sympatyków poezji I. Annienskiego. Po rewolucji A. jeszcze przez jakiś czas kontynuował swoją działalność jako poeta i tłumacz, później jednak w związku z zaostrzającym się kursem politycznym w dziedzinie kultury i sztuki wycofał się z czynnego życia literackiego i pracował jako urzędnik. Napisał Wwiedienije w stichowiedienije 1931 (Wstęp do wersologii). Lata 1932-40 spędził

AŁDAN-SIEMIONOW Andriej Ignatjewicz
22
w obozach pracy. Po powrocie do Moskwy był kierownikiem kółka literackiego w dzielnicowym klubie młodzieżowym. Do grona uczniów A. zaliczali siebie G. Sapgir, J. Kro-piwnicki i I. Cholin, którzy bardzo wysoko cenili go jako człowieka i twórcę. A. odegrał ważną integrująco-organizacyjną rolę zarówno wśród poetów okresu "* srebrnego wieku, jak też twórców nieformalnego nurtu poezji rosyjskiej, istniejącego w latach 20. i 30. Wspierał i konsolidował zwolenników nowych dróg, popularyzował zdobycze poezji zachodnioeuropejskiej, będąc swoistym pomostem między awangardą literacką początku wieku XX a późniejszymi jej spadkobiercami. W twórczości własnej nawiązywał do poezji I. Annienskiego. Krytycznie odnosili się do niej W. Narbut i W. Chodasiewicz.
RP89.
Dz.: Sz. Bodler, Cwiety zła, 1908; Nadieńka Artie-niewa, 1928; Wwiedienije w stichowiedienije, 1931. Lit.: K.M. Poliwanow, RP89.
AŁDAN-SIEMIONOW (właśc. Siemionow) Andriej Ignatjewicz, 27.(14.)10.1908 Szungunur (gub. wiacka) - 8.12.1985 Moskwa, prozaik i poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Od 1920 przebywał w domu dziecka, studiował w instytucie pedagogicznym w Wiatce, lecz go nie ukończył. Od 1926 pracował jako dziennikarz; pierwszy tomik prozy dokumentalnej opublikował w 1931 w Ałma Acie, a zbiór wierszy w 1935-36 w Kazaniu. W 1936-37 zbierał i tłumaczył udmurcką poezję ludową. W 1935-38 utworzył w Wiatce obwodowy oddział ZP i został jego prezesem. Był ofiarą bezprawia w czasach stalinowskiego terroru i spędził 15 lat w łagrach nad Kołymą. Od 1954 jego utwory ponownie ukazywały się w druku, najpierw w wydawnictwach prowincjonalnych (Chabarowsk, Ałma Ata, Magadan i in.), a od 1958 również w Moskwie, gdzie wówczas mieszkał. Spośród utworów A.-S. największym zainteresowaniem cieszyła się opowieść Barieijef na skale 1964 (Płaskorzeźba na skale), będąca w rosyjskiej literaturze krajowej jednym z pierwszych, bardzo ostrożnych jeszcze świadectw rzeczywistości obozowej. Tytuł utworu ściśle wiąże się z jego akcją, przedstawiającą los pewnego więźnia z obozu nad Kołymą, któremu polecono wykuć w skale monumentalną rzeźbę Stalina. Opowieść nie doczekała się edycji książkowej, chociaż przedstawia oddanego komunistycznym ideałom bohatera pozytywnego. Później A.-S. ujawnił się również jako pisarz historyczny, autor utworu biograficznego Siemionow-Tian-Szańskij 1965 (Siemionow Tien-Szański) i kilku powieści o wojnie domowej. W jednej z nich pt. Krasnyje i bietyje 1967-72 (Czerwoni i biali) naświetlił m.in. losy Lary-sy Reisner i M. Tuchaczewskiego, inną pt. Groza nad Rossijej 1980 (Burza nad Rosją) poświęcił M. Frunzemu, o którego domniemanym zabójstwie pisał B. Pilniak. Zbiorek poezji A.-S. Lubow' i zwiozdy 1978 (Miłość i gwiazdy), obejmujący wiersze napisane po 1934, rozwija motyw miłosnych wspomnień, tęsknoty oraz przeżyć obozowych, które jednak ze względu na cenzurę zostały osłabione i wyciszone. Do 1938 i po 1954 A.-S. wiele tłumaczył z języka tatarskiego, udmurckiego.
KLE, MERSL, RSPP7. l.
Dz.: Biefyj ostrów, 1931; Kniga stichow, 1935; Zakon drużby, 1954; Buchta zełanija, 1958; Czerski]. Biografija, 1962; Mietiel i sołnce, 1963; Barieijef na skale, Moskwa 1964. 7; Siemionow-Tian-Szańskij. Biografija, 1965; Saga o Siewierie, 1968; Krasnyje i bietyje, w 2-ch tt., 1970-74; Biessonica stranstwij, 1973; Na kraju okieana, 1977; Lubow' i zwiozdy, 1978; Groza nad Rossijej, 1980; Dla tiebia, Rossija, 1983. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1983.
Lit.: P. Szczokotow, Zwiezda 1964.12; W. Cybin, LR 1968.30.10; L. Żak, LO 1973.2; A. Piłatowa, Zwiezda 1980.11; A. Blinów, Oktiabr' 1983.10;
M. Kupczenko, Zwiezda 1985.1.
AŁDANOW (właśc. Mark Aleksandrowicz Łandau, 7.11.(26.10.)1886 Kijów - 25.2. 1957 Nicea, prozaik. Ukończył studia fizycz-no-matematyczne i prawnicze w Kijowie. Odbył długie podróże do różnych stron świa-

23
AMALRIK Andriej Aleksiejewicz
ta, a w kwietniu 1919 w składzie niewielkiej grupy socjalistów o prawicowej orientacji wyemigrował do Paryża. Od 1921 uzyskał rozgłos jako autor licznych powieści o tematyce historycznej i współczesnej, które zostały przetłumaczone na ponad 20 języków i cieszyły się dużym, lecz krótkotrwałym powodzeniem. W 1941-47 A. przebywał w USA, gdzie razem z M. Cetlinem założył pismo "Nowyj Żurnał". W ZSRR jego utwory zaczęto drukować dopiero w okresie ** pieriestrojki. A. napisał duży cykl powieści, obejmujący wydarzenia rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej historii od 1762 do 1948. W 1923-27 wydał tetralogię Myslitiel (Myśliciel), poświęconą rewolucji francuskiej. W jednej z najlepszych według G. Struwego powieści A., zatytułowanej Istoki 1950 (Źródła), akcja koncentruje się wokół spraw związanych z zabójstwem Aleksandra II. Szuka tu pisarz korzeni rewolucji rosyjskiej 1917 roku, która interesowała go już w poprzednich powieściach: Klucz 1930 (wyd. poi. 1931), Biegstwo 1932 (Ucieczka, 1933) iPieszczera 1934-36 (Jaskinia, 1934). Po-wiest' o smierti 1953 (Opowieść o śmierci) poświęcił H. Balzakowi, Naczato końca 1939 (Początek końca) problemom Europy w przededniu drugiej wojny światowej, a Żywi kak choczesz 1952 (Żyj jak chcesz) rzeczywistości powojennej. W powieściach A. zaznaczył się wpływ A. France'a i L. Tołstoja. Głównym obiektem zainteresowania autora w jego często napełnionych sceptyczną ironią utworach jest nie historia, lecz ludzie i problematyka psychologiczno-filozoficzna. W swoich powieściach, luźno powiązanych nielicznie powtarzającymi się postaciami i z reguły kunsztownie skomponowanych (mimo występujących nieraz znacznych dłu-żyzn), A. nierzadko czyni aluzje do wydarzeń współczesnych, zwłaszcza do rewolucji w Rosji. Czyni tak nawet wówczas, gdy akcja dotyczy dalszej przeszłości. Na uwagę zasługują jego "filozoficzne bajki", m.in. Diesiata-ja simfonija 1931 (Dziesiąta symfonia) oraz sylwetki postaci historycznych i współczesnych pisarzowi, zebrane w księgach Sowrie-mienniki 1928 (Współcześni, 1931 i 1933), Portriety 1931 (Portrety) oraz Ziemli i ludi 1932 (Lądy i ludzie). Swoistym autokomen-tarzem do dzieł A. jest Uimskaja nocz 1953 (Noc w Ulm), ukazująca rolę przypadku w jego twórczości.
EmR, Fo, HRL, Ki, KLE, MERSL, Wy75, Wy82. D.: Lenine, Paris 1919; Zagadka Totstogo, Berlin 1923 (przedruk, Providence, Brown University, 1969); Myslitiel. Tietrałogija: l. Diewiatoje tiermi-dora, Berlin 1923 (Dziewiąty Thermidora, Warszawa 1933) i Sielskaja Mołodioż 1988.5-12, 2. Czortów most, Berlin 1925 (Diabelski most, Warszawa 1933), 3. Zagowor, Berlin 1927 (Spisek, Warszawa 1933), 4. Swiataja Jelena, maleńki] ostrów, Berlin 1923 (Święta Helena, malutka wyspa, Warszawa 1926), Ju. 1989.9 i wyd. oddz. 1989; Sowriemienniki, Berlin 1928; Klucz, tamże 1930, DN 1989.3-4 i wyd. oddz. 1990; Portriety, Berlin 1931; Diesiafaja simfonija, Paris 1931;
Biegstwo, Berlin 1932; Ziemli i ludi, 1932; Piesz-czera, 1.1-2,1934-36; Maczało końca, Paris 1939;
Istoki, 1.1-2,1950; Żywi kak choczesz, 1.1-2, NY 1952; Powiesi' o smierti (1952-53), FfM 1969;
Uimskaja nocz, NY 1953; Bried, NŻ 1954.38 i 1957.43; Samoubijstwo, NY 1958; Istriebitiel, PfM 1967; Azief, Don 1990.9-10; Linija Brungil-dy, Sowr. Dram. 1991.1. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1991.
Lit: N. Uijanow, NŻ 1953.34 i 1960.62; G. Stru-ve, Books Abroad 1954.28; Y.St. Grabowski, Diss., Toronto 1969; C.N. Lee, Den Haag 1969 i MERSL 1(1977); D. i H. Cristesco, Bibliogr. 1976; M. Gel-ler, RM 1977.24.2; A. Bachrach, NŻ 1977.126;
T. Parnicki, Szkice literackie. Warszawa 1978; A. Łatynina, S. Czuprinin, LG 1989.1.4.
AMALRIK Andriej Aleksiejewicz, 12.5.1938 Moskwa - 11.11.1980 Guadalajara (Hiszpania), dramaturg, prozaik i publicysta. Urodził się w rodzinie historyka. Jako 13-letni chłopiec urządził własny teatr kukiełkowy, w którym wystawiał swoje sztuki. Studiował historię na uniwersytecie w Moskwie. W 1963 został wydalony ze studiów. W 1963-65 napisał 6 sztuk nawiązujących do tradycji lone-sco, Becketta i D. Charmsa. Zarabiał na

AMFITIEATROW Aleksandr Walentinowicz
24
utrzymanie własne i ojca inwalidy dorywczą pracą. Wzmożone zainteresowanie dziennikarzy zachodnich nonkonformistycznym malarzem Zwieriewem, jego bliskim przyjacielem, zwróciło uwagę milicji również na osobę A., który w 1965 został aresztowany pod zarzutem braku stałego miejsca pracy i zesłany na dwa i pół roku na Syberię. W 1966 A. otrzymał zezwolenie na przedterminowy powrót do Moskwy, gdzie napisał opartą na osobistych doświadczeniach książkę Nieżełannoje putieszestwije w Sibir' (Niechciana podróż na Syberię), opublikowaną w USA w 1970. Rozgłos światowy przyniosło mu studium historyczno-socjologiczne pt. Prosuszczestwujet li Sowietskij Sojuz do 1984 goda? 1969 (Czy Związek Radziecki przetrwa do 1984 roku?). W 1970 A. znów został aresztowany i osądzony na trzy lata obozu o zaostrzonym rygorze. Część wyroku odbył nad Kołymą. W 1973, tuż przed upływem terminu, sąd w Magadanie przedłużył mu wyrok o następne trzy lata. Protesty przeciwko "rażącej niesprawiedliwości" (Sacha-row) i prośby o ułaskawienie, napływające z całego świata (w tym również od 247 członków Pen-Clubu), doprowadziły do zastąpienia obozu zesłaniem na terytorium obwodu magadańskiego. W lipcu 1976 A. otrzymał zgodę na opuszczenie Związku Radzieckiego. Przebywając na Zachodzie aktywnie włączył się do walki o prawa człowieka w ZSRR. Zginął w wypadku samochodowym. Talent literacki A., ujawniający się już w obiektywnej, obrazowej i pouczającej relacji o zesłaniu na Syberię w 1965-66, szczególnie wyraźnie demonstrują jego sztuki, w których odwołuje się do techniki teatru absurdu. Działające w nich postacie często nie posiadają imion i nazwisk. Są to zmieniające się jeden po drugim i pozbawione indywidualnego wyrazu cienie społeczeństwa, opartego na strachu i podejrzliwości. Repliki postaci mają przy tym charakter aktualny i realistyczny, lecz całość wypowiedzi składa się na dziwaczny obraz, w którym humor, alogiczność i ironia powstają w wyniku nawarstwiania się różnych głosów i wątków, potwierdzających duży udział abstrakcji w konstrukcji fabuły poszczególnych sztuk. W 1968 A. napisał sztukę Nos! Nos? No-s! (1968), złożoną z szesnastu epizodów i nawiązującą do identycznie zatytułowanej groteskowej opowieści Gogola. EmR, FV, HRL, Ka85, Ki, Wy82. Dz.: Prosuszczestwujet li Sowietskij Sojuz do 1984 goda?, Amsterdam 1969, fragm. Ogoniok 1990.9;
Nieżełannoje putieszestwije w Sibir', NY 1970; Pje-sy, Amsterdam 1970 (tu: Moja tiotia żywiot w Wo-łokołamskie, Wostok-Zapad, Czetyrnadcat' lubow-nikow niekrasiwoj Meri-Enn, Skazka pro biefogo byczka, Konformist li diadia Dżek?, Nos! Nos? No-s!); Statji i pisma, Amsterdam 1971; SSSR l Zapad w odnoj łodkie, London 1978; Normanny i Kijewskaja Ruś (1960), Firenze 1979; Zapiski dissidienta, Ann Arbor 1982; Konformist li diadia Dżek?, w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992.
Lit: E. Mettier, NZZ 1970.18.1; M. Hayward, Survey 1970.74-75; J.A. Armstrong, Russian Re-view 1971.2; J. Keep, tamże 1971.4; B. Litwinów, Posiew, FfM 1971.7; K. Marko, Dogmatismus und Emanzipation in der Sowjetunion, Stuttgart 1971;
W. Kasack, NZZ 1976.18 i 19.7; W. Małaszyn, RM 1979.5.7; G. Nivat, tamże 1980.20.11;
A. Gotzes, Mainz 1986; A. Rozanow, LG 1991.9. 10,
AMFITIEATROW Aleksandr Walentinowicz, 26.(14.)12.1862 Kaługa - 26.2.1938 Le-vanto (Włochy), prozaik i dramaturg. Syn proboszcza soboru Archangielskiego na Kremlu w Moskwie. Ukończył studia prawnicze. Przez wiele lat był dziennikarzem. Początkowo pisał felietony dla konserwatywnej gazety "Nowoje Wriemia", zamieszczając je pod pseudonimem Old Gentleman, później przy pomocy W. Doroszewicza założył własne pismo "Rossija", które jednak zostało zamknięte po opublikowaniu cyklu utworów satyrycznych A. pt. Gospoda Obmanowy 1901 (Państwo Oszukańscy), skierowanych przeciwko carskiej rodzinie. W 1904 A. wyjechał do Paryża, gdzie wydawał pismo "Krasnoje Znamia". Poczynając od 1888 ogłosił w Petersburgu szereg zbiorów krót-

25
AMINADO DON
kich, przeważnie satyrycznych opowiadań, a także liczne powieści, m.in. Docz Wiktorii Pawłowny 1903 (Córka Wiktorii Pawłowny), w której ukazał sytuację kobiety w ówczesnym społeczeństwie, poruszył problem prostytucji, oraz Wośmidiesiatniki 1907-08 (Ludzie lat 80.) i Diewiatidiesiatniki 1910 (Ludzie lat 90.), poświęcone inteligencji rosyjskiej. W 1916, kiedy powrócił zza granicy, ukazał się 34. tom 37-tomowej edycji jego dzieł wydawanej od 1911. Książki A. cieszyły się ogromną popularnością wśród czytelników i doczekały się kilku wznowień. Po przewrocie bolszewickim pisarz do jesieni 1921 przebywał w Piotrogrodzie, a następnie wyemigrował do Włoch, gdzie prowadził nadal aktywną działalność literacką. Publikację jego utworów w Rosji wznowiono w 1989 obszerną księgą Zakat starego wieka (Schyłek starego wieku), złożoną z powieści, felietonów i opinii krytycznoliterackich. Utwory A. miały znaczenie doraźne, zdeterminowane potrzebami chwili. Pisarz reprezentował nurt literatury realistycznej dość trywialnego typu. Obok tematyki współczesnej sięgał niekiedy po odległą przeszłość, jak np. w powieści historycznej z czasów Nerona Zwier' iż biezdny 1900 (Bestia z otchłani) albo w sztuce Wasilij Busłajew 1922, nawiązującej do rzeczywistości średniowiecznego Nowogrodu. W napisanej w 1921 opowieści Dwie Nadieżdy 1936 (Dwie Nadzieje), przetłumaczonej na język czeski, niemiecki i szwedzki, przedstawił los kobiety - Rosjanki w czasie wojny domowej;
jej dramatyczne, ciekawie zarysowane perypetie życiowe nie odznaczają się jednak siłą wyrazu i psychologiczną głębią.
EmR, Fo, KLE, MERSL, Ni, RP89, RP90, TE, Wy75. Dz.: Gospoda Obmanowy, Rossija 1901.13.1;
Docz Wiktorii Pawlowny, 1903; Wośmidiesiatniki, 1907-08; Diewiatidiesiatniki, 1910; Zaczarowan-naja stiep', Revel 1921; Sowriemiennyje skazki, NY 1921; Żar-cwiet, Berlin 1922; Wasilij Busfajew, Revel 1922; Goriestnyje zamiety. Oczerki krasnego Pietrograda, Berlin 1922; Siostry, tamże 1923;
Znakomyje muzy, Paris 1928; Wczerasznije priedki, Beograd 1928-31; Liliaszka, Riga 1928; Litieratu-
ra w izgnanii, Beograd 1929; Odierżymaja Ruś, Berlin 1929; Dwie Nadieżdy, Shanghai 1936; Zakat starogo wieka, Kiszyniow 1989. Socz. w 37-mi tt., w 1911-16 ukazały się tomy: 1-30, 33-35 oraz 37.
Lit.: F. Iwanów, Społochi, Berlin 1922.5; B. K., LE 1929; L. Spiridonowa, RP89.
AMINADO DON (właśc. Aminad Pietrowicz (Piejsachowicz) Szpolanski), 25.4.(7.5.) 1888 Jelizawietgród (gub. chersońska, wymieniony we wspomnieniach Nowograd jest fikcją) - 14.11.1957 Paryż, poeta i prozaik. Wychowywał się w Jelizawietgrodzie, studiował prawo w Odessie i Kijowie, po ukończeniu nauki (1910) osiadł w Moskwie i zajął się działalnością literacką, ściśle współpracując z gazetą "Rannieje Utro" i tygodnikiem "Satirikon". Był uczestnikiem I wojny światowej. W 1914 wydał swoją pierwszą książkę Pieśni wojny (Pieśni wojny). Wyemigrował na początku 1920, przez Konstantynopol dostał się do Paryża. Nawiązał współpracę z gazetą P. Milukowa "Poslednije No-wosti", w której regularnie zamieszczał swoje felietony. Wiersze satyryczne na temat współczesności złożyły się na jego pierwszy emigracyjny zbiór poetycki Dym bież otiecze-stwa 1921 (Dym bez ojczyzny). Następnie opublikował tomik krótkich opowiadań satyrycznych Nasza maleńkaja żyzn 1927 (Nasze życie prywatne). Utwory A. cieszyły się dużym powodzeniem w środowisku emigracji rosyjskiej. Dzięki książce Le rire dans la step-pe 1927 (Śmiech w stepie) zdobył również rozgłos wśród czytelników francuskich. Tomik Nakinuw płaszcz 1928 (Okryty płaszczem) A. określił jako "zbiór lirycznej satyry". W kolejnym pt. Nieskucznyj sad 1935 (Wesoły sad) umiejętnie sparodiował znane fakty i utwory literackie. Znalazło to wyraz nawet w tytułach poszczególnych rozdziałów zbioru, jak np. "Nowyj Koźma Prutkow" (Nowy Kuźma Prutkow), "Zapadnyj diwan" (Zachodnia kanapa), "Wieczora na chutorie bliz Bułońki" (Wieczory na chutorze koło Bułońki) i in. Po II wojnie światowej pod no-

AMLINSKI Władimir Iljicz
26
wym pseudonimem D. Aminado wydał zbiór wierszy W tie basnosłownyje goda 1951 (W tamtych bajecznych czasach) i wspomnienia Pojezd na trietjem puti 1954 (Pociąg na torze trzecim). Po śmierci A. jego archiwum zostało przekazane do ZSRR przez I. Zilbersztei-na, ale utwory tego poety i prozaika dotarły do ojczystego kraju dopiero po 1988 roku. A. należał do grona twórców, obdarzonych wyjątkowym darem słowa. Jego proza i poezja przedstawiały aktualne sytuacje i wydarzenia w charakterystycznej dla niego impresjonistycznej manierze. Był mistrzem trawestacji, umiejętnie parodiującym znane fakty z dziedziny historii i literatury. Styl jego wypowiedzi literackiej odznacza się wyjątkową zwięzłością i lapidarnością. Często posługiwał się rzeczownikami, niedopowiedzeniem, utrudniającym odbiór komunikatu autorskiego i zmuszającym czytelnika do samodzielnego odkrywania zawartych w nim treści. W twórczości A. wyraźnie zaznaczył się ironiczny dystans do przedmiotu przekazu i chociaż jego satyra ma przeważnie charakter humorystyczno-rozry-wkowy, polityczny i obywatelski autorytet twórcy na tym nie traci. W prozie memuary-stycznej ironizuje również nad sobą, znakomicie ukazując atmosferę rosyjskiego życia literackiego przed swoją emigracją w 1919, a także losy wielu twórców na wygnaniu. Fo, RP92.
Dz.: Pieśni wojny, 1914; Wiesna siemnadcatogo goda, 1917; Dym bież otieczestwa, Paris 1921;
Nasza maleńkaja zyzń, tamże 1927; Le rire dans la steppe (wspólnie z Maurice'em Dekobra), tamże 1927; Nakinuw płaszcz, tamże 1928; Nie-skucznyj sad, tamże 1935; Pointes de Feu, tamże 1939; W tie basnosłownyje goda, tamże 1951;
Pojezd na trietjem puti, NY 1954 i 1991; Wiersze: Oktiabr' 1988. 9; Ogoniok 1988.48; Don 1990.1.
Lit.: A. Drozdów, Russkaja Kniga, Berlin 1921. 6; I. Bunin, Sowr. Zap. 1927.33; M. Cetlin, tamże 1928.37; Z. Gippius, tamże 1935.58; A. Siedych, Mosty 1961.7 i w: tegoż Dalokije, blizkije, NY 1979; L.L. Żurów, NŻ 1969.90; Ań. Iwanów, Ogoniok 1988.48.
AMLINSKI Władimir Iljicz, 22.8.1935 Moskwa - 30.11.1989 tamże, prozaik. Syn biologa. Po ukończeniu studiów w instytucie sztuki filmowej (WGIK, 1958) jako dziennikarz odbył wiele podróży po ZSRR. Pierwsze opowiadanie Stancyja pierwoj lubwi 1958 (Stacja pierwszej miłości) opublikował w miesięczniku "Junost"', na którego łamach zamieścił później wiele innych utworów. W 1961 wydał pierwszy zbiór opowiadań, po 1966 szereg następnych. Opowieścią Tuczi nadgorodom wstali 1964 (Chmury nad miastem się kłębią), z uznaniem powitaną przez W. Aksionowa, rozpoczął poszukiwania w zakresie większych form epickich. W 1969-89 wchodził w skład kom. red. pisma "Junost"', w 1970 został wydelegowany na zjazd ZP, od 1976 był członkiem zarządu ZP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Utwory A. poświęcone są problemom młodzieży miejskiej. Narratorem opowieści Tuczi nad gorodom wstali jest 15-letni chłopiec, mówiący o swojej ewakuacji na Syberię, o kłopotach codziennego życia podczas wojny, szkole i o uwielbieniu dla ojca lekarza. Utwór ten ma charakter autobiograficzny. W późniejszych opowieściach przedstawia A. bardziej złożone, często niezwykłe zdarzenia i losy ludzkie. W jednej z nich pt. Żyzń Erniesta Szatałowa 1968 (Życie Ernesta Szatałowa) ukazuje dotkniętego paraliżem chłopca, który nie poddaje się przeciwnościom losu i dzięki uporowi i pracy twórczej znajduje miejsce w społeczeństwie. W przeciwieństwie do niego bezwolny, załamany pod ciężarem kłopotów życiowych młody bohater powieści Wozwraszczenije brata 1973 (Powrót brata, 1975) stacza się na dno społeczne i zostaje przestępcą. W opowieści Nieskucznyj sad 1979 (Wesoły sad) na przykładzie różnych losów ludzkich A. stara się pokazać pozytywne strony doświadczeń życiowych narodu z okresu trzech powojennych dziesięcioleci. Proza A. odznacza się psychologiczną głębią oraz żywą, dynamiczną narracją. KLE,LES.

27
ANCZAROW Michaił Leonidowicz
Dz.: Stancyja pierwoj lubwi, 1961; Tuczi nad goro-dom wstali, Ju. 1964.10;Pierwaja biessonica, 1967;
Żyzń Emiesta Szatałowa, Ju. 1968.12; Muzyka na wokzale, 1970 (Muzyka na dworcu, Warszawa 1973); Wozwraszczenije brata, Ju. 1973.3-4; Sriedi ludiej, 1973; Na rasswietie w naczale dorogi, 1974;
Dień i wieczer, 1976; Nieskucznyj sad, 1979; Półtora czasa dorogi, 1979; Nad riekoj Kizir, 1981; Afo-skowskije stronicy, 1982; Bor'ka Nikitin (Riemies-ło), 1984; Oprawdan hudiet każdyj czas, Ju. 1986. 10-11; Wozwraszczenije brata, 1989.
Lit.: J. Nagibin, Znamia 1962.4; W. Aksionow, LR 1965.22.1; J. Trifonow, LG 1965.16.3;
K. Szczerbakow, NM 1971.11; W. Giejdieko, LO 1973.9; M. Briemienier, Komsom. Pr. 1974.17.10;
A. Waksbierg, LO 1975.1; E. Jewtuszenko, NM 1980.7; K. Szczerbakow, LG 1983.30.3; N. Żelez-nowa, LO 1984.6; Anar, tamże 1987.9; Nekrolog:
LG 1989.6.12.
ANANJEW (właśc. Siewierski) Anatolij An-driejewicz, 18.7.1925 Dżambuł (Kazaska SRR), prozaik. Uczestniczył w II wojnie światowej, do partii wstąpił w 1950. W 1958 ukończył wydział filologiczny uniwersytetu w Ałma Acie. Debiutował w 1953 jako poeta, lecz wkrótce zwrócił się ku prozie i w 1958 opublikował zbiór opowiadań o wojnie domowej w Kazachstanie. Znaczny rozgłos przyniosła mu wydana w Ałma Acie powieść Tanki idut rombom 1963 (Czołgi idą rombem, 1966). Następne utwory, jak np. anty-religijną opowieść Kozy ii monacha Grigorija 1964 (Atuty mnicha Grzegorza) wydawał w Moskwie, gdzie zamieszkał w końcu lat 60. W 1970 został jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR, a w 1971 również członkiem zarządu ZP ZSRR. Po śmierci W. Ko-czetowa w 1974 otrzymał nominację na stanowisko red. nacz. miesięcznika "Oktiabr"' i przyczynił się do liberalizacji profilu tego dotychczas niezwykle konserwatywnego pisma. Jego powieść Wiorsty lubwi 1971 (Drogi miłości) została wyróżniona nagrodą im. Gorkiego. W powieści Tanki idut rombom, poświęconej walkom na łuku kurskim latem 1943 roku, A. oparł się na własnych
doświadczeniach frontowych, ale przezwyciężył kameralność i subiektywizm indywidualnego odczucia dzięki zastosowaniu retrospekcji, nasyconych treściami filozoficznymi, oraz komentarzy i techniki montażu. W powieści Mieża 1969 (Miedza) autor zastanawia się nad psychologicznymi i historycznymi źródłami nieporozumień i podziałów wśród mieszkańców współczesnej sowieckiej wsi. Operuje przy tym bardzo powolną, ociężałą metodą narracji, przeładowując utwór refleksjami postaci i skomplikowanymi, rozbudowanymi konstrukcjami zdaniowymi. W podobnej manierze stylistycznej została napisana powieść Wiorsty lubwi, gdzie A. znów powraca do wydarzeń z okresu wojny, a także porusza temat wsi, przypuszczając atak na pozostałości tzw. kułackiej mentalności. W powieści Gody bież wojny 1975-81 (Lata bez wojny), ukazującej skutki minionej wojny dla współczesnych pokoleń, podejmuje problem religii, poszukiwań moralnych, własności prywatnej i społecznej i in. ważne zagadnienia socjalne i etyczne. KLE, LES.
Dz.: Wiernienskije rasskazy, 1958; Tanki idut rombom, 1963; Mafyj zasłon, 1964; Kozyri monacha Grigorija, 1964; Mieża, 1970; Wiorsty lubwi, 1972;
Zabyt' nielzia, 1972; Gody bież wojny, t. 1-4, NM 1975.4-6, 1979.1-2, 1981.1-2 i 1984.2-4; Tichij sotrudnik, Tieatr 1981.3; Skrizali i kołokoła, Oktiabr' 1989.1-2. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1977;
Sobr. socz. w 4-ch tt., 1984.
Lit.: F. Lewin, LR 1964.21.2; L. Kriaczko, LG 1964.29.12; D. Dyczko, LR 1969.26.12 i Lit. i Sowr. 1970.10; I. Grinbierg, Moskwa 1973.2;
anonim. Moskwa 1975.7; B. Filippow, RM 1975. 2.10; W. Michalskij, DN 1979.2; W. Tarsis, Zeit-Bild, Bern 1979. 10 i 1981.9; A. Boczarow, Znamia 1981.7 i 1989.7; A. Jegorunin, LR 1983.20.5;
A. Michajłow, Nasz Sowr. 1983.8; W. Diemient-jew, LR 1985.19.7; R. Kowalenko, 1985.
ANCZAROW Michaił Leonidowicz, 28.3. 1923 Moskwa - 11.7.1990 tamże, prozaik. Uczestnik II wojny światowej. W 1944 ukoń-

ANDRIEJEW Daniił Leonidowicz
28
czył wojskowy instytut języków obcych, a w 1954 moskiewski instytut sztuki im. Suriko-wa. Członek partii od 1950. Debiutował opowiadaniem Wienskij wals 1964 (Walc wiedeński), któremu towarzyszyła pochlebna opinia L. Anninskiego. Proza A., filozoficzna w swej wymowie ideowej, opiera się na podstawach religijnych i zbliża się niekiedy do fantastyki naukowej. Dużym zainteresowaniem cieszyła się jego powieść Tieorija niewierojatnosti 1965 (Teoria nieprawdo-podobieństwa, 1969), znana pod tym samym tytułem również w wersji scenicznej. A. napisał wiele scenariuszy na potrzeby kina i telewizji. Jednym z nich jest Mój mładszyj brat 1962 (Mój młodszy brat) stworzony wspólnie z W. Aksionowem. Mieszkał w Moskwie. Twórczość A. przepojona jest wiarą w duchowe fundamenty ludzkiego życia, w wyższą prawdę, której nie sposób ogarnąć tylko rozumem. Już pierwsze jego opowiadanie przedstawia zaskakującą swoją niezwykłością sytuację. Kolejny utwór - opowieść Zoło-toj dożd' 1965 (Złoty deszcz, 1969), nawiązuje do starogreckiego mitu o Danae. Przedstawiony w utworze obraz "złotego deszczu" symbolizuje sztukę, wzbogacającą człowieka duchowo, która, zdaniem autora, jest sensem i celem życia doczesnego ludzi. W powieści Etot sinij apriel 1967 (Ten niebieski kwiecień) A. głosi myśl o życiu jako cudzie, o człowieku - indywidualnym uniwersum oraz szczęściu jako wyniku doświadczeń transcendentnych. Podobne widzenie świata reprezentuje żyjący w świecie metafizyki bohater powieści Tieorija niewierojatnosti, co pozwala mu na co dzień obcować z cudem, odczuwać obecność i działanie Boga. W powieści Samszytowyj les 1979 (Bukszpanowy las), odznaczającej się luźną kompozycją i głębią zawartych w niej myśli, A. odzwierciedla rzeczywistość poprzez skomplikowane poszukiwania i rozterki duchowe głównego bohatera. Podobnie jak w innych swoich utworach wiąże je ściśle z problemem miejsca i roli sztuki w życiu człowieka. KLE.
Dz.: Wienskij wals, Smiena 1964.21; Zototoj dożd'', Moskwa 1965.5; Tieorija niewierojatnosti, Ju. 1965.8-9 i wyd. oddz. 1966; Soda-sofnce, Fanta-stika 1965.3 i wyd. oddz. 1968; Gołubaja żyłka Afrodity, Fantastika 1966.3; Etot sinij apriel, Moskwa 1967.5 i wyd. oddz. 1969; Samszytowyj les, NM 1979.9-10 i wyd. oddz. 1981; Doroga czeriez chaos, 1983; Zapiski stranstwujuszczego entuziasta, 1988; Pieśni, Russkaja Riecz 1989.2; Kak ptica Garuda, 1989.
Lit.: L. Anninskij, Znamia 1965.4; J. Tomaszew-skij, Moskwa 1966.1; F. Swietow, NM 1967.5;
M. Czudakowa, tamże 1967.7; A. Jakubowskij, Tieatr 1971.8; W. Giejdieko, LG 1971.21.7;
M. Lathouwers, Irenikon, Chevetogne (Belgia) 1971.1 i Glaube in der Zweiten Welt 1978.7 i 8;
W. Tarsis, ZeitBild, Bern 1979.26; A. Riekiem-czuk, Znamia 1980.2; W. Swininnikow, Nasz Sowr. 1987.3.
ANDRIEJEW Daniił Leonidowicz, 2.11.(20. 10.)1906 Berlin - 30.3.1959 Moskwa, poeta, prozaik i filozof. Syn pisarza Leonida A. Jego matka zmarła po porodzie, wychowywał się w rodzinie wuja, lekarza F.A. Dobrowa w Moskwie. Ukończył prywatne gimnazjum Repmana, od 1924 uczęszczał na wyższe kursy literackie, a później do chwili rozpoczęcia II wojny światowej prowadził wnikliwe studia nad pracami z dziedziny filozofii i religii. Pisał wiersze i utwory prozatorskie, które ze względu na ich apolityczny, głęboko duchowy charakter, nie mogły wówczas liczyć na publikację. Zarabiał na życie pisząc ogłoszenia i plakaty. W czasie wojny był sanitariuszem w oblężonym Leningradzie. Jedynym opublikowanym za życia, lecz nietypowym dla A. utworem była napisana wspólnie z geografem S. Matwiejewem książka Zamieczatielnyje issiedowatieli gornoj Sried-niej Azii 1946 (Znakomici badacze górskich obszarów Azji Środkowej). 21.4.1947 A. wraz z żoną został aresztowany. Skonfiskowano przy tym jego powieść Stranniki noczi (Nocni wędrowcy), a wiersze zniszczono. Po dziesięcioletnim pobycie w więzieniu we Włodzimierzu (do 21.4.1957) został zrehabilitowany. Podobnie jak W. Lindenberg (Cze-

29
ANDRIEJEW Leonid Nikołajewicz
liszczew), przetrwał lata niewoli dzięki medytacjom i głębokiej więzi ze światem duchowym. W więzieniu między 24.12.1950 a 12.10.1958 powstało najważniejsze jego dzieło Róża mira (Róża świata), którego tytuł nawiązuj e do "Boskiej komedii" Dantego (Raj, 30-33). Fragmenty utworu ukazały się na łamach emigracyjnego pisma "Gnozis" w 1978. Ponadto wspólnie z W. Parinem i L. Rakowem napisał dowcipną, zajmującą książkę Nowiejszyj Ptutarch, 1991 (Współczesny Plutarch). Po nielicznych publikacjach pojedynczych wierszy (od 1965), pierwszy, okrojony ich zbiór pt. Ranju zariewoju (Wczesnym blaskiem świtu) opublikowano w ZSRR w 1975. Pełnego uznania doczekał się jednak dopiero w latach "" pieriestrojki. W tym okresie zaczęto częściej wydawać jego wiersze, a w 1989/91 opublikowano fragmenty Róży mira, poprzedzone treściwym wstępem S. Dżymbinowa, który akcentując niezwykłe uduchowienie A., przepełnionego pierwiastkami niedostępnymi dla większości ludzi, nazywa go "rosyjskim Swedenbor-giem". Najbardziej reprezentatywny wybór dzieł lirycznych A. zawiera publikacja Rus-skije bogi (Rosyjscy bogowie) wydana w 1989. Większą część tych napisanych w więzieniu utworów stanowi "zespół poetycki" Rossijskije bogi, złożony z 65 wierszy i cykli, z których najdłuższy ma tytuł Lenin-gradskij apokalipsis (Leningradzka apokalipsa). Niektóre wiersze A. ujawniają jego dar jasnowidzenia. Tak np. już w 1937 przepowiadał "mięsiwo iż czuguna i kostiej" (miazgę z żeliwa i kości), jakie kilka lat później przyniosła wojna. Jego oskarżyciel-ski ton pod adresem sowieckiego systemu, samowoli i szaleństwa bolszewików zabrzmiał pełnym głosem dopiero po kilku latach pieriestrojki w wierszu Rozmach (Rozmach, zob. NM 1987. 4), w którym zastosowano błędne określenie "o diejanijach bolszewików" zamiast prawidłowego "o bie-zumstwach bolszewików". Fundamentem Róży mira jest sześć proroczych wizji, jakie miał A. między 1921 a 1949 rokiem. Ogarnia
w nich wszystkie kultury świata w procesie wielu tysięcy lat ich rozwoju. Przy czym rzeczywistość zaświatów ujmuje w ścisłym związku ze sprawami ziemskimi. Umieszcza ją pośrodku, pomiędzy światłą mocą Boską a mrocznymi siłami Szatana. Porusza także problem wolności wyboru między dobrem a złem. Zawarte w utworze portrety literackie Lermontowa i Błoka są niepowtarzalne, ujawnia się w nich głębokie przekonanie o duchowych fundamentach prawdziwej sztuki.
EmR, FV.
Dz.: Zamieczatielnyje issiedowatieli gornoj Sried-
niej Azii (wspólnie z S. Matwiejewem), 1946;
Wiersze: Zwiezda 1965.10 i 1966.10 oraz 1983.3;
NŻ 1970.101; Wiestnik RChD 1972.103; NM 1987.4; Moskwa 1990.8; Zbiory wierszy: Rekwiem 1989; Ranju zariewoju, 1975; Izmienienije, Grani 1978.110; Róża mira, fragm. Gnozis 1978.2.3-4 i NM 1989.2, wydanie oddz. nieco skrócone, 1991; Russkije bogi, 1989; Źeleznaja mistierija, 1990. Sobr. socz. w 3-ch tt., Moskwa 1993- .
Lit.: A. Wagin, Zwiezda 1988.3; S. Dżymbinow, NM 1989.2; M. Dudin, B. Romanów, w: D. A, Russkije bogi, 1989; M. Timonina, LO 1990.5;
G. Pomieranc, tamże; M. Skorochodow, LR 1991.19.7; L. Ozierow, LG 1992.19.8; A. Andrie-jewa, NM 1993.7.
ANDRIEJEW Leonid Nikołajewicz, 21.(9.) 8.1871 Orzeł - 12.9.1920 Neivala koło Mustamakki (Finlandia), pisarz i dramaturg. Urodził się w rodzinie geometry. W 1891-97 studiował prawo na uniwersytecie w Petersburgu i Moskwie, działalność literacką rozpoczął w 1895. W 1901 w wydawnictwie "* Znanije ukazał się pierwszy zbiór opowiadań A., który przyniósł mu duży rozgłos. Przez jakiś czas A. był zwolennikiem rewolucyjnego wrzenia 1905, ale w 1907 zerwał z tym ruchem, jak również z wydawnictwem "Znanije". W 1905-07 wielokrotnie przebywał za granicą. Jego sztukę Źyzń cze-łowieka 1907 (Życie człowieka), której premiera odbyła się na scenie awangardowego Teatru Komissarżewskiej w Petersburgu, wystawiano również w Niemczech (Diissel-

ANDRONIKOW Iraklij Łuarsabowicz
30
dorf 1908, Monachium 1912) i przyjęto jako próbę nowych rozwiązań formalnych w dziedzinie dramaturgii. W 1907 A. otrzymał nagrodę im. A. Gribojedowa. Był jednym z najbardziej płodnych prozaików i (od 1906) dramaturgów. W 1913 wyszła 8-tomowa edycja jego dzieł, a w 1911-17 - 17-tomowa. Ogromny rozgłos, jaki zyskał będąc przez jakiś czas najpopularniejszym obok Gorkiego prozaikiem rosyjskim, stopniowo jednak utracił. Jako nieprzejednany przeciwnik bolszewików, po 1917 pozostał w Finlandii, skąd w 1919 zwrócił się z adresowanym do amerykańskiego prezydenta Wilsona niecierpliwym wołaniem do całego wolnego świata o przyjście z pomocą Rosji, ogarniętej czerwonym terrorem. Ten ostatni utwór A. pt. SOS! przesiąknięty był skrajną rozpaczą i pesymizmem. Wczesne opowiadanie A. Bolszoj szlem 1889 (Wielki szlem), przedstawiające czterech całkowicie obcych sobie mężczyzn, których sens życia sprowadza się wyłącznie do gry w karty, stało się istotnym wydarzeniem w rozwoju literatury absurdu. Zwróciło też uwagę L. Tołstoja, który podkreślił wyrazistość języka A. W opowiadaniu Biezdna 1902 (Otchłań) uwidoczniła się jego chorobliwa inklinacja do uwypuklania zwierzęcych namiętności człowieka i jego bezradności wobec instynktu. W opowiadaniu Kras-nyj śmiech 1905 (Czerwony śmiech), wstrząśnięty wydarzeniami konfliktu rosyjsko-japoń-skiego, A. potępił wojnę jako zjawisko pozbawione sensu, ukazał jej okrucieństwo oraz koszmarne przeżycia człowieka, nie mogącego znieść codziennego widoku śmierci. W opowieści luda Iskariot 1907 (Judasz Iskariota) przeprowadził głęboką analizę stanu wewnętrznego zdrajcy, odwołując się do motywu, zaczerpniętego z Nowego Testamentu. Rysując postać Chrystusa, A. ściśle trzyma się tekstu Biblii. Unika domysłów, fikcji, a także rezygnuje z jednoznacznego rozstrzygnięcia problemu wyboru pomiędzy dobrem a złem. Rasskaz o siemi powieszennych 1908 (Opowieść o siedmiu powieszonych) rysuje mroczny, potępiający rządowe represje obraz psychicznej degrengolady ludzi skazanych na karę śmierci. Jako dramaturg A. nawiązywał do Maeterlincka. Torował nowe drogi dla dramatu rosyjskiego, rezygnując z tradycyjnego konfliktu i bohaterów, których zastępował pozbawionymi indywidualnych rysów alegoryczno-symboli-cznymi postaciami. W sztuce Żyzń czełowieka przedstawił luźno ułożone epizody, ilustrujące poszczególne etapy życia ludzkiego od momentu narodzenia do śmierci, w tym również chwile szczęścia i niepowodzenia w miłości, bogactwa i nędzy. Sztuka Car'-Golod 1908 (Car-Głód) przestrzega przed niszczącym działaniem nieokiełznanego tłumu; tytuł sztuki Czomyje maski 1909 (Czarne maski) symbolizuje negatywne cechy głównego bohatera, przeciwstawionego swemu sobowtórowi. Utwory A. przesiąknięte są duchem negacji, rozpaczą, gniewem, samotnością i cierpieniem. Światem, który ostatecznie postrzega materialnie, rządzą według niego zło (Szatan) i szaleństwo. Podejmując problemy odosobnienia, samotności i beznadziejności człowieka, A. uprzedzał późniejszy nurt zachodnioeuropejskiej literatury egzystencjalistycznej.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKI, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Pjesy, 1959; Myśl, Warszawa 1959; Powiesti i rasskazy, 1971; Śmierć Gulliwera, Warszawa 1975; Rasskazy, powiesti ifieijetony, 1983; Pieried zadaczami wriemieni, Benson (Vermont) 1985. Potnoje sobr. socz. w 8-mi tt., 1913; Sobr. socz. w 17-ti tt., 1911-17; w 6-ti tt., 1990-.
Lit.: A. Kaun, NY 1924; O. Burghardt, Leipzig 1941 (reprint Nendein 1968); J.B. Woodward, Oxford 1969; J.M. Newcomble, Letchworth 1972;
L. Ijezuitowa, 1976; A. Martini, Miinchen 1978;
H. Chałacińska-Wiertelak, Poznań 1980; M. Cym-borska-Leboda, Warszawa 1982; R. Chellman, RM 1987.5.6; L. Ijezuitowa, Ruś. Lit. 1989.3;
P. Basinskij, Wopr. Lit. 1989.10; J. Kapuścik, Kraków 1989.
ANDRONIKOW (właśc. Andronikaszwili) Iraklij Łuarsabowicz, 18.(15.)9.1908 Petersburg - 2.6.1990 Moskwa, historyk literatury i prozaik. W 1930 ukończył wydział filologi-

31
ANNIENSKI Innokientij Fiodorowicz
czny uniwersytetu w Leningradzie. Badał głównie twórczość Lermontowa prowadząc przez całe życie poszukiwania materiałów w ZSRR i za granicą, dotyczących jego życia i utworów. Owa działalność znalazła jaskrawe odbicie w prozie narracyjnej A. Od 1935 początkowo na estradzie, później również w radiu i telewizji występował z audycjami, w których informował o wynikach swoich badań, prezentując się jako znakomity gawędziarz, przez wiele lat przyciągający uwagę wielu milionów słuchaczy i widzów. W swoim teatrze jednego aktora szczególnie rozwinął i rozbudował technikę portretu, imitując manierę twórczą znanych pisarzy (np. A. Fa-diejewa, W. Szkłowskiego) i uczonych. W 1949 wstąpił do partii, w 1967 otrzymał nagrodę państwową ZSRR za opublikowaną w 1964 książkę o Lermontowie, a w 1976 -nagrodę Leninowską za cykl filmów telewizyjnych, w których wystąpił w roli gawędziarza. Mieszkał w Moskwie. Swój sukces zawdzięczał A. niepospolitemu talentowi aktorskiemu i mistrzostwu ustnej relacji. Zapisane i opublikowane teksty jego gawęd nie cieszyły się tak wielkim powodzeniem. Ujmował w nich z reguły wyjątkowe, dramatyczne wydarzenia i epizody z życia prezentowanych osób. Jedna z takich relacji-gawęd, informująca o zdarzeniu z życia Wsiewoło-da Iwanowa, została utrwalona w książce K. Czukowskiego "Czukokkała" (1979, s. 297-300). Prace historycznoliterackie A., przedstawiające wyniki jego poszukiwań naukowych lub opisujące życie odrębnych pisarzy, także cechuje narracyjno-popularyzatorski styl wypowiedzi.
KLE, LES, MERSL.
Dz.: M Lermontow, 1951, wyd. 4: 1977; Rasskazy litieraturowieda, 1958, wyd. 6:1973; Ja choczu ras-skazat' wam..., 1965, wyd. 3: 1971 (Opowiem wam, Warszawa 1965); Welikaja Estafieta, 1988. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1975; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1980-81.
Lit.: W. Żdanow, NM 1964.10; W. Łakszyn, LR 1978.19.9 i Oktiabr' 1982.9; A. Gorłowskij, NM 1983.5; J. Sietunskaja, LR 1985.11.10; B. Gała-
now, LG 1988.28.9; A. Wozniesienskij i in., tamże 1990.20.6.
ANNIENSKI Innokientij Fiodorowicz, 1.9. (20.8.)1855 Omsk - 13.12.(30.11.)1909 Petersburg, poeta i dramaturg. Syn wysokiej rangi urzędnika państwowego, który w 1860 przeniósł się z Omska do Petersburga. W 1875-79 A. studiował językoznawstwo porównawcze na uniwersytecie w Petersburgu. Przez wiele lat pracował jako nauczyciel gimnazjum, najpierw w Petersburgu, potem od 1891 w Kijowie, następnie od 1893 znów w Petersburgu. W 1896 został dyrektorem gimnazjum w Carskim Siole, a w 1906 inspektorem petersburskiego okręgu szkolnego. W latach 80. zaczął publikować swoje prace krytycznoliterackie, a od 90. intensywnie pracował nad przekładami literatury staro-greckiej. Przetłumaczył na język rosyjski 19 tragedii Eurypidesa, których pierwsza, niepełna edycja wyszła w 1907. W 1901-06 napisał 4 własne tragedie na tematy zaczerpnięte z greckiej mitologu, m.in. Laodamię 1902. Trwałą pozycję w literaturze rosyjskiej zapewniły mu przede wszystkim wiersze liryczne. Zaczął je pisać już w dzieciństwie, pierwszy zbiorek pt. Tichije pieśni (Ciche pieśni) wydał w 1904 pod pseudonimem Nik.T-o, czyli nikto (nikt), aluzyjnie określającym jego miejsce w poezji rosyjskiej. Jako poeta doczekał się uznania dopiero w ostatnich latach życia, kiedy został współpracownikiem awangardowego pisma "Apołłon". Drugi ważny zbiorek jego wierszy Kipariso-wyj łariec 1910 (Cyprysowa szkatułka) wydano pośmiertnie. Kolejny pt. Posmiertnyje sti-chi (Wiersze pośmiertne) opublikował w 1923 syn A., filolog, posługujący się pseudonimem W. Kriwicz. Następne zbiory opublikowano w 1939, 1959, 1979 i 1987. Eseje A. pt. Kniga otrażenij 1906 i 1908 (Księga odbić), poświęcone m.in. twórczości N. Gogola, F. Dostojewskiego, K. Balmonta, wytyczały nowy kierunek badań w rosyjskiej krytyce. A. pozostawił po sobie liczne przekłady nie tylko literatury greckiej, lecz rów-

ANSTIEJ Olga Nikołajewna
32
nieź niemieckiej, a zwłaszcza współczesnej mu poezji francuskiej. Już za życia cieszył się uznaniem A. Błoka, A. Achmatowej i S. Makowskiego, ale ranga i znaczenie A. dla literatury rosyjskiej ujawniły się dopiero po jego śmierci, kiedy do doświadczeń twórczych poety zwrócili się akmeiści i futuryści. Jako poeta liryczny A. był kontynuatorem nurtu, reprezentowanego w literaturze rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej przez Boratyn-skiego, Tiutczewa, Baudelaire'a, Verlaine'a i Mallarmego. A. koncentrował się na odtwarzaniu stanów psychicznych podmiotu lirycznego, ujawniając sprzeczności między bogactwem jego duszy a otaczającą rzeczywistością, między kultem piękna a strachem przed śmiercią i przemijaniem. Stąd też w jego wierszach przewaga ciemnych barw, motywów tęsknoty, pesymizmu, tragizmu i wewnętrznego rozdźwięku. Przy czym pierwiastek liryczny jest często ukryty, metaforycznie zakodowany i z trudem daje się odszyfrować. "Estetyka była dla niego tarczą ochronną przed własną rozpaczą" (S. Makowski). Swoje obrazy czerpał A. przeważnie ze świata przyrody i muzyki. Ożywiał je i łączył z przeżyciami wewnętrznymi człowieka. "Banalne sprawy i przedmioty codziennego bytu w udziwnionym widzeniu poety, w niepokojącej jego pustce nieoczekiwanie przybierają zastraszająco magiczny wymiar" (A. Wanner). Styl liryki A. jest impresjonistyczny i zwięzły, w strukturze odrębnych wierszy i cykli wyczuwa się dążenie do kształtowania wyrazistych form kompozycyjnych. W historii literatury rosyjskiej A. odegrał podwójną rolę: stał się inspiratorem i nauczycielem wybitnych przedstawicieli "• akmeizmu (A. Achmatowa, N. Gumilow, O. Mandel-sztam), a równocześnie zyskał opinię oryginalnego poety, zbliżonego swoim widzeniem przyrody i świata do symbolistów.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Tichije pieśni, 1904; Kniga otrazenij w 2-ch tt., 1906, 1909 (reprint Munchen 1969, Moskwa 1979); Kiparisowyj łariec, 1910 (reprint Ann Ar-
bor 1982), fragm. w: I. A., Izbr. 1987 i 1990; Pos-miertnyje stichi, 1923 (reprint Ann Arbor 1982);
Stichotworienija, 1939; Stichotworienija i tragiedii, 1959,1990; Ewripid, tłum. w 2-ch tt" 1969; Linka, 1979; Izbr., 1987; Poezje wybrane. Warszawa 1988. Lit.: M. Wołoszyn, Apołłon 1910.4; N. Gumilow, tamże 1910.8; W. Chodasiewicz, Epopieja 1922.3;
S. Makowskij, w: tegoż Portriety sowriemienni-kow, NY 1955 (reprint RM 1980.1.8 i 15.5);
F. Fiodorow, w: I. A., Stichotworienija, 1959 i Linka 1979; V. Setchkarev. Den Haag 1963;
F. Ingold, Bern 1970; B. Conrad, Mimchen 1976; A. Fiodorow, 1984; A. Wanner, NZZ 1989.7.4; Proizwiedienija I.F. A. na russkomjazy-kie, Bibliogr., Iwanowo 1989.
ANSTIEJ (właśc. Szteinberg) Olga Nikołajewna, 13.3.(29. 2.)1912 Kijów - 30.5.1985 Nowy Jork, poetka. Po ukończeniu w 1931 instytutu języków obcych pracowała jako sekretarka i tłumaczka w przemyśle chemicznym. Zaczęła pisać wiersze już w dzieciństwie, ale nie próbowała ich wydawać w ZSRR. W 1937 wyszła za mąż za poetę I. Jełagina. Razem z nim w 1943 opuściła Kijów, przez Pragę i Berlin przedostała się w 1946 do Monachium. W tym samym roku na łamach pisma "Grani" ogłosiła pierwsze swoje wiersze. W 1949 wydała Dwier' w stie-nie (Drzwi w ścianie), przez dłuższy czas jedyny, lecz bardzo przychylnie przyjęty przez krytykę tomik wierszy. Od tej chwili jej utwory regularnie ukazywały się w emigracyjnych pismach i almanachach. W maju 1950 A. przeniosła się do Nowego Jorku, gdzie rozwiodła się z mężem. W 1951-72 pracowała w ONZ, najpierw jako sekretarka, a od 1960 jako tłumaczka. Uczestniczyła w przygotowaniu edycji dzieł N. Klujewa, opublikowanych w Wydawnictwie im. Czechowa (1954) pod redakcją B. Filippowa, z którym przez kilka lat pozostawała w związku małżeńskim. Oprócz utworów własnych ogłosiła również liczne przekłady wierszy Riikego, Housmana, Chestertona, Tennysona i in. Dokonała też przekładu opowiadania S.V. Beneta "The Devil and Daniel Webster" w 1960. Drugi zbiór utworów A. pt. Na juru

33
ANTOKOLSKI Pawieł Grigorjewicz
1976 (Na widoku) zawiera 66 wierszy, starannie wyselekcjonowanych z całego jej dorobku poetyckiego. Spośród prac krytycznych A. najpełniej jej punkt widzenia problemów literatury wyraża esej Myśli o Pastier-nakie 1951 (Rozmyślania nad Pasternakiem). A. posiadała wrodzony talent poetycki. Umiała w sposób klarowny, zrównoważony przekazywać świat postrzegany i doznania wewnętrzne. Według niej "nie ma na tym świecie radości bez bólu". Potrafiła iść przez cierpienia i brzydotę życia, nie zatracając poczucia piękna i wartości. "Wszyscyśmy w rękach Boga żywego" - to zasadnicze nastawienie poetki do świata, ułatwiające jej, porzuconej kobiecie, nie tylko znosić samotność, dotkliwą utratę ojczyzny i ludzkie okrucieństwo, lecz również dostrzegać w tych doświadczeniach elementy pozytywne. Mocna jest jej więź z duchowością świata niebiańskiego i uduchowieniem ziemskiego. Niektóre z utworów A. o tematyce religijnej, jak np. wiersze poświęcone zmartwychwstaniu Chrystusa, są transpozycją zdarzeń Nowego Testamentu. Jej wiersze mają charakter narracyjny, wspomnieniowo-refleksyj-ny. Oszczędnie stosuje w nich porównania i inne środki wyrazu.
EmR, Fo, HRL.
Dz.: Dwier' w stienie, Miinchen 1949; Myśli o Pa-stiernakie, wyd. skrócone Lit. i Sowr. 1951.2; Na juru, NY 1976; Wiersze: Znamia 1988.7, Wstrie-czi 2, 1990.
Lit.: J. Bolszuchin, w: Lit. zarubieżje, Miinchen 1958; F. Zwieriew (B. Filippow), w: Russkaja II-tieratura w emigracyi, red. N. Połtorackij, Pitts-burgh 1972; W. Sinkiewicz, NRS 1977.11.9; anonim. Kont. 1977.11; W. Kasack, NZZ 1985.19.6 i Grani 1986.141; T. Fiesienko, NŻ 1985.161.
ANTOKOLSKI Pawieł Grigorjewicz, 1.7. (19.6.)1896 Petersburg - 9.10.1978 Moskwa, poeta. Syn prawnika, który w 1904 przeniósł się z rodziną do Moskwy. Zaczął studia prawnicze w Moskwie, ale ich nie ukończył. W 1915-34 pracował jako reżyser, najpierw w studiu E. Wachtangowa, później w Teatrze E. Wachtangowa. W 1923 i 1928 wyjeżdżał na występy gościnne za granicę. Równocześnie pisał wiersze, które publikował od 1921, ale ze względu na wzniosły, romantyczny styl nie cieszyły się one popularnością. W latach 30. A. realizował w swej twórczości zalecenia partii. W czasie wojny kierował teatrem frontowym, w 1943 wstąpił do partii. Za poemat Syn 1943 (wyd. poi. 1951), który w latach wojny zdobył duże uznanie i wyróżniał się na tle ówczesnej poezji rosyjskiej, otrzymał nagrodę Stalinowską II st. w 1946. Po wojnie pracował jako wykładowca w IŁ, gdzie w 1949 został poddany ostrej krytyce. Wiązał duże nadzieje z "" odwilżą, ale jego pozycja nadal była chwiejna. Z jednej strony, mimo uczucia współwiny (Etkind, s. 218), aprobował poczynania dogmatycznie myślących literatów (LG 1957. 22. 5), z drugiej popierał petycje w obronie A. Siniaw-skiego i J. Daniela, J. Gałanskowa i A. Soł-żenicyna. W 1934-76 uczestniczył jako delegat we wszystkich zjazdach ZP ZSRR i RFSRR, od 1971 wchodził do sekretariatu ZP ZSRR, a w 1955-64 był członkiem redakcji miesięcznika "Drużba Narodów". Mieszkał w Moskwie. W poezji A. lat 20. i początku 30. przeważa tematyka historyczna, nawiązująca do rewolucyjnych dziejów Niemiec i Francji. W latach 30. częściej sięgał po tematy, związane z aktualną sowiecką rzeczywistością, z ujarzmianiem przyrody, życiem Kaukazu, a także tłumaczył poetów ormiańskich i gruzińskich. Ból, spowodowany utratą poległego na wojnie syna, wyraził w patriotyczno-patetycznym poemacie Syn. W zbiorze wierszy Wysokoje napriażenije 1962 (Wysokie napięcie) podjął temat sztuki o wartości uniwersalnej, nie uznającej granic państwowych i czasowych (Michał Anioł, Szekspir, Cwietajewa, Picasso). W tomiku Czetwiortoje izmierienije 1964 (Czwarty wymiar) A. poprzez swego bohatera lirycznego usiłuje zrozumieć właściwą istotę czasu i tworzy "obraz procesu temporalnego nieodwracalnego, nieubłaganego, ulotnego, lecz mimo to pozostawiającego swoje ślady

ANTOŁOGIJA ... U GOŁUBOJ LAGUNY
34
w trójwymiarowym świecie" (D. Samojłow). Do tego zbioru włączył też krótką, napisaną w latach 20. sztukę Pożar w tieatrie (Pożar w teatrze), której bohater - poeta - przypomina A. Błoka. Oprócz wierszy i poematów zostawił po sobie utwory prozatorskie, m.in. szkice z podróży po Wietnamie, a także bajki i liczne eseje, poświęcone odrębnym poetom, zwłaszcza Puszkinowi.
BRP76, BRP91, HRL, KLE, LES, MERSL, Ni, RSPPol, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichotworienija, 1922; Zapad 1926; Robiesp-jer i Gorgona, 1928; Kommuna 71 goda, 1931;
Fransua Wijon, 1934; Bolszyje rasstojanija, 1936;
Puszkinskij god, 1938; Połgoda 1942; Syn, 1943;
Poety i wriemia, 1957; Mastierskaja, 1958; Siła Wjetnama, 1960; O Puszkinie, 1960; Wysokoje na-priażenije, 1962; Czetwiortoje izmierienije, 1964;
Skazki wriemieni, 1971; Wriemia, 1973; Napis na księdze. Warszawa 1975; Putiewoj żurnał pisatiela, 1976; Koniec wieka, 1977; Stichotworienija i poe-my, 1982; Iz poeticzeskoj tietradi 1966 goda, Zna-mia 1988. 7. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1956,1961;
Sobr. TOCZ. w 4-ch tt., 1971-73. Lit.: A. Tarasienkow, Znamia 1945.7; W. Ługow-skoj, w: tegoż Razdumje opoezii, 1960; D. Samojłow, LG 1964.5.12; L. Lewin, Czetyrie żyzni, 1969 i NM 1966.6; A. Urban, Zwiezda 1970.8; I. Bogo-moław, 1976; N. Bank, Awrora 1982.5; E. Etkind, Russische Lyrik von der Oktoberrevolution bis żur Gegenwart, Munchen 1984, s. 173 i nast., 218 i nast.; A. Toom, LO 1986.1.
ANTOŁOGIJA NOWIEJSZEJ RUSSKOJ POEZII U GOŁUBOJ LAGUNY (The Blue Lagoon Anthology of Modern Russian Poe-try), 9-tomowy zbiór pod red. Konstantina Kuźminskiego i Grigorija Kowalowa, opublikowany w 1980-86 w Newtonville (Massa-chusetts); składa się w dużej mierze z tekstów rozpowszechnianych przez "* Samiz-dat. A. została wydana przy pomocy Institute of Modern Russian Culture at the Blue Lagoon w Teksasie. Pod względem filologicznym nie jest należycie przygotowana. Brakuje w niej indeksów i odsyłaczy, imion autorów, ich miejsca zamieszkania, a także ciągłej paginacji i informacji o wykorzystanych
źródłach. Oprócz tekstów, obejmujących w sumie prawie 5000 stron, we wszystkich tomach umieszczono wiele reprodukcji manuskryptów autorskich, a także obrazów, fotografii i kolaży. Tom l. A. prezentuje utwory G. Ajgiego, I. Cholina, M. Jeriomina, G. Gorbowskiego, G. Sapgira, J. Satunowskie-go i W. Uflanda. Tom 2., złożony z części A i B, obszernie zapoznaje z przedstawicielami leningradzkiej "drugiej kultury" (I. Brodski, I. Burichin, A. Chwostienko, A. Kusznier, L Łosiew, A. Najman, O. Ochap-kin, J. Rejn, Jel. Szwarc, A. Wołochonski). Do tomu 3. wchodzi nieoficjalna poezja twórców, zamieszkałych na Ukrainie i Kaukazie, a także na obszarze nadbałtyckim, na Syberii i w Azji Środkowej. Uwzględniono tu m.in. utwory W. Barskiego, G. Biezzubo-wa, B. Cziczibabina, J. Miłosławskiego i in. W dwóch częściach tomu 4. uwzględniono dzieła prekursorów współczesnej awangardy poetyckiej L. Aronzona, I. Bachtieriewa, D. Dara, a także utwory innych leningrad-czyków - I. Blizniecowa, M. Krepsa, B. Ku-prijanowa i S. Stratanowskiego. Dwie części tomu 5. zawierają utwory J. Kołkiera, W. Krejda, W. Sosnory, J. Wozniesienskiej i in. autorów, reprezentujących różne obszary i nurty poetyckie. Wiedzę o poszczególnych twórcach nieco poszerza publikacja listów i uwagi K. Kuźminskiego. Prowokujące nastawienie do odbiorcy, epatowanie go seksem, antyrusofilstwem i antynaukowością czyni ten zbiór bardzo nierównym i mało przydatnym do szerszego użytku.
ANTONOW Siergiej Pietrowicz, 16.(3.)5. 1915 Piotrogród - 1995 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie inżyniera, w 1938 ukończył instytut transportu samochodowego. Pracował przez jakiś czas jako inżynier, w 1944 debiutował jako poeta, w 1947 jako nowelista. Pierwszy zbiór jego opowiadań Po dorogam idut maszyny 1950 (Drogami suną maszyny, 1952) został wyróżniony nagrodą Stalinowską III st. w 1951. Od 1951 A. zwraca się ku aktualnym problemom i konfliktom społecznym.

35
ANTONOWSKA Anna Arnoldowna
Jego opowiadanie Dożdi 1951 (Deszcze) wywołało pretensje B. Agapowa o odejście od kanonów realizmu socjalistycznego, później jednak, po oficjalnym odrzuceniu kultu Stalina, w podręcznikach i opracowaniach dotyczących historii literatury rosyjskiej uznano je za pierwszy przejaw odejścia od tendencyjności i upiększeń w ukazywaniu życia wsi kołchozowej. Powstałe po 1953 opowieści A. kontynuują tę linię wyważonej krytyki aktualnych zjawisk społecznych. Niektóre z nich przerobił na scenariusze filmowe. Ponadto napisał wiele artykułów o opowiadaniu jako gatunku literackim, obliczonych na szerokiego odbiorcę. Opowieść Wąska, która przez wiele lat nie mogła się ukazać w druku, wydał dopiero w 1988. Od 1954 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR, był też stale delegowany na zjazdy ZP ZSRR i RFSRR. Mieszka w Moskwie. Współczesna wieś rosyjska - to główne miejsce akcji utworów A. Już wczesne jego opowiadania, powstałe przed 1953, wyróżniały się na tle ówczesnej prozy swoją tonacją liryczną, świadczącą o powinowactwie z manierą twórczą K. Paustowskiego. Opowieść Dieto było w Pieńkowie 1956 (Zdarzyło się to w Pieńkowie), w której historię pewnej miłości łączy A. z analizą ważnych problemów społeczno-ekonomicznych, wywołała ożywioną polemikę. Dogmatycznie myślący krytycy zarzucili autorowi zniekształcenie prawdziwego obrazu wsi, liberałowie natomiast z aprobatą powitali jego otwartość i szczerość. M. Szczegłow wskazał również na zarysowującą się w finale utworu próbę złagodzenia przedstawionych konfliktów. W opowieści Razorwannyj rubi 1966 (Podarty rubel) na przykładzie głównego bohatera A. analizuje problem kształtowania się człowieka, uwzględniając jego predyspozycje charakterologiczne, otoczenie i rzeczywistość kołchozową. A. pisze zajmująco, obrazowo, subtelnie cieniując doznania i przeżycia swoich bohaterów. W zbiorze artykułów Ot pierwogo lica 1973 (W pierwszej osobie, 1976) wypowiada się na temat twórczości
I. Turgieniewa, F. Dostojewskiego, M. Zosz-czenki i in. W opowieści Wąska rysuje prawdziwy obraz życia Moskwy okresu pierwszych pięciolatek, budowy metra, zburzenia cerkwi Chrystusa Zbawiciela (1934), a na tym tle ukazuje historię córki rozkuła-czonego chłopa, która ucieka z syberyjskiego zesłania. W opowieści Owragi 1988 (Wądoły) oczami 15-letniego chłopca sugestywnie przedstawia sceny przymusowej kolektywizacji wsi rosyjskiej.
HRL, KLE, LES, MERSL, RSPP1.
Dz.: Po dorogam idut maszyny, 1950; Dożdi, NM
1951.10; Izbr., 1954; Duło było w Pieńkowie, 1957;
Ahnka, 1960 (wyd. poi. Warszawa 1961); Poroż-nij riejs, 1960; Kolorowe kamyczki. Warszawa 1962; Razorwannyj rubi, Ju. 1966.1; Raznotrawje, 1968; Carski) dwugriwiennyj, 1970 (Nie wierzcie papudze. Warszawa 1972); Ja czitaju rasskaz, 1973; Ot pierwogo lica, 1973; Powiesti i rasskazy, 1976 i 1977; Wąska, Ju. 1987.3-ł; Owragi, 1988. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1979.
Lit.: M. Szczegłow, DN 1956.11 i tegoż Litieratur-naja kritika, 1971; A. Marczenko, Wopr. Lit. 1961.8; A. Ogniow, 1968; S. Plechanow, Wopr. Lit. 1975.2; S. Czuprinin, LG 1988.25.5.
ANTONOWSKA Anna Arnoldowna, 12.1. 1886(31.12.1885) Tyfus (Tbilisi) - 21.10. 1967 Moskwa, powieściopisarka. Córka gra-wera. W 1918-19 publikowała odrębne wiersze w periodykach akmeistów, w 1921-22 pisała wiersze polityczne i sztuki dla kaukaskiego oddziału ROSTA. W 1922 przeniosła się do Moskwy, gdzie poświęciła się głównie pracy nad powieścią historyczną Wielikij Mourawi (Wielki Mourawi, 1.1-6,1951-1963). Pierwsze jej rozdziały pt. Gieorgij Saakadze publikowała w czasopiśmie "Krasnaja Nów'" w 1933, a ostatnią, dziesiątą księgę ogłosiła drukiem w 1958. W centrum tego ogromnego dzieła, liczącego 3666 stron, poświęconego historii Gruzji przełomu XVI i XVII w., znajduje się walka o zjednoczenie państwa, prowadzona pod przewodem bohatera narodowego Saakadze. W powieści znalazła wyraz charakterystyczna dla owych czasów ten-

APOŁŁON
36
dencyjność, której przejawem jest stale akcentowana, rzekomo tradycyjna przyjaźń rosyjsko-gruzińska. Za sześć pierwszych ksiąg powieści A. otrzymała nagrodę Stalinowską II st. w 1942. Ponadto wespół z B. Czornym napisała powieśćAngiety mira 1946 (Aniołowie pokoju), w sposób uproszczony i tendencyjny ukazującą walki w Gruzji w 1918-19.
HRL, KLE, LES, MERSL, RSPP1.
Dz.: WielUd] Maurowi, t. 1-10, 1939-58; t. 1-6,
1977-81; Angieły mira (wespół z B. Czernym),
NM 1945.10,11/12,1946.1/2; Didi Mourawi, t. 1-
-6, 1960-62; Dokumientalnyje rasskazy o Gruzu,
1961.
Lit.: G. Tawziszwili, 1958; anonim. LG 1966.18.
l; B. Czernyj, Lit. Gruzija 1971.3 oraz wyd. oddz.
1974.
APOŁŁON, czasopismo literacko-artystycz-ne, wydawane w 1909-17 w Petersburgu;
w 1909-10 ukazywało się jako miesięcznik, później wydawano po 10 numerów rocznie. Pismo było w swoim czasie najważniejszym organem prasowym elity duchowej Rosji, kontynuatorem tradycji pisma moskiewskich symbolistów "Wiesy". Wydawane przy pomocy historyka sztuki i poety S. Makowskiego, który od 1911-12 był red. nacz., początkowo skupiało wokół siebie symbolistów: I. An-nienskiego, W. Iwanowa, A Błoka i W. Briuso-wa, następnie (od 1913) stało się trybuną ak-meistów, zwłaszcza N. Gumilowa. W późniejszym okresie A. zamieszczał również prace przedstawicieli "* szkoły formalnej -B. Ejchenbauma i B. Tomaszewskiego. W skład zespołu red. do 1933 wchodził m.in. niemiecki tłumacz Johannes von Guenther. Obejmujący swym zasięgiem zarówno malarstwo, jak też beletrystykę i krytykę literacką, A. opowiadał się za sztuką, opartą na zasadach estetyki (Apollon - symbol wiecznego piękna, harmonii i umiaru) i zamieszczał na swych łamach najważniejsze dyskusje, toczące się wewnątrz ówczesnych ugrupowań i nurtów (zob. np. artykuł M. Kuzmina O priekrasnoj jasnosti, 1910. 4). Pismo odrzucało hasła zamówienia społecznego. W pierwszym okresie istnienia dział literacki A. był bardziej rozbudowany niż w latach późniejszych. Prezentując najważniejsze nurty ówczesnej sztuki rosyjskiej, A. równocześnie z uwagą śledził rozwój życia literackiego na Zachodzie, interesował się sztuką rosyjską XVIII w. i ikonami. Lit.: D. Mickiewicz, w: The Silver Agę of Russian Culture, Ann Arbor 1975.
APOŁŁON-77, almanach literacki, wydany w 1977 w Paryżu przez Michaiła Szemiakina i niektórych innych przedstawicieli trzeciej "• emigracji. Nazwę zapożyczył od czołowego niegdyś petersburskiego pisma "Apołłon" i podobnie jak ono usiłował zintegrować wokół siebie awangardową sztukę i literaturę współczesną, ale nie zdołał osiągnąć wysokiego poziomu religijno-duchowego i artystycznego swego poprzednika. Na 386 stronach formatu kwarto A.-77 prezentował prozę, poezję i dramaturgię 55 autorów. Część z nich zapoznawała Zachód ze swoim dorobkiem literackim po raz pierwszy. Znalazły się w almanachu utwory N. Woronel, L. Gubanowa, W. Kriwulina, W. Łona, E. Limonowa, W. Maramzina, Ws. Niekra-sowa, O. Prokofjewa, G. Sapgira, W. Uflan-da, I. Cholina, A. Cwietkowa i in. Wydawcom niejednokrotnie zarzucano nadużywanie tytułu petersburskiego czasopisma.
Lit.: G. Struwe, RM 1977.28.4 i 4.8; W. Rybaków, tamże 1977.17.5; A. Nikołajew, tamże 1977.25.8.
ARBUZÓW Aleksiej Nikołajewicz, 26.(13.) 5.1908 Moskwa - 20.4.1986 tamże, dramaturg. Ukończył szkołę teatralną w Leningradzie. Od 1923 występował jako aktor, a od 1928 jako reżyser w teatrach Leningradu i Moskwy. Pisał również sztuki dla teatru "" Proletkultu. Po wystawieniu w 1930 sztuki Kłass (Klasa) stał się w latach późniejszych jednym z największych dramaturgów ZSRR. Był współzałożycielem utworzonego w 1939 studia teatralnego, które w latach wojny

37
ARBUZÓW Aleksiej Nikołajewicz
przekształciło się w kierowany przez niego do 1944 teatr frontowy. Jego sztuki ze względu na "niedostatek pierwiastka heroicznego" i skłonność autora do eksperymentu formalnego nie zawsze były chwalone przez krytyków, ale teatry sięgały po nie niezwykle często. Niektóre z nich wystawiano też za granicą. Mieszkał A. w Moskwie. Od 1954 uczestniczył jako delegat we wszystkich zjazdach ZP ZSRR. W 1980 otrzymał nagrodę państwową ZSRR "za sztuki z ostatnich lat". "Wszechstronny, znakomity dramaturg, A. zawsze czujnie wyławiał wszystkie nowe powiewy i był gotów zmienić kierunek" (Se-gel). Wśród sztuk A. pierwszego okresu jego twórczości Tania 1939 (wyd. poi. 1955) jest uważana za najbardziej znaczącą. Do 1956 wystawiono ją 1000 razy. Wprowadzając duże interwały czasowe między poszczególnymi scenami, A. unaocznia w niej proces przemiany kochliwej studentki w dojrzałą, rozsądną kobietę - lekarza. W pierwszej wersji utworu postać dorosłej Tani była niezbyt przekonywająca. W związku z tym A. wniósł do utworu niezbędne poprawki. Przerabiał i uzupełniał również inne swoje dzieła. Sztuka Gorod na zarie 1940 i 1957 (Miasto o świcie) została napisana i wystawiona na scenie przy udziale całego zespołu teatralnego A. (m.in. A. Galicza). Irkutskaja istorija 1959 (Irkucka historia, 1964) należała do najdonioślejszych zjawisk rosyjskiej dramaturgii okresu •* odwilży (w 1960 -4202 przedstawienia, w 1961 - 4828). Opierając się na tradycyjnym trójkącie małżeńskim (jedna kobieta i dwóch mężczyzn), przedstawionym na tle budowy elektrowni wodnej na Syberii, ukazał w niej A. stosunki międzyludzkie, unikając zbędnej patetyki i w ścisłym związku z procesem ewolucji świadomości społecznej bohaterów. Do tej epickiej pod względem formalnym sztuki wprowadził chór (na wzór teatru antycznego), którego rola jednak często sprowadza się do nudnego komentowania zdarzeń i postępków działających osób. Liczne eksperymenty formalne A. świadczą o wpływie Tennessee
Williamsa i Johna Osbome'a. W sztuce Mój biedny] Marat 1965 (Mój biedny Marat), której akcja toczy się w oblężonym przez Niemców Leningradzie, zastosował typową dla niego metodę prezentacji zdarzeń, ukazywanych w procesie długotrwałego przepływu temporalnego (w 1965-69 odbyły się 3253 przedstawienia). W sztuce Skazki starogo Ar-bata 1970 (Opowieści starego Arbatu), która w 1970-73 była wystawiana 1827 razy, ukazał A. swego rówieśnika, 60-letniego artystę, twórcę kukiełek. Miłość bohatera do 20-let-niej dziewczyny, jego nieporozumienia z synem i przyjacielem stanowią dla autora kanwę do zaprezentowania własnych poglądów na temat starości. Akcja sztuki Żestokije igry 1978 (Okrutne igraszki) toczy się współcześnie na roponośnych obszarach Syberii i w Moskwie. Autor z niepokojem przestrzega ludzi przed pochopnymi decyzjami, które mogą spowodować cierpienia moralne i psychiczne ich bliskich.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, TE,
Wy75, Wy82.
Dz.: Tania, 1939; Gody stranstwij, 1954; Gorod na zarie, Tieatr 1957.11; Pjesy, 1957; Dwienadcatyj czas, Tieatr 1959.8; Irkutskaja istorija, 1960;Potie-riannyj syn, 1961 i Tieatr, 1961; Nas gdie-to żdut, Tieatr 1963.1; Mój biedny] Marat, tamże 1965.1;
Nocznaja ispowied', tamże 1967.5; Sczastliwyje dni niesczastliwogo czełowieka, tamże 1968.4; Dramy, 1969 (tu: Tania, Gody..., Dwienadcatyj..., Irkutskaja..., Potieriannyj..., Mój..., Nocznaja..., Sczastliwyje...); Skazki starogo Arbata, Tieatr 1970.9; Wybór, NM 1971.9; Wetom mitom starom domie, Tieatr 1972.2; Mojo zagladienje, Moskwa 1972.5; Staro-modnaja komiedija, Tieatr 1975.6; Wybór, 1976 (tu: Skazki..., Wybór..., W etom..., Mojo..., Wieczer-nij swiet, Staromodnaja...); Ożydanije, Tieatr 1977. 7; Żestokije igry, tamże 1978.4; Wospominanije, tamże 1981.5; Izbr. w 2-ch tt., 1981; Pobieditiel-nica, Tieatr 1983.4; Dramy, 1983; Winowatyje, Tieatr 1984.12.
Lit.: N. Rubinianc i W. Siergiejew, Zwiezda 1955. 8; K. Rudnickij, Tieatr 1957.4 i w: tegoż Portriety dramaturgów, 1961; W. Smirnow, w: Woprosy so-wietskoj litieratury, t. 8, 1959; I. Wiszniewskaja, 1971; T. Szach-Azizowa, Tieatr 1971.4; I. Wasili-

ARCHANGIELSKI Aleksandr Grigorjewicz
38
nina, tamże 1978.5 i 1983.6; J. Dangułowa, Sowr. Dram. 1982.1; A. Smielanskij, tamże 1982.2;
W. Kawierin, A. Sałynskij i in., Tieatr 1988.5;
V. Rosow, Sowjetliteratur 1988.5.
ARCHANGIELSKI Aleksandr Grigorjewicz, 16.(4.)11.1889 Ejsk nad Morzem Azowskim - 12.10.1938 Moskwa, poeta. Pierwszy zbiór wierszy Czomyje oblaka (Czarne chmury) ogłosił w 1919. Od 1922 przez 10 lat pracował w redakcji czasopisma satyrycznego "Krokodił". Przez jakiś czas pisał też satyryczne wiersze i felietony o tematyce politycznej. Następnie zwrócił się ku parodii, tworząc pastisze swoich kolegów po piórze - poetów i prozaików. Naśladował w nich najbardziej charakterystyczne właściwości maniery twórczej określonych autorów, świadomie zagęszczając i parodiując ich składnię, semantykę i tematy przez nich poruszane. Często nawiązywał do konkretnych utworów, łatwo rozpoznawanych niezależnie od stopnia deformacji, zawsze jednak miał na względzie całą indywidualność twórcy. Do swych parodii podchodził z największą powagą, dążąc do zaakcentowania i ośmieszenia tych cech maniery artystycznej poszczególnych autorów, które groziły po-padnięciem w szablon. "Stawiał przed pisarzami pytania o konieczność przebudowy warsztatu, kiedy kostniał w rutynie" (Szkło-wski). Zmarł w 1938 na gruźlicę. W 1964 Z. Papierny bezskutecznie domagał się szerszych możliwości druku spuścizny literackiej A. W. Nowikow nazwał go "parodystą z bożej łaski".
KLE, LES, MERSL, RSPPol. Dz.: Czomyje oblaka, 1919; Parodii, 1927; Dierie-wienskije czastuszki, 1928; Izbrannoje. Parodii, epi-grammy, satira, 1946; Parodii, 195S;Iznasledija..., LR 1965.8.1; Zabytyje parodii i epigrammy, Wopr. Lit. 1976.2; Parodii, Jerusalem 1982.
Lit.: A. Platonów (pseud. F. Czełowiekow), Lit. Kritik 1938.11; Z. Papiernyj, LR 1964.6.11;
A. Raskin, LG 1964.14.11, 1968.6.11 i 1968.16. 10; G. Ryklin, Niewa 1967.4; W. Szkłowskij,
RSPPo, t. l, 1977; W. Nowikow, w tegoż: Kniga o parodii, 1989.
ARCYBASZEW Michaił Pietrowicz, 5.11.
(24.10.)1878 Achtyrka (gub. charkowska) -3.3.1927 Warszawa, prozaik i dramaturg. Pochodził ze szlachty zaściankowej, jego ojciec był naczelnikiem policji powiatowej. Pierwsze utwory zamieścił w prasie mając 16 lat, interesował się sztuką, chciał zostać malarzem, ale po sukcesie, jaki odniósł po opublikowaniu opowieści Smiert' Łande 1904 (Śmierć Landego, 1909), poświęcił się działalności literackiej. Liczne utwory proza-torskie, powstałe przed 1917, zwłaszcza ukończona w 1902 powieść Sanin 1907, uczyniły z niego jednego z najpoczytniej-szych pisarzy rosyjskich. W 1913-16 wydał kilka sztuk i mające w zasadzie charakter publicystyczny Zapiski pisatiela 1914 (Notatki pisarza). W 1923 wyemigrował do Polski i do końca swego życia walczył z bolszewickim reżimem w wydawanej wspólnie z D. Fi-łosofowem warszawskiej gazecie "Za Swo-bodu". Utwory A., ukazujące przeważnie epizody z życia ludzi marginesu społecznego, reprezentują typ literatury, zbliżonej do nurtu trywialno-rozrywkowego. Obok pięknych opisów przyrody znajdujemy w nich odbicie aktualnych problemów ówczesnej inteligencji - wolnej miłości, gwałtu, egoizmu, a także sceny morderstw, egzekucji, samobójstw i przedśmiertnych drgawek, mających na celu wywoływanie szoku u czytelnika. Powieść Sanin, przetłumaczona na wiele języków obcych, wszędzie budziła polemikę, doprowadzała do procesów sądowych o szerzenie pornografii. W powieści U pośledniej czerty (U kresu życia) A. opisuje samobójstwo siedmiu osób, wywodzących się ze środowiska inteligencji i reprezentujących odmienne typy ludzkie. Swój ostatni utwór -dramat w czterech aktach pt. Djawoł 1925 (Diabeł) określił jako "tragiczną farsę".
BRP91, Fo, HRL, Ki, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, Wy75, Wy82.

39
ARRO Władimir Konstantinowicz
Dz.: Smiert' Łande, 1904; Sanin, 1907 (reprint Letchworth 1969); Czełowieczeskaja wołna, 1907;
Milliony, 1909; U pośledniej czerty, 1912; Wo/na, 1912; Riewnost', 1914; Zapiski pisatiela, kn. 1-2, 1914, Warszawa 1925-27; Ditó/e, Warszawa 1923;
Djawoł, tamże 1925 (reprint Letchworth 1977);
Komja griazi na likie swiatogo, Nasz Sowr., 1989.5. Socz. w 10-ti tt., 1905-17; Sobr. socz. w 10-ti tt., 1912-16 (t. 7 nie ukazał się); Użas. Powiesti (1900-07), 1992.
Lit.: W. Worowskij, Lit. oczerki, 1923; A. Bagrij, w: tegoż Russkaja litieratura. Baku 1926; K. Czu-kowskij, w: tegoż Sobr. socz., t. 6,1969; F. Sielicki, PH 1974.6; S. Nolda, ZSIPh. 1983.2; U. Steitner, ZSIPh. 1988.1; S. Kaznaczejew, LR 1991.19.7.
AROSIEW Aleksandr Jakowlewicz, 25.(13.) 5.1890 Kazań - 10.2.1938 w więzieniu, prozaik i działacz partyjny. Pochodził z burźu-azji. W 1909-11 studiował filozofię i literaturę w Liege (Belgia). Od 1907 należał do RSDRP i do rewolucji pozostawał w konspiracji. Był jednym z czołowych działaczy bolszewickich, toteż wielokrotnie aresztowano go i zsyłano, musiał też na jakiś czas wyemigrować. W czasie przewrotu bolszewickiego w październiku 1917 dowodził oddziałami moskiewskiego komitetu wojskowo-rewolu-cyjnego, w 1920 był przewodniczącym najwyższego trybunału rewolucyjnego na Ukrainie, a w 1922 piastował wysokie stanowiska w dyplomacji na Litwie i w Czechosłowacji. W 1916 rozpoczął działalność literacką. Przy pomocy A. Woronskiego dostał się na łamy czasopisma "Krasnaja Nów'", a następnie również "Nowego Miru". Jego opowiadania i powieści wydawano jednak tylko do 1933. W 1934 został wybrany do zarządu ZP ZSRR i wyznaczony na stanowisko przewodniczącego WOKS-u. W drugiej połowie lat 30. padł ofiarą masowych represji. Po 1956 został zrehabilitowany, ale żadnego jego utworu nie wznowiono. A. był pierwszym pisarzem rosyjskim, ukazującym wątpliwości doświadczonego sowieckiego działacza partyjnego, który po rewolucji popada w ciężką rozterkę wewnętrzną na skutek
ekonomicznego krachu i kłopotów, spowodowanych nieoczekiwanym przejęciem władzy. Pod presją owych okoliczności główny bohater powieści Strada. Zapiski Tierientija Zabytogo 1921 (Gorące czasy. Notatki Tierientija Zapomnianego) popełnia samobójstwo. W powieści Niedawnije dni 1926 (Niedawne czasy) A. podejmuje temat ofiary z osobistego szczęścia w imię racji politycznych: działacz partyjny morduje ukochaną kobietę, która okazała pomoc białym. A. uprawiał pisarstwo realistyczne i unikał charakterystycznych dla owych czasów eksperymentów w dziedzinie stylu. Jego utwory wyróżnia nie sposób ukazywania zdarzeń lub rozwój fabuły, lecz głębia psychologicznego wglądu w ludzkie charaktery, co trafnie podkreślał już J. Zamiatin. Był A. "pamiętnika-rzem wewnątrzpartyjnych stanów psychicznych" (Woronski). KLE, MERSL, Ni.
Dz.: Zapiski Tierientija Zabytogo, Bierlin 1922 (reprint w: Opalnyje powiesti, NY 1955); Biełaja lest-nica, 1923; Dwie powiesti, 1923; Nikita Szomiew, 1924; Niedawnije dni, 1926; Farsitskaja legienda, 1927; Sienskije bieriega, 1928; Na bojowych pu-tiach, NM 1931.1-3; Korni, 1933. Sobr. socz. w2-chtt.,1929.
Lit.: A. Zonin, Na postu 1923.2-3; A. Woronskij, Lit. portriefy, t. 2,1929.
ARRO Władimir Konstantinowicz, 2.8.1932 Leningrad, dramaturg i pisarz dla dzieci. W 1941 przeżył w Leningradzie pierwszy okres blokady, później został ewakuowany. W 1955 ukończył filologię rosyjską w lenin-gradzkim instytucie pedagogicznym i przez kilka lat był nauczycielem, dyrektorem szkoły i współpracownikiem instytutu naukowo-ba-dawczego przy Akademii Nauk Pedagogicznych, zajmującego się oświatą dla dorosłych. W ramach wyższych kursów literackich przy IŁ studiował pod kierunkiem W. Różowa. W 1960 wstąpił do partii. Od 1962 ogłaszał drukiem prozę publicystyczną i książki dla dzieci (w sumie opublikował ich ponad 10).

ARSIENJEW Władimir Kławdijewicz
40
Premiera jego pierwszej sztuki Wysszaja mie-ra (Najwyższa kara), napisanej w 1976, odbyła się w Pietrozawodsku. W sezonie teatralnym 1982/83 na moskiewskich scenach wystawiano równocześnie trzy sztuki A., które przyniosły mu znaczny rozgłos. Były to:
Sad 1979, napisany w 1981 dramat Piat' romansów w starom domie (Mój stary dom, 1983) i Smotritie, kto pńszol (Patrzcie, kto przyszedł). A. uważa, że minimalny czas niezbędny do zebrania materiału do nowej sztuki wynosi rok, samo pisanie natomiast może trwać bardzo krótko (np. sztuka Smotritie... powstała w ciągu 14 dni). W 1983 opublikował 2-częściową komedię Sinieje niebo, a w niom obloką (Niebieskie niebo, a na nim obłoki), a w 1985 sztukę Koleją (Koleje losu). Sztuki A. są często wystawiane w kraju i za granicą. Mieszka w Petersburgu. W 1989 został prezesem leningradzkiego oddziału ZP ZSRR, a w 1990 członkiem zarządu ZP RFSRR. Główny cel twórczości A. to obrona jednostki przed ingerencją aparatu władzy. W sztuce Wysszaja miera, nawiązując do historycznych zdarzeń z okresu blokady Leningradu, ukazuje proces kolejarzy skazanych na karę śmierci za kradzież żywności, którą chcieli przeznaczyć dla ludzi potrzebujących i ofiarnych. A. sugestywnie dowodzi, że istnieje wyższa sprawiedliwość, doskonalsza niż ustanowione przez ludzi prawa i racje państwowe. W sztuce Piat1 romansów w starom domie, napisanej w stylu komedii Czechowa, konfrontuje wrażliwego badacza literatury z prymitywnymi, nie rozumiejącymi sztuki mieszkańcami lokalu, w którym niegdyś przebywał wielki pisarz. Sztuka Smotritie, kto priszol porusza problem kontrastów socjalnych na przykładzie pisarza, który jest zmuszony sprzedać swoją willę nowobogackiemu fryzjerowi. (Z pewnych analogii między tą sztuką a "Wiśniowym sadem" Czechowa zdał sobie A. sprawę dopiero później, zob. LG 1987. 7. l). Akcja wszystkich sztuk A. toczy się współcześnie, czego przykładem może być Koleją, gdzie pisarz porusza problem losu, przeznaczenia człowieka i łączy go z kwestią specjalnej misji moralnej rosyjskiej inteligencji w czasach zdecydowanej dominacji pragmatycznego sposobu myślenia. LES, Re.
Dz.: Kogda griemieli załpy, 1964; Banany i limany, 1972 i 1990; Wiesiołaja doroga, 1975; Wysszaja miera, 1978 (WAAP) i Tieatr 1984.6; Piat' roman-sow w starom domie, 1981 (WAAP) i Tieatr 1983. 2; Smotritie, kto priszol, 1982; Sinieje niebo, a w niom obłaka, Niewa 1984.10; Sad, 1985 (WAAP);
O psichołogii litieratumogo tworczestwa (odpowiedź na ankietę), Tieatr 1986.2; Koleją. Pjesy, 1987 (tu: Wysszaja..., Sad, Piat'..., Smotritie..., Sinieje...); Wywiady: LG 1987.7.1 i 1991.21.3; Gie-roj i biurokrat, Tieatr 1988.6; Tragiki i komiedian-ty, tamże 1990.6.
Lit.: M. Szwidkoj, Tieatr 1983.7; J. Surkow, Sowr. Dram. 1984.1; A. Sztejn, Tieatr 1984.6; K. Szczer-bakow, Sowr. Dram. 1985.1; D. Zołotnickij, Niewa 1985.8; G. Chołodowa, Tieatr 1989.4; W. Wi-szniakow. Trud 1989.19.3.
ARSIENJEW Władimir Kławdijewicz, 10.9. (29.8.)1872 Petersburg - 4.9.1930 Władywo-stok, badacz przyrody i prozaik. W 1896 ukończył szkołę junkierską piechoty, w której pod wpływem badacza Azji Środkowej M.E. Grum-Grzymajły wykazał szczególne zainteresowanie geografią Azji. W 1899 wystarał się o skierowanie na Daleki Wschód. Od 1902 podejmował z Władywostoku liczne ekspedycje topograficzne. Od 1910 publikował swoje szkice z podróży. W 1927 uczestniczył w kolejnej wielkiej wyprawie do okręgu chabarowskiego. Poszczególne szkice A., napisane barwnie, klarownie i ujmująco, zawierają opisy zdarzeń oraz zagrażających niejednokrotnie życiu przygód, a także przynoszą wiele cennych obserwacji nad światem zwierząt i roślin. Jego książki, jak np. Po Ussurijskomu kraju 1921 (Po kraju Ussuryjskim, 1951), są zaliczane do literatury pięknej i doczekały się wielu wznowień. Dotyczy to zwłaszcza Dersu Użala 1923 (wyd. poi. 1938, 1948, 1950, 1961). Jest to opowieść o przyjaźni narratora z syberyjskim

41 ASIEJEW Nikołaj Nikołajewicz
przewodnikiem. A. szczególnie głęboko rozwija tu motyw przywiązania człowieka do człowieka, a także wnikliwie naświetla temat pierwotnego, instynktownego rozumienia świata przyrody.
Ka91, KLE, LES, MERSL, RSPP1.
Dz.: Po Ussurijskomu kraju, 1921; Dersu Uzała,
1923; W górach Sichote-Alinia, 1937; Wstrieczi
w tajgie, 1956 (Na bezdrożach tajgi. Warszawa
1960). • Sobr. socz. w 6-ti tt., 1947-49; Izbr. pro-
izw. w2-chtt., 1986.
Lit.: M. Azadowskij, 1956; W. Lidin, w: tegoż Lu-
di i wstrieczi, 1957; M. Łomunowa, LR 1972.8.9;
A. Tarasowa, 1985.
ARŻAK Nikołaj "* DANIEL J. M.
ASIEJEW Nikołaj Nikołajewicz, 10.7.(28. 6.)1889 Lgow (gub. kurska) - 16.7.1963 Moskwa, poeta. Ojciec pochodził ze szlachty, pracował jako agent ubezpieczeniowy. Dzieciństwo spędził A. u dziadka, do 1909 uczył się w szkole realnej, później studiował w instytucie handlowym i na uniwersytecie w Moskwie. Debiutował jako poeta w 1909 i od tego czasu regularnie wydawał swoje wiersze, opowiadania, artykuły i recenzje. Pierwszy zbiór wierszy Nocznaja flejta (Nocny Het) opublikował w 1914. Od 1914 był obok S. Bobrowa i B. Pasternaka jednym z głównych przedstawicieli ugrupowania futurystów Centryfuga. Przez jakiś czas był w wojsku, ale I wojna światowa nie przerwała jego działalności literackiej. W 1916 w wydawnictwie "Centryfuga" ogłosił następny zbiór pt. Oksana, w którym kontynuował i ulepszał zdobycze poprzedniego okresu twórczości. Po przewrocie bolszewickim razem z S. Trietjakowem, D. Budukiem i N. Czuźakiem zajmował się jakiś czas działalnością kulturalno-propagandową na Dalekim Wschodzie, a w 1922 powrócił do Moskwy, gdzie związał się z ugrupowaniem "• LEF, zaprzyjaźnił się z Majakowskim i został jego najbliższym współpracownikiem. Napisał wiele poematów. Jednym z nich jest Budionnyj 1923, swego rodzaju
hymn na cześć zwycięskiego dowódcy kawalerii z okresu wojny domowej, w którym osobisty los bohatera wiąże się ściśle z ideologicznym naświetleniem przedstawionych zdarzeń. Będący częścią składową tego poematu Marsz Budionnogo (Marsz Budionnego) uzyskał popularność jako pieśń masowa. Podobnie jak wielu innych poetów, natchnionych ideami rewolucji, A. doznał rozczarowania i niepewności w latach NEP-u. Dał temu wyraz w poemacie Liriczeskoje otstuplenije 1924 (Dygresja liryczna), wydrukowanym w 2. numerze czasopisma "LEF", w którym nie aprobuje odejścia od dotychczasowego kierunku w sferze ideologii i krytycznie ustosunkowuje się do nowej sytuacji politycznej. Wywołało to ostrą replikę krytyków z ugrupowania "* Oktiabr'. Typowym przykładem poezji agitacyjnej w stylu Majakow-skiego jest w twórczości A. poemat Dwadcat' szest' 1925 (Dwudziestu sześciu), w którym, podobnie jak to uczynił Jesienin, środki poetyckie podporządkowuje ideologii i heroizu-je epizod bolszewickich podbojów na Kaukazie w 1918. W późniejszej swej twórczości A. więcej uwagi poświęcał sztandarowemu tematowi uprzemysłowienia kraju. Jego obszerny poemat Majakowskij naczinajetsia 1937-40 (Zaczyna się Maj akowski) został wyróżniony nagrodą Stalinowską I st. w 1941. W 1950 wprowadził do poematu pewne poprawki i uzupełnienia (w edycjach z 1948-53 fragmenty poświęcone W. Chleb-nikowowi były pomijane). Twórczość A. okresu postalinowskiego ogarnia szeroki krąg tematów, poczynając od aktualnych problemów politycznych (Biezumije nad Riejnom, Szaleństwo nad Renem; Za Kubu, W obronie Kuby) i na filozoficznych, ogólnoludzkich zagadnieniach kończąc. Zwrot ku refleksji, do poszukiwań sensu życia, zarysowujący się również w twórczości innych ówczesnych twórców, najwyraźniej zaznaczył się u A. w zbiorze Ład 1961. Wydał też kilka książek poświęconych poezji rosyjskiej i teorii wiersza. • W liryce A. pierwszego okresu twórczości wyraźnie zaznaczył się wpływ

ASTAFJEW Wiktor Pietrowicz 42
symbolistów (A. Błok), a także więź z ak-meistami (N. Gumilow) i futurystami. "Liczne jego utwory poetyckie wykazują nie tylko bliskie pokrewieństwo z pieśnią, lecz są jej twórczym odwzorowaniem, bogatym, pełnym i żywiołowym" (V. Markov). Zainteresowanie Chlebnikowem oraz przyjaźń z Ma-j akowskim zdeterminowały futurystyczny charakter poezji A. również po 1917 roku. Jego intensywne poszukiwania w dziedzinie rymu, rytmu i słowotwórstwa (powrót do staroruskich form) wywoływały zarzuty o formalizm. Z biegiem czasu A., który za życia wydał ponad 70 tomików wierszy, odszedł zarówno od tematyki rewolucyjnej, jak i od eksperymentów formalnych.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, RSPPo2, Wy75, Wy82.
Dz.: Nocznaja flejta, 1914; Bomba, 1921; Stalnoj solowiej, 1922; Lińczeskoje otstuplenije, 1924;
Oktiabr'skije pieśni, 1925; Wriemia łuczszych, 1927; Robota nadstichom, 1929; Nasza siła, 1939;
Majakowskij naczinajetsia, 1940; Izbr. stichotwo-rienija i poemy, 1947; Płomień zwycięstwa, Warszawa 1951; Razdumja, 1955; Ład, 1961, 1963;
Nadzieja, Warszawa 1963; Stichotworienija i poemy, 1967,1990; Sołniecznyjepropisi, 1973. Sobr. stichotworienij w 3-ch tt., 1928-29 (t. 4 dodatkowo w 1930); Sobr. socz. w 4-ch tt., 1931-32; w 5-ti tt., 1963-64; Rodosłownaja poezii, 1990.
Lit.: N. Plisko, NM 1941.4; S. Lesniewskij, Oktiabr' 1959.6; A. Urban, w: N. A., Stichotworienija i poemy, 1967; V. Markov, Russian Futu-rism. Los Angeles 1968; A. Michajłow, LR 1969. 11.7; B. Samów, w: Istorija russkoj sowietskoj litie-ratury w 4-ch tt., t. 4, 1971; W. Milkow, 1973;
O. Smoła, 1980; R. Iwniew, Moskwa 1981.2;
I. Szajtanow, Oktiabr' 1982.6 i Wopr. Lit. 1984.1;
T. Załęska, Katowice 1982; L. Ozierow, LG 1989. 12.7.
ASTAFJEW Wiktor Pietrowicz, 1.5.1924 Owsianka (okręg krasnojarski, Syberia), pisarz. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Uczestnik II wojny światowej, był ciężko ranny. Od 1945 pracował jako ślusarz i doraźnie jako robotnik w Czusowie (obw. permski), gdzie też w 1951 zadebiutował w lokalnej
gazecie jako nowelista. W 1953 w Fermie ukazała się pierwsza jego książka, tam również po 1955 opublikował wiele następnych. Od jesieni 1959 do 1961 A. studiował na wyższych kursach literackich przy IŁ w Moskwie. Od tego czasu jego opowiadania regularnie ukazywały się zarówno w wydawnictwach peryferyjnych na Uralu (Perm, Swierdłowsk), jak i moskiewskich. W 1967 jedno z jego opowiadań zamieścił na swych łamach redagowany przez A. Twardowskie-go miesięcznik "Nowyj Mir" (nr 7). Od 1969 A. mieszkał w Wołogdzie, później jednak powrócił na rodzimą Syberię. Jego Car'-ryba 1976 (Królowa ryb, 1980) podejmująca problem ochrony przyrody i wartości moralnych, została wyróżniona nagrodą państwową ZSRR w 1978. W latach 70. A. napisał kilka sztuk teatralnych. Od 1975 był członkiem, a od 1990 sekretarzem zarządu ZP RFSRR. Międzynarodowy rozgłos przyniosła mu wydana na początku ** pieriestrojki powieść Pieczalnyj ditiektiw 1986 (Smętny kryminał, 1990). W dyskusjach literackich w drugiej połowie lat 80. A. opowiedział się po stronie obrońców rosyjskich narodowych i chrześcijańskich tradycji. Centralne miejsce w dorobku literackim A. zajmują krótkie formy prozatorskie, które co jakiś czas łączy w cykle. Jego opowiadania i powieści pod względem tematyki nawiązują do spraw rosyjskiej wsi i adresowane są zarówno do czytelników dorosłych, jak i młodzieży. Proza A. odznacza się ogromną głębią i czystością duchową. Pisarz ten wykazuje niechęć do polemik i natrętnego moralizo-wania. Pragnie pisać o ludziach zwykłych i skromnych. Uwagę A. przyciągają ich niełatwe losy oraz wzajemne stosunki, które poddaje moralnej próbie. Postaci występujących w jego prozie jest niewiele, ale są to przedstawiciele różnych grup wiekowych i rozmaitych profesji. Nierzadko ukazuje przypadkowe spotkania osób dobrowolnie lub z konieczności odbywających podróż po Rosji. Akcja opowieści Krążą 1966 (Kradzież, 1988), którą szczególnie ciepło przyję-

43
ASTAFJEWA Natalia
to w krytyce, toczy się w domu dziecka w końcu lat 30. W opowieści Starodub 1959 (Starodąb) przedstawia A. życie syberyjskich staroobrzędowców w latach poprzedzających przewrót bolszewicki w 1917. W tym i innych utworach pokazuje ludzkie cierpienia i śmierć, a jednocześnie pozwala swym bohaterom poznać prawdziwą wartość życia. W powieści Pośledni] pokłon 1968-75 (Ostatni pokłon, 1990), nad którą pracował prawie 20 lat, A. opowiada o własnym ciężkim, sierocym dzieciństwie i młodości. Wyraża też wdzięczność prostym wieśniakom, którzy go wówczas przygarnęli i wychowali. W opowieści Pastuch i pastuszka 1971 (Pasterz i pasterka, 1979) głęboko i sugestywnie ujmuje temat miłości i śmierci na wojnie. Za ten utwór i dwa poprzednie otrzymał nagrodę im. Gorkiego w 1975. Swoją książką Car-ry-ba, złożoną z wielu odrębnych opowiadań, często zbliżonych do przypowieści, A. wniósł znaczny wkład do rosyjskiej "" prozy wiejskiej lat 70. Opierając się na znanych mu z autopsji wydarzeniach z okolic Jeniseju, stanowczo zaprotestował w niej przeciwko cywilizacji, którą oskarżył o naruszenie odwiecznej równowagi w przyrodzie, a także o demoralizację człowieka. W sztuce Prosti mienia 1980 (Wybacz mi) ponownie wrócił do swych przeżyć i doznań z okresu wojny, przedstawiając miłość i śmierć ludzi w szpitalu frontowym. Z kolei w powieści Pieczal-nyj dietiektiw po raz pierwszy w literaturze rosyjskiej ostro i wszechstronnie naświetlił problem przestępczości w ZSRR. Styl prozy A. cechuje tonacja liryczna, pobudzająca czytelnika do refleksji, a także kunsztow-ność, umiar w doborze środków ekspresji.
BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, RSPP7,
Wy82.
Dz.: Do buduszczej wiesny, 1953; Pieriewal, 1959;
Soldat l mat', 1961; Krążą. Gdie-to griemit wojna, 1968; Sinije sumierki, 1968 (Szafirowy zmierzch, Warszawa 1973); Pośledni] pokłon, 1968, ciąg dalszy Nasz Sowr. 1974.5-6; Starodub (i in.), 1969;
Pastuch i pastuszka. Sowriemiennaja pastoral, Nasz Sowr. 1971.8; Zatiesi, 1972 (Znaki na korze,
Warszawa 1974); Car-ryba, Nasz Sowr. 1976.4-6 i wyd. książkowe 1980; Czeriomucha, Tieatr 1978. 8; Prosti mienia, Nasz Sowr. 1980.5; Posoch pa-miati, 1980; Na dahkoj siewiemoj wierszynie, 1984;
Wimba, Ju. 1985.7; Pieczalnyj dietiektiw, Oktiabr' 1986.1; Zriaczij posoch, Moskwa 1988. 1-3; Wywiad: LG 1990.26.9. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1979- -81; w 6-ti tt., 1991 (do 1993 wydano 3 tomy).
Lit.: L. Fomienko, Znamia 1966.5; A. Marków, 1969; I. Borisowa, NM 1970.1; W. Kożynow, LO 1973.1; W. Potanin, LR 1974.1.2; A. Łanszczi-kow, 1975; G. Goryszyn, LO 1976.10; W. Kurba-tow, 1977; N. Shneidman, RLJ 1979.141; N. Ja-nowskij, 1982; L. Jerszow, RL 1984.1; J. Szkłow-skij, LO 1984.8; S. Fiedienko, LR 1985.13.9;
L. Ławlinskij, LO 1986.8; A. Kuczerskij, W. Sokołów, J. Starikowa, Wopr. Lit. 1986.11; W. Potanin, LG 1988.21.9.
ASTAFJEWA Natalia (właśc. Natalia Gieor-gyewna Romanowa-Astafjewa), 19.11.1922 Warszawa, poetka. Jej ojciec Jerzy Socha-cki-Czeszejko był działaczem polskiego ruchu robotniczego, a od 1930 przedstawicielem KPP w Komitecie Wykonawczym Międzynarodówki Komunistycznej w Moskwie. Aresztowany w 1933 popełnił samobójstwo w więzieniu. Jej matka też przebywała w więzieniu w 1937-56. W 1937-45 A. mieszkała w Kazachstanie, a w 1961 ukończyła instytut pedagogiczny w Moskwie. Swoje wiersze ogłaszała w prasie od 1955. Pierwszy ich zbiorek pt. Diewczata (Dziewczęta) wydała w 1959. Później w różnych odstępach ukazywały się następne jej tomiki poezji, m.in. Writmie prirody 1977 (W rytmie przyrody) i Lubow' 1982 (Miłość). Od 1961 A. należała do ZP ZSRR. Od 1963, wykorzystując swoją znajomość obu języków tłumaczyła na rosyjski poezję polską (zbiór Polski-je poety 1978, Poeci polscy). Sama też pisała wiersze po polsku. Zbiorek Zawiety (Testament), przygotowany do druku w 1962, zawierał pewne szczegóły więziennych doświadczeń rodziców A. i z tego powodu został zatrzymany przez "• cenzurę. Wydała go w formie znacznie poszerzonej dopiero w 1989. Mieszka w Moskwie. Poezja A.

ATAROW Mikołaj Siergiejewicz
44
ma charakter kameralno-osobisty. Nawiązuje w niej do scen i epizodów swego życia. Poszczególne wiersze stanowią swego rodzaju mszę żałobną za duszę ojca. Przy czym doznania osobiste przybierają wartość uogólnienia. Obok bólu na wspomnienie o zmarłych w obozach członkach rodziny i rozpaczy z powodu zdrady wśród komunistów, którzy wydawali swoich wspólników, przez jej twórczość przewija się również motyw dwóch języków i dwóch ojczyzn. Ukazywała też indywidualne przykłady ludzkiego zachowania się w obozach i więzieniach. W tomiku Za-wiety A. łączy temat "tradycji rewolucyjnych z tragedią rewolucji". Mimo doznanych cierpień i bólu u podstaw jej łatwo dostępnej poezji leży aprobata życia.
KLE.
Dz.: Diewczata, 1959; Gordost', 1961; Wiersze, Warszawa 1963; Lubaw', 1982; Wiersze: DN 1988.5, Ogoniok 1988.40; Zawiety, 1989; Wywiad:
LO 1988.9.
Lit.: K. Lasko, Moskwa 1960.4; I. Malarowa,
Zwiezda 1962.3; J. Naumow, Niewa 1963.5;
G. Gordiejewa, LO 1983.12; K. Jakowlew, Zna-mia 1990.7.
ATAROW Nikołaj Siergiejewicz, 25.(12.)8. 1907 Władykaukaz - 12.9.1978 Moskwa, prozaik. Ukończył władykaukaski instytut pedagogiczny, od 1930 był dziennikarzem pisma "Naszy Dostiżenija", a od 1936 występował również jako nowelista. W czasie II wojny światowej był korespondentem wojennym. Wstąpił do partii w 1947, w 1948-56 wchodził w skład redakcji "Litieraturnoj Ga-ziety". W 1957 został pierwszym red. nacz. miesięcznika "Moskwa", ale w związku z zarzutami o odejście od partyjnej linii utracił to stanowisko (LG 1957.8.8). Mieszkał w Moskwie. W prostych, bezpretensjonalnych opowiadaniach A., w których akcja toczy się z reguły współcześnie, wyczuwa się dążenie do psychologizacji. Poważną dyskusję wywołała jego sugestywnie napisana Po-wiesf opierwoj lubwi 1954 (Opowieść o pierwszej miłości), ukazująca historię czystej
szkolnej miłości, której zagraża mieszczańska nieufność nauczycieli i organizacji kom-somolskiej. Wysuwając temat miłości na plan pierwszy, a także rezygnując z pozytywnego bohatera i koturnowego optymizmu, A. swoim utworem wspierał proces odradzania się literatury rosyjskiej po śmierci Stalina. W opowieści A ja lublu łoszad' 1970 (A ja kocham konia) A. ukazał rzeczywistość oczami dziecka mieszkającego w małym miasteczku i naświetlił jego przeżycia i cierpienia wskutek braku rodzinnego ciepła, które chce zastąpić przywiązaniem do zwierząt. W artykułach krytycznych, poświęconych m.in. W. Grossmanowi, W. Katajewowi i K. Paustowskiemu ujawnia się A. jako znawca prawdziwych wartości literackich.
KLE, MERSL.
Dz.: Nastojaszczeje wriemia, 1939; Magistralnaja górka, 1953; Smiert' pod psiewdonimom, 1957; Po-wiest' opierwoj lubwi, 1959; Nie choczu byt' maleńkim, 1967; A ja lublu łoszad', 1970; Tri wiersty bie-riozowoj allei, 1971; Czużyje rukopisi, Wopr. Lit. 1986. 2. Izbr. w 2-ch tt., 197i, 1978. Lit: B. Brajnina, NM 1955.9; F. Lewin, tamże 1968. 3; I. Warłamowa, tamże 1971.9; G. Drobot, LG 1975.12.3; A. Borszczagowskij, LR 1977.26.8.
AWDIEJENKO Aleksandr Ostapowicz, 21.
(8.)8.1908 Makiejewka (Donbas), prozaik. Syn górnika. Był bezdomnym dzieckiem, później pracował jako robotnik w Donbasie i Magnitogorsku. Od 1933 publikował powieści ilustrujące linię partii w sowieckiej literaturze, w 1945 wstąpił do KPZR. Po 1958 uczestniczył jako delegat w niektórych zjazdach ZP. Mieszka w Moskwie. A. jest banalnym przedstawicielem literatury "* realizmu socjalistycznego, pozytywnie ocenianym w sowieckich kompendiach. Jego pierwsze dzieło Ja lublu 1933 (Kocham, 1957) ukazuje proces przekształcania się bezdomnego chłopca w pełnoprawnego członka ludzkiego kolektywu. Następna powieść Sud'ba 1935 (Los) wywołała zarzuty o efekciarstwo, brak wiarygodności (Kolesniko-

45
AWIERCZENKO Arkadij Timofiejewicz
wa). Powieść Trud 1951 (Praca), w której powrócił do rzeczywistości Donbasu lat 30., w okresie postalinowskim była oceniana negatywnie. Traktowano ją wówczas jako przykład lekceważenia spraw jednostki i zastępowania ich problemami technicznymi. W utworach napisanych w 1954-55 A. ukazywał osiągnięcia sowieckiego wywiadu w walce ze szpiegami. Tematem powieści Czarny je kołokoła 1963 (Czarne dzwony) uczynił powstanie na Węgrzech w 1956, ujęte zgodnie z oficjalnym sowieckim punktem widzenia. W powieści Wpotie lica swojego... 1978 (W pocie czoła) temat industrializacji powiązał z własnym życiorysem i ukazał podróż do stron ojczystych. Dopiero ** pierie-strojka pobudziła A. do napisania uczciwych wspomnień o swoim życiu pt. Ottuczenije 1989 (Zerwanie). Na plan pierwszy wysuwa się w nich pewne spotkanie ze Stalinem, które zadecydowało o typowym, rozdwojonym sowieckim sposobie myślenia A., pozwalającym nie mieć skrupułów i usprawiedliwiającym kłamstwo. KLE,RSPPl.
Dz.:Ja lublu, 1933; Sud'ba, 1936; Trud, 1951; Nad Tissoj, 1954 (Nad Cisą, Warszawa 1956); Gomaja wiesna, 1955; Czornyje kotokota, 1963; Wsią kra-sota czełowieczestwa, 1970; Sledopyt, 1972; Granica, 1977; W potie lica swojego..., NM 1978.1-3; Ot-łuczenije, Znamia 1989.3-4.
Lit.: G. Kolesnikowa, NM 1936.5; St. Złobin, Ju. 1960.2; L. Tierakopian, Nasz Sowr. 1969.7;
G. Browman, LG 1978.19.7; L. Polikowskaja, LO 1989.8; E. Krochmal, Grani 1990.156.
AWIERCZENKO Arkadij Timofiejewicz,
27.(15.)3.1881 Sewastopol - 12.3.1925 Praga, prozaik. Syn kupca, pracował początkowo jako biuralista. Pierwsze opowiadanie opublikował w 1903 w jednej z gazet Charkowa, gdzie w 1906-07 wydawał też satyryczne pismo "Sztyk". W końcu 1907 przeniósł się do Petersburga. Współpracował z satyrycznym czasopismem "Striekoza", które w 1908 zostało przekształcone w "Satiri-kon". Jako redaktor i stały autor "Satiriko-
nu", a od 1913 "Nowego Satirikonu", był A. jednym z najbardziej znaczących satyryków ostatnich lat carskiej Rosji. Zbiór jego opowiadań Wiesiotyje ustricy 1910 (Wesołe ostrygi) wznawiano ponad 20 razy. Liczne opowiadania inscenizowano. Ponadto A. pisał recenzje teatralne i muzyczne, występując pod pseudonimami: Meduza, Gorgona, Fal-staf, Foma Opiskin, Folk, Ave (opowiadania satyryczne zamieszczał pod swoim właściwym nazwiskiem). Po zamknięciu pisma w sierpniu 1918 uciekł początkowo na Ukrainę, a następnie do Sewastopola, gdzie do końca 1920 aktywnie uprawiał dziennikarstwo oraz był dyrektorem teatru. Emigrował 15.11.1920 do Konstantynopola, a w lipcu 1922 przeniósł się do Pragi. W wielu miastach Europy występował gościnnie w roli komika. Jego opowiadania wydawano w Berlinie, Pradze, Warszawie i in. miastach. W ZSRR zbiory jego utworów ukazywały się w 1927, 1964 i 1985. Akcja około 650 humoresek i opowiadań satyrycznych A. wiąże się z życiem powszednim wielkiego miasta. Wyśmiewał w nich ogólnoludzkie słabostki, rzadziej - sytuację polityczną. Nie oszczędzał w swych utworach rzeczywistości carskiej Rosji, ale jego satyra skierowana przeciwko reżimowi bolszewickiemu przybiera ton bardziej ostry i zjadliwy. Świadczy o tym wydany na emigracji tom opowiadań Diużyna nożej w spinu riewolucyi 1921 (Tuzin noży w plecy rewolucji). Szczególnie duże efekty komiczne osiągał w analogicznych wieloplanowych dialogach.
EmR, Fo, HRL, Ka85, KLE, LES, MERSL, RP89, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Rasskazy w 3-ch tt., 1910-11 (t. 2 pt. Zajcziki na stienie); Wosiem odnoaktnych pjes, 1911; Czto im nużno..., 1912; Miniatiury i monologi dla sceny, 1912; Rasskazy dla wyzdorawliwajuszczich, wyd. 5:
1913; Czudiesa w rieszetie, 1915; Zapiski prosto-dusznogo, Konstantinopol 1921, Berlin 1923; Diu-źyna nożej w spinu riewolucyi, Paris 1921 i Ju. 1988.8; Kipiaszczij kotlet, Konstantinopol 1922;
Dieti, Konstantinopol 1922; Dwienadcat' portrie-tow, Paris-Praha 1923; Czudaki na podmostkach,

AWIERINCEW Siergiej Siergiejewicz
46
Sofia 1924; Otdych na krapiwie. Warszawa 1924;
Rasskazy cynika, Praha 1925; Szatka miecenata, tamże 1925; Oskołki rozbitego wdriebiezgi, Leningrad 1926; Tyrania mody. Warszawa 1928; Egzekutor Buraczków, tamże 1928; Humor dla wszystkich, tamże 1928; Izbr., Washington 1961; Jumo-risticzeskije rasskazy, Moskwa 1964; Okkuitnyje nauki, tamże 1964; Humoreski, Warszawa 1966;
Sałat iż bulawok, NY 1982. Izbr. socz. w 2-ch tt., Moskwa 1927; Izbr. rasskazy, Moskwa 1985; Pies łańcuchowy i inne opowiadania. Łódź, 1988; Odin-nadcat' stonow, 1989; Britwa w kisiele, Moskwa 1990; Szutka miecenata. Podchodcew i dwoje drugich, tamże 1990. Lit.: O. Michajłow, w: A. A., wyd. 1964 i 1985;
D. Levickij, Washington 1973; B. Prianisznikow, NŻ 1974.117; F. Sielicki, SIO 1975.2; L. Jewstig-niejewa, 1977; A. Djakonow, LR 1988.19.8.
AWIERINCEW Siergiej Siergiejewicz, 10.
12.1937 Moskwa, historyk literatury i poeta. Syn profesora biologii. W 1961 ukończył wydział filologiczny uniwersytetu w Moskwie i zajął się w swych pracach historycznolite-rackich głównie badaniem kultury duchowej średniowiecza, tradycji antycznej i bizantyjskiej oraz zagadnień chrześcijaństwa. W 1981 został kierownikiem zakładu literatur antycznych w Instytucie Literatury Światowej AŃ ZSRR, a w 1987 członkiem korespondentem AŃ ZSRR. Od 1989 prowadzi wykłady z historii kultury i myśli chrześcijańskiej na uniwersytecie w Moskwie. Jest prezesem Towarzystwa Biblijnego. Ma na swym koncie wiele przekładów, m.in. księgi Hioba i psalmów biblijnych, dzieł O. Spenglera, C.G. Junga, R. Guardiniego i poezji niemieckiej (Holderlin, Traki, Hesse). Jako przedstawiciel liryki religijnej zyskał rozgłos dopiero w latach ** pieriestrojki. W 1991 A. został prezesem Międzynarodowego Towarzystwa Mandelsztama. Mieszka w Moskwie. A. jest autorem znakomitych wierszy religijnych, świadczących o głębokiej znajomości Biblii, apokryfów, żywotów świętych, a nade wszystko o jego chrześcijańskim wyznaniu. Mające fundamentalne znaczenie wydarzenia biblijne, takie jak zwiastowanie,
ukrzyżowanie, zwątpienie Tomasza i nakarmienie chlebem pięciu tysięcy, przedstawia wnosząc pewne nowe szczegóły, które pogłębiają ich religijną wymowę, a niekiedy też bardziej przybliżają je czytelnikowi. U podstaw wierszy A. leży wiara w niezłomną moc słowa Bożego i zachowanie w postaci nie zmienionej duchowych tajemnic, wykraczających poza zasięg umysłu ludzkiego.
KLE. Dz.: Poezija Wiacz. Iwanowa, Wopr. Lit. 1975.8;
Poetika ranniewizantijskoj litieratury, 1977; Rieligi-ja i litieratura, Ann Arbor 1981; Wizantija i Ruś, NM 1988.7 i 9; Na skrzyżowaniu tradycji. Warszawa 1988; Wiersze: NM 1989.10 i LG 1990.31.10;
Błagowieszczenije, NM 1990.3, Simwoł 1990.21 i Wiestnik RChD 1990.158; Poezija kakfiłosofija, Fiłosofskaja i Socyołogiczeskaja Mysi, Kijew 1990.4.
AWRORA, miesięcznik literacki, ukazujący się od lipca 1969 w Leningradzie (Petersburgu), początkowo jako pismo KC Komsomo-łu, ZP RFSRR i leningradzkiego (petersburskiego) oddziału pisarzy. Od 1980 informacja o przynależności do twórców lenin-gradzkich znika z karty tytułowej pisma. Funkcję red. nacz. A. pełnili: N. Kosariowa, od 1973 W. Toropygin, przez krótki czas w 1977 A. Szarymow, następnie do 1982 G. Goryszyn, który prawdopodobnie za opublikowanie satyrycznej Jubilejnoj rieczi 1981. 12 (Mowy jubileuszowej), aluzyjnie nawiązującej do osoby L. Breżniewa, został zastąpiony E. Szewielewem. Członkami zespołu red. A. w różnym okresie byli m.in. O. Bergholc (1969-75), M. Dudin (od 1969), M. Roszczin (1973-77), D. Samojłow (1973-79), G. Gor-bowski (od 1977) i W. Popów (od 1987). Pismo koncentruje się na problematyce dotyczącej Leningradu (Petersburga) i spraw młodzieży, ale nie ogranicza się do kręgu wybranych autorów i odbiorców. Do grona częstych współpracowników pisma należeli pisarze: W. Biełow, A. Bitów, G. Gorbowski, G. Goryszyn, F. Iskander, A. Kusznier, W. Sosnora, A. i B. Strugaccy, W. Szefner,

47
AZAJEW Wasilij Nikołajewicz
W. Szukszyn i S. Woronin. W A. debiutowali L. Pietruszewska, W. Popów i T. Tołstoj. Tu opublikowano niektóre opowiadania M. Bułhakowa. Prawie w każdym numerze pismo drukuje pojedyncze utwory prozaików obcych. Podobnie jak miesięcznik "Junost"', zamieszcza też na swych łamach reprodukcje obrazów malarzy rosyjskich. Nakład pisma, który w 1970-86 wynosił średnio 125 000 egzemplarzy, raptownie wzrósł w 1990 do l 090 000, a w 1991 spadł do 600 000.
KLE, LES.
Lit.: W. Razumniewicz, LR 1984.14.3; A. Ostrow-
skij, Litierator, Leningrad 1990.30.3 (nr 10).
AZAJEW Wasilij Nikołajewicz, 12.2.(30.1.) 1915 Sockoje (gub. moskiewska) -27.4.1968 Moskwa. Od 1935 około 15 lat przepracował na Dalekim Wschodzie, początkowo jako więzień, następnie jako pracownik wolnona-jemny. W 1944 ukończył studia na kierunku zaocznym IŁ w Moskwie. W 1937 zaczął pisać opowiadania, które, jak np. Obyknowien-naja piła 1946 (Zwykła piła), na skutek wad konstrukcyjnych, natrętnego dydaktyzmu i dłużyzn czyta się z dużym wysiłkiem. Główny utwór A. - powieść Daleko ot Moskwy 1948 (Daleko od Moskwy, 1950) - został opublikowany w miesięczniku "Nowyj Mir" pod redakcją K. Simonowa i zachował wyraźne ślady jego osobistej stylistycznej korekty. Utwór wyróżniono nagrodą Stalinowską I st. w 1949 i szeroko rozpropagowano w prasie. Od 1949 do śmierci A. wchodził do zarządu ZP ZSRR. W 1988 ze spuścizny po A. wydano drugą jego powieść pt. Wagon. Daleko ot Moskwy jest typową powieścią produkcyjną, która na przykładzie przyspieszonej budowy rurociągu naftowego na Syberii w pierwszej fazie wojny miała ilustrować bohaterstwo w pracy. Utwór ten był całkowicie zgodny z kanonami ówczesnego "* realizmu socjalistycznego. Główne postaci to wyidealizowani, pozytywni bohaterowie. Zachodzące między nimi konflikty są zmyślone i sztuczne, a ich pomyślne rozwiązanie można przewidzieć zawczasu. Ideę kolektywi-zmu autor ujmuje jako równoczesny proces powstawania pomysłów technicznych w świadomości różnych bohaterów, a ich samych zawsze przedstawia w sytuacjach wyjątkowych i komentuje ich czyny w duchu z góry ustalonych założeń i planów. Przemilcza przy tym, że podobne obiekty wznoszono wówczas rękami więźniów obozów koncentracyjnych. Po śmierci Stalina utwór ten, przetłumaczony w swoim czasie na 20 języków obcych, już nie cieszył się tak wielką popularnością i uznaniem. W powieści Priedisłowije k żyzni 1961 (Przedmowa do życia) A. retrospektywnie powraca do lat pierwszej pięciolatki. Chęć partyjnego oddziaływania na odbiorcę powoduje, że "jak gdyby nie ufając mu, nazbyt drobiazgowo wyniszcza swoje racje" (Grudcowa). W powieści Wagon, opartej na osobistych doświadczeniach, A. bardziej prawdziwie opisuje los pewnego młodego więźnia.
Ki, KLE, LES, RSPP1.
Dz.: Daleko ot Moskwy, 1948; Bieskoniecznoje swi-
danije, 1971; Priedisłowije k żyzni, 1972; Wagon,
DN 1988.6-8.
Lit.: O. Grudcowa, Znamia 1961.8; W. Sokołów,
NM 1961.10; F. Taurin, LR 1968.9.5; A. Mieży-
row, LG 1972.30.8; W. Roslakow, tamże 1984.20.
2; J. Kanczukow, LR 1988.7.10.

B
BABAJEWSKI Siemion Pietrowicz, 6.6. (24.5.)1909 Kunje (gub. charkowska), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej, przez dłuższy czas mieszkał na Kubaniu. W 1930-45 był dziennikarzem, w 1936 wydał pierwszy zbiór opowiadań. W 1939 ukończył kierunek zaoczny IŁ i wstąpił do partii. Podczas II wojny światowej był korespondentem wojennym. Powieść Kawaler Zołotoj Zwiezdy 1947-48 (Kawaler Złotej Gwiazdy, 1953) i jej dwuczęściowy ciąg dalszy Swiet nad ziemio] 1949-50 (Światło nad ziemią) zapewniły B. sławę jednego z najgłośniejszych pisarzy sowieckich epoki stalinowskiej. Za te książki otrzymał trzy nagrody Stalinowskie (w 1948 i 1949 I, a w 1950 II st.). Główny bohater powieści był wówczas widziany jako "nowator, człowiek wykształcony i energiczny, mocno związany z ludem i zdolny pociągnąć za sobą masy" (W. Kożewnikow, NM 1949.5, s. 247). Po śmierci Stalina natomiast uznano go za "lukrowanego aniołka, którego obsypano chwałą jak różnokolorowymi kwiatami" (W. Pomierancew, NM 1953.12, s. 234). Niekiedy powieści B. wymieniano jako najbardziej jaskrawe w literaturze sowieckiej przykłady upiększania rzeczywistości, przemilczania i pomniejszania kłopotów odbudowującego się po wojnie rolnictwa. Również w późniejszych powieściach - Synownij bunt 1961 (Synowski bunt), Rodimyj kraj 1964 (Ojczyste strony), Stanica 1975-76 i Priwoije 1978-79 (Wolność) - B. pozostał wierny tematowi socjalistycznego życia kołchozowego na Kubaniu i swej trywialnej manierze pisarskiej, którą podporządkował propagandzie partyjnej, rezygnując z prawdy i psychologizmu. Mimo to od 1954 należał do zarządu ZP ZSRR i RFSRR. Po "" odwilży pisarstwa B. nie negowali tylko najbardziej konserwatywni krytycy. Mieszka B. w Moskwie.
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP1, Wy75, Wy82. Dz.: Kawaler Zołotoj Zwiezdy, 1948; Swiet nad ziemloj, 1950; Synownij bunt, 1961; Rodimyj kraj, 1965-69; Bietyj swiet, 1968-69; Sowrlemienniki, 1974; Stanica, 1977; Priwoije, 1980; Kak żyt'?, Moskwa 1984. 9-10. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1979-81.
Lit.: A. Makarow, 1952; F. Abramow, NM 1954. 4; F. Swietow, Wopr. Lit. 1962.3; M. Złobina, NM 1968.9; W. Krasilszczikow, LR 1980.5.9;
A. Hughes, SEER 1981.1.
BABEL Isaak Emmanuiłowicz, 13.(1.)7. 1894 Odessa - 27.1.1940 w więzieniu, prozaik. Syn żydowskiego kupca. W 1905 był świadkiem żydowskich pogromów w Odessie. Pasjonował się językiem starohebraj-skim. Starym Testamentem i Talmudem. Mając 15 lat ukończył szkołę handlową, w 1911-15 studiował w kijowskim instytucie finansowo-handlowym. Pierwsze opowiadania napisał po francusku. Do 1917 mieszkał w Piotrogrodzie. W 1916 opublikował dwa opowiadania w czasopiśmie "Letopiś". W 1917-24 uczestniczył w I wojnie światowej, był współpracownikiem ludowego komisariatu oświaty, brał udział w ekspedycjach po żywność na wieś, walczył w I Armii Konnej Budionnego, pracował w urzędzie miejskim Odessy, a także uprawiał dziennikarstwo w Piotrogrodzie i Tyfiisie (Tbilisi).

49
BABEL Isaak Emmanuiłowicz
W 1924 osiadł w Moskwie. Jego żona •w 1925 wyemigrowała do Paryża. Niespodziewany rozgłos zyskał po opublikowaniu kilku opowiadań w czasopiśmie "LEF". Weszły one potem do zbiorów Konarmija 1926 (Armia Konna, 1961) i Odiesskije ras-skazy 1931 (Opowiadania odeskie, 1961), które wkrótce po ukazaniu się drukiem, zostały przetłumaczone na ponad 20 języków obcych i przyniosły B. światową sławę. Oprócz opowiadań napisał pięć scenariuszy filmowych, w tym również Blużdajuszczije zwiozdy 1926 (Błędne gwiazdy), będące wolną adaptacją powieści Szolema Alejchema pod tym samym tytułem (film znalazł się na indeksie w 1931), oraz sztuki Zakat 1927 (Zmierzch, 1961) i Marija 1935, z których ostatnią wystawiono po raz pierwszy dopiero w 1988. W 1934 B. przemawiał na I zjeździe ZP ZSRR, w 1938 był zastępcą przewodniczącego kom. red. państwowego wydawnictwa literackiego (Goslitizdat). 16. 5. 1939 B. aresztowano, manuskrypty jego dzieł skonfiskowano, a nazwisko pisarza wykreślono z literatury. Skazano go na karę śmierci i wkrótce po ogłoszeniu wyroku zgładzono. 18. 12. 1954 został pośmiertnie zrehabilitowany przez wojskową komisję Sądu Najwyższego ZSRR. Dzięki usilnym zabiegom K. Paustowskiego wrócił do literatury rosyjskiej po 1956. W 1957 ukazał się poddany szczegółowej cenzurze zbiór jego opowiadań z przedmową I. Erenburga. Pretensje wysuwane pod adresem B. w latach 20. i 30., kiedy zarzucano mu nadmierny "subiektywizm w ukazywaniu wojny domowej", powtórzyły się również po jego rehabilitacji. W 1967-85 nie wznowiono w ZSRR ani jednej jego książki. Stosunkowo nieduży ilościowo dorobek B., na który składa się około 80 opowiadań i dwie sztuki, tłumaczy się nie tylko jego przedwczesną śmiercią w wieku 46 lat. B. był twórcą niezwykle w stosunku do siebie wymagającym. Swoje utwory potrafił przerabiać i doskonalić całymi miesiącami. Tak np. nowelę Łubka Kozak 1925 opublikował dopiero po 26 redakcjach. W ten
sposób kształtował się świat jego prozy, lakonicznej, gęstej, pisanej oszczędnie i skrótowo, nasyconej wyrazistymi, trafnie wychwyconymi szczegółami i epizodami ówczesnej rzeczywistości. Wzorem dla niego był przede wszystkim Flaubert. Motywy okrucieństwa, mordów, gwałtu, nieprzyzwoitości przeważają zarówno w jego opowiadaniach o wojnie domowej, jak też w nowelach obrazujących barwne życie Odessy. Obnażanie ludzkiej brutalności przeplata w nich jednak ukazywaniem przejawów delikatności, czułości człowieka, jego przywiązania do rodziców, ojczyzny, literatury i muzyki. "Na tej grze sprzeczności opiera się styl i kunszt Babla" (Slonim). W odróżnieniu od Czechowa nowele B. nasycone są dynamiką i zdarzeniami. Odiesskije rasskazy wyróżnia zupełnie niemożliwy do przekazania w innym języku lokalny koloryt, na który składa się specyficzny odeski żargon, przesiąknięty zapożyczeniami z jidysz, ukrainizmami, elementami języka literackiego i patetyką.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka85, Ka91, KaKl, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RD, RN, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz.: Konarmija, 1926; Bhizdajuszczije zwiozdy, 1926 (reprint Ann Arbor 1972); Jewriejskije rasskazy, 1927; Zakat, 1928; Odiesskije rasskazy, 1931; Marija, 1935; Listy, Wozdusznyje Puti 1963. 3; Zabytyje rasskazy. Iz pisiem k druzjam, Let-chworth 1965; Kartki z dziennika: LG 1971.3.11 i DN 1989.4-5 oraz RM 1976.22.1; Utwory wybrane, Warszawa 1974; Zabytyje proizwiedienija, Ann Arbor 1979; Dietstwo i drugije rasskazy, Jerusalem 1979; Rasskazy, Letchworth 1980. Izbr., 1966, 1986, 1989.
Lit.: I. Babiel, Statji i matieriaty, 1928; J. Stora--Sandor, Paris 1968; H. Pross-Weerth, w: I. Babel, Ein Abend..., 1970; P. Carden, Ithaca 1972;
R.W. Hallett, Letchworth 1972; F. Lewin, 1972;
Wospominanija sowriemiennikow, 1972; J. Sałaj-czyk, Opole 1973; J. E. Faleń, Knoxville 1974; M. Jovanovic, Beograd 1975; M. Cunningham, Diss. Northwestern Univ. 1976; C. D. Lynch, Diss., Belfast 1977; C. i R. Luplow, MERSL 2 (1978);
R. Grongaard, Aarhus 1979; C. A. Luplow, Ann Arbor 1982 i RL (Sonderheft) 1984.15(3);

BACHMIETJEW Władimir Matwiejewicz
50
P. Morsbach, Munchen 1983; S. Powarcow, LG 1984.18.7; E. Sicher, Columbus (Ohio) 1986; A. Mackin, Tieatr 1988.4; W. Szentalinskij, Ogoniok 1989.39.
BACHMIETJEW Władimir Matwiejewicz,
14.(2.)8.1885 Ziemlansk (gub. woroneska) -16.10.1963 Moskwa, prozaik. W 1909 wstąpił do RSDRP, do 1917 zajmował się działalnością rewolucyjną w Woroneżu i na Syberii. W 1921 przeniósł się do Moskwy, w 1923 wszedł w skład ugrupowania literackiego "" Kuźnica, a w 1934 należał do pierwszego zarządu ZP. Od 1910 publikował opowiadania, ukazujące budzenie się świadomości rewolucyjnej w syberyjskich chłopach. Jego powieść Priestuplenije Martyna 1928 (Przestępstwo Martyna), w której przedstawił proces kształtowania się działacza partyjnego w latach wojny domowej, wywołała dyskusję w prasie (w 1947 utwór wydano w zmienionej wersji). Pozostawił też nie dokończoną trylogię, poświęconą walce rewolucyjnej. Jej pierwszy tom pt. Nastuple-nije (Natarcie) pojawił się w 1934, następne części i kolejne redakcje ukazywały się z dużymi przerwami.
KLE, LE, LES, MERSL, Ni, RP89, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz.: Na ziemie, 1924; Priestuplenije Martyna, 1932;
Nastuplenije, 1938 (w postaci zmienionej pt. Upo-roga, 1941). Sobr. socz. w 3-ch tt., 1926-28; Iz-brannoje, 1947,1953; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1967. Lit.: G. Kolesnikowa, Oktiabr' 1947.3; G. Pawłów, Zwiezda 1960.11; Nekrolog: LG 1963.19.10;
P. Worobjow, LR 1965.13.8.
BAGRICKI (właśc. Dziubin) Eduard Gieor-gijewicz, 3.11.(22.10.) 1895 Odessa - 16.2. 1934 Moskwa. Urodził się w żydowskiej rodzinie kupieckiej, ukończył szkołę mierniczą, ale nigdy nie pracował w tym zawodzie. Debiutował w 1915 wierszami w odeskich almanachach literackich. Zimą 1917-18 walczył w szeregach Armii Czerwonej na perskim froncie, latem 1919 pracował w oddziale propagandy jako autor wierszy agitacyjnych. W 1918-20 B. żywo interesował się angielską balladą. Wiosną 1920 powrócił znów do Odessy i pracował w Jug ROSTA razem z J. Oleszą, W. Narbutem, S. Bondarinem i W. Katajewem. Zawarł też dozgonną przyjaźń z I. Bąblem. W 1925 przeniósł się do Moskwy. Będąc osobą o umiarkowanych poglądach politycznych, wszedł w 1926 do ugrupowania "" Pieriewał, następnie po roku związał się z Literackim Centrum Kon-struktywistów. W 1928 ukazał się pierwszy jego tomik Jugo-zapad (Południowy Zachód), złożony głównie z apolitycznych, emocjonalno-heroicznych wierszy i poematów, który zjednał mu wielu zwolenników. Jako osoba bezpartyjna cierpiał różne szykany ze strony władz. Chcąc unormować swoje stosunki, wstąpił w 1930 do "* RAPP-u, pisał też poematy, świadczące o jego oddaniu ideałom rewolucji. Ciężko chory na astmę zdążył jeszcze za życia wydać dwa następne zbiorki: Pobieditieli 1932 (Zwycięzcy) i Pos-ledniaja nocz 1932 (Ostatnia noc). W chwili • śmierci w 1934 byli przy nim I. Babel i żona, szwagierka W. Narbuta, który w 1936 wydał księgę pamiątkową, poświęconą B. Po 1937 Babla, Narbuta i żonę B. aresztowano. Tylko ona ocalała z całej trójki i po 1956 wróciła z Karagandy. B. obok M. Swietłowa i N. Tichonowa jest uważany za jednego z czołowych przedstawicieli nurtu romantycznego rosyjskiej poezji lat 20. i 30. "Miał zdumiewający dar pozyskiwania sobie ludzkich serc" (Sławin). Romantyczny świat B., zachwycającego się A. Grinem, przyciągał także wielu jego współczesnych, zafrapowanych osobowością poety. B. opiekował się młodymi talentami, toteż wielu, jak np. A. Galicz, chętnie przyznawało się do swoich związków z nim. Egzotyka, heroiczno-wolnościowa tematyka wczesnych wierszy B., a także klarowność ich języka świadczyły o wpływie ak-meistycznej poetyki N. Gumilowa. Inne utwory tego okresu zdradzają swoje powinowactwo z futurystyczną tradycją I. Siewieria-nina i W. Maj akowskiego. Wiersze następnego, odeskiego okresu (1918-25) wyróżnia-

51
BAKŁANOW Grigorij Jakowlewicz
ją się optymistycznym nastrojem. Ich bohaterami są buntownicy, włóczędzy, żołnierze, marynarze, kontrabandziści, "wszyscy ci, którzy szukają przygód, wolności i szczęścia" (Kowalski). Do zbioru Jugo-zapad oprócz takich wierszy i przekładów dzieł romantyków angielskich włączył B. swój jedyny poemat rewolucyjny Duma pro Opanasa 1926 (Duma o Opanasie). Ukazał w nim tragiczny los młodego ukraińskiego chłopaka, który uwikłany w zdarzenia wojny domowej, dezerte-ruje z Armii Czerwonej, zostaje anarchistą i musi wykonać wyrok śmierci na swym byłym dowódcy. Pod względem formalnym utwór nawiązuje do ukraińskiej epiki ludowej i poematu T. Szewczenki "Hajdamaky" 1841 (Hajdamacy). Drugi tomik wierszy B. Pobieditieli odznacza się lirycznym tonem narracji i pesymistyczną wymową. Tytuł zbioru nie koresponduje z oficjalną frazeologią owych lat, świadczy raczej o ironicznym stosunku autora do przedmiotu relacji. Trzy poematy, opublikowane w ostatnim zbiorze pt. Posledniaja nocz, wyrażają wewnętrzny spór B. z ideałami bolszewików. W poemacie Smiert' pionierki (Śmierć pionierki) B. przedstawia matkę przy łożu umierającej córki w otoczeniu pionierskiego kolektywu, będącego ucieleśnieniem marksistowskiej tezy o nicości interesów jednostki w obliczu dobra ogółu. Przy tym temat uświadomienia winy łączy się z rewolucyj-no-heroicznymi wspomnieniami i motywem chrześcijańskiego krzyża. Ostatni poemat B. Fiewral (Luty), napisany w 1933-34 i wydany pośmiertnie dzięki N. Chardżyjewowi w "Almanachu" z 1936 roku, rzadko bywa wznawiany. Opierając się w głównej mierze na materiale autobiograficznym, przeciwstawia w nim nieśmiałego żydowskiego chłopca Żydowi rewolucjoniście, który otrzymawszy po rewolucji lutowej prawa i władzę, dokonuje gwałtu na dziewczynie, odtrącającej jego uczucia. Liryka B. w przeważającej swej części ma charakter narracyjno-opisowy, ale chronologia występuje w niej tylko epizodycznie.
Poszczególne wydarzenia i postaci otwierają przy tym często szerokie pole możliwości interpretacyjnych. We wczesnych wierszach B. językowo-wersyfikacyjna różnorodność bardziej wiąże się z rymem niż w utworach późniejszych.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, RSPPo2, Wy75, Wy82.
Dz.: Jugo-zapad, 1928; Pobieditieli, 1932; Posledniaja nocz, 1932; Stichotworienija, 1956; Dniewni-ki. Pisma. Stlchi, 1964; Wiersze w: Antologia rosyjskiej poezji radzieckiej lat 1917-1941, Katowice 1978. Sobr. socz. w 2-ch tt., 1938 (wydano tylko t. l); Stichotworienija i poemy, 1964 (zawiera też poemat Fiewral), 1984,1987; Izbr., 1975.
Lit.: E. B. Almanach, red. W. Narbuta, 1936;
I. Grinbierg, 1940; A. Siniawskij, w: Istorija rus-skoj sowietskoj litieratury w 3-ch tt., t. l, 1958;
S. Bondarin, NM 1961.4; E. Lubariewa, 1964;
L. Sławin, w: tegoż Portriety i zapiski, 1965;
I. Rożdiestwienskaja, 1967; E. B. Wospominanija sowńemiennikow, 1973; L. Kowalski, RLT 1974.8 i MERSL 2(1978); N. Fridman, Ruś. Lit. 1976.2;
W. Rossiyn, London 1977; W. Azarow, LR 1985. 1.11.
BAKŁANOW (właśc. Fridman) Grigorij Jakowlewicz, 11.9.1923 Woroneż, prozaik. Po ukończeniu szkoły latem 1941 pracował w fabryce. W czasie II wojny światowej był na froncie początkowo jako żołnierz, później - oficer. Od 1942 należał do partii. W 1946-51 studiował w IŁ. Pierwsze opowiadania z lat 1950-55 poświęcił kołchozowej wsi. Od 1958 zwrócił na siebie uwagę jako autor wojennych opowieści, w których ukazywał życie frontowe bez patosu i upiększeń. W 1986 został red. nacz. miesięcznika "Znamia" i aktywnym obrońcą idei "" pieriestrojki. Mieszka w Moskwie. Opowiadania B. o życiu wsi kołchozowej należą do pierwszych utworów krytycznego nurtu literatury okresu postalinowskiego, podnoszących autentyczne problemy i konflikty. Wokół jego utworów, zwłaszcza opowieści Piad' ziemli 1959 (Piędź ziemi, 1961), toczyła się burzliwa polemika, w toku której konserwatywni krytycy zakwestionowali manierę twórczą B.,

BALMONT Konstantin Dmitrijewicz
52
prawdziwie, bez niedomówień ukazującego okrucieństwo i tragizm wojny, zarzucając mu tzw. "prawdę okopową", którą uznali za historycznie i politycznie nie uzasadnioną. Utwory B. współtworzyły nową falę rosyjskiej batalistyki, która powstała po XX zjeździe KPZR i była zaprzeczeniem pseu-dodokumentalnej, upiększającej rzeczywistość literatury wojennej okresu stalinowskiego. W opowieści Miortwyje sramu nie imut 1961 (Poległych hańba się nie ima, 1962) B. podejmuje problem egoizmu i tchórzostwa na froncie, a także rozpatruje kwestię winy przed poległymi w walce. W powieści Ijul 41 goda 1965 (Lipiec roku 1941) natomiast, wychodząc poza ramy wąskiego wycinka frontowej rzeczywistości, pokusił się o szersze, historyczne i polityczne naświetlenie wojennych zdarzeń. W opowieści Druzja 1975 (Przyjaciele) B. przeciwstawia dwóch architektów, z których jeden dobro własne stawia nade wszystko, drugi zaś swoją pracę i życie osobiste podporządkowuje sprawie ogółu. Szkice pt. Kanada 1975 prezentują jego wrażenia z pobytu za granicą. W opowieści Nawieki - diewiatnadcatiietnije 1979 (Wiecznie młodzi) B. znów powraca do tematu życia i śmierci na wojnie.
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: W Sniegiriach, 1955; Jużnieje gławnogo udam, 1958; Piad' ziemli, 1960; Miortwyje sramu nie imut, 1962; 49 dniej (wspólnie z J. Bondariewem i W. Tiendriakowem), 1962; Ijul 41 goda, 1965; Karpu-chin, 1967, 1987; Byt miesiąc maj..., 1971; Tiemp wiecznej pogoni, 1972; O naszem prizwanii, 1972;
Druzja, 1976; Czem ludi żywy, Tieatr 1976.9; Kanada, Oktiabr' 1976.6-8; Nawieki - diewiatnadcatiietnije, Oktiabr' 1979.5; Mieńszyj sriedi bratjew, DN 1981.6 (Najmłodszy z braci. Warszawa 1986);
Swój czełowiek, Znamia 1990. 11. Izbr., 1974;
Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1979-80.
Lit.: I. Kozłów, Moskwa 1960.1; A. Boczarow, Znamia 1965.5; W. Sokołów, NM 1968.4 i Oktiabr' 1991.4; W. Byków, LR 1973.14.9; A. Nikulkow, LG 1975.9.7; B. Kodzis, Wrocław 1977; W. Oskockij, LO 1980.1; L. Anninskij, tamże 1981.11; I. Diedkow, NM 1983.5; L. Zaman-
skij, LR 1983.9.9; W. Kawtorin, LO 1987.11; W. Sokołów, Oktiabr' 1991.4.
BALMONT Konstantin Dmitrijewicz, 15.
(3.)6.1867 Gumniszczi (gub. władimirska) -24.12.1942 Noisy-le-Grand pod Paryżem. Urodził się w rodzinie szlacheckiej. W 1886 rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie, ale ich nie ukończył. Pierwsze zbiorki wierszy, m.in. Budiem kak sołnce (Będziemy jak słońce), opublikowane w 1898-1903, szybko uczyniły z niego jednego z czołowych przedstawicieli wczesnego "" symbolizmu rosyjskiego, prekursora modernizmu, dekadenctwa. Stał się idolem publiczności. Między 1905 a 1913 B. z powodów politycznych musiał pozostawać za granicą, od czasu do czasu przebywał w Paryżu, często podróżował w różne strony świata (do 1917), co znalazło odbicie w wielu wierszach. Jego liryka, która w tym czasie nie odgrywała już zbyt wielkiej roli, niejednokrotnie ukazywała się w licznych wydaniach. Rewolucję lutową 1917 roku B. zaakceptował, a przewrót październikowy zdecydowanie odrzucił jako przejaw gwałtu i tłumienia jednostki. 25.6.1920 wyjechał legalnie za granicę i pozostał w Paryżu. Na emigracji napisał wiele nowych wierszy i nadal tłumaczył z co najmniej 30 języków obcych, ale jego utwory ukazywały się coraz rzadziej i nie zwracały większej uwagi. Od 1927 mieszkał B. we wsi Capbreton nad Atlantykiem, w 1932 zaniemógł na chorobę psychiczną. Zmarł w nędzy. Wczesna liryka B., zebrana w tomiku Pod siewiemym niebom 1894 (Pod niebem północnym) powstawała pod wpływem Ler-montowa. Feta, Nadsona i Poego. W zbiorku Tiszyna 1898 (Cisza) ujawniło się jego zainteresowanie teozofią, zwłaszcza pracami Heleny Bławackiej. Zbiorek Budiem kak sołnce został przez W. Briusowa uznany za szczytowe osiągnięcie B., następne tomiki jego poezji nie zyskały już takiego rozgłosu. W zbiorze Soniety sotnca, młoda i łuny 1917 (Sonety słońca, miodu i księżyca) B. jeszcze raz ujawnia nie słabnącą moc swego talentu.

53
BAŁASZOW Dmitrij Michajłowicz
W późniejszym tomiku jego wierszy W razd-winutoj dali 1929 (Z dalszego dystansu) przeważają motywy Rosji, dzieciństwa, a także wiary w minione wcielenia duszy, będącej echem wcześniejszych zainteresowań teozofią. Doskonała pod względem formalnym liryka B. nasycona jest emocjami, przepełniona dźwiękiem i odznacza się niezwykłą melodyjnością. Poezja według niego to "wewnętrzna muzyka zewnętrznie wyrażona językiem metrycznym" (1914). N. Gumilow tak określił talent poety: "Dumny jak myśl europejska, barwny jak południowa bajka i rozmarzony jak dusza słowiańska". B. pisał wyjątkowo szybko i dużo. Jego poezja nie uznaje granic między światem nadzmysłowym i ziemskim, a zdarzeniom historyczno-geogra-ficznym nadaje sens globalny. Dążenie do bezkresu i bezmiaru, duma z wykonywanej twórczej misji oraz kult indywidualizmu to najczęstsze motywy jego liryki, jakościowo nierównej, ale zawsze zgodnej z duchem symbolizmu i wiernej własnej poetyce, wypracowanej w walce z realistyczno-racjo-nalistycznymi prądami epoki. Jako tłumacz wycisnął B. na przekładanych utworach mocne piętno swego indywidualnego stylu. Na uwagę zasługują też tomiki jego esejów, poświęconych zachodnioeuropejskiej, a także rosyjskiej literaturze i kulturze.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Sbomik stichotworlenij, 1890; Pod siewiemym niebom, 1894; Tiszyna, 1898; Biidiem hak sołnce, 1903; Tolko lubow', 1903; Liturgija krasoty, 1905;
Pieśni mstitiela, Paris 1907; Żar-ptica. Swiriel slawianina, 1907; Zielony] wiertograd, 1909; Poezija kak wołszebstwo, 1915 (reprint Letchworth 1973);
Soniety sołnca, mioda i łuny, Berlin 1917; Marie-wo, Paris 1922; Pieśnią roboczego mołota, 1922;
Mojo -jej. Rossija, Praha 1924; Wrazdwinutoj dali, Beograd 1929; Siewiernoje sijanije, Paris 1931. Sobr. stichow w 2-ch tt., 1904-05; Połn. sobr. sti-chow w 10-ti tt., 1907-14; Sobr. linki w 6-ti tt., 1917 (ukazały się tylko t. l, 2, 4, 6); Wiersze w:
Dwa wieki poezji rosyjskiej. Warszawa 1954; Sti-chotworienija, Leningrad 1969; Izbr., Miinchen 1975; Izbr., 1980.
Lit.: A. Błok, Woprosy Żyzni 1905.3 (reprint i in. w: A. B., Sobr. socz., t. 5, 1962); N. Gumilow, Wiesna 1908.10 (reprint i in. w: N. G., Sobr. socz., t. 4, Washington 1968); J. Ajchen-wald, w: tegoż Siłuety russkich pisatlelej, 1913;
A. Siedych, NŻ 1958.55; V. Markov, SR 1969.2 i Koln 1988; R. L. Patterson, Diss., Los Angeles 1969; H. Schneider, Diss., Miinchen 1970;
S.Althaus-Schónbucher, Bern 1975; A. Cross, OxfSlP 1979.2; L. Łaptiewa, Ruś. Lit. 1990.3;
W. Kasack, OEu. 1990.4.
BAŁASZOW Dmitrij Michajłowicz, 7.11. 1927 Leningrad, pisarz i folklorysta. Jego ojciec był aktorem, matka scenografem. Wychowywał się w Leningradzie, w 1942-44 ewakuowany mieszkał w Kraju Ałtajskim, w 1950 ukończył instytut teatralny w Leningradzie. Dwa lata przepracował jako nauczyciel w obw. wołogodzkim. W 1957-61 był aspirantem w Instytucie Literatury Rosyjskiej (Puszkinskij dom) AŃ ZSRR. W 1961-68 pracował w Instytucie Literatury, Języka i Historii Karelskiego oddziału AŃ ZSRR w Pietrozawodsku. Przedsięwziął kilka ekspedycji naukowych na Północ, których owocem były liczne zbiory folkloru rosyjskiego, m.in. Narodnyje ballady 1963 (Ballady ludowe), Russkijeswadiebnyje pieśni 1969 (Rosyjskie pieśni weselne) i Skazki Tierskogo bie-riega Biełogo nioria 1970 (Bajki Terskiego brzegu Morza Białego). W 1962 B. uczestniczył w zakładaniu Towarzystwa Ochrony Zabytków Dawnej Kultury w Leningradzie i Moskwie, przyczyniając się tym samym do uratowania wielu budowli sakralnych północnej Rosji, spisanych na stratę przez instancje partyjne. Zmuszony do opuszczenia swego miejsca pracy, przeniósł się na wieś, gdzie obowiązki rolnicze godził z działalnością literacką. Pierwsza opowieść B. Gospo-din Wielikij Nowgorod 1966 (Pan Nowogród Wielki), podobnie zresztą jak wszystkie inne utwory późniejsze, opiera się na jego studiach z dziedziny historii i folkloru. W powieści, noszącej Karamzinowski tytuł Marfa--posadnica 1972 (Marfa namiestniczka), B.

BAŁTIER Boris Isaakowicz
54
zademonstrował swój własny styl narracji, swoiście łączącej język współczesny z leksyką średniowieczną. W 1976 z rekomendacji W. Biełowa i W. Sołouchina został członkiem ZP ZSRR, a w 1990 członkiem zarządu ZP RFSRR. W 1977-89 opublikował (najpierw w miesięczniku "Siewier") cykl utworów złożony z siedmiu powieści, opatrzonych wspólnym tytułem Gosudari Mo-skowskije (Władcy Moskiewscy) i poświęconych dziejom księstwa moskiewskiego w latach 1263-1375. W 1972-83 mieszkał B. we wsi Czebołaksza nad Onegą. Kiedy jego dom spłonął, przeniósł się do Nowogrodu. Cała proza B. dotyczy historii rosyjskiego średniowiecza. Bazuje ona na szczegółowych badaniach historyczno-etnograficznych i ukazuje ówczesną rzeczywistość w całej rozciągłości, z uwzględnieniem historii rosyjskiej polityki, bratobójczych walk, wojny z Litwą i Tatarami, a także życia wszystkich warstw społecznych. Dzięki powtórzeniom i pytaniom retorycznym utwory B. pod względem stylistycznym zbliżają się do prozy lirycznej. Jego powieść Młodszy} syn 1977 (Młodszy syn) dotyczy losów właściwego założyciela Wielkiego Księstwa Moskiewskiego księcia Daniiła, syna Aleksandra Newskiego. W powieści Wie-likij stoi 1979 (Tron) przedstawił walkę wielkiego księcia twerskiego Michaiła z Moskwą. Powieść Briemia własti 1981 (Brzemię władzy) ukazuje panowanie Iwana Kality, następna -pt. Simeon Gordyj 1984 (Symeon Dumny) -przedstawia rządy jego syna. W powieści Wie-tierwńemieni 1987 (Wiatr czasów) B. odtwarza sceny uratowania Moskwy i Rusi przez metropolitę Aleksego, podaje też opis życia św. Sier-gija Radonieżskiego. W powieści Otrieczenije 1989 (Abdykacja) pokazuje końcowy etap walk Moskwy z Twerem i Wielkim Księstwem Litewskim, które stanowią tło przedstawionej w utworze decydującej bitwy z Tatarami na Kulikowym Polu. KE,LES.
Dz.: Mładszyj syn, Pietrozawodsk 1977; Wlelikij stoi, 1982; Briemia wlasti, 1983; Simeon Gordyj, Pietrozawodsk, 1984; Wetier wriemieni, Siewier
1987.5-6; Otrieczenije, tamże 1989.9-12; Wywiad:
Sogłasije 1990.1; Swatają Ruś, Siewier 1991.1-3. Izbr. proizw. w 2-c.h tt., 1986.
Lit.: A. Turków, Nasz Sowr. 1979.11; N. Konia-jew, Awrora 1980.5; B. Chotimskij, Znamia 1984. 8 i LG 1989.1.2; A. Kazancew, LO 1985.8; W. Li-czutin, w: D. B., Izbr. proizw., 1986; M. Nazarow, Wlecze, Munchen 1988.29.
BAŁTIER Boris Isaakowicz, 6.7.1919 Sa-markanda - 8.6.1974 Moskwa, prozaik. Po ukończeniu szkoły średniej w Eupatorii został w 1936 skierowany do Leningradu, a w 1938 do Kijowa na studia wojskowe. W randze oficera brał udział w wojnie z Finlandią i w II wojnie światowej. W 1944 wstąpił do partii. W 1948-53 studiował w IŁ, gdzie uczestniczył w seminarium K. Paustowskie-go, z którym także później łączyła go zażyła przyjaźń (zob. "Junost"' 1967.5). Poczynając od 1953 przez kilka lat kierował sekcją literacką Chakaskiego Instytutu Języka, Literatury i Historii w Abakanie (Syberia), a w 1955 i 1958 tłumaczył na język rosyjski bajki Chakasów. Był inicjatorem wydania liberalnego almanachu "* Tarusskije Stranicy, opublikowanego przez K. Paustowskiego w 1961. Zamieścił w nim swój najważniejszy, w dużym stopniu autobiograficzny utwór Troje iż odnogo goroda (Trzech z jednego miasta), który w wersji poprawionej otrzymał tytuł Do swidanija, malcziki! (Do zobaczenia, chłopcy). U podstaw opowieści O czom mołczat kamni 1964 (Co przemilczają kamienie) leżą studia historyczne B. nad przeszłością Chakasów. B. nie uczestniczył w zjazdach ZP ZSRR, jego nazwisko nie figurowało też w podręcznikach historii literatury rosyjskiej. Mieszkał w Moskwie. W 1968 został usunięty z partii za podpisanie petycji w obronie represjonowanych Gałanskowa i Ginzburga. Do końca życia trudnił się przekładami z języka uzbeckiego i tadżyckiego. W okresie ** pieriestrojki B. Sar-now opublikował jego nie dokończony utwór Samarkand (Samarkanda), będący dalszym ciągiem opowieści Do swidanija, malcziki!

55
BARANSKA Natalia Władimirowna
Zbiór utworów B. wydano dopiero w 1991. Napisana w warunkach względnej swobody twórczej i nowego politycznego kursu opowieść Do swidanija, malcziki!, ukazująca życie 18-letnich chłopców i dziewcząt w czerwcu 1936, jest pierwszą znaczącą pozycją literacką o młodzieży sowieckiej urodzonej po przewrocie bolszewickim. Pier-wszoosobowa forma narracji z nielicznymi zwrotami ku teraźniejszości służy krytycznemu obrachunkowi z przeszłością. Pozwala opowiedzieć o śmierci jednego z bohaterów na wojnie, drugiego w 1952 w więzieniu, a także sprzyja zrozumieniu czasów wojny i stalinowskich represji, chociaż nie znalazły one w utworze bezpośredniego ujęcia. Klarowna i przy całej swej bezpośredniości pełna głębokiej powagi proza B. cieszy się zrozumieniem i uznaniem krytyki.
HRL, KLE, RSPP7.
Dz.: Pierwyje dni, 1953; Troje iż odnogo goroda, Tarusskije Stranicy, 1961, wersja poprawiona pt. Do swidanija, malcziki!, 1963,1978; O czom moł-czatkamni, 1964; Projezdom, Ju. 1965.10; Samar-kand, Ju. 1989.10; Do swidanija, malcziki.', 1991. Lit.: K. Paustowskij, LG 1961.7.2; J. Starikowa, NM 1963.1; B. Samów, Wopr. Lit. 1964.7;
W.Woronow, tamże 1966.2; W. Wojnowicz, RM 1984.19.7; B. Samów, Ju. 1989.10; E. Sidorow, LG 1990.18.4.
BAŁTRUSZAJTIS (Baltrusaitis) Jurgis, 2.
5.(20.4.)1873 Paantvardziai w pobliżu Tur-barkasu na Litwie - 3.1.1944 Paryż, poeta piszący po rosyjsku, a od 1930 również po litewsku. Syn chłopa, samouk, który od 15. roku życia utrzymywał się z prywatnych lekcji. W 1893-98 ukończył wydział przyrodniczy uniwersytetu w Moskwie, studiował też filologię. Po studiach poznał K. Balmonta i W. Briusowa i razem z nimi założył wydawnictwo "Skorpion", które wkrótce ogłaszało utwory czołowych przedstawicieli rosyjskiego symbolizmu. B., który debiutował w 1899, a od 1904 drukował też swoje dzieła w czasopiśmie "Wiesy", znalazł uznanie wśród symbolistów, ale zawsze zachowywał swoją
niezależność. W pierwszych latach XX w. przez dłuższy czas przebywał za granicą (Włochy, Skandynawia, Niemcy). Po pierwszym zbiorku Ziemny je stopieni 1911 (Schodki ziemskie) szybko wydał następny pt. Gornaja tropa 1912 (Górska ścieżka), który został zrecenzowany przez A. Alwinga i N. Gumilowa. Trzeci tomik wierszy Lilija i sierp 1949 ukazał się w Paryżu dopiero po jego śmierci. Po przewrocie bolszewickim był B. w 1920-39 posłem Litwy w Moskwie, a od 1939 reprezentował swój kraj na placówce dyplomatycznej w Paryżu. "* Pierie-strojka umożliwiła jego powrót do literatury rosyjskiej w ZSRR, gdzie w 1989 wydano najpełniejszą jak dotąd edycję jego dzieł. Poezja B. wyróżnia się na tle twórczości innych symbolistów rosyjskich większą zwartością i tradycyjnością formy. Prawie 300 napisanych przez B. wierszy przynależy do nurtu liryki filozoficznej. Są one przepojone wiarą w wysokie posłannictwo człowieka, w możliwość przezwyciężenia dysharmonii we wszechświecie, sprzeczności między przyrodą a indywidualnym "ja". Zasłużył się też jako tłumacz dzieł Byrona, Ibsena, Haupt-manna, Strindberga i Hamsuna.
EmR, HRL, KLE, LES, Ni, RP89, RP90, Wy75, Wy82. Dz.: Ziemnyje stopieni. Elegii, pieśni, poemy, 1911;
Gornaja tropa, 1912; Rierich (wspólnie z in. autorami), 1916; Lilija i sierp, Paris 1948, Moskwa 1989.
Lit.: A. Alwing (pod pseud. A. Bartieniew), w: tegoż Żatwa, 1912; N. Gumilow, Gipierboriej 1912. l; S. Rozanow, 1913; V. Danjotyte, 1974; W. Briusow (1911), w: tegoż Sobr. socz. w 7-mi tt., t. 6, 1975, s. 342 i nast.; L. Ozierow, LO 1990.8.
BARANSKA Natalia Władimirowna, 31.
(18.)12.1908 Petersburg, prozaik. Córka lekarza. Rodzice byli członkami rewolucyjnego ruchu konspiracyjnego. Pochodzenie społeczne poważnie utrudniało jej naukę w szkole i na uniwersytecie. Jej matka od 1924 niejednokrotnie znosiła szykany ze strony władz. Pierwszy mąż B. został aresztowany tuż po zawarciu związku małżeńskiego

BARKOWA Anna Aleksandrowna
56
w 1928, drugi zginął na wojnie w 1943. B. ukończyła wydział historyczno-etnologiczny uniwersytetu moskiewskiego. W 1958 została zastępcą dyrektora nowego muzeum A. Puszkina w Moskwie. Za odmowę podpisania listu potępiającego Pasternaka w 1958, a także za zaproszenie Brodskiego na wieczór poświęcony Achmatowej w 1966 oraz za wyeksponowanie przy tej okazji fotografii Gumilowa została publicznie potępiona przez czynniki partyjne i musiała opuścić zajmowane stanowisko. Po odejściu z muzeum poświęciła się pracy literackiej. Pierwsze opowiadanie opublikowała w 1968 w miesięczniku "Nowyj Mir". Rozgłos w kraju i za granicą przyniosła jej opowieść Niediela kak niediela 1969 (Tydzień jak każdy inny), ukazująca życie codzienne wykształconej kobiety w ZSRR. B. uprawia przeważnie krótkie formy prozatorskie, podejmujące podobną tematykę. Pierwszy zbiór opowiadań pt. Otricatielnaja Żyzel (Niedobra Gizela) opublikowała dopiero w 1977. Jej fascynacja osobą Puszkina, związana z poprzednimi obowiązkami w muzeum, zaowocowała w latach 70. kilkoma powieściami historycznymi. Najbardziej znacząca wśród nich pt. Cwiet tio-mnogo miodu 1977 (Barwa ciemnego miodu) obiektywnie przedstawia postać żony Puszkina w rok po jego śmierci. Utwory te zebrała w tomie pt. Portriet, podariennyj druga 1982 (Portret podarowany przyjacielowi). W 1979 B. została przyjęta do ZP. Publikacja jej powieści Dień pominowienija (Dzień zaduszny), napisanej w 1981-84, okazała się możliwa dopiero w latach "* pieriestrojki. Następna książka B. - Awtobiografija bież umotczanij 1990 (Życiorys bez przemilczeń) została opublikowana na razie tylko w emigracyjnym czasopiśmie "Grani". B. mieszka w Moskwie. Ponieważ opowieść Niediela kak niediela zawierała socjologicznie niepodważalne, słuszne zarzuty pod adresem systemu, dotyczące zwłaszcza sytuacji kobiety w ZSRR, krytyka sowiecka przyjęła ją z dużą rezerwą. Pisarka przedstawiła w niej typowy tydzień z życia pewnej kobiety, usiłującej
pogodzić pracę w laboratorium chemicznym z obowiązkami wobec męża i dzieci, co powoduje, że przy najszczerszych chęciach niczego nie może wykonać należycie. Również w swych nowelach B. rozpatruje głównie problemy etyczno-psychologiczne sowieckiej powszedniości. W jednej z nich pt. Łubka 1977 opisuje nieludzką i haniebną procedurę tzw. sądu koleżeńskiego w ZSRR. W tej psychologicznie bezbłędnej, mocno osadzonej w realiach epoki prozie B. tak sugestywnie przedstawia krótkie wycinki (dni lub godziny) z życia bohaterów (głównie kobiet i dzieci), że przybierają one znacznie szerszy wymiar i odzwierciedlają rzeczywistość codzienną całego ZSRR. W każdym z rozdziałów powieści Cwiet tiomnogo miodu B. przekazuje narrację innej osobie, wykazując dużą umiejętność wcielania się w różnych bohaterów. W powieści Dień pominowienija przedstawia przypadkowe spotkanie siedmiu wdów. Prezentując ich losy w najtrudniejszym okresie życia, czyli w latach wojny, pokazuje, że najlepiej z codziennymi kłopotami i niedostatkiem poradziła sobie ta spośród nich, która znalazła oparcie w prawosławiu. Awtobiografija bież umołczanij jest niezwykle ważnym świadectwem gnębienia inteligencji twórczej w socjalistycznym systemie. HRL, Ka85, Ka91, KLE.
Dz.: Niediela kak niediela, NM 1969.11; Nocny kogut, Warszawa 1970; Czemu rawien iks?, Ju. 1974. 5; Kołdowstwo, tamże 1976.7; oba opow. w oddz. wyd. Miinchen 1980; Cwiet tiomnogo miodu, Sibir' 1977.3; Otricatielnaja Żyzel, 1977 (zawiera też opow. Łubka); Żenszczina s zontikom, 1981; Portriet, podariennyj drugu. Oczerki i rasskazy o Puszkinie, 1982; Dień pominowienija, 1989; Awtobiografija bież umołczanij, Grani 1990.156.
Lit.: J. Eisbierg, LG 1968.11.12; N. Dienisowa, LO 1978.1; D. Błagoj, T. Ciawłowskaja i in., Sibir' 1979.2; W. Kasack, OBu. 1981.3; I. Władimirowa, Niewa 1981.8; O. Murawjowa, tamże 1984.5.
BARKOWA Anna Aleksandrowna, 16.7.(n. st.?)1901 Iwanowo - 29.4.1976 Moskwa. Jej ojciec był portierem w gimnazjum. Zbior-

57
BARTO Agnija Lwowna
kiem wierszy pt. Żenszczina (Kobieta), wydanym w 1922, B. zdobyła uznanie A. Błoka, W. Briusowa, A. Woronskiego, a przede wszystkim A. Łunaczarskiego, który opatrzył go wstępem i przepowiedział autorce wielką przyszłość. Tymczasem znaczną część swego życia spędziła B. w obozach (1934-39,1947-56, 1957-65) i tylko dzięki wstawiennictwu A. Twardowskiego została zrehabilitowana. Nazwisko i los poetki ujawniono dopiero na fali "* pieriestrojki w 1988, kiedy ogłoszono niektóre jej wiersze. W 1990 w Iwanowie wydano zbiór jej wierszy pt. Wozwrasz-czenije (Powrót). Los B. w środowisku poetów rosyjskich był jednym z najbardziej tragicznych. Po pełnym zachwytu uznaniu:
"Będzie Pani jedną z lepszych poetek rosyjskich" (A. Łunaczarski) trafiła do grona twórców zapomnianych. Jej wczesna twórczość odznacza się rewolucyjną gwałtownością, proletariackim kosmizmem i abstrakcyjną patetyczną romantycznością. Późniejsze utwory ukazują "wielkie piekło", "zwariowaną burzę gniewu", cierpienia kobiety w niewolniczych warunkach głodu, bicia i seksualnego upokorzenia. Klarowne pod względem językowo-stylistycznym wiersze B. obrazują świat kobiety z godnością kroczącej swoją ciernistą drogą, którą musiały przebyć także setki tysięcy innych ludzi.
EmR, FV, Ni.
Dz.: Żenszczina, 1922; Wiersze: Wiestnik RChD 1977.121, Ogoniok 1988.35 oraz Lazur' 1989, Re-kwiem, 1989 i Dodnieś tiagotiejet..., 1990; Wozw-raszczenije, Iwanowo 1990.
Lit.: A. Łunaczarskij, wstęp w: Żenszczina 1922 (reprint w: Wozwraszczenije 1990); L. Taganow, Ogoniok 1988.35; L. Taganow, wstęp w: Wozwraszczenije 1990; M. Dudin, LG 1990.29.8.
BARTO Agnija Lwowna, 17.(4.) 2.1906 Moskwa - 1.4.1981 tamże, poetka. Córka weterynarza. Pierwsze wiersze dla dzieci opublikowała w 1925. Uczyła się wówczas w szkole baletowej. Od tego czasu co roku wydawała po kilka książeczek, zawierających od 12 do
32 stron prostych wierszy, nastawionych na kształtowanie u młodzieży komunistycznych postaw. Otrzymała nagrodę Stalinowską II st. za 1949 i nagrodę Leninowską w 1972. Od 1926 niektóre książki, jak np. Diewoczka czumazaja 1930 (Dziewczynka brudaska), pisała razem z mężem Pawłem Bartą (1904-1986), autorem licznych utworów dla dzieci (o różnych ptakach), powszechnie uważanym za rosyjskiego poetę ornitologa. Do 1962 ukazało się ponad 400 edycji jej książek o łącznym nakładzie przekraczającym 20 min egzemplarzy. Mieszkała w Moskwie. W prymitywnie banalnych wierszach B., adresowanych przede wszystkim do najmłodszych dzieci, opisane są najprostsze zdarzenia dziecięcego życia. Jej zbiór Bratiszki 1928 (Braciszkowie) miał na celu kształtowanie u dzieci uczucia przyjaźni do ludzi innych narodowości. W zbiorze Pietia risujet 1951 (Pietia maluje), opartym na prymitywnych zestawieniach i kontrastach, B. usiłuje narzucić dzieciom obraz USA jako kraju wyzysku, morderstw i kapitalizmu, gdzie "wszystko jest wymierzone przeciwko pokojowi na ziemi" ("* kosmopolityzm). W swych wierszach, ograniczonych do jednej wiodącej myśli, uczyła szacunku do wartości ogólnoludzkich, ale ulegając kanonom "* realizmu socjalistycznego, nawoływała również do miłości do ZSRR i nienawiści do kapitalizmu. Po wojnie kierowała radiowym działem poszukiwań, pomagając dzieciom odnajdywać rodziców i rodzeństwo (zob. jej książkę Najti czełowieka 1968. Odnaleźć człowieka).
KLE, MERSL.
Dz.: Kosołapka, 1926; Bratiszki, 1928; Diewoczka-czumazaja (wspólnie z P. Bartą), 1930; Pietia risujet, 1951; Miedwieźonok-niewieźa, 1956; Wiersze, Warszawa 1966; Najti czełowieka, 1969; Za cwietami w zimni) les, 1970; Zapiski dietskogo poeta, 1976. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1969; w 4-ch tt., 1981-84.
Lit.: W. Dmitrijewa, 1953; B. Sołowjow, w: tegoż Poezija l żyzń, 1955 i wyd. oddz. 1967; E. Pelson,

BARUZDIN Siergiej Aleksiejewicz
58
LR 1965.12.2 i Dietskaja Litieratura 1966 (1967);
I. Motiaszow, Moskwa 1976.2; J. Jakowlew, NM 1979.9 i LR 1981.27.2.
BARUZDIN Siergiej Aleksiejewicz, 22.7. 1926 Moskwa - 4.3.1991 tamże, prozaik. Pierwsze opowiadania opublikował w dziecięcym czasopiśmie "Pionier" w 1938. Od 1943 był na froncie. Od 1947 pisał prymitywne wiersze dla dzieci, a od 1951 również utwory prozatorskie. Członek partii od 1949. W 1958 ukończył IŁ. Do 1963 książki B. dla dzieci wydano w ZSRR w nakładzie przekraczającym 12 min egzemplarzy. Przetłumaczono je na ponad 30 języków narodów ZSRR i innych państw. Od 1966 do śmierci pełnił obowiązki red. nacz. miesięcznika "Drużba Narodów" umożliwiając druk wielu wartościowych utworów, co było jego zasługą dla literatury. Od 1967 był sekretarzem zarządu ZP ZSRR, a od 1958 członkiem zarządu ZP RFSRR. Mieszkał w Moskwie. Do najbardziej znanych książek B. dla dzieci należą: Rawi i Szaszy 1956, mówiąca o dwóch małych słonikach, darze Nehru dla sowieckich dzieci, oraz o ich podróży na statku do ZSRR, a także Kak Snieźok w In-diju popal 1957 (Jak Śnieżek trafił do Indii) - opowieść o maleńkim białym misiu, podarowanym w rewanżu dzieciom hinduskim. Duży cykl opowiadań B., nad którym pracował ponad 12 lat, łączy wspólna bohaterka Świetlana. Nie szczędzono w ZSRR pochwał dla jego opowiadania Nowy je dwońki 1961 (Nowe podwóreczka), które krytycy przyjęli jako duży wkład w dzieło komunistycznego wychowania dzieci. Z kolei książką Nowy j adries Niny Strieżniowoj 1962 (Nowy adres Niny Strieżniewej), przepełnioną natrętnym dydaktyzmem, złożył B. daninę ateistycznemu wychowaniu dzieci i młodzieży. Jego wiersze dla dzieci pod względem stylu przypominają nieco poezję ludową. Indijskije stichi 1980 (Wiersze hinduskie) B., adresowane również do czytelnika dorosłego, są ograniczone i prymitywne zarówno pod względem treściowym, jak i formalnym. W książce Ludi i knigi
1978 (Ludzie i książki) zawarł swe wrażenia ze spotkań z 44 pisarzami sowieckimi, głównie obcojęzycznymi. KLE, LES, MERSL.
Dz.: Kto postroil etot dom, 1950; Pro Swietłanu, 1951; Kto siegodnia uczitsia, 1955; Rawi i Szaszy, 1956; Kak Śnieżek w Indiju popal, 1957; Nowyje dworiki, 1961; Nowyj adries Niny Strieżniowoj, 1962;
Powiesti o źenszczinach, 1967; Ja lublu naszu ulicu..., 1969, 1972; Ot siemi do diesiati, 1969; Ludi i knigi, 1978; Indijskije stichi, DN 1980.8; Stichi bież nazwa-nija, 19SO;Apamiat' wsio zowiot, 1981; Trzy opowiadania, Kraków 1986; Wywiad: Litwa Sowietskaja 1990.2.7. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1977.
Lit.: A. Aleksin, Znamia 1961.2; W. Szyszow, Nasz Sowr. 1963.3; N. Bawina, LG 1975.27.8; D. Orłów, 1976; A. Kondratowicz, LG 1980.26.11; G. Kuklis, LR 1981.27.3; B. Dubrowin, Moskwa 1982.10; L. Lechtina, LR 1983.9.12; D. Cholendro, Oktiabr' 1985.4; A. Konstantinow, Moskwa 1986.6.
BAŻOW Pawieł Pietrowicz, 27.(15.)1.1879 Sysiertskij Zawód w pobliżu Jekaterinburga - 3.12.1950 Moskwa, prozaik. W 1899 ukończył seminarium duchowne w Fermie, do 1917 był nauczycielem. Przejawiał duże zainteresowanie uralskim folklorem, zbierał prozę i poezję ludową. W 1918 zgłosił się na ochotnika do Armii Czerwonej i wstąpił do WKP(b). Od 1923 pracował w Swierdło-wsku, do 1929 był członkiem redakcji "Krie-stjanskoj Gaziety". W 1924 wydał pierwszą książkę Uralskije byli (Z przeszłości Uralu), złożoną ze szkiców i wspomnień, nawiązujących do przedrewolucyjnej rzeczywistości, następnie drukował szkice historyczno-pub-licystyczne o syberyjskich partyzantach i Armii Czerwonej. Własną formę literacką wypracował dopiero w zbiorze poetyckich baśni pt. Malachitowego, szkatułka 1939 (Szkatułka z malachitu, 1949), który później dopełniał nowymi utworami. W 1943 książka została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. B. określał swoje utwory jako "skazy", co z jednej strony wskazuje na obecność opo-wiadacza, operującego zindywidualizowaną formą wypowiedzi, nawiązującą do tradycji

59
BEK Aleksandr Alfriedowicz
Gogola i Leskowa, z drugiej zaś świadczy o koligacjach z "tajemnym skazem" - ustnym podaniem uralskich górników. Podobnie jak w tych legendach, B. w swoich utworach łączy postacie bajkowe z materiałem zaczerpniętym z rzeczywistości, szczególnie eksponując przy tym temat pracy i człowieka pracy.
KLE, LES, MERSL, MSPNE, RSPP1, Wy75, Wy82. Dz.: Uralskije byli, 1924; Małachitowaja szkatułka, 1939. Socz. w 3-ch tt., 1952; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1964.
Lit: L. Skorino, 1947 i NM 1944.6-7; M. Bachtin, 1963, 1976; J. Piermiak, LG 1972.13.12; D. Moł-dawskij, Niewa 1979.1; A. Płatonow (1940), w: tegoż Razmyszlenija czitatiela, 1980.
BEK Aleksandr Alfriedowicz, 3.1.1903(21. 12.1902) Saratów- 1.11.1972 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie wojskowego lekarza. Mając 16 lat zgłosił się ochotniczo do Armii Czerwonej, pracował w gazecie dywizyjnej, następnie był dziennikarzem. Pierwszą opowieść Kuraka 1934 oparł na materiale zgromadzonym podczas delegacji służbowych do nowo powstałych zakładów przemysłowych Kuzniecka. W 1941-45 był korespondentem wojennym. Materiały zebrane na froncie spożytkował w swoich późniejszych utworach prozatorskich. W 1956 wchodził w skład redakcji almanachu "Litie-raturnaja Moskwa". Mieszkał w Moskwie. Uczestniczył w niektórych zjazdach ZP jako delegat. W utworach B. dominują dwa tematy: przemysł hutniczy i jego zdobycze oraz wojna. Rozgłos przyniosła mu przede wszystkim opowieść wojenna Wolokolam-skoje szosse 1943-44 (Szosa Wołokołamska, 1947). Rezygnacja z prymitywnego, wyidealizowanego hurrapatriotyzmu przy równoczesnym przestrzeganiu oficjalnej partyjnej linii zapewniła jej w ZSRR trwale uznanie. Opowieść odznacza się swoistą konstrukcją fabuły. Jej pierwszoosobowy narrator, Kazach Momysz-Uły, jest postacią historyczną, która w formie suchej, protokolarnej niemal relacji opowiada o działaniach dywizji Pan-
fiłowa (w jej skład wchodziły oddziały środ-kowoazjatyckie) pod Moskwą w 1941, a także zastanawia się nad taktycznymi i etycznymi aspektami wojny. W 1960 w opowieściach Nieskolko dniej (Kilka dni, 1961) i Rie-zierw gienierała Panfiłowa (Odwód generała Panfiłowa, 1961) B. powraca do wydarzeń minionej wojny, wprowadzając pewne nowe akcenty w jej ujęciu. W centrum najlepszych jego utworów o tematyce produkcyjnej zawsze są ludzie o twórczej wyobraźni, pracujący w przemyśle ciężkim. Opowieść Nowyj profil 1951 (Nowy profil) zawiera wiele zmyślonych, typowych dla ostatnich lat stalinowskich rządów sytuacji i przeładowanych technicznymi szczegółami opisów. W powieści Żyzń Bierieżkowa 1956 (Życie Bierież-kowa), nad którą zaczął pracować jeszcze przed wojną, B. wykorzystuje wcześniej wypróbowaną manierę narracji pierwszoosobo-wej, przedstawiając świat wewnętrzny pierwszego rosyjskiego konstruktora samolotów. Publikację najważniejszego utworu B. -No-woje naznaczenije (Nominacja, 1989), mówiącego o długoletnim ministrze hutnictwa, żelaza i stali I. Tewosianie, zapowiadano już wcześniej (zob. NM 1965. 11), ale ukazał się on po raz pierwszy we Frankfurcie nad Me-nem w 1972. W ZSRR powieść wydano dopiero w 1986. Rzeczywistym powodem długoletniego zakazu publikacji utworu była nie jego antystalinowska treść, lecz interwencja żony Tewosiana.
EmR, Fo, FV, HRL, Ka91, KLE, LES, MERSL, MSPNE, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz.: Kumko, Znamia 1934.5, wyd. oddz. 1939, wersja zmieniona 1953; Wotokołamskoje szosse, 1945;
Domienszcziki, 1946; Timofiej - otkrytoje sierdce, 1948 (Timofiej - serce na dłoni. Warszawa 1950);
Nowyj profil, NM 1951.10; Żyzń Bierieżkowa, 1956;
Riezierw gienierała Panfiłowa, NM 1960.12 i wyd. oddz. 1961; Pocztowaja proza, 1968; Taki już jestem, Warszawa 1971; Nawoje naznaczenije, FfM 1972 i Znamia 1986.10, wyd. oddz. 1988; W pośledni] czas, 1972; Na swojom wieku, 1975; Na drugoj dień, DN 1989.8-9. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1974-76.
Lit.: T. Chmielnickaja, Zwiezda 1945.3; I. Pitlar,

BERGHOLC Olga Fiodorowna
60
Znamia 1956.8; O. Grudcowa, 1967; N. Sztiejn, NM 1967.10; N. Bank, Niewa 1973.6; Dm. Iwanów, Oktiabr' 1975.8; J. Worobjow, LG 1983.16. 2; W. Surganow, LO 1987.4; T. Bek, Moskowskije Nowosti 1987.22; Ch. Ebert, Weimarer Beitrage 35(1989) 7; Ł. Łazariew, Oktiabr' 1989.11; J. Kli-mienko, LO 1990.7.
BERGHOLC Olga Fiodorowna, 16.(3.)5. 1910 Petersburg - 13.11.1975 Leningrad, poetka. Córka lekarza. W czasie wojny domowej ewakuowana do Ugiicza, w 1921 wróciła do Piotrogrodu. Od 1925 należała do grupy literackiej Smiena. Poznała tam swego pierwszego męża, poetę Borysa Korniłowa, który w 1936 zginął w więzieniu. W 1930 B. ukończyła studia filologiczne na uniwersytecie w Leningradzie. Jej drugim mężem został historyk literatury Nikołaj Mołczanow. Po studiach pracowała jako dziennikarka w Kazachstanie i Leningradzie. Po ukazaniu się kilku jej książek dla dzieci (po 1929) i zbiorów reportaży (po 1932), w 1934 i 1936 opublikowała pierwsze tomiki poezji, podejmujące tematykę pierwszych sowieckich pięciolatek. Na początku lat 30. wstąpiła do partii. 13.12.1938 B. aresztowano i wydalono z partii, 3.7.1939 została zwolniona z więzienia i zrehabilitowana. W 1940 przywrócono jej przynależność do partii. W czasie oblężenia Leningradu B. pracowała w radiu. W swoich wierszach, czego przykładem może być Fiewralskij dniewnik 1942 (Dziennik lutowy), pisała o cierpieniach obrońców miasta, o ich chęci życia. Jej drugi mąż zmarł z głodu podczas blokady (styczeń 1942). Krótkotrwała delegacja partyjna do Sewastopola dostarczyła B. materiału do napisania wierszowanej tragedii pt. Wiernost' 1946-54 (Wierność). Jej poemat epicki Pierworos-sijsk 1950, poświęcony budowniczym miasta na Ałtaju, został wyróżniony nagrodą Stalinowską III st. w 1950. W późniejszej twórczości powracała przede wszystkim do wspomnień. Oprócz wierszy napisała autobiograficzną księgę liryczną Dniewnyje zwiozdy 1959 (Dzienne gwiazdy, 1966), której część druga
nadal pozostaje nie opublikowana. Na początku *• odwilży głosiła B. liberalne poglądy na temat odnowy literatury. Jako delegatka brała udział we wszystkich zjazdach ZP ZSRR (oprócz III) i ZP RFSRR. Mieszkała w Leningradzie. B. cechowała duża wrażliwość na ludzkie cierpienia, zwłaszcza dzieci, o których umiała pisać w swojej na wpół narracyjnej, na wpół refleksyjnej liryce. Maniera twórcza B. odznacza się "lakonizmem, wyrazistością i otwartością. Bardziej przypomina ona grafikę niż malarstwo" (Siniaw-ski). Głód, chłód i śmierć - wszystkie okropności leningradzkiej blokady, wytrwałość obrońców miasta, przekonanych o zwycięstwie, opisała sugestywnie i prawdziwie, opierając się na własnych doświadczeniach. Wiernost' ma niezwykłą strukturę, swoiście łączącą elementy tragedii i poematu patetycznego. Ujawnia się tu dążenie B. do zestawienia linii partii z prawdą życia. Sprzeczność między rzeczywistym światem myśli pisarki a publikacjami wyraźnie uwidacznia się we fragmentach jej dzienników z lat 1932-75, wydanych w 1980 za granicą. Zawierają one także niektóre wiersze B. napisane w więzieniu. Manuskrypt dziennika po śmierci autorki skonfiskowano. "" Pieriestrojka znacznie poszerzyła obraz twórczości B. w ZSRR, umożliwiając publikację utworów nie wydawanych za życia poetki.
EmR, FV, HRL, Ki, KLE, MERSL, MSPNE, RSPPo3, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichotworienija, 1934; Dniewnyje zwiozdy, 1960; Stichi i proza, 1961; Uzieł, 1965; Wiernost', 1970; Pamiat', 1972; Stichi i poemy, 1979; Iz dniewnikow, Wr. i My 1980.57 i inne fragm. Zwiezda 1990.5-6 i Znamia 1991.3; Iz nieopub-likowannogo, Znamia 1987.3; Pjesy i scenarii, 1988; Dniewnyje zwiozdy. Proszczanije s Kolej, Ogoniok 1990.19 (fragm. t. 2) i oddz. wyd. 1990; Echo, 1990. Socz. w 2-ch tt., 1958; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1967; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1972-73; Izbr. proizw., 1983; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1988-89.
Lit.: T. Chmielnickaja, Zwiezda 1951.2; A. Sinia-wskij, NM 1960.5; N. Bank, 1962; A. Pawłowskij, 1962; L. Lewickij, NM 1966.1; M. Roszczin, tam-

61
BIEDNY Diemjan
że 1967.10; E.M. Fiedler, Munchen 1977; D. Chrienkow, 1979, 1982; L. Gendlin, Wospomina-nija O. B., RM 1979.22.3; S. Babionyszewa, J. Et-kind, Wr. i My 1980.57; L. Lewin, NM 1984.123;
A. Arjew, Zwiezda 1985.5; W. Łakszyn, Znamia 1987.3; A. Archangielskij, LO 1988.1; C. Tschópl, Munchen 1988.
BIANKI Witalij Walentinowicz, 11.2. (30. l.) 1894 Petersburg - 10.-6.1959 Leningrad. Syn biologa. Studiował biologię i historię sztuki w Petersburgu. Brał udział w ekspedycjach naukowych na Ural i Ałtaj, pracował także przez krótki czas jako nauczyciel i dyrektor Ałtajskiego Muzeum Krajoznawczego. W 1922 w Piotrogrodzie zaczął pisać dla dzieci ciekawe historyjki o życiu zwierząt. Od 1924 książki na ten temat ogłaszał co roku. W sumie napisał ponad 300 opowiadań, bajek, opowieści i artykułów, które zostały włączone do 120 jego książek, wydanych w nakładzie wynoszącym prawie 40 min egzemplarzy. Zostały one przetłumaczone na wiele języków ZSRR i innych krajów. B. - jeden z lepszych pisarzy dziecięcych, cieszył się dużą popularnością u czytelników. W jego utworach działają zwierzęta, ptaki, owady i rośliny, ukazane niekiedy oddzielnie, innym razem w kontakcie z ludźmi. Informacja z dziedziny zoologii i biologii łączy się przy tym z pedagogicznym talentem i natchnieniem twórczym. Ukazując świat zwierząt, często przypominających ludzi, B. umiejętnie wykorzystuje specyfikę dziecięcej percepcji świata, która nie uznaje podziału na instynkt i intelekt (Szcze-głow). Świat realny i bajkowy, zaczarowany, stykając się ze sobą zamieniają się miejscami. Niektóre bajki przybrały wartość symboli, czego przykładem może być Lula 1934, przedstawiająca historię ptaszka, składającego siebie w ofierze za cały świat zwierzęcy, a później nie znajdującego miejsca na ziemi, która dzięki niemu ocalała. Jedna z opowieści B. pt. Odiniec 1927 (Samotnik) opowiada o starym łosiu, żyjącym w przyjaźni z głuszcem na błotnistej
wyspie, a także o studencie, który usiłuje go zabić, lecz pod wpływem codziennego obcowania z przyrodą zmienia się i rezygnuje ze swego zamiaru. Szczególne miejsce wśród utworów B. zajmuje Lesnaja gazieta na każdy'] god 1923-58 (Leśna gazeta, 1950), zainspirowana w swoim czasie przez S. Marsza-ka. Zawiera ona krótkie opowiastki i lakoniczne uwagi na temat przyrody, mówiące w sposób wszechstronny i żywy o florze i faunie lasów i stepów, gór i mórz, ukazanych w procesie zmian pór roku. Przez pierwsze dwa lata stałym miejscem druku Lesnoj gaziety było pismo dla dzieci "Woro-biej" (od 1924 "Nowyj Robinzon"), od 1928 do 1986 doczekała się ona 13 edycji, łącznie z uzupełnieniami. W 1949 do pracy nad nią włączyła się też N.M. Pawiowa.
BRP91, KLE, LES, MERSL.
Dz.: Kto czerń pojot?, 1924; Murzuk, 1925; Po sle-
dam, 1926; Odiniec, 1927; Lesnaja gazieta na każ-
dyj god, 1928; Skazki, 1945; Rasskazy i skazki,
1949,1988; Powieści i rasskazy, 1956. Sobr. socz.
w4-chtt" 1972-75.
Lit.: G. Grodienskij, 1954, 1966; L. Kasil, Ogo-
niok 1954.7; I. Sokołow-Mikitow, LG 1954.18.3;
T. Chmielnickaja, w: Leningradskije pisatieli - die-tiam, 1954; M. Szczegłow, NM 1954.7; W. Ani-kin, w: Russkij folklor, 1958; Zyzń i tworczestwo W. B., 1967; B. Siemionow, Niewa 1978.6;
W. Karpienko, Prostor 1981.7; S. Sacharnow, Awrora 1983.12.
BIEDNY Diemjan (właśc. Jefim Aleksieje-wicz Pridworow), 13.(1.)4.1883 Gubowka (gub. chersońska) - 25.5.1945 Moskwa, poeta. Pochodził z rodziny chłopskiej. W 1896-1900 uczył się w szkole felczerskiej, w 1904-08 studiował na wydziale filologiczno-historycz-nym uniwersytetu w Petersburgu. Pierwsze utwory opublikował w 1899. W 1912 wstąpił do RSDRP i zaczął drukować swe utwory w bolszewickiej gazecie "Prawda". W 1913 wydał zbiór Baśni (Bajki), w którym wzorował się na Kryłowie. Pisał wiersze polityczne w manierze pseudoludowej, mające zwłaszcza po 1917 ostry, agitacyjno-satyryczny cha-

BIELAJEW Aleksandr Romanowicz
62
rakter. Banalne pod względem treści, proste i łatwo przyswajalne zyskały one w tym czasie szeroki rozgłos wśród ludu. Ponadto po przewrocie bolszewickim aktywnie zajmował się propagandą antyreligijną. W 1930, kiedy sytuacja polityczna radykalnie się zmieniła, zachwiała się też mocna pozycja B. jako przyjaciela wybitnych, a teraz będących w niełasce liderów partyjnych. Nie zdołał na czas zrezygnować ze swego ostrego, uszczypliwego stylu wypowiedzi (zob. list Stalina z dnia 12.12.1930). Mimo to w 1934 B. wszedł jeszcze do prezydium ZP. Wkrótce potem poddano ostrej krytyce jego libretto do opery komicznej Bogatyri 1936 (Mocarze). Zarzucono B. szydercze wyśmiewanie rosyjskiej historii i groteskowe zniekształcenie wydarzeń związanych z chrztem Rusi, w wyniku czego w 1938 został wydalony z partii. W 1937 B. w swoich wierszach żądał rozstrzelania "wrogów ludu"; w czasie II wojny światowej tworzył antyniemieckie bajki i pamfiety, ale już nie zdołał przywrócić sobie uprzednio zajmowanej pozycji. Uchwała partyjna z 24.2.1952 poddała druzgocącej krytyce edycje dzieł B. z 1950 i 1951 za "rażące zniekształcenia polityczne" w związku z włączeniem do tych edycji pierwowzorów poszczególnych utworów B., a nie ich wersji późniejszych, wydawanych po ideologicznej obróbce. Niemniej w sowieckich kompendiach literatury B. utrzymywał się na honorowym miejscu.
BRP91, HRL, KLE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, RSPPo2, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichotworienija i poemy, 1965; Stichi, baśni, 1973. •Po/n. sobr. socz. w J9-ti tt., 1925-33; Sobr. socz. w 5-ti tt., 1953-54; w 8-mi tt., 1963-65. Lit.: I. Ewientow, 1953,1967,1972 i 1983; W. Cy-bienko, 1961; A. Monastyrskij, Wopr. Lit. 1963. 4; Wospominanija o D. B., 1966; D. Mołdawskij, Wopr. Lit. 1984.2.
BIELAJEW Aleksandr Romanowicz, 16.(4.) 3.1884 Smoleńsk - 6.1.1942 Puszkin (obw. leningradzki), prozaik. Urodził się w rodzinie duchownego prawosławnego. Studiował
prawo, a równocześnie uczył się w konserwatorium (klasa skrzypiec). Zwiedził Niemcy, Włochy, Austrię i Francję. Wykonywał wiele zawodów: był radcą prawnym, bibliotekarzem, wychowawcą w domu dziecka. Od 1925 oddał się całkowicie działalności literackiej. Gruźlica kości, na którą zapadł w 1916 i której nie wyzbył się do końca życia, na długie lata przykuła go do łóżka. W 1928 przeniósł się z Moskwy do Leningradu, a następnie w 1929 do Kijowa. Od 1931 mieszkał w Carskim Siole, przemianowanym później na miasto Puszkin. Pod wpływem utworów J. Verne'a zaczął pisać powieści i opowiadania fantastycznonaukowe i zaprezentował się jako pierwszy, znaczący sowiecki autor prozy science fiction. W swoich ciekawych, psychologicznie i konstrukcyjnie wyrazistych utworach, wybiegając w daleką przyszłość, podejmował tematy z dziedziny biologii, medycyny, fizyki i techniki, techniki nuklearnej, lotów międzyplanetarnych, transplantacji części ludzkiego organizmu, badań głębi mórz i oceanów, wykorzystania energii atomowej i wiele innych zagadnień naukowych, które popularyzował w powieściach przygodowych. Popularność jego utworów pozostawała w rażącej sprzeczności z opiniami dogmatycznych krytyków, którzy niechętnie odnieśli się do jego zbyt odległych w czasie futurologicznych ekskursów, uważając że tematyka sowieckiej powieści fantastycznej winna się ograniczać do zagadnień najbliższej przyszłości. Dlatego też spośród ponad 50 jego powieści i opowiadań za życia pisarza tylko część doczekała się odrębnych wydań. W 1942-56 jego utworów w ogóle nie wznawiano. Później jednak powrócił do literatury i został uznany za "ojca sowieckiej powieści fantastycznonaukowej".
HRL, KLE, MERSL, RSPP1. Dz.: Galowa profiessora Douela, 1926, wersja zmieniona 1938 (Głowa profesora Dowella, Kraków 1984); Ostrów pogibszych korabie], 1927, 1929, 1958; Czełowiek-amfibija, 1928; Wastielin mira, 1929, 1958; Pryżok w niczto, 1933; Zwiezda KEC, 1940, 1958, 1987; Fantastika, 1976; Czto-

63 BIEŁOW Wasilij Iwanowicz
wiek-ryba, Poznań 1986. • Izbr. nauczno-fantasti-czeskije proizw. w 2-ch tt., 1956; w 3-ch tt., 1957, 1958, 1959; Sobr. socz. w 8-mi tt., 1963-64; w 5-ti tt., 1983-85; Izbr. proizw., 1983-85.
Lit.: S. Połtawskij, Zwiezda 1958.2; B.W. Lapu-now i R. Niidelman, 1967 i wstęp do wyd. 1956, 1958,1963; S. Bielajewa, Awrora 1982.9; J. Lewitin, Niewa 1986.10; P. Kapica, Zwiezda 1988.1.
BIELINKOW Arkadij Wiktorowicz, 29.9. 1921 Moskwa - 14.5.1970 New Haven (Con-necticut, USA), prozaik, historyk literatury. Pochodził z żydowskiej rodziny inteligenckiej. Na początku lat 40. studiował w IŁ, m.in. pod kierunkiem W. Szkłowskiego oraz na uniwersytecie moskiewskim. W czasie II wojny światowej był krótko korespondentem TASS i członkiem komisji zajmującej się oceną stanu zabytków historycznych po zniszczeniach wojennych. W tym czasie napisał powieść Czernowik czuwstw, antisowietskij roman (Szkic doznań, powieść antysowie-cka), którą czytał w gronie znajomych. Kiedy go zadenuncjowano, został aresztowany i po 22-miesięcznym śledztwie skazany na karę śmierci, którą dzięki staraniom A. Tołstoja i W. Szkłowskiego zamieniono na 8 lat obozu. Tam ze względu na zły stan zdrowia zlecono mu obowiązki kierownika obozowego teatrzyku. W obozie był sądzony powtórnie i skazany na dalsze 25 lat. Jesienią 1956 został zwolniony na podstawie amnestii i zdołał ukończyć w Moskwie swoje studia. Przez jakiś czas był wykładowcą w IŁ, później jako historyk literatury zajął się pracą naukowo-badawczą. Opracował m.in. wiele haseł (np. o A. Błoku) włączonych do encyklopedii literackiej (•* Kratkaja litieraturnaja encykło-piedija). Jego biograficzne- -analityczna praca pt. Jurij Tynianow 1961 zyskała tak wielkie uznanie wśród specjalistów, że wkrótce ukazało się jej drugie wydanie. Z pracy B. o J. Oleszy opublikowano tylko dwa rozdziały. Korzystając z wyjazdu na Węgry, razem z żoną przez Jugosławię przedostał się na Zachód (por. RM 1988.14. 10). Zamieszkał w USA, wykładał na kilku uniwersytetach amerykańskich. Był członkiem Pen-Clubu. Jego książkę o Oleszy Sdacza i gibiel sowietskogo intielligienta 1976 (Kapitulacja i śmierć inteligenta sowieckiego), której publikacja w ZSRR była już u-zgodniona z wydawcą, opublikowano pośmiertnie. • Talent pisarski B. został zdławiony przez sowiecki reżim. Zarówno pierwsza jego powieść, z powodu której trafił do obozu, jak i utwory napisane w niewoli nie zachowały się. Prace historycznoliterackie B. wiele łączy z prozą artystyczną. W książce o Tynianowie ujawnia się jego godna podziwu zdolność dostrzegania w przeszłości swego rodzaju przepowiedni dla współczesności. W postaci Oleszy B. uosabia typ twórcy, który nie potrafił okazać sprzeciwu niszczącemu go systemowi i zmarnował swój talent. Przedstawia Oleszę sarkastycznie, ukazując go na szerokim tle sowieckiego życia literackiego. "Aby zmylić sowiecką cenzurę, B. łączył w wypowiedzi różne style: dziennikarski, naukowo-badawczy i literacki" (N. Bie-linkowa). EmR, Fo, FV, MERSL.
Dz.: Jurij Tynianow, 1961, 1965; Poet i Tołstiak, Bajkał 1968.1-2; Sdacza i gibiel sowietskogo intielligienta. Jurij Olesza, Madrid 1976; Strona rabów, strona gospod, Nowyj Kołokoł 1972.
Lit.: W. Szkłowskij, LG 1961.8.4; L. Lewickij, NM 1961.7; V. Erlich, SR 1970.3; R. Gul, w: tegoż Odwukoń, NY 1973; M. Friedberg, SR 1977. 2;
N. Bielinkowa, V. Dunham, MERSL 2(1978) i Czast' Rieczi 1981/82. 2-3, s. 166-174; N. Bielinkowa-Jabłokowa, Wr. i My 1987.95.
BIEŁOW Wasilij Iwanowicz, 23.10.1932 Ti-monicha (obw. wołogodzki), prozaik. Po ukończeniu szkoły wiejskiej pracował jako robotnik rolny i ślusarz. W 1952-55 odbywał służbę wojskową, w 1956 wstąpił do partii, a także debiutował krótkimi opowiadaniami i wierszami w prowincjonalnej prasie. W 1959-64 studiował w IŁ. Od 1964 mieszkał w Wołogdzie, ale często odwiedzał rodzinną wieś. Pierwszym utworem B., który zwrócił uwagę krytyki, było opowiadanie

BIEŁOW Wasilij Iwanowicz 64
Dieriewnia Bierdiajka (Wieś Bierdiajka), opublikowane w 1961 w miesięczniku "Nasz Sowriemiennik". Od 1968 jego opowiadania, nawiązujące do starych rosyjskich tradycji, ukazują się też w innych czasopismach. W 1981 otrzymał nagrodę państwową ZSRR za utwory prozatorskie "z ostatnich lat". Od 1980 należał do zarządu ZP RFSRR, od 1981 do zarządu ZP ZSRR, od 1990 był sekretarzem zarządu ZP RFSRR.
• Swą twórczość literacką poświęcił głównie życiu rosyjskiego chłopa. Przedstawia go jako niepowtarzalną osobowość, ukazując cierpienia i chwile szczęścia, oddając w pełni gorycz jego losu. W postaci Iwana Afryka-nowicza, głównego bohatera opowieści Pri-wycznoje dieto 1966 (Ludzka rzecz, 1971), ukazał chłopa typowego dla całej rosyjskiej
** prozy wiejskiej, który ciężkie kołchozowe życie przyjmuje jako zrządzenie losu i z trudem wiąże koniec z końcem. "Jest to zatem opowieść o losie człowieka, ukazanego w konfrontacji z najważniejszymi egzystencjalnymi wartościami, a nie relacja o "ofie-rze" bądź "śrubce", działającej w ramach skostniałego systemu" (Lipelis). W Ptotnic-kich rasskazach 1968 (Opowieści cieśli) B. przedstawia historię pewnej nie kończącej się i całkowicie niepotrzebnej waśni między dwoma sąsiadami. Główną postacią jest tutaj Konstantin Zorin, który pojawia się również w niektórych późniejszych opowiadaniach B., ukazujących ostre zderzenie postaw życiowych mieszkańców miasta i wsi. W utworze Wospitanije po doktora Spoku 1978 (Wychowanie metodą doktora Spocka, 1983) ukazuje rozterki dziecka, którego dzieciństwo upływa obok rodziców uczuciowo sobie obcych. Powieść Kanuny 1972-76 (Przeddzień, 1980), będąca "kroniką lat dwudziestych", przedstawia życie pewnej północnej rosyjskiej wsi, będącej żywym, dobrze działającym organizmem do momentu naruszającej ową harmonię kolektywizacji. W kolejnym tomie swej kroniki, wydanym w okresie "" pieriestrojki pt. God wielikogo pieriełoma 1989 (Rok wielkiego przełomu),
B. doprowadza opis wydarzeń do roku 1929/30. Jego książka Ład. Oczerki o narod-noj estetikie 1979-81 (Ład. Szkice o estetyce ludowej) zawiera krótkie encyklopedyczne informacje, naświetlające wszystkie sfery tradycyjnego chłopskiego życia: pory roku, zajęcia, rośliny, obyczaje. Pisarz boleje nad utraconą harmonią chłopskiego bytu, ściśle związanego ze światem przyrody. W sztuce Nad swietłoj wodo] 1973 (Nad czystą wodą), która przez kilka lat z powodzeniem była wystawiana w teatrach, B. ostro potępia władzę sowiecką za zniszczenie starych wiosek, czego konsekwencją były niepowetowane straty gospodarcze i ludzkie tragedie. W powieści Wsio wpieriedi 1986 (Wszystko jeszcze przed nami), sięgając po środki publicystyczne, pisarz zarzuca miastu ubóstwo życia duchowego. W powieści historycznej Palacz 1992 (Oprawca) nawiązuje do czasów panowania Aleksandra III. Utwory B. odznaczają się dużą powagą, świadczą o ścisłej więzi autora z wsią i przepojone są zdroworozsądkową chłopską psychologią. W dialogach i narracji pierwszoosobowej pisarz oddaje ornamentykę mowy prostego ludu z typowymi dla niej wyrazami i zwrotami, nie spotykanymi w języku literackim. Tego typu potok świadomości postaci w sposób naturalny odzwierciedla obraz ich myśli. Wysoka ocena dorobku literackiego B. (J. Dorosz: "Jest to dobra literatura rosyjska") opiera się na głębi zawartych w jego utworach myśli, na jego więzi z tradycją przy stałym zaangażowaniu w problematykę współczesności.
BRP91, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP7, Wy82.
Dz.: Dieriewnia Bierdiajka, Nasz Sowr. 1961.3;
Dieriewienka moja lesnaja, 1961; Znojnoje /eto, 1963; Riecznyje izłuki, 1964; Priwycznoje dieto, Sie-wier 1966.1; Tisza da Grisza, 1966; Za triemia wo-łokami, 1968; Plotnickije rasskazy, 1968; Sielskije powiesti, 1971; Chohny, 1973; Cełujutsia żon..., 1975; Kanuny, 1976, t. 3: NM 1987.8, księga 2:
God wielikogo pieriełoma, NM 1989.3, 1991.3-4;
Gudiat prowoda, 1978; Wospitanije po doktora Spoku, 1978; Ład. Oczerki o narodnoj estetikie, Nasz Sowr. 1979.10 i 12, 1980.3, 1981.1 i 5-7,

65 BIEŁY Andriej
wyd. oddz. 1982; Rajonnyje sceny, Moskwa 1980.8; Tripjesy, 1983 (zawiera: Nad swietłoj wo-doj. Po 206-j, Biessmiertnyj Koszczej); Wsio wpie-riedi, 1987; Kniaź Aleksandr Niewskij, Sowr. Dram. 1988.1; Buchtiny wołogodskije zawiralnyje w szesti tiemach, 1988; Palacz, 1992. Izbr. pro-izw. w 3-chtt., 1983-84.
Lit.: I. Borisowa, NM 1964.6; J. Dorosz, tamże 1966.8; A. Marczenko, Wopr. Lit. 1969.4; S. Za-lygin. Lit. i Sowr. 1972.11; J. Surowców, LO 1973. 2; A. Pistunowa, LR 1973.24.8; W. Sołowjow, LO 1975.10; I. Lipelis, MERSL, 2(1978); W. Obotu-row, Nasz Sowr. 1979.10; G. Hosking, w: tegoż Beyond Socialist Realism, London 1980; P. Wy-chodcew, Ruś. Lit. 1982.1; A. Owczarienko, Wopr. Lit. 1983.8; J. Sielezniow, 1983; A. Petrik, NM 1984.8; L. Wangler, Munchen 1985; D. Ur-now, A. Malgin, Wopr. Lit. 1987.9; M. Nazarow, Grani 1987.146; W. Oboturow, LG 1989.17.5.
BIEŁY Andriej (właśc. Boris Nikołajewicz Bugajew), 26.(14.)10.1880 Moskwa - 8.1. 1934 tamże, poeta i prozaik. Pochodził z kulturalnej, wykształconej rodziny szlacheckiej. Ojciec był wybitnym matematykiem, profesorem uniwersytetu w Moskwie. Pierwszą namiętnością młodego B. była kultura Niemiec (Goethe, Heine, Beethoven). Od 1897 intensywnie studiował dzieła Do-stojewskiego i Ibsena, a także pasjonował się współczesną poezją francuską i belgijską. Po ukończeniu gimnazjum w 1899 hołdował filozofii Władimira Sołowjowa i Fryderyka Nietzschego. W dziedzinie muzyki ujawniło się w tym czasie jego uwielbienie dla Griega i Wagnera. Oprócz filozofii i muzyki interesował się naukami przyrodniczymi, co też przywiodło go na wydział matematyczno--przyrodniczy uniwersytetu moskiewskiego, który ukończył w 1903. Następnie do 1906 studiował filologię. Około 1903 poznał A. Błoka i K. Balmonta, nawiązał kontakty z grupą petersburskich symbolistów, skupionych wokół D. Mierieżkowskiego i Z. Gip-pius. Do 1909 współpracował z czasopismem "Wiesy". Liczne publikacje utworów B. rozpoczyna jego proza rytmiczna pt. Simfo-nija 1902 (Symfonia), która zwróciła na siebie uwagę niezwykłością języka i sposobem przekazu myśli autorskiej. Wczesne wiersze zebrał w tomiku Zototo w lazuri 1904 (Złoto w lazurze), po którym pojawiły się następne:
Piepieł 1908 (Popiół) i Urna 1909, których tytuły świadczą o przeżywanym wówczas przez autora okresie rozczarowań. W czasopiśmie "Wiesy" opublikował pierwszą swoją powieść Sieriebrianyj golub' 1909 (Srebrny gołąb, 1987). Rok 1910 rozpoczyna w twórczości B. nowy, trwający do 1920, okres fascynacji filozofią. W 1910-11 podejmował podróże do Włoch, Tunezji, Egiptu i Palestyny. W 1912-16 przebywał głównie w Europie Zachodniej, mieszkał przez jakiś czas w Dornachu u Rudolfa Steinera, którego doktryna antropozoficzna wywarła silny wpływ na światopogląd B. W Niemczech zaprzyjaźnił się też z Ch. Morgenstemem. Jego druga powieść Pietierburg 1912 (Petersburg, 1974) stanowiła ciąg dalszy poszukiwań duchowych rozpoczętych w pierwszej. Po powrocie do Rosji w 1916 wydał trzecią powieść Kotik Letajew 1917/18 (Kocio Leta-jew, 1976), opartą w dużej mierze na materiale autobiograficznym. Związał się również z grupą literacką Skify oraz należącymi do niej Iwanowem-Razumnikiem i Blokiem. Przewrót październikowy zinterpretował mi-stycznie, przyjął jako szansę duchowego i religijnego odrodzenia Rosji. Najpierw prowadził wykłady z teorii wiersza i prozy w studiu >* Proletkultu, później w 1921 wyjechał do Berlina, gdzie wydał wiele zbiorów wierszy, utworów prozatorskich i prac teoretycznych. W październiku 1923 powrócił do Rosji. Swoje przeżycia z tego okresu opisał w reportażu Odna iż obitielej carstwa tieniej 1924 (Jeden z przybytków państwa cieni). Późniejsze utwory B. mają przeważnie charakter autobiograficzny i związane są z tradycjami "• symbolizmu. Mieszczą się one na uboczu głównego nurtu ówczesnej literatury sowieckiej i pod względem artystycznym są słabsze niż jego wcześniejsze dzieła. "* Pieriestrojka stworzyła warunki do szerszego niż dotąd rozpowszechnienia utworów B. w Rosji pod

BIEŁY Andriej 66
koniec lat 80. • B. należy do grona najbardziej znaczących symbolistów rosyjskich, o czym świadczy zarówno podejmowana przez niego problematyka filozoficzna, prace z zakresu teorii oraz poezja i proza. Był jednym z tych, którzy torowali drogę modernizmowi rosyjskiemu. Jego twórczość, ściśle związaną z osobistymi przeżyciami mistycznymi autora, cechuje dążenie do wszechstronnej innowacji. Czetyrie sim fonii 1902-08 (Cztery symfonie) B. łączy wspólny cel - synteza poezji i muzyki, odnowienie składni i struktur rytmicznych języka, próba jego "wyzwolenia". Pierwszy zbiór wierszy pt. Zototo w łazuri należy do "apokaliptycznego" okresu w rozwoju rosyjskiego symbolizmu z charakterystycznym dla niego groźnym obrazem wielkiego miasta. Następne zbiory bardziej nawiązują do konkretnej rzeczywistości rosyjskiej, chociaż B. nadal pozostaje w nich wierny magicznym wyobrażeniom o słowie. Zainteresowania okulty-zmem znalazły wyraz w powieści Sleriebria-nyj gołub', w której B. rozwija znany już filo-zoficzno-kulturowy problem usytuowania Rosji między Wschodem a Zachodem na przykładzie człowieka, wychowanego w warunkach zachodniej cywilizacji, a jednocześnie opanowanego przez okultystyczne siły Wschodu. B. interesuje przede wszystkim technika przedstawienia, obrazowość języka, muzyczny system powtórzeń i rytmicznej organizacji utworu. Nawiązywał do tradycji groteski Gogola. Jego powieść Pietierburg poruszająca ten sam krąg problemów, wypływających z opozycji Wschód-Zachód, związana z antropozofią i przedstawiająca konflikt między ojcem senatorem a jego synem terrorystą, "koncentruje się na ukazaniu procesu świadomości, lecz świadomości groteskowo zniekształconej, rozbitej na odrębne segmenty" (Holthusen). B. burzy normy sztuki poetyckiej, usiłującej zachować tradycyjną jedność formy w zakresie makro- i mikrostruktury. Chaos bolszewickiego przewrotu ujął w poemacie Christos woskriesie 1918 (Chrystus zmartwychwstał) jako du-
chowo-mistyczne wydarzenie w historii całego świata, przy czym szansę dla Rosji widział w przyjęciu misterium zmartwychwstania Chrystusa. Proza eksperymentalna B. osiągnęła szczyt swych możliwości w powieści Ko-tik Letajew 1922 (Kocio Letajew, 1976), napisanej w 1917 i przedstawiającej potok świadomości dziecka, w którym zaciera się granica między czasem i przestrzenią, rzeczywistością realną a mitem. Jest to utwór, "który wyprzedza najśmielsze eksperymenty formalne Joyce'a..." (Struve). Jednym ze sposobów pogłębienia wymowy świata przedstawionego staje się tu zgodne z doktryną antropozofii utożsamienie bohaterów z postaciami mitycznymi. Znakomite pod względem stylistycznym wspomnienia B., powstałe w 1929-33, nie odznaczają się wiarygodnością źródłową. Jego eksperymenty w dziedzinie stylu wywarły silny wpływ na kształtowanie się sowieckiej prozy ornamentalnej, a badania B. z zakresu teorii i historii literatury zostały przejęte i rozwinięte przez przedstawicieli "* rosyjskiej szkoły formalnej.
BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka91, KaKl, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RP89, RP90, RR, RSPPo3, Wy75, Wy82.
Dz" Simfonija, 1902; Czetyrie simfonii, 1902-08 (reprint Miinchen 1971); Zototo w łazuri, 1904;
Ług zielony], 1910 (reprint NY-London 1969);
Sierlebrianyj gołub', 1910, Berlin 1922 (reprint Miinchen 1967), Moskwa 1989; Simwolizm, 1910 (reprint Miinchen 1969); Arabieski, 1911 (reprint Miinchen 1969); Pietierburg, 1916,1922,1928 (reprint Miinchen 1967), Moskwa 1978 i 1981; Christos woskriesie. Nasz Put' 1918.2; Pierwoje swida-nije, 1921 (reprint Miinchen 1972); Kotik Letajew, 1922 (reprint Miinchen 1964); Pośle razhiki, 1922 (reprint Miinchen 1971); Głossatolija, Berlin 1922 (reprint Miinchen 1971); Wospominanija ob A.A. Błokie, Epopieja, Moskwa-Berlin 1922-23. l; Zapiski czudaka, Berlin 1923; Odna iż obitielej carstwa tlenie], 1924; Moskwa. Roman w 2-ch tt., 1926-32, t. l cz. l: Moskowskij czudak, CL. 2: Moskwa pod udarom, t. 2: Maski; Naczalo wieka,
1933 (reprint Chicago 1967); Mastierstwo Gogola,
1934 (reprint Miinchen 1969); Miezdu dwuch rie-wolucyj, 1935 (reprint Chicago 1967), 1990; Sti-chotworiemja i poemy, 1966; Poezje, Warszawa

67 BIERBIEROWA Nina Nikołajewna
1974; Wospominanija o Sztiejnierie, Paris 1982;
Foczemu ja stał simwolistom..., 1982; Stlchotwo-rienija w 3-ch tt., Munchen 1982-84; Armienija, Jeriewan 1985; Gibiel sienatora, Berkeley 1986;
hbr. proza, 1988; Stichotworienija, 1988; StaryjAr-bat, 1989; Moskwa, Tieatr 1990.1.
Lit.: Iwanow-Razumnik, Wierszyny, 1923; Lit. Na-sledstwo 1937. 27-28; K. Moczulski, Paris 1955;
J. Holthusen, Studlen żur Asthetik und Poetik des russ. Symbolismus, Góttingen 1957 i RL 1973. 5;
A. Hónig, Munchen 1965; K. Bugajewa, NŻ 1972.108 i Berkeley 1981; S. Cioran, Den Haag-Paris 1973; G. Nivat, CMRS 1974. 12; S. Pollak, posłowie w: A. B., Petersburg, Warszawa 1974 i wstęp w: A. B., Poezje, tamże 1975; A. Kovać, Bern 1976; J. Szymak-Reiferowa, posłowie w:
A. B., Kodo Letajew, Warszawa 1976; B. Christa, Amsterdam 1977; G. Janecek, MERSL 2(1978);
A. B. A Critical Review, wyd. G. Janecek, Lexing-ton 1978; R. Di Carlo, Diss. Brown Univ. 1979 i Ann Arbor 1981; A. Steinberg, Cambridge 1981; M. Deppermann, Munchen 1982;
M. Ljunggren, Stockholm 1982; F. Kozlik, FfM 1983; J. Elsworth, Cambridge 1983; E. Schmidt, Munchen 1986; R. Chjuz, Wiestnik RChD 1987. 151; W. Piskunow, Wopr. Lit. 1987.10; G. Bryś, SIWr. 1988.43 i 1991.56; L. Dołgopotow, 1988; A. B. Problemy tworczestwa, 1988; A. Ławrow, RP89.
BIEŁYCH Grigory Gieorgijewicz, 20.(7.)8. 1906 Petersburg - 14.8.(?)1938 w więzieniu, prozaik. Po przewrocie bolszewickim jako dziecko bezdomne (biesprizornyj) został skierowany do kolonii Szkid (Szkoła socyal-no-indiwidualnogo wospitanija im. Dostojew-skogo. Szkoła Społecznego i Indywidualnego Wychowania). Zaprzyjaźnił się tam z L. Pan-tielejewem. Po opuszczeniu kolonii obaj zamieszkali w Leningradzie, pracowali jako dziennikarze i za radą S. Marszaka oraz przy jego pomocy napisali wspólnie książkę Ries-publika Szkid 1927 (Republika Szkid, 1960). Po opublikowaniu tego wiarygodnego, opartego na osobistych doświadczeniach świadectwa, które przyniosło autorowi duży rozgłos, chociaż zostało skrytykowane przez A. Makaren-kę, wydał samodzielnie tylko dwa opowiadania i opowieść dla dzieci Dom wiesiotych niszczich 1930 (Dom wesołych nędzarzy), w której dał
się poznać jako świetny znawca piotrogrodz-kich dzielnic robotniczych przed i w czasie przewrotu październikowego. W 1937 stał się ofiarą stalinowskiego bezprawia. W 1958 L. Czukowska zaproponowała wznowienie utworów B., co nastąpiło w 1962. Niemniej pisarz ten, podobnie jak Pantielejew, nie powrócił jeszcze na dobre do literatury rosyjskiej. KLE,LES.
Dz.: Riespublika Szkid (wespół z L. Pantieleje-wem), 1927 i Pietrozawodsk 1979; Łapti, 1929;
Biefogwardiejec, 1930; Dom wiesiotych niszczich, 1930, 1933, 1962, 1965. Lit.: "* Pantielejew L.
BIERBIEROWA Nina Nikołajewna, 8.8. (26.7.)1901 Petersburg - 26.9.1993 Filadelfia, pisarka i poetka. Jej ojciec, z pochodzenia Ormianin, pracował w ministerstwie finansów, matka wywodziła się z rosyjskiego środowiska ziemiańskiego. W 1919-20 B. studiowała w Rostowie nad Donem. Pierwsze wiersze umożliwiły jej w 1921 wejście do kręgów poetyckich Piotrogrodu. W czerwcu 1922 razem z W. Chodasiewiczem otrzymała zezwolenie na opuszczenie sowieckiej Rosji. Przed ostatecznym osiedleniem się w Paryżu oboje mieszkali u Gorkiego w Berlinie i we Włoszech. W Paryżu B. przez 15 lat współpracowała z gazetą "Pos-lednije Nowosti", w której w odcinkach ukazał się jej pierwszy utwór prozatorski Bijan-kurskije prazdniki (Święta w Billancourt), później nie wznawiany. Trzy następne jej powieści: Poslednije i pierwyje 1930 (Ostatni i pierwsi), Powielitielnica 1932 (Władczyni) oraz Bież zakata 1938 (Bez zachodu słońca) przyjęto powściągliwie. Wyżej oceniono opowiadania, publikowane w 1934-41 w czasopiśmie "Sowriemiennyje Zapiski" i zebrane później w tomiku Oblegczenije uczasti 1949 (Złagodzenie wyroku losu). Szczególnie dużym powodzeniem cieszyła się jej książka pt. Czajkowskij 1936, przetłumaczona na wiele języków obcych. Z Chodasiewiczem rozwiodła się w 1932. W czasie

BIERIEZOWSKI Fieoktist Aleksiejewicz 68
wojny przebywała w okupowanej przez Niemców części Francji, w 1947 wzięła rozwód z drugim mężem, N. Makiejewem. W 1950 przeniosła się do USA, gdzie wykładała na wielu uniwersytetach. W 1958-68 wchodziła w skład redakcji almanachu "Mosty". Równocześnie występowała jako krytyk, a także publikowała swoje kolejne wiersze i prozę. Najważniejszym jej dziełem jest autobiograficzna księga Kursiw mój 1972 (Kursywa moja), wydana w przekładzie na język angielski w 1969, która na skutek subiektywizmu charakterystyk wielu emigrantów, wywołała ostre zarzuty krytyków, m.in. R. Gula, wykazującego wadliwość owych opinii zarówno w aspekcie czysto ludzkim, jak i faktograficznym. Utwór ten reprezentował twórczość B. w ZSRR w 1988. Swoje utwory poetyckie, powstałe w ciągu 60 z górą lat twórczości, zebrała dopiero w tomiku Stichi 1984 (Wiersze). W końcu lat 80. i na początku 90. jej dzieła dzięki przekładom na język francuski i niemiecki wznowiono w 20 krajach. Do 1990 mieszkała w Princeton, potem w Filadelfii. • Zasługa B. dla literatury rosyjskiej polega głównie na tym, że jako temat wiodący swej twórczości obrała losy Rosjan na emigracji. Akcja jej powieści Poslednije i pierwyje koncentruje się wokół prób rosyjskich emigrantów, pracujących w fabrykach paryskich, przesiedlenia się na południe Francji. Fabuła następnych powieści B., podejmujących głównie problematykę miłosną, w odróżnieniu od poprzednich nie jest już tak przeciążona pretensjonalną wieloplano-wością i wzorowaniem się na Dostojewskim. Główną postacią powieści Akkompaniator-sza 1935 (Akompaniatorka) jest młoda kobieta, skrzywdzona przez los najpierw w Petersburgu, później w Moskwie i Paryżu. Wartość psychologicznie wiernego ukazania kobiecej duszy, tak częstego w twórczości B., obniża nazbyt wyraźnie eksponowana w konstrukcji fabuły tendencja autorska. Jej powieść Pamiati Szlimana 1958 (Pamięci Szlimana), której akcja została przeniesiona do roku 1984, pod względem sposobu przedstawienia rzeczywistości zbliża się do groteski. Bohaterowie utworu, uzależnieni od maszyn, dotkliwie odczuwają skutki postępu cywilizacyjnego i przeludnienia. W powieści Ludi i łoży 1986 (Ludzie i loże), opierając się na szczegółowych badaniach i osobistych doświadczeniach, B. opisuje rosyjską masonerię XX wieku w kraju i na wygnaniu w Paryżu. Podkreślając, że pierwiastki transcendentne jej nie interesują, B. nasyca swe utwory przede wszystkim opisami zjawisk negatywnych.
EmR, Fo, HRL, Ka91, KLE, MERSL, Wy75, Wy82. Dz.: Poslednije i pierwyje. Roman iż emigrantskoj żyzni, Paris 1930; Powielitielnica, Berlin 1932;
Akkompaniatorsza, Sowr. Zap. 1935.58 i Awrora 1990.2; Czajkowskij. Istorija odinokoj żyzni, Berlin 1936; Borodin, tamże 1938; Bież zakuta, Paris 1938; Oblegczenije uczasti, tamże 1949; Mys bur', NŻ 1950.24 - 1951.27; Władisław Chodasiewicz, russkij poet 1886-1939, Grani 1951.12; Pamiati Szlimana, Mosty 1958.1; Maleńkaja diewoczka, tamże 1962.9 i Sowr. Dram. 1991.2; Kursiw mój, Miinchen 1972, 1983 i Wopr. Lit. 1988.9-11; Źe-leznaja zenszczina, NY 1981 i DN 1989.8-12; Stichi 1921-83, NY 1984; Ludi i loży, tamże 1986 i Wopr. Lit. 1990-94, 1991.7.
Lit.: J. Bakunina, Czisła 1932.6; L. Sawieijew, Sowr. Zap. 1938.67; D. Knut, Ruś. Zap. 1938.10;
G. Struwe, Russkaja litieratura w izgnanii, NY 1956, s. 292-94; R. Gul, NŻ 1970.99; L. Hecht, SEEJ 1988.3; I. Janskaja, Moskowskije Nowosti 1989. 29.1; A. Czagin, LG 1989. 19.4; F. Miedwie-diew, Kniżnoje Obozrienije 1989.1.9; M. Miejłach, RM 1989.20.10; K. Stromberg, SZ 1989.14.11 i 1990.2.4.6; Wywiad: LG 1989.17.5.
BIERIEZOWSKI Fieoktist Aleksiejewicz,
13.(1.)1.1877 Omsk-6.4.1952 Moskwa, prozaik. Syn uczestnika wojny rosyjsko-turec-kiej w 1877-78. Pracował jako robotnik w fabryce, drukarz i telegrafista na kolei. Kierował także chórem cerkiewnym. W 1904 wstąpił do partii socjaldemokratów i rozpoczął działalność rewolucyjną. Od 1918 był działaczem partyjnym i dziennikarzem na Syberii, w 1922 uczestniczył w zakładaniu czasopisma "Sibirskije Ogni", a w

69 BIESZENKOWSKA Olga Jurjewna
1924 przeniósł się do Moskwy i zajął się wyłącznie pracą literacką. Od 1934 był stałym przewodniczącym komisji rewizyjnej ZP ZSRR. Jego utwory od czasu do czasu wznawiano. Jako prozaik debiutował B. w 1900 w jednej z omskich gazet. W powieści Mat' 1923 (Matka) opisał życie związanej z podziemiem rewolucyjnym kobiety rosyjskiej, w świadomości której toczy się walka między uczuciem odpowiedzialności za sprawę a tradycyjnymi układami rodzinnymi. Te same zagadnienia poruszał w innych utworach, m.in. w powieści Babji tropy 1928 (Babskie ścieżki), której akcja toczy się na Syberii przed i po bolszewickim przewrocie. Od początku lat 30. pisał niewiele, ograniczając się głównie do krótkich form prozatorskich.
KLE, MERSL, Ni, RP89, RSPP1,
Dz.: Mat', 1925, wyd. 2, poszerz. 1925; Warwara,
1926; Tajożnyje zastrielszcziki, 1926, 1955; Babji
tropy, 1928,1986. Sobr. TOCZ. w 5-ti tt., 1928-30
(ukazały się t. l i 3).
Lit.: P. Migrieckij, w: Sobr. socz., t. l, 1928;
A. Szafir, NM 1928.7; A. Niecwietajewa, 1958;
A. Biegajew, Sibirskije Ogni 1967.3; F.A.B. K 100-letiju so dnia roidienija, 1976 (bibliogr.).
BIERIOZKO Gieorgij Siergiejewicz, 7.9. (25.8.)1905 Wilno - 2.11.1982 Moskwa, prozaik. Syn nauczyciela. Jako 14-letni chłopiec ochotniczo brał udział w wojnie domowej. W 1927 ukończył studia etnologiczne na uniwersytecie w Moskwie. Doświadczenia z okresu II wojny światowej legły u podstaw jego publikacji prasowych, a także utworów prozatorskich, którymi zwrócił na siebie uwagę krytyków. Dzieła B., napisane zgodnie z kanonami ** realizmu socjalistycznego, uwzględniano w historiach rosyjskiej literatury sowieckiej, chociaż pod względem literackim są one małowartościowe. Mieszkał w Moskwie. Główne motywy twórczości B. to wojna i wojsko. W powieści Mimyj go-rod 1952-54 (Spokojne miasto), przepełnionej dłużyznami i schematycznymi postaciami, opowiada o przełomowym okresie wojny, tj. o walkach pod Tuła w 1942. W powieści Silnieje atoma 1959 (Mocniejsza od atomu), mającej ukazać życie sowieckiej armii w latach pokoju i już swym tytułem podkreślającej siłę jej pozycji ideologicznej, przedstawia szkolenia pododdziału spadochroniarzy. Finały poszczególnych rozdziałów utworu, utrzymane w prozie rytmicznej, które w swoim czasie wywołały ożywioną dyskusję, pełnią funkcję swoistego komentarza, nadmiernie jednak obciążającego tok narracji. W powieści Prisutstwije nieobyczajno-go 1980 (Obecność niezwykłego) B. podjął próbę powieści kryminalnej o wyraźnie zaakcentowanym charakterze dydaktycznym. Na motywach swoich utworów osnuł co najmniej tuzin scenariuszy i sztuk teatralnych, które jednak nie przyniosły mu sukcesu.
KLE, MERSL, RSPP1.
Dz.: Krasnaja rakieta, 1943; Mimy'] gorod, w 2-ch
tt., 1952-54; Silnieje atoma, 1959; Lubit' i nie lu-
bit', Moskwa 1963.1; Nieskolko nieobiazatielnych
sowietów, Wopr. Lit. 1973.1, 4, 8; Dom uczitiela,
1973; Prisutstwije nieobyczajnogo, Moskwa 1980.
1-2. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1972.
Lit.: J. Nagibin, Znamia 1958.6; S. Nels, Moł. Gw.
1960.7; I. Kozłów, LO 1973.11 i LG 1976.14.1; N.
Buchancew, LG 1980.23.4.
BIESZENKOWSKA (po mężu Kuzniecowa)
Olga Jurjewna, 17.7.1947 Leningrad, poetka. Łączyła pracę ślusarza ze studiami eksternistycznymi na wydziale dziennikarstwa w Leningradzie, realizując sześcioletni program nauki w ciągu czterech lat. Od 1967 pracowała w jednej z gazet fabrycznych, w 1980 na polecenie KGB pozbawiono ją pracy w prasie. Musiała zarabiać na utrzymanie, pracując jako sprzątaczka. Od 1982 pracowała jako palacz w kotłowni. Wiersze zaczęła pisać mając 14 lat, ale prawie ćwierć wieku nie miała możliwości ich publikacji. Do 1990 wydała w "* Samizdacie 12 zbiorów wierszy i jeden tomik prozy. Należała do Klubu-81, nieoficjalnego zrzeszenia lenin-gradzkich pisarzy od chwili jego powstania. W efekcie wieloletnich osobistych zabiegów M.I. Dikman ukazał się cieniutki zbiorek

BIETAKI Wasilij Pawłowicz
70
utworów B. pt. Pieńemiencziwyj swiet 1987 (Zmienne oświetlenie), zawierający 71 jej wierszy z lat 1972-81. Dzięki ** pieriestrojce w 1989 opublikowano cykle jej wierszy w almanachach ("Mołodoj Leningrad", "Dień Poezii") i czasopismach. Przy tej okazji rozpoczęto działania związane z jej przyjęciem do ZP ZSRR. Do 1990 wiersze B., w których najpełniej wyraziła się jej indywidualność twórcza, można było znaleźć jedynie w sa-mizdackim almanachu "TOPKA", wydanym przez Tworczeskoje Objedinienije Priesło-wutych Kotielnych Awtorow (Twórcze Zrzeszenie Osławionych Autorów Kotłownia-nych). Od 1992 mieszka w Stuttgarcie. Nieliczne, opublikowane dotąd wiersze B., wysoko cenione przez J. Kołkiera, T. Iwano-wą, G. Gorbowskiego i in., świadczą o nieustannych jej poszukiwaniach w zakresie nowych połączeń wyrazowych, semantyczno--dźwiękowych efektów poszczególnych słów w niezwykłym dla nich kontekście, mających najlepiej oddać stany i treści duchowe. Dla B. słowo "samo w sobie jest myślą, słojem historii, etyki i estetyki..." (Przedmowa 1987). Nie jest to poezja narracyjno-opisowa, łączy bowiem w obrazie efekty wizualne i myśl, a przy tym odznacza się dużą metaforycz-nością. W wierszach B. brzmią motywy rozpaczy i samotności ludzi skrzywdzonych przez los, a także odwagi i siły osób, znajdujących się przed obliczem śmierci. Wyraża w nich poetka gotowość służenia bliźnim słowem i szukania więzi między rzeczywistością a marzeniem, "wyższej prawdy duszy".
Dz.: Pieńemiencziwyj swiet, 1987; Wiersze: Niewa
1989.6, 1990.8 i 1992.8; Oktiabr' 1989.12; Grani
1990.158; Kont. 1990.65.
Lit.: A. Makiedonow, w: tegoż Swierszenije i ka-
nuny, 1985; T. Iwanowa, Kniżnoje Obozrienije
1990.19.1.
BIETAKI Wasilij Pawłowicz, 29.9.1930 Ro-stów nad Donem, poeta. Wychowywał się w rodzinie futurysty, którego przed aresztowaniem uratował Maj akowski i który pracował później jako scenograf filmowy. B. studiował iranistykę na uniwersytecie w Leningradzie. W 1950 musiał przerwać naukę, by uniknąć aresztowania. Do 1955 mieszkał na południu Rosji. W 1953-60 studiował zaocznie w IŁ w Moskwie. Po powrocie do Leningradu w 1956-61 pełnił funkcję zastępcy dyrektora muzeum do spraw naukowych w Pa-włowsku. Jego wiersze ukazywały się tylko okazjonalnie w almanachach ("Dień Poezii", "Leningrad") i czasopismach. Jedyny opublikowany w ZSRR zbiorek Ziemnoje plamią 1965 (Ziemski płomień) posłużył jako podstawa do przyjęcia B. do ZP ZSRR, a równocześnie przyczynił się do zamknięcia przed nim łamów czasopism literackich. Zarabiał na utrzymanie licznymi przekładami i odczytami. W 1972 został wykluczony z ZP ZSRR, a w 1973 wyemigrował do Paryża. Tam razem z żoną W. lwierni podjął ścisłą współpracę z czasopismem "Kontinient" pisząc recenzje krytycznoliterackie. Za granicą ukazały się trzy nieduże zbiorki jego wierszy:
Zamykanije wriemieni 1974 (Krótkie zwarcie czasu), Jewropa - ostrów 1981 (Wyspa Europa) i Piąty'] wsadnik 1985 (Piąty jeździec). Jako znaczny wkład B. do historii literatury rosyjskiej uznano jego tom esejów pt. Russkaja poezija za 30 let (Trzydzieści lat poezji rosyjskiej), opublikowany w 1987. Z okazji 60-le-cia w 1990 dzięki "" pieriestrojce odwiedził rodzimy Leningrad. Wiersze B. cechuje obrazowość i wieloplanowość. Tematem są bezpośrednie wrażenia (obrazy miasta i przyrody), a także wydarzenia polityczne teraźniejszości i przeszłości. B. ma znakomite wyczucie formy i niejednokrotnie stosuje dowcipną grę rymów. Poemat Piaski istorii 1974 (Tańce historii), który był pierwszym utworem B. opublikowanym na emigracji, zawiera informację o jego przodku W. Bie-takim, zesłanym dekabryście. Poemat Etjen Falkone 1972-82 (Etienne Falconet) opowiada o rzeźbiarzu, twórcy pomnika Piotra Wielkiego w Petersburgu. Poszczególne części utworu napisane są według różnych wzorców metrycznych, charakterystycznych

71
BILL-BIEŁOCERKOWSKI Władimir Naumowicz
dla XVIII w. B. tłumaczył na język rosyjski utwory Byrona, Scotta, Kiplinga, Poego, Szekspira, Goethego i Seiferta.
EmR, FV, HRL.
Dz.: Ziemnoje płamia, 1965; Piaski Istorli, Grani 1974.91; Zamykanije wriemieni, 1974; Jewropa -ostrów, Paris 1981; Piąty j wsadnik, tamże 1985 (zawiera też: Etjen Falkone); Wywiad: Strielec 1985. 5; Russkaja poezija za 30 let, 1987.
Lit.: W. Wejdłe, przedmowa do W. B., Zamykanije wriemieni, 1974; A. Rannit, Kont. 1982.33; Artykuł z okazji jubileuszu 60-lecia, RM 1990.14.9.
BIEZYMIENSKI Aleksandr Iljicz, 19.(7.) 1.1898 Żytomierz (gub. wołyńska) - 26.6. 1973 Moskwa, poeta, funkcjonariusz literacki. W 1916 ukończył gimnazjum we Włodzimierzu, uczył się przez jakiś czas w szkole handlowej w Kijowie. W 1916 wstąpił do partii bolszewików, w 1917 brał udział w przewrocie październikowym w Piotro-grodzie, później był działaczem komsomol-skim i partyjnym. Pierwsze utwory wydał w 1918. W 1922 był jednym z założycieli ugrupowań literackich "* Mołodaja Gwardi-ja i ** Oktiabr'. Należał do grona inicjatorów i propagatorów kursu nietolerancji i agresywności, wytyczonego przez te pro-partyjne grupy. Od 1924 był jednym z najbardziej dogmatycznie usposobionych funkcjonariuszy >" WAPP-u. W 1934 B. wszedł do zarządu ZP ZSRR, ale od 1954 już go nie wybierano na kierownicze stanowiska, chociaż był wysyłany jako delegat na wszystkie zjazdy ZP. Mieszkał w Moskwie. B. pisał tendencyjne, przesiąknięte aktualną tematyką wiersze, zawsze zgodne z linią partii i przepełnione płytkim optymizmem. Toteż jego twórczość można by określić jako "rymowaną publicystykę" (Struve). Z powodu sztuki satyrycznej Wy-strieł 1930 (Wystrzał), napisanej wierszem i będącej nieudolną próbą wzorowania się na utworach Maj akowskiego, B. spotkał się z krytyką ze strony kolegów z ** RAPP-u. Poprosił wówczas o wstawiennictwo Stalina, który 19.3.1930 zawyrokował, że utwór nie
zawiera "nic ... antypartyjnego" i można go uważać za wzorzec "rewolucyjnej sztuki proletariackiej". W późniejszych wierszach i poematach B. propagował m.in. kolektywizację i pięciolatki, a w 1949 włączył się do kampanii antyamerykańskiej.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RSPPo3, Wy75, Wy82.
Dz.: Wystriet, 1930; Łuczszyje strąki, 1932; Tragie-dijnaja nocz, 1966; Partbilet nr 224332. Stichi i wo-spominanija, 1968; Komsomolija, 1972. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1958.
Lit.: B. Sołowjow, Zwiezda 1926.4; A. Sieliwano-wskij, W (teatralnych bojach, 1959; O. Priesnia-kow, 1964; L. Tieriechin, LG 1968.30.10; Z. Za-łuski. Wstęp w: Na czerwonych Października kwiatach. Warszawa 1977; L. Biezymienskij, LG 1978.25.1; B. Łazarczyk, w: Sztuka translatorska J. Tuwima, Wrocław 1979; G. Porębina, w: Literatura radziecka wobec idei rewolucyjnych. Katowice 1979.
BILL-BIEŁOCERKOWSKI (właśc. Bili) Władimir Naumowicz, 9.1.1885 (28.12. 1884) Aleksandria (Ukraina) - 1.3.1970 Moskwa, dramaturg. W młodości był marynarzem i przez sześć i pół roku przebywał w USA. Przewrót bolszewicki 1917 zmobilizował go do powrotu do kraju; w 1917 wstąpił do partii bolszewików, brał udział w wojnie domowej. Jako pisarz debiutował w 1918. Był członkiem "* Proletkultu, później należał do ugrupowania ** Kuźnica, aktywnie realizował politykę partii w dziedzinie literatury. W 1929 napisał list do Stalina, w którym oskarżał M. Bułhakowa i MChAT o negowanie sowieckiej ideologu. Pisał głównie sztuki o tematyce politycznej, rozgłos zyskał właściwie tylko dzięki jednej z nich pt. Sztorm 1924 (wyd. poi. 1953). W 1934 wszedł do zarządu ZP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Sztuki B. Echo 1924 i Lewo rula 1925 (Ster na lewo) są ilustracją ucisku klasy robotniczej w ustroju kapitalistycznym i mają charakter agitacyjny, właściwy dla literatury owych lat. Sztuka Sztorm mająca na celu poetyzację zwycięskiej walki

BITÓW Andriej Gieorgijewicz
72
bolszewików, weszła (od 1935 w postaci znacznie zmienionej) do klasycznego repertuaru sowieckich teatrów. B. przedstawia w niej sceny z życia ludzi w okresie kształtowania się państwa sowieckiego. Ukazuje m.in. posiedzenie rady miejskiej, walkę z sabotażem, przy czym odwołuje się do tradycji dramaturgii rewolucyjnej wcześniejszego okresu, wprowadzając szkicowo potraktowanych bohaterów, a także epizodycznie rozdrobnioną fabułę i sceny masowe. Aktywne zaangażowanie polityczne cechuje także następne sztuki B., np. komedia Łuna s lewa 1927 (Księżyc z lewej) jest swego rodzaju głosem B. w dyskusji z S. Małaszkinem na temat istoty konfliktu między miłością a rewolucyjnym obowiązkiem. W swojej ostatniej sztuce Cwiet kozy 1948 (Kolor skóry, 1952), znanej również pod tytułem Wokrug ringa (Dookoła ringu), B. służy propagandzie, wymierzonej przeciwko USA i "• kosmopolityzmowi.
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, TE, Wy75. Dz.; Śmiech skwoź ślazy, 1919; Bifszteks s krowju, 1919; Pjesy, 1940; Izbr., 1954; Pjesy, 1955; Put' żyzni, 1959; Rasskazy i oczerki, 1965. Izbr. proizw. w2-c/iK.,1962,1976.
Lit.: N. Pogodin, LG 1955.8.1; J. Zawadskij, tamże 1960.9. l, 1965.14.1, 1975.15.1; K. Rudnickij, Portriety dramaturgów, 1961; W. Ilinych, LR 1981. 20.2; N. Lejkin, Ogoniok 1985.4.
BITÓW Andriej Gieorgyewicz, 27.5.1937 Leningrad, prozaik. Syn architekta. Wychowywał się w Leningradzie, dokąd powrócił z ewakuacji w 1944. Po studiach w Lenin-gradzkim Instytucie Górnictwa (1955-62), przerwanych w 1957-58 powołaniem do wojska, brał udział w ekspedycjach geologicznych jako wiertacz. Pierwsze jego publikacje w czasopismach literackich datują się od 1959. Po ukazaniu się pierwszego zbioru opowiadań Bolszoj szar 1963 (Duża kula) proza B. zwróciła powszechną uwagę. Była ona ściśle związana z nurtem literackim, powstałym po XX zjeździe KPZR w 1956, stawiającym na szczerość i poszukiwanie nowych form narracji. W 1970 i 1975 B. był delegowany na zjazdy pisarzy ZSRR, od 1990 wchodził do zarządu ZP ZSRR. Jego powieść Puszkinskij dom 1978 (Dom Puszkino-wski), której wybrane fragmenty były opublikowane w czasopismach sowieckich, w całości po raz pierwszy ukazała się w USA, a dopiero w 1987 również w ZSRR. B. był jednym ze współtwórców almanachu ** Mie-tropol w 1979. Mieszka w Moskwie. W. Panowa w przedmowie do trzeciej księgi opowiadań B. Dacznaja miestnost' 1967 (Letnisko, 1979) pisała o nim następująco:
"przenikliwa myśl, twórcza spostrzegawczość, namiętne zainteresowanie życiem wewnętrznym człowieka". Szósty zbiór opowiadań B. Obraz żyzni 1972 (Sposób życia) potwierdza specyficzny, niezależny charakter jego talentu, świadomie unikającego narzuconego odgórnie dydaktyzmu. Dlatego też konserwatywnie usposobieni krytycy dopatrzyli się w jego utworach braku pierwiastka socjalnego i klarownie zdefiniowanej pozycji, zarzucając pisarzowi abstrakcyjne psy-chologizowanie i nadmierne przywiązanie do kryteriów moralnych. W kolejnym tomie swych utworów Dni czełowieka 1976 (Dni człowieka) B. wysuwa na czoło problem sa-mopoznania, a w należącym do tego zbioru opowiadaniu Roi (Rola) zastanawia się nad kwestią funkcji, jaką człowiek pełni, chciałby i powinien pełnić w życiu. W zbiorze Siem' putieszestwij 1976 (Siedem podróży), obejmującym napisane w 1959-73 szkice z podróży, m.in. Uroki Armie/iii 1972 (Lekcje armeńskie), osoba podróżnika-obserwatora o analitycznym umyśle odgrywa rolę bardziej znaczącą niż jakikolwiek inny obiekt postrzegający. Najobszerniejszą próbą ukazania percepcji świata z pozycji obywatela ZSRR jest w twórczości B. powieść Puszkinskij dom, gdzie pisarz porusza także problem rosyjskich tradycji literackich. W jego utworach uwidaczniają się związki z doświadczeniami twórców zachodnioeuropejskich oraz poszukiwania, mające na celu odnowienie maniery narracyjnej, wyzwolenie się od tra-

73
BŁAGININA Jelena Aleksandrowna
dycji rosyjskiej literatury. B. uwielbia przedstawiać procesy myślowe, zwłaszcza nieskoordynowany, swobodnie płynący strumień świadomości, śledzony skrupulatnie do najdrobniejszego szczegółu. W refleksji utrwala nie fakty i zjawiska niezwykłe, lecz rzeczy codzienne, mało istotne. Podróż dla niego jest najczęściej tylko kanwą fabuły. Swoich bohaterów, słabych i błądzących, ukazuje w procesie bezlitosnego, otwartego samoosądu moralnego, przy czym stosunki między ludźmi zaostrza do granic wytrzymałości i obnaża oczami subiektywnie, jednostronnie postrzegającego narratora, uniemożliwiając sformułowanie wyraźnych wniosków końcowych. B. poszukuje niespójnej, fragmentarycznej formy opowiadania, której segmenty stanowią równocześnie istotny fragment całości. Ów brak spoistości pozwala mu na przedstawienie szerszego obrazu rzeczywistości, obejmującego również transcendentną problematykę.
FV, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, MERSL, Wy82.
Dz.: Bolszoj szar, 1963; Takoje dotgoje dietstwo, 1965 (Takie długie dzieciństwo. Warszawa 1966);
Dacznaja miestnost', 1967; Aptiekarskij ostrów, 1968; Granicy żanra, Wopr. Lit. 1969.7; Obraz żyzni, 1972; Czto było, cztojesf, czto budiet..., Awro-ra 1975.1; Dni czełowieka, 1976; Siem' putiesze-stwij, 1976 (zawiera także Uroki Armienii); Pusz-kinskij dom, Ann Arbor 1978, NM 1987.10-12 i wyd. oddz. Moskwa 1989; Blizkoje retro, iii kom-mientarij k obszczeizwiestnomu, NM 1979.4 (dot. pow. Puszkinskij dom); Proszczalnyje dieńki, Mie-tropol, Ann Arbor 1979; Woskriesnyj dień, 1980;
Gruziński] albom, Tifiis 1985; Priedpołożenije żyt', Zwiezda 1986.1; "Fotografija Puszkina (1799-2099)", Znamia 1987.1; Czełowiek w piejzaże, 1988; Uletajuszczij Monachow, 1990.
Lit.: L. Iwanowa, Moskwa 1965.8; L. Anninskij, LG 1968. 17.4; W. Iwaszczenko, Ju. 1968.5; W. Turbin, NM 1972.4; A. Urban, Zwiezda 1973.7;
G. Triefiłowa, LO 1973.10; J. Karabczijewskij, Grani 1977.106; M. Epsztiejn, DN 1978.8; W. Schmid, WSIĄ 1979.4 i 1980.5 (Bibliogr.); O.H. Bakich, CanSlP 1981.2; E. Chappenenn, WSIĄ 1982.9; K. Sapgir, Grani 1984.132; P.R. Meyer, Diss. Indiana Univ. 1986; P. Vajl, A. Genis, Sint.
1987.18; N. Iwanowa, DN 1988.3; A. Leitner, WSIĄ 1988.22; W. Ksiepma, LO 1989.3.
THE BLUE LAGOON ANTHOLOGY OF MODERN RUSSIAN POETRY >" ANTO-ŁOGUA NOWIEJSZEJ RUSSKOJ POE-ZII U GOŁUBOJ LAGUNY.
BŁAGININA Jelena Aleksandrowna, 27.(14.)5.1903 Jakowlewo (gub. orłowska) - 24. 4.1989 Moskwa, poetka. Pierwsze utwory opublikowała w 1921, w 1925 ukończyła Instytut Literacki im. Briusowa w Moskwie. Nie mogąc publikować swojej liryki, opartej na światopoglądzie chrześcijańskim i krytycznie ujmującej sowiecką rzeczywistość, poświęciła się liryce dziecięcej i wydała ponad 40 książek, które cieszyły się stałym powodzeniem. Mężem B. był represjonowany w 1933 poeta G. Obołdujew (1896-1954), którego twórczość B. przechowała, lecz za życia mogła opublikować tylko nieduży jej wybór, włączony do własnej książki (w 1966). Występowała również jako tłumaczka poezji dziecięcej, zwłaszcza wierszy L. Kwitki i wydała od 1938 ponad 30 książek przekładów. "" Odwilż umożliwiła publikację niektórych jej utworów. Sześć wybranych przez nią samą wierszy, wyrażających istotę jej poezji, prawdziwie religijnej, wyróżniającej się politycznym zaangażowaniem i odwagą w służeniu innym, ukazało się wkrótce po jej śmierci. Do 1991 nie wydano ani jednego zbioru jej liryki. Mieszkała w Moskwie. Wiersze B. odznaczają się klarownością języka i myśli. Przedstawia w nich wydarzenia znane z autopsji lub tylko postrzegane, opowiada o przeżyciach lub ludzkich losach, zwracając szczególną uwagę na podkreślenie więzi z przyrodą i przekazanie myśli. Niektóre wiersze są adresowane do osoby trzeciej:
człowieka, pojęcia abstrakcyjnego (np. wojny) czy Boga. "Ja" liryczne zawsze znajduje się w nich na planie drugim. Toteż poznając cierpienia autorki z powodu straty bliskich, aresztowanych, ciężkiego losu twórcy w ZSRR, oglądając zadowolonych konformistów

BLOK Aleksandr Aleksandrowicz 74
i szykanowane indywidualności, wstrętnych donosicieli (znacznie gorszych niż Judasz) i wymuszoną samotność przebywającego w łagrze więźnia, dowiadujemy się wiele o unicestwiających życie okolicznościach w epoce komunizmu. Przy czym poetka nie poprzestaje na informacji, lecz przekazywane fakty poddaje obróbce artystycznej. Twórcze możliwości B. zostały ograniczone przez tragiczny splot okoliczności, lecz mimo doznanych okrucieństw i krzywd do końca życia zachowała swą bogatą osobowość.
KLE, MERSL. Dz.: Wiersze: Dień Poezii 1962,1969,1971,1989;
NM 1987.9,1989.12; zbiór Rekwiem, 1989. Książki dla dzieci: Osień, 1936; Wot kukają mama, 1939; Posidim w tiszynie, 1940; Raduga, 1948; Go-ń-goń jasno, 1955; Baszmaki, 1956; Okno w sad, 1966; Składień, 1973; Uletajut-uletieli, 1982. Lit.: G. Ridens, Dietskaja Lit. 1937.3; J. Taracho-wskaja, w: J. B., Gon..., 1955; W. Prichod'ko, 1971; N. Pawłowa, Dietskaja Litieratura 1986;
Życzenia z okazji 85-lecia urodzin: LG 1988.10. 8; L. Ozierow, Dietskaja Lit. 1989.9.
BLOK Aleksandr Aleksandrowicz, 28. (l 6.)
11.1880 Petersburg - 7.8.1921 Piotrogród, poeta. Jego prapradziad, szlachcic meklem-burski, był nadwornym lekarzem cesarzowej Elżbiety, ojciec - profesorem wydziału prawa na uniwersytecie w Warszawie, a matka - tłumaczką literatury pięknej. Wczesną młodość spędził B. w domu dziadka, A. N. Biekietowa, rektora uniwersytetu w Petersburgu. W 1898-1901 B. studiował prawo, a następnie filologię (ukończył w 1906) na uniwersytecie w Petersburgu. Wiersze pisał już w dzieciństwie. W 1902 związał się ze środowiskiem petersburskich symbolistów, skupionych wokół D. Mierieżkowskiego i Z. Gippius, którzy umożliwili mu publikację pierwszych wierszy na łamach swego pisma "Nowyj Put'" w 1903. Pierwszych wielbicieli swego talentu spotkał w moskiewskim kółku literackim Argonauci, grupującym się wokół A. Biełego, z którym w tym czasie łączyły B.
więzy przyjaźni. W 1903 ożenił się z L.D. Mendelejewą, która była adresatem i pierwowzorem postaci z jego pierwszego symbo-listycznego cyklu wierszy Stichi o Priekrasnoj Damie 1904 (Wiersze o Przepięknej Pani). Zarówno ten, jak i wydane wkrótce następne zbiory wierszy B. zwróciły uwagę tylko wąskiego grona czytelników. Ożywioną polemikę natomiast wywołała jego sztuka Ba-łaganczik 1906 (Buda jarmarczna), wystawiona przez Meyerholda w Teatrze Komis-sarżewskiej. Premiera sztuki, wyraźnie opowiadającej się przeciwko iluzjonizmowi, odbyła się 30.12.1906. Dwa następne dramaty liryczne i liczne cykle wierszy, m.in. Snieżna-ja maska 1907 (Śnieżna maska), zapewniły B. tak wielki rozgłos, że jeszcze w 1910 jako jedyny spośród symbolistów cieszył się nadal ogromną popularnością. Regularne wyjazdy do Europy Zachodniej, do Włoch, Francji, Belgii, Holandii, a zwłaszcza do uwielbianych przez niego Niemiec, określały styl życia B. i znalazły odbicie w jego poezji. Róża i kriest 1913 (Róża i krzyż) znamionuje kolejny zwrot B. ku dramatowi. W lipcu 1916 poeta został powołany do wojska, ale na front go nie wysłano. Po rewolucji lutowej wchodził jako jeden z redaktorów do nadzwyczajnej komisji, badającej przestępstwa carskiego rządu. W bolszewickiej rebelii dopatrzył się mistyczno-uduchowionych treści, przyjmując ją jako rewolucję kosmiczną. Pogląd na ten temat wyraził w poemacie Dwie-nadcat' 1918 (Dwunastu, 1921), jednym z najbardziej znaczących swoich utworów, który wywołał wiele polemik i pobudził do licznych prób jego interpretacji. Kilka dni później swoje przeżycia związane z rozpadem starego świata i własną wizję przyszłości Europy i Azji przedstawił w dużym wierszu Skify 1918 (Scytowie, 1947). W okresie sowieckim B. milknie jako poeta. Czynnie w tym czasie uczestniczy w organizowaniu życia kulturalnego dla nowego reżimu, a także pisze artykuły. Wyczerpawszy swoje siły fizyczne i duchowe w walce z nędzą, w warunkach otaczającego go strachu, nie-

75
BLOK Aleksandr Aleksandrowicz
pewności i rozdarcia duchowego, zmarł w 41 roku życia. Był idolem młodej inteligencji rosyjskiej w drugim dziesięcioleciu XX wieku. Należał do grona najwybitniejszych przedstawicieli rosyjskiego "* symbolizmu. Reprezentował drugie, młodsze pokolenie, istniejące w obrębie tego nurtu. Wczesna jego twórczość kształtowała się pod wpływem romantycznej poezji, m.in. Żukowskiego i Lermontowa, a także przedstawicieli późniejszego obozu sztuki czystej, zwłaszcza Po-łonskiego i Feta. Jego cykl Stichi o Priekras-noj Damie nosi na sobie piętno sofiologii Władimira Sołowjowa i mistyki petersburskich symbolistów. W mistycznie podniosłej tonacji mówi B. o Przepięknej Pani jako o Sofii, wyższej Mądrości Bożej i Marii Dziewicy. "Upragniona Przyjaciółka", "Królowa czystości", "Tajemnicza Dziewica" to częste u niego obrazy - symbole wiecznej kobiecości. Następny zbiór wierszy Niecza-jannaja radost' 1906 (Nieoczekiwana radość), którego tytuł pochodzi od nazwy ikony Matki Boskiej, wskazuje na religijny charakter czczenia kobiecości przez B., ale równocześnie świadczy o jego nadal ambiwalentnym stosunku do demonizmu erosa. W wierszu Nieznakomka 1906 (Nieznajoma), pochodzącym z napisanego w 1901-08 cyklu Gorod (Miasto), w którym pod wpływem Briusowa B. zwrócił uwagę na fenomen wielkomiejskiego życia, stopił w jedną całość marzenie i realia w postaciach wytwornej damy i zwykłej ulicznicy. Było to swoiste przejście do cyklu Snieżnaja maska, odznaczającego się dynamicznym rozwinięciem i splotem oryginalnej metaforyki. B. jest poetą chwilowych, realnych i urojonych wrażeń, które tworzą wielobarwne płótno obrazu, będące efektem jednolitego, muzycznego sposobu widzenia świata. W sztuce Bata-ganczik nadaje wszystkim alegoriom wiecznej kobiecości charakter banalnie komiczny, odzwierciedlając własne rozterki duchowe, okrutną grę burzącą złudzenia. Ten krótki dramat oraz dwa następne: Karol na plosz-czadi 1908 (Król na placu) i Nieznakomka
1907 (Nieznajoma) złączył później mianem trylogii. Z późniejszych utworów B. na szczególną uwagę zasługują wiersze o Rosji, które na początku I wojny światowej zebrał w tomiku Stichi o Rossii 1915 (Wiersze o Rosji). Efektem głębokich zainteresowań B. średniowieczną poezją francuską był ro-mantyczno-symbolistyczny dramat Róża i kriest, zbudowany na zasadzie krzyżujących się planów fikcji i faktu, w którym podjął kolejną próbę polemiki z realistycznym nurtem współczesnego mu teatru. W czasie wojny B. bezskutecznie zabiegał o jego wystawienie na scenie. Akcja poematu Dwienadcat', złożonego z 12 rytmicznie i kompozycyjnie niezależnych części, toczy się przy akompaniamencie kroków dwunastu czerwonoarmi-stów, maszerujących po Piotrogrodzie. B. łączy tu w jedną całość rozrachunek ze starym światem, chaos rewolucji i wizję przyszłości. W końcu poematu na czele rewolucyjnego marszu umieszcza postać Chrystusa. B. był poetą o niezwykłym poczuciu formy, jego wiersze odznaczają się wyjątkową siłą ekspresji. Odejście B. w dziedzinie wersyfikacji od sylabotonizmu do wiersza fonicznego miało ogromny wpływ na rozwój późniejszej poezji rosyjskiej.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RD, RP89, RP90, RSPPo3, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichi o Priekrasnoj Damie, 1904; Nieczajan-naja radost', 1906; Bałaganczik, 1906; Koral na płoszczadi, 1906; Nieznakomka, 1906; Snieżnaja maska, 1907; Ziemia w śniegu, 1908; Nocznyje czasy, 1911; Róża i kriest, 1913; Skazki, 1913; Stichi o Rossii, 1915; Dwienadcat', 1918; Skify, 1918;
Rossija i intlelliglencyja, 1918; Jamby, 1919; Za granju proszłych dniej, 1920; Ostatnie dni caratu, Warszawa 1968; Dzienniki 1901-] 921, tamże 1974; Poezje, Kraków 1982; Utwory dramatyczne, tamże 1985; Wiersze i poematy, Białystok 1987;
Odwet, Warszawa 1989; Izbornik, 1989; Dniewnik, 1989. Sobr. stich. w 3-ch tt., 1911-12; Sobr. socz. w J2-ti tt., 1932-36; w 8-mi tt., 1960-63; w 6-ti tt., 1971.
Lit.: K. Czukowskij, Berlin 1922 (reprint Paris 1976); W. Żyrmunskij, 1922; M. A. Biekietowa,

BOBRÓW Siergiej Pawłowicz
76
1930; S. Bonneau, Paris 1946; N. Bierbierowa, tamże 1947; J. v. Guenther, Munchen 1948;
A. Moczulskij, Paris 1948; E. Mayr, Diss., Wien 1950; W. Orłów, 1956, 1980; C. Kisch, London 1960; S. Pollak, w: Wyprawy za trzy morza. Warszawa 1962; Z. Zbyrowski, SIO 1962. 2; F. D. Re-ede, NY 1962; N. Wiengrow, 1963; R. Kemball, Den Haag 1965; T. Poźniak, w: Błok i Dostoje-wski, Wrocław 1965 i SIWr. 1986. 25; R.-D. Klu-ge, Munchen 1967; I. T. Kruk, 1970; I. Masing, Stockholm 1970; Z. Barański, w: Spotkania literackie, Wrocław 1973, SIWr. 1883.1-2 i RSL, Katowice 1985; D. Wółrn, Munchen 1974; S. Hac-kel, Oxford 1975; D. Maksimów 1975; G. Piróg, Diss. Yale Univ. 1975; A. Galis, Warszawa 1976;
M. Banjanin i E.K. Bristow, MERSL 3(1979); G. Bryś, SIWr. 1979.16, 1984.31, 1988.43, 1991.56;
A. B. Nowyje matieriaty i issiedowanija w 5-ti tt., 1980-93 (Lit. Nasiedstwo 1992); D. Bergstraes-ser, Heidelberg 1982; Centennial Conference, Columbus (Ohio) 1984; J. Knipowicz, 1987;
E. Poynter, Munchen 1988; G. Holger, tamże 1990; S. Niebolsin, Nasz Sowr. 1991.8.
BOBRÓW Siergiej Pawłowicz, 8.11. (27.10.) 1889 Moskwa - 1.2.1971 tamże, poeta. Był synem urzędnika i pisarki książek dla dzieci (A. Gałagan). W 1904-09 B. uczęszczał do wyższej szkoły artystycznej, od 1911 był studentem moskiewskiego instytutu architektury. Wiersze zaczął publikować od 1908. Za swego nauczyciela uważał W. Briusowa. Należał do grona poetów i teoretyków "• futu-ryzmu. Był czołową postacią ugrupowania poetów neosymbolistów Liryka (1913-14), które jako pierwszą swoją publikację ogłosiło zbiór wierszy B. Wiertogradari nad lożami 1913 (Hodowcy winorośli). Razem z należącymi do Liryki N. Asiejewem i B. Pasternakiem założył w 1914 futurystyczną grupę Centryfuga. Oprócz wierszy, ukazujących się w niedużych zbiorkach, publikował artykuły krytyczne- i teoretycznoliterackie, których główne tezy zawarł w książce Liriczeskaja tie-ma 1914 (Temat liryczny). Posługując się dziewięcioma pseudonimami, B. zapełnił swoimi wierszami prawie jedną trzecią futurystycznej antologii "Wtoroj sbomik Centri-
fugi" 1916 (Drugi zbiór Centryfugi). Na początku lat 20. wydał kilka powieści utopijnych. Pisał także książki popularnonaukowe dla młodzieży, czego przykładem może być Wolszebnyj dwurog 1949 (Dwurogi czarodziej, 1951), poświęcony historii matematyki i jej roli w życiu ludzi. Liberalny almanach "Litieraturnaja Moskwa" (1956, t. 2) przypomniał B., drukując na swoich łamach dwa jego wiersze. Pod koniec swego długiego życia B. sięgnął pamięcią do lat dziecięcych w powieści lirycznej Malczik 1966 (Chłopiec). Myśli B. na temat sztuki i geniuszu twórczego znalazły odbicie w poemacie Jewgienij Dieła-krua 1970-71 (Eugene Delacroix), złożonego z 16 części i napisanego klasycznie miarowym wierszem. Wprowadza do niego na zasadzie skojarzeń i analogii postacie takich wielkich mistrzów sztuki wszech czasów, jak Puszkin, Bach, Michał Anioł, Rembrandt i in. W okresie władzy sowieckiej B. prowadził samotne życie, utrzymując się głównie z przekładów i jako twórca był prawie nie znany. HRL, KLE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, Wy82. Dz.: Wiertogradari nad łozami, 1914 (reprint w:
Manifiesty i programmy msskich futuristow, Munchen 1967); Zapiski stichotworca, 1916,1923;
Ałmaznyje lesa, 1917; Lira lir, 1917; Wosstanije mi-zantropow, 1922; Spiecyfikacyja iditoła, 1923; Na-szedszyj sokrowiszcze, 1931 (pod pseud. A. Jur-łow); Wołszebnyj dwurog, 1949; Archimiedowo feto, 1.1-2,1959-62 (Archimedesowe lato, czyli Historia przyjaźni młodych matematyków, Warszawa 1965-1967); Malczik, 1966, wyd. popr. i uzu-pełn. 1976; Russkij toniczeskij stich..., Ruś. Lit. 1967. l i 1968.2; Jewgienij Dietakrua, żywopisiec, 1971 (fragm. LR 1970.24. 7).
Lit.: V. Markov, Russian Futurism, Berkeley 1968; L. Ozierow, Dietskaja Lit. 1972.6; A. Sido-row, LR 1972.21.7; A. Urban, Zwiezda 1977.2.
BOBYSZEW Dimitrij Wasiljewicz, 11.4. 1936 Mariupol, poeta. Wychowywał się w Leningradzie, gdzie w czasie blokady zmarł jego ojciec. Po wojnie został adoptowany przez ojczyma. W 1959 ukończył lenin-gradzki instytut technologiczny uzyskując

77
BOKÓW Wiktor Fiodorowicz
dyplom inżyniera, specjalisty w zakresie urządzeń chemicznych, i podjął pracę w swym zawodzie. W końcu lat 60. przez jakiś czas był redaktorem działu technicznego telewizji w Leningradzie. Wiersze zaczął pisać już w połowie lat 50., opublikował je po raz pierwszy w "" Samizdacie. W latach 60. kilka jego wierszy ukazało się także w periodykach sowieckich, od lat 70. wydawano je wyłącznie za granicą. Pewne transcendentne doświadczenia spowodowały, że od 1972 stał się B. wyznawcą ortodoksyjnego rosyjskiego prawosławia. Pierwszy zbiór wierszy Zijanija (Ziania) opublikował dopiero w 1979 w Paryżu. W końcu tego roku wyemigrował do USA, w 1983 uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Do 1985 łączył pracę zawodową z działalnością literacką. Później wykładał literaturę rosyjską na University of Illinois at Urbana-Cham-paign, a także oprócz wierszy publikował swoje artykuły krytyczne- i historycznoliterackie. Drugi zbiór wierszy Russkije tercyny i drugije stichotwońenija 1992 (Tercyny rosyjskie i inne wiersze) B. zdołał wydać w Petersburgu dopiero po upadku ZSRR, trzeci zaś, Zwieri sw. An-tonija (Zwierzęta świętego Antoniego), bogato ilustrowany przez malarza i wydawcę M. Szemiakina, ogłosił drukiem w 1989. W tym też roku B. odwiedził Leningrad. W zbiorze Połnota wsiego 1992 (Pełnia wszystkiego) zaprezentował swoje wiersze wybrane od roku 1962 poczynając. Mieszka w Urbana-Cham-paign. Najbardziej znaczącym wydarzeniem, które utwierdziło B. jako poetę w słuszności dokonanego wyboru drogi życiowej, było spotkanie z Anną Achmatową w 1960 (poświęciła mu wiersz "Piataja róża"). Za istotne swe źródło literackie i duchowe uważa również wiersze Riikego. W twórczości B. znalazły odbicie przeżycia wewnętrzne, widzenia i doświadczenia duchowe. Jest to poezja filozoficznych poszukiwań sensu i piękna, sacrum w życiu doczesnym, która stale odwołuje się do świata transcendentnego, ukazując rzeczywistość materialną. Oprócz wierszy o charakterze ogólnofilozoficznym B. pisze też utwory na temat poezji i miłości. Swoje wiersze poprawia
tylko w początkowym stadium pracy, następnie łączy je w cykle. Napisany w 1977-82 90--zwrotkowy utwór poetycki B. Russkije tercyny (Tercyny rosyjskie) odzwierciedla jego duchowy spór z sowiecką rzeczywistością, a także z historią i emigracją rosyjską. Wiersze B. wyróżniają się bogactwem obrazów i skojarzeń. Poszukiwaniu sensu towarzyszy w nich świadomy, często niezwykły dobór słów lub innowacje wyrazowe, a także stosowanie podobnie brzmiących, wzajemnie uzupełniających się określeń. EmR, FV, HRL.
Dz.: Wiersze: Sintaksis 1959/60 (Samizdat), przedruk Grani 1965.58; Ju. 1964.11; Dień Poezii, Leningrad 1967; Kont. 1977.12, 1978.15, 1981.28, 1983.36, 1985.45, 1986.47, 1987.52, 1988.55;
Zwiezda 1989.6; Znamia 1990.10; Traumyje oktawy, w: Pamiati Anny Achmatowoj, Paris 1975; Zijanija, Paris 1979; Wywiad: RM 1981.10.9 i Strie-lec 1987.7; Russkije tercyny. Kont. 1982.31; Zwieri sw. Antonija, NY 1989; Russkije tercyny i drugije stichotworienija, 1992; Pofnota wsiego, 1992.
Lit.: N. Gorbaniewskaja, Kont. 1980.22; K. Sap-gir, RM 1980.6.3; J. Iwask, tamże 1980.25.9 i Wiestnik RChD 1981.134; K. Filips-Juzwigg, RM 1982.20.5; S. Jurjew, tamże 1982.9.9; D. Ha-stad, w: En Elit Far Yasterud, Stockholm 1983; B. Heldt, w: Worid Literaturę Today, Oldahoma 1984; A. Arjew, Znamia 1993.11; S. Jarżembo-wskij, Zwiezda 1993.11.
BOGORAZ W.G. "" TAN W.G.
BOKÓW Wiktor Fiodorowicz, 19.(6.)9.1914 Jazwicy (gub. moskiewska), poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Pracował jako tokarz, w 1934-38 studiował w IŁ. Wiele lat spędził w obozach i na zesłaniu. W 1950 wydał zbiór żartobliwych przyśpiewek pt. Rus-skaja czastuszka (Czastuszka rosyjska). Od 1958 publikował też własne wiersze poświęcone przyrodzie i wsi. W 1990 wszedł do zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. Poezja B., o której już przed 1930 z aprobatą wypowiadał się M. Priszwin, pozostaje w ścisłym związku z przyrodą. B. traktuje ją

BONDARIEW Jurij Wasiljewicz
78
jako źródło wszelkiego istnienia i wierzy w jej życiodajną moc. Opisuje przeważnie epizody kołchozowego życia i zjawiska przyrody. Wiersze B. przesiąknięte są wiarą w życie i przyrodę, przy czym oba motywy poeta nieustannie urozmaica, choć nie wykazuje specjalnej troski o ich głębszą wymowę. Metrum i rymy w jego wierszach odznaczają się dużą prostotą i często są spychane przez treść na drugi plan. W poezji B. stale wyczuwa się wpływ twórczości ludowej. Pewien rozgłos w sowieckiej krytyce przyniosły mu miniatury prozą Nad riekoj Istiermoj. Zapiski poeta 1960 (Nad rzeką Ister-mą. Notatki poety), w których uniknął pseu-doliryzmu, ale nadal ograniczył się do powierzchownych obserwacji nad przyrodą, życiem wsi kołchozowej oraz uwag na temat rzadko spotykanych słów i połączeń wyrazowych. "Wiele jego wierszy stanowi tekst popularnych piosenek" (D. Brown). Ki, KLE, LES, MERSL, RSPPo4. Dz.: Russkaja czastuszka, 1950; Jar-chmiel, 1958;
Nad riekoj Istiermoj, 1960; Wiosna Wiktorowna, 1961; U pola, u moria, u riek, 1965; Leto-miata, 1966; Izbr., 1970; Stichotworienija i pieśni, 1973;
Pokłon Rossii, 1976; Wiersze: LR 1985.26.4,1987. 6.11, 198821.10 i 1990.30.3; LG 1988.3.2; DN 1989.4; Wywiad: LG 1984.12.9. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1975: Sobr. socz. w 3-ch tt., 1983-84.
Lit.: S. Szurtakow, LG 1961.20.5; N. Gubko, Zwiezda 1962.8; L. Bieżników, Moskwa 1964.9;
M. Lwów, Znamia 1964.12; D. Kowalow, LO 1975.3; I. Grinbierg, w: Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1975; A. Płatonow (1939), w: tegoż Razmyszlenija czitatiela, 1980; A. Bobrów, LR 1985.27.12.
BONDARIEW Jurij Wasiljewicz, 15.3.1924 Orsk (obw. orenburski), prozaik. Urodził się w rodzinie pracownika administracji państwowej. W 1931 przeniósł się do Moskwy, w czasie II wojny światowej był oficerem artylerii. W 1944 wstąpił do partii, w 1946-51 studiował w IŁ. Debiutował w 1949. Pierwszy zbiór opowiadań wydał w 1953. Talent B. jako prozaika ujawnił się dopiero po roku 1956, kiedy w ZSRR zarysowała się dogodniejsza dla twórców sytuacja społeczno-poli-
tyczna. W 1967 B. wszedł do zarządu ZP ZSRR, a od 1971 był jednym z najbardziej wpływowych jego sekretarzy. W 1981 jako delegat wziął udział w XXVI zjeździe KPZR. W czasie "* pieriestrojki zajął pozycję konserwatywną. W końcu lat 80., kiedy pełnił funkcję zastępcy prezesa ZP RFSRR, był często poddawany krytyce przez twórców skupionych wokół czasopisma "Ogoniok". Mieszka w Moskwie. W opowieści Bataliony prosiąt ognia 1957 (Bataliony proszą o ogień, 1964) B. na przykładzie pewnego wydarzenia, mającego miejsce na Dnieprze w październiku 1943, porusza problem zbędnych ofiar na wojnie i wnosi swój pierwszy wkład do nowej rosyjskiej prozy batalistycznej, opartej na "okopowej prawdzie" i przeciwstawionej fałszywej heroizacji;
charakterystycznej dla literatury okresu stalinowskiego. Następna jego opowieść Pos-lednije załpy 1957 (Ostatnie strzały, 1960) mówi o odpowiedzialności za innych, próbie człowieczeństwa i o strachu przed śmiercią na wojnie. "Posługując się metodą mikrokosmicznego oglądu, B. uważnie przypatruje się niewielkiej grupie ludzi, znajdujących się w określonej sytuacji i tworzy utwór o wojnie, mający niewątpliwe wartości literackie" (D. Brown). Powieść B. Tiszyna 1962 (Cisza, 1965) i jej druga część pt. Dwoje 1964 (wyd. poi. 1965) należą do najbardziej znaczących utworów, ukazujących ostatnie lata stalinowskich rządów. Wokół nich toczyły się w ZSRR zażarte dyskusje. Na przykładzie losu byłego oficera frontowego, którego ojciec w jednej z najbardziej wzruszająco przedstawionych scen utworu zostaje aresztowany, a on sam nieco później skreślony z listy studentów, B. "z wyjątkową siłą i goryczą przypomina o tym, o czym nie wolno zapominać. O kulcie jednostki, o latach straszliwego ogólnonarodowego nieszczęścia, które kosztowało kraj wiele ofiar ludzkich i strat moralnych" (K. Paustowski). W powieści Goriaczij śnieg 1970 (Gorący śnieg, 1972) B. ukazuje decydujący moment walk o Stalingrad, przy czym przedstawia go

79
BONDARIN Siergiej Aleksandrowicz
z różnych punktów widzenia. Od chwili, kiedy zrobił karierę jako organizator życia literackiego, jego utwory przybrały bardziej oficjalny charakter. W powieści Bierieg 1975 (Brzeg, 1977) B. sytuuje wydarzenia w dwóch płaszczyznach temporalnych: w końcu wojny i we współczesności, kiedy to ma miejsce podróż głównego bohatera - pisarza do Hamburga. Utwór został wyróżniony nagrodą państwową ZSRR w 1977. Następna powieść Wybór 1980 (Wybór), wyróżniona nagrodą państwową w 1983 także łączy lata wojny z rzeczywistością współczesną, przeciwstawiając losy dwóch towarzyszy frontowych, z których jeden został w kraju znanym malarzem, drugi zaś w 1945 zdecydował się pozostać za granicą. W powieści Igra 1985 (Gra, 1989) B. ponownie rozwija motyw związków i kontaktów sowieckiej inteligencji z Zachodem.
HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: Na bolszoj riekie, 1953; Junost' komandirow, 1956; Bataliony prosiąt ognia, 1957; Poslednije załpy, 1959; Tiszyna, 1962; Pozdnim wieczorom, 1962; Dwoje, 1964; Goriaczij śnieg, 1970; Wzgląd wbiografiju, 1971; Bierieg, 1975, 1987; Mgnowie-nija, 1979; Czełowiek niesiot w siebie mir, 1980;
Wybór, 1981; Igra, 1985; Mgnowienija, 1987, ciąg dalszy Moskwa 1988. 2; Bierieg. Wybór. Igra, 1988;
Iskuszenije, Nasz Sowr. 1991. 1-2. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1973-74; w 6-ti tt., 1984-86.
Lit.: G. Bakłanow, NM 1959.7; I. Kozłów, Moskwa 1960.1 i LG 1975.2.7; K. Paustowskij, Izw. 1962.28.10; A. Jołkin, Moskwa 1973.2; O. Michaj-łow, 1976; W. Amiinskij, NM 1980.4; J. Idaszkin, 1980 i 1983; J. Gorbunowa, 1981 i Oktiabr' 1988.5; F. Czapczachow, LG 1981.1.1;
M. Spóring, Hamburg 1982; A. Owczarienko, Nasz Sowr. 1983.5; I. Bogatko, Moskwa 1983.10;
W. Korobow, 1984; G. Siemionow, LG 1985.27.2;
L. Byków, LO 1985.6; B. Kodzis, Wrocław 1985;
I. Diedkow, Wopr. Lit. 1986.7; E. Gorbunowa, Oktiabr' 1988.5; I. Striełkowa, LG 1991.5.4;
N. Iwanowa, Znamia 1991.10.
BONDARIN Siergiej Aleksandrowicz,
27(14).1.1903 Odessa - 25.9.1978 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie urzędnika
państwowego. Wychowywał się w Odessie, na początku lat 20. należał do środowiska odeskich pisarzy, szczególnie mocne więzy przyjaźni łączyły go z Bagrickim. W 1929 ukończył studia prawnicze w odeskim instytucie gospodarki narodowej. Pisał wiersze, opowiadania i reportaże. Zarówno reportaże, jak i pierwsza książka B. dla dzieci Dyn-dyp iż doliny Durgun-Chotok 1931 (Dyndyp z doliny Durgun-Chotok), której akcja toczy się w Mongolii, pozwalają przypuszczać, że pisarz odbywał długie podróże. Protesty twórców, m.in. W. Szkłowskiego i L. Sławina (LG 1934.24.10) przeciwko lekceważeniu jego dorobku literackiego przyczyniły się do wydania pierwszego zbioru utworów proza-torskich B. Piat' let 1935 (Pięć lat). Później od czasu do czasu jego utwory, m.in. szkice folklorystyczne pt. Bałkarskije rasskazy 1936 (Opowiadania bałkarskie) ukazywały się w czasopiśmie "Krasnaja Nów'". Po aresztowaniu B., w 1940-55 jego nazwisko zupełnie usunięto z literatury. Przypuszcza się, że w tym czasie przebywał na zesłaniu. W okresie II wojny światowej B. służył we flocie czarnomorskiej, jego opowiadania wojenne wydano po raz pierwszy dopiero po 1955. Krótkie opowiadanie B. o tematyce religijnej zamieścił liberalny almanach "Lit. Moskwa" (1956, t. 2). W 1961-63 miesięcznik "Nasz Sowr." opublikował wspomnienia B. o E. Bagrickim, J. Oleszy, A. Wiesiołym, I. Ilfie i I. Bablu, świadczące o moralnej czystości, zmyśle obserwacyjnym i smaku literackim ich autora. Jedyny nieco większy utwór prozatorski B. - opowieść Malczik s kotomkoj 1963 (Chłopiec z torbą) z ludzkim współczuciem mówi o smutnym losie zesłańców, przebywających w założonej w tajdze osadzie, na przykładzie zwykłego dnia ich życia. Opowieść została opublikowana w zbiorze Grozd' winograda 1964 (Kiść winogron), dokąd weszły także wspomnienia literackie i niektóre opowiadania B. pierwszych lat twórczości. Później pojawiły się inne, analogiczne wydania jego utworów. Mówiąc o Bablu, B. twierdzi, że "w swoim czasie nie

BORISOW Leonid Iljicz
80
rozumiał cierpień duchowych, długo- czy krótkotrwałych, ale zawsze szczerych, jakie były udziałem milczących twórców". Słowa te są również kluczem do zrozumienia losu samego B., pisarza prawie nie znanego. Mieszkał w Moskwie. KLE, MERSL.
Dz.: Dyndyp iż doliny Durgun-Chotok, 1931; Piat' let, 1935; Bałkarskije rasskazy, Krasnaja Nów' 1936.3; Liriczeskije rasskazy, 1957; Eduard Bagric-kij, NM 1961.4; Nikoła-na-wodach, Nasz Sowr. 1961.3; Razgowor so swierstnikom, tamże 1962.5;
Malczik s kotomkoj, tamże 1963.1; Grozd' wino-grada, 1964; Powiesi' dla syna, 1967; Ztataja cep', 1971; Prikosnowienije k czełowieku, 1973.
Lit.: W. Szkłowskij i L. Sławin, LG 1934.24.10; A. Sieliwanowskij, Lit. Kritik 1935.10; I. Motiaszow, LR 1963.11.10; N. Bannikow, tamże 1964.11.9;
M. Czudakowa, NM 1965.6; S. Grigorjanc, DN 1968.3; W. Nikołajew, LG 1971.8.9; Nekrolog:
tamże 1978.18.10.
BORISOW Leonid Iljicz, 5.6.(24.5.)1897 Petersburg - 4.12.1972 Leningrad, prozaik. Ojciec B. był krawcem, matka pokojówką w domu prof. Akademii Sztuk Pięknych Szarlemana. W 1915 B. ukończył gimnazjum, został powołany do wojska, a także ogłosił pierwszą swoją publikację. W 1919 służył w Armii Czerwonej, a następnie pracował w różnych sowieckich instytucjach. Działalność literacką rozpoczął w 1921 jako poeta, rozgłos osiągnął dopiero w 1927 dzięki powieści Chód koniom (Ruch koniem), niejednokrotnie tłumaczonej na inne języki. W czasie rządów Stalina drukował wyłącznie krótkie utwory prozatorskie, które ze względu na ich romantyczne zabarwienie były poddawane krytyce. Negatywną opinię o B. utrwalono zwłaszcza po uchwale partyjnej z 1946 roku w związku z publikacją opowieści o A. Grinie Wołszebnik iż Giel-Gju 1945 (Czarodziej z Hale-Gew), ale jego utwory ukazywały się nadal. W 1955 B. napisał powieść o J. Vernie, potwierdzającą stałą jego skłonność do niezwykłych konstrukcji fabularnych, a w 1957 wydał książkę
o R.L. Stevensonie. Wiele utworów poświęcił pisarzom i kompozytorom rosyjskim. Tak np. w 1963 napisał opowieść o Rachmaninowie, która ma sentymentalny i antyzachodni charakter. Utwory te nie są oparte na badaniach naukowych, lecz na osobistych wrażeniach pisarza i fikcji literackiej. Pod koniec życia pisał przeważnie wspomnienia. KLE, MERSL, RSPP1.
Dz.: Chód koniom, 1927; Niezakatnoje sołnce, 1940; Wołszebnik iż Giel-Gju. Romanticzeskaja powiesi', 1945; Żul Wern, 1955; Pod flagom Katrio-ny, 1957; W toskie i sławie, Zwiezda 1963.8-9;
Szczedryj rycar'. Cwiety i slozy, 1964; Swój po sierd-cu, 1966; RoditieU, nastawniki, poety..., 1967, wyd. 3: 1972; Za krugfym stołom proszłogo. Wospo-minanija, 1971. Izbr., 1957; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1968.
Lit.: E. Brandis, Zwiezda 1959.1; G. Filippow, tamże 1967.8; S. Tchorżewskij, Prostor 1973.2.
BORISOW Trofim Michajłowicz, 1882 (dokładniejsza data nie jest znana) Gurjew -15.9.1941 Taszkient, prozaik. Syn rybaka. Uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej, następnie wraz z ojcem zajmował się rybołówstwem, po przewrocie październikowym został dyrektorem zjednoczenia "Dalryba", a w ostatnich latach życia był współpracownikiem naukowym Dalekowschodniego Instytutu Naukowo-Badawczego Rybołówstwa i Oceanografii. Oprócz znanych, specjalistycznych prac z zakresu rybołówstwa pisał B. także utwory o charakterze artystyczno-do-kumentalnym. W. Lidin, porównując B. z W. Arsienjewem, mówił o nim jako o "piewcy Dalekiego Wschodu", który opisywał przede wszystkim życie rybaków, trudniących się łowieniem ryb w syberyjskich izekach i Oceanie Spokojnym. Z Arsienjewem łączyła B. nie tylko przyjaźń, lecz również umiłowanie dalekowschodniej przyrody i umiejętność przekazywania swych doznań i przeżyć przepięknym językiem rosyjskim. W 1927 ukazała się jego opowieść Tajna maleńko] rieczki (Tajemnica małej rzeczki), która zwróciła uwagę krytyki. Liczne swoje książki o życiu

81
BORODIN Siergiej Pietrowicz
nad Amurem i na Kamczatce B. napisał
w ostatnim okresie twórczości.
RSPPl.
Dz" Tajna maleńko') rieczki, 1927; Po szyrokim
pląsam Amura, 1938; Na bieriegach Kamczatki,
1939; Syn orla, 1939. Izbr. proizw., 1940; w 2-ch
tt., 1968; Izbr. w 2-ch tt., 1948.
Lit.: W. Lidin, NM 1949.9 i w: tegoż Ludi i wstrie-
czi, 1957; G. Gór, Zwiezda 1950.3.
BORODIN Leonid Iwanowicz, 14.4.1938 Ir-kuck, prozaik. Syn nauczyciela. Za udział w kółku studenckim "Swobodnoje słowo" ("Wolne Słowo") został wydalony z uniwersytetu w Irkucku. W 1962 ukończył eksternistycznie instytut pedagogiczny, był dyrektorem jednej ze szkół średnich obwodu lenin-gradzkiego. Za przynależność do WSChSON (Wsiesojuznyj socyał-christianskij sojuz oswo-bożdienija naroda - Wszechzwiązkowy Socjal-chrześcijański Związek Wyzwolenia Ludu) został w 1967 skazany na 6 lat obozów ścisłego reżimu. Będąc w areszcie zaczął pisać wiersze, po zwolnieniu z obozu zwrócił się ku prozie. Jego utwory trafiały na Zachód poprzez "" Sa-mizdat i były drukowane w czasopiśmie "Grani". Pierwszy zbiór opowiadań B. Powiesi' strannogo wriemieni 1978 (Historia dziwnych czasów) ukazał się we Frankfurcie nad Me-nem, po nim opublikowano trzy opowieści:
God czuda ipieczali 1981 (Rok cudów i smutku), Trietja prawda 1981 (Trzecia prawda), Gologor 1982 (Łysa góra) i inne utwory. Uprawiając konspiracyjnie działalność literacką, B. równocześnie współpracował z samizdackim czasopismem "Wiecze", a po jego zlikwidowaniu przez KGB zaczął wydawać almanach "Mo-skowskij Sbornik" o orientacji narodowo-reli-gijnej. W maju 1982 ponownie został uwięziony, a w 1983 skazany na 10 lat obozów ścisłego reżimu i na 5 lat zesłania. Francuski Pen-Club wyróżnił B. "Nagrodą Wolności" w 1983. Dzięki"" pieriestrojce został zwolniony z obozu w czerwcu 1987. W ZSRR utwory B. zaczęto regularnie publikować dopiero od 1988. Od 1990 pełnił funkcję sekretarza zarządu ZP
RFSRR, a także wchodził do kom. red. miesięcznika "Moskwa". Mieszka w Moskwie. Proza B. pokazuje niezwykłe wydarzenia sowieckiej rzeczywistości, przy czym wyraźnie ujawnia się chrześcijański światopogląd pisarza i jego przynależność do narodu rosyjskiego, zabarwiona syberyjskim kolorytem. Zamierzenie autorskie w utworach B. zawsze wspomaga prezentacja ostrych kontrastów. Powiesi' strannogo wriemieni ukazuje rodzinę, która rozpada się i ginie na skutek aresztowania i skazania ojca. W opowieści Trietja prawda B. przedstawia losy rosyjskich mieszkańców Syberii i prezentuje swój pogląd na wiarę jako jedyne autentyczne źródło prawdy. Opowieść Gotogor mówi o przeżyciach i doznaniach moskiewskiej kobiety w otoczeniu nieokrzesanych, wulgarnych myśliwych syberyjskich, polujących na zwierzęta futerkowe. W opowieści God czuda i pieczali, której akcja toczy się na Syberii za czasów władzy sowieckiej, B. konfrontuje 12-letniego chłopca z bohaterami dawnych legend związanych z jeziorem Bajkał. EmR, FV, Ka91.
Dz.: O russkoj intielligiencyi. Grani 1975.96; Wiersze: tamże 19TJ .105; Powiesi' strannogo wriemieni, FfM 1978, Moskwa 1991; God czuda i pieczali, FfM 1981; Gologor, Grani 1982.124; Rasstawani-je, FfM 1984 i Ju. 1990. 7-9; Trietja prawda, FfM 1984 i Nasz Sowr. 1990.1-2; Prawiła igry. Grani 1986.140 i Moskowskij Wiestnik 1990.5; Bargu-zin, LR 1988.13.5; Tri rasskaza, Ju. 1989.11; Żen-szczina i morie. Grani 1990.155; Polus wiemosti, tamże 1991.159; Tainstwiennyj wystrieł. Słowo 1991.1-4.
Lit.: J. Malcew, Freie Russische Literatur 1955-80, FfM-Berlin 1981, s. 281-283; J. Wozniesienskaja, RM 1983.23.6; B. Wajl, tamże 1987.3.4; L. Am-berg, Rheinischer Merkur 1990.27.4; O. Timo-szenko, Moskwa 1990.6; A. Agiejew, Oktiabr' 1991.6.
BORODIN Siergiej Pietrowicz (do 1941 pod pseud. Amir Sargidźan), 8.10.(25.9.)1902 Moskwa - 22.6.1974 Taszkient, prozaik.

BORSZCZAGOWSKI Aleksandr Michajtowicz
82
W 1913-20 uczył się w szkole realnej w Bie-lajewie (gub. tulska), później był współpracownikiem miejscowego studia "" Proletkul-tu. W 1923 uczestniczył w ekspedycji etnograficznej do Buchary, a w 1925-26 do Sa-markandy. W 1926 ukończył Wyższy Instytut Artystyczno-Literacki im. W. Briusowa (specjalizował się w dziedzinie folkloru). Przez dłuższy czas przebywał na Dalekim Wschodzie (1928), w Kazachstanie (1929), Tadżykistanie (1931) i Armenii (1933). Jakiś czas należał do ugrupowania literackiego "* Pie-ńewał, które opuścił w 1931. W 1941 wstąpił do partii, w 1941 przeniósł się do Taszkien-tu. Pierwsze wiersze i artykuły opublikował B. w 1915. W latach 30. pisał opowieści i opowiadania osnute na materiale zebranym w czasie wypraw do odległych zakątków ZSRR. Rozgłos uzyskał jako autor powieści historycznych. Pierwszą z nich był Dmitrij Donskoj 1941, nawiązujący do czasów tata-ro-mongolskiej niewoli. Podobnie jak liczne w owym czasie utwory, poświęcone rosyjskim postaciom historycznym dużego formatu, powieść demonstruje stanowisko partii w sprawie przeszłości kraju (nagroda Stalinowska II st. za 1941). Druga, złożona z trzech części powieść historyczna B. Zwiozdy nad Sa-markandom 1953-73 (Gwiazdy nad Samar-kandą), rysuje szczegółowy obraz Azji Centralnej i Zakaukazia w XIV-XV w. W centrum akcji utworu znajduje się postać chana Timura. Ostatnia część trylogii pt. Bietyj koń 1974 (Biafy koń) pozostała nie ukończona. Ponadto B. przekładał utwory tadżyckich, uzbeckich i czuwaskich twórców.
KLE,LES, RSPPl.
Dz.: Posledniaja Buchara, 1932; Jegiptianin, 1933, 1969; Mastier ptic, 1934; Dmitrij Donskoj, 1941, 1974; Zwiozdy nad Samarkandom. Roman-triłogi-ja, 1955-73; t. l: Chromaj Timur, 1955; Motnije-nosnyj Bajaziet, 1973; Bietyj koń. (fragment nie dokończonej powieści), DN 1977.9. Sobr. socz. w 5-tl tt., 1958-60, w 6-ti tt., 1973-77.
Lit.: J. Starikowa, NM 1956.7; G. Władimirow, Poezija prawdy, Taszkient 1959 i przedmowa do Sobr. socz., 1958; W. Akimow, Taszkient 1972;
N. Bannikow, LR 1972.29.9 i 1974.28.6; L. Mil, przedmowa do Sobr. socz., 1973-77; W. Oskockij, Znamia 1980.9.
BORSZCZAGOWSKI Aleksandr Michąjło-wicz, 14.(1.)10.1913 Biała Cerkiew, prozaik. Syn dziennikarza. W 1935 B. ukończył instytut teatralny w Kijowie, w 1940 wstąpił do partii, a w 1946-48 opublikował kilka prac o ukraińskich dramaturgach. Za negację narzuconego sowieckiej literaturze pseudo-konfliktu "między dobrym a lepszym" był poddawany ostrej krytyce ("* kosmopolityzm, "* teoria bezkonfliktowości). Od 1953 pisał również utwory prozatorskie. Od 1970 jako delegat brał udział w zjazdach ZP ZSRR. Dzięki "" pieriestrojce w swoich wspomnieniach pt. Bałowień sud'by 1988-89 (Wybraniec losu) miał możność ukazania prawdy o tłumieniu życia kulturalnego w ZSRR pod znakiem walki z kosmopolityzmem. Mieszka w Moskwie. Debiutem literackim B. była powieść historyczna Russkij ftag 1953 (Flaga rosyjska), której tematem stał się stosunkowo mało znany epizod obrony Pietropawłowska na Kamczatce przed flotą angielsko-francuską w czasie wojny krymskiej. Miarowy rytm narracji w tym utworze, opartym na dokładnych badaniach nad materiałami źródłowymi i przedstawiającym ogromną liczbę postaci historycznych i fikcyjnych, zakłóca nadmierne wyzyskanie dokumentów. Uwagę zwróciła jego opowieść Propali bież wiesti 1955 (Zaginęli bez wieści), napisana na podstawie autentycznego zdarzenia z życia sześciu sowieckich marynarzy, którzy po 82 dniach niebezpiecznego dryfowania po morzu zostali uratowani u brzegów Kamczatki. W dramacie Mied-wieżja szkura 1958 (Skóra niedźwiedzia) B. przedstawia poprzedników współczesnych odkrywców Dalekiego Wschodu. W krótszych utworach, m.in. w opowiadaniach ze zbiorku Nie czużyje 1978 (Nieobcy), opisuje zdarzenia codzienne, a także porusza zagadnienia etyczne ukazując stosunki międzyludzkie. W niektórych opowiadaniach z lat 60.

83
BRACTWO SERAFINA
apeluje o szczerość i męstwo przy rozwiązywaniu drobnych spraw powszednich, co też koresponduje z jego atencją dla twórczości K. Paustowskiego. Ślęczeń. Powiesi' ob Iwanie Babuszkinie 1978 (Sieczeń. Opowieść o Iwanie Babuszkinie) to, podobnie jak odnośne dzieła J. Trifonowa, W. Aksionowa i B. Okudźawy, wkład B. do serii wydawniczej Płamiennyje Riewolucyoniery (Płomienni Rewolucjoniści). W powieści Portriet po pamiati 1984 (Portret z pamięci) B. przedstawia N. Gogola oczami jego wielkiego rysownika Aleksandra Agina, którego podróż w listopadzie 1854 opisuje. W księdze wspomnień pt. Bałowień sud'by zastanawiając się nad własną krzywdą i winą, B. rezygnuje z jednoznacznego potępienia wszystkich funkcjonariuszy.
HRL, KLE, MERSL.
Dz.: Russkij ftag, 1953, 1971; Propali bież wiesti, 1955; Sieciują czajka, 1958; Ostrów wsiech nadieżd, 1962; Mlecznyj puf, 1970; Smak wiśni. Opowiadania, Warszawa 1972; Gdie posielitsia kuzniec, 1976; Nie czużyje, 1978; Sieczeń. Powiesi' ob Iwanie Babuszkinie, 1978; Damskij portnoj, Tieatr 1980.10; Była pieczal, 1983; Portriet po pamiati, Oktiabr' 1984.3; Wosstań iż t'my, Oktiabr' 1987.9;
Bałowień sudby, Tieatr 1988.10-12, 1989.1-3. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1982. Lit.: R. Messer, Zwiezda 1954.3; N. Panów, LG 1955.3.9; W. Sokołów, NM 1968.8; W. Surganow, Wopr. Lit. 1971.8; R. Podolnyj, LO 1975. 6;
G. Sztorm, LG 1975.28.1; L. Kanunowa, Zwiezda 1979.11; J. Gałanowa, LR 1982.17.12; I. Pitlar, NM 1984.12; A. Płachow, Znamia 1989.12.
BRACTWO SERAFINA (Sierapionowy Bratja), grupa młodych pisarzy, którzy na początku lat 20. opowiedzieli się za odnową literatury i prymatem sztuki nad ideologią. Byli uczniami J. Zamiatina i W. Szkłowskie-go. Zbierali się najpierw w Domu Sztuki, potem pod kierunkiem K. Czukowskiego, N. Gumilowa i B. Ejchenbauma w Studiu Literackim, gdzie 1.2.1921 miało miejsce ich pierwsze oficjalne spotkanie. Następne odbywały się regularnie raz w tygodniu. Już
wkrótce spotykali się w następującym składzie: K. Fiedin, I. Gruzdiew, Ws. Iwanów, W. Kawierin, L. Łunc, N. Nikitin, J. Połon-ska, M. Słonimski, N. Tichonow, M. Zosz-czenko i przez krótki czas jako gość - W. Poz-nier. M. Górki, który sprzyjał założeniu grupy, oraz wspierający jej działalność W. Szkłowski wyjechali w 1922 do Niemiec. Poznier, ur. w 1905, również w 1922 wyemigrował do Paryża. Najbardziej aktywny członek B.S. Łunc wyjechał w 1923 do Niemiec, a Nikitin i Iwanów w 1924 przyłączyli się do moskiewskich środowisk literackich. Nazwa grupy, najprawdopodobniej wymyślona przez Łunca, pochodzi od tytułu cyklu nowel E.T.A. Hoffmanna, opowiadających o pewnym zmyślonym gremium pisarskim, odbywającym regularne spotkania przyjacielskie. Plan wydania almanachu "1921 God" nie został zrealizowany. W 1922 w Piotrogrodzie i Berlinie ukazały się nieco różniące się wydania pierwszego i jedynego zbiorku grupy pt. Sierapionowy bratja. Swoje poszukiwania nowych form narracji członkowie B.S. świadomie godzili z postawą tolerancji w stosunku do aktualnej polityki i kierunków literackich. Część z nich, tzw. okcydentaliści (Łunc, Kawierin), eksperymentowała w zakresie fabuły, nadając jej nierzadko pod wpływem Dumasa i Stevensona charakter sensacyjno-przygodowy. Inni, tzw. orienta-liści (Nikitin, Iwanów), nawiązując do doświadczeń A. Riemizowa, zajęli się doskonaleniem stylu ornamentalnego, zdobiąc go zaskakująco śmiałymi epitetami, porównaniami i metaforami, a także stosując epizodyczną kompozycję, wymyślne pociągnięcia w dziedzinie składni i różnorodne chwyty służące rytmizacji wypowiedzi. Niektórzy przedstawiciele B.S. (m.in. Zoszczenko i Słonimski) poszli własną drogą. Członkowie B.S. protestowali przeciwko próbom ograniczania roli literatury do zadań propagandowych, uważając, że "sztuka powinna być organiczna, realna i żyć własnym życiem... Nie jako kopia przyrody, lecz na równych z nią prawach". Tak klarownie określił najważniejszy

BRAGINSKI Emil W. i RIAZANOW Eldar A.
84
ich postulat Łunę w artykule Foczemu my Sierapionowy bratja? (Dlaczego jesteśmy Bractwem Serafina?). W pierwszych latach istnienia grupy, zaliczonej zgodnie z duchem "• uchwały partyjnej z 1925 do kategorii "• współwędrowców, członkowie B.S. byli traktowani pobłażliwie, potem jednak krytyka partyjna atakowała ich coraz napa-stłiwiej, w wyniku czego już w 1927 przerwali swoje spotkania. Słowa powitania -"Zdrawstwuj, brat, pisat' oczeń trudno" (Witaj, bracie, pisać jest bardzo trudno), wypowiadane przez nich przy spotkaniu, zamilkły. Przynależność do ugrupowania była później traktowana bądź jako haniebny postępek w życiorysie pisarza (np. w przypadku Zoszczenki. Por. "" uchwała partyjna z 1946), bądź jako grzech młodości (w odniesieniu do konformistów Fiedina i Tichonowa). W latach 60. Kawierin energicznie zabiegał o całkowitą "* rehabilitację ugrupowania. Mimo to ich awangardowa proza z lat 1921-24 była wznawiana rzadko, przy czym niejednokrotnie w postaci zmienionej.
HRL, KLE, LE, LES.
Dz.: Sierapionowy bratja (zbiór), 1922 (przedruk Miinchen 1973 z przedmową F. Scholza);
L. Łunc, Foczemu my Sierapionowy bratja, Lit. Zapiski 1922.3 i w: tegoż Zawieszczanije caria, Miinchen 1983; Die Serapionsbruder von Petro-grad, Anthologie, red. G. Drohia, FfM 1963, 1982; The Serapions Brothers. Stories and Es-says. A Critical Anthology, red. G. Kem, Chr. Collins, Ann Arbor 1975; Die Serapionsbruder von Petrograd. Anthologie, red. K. Kasper, Berlin 1987.
Lit.: W. Kawierin, NM 1965.9; G. Kem, NŻ 1965-66.81-84; H. Oulancw, The Serapion Brothers, Den Haag 1966; M. Minokin, Ruś. Lit. 1971.1; L. Dya-kowska, ZNWH UGd. 1972.2; T. Poźniak, SIWr. 1984.29; B. Kosanović, RL 1985.18(2).
BRAGINSKI Emil (właśc. Emmanuel) Wienjaminowicz i RIAZANOW Eldar Alek-sandrowicz, od połowy lat 60. przez dwa dziesięciolecia wspólnie piszący dramaturdzy. B., 19.11.1921 Moskwa, ukończył w 1953 studia na wydziale prawa uniwersytetu w Moskwie. R., 18.11.1927 Samara, po ukończeniu moskiewskiego instytutu sztuki filmowej (WGIK) został reżyserem, którego filmy po 1956 miały spory rozgłos. B. przez kilka lat pisał sam i po raz pierwszy nawiązał twórcze współdziałanie z R. podczas pracy nad opowieścią Bieriegiś awtomobila! 1964 (Strzeż się samochodu!). W 1966 na kanwie tego utworu wspólnie napisali scenariusz filmu, który J. Smielakow w 1978 zaliczył do "najlepszych komedii filmowych okresu powojennego". Oprócz innych scenariuszy, które w formie zmienionej, uwzględniającej m.in. postać opowiadacza, zebrali w tomie Smiesznyje niewiesiofyje istońi 1979 (Śmieszne niewesołe opowieści), napisali też kilka komedii, cieszących się wyjątkowym powodzeniem u publiczności. Komedia S logkim parom 1969 (Sylwestrowa łaźnia) w 1970 została wystawiona 5398 razy, a Sosłużywcy 1971 (Współpracownicy) w sezonie teatralnym 1972/73 byty grane w 128 teatrach 7030 razy, osiągając jak żadna inna ówczesna sztuka szczyt popularności. Następne ich sztuki: Rodstwienniki 1973 (Krewni), Pri-tworszcziki 1975 (Hipokryci), Garaż 1977, Amoralnaja istorija 1977 (Amoralna historia), weszły do zbioru Ironija sud'by, iii S logkim parom 1983 (Ironia losu, czyli Sylwestrowa łaźnia). Za tytułową sztukę tego tomu zostali wyróżnieni nagrodą państwową ZSRR w 1977. Obaj mieszkają w Moskwie. Pisarz B. i doświadczony reżyser filmowy R. tworzą bardzo efektywnie współpracującą parę komediopisarzy. Ich utwory oparte są na niezwykłych wydarzeniach, zaczerpniętych z powszedniej sowieckiej rzeczywistości. W dialogach postaci, utrzymanych w tonie niewinnej, lekkiej satyry, autorzy piętnują codzienne przywary i braki (np. kłopoty mieszkaniowe, ubóstwo hoteli, łapownictwo, standardowość budownictwa, deficyt w zaopatrzeniu, gonitwę za rzeczami zagranicznego pochodzenia, kolejki), ograniczając akcję niemal wyłącznie do stosunków mię-

85
BREŻNIEW Leonid Iljicz
dzy ludzkich. Umiejętne wykorzystanie chwytów scenicznych zapewnia sukces ich filmom i sztukom. W sztuce 5 logkim parom bohater nieoczekiwanie w przededniu swego ożenku, zgodnie z wypróbowanymi chwytami komedii nieporozumień, trafia do niewłaściwego mieszkania. W komedii Sostu-żywcy autorzy ukazują ewolucję stosunków osobistych i służbowych między sześcioma pracownikami pewnego sowieckiego urzędu. W sztuce Pritworszcziki flirt i kolizje miłosne przeplatają się z problemami zawodowymi, dotyczącymi sowieckiego filmu, ujawniając hipokryzję w najróżniejszych sytuacjach życiowych.
KLE, MERSL, TE.
Dz.: Wspólnie z E. Riazanowem: Bieriegiś awto-mobila!, Moł. Gw. 1964.10; Zigzag udaczi, Nasz Sowr. 1968.4; Sosłużywcy, Tieatr 1971.9; Stariki--razbojniki, Iskusstwo Kino 1972 1-2; Pritworszcziki, Tieatr 1976.12; Smiesznyje niewiesiofyje isto-rii, 1989; Ironija sud'by, iii S logkim parom, 1983 (zawiera też: Pritworszcziki, Sosłużywcy, Garaż, Amoralnaja istorija, Rodstwienniki). Izbr. socz. w3-chtt., 1994.
Dz.: E. Braginski: Piaf turistskich rasskazow, Moł. Gw. 1965.10; Poczti smiesznaja istorija, Iskusstwo Kino 1976.11; Sujeta sujet. Uczitiel pienija, 1979;
Igra woobrażenija, Tieatr 1980.8; Rabotaju w nie-priestiznom źanrie, tamże 1982.11; Radowafsia nado umiet', Sowr. Dram. 1983.2; Awantiunstka (Takoj nieponiatnyj wizit), Tieatr 1984.9; Dietiektiw na siem' pierson, tamże 1987.6. Lit.: J. Baumann, Iskusstwo Kino 1969.1; N. Zor-kaja, tamże 1971.11; R. Krieczetowa, Tieatr 1972. 2; W. Michałkowicz, Iskusstwo Kino 1976.6;
J. Smielakow, LO 1978.8; I. Wasilinina, Tieatr 1982.9 i tamże 1985.11.
BRAUN Nikołaj Leopoldowicz, 15.(2.)1. 1902 Parachino (gub. tulska) -12.2.1975 Leningrad, poeta. Syn nauczyciela. Lata wczesnej młodości spędził w środkowej Rosji, uczęszczał do szkoły w Orle, studiował w Leningradzie, gdzie w 1926 ukazał się pierwszy zbiorek jego wierszy. W 1931 ukończył studia na kierunku literackim instytutu pedagogicznego. Był nauczycielem i współpracownikiem rozmaitych czasopism leningra-dzkich. W czasie II wojny światowej służył w marynarce, później był korespondentem wojennym w oblężonym Leningradzie. W latach 1934-70 uczestniczył jako delegat we wszystkich zjazdach ZP ZSRR i ZP RFSRR, ale nie piastował kierowniczych funkcji. Mieszkał w Leningradzie. Wczesna liryka B. rozwijała się pod wpływem O. Mandelsztama i N. Tichonowa. Uwielbiał eksperyment, poszukiwał efektownych środków wyrazu, ale nigdy nie dorównał mistrzostwu tych, których naśladował. Z biegiem czasu poezja B. przybrała bardziej realistyczny charakter. Pierwiastek narracyjny ustąpił w niej prezentacji wrażeń i doznań;
późniejsze jego wiersze często odwołują się do wspomnień. Dużo wierszy B. poświęca przyrodzie, ukazywanej niekiedy z patriotycznym zapałem. Ma w swym dorobku również wiele wierszy zadedykowanych różnym poetom i prozaikom, m.in. A. Puszkinowi, N. Niekrasowowi, A. Achmatowej, M. Cwie-tajewej i A. Fadiejewowi. We wszystkich okresach swej twórczości poruszał także aktualne zagadnienia współczesności, ale nigdy nie zniżył się do marnej publicystyki. Jego utwory ukazywały się regularnie i znajdowały uznanie krytyków. KLE, MERSL, RSPPo4.
Dz.: Mir i mastier, 1926; Nowyj krug, 1928; Wyłaz-ka w buduszczeje, 1931; Wiernost', 1936; Zwienja, 1937; Morskaja sława, 1945; Doliny Rodiny mojej, 1947; Ziemia w cwietu, 1955; Stichotworienija, 1958; Nowaja linka, 1958; Zywopis, 1963; Jolko o żyzni, 1972; Wiersze: Zwiezda 1986.8. Izbr. w2-chtt., 1972.
Lit.: Ws. Rożdiestwienskij, Zwiezda 1959.7;
W. Kuzniecow, Oktiabr' 1968.10 i Lit. i Sowr. 1968.9; B. Sołowjow, Niewa 1973.5; L. Samojłow, Zwiezda 1977.1; G. Filippow, 1981; A. Pikacz, Zwiezda 1987.12.
BREŻNIEW Leonid Iljicz, 19.(6.)12.1906 Kamienskoje -10.11.1982 Moskwa, działacz partyjny, laureat nagrody Leninowskiej w dziedzinie literatury z roku 1979. W 1927

BRIEMIENIER Maks Sołomonowicz
86
ukończył technikum rolnicze, w 1931 wstąpił do partii. W czasie II wojny światowej kierował działem politycznym jednej z armii. Do 1952, kiedy został jednym z sekretarzy KC KPZR, piastował różne stanowiska kierownicze w aparacie partyjnym Ukrainy i Mołdawii. Po śmierci Stalina został pozbawiony funkcji sekretarza KC i wyznaczony na stanowisko zastępcy szefa Głównego Urzędu Politycznego sowieckich sił zbrojnych. Dzięki protekcji Chruszczowa od 1954 kierował partią w Kazachstanie, w 1956 powrócił na stanowisko sekretarza KC. Po upadku Chruszczowa w 1964 przejął w swoje ręce ster najwyższej władzy partyjnej i pozostał na stanowisku sekretarza generalnego KC KPZR do śmierci. W 1978 B., który w tym czasie osiągnął pełnię władzy partyjnej i państwowej, wydał trzy broszurowej objętości części swych wspomnień, do których w 1981 i 1985 dołączył jeszcze dalsze rozdziały. Zostały one napisane przez kilku autorów, których nazwiska po raz pierwszy podał do publicznej wiadomości Aleksander Mazurin, autor części wspomnień B., zatytułowanej Celina 1978 (Nowa ziemia, 1979). Anatolij Arganowski napisał fragment me-muarów pt. Wozrożdienije 1978 (Odrodzenie, 1978), a Arkadij Sachnin część zatytułowaną Małaja ziemia 1978 (Mała ziemia, 1978). Autorami poszczególnych fragmentów wspomnień B. byli dziennikarze, pracujący pod kierunkiem zastępcy red. nacz. gazety "Komsomolskaja Prawda" W. Igna-tienki i dyrektora generalnego TASS-u L. Zamiatina. Dzieło to, nie posiadające żadnych wartości literackich, drukowane w wielomilionowych nakładach i wychwalane jako moment zwrotny w dziedzinie polityki i literatury, zostało wyróżnione najwyższą w ZSRR nagrodą literacką i było propagowane w postaci filmu, sztuki dramatycznej i opery. Przyjęcie B. do ZP ZSRR jako członka oznaczonego numerem pierwszym wiązało się nie tylko z jego śmiercią (por. Ogoniok 1988.29). "Utwory" B., ze szczególnym naciskiem podkreślające osobisty
wkład autora, informują o jego działalności w armii, o zasługach w dziedzinie uprzemysłowienia Ukrainy i zagospodarowania ugorów Kazachstanu. Celina to pierwszy po dłuższej przerwie dokument partyjny, w którym wymieniono (oczywiście w sensie negatywnym) nazwisko Chruszczowa. W encyklopedycznym słowniku literackim z 1987 (LES, s. 303 i 405) pomija się milczeniem fakt przyznania B. nagrody Leninowskiej.
Ka85.
Dz.: Małaja ziemia, 1978; Wozrożdienije, 1978; Celina, 1978; Wospominanija, 1981, 1982 (Wspomnienia, Warszawa 1982).
Lit.: J. Etkind, Wr. i My 1978.30; F.Ph. Ingold, Schweizer Monatshefte 1979.2; L. Rojtman, RM 1979.4.1; L. B. Kratki] biograficzeskij oczerk, wyd. 3:1982; W. Aksionow, W. Niekrasow, W. Wpjno-wicz i in., RM 1982.18.11; T. Pułatow, wywiad, Ogoniok 1988.29; A. Mazurin, tamże 1991.44.
BRIEMIENIER Maks Sołomonowicz, 16.
11.1926 Moskwa - 23.1.1983 tamże, prozaik. Syn lekarza. Studiował w IŁ (ukończył w 1949), uczęszczał na seminarium K. Pau-stowskiego, z którym później łączyły go więzi przyjaźni. Pierwsze opowiadania dla dzieci opublikował w 1947, a pierwszy ich zbiór wydał w 1955. Jego proza, jak np. zbiór opowiadań Pierwaja stupień 1957 (Pierwszy schodek), była niejednokrotnie poddawana krytyce za brak idealizacji życia. Podobny charakter miały też późniejsze zbiory B., np. Czur, nie igra! 1962 (Zatrzymaj się, to nie jest gra) oraz "Tiebie poswiaszczajetsia..." 1965 ("Tobie poświęcam..."). B. zajmował się także krytyką literacką. Mieszkał w Moskwie. Proza B. odznacza się klarownością myśli. Pisarz prawdziwie ujmuje problemy psychologiczne młodzieży, traktując je z lekkim humorem. Ujawnia się przy tym jako dobry obserwator, wnikliwie wpatrzony w duszę swoich bohaterów. W opowieści Pust' nie soszłoś s otwietom! 1956 (Może to się nie zgadzać z odpowiedzią) B. występuje w obronie otwartości w sprawie wychowania dzieci przez szkołę i największe zło taktyki ideolo-

87
BRIUSOW Walerij Jakowlewicz
gicznej widzi w metodzie, zgodnie z którą drobne wykroczenia przybierają wymiar wielkiej zbrodni, winnej być odstraszającym przykładem i budzącej czujność osobistą. Opowieść "Tiebie poswiaszczajetsia..." dotyczy problemu bezkarnej i niekaralnej winy w codziennym życiu szkoły. W opowieści Prisutstwije ducha 1969 (Przytomność umysłu) B. stawia problemy etyczne, występujące podczas II wojny światowej na okupowanych terytoriach. Twórczość B. przenika dążenie do życiowo prawdziwego ujęcia błędnych postaw ludzkich w powszedniej rzeczywistości. KLE, LES.
Dz.: Staczaj so Stiepnym, 1955; Pusf nie soszłoś s otwietom!, Ju. 1956.10; Pieriedacza wiediotsia iż kłassa, 1959; Tola - Trilli, 1960; Czur, nie igra!, 1962; "Tiebie poswiaszczajetsia...", 1965; Prisutstwije ducha, 1969; Grienadskaja wołost', 1978.
Lit.: A. Szarow, LG 1955.3.12; I. Dik, tamże 1956.15.11; J. Galpierina, NM 1956.12; I. Ma-czulin, LG 1957.14.9; W. Dmitrijewskij, Tieatr 1966.2; P. Borisow, W mirie knig 1970.5; Życzenia z okazji 50-lecia, LG 1976.1.12; I. Andrieje-wa, Dietskaja Lit. 1980.1; Nekrolog: LR 1983. 23.2.
BRIUSOW Walerij Jakowlewicz, 13.(1.)12. 1873 Moskwa - 9.10.1924 (niewykluczone samobójstwo) tamże, poeta, prozaik i krytyk literacki. Urodził się w rodzinie kupieckiej. Od 1892 do 1899 studiował historię na uniwersytecie w Moskwie. Wiele czasu poświęcał działalności krytycznej i naukowej. W 1903 wydał listy Puszkina, a w dziele pt. Dalokije i blizkije 1912 (Dalecy i bliscy) zebrał artykuły o poetach rosyjskich od Tiut-czewa poczynając i na współczesnych mu kończąc. Wiersze zaczął pisać już w dzieciństwie, w latach studenckich szczególnie pasjonował się najnowszą poezją francuską. W 1894-95 wydał trzy nieduże zbiory pt. Russkije simwolisty (Symboliści rosyjscy), zawierające głównie jego własne utwory napisane pod wpływem Baudelaire'a, Veriaine'a i Mallarmego. Następne zbiorki: Chefs
d'0euvre 1895, Me eum esse 1897, Tertia vigi-lia 1900 i Urbi et orbi 1903, jak wynika z ich tytułów i treści, świadczą o odwołaniu się B. do zachodnioeuropejskiej klasycznej tradycji oraz o poważnym, opartym na badaniach naukowych zainteresowaniu się obcą i starą kulturą. W 1904-09 B. redagował czasopismo "Wiesy" i był czołową postacią wśród moskiewskich symbolistów. Do jego popularności istotnie przyczynił się piąty tomik wierszy pt. Stephanos 1906. Później też drukował wiele wierszy, a także tłumaczył z różnych języków obcych. Pisał także utwory prozatorskie, głównie opowiadania, nasycone przygodami i egzotyką, oraz powieści historyczne, jak Ogniennyj angieł 1908 (Ognisty anioł, 1981) iAłtar' pobiedy 1911-12 (Ołtarz zwycięstwa). Szósty zbiorek wierszy Wsie napiewy 1909 (Wszystkie motywy) demonstruje kolejne eksperymenty B. w dziedzinie rymu i środków wyrazu. B. wiele podróżował, często odwiedzał Europę Zachodnią. W 1913 rozpoczęto 25-tomową edycję jego dzieł. W czasie I wojny światowej zajmował się działalnością wydawniczą oraz przekładami z języka ormiańskiego. Po przewrocie październikowym nawiązał współpracę z reżimem bolszewickim. W 1920 jako jedyny spośród pozostałych w kraju poetów symbolistów wstąpił do WKP(b) i piastował różne stanowiska w instytucjach kulturalnych. W 1921 założył instytut literatury i sztuki noszący później jego imię. Równocześnie kontynuował działalność literacką i krytyczną. Twórczość B. cechuje w dużym stopniu chłodny racjonalizm. Pierwsze zbiorki jego wierszy miały na celu propagowanie "* symbolizmu w Rosji. Najistotniejszy przy tym dla B. był nie światopogląd symbolistów, lecz nowy system kryteriów estetycznych. Problemy formy, do których podchodził z największą uwagą i przykładnością, określają całą jego twórczość. "Język rosyjski pobrzmiewa u niego odgłosem stali na wzór klasycznej łaciny" (Eliasberg). B., będący człowiekiem wysoce wykształconym, w swej poezji często nawiązywał do klasycznych mo-

BRODSKI losif Aleksandrowicz
88
tywów. Tematyka historyczno-mitologiczna przewija się przez przeważającą część jego twórczości, nie mieszczącej się w narodowych lub społecznych ramach. Pasjonował się B. heroiką, miłość zaś traktował chłodno, nawet w dużym stopniu okrutnie i sadystycznie. Pod wpływem Verhaerena na początku wieku XX zwrócił się do tematyki wielkomiejskiej, którą w swym utworze Koń bied 1903-04 (Blady koń) ujął w świetle apokaliptycznych wizji. "Wniósł wielki wkład do poezji rosyjskiej jako twórca odkrywczy, który zapoczątkował odwrót od starego, sylabotonicznego systemu metrycznego do fonicznego, rozwiniętego później zwłaszcza przez Błoka" (Lewis). Bohater wczesnej prozy B. to indywidualista, który w obliczu beznadziejnej sytuacji przeistacza się w kompletnego anarchistę. Najbardziej wyraziście uwidacznia się to w utopijnym opowiadaniu Riespublika Jużnogo Kriesta 1905 (Republika Krzyża Południa). Wielkie zainteresowanie historią, a także wątkami antycznymi ujawniło się zwłaszcza w jego późnej prozie, którą pod tym względem można przyrównać do prozy D. Mierieżkowskiego. Ogniennyj an-gieł B. ukazuje życie Niemiec w XVI w. Oprócz elementów autobiograficznych w powieści znalazły wyraz zainteresowania okultystyczne autora. Akcja powieści Ałtar' pobiedy dotyczy dziejów Rzymu w IV stuleciu, tu również B. wiele uwagi poświęca problematyce religijnej. Obie powieści odznaczają się wiernością tła historyczno-kul-turowego i trafnością wyboru perspektywy, z której jest prowadzona trzeźwa, rzeczowa relacja. Ciąg dalszy powieści Ałtar' pobiedy stanowi nie dokończony utwór pt. Jupitier powierżennyj (Obalony Jupiter), wydrukowany dopiero w 1934, w którym chciał ukazać ostateczną chrystianizację Rzymu. Najważniejszy okres twórczości B. przypada na lata poprzedzające I wojnę światową. Później, kierując się światopoglądem naukowo-racjo-nalistycznym, współpracował z reżimem i zajmował się głównie działalnością organi-zacyjno-kulturalną. Zdaniem sowieckich,
emigracyjnych i zachodnich krytyków wiersze B. z lat 1917-24 świadczą o spadającym poziomie jego twórczości poetyckiej.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RN, RP89, RP90, RSPPo4, Wy75, Wy82.
Dz.: Russkije simwolisty, w 3-ch tt., 1894-95; Chefs dOewre, 1895; Me eum esse, 1897; Tertia vigilia, 1900; Urbi et orbi, 1903; Riespublika Jużnogo Kriesta, Wiesy 1905.12; Stephanos. Wienok, 1906; Ogniennyj angieł, 1908; wyd. 2, poszerz. 1909 (reprint Miinchen 1971); Puti i pierieputja w 3-ch tt., 1908-09; Wsie napiewy, 1909; Zierkato tieniej, 1912; Dalokije i blizkije, 1912 (reprint Letchworth 1973); Ałtar' pobiedy, 1913; Stichi Nelli, 1913; Pos-lednije mieczty, 1920; Mig, 1922; Dali, 1922; Mea!, 1924; Osnowy stichowiedienija, 1924 (reprint Letchworth 1973); Mój Puszkin, 1929 (reprint Miinchen 1970); Nieizdannaja proza, 1934; Poezje wybrane. Warszawa 1960; Stichotworlenija ipoe-my, 1961; Diktator (1921), Sowr. Dram. 1986.4;
Sriedi stichow 1894-1924, 1990; W. B. i jego kor-riespondiencyja, t. l, 1991 (Lit. Nasiedstwo 1989. 98). Połn. sobr. socz. i pieriewodow, tt. 1-4, 12, 13, 15, 21, SPb. 1912-14; Izbr. socz. w 2-ch tt., 1955; Izbr., 1959; Sobr. socz. w 7-mi tt., 1973-75. Lit.: W. Żyrmunskij, 1921; D. Maksimów, 1940, 1969; F. Stiepun, w: tegoż Bywszeje i niesbywsze-jesia, t. 2, NY 1956, s. 225 i nast.; K. Moczulskij, Paris 1962; A. Schmidt, Miinchen 1963; T. Bi-nyon, Bibliography..., OxfSlP 1965; R. Zayni, Diss., Wien 1972; M. Rice, Ann Arbor 1975;
B. Flickinger, Miinchen 1976; Bibliografija, zebr. J. Danielan, 1976; S. Griecziszkin, A. Ławrow, WSIĄ 1978.1-2; S. Gindin, Wopr. Lit. 1978.7;
K. Lewis, MERSL 3(1979); P. Hart, SEEJ 1987.2. Dz. i lit.: Lit. Nasiedstwo, 1976.85.
BRODSKI losif Aleksandrowicz (w pisowni anglo-amerykańskiej Joseph Brodsky), 24.5.1940 Leningrad - 28.01.1996 Nowy Jork, poeta. Syn fotografa. Debiutował prawdopodobnie około 1958, zalicza siebie do "generacji twórczej 1956 roku, obudzonej przez powstanie na Węgrzech, która przeżyła ostry ból, wstrząs, gorycz i wstyd z powodu własnej bezsilności" (Die Zeit 1972.24. 11). Nieliczne wiersze B. ukazały się w sowieckich almanachach, niektóre w 1959-60

89
BRODSKI losif Aleksandrowicz
zamieściło czasopismo "Sintaksis" wydawane przez "* Samizdat. B., nie będąc członkiem ZP ZSRR, należał wszakże do jego struktur zawodowych i zarabiał na swoje utrzymanie jako tłumacz z języka angielskiego, hiszpańskiego, polskiego i serbsko-chor-wackiego. 18.2.1964 został skazany na 5 lat pracy przymusowej za "pasożytnictwo", tj. za unikanie "pracy pożytecznej społecznie". W wyniku dużej fali protestów, m.in. twórców tej miary co A. Achmatowa, K. Czukow-ski, K. Paustowski, S. Marszak oraz prasy światowej, która potępiła sąd nad poetą, został zwolniony. F. Wigdorowa sporządziła stenograficzny zapis tego procesu, który był szeroko kolportowany przez "* Samizdat jako część składowa tzw. "Białej księgi", wydanej w Nowym Jorku. W 1971 B. został członkiem Bawarskiej Akademii Sztuki. W czerwcu 1972 w ramach dozwolonych przez władze wyjazdów do Izraela opuścił ZSRR. W 1977 otrzymał obywatelstwo amerykańskie, mieszkał w Brookłynie (Nowy Jork). W 1972-74 w Leningradzie W. Maramzin zebrał wiersze i przekłady B. w maszynopisie w pięciu tomach (2000 stron). Na emigracji B. opublikował kilka zbiorów wierszy, m.in. Czast rieczi 1977 (Część mowy), Nowy-je stansy k Awgustie 1983 (Nowe stance do Augusty) i Uranija 1987 (Urania). W 1987 otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Dopiero wówczas został oficjalnie uznany w ZSRR, gdzie odtąd liczne czasopisma zaczęły drukować jego utwory. W 1990 wydał tam pierwszy tomik poezji pt. Osiennij krik jastrieba (Jesienny krzyk jastrzębia), zawierający utwory z lat 1962-89. Niemniej decyzja o pozbawieniu poety obywatelstwa ZSRR w sierpniu 1990 nie została uchylona ("* rehabilitacja). W czerwcu 1993 B. otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Wiersze B., które na samym początku jego drogi twórczej zyskały uznanie A. Achmatowej, ukazywały się w rosyjskojęzycznych edycjach książkowych w USA już w 1965 i 1970. Na emigracji opublikował kilka następnych
zbiorków. Zaczął też pisać utwory prozator-skie i wiersze w języku angielskim. Poezja B., powszechnie oceniana bardzo pochlebnie, przesiąknięta jest jego tragicznym widzeniem świata. Wiersze B. mają przeważnie charakter apolityczny, często nawiązują do religijnej tematyki Starego Testamentu, wiele z nich dotyczy problemu śmierci. Jest to poezja metafizyczna o głębokim sensie każdego wyrazu, a nawet pojedynczej litery, wyróżniająca się swawolną lekkością. Znakomita Bolszaja elegija Dżonu Donnu 1963 (Wielka elegia dla Johna Donne'a) obok inklinacji metafizycznych zdradza również zainteresowania narracyjne, ujawniające się też w niektórych innych wierszach B. W jego twórczości zdarzają się dość często wiersze o charakterze spowiedniczym i filozoficznym. Jego poezja wyróżnia się bogactwem obrazów i różnorodnością form. Pozostaje wierny tradycjom wiersza klasycznego i łatwo demonstruje w nim bogactwo struktur językowych.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLFG, MERSL, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichotworienija i poemy, NY 1965; Pamiati T.S. Eliota, Dień Poezii, Leningrad 1967; Ostano-wka w pustynie, NY 1970; Blick zuriick ohne Zom, Die Zeit 1972. 24.11; 20 sonietow k Marii Stiuart, RLT 1975.11; Czast' rieczi, Ann Arbor 1977; Koniec priekrasnoj epochi, Ann Arbor 1977; Rimskije ellegii, NY 1982 i Ogoniok 1988.31; Nowyje stansy k Awgustie, Ann Arbor 1983; Wywiad: RM 1983. 3.2; Mramor, Ann Arbor 1984; Less Than One, NY 1986; Uranija, Ann Arbor 1987; Wiersze:
Niewa 1988.3 i 1990.4; DN 1988.8; LO 1988.8; Ju. 1988.8; Znamia 1989.4. i 1990.6; 82 wiersze ipoe-maty, Kraków 1989; Poezje wybrane. Warszawa 1990; Osiennij krik jastrieba, 1990; Czast' rieczi. Izbr. stichi 1962-1989, 1990; Poezje, Katowice 1993. Sobr. socz. w 4-ch tt., S.-Pietierburg-NY 1992- (t. 2: 1994).
Lit.: E. Rajs, Grani 1965.59; Zapis procesu, Woz-dusznyje Puti 1965.4 (por. Ju. 1989.2 i J. Gordin, Niewa 1989.2); J. Iwask, NŻ 1965.79, 1971.102 i Mosty 1966.12; N. Bethell, w: J. B., Elegy to John Donnę..., London 1967; G. Kline, RLT 1971.1 i w: 10 Bibliographies of20th Century Russian Lit.,

BUBIENNOW Michaił Siemionowicz
90
Ann Arbor 1977 i z R. Sylvester, MERSL 3(1979); K. Verhaul, RLT 1971.1 i Dutch Contri-butions to the Seventh International Congress of Simists, 1973; L. (tu A.) Losev, Kont. 1977.14 i RM 1984.14.6; J. Knox, Diss. Univ. ofTexas at Austin, 1978; E. Jezierskaja, Wr. i My 1981.63;
T. Wiencłowa, Sint. 1982.10; M. Kreps, 1984;
Poetika Brodskogo, red. L. Łosiew, Tenafly (NY) 1986; Wik. Jerofiejew, ILit. 1988.9; V. Polukhi-na, Cambridge 1989; Cz. Miłosz, w: J. B., 82 wiersze i poematy, Kraków 1989; W. Woroszyl-ski, w: J. B., Poezje wybrane. Warszawa 1990. A. Kusznier, LG 1990.16.5; A. Najman, Oktiabr' 1990.12; W. Ufland, Awrora 1990.12; J. Kołkier, Grani 1991.162; J. Szymak-Reiferowa, Katowice 1993.
BUBIENNOW Michaił Siemionowicz, 21.
(8.)11.1909 Wtoroje Połomoszniewo na Ałtaju - 3.10.1983 Moskwa, prozaik. Od 1927 był wiejskim nauczycielem, z tego okresu pochodzą jego pierwsze publikacje. W 1951 wstąpił do partii. W 1965-75 należał do zarządu ZP RFSRR. Mieszkał w Moskwie. Opowieść Biessmiertije 1940 (Nieśmiertelność) poświęcił wydarzeniom wojny domowej. Głównym utworem B. jest powieść wojenna Biełaja bierioza 1947 (Biała brzoza, 1954), której pierwsza część została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. w 1948. Część druga powieści, w której Stalin został ukazany nie tylko jako genialny wódz, lecz również jako "najbardziej ziemski spośród ludzi, jacy kiedykolwiek byli na Ziemi", po 1956 jako produkt tzw. •* teorii bezkonfli-ktowości utraciła swoją wartość. W powieści Orlinaja stiep' 1959 (Zdobywcy stepów, 1961) B. w duchu partyjnej propagandy opisuje "bohaterską pracę młodzieży przy zagospodarowywaniu odłogów", a w powieści Striemnina 1971 (Rwący nurt) ukazuje współczesne budownictwo przemysłowe na Syberii. W utworze Zarnicy krasnego leta 1977 (Zorze czerwonego lata), w którym chciał przedstawić własne dzieciństwo, dominuje publicystyka.
KLE, LES, MERSL, RSPP1, Wy75, Wy82. Dz.: Biessmiertije, 1940; Bietaja bierioza, 1947; Orlinaja stiep', Oktiabr' 1959. 7-10 i wyd. oddz. 1964; Striemnina, 1971; Zamicy krasnego leta, Moł. Gw. 1977.1-2; Swietłaja daljunosti, Moskwa 1983.5. Izbr. proizw. w 2-ch tt. ,1973; Sobr. socz. w 4-chtt., 1981-82.
Lit.: M. Korniew, NM 1941.1; A. Barsuk, K. Sie-kuszyna, Zwiezda 1952.9; N. Kalustowa, 1956;
J. Osietrow, Nasz Sowr. 1972.11 i przedm. w: M. B., Izbr. proizw., 1973; M. Łapszyn, Moskwa 1979.11.
BUDANCEW Siergiej Fiodorowicz, 10.12. (28.11.)1896 Glebkowo (gub. riazanska) - 6. 2.1940 (?) wwiezieniu, prozaik. Syn zarządcy majątku. W 1915-16 studiował filologię na uniwersytecie w Moskwie. W 1916-18 był w Persji, później pracował jako dziennikarz na Kaukazie i w Rosji Centralnej. Aktywną działalność literacką rozpoczął od 1910. Rozgłos przyniosła mu powieść Miatież 1922 (Bunt), ukazująca rozbieżności między bolszewikami i eserowcami w sprawie rewolucji. Eksperymentalno-obrazowy styl utworu podkreśla zastosowanie różnego rodzaju czcionki drukarskiej. Po uzgodnieniu z D. Purmanowem w 1927 nadał powieści tytuł Komandami (Dowódca armii). Jego powieść Sarancza (Szarańcza), opublikowana w czasopiśmie "Krasnaja Nów'" (1929.9), w której przedstawił beznadziejną sytuację w Turkiestanie po bolszewickim przewrocie, jako nietypowa dla literatury sowieckiej została poddana krytyce. Głębokie zainteresowanie B. psychologią człowieka znalazło szczególnie jaskrawy wyraz w Powiesti o stradanijach urna 1929 (Opowieść o cierpieniach rozumu), będącej "utworem zupełnie wyjątkowym w literaturze sowieckiej" (Stru-ve). Akcja powieści toczy się w minionym stuleciu, fabuła koncentruje się wokół dwóch prób samobójstwa, podejmowanych przez naukowca, który uświadamia sobie całkowitą niezgodność między sprawami osobistymi a społecznymi. B. żył w ciężkich warunkach materialnych, przyjaźnił się z A. Płatonowem. Trudno jeszcze w tej chwili ogarnąć całą jego twórczość, różnorodną i aktualną dla owych czasów,

91
BUŁHAKOW Michaił Afanasjewicz
przypuszcza się jednak, że napisał także około 50 opowiadań. W 1937 B. stał się ofiarą represji. Po ** rehabilitacji w 1957 jedynie w 1959 wydano dwie jego książki, w tym powstałą w 1933-36 powieść Pisatielnica (Pisarka). Krytycy poświęcili twórczości B. niewiele uwagi. KLE, Ni, Wy75, Wy82.
Dz.: Miatież, 1923; (pt. Komandami, 1927); Sa-rancza, 1927; Japonskaja duel, 1927; Rasskazy, 1929; Powiesi' o stradanijach urna, 1929; Zienit, 1934; Kollekcyja miednych moniet, w: Lubow' k żyzni, 1935, wyd. 2:1959; Pisatielnica, 1959;Romany ipowiesti, 1988. Sobr. TOCZ. w 3-ch tt., 1928-29;
Izbr., 1939.
Lit.: A. Palej, NM 1928.2; W. Piercow, Krasnaja Nów' 1935.2; A. Głagolew, NM 1931.7; E. Mind-lin, w: tegoż Nieobyknowiennyje sobiesiedniki, 1968; M. Kałantarowa, Ruś. Lit. 1978.3.
BUŁHAKOW Michaił Afanasjewicz, 15.(3.) 5.1891 Kijów - 10.3.1940 Moskwa, dramaturg i prozaik. Syn profesora akademii duchownej. W 1909-16 studiował medycynę na uniwersytecie w Kijowie, później pracował jako lekarz na Smoleńszczyźnie i w Kijowie. W 1919 rozpoczął działalność literacką, w 1920-21 mieszkał we Władykaukazie. W 1921 przeniósł się do Moskwy i podjął współpracę z miejscową prasą. W 1922-24 publikował także swoje opowiadania i publicystykę w ukazującej się w Berlinie i sympatyzującej z Moskwą gazecie "Nakanunie". Jego zamiar wydania książki pt. Zapiski na manżetach (Notatki na mankietach, 1984), przygotowanej w 1923, przez kilka dziesięcioleci nie mógł być zrealizowany. Regularnie współpracował z gazetą kolejarzy "Gu-dok", dzięki czemu zżył się z I. Bąblem, W. Katajewem, I. Ilfem, J. Pietrowem, J. Oleszą i K. Paustowskim. Jego reportaże i felietony po raz pierwszy zostały zebrane i opublikowane w 1976-83 w Kolonii. Publikacja pierwszej powieści B. Biefaja gwardija 1924 (Biała gwardia, 1989) w czasopiśmie "Rossija" nie została doprowadzona do końca. Jedyną jego książką, opublikowaną za życia była Djawoliada 1925 (Diaboliada), złożona z pięciu opowiadań satyrycznych. Z inspiracji MChAT-u dokonał adaptacji scenicznej powieści Biełaja gwardija, która pokonując wiele przeszkód została wystawiona pt. Dni Turbinych 1926 (Dni Turbinów, 1978). Mimo ostrych ataków ze strony "* RAPP-u, w wyniku których sztuka w 1929-32 znalazła się na indeksie, była ona z powodzeniem wystawiana w teatrze do 1941 (987 przedstawień). Pierwsza sztuka satyryczna B. Zojkina kwartira 1926 (Mieszkanie Zojki) trafiła na scenę w 1926 i 1927, ale po raz pierwszy w ZSRR wydano ją dopiero w 1982. Kolejna jego sztuka satyryczna Bagrowyj ostrów 1927 (Purpurowa wyspa) miała tylko kilka przedstawień. Drugi, poświęcony rewolucji dramat pt. Bieg (Ucieczka), powstały w 1926-28, znalazł się na indeksie tuż przed premierą. Liczne utwory prozatorskie i dramaty pisarza nie mogły przedostać się do druku, a krytyka nie szczędziła złośliwych uwag pod jego adresem. W sytuacji, kiedy żadna ze sztuk nie była już wystawiana, a wydawnictwa odmawiały druku jego dzieł, zwrócił się z prośbą do Stalina, Jagody i kilku innych wysokiej rangi dostojników państwowych z prośbą o umożliwienie mu wyjazdu za granicę lub o pomoc w uzyskaniu pracy w teatrze. 12.4.1930 Stalin zadecydował osobiście o miejscu przyszłej pracy B. i po kilku dniach (18.4., cztery dni po samobójczej śmierci W. Maj akowskiego) powiadomił go o tym w rozmowie telefonicznej. Od tego czasu do 1936 roku pracował B. w Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MChAT) jako asystent reżysera. Jego sztuka Kabała swia-tosz (Moijer) (Życie pana Moliera, 1968), napisana w 1930-36, przedstawiająca konflikt genialnego artysty z władzą absolutną, została zniekształcona podczas inscenizacji i wkrótce potem zdjęta z repertuaru. Po 1932 na scenie pozostała jedynie jego inscenizacja "Martwych dusz" N. Gogola. W 1936 B. przeniósł się do teatru "Bolszoj", gdzie pracował jako librecista operowy i tłumacz. Jego utwory nadal nie mogły ukazywać się drukiem. Będąc już na łożu śmierci, ociemniały

BUŁHAKOW Michaił Afanasjewicz
92
pisarz wnosił korektę do swego najważniejszego utworu prozatorskiego Mastier i Mar-garita 1928-40 (Mistrz i Małgorzata, 1970 i 1990). W 1941 w Leningradzie i Moskwie wystawiano krótko jego sztukę Don Kichot, napisaną w 1938. W 1943-48 w repertuarach niektórych teatrów utrzymywał się dramat B. Poslednije dni (Ostatnie dni), napisany w 1934-35 i poświęcony A. Puszkinowi. Twórczość pisarza na długi czas została wykreślona z historii literatury rosyjskiej i planów wydawniczych. Spuściznę literacką przechowywała jego żona Jelena Siergiejew-na Bułhakowa. Od 1955 utwory B. dzięki usilnym zabiegom W. Kawierina i K. Pau-stowskiego zaczęły stopniowo pojawiać się w druku i na scenach teatrów. W 1955 opublikowano jego dramaty Dni Turbinych i Poslednije dni, a w 1962 po raz pierwszy wyszły drukiem sztuki Bieg, Kabała swiatosz i Don Kichot. Satyryczne sztuki B. wydawano w tym czasie tylko na Zachodzie. Publikacja utworu Tieatralnyj roman (Powieść teatralna, 1980), napisanego w 1936-37 i opublikowanego 25 lat po śmierci pisarza w miesięczniku "Nowyj Mir", zapoczątkowała stopniowy, powolny powrót jego prozy do literatury rosyjskiej. Powieść Mastier i Margania w postaci okrojonej została wydana po raz pierwszy w 1966-67. Pełny tekst utworu opublikowano na Zachodzie w 1973. Dopiero potem wyszła pozbawiona cięć jego edycja sowiecka. Powrotowi B. do literatury rosyjskiej towarzyszył wzrost zainteresowania jego twórczością na Zachodzie. W ZSRR wiele utworów B. ogłoszono po raz pierwszy dopiero w okresie "" pieriestrojki, zwłaszcza po 1987. Opublikowano m.in. napisaną w 1925, znaną na Zachodzie od 1968 opowieść Sobaczje sierdce (Psie serce, 1989), przy czym pełny jej tekst zamieszczono dopiero w zbiorze Morfij 1991 (Morfina). B. jest jednym z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich XX wieku. W jego twórczości można wyodrębnić cztery główne tematy. W utworach Biełaja gwardija. Dni Turbinych {Bieg pisarz rozważa patriotyczne i światopoglądowe motywy determinujące działalność białogwardzistów. Z osobistą praktyką lekarską B. wiążą się przede wszystkim napisane w 1925-26, a wydane w 1963 Zapiski junogo wracza (Notatki młodego lekarza) oraz groteskowa opowieść Sobaczje sierdce, ośmieszająca wyidealizowany proletariat. Jego komedie są zabawną i ciętą satyrą na rzeczywistość sowiecką lat 20. Zojkina kwar-tira, w której B. wprowadza wyjątkowo negatywne typy ludzkie, przedstawia absurdalne zjawiska społeczno-obyczajowe okresu NEP-u. Podobni bohaterowie występują również w późniejszych jego utworach. Głównym tematem dramatów historycznych o Molierze i Puszkinie jest uzależnienie -genialnego twórcy od despotyzmu władcy i systemu ucisku. Ów temat łączy też w dużej mierze autobiograficzny Tieatralnyj roman, opisujący los dramatu Dni Turbinych, z powieścią Mastier i Margania. Ten wielowarstwowy i skomplikowany pod względem struktury utwór, ukazujący diabła przechadzającego się po ulicach Moskwy lat 30. i pisarza, którego nie dokończona powieść o Poncjuszu Piłacie stanowi element składowy dzieła B., ujawnia zarówno jego niezwykłą fantazję twórczą i filozoficznie uzasadniony, krytyczny stosunek do swoich czasów, jak też cierpienia jednostki twórczej w warunkach niewoli i niemoc jej prześladowców.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, Ni, RD, RR, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Djawoliada, 1925 (reprint Letchworth 1970);
Pismo Sowietskomu prawitielstwu (1930), Grani 1967.66 i Ogoniok 1991.20; Sbomik rasskazow, NY 1952; Dni Turbinych. Poslednije dni, 1955;
Pjesy, 1962 (zawiera: Dni Turbinych, Bieg, Kabała swiatosz, Poslednije dni. Don Kichot), Iwan Wasil-jewicz. Miortwyje duszy, Miinchen 1964; Tieatralnyj roman, NM 1965.8 i wyd. oddz. Letchworth 1972; Bramy i komiedii, 1965 (zawiera: Dni Turbinych, Bieg, Kabała swiatosz, Połoumnyj Źurden, Poslednije dni. Iwan Wasiljewicz, Don Kichot)', Błazeństwo (1934), Zwiezda Wostoka 1966.7 i Grani 1972.85; libr. proza, 1966; Mastier i Mar-

93
BUNIN Iwan Aleksiejewicz
garita, Moskwa 1966.11 i 1967.1, wyd. oddz. Paris 1968, wyd. pełne FfM 1969; Biełaja gwardija, Lon-don 1969; Zojkina kwartira (1926), NŻ 1969-70. 97 i 98 (wersja z 1935, Ann Arbor 1971); Sobaczje sierdce. Grani 1968.69, wyd. oddz. Paris 1969 oraz Znamia 1987.6; Zapiski junogo urocza, Letch-worth 1970; Pjesy, Paris 1971; Biefaja gwardija. Tieatralnyj roman. Mastier i Margania, 1973;/?an-niaja nieizdannaja proza, Miinchen 1976; Rannia-ja niesobrannaja proza, Miinchen 1978; Pan Pił-sudski i inne opowiadania. Warszawa 1981; Ran-niaja nieizwiestnaja proza, Miinchen 1981; Zojkina kwartira, Sowr. Dram. 1982.2; Biełaja gwardija. Wtoraja riedakcyja pjesy "Dni Turbiny ch", Miinchen 1983; Zabytoje. Ranniaja proza, tamże 1983;
Adam l Ewa. Pis'ma, Oktiabr' 1987.6; Opowiadania, Warszawa 1989; Pis'ma, 1989; Morflj, 1991. Sobr. socz. w 10-ti tt., Ann Arbor 1982 (dotychczas ukazały się tt., 1-8); Sobr. socz. w 5-ti tt., Moskwa 1989-90; Izbr. proizw. w 2-ch tt., Mińsk 1990.
Lit.: W. Kawierin, w: tegoż Sobr. socz., t. 6,1966;
K. Paustowskij, w: tegoż Sobr. socz., t. 8,1970; W. Łakszyn, NM 1968.6; E. Stenbock-Fermor, SEEJ 1969.8; Y. Hamant, Bibliogr., CMRS 1970.12;
E. Proffer, Ann Arbor 1984; A. Drawicz, w: tegoż Zaproszenie do podróży, Kraków 1974, Mistrz i diabeł. O Michale Bułhakowie, Kraków 1990 i Pocałunek na mrozie. Łódź 1990; V. Levin, Miinchen 1975; A.C. Wright, Toronto-Buffalo-London 1978; Cała zawartość czasopisma RLT 1978.15; L.E. Biełozierskaja-Bułgakowa, Ann Arbor 1979; H. Riggenbach, Bern 1979; G. Elbaum, Ann Arbor 1981; J. Karaś, Wrocław 1981; M. Ka-ganskaja, Z. Bar-Sella, Tel Aviv 1984; M. Kreps, Ann Arbor 1984; M. Czudakowa, 1988; M B. -dramaturg i chudożestwiennaja kultura jego wrie-mieni, 1988; A. Smielanskij, 1989; A. Ninow, Nie-wa 1989.5 i Zwiezda 1990.5; W. Pietielin, 1990;
J. Bułgakowa, Dniewnik (1933-1940), 1990;
L. Milne, 1990; F. Góbler, ZSIPh. 1990.1.
BUNIN Iwan Aleksiejewicz, 22.(10.)10.1870 Woroneż - 8. 11. 1953 Paryż, prozaik i poeta. Pochodził ze starej szlacheckiej rodziny. W 1889-95 pracował jako dziennikarz i bibliotekarz w Orle i Połtawie. Debiutował jako poeta w 1887, pierwszy zbiór wierszy opublikował w 1891. Jeden z kolejnych jego tomików wierszy Listopad 1901 (Pora opadania liści) został wyróżniony nagrodą im. A. Puszkina. W 1893 debiutował jako prozaik. W 1899 związał się z grupą pisarzy realistów skupionych wokół wydawnictwa "" Znanije. W 1909 został członkiem honorowym Rosyjskiej Akademii Nauk. W tym czasie podróżował po Grecji, Turcji, Palestynie, Egipcie, Indiach. Po przewrocie październikowym, który zdecydowanie potępił, udał się do Odessy, a następnie na Krym, skąd w styczniu 1920 wyemigrował do Francji. Późniejsza jego twórczość nadal pozostawała w kręgu spraw ściśle związanych z Rosją i osiągnęła szczyty doskonałości. B. zdobył uznanie jako najwybitniejszy twórca pierwszej fali rosyjskiej "* emigracji. W 1933 otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Aktywność twórczą przejawiał do ostatnich lat życia. Uważnie śledził rozwój literatury w ZSRR, wypowiadając się niekiedy na temat jej poszczególnych przedstawicieli (K. Paustowski, A. Twardowski). U schyłku swego życia opublikował Wospominanija 1950 (Wspomnienia), zawierające m.in. eseje o A. Błoku, W. Briusowie, A. Tołstoju. Pośmiertnie wydano jego nie dokończoną książkę O Czechowic 1955. Zmarł w ubóstwie. Krytyka sowiecka przez długi czas traktowała twórczość B., zwłaszcza jego utwory powstałe za granicą, bardzo wstrzemięźliwie i wybiórczo. Sytuacja ta zmieniła się dopiero po II zjeździe ZP, kiedy oficjalnie uznano pisarza w ZSRR i rozpoczęto druk jego utworów. Niektóre latami zabronione przez cenzurę utwory B. dzięki"" pieriestrojce zostały włączone do szóstego tomu jego dzieł w 1988. B. jest jednym z najwybitniejszych prozaików rosyjskich. Jego wczesną prozę cechuje narracyjno-publicystyczny styl wypowiedzi. Mistrzostwo swojej techniki pisarskiej zademonstrował już w utworach powstałych na początku XX wieku. Szczególnie owocne dla niego były lata 1910-16. Przez długi czas głównym motywem twórczości B. był upadek kultury szlacheckiej pod wpływem zmieniającego się otoczenia. W opowieści Suchodoł 1912 (Suchodoły,

BUNIN Iwan Aleksiejewicz
1985) przedstawia kronikę stopniowego rozpadu pewnego szlacheckiego dworu, noszącego wymienioną w tytule nazwę. Dzięki konsekwentnie stosowanej jednolitej perspektywie narracyjnej autonomiczne segmenty utworu tworzą pewien obraz całościowy. Przy czym "granica między rzeczywistością realną a symboliczną została świadomie zatarta" (Holthusen). Typowym dla B. gatunkiem literackim była opowieść, pod względem struktury przypominająca rozbudowane opowiadanie. W opowieści Dieriew-nia 1910 (Wieś, 1985) na przykładzie losów dwóch braci rysuje przerażający swym zacofaniem obraz wsi rosyjskiej. Niezwykłą siłą wyrazu odznaczają się również jego utwory mówiące o śmierci, jak np. Gospodin iż San-Francisko 1916 (Pan z San Francisco), i miłości, jak opowiadanie Mitina lubow' 1925 (Miłość Miti). Własny rozrachunek z przemocą i nietolerancją bolszewików dla wszelkich przejawów duchowości przeprowadza w dzienniku z okresu rewolucji pt. Okajan-nyje dni 1925 (Przeklęte dni). Niektóre utwory B., powstałe na emigracji, mają charakter autobiograficzny. Najbardziej znacząca jest powieść Żyzń Arsienjewa 1927-29 (Życie Arseniewa, 1965), przedstawiająca lata młodzieńcze pisarza i stosunki społeczne ówczesnej Rosji. Akcja utworu nie ma przebiegu ciągłego, lecz jawi się jako swego rodzaju konglomerat składników lirycznych, narracyjnych, opisowych i filozoficznych. Proza B. mieści się w tradycji I. Turgieniewa, I. Gonczarowa i L. Tołstoja, lecz w przeciwieństwie do nich B. nigdy nie sięgał po formę dużej powieści. Ogromna ekonomia i niezwykła precyzja w doborze i wykorzystaniu środków wyrazu, umiejętność zgłębiania przedstawionego obrazu dzięki zastosowaniu niezwykłych perspektyw narracji, nieomal namacalna obrazowość, psychologiczna przenikliwość - to charakterystyczne cechy jego stylu. Niektóre opowiadania B. ze względu na ich formalną doskonałość zaliczane są do arcydzieł nowelistyki światowej. Wiersze B. swoją przejrzystością i wyrazi-
94
stością przypominają jego prozę, lecz są na ogół mało znane i niedoceniane. K. Pausto-wski zaznaczał, że w brzmieniu języka B. można usłyszeć wiele, poczynając "od miedzią brzmiących dźwięków uroczystych do delikatnego szemrania źródlanej wody, od miarowej wyrazistości do zadziwiająco miękkich tonów, od lekkiej melodyjności do ociężałych grzmotów pioruna".
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, MERSL, MSPNE, Ni, RN, RP89, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Pod otkrytym niebom, 1898; Listopad, 1901;
Dieriewnia, 1910; Suchodoł, 1912; Gospodin iż San-Francisko, 1916; Róża Ijerichona, Berlin 1924; Mitina lubow', Paris 1925; Sotniecznyj udar, Paris 1927; Grammatika lubwl, Beograd 1929;
Żyzń Arsienjewa w 2-ch tt., t. l: Istoki dniej, Paris 1930, t. 2: Lika, tamże 1939, obie części NY 1952; Okajannyje dni, Berlin 1935, London (Ca-nada) 1973, LO 1989.6-7, Moskwa 1991; Tiom-nyje allei, NY 1943, wyd. 2: 1946, Moskwa 1991;
Wospominanija, Paris 1950 (reprint Paris 1981);
O Czechowic, NY 1955; Stichotworienija, Leningrad 1956 i 1961; Czara życia i inne opowiadania, Warszawa 1957; Gramatyka miłości i inne opowiadania, tamże 1972; Iz dniewnikow, NŻ 1972-74.108-116; Ustami Buninych. Dniewniki i ar-chiwnyje matieriały w 3-ch tt., FfM 1977-81;
Ciemne aleje i inne opowiadania. Warszawa 1981; Lika, Łódź 1985; Szalej i inne wiersze. Warszawa 1985; Niegdyś, tamże 1986; Zapomniana fontanna. Poezje, Łódź 1986. Sobr. socz., 1902--09; Pełń. sobr. socz. w 6-ti tt., 1915; Sobr. s-ocz. w 12-fi tt., Berlin 1934-39; w 5-ti tt., 1956; w 9-ti tt., 1965-67; w 6-ti tt., 1987-88.
Lit.: G. Struve, SEER 1933; B. Zajcew, Paris 1934; W. Muromcewa-Bunina, tamże 1959 i Don 1989.2-3; W. Afanasjew, 1966; A. Bobo-rieko, 1967; G. Kuzniecowa, Grasskij dniewnik, Washington 1967; O. Michajłow, 1967 i 1987;
B. Kirchner, Diss., Tubingen 1968; A. Wołków, 1969; S. Kryzytski, Den Haag 1971 i MERSL 3(1979); A. Elbel, 1975; M. Spain, Diss. Stan-ford Univ. 1978; J.B. Woodward, Chapel Hill 1980; J.W. Connolly, Boston 1982; L.B. Grze-niewski. Warszawa 1982; A. Majmieskułow, Bydgoszcz 1982; J. Malcew, RM 1982.11.11;
K. Tiffany, Columbia 1986; A. Paszkiewicz,

95
BURLUK Dawid Dawidowicz
Wrocław 1987; O. Michajłow, Moskwa 1989.3 i LR 1990.9.3; S. Klóver, Miinchen 1992. Dz. i lit.: Lit. Nasiedstwo 1973.84.
BURICHIN Igor Nikołajewicz, 3.10.1943 Troickoje (obw. wołogodzki), poeta. Adoptowany przez ojczyma, przyjął jego nazwisko. Wychowywał się w rodzinie nauczycielskiej. Mieszkał m.in. w Starej Russie i pod Nowodrodem. W 1959 przeniósł się do Leningradu, gdzie rozpoczął studia. W 1974 ukończył germanistykę w leningradzkim instytucie teatroznawstwa. W 1974 z powodów politycznych nie został dopuszczony do obrony pracy doktorskiej o Brechcie. Napisał m.in. wstęp do wydanej przez "* Samiz-dat 5-tomowej edycji dzieł I. Brodskiego. Stał się żarliwym wyznawcą ortodoksyjnego prawosławia. Brał udział jako podróżnik lub pracownik pomocniczy w wyprawach geologicznych po ZSRR (Azja Środkowa, Syberia i in.). 21.6.1978 razem z żoną Heleną War-gaftik wyjechał do Wiednia. Od 1979 mieszka w Lindlar pod Kolonią. Wiersze B., napisane w latach 1964-84, tworzą cztery zbiorki poetyckie. Z pierwszego pt. Opyty sojedinie-nija stichow posriedstwom stichow 1964-73 (Próby łączenia wierszy za pośrednictwem wierszy) w almanachu "* Apołłon-77 opublikowano cykl Koń Riek 1974 (Koń rzek), a inny - w czasopiśmie "Wriemia i My". Z drugiego zbiorku Rossija budiet mojej 1974-76 (Rosja będzie moją) pochodzą wiersze, składające się na pierwszy tomik poezji B. Mój dom słowo 1978 (Moim domem jest słowo) wydany w Paryżu. Wiersze z trzeciego zbioru Priewraszczenija na wozdusznych patiach 1981 (Przemiany na drogach powietrznych), napisane w 1977-78, były wybiórczo drukowane w czasopismach. Z czwartego zbioru Prigotowlenija k absolutna biełomu (Przygotowania do całkowitej białości) wydano poemat Tieto - pokajannyj psatom (Ciało - pokutny psalm). B. obraca się w kręgu tekstu poetyckiego utrzymanego w wizualnych i innych (np. kolaż) technikach. Po raz pierwszy w ZSRR wiersze B. wydano w 1990. B.,
jak świadczą już same tytuły jego zbiorów, wykorzystując zaskakujące cytaty, dąży do uniezależnienia słowa poetyckiego od odziedziczonych tradycji. Dla jego wierszy typowe są paradoksalne porównania i nieoczekiwane metafory. B. zaostrza znaczenie semantyczne słowa, o czym po części świadczy dążenie do zmodyfikowania utartych sformułowań przez zastosowanie nowych wyrazów. Przy tym strefa snów, ciemności i kosmosu naturalnie zlewa się u B. ze światem istot żywych i codzienną rzeczywistością. Cały wiersz jest zlepkiem segmentów, połączonych dźwiękowo, poszczególne z nich natomiast oddają chaos poszukiwań, nie dostrzegając żadnej harmonii we wszechświecie. Poezja B. - to nieprzerwany spór z samym sobą, ze swoją ucieczką od rzeczywistości, to przekonanie o braku jakiegokolwiek schronienia w ziemskim życiu. EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Kont. 1976.8,1981.27,1985.45; Wiest-nik RChD 1977.123; Apołłon-77, Paris 1977; Grani 1977.103; Wr. i My 1978.26, 1979.42; NRL 1978;
Echo 1979.1; Gnozis 1979.5/6; Russkij Almanach, Paris 1981; Stemenfall (w jeż. roś. i niem.), Zurich 19Sl;Antologija "Gnozisa" (w jeż. roś. i ang.), 1.1-2, NY 1982; Muleta, Paris 1984.1; Raduga 1990.7;
Wiestnik Nowoj Lit. 1990.2; Mój dom stówo, Paris 1978; Ispowiedanije czastnosti w mnie. Awtobiogra-ficzeskoje esse, RM 1979.10.5; Priewraszczenija na wozdusznych patiach, Paris 1981; Oda Bolszoj Mie-dwiedice i dr., Moskwa 1991. Lit.: W. Maramzin, Apotłon-77, 1977; W. Bieta-ki. Grani 1977.103; W. Wołków, Kont. 1978.17.
BURLUK Dawid Dawidowicz, 21.(9.)7.1882 Siemirotowszczina pod Charkowem - 15.1. 1967 Southampton, Long Island (stan Nowy Jork, USA), poeta i malarz. Syn zarządcy majątku. Od 1898 studiował malarstwo w Kazaniu, Odessie, Moskwie, Monachium (1902-03) i Paryżu (1904). Wystawiał swoje obrazy w Rosji i za granicą, m.in. razem z malarzami należącymi do ugrupowania Gołuboj Wsadnik. W 1910-13 mieszkał w Moskwie, studiował razem z W. Majako-

BYKÓW Wasilij Władimirowicz
96
wskim i wespół z nim oraz A. Rruczony-chem złożył w 1913 swój podpis pod manifestem futurystów. Organizował odczyty, wydawał utwory futurystów i był aktywnym propagatorem ich poezji i sztuki abstrakcyjnej. Po przewrocie bolszewickim zorganizował wiele wystaw własnego malarstwa na Syberii i razem z N. Asiejewem i S. Trietjako-wem brał czynny udział w pracy dalekowschodniej grupy futurystów, a także opublikował pierwszy zbiór swoich wierszy. W sierpniu 1920 z Władywostoku przeniósł się do Japonii, a we wrześniu 1922 do USA. Swoją działalność kontynuował w Nowym Jorku, gdzie związał się z prosowiecko nastawionymi środowiskami twórczymi. W 1928 napisał poemat z okazji 10-lecia rewolucji październikowej i pretendował do miana "ojca rosyjskiego futuryzmu". W 1930-31 opublikował dwie, poświęcone mu przez autorów rosyjskich książki, a w 1932 z okazji swego 50-lecia wydał zbiór własnych wierszy pt. 1/2 wieka (Połowa wieku). Poczynając od 1930 w ciągu kilku dziesięcioleci był jednoosobowym wydawcą czasopisma "Color and Rhyme", ukazującego się w języku angielskim i rosyjskim, o objętości do 100 stron, zapełnionych jego własnym malarstwem i poezją oraz wspomnieniami, korespondencją, recenzjami, reprodukcjami dzieł innych futurystów itp. W 1956 odwiedził ZSRR. B. był niewątpliwie utalentowanym artystą malarzem. Dał się też poznać jako propagator programu kubofuturystów. Jego poezja ma charakter eklektyczny i nie posiada większej wartości. Niektóre wiersze B. zwracały uwagę swą niezwykłością, m.in. lekceważeniem zasad składni, rezygnacją z przyimków, przeważają jednak wśród nich utwory płytkie treściowo i niedbałe pod względem stylistycznym. Jego autopre-zentacja w utworach pochodzących z okresu emigracji pozostawia przykre wrażenia.
Fo, HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, RP89, Wy75, Wy82. Dz" Die " Wilden" Russiands, w: Der Blaue Reiter, Mlinchen 1923; Buriuk pożymajet ruku Wulwort Bildingu, NY 1924; Marusia sań, tamże 1925; No-
wiełfy, tamże 1929; Entelechizm, 1930; 1/2 wieka, 1932; Color and Rhyme, LX, NY 1930-66; Wo-spominanija, Minuwszeje, Paris 1988.5. Lit.: I. Postupalskij, NY 1931; W. Lifszyc, Pohttora-gbzyj strielec, 1933, 1989; K. Dreier, NY 1944;
W. Zawaliszyn, NRS 1967.28.1 i 1982.13.6; V. Mar-kov, w: tegoż Russian Futurizm, Berkeley 1968;
H. Ladurner, WSIĄ 1978.1; Ź. Benćić, RL 1987. 22(1).
BYKÓW Wasilij Władimirowicz (Wasil By-
kau), 19.6.1924 Czerienowszczina (obw. wi-tebski), pisarz białoruski, który większość swoich utworów przetłumaczył na język rosyjski. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1941 przerwał studia w witebskiej szkole sztuk pięknych i zgłosił się ochotniczo na front. Koniec wojny zastał go w randze oficera na terytorium Austrii. W wojsku pozostawał przez 10 następnych lat. Debiutował w 1955 opowiadaniami wojennymi Smiert' czetowieka (Śmierć człowieka) i Oboznik (Woźnica taborowy). Po ukazaniu się w rosyjskim przekładzie jego opowieści Trietja rakieta 1962 (Trzecia rakieta, 1963), przedstawiającej wojnę bez upiększeń i niedomówień, zdobył szeroki rozgłos. Bezkompromisowy realizm opowieści Miortwym nie bol-no 1966 (Martwi nie czują bólu) wywołał zastrzeżenia oficjalnej krytyki. B., według którego "sztuka to nie kaprys artysty, nie produkt określonych planów społecznych, lecz dusza społeczeństwa", stale pozostaje wierny swemu tematowi - ukazaniu prób moralnych człowieka w ciężkich warunkach frontu i partyzantki. Od 1972 B. występuje również jako dramaturg. W 1974 za opowieści Obie-lisk 1972 (Obelisk) i Dożyt' do rasswieta (Doczekać do świtu) otrzymał nagrodę państwową ZSRR, a w 1986 nagrodę Leninowską za opowieść Znak biedy 1983 (Oznaka nieszczęścia). Mieszka w Mińsku. Regularnie zamieszcza swoje utwory w miesięczniku "Nowyj Mir". Od 1981 należał do zarządu ZP ZSRR, w 1986 został członkiem sekretariatu ZP. B. kontynuuje tradycję opowieści W. Niekrasowa o walkach pod Stalingra-

97
BYKÓW Wasilij Władimirowicz
dem, negującej pseudoheroizację w literaturze. Na plan pierwszy w jego utworach wysuwa się okrutna wojenna powszedniość, głód i chłód, warunki, w których gotowość niesienia pomocy graniczy z podłością i zdradą. Ukazuje żołnierzy, którzy będąc w niezwykłych, na pierwszy rzut oka beznadziejnych sytuacjach, muszą rozstrzygać ważne kwestie etyczne. Ma odwagę, jak np. w opowieści Alpijskaja balłada 1964 (Ballada alpejska, 1970), zaprotestować przeciwko oficjalnym opiniom, stwierdza bowiem, że pobyt w niewoli to nie przestępstwo, lecz nieszczęście. W opowieści Sotnikow 1970 (wyd. poi. 1973) B. w sposób psychologicznie głęboki i przejmujący roztrząsa problem ofiarnej śmierci. W innym swym utworze pt. Obielisk, przedstawiającym obudowaną klamrą narracyjną dobrowolną śmierć pewnego nauczyciela w ekstremalnych warunkach walki partyzanckiej, B. rezygnuje z prezentacji myśli głównej postaci i zmusza odbiorcę do formułowania ważniejszych wniosków. Opowieść Pojti i nie wiernut'sia 1978 (Pójść i nie wrócić, 1985), która w wersji scenicznej z 1980 była wystawiana w teatrze, ukazuje życie Białorusinów na tyłach wroga jesienią 1942 i porusza stale niepokojący go problem norm etycznych człowieka w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa. W opowieści Karjer 1986 (Żwirownia) B. przedstawia bohatera, który poszukując prochów poległej w czasie wojny żony, coraz bardziej obciąża siebie winą za jej śmierć i zwraca się ku Bogu. W opowieści W tumanie 1987 (We mgle) B. z psychologicznym taktem analizuje problem śmierci w wyniku wykonania rozkazu, który skazuje ludzi na zagładę i komplikuje ich losy w warunkach walki partyzanckiej. Cechą charakterystyczną techniki pisarskiej B. jest wprowadzanie narratora w funkcji prezentera zdarzeń. Zawsze przy tym wybiera krótkie wycinki czasowe, w których ramach wolno i nieomal namacalnie toczy się właściwa akcja, a następnie poszerza obraz rzeczywistości przedstawionej poprzez wprowadzenie różnego rodzaju wspomnień postaci, nawiązujących do ich przeszłości.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, MERSL, Wy82.
Dz.: Źurawlinyj krik, 1961; Trietja rakieta, 1963;
Frontowaja stronica, Oktiabr' 1963.9;Alpijskaja ballada, Ogoniok 1964.12-16; Riecz na sjezdie Sojuza pisatielej Bietorussii, Grani 1966.61;
Miortwym nie bolno, NM 1966.1 i 2; Ataka s chodu, tamże 1968.5; Kruglanskij most, tamże 1969.3; Setników, 1972; Obielisk, 1973; Kogda choczetsia żyt', 1974; Wofczja staja, 1975; Doźyt' do rasswieta. Obielisk, 1976; Pojti i nie wier-nut'sia, 1980; Znak biedy, 1984; Jego batalion, Warszawa 1985; Karjer, DN 1986.4-5; W tumanie, tamże 1987.7; Pod znakom pieriemien (wywiad), LG 1989.18.1; Obława, NM 1990.1. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1985.
Lit.: G. Bakłanow, LG 1962.1.3; Ł. Łazariew, NM 1963.6 i 1986.11, monografia - 1979, DN 1980.5;
I. Kozłów, Znamia 1965.3 i Lit. i Sowr. 1965.6;
S. Hoppe, ZS1.1974.5; I. Bazylow, Oktiabr' 1975. 2; M. Siedych, Tieatr 1975.5; N. Gubko, Zwiezda 1975.6; K. Białek, Di. 1975.8; Z. Lichniak, w: tegoż Przybliżając odlegtości, Warszawa 1977;
I. Sztokman, DN 1978.4 i Oktiabr' 1986.10;
I. Diedkow, 1980 i NM 1983.10; E. Pawlak, w: tegoż Pamięć i trwanie. Warszawa 1980; I. Kozłów, LG 1983.1.6; A. Owczarienko, DN 1983.11;
W. Ogniow, Znamia 1987.11; W. Oskockij, NM 1988.2 i Znamia 1990.4; J. Szczegłowa, Niewa 1990.10.

c
CECH POETÓW, ugrupowanie poetów ak-meistów powstałe w Petersburgu i będące w opozycji wobec programu symbolistów. Skupiona wokół N. Gumilowa grupa ta istniała do 1914, później w nieco zmienionym składzie działała w 1920-23. Duża część członków grupy wyemigrowała. Do C.P. należeli przede wszystkim tacy poeci, jak A. Achmatowa, G. Adamowicz, S. Gorodiecki, G. Iwanów, M. Łozinski, O. Mandelsztam, W. Narbut, S. Neldichen, N. Ocup, I. Odo-jewcewa, W. Rożdiestwienski, K. Waginow i M. Zienkiewicz. C.P. ożył jeszcze na krótko z inicjatywy N. Ocupa na emigracji w Berlinie, a także dzięki S. Gorodieckiemu w Moskwie (1925). Jak wskazuje określenie "cech", członkom grupy chodziło przede wszystkim o doskonalenie warsztatu, o naukę rzemiosła poetyckiego. Ich opozycja wobec symbolistów polegała na kwestionowaniu nadmiernego podkreślania magicznego charakteru języka, co spotkało się z zarzutem A. Błoka: "grozi im utopienie w zimnym bagnie bezdusznych teorii i czczego formalizmu". C.P. wydawał czasopismo "Gipierboriej" (1912-13) oraz tomiki wierszy poszczególnych autorów. Zbiorem pt. Drakon 1921 (Smok) C.P. zapoczątkował publikację poetyckich almanachów, spośród których dwa następne pod innymi tytułami ukazały się w Piotrogrodzie. W Berlinie wydrukowano je w zmienionej formie i uzupełniono o tom czwarty. Jako pierwszy tom poezji moskiewskiego C.P. ukazał się Styk 1925 (Fuga) ze słowem wstępnym A. Łuna-czarskiego i S. Gorodieckiego oraz wierszami
A. Biełego, B. Pasternaka, G. Szengeliego i wielu innych. HRL, KLE, MERSL.
Dz.: Gipierboriej, 1912-13, pod red. M. Łozin-skiego; Drakon. Almanach stichow, 1.1,1921; Almanach Cecha Poetów, t. 2, 1921; Cech Poetów, t. 3,1922; Cech Poetów, t. 4, Berlin 1923 (reprint t. l, Ann Arbor 1978); Styk, 1925 (reprint Tel Aviv 1970).
Lit.: N. Gumilow, Nasiedije simwolizma i akmie-izm, Apołłon 1913.1 i w: tegoż Sobr. socz. w 4-ch tt., Washington 1968; A. Błok, Bież boźestwa, bież wdochnowienja (Cech akmieistow), 1921, w: tegoż Sobr. socz. w 8-mi tt., t. 6, 1962, s. 174-184;
A. Achmatowa, Wozdusznyje Puti 1965.4, s. 35-45 i w: tejże Soczinienija, t. 2, Washington 1968, s. 173 i nast.
CENZURA, termin, który w odniesieniu do literatury w ZSRR oznaczał zarówno środki, jak też instytucję, stojącą na straży zasady - partyjności i "* realizmu socjalistycznego oraz tajemnicy państwowej. C. obejmowała produkcję i kolportaż wszelkich form druku oraz informacje przekazywane poprzez środki masowej komunikacji. Oficjalnie do czasów "* pieriestrojki ujawniano, że "kontrola państwa istnieje" (Bolszaja sowietskaja encykłopiedija, wyd. 3, t. 28, 1978), nie wymieniano jednak instytucji do tego celu powołanych. Od końca lat 80. o c. i poważnych szkodach, jakie wyrządziła literaturze, mówi się otwarcie. Jej prawa zostały poważnie ograniczone na mocy nowej ustawy prasowej z 1.8.1990. Utraciła m.in. prawo kontroli tekstów przed ich ukazaniem się w druku. Naj-

99
CENZURA
wyższą instancją c. w ZSRR był KC KPZR, a w szczególności wydział ideologii i propagandy. Zniesiona przez rewolucję lutową, c. została przywrócona przez bolszewików już 7.11.1917 na mocy dekretu "O prasie". Istniejącą do połowy lat 90. jej wyspecjalizowaną instytucję - Główny Urząd ds. Literatury i Wydawnictw (Gławnoje uprawlenije po diełam litieratury i izdatielstw) powołano 6.6.1922. Powszechnie stosowano jej nazwę skrótową Gławlit, chociaż pełna forma uległa z czasem modyfikacji i brzmiała: Główny Urząd Ochrony Tajemnicy Wojskowej i Państwowej w Prasie. Gławlit formalnie podlegał Komitetowi ds. Prasy, który istniał przy Radzie Ministrów ZSRR. Oprócz centralnych, moskiewskich instancji c. szeroko rozgałęziona sieć podległych jej placówek istniała w terenie. C. miała własnych przedstawicieli w wydawnictwach, a także w większości redakcji gazet i czasopism na terenie całego kraju. Niezależnie od Gławlitu ustawiczna kontrola tekstów była przeprowadzana przez stałych przedstawicieli KPZR, znajdujących się we wszystkich kolegiach redakcyjnych, podporządkowanych lokalnym komitetom partii (wydział agitacji i propagandy, wydział kultury). Poza wymienionymi, odpowiedzialnymi za kontrolę druków instancjami, specjalne organa c. istniały w wojsku, KGB, Ministerstwie Spraw Zagranicznych itp. Przy tym partnerami do rozmów z cenzorami byli redaktorzy, a nie autorzy. Również redaktorzy wydawnictw i periodyków spełniali określone zadania kontrolno--cenzorskie. Rozstrzygali m.in., jakie organa oprócz Gławlitu miały brać udział w kontroli. W kontaktach z zagranicą dodatkową kontrolę publikacji przeprowadzały jeszcze inne instytucje. Nad całokształtem eksportu i importu literatury czuwała "" Mieżduna-rodnaja Kniga. W rękach "" WAAP-u natomiast znajdowała się kontrola wszystkich przekładów, dokonywanych w kraju i za granicą. Rozluźnienie c. w okresie pieriestrojki pozwoliło poszczególnym autorom od 1988 wydawać utwory na swój koszt (por. Kniżno-
je Obozrienije 1988.15. 4) i zawierać umowy z zagranicą bez udziału WAAP-u. Od l. 8. 1990 na skutek zniesienia c. prewencyjnej i powstania niezależnych od czynników partyjnych wydawnictw i periodyków, obowiązywała tylko c. końcowa. Prawa redaktorów i wydawców w tym czasie znacznie wzrosły. W Rosji carskiej instytucję c. wprowadzono za czasów Katarzyny II, a pierwszą ustawę o c. ("cenzurnyj ustaw") wydano dopiero w 1804. Car Mikołaj I był osobistym cenzorem A. Puszkina. W 1865 od obowiązku c. prewencyjnej zostały zwolnione teksty przekraczające 10 arkuszy, wszystkie przekłady powyżej 20 arkuszy i pisma periodyczne, wydawane w miastach stołecznych (na mocy rozporządzenia ministerstwa spraw wewnętrznych). W 1905/06 zniesiono wszelką c. prewencyjną. Od 1862 publikowano wykazy dzieł dotkniętych ingerencją c. (por. Brok-gauz-Efron, Encykłopiediczeskij słowar', 1903. 75, hasło "cenzurnyje wzyskanija"). W ZSRR do 1986 c. była stale i konsekwentnie zaostrzana. Struktura organów c. i mc--tody ich działania do pieriestrojki były objęte tajemnicą. Wszystkie publikacje obowiązywała potrójna c. prewencyjna, powtarzana przy każdym wznowieniu. Nawet po kilku dziesięcioleciach utwór musiał przejść przez kolejną c., która mogła spowodować jego przeróbkę lub zakaz, mimo że już był kiedyś dopuszczony do druku. C. prewencyjna dotyczyła rękopisów, korekty szpaltowej i egzemplarza sygnalnego. Cenzor dawał redaktorowi ogólne wskazówki dotyczące konieczności przestrzegania tajemnicy państwowej oraz zalecenia natury ideologicznej. Przeróbkę tekstu "ideowo niepełnowar-tościowego" ("idiejno niepołnocennogo") lub usuwanie "zbędnych szczegółów" ("nie-nużnych utocznienij") pozostawiono w gestii redaktorów i autorów, przy czym poszczególni z nich nie mieli bezpośredniego wglądu w zalecenia i wskazówki cenzora. Decyzje w sprawie druku odrębnych pozycji oprócz redaktorów bezpośrednio odpowiedzialnych podejmowali również inni człon-

CENZURA
100
kowie zespołów redakcyjnych, a także redaktorzy naczelni i dyrektorzy wydawnictw. Byli oni ogniwem pośrednim między c. a twórcą i mogli decydować o ostatecznym kształcie utworu, zachowaniu go w pierwotnej postaci lub modyfikacji zamierzenia autorskiego. O przepuszczeniu utworu przez c. świadczyły następujące stemple: "Wolny od tajemnic wojskowych i państwowych" (na manuskrypcie), "Zgoda na druk" (na korekcie szpaltowej) oraz "Zgoda na rozpowszechnianie" (na egzemplarzu sygnalnym). Twórcy często dowiadywali się o zmianach w tekstach swoich dzieł dopiero po otrzymaniu egzemplarzy autorskich. Utwory literackie w ZSRR najpierw z reguły ukazywały się w periodykach, a dopiero potem w edycjach książkowych, które mogły się różnić od tekstu pierwowzoru na skutek zmian dokonanych przez c. Kształt publikacji książkowej zależał od opinii krytyków, sytuacji politycznej w kraju oraz kolejnych redaktorów i cenzorów. Kryteria c. zmieniały się w zależności od aktualnego kursu politycznego (w czasach stalinowskich zależały również od osobistego gustu dyktatora). Były one systematycznie weryfikowane na łamach tajnego "wykazu materiałów i informacji zabronionych do druku w oficjalnej prasie" ("pierie-czeń materiałów i swiedienij, zaprieszczon-nych k opublikowaniju w otkrytoj pieczati"). Obarczały dużą odpowiedzialnością również cenzora, wobec którego w razie przeoczeń były stosowane określone sankcje. Szczególnie ostrej c. poddawano twórczość pisarzy emigracyjnych. W latach 20. jeszcze pojawiały się wzmianki na ich temat, lecz później w czasach stalinowskich całkowicie przemilczano twórców pierwszej "* emigracji, a za rządów Breżniewa przedstawicieli jej drugiej i trzeciej fali. Dopiero pieriestrojka w latach 1986-89 stworzyła możliwości druku i poważniejszych badań nad ich twórczością, jak również nad utworami dotąd prześladowanych pisarzy krajowych. Począwszy od 1947 wszystkie teksty były przez c. korygowane w duchu rosyjskiego szowinizmu i walki
z tzw. "• kosmopolityzmem. W czasie "" odwilży (1953-63) c. odznaczała się tolerancją i liberalizmem, co przyczyniło się do ożywienia literatury. Za czasów Breżniewa pisarze wybitni, posiadający rozgłos międzynarodowy, mogli dysponować większą swobodą twórczą i światopoglądową niż autorzy mniej znani. Pieriestrojka doprowadziła do poważnego rozluźnienia c. w dziedzinie literatury, umożliwiając dostęp do zabronionych od dziesięcioleci autorów i dzieł.
Na podstawie osobistych doświadczeń wielu pisarzy można określić pewne zasady, jakimi przeważnie kierowali się w swej działalności poszczególni cenzorzy. Rzeczywistość sowiecką należało na ogół przedstawiać w kontekście pozytywnym, przemilczając konflikty społeczne (np. między uprzywilejowaną nomenklaturą a zwykłymi obywatelami, Rosjanami a innymi narodami ZSRR, miastem a wsią, propagandą a stanem faktycznym). Zabronione było przedstawianie osobistych doświadczeń z przeszłości i teraźniejszości, sprzecznych z obowiązującymi wyobrażeniami o sowieckim państwie i społeczeństwie, pozytywne naświetlanie doświadczeń religijnych, transcendentnych, a także ukazywanie nie tylko seksualnych rozkoszy i cierpień, lecz w ogóle całej fizjologicznej strefy ludzkiej egzystencji. Zakazem objęto również krytyczne opinie na temat wysokich funkcjonariuszy państwowych (w stosunku do Lenina wymóg ten pozostał w mocy nawet w latach pieriestrojki) oraz działaczy kultury i ich życia osobistego. Zakaz dotyczył także ukazywania narodów i osób, które popadły w niełaskę partii, krytyki armii, milicji, aparatu partyjnego, służb specjalnych oraz obiektywnego ukazywania życia zagranicy, które mogłoby świadczyć o przewadze nad rzeczywistością ZSRR. Na mocy tajnego pisma Gławlitu do wydawnictw z 1971 nie wolno też było wspominać o represjach 1937 roku, o przestępstwach Stalina, łagrach i więzieniach oraz o szkodach wyrządzonych środowisku naturalnemu. Odstępstwa od wymienionych zakazów

101
CENZURA
zdarzały się rzadko, miały charakter wyjątkowy i niezwykły.
Ostra c. spowodowała pojawienie się samo-cenzury, "cenzora wewnętrznego", który w trakcie procesu twórczego kontrolował każdą myśl, obraz i słowo autora. Ingerencja c. znajdowała wyraz w formie skreśleń, zmiany pojedynczych wyrazów, ustępów lub rozdziałów, a także całkowitego zakazu druku. Dlatego też do początku lat 90. nie ukazała się pełna edycja dzieł żadnego z pisarzy sowieckich (nie wyłączając M. Gorkiego i W. Majakowskiego). Dzieła autorów o wysokiej reputacji międzynarodowej, nie mieszczących się w wąskich ramach socjalistycznej ideologii i przez dziesięciolecia przemilczanych (O. Mandelsztam, W. Chlebni-kow, N. Klujew, B. Pilniak, M. Wołoszyn), w czasach Breżniewa wydawano w małych nakładach, przeznaczonych tylko na eksport za granicę i dla nielicznych bibliotek krajowych, co ograniczało ich zasięg i ułatwiało kontrolę. Zmiany kursu partyjnego powodowały przeróbki utworów, które ukazywały się w coraz to innych wersjach. Około 1950 musieli poważnie przeredagować swoje najważniejsze powieści A. Fadiejew, W. Katajew i M. Szołochow, w wyniku czego przedstawione w tych utworach wydarzenia historyczne uległy zniekształceniu. W podobnym duchu została przerobiona dokumentalna powieść partyzancka P. Wierszygory, która w nowej wersji utraciła swoją świeżość i autentyzm. Po 1954 na jakiś czas z obiegu zostało usunięte nazwisko Stalina, co uwidoczniło się w niektórych utworach i całkowicie zmieniło ich treść (tendencja ta uwidoczniła się w sztukach N. Pogodina). Ingerencja c. w twórczość poszczególnych autorów nie ograniczała się do odrębnych utworów, lecz dotyczyła również dzieł zebranych, publikacji w ogóle i mogła spowodować całkowite ich wykreślenie z literatury. W podręczniku historii literatury rosyjskiej autorstwa L. Timofiejewa (jak też w innych publikacjach z tego okresu) pominięci zostali nie tylko wszyscy pisarze, zamęczeni w stalinowskich
więzieniach i łagrach (jak np. I. Babel, O. Mandelsztam, B. Pilniak, A. Woronski), lecz także inni represjonowani twórcy (m.in. M. Bułhakow, J. Olesza, B. Pasternak i A. Platonów). Wielu pisarzy jedynie wymieniono (m.in. K. Paustowskiego, M. Swietłowa). W wydaniu trzecim historii literatury rosyjskiej z 1979, przygotowanym pod redakcją P. Wychodcewa i zalecanym dla studentów filologii, uwzględniono pisarzy zrehabilitowanych, pominięto natomiast twórców trzeciej "" emigracji, m.in. W. Aksionowa, W. Niekrasowa, A. Sołżenicyna i W. Wojno-wicza, o których twórczości w poprzednich edycjach podręcznika mówiono dość szczegółowo. O zafałszowaniu obrazu literatury świadczyło również pominięcie tych autorów w indeksie nazwisk "* Kratkoj litieraturnoj encykłopiedii (t. 9,1978), chociaż niektórym z nich w poprzednich tomach poświęcono odrębne artykuły. C. ogarniała swoim zasięgiem także literaturę XIX w. Przez dziesięciolecia nie wznawiano dzieł niektórych klasyków (F. Dostojewski, N. Leskow), zwłaszcza pisarzy o orientacji religijnej, a wyraz "Bóg" do 1986 we wszystkich sowieckich publikacjach celowo pisano małą literą. Zostały stwierdzone nawet zmiany w tekstach utworów (pominięte bez komentarzy pojedyncze zdania i wyrazy) oraz w listach odrębnych pisarzy (Dostojewski, Czechów).
C. podlegały również przekłady z literatury obcej. W czasach stalinowskich tłumaczono wyłącznie autorów akceptowanych pod względem politycznym (J. Aidridge, L. Ara-gon, P. Eluard, H. Fast, L. Feuchtwanger, T. Mann, S. Zweig itp.). Później do 1989/90 pierwszeństwo w dziedzinie przekładu miała literatura z krajów bloku socjalistycznego. W utworach poszczególnych pisarzy zostały poczynione skróty, poprawki i uzupełnienia. Tak np. w powieści H. Bólia Gruppenbild mit Damę (Portret zbiorowy z damą), liczącej 500 stron tekstu i opublikowanej w 1973, wprowadzono 150 zmian. W 1968 ukazał się zniekształcony w 20 miejscach przekład powieści E. Hemingwaya For Whom the Beli

CENZURA
102
Tolis (Komu bije dzwon). O jedną trzecią w przekładzie skrócono powieść J. Jonesa From Herę to Eternity (Stąd do wieczności), a sztukę A. Millera The Crucible (Proces w Salem) tak okrojono i zniekształcono, by zawarte w niej akcenty krytyczne ograniczyć wyłącznie do rzeczywistości Zachodu. Sztuka R. Hochhutha Die Juristen (Prawnicy), skrócona w 1983 o 37 procent, na skutek wprowadzenia nowych akcentów przybrała zupełnie inny wydźwięk polityczny. Przeinaczenia cenzuralne uwidoczniły się też w przekładach dzieł S. Becketta, G. Grassa, G. Greena, H. Kasacka, J. Steinbecka i C. Zuckmayera. Do końca lat 80. ograniczenia cenzuralne w ZSRR rzadko wywoływały oficjalne lub nieoficjalne reakcje społeczne. Konsekwencją c. stały się ** Samizdat i - Tamizdat. W 1967, tuż przed rozpoczęciem IV zjazdu ZP ZSRR, przeciwko cenzural-nym prześladowaniom protestował A. Sołże-nicyn w liście otwartym, skierowanym do delegatów. Potępiał w nim nieudolnych twórczo funkcjonariuszy literackich, uprawiających samowolę wobec pisarzy. Jego próba wywołania dyskusji o c. znalazła wówczas oddźwięk jedynie w rozmowach kuluarowych. Otwarcie i ostro na temat c. z trybuny zjazdu wypowiedział się tylko O. Gonczar, który określił cenzora "jako człowieka-ma-skę z kredką mocno zaciśniętą w dłoni". G. Swirski, który w swej mowie obrończej z 16.1.1968 zawarł poważne zarzuty pod adresem Gławlitu, został wykluczony z partii. Świadectwem protestu przeciwko c. były także "* Tarusskije Stranicy (1961), będące próbą obejścia niektórych jej wymogów i ustaleń, oraz almanach "" Mietropol z 1979. W czasie pieriestrojki gniew społeczności literackiej skierował się bezpośrednio przeciw c. Podano wówczas do publicznej wiadomości konkretne przykłady jej fałszerstw w dziedzinie literatury.
Szkody wyrządzone literaturze rosyjskiej przez c. są ogromne. Liczni autorzy na skutek jej ingerencji przez wiele lat nie mogli ogłosić drukiem swoich najważniejszych
utworów, a często w ogóle nie byli w stanie rozwijać żadnej działalności twórczej. Wiele utworów bezpowrotnie zaginęło. Część z nich w obawie przed represjami zniszczyli sami twórcy, inne zostały skonfiskowane przez organa bezpieczeństwa. C. zmusiła niektórych autorów do posługiwania się metaforycznym, nasyconym różnego rodzaju aluzjami i reminiscencjami językiem czopowym, co z kolei określiło dużą wieloznaczność i wielowarstwowość ich utworów. Na skutek ingerencji c. czytelnik sowiecki przez długie lata był pozbawiony kontaktu z mającymi rozgłos światowy utworami M. Bułha-kowa, I. Bunina, D. Mierieźkowskiego, W. Nabokowa, B. Pastemaka, I. Szmielowa, A. Sołżenicyna, z eksperymentalną poezją G. Ajgiego, D. Charmsa, W. Chlebnikowa, A. Wwiedienskiego, a także z metafizycznymi utworami D. Andriejewa i N. Riericha. Wprawdzie liczne dzieła opublikowane poza granicami kraju trafiały do ZSRR, jednak straty poniesione przez literaturę rosyjską pod względem duchowym i formalnym są niepowetowane i niezmierzone. Trudno stwierdzić, w jakim stopniu utwory wydane w ZSRR przed pieriestrojką odpowiadały właściwym intencjom ich autorów. Żadna sowiecka historia literatury rosyjskiej nie jest wolna od zafałszowań, przy czym zatajenie i negacja treści religijnych oraz przemilczanie duchowej twórczości większości pisarzy emigracyjnych są tego najbardziej jaskrawymi dowodami. Mimo trwających przez kilka dziesięcioleci prób podporządkowania literatury intencjom partii, nie udało się jej całkowicie zdławić i ujarzmić. Zostało to jednak opłacone ogromnymi stratami i ofiarami.
HRL.
Lit.: Dotycząca c. w ogóle: Diejstwujuszczeje zako-
nodatielstwo opieczati, red. L. Fogielewicz, 1931;
R. Gul, Sowr. Zap. 1938.66, NŻ 1972.106 i w: tegoż OdwukoA, NY 1973; M. Friedberg, Problems of Communism, Washington 1954.1, w: Literaturę and Revolution in Soviet Russia 1917-1962, Lon-don 1963 i w: tegoż A Decade of Euphoria, Blo-omington 1977; M. Fainsod, Problems of Com-

103
CHARITONOW Mark Siergiejewicz
munism 1956.2; S. Sztut, NM 1956.9; Gławlit, Po-siew, FfM 1968. 7; P. Hiibner, OEu. 1972.1; The Soviet Censorship, red. M. Dewhirst, R. Farrel, NY 1973 (zawiera szczegółową bibliografię);
A. Sołżenicyn, Pismo IVsjezdu Sojuza sowietskich pisatielej, w: tegoż Bodałsia tielonok s dubom, Pa-ris 1975; E. Etkind, w: tegoż Zapiski niezagowor-szczika, London 1977 (zwłaszcza s. 319 i nast.) oraz Sint. 1981.9; G. Walker, Soviet Book Publishing Po-licy, Cambridge 1978; G. Swirskij, Na tobnom miestie, London 1979, s. 404 i nast. oraz przypis 81; L. Łosiew, RM 1983.16.16, w: tegoż Zakryty] raspriedielitiel, Ann Arbor 1984 oraz w: On the Be-neficence of Censorship, Miinchen 1984; M. Ja-kobson, Strielec 1984.5; W. Kasack, OEu. 1985. 2 i Wopr. Lit. 1989.3; The Red Pen Pencil. Artists, Scholars and Censors in the USSR, red. M. Fried-berg i in., Boston 1989; I. Foote, SEER 1990.2;
S. Dżymbinow, NM 1990.5; L. Stupiszyna, LG 1990.11.7; E. Jewtuszenko, Ogoniok 1991.5-7.
O odrębnych autorach: G. Struve, SEER 1955.2 (Czechów); L. Twaróg, The American Slavic and East European Review 1955.3 (Kostylow);
D. Goidstein, tamże 1961.2 (Dostojewski);
G. Jermołajew, Mosty 1966.12 (Szołochow);
L. Rżewskij, NŻ 1968.90 (Bułhakow); F. Scholz, w: L. Leonów, Wór, Miinchen 1975; H.-J. Dreyer, Miinchen 1976 (Werszyhora); J. Telesin, Encoun-ter 1976.6, Wr. i My 1984.75 (Hemingway);
H. Glade (z P. Bruhn), Heinrich Boli in der SU, Berlin 1980; L. Milne, w: M. Bułgakow, Biełaja gwardija. Pjesa w czetyrioch diejstwijach, Miinchen 1983; H. Glade, D. Mayer, Sowj. Yerstópe gegen das Welturheberrecht, Koln 1989.
CHACREWIN Zachar Lwowicz, 5.9. (n.st.?). 1903 Witebsk -wrzesień 1941 pod Kijowem, prozaik. Od 1932 pisał we współautorstwie z B. Łapinem. W 1919-25 studiował orienta-listykę (iranistykę) w Moskwie i Leningradzie, następnie ze względów zawodowych przebywał w Teheranie. Swoje ówczesne przeżycia zawarł w najważniejszej, samodzielnie napisanej książce Tiegieran 1933, o strukturze określonej przez "ja" narratora pierwszoosobowego. Po wspólnych podróżach z Łapinem do Mongolii i innych wyprawach Ch. rzadko pisywał wyłącznie sam. Przy czym dzięki bogactwu fantazji i "swego
rodzaju absolutnemu słuchowi literackiemu" (Sławin) Ch. przyczyniał się wyraźnie do wzmocnienia emocjonalnej i melodycznej tonacji wspólnych utworów. W czasie wojny Ch. był korespondentem wojennym. Jak wspomina I. Erenburg, w 1941 na froncie Ch. miał atak apoplektyczny, w związku z czym zarówno on, jak i będący przy nim Łapin nie zdołali wyjść z okrążenia. KLE,RSPP2
Dz.: Z. Chacrewin: Tiegieran, 1933; Leto w Mongolii (wspólnie z B. Łapinem i L. Sławinem), 1939; Rasskazy i portriety (wspólnie z Łapinem), 1939. Zob. też Łapin B.
CHARITONOW Mark Siergiejewicz, 31.8. 1937 Żytomierz, prozaik. Syn inżyniera. Wychowywał się początkowo w Moskwie, podczas wojny ewakuowany, następnie wraz z rodzicami mieszkał w innych miastach ZSRR, a w 1947 powrócił do Moskwy. W 1955-60 studiował w moskiewskim instytucie pedagogicznym, później do 1969 pracował jako nauczyciel i redaktor (w gazecie i wydawnictwie). Zaczął pisać od 1963, a ponieważ nie stosował się do oficjalnie obowiązujących kanonów literackich, większa część jego dorobku pisarskiego do 1990 nie mogła ukazać się drukiem. Zarabiał na życie tłumaczeniami literatury niemieckiej (H. Hesse, S. Zwieg, E. Canetti, F. Kafka i in.). Przed •* pieriestrojką zdołał opublikować jedynie opowieść Dień w fiewrale 1976 (Dzień w lutym). Identycznie zatytułowany tom jego utworów, do którego weszły także trzy inne, powstałe w 1971-80 opowieści, ukazał się w 1988. W 1992 został jako pierwszy z rosyjskich pisarzy wyróżniony nagrodą Bookera. Mieszka w Moskwie. Proza Ch. stawia pytania o istotę twórcy, stosunek między sztuką, rzeczywistością i społeczeństwem a człowiekiem i jego rolą w życiu. W opowieści Prochor Mieńszutin, napisanej w 1971, Ch. ukazuje tragiczny los artysty, któremu nie powiodła się próba wystawienia na scenie bajki "Kopciuszek", co miało wpływ na jego

CHARMS Daniił Iwanowicz
104
życie codzienne. W opowieści Etiud o maskach (Etiuda o maskach), powstałej w 1972, Ch. mówi o sprzeczności między prawdziwą naturą człowieka a jego życiową maską. W napisanej w 1974 opowieści Dień wfiewrale pisarz nawiązuje do biografii Go-gola, ukazując ów dzień jego życia, kiedy w karnawałowo rozbawionym Paryżu wstrząsa nim wiadomość o śmierci Puszkina. W powstałej w 1980 opowieści Dwa Iwana (Dwaj Iwany) przeciwstawia carowi Iwanowi Groźnemu bajkową postać - Iwana głuptasa. Posługując się techniką zamiany ról, roztrząsa przy tym problem wzajemnego stosunku władzy i ludu oraz kwestię historycznego losu Rosji. W napisanej w 1980-85, lecz do 1990 nie opublikowanej powieści historycznej Linii sud'by, iii Sunduczok Miłaszewicza (Koleje życia, czyli Kuferek Miłaszewicza), ukazuje Ch. historyka literatury, który porządkując notatki mało znanego pisarza zastanawia się nad filozoficznymi zagadnieniami dotyczącymi losu i przypadku, przeznaczenia i wolnej woli.
Dz.: Dień wfiewrale, NM 1976.4 i wyd. książkowe 1988 (zawiera też: Etiud o maskach, Prochor Mieńszutln, Dwa Iwana); Artykuły o lit. niemieckiej: NM 1970.11; ILit. 1972.3,1974.12; Zwiezda 1973.4; NM 1975.6; Ob iskusstwie kak o sposobie suszczestwowanija, Sint. 1990.28; Wiernuś s togo święta, Niewa 1991.3; Apotogija lltleratury, LG 1991.19.6; Storoż (w druku); Linii sudby, DN 1991.1-2.
Lit.: A. Pankow, LG 1976.3.11; W. Klimienko, LO 1977.1; W. Turbin, Awrora 1977.6; G. Pomie-ranc, NM 1989.5; A. Ranczin, LO 1990.4.
CHARMS (właśc. Juwaczow) Daniił Iwanowicz, 30. (17.) 12.1905 Petersburg-2.2.1942 Leningrad w więzieniu, poeta, dramaturg i prozaik. Ch., przeważnie posługujący się tym właśnie pseudonimem, wywodzącym się z angielskiego wyrazu "harm", wystąpił jako pisarz razem z A. Wwiedienskim na spotkaniach leningradzkiej grupy Lewyj Płang pod koniec 1925. W 1926 i 1927 trzy wiersze Ch. zamieszczono w almanachach, ale manuskrypt jego książki Uprawlenije wieszczej. Sti-chi małodostupnyje (Rząd rzeczy. Wiersze trudno dostępne), ukończony w 1927, nie mógł się ukazać drukiem. Ch. był założycielem i głównym przedstawicielem futurysty-czno-surrealistycznej grupy literackiej "" Oberiu. Jego działalność literacka znana była przede wszystkim dzięki publicznym recytacjom, w których brał udział w 1928-30 razem z innymi członkami grupy. Wiele jego wierszy krążyło w odpisach. Powstały w 1927 dramat Jelizawieta Bam (Elżbieta Bam) po wystawieniu na scenie w 1928 został poddany ostrej krytyce. W kwietniu 1930 publiczne recytacje grupy, będące jedną z form jej polemiki literackiej z rzeczywistością, zostały zabronione. Ch., którego razem z Wwiedienskim wiosną 1927 S. Marszak zachęcił do zajęcia się literaturą dziecięcą, wydał, poczynając od 1928, kilka niedużych książeczek dla dzieci. Jedna z nich pt. Wo-pierwych i wo-wtorych (Po pierwsze i po drugie) była zaopatrzona w ilustracje W. Tallina. Po aresztowaniu 23.8.1941 Ch. został wykreślony z literatury. Zrehabilitowany w 1956, od 1960 dzięki staraniom L. Czukowskiej jego twórczość stopniowo zdobywa rozgłos i uznanie. W 1962 wznowiono jego książeczkę dla dzieci pt. Igra (Gra), a w 1965-82 ukazało się 13 następnych pozycji tego typu. Dramat Jelizawieta Bam w 1966 wystawiono w Lublinie. Zachowane w manuskryptach utwory Ch. po raz pierwszy zebrał i wydał w czasopiśmie "Grani" (1971.81) M. Amdt, pierwszego wyboru jego dzieł dokonał w 1974 G. Gibian w Wurzburgu. Od 1978 w Bremie pod red. M. Mejłacha i W. Erla wychodziła edycja dzieł Ch. oparta na materiałach pozyskanych z pewnego prywatnego leningradz-kiego archiwum. W ZSRR dojrzała twórczość Ch. zaczęła przenikać do czytelnika dopiero na przełomie 1986/87, po przedstawieniu teatralnym M. Lewitina, w którym wykorzystano fragmenty dzieł i biografii poety. Po opublikowaniu odrębnych wierszy Ch. w czasopismach, w 1988 wydano obszerny i różnorodny zbiór jego utworów

105
CHAZANOW Boris
Polot w niebiosa (Lot pod niebiosa). Ch. jest najwaźniejs2ym przedstawicielem rosyjskiej sztuki absurdu. Jego Jelizawieta Bam i wcześniej napisana sztuka Komiedija goro-da Pietierburga 1927 (Komedia miasta Petersburga) należą do utworów o strukturze fragmentarycznej, w których autor świadomie rezygnuje z ciągłości akcji, zmienia zasadniczo funkcję postaci i podważa tradycyjne wyobrażenia o czasie. Wszystko to ma służyć "odautomatyzowaniu kanonicznych struktur i technik" (Martini). W sztuce Komiedija goroda Pietierburga występują Mikołaj II, Gribojedowowski Famusow i pewien pseudokomsomolec. Inne fragmenty sceniczne, które mogłyby być segmentami podobnych sztuk, były wystawiane odrębnie. Cykl utworów prozatorskich Ch. pt. Stuczai 1936-39 (Przypadki) składa się z miniatur, w których poprzez groteskową deformację rzeczywistości pisarz ukazuje automatyzm, beznadziejność, okropność i wyobcowanie człowieka. Rzadziej, jak np. w opowiadaniu Istorija (Historia), przedstawiającym ociemniałego inwalidę, który z powodu zbyt niskiej renty zmuszony jest żywić się odpadkami ze śmietników, Ch. krytykuje wprost stosunki społeczne, chociaż i tu, w optymistycznym finale, posługuje się typowymi dla niego środkami parodii. Podobnie czyni w wierszach, w których nadaje wydarzeniom charakter abstrakcyjny i doprowadza myśl do finalnego, fantastycznie wyostrzonego wniosku oraz odrzuca wszelką logikę i psychologię. "Cechą charakterystyczną poetyki Ch. jest udziwnienie, które wyraża się przede wszystkim poprzez osłabienie, odwrócenie, przesunięcie akcentów, dublowanie i negację językowo-logicznych i poetyckich technik i związków" (Zeigler). Antyzdarzenio-wość, unaoczniony automatyzm powtarzających się banalnych zdarzeń oraz pozbawiony indywidualizacji język są także zachowane w wierszach Ch. dla dzieci. Komizm osiąga Ch. poprzez swawolne łączenie elementów o różnej wartości, stopniowe unieważnianie
uprzednio głoszonych sądów, a także poprzez alogiczne, banalne sentencje końcowe. Wnikliwsza perspektywa badawcza pozwala w całej twórczości Ch. dostrzec jego niepokój i rozpacz z powodu dehumanizacji, panoszącego się zakłamania i pustki życia codziennego.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, Ki, KLE, LES, RD,
Wy75, Wy82.
Dz.: Komiedija goroda Pietierburga, 1927; Ozor-naja próbka, 1928; Tieatr, 1928; Wo-pierwych i wo-wtorych, 1929; Iwan Iwanowicz Samowar, 1929,1973; Igra, 1930,1962; Million, 1931; Lisa i zając, 1940; Czto eto było, 1967; Dwienadcat' powarow, 1972; Izbr. (zawiera też Jelizawieta Bam), Wiirzburg 1974; Sobr. proizw., Bremen 1978- (ukazały się 4 tomy); Stichi, 1981; Polot w niebiosa, 1988; Proza, 1990; Wiersze w: Tragiczna zabawa Oberiu, czyli inna Rosja poetycka, Kraków 1991.
Lit.:""Oberiu; A. Aleksandrów, Dień Poezii, Leningrad 1965, LG 1981.28.1; B. Słuckij, Ju. 1968.9; D. Flaker, Ćeskoslovenska Rusistika 1969.2; P. Urban, w: D. Ch., Falle, 1970; G. Gi-bian, w: D. Ch.,Izbr., 1974; W. Kasack, WSI. 1976.1;
B. Siemionow, Awrora 1977.4; K. Wojtkowska, Di. 1978.4; R. Zeigler, WSIĄ 1981.7,1982.10; A. Martini, ZSIPh. 1981.1; A. Stone Nakhimovsky, Wien 1982; P. Urban, B. Rausch, w: D. Ch., Falle, 1984;
E. Chances, J. Stelleman, RL 1985.4; J. Ph. Jaccard, CMRS 1985.34 (zawiera obszerną bibliogr.); I. Le-vin, Diss. Univ. of Texas at Austin 1986; J. Kub-łanowskij, RM 1988.2.9; W. Glocer, Ruś. Lit. 1989.1; A. Aleksandrów, LG 1990.21.2; Ch. Muller-Scholle, w: Russische Avantgarde 1917-1934, Bonn 1990; J. Ph. Jaccard, Bern 1991;
D. Kharms and the poetics of the absurd, red. N. Cornwell, London 1991; J. Ph. Jaccard, A. Ustinov, WSIĄ 1991.27.
CHAZANOW Boris (właśc. Giennadij Moi-siejewicz Fajbusowicz), 16.1.1928 Leningrad, prozaik. Syn urzędnika i pianistki. Wychowywał się w Moskwie,\w czasie II wojny światowej ewakuowany do Tatarskiej ASRR. Pracował na poczcie w Moskwie, w 1945-49 studiował filologię klasyczną na uniwersytecie moskiewskim. Lata 1949-55 spędził w obozach pracy. Studiował medycynę

CHAZANOW Boris
106
w Kalininie i od 1961 przez 15 lat pracował jako lekarz początkowo na wsi, później w moskiewskich szpitalach. W tym czasie rozpoczął pracę pisarską, łącząc ją z praktyką lekarską. Pod pseudonimem Giennadij Szyngariow wydał zbiór opowiadań dla dzieci o lekarzach pt. Nieobyknowiennyj konsi-lium 1975 (Niezwykłe konsylium). W 1976-81 pracował jako redaktor naukowy czasopisma "Chimija i Żyzń", opublikował wiele artykułów dotyczących historii nauk przyrodniczych oraz przekładów. Jego utwory literackie krążyły jedynie w obiegu "" Samiz-datu, pod pseudonimem Boris Chazanow. Od 1976 drukował swoje utwory za granicą:
jego opowieści Czas korala 1976 (Godzina króla) oraz Ja Woskriesienije i Żyzń 1981 (Jam jest Zmartwychwstanie i Życie) ukazały się w czasopiśmie "Wriemia i My". Tomik Zapach zwiozd (Zapach gwiazd), który został opublikowany w Tel Awiwie w 1977, zapoczątkował wydania zbiorów opowiadań i opowieści Ch. W ZSRR zdołał Ch. (jako G. Szyngariow) wydać także następną książkę dla dzieci Malczik na bieriegu okieana 1981 (Chłopiec nad brzegiem oceanu), będącą biografią Izaaka Newtona, oraz przekład korespondencji G. W. Leibniza, włączony do sowieckiej edycji utworów wybranych tego filozofa (Moskwa 1982-87). Dla Samizdatu tłumaczył Ch. przede wszystkim dzieła niemieckich teologów, m.in. H. Klinga, D. Bonhoeffera. Pod naciskiem KGB 15. 8.1982 musiał emigrować, w związku z czym jego książka o filozofii medycyny i lecznictwie przygotowana do druku została zniszczona. Mieszka w Monachium. W 1984-92 był redaktorem czasopisma "Strana i Mir". W książce Iduszczij po wodie 1985 (Brnący po wodzie) zawarł 12 esejów z lat 1972-84. Następnie wydał zbiór złożony z trzech utworów prozatorskich: Czas koro-la. Ja Woskriesienije i Żyzń, Antiwriemia. Mo-skowskij roman 1985 (Antyczasy. Moskiewska powieść). Wszystkie te" utwory powstały w Moskwie, z tym że powieść Antiwriemia w związku z konfiskatą w 1980 manuskryptu
przez KGB została napisana od nowa. W traktacie polityczno-filozoficznym Mif Rossija 1986 (Mit Rosji) połączył Ch. wspomnienia o życiu w ZSRR i na emigracji z refleksjami o losie i kulturze Rosji. W czasopiśmie "Strana i Mir" opublikował szereg przyczynków naukowych, a także przekłady dzieł m.in. M. Sperbera, H. Manna, J. Festa, S. Haffnera, E. Canettiego, R. v. Weizsacke-ra, po raz pierwszy tłumaczonych na język rosyjski. "* Pieriestrojka umożliwiła Ch. ponowną publikację utworów w Rosji. Twórczość literacka i eseistyczna Ch. koncentruje się wokół trzech, wzajemnie na siebie nakładających się zasadniczych problemów dzisiejszej Rosji: rosyjskość, żydostwo i chrześcijaństwo. Jest przy tym równocześnie Żydem z przekonania i Rosjaninem, autorem filozoficznie wykształconym, oscylującym między wiarą w Boga a ateizmem, znakomitym stylistą. Już po ukazaniu się jego pierwszych utworów wydawca czasopisma "Wriemia i My" W. Perelman pisał: "W literaturze rosyjskiej zdarzył się cud". Następnie Perelman omówił wartości duchowe zawarte w pisarstwie Ch. na przykładzie opowieści Czas korala, w której alegoryczne zdarzenia, związane z losem monarchy pewnego małego, okupowanego kraju służą ukazaniu wolności osobistej i szacunku dla człowieka jako najwyższego ideału dążeń. Najważniejszy utwór Ch. - powiesćAntiwriemia, mówi o samotnym dzieciństwie w Moskwie w latach 1937-46, które płynęło w atmosferze denuncjacji, strachu, nieufności, walki o życie i poszukiwań religijnych. Spojrzenie z pewnego dystansu czasowego nadaje temu niezwykłemu splotowi zdarzeń wymiar przeznaczenia. Dla prozy Ch. właściwy jest refleksyjny, często retrospektywny sposób narracji, łączący w jedną całość świat realny i marzenia. W całej swej twórczości literackiej i eseistycznej pisarz ten poszukuje odpowiedzi na pytanie o miejsce człowieka, a w szczególności rosyjsko-żydowskiej inteligencji u schyłku XX wieku. EmR, FV, Ka91.

107
CHLEBNIKOW Wielimir
Dz.: Pod pseud. Giennadij Szyngariow: Nieobyk-nowiennyj konsilium, 1975; Malczik na bieriegu okienna. Żyznieopisanije sera Isaaka Njutona, 1981. Pod pseud. B. Chazanow: Proza i eseje:
Wr. i My 1976.5, 8 i 9, 1982.74, 1984.77, 1988. 100; Dwadcat' Dwa 1981.21 i 22; Strana i Mir od 1984; Zapach zwiozd, Tel Aviv 1977; Iduszczij po wodie, Munchen 1985; Czaskorola. Ja Woskrlesie-nije i Żyzń. Antiwriemia. Moskowskij roman, NY 1985; MifRossija, tamże 1986; Czas korala, Chi-mija i Żyzń 1990.7-8; Strach, 1990; Czełowiek za bortom, LG 1990.5.12; Wywiad: tamże. Lubimy] uczenik, LG 1991.19.6; "Ja Woskriesienije i Żyzń", Sogłasije 1992.4-5.
Lit.: E. Wolffheim, NZZ 1986. 24.9; M. Popow-skij. Panorama 1986.294; K. Marko, Studies in Soviet Thought 1987.33; H. Piontek, Rheinischer Merkur 1987.27.2; A. Kunik, Sint. 1987.17; W. Ka-sack, Die Welt 1990.14.4 i w: Festschrift Erwin Wedel, 1991; R. Arbitman, Niewa 1991.4;
M. Munz, Munchen 1994.
CHLEBNIKOW Oleg Nikołajewicz, 9.7. 1956 Iźewsk (Udmurcja), poeta. Zaczął publikować swoje wiersze już jako uczeń w 1973 (Komsom. Pr. 18 i 27.10). W czasie studiów na wydziale matematyki łżewskiego Instytutu Mechaniki w udmurckim wydawnictwie ukazały się dwa zbiorki jego wierszy: Apriel 1975 (Kwiecień) i Rodniki 1976 (Źródła). W 1978 ukończył studia, został przyjęty do ZP. Specjalizował się w dziedzinie cybernetyki. Po obronie pracy doktorskiej uczęszczał na wyższe kursy literackie przy IŁ w Moskwie. W wieku 21 lat opublikował tomik wierszy Najedinie s lud'mi 1977 (Sam wśród ludzi), który jest traktowany jako pierwszy zbiór jego poezji. Następny tomik Gorod 1981 (Miasto) zaopatrzył w podtytuł "Opowiadanie wierszem", by podkreślić jego kompozycyjną jednolitość wobec różnorodności osób i obrazów. Tytuł kolejnego zbiorku Pisma prochożym 1982 (Listy do przechodniów) świadczy o zainteresowaniu się Ch. współczesnym czytelnikiem miejskim. Po ukazaniu się tomiku Miestnoje wriemia 1986 (Czas miejscowy) jego utwory zaczęły również zamieszczać na swych łamach czołowe czasopisma moskiewskie. B. Słucki jako pierwszy w 1975 zwrócił uwagę na talent twórczy Ch. (Komsom. Pr. 15. 2). Ch. z kolei poświęcił mu wiele artykułów, a po śmierci poety, w latach - pieriestrojki zrobił wszystko, by zdeformowany przez cenzurę obraz swego mistrza ukazać we właściwym świetle. Mieszka w Moskwie. Liryka Ch. wiąże się ściśle z wizją współczesnego miasta. Poeta ukazuje realia cywilizacyjne oraz aktualne problemy codzienności i ich wzrastające oddziaływanie na życie wewnętrzne człowieka. Ch. niepokoi zanikająca w warunkach wciąż wzrastającego przeludnienia umiejętność porozumiewania się między ludźmi. Świadomie dystansuje się przy tym od tzw. "liryki estradowej" lat 60., rezygnuje z komentowania stworzonych obrazów rzeczywistości, a także ukazuje zwątpienie w sensowność ludzkiej egzystencji i poszukiwania własnego miejsca w życiu. Stawia pytania ogólnoludzkie i społeczne, które niepokoją całą ludzkość u schyłku XX wieku.
Dz.: Apriel, 1975; Rodniki, 1976; Najedinie s lud'-mi, 1977; Gorod, 1981; Pisma prochożym, 1982;
Miestnoje wriemia, 1986; Wywiad: LG 1986.28.5. Wiersze: NM 1986.8, 1990.4; Ogoniok 1987.35, 1988.7.17.25, 1989.20; DN 1988.3, 1990.12;
W mirie knig 1988.7; Znamia 1990.12; Eseje o Słuckim: LO 1985.6; DN 1988.3; W mirie knig 1988.7; Ogoniok 1988.7; Iz knigi "Wid na żytiel-stwo", DN 1990.12. Lit.: S. Czuprinin, Lit. Uczoba 1978.4, 1983.1;
S. Zołotcew, LO 1978.12; D. Samojłow NM 1983. 8; A. Malgin, Ju. 1984-85; L. Malukowa, LR 1987. 9.1; N. Kamysznikowa Aktiabr' 1987.10; N. Ria-binina, LO 1991.4.
CHLEBNIKOW Wielimir (właśc. Wiktor Władimirowicz), 9.11.(28.10.)1885 Małyje Dierbiety (gub. astrachańska) - 28.6.1922 Santałowo (była gub. nowogrodzka), poeta. Urodził się w rodzinie ornitologa. Od 1903 studiował matematykę i nauki przyrodnicze na uniwersytecie w Kazaniu, w 1908 podjął studia w Petersburgu, ale ich też nie ukończył. Wiersze zaczął pisać w trakcie studiów,

CHLEBNIKOW Wielimir
108
od 1908 publikował je w różnych edycjach zbiorowych. W Petersburgu bardzo szybko zetknął się z awangardowymi kołami literackimi. Należał do czołowych postaci rosyjskiego "" futuryzmu. W 1913-14 D. Buriuk i A. Kruczonych wydali pierwsze trzy małe zbiorki jego wierszy. Następne, liczne utwory Ch. ukazywały się w czasopismach, almanachach i tomikach zbiorowych. Oddzielnie wydał tylko niektóre z nich, jak np. krótką, utrzymaną w stylu groteski i absurdu sztukę Oszybka smierti 1916 (Pomyłka śmierci), poemat Nocz w okopie 1921 (Noc w okopie) i napisaną na krótko przed śmiercią "super-powieść" Zangezi 1922. Ch. prowadził tułaczy tryb życia i nie miał stałego miejsca zamieszkania. Przebywał w Petersburgu, Moskwie, Charkowie, Rostowie, Baku i Astra-chaniu. W 1916 służył w wojsku w Carycy-nie, w 1919 pracował w ROSTA, w 1921 w szeregach Armii Czerwonej był w Persji. Przed śmiercią przygotował do druku 3-częś-ciową edycję swoich pism historyczno-mate-matycznych pt. Doski sud'by 1922-23 (Tablice losu). Z bogatej, rozproszonej spuścizny literackiej Ch. wydano później tomik jego wierszy (1923) oraz 5-tomowe Sobranije proizwiedienij (1928-33. Dzieła zebrane), przygotowane do druku przez J. Tynianowa i N. Stiepanowa. W tym samym czasie "grupa przyjaciół Chlebnikowa", do której zaliczali się N. Asiejew, O. Brik, W. Majako-wski, S. Kirsanow, B. Pasternak, J. Tynia-now, I. Sielwinski, W. Szkłowski, W. Kata-jew, J. Olesza i in., przygotowała zbiór Nie-izdannyj Chlebnikow (Nie wydane utwory Chlebnikowa), później powielony. Wybór utworów, dokonany przez N. Stiepanowa do małej serii Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety) oraz starannie zebrany i opatrzony komentarzem przez N. Chardźyjewa tom Nieizdan-nyje proizwiedienij a (Nie wydane utwory) w ciągu następnych 20 lat pozostawały ostatnimi edycjami Ch. Stosunek oficjalnych kręgów literackich był do niego zawsze negatywny. W. Sajanow w 1951 mówił (Znamia l): "W poezji sowieckiej nie ma miejsca dla
Ch." Wpływ eksperymentalnej poezji Ch. zaznaczył się w twórczości N. Zabołockiego, D. Charmsa, A. Wwiedienskiego i N. Ticho-nowa, a także później, mimo bardzo rzadkich edycji jego wierszy, nie tylko u takich poetów awangardowych, jak G. Ajgi i W. Kazakow. Obszerne wydanie dzieł Ch., przygotowane przez W. Markowa (Miinchen 1968-72), stworzyło podstawy do rozpoczęcia badań naukowych nad jego twórczością na Zachodzie. Obchodzona w 1985 setna rocznica urodzin poety rozpoczęła proces rewindykacji jego twórczości w ZSRR. Wydany w 1986 bogaty zbiór utworów Ch. Tworie-nija (Dzieła) kreśli już wyraźnie sylwetkę tego mało przystępnego twórcy. Ch. jest wybitną, oryginalną osobowością literacką. Stworzył własną koncepcję świata i zjawisk nim rządzących, znacznie wyprzedzając w tej dziedzinie współczesne mu czasy. Eksperymentował w zakresie języka, wprowadzał do swej poezji elementy języka starocerkiewnego, zwracał się ku orientalnym i środkowo-azjatyckim mitom. Stworzył język pozarozu-mowy ("zaumnyj jazyk") dla wyrażenia ekspresji słowa poetyckiego, a także wynalazł "niezwykle sugestywne neologizmy, sięgające najgłębszych źródeł języka rosyjskiego, które umiejętnie łączył z istniejącym wówczas zasobem słownictwa" (Holthusen). W surrealistycznym opowiadaniu Ka 1915 o cieniach duszy (Ka w piśmie egipskim oznacza duszę) i o wędrówce dusz, a także o snach, w których wbrew prawom czasu łączą się w jedną całość przygody i fantastyczne przywidzenia, uwidaczniają się elementy różnych kultur: chińskiej, meksykańskiej, indyjskiej, arabskiej i innych. Tu język Ch. odznacza się matematyczną klarownością. Z eksperymentów w zakresie języka rezygnuje również w później powstałym poemacie Nocz w okopie, w którym w mitologicznej tonacji przedstawia walkę białych i czerwonych. Moment historyczny traktuje ponadczasowo, patrzy nań z perspektywy przedchrześcijańskich "skamieniałych pustelnic", za których pośrednictwem włącza zwycię-

109
CHODASIEWICZ Władisław Fielicyanowicz
stwo, okupione niezliczoną liczbą ofiar, do dziejów historii powszechnej, przepowiadając również zagładę Armii Czerwonej. "Su-perpowieść" Zangezi jest poetyckim stopem poszukiwań Ch. w zakresie języka, mitologii, historii i matematyki. W dramatycznych sce-nach-dialogach autor przez usta mędrca, proroka i poety Zangezi mówi o niepokojących go historyczno-kulturowych prawach, dotyczących m.in. zagłady motorycznych sił i wszechwładnego "gwiezdnego języka", opartego na algebraicznych wzorach oraz powrotu nauki, poezji i języka do pierwotnego stanu mitycznego. "Ch. był twórcą nie odrębnych wierszy czy poematów, lecz potężnego, wszechrosyjskiego modlitewnika z obrazkami, z którego przez wiele lat będzie korzystać każdy, kto ma ochotę ... Wytyczył przejściowe, pośrednie drogi rozwoju języka, a te nieobecne w historii etapy języka rosyjskiego, które zaznaczyły się jedynie w twórczości Ch., znalazły wyraz w jego mowie pozarozumowej, przedstawiającej formy przejściowe, które jeszcze nie pokryły się treściową skorupą unormowanego, prawidłowo rozwijającego się języka" (O. Mandel-sztam).
BRP76, BRP91, HRL, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LES, MSPNE, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Riaw! Pierczatki 1908-14, 1913; Izbomik sti-chow 1907-14, 1914; Tworienija 1906-08, 1914;
Oszybka smierti, 1916; Nocz w okopie, 1921; Zangezi, 1922 (reprint Ann Arbor 1978); Stichi, 1923;
Nieizdannyj Chlebnikow, 1928-33; Izbr. proizw., 1936; Nieizdannyje proizw., 1940 (reprint zob. niżej); Stichotworienija, 1940; Poezje, Warszawa 1963; Włamanie do wszechświata, Kraków 1972;
Wiersze w: Antologia poezji rosyjskiej 1895-1975, Olsztyn 1981; Stichotworienija ipoemy, 1985; Stichotworienija, poemy, dramy, proza, 1986; Tworienija, 1986; Proza, 1990. Sobr. proizw. w 5-ti tt., 1928-33 (reprint zob. niżej); Sobr. socz. w 4-ch tt., (reprint z Sobr. proizw., 1928-33 i Nieizdannyje proizw. 1940 z uzupełn.), Mlinchen 1968-72.
Lit.: R. Jakobson, Nowiejszaja russkaja poezija, Praha 1921; W. Majakowskij, Krasnaja Nów' 1922.4 i w: tegoż Połn. sobr. socz., t. 12. 1959;
O. Mandelsztam, Russkoje Iskusstwo 1923.1-2;
J. Tynianow, w: W. Ch., Sobr. proizw., 1928;
W. Marków, Grani 1954.22 i w: W. Ch., Sobr. socz., 1.1 i 3,1968; K. Zielinskij, Znamia 1957.12;
J. Śpiewak, Tw. 1958.11, 1963.7, 1965.5 oraz w:
W. Ch., Poezje, Warszawa 1963 i w: Pracowite zdziwienie, tamże 1971; J. Faryno, SIO 1967.2;
A. M. Ripellino, Turin 1968; W. Iwanów, PL 1969. l i w: Znak, styl, konwencje. Warszawa 1972; A. Drawicz, Poezja 1971.7; A. Szymański, tamże 1972.12; S. Mirsky, Mlinchen 1975;
N. Chardżyjew, RL 1975. 9; R. F. Cooke, RLT 1975.12; R. Vroon, tamże i Ann Arbor 1983 i SE-ER 1991; N. Stiepanow, 1975; H. Baran, Diss. Harvard Univ. 1976 i SEEJ 1978.1; L. Gomolicki, Lit. na Św. 1977.10; E. Czaplejewicz, Poezja 1978.10; A. C. Ritter, Diss., Oxford 1978;
A. Waśkiewicz, PL 1979.4; B. Lónnqvist, Stock-holm 1979; 7 artykułów: RL 1981.1; J.-C. Lanne, PL 1981.2 i Paris 1983 (21.); P. Stobbe, Mlinchen 1982; W. Weststeijn, Amsterdam 1983, 1986;
A. Urban, Zwiezda 1983.4; J. Nagibin, NM 1983.5; W. P. Grigorjew, 1983, 1986; W. Ch. Stockholm Symposium, red. N. A. Nilsson, Stock-holm 1985; J. Holthusen i in., Mlinchen 1986; P. Tartakowskij, 1986,1987; R. Goldt, Mainz 1987;
N. Baszmakowa, Helsinki 1987.
CHODASIEWICZ Władisław Ftelicyano-wicz, 28.(16.)5.1886 Moskwa-14.6.1939 Bil-lancourt pod Paryżem, poeta. Urodził się w rodzinie polskiego malarza, jego matka była Żydówką. Wykształcenie zdobywał na uniwersytecie moskiewskim, którego jednak nie ukończył z powodów osobistych. Pierwsze zbiorki wierszy: Mołodost' 1908 (Młodość) i Sczastliwyj domik 1914 (Szczęśliwy domek) spotkały się z uznaniem N. Gumilo-wa, głównie ze względu na kompozycję. Twórczość Ch., który nie związał się z żadną ze szkół modernistycznych, nie znalazła szerokiego oddźwięku wśród czytelników. Był aktywny jako krytyk. W 1918/19 pracowałja-ko wykładowca w studium moskiewskiego "" Proletkultu. W 1920-22 mieszkał w Piotro-grodzie. W najważniejszym spośród wydanych w kraju tomiku Putiom ziema 1920 (Szlakiem ziarna) wyraził nadzieję na odrodzenie się Rosji po jej upadku spowodowanym przez bolszewików. W 1922 wraz z N.

CHOLIN Igor Siergiejewicz
110
Bierbierową wyemigrował do Berlina. Tu wydał antologię poezji żydowskiej we własnym przekładzie, a także opublikował niewielki, lecz niezwykle istotny dla jego twórczości zbiór wierszy pt. Tiażołaja lira 1923 (Ciężka lira). Wkrótce potem przeniósł się do Paryża. Jedyny wydany tutaj zbiór jego liryków Sobranije stichow (Wiersze zebrane), zawierający również 26 utworów, napisanych w 1922-26 i złączonych wspólnym tytułem Jewropiejskaja nocz (Europejska noc), pojawił się w 1927. W tym samym roku Ch. stał się czołowym krytykiem literackim czasopisma "Wozrożdienije", gdzie z właściwą mu sceptyczną rozwagą podejmował rzeczową polemikę z G. Adamowiczem i innymi krytykami emigracyjnymi. Pisał wówczas niewiele wierszy. Możliwe, że niektóre z nich zaginęły wraz z archiwum przejętym przez Niemców w czasie aresztowania jego żony, Żydówki z pochodzenia, która zginęła w obozie koncentracyjnym. W ZSRR twórczość poetycka Ch., poza nielicznymi wierszami, opublikowanymi w 1963 i utworami rozpowszechnianymi w "" Samizdacie, nie była publikowana ze względu na jego zdecydowanie wrogi stosunek do systemu sowieckiego. Dopiero "* pieriestrojka od 1986 umożliwiła czytelnikom w Rosji dostęp do jego spuścizny literackiej. Ch. jest uznawany za poetę dużego formatu, piszącego w stylu klasycznym, wzorowanym na Puszkinie. "Jest jednym z najbardziej oszczędnych w słowie i wymagających wobec siebie poetów rosyjskich" (G. Struve). Niektóre jego utwory nawiązują do faktów z życia, ukazują nędzę i głód w latach rewolucji. Na ogół jednak Ch. nie reagował bezpośrednio na zjawiska i wydarzenia rzeczywistości. Otaczający świat jest dla niego czymś zupełnie obcym, ograniczającym, "cichym piekłem", w którym męczy się swobodny duch człowieczy. Podobnie jak inni wyznawcy antropozofii (A. Bieły, M. Wo-łoszyn, D. Klenowski) ziemską egzystencję pojmował jako cykl wielokrotnych wcieleń. Spór z samym sobą i swoim powołaniem
poety stanowi częsty motyw tej niewielkiej objętościowo poezji, którą już w 1923 bardzo wysoko cenił A. Bieły.
EmR, Fo, HRL, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Molodost', 1908; Sczastliwyj domik, 1914; Pu-tiom zierna, 1920; Iz jewriejskich poetów, w tłum. Ch., Berlin 1922 (reprint Ann Arbor 1983); Statji o russkoj poezii, 1922 (reprint Letchworth 1971);
Tiażołaja lira, Berlin 1923 (reprint Ann Arbor 1975); Sobranije stichow (zawiera: Putiom zierna, Tiażołaja lira, Jewropiejskaja nocz), Paris 1927 (reprint NY 1978); Dierzawin, Paris 1931 (reprint Miinchen 1975, Paris 1986 i Moskwa 1988); Nie-kropol, Briissel 1939 (reprint Paris 1976); Lit. stat-ji i wospominanija, NY 1954; Sobr. stichow 1913-39, New Haven 1962; Jewropiejskaja nocz, Moskwa 1963.1; Mładienczestwo, Wozdusznyje Puti 1965.4; Iz czemowikow, tamże; Pisma W. F. Cho-dasiewicza W. A. Sadowskomu, Ann Arbor 1983;
Wiersze: Ogoniok 1986.48; Stichotworienija, 1989; Statji, NM 1990.3. Sobr. socz. w 5-ti tt., Munchen 1974- (ukazał się t. 5: Dierzawin); Izbr. proza, NY 1982; Sobr. stichow w 2-ch tt., Paris 1983; Sobr. socz. w 5-ti tt., Ann Arbor 1983 (do 1990 ukazały się t. l i 2).
Lit.: A. Biełyj, Sowr. Zap. 1923.15; W. Wejdłe, tamże 1928.34, wyd. oddz. 1928, NŻ 1961.66 i Ruś. Lit. 1989.2; W. Nabokow, Sowr. Zap. 1939. 69; D. Klenowskij, Grani 1953.20; B. Filippow, tamże 1961.49; Ph. Radley, Diss., Harvard 1964;
N. Bierbierową, w: tejże Kursiw mój, Miinchen 1972; R. P. Hughes, w: The BitterAirofExile, Ber-keley 1977; D. M. Bethea, Diss. Univ. of Kansas 1977 i Princeton 1983; N. Struwe, Wiestnik RChD 1878.127; M. Sixsmith, tamże 1979.130; G. S. Smith, SEEJ 1980.1; J. A. Miller, Diss. Univ. of Michigan 1981; J. Lewin, WSIĄ 1986. 17; A. Wozniesienskij, Ogoniok 1986.48; N. Bogomo-łow, Wopr. Lit. 1988.3; F. Góbler, Munchen 1988; J. P. Hinrichs, w: tegoż Yerbannen muzę, Leiden 1990, Miinchen 1992.
CHOLIN Igor Siergiejewicz, 21.1.1920 Moskwa, poeta. Jego ojciec był oficerem carskiej armii. Poeta przybrał nazwisko matki. Jako sierota wychowywał się w domach dziecka, w 1940-46 był w wojsku, które opuścił w randze kapitana. Oprócz krótkotrwałego

111
CHOŁOPOW Gieorgij Konstantinowicz
przeszkolenia w szkole wojskowej nie otrzymał innego wykształcenia. W 1946-57 pracował jako kelner. W obozie pracy, w którym z powodów pozapolitycznych przebywał dwa lata, zaczął pisać wiersze. W 1957-78 wydał około 25 książek dla dzieci. Należał w Moskwie do oficjalnie nie uznawanej "kultury drugiego obiegu" i nie był członkiem ZP. Jego poezja była najpierw rozpowszechniana w "" Samizdacie (czasopismo "Sintaksis" 1965), później trafiła na Zachód ("Grani" 1965). M. Szemiakin w 1977, a K. Kuźminski w 1980 włączyli jego utwory do swoich antologii. Po raz pierwszy wydał Ch. swoje wiersze w Moskwie dopiero w 1989. W tym samym roku w Paryżu opublikował zbiorek Stichotworlenija s poswiaszczenijami (Wiersze z dedykacjami). Mieszka w Moskwie. Ch., podobnie jak G. Sapgir, Ws. Nie-krasow i E. Limonow, wywodzi się z kręgu uczniów J. Kropiwnickiego. Cechą charakterystyczną jego poezji jest dystans ironiczny do postrzeganego świata; powstrzymuje się jednak od jakiegokolwiek komentowania czy wartościowania, często posługuje się absurdem jako środkiem wyrazu. Ukazuje np. Stalina jako "młodego człowieka o przyjemnej powierzchowności", pozostawiając czytelnikowi możliwość rozpoznania w tym portrecie zdobnictwa oficjalnej propagandy. W sposób maksymalnie lakoniczny przedstawia losy i sytuacje życiowe prostych ludzi, a nawet marginesu społecznego, wstrząsając czytelnikiem, pozostawionym sam na sam wobec nędzy, brudu, bijatyk, seksu i morderstw. Obok wierszy przesiąkniętych obserwacjami z życia w barakach Lia-nozowa, zebranych w cyklu Okno w oknie 1989 (Okno w oknie), Ch. napisał cykl Kos-miczeskije (Kosmiczne), w którym element światopoglądowy łączy się z humorem i liryką miłosną. Kondensacja wyrazów, a także technika powtórzeń nadają jego utworom charakter "poezji konkretnej". Ch. posługuje się zawsze maksymalnie zredukowaną składnią i kształtuje wypowiedź, nie dbając o związki logiczne między poszczególnymi
jego członami. Strukturę liryczną jego wierszy określają paralelizmy i asonanse. Oszczędnie wyrażona najważniejsza myśl utworu ujawnia się często dopiero w zakończeniu. Powieść Ch. Koszki-myszki (Kotki-my-szki), rozpowszechniona w "* Samizdacie, do "" Tamizdatu nie trafiła.
FV.
Dz.: Wiersze: Grani 1965.58,1969.70; "Freiheit ist
Freiheit", wyd. L. Ujvary, Ziirich; Apołłon-77, Pa-
ris 1977; Leviafan, Jerusalem, 1979.2; The Blue
Lagoon Anthology, Newtoiwille t. l, 1980; Echo
1986.14; Stichotworienija s poswiaszczenijami, Pa-
ris 1989; Źytieli baraka, 1989.
Lit.: L. Ujvary, w: "Freiheit Ist Freiheit", 1975;
E. Limonow, w: The Blue Lagoon Anthology, 1.1, 1980; G. Maniewicz, w: I. Ch., Stichotworienija..., 1989.
CHOŁOPOW Gieorgij Konstantinowicz, 9.
ll.(27.10.)1914 Szemacha (Azerbejdżan) -31.12.1990 Moskwa, prozaik. Pochodzisz rodziny chłopskiej. W 1931 ukończył szkołę w Baku, przeniósł się do Leningradu. W 1936 wydał drukiem pierwszą opowieść pt. Bratja (Bracia) o życiu staroobrzędowców. W 1939-40 powierzono mu stanowisko red. nacz. miesięcznika "Zwiezda". W czasie II wojny światowej był Ch. korespondentem wojennym, w 1948 został członkiem partii. Po wojnie opublikował wiele opowiadań i powieści. W 1957-89 znów był red. nacz. "Zwiezdy", w 1965-67 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR, a na początku lat 70. kierował leningradzkim oddziałem ZP. W powieści Ogni w buchtie 1946 (Ognie w zatoce) ukazał późniejszego sekretarza le-ningradzkiego komitetu obwodowego partii - S. M. Kirowa jako organizatora władzy sowieckiej w Baku po przewrocie bolszewickim, w powieści Groźny] god 1954 (Rok grozy) przedstawił swego bohatera jako komunistycznego przywódcę podczas wojny domowej w Astrachaniu. Bardziej autobiograficzny charakter mają dwie kolejne powieści: Grienada 1961 (Grenada 1963), której tytuł, przejęty z popularnego wiersza M.

CWIETAJEWA Marina Iwanowna
112
Swietłowa, miał ilustrować internacjonalny charakter komunistycznych idei, oraz Do-kier 1965 (Doker). Pierwsza przedstawia atmosferę lat 1922-26 w Baku, postrzeganą oczami chłopca, druga rozwija akcję do początku lat 30. W latach 70. jako miejsce akcji swoich utworów obrał rejon Karpat Wschodnich. Proza Ch. ma charakter ściśle reportażowy, odznacza się nadmierną rozwlekłością stylu, a na skutek orientacji autora na zasadę "" partyjności jest często niewiarygodna. KLE,LES, RSPP7.
Dz.: Bratja, Zwiezda 1936.9; Ogni w buchtie, 1947; Groznyj god, 1955; Grienada, 1962y Dokier, 1965; Wiengierskaja powiesi', Zwiezda 1970; Mozaika, 1973; Diesiat' let roboty, Zwiezda 1974.9;
Nie wymyślone opowiadania o wojnie. Warszawa 1975; Putieszestwije w Burkut, Zwiezda 1977.6;
Iwanów dien, 1977; Po tu storami błokadnogo kolca, 1987. Izbr. w 2-ch tt., 1982. Lit.: A. Szagałow, Zwiezda 1955.8; W. Dic, Niewa 1964.12; D. Mołdawskij, tamże 1974.11; N. Łu-gowcow, 1979; O. Lubin, Moskwa 1984.11.
CHRZEŚCIJAŃSTWO I LITERATURA >* RELIGIA I LITERATURA
CWIETAJEWA Marina Iwanowna, 8.10. (26.9.)1892 Moskwa - 31.8.1941 Jełabuga, poetka. Ojciec, syn wiejskiego duchownego, był profesorem uniwersytetu w Moskwie, założycielem Muzeum Sztuk Pięknych, matka pochodząca z rodziny niemiecko-polskiej, była pianistką, uczennicą A. G. Rubinsteina. W okresie gimnazjalnym C. niejednokrotnie przebywała we Włoszech, Szwajcarii, Niemczech i Francji. Publikacja pierwszego zbioru wierszy Wieczernij albom 1910 (Wieczorny album) zwróciła na nią uwagę M. Woło-szyna, W. Briusowa i N. Gumilowa. W 1915 poznała O. Mandelsztama i przez jakiś czas przyjaźniła się z nim. C. nie należała do żadnego z ugrupowań literackich, określających charakter literatury rosyjskiej początku XX w. Przewrót bolszewicki zdecydowanie potępiła, jej mąż Siergiej Efron walczył po
stronie białych. Przed udaniem się na emigrację opublikowała w Moskwie kilka tomików wierszy. Po trzech latach pobytu w Pradze, pod koniec 1925 wyjechała do Paryża. Początkowo spotkała się z uznaniem w kręgach emigracyjnych, z czasem popadła w konflikt z elitą intelektualną, nadającą ton życiu w Paryżu, co znalazło swój wyraz w negatywnych recenzjach jej jedynego wydanego tutaj zbiorku pt. Pośle Rossii 1928 (Po opuszczeniu Rosji). Samotność, bieda, tęsknota za ojczystym krajem i językiem, a także presja psychiczna, związana z działalnością męża, agenta tajnych służb NKWD, oraz troska o syna spowodowały, że w 1939 C. wyjechała do Związku Sowieckiego. Jej mąż, uwikłany w akcję sowieckich tajnych służb, wrócił do Rosji wcześniej i został stracony po upływie kilku miesięcy od śmierci C. Córka Ala, która repatriowała się do kraju w 1937, znalazła się w obozie (zrehabilitowano ją zapewne w 1955). Sama C. nie znalazła w Moskwie stałego miejsca zamieszkania i utrzymywała się z tłumaczeń. Spośród jej utworów opublikowano tylko jeden wiersz - z okresu praskiego. Na początku wojny została ewakuowana i po daremnych próbach znalezienia oparcia, m.in. u N. Asiejewa, zakończyła swoje tragiczne życie. Po II zjeździe pisarzy, dzięki staraniom I. Erenburga, W. Orłowa i córki, jej nazwisko i utwory zaczęły powracać do literatury rosyjskiej. K. Paustowski zamieścił 7 jej wierszy w almanachu "Litieraturnaja Moskwa" i 42 -w "* Tarusskich Stranicach. Poczynając od 1961 kilkakrotnie wychodziły jej zbiorki poetyckie. Na Zachodzie liryka i proza C. w szerokim wyborze ukazywała się od 1953. Najwyższe uznanie dla jej talentu wyrazili w swoich wierszach A. Achmatowa, A. Bie-ły, O. Mandelsztam, S. Marszak, B. Pasternak, R. M. Riike i M. Wołoszyn. "" Pierie-strojka stworzyła możliwości nieograniczonego druku utworów C. w ZSRR. Wczesna twórczość C. przypada na początek XX w., będący okresem szczytowym w rozwoju poezji rosyjskiej. Wyżyny mistrzostwa

113
CWIETKOW Aleksiej Pietrowicz
poetyckiego osiągnęła w zbiorku Riemieslo 1923 (Rzemiosło), który charakteryzuje się lakonicznością wypowiedzi, bogactwem obrazów, częstymi paralelami semantycznymi i dźwiękowymi. Skondensowanie materii językowej następuje tu w wyniku opuszczenia czasowników (zwłaszcza oznaczających ruch), włączenia zwrotów ludowych, staroru-skich, skontaminowania ich z mową literacką początku XX w. "Poetycka wypowiedź C. ma charakter podniosły, a zarazem zrytmi-zowany" (Holthusen). Oprócz liryki osobistej w dorobku poetki są wiersze osnute na motywach mitologicznych, a także poematy, nawiązujące do wątków z ludowych bajek rosyjskich. W cyklu Lebledinyj stan (Obóz łabędzi), napisanym w 1917-21, a opublikowanym po raz pierwszy w Monachium (1957), oraz w poemacie Pieriekop (1928-29), wydanym w 1967, przedstawiła zmagania białych z bolszewikami. W poemacie Krysotow 1925-26 (Szczurołap), będącym w jej twórczości przykładem satyry społecz-no-politycznej, ośmiesza rewolucjonistów przejmujących mieszczańskie nawyki. W swej prozie wspomnieniowej C. zawarła impresjonistyczne wizerunki współczesnych jej twórców: Briusowa, Wołoszyna, Paster-naka. Cztery krótkie utwory dramatyczne, napisane w 1918-21, mają charakter neoro-mantyczny, dwa następne wyrosły na gruncie jej fascynacji mitologią antyczną.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, FV, HRL, Ka85, Ka91, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LES, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz" Wieczernij albom, 1910; Wolszebnyj fonar', 1912; Wiorsty, 1921, wyd. 2: 1922 (reprint Letch-worth 1979); Wiorsty II, 1922 (reprint Ann Arbor 1972); Car'-diewica. Poema-skazka, 1922 (reprint Letchworth 1971); Slichi k Bloku, Berlin 1922 (reprint Letchworth 1978); Raziuka, Berlin 1922;
Riemiesło, Berlin 1923; Psichieja, Berlin 1923;
Motodiec, Praha 1924; Ksysołow, Paris 1925 (reprint Letchworth 1978 i wyd. z komentarzami M.-L. Bott: 1982); Pośle Rossii. J922-J925, Paris 1928 (reprint Letchworth 1976); Proza, NY 1953;
Lebiedinyj stan, Munchen 1957 i Nasz Sowr. 1990. l; Izbr., Moskwa 1961; Izbr. prolzw., Moskwa 1965; Mój Puszkin, Moskwa 1967; Pieriekop,
Wozdusznyje Puti 1967.5; Poezje, Warszawa 1968; Pisma k Annie Tieskowoj, Praha 1969; Proza, Letchworth 1969; Stichotworlenija, Letchworth 1969; Dom koło starego Pimena, Warszawa 1971; Niesobrannyje proizw., Miinchen 1971 (zawiera bibliogr. z lat 1966-70); Nieizdannyje pisma, Paris 1972; Nieizdannoje, Paris 1976; Wybór wierszy, Kraków 1977; Mietiel. Prikluczenije. Ariadna, Letchworth 1978; Sticiwtworienija i poe-my, 1979, 1990; Tieatr 1988; Pisma 1926 goda, 1990 (R. M. Riike, M. Cwietajewa, B. Pasternak);
Nieopublikowannyje pisma 1940 goda. Grani 1990.155; Pismo k Amazonkie, Zwiezda 1990.2;
Listy: RM 1991.10.5. Izbr. proza w 2-ch tt., NY 1979; Socz. w 2-ch tt., 1980; Stichotworienija ipoe-my w 5-ti tt., NY 1980- (do 1991 ukazały się 4 t.);
Socz. w 2-ch tt., 1988; Sobr. stichotworienij, poem i dramat, proizw. w 3-ch tt., Moskwa 1990-.
Lit.: I. Erenburg, Lit. Moskwa 1956.2; W. Orłów, w: M. C., Izbr. proizw. 1965; S. K-arlinsky, Berke-ley 1966 (ze szczegółową bibliogr.) i 1986; S. Pol-lak, w: M. C., Poezje, 1968; M. Słonim, NŻ 1970. 100 i 1971.104; J. Litwinów, SRP 1971.2; A. Cwietajewa, Wospominanija, Moskwa 1971,1983 (wyd. poszerz.); Z. Maciejewski, LMN 1973, SLO 1974.2, tamże 1975 2, BLTN 1976. 2, ZRL 1979. l; G. Smith, SEER 1975.3; A. Livingstone, RLT 1975.11; J. Salamon, w: M. C., Wybór wierszy, 1977; A. Efron, Paris 1979; K. Orłowska-Laskow-ska, SRP 1979.12; O. P. Hasty, Diss. Yale Univ. 1980; M. Razumovsky, Wien 1981 i FfM 1989; M. C. Studien und Materialien, Wien 1981; A. Sa-akianc, Moskwa 1982.10; T. L. Gładkowa i in., Bibliografia, Paris 1982; A. Efron, B. Pasternaku. Pisma iż ssytki, Paris 1982; M. Razumowskaja, London 1983; S. Polakowa, Ann Arbor 1983;
S. Jelnickaja, WSIĄ 1983.1, 1985.15 i wyd. oddz. 1990; M.-L. Bott, FfM 1984; J. Faryno, Wien 1985; I. Zubowa, 1989; J. Taubman, Columbus (Ohio) 1989.
CWIETKOW Aleksiej Pietrowicz, 2.2.1947 Iwano-Frankowsk (dawny Stanisławów), poeta. Urodził się w rodzinie wojskowego, wychował w Zaporożu. W 1964-65 studiował chemię na uniwersytecie w Odessie, potem do 1968 historię na uniwersytecie w Moskwie, a w 1971-74 dziennikarstwo. Przez jakiś czas mieszkał na Syberii i w Kazachstanie. W Moskwie zarabiał na utrzy-

CYBIN Władimir Dmitrijewicz
114
manie imając się różnych prac, był dziennikarzem, dozorcą i korektorem. Swoje wiersze niekiedy czytał przed publicznością, ale nie ukazywały się one w druku. W 1975 C. wyjechał do USA, w 1976-77 był współredaktorem gazety "Russkaja Żyzń" w San Fran-cisko. Podjął studia na uniwersytecie w Michigan, a w 1983 uzyskał stopień doktora na podstawie pracy pt. "Jazyk Andrieja Płato-nowa". Wiersze C. ukazywały się w takich emigracyjnych czasopismach, jak "Konti-nient", "Echo" oraz "Wriemia i My". Wybór jego wierszy z lat 1968-75 został opublikowany w oryginale i w przekładzie na język niemiecki w almanachu "Neue Russische Literatur" (1983.4/5) w Salzburgu. Już same tytuły dwóch tomików wierszy C. - Sbornik pjes dla żyzni solo 1978 (Zbiór sztuk do życia w pojedynkę) oraz Sostojanije sną 1981 (Stan uśpienia) wskazują na awangardowy charakter jego liryki refleksyjnej. Jego przekład powieści W. Nabokowa "Pale fire" (Blady blask) na język rosyjski nie został opublikowany. Mieszka w Waszyngtonie, pracuje w radiu. "* Pieriestrojka umożliwiła publikację jego wierszy w sowieckich czasopismach. Wczesne wiersze C. zawierają konkretne sytuacje życiowe (np. scena rozstrzelania, przejażdżka po stepie) ujęte w wymiarach duchowych. Później stopniowo zwiększa się w nich udział abstrakcji, właściwej liryce metafizycznej, znikają znaki interpunkcyjne i kształtuje się wypowiedź poetycka, przepełniona bogatą metaforyką i filozoficzną, wieloznaczną refleksją, koncentrująca się wokół pytań o sens życia. W materii obrazowej C. dominują historia, muzyka i przyroda. W stosunku do świata zachowuje poeta ironiczny dystans, łącząc niekiedy powagę z żartobliwą grą. Pozostaje wierny maksymie życiowej, wypowiedzianej w 1977:
"Jestem za jednością poszukiwań moralnych artysty w życiu i twórczości".
EmR, FV, HRL.
Dz.: Wiersze i in. publ.: Kont. 1977.13, 1979.20,
1980.24; Wr. i My 1978.30, 1984.76; Echo
1989.2-3; Ogoniok 1989.22; Ju. 1991.2; Autobiografia i eksperymentalna proza: Apołłon-77, Pa-ris 1977; Sbornik pjes dla żyzni solo, Ann Arbor 1978; Sostojanije sną, tamże 1981; Ontołogiczeski-je napiewy. Stichi 1968-1975, NRL 1983.4/5;
Ediem, Ann Arbor 1985; Otwiet na ankieta, ILit. 1983.3.
Lit.: K. Sapgir, RM 1979.21.6; J. Iwask, tamże 1980.20.3; J. Miłosławskij, Dwadcat' Dwa 1982. 23; A. Lehrmann, HRL 1985; W. Krejd, NŻ 1987. 167; A. Wozniesienskij, Ogoniok 1989.22.
CYBIN Władimir Dmitrijewicz, 11.3.1932 Samsonowskaja (obw. frunzeński), poeta i prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W młodości pracował jako górnik i robotnik, brał udział w wyprawach geologicznych. Swój pierwszy wiersz wydał w 1952, studiował w IŁ, który ukończył w 1958. Jtóżgłos zyskał jako piewca ojczystej przyrody i życia Kozaków po ukazaniu się tomiku wierszy Roditielnica stiep' 1959 (Step ojczysty). Następnie wydał zbiór Puls 1963. Pierwszy tomik opowiadań Wspleski (Pluski) opublikował w 1967. Po nim ogłosił drukiem Kąpieli 1972 (Krople) i szereg innych zbiorków poezji. W 1961-66 był członkiem kom. red. czasopisma "Mołodaja Gwardi-ja", w 1973-79 miesięcznika "Znamia". Od 1965 należał do zarządu ZP ZSRR, a od 1981 również ZP RFSRR. Na początku "* pieriestrojki w tygodniku "Litieraturnaja Rossija" przedstawił sylwetki wielu rosyjskich pisarzy emigrantów, których nazwiska dotychczas przemilczano w sowieckich periodykach. Mieszka w Moskwie. Wczesna liryka C., związana z życiem Kozaków, łączy obrazowe, soczyste opisy przyrody z ukazywaniem zdarzeń, przywoływanych niekiedy z okresu wojny domowej. Przy tym obrazy przyrody często symbolizują stosunek człowieka do życia lub innych ludzi. Ścisła więź z ojczystą przyrodą ujawnia się w liryce refleksyjnej C., do której stopniowo zmierzał dręczony wewnętrznymi sprzecznościami, chęcią spojrzenia z dystansu na własne życie. Ton wypowiedzi lirycznej w poezji C.

115
CZAJANOW Aleksandr Wasiljewicz
nie ma charakteru podniosłego ani politycz-no-dydaktycznego, brak też w jego wierszach jakiejś szczególnej kondensacji obrazu i myśli. Skłonność poety do rzeczy uchwytnych i namacalnych znajduje wyraz w konkretnych, wyrazistych metaforach, niekiedy nacechowanych kontrastowo. "Wiersze C. to swoisty konglomerat współczesnego znormalizowanego języka rosyjskiego, archaizmów i wiejskich zwrotów dialektycznych" (D. Brown). O specyfice liryki C. bardziej decyduje rytmika niż metryka. Jego poezja zbliża się niekiedy do prozy, z kolei opowiadania C., oparte na wspomnieniach z okresu dzieciństwa, mają charakter liryczny. KLE. Dz.: Roditielnica stiep', 1959; Miedowucha, 1960;
Puls, 1963; Au!, 1967; Wspleski, 1967; Głagot, 1970; Izby, 1971; Kąpieli, 1972; Wspleski. Kąpieli, 1973; Izbrannoje. Stichotworienija. Poemy, 1979;
Trawy dietstwa, 1982; Jaś, 1982; Znój, 1984; Odna żyzń, 1988; Licznoje wriemia, 1988. Izbr. proizw. w2-chtf., 1989.
Lit.: L. Ławlinskij, DN 1964.5; L. Anninskij, Moskwa 1964.5; W. Czałmajew, LG 1968.31.7;
S. Ostrowoj, LR 1971.24.9; W. Primierow, Don 1980.3 i LR 1987.13.3; I. Dienisowa, LR 1983.2. 12; I. Szewielewa, Moskwa 1988.11.
CZAJANOW Aleksandr Wasiljewicz, 29.
(17.)1.1888 Moskwa -1939 Ałma Ata w więzieniu, prozaik. Ojciec kupiec był z pochodzenia chłopem. W 1906-12 Cz. studiował w Moskiewskiej Akademii Rolniczej. Od 1910 był zatrudniony jako ekonomista agrarny w wyższych uczelniach Moskwy; rozwinął też bogatą działalność publicystyczną. Był cenionym specjalistą z zakresu historii Moskwy, łączył własną namiętność kolekcjonera zabytków kultury (sztychy, ikony, książki, porcelana) z działalnością naukową. Od 1906 zajmował się pracą literacką, pisał sztuki teatralne (1906, 1921), wiersze (wyd. 1911) oraz prozę fantastyczną. W 1918-28 pod pseudonimem "Botanik X" i "Moskiewski Botanik" wydał oddzielnie pięć opowieści, m.in. Julija, lii Wstrieczi pod Nowodiewi-
czem 1928 (Julia, czyli Spotkania przy klasztorze Nowodiewiczij). Napisał także opowieść utopijną Putieszestwije mojego brata Aleksieja w stranu kriestjanskoj utopii 1920 (Podróż mojego brata Aleksego do krainy chłopskiej utopii), wydaną pod pseudonimem I. Kriemniew. Utwór został opublikowany na osobiste polecenie Lenina. W 1922-23 wyjeżdżał do Londynu, Heidelbergu i Berlina, w 1927-28 do Berlina i Paryża. W czerwcu 1929 został aresztowany w związku z likwidacją Akademii Timirazie-wa, a w 1930 skazany na pięć lat więzienia. W Anna Acie, dokąd go później zesłano, został 3.10.1937 skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. W 1939 wyrok wykonano. W 1967 w Paryżu ukazała się 8-tomowa edycja prac naukowych Cz. z zakresu ekonomiki, a na początku lat 80. w USA zostały ponownie wydane jego utwory literackie. Zrehabilitowany w 1987, jego dzieła od 1988 przywrócono literaturze rosyjskiej. W opowieściach Cz. ujawniają się jego poglądy estetyczne i historyczne oraz fascynacja E. T. A. Hoffmannem i W. F. Odojew-skim. Stylizowane są na utwory romantyczne. Autor wprowadza bajkowe wątki romantyków, np. motyw sobowtóra w opublikowanej w Berlinie noweli Wieniecyanskoje zier-kało, iii Dikowinnyje pochożdienija stieklan-nogo czetowieka 1923 (Zwierciadło weneckie, czyli Niesamowite przygody szklanego człowieka). Putieszestwije mojego brata Aleksieja... jest umiejscowioną w 1984 roku, choć nie jest to wpływ Orwella, utopią rosyjskiego państwa chłopskiego, zorganizowanego na zasadach kooperacji, w którym ograniczone do minimum miasta i proletariat odgrywają drugoplanową rolę. Praca ręczna przedkładana jest nad zmechanizowaną, a w sztuce masowej lat 20. pojawiają się elementy teozoficzne. Ta utopijna wizja Rosji zawiera wiele aluzji do spraw dzisiejszych.
MERSL, Ka85, Ka91.
Dz.: Istorija pariknwchierskoj kukły, iii Posledniaja
lubow' moskowskogo architiektora M., 1918; Ob-

CZAKOWSKI Aleksandr Borisowicz
116
manszcziki. Pjesa, 1921 i Tieatr 1988.9; Wieniedl-ktow, Ul Dostopamiatnyje sobytija żyzni mojej, 1921 i Tieatr 1988.9; Wieniecyanskoje zierkafo, tli Diko-winnyje pochozdlenija stieklannogo czełowieka, Berlin 1923; Nieobyczajnyje, no istinnyje priklucze-nija grafa Fiodora Michajtowicza Baturlina, 1924 i Wołga 1988.4; Julija, iii Wstrieczi pod Nowodie-wiczem, 1928 i Wołga 1988.4 (wszystkie te utwory zawiera edycja: Istorija parikmachierskoj kukły i drugije soczinienija Botanika X, NY 1982); Putle-szestwije mojego brata Aleksieja w stranu kriesijan-skoj utopii, 1920 (przedruk NY 1981); Oewres choisies, 8-tomowa edycja dzieł, Paris 1967 (przedruk wydań roś., zawiera też: Putieszestwije mojego brata...). Izbr., 1989.
Lit.: N. D. Shaw, SEEJ 1963.3; B. Kerblay, CMRS 1964.4 i 1966.1; B. Filippow, RM 1971.2. 9 i NRS 1982.16.5 i 1983.4.9; M. Geller, RM 1975.27.11; L. Czertkow, przedmowa w: A. Cz., Putieszestwije..., 1981; N. Pierwuszyn, NŻ 1982. 149; J. Tielnow, tamże 1985.158; W. Bałazm, Oktiabr' 1988.1; W. Sierbinienko, NM 1989.12.
CZAKOWSKI Aleksandr Borisowicz, 26.
(13.) 8.1913 Petersburg - 17. 2.1994 Moskwa (?), prozaik, funkcjonariusz literacki. Syn lekarza. W 1938 ukończył IŁ. Początkowo był krytykiem, potem autorem biografii literackich (H. Barbusse, H. Heine, M. Andersen-Nexó). W 1941 wstąpił w szeregi KPZR. Podczas II wojny światowej był sprawozdawcą frontowym. Od tego czasu stał się pisarzem ściśle przestrzegającym zasady "" realizmu socjalistycznego, zwłaszcza wymogu "" partyjności. W 1954 wszedł do zarządu ZP ZSRR, w 1958 do zarządu ZP RFSRR. W 1967 został jednym z sekretarzy ZP ZSRR, w 1971 członkiem Biura sekretariatu. W 1950-55 należał do kom. red. miesięcznika "Znamia", a następnie do 1963 był red. nacz. czasopisma "Ino-strannaja Litieratura". W 1962-88 kierował zespołem "Litieraturnoj Gaziety". Był członkiem KC KPZR, deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Przeżycia wojenne i okresu powojennego ukazuje Cz. w trylogii Eto bylo w Leningradle 1944-47 (Było to w Leningradzie, 1951). Za powieść U nas uże utro 1949 (U nas już poranek, 1951)
o odbudowie gospodarki na południowym Sachalinie, który Japonia musiała po wojnie oddać ZSRR, otrzymał nagrodę Stalinowską III st. za 1949. W opowieści Swiet dalokoj zwiezdy 1962 (Światło dalekiej gwiazdy) z dogmatycznych partyjnych pozycji przedstawił dyskusje 1956 roku: lata po 1937 należy traktować nie tylko jako okres kultu jednostki, człowiek w swoim działaniu winien się kierować nie własnym sumieniem, lecz interesami partii. Tendencyjny charakter utworu podkreśla szablonowy podział bohaterów na pozytywnych i negatywnych oraz zastosowanie komentarzy publicystycznych do przedstawionych zdarzeń. W powieści Blokada 1968-79 (Blokada, 1972-79), poświęconej walkom w oblężonym podczas wojny Leningradzie i wyróżnionej nagrodą Leninowską w 1978, ponownie wprowadza do literatury postać Stalina, demonstrując tym samym odejście od politycznego kursu partii, wytyczonego przez XX i XXII zjazd. Akcja powieści Pobieda 1978-81 (Zwycięstwo), jednoznacznie określonej jako "polityczna", koncentruje się na wydarzeniach lata 1945 roku.
HRL, Ka85, KLE. LES, MERSL, RSPP6, Wy82. Dz.: Eto było w Leningradie, 1945, jako powieść trylogia, 1948; U nas uźe utro, 1950; Chwan Czer stoi na posterunku. Warszawa 1952; Rok życia, Warszawa 1960; Swiet dalokoj zwiezdy, 1963; Blokada, 1969-79; Pobieda. Politiczeskij roman w 3-ch tt., 1983; Nieokonczennyj portriet, Znamia 1983.9, 1984.7-8; Niumbiergskije prizraki, t. l, Oktiabr' 1987.1, t. 2, tamże 1989.5-6. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1974-77; w 7-ml tt., 1989- (w 1990 ukazały się t. 1-5).
Lit.: A. Makarow, NM 1946.4 i 5; K. Mehnert, OEu. 2(1952); G. Mitin, Znamia 1963.2; 1963.2;
A. Eijaszewicz, Lit. i Sowr. 1970.10; I. Kozłów, Oktiabr' 1974.11; W. Pankow, Oktiabr' 1975.7;
M. Sinielnikow, 1983 i Moskwa 1988.8; D. Moł-dawskij, Zwiezda 1984.1; A. Spal, NM 1985.4;
O. Pokalczuk, DN 1988.11.
CZAPYGIN Aleksiej Pawłowicz, 17.(5.)10. 1870 Bolszoj Ugoł (gub. ołoniecka) - 21.10. 1937 Leningrad, prozaik. Pochodził z rodzi-

117
CZASOPISMA LITERACKIE
ny chłopskiej. Od 1883 kształcił się w Petersburgu na malarza dekoratora. W 1903 debiutował jako prozaik, a w 1912 wydał pierwszy zbiór opowiadań. We wczesnych utworach, jak np. w opowiadaniu Bietyj skit 1913 (Biała pustelnia), które powstały pod wpływem N. Michajłowskiego i W. Korolenki, przedstawił życie chłopów na północy Rosji, skąd sam pochodził. W literaturze sowieckiej Cz. jest znany dzięki stale wznawianej tysiącstronicowej powieści historycznej Razin Stiepan 1926. W następnej powieści Gu-laszczije ludi 1934-37 (Włóczędzy) ukazuje bunty miejskie w XVII w. Razin Stiepan jest jedną z pierwszych powieści historycznych w literaturze sowieckiej. Bunty chłopskie z lat 1667-71 są w niej przedstawione w kontekście historycznej roli ludu. Kozacki bohater tytułowy powieści został bardzo zmodernizowany, chodzi tu zwłaszcza o motywację jego poglądów ateistycznych i stosunek do cara. Tło historyczne utworu ogranicza się do archaizacji języka, co czyni narrację ociężałą i powolną. Ten sam temat podejmowali w swoich powieściach S. Złobin w 1951 i W. Szukszyn w 1974.
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, Ni, PSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Nieludimyje, 1912; Bietyj skit, 1914; Razin Stiepan, 1926-27; Gulaszczije ludi, 1935-37. Sobr. socz. w 7-ml U., 1928; w 5-ti tt., 1967-69.
Lit.: B. Walbe, 1935, wyd. 2: 1959; P. Artiuchow, 1955; W. A. Jankowski, ZN WSP (Opole), 1967. 5; W. Siemionow, 1974; S. Dżanumow, RND WSP (Rzeszów), 1980.4/47; G. Atanow, Ruś. Lit. 1984.12.
CZASOPISMA LITERACKIE. Liczba czasopism poświęconych literaturze rosyjskiej znacznie przewyższa liczbę periodyków literackich, istniejących w wielu innych państwach świata. Ma to związek ze specyfiką rosyjskiego życia literackiego, charakteryzującego się tym, że większość utworów ukazuje się najpierw w czasopismach, a dopiero później w wydaniach książkowych. Pozycje uznane za słabe pod względem artystycznym lub wywołujące zastrzeżenia natury politycznej, niezgodne z zasadami"" realizmu socjalistycznego, były przed ** pieriestrojką pozbawione możliwości druku w postaci oddzielnych książek. Utwory, ukazujące się w wydaniu książkowym, nierzadko bardzo poważnie odróżniały się od pierwodruku. Często sami autorzy przerabiali je zgodnie z zaleceniami krytyki, innym razem czyniła to "* cenzura. Niektóre cz. l. przez dłuższy czas zachowywały swe indywidualne właściwości. Tak np. miesięcznik "Krasnaja Nów'", będący na początku lat 20. czołowym periodykiem literackim, skupiał wokół siebie głównie tzw. "* współwędrowców, a wydawana w Pradze "Wola Rossii" ukazywała się pod egidą eserowców. Kierowany przez W. Koczetowa miesięcznik "Oktiabr"' zachował swe dogmatyczne pozycje w dziedzinie literatury również po 1956 roku. W tym samym czasie "Nowyj Mir" pod kierunkiem A. Twardowskiego zamieścił na swych łamach dużo wartościowych pod względem literackim i poznawczym utworów. "Sowriemien-nyje Zapiski" uważane są za najlepsze czasopismo literackie pTerwszej "" emigracji, a "Kontinient" był centrum duchowym emigracji lat 70-80. XX w. Zasada otwartości i swobody w życiu twórczym, obowiązująca od końca lat 80., przyczyniła się do znacznego ożywienia działalności periodyków literackich. Redaktorzy odrębnych czasopism zaczęli rywalizować o prawo pierwodruku utworów dotychczas zabronionych. Poszczególne pisma często zamieszczają na swych łamach sprzeczne opinie, prowadzą między sobą ostrą polemikę, świadczącą o polaryzacji stanowisk w środowisku rosyjskiej inteligencji, która skupia się wokół nich. Czasopisma "Ogoniok" i "Znamia" opowiedziały się za otwartością i pieriestrojką, a "Nasz Sowriemiennik" i "Mołodaja Gwardija" reprezentują zdecydowanie rusofilską postawę. Nowa ustawa prasowa z 1.8.1990 uwolniła literaturę rosyjską od cenzury i dała jej prawo decydowania o sobie. "Junost"', "Litieraturnaja Gazieta", "Nowyj Mir", "Oktiabr"', "Znamia" i in. periodyki, które

CZEPURIN Julij Pietrowicz
118
przedtem były organami ZP ZSRR lub ZP RFSRR, stały się teraz niezależnymi pismami, od których wymaga się jedynie zarejestrowania. Wydawca pisma jako jednostka prawna może być nowy lub pozostać ten sam. Tak np. w miesięczniku "Znamia" w tej roli występuje "Zespół roboczy kolegium redakcyjnego", a w czasopiśmie "Nowyj Mir" obok "Zespołu roboczego kolegium redakcyjnego" figuruje "Fundusz literacki ZP ZSRR". Miesięcznik "Tieatr" ukazywał się pod auspicjami "zespołu", złożonego z ministerstwa kultury ZSRR, ZP ZSRR i związków teatralnych. Inne czasopisma pozostały przy ZP jako organie założycielskim. Zmiana ustawy prasowej w 1990/91 odbywała się w atmosferze poważnych utarczek z funkcjonariuszami ZP, którzy usiłowali przeszkodzić w usamodzielnianiu się czasopism, by zachować swe wpływy i nadal rozporządzać ich dochodami. Do 1990 nakłady postępowych czasopism poważnie wzrosły, ale w 1991 na skutek ogólnego stanu prasy oraz ze względu na słabnące zainteresowanie obrachunkową publicystyką gwałtownie spadły. Pieriestrojka przyczyniła się do uprawomocnienia zbytu w ZSRR czasopism emigracyjnych. Kolegia redakcyjne periodyków sowieckich utrzymują kontakty z emigrantami i nawiązują z nimi ścisłą współpracę. Proces jednoczenia się literatury rosyjskiej napotyka nie polityczne, lecz głównie ekonomiczne przeszkody, przy czym zróżnicowanie czasopism, uwarunkowane względami ideologicznymi, ujawniło się wyraźnie podczas pierie-strojki. Niniejszy "Leksykon" zawiera hasła, poświęcone takim czasopismom, almanachom i gazetom literackim, jak Apołłon, Apołłon-77, Awrora, Czisła, Czurajewka, Drużba Narodów, Dwadcat' Dwa, Echo, Grani, Junost', Kontinient, Kowczeg, Kras-naja Nów', Leningrad, Lewiafan, Litieratura i Żyzń, Litieraturnaja Gazieta, Litieratur-naja Rossija, Litieraturnoje Obozrienije, Li-tieraturnyj Kurjer, Litieraturnyj Sowrie-miennik, Mietropol, Mir Iskusstwa, Mołoda-ja Gwardija, Moskwa, Mosty, Nasz Sowrie-
miennik, Nasze Nasiedije, Niewa, Nowyj Mir, Nowyj Żurnał, Ogoniok, Oktiabr', Opy-ty, Pieczat' i Riewolucyja, Rubież, Sintaksis, Sowriemiennyje Zapiski, Strielec, Tarusskije Stranicy, Tieatr, Wiestnik Nowoj Litieratu-ry, Wiestnik RChD, Wiesy, Wola Rossii, Woprosy Litieratury, Wozdusznyje Puti, Wozrożdienije, Wriemia i My, Wstrieczi, Znamia, Zołotoje Runo i Zwiezda.
KLE,LES.
Lit.: Żumafy wfokusie mnienij, LO 1988. 1-2, 4-5, 8; Chr. Engel, OEu. 1989.2/3; P. Roth, Die Politi-sche Meinung 1990.253; L. Sudkow, LG 1991.9.1.
CZELISZCZEW W. A. "* LINDENBERG W.
CZEPURIN Julij Pietrowicz, 10.5.(27.4.) 1914 Saratów, dramaturg. W 1936-39 studiował w szkole aktorskiej w Saratowie. W czasie II wojny światowej był korespondentem wojennym (m.in. w Stalingradzie). Od 1942 członek KPZR i działacz partyjny. Z okazji rocznicy wyzwolenia Stalingradu napisał sztukę Stalingradcy 1944 (Staligradczycy). Na apel, by zmobilizować się do pracy nad odbudową zniszczonej podczas wojny gospodarki, odpowiedział sztuką Sowiest' 1949 (Sumienie) i otrzymał nagrodę Stalinowską III st. za 1950. Wszystkie następne sztuki Cz. także służyły bieżącej propagandzie partyjnej. W 1965-75 wchodził w skład Komisji Rewizyjnej ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. Cz. jako dramaturg jest tworem realizmu socjalistycznego. Pozbawiony talentu, był animowany i wspierany przez równie nieudolnych funkcjonariuszy partyjnych. W sztuce Stalingradcy zareagował na żądanie ukazywania mas, w utworze Sowiest' dostosował się do reguł ** teorii bezkonflik-towości, ukazując wzorowy zakład, który poprzez apel partyjny o sumienną pracę pragnie wyzbyć się resztek produkcyjnych braków. Sam Dymszyc wskazywał na nieporadność twórczą Cz., który miał częściej okazję wydawać zbiory swoich dramatów, niż lepsi od niego, lecz zachowujący niezależność dramato-pisarze.

119
CZICZIBABIN Boris
KLE.
Dz.: Pjesy, 1954; Oramy, 1964; Sniega, 1973. Lit.: A. Mackin, Tieatr 1951.4; A. Dymszyc, Lit. i Żyzń 1962.1.8; I. Nazarow, LG 1975.18.6.
CZERWINSKA Lidia Dawydowna, 1907 -16.7.1988 Montmorency, poetka. Należy do pierwszej ** emigracji i zapewne około 1922 przez Konstantynopol przybyła do Paryża. Od 1930 jej wiersze i recenzje ukazywały się w różnych czasopismach, a także były regularnie włączane do antologii. Pierwszy zbiorek wierszy Cz. Pribliżenija 1934 (Zbliżenia), złożony z 37 utworów, ukazał się w wydawnictwie N. Ocupa "Czisła". W 1985 poetka poinformowała, że na polecenie redakcji czasopisma "Czisła" spotykała się jakoby w 1935 w Konstantynopolu z M. Agiejewem, autorem powieści "Romans z kokainą". Podobny do poprzedniego, drugi zbiorek swoich wierszy Ras-swiety 1937 (Świtania) poświęciła G. Adamo-wiczowi. Trzeci tomik jej wierszy Dwienadcat' miesiacew 1956 (Dwanaście miesięcy) wydał S. Makowski w poetyckiej serii wydawnictwa "Rifma". Mieszkała w Paryżu. Liryka Cz. odznacza się dużą uczuciowością i koncentruje się wokół motywu miłości, tęsknoty, łez i zwątpienia. W swych wierszach nadaje liryczny wyraz kontrastom pomiędzy ideałem a rzeczywistością, nadzieją a rozczarowaniem, przeszłością a teraźniejszością, emigracją a Rosją. Dzięki powtórzeniom i anaforom wiersze Cz. osiągają melodyjność, wyróżniają się przystę-pnością i siłą sugestii. Poetka uwielbia nasycone sceptycyzmem pytania retoryczne. W późniejszych utworach ze smutkiem wspomina minioną wojnę i utraconych przyjaciół. EmR, Fo. Dz.: Pribliżenija, Paris 1934; Rasswiety, Paris 1937;
Dwienadcat' miesiacew, Paris 1956.
Lit.: N. Ocup, Czisła 1934.10; J. Tauber, Grani
1956.31; K. Pomierancew, Wozr. 1956.59.
CZICZIBABIN Boris (właśc. Boris Aleksie-jewicz Połuszyn), 9.1.1923 Kriemienczug -15.12.1994 Charków, poeta. Cz., który przybrał nazwisko ojczyma, jako poeta występuje pod nazwiskiem swojej matki. Wychowywał się w różnych miejscowościach na Ukrainie, w 1942 został powołany do wojska, ale nie uczestniczył w walkach na froncie. Po roku studiów filologicznych na uniwersytecie w Charkowie w czerwcu 1946 został aresztowany i skazany na 5 lat obozu. Po zwolnieniu w 1951 zarabiał na swoje utrzymanie pracą dorywczą. W 1958 dzięki wstawiennictwu B. Słuckiego opublikował swój pierwszy wiersz, po nim do 1961 ukazywały się następne. W 1963 przyjaciołom Cz. udało się opublikować w Moskwie pierwszy zbiór jego wierszy pt. Mołodost' (Młodość). Równocześnie w Charkowie ukazał się tomik liryków Moroz i sołnce (Mróz i słońce). W tych, a także w dwóch następnych, wydanych przed 1968, zbiorkach brakuje wierszy najważniejszych, wiele też zostało zniekształconych przez cenzurę. Przy poparciu S. Marszaka w 1966 Cz. został przyjęty do ZP. Prowadził studio literackie, które zostało zamknięte w 1968. Od tego momentu należał do twórców prześladowanych, jego utworów nigdzie nie przyjmowano do druku, tym bardziej że postanowił nie iść na żadne kompromisy z funkcjonariuszami literackimi i pisać prawdę. Rozpowszechniane w "" Samizdacie wiersze Cz., poświęcone m.in. emigrantom, stały się pretekstem do wykluczenia go z ZP w 1973. Od 1968 Cz. pracował w administracji zakładów komunikacyjnych w Charkowie. Kilka jego wierszy ukazało się w 1977 na Zachodzie. "* Pieriestrojka spowodowała zmianę stanowiska oficjeli w stosunku do Cz. W październiku 1987 przywrócono mu członkostwo w ZP, wiele jego wierszy ukazało się w gazetach i czasopismach literackich. Druk tomu liryki Kołokoł 1989 (Dzwon) musiał sfinansować sam, otrzymał zań nagrodę państwową ZSRR w 1990. Następny zbiór poezji pod identycznym tytułem, lecz z nieco zmienioną zawartością, opublikował w 1991. Wiersze Cz. koncentrują się wokół zagadnień etycznych, podejmując w różnych sytuacjach problemy dobra i zła. Uważał się za

CZINNOW Igor Władimirowicz
120
poetę, który jest wyrazicielem Bożej woli:
"Nie ja piszę wiersze, ktoś mi je dyktuje" (LG 1988.7.12). Przez jego utwory przewijają się motywy osobistych doświadczeń życiowych: rzeczywistość obozowa, rozterki spowodowane odtrąceniem go jako poety, uczucie otuchy po przeczytanej lekturze, samotność, uświadomienie sobie zagrożenia wynikającego z alkoholizmu, szukanie ucieczki w miłości, a także zrozumienie nieustającej odpowiedzialności człowieka przed Bogiem. Człowiek u Cz. zawsze posiada wolność wewnętrzną, której nie mogą mu odebrać najbardziej poniżające okoliczności zewnętrzne. Jego wiersze zdradzają związek z klasyczną tradycją poetycką. Wyczuwa się w nich szacunek dla Puszkina. Są one oszczędne w słowie, a równocześnie treściwe i wymowne.
FV.
Dz.: Wiersze: Głagoł, Ann Arbor 1977.1; Dwad-cat' Dwa 1979.9; Poiski, NY 1979.1; Kont. 1983. 35; LG 1987.9.9, 1988.24.8 i 1989.29.11; NM 1987.10 i 1989.7; Ogoniok 1987.36 i 1988.36; DN 1988.4; LR 1988.29.1; Moskwa 1988.10; LO 1988. 11; Ju. 1989.2 i 4,1990.1; Zwiezda 1991.2; Wybrał sam, LG 1988.7.12; Kotokoł, 1989; Kołokoł, 1991;
Wywiad: LG 1992.28.10.
Lit.: W. Bielaki, w: tegoż Russkaja poezija, 1987;
M. Sanin, LO 1988.11; I. Łosiewskij, tamże 1990. 12; A. Pikacz, Oktiabr' 1990.12.
CZINNOW Igor Władimirowicz, 25.(12.)9. 1909 w okolicach Rygi - 21.05.1996 Daytona Beach (USA), poeta. Urodził się w rodzinie sędziego. W 1914-22 wraz z rodzicami mieszkał w Rosji, w 1930-39 studiował prawo w Rydze i pracował jako doradca prawny w przedsiębiorstwie gospodarczym. W 1944 opuścił Łotwę, do 1947 mieszkał w Niemczech, następnie do 1953 w Paryżu, później znów w Niemczech, a w 1962 wyjechał do USA (obywatelstwo amerykańskie otrzymał w 1967). Do 1968 pracował jako profesor slawista na uniwersytecie w Kansas, do 1976 na Vanderbilt Univ. w Nashville. Mieszkał w Daytona Beach na Florydzie. Debiutował wierszami, opublikowanymi w czasopiśmie
"Czisła" w 1933/34, pierwszy tomik poezji pt. Monotog (Monolog), złożony z 42 utworów, wydał w 1950 w Paryżu. Od tego czasu wiersze Cz. regularnie ukazywały się w czasopismach "Nowyj Żumał", "Grani" i innych periodykach emigracyjnych. Drugi jego zbiorek poetycki Linii 1960 (Linie), w którym jest mowa o liniach dłoni i kolejach losu, już swym tytułem podkreśla intelektualny charakter liryki Cz. Do piątego tomiku Kompozicyja 1972 (Kompozycja) włączył poeta wybrane utwory z pierwszego zbioru, do szóstego zaś, pt. Pastorali 1976 (Pastorałki), wszystkie wiersze z drugiego. W 1989 dzięki "* pieriestroj-ce utwory Cz. po raz pierwszy wydano w ZSRR. Liryka Cz. przesiąknięta jest rozpaczą w obliczu cierpień, beznadziejności \/ okrucieństwa otaczającego świata. Przedmiotem twórczej kontemplacji staje się dla niego nie własny los, lecz zwątpienie w sens ludzkiej egzystencji. Otuchę czerpie niekiedy z piękna przyrody, która od czasu do czasu przywołuje w pamięci obrazy utraconej ojczyzny. Motyw okropności i tajemniczości śmierci przewija się przez całą twórczość Cz. W zbiorku Pastorali pobrzmiewają bardziej majorowe tonacje, liczne podróże (Włochy, Grecja, Afryka Północna) nasycają odrębne wiersze pierwiastkiem autobiograficznym. W utworach późniejszych Cz. zwiększa się rola ironii i fantastyczno-groteskowego dystansu. Uwidocznia się to najbardziej w zbiorku Antitieza 1979 (Antyteza), w którym poszczególne wiersze znajdują się w swoistej opozycji do transcendencji, do powagi poszukiwań sensu życia, a także w stosunku do śmierci i poezji. Wiersze Cz., zwłaszcza w pierwszych zbiorkach, odznaczają się prostotą, a rymy, z których później całkowicie zrezygnuje, są bezpretensjonalne. Siłę poetyckiego wyrazu zawdzięczają przede wszystkim muzykalnemu rytmowi, zmieniającej się metryce i zróżnicowanej technice powtórzeń.
EmR, HRL, MERSL, Wy75, Wy82.
Dz.: Monolog, Paris 1950; Linii, tamże 1960; Mie-
tafory, NY 1968; Smotrilie - stichi, NŻ 1968.92;

121
CZISŁA
Partitura, NY 1970; Kompozicyja, Paris 1972; Pa-storali, tamże 1976; Antitieza, College Park (Ma-ryland), 1979; Awtograf, Holyoke 1984; Wiersze:
NM 1989.9, Daugawa 1989.4. Lit.: S. Makowskij, Opyty 1953.1; E. Rajs, Grani 1960.47; J. Iwask, w: Russkaja litieratura w emi-gracyi, Pittsburgh 1972 i NŻ 1980.138; L. Croft, SEEJ 1973; B. Narcyssow, NŻ 1975.118; W. Wei-die, tamże 1976.123; A. Bachrach, RM 1978.16.2;
J. Gład, W. Terras, w: I. Cz., Antitieza 1979 (bi-bliogr.); Z. Szachowskaja, RM 1979.15.11 i 1985. 4.4; W. Kazack, OEu. 1981.4; T. Fiesienko, NŻ 1985.161; M. Kreps, tamże 1990.181.
CZIRIKOW Jewgienij Nikołajewicz, 5.8. (24.7.)1864 Kazań - 18.1.1932 Praga, prozaik i dramaturg. Pochodził ze szlachty. Od 1883 studiował matematykę na uniwersytecie w Kazaniu. Sympatyzował z narodnika-mi, w 1887 został usunięty z uniwersytetu. Do 1893 drukował utwory publicystyczne, a także opowiadania i opowieści w periodykach prowincjonalnych, później w centralnych, m.in. w marksistowskim czasopiśmie "Żyzń" i zbiorach wydawnictwa "Znanije". Na początku XX wieku Cz. napisał kilka sztuk teatralnych. Jedna z nich, pt. Jewriei 1903 (Żydzi), była wystawiana w języku rosyjskim w Berlinie (1904), a w 1905 w języku niemieckim w Wiedniu, następna zaś - Iwan Mironowicz 1904 - ze względu na aktualną tematykę spotkała się z ogromnym zainteresowaniem odbiorców. Oprócz licznych opowiadań i opowieści, poświęconych życiu na prowincji, przed 1925 napisał 4-tomową autobiografię, w której wątek miłosny dominuje nad problematyką społeczną. Sobranije soczinienij (Dzieła zebrane) Cz., opublikowane w 1910-16, obejmuje 17 tomów. Cz. był przeciwnikiem bolszewizmu. W 1920 ewakuował się z Krymu, mieszkał najpierw w Sofii, a od 1921 w Pradze. Jego powieść Zwier' iż biezdny 1926 (Zwierzę z otchłani), ukazująca upadek moralny białych i czerwonych w czasie wojny domowej, była literackim skandalem i sukcesem jednocześnie. Wydrukowało ją na swych łamach czasopismo "Sowriemiennyje Zapiski". Cz. jest twórcą uznanym, cenionym za prawdziwe odtworzenie życia rosyjskiej prowincji. Pisarz ten nie wychodził poza ramy aktualnej tematyki społecznej i ukazywał epizody z życia przeciętnego obywatela. Zarzucano mu dłużyzny i braki w kreśleniu psychologicznego wizerunku postaci. W opowieści Opusto-szennaja dusza 1921 Cz. rysuje psychologiczny portret bolszewika. Jego dramat Jewriei przedstawia okropności powtarzających się raz po raz pogromów żydowskich. W dramatach baśniowych, jak np. Kołdunja 1909 (Czarownica) i Lesnyje tajny 1911 (Leśne tajemnice) podkreśla sens życia związanego z przyrodą i przestrzega przed rozwijającą się cywilizacją przemysłową. Talent Cz. zawsze znajdował się w cieniu A. Czechowa, w jego utworach wyczuwa się zaba/rwioną lekką melancholią sympatię do ludzi i otaczającego ich świata.
EmR, Fo, HRL, KLE, LES, MERSL, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Żyzn Tarchanowa, t. 1-4 (t. l: Junost, 1911, NY 1955, t. 2: Izgnanije, 1913, t. 3: Wozwraszcze-nije, 1914, t. 4: Siemja, 1925); Lesnyje tajny (Son chudoinika), 1913; Echo wojny, 1915; Opusto-szennaja dusza, RM 1921; Zwier' iż biezdny, 1926;
Wieczernij zwon. Powiesił o lubwi, Beograd 1932;
Powiesił l rasskazy, 1961. Sobr. socz. w 17-tl tt., 1910-16.
Lit.: A. Luther, w: tegoż Geschichte der russ. Lit., Leipzig 1924; S. Kastorskij, w: Istorija russkoj lit., t. 10, 1954, s. 581-587; J. Sacharowa, w: J. Cz., Powieści..., 1961; H. Krause, w: tegoż Die vorrevolutionaren russ. Dramen auf der deutschen Bilhne, Emsdetten 1972.
CZISŁA, czasopismo poświęcone zagadnieniom literatury, sztuki i filozofii, wydawane w Paryżu w 1930-34. W sumie ukazało się 10 numerów, z których każdy zawiera od 250 do 300 stron. Redagowane przez N. Ocupa i sponsorowane przez osoby prywatne Cz. były jednym z najlepszych periodyków literackich pierwszej "* emigracji, dbającym o poziom estetyczny publikowanych w nim

CZORNY Sasza
122
utworów. W redagowaniu pierwszych czterech numerów Cz. brała udział Irma V. de Manciarii i członkowie redakcji czasopisma teozoficznego "Cahiers de 1'Etoile". Przeważająca większość publikacji należała do autorów młodszej generacji, którzy zaczęli pisać już za granicą. Byli wśród nich I. Czin-now, G. Gazdanow, A. Ginger, I. Odojewce-wa, B. Popławski i S. Szarszun. Spośród pisarzy starszych, znanych w środowisku literackim, najczęściej udostępniali swoje manuskrypty Z. Gippius, D. Mierieżkowski, A. Riemizow i B. Zajcew. Czasopismo informowało zarówno o ważniejszych nowościach wydawniczych w ZSRR i za granicą, jak też o życiu kulturalnym Europy Zachodniej. Autorami ilustracji (każdy numer zawierał ich około 20) byli m.in. M. Chagall, N. Gonczaro-wa, A. Jakowlew, M. Łarionow, I. Pougny, a także Delacrobc, Derain i Ylaminck. Prace o tematyce religijno-filozoficznej zamieszczali S. Frank, L. Szestow i in. Z zasady nie przyjmowano artykułów o tematyce politycznej. Mimo dużego zróżnicowania indywidualnych publikacji literackich, krytycznych i eseistycznych, zbliża je wszystkie pewna powściągliwość w stosunku do eksperymentów formalnych i szacunek dla duchowych wartości sztuki. Nakład Cz. wynosił od 1000 do 1200 egzemplarzy. MERSL.
Lit.: M. Osorgin, Sowr. Zap. 1931.46; B. Popław-skij, Czisła 1934.10; G. Struwe, w: tegoż Russkaja lit. w izgnanii, NY 1953, s. 213-218; N. Ocup, w:
tegoż Sowriemienniki, Paris 1961.
CZORNY Sasza (właśc. Aleksandr Michaj-łowicz Glikberg), 13.(1.)10.1880 Odessa - 5. 8.1932 La Lavandou we Francji, poeta i prozaik. Ojciec Cz. był agentem zaopatrzeniowym dużego laboratorium chemicznego. Lata dziecięce spędził Cz. w Białej Cerkwi, szkolne w Żytomierzu. W 1902-05 pracował w urzędzie celnym. W 1904 zadebiutował jako dziennikarz w Żytomierzu, a w 1905 przeprowadził się do Petersburga. Współpracował tu z wieloma czasopismami, m.in.
opublikował w czasopiśmie "Zritiel" swoje satyry polityczne. W 1906-07 studiował przez rok w Heidelbergu. W 1908 powrócił do Petersburga i w ciągu kilku tygodni dzięki swoim utworom, zamieszczonym pod pseudonimem S. Cz. w czasopiśmie "Satirikon", zdobył niebywały rozgłos i uznanie. Dwa zbiorki tych wierszy, obnażających w sposób sarkastyczny ludzkie słabości, opublikowanych pt. Sa-tiry 1910 (Satyry) oraz Satiry i linka 1911 (Satyry i liryka), doczekały się kilku częściowo poszerzonych wydań. W 1911 Cz. zerwał z "Sati-rikonem" i podjął współpracę z wieloma innymi pismami. Zaczął też pisać utwory prozator-skie, a także tłumaczyć z języka niemieckiego (m.in. dzieła Heinego i Dehmela). Zachęcony przez K. Czukowskiego pisał książki dla dzieci. W Petersburgu zaprzyjaźnił się z L. Andrieje-wem i A. Kuprinem. W poemacie Noj 1914 (Noe) ukazał pesymistyczną wizję przyszłości, w której nawet przemiany społeczne nie rokują nadziei na lepsze. W 1914-17 służył jako żołnierz w szpitalu polowym, co znalazło wyraz w ogłoszonych później drukiem wierszach i bajkach. W 1918 wyemigrował do Kowna, a w 1920 do Berlina, gdzie rozwinął aktywną działalność wydawniczą. Zmienił tutaj swój pseudonim na A. Cz. Prócz wznowienia dwóch tomików swoich wierszy, wydał zbiorek Żażda 1923 (Pragnienie), a także opublikował utwory Czechowa, Czukowskiego i Turgieniewa dla dzieci. Pisał też własne książki dla dzieci. W 1924, będąc nauczycielem domowym dzieci L. Andriejewa, przeniósł się wraz z wdową po nim do Rzymu, a w końcu 1924 osiadł ostatecznie w Paryżu. Oprócz kolejnych książek dla dzieci napisał Sofdatskije skazki 1933 (Bajki żołnierskie), które zapewniły mu trwałe miejsce w literaturze rosyjskiej. Poemat Cz. Komu w emigracyi żyt' choroszo (Komu na emigracji dobrze się dzieje), napisany w 1931-32 i będący trawestacją znanego utworu N. Niekrasowa, obnaża pesymistyczną postawę tego, piszącego zazwyczaj beztrosko i wesoło, twórcy. Zmarł kilka miesięcy później po przeniesieniu się do Prowansji, po nadmiernym wysiłku podczas gaszenia pożaru. W 1960 ukazał się

123
CZUCHONCEW Oleg Grigorjewicz
pierwszy w ZSRR obszerny zbiór wierszy Cz. w serii Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety). W 1978 kilka tomików jego utworów wydano w Paryżu. Cz. jest pisarzem wszechstronnym, popularnym wśród rzeszy czytelników. W jego twórczości można wyodrębnić przede wszystkim poezję satyryczną, utwory dla dzieci i Sołdatskije skazki. Po krótkotrwałym okresie uprawiania satyry politycznej zwrócił się ku satyrze społeczno--obyczajowej i posługując się ironiczną maską ośmieszał trywialność i powierzchowność, a także popadanie w drobnomie-szczaństwo wyższych warstw miejskich. Satyry Cz. zawierają sporo pierwiastków narracyjnych, zawsze jednak zadziwiają plastyką obrazów i niezwykle trafnym doborem epitetów. Owe wyczucie słowa ujawnia się zwłaszcza w cyklu jego utworów pt. Soldatskije skazki, w których w sposób hojny i pełen humoru wykorzystuje najróżnorodniejsze warstwy języka ludu rosyjskiego. Bohaterem Cz. jest często prosty żołnierz rosyjski, który dzięki chłopskiemu sprytowi radzi sobie znakomicie w starciach z osobami wyżej postawionymi, a także z duchami. Poczynając od 1911 Cz. opublikował około 25 książek dla dzieci, a wśród nich własne wiersze, opowiadania i dramaty oraz przekłady i edycje dzieł innych autorów. Adresowane do dzieci poczynając od wieku przedszkolnego, utwory te spotkały się najpierw w Rosji carskiej, a później na emigracji, z entuzjastycznym przyjęciem. Niektóre z nich do 1930 wydawano nawet w ZSRR.
EmR, Fo, KLE, LES, MERSL, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Satiry, 1910, wyd. 6: Berlin 1922, wyd. 7: Pa-ris 1978; Satiry i linka, 1911,1913, wyd. 4: Berlin 1922, wyd. 5: Paris 1978; Żywaja azbuka, 1913, wyd. 3: Berlin 1922; Dietskij ostrów, Danzig 1921 (Wyspa dzieci, Warszawa 1967); Żazda, Berlin 1923; Rumianaja kniżka, Beograd 1929 (przedruk Paris 1978); Tmboczlst, 1930; Sołdatskije skazki, Paris 1933 (reprint Paris 1978); Sticho-tworlenija, 1960; Stichotworienija, 1962; Izbr. skazki, Monterey (USA) 1964; Stichotworienija (Wiesiolaja nagtost'), 1982; Stichi i proza, 1990;
Izbr. proza, 1991; Czto komu nrawitsia, 1993.
Lit.: K. Czukowskij, w: S. Cz., Stichotworienija, 1960, 1962; J. Jewstigniejewa, tamże; Z. Papier-nyj, NM 1960.9; E. Kannak, RM 1978.10.8;
W. Andriejew, tamże 1978.19,10; A. Iwanów, DN 1980.12; W. Kasack, OEu. 1981.8; L. Usijenko, Don 1988.6; A. Iwanów, RM 1991.15.2.
CZUCHONCEW Oleg Grigorjewicz, 8.3. 1938 Pawłowskij Posad (obw. moskiewski), poeta. Syn działacza gospodarczego. W 1962 ukończył studia filologiczne w moskiewskim instytucie pedagogicznym. Od 1958 drukował swoje wiersze w czasopismach "Junost"' i "Mołodaja Gwardija", później zaczęły się one ukazywać także w almanachu "Dień Poezii". Wieloletnie ataki czynników oficjalnych sprowokowały go do napisania wierszy-pt. Powiestwowanije o Kurbskom (Ju. 1968. l, Opowieść o Kurbskim). Związany z tym skandal, jak twierdzi N. Korżawin, polegał nie na tym, że Cz. oskarżał tyrana o okrucieństwo, zmuszające do zdrady i emigracji, lecz był wynikiem zwykłego zbiegu okoliczności: w 1968 miała miejsce sensacyjna ucieczka A. Bielinkowa do USA. Dopiero w wieku 38 lat Cz. zdołał wydać swój pierwszy, skromny zbiorek liryków pt. Iz triach tietra-diej 1976 (Z trzech zeszytów), który spotkał się z bardzo przychylnym przyjęciem odbiorców. W 1983 ukazał się kolejny tomik Stu-chowoje okno (Dymnik), zawierający wiele nowych, lecz zniekształconych przez cenzurę wierszy. Dzięki "* pieriestrojce stał się Cz. poetą bardzo cenionym w ZSRR. W 1989 wydał dwa tomy liryków, trzeci pt. Wietrom i piepłom (Wiatrem i popiołem) oraz czwarty - Stichotworienija (Wiersze). Cz. jest także tłumaczem i krytykiem literackim. W 1986 został członkiem kom. red. miesięcznika "Nowyj Mir" i do 1988 prowadził w nim dział poezji. Mieszka w Moskwie. Umiejętność wsłuchiwania się w samego siebie uważa Cz. za "najważniejszy, być może, warunek rozwoju poety" (DN 1982. 5). Owo słuchanie własnego głosu oraz budowanie z niego ciągu obrazów i skojarzeń wyróżnia całą lirykę Cz. Poeta ostro reaguje na ból i cierpienia ludzi,

CZUKOWSKA Lidia Korniejewna
124
zwłaszcza tych, którzy jak biblijny Hiob, żyją w ubóstwie i są prześladowani. Zadaniem artysty jest, jego zdaniem, przeciwstawienie się złu, uświadamia sobie bowiem, że źródła sztuki tkwią w duchowości, w religii. W przyrodzie oraz otaczającym życiu szuka wartości autentycznych, wielkich i przybliża je wrażliwemu czytelnikowi. Ukazuje sytuacje historyczne, podkreślając głębokie związki między nimi oraz nadając im w tekście poetyckim charakter uogólniony, czytelny również w kontekście teraźniejszości. Jego pierwsze utwory, opublikowane dzięki pieriestrojce lub znane z pierwotnych wersji, oddają niepokój i cierpienia podmiotu lirycznego z powodu złych warunków społecznych w systemie sowieckim. Język Cz. jest tradycyjny, nie wyczuwa się w nim dążenia do popisów słownych. Obrazy cmentarza, krzyża, dzwonnic i klasztorów służą często unaocznianiu samotności, ciszy i potrzeby zmian na lepsze.
Ki, KLE, LES.
Dz.: Wiersze: Ju. 1962.10,1965.3,1966.6,1967.1,
1968.1, 1974.8, 1976.10 i 1983.4; Moł. Gw. 1962.
12, 1964.4 i 1965.9; NM 1970.6 i 1971.5; DN
1973.4, 1982.10, 1985.12 i 1986.8; Iz triach tietra-
diej, 1976; Słuchowoje okno, 1983; Wietrom l ple-
płom, 1989; Stichotworienija, 1989.
Lit.: G. A. Nowickij, LG 1968.7.2; N. Korżawin,
Kont. 1978.17; I. Andriejewa, DN 1978.2; B. Sar-
now, LO 1978.12; I. Rodnianskaja, NM 1982.10;
W. Kasack, NZZ 1984.22/23.12; I. Szajtanow, LO 1985.2; L. Anninskij, Ju. 1985.3; L. Winokurowa, Oktiabr' 1985.3; W. Butienko, LR 1988.19.2 i 1988. 23.9; G. Krasuchin, Kniżnpje Obozrienije 1990.22. 6; S. Rassadin, LG 1990.7.3.
CZUKOWSKA Lidia Korniejewna, 24.
(ll.)3.1907 Petersburg - 8.2.1996 Moskwa, prozaik. Córka pisarza K. I. Czukowskiego. Ukończyła studia filologicznego w Leningradzie. Przez wiele lat pracowała w wydawnictwach jako redaktor literatury dla dzieci. W 1929 pod pseudonimem A. Ugłow debiutowała opowiadaniem Leningrocl-Odiessa, później drukowała prace krytycznoliterackie. Mąż Cz., fizyk M. P. Bronsztejn, stał się ofiarą terroru. W 1955 opublikowała nieduże prace monograficzne o twórczości S. Gieorgijew-skiej i B. Żytkowa. Brała udział w przygotowaniu t. 2. liberalnego almanachu "Litiera-tumaja Moskwa" (1956), w którym zamieściła artykuł Raboczij razgowor (Rozmowa robocza) na temat sensu i charakteru nadużyć przy redagowaniu tekstów literatury pięknej, włączony później w wersji poszerzonej do jej książki Właboratorli riedaktora 1960 (W laboratorium redaktora). Jej proza, ukazująca okres stalinowski i jego tragiczne następstwa, do ** pieriestrojki, rozpoczętej w drugiej połowie lat 80., mogła się ukazywać tylko na Zachodzie. Napisana w 1939-40 opowieść Sofja Pietrowna, w której ukazuje stopniowe narastanie masowego terroru, została opublikowana w 1965 pt. Opustietyj dom (Opustoszały dom), a utrzymany w formie dziennika Spusk pod wodu (Zejście pod wodę), wstrząsający głębią i mistrzostwem obrazu życia rosyjskich pisarzy w 1949, wydano drukiem w 1972. W kwietniu 1966 Cz. zwróciła się w liście otwartym do M. Szołochowa, polemizując z jego zarzutami, sformułowanymi wobec A. Siniawskiego i J. Daniela na XXIII zjeździe partii: "Literatura nie podlega prawu karnemu. Ideom należy przeciwstawiać idee, a nie więzienia i obozy". W ten sam sposób występowała w obronie praw człowieka, protestując przeciwko przemilczaniu zbrodni okresu stalinowskiego, a także broniąc A. Solżenicyna i A. Sacharowa. 9.1.1974 została wykluczona z ZP. Fakt ten przedstawiła w książce Process isklu-czemja 1979 (Wydalenie), nadając mu szeroki wymiar społeczny. W latach 1938-41 i 1952-62 Cz. prowadziła dokładne notatki ze swoich rozmów z A. Achmatową. Następnie zaopatrzyła je w obszerne przypisy i opublikowała ten niezwykle ważny dla zrozumienia ówczesnego życia intelektualnego w ZSRR dokument w Paryżu pt. Zapiski ob Annie Achmatowoj 1976-90 (Notatki o Annie Achmatowej). W Paryżu wydała również tomik liryków, powstałych w latach 1936-76, zebranych pt. Po etu storonu smierti (Po tej stronie śmierci). Obok cierpienia osobistego, spowodowanego różnymi formami prześladowania i miłością do

125
CZUKOWSKI Korniej Iwanowicz
męża, ukazuje w nim również niepokój, związany z obawą o los Rosji, a także rozterki z powodu emigracji i zesłań w latach 70. Pieriestrojka spowodowała radykalną zmianę w stosunku władzy sowieckiej do Cz. Od 1988 jej utwory zaczęły się pojawiać w ZSRR. Cz. nie wyraziła zgody na zaproponowane w 1989 wznowienie jej członkostwa w ZP. W 1990 za odwagę cywilną otrzymała od pisarzy ze stowarzyszenia Apriel nagrodę pieniężną w wysokości 2500 rubli. Mieszkała w Moskwie i Pieriediełkinie.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ki, MERSL, Wy82. Dz.: Pod pseud. A. Ugłow: Leningrad-Odiessa, 1929; Powiesi' o Tarasie Szewczenko, 1930; Na Wotgie, 1931; Pod własnym nazwiskiem: Istorija odnogo wosstanija, 1940; Boris Żytkow, 1955; Su-zanna Gieorgijewskaja, 1955; Raboczij razgowor, Lit. Moskwa 1956.2; W łaboratorll ricdaktora, 1960, wyd. 2:1963; Opustiefyj dom, Paris 1965 (pt. Sofa Pietrowna, NŻ 1966.83-84 i Niewa 1988.2);
Otwietstwiennost' pisatiela i biezotwietstwiennost' "Litieraturnoj Gaziety", NŻ 1968.93; (o Szołocho-wie i Sołżenicynie), w: Literatur und Repression, Munchen 1970; Spuskpod wodu. NY 1972; Frida Abramowna Wigdorowa, RLT 1973.5; Gniew na-roda. Otkrytoje pismo, RM 1973.1.11; Proryw nie-moty, w: A. Sołżenicyn, Bodałsia tielonok s dubom, Paris 1975; Otkrytoje słowo. Publicysticzeski-je dokumienty, NY 1976 (fragm. Gorizont 1989. 3); Zapiski ob Annie Achmatowoj, 1.1: (1938-41), Paris 1976, wyd. 2: 1984 i Moskwa 1989, t. 2:
(1952-62), Paris 1980 i Niewa 1993.4-9; Po etu sto-ronu smierti, Paris 1978; Process iskluczenija, Paris 1979, Moskwa 1990; Priedsmiertije (o M. Cwietaje-wej), Wr. i My 1982.66 i Gorizont 1988.3; Pamiatl dietstwa, NY 1983 i Moskwa 1989; Powiesli, 1988 (zawiera: Sofja Pietrowna, Spusk pod wodu); Wywiad: Moskowskije Nowosti 1988.24.4.
Lit.: G. Makagonienko, LO 1940.23; D. Briego-wa, NM 1955.10; A. Turków, tamże 1961.4;
S. Kryżyckij, NŻ 1972.109; E. Brejtbart, Grani 1977.104; A. Klimoff, MERSL 4(1981); J. Et-kind, Wr. i My 1982.66; A. Bachrach, NRS 1983. 20.11; P. Nerler, Oktiabr' 1988.10; M. Korałłow, NM 1988.11; L. Maller, LO 1989.11.
CZUKOWSKI Korniej Iwanowicz (właśc. Nikołaj Wasiljewicz Korniejczukow), 31.
(19.)3.1882 Petersburg - 28.10.1969 Kunce-wo, poeta i historyk literatury. Ojciec prozaików Lidii i Nikołaja Cz. Uczęszczał do gimnazjum w Odessie i Nikołajewie. W 1903-05 był korespondentem gazety "Odiesskije Nowosti" w Londynie, następnie redagował czasopismo satyryczne "Signał" w Petersburgu oraz pisał artykuły krytycznoliterackie. Przyjaźnił się z wieloma znanymi pisarzami. W 1912-17 mieszkał w fińskiej wsi Kuokkała. W 1916-27 napisał wiele książek dla dzieci, w których splatają się w jedną całość wpływy angielskie i rosyjskie. W późniejszym okresie utwory te zostały poddane ostrej krytyce przez dogmatycznych pedagogów i ugrupowanie "* RAPP. Mimo to wierszowane bajki Cz., m.in. Mojdodyr 1923 (Myjdodziur) wychodziły w wielomilionowym nakładzie. "Już piąte pokolenie dzieci wychowało się na tych zabawnych i czarujących książkach, pełnych barw, muzyki, fantazji i radości życia" (W. Panowa, 1972). W książce pt. Ot dwuch do pibti 1933 (Od dwóch do pięciu, 1962) Cz. wykazał się głęboką znajomością dziecięcej psychiki i języka, charakterystycznego dla pierwszego okresu dzieciństwa. Od 1918 Cz. był kierownikiem amerykańsko-angielskiego działu wydawnictwa "Wsiemirnaja Litieratura" i tłumaczył wiele utworów literatury angielskojęzycznej. Po 1927 zajął się głównie tłumaczeniem prac z dziedziny literaturoznawstwa i teorią przekładu. Za swoją książkę o N. Niekrasowie pt. Mastierstwo Niekrasowa 1952 (Artyzm Nie-krasowa) otrzymał w 1957 tytuł doktora, a w 1962 nagrodę Leninowską. W 1962 Uniwersytet Oksfordzie! nadał mu tytuł doktora honoris causa. W 1938 Cz. przeniósł się do Moskwy, od 1954 aktywnie uczestniczył w obronie czystości języka rosyjskiego. Opublikowane po raz pierwszy dzięki "* pieriestrojce jego Dniewniki 1990-91 (Dzienniki) dają szeroki wgląd w rosyjskie życie duchowe okresu sowieckiego. W swoich wierszowanych bajkach, napisanych z pełnym i mądrym zrozumieniem dzieci, Cz. rozwija dynamiczną akcję, w której ciągle wymieniają się kontra-

CZUKOWSKI Nikołaj Korniejewicz
126
stujące ze sobą cień i światło. "Osiągnęły one natychmiast ogromną popularność" (L. Czukowska). Pozwalają dzieciom przebywać wśród zwierząt i ożywionych przedmiotów. Niezwykłe oddziaływanie bajek Cz. wynika w dużym stopniu z zastosowanej formy wiersza, który zawiera wiele rymów wewnętrznych, powtórzeń i wykrzykników. Księga gości Cz. z lat 1914-66 pt. Czukokkała, opublikowana dopiero w 1979 (zakazane przez cenzurę fragmenty wydano w 1989), dzięki faksymiliom tekstów i ilustracjom, a także komentarzom autora, stanowi żywe uzupełnienie histońi literatury rosyjskiej XX w.
EmR, HRL, Ka85, Ka91, KLE, LES, MERSL, Wy75, Wy82.
Dz.: Prikluczenija Krokodiła Krokodiłowicza, 1919; Mojdodyr, 1923; Maleńkije dieti, 1928 (od 3. wyd. pt. Ot dwuch do piali, 1933); Skazki, 1935 (Bajki, Warszawa 1947 i wyd. nast.); Czudo-die-riewo, 1943; Limpopo, Warszawa 1951; Mastier-stwo Niekrasowa, 1952; Wspomnienia o pisarzach, Warszawa 1962; Srebrna odznaka, tamże 1963;
Co to byto!, tamże 1964; Krokodyl, tamże 1965;
Czukokkała. Rukopisnyj almanach K. Cz., 1979 i Nasze Nasiedije 1989.4; Litleraturnyje wospo-minanija, 1989; Dniewniki, NM 1990.7-8, 1991.5 i oddz. wyd. 1991. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1965-69;
Socz. w2-ch tt., 1990.
Lit.: J. Tynianow, Dietskaja Lit. 1939.4; M. Pie-trowskij, 1966; St. Rassadin, NM 1967.7; A. Dra-wicz. Poezja 1970.2; S. Pollak, Tw. 1970.4; W. Pa-włowa, w: tejże Zamietki litieratora, 1972, s. 124-29; M. Słonimskij, Zwiezda 1972.8; G. Porębina, w: Antologia roś. poezji radź., Katowice 1978; Żyzń i tworczestwo K. Cz., 1978; M. Hendrykowski, SRP 1979.11; T. Nienartowicz, SIWr. 1979.18;
E. Balcerzan, PL 1980.1; Z. Papiernyj, Oktiabr' 1982.3; T. Karpowa, Kazań 1988; S. Drejden, Tie-atr 1989.7.
CZUKOWSKI Nikołaj Korniejewicz, 2.6. (20.5.)1904 Odessa - 4.11.1965 Moskwa, prozaik i tłumacz. Syn pisarza K. I. Czukow-skiego. Lata młodzieńcze i studenckie spędził w Petersburgu (Leningradzie). Pracę literacką rozpoczął jako poeta w 1922, pisał także utwory prozatorskie dla dzieci. W latach 30. opublikował powieści na temat wojny domowej, spośród których Jaroslawl 1938 należy do najbardziej znaczących. Jako korespondent wojenny brał udział w wojnie z Finlandią w 1939-40 oraz w II wojnie światowej. Po wojnie mieszkał w Moskwie, gdzie w 1946-54 pracował nad powieścią Bałtijskoje niebo 1955 (Pod niebem Bałtyku, 1958), poświęconą obronie Leningradu i wyróżniającą się bogactwem akcji i wyrazistą strukturą. Ponadto jest autorem licznych opowiadań. Jedno z nich, pt. Brodiaga (Tułacz) zostało zamieszczone w almanachu "Litieraturnaja Moskwa" (1956.2), który stał się obiektem ataków dogmatycznej krytyki. Ten utwór, napisany w 1932, przedstawiający mroczny i beznadziejny obraz rzeczywistości rosyjskiej okresu rewolucji, zdecydowanie wyróżnia się na tle ówczesnej literatury. Różni się także od powieści Cz. Bałtijskoje niebo, ukazującej wyłącznie bohaterów pozytywnych. Najważniejsze pozycje, napisane w ciągu 30 lat pracy twórczej, włączył do wydanego w 1963 tomu utworów wybranych. Przez całe życie Cz. wiele tłumaczył z różnych języków (m.in. utwory takich pisarzy, jak J. London, E. Thompson-Seton, R. Ste-venson, M. Twain, S. Petófi). Ponadto w latach 1955-62 był członkiem kom. red. miesięcznika "Znamia", należał do zarządu ZP ZSRR i ZP RFSRR, był kierownikiem sekcji tłumaczeń.
KLE, RSPP6, Wy82.
Dz.: Tantalena, 1925; Russkaja Amierika, 1928, wyd. 3: 1931; Skwoź dikij raj, 1928; Kniaźyj ugoł, 1937; Jaroslawl, 1938, wersja poprawiona: 1949, wyd. 3: 1957; Woditieli friegatow, 1941, 1986 (O wielkim żeglarzu, Warszawa 1950); Domek nad rzeką. Warszawa 1949; Battijskoje niebo, 1955, wyd. 9: 1965; Brodiaga, Lit. Moskwa 1956. 2; Izbr., 1963; Piąty] dień, 1967; O świcie. Kwitły poziomki. Tchnienie życia. Warszawa 1968; Mor-skoj ochotnik, 1972; Prawda i poezija, 1987. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1977.
Lit.: W. Wilczinskij, Zwiezda 1955.1; G. Triefiło-wa, NM 1963.12; M. Słonimskij, Niewa 1980.2;
M. Aligier, LG 1984.15.8.

127
CZUMANDRIN Michaił Fiodorowicz
CZUŁKOW Gieorgij Iwanowicz, 1.2.(20.1.) 1879 Moskwa - 1.1.1939 tamże, poeta i prozaik. Pochodził ze szlachty. Relegowany z uniwersytetu z powodu działalności politycznej w 1899. W 1902-03 przebywał na zesłaniu na Syberii, w 1904 osiadł w Petersburgu, gdzie opublikował pierwszy zbiór liryków Kriemnistyj put' 1904 (Krzemienista droga), który zapewnił mu dobre kontakty z D. Mie-rieżkowskim i Z. Gippius. Starał się połączyć różne nurty symbolizmu, wydawał almanachy "Fakieły" (1906-08), "Biełyje Noczi" (1907), był redaktorem czasopisma "Zołoto-je Runo" (1908-10). Jego zabiegi o połączenie własnego "mistycznego anarchizmu" z innymi prądami symbolizmu spotkały się z ostrym sprzeciwem A. Biełego. Jako krytyk Cz. współpracował z czasopismami "Nowyj Put'" i "Wiesy". W 1905-15 przebywał głównie we Włoszech, Francji i Szwajcarii. Dwie jego powieści - Satana 1915 (Szatan) i Mie-tiel 1917 (Zamieć) pod względem techniki kreacyjnej zdradzają wyraźne powinowactwo z psychologiczną metodą Dostojewskie-go. Po przewrocie bolszewickim Cz. ograniczył swoją działalność do prozy i publicystyki. W zbiorze esejów pt. Naszy sputniki 1922 (Nasi współtowarzysze podróży) i we wspomnieniach Gody stranstwij 1930 (Lata wędrówek) przedstawił swoje spojrzenie na epokę symbolizmu, które wywołało krytyczne zastrzeżenia w związku z przesadnym akcentowaniem przez autora osobistych zasług, w tym także na polu działalności rewolucyjnej (M. Rabinowicz). Salto mortale, iii Po-wiest' o mołodom wolnodumce Pjere Wotchow-skom 1930 (Salto mortale, czyli Opowieść o wolnomyślicielu Pierrecie Wołchowskim) jest utworem, w którym Cz., dowolnie interpretując fakty historyczne, nawiązuje do powstania dekabrystów. W 1933 opublikował także książkę o życiu i twórczości Tiutcze-wa. Pośmiertnie ukazała się jego praca o Dostojewskim, w której największą wartość przedstawiają zgromadzone przez autora materiały.
HRL, KLE, LES, MERSL, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: O misticzeskom anarchizmie, 1906 (reprint Letchworth 1971); Satana, 1915; Mietiel, 1917;
Naszy sputniki. Stat'ji 79/2-22, 1922; Stichotwo-rienija, 1922; Miatiezniki 1825 goda, 1926; Gody stranstwij, 1930; Salto mortale, iii Powiesi' o mołodom wolnodumce Pjere Wolchowskom, 1930; Le-topiś żyzni i tworczestwa F. I. Tiutczewa, 1933; Pu-tiewyje zamietki, NM 1935.12; Kak rabotat Dosto-jewskij, 1939. Sobr. socz., t. 1-6,1911-12.
Lit.: Awrielicz (właśc. W. Briusow), Wiesy 1906.8;
A. Biełyj, w: tegoż Arabieski, 1911, s. 335-342;
M. Rabinowicz, NM 1930. 8-9; M. Polakowa, tamże 1939.9; J. Garrard, Amerikan Slavic Review 1968; I. Titunik, Canadian Slavic Studies 1975.
CZUMANDRIN Michaił Fiodorowicz, 1905 (dzień i miesiąc urodzenia nie są znane) Tuła - 4.2.1940, poległ na wojnie z Finlandią, prozaik. Jego ojciec był palaczem. Cz. wychowywał się w domu dziecka, później pracował jako palacz. Od 1923 w Piotrogrodzie prowadził działalność polityczną, a od 1925 również literacką. Do partii wstąpił w 1927. Jako funkcjonariusz LAPP-u (>" RAPP) wchodził w skład kolegiów redakcyjnych wielu czasopism. W 1936-37 był kierownikiem literackim Teatru im. Gorkiego. W 1937 został poddany krytyce za nadmierne wychwalanie "lewicowych komunistów", wysuniętych w jego utworach na plan pierwszy (LG 1937.15.8). Ponieważ na czas wyznał skruchę, a równocześnie wystąpił z oskarżeniami przeciwko innym (J. Libiedinski), zdołał uratować się przed dalszymi prześladowaniami (E. Brown). Do historii literatury rosyjskiej wszedł wyłącznie dzięki swej funkcji politycznej. W 1926-35 Cz. napisał kilka powieści o życiu robotników. Najbardziej znaną spośród nich jest powieść Fabrika Rabie 1928 (Fabryka Rablego), ukazująca prywatne przedsiębiorstwo okresu NEP-u w sowieckiej Rosji. Nieporadność artystyczna autora, ujawniająca się w sposobie prowadzenia akcji, w ukazywaniu świata wewnętrznego postaci oraz w języku, była ostro wytykana przez krytyków (Maszbic-Wie-row). Po podróży do Niemiec w 1931-32 Cz. wydał zbiór reportaży pt. Giermanija

CZURAJEWKA
128
1933 (Niemcy). Jego próby dramatopisar-
skie wiążą się z pobytem na Dalekim
Wschodzie w 1935-36.
KLE,RSPP6.
Dz.: Rodnaja, 1927; Fabrika Rabie, 1928; Leningrad,
1931; Giermanija, 1933 (fragm. NM 1933. l); God
rożdienija 7905,1936; Bikin wpadajet w Ussuri. Stój-
biszcze Mitacheza, 1940. •&&/-., 1958.
Lit.: I. Maszbic-Wierow, NM 1928.12; A. Sztejn,
Zwiezda 1940.12 i Moskwa 1980.1; E. Brown, w:
tegoż The Proletarian Episode in Russian Lit., NY 1953.
CZURAJEWKA, stowarzyszenie kultural-no-literackie, istniejące w Harbinie (Chiny) w 1926-34. Powstało z inicjatywy A. Aczaira przy wsparciu amerykańskiego YMCA. Nazwa pochodzi od tytułu powieści syberyjskiego pisarza G. Griebienszczikowa "Czuraje-wy". Na organizowanych przez Cz. z reguły w każdy wtorek odczytach, dyskusjach, koncertach i przedstawieniach teatralnych spotykała się harbińska elita intelektualna: pisarze, muzycy i malarze. Wśród uczestników owych spotkań było wielu pisarzy, m.in. Ale-ksiej Aczair, Siergiej Agmadow, Larissa Andersen, Lidia Chaindrowa, Gieorgij Granin, Lew Gustów, Wiktoria Jankowska, Justyna Kruzensztern-Pieterec, Piotr Lapiken, Ar-sienij Niesmiełow, Walery Pierieleszyn, Ni-kołaj Pieterec, Natalia Rieznikowa, Siergiej Siergin, Władimir Słobodczikow, Matwiej Sukienik, Nikołaj Swietłow, Nikołaj Szczegółów, Leonid Upsinski, Michaił Wolin i Je-lena Żemczużna. W 1933 wewnątrz Cz. doszło do konfliktu między twórcami starszego i młodszego pokolenia. Aczair zrezygnował z funkcji kierownika, a nazwa stowarzyszenia brzmiała odtąd Mołodaja Czurajewka. Taki sam tytuł miała ukazująca się w 1932 gazeta (pojawiło się tylko 6 numerów), następnie od 27.12.1932 do 31.10.1934 wychodziła redagowana przez Aczaira "Czurajewka" (wydano 7 numerów). Po wkroczeniu do Harbina Japończyków grupa rozpadła się,
a większość jej członków wyjechała do
Szanghaju.
Lit.: "" Aczair, "" Niesmiełow, "" Pierieleszyn;
J. Kruzensztern-Pieterec, Wozr. 1968.204.
CZURLIN Tichon Wasiljewicz, 17.5.1885 Lebiediań - 1946 Moskwa, poeta. Studiował na uniwersytecie w Moskwie, był aktorem Teatru Kameralnego, od 1908 ogłaszał swoje wiersze drukiem. W 1916-22 zamieszczał je w almanachach, w towarzystwie wielu znanych ówczesnych poetów symbolistów i futurystów. Pierwszy tomik jego wierszy pt. Wies-na pośle smierti 1915 (Wiosna po śmierci), przepełniony wizjonerskimi przeżyciami, ukazał się w nakładzie 280 egzemplarzy, następny - Wtoraja kniga stichow 1918 (Drugi zbiór wierszy), objętościowo większy, w nakładzie tylko 150 egz. W okresie fascynacji futuryzmem eksperymentował w dziedzinie słowotwórstwa, instrumentacji dźwiękowej i języka pozarozumowego. W 1925 wydawał jeszcze swoje utwory w almanachu "" Prolet-kultu. Od tego momentu był praktycznie wykreślony z literatury. Jedyny, wydany później 56-stronicowy zbiór Stichi 1940 (Wiersze) zawierał tylko utwory o charakterze społecznym. Poza artykułem L. Czertkowa o Cz. w "* Kratkoj litieraturnoj encykłopiedii jego nazwiska nie wymieniono w żadnej innej pracy. Przypomniano sobie o Cz. dopiero w okresie "* pieriestrojki. Na 1992 był zaplanowany tom pt. Poezija 20-30 godów (Poezja lat 20. i 30.), który miał objąć utwory Cz., a także A. Marienhofa, J. Połonskiej, G. Szengeliego i W. Szerszeniewicza. Pośmiertnie wydany fragment powieści Cz. poświęcony jest ojcu kosmonautyki i ezote-rykowi K. Ciołkowskiemu.
KLE.
Dz.: Wiesna pośle smierti, 1915; Wtoraja kniga stichow, 1918; Agatowy] Aga, 1922; Stichi, 1940. Lit.: S. Karlinsky, w: American Slavic Review 1967.

D
DANIEL Julij Markowicz, 15.11.1925 Moskwa - 30.12.1988 tamże, prozaik i poeta. Syn żydowskiego pisarza tworzącego w języku jidysz. W 1943-44 był na froncie, z powodu ran zdemobilizowany. Od 1946 studiował na uniwersytecie w Charkowie, następnie na wydziale filologicznym instytutu pedagogicznego w Moskwie. W 1950 ożenił się z Larysą Bogoraz. Studia ukończył prawdopodobnie w 1951, pracował jako nauczyciel w Kałudze, a od 1954 znów przebywał w Moskwie. Utwory prozatorskie zaczął pisać w 1952. Jego pierwsza powieść Biegstwo (Ucieczka), opublikowana w wydawnictwie "Dietskaja Litieratura" w 1958, nie została dopuszczona do rozpowszechnienia. Od 1958 zajmował się tłumaczeniem dzieł literatury pięknej z jidysz, a także z języków słowiańskich i kaukaskich; do 1965 przełożył około 40 zbiorków poetyckich. W latach 1956-61 napisał 4 opowiadania, które pod pseudonimem Nikołaj Arżak opublikował poza granicami ZSRR ("* Tamizdat). 12.9.1965 został aresztowany, a 12.2.1966 razem z A. Siniaw-skim (Tercem) skazany na 5 lat obozów o zaostrzonym reżimie za publikację "anty-sowieckich opowiadań" za granicą i ich rozpowszechnianie wśród znajomych. W swej końcowej mowie na procesie D. wykazał niezbicie, że wysunięte przeciwko niemu zarzuty, poparte przez krytyka Z. Kiedri-nę i drugorzędnego pisarza A. Wasiljewa, są bezpodstawne, sfabrykowane w wyniku identyfikacji zmyślonych zdarzeń i wypowiedzi postaci z jego poglądami, oparte na wyrwanych z kontekstu cytatach i innych tego
rodzaju fałszerstwach. Materiały tego procesu weszły do przygotowanej przez A. Ginz-burga "Białej księgi", która była szeroko kolportowana w "" Samizdacie, doczekała się publikacji na Zachodzie, a w 1968 posłużyła jako powód do skazania jej autora na 5 lat obozów pracy. Wyrok w sprawie D. i Siniaw-skiego wywołał burzę protestów na całym świecie, które odezwały się zarówno w gronie czołowych pisarzy rosyjskich, obcych, jak również w środowisku zachodnich partii komunistycznych. Obaj pisarze stali się najbardziej znanymi sowieckimi więźniami. Na XXIII zjeździe KPZR w 1966 M. Szołochow ostro skrytykował obrońców obu skazanych i określił wyrok jako nazbyt łagodny. Przeciwko temu zaprotestowała L. Czukowska, która w liście otwartym konstatowała: "Ideom należy przeciwstawiać idee, a nie więzienia i obozy". D. odbywał karę w obozach pod Pot'mą. 9.10.1968 za udział w demonstracji przeciwko wprowadzeniu wojsk sowieckich do Czechosłowacji została aresztowana i skazana na 4 lata zesłania jego żona. Po zwolnieniu z obozu 12.9.1970 D., pozbawiony prawa pobytu w Moskwie, zamieszkał w Kałudze. Jego wiersze, napisane w obozie, zostały opublikowane na Zachodzie w 1971. Zajął się przekładami, które zamieszczał pod pseudonimem J. Pietrow. "* Pieriestroj-ka przyczyniła się do ** rehabilitacji D. w prasie sowieckiej i umożliwiła mu publikację utworów pod własnym nazwiskiem (1988). Pierwsze opowiadanie D. pt. Ruki 1956-58 (Ręce) mówi o losie czerwonoarmi-sty, który w latach 20. został odkomendero-

DAWYDOW Jurij Władimirowicz
130
wany do GPU i uczestniczył w egzekucjach więźniów, w wyniku czego doznał głębokiego urazu psychicznego. W opowieści Gowo-rit Moskwa 1960-61 (Mówi Moskwa) D. przedstawia groteskową sytuację, w której nieoczekiwanie znaleźli się mieszkańcy Moskwy: wyznaczono "dzień jawnych mordów". Na tym tle ukazuje stan psychiczny przeciętnego człowieka, doszukując się analogii z czasami stalinowskimi. W opowieści Isku-plenije 1963 (Odkupienie) rozpatruje problem odpowiedzialności jednostki za sprawy ogółu na przykładzie człowieka niesłusznie podejrzewanego o denuncjację i cierpiącego z powodu własnej bierności. Proza D., tworzona w klimacie politycznym XX zjazdu KPZR, ostrzegała przed niebezpieczeństwem nowego kultu jednostki. Nie ma ona charakteru antysowieckiego, liczne paralele wiążą ją z ówczesną literaturą rosyjską. Wiersze D. rzadko odwołują się do konkretnych zdarzeń życia, wyczuwa się w nich wyostrzoną wrażliwość na ludzką czystość i uczciwość.
EmR, FV, HRL, MERSL, Wy75. Dz.: Goworit Moskwa, Washington 1962, wyd. 2:
NY 1966 (zawiera też inne utwory); Ruki. Czelo-wiek iż MINAPa, Washington 1963; Iskuplenije, NY 1964; Stichi iż niewoli, Amsterdam 1971 i Ju. 1988.11; Wiersze: Ogoniok 1988.29 i NM 1988. 7;
Wywiad: Moskowskije Nowosti 1988.11.9; Proza. Stichi. Wospominanija o niom, Tieatr 1990.11.
Lit.: Z. Kiedrina, LG 1966.22.1; B. Filippow, Grani 1966.60; Biełaja kniga po dietu A. Siniaw-skogo l J. Daniela, przygot. A. Ginzburg, FfM 1967; L. Tikos, OEu. 1967.7; Z. Maurina, w: tejże Portrdts russ. Schriftsteller, Memmingen 1968; Literatur und Repression, przygot. H. v. Ssachno i M. Grunert, Mlinchen 1970; C. Gerstenmaier, w: tejże Die Stimme der Stummen, Stuttgart 1971;
Biogr.: Grani 1971.80; M. Dalton, Wiirzburg 1973; A. Ginzburg, RM 1981.12.11; W. Kasack, NZZ 1989.6.1; I. Wołgin, Ju. 1990.12; A. Terc, LG 1991.9.1.
DAWYDOW Jurij Władimirowicz, 20.11. 1924 Moskwa, prozaik. W 1942-49 odbywał służbę wojskową w marynarce, w 1947 wstąpił do partii. Debiutował w 1945, w 1949 wydał pierwszy zbiór opowiadań W moriach i stranstwijach (Na morzach i na wędrówkach). Największy rozgłos przyniosła mu powieść historyczna Głuchaja pora listopada 1968-70 (Czas głuchej jesieni, 1977). Jego powieść Dwie swiazki pisiem (Dwa pliki listów), w której zawarł swoje przemyślenia moralne dotyczące przemocy, mogła ukazać się w całości dopiero w 1986 pt. Sotomienna-ja storożka (Słomiana wartownia). W 1987 otrzymał za nią nagrodę państwową. Mieszka w Moskwie. D. jest uznanym autorem licznych powieści historycznych. W jego twórczości można wyodrębnić dwa kręgi tematyczne: najpierw pisał o żeglarzach i odkrywcach, później, w połowie lat 50., zajął się tematyką historyczno-rewolucyjną. Akcja powieści Wiżu bierieg 1964 (Widzę brzeg) toczy się w 1&15. Ukazuje w niej romantyczne przygody nieznanego rosyjskiego odkrywcy, oparte na dokładnych studiach materiałów archiwalnych. W powieści Sud'ba Usolcewa 1973 (Los Usolcewa) w popularnonaukowej formie opisuje niepowodzenie rosyjskiej polityki kolonialnej w Afryce. Z kolei Mart 1959 (Marzec) jest powieścią o zamachach na Aleksandra II. Tematyka historyczna znalazła również odbicie w powieści Głuchaja pora listopada, dotyczącej terrorystycznej organizacji Narodnaja Wola. D. mistrzowsko ukazał tu proces degrengolady psychicznej zwerbowanego przez policję agenta De-gajewa. Do tematu Narodnoj Woli powraca też w dwóch innych powieściach: Zawieszczaju wam, bratja... 1975 (Nakazuję wam, bracia) i Na skakowom pole, około bojni 1978 (Na hipodromie, obok rzeźni). W powieści Solo-miennaja storożka, opierając się na dokumentach, szczegółowo ukazuje los rewolucjonisty Germana Łopatina, przeciwnika terroru i zasady cel uświęca środki. KLE, Wy82.
Dz.: W moriach i stranstwijach, 1949,1956',Juźnyj kriest, 1957; Idi palnym wietrom, 1961; O druzjach twoich, Afrika, 1962; Mart, 1964; Wiżu bierieg, 1964; Głuchaja pora listopada, w 2-ch knigach,

131
DIEMIENTJEW Andriej Dmitrijewicz
1968-70; Sud'ba Usolcewa, 1973; Zawieszczaju wam, bratja..., 1975; Na skakowom pole, około bojni, 1978; Dwie swiazki pisiem DN 1982.8-9;
i oddz. wyd. pt. Sotomiennaja storożka, 1986; Kor-zawin Fiodor, wotontior swobody, DN 1986.10;
Wieczora w Kołnwwie, tamże 1988.5; Nieunywajusz-czij Tieodor: Powiesi' o Fiodorze Korźawinie. 1988;
Sinije tiulpany, DN 1990.12. Izbr., 1985. Lit.: W. Twardowskaja, NM 1959.12; S. Rassadin, Ju. 1969.1; M. Korałłow, NM 1974.6; W. Kardin, LO 1976.9; A. Gładiiin, NRS 1982.19.12; S. Je-riomina, W. Piskunow, LO 1983.3; S. Nikołajew, Oktiabr' 1986.7.
DELONE Wadim Nikołajewicz, 22.12.1947 Moskwa - 13.6.1983 Paryż, poeta. Jego ojciec był fizykiem. D. studiował w instytucie pedagogicznym w Moskwie, z którego w 1966 został wydalony za próbę stworzenia niezależnego związku poetów i prozaików. W 1967 był osadzony w areszcie za protest przeciwko uwięzieniu J. Gałanskowa i W. Bukowskiego. Na początku 1968 studiował przez jakiś czas w Nowosybirsku. Należał do grupy demonstrantów protestujących w 1968 na Placu Czerwonym w Moskwie przeciwko wkroczeniu wojsk sowieckich do Czechosłowacji i następne trzy lata spędził w obozie pracy. Wiersze D. krążyły wyłącznie w obiegu "" Samizdatu. Zyskały uznanie m.in. K. Czukowskiego (1968). Na Zachodzie zaczęły się ukazywać coraz częściej dopiero po wyemigrowaniu D. w 1975 do Paryża. O rozgłosie, jaki tam zdobył, mówili Z. Szachow-ska i K. Pomierancew. Dopiero po przedwczesnej śmierci D., na skutek choroby serca, wyszedł jego tomik Stichi 1965-1983 1984 (Poezje lat 1965-1983) oraz zbiór reportaży pt. Portriety w koluczej ramie 1984 (Portrety w cierniowej ramie). W 1984 został pośmiertnie wyróżniony nagrodą Dala. Od 1989 jego wiersze ukazują się również w Rosji. Relacje D. o pobycie w więzieniu, zebrane w książce Portriety w koluczej ramie, opublikowane w 1979 w czasopiśmie "Echo", prezentują 21-letniego chłopca z jego zadziwiającą gotowością niesienia wszelkich ofiar w imię sprawiedliwości i wolności.
Ukazują też psychiczne i fizyczne cierpienia, jakich doznawali więźniowie, zwłaszcza tacy wrażliwi jak sam autor. Liryka D. ma ścisły związek z otaczającą rzeczywistością (ściana, brama, ławka) i zawiera pierwiaski opi-sowo-narracyjne. Świat wewnętrzny jednak zawsze pobudza do przeżyć duchowych i refleksji. Poszczególne wiersze zdradzają mocne przywiązanie podmiotu lirycznego do ojczyzny, Rosji, przewija się przez nie stale motyw obozowych doznań i cierpień, od których jedyną ucieczką, ulgą duchową staje się wiara w Boga.
EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Grani 1967.66; Kont. 1976.9, 1978.
16, 1980.26, 1982.34, 1983.37; Wr. i My 1977.21,
1984.80; Ogoniok 1989.38; Ju. 1991.2; Wywiad
(udzielony Jewtuszence): RM 1978.23.2; Portrety
w koluczej ramie. Echo 1979.1-4 i Awrora 1991.
5-6; Stichi, Paris 1984
Lit: K. Pomierancew, RM 1984.19.7; Z. Sza-
chowskaja. Posłowie w: W. D., Stichi 1984; A.
Ginzburg, RM 1985.10.1 i 28.6; M. Geller, Kont.
1985.43; W. Bielaki, tamże 1985.44.
DIEMIENTJEW Andriej Dmitrijewicz, 16.7.1928 Twer, poeta. W 1931-1990 mieszkał w Kalininie. Jego ojciec od 1941 przez pięć lat przebywał w łagrach. D. zaczął publikować wiersze w 1948, w 1955 wydał pierwszy tomik poezji. Do 1991 ukazało się około 20 zbiorków, m. in. Sofnce w damie 1964 (Słońce w domu), Najedinie s sowiestju 1965 (Sam na sam z sumieniem), Rożdienije dnia 1975 (Narodziny dnia). Poczynając od 1976 był delegowany na wszystkie zjazdy ZP ZSRR i RFSRR, w 1980-81 wchodził do zarządu obu ZP, w 1981 został red. nacz. miesięcznika "Junost"' i w związku z tym jednym z sekretarzy ZP ZSRR. W 1985 za tomik wierszy Azart 1983 (Hazard) otrzymał nagrodę państwową ZSRR. W okresie "" pieriestroj-ki do 1992 przyczynił się (zwłaszcza jako redaktor) do przezwyciężenia pozostałości minionej epoki. Mieszka w Moskwie. D. uprawia tradycyjną, łatwą w odbiorze, melodyjną lirykę, która wprawdzie nie jest

DIEMIENTJEW Nikołaj Stiepanowicz
132
uwzględniana w historii literatury rosyjskiej, ale uzyskuje pochlebne opinie krytyków. D. należy do pierwszej powojennej generacji rosyjskich twórców (zob. na ten temat jego artykuł o S. Baruzdinie w: Dień Poezii 1975). Wiersze D. koncentrują się na jednym problemie, rozpatrywanym z różnych punktów widzenia. Często stosuje w nich para-lelizm kompozycyjny, wprowadza anafory i inne formy powtórzeń. Wiele motywów czerpie ze świata przyrody, podejmuje też zagadnienia etyczne dotyczące stosunków międzyludzkich.
LES.
Dz.: Liriczeskije sfichi, 1955; Sołnce w domie, 1964; Najedinie s sowiestju, 1965; Boi i radost', 1973; Rożdienije dnia, 1975; Azart, 1983; Wywiad:
LR 1988.15.7 i LG 1993.10.2.
Lit.: S. Baruzdin, Moskwa 1959.3 i LG 1974.10;
J. Drunina, LG 1978.26.7; S. Baruzdin, Prawda 1979.27.1; L. Wyszesławskij, DN 1984.12; I. Szklariewskij, LR 1985.2.8; M. Płastow, LO 1986. 4; B. Wasiljew, LG 1988.20.7.
DIEMIENTJEW Nikołaj Stiepanowicz, 17.
2.1927 Leningrad, prozaik. Po ukończeniu instytutu transportu wodnego pracował na Syberii. Działalność literacką rozpoczął od opowiadań, które od 1952 ukazywały się w miesięczniku "Sibirskije Ogni", a w 1954 i 1955 w postaci zbiorków. Pierwszy, obszerniejszy jego utwór- opowieść Kubaniec 1958 (Mieszkaniec Kubania), dotyczył życia młodzieży studenckiej. Rozgłos przyniosła D. opowieść Moi dorogi 1958 (Moje drogi), ukazująca absolwenta pewnego instytutu, rozpoczynającego swoją działalność w dużym zespole pracowniczym na Syberii. Ciąg dalszy tego utworu stanowi opowieść Prie-krasnaja zima w Sibiri 1960 (W dalekiej przystani, 1962), przedstawiająca proces hartowania się charakterów młodych ludzi pod wpływem sukcesów i porażek, zwłaszcza w sferze zawodowej. Aktualny wówczas temat związku między badaniami naukowymi a ich ucieleśnieniem w praktyce naświetla D. zgodnie z oficjalnie obowiązującym stanowiskiem. W formie charakterystycznej dla niego narracji pierwszoosobowej próbuje także ukazać twórczy proces pracy naukowej. Tematem opowieści Czużyje blizniecy 1962 (Cudze bliźnięta) uczynił wydarzenia z okresu blokady Leningradu. Do tych zagadnień powraca również w opowieści Bło-kadnyj dień 1980 (Dzień blokady). Mieszka w Petersburgu. Po utworzeniu ZP RFSRR w 1958 przez jakiś czas był w jego zarządzie, w 1963-67 wchodził w skład koi. red. miesięcznika "Niewa". Ka91, KLE, MERSL.
Dz.: Pierwoje pismo, 1954; Siostry, 1955; Moi do-rogi, 1958, 1972; Priekrasnaja zima w Sibiri, Zwiezda 1960.11-12; Idu wżyzń, 1961; Zamużes-two Tatjany Bietowoj, Niewa 1963.12 i wyd. oddz. 1964; Czużyje blizniecy, 1965; Kakogo cwieta niebo, 1969; Wo imia czełowieka, 1975; Błokadnyj dień, 1980; Ludi, prostitie mienia!, 1987.
Lit.: G. Curikowa, NM 1959.5; W. Baskakow, Wopr. Lit. 1959.5; W. Litwinów, LG 1961.24.1; J. Riurikow, Wopr. Lit. 1965.8; J. Nazarienko, LO 1976.8.
DIKOWSKI Siergiej Władimirowicz, 14.(1.) 3.1907 Moskwa - 6.1.1940, zginął podczas wojny z Finlandią, prozaik. Syn nauczyciela rysunku, wychowywał się na Ukrainie. Po ukończeniu szkoły imał się różnych zajęć. Od 1925 pracował jako dziennikarz. W 1928-29 był powołany do Armii Czerwonej, uczestniczył w walkach granicznych na Dalekim Wschodzie. W 1930 zaczął studiować japonistykę we Władywostoku, lecz w tym samym roku przerwał studia i powrócił do dziennikarstwa. Na zlecenie gazety "Komsomolskaja Prawda" od 1934 podróżował po ZSRR, a także był krótko w Japonii. Większość utworów D. (są to głównie opowiadania) dotyczy Dalekiego Wschodu, żołnierzy straży granicznej i rybaków. Jednym z najlepszych jego opowiadań jest Gospoża Śliwa 1935 (Pani Śliwa) - historia tragicznego życia pewnej Japonki. Z największym uznaniem spotkała się opowieść Patrioty 1937 (Patrioci), którą wysoko ocenił S. Gecht za

133
DMITRIJEW Wiktor Aleksandrowicz
przepiękne opisy przyrody i mistrzostwo dwuplanowej kompozycji. W 1939 zostało sfilmowane opowiadanie D. Komiendant Pti-czjego estrowa (Komendant Ptasiej Wyspy,
1950). Plany napisania powieści i dramatu nie zostały zrealizowane z powodu śmierci. KLE, RSPPl, Wy75.
Vi.: Zastawa, 1933; Gospoia Śliwa, 1935; Patrioty, 1937; Koniec "Sago Mam", 1938; Komiendant Pti-czjego ostrowu, 1939; Prikluczenija katiera "Smie-łyj", 1940 (Przygody kutra "Śmiałego", Warszawa
1951); libr., 1948; Dalekie strażnice. Warszawa
1951; Izbr. proizw., 1956; Patrioty, 1962. Izbr.,
1986.
Lit.: S. Gecht, NM 1940.6; A. Makarow, Znamia
1956.7; O. Kuczkina, Moł. Gw. 1963.4.
DIOMIN Michaił (właśc. Gieorgij Jewgien-jewicz Trifonow), 18.7.1926 Finlandia - 26. 3.1984 Paryż, prozaik. Ojciec, wysokiej rangi dowódca Armii Czerwonej, padł ofiarą stalinowskiego terroru w 1937. W 1942 D. został skazany na dwa lata obozów dla nieletnich przestępców, a następnie skierowany na front. Po demobilizacji studiował w instytucie sztuk pięknych. Kiedy ujawniono jego przeszłość, aby uniknąć aresztowania ukrył się w środowisku złodziei. Do momentu aresztowania w 1947 zajmował się kradzieżą, przemieszczając się koleją po ZSRR. Dopuścił się też morderstwa. Skazany na 6 lat obozów, również tam należał do świata przestępczego. W 1953-56 przebywał na zesłaniu na Syberii. Wiersze zaczął pisać w 1956. W 1959 został członkiem ZP, przeniósł się do Moskwy, a w 1962-64 uczęszczał na wyższe kursy literackie. Opublikował cztery zbiorki wierszy i tom prozy. W 1968 wykorzystał wycieczkę turystyczną do Paryża, by opuścić kraj na zawsze. 23.8.1968 został wykluczony z ZP ZSRR. W Paryżu pisał prozę autobiograficzną, która w latach 1969-79 ukazywała się na łamach takich czasopism emigracyjnych, jak "Nowyj Żurnał", "Wrie-mia i My" i in. Pierwszy tom jego autobiograficznej trylogii pt.Blatnoj 1978 (Kryminalista) ukazał się najpierw w wersji niemieckiej (przetłumaczony i wydany również w USA, Włoszech, Portugalii, Izraelu i Japonii), następny - Tajożnyj brodiaga 1978 (Włóczęga z tajgi), w edycji rosyjskojęzycz-nej pojawił się dopiero po kilku latach (1986), trzeci -Ryżyj djawoł 1987 (Rudy diabeł), opublikowano po śmierci D. Zmarł nagle na zawał serca. Książki D. szeroką popularność zawdzięczają swojej niezwykłej treści, są bowiem szczerymi wyznaniami kryminalisty, członka sowieckiej mafii przestępczej. Wcześniej relacje o pobycie w obozie pochodziły zazwyczaj od więźniów politycznych. D. pisze barwnie i interesująco. Własne przeżycia z okresu wolności, a także zesłania i obozu, dopełnia relacjami innych kryminalistów. Jego bohaterowie szokują czytelnika brakiem skrupułów, poczucia winy, skruchy, jakichkolwiek norm etycznych, szczególnie w stosunku do innych współwięźniów, zwłaszcza politycznych. Następna książka D. - Pieriekriostki sudieb 1983 (Skrzyżowanie losów), to przygodowa powieść kryminalna, poruszająca podobne zagadnienia moralne. Autor twierdzi w niej:
"Są rzeczy, których los nam nie wybaczy, za które karze. Najdotkliwiej karze za podłość i głupotę". EmR, FV.
Dz.: Pod niezakatnym sołncem, 1956; Licom k wo-stoku, 1958; Biefyj dien, 1967; Nieudacznik, NŻ 1969.94; Błatnoj, Wr. i My 1978.27, 28 i wyd. oddz. NY 1981; Tajożnyj brodiaga, Wr. i My 1978. 35, 36 i wyd. oddz. NY 1986; Gorkoje zofoto, Wr. i My 1979.46, 47; Pieriekriostki sudieb, NY 1983;
Ryżyj djawoł, 1987.
Lit.: S. Szczipaczow, LG 1955.9.8; S. S. Smirnow, tamże 1957.3.10; I. Grinberg, Sibirskije Ogni 1959.5; M. Szenessy, Stuttgarter 1973.3.3; H. v. Ssachno, SZ 1973.10.10; K. Pomierancew, RM 1984.3.4; R. Dnieprów, NRS 1984.10; E. Karma-zin, RM 1984.12.4 i Gołos Zarubieżja 1984.33; S. Pietrunis, Kont. 1988.56.
DMITMJEW Wiktor Aleksandrowicz, 5.11. (23.10.)1905 Paryż - 22.10.1930 Moskwa, prozaik. Brał udział w wojnie domowej po

DOBROLUBOW Aleksandr Michajłowicz
134
stronie bolszewików. Studiował indianistykę w instytucie orientalistyki. W 1924-27 był dziennikarzem, współpracował głównie z czasopismem "Mołodoj Bolszewik". Jego właściwa działalność literacka przypada na lata 1928-30. Napisał kilka powieści i opowiadań, jak np. Stranniki 1929 (Tułacze) oraz powieść Drużba 1930 (Przyjaźń). Za opowiadanie Syn 1930 został ostro zaatakowany przez czasopismo "Na litieraturnom postu", które posądziło D. o rzucanie oszczerstw na rzeczywistość sowiecką, a także wykluczony z ** RAPP-u. Odparł stawiane mu zarzuty podkreślając, że jako pierwszy w literaturze sowieckiej wskazał na niebezpieczeństwo związane z pewnym określonym typem człowieka. Nie ukończył książki pt. K woprosu ob industrializacyi SSSR 1930 (W sprawie industrializacji ZSRR), w której podjął aktualne zagadnienia ówczesnej rzeczywistości. Popełnił samobójstwo. W 1932 z inicjatywy L. Sławina wydano jeden tom jego prozy, po czym pisarz popadł w zapomnienie. W 1964 twórczość D. uwzględniono w "" Kratkoj litieraturnoj encykłopiedii, a w 1970 jego utworami zainteresował się W. Kawierin, domagający się ich wznowienia. Publicystyka D. nawiązująca pod względem stylistycznym do tradycji Pisa-riewa, jest przepełniona ironią i ma charakter polemiczny. W prozie artystycznej natomiast świadomie wzorował się na J. Ole-szy; opowieść Siemja (Rodzina) opublikował pod pseudonimem Kawalerów. W prozie D. obecna jest zarówno właściwa Ole-szy przedmiotowość, jak też problematyka, m.in. kwestia sprzeczności między bohate-rem-pragmatykiem a marzycielem. Jego powieść Drużba, "będąca utworem o niezi-szczalnej sławie i zawiedzionym zaufaniu" (Kawierin) ma w dużym stopniu charakter autobiograficzny. KLE.
Dz.: Rasskazy, 1930; Siemja, 1930; Powiesti i ras-
skazy, 1932; Podróż w krainę jutra. Warszawa
1951.
Lit.: A. Jefriemin, Tridcat' Dniej 1929.10; M. Sie-
riebrianskij, Na litieraturnom postu 1930.10; W. Kawierin, w: tegoż Sobiesiedmk, 1973.
DOBROLUBOW Aleksandr Michajłowicz,
8.9.(27.8.)1876 Warszawa - prawdopodobnie w 1944 w Baku, poeta. Pochodził ze szlachty. Ojciec był urzędnikiem państwowym; po jego śmierci w 1892 D. przeniósł się z Warszawy do Petersburga. Zaczął pisać wiersze już w szkole, około 1892 stał się żarliwym zwolennikiem poezji i stylu życia zachodnich symbolistów, a w szczególności Baudelaire'a, Verlaine'a, Mallar-mćgo, Maeterlincka, Poego. Zachwyt nad dekadencją dzielił z W. Gippiusem, dalszym kuzynem Z. Gippius. Nawiązał kontakt m.in. z W. Briusowem, N. Mińskim i D. Mierieżkowskim. Zażywał narkotyki, a jego kult śmierci podobno zachęcił dwóch kolegów z uniwersytetu w Petersburgu, gdzie studiował w 1895-98, do popełnienia samobójstwa, czego konsekwencją było wydalenie D. ze studiów. Pierwszy swój zbiorek Natura naturans. Natura natu-rata 1895 (tytuł zapożyczył z dzieł Spino-zy), zawierający 10 wierszy i 10 utworów prozą, wydał własnym nakładem. W 1898 odszedł od bohemy i z największą skruchą poszukiwał oparcia w chrześcijaństwie. Udał się do .Jana z Kronsztadu, kanonizowanego w 1964, odbył pielgrzymkę z Petersburga do klasztoru w miejscowości Siergijew Posad i do Moskwy. W lipcu 1898 odwiedził W. Briusowa, a w końcu tegoż roku wstąpił do klasztoru na Sołowiec-kich Wyspach, by zostać zakonnikiem. Przyjaciele symboliści z własnej inicjatywy wydali tomik jego utworów pt. Sobranije stichow 1900 (Zbiór wierszy). Wczesnym latem 1899 D. opuścił klasztor, by pielgrzymować po Rosji i z wdzięczności dla państwa i Kościoła założyć sektę w rejonie Orenburga i Samary. W 1901 został aresztowany za odmowę służby wojskowej. Dzięki zabiegom jego matki został uznany za umysłowo chorego i zwolniony z więzienia. Później przeniósł się na Powołźe,

135
DOBROWOLSKI Władimir Anatoijewicz
gdziew 1906-1915 założył sektę religijną, od czasu do czasu pój awiał się w Moskwie i Petersburgu. Podobnie jak Miereźkowski oddziaływał na współczesnych swoją bogatą duchowo osobowością. Jego ostatni zbiór wierszy Iz knigi niewidimoj 1905 (Z niewidzialnej księgi) ujawnia pogardliwy stosunek D. do dóbr doczesnych. W tym czasie spotykał się z L. Tołstojem. Po przewrocie bolszewickim zaginął po nim wszelki ślad. Do 1923 mieszkał na Syberii w rejonie Sławgorodu, w 1923-25 przebywał pod Samarą, w 1925--27 wśród nomadów w Azji Środkowej, następnie pracował jako zdun w Azerbejdżanie. Jak wynika ze wspomnień W. Gippiusa, W. Briusowa, G. Czułkowa, D. Mierieźkow-skiego i A. Biełego, rola D. we wczesnym okresie rozwoju "* symbolizmu była znacząca. W 1981 jego utwory, uznawane tylko przez nielicznych zwolenników, wydał I. D. Grossman. Był jednym z twórców rosyjskiego symbolizmu, dla którego poszukiwania duchowe i własna, pełna wewnętrznych sprzeczności osobowość znaczą więcej niż twórczość, tym bardziej że część utworów tego kontrowersyjnego poety zaginęła wkrótce po ich napisaniu. Wczesna poezja D. związana była tematycznie z przyrodą. W wierszach okresu dekadenckiego stale przewija się motyw śmierci, ujawniają się w nich wpływy Schopenhauera i Nietzschego. W utworach tych nie istnieje formalna granica między poezją a prozą, a ich poetycki charakter znajduje wyraz w rytmice, muzykalności i powtórzeniach.
HRL, Ni, RP90, RP92.
Di.: Natura naturans. Natura naturata, 1895; Sobr.
stichow, 1900; Iz knigi niewidimoj, 1905; Socz.,
Berkeley 1981.
Lit.: W. Wiengrow, w: pod jego red. Riisskaja lit.
XX w., t. l, 1914, s. 265-271; W. Gippius, tamże,
s. 272-287; R, Mierieżkowskij, w: tegoż Połnoje
sobr. sod, t. 13, 1914, s. 84-93; W. Briusow, w:
tegoż Dniewniki ] 891-1910, 1927; K. Moczulskij, NŻ 1953.32; F. D. Reeve, SEEJ 1964.3; S. D. Cioran, Canadian-American Slavic Studies 1971. 5; K. Azadowskij, Btokowskij Sbornik, Tartu
1979.3; I. D. Grossman, w: A. D., Socz. 1981; J. W. Iwanowa, w: Izwiestija AŃ SSSR, Sierija Li-tieratury i Jazyka 1981.40.
DOBROWOLSKI Władimir Anatoijewicz,
17.4.1918 Charków, prozaik. Ukończył studia filologiczne w Charkowie. Członek partii od 1948. Działalność literacką rozpoczął w 1938, ale rozgłos przyniosła mu dopiero powieść Troje w sierych szy niciach 1948 (Trzej w szarych płaszczach, 1950), za którą otrzymał nawet nagrodę Stalinowską III st. za 1948. Wespół z J. Smolakiem przerobił powieść na sztukę, która w 1951 została wystawiona na scenie pt. Jabłoniewaja wietka (Gałązka jabłoni). Kilka następnych powieści napisał po 1957. Wyróżnia się wśród nich Bosikom po łużam 1965 (Boso po kałużach), oparta na doświadczeniach autora z lat wczesnej młodości. Mieszka w Charkowie, nie był delegowany na żaden zjazd ZP, nie trafił też do podręczników historii literatury rosyjskiej. Powieści D. dotyczą przeważnie tematu młodzieży. Powieść Troje w sierych szynielach, której tytuł kojarzy się z utworem Priestleya "Three Men in New Suits" (1945, Trzej panowie w cywilu), ukazuje codzienność studencką w okresie odbudowy gospodarki po II wojnie światowej. W powieści Dom w tupikle 1959 (Dom w ślepym zaułku) D. przedstawia młodych ludzi w trudnej (również pod względem politycznym) atmosferze 1931 roku, uwikłanych w konflikt pomiędzy domem rodzinnym a szkołą. Po napisaniu utworu o życiu ludzi nauki -Awgust, padajut zwiozdy 1964 (Sierpień, spadają gwiazdy, 1966), którego tytuł jest dwuznaczny i napomyka o upadku oszusta, powrócił D. w Bosikom po tuzam do głównej postaci swej powieści o latach 30. W powieści Za niedielu do otpuska 1976 (Na tydzień przed urlopem) śledzi zachowanie pewnego inżyniera, który spowodował śmiertelny wypadek i stoi przed dylematem: przyznać się do winy czy wykorzystać znajomości. Akcja powieści Tiekuszczije diefa 1978 (Sprawy bieżące) toczy się również w środowisku ludzi

DOŁMATOWSKI Jewgienij Aronowicz
136
związanych z przemysłem. D. pisze interesująco, stosując wielowątkową, dynamicznie rozwijającą się akcję. Czasami, głównie w partiach finałowych, stosuje rozwiązania schematyczne, obserwuje się wówczas brak konsekwencji w realizacji zamysłu. Utwory D. są bardzo instruktywne i przydatne do głębszego zrozumienia sowieckiej powszedniości. HRL, KLE, MERSL.
Dz.: Troje w sierych szynielach, 1948; Żenią Masłowa, 1950; Na wsiu żyzń, 1957; Dom w tupikie, 1959; Ugłowaja komnata, 1962; Awglist, padajut zwiozdy, 1964; Bosikom po łuzain, 1965; / duch nasz mołod, 1971; Za niedielu do otpuska, 1977;
Tiekuszczije dieta, Zwiezda 1978.11-12; Miera priesieczenija, tamże 1981. 9-10; Krymskije plersi-ki, tamże 1984. 6. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1988.
Lit.: G. Lenobi, NM 1949.7; J. Lubariewa, Oktiabr' 1950.6 i LG 1965.28.12; W. Bruggen, tamże 1964.3.11, NM 1966.6 i Raduga 1973.2; K. Łasta, Oktiabr' 1977.3; M. Sinielnikow, LG 1979. 16.5.
DOŁMATOWSKI Jewgienij Aronowicz, 5.5. 1915 Moskwa - 10.9.1994 tamże, poeta. Syn prawnika. W 1933-34 pracował przy budowie moskiewskiego metra. W 1937 ukończył IŁ. Pierwsze jego publikacje w prasie pochodzą z 1934. Członek partii od 1941. Otrzymał nagrodę Stalinowską III st. za 1949. Od 1958 był w zarządzie ZP ZSRR i RFSRR. Mieszkał w Moskwie. D. był często drukowanym przedstawicielem ** realizmu socjalistycznego w literaturze rosyjskiej, który po 1956 próbował polemizować z antystalinow-cami: "Nie tylko oprawcy i ofiary byli w tym czasie". Jego wiersze mają charakter publicystyczny, a ich tematyka zawsze dotyczyła aktualnych wydarzeń, jak np. wojny w Hiszpanii, Finlandii, II wojny światowej, budowy kanału Wołga-Don, "" kosmopolityzmu, ko-lonializmu, powstania na Węgrzech i walk w Wietnamie. Podróżował po NRD, Afryce i Indiach. Wiersze D" nasycone pierwiastkiem narracyjnym, są proste i zrozumiałe po pierwszym przeczytaniu. Ograniczają się one do jednego wątku i przeznaczone są dla szerokiego kręgu odbiorców. Do
niektórych z nich skomponowano muzykę. D. był rutynowym twórcą wierszy odznaczających się gładkim rytmem. Wybierał najczęściej rymy proste, zwłaszcza czasownikowe. Swoje pisarstwo poświęcił służbie partii:
"Wiele głośno rozbrzmiewających słów powiedziałem o partii". W książce pt. Było 1973 (Miało miejsce) zebrał wspomnienia i szkice autobiograficzne. Spośród utworów D. swoim dramatyzmem wyróżnia się jego opowieść wojenna Zielonaja brama 1981 (Zielona brama), ukazująca oparte na osobistych przeżyciach autora i dokumentach losy 6. i 12. armii sowieckich, zamkniętych w kotle w 1941. Opowieść D. o podróży do Paryża Mieżdunarodnyj wagon 1986 (Wagon międzynarodowy) została trafnie określona przez I. Zołotusskiego jako "hymn na cześć błahostek".
HRL, KE, LES, RSPPo7, Wy75, Wy82. Dz.: Słowo o zawtraszniem dnie, 1949; Izbr. proizw., 1959; Stichi o nas, 1964; Wsadniki, pieśni, do-rogi, 1973; Było. Zapiski poeta w 2-ch tt., 1973, 1979; Nadieżdy, triewogi..., 1977; Zielonaja brama, Oktiabr' 1981. 7, oddz. wyd. 1983; Interstich, 1982; Ja wam dołżen skazat', 1984; Mieżdunarodnyj wagon, NM 1986.5, • Sobr. socz. w 3-ch tt., 1978-79,1990.
Lit.: J. Troszczenko, NM 1943.10/11; B. Sołow-jow, Moskwa 1963.10; A. Siniawskij, NM 1965.3;
G. Stiepanidin, Oktiabr' 1973.12; M. Sinielnikow, LG 1980.16.4; I. Riżyna, tamże 1983.22.6; F. Sie-tin, NM 1984.2; I. Zołotusskij, LO 1987.1.
DOMBROWSKI Jurij Osipowicz, 12.5. (29.4.)1909 Moskwa - 29.5.1978 tamże, prozaik. Syn adwokata. W 1926-32 studiował na wyższych kursach literackich IŁ w Moskwie, później był pracownikiem naukowym muzeum w Ałma Acie. Działalność literacką rozpoczął w 1937 wierszami i powieścią pt. Dierżawin 1937/38, która w wydaniu książkowym ukazała się w 1939 w Anna Acie i nie zwróciła uwagi krytyków. W tym czasie D. stał się ofiarą represji, został aresztowany i 15 lat spędził w więzieniach, obozach i na zesłaniu. W 1943-58 w Ałma Acie napisał

137
DORONIN Iwan Iwanowicz
powieść Obiezjana prichodit za swoim czerie-pom 1959 (Małpolud przychodzi po swoją czaszkę, 1962). Następnie przeniósł się do Moskwy. Jego powieść Chranitiel driewno-stiej 1964 (Kustosz, 1987), oparta na osobistych doświadczeniach pisarza, została zaliczona do najlepszych utworów o latach stalinowskiego terroru. W ZSRR wydano ją w wersji okrojonej. Powstała w 1964-75 powieść Fakultiet nienużnych wieszczej 1978 (Fakultet rzeczy zbędnych), która przyniosła D. największy rozgłos, ukazała się za granicą. W ZSRR opublikowano ją dopiero w okresie "" pieriestrojki (1988). D. tłumaczył ponadto z języka kazachskiego (m.in. powieści I. Esenberlina) i publikował krótkie formy prozatorskie. Podpisał petycję w sprawie uwolnienia A. Siniawskiego i J. Daniela (1966). Nie brał udziału w oficjalnym życiu literackim, mimo że mieszkał w Moskwie. W 6-tomowej edycji dzieł D., wydanej przez jego żonę w Moskwie w 1992/93, znalazły się również utwory nie publikowane na Zachodzie. Obiezjana prichodit za swoim czeriepom jest tradycyjnie napisaną powieścią na temat niemieckiej okupacji w Europie Zachodniej, ujmującą w formie symbolicznej walkę z brutalną przemocą najeźdźcy. W powieści Chranitiel driewnostiej za pomocą groteski, ironii i analogii historycznych D. unaocznia bezbronność intelektualistów w atmosferze podejrzliwości i gwałtu, panującej w latach 30. Powieść Fakultiet nienużnych wieszczej, w której tytule zawarta jest aluzja do fikcyjności ustawodawstwa i sprawiedliwości w ZSRR, na przykładzie losu kierownika pewnej ekspedycji archeologicznej, udającej się do Kazachstanu w 1937, ukazuje realistyczny, wartościowy pod względem artystycznym obraz bezsensownych przesłuchań i poniżania godności człowieka w systemie totalitarnym oraz ujawnia amoralność podstawowych jego zasad. W prozie późniejszej historia (m.in. czasy Szekspira) służy D. jako analogia do zdarzeń współczesności. Styl/prozy D. jest wyrazisty i obrazowy. W utworze Chu-
doznik Kalmykow 1970 (Malarz Kałmykow) wyczuwa się jego uznanie dla pierwiastka irracjonalnego w sztuce. Prace teoretyczne D. świadczą o jego doskonałym wyczuciu języka. EmR, FV, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES.
Dz.: Dierżawin, 1939; Obiezjana prichodit za swoim czeriepom, 1959; Chranitiel driewnostiej, NM 1964.7 i wyd. oddz. 1966, wyd. pełne, Paris 1978; Li-tieratura i jazyk, Wopr. Lit. 1967.6; Smuglaja ledi, 1969 (Czarna dama. Trzy opowieści o Szekspirze, Warszawa 1973); Chudożnik Kalmykow, Prostor 1970.9; "Dążę w piekle nadieżda zawoditsia. .."Iz koncłagienwj poezli. Grani 1972.85; Dieriewiannyj dom na ulice Gogola, Prostor 197?>.ll;LediMakbiet, Sielskaja Mołodioż 1974.1; Faldeł, 1974; Ja by mog..., NM 1975.12; Fakultiet nienużnych wieszczej, Paris 1978 i NM 1988.8-11, wyd. oddz. 1989 (por. LG 1990.22.8) i 1990 (zawiera też: Chranitiel driewnostiej); Pismo Siergieju Anionowa, Grani 1979.111-112; Doldadnaja zapiska, Sint. 1985.13. Sobr. socz. w 6-titt,, 1992/93.
Lit.: I. Michajłow, Niewa 1960.9; A. Flaker, Ćeskoslovenska Rusistika 1966.11; P. Swietow, Prostor 1969.7 i Wiestnik RChD 1977.123;
M. Czudakowa, LO 1974.8; W. Władimirow, tamże 1975.4; J. Cwietkow, Wr. i My 1978.30;
A. Małumian, Kont. 1979.20; S. Poręba, RSL 1979; I. Szenfeid, Grani 1979.111-112; J. Ga-stiew, RM 1982.3.6; M. Geller, W. Maksimów, Strielec 1987.7; J. Winogradow, Moskowskije Nowosti 1988.11.9; A. Łatynina, LG 1988.26.10;
I. Zołotusskij, LR 1988.18.11; G. Anisimow, RM 1991.17.5; W. Niepomniaszczij, NM 1991.5.
DON AMINADO >" AMINADO DON
DORONIN Iwan Iwanowicz, 15.(2.)8.1900 Słoboda (gub. tulska) - 9.11.1978 Moskwa, poeta. Pochodził z rodziny chłopskiej. Do 1915 pracował w sadownictwie, później do 1920 był robotnikiem w fabryce w Tulę. Od 1920 należał do partii. Debiutował jako poeta w 1919. Uczęszczał do studia literackiego "* Proletkultu, studiował w Wyższym Instytucie Artystyczno-Literackim im. Briusowa. W 1922 wszedł do stowarzyszenia pisarzy proletariackich Raboczaja Wiesna, później do ugrupowania "• Oktiabr'. W 1922 wydał pierwszy zbiór wierszy Granitnyj ług (Grani-

DOROSZ Jefim Jakowlewicz
138
towa łąka). W liryce D. oprócz wpływu Kolcowa, widocznego w zafascynowaniu przyrodą i wzorowaniu się na pieśni ludowej, ujawnia się również jego komsomolski światopogląd, przekonanie przynależności do proletariatu. D. ukazywał więź proletariatu z chłopstwem. Jego poczynania w tym zakresie wspierał m.in. A. Łunaczarski, który określił jego poemat Traktornyj pachar' 1926 (Oracz na traktorze) jako "zbiór wyrazistych, zręcznie wychwyconych materiałów z autentycznego poematu o mieście i wsi". Pod koniec lat 20. D. nie cieszył się już większym uznaniem. Nieliczne, później napisane utwory powielały motywy jego wczesnych wierszy. Choć mieszkał w Moskwie, nie brał udziału w zjazdach ZP ZSRR. Do końca życia nie napisał już nic bardziej znaczącego. Zaprezentował się jednak jako zbieracz sowieckiego folkloru pisanego, utrwalonego w prowincjonalnej prasie, gazetkach ściennych i wystąpieniach zespołów amatorskich. Duża część tego zbioru ukazała się w wydaniu książkowym pt. O czom pojot naród Otczizny 1968 (O czym śpiewa lud ojczysty).
KLE, LE, Ni, RSPPo7.
Dz" Granitnyj ług, 1922: Pieśni sowietskich polej, 1924; Lesnoje Komsomoije, 1925; Izbr. stichi, 1925; Traktornyj pachar', 1926; Otwiet, 1927; Stichi, 1937; Moja doroga, 1937; Dmżynnica Natasza, 1942; O czom pojot naród Otczizny, 1968; Rodniki narodnyje, 1973.
Lit.: A. W. Łunaczarskij, Oktiabr' 1924.3 i w: tegoż Statji o sowietskoj litieratuńe, 1958, 1971; W. Krasilnijkow, NM 1925.12; N. Siergowancew, Oktiabr' 1963.9; Nekrologi: LG 1978.17 i 22.11;
R. Doronina, LR 1985.16.8.
DOROSZ (właśc. Golberg) Jefim Jakowlewicz, 25.(12.)12.1908 Jelizawietgrad (gub. chersońska) - 20.8.1972 Moskwa, prozaik. Na początku lat 20. próbował urządzić się w Odessie, od 1924 przebywał w Moskwie, gdzie do 1931 studiował sztuki plastyczne i użytkowe, równocześnie kierując kółkami amatorskimi, dla których pisał jednoaktówki. Swoje opowiadania, ukazujące się w prasie od 1931, zebrał w dwóch niedużych tomikach, wydanych w 1939 i 1941. W czasie wojny był najpierw reportażystą, później korespondentem wojennym "Litieraturnoj Gazie ty". W 1945 wstąpił do partii. W drugiej połowie lat 60. głównym tematem jego prozy staje się życie wsi kołchozowej. Najwyższy pułap swych możliwości twórczych osiągnął po XX zjeździe KPZR. Mieszkał w Moskwie, był członkiem redakcji czasopism "Zna-mia" (1954-56), "Moskwa" (1957-58) i "Nowyj Mir" (1967-70). W 1966 wystąpił w obronie A. Siniawskiego i J. Daniela, był delegowany na zjazdy ZP RFSRR w 1965 i 1970. Większość opowiadań D. nawiązuje do problemów poruszonych w najważniejszym jego utworze Dieriewienskij dniewnik 1963 (Dziennik wiejski), nad którym pracował w latach 1956-72. W ciągu dwudziestu lat D. co roku odwiedzał pewien kołchoz w okolicach Rostowa Wielkiego, uważnie obserwując, a następnie utrwalając w swoich reportażach zmiany zachodzące w ludziach i ich życiu. Dążąc do jak najwierniejszego i przekonywającego ukazania obrazu rzeczywistości, zwrócił się do narracji pierwszooso-bowej, w której opowiadacz zna z autopsji przedstawione zdarzenia współczesne, a także wiele faktów z przeszłości. Przy tym D. szczerze mówi o niedociągnięciach, ujawniając przede wszystkim skutki biurokratycznych, pozbawionych sensu decyzji z centrum. "D. lepiej niż jakikolwiek inny autor, piszący o życiu wsi, rozumie chłopstwo rosyjskie jako klasę i głębokim szacunkiem darzy chłopów, ich indywidualną osobowość, ich pragnienia i dążenia. Chłopi według niego to ludzie bardziej interesujący, zdrowsi duchowo niż mieszkańcy miast" (D. Brown). Od drugiej połowy lat 60. w twórczości D. ostro zabrzmiał motyw ochrony dóbr kulturalnych przeszłości. Powściągliwość, przekonywający, obrazowy sposób ukazywania rzeczywistości i żywe dialogi zapewniły prozie D. miejsce wśród lepszych utworów współczesnej literatury rosyjskiej. HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP1, Wy75, Wy82.

139
DOWŁATOW Siergiej Donatowicz
Dz.: Marszalskije zwiozdy, 1939; Wojennoje pole, 1941; S nowym chlebom, 1952; Rasskazy, 1954;
Dieriewienskij dniewnik, 1959, wyd. uzupełn. 1963; Dożd' popalam s sofncem, 1965, wyd. uzupełn. 1973; Żywoje dieriewo iskusstwa, 1967, wyd. poszerz. 1970; Iwan Fiedosiejewicz uchodit na piensiju, 1971; Publikacje pośmiertne: Wopr. Lit. 1975.7 i NM 1975.7.
Lit.: N. Atarow, Oktiabr' 1955.6; W Łakszyn, NM 1966.3; G. Żekulin, Canadian Slavic Studies 1967. l i Russian and Slavic Literaturę, Ann Arbor 1976;
W. Surganow, Znamia 1971.2; J. Klepikowa, Zwiez-da, 1972.1; M. Kuźmin, SIO 1973; A. Turków, LG 1974.30.1; L. Wilczek, LO 1987.8.
DOWŁATOW Siergiej Donatowicz, 3.9. 1941 Ufa - 24.8.1990 Nowy Jork, prozaik. Syn reżysera teatralnego pochodzenia żydowskiego i aktorki Ormianki. Od 1944 wychowywał się w Leningradzie, w 1959 podjął studia na wydziale filologicznym uniwersytetu w Leningradzie (katedra języka fińskiego), które po dwóch latach nauki musiał przerwać. Został powołany do wojska w 1962-65, był żołnierzem straży wartowniczej w jednym z obozów pracy na północy Korni ASRR. Po powrocie do Leningradu wstąpił na wydział dziennikarstwa. Pracował jako dziennikarz, a także pisał opowiadania, które jednak rzadko udawało mu się wydrukować. Należał do leningradzkiej grupy literackiej Gorożanie, której członkami byli m.in. W. Maramzin, I. Jefimow i B. Wach-tin. Matka Wachtina, pisarka W. Panowa, zatrudniła D. w charakterze osobistego sekretarza, by uchronić go przed prześladowaniami. W 1974, chcąc uniknąć represji, przeniósł się do Tallina, lecz w 1976 musiał powrócić do Leningradu. W końcu lat 60. opowiadania D. rozpowszechniano w >* Samiz-dacie, w 1977-78 niektóre z nich trafiły do "* Tamizdatu. W związku z tym wzmogły się represje i w sierpniu 1978 D. wyemigrował za granicę. Osiedlił się w Nowym Jorku, gdzie wkrótce potem opublikował liczne swoje opowiadania. Opowieść D. Niewidi-maja kniga 1978 (Niewidzialna księga) została wydana jeszcze przed jego wyjazdem
z ZSRR, w ślad za nią pojawiły się objętościowo nieduże opowieści, których fragmenty uprzednio drukowano w czasopismach. Były to: Solo na underwudie 1980 (Solo na under-woodzie), Kompromiss 1981 (Kompromis), Żona 1982 (Strefa zakazana), Zapowiednik 1983 (Rezerwat, dotyczy muzeum Puszkina w okolicach Pskowa), Noszy 1983 (Nasi), Rie-miesło 1985 (Rzemiosło), Czemodan 1986 (Walizka), Inostranka 1986 (Cudzoziemka) i Pried-stawlenije 1987 (Rewia). Na krótko przed śmiercią D. "* pieriestrojka umożliwiła mu powrót do czytelnika w kraju ojczystym. Poza licznymi opowiadaniami w Rosji wydano również jego opowieści Filiat (Filia) i Inostranka 1990. Pierwszy utwór prozatorski D. - opowieść Żona - różni się znacznie od istniejącej przed nią literatury obozowej czasem akcji (koniec okresu chruszczowowskiego), postacią narratora (jest nim żołnierz służby wartowniczej) oraz innym psychologicznym doświadczeniem, które z punktu widzenia ludzkiego zachowania się jest wspólne dla więźniów i wartowników. W opowieści Kompromiss D. opisuje swoje wrażenia z pobytu w Estonii, a także przedstawia sceny z życia sowieckiej inteligencji. Solo na underwudie, odznaczające się aforystycz-nością stylu, zawiera dziennikowe notatki D. Niewidimaja kniga, będąca zlepkiem reportażowych relacji, dokumentów i cytatów z Solo na underwudie, z ironicznym dystansem ukazuje groteskowo przedstawioną walkę D. z oficjalnie uznawanymi sowieckimi pisarzami o prawo druku dla swej prozy. Osobiste doświadczenia z pracy w Niewidimoj gazietie (Niewidzialnej gazecie) utrwalił w książce Rie-miesto. Marsz odinokich (Rzemiosło. Marsz osamotnionych) zawiera artykuły wstępne D. przedrukowane z gazety "Nowyj Amierika-niec", w której założeniu i redagowaniu uczestniczył. Zapowiednik nawiązuje do osobistych doświadczeń D. z lat 1976-77, kiedy jako przewodnik oprowadzał wycieczki po byłych dobrach Puszkina w okolicach Pskowa. Opowieść Naszy ukazuje dzieje jego rodziny. D. szybko i umiejętnie wprowadza czytelnika w przedstawione sytuacje. Pisze lekko i ży-

DOWZENKO Aleksandr Pietrowicz
140
wo, dając wiarygodne świadectwa sowieckiej rzeczywistości lat 60. i 70., oparte na osobistym doświadczeniu i ujęte w trafnie uchwyconych scenach i epizodach. EmR, FV, Ka91, Ki, MERSL. Dz.: Opowiadania: Kont. 1977.11: Wr. i My 1977. 14, 1978.28.36, 1979.38, 40; Echo 1979.1-3; TW 1979.7-8,1980.10; Czast' Rieczi,NY 1980.1; Rus-sica, Paris 1981; Grani 1985.135. Niewidimaja kniga, Ann Arbor 1978; Solo na underwudie, Paris 1980, wyd. 2: Holyoke 1983; Kompromiss, NY 1981; Żona, Ann Arbor 1982; Zapowiednik, Ann Arbor 1983; Naszy, Ann Arbor 1983; Marsz odi-nokich, Holyoke 1983; Riemiesło, Ann Arbor 1985, Leningrad 1991; Rasskazy iż czemodana, Grani 1985.137 i Oktiabr' 1989.7; Czemodan, Te-nafly 1986; Inostranka, NY 1986 i Oktiabr' 1990.4; Priedstawlenije, NY 1987; Filiat, Zwiezda 1989.10; Wywiad: Ogoniok 1990.24, 28, 29.
Lit: E. Schoen, New York Times 1980.7.9; anonim. Kont. 1980.24; D. M. Fiene, SEEJ 1983.2;
W. Goodman, New York Times 1983.30.8; M. Taranów, Kont. 1983.36; I. Serman, Grani 1985. 136; E. Tudorowskaja, tamże 1986.140; A. Rada-szkiewicz, RM 1987.15.5: J. Karabczijewskij, LG 1990.29.8; W. Kuricyn, LO 1990.12.
DOWZENKO Aleksandr Pietrowicz, 11.9.
(30.8.)1894 Sosnica (gub. czernihowska) -25.11.1956 Moskwa, ukraiński pisarz scenarzysta, dramaturg i reżyser filmowy. Urodził się w rodzinie chłopskiej, od 1917 studiował m.in. w kijowskim instytucie handlowym i na uniwersytecie, w 1921-22 przebywał na placówkach dyplomatycznych w Warszawie i Berlinie. Do 1923 studiował malarstwo w Berlinie, w 1923-26 pracował jako malarz ilustrator w jednej z charkowskich gazet, od 1926 był reżyserem ukraińskiego studia filmowego i pisał scenariusze do własnych filmów: Zwenyhora 1927, Arsenał 1929, Ziemia 1930 (Ziemia), Iwan 1932. D. Biedny, wysuwając zarzuty natury politycznej, ostro skrytykował jego film Ziemia w gazecie "Izwie-stija", w związku z czym możliwości pracy twórczej D. zostały mocno ograniczone. W 1932 D., którego zwymyślano w prasie jako "faszystę", przeniósł się do Moskwy. Tu
w wytwórni "Mosfilm" zdołał zrealizować filmy oparte na własnych scenariuszach. Jeden z nich pt. Szczors wyróżniono nagrodą Stalinowską I st. za lata 1935-40. W 1944 do działalności twórczej D. negatywnie ustosunkował się sam Stalin (zob. notatkę D. w dzienniku z 27. 7. 1945; "Towarzyszu mój, Stalinie, ... po coście uczynili z mego życia męczarnię"). Ostrej partyjnej krytyce został poddany film D. pt. Żyzń w cwietu (Życie pośród kwiatów). W wersji przerobionej pt. Miczurin wyróżniono go nagrodą Stalinowską II st. za 1948. D. napisał również wiele opowiadań, a swoim scenariuszom nadawał często samoistną formę literacką, po ukończeniu pracy nad kolejnym filmem. Paustowski z uznaniem mówił o twórczej wielostronności D., zachwycając się zwłaszcza jego darem narracji. W opowieści filmowej Zaczarowannaja Diesna 1955 (Zaczarowana Desna) D. zdołał raz jeszcze urzeczywistnić swoje credo twórcze, którego podstawę tworzyły dążenia o charakterze etycznym. Po śmierci D. jego poglądy szerzyła żona i równocześnie asystentka - J. P. Sołnce-wa-Dowżenko. W 1959 D. pośmiertnie przyznano nagrodę Leninowską za film Poema pro morie (Poemat o morzu). KLE, LES, MERSL.
Dz.: Szczors, w: Izbr. scenom sowietskogo kino, t. 3, 1949; Miczurin, tamże, t. 6,1950 (Czarodziej sadów. Scenariusz filmowy. Warszawa 1952); Izbr. Sbomik scenarijew, rasskazow, sfatiej, 1957; Iz zapisnych kni-żek, Iskusstwo Kino 1963.1-2 i 4-5, Ogoniok 1989.19 i LG 1989.15.2; Zaczarowannaja Diesna. Iz zapisnych kniżek, 1964; "Ja prinadleżu k łagieriu poe-ticzeskomu... " Statji, rieczi, zamietki, 1967; Zaczarowana Desna l Inne opowieści filmowe. Warszawa 1976. Sobr. socz. w 4-ch U., 1966-69.
Lit.: P. Jurienjew, 1959; I. Raczuk, 1964 i NM 1960.10; J. Barabasz, DN 1964.9; W. Piercow, Znamia 1964.10; L. i J. Schnitzer, Paris 1966; A. Marjamow, 1968; A. Alinin, Moskwa 1977.2; R. Sobolew, 1980; O. Gonczar, LG 1984.12.9.
DRUCE (po rumuńsku Druta) łon Pantiele-jewicz, 13.9.1928 Horodiszte (rejon atacki, Rumunia), prozaik i dramaturg mołdawsko-

141
DRUCE łon Pantielejewicz
-rosyjski. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Po aneksji Besarabii przez ZSRR w 1940 pracował m.in. jako przewodniczący rady gminnej. W 1947-51 służył w wojsku. Od 1950 pisał i publikował zbiory opowiadań w języku mołdawskim, np. La noi in sat 1953 (U nas na wsi) i in. (1954 i 1959). W 1957 ukończył wyższe kursy literackie w IŁ. Po opublikowaniu w rosyjskim przekładzie opowieści Listja grusti 1958 (Liście smutku, 1976), drukowanej również pt. George, wdowi] syn (Grzegorz - syn wdowy), uzyskał rozgłos w całym ZSRR. Wkrótce potem wydał w tłumaczeniu na język rosyjski następny zbiór utworów prozatorskich Czefowiek - twojo pierwoje imia 1960 (Człowiek - tak brzmi twoje pierwsze imię), którego tytuł świadczy o humanistycznych dążnościach autora. Na początku lat 60. D., będący obiektem stałej krytyki ze strony KC KP Mołdawii, przeniósł się do Moskwy. Od tego czasu jego utwory ukazywały się w rosyjskim przekładzie, dokonywanym nieraz przez samego D., lub od razu były pisane po rosyjsku. Najbardziej znaczącym jak dotąd utworem proza-torskim D. jest powieść Briemla naszej do-broty 1968 (Brzemię naszej dobroci, 1976), której pierwsza, dość luźno skonstruowana wersja pt. Stiepnyje bałłady (Stepowe ballady) powstała w 1963. Oprócz scenariuszy napisał również wiele sztuk, m.in. Pticy naszej mołodosti 1971 (Ptaki naszej młodości), Swiataja swiatych 1977 (Największa świętość), Imieniem ziemli i sołnca 1978 (W imieniu Ziemi i Słońca), Ryżaja kobyła s kołokolczikom 1986 (Kasztanka z dzwoneczkiem), które przyniosły mu rozgłos także za granicą. D. tłumaczył na język mołdawski utwory Czechowa i innych klasyków rosyjskich. W 1967 otrzymał nagrodę państwową Mołdawskiej SRR za Stiepnyje bałłady, opowieść Pośledni] miesiąc osieni (Ostatni miesiąc jesieni, 1967) i sztukę Kasa marę 1965 (Pokój gościnny).
** Piriestrojka przyczyniła się do uznania D. także w jego ojczystej Mołdawii i umożliwiła mu jawne i nieskrępowane wyznawanie wiary chrześcijańskiej. Twórczość D. świadczy o jego wielkim przywiązaniu do ojczyzny - Mołdawii, zwłaszcza do mołdawskiej wsi. Poszczególne jego utwory noszą piętno wyjątkowo głębokiej, religijno-etycz-nej świadomości ich twórcy. Powieść Briemia naszej dobroty, której akcja obejmuje cztery dziesięciolecia historii Mołdawii - od końca I wojny światowej do początku okresu sowieckiego - podkreśla pozytywną rolę wiejskich tradycji, co było powodem dotkliwych szykan, jakich doznał ze strony mołdawskiej krytyki partyjnej. Sztuka Kasa marę, w której centrum znajduje się postać mołdawskiej chłopki, tkwi swymi korzeniami w rumuńskiej tradycji ludowej, a jej tytuł spełnia ety-czno-symboliczną funkcję. Sztuka Swiataja swiatych, podejmująca wątek miłości i przyjaźni, przeciwstawionych udrękom sowieckiego codziennego bytu, ujawnia mistrzostwo D. w zakresie techniki scenicznego dialogu, umiejętność łączenia w jedną całość tekstu i podtekstu. Do tematyki historycznej zwraca się także w sztuce Wozwrasz-czenije na krugi swoja 1978 (Powrót do źródeł), osnutej na opowieści napisanej w 1972 i ukazującej ostatnie dni życia Lwa Tołstoja, oraz w powieści Bielaja cerkow' 1982 (Biała cerkiew), gdzie przeciwstawia ideały życiowe carowej Katarzyny II i pewnej mołdawskiej chłopki, upatrującej sens swojej egzystencji w budowie wiejskiej świątyni. W opowiadaniu Samaritianka 1986 (Samarytanka) ukazuje przetrwanie chrześcijańskiej miłości bliźniego w pewnym klasztorze nawet po kilku dziesięcioleciach od momentu jego zabrania wiernym.
Ka91, KLE, LES, MERSL, Re. Dz.: George, wdowi] syn, Dniestr 1957.6-7; Czeło-wiek - twojo pierwoje imia, 1959; Stiepnyje ballady, DN 1963.3; Listja grusti, 1965; Nienastje i nadieź-dy, 1965; Kasa marę, 1965; Briemia naszej dobroty, 1968; Dojna, Tieatr 1971.5; Wozwraszczenije na krugi swoja, powieść: DN 1972.2 i jako dramat, 1978; Zapach spietoj ajwy, Ju. 1973.9; Swiataja swiatych, Tieatr 1977.8; Biełaja cerkow', NM 1982.

DRUSKIN Lew Sawieijewicz
142
6-7; Obrietienije, Sowr. Dram. 1984.2; Swiataja swiatych, 1984 (zawiera też: Kasa..., Dojna, Pticy naszej motodosti, Chorija, Wozwraszczenije..., Obrietienije); Ryzaja kobyla s kotokolczikom, Sowr. Dram. 1986.4; Samaritianka, Ogoniok 1988.23;
Odinoczestwo pastyria, 1988. Izbr. w 2-ch tt., 1984.
Lit.: A. Walcewa, DN 1958.2; A. Lebiediew, tamże 1960.3; M. Turowskaja, Tieatr 1961.8; I. Pitlar, NM 1963.5; A. Borszczagowskij, DN 1966.3;
L. Anninskij, Moł. Gw. 1973.1: N. Wielechowa, Tieatr 1978.11; W. Maksimowa, Sowr. Dram. 1982.4; W. Turbin, LG 1983.26.1; A. Michajłow, Nasz Sowr. 1984.1; A. Radaszkiewicz, RM 1986.1.8; A. Adamowicz, LG 1988.7.9.
DRUSKIN Lew Sawieijewicz, 8.2.1921 Pio-trogród - 22.11.1990 Tybinga, poeta. Urodził się w rodzinie aptekarzy. Wychowywał się w Leningradzie, był upośledzony na skutek przebytej w dzieciństwie choroby Heinego-Medina. Studia przerwał po pierwszym roku. W czasie wojny był ewakuowany do Taszkientu. W 1957-80 zdołał opublikować sześć tomików wierszy, które spotkały się z oddźwiękiem głównie na łamach leningradzkich periodyków. Przetłumaczył na język rosyjski wiele utworów poetyckich innych narodów ZSRR. W 1980 po wieloletniej inwigilacji w mieszkaniu D. przeprowadzono rewizję. Skonfiskowano dziennik, którego treść stała się powodem do wykluczenia D. z ZP ZSRR (10.7.1980) i jego emigracji 21.12.1980 za granicę. Pierwszą opublikowaną na Zachodzie pozycją D. był tomik wierszy w niemieckim przekładzie pt. Mein Garten ist zerstórt 1983 (Mój spustoszony sad), drugą - dwujęzyczny zbiór Am Abend ging ich fort 1984 (Wieczorne powroty). W Anglii wydał swój dziennik pt. Spasionnaja kniga 1984 (Uratowana książka), w USA - reprezentatywny zbiór wierszy U nieba na widu 1986 (W obliczu Nieba). W maju 1989 leningradzki oddział ZP ZSRR podjął uchwałę, negującą decyzję o jego wykluczeniu z ZP jako "amoralną". Od tego czasu wiersze D. znów wydawano w ZSRR. W swej twórczości D. nawiązuje przede wszystkim do tradycji S. Marszaka. Jego wiersze odznaczają się komunikatywnością, bezpretensjonal-nością języka i mają często charakter narracyjny. Poeta odzwierciedlał w nich bieżące wydarzenia życia postrzegane z perspektywy własnego pokoju. Swoje przeżycia emigracyjne stale przeplatał wspomnieniami z okresu bytności w kraju i lirycznymi medytacjami. "Kontakty z przyrodą zawsze były dla poety spotkaniem z samym sobą" (Kay Borkowsky). Liczne utwory o tematyce religijnej, napisane z właściwą D. szczerością, wytyczają drogi jego poszukiwań Boga. Spasionnaja kniga, napisana po części wierszem i prozą, opowiada o osobistym życiu D. Zawiera ona mistrzowsko naszkicowane portrety prozaików i poetów, m.in. A. Achma-towej, O. Bergholc, D. Granina, S. Marszaka i W. Szkłowskiego. Daje również opisy życia różnych twórców w Kokteblu i Komarowie, a także na podstawie dokumentów ukazuje kontakty D. z przedstawicielami sowieckich władz od momentu rewizji w jego mieszkaniu do chwili opuszczenia ZSRR. Szczególne zainteresowanie budzą krótkie opowiadania D., nie przekraczające często jednej strony, w których w sposób niezwykle sugestywny przedstawia typowe zjawiska sowieckiej rzeczywistości. FV, Ka85, Ka91. Dz.: Ledochod, 1961; Stichi, 1964; Stichi, 1967;
Slichotworienija, 1970; Prikosnowienije, 1974;
Mein Garten ist zerstórt, Tiibingen 1983; Spasionnaja kniga, London 1984, wyd. 2: Sankt-Pietier-burg 1993; Am Abend ging ich fort. A wieczorom ja uchodit, Tubingen 1984; U nieba na widu, Te-nafly (New York) 1985; Ich werde weinen ilber ineinen Unglauben. Zapłaczą o niewierii swojom, Tubingen 1987; Wiersze: Niewa 1989.9 i Ju. 1991.2;LichtimFenster (w jeż. niem. i roś.), 1990. Lit.: G. Adier, Oktiabr' 1962.8; L. Anninskij, LG 1968.14.4; W. Bielaki, RM 1982.5.8; A. Krasnow-Lewitin, tamże 1983.2.6 i Glaube in der Zweiten Welt 1983.6; K. Borowsky, Posłowie w: L. D" Mein Garten..., 1983; B. Chazanow, Grani 1985. 137; I. Murawjowa, Obozrienije, Paris 1986.20;
W. Kasack, NZZ 1986.12.7 i 1990.29.11; L. Miii-

143
DUBÓW Nikołaj Iwanowicz
ler, w: L. D. Licht im Fenster 1990 i Schwabisches Tagblatt 1990.28.11; B. Chazanow, Strana i Mir 1990.6.
DRUŻBA NARODÓW, czasopismo literackie wydawane w Moskwie od 1939. Początkowo ukazywało się nieregularnie jako almanach, później od 1949 dwa razy w miesiącu, od 1955 istnieje jako miesięcznik. Do zmian w zakresie polityki prasowej w 1990 - organ ZP ZSRR, od 1991 jest miesięcznikiem niezależnym. D. N. popularyzowała utwory literackie pisarzy narodów byłego ZSRR, które na jej łamach ukazywały się w rosyjskich przekładach. Prócz tego pismo zamieszczało artykuły na temat kultury, literatury i sztuki. Red. nacz. pisma w latach 1958-59 był A. Surkow (w składzie kom. red. do 1964), w 1960-65 W. Smir-now (w kom. red. do 1970), w 1966-91 S. Ba-ruzdiun, w 1991-92 A. Rudenko-Desniak, a od 1993 W. Pjecuch. Po kilka lat do licznego grona członków kom. red. pisma należeli P. Antokolski (1955-64), E. Grin (1958-64), J. Smielakow (1958-72), Cz. Ajtmatow (1964-69), M. Łukonin (1970-76), W. Byków (od 1986), T. Pułatow (1988-91), F. Iskander (od 1991) i J. Popów (od 1991). Rangę miesięcznika podnosiło to, że za jego pośrednictwem utwory pisarzy narodów byłego ZSRR przenikały do literatury światowej. Niektórzy z czołowych pisarzy narodowych, jak np. G. Ajgi, Cz. Ajtmatow, W. Byków, M. Ibrahimbekow, F. Iskander i O. Sulejmienow, pisali swe utwory w języku rosyjskim, nie byli to jednak autorzy typowi dla D. N. Około jednej trzeciej utworów, drukowanych na łamach miesięcznika, należało do twórców rosyjskich. Pismo drukowało prozę G. Bakłanowa, W. Biełowa, A. Bitowa, B. Możajewa, B. Okudżawy, W. Sio-mina, W. Tiendriakowa, J. Trifonowa, S. Za-łygina, a także wiersze G. Gorbowskiego, A. Kuszniera, L. Martynowa, D. Samojłowa, B. Słuckiego, K. Wanszenkina. Czasopismo aktywnie włączyło się do polityki "* pierie-strojki, publikując uprzednio zabronione utwory, jak np. Czewiengur (1988) A. Płatono-wa, DietiArbata 1987 (Dzieci Arbatu) A. Ry-
bakowa, Prigfaszenije na kazń 1988 (Zaproszenie na egzekucję) W. Nabokowa, Mart sie-mnadcatogo 1990 (Marzec roku 1917) A. Soł-żenicyna, wiersze N. Gumilowa (1986), W. Chodasiewicza (1986), O. Mandelsztama
(1987), N. Klujewa (1987) i I. Brodskiego
(1988), opowiadania D. Charmsa (1987), W. Niekrasowa (1988) oraz dokumentalną opowieść W. Wojnowicza Iwańkiada (1989). Nakład miesięcznika w 1975 wynoszący 190 000 egzemplarzy, wzrósł w 1982 do 240 000, potem na początku 1983 spadł do 160 000, a w 1988 nagle osiągnął 800 000 i utrzymał się na tej wysokości również w 1991. W 1993 spadł do 50 000 egzemplarzy. KLE, LES, MERSL.
Lit.: A. Boczarow, Znamia 1958.11 i LG 1961. 14.12; O. Michajłow, NM 1959.11; Z. Kiedrina, LO 1975.9; LG 1982.24.3; DN. Chronika połuwie-ka, DN 1989.6; Jezda w znajemoje, tamże 1990.2.
DUBÓW Nikołaj Iwanowicz, 4.11.(22.10.) 1910 Omsk - 24.5.1983 Kijów, prozaik. Pochodził z rodziny robotniczej, pracował początkowo w stoczni remontowej, od 1929 uprawiał dziennikarstwo i twórczość literacką. Krótkotrwały, lokalny rozgłos w 1948 i 1950 przyniosły mu sztuki teatralne. Poczynając od lat 50. zwrócił się do tematyki młodzieżowej, poświęcając jej szereg swoich opowieści. Mieszkał w Kijowie. Szczególnie interesowały D. sprawy dzieci okresu dojrzewania oraz problemy właściwego i błędnego wychowania młodzieży. Umieszczał swoich młodocianych bohaterów w napiętych, konfliktowych sytuacjach życiowych. Tak np. głównego bohatera dwóch opowieści - Sirota 1955 (Sierota, 1957) i Żo-stkaja próba 1960 (Próba, 1962) ukazuje początkowo w zderzeniu z dorosłymi, występującymi w roli rodziców zastępczych, później w konflikcie z nieuczciwymi pracownikami. Również w utworach późniejszych, jak np. w opowieści Bieglec 1966 (Zbieg, 1969), przedstawia młodzież w sytuacjach przełomowych, w których ci młodzi bądź za-

DUDIN Michaił Aleksandrowicz
144
chowują wierność swoim przekonaniom, bądź załamują się pod ciężarem okoliczności losowych. W 1967 połączył oba utwory wspólnym tytułem Gorie odnomu (Biada samotnemu), tworząc powieść, za którą otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1970. W powieści Koleso Fortuny 1977 (Kolo Fortuny) D. umieścił akcję w dwóch płaszczyznach czasowych. Z jednej strony ukazał współczesną ukraińską rzeczywistość kołchozową, związaną z osobą komicznie zarysowanego turysty z USA, z drugiej przeniósł zdarzenia w wiek XVIII i w satyrycznej tonacji ujął postać Katarzyny II. "Dubów zna życie i trzeźwo patrzy na nie" (D. Brown). "W historii pisarz ten szuka wzorców etycznych" (Razgon).
Ka91, KLE, LES, MERSL.
Dz.: Ogni na riekie, 1953 (Światła na rzece. Warszawa 1954); Na krańcu ziemi. Warszawa 1954;
Sirota, 1955; Powiesti, 1960; Zasikają próba, 1961;
Malczik u moria, 1964; Bieglec, 1966; U otdlelno stojaszczego dieriewa, 1966; Wyspa strachów, Warszawa 1966; Gorie odnomu, 1967; Rodnyje i bliz-kije. Nasz Sowr. 1980.1; Koleso Fortuny, 1980. Sobr. socz. w 3-ch "., 1970-71, 1989-90. Lit.: O. Wojtinskaja, Moskwa 1961.11; L. Razgon, Mir, w kolorom dieti nie gosti, 1969 i LO 1978.1; A. Turków, Siemja i Szkoła 1970.5; M. Pietrowskij, NM 1970.8; I. Michajłowa, Zwiezda 1973.4.
DUDIN Michaił Aleksandrowicz, 20.(7.)11. 1916 Klewniewo (gub. iwanowowska) - 31. 12.1993 Sankt Petersburg, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Uczył się w szkole zawodowej, potem pracował w redakcji gazety prowincjonalnej oraz studiował na kierunku zaocznym instytutu pedagogicznego w Iwanowie. W 1939-45 brał udział w II wojnie światowej, uczestniczył w walkach w Finlandii oraz w obronie Leningradu. Od 1942 był korespondentem frontowym. Debiutował jako poeta w końcu lat 30., nieduży zbiór jego wierszy ukazał się w Iwanowie w 1940. Rozgłos przyniosła mu liryka okresu wojny. Od tego czasu jego wiersze w postaci liryki intymnej lub rymowanej publicystyki stale ukazywały się w periodykach, a także w licznych zbiorach (do 1974 wydał ich około 55). Do partii wstąpił w 1951, od 1958 wchodził do zarządu ZP RFSRR, od 1967 również do zarządu ZP ZSRR. Na IV zjeździe ZP ZSRR w 1967 wygłosił referat wprowadzający na temat sowieckiej poezji. W 1972 otrzymał nagrodę im. Gorkiego, w 1981 nagrodę państwową ZSRR. Mieszkał w Sankt Petersburgu. Od 1970 należał do kom. red. czasopisma "Awrora", od 1980 do kom. red. miesięcznika "Niewa", do 1970 był prezesem leningradzkiego oddziału ZP. Lirykę wojenną D., dzięki której zdobył popularność, cechuje trzeźwe spojrzenie na cierpienia i męstwo oraz ogromna wrażliwość na piękno przyrody. W najbardziej znanym jego wierszu Sołowji 1942 (Słowiki) wiosenny pejzaż kontrastuje z doznaniami umierającego żołnierza. Obok aktualnej tematyki, związanej z powojennym budownictwem i walką o pokój, przez całą jego twórczość przewija się motyw frontu i blokady, wspomnień o poległych, odpowiednio zabarwiający język przekazu. D. chętnie przemawia do swoich bohaterów w formie "ja" lirycznego, charakteryzując ich za pomocą komentarza autorskiego, przy czym akcja właściwa w jego wierszach i poematach schodzi na plan dalszy. Odnosi się wrażenie, że niektóre wiersze D. powstały jak gdyby przypadkowo, bez konieczności wewnętrznego wynurzenia się. L. Ozierow słusznie krytykował go za rozwlekłość, a L. Ławlinski na początku lat 70. za nasilający się dydaktyzm jego poezji.
KLE, LES, RSPPo7.
Dz.: Liwień, 1940; Wojennaja Niewa, 1943; Sczi-tajtie mienia kommunistom, 1950; Izbr., 1951; Sti-chotworienija. Poćmy, 1956; Mosty. Stichi iż Jewro-py, 1958; Stichotworienija, w 2-ch tt., 1966; Wrie-mia, 1969; latarnik, 1973; 5'to stlchotworieni]', 1979; Pole pritiażenija. Proza poezii, 1981, 1984;
Tri kruga, 1984. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1976-77;
w4-c/iH.,1987-88(t.5 1988). Lit.: T. Chmielnickaja, Zwiezda 1944.7-8; W. Na-zarienko, NM 1955.9; N. Rylenkow, Lit. i Żyzń 1962.14.11; W. Grieczniew, Zwiezda 1966.11;
L. Ozierow, Wopr. Lit. 1970.3 i Lit. i Sowr. 1970.10;

145
DWADCAT' DWA
L. Ławlinskij, LG 1972.12.4 i Nasz Sowr. 1974.9;
S. Dawydow, LG 1973.12.12; D. Mołdawskij, tamże 1975.12.2; W. Ławrow, 1976; N. Bank, Nie-wa 1976.10; M. Lisnianskij, tamże 1981.7; W. Szoszyn, Znamia 1985.2; S. Strasznow, Nasz Sowr. 1986.11; S. Baruzdin, DN 1987. 3; A. Pi-kacz, LO 1989.11; I. Szklariewskij, LG 1994.12.1.
DUDINCEW Władimir Dmitrijewicz, 29.7. 1918 Kupiańsk (obw. charkowski), prozaik. W 1940, po ukończeniu studiów prawniczych w Moskwie, został powołany do służby wojskowej. W czasie II wojny światowej był oficerem frontowym, po wyleczeniu się z ran, które odniósł w walce w 1942, przeszedł do pracy w prokuraturze wojskowej na Syberii. W 1946-51 był korespondentem gazety "Komsomolskaja Prawda". W 1952 wydał pierwszy zbiór opowiadań. W 1956 na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" ukazała się jego powieść Nie chlebom jędrnym (Nie samym chlebem, 1957), która w 1956-57 była przedmiotem niezwykle ożywionej dyskusji w ZSRR i poza jego granicami. W latach "zastoju" D. wydawał jedynie krótkie utwory literackie. Wśród nich na uwagę zasługiwała zwłaszcza Nowogodniaja skazka 1960 (Bajka noworoczna) oraz recenzje książek twórców sowieckich i przekłady z języków innych narodów ZSRR. W latach "* pieriestrojki duży rezonans wywołała napisana dwadzieścia lat wcześniej powieść Bietyje odieżdy 1987 (Białe szaty, 1989), za którą otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1988. Mieszka w Moskwie. Nie chlebom jędrnym opowiada o losie pewnego wynalazcy, który w latach kultu Stalina podjął uciążliwą, beznadziejną walkę z panoszącym się aparatem władzy i bezduszną biurokracją, stając się w końcu ofiarą ich podstępnych knowań i oszczerstw. Powieść wyróżnia się nie tyle walorami literackimi, ile szczerym i prawdziwym ukazaniem przepaści, oddzielającej w byłym ZSRR izolowaną warstwę panującą od ludu. Po pierwszych pochlebnych opiniach w prasie powieść w końcu 1956 roku spotkała się z ostrą, nieprzychylną reakcją ze strony dogmatycznie myślącej krytyki. W obronie powieści 22.10.1956 zabrał głos K. Paustowski, akcentujący obecność w niej "bezlitosnej prawdy, która jedynie niezbędna jest ludziom w ich trudnym dziele budowy nowego społeczeństwa". Mówiąc o Drozdowie, negatywnej postaci utworu, Paustowski zaznaczał, że tego typu władcy i wyzyskiwacze, których bronią jest zdrada, oszczerstwo, moralne i fizyczne mordy, nie mają nic wspólnego z socjalizmem (Moskowskij Litierator 1956.3.11, LG 1956.27.10, L'Express 1957. 29.3). Polemika wokół powieści zaostrzyła się jeszcze bardziej przed plenum ZP ZSRR w marcu 1957 (LG 1957.19.3). W 1957 Nie chlebom jędrnym wydano w postaci książkowej. W. Koczetow zareagował na to swoją powieścią "Bratja Jerszowy" 1958 (Bracia Jerszowowie), wyraźnie przeciwstawioną utworowi Dudincewa (por. Steininger 85). Powieść Bietyje odieżdy oddaje prawdziwą atmosferę pseudonaukowej działalności Ły-senki i Stalina, zmierzających w 1948 do likwidacji sowieckiej genetyki. HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, MERSL, Wy75, Wy82. Dz.: U siemi bogatyriej, 1952; Nie chlebom jedi-nym, NM 1956.8-10, Mlinchen 1957, Moskwa 1957, 1968; Powiesił l rasskazy, 1959; Nowogodniaja skazka, 1960; Rasskazy, 1963; Bietyje odieżdy, 1988.
Lit.: S. Smirnow, NM 1952.12; N. Żdanow, Trud 1956.31.10; D. Jeriomin, Oktiabr' 1956.12;
H. Hamm, Ost-Probleme 1957.14; B. Tich, Grani 1957.33; G. Avis, Journal of Russian Studies 1969.18; J. Kuźmienko, NM 1970.10; A. Gangnus, LO 1988.3; F. Iskander, LG 1988.3.8; W. Sojfer, Wasi i nauka, Tenafly (New York) 1989.
DWADCAT' DWA, społeczno-polityczne i literackie czasopismo inteligencji żydowskiej z ZSRR w Izraelu, zawierające około 240 stron tekstu i ukazujące się co dwa miesiące w Tel Awiwie. Wydawane jest ze środków funduszu kulturalnego "Moskwa - Jerozolima". Funkcję red. nacz. dwumiesięcznika od momentu jego założenia w 1978 do 1994 pełnił R. Nudelman. Po nim funkcję tę objął

DWORIECKI Ignatij Moisiejewicz
146
Aleksander Woronel. Oprócz niego w skład koi. red. wchodzi 8-9 osób. Tytuł periodyku symbolizuje z jednej strony 22 znaki pisma hebrajskiego, z drugiej zaś bezpośrednio nawiązuje do czasopisma "Sion", które od 22 numeru dwumiesięcznik zastąpił. "22" jest przede wszystkim trybuną literacką mieszkających obecnie w Izraelu rosyjskich Żydów - prozaików, poetów i dramaturgów, a także publicystów, filozofów i historyków. Niekiedy, jak np. w przypadku wierszy B. Cziczibabina w rubryce "Iz Rossii" (Z Rosji) zamieszcza także teksty autorów nadal przebywających na terytorium byłego ZSRR. Obok utworów literackich pismo drukuje na swych łamach artykuły publicystyczne i recenzje. Do stałych jego współpracowników należą: F. Kandel, E. Kuz-niecow, D. Markisz, J. Miłosławski, F. Rozi-ner, L. Władimirowa i N. Woronel. Oprócz nich w "22" publikują swoje utwory I. Brodski, D. Bobyszew, S. Dowłatow, F. Gorensztejn, S. Sokołów i Jel. Szwarc. "22" uwzględnia też dzieła współczesnych pisarzy zachodnich, drukowane w tłumaczeniu na język rosyjski. Wydano tu utwory F. Diir-renmatta (1975.5), J. Beckera (1980.15), S. Zweiga (1981.22), J. Joyce'a (1983.29), J. le Carre'a (1984/85.38-42) i H. Hessego (1988. 57-58). "22" jest pismem ilustrowanym. Zamieszcza reprodukcje dzieł sztuki współczesnej. W 1994 ukazał się 93 numer pisma.
Lit.: Zawartość nr 1-93. Aneks do nr 50 z 1986;
G. Andriejew, RM 1982.26.8,1983.17.3,1983.21. 7, 1984.12.1, 1984.12.4, 1984.25.10, 1986.14.11, 1988.27.5, 1989.14.4, 1989.15.9; I. Sz., Wr. i My 1986.91.
DWORIECKI Ignatij (właśc. Izrail) Moisiejewicz, 2.5.1919 Sludianka (obw. irkucki) -17.5.1987 Leningrad, dramaturg. Studiował dwa lata na wydziale historyczno-filozoficznym uniwersytetu w Irkucku. W 1940 został aresztowany i osiem lat spędził w obozie nad Kołymą. W 1947 powrócił do Irkucka, gdzie w 1948-49 studiował zaocznie na wydziale filozoficznym tamtejszego uniwersytetu, pracując równocześnie jako tokarz, rybak, traktorzysta, drwal, dyrektor MTS-u. Debiutował jako prozaik w 1948. W 1955 został przyjęty do ZP ZSRR w Moskwie. W 1959-64 znów przebywał w Irkucku. Od tego czasu pisał niemal wyłącznie sztuki teatralne, które z powodzeniem były wystawiane w kraju i za granicą. Niektóre z nich posłużyły jako kanwa filmów fabularnych. W 1964 D. przeniósł się do Leningradu. Spośród 19 jego sztuk wyróżnia się zwłaszcza Czelowiek so storony 1971 (Człowiek postronny), dramat cieszący się szczególnym zainteresowaniem krytyki (tylko w 1975 poświęcono mu 700 recenzji). Napisaną w 1962 i zabronioną po próbach w 1963-64 sztukę Kotyma D. przeredagował w 1985. Obie wersje utworu w drugiej połowie lat 80. zostały opublikowane i wystawione na scenie. Sztuka wzbudziła duże zainteresowanie jako świadectwo prawdy o "" GUŁagu. Tematykę swoich sztuk D. zawsze czerpał z otaczającej rzeczywistości. Łączył przy tym zagadnienia społeczne z kwestiami natury moralnej i psychologicznej. W sztuce Czefowiek so storony poruszył problem ekonomicznej efektywności i stosunku kierownictwa przedsiębiorstwa do swoich pracowników. Utwór powstał na podstawie materiału zgromadzonego przez D. podczas rocznego pobytu w fabryce budowy maszyn w okolicach Leningradu. Jego główny bohater, stosujący rygorystyczne metody zarządzania, osiąga w pracy sukces ekonomiczny, nie licząc się przy tym z opinią załogi i sprawami własnej rodziny. W sztuce Bolszoje wotnienije 1962 (Wysoka fala) mówi D. o problemach rybaków znad jeziora Bajkał. Sztuka Kowalowa iż prowincyi 1974 (Kowalowa z prowincji) przedstawia jeden dzień z życia sędziny, postępującej zgodnie z sumieniem zarówno w pracy zawodowej, jak też w życiu osobistym. W sztuce Diriektor tieatra 1983 (Dyrektor teatru) D. zmierza do ukazania trudności życia teatralnego w ZSRR, łącząc je ze sprawami miłości i cierpienia, chorób, nadziei i śmierci. Ingerencja ** cenzury jako najważniejszej przeszkody, hamującej rozwój sowieckiego teatru,

147 DYMÓW Osip
nie została jednak w sztuce ukazana. Sztukę Kwortnaja żona 1984 (Obszar uzdrowiskowy), mówiącą o tajemniczej, uzdrawiającej mocy jednego z syberyjskich źródeł krynicznych, W. Różow nazwał "poetycką, nieomal bajeczną". Kofyma, napisana w formie sztuki w sztuce, przedstawia myśli przebywającego w obozie pracy idealnego komunisty, a także okropności przesłuchań i łagrowej powszedniości. D. w mniejszym jednak stopniu niż inni autorzy sięgający po tematykę obozową, wykorzystuje szansę rozrachunku z przeszłością (por. E. ReiBner, 1989).
BRP76, BRP91, KLE, LES, MERSL, Re. Dz.: Trassa, 1959; Wzryw. Tieatr 1960.8; Bolszoje wolnienije, 1962; Most i skripka, 1964; Buria w sta-kanie, 1964; Mużczma siemnadcati let, 1966; Cze-łowiek so storony, 1972 (WAAP); Sasza Bietowa, 1973 (WAAP); Kowalowa iż prowincyl, 1974 (WAAP); Prowody, 1975 (WAAP); Wieranda w lesu, 1977 (WAAP); Wospominanija o Dawsze, 1979 (WAAP): "Profiessija" Ajzieka Azizowa, 1981 (WAAP); Diriektor tieatra, Sowr. Dram. 1983.4; Kwortnaja mną, Tieatr 1984.9; Czlenyob-szczestwa kaktusów, Zwiezda 1986.10; Kofyma, Niewa 1987.12, Kofyma (red. z 1962), Sowr. Dram. 1988.1. Pjesy, 1963; Trassa. Pjesy, 1978. Lit.: Z. Władimirowa, Tieatr 1961.11; W. Sołow-jow, NM 1974.8; D. Zołotnickij, Zwiezda 1983. 12; W. Różow, Tieatr 1984.9; A. Efros, Sowj. Theater 1985.12; A. Czepurow, Sowietskaja Kultura 1988.14.7; E. ReiBner, OEu. 1989.2/3; T. Marczenko, Tieatr 1989.11.
DYMÓW Osip (właśc. losif Isidorowicz Pie-rielman), 16.(4.)2.1878 Białystok - 2.2.1959 Nowy Jork, prozaik i dramaturg. Jego ojciec, którego utracił bardzo wcześnie, pochodził z Niemiec. W 1902 D. ukończył instytut leśnictwa w Petersburgu. Od 1892 był współpracownikiem wielu czasopism, jak np. "Tieatr i Iskusstwo" (1900-04), "Signał" (1905-06), "Satirikon" (1908). Swój pseudonim zaczerpnął z opowiadania Czechowa "Popry-gunja". Jego pierwszą sztuką teatralną był Go-tos krowi 1903 (Zew krwi), do 1915 napisał kilka następnych. Dużą popularnością cieszyły się jego opowiadania, opowieści i powieści.
W 1913 wyemigrował do USA, przez pewien czas mieszkał w Niemczech (Berlin), gdzie zdobył rozgłos dzięki przekładom swoich sztuk i utworów prozatorskich. Istotnym elementem utworów D. są opisy chorób, analizy i samoanalizy psychologicznej, a także smutku i erotyki. W powieści Włos 1909 opowiada o życiu za wcześnie dojrzałego chłopca, który wyrósł w otoczeniu nie rozumiejących go ludzi. W powieści Tomlenije ducha 1912 (Udręki duchowe) D. ukazuje bezsensowną krzątaninę petersburskiej "inteligencji". Jego opowiadania przybierają formę impresjonistycznych miniatur, odznaczających się epizodyczną konstrukcją, niedopowiedzeniami, łączeniem wrażeń bezpośrednio zaczerpniętych z życia i efektownymi kombinacjami wyrazowymi. Sztuka Mu 1908 (Niu. Tragedia dnia powszedniego) przedstawia dramatyczną sytuację kobiety, usytuowanej pomiędzy niekochanym mężem a młodym poetą, do którego się rozczarowuje. Nie znajdując odpowiedzi na pytanie, który z nich jest ojcem jej nie narodzonego dziecka, bohaterka popełnia samobójstwo. Cała sztuka składa się z szeregu scen, przesiąkniętych nastrojem lirycznym, wywołującym duże wrażenie u odbiorcy. W 1908-32 wystawiono w Niemczech 10 sztuk D., lecz nie miały one większego powodzenia u widza. Pisał również utwory w języku jidysz. EmR, Fo, KLE, LE, MERSL, RP92, Wy75. Dz.: Gołos krowi, 1903; Sotnceworot, 1905; Kain, 1906; Stuszaj, Izrail, 1907; Niu (również Kazdyj dień albo Tragiedija każdogp dnia), Berlin 1908;
Ziemia cwietiot, 1908; Włas, Apołton 1909.1-3;
Wiesiołaja pieczal, 1910; Rasskazy, 1910; Biegusz-czije kriesta, Berlin 1911; Tomlenije ducha, Szy-pownik 1912.17; Wieczny] stronnik, 1914; Nowyje gołosa, wyd. 2: 1915.
Lit.: N. Pietrowskaja, Wiesy 1905.7 i Pieriewał 1907.4; K. Czukowskij, w: tegoż Ot Czechowa do naszych dniej, 1908; M. Gierszenzon, Kriticzesko-je Obozrienije 1908.1; W. Gofman, RM 1908.4;
W. Kranichfeid, Sowriemiennyj Mir 1912.4; A. Pol-gar, Die Schaubilhne, 1.1, Berlin 1913, s. 229 i nast.;
A. Luther, Geschichte der russ. Lit., Leipzig 1924;
H.-H. Krause, Die vorrevolutionaren russ. Dramen aufder deutschen Bilhne, Emsdetten 1972.

E
ECHO, czasopismo literackie trzeciej "* emigracji rosyjskiej. Ukazywało się w Paryżu w 1978-86 pod redakcją W. Maramzina i A. Chwostienki w ich prywatnym wydawnictwie. W sumie wydano 14 numerów pisma. E. to periodyk o własnym profilu. "Polityka - jak deklarował w pierwszym numerze E. Maramzin - nie jest obiektem jego specjalnych zainteresowań, niemniej jednak pismo nigdy nie zapomina o złowrogiej liczbie 1917". E. nie uznawało granicy między rosyjską literaturą krajową i zagraniczną, ale więcej zamieszczano w nim utworów pisarzy le-ningradzkich niż twórców pochodzących z innych rejonów Rosji. Szczególnie chętnie pismo użyczało swych łamów twórcom, wyłamującym się z tradycji realizmu, poszukujących nowych form wyrazu. W E. drukowali swoje opowiadania, wiersze i artykuły M. Ar-malinski, I. Brodski, I. Burichin, A. Chwos-tienko, A. Cwietkow, W. Delone, S. Dowła-tow, S. Jurjenen, W. Kriwulin, W. Łon, E. Li-monow, A. Łosiew, J. Mamlejew, W. Maramzin, W. Sosnora, Jel. Szwarc, B. Wach-tin, A. Wołochonski i in. autorzy. Ukazywały się też teksty powstałe znacznie wcześniej, jak np. utwory G. Gorbowskiego (uprzednio rozpowszechniane przez "" Samizdat), G. Pieskowa, A. Wwiedienskiego i A. Płato-nowa wraz ze szczegółową bibliografią twórczości tego pisarza, drukowaną w kilku numerach E. Recenzje i materiał ilustracyjny (zwłaszcza podobizny autorów) istotnie wzbogacały pismo, którego największą troską była jakość literacka utworów.
Lit.: Treść nr 1-12 pisma (1978.1 - 1980.4), zob.
Echo 1980.4; H. v. Ssachno, SZ 1978.27.7; R. Pie-trow. Grani 1979.111-112; K. Sapgir, RM 1979. 23.8 i 1981.15.10; J. Kogan, tamże 1981.26.3;
J. Kubłanowskij, tamże 1984.15.3; I. Tołstoj, Zwiezda 1990.9.
EDLIS Juliu Filippowicz, 3.7.1929 Bendery (Rumunia, po II wojnie światowej włączone do ZSRR), dramaturg. W 1949 ukończył wyższe studium teatralne w Tbilisi, a następnie do 1956 studiował na wydziale filologicznym mołdawskiego instytutu pedagogicznego w Kiszyniowie. Pierwsze publikacje E. pochodzą z 1952. Jego pierwsza sztuka Pokój nam tolko snitsia, 1955 (O ciszy możemy tylko śnić) została prawie nie zauważona, następna -Mój bietyj gorod 1959 (Moje białe miasto), była poddana surowej krytyce za uleganie wpływom włoskiego neorealizmu. Identyczny tytuł otrzymał pierwszy zbiór sztuk E. wydany w 1968. Często i z dużym powodzeniem były wystawiane na scenie jego sztuki Wolnolom 1961 (Falochron), Argonawty 1962 (Argonauci), Kapią w morie 1962 (Kropla w morzu) i Sieriebrianyj bór 1964 (Srebrny bór). Sztuka Gdie twój brat, Awiel? 1965 (Gdzie jest twój brat, Ablu?), transmitowana również w telewizji, wywołała burzliwe dyskusje polityczne. Następnie prawie co roku ukazywały się na scenach nowe sztuki E.: Wyzywajutsia swidietieli
1968 (Proszeni są świadkowie), Projezdom
1969 (Przejazdem), Ijuń, naczało leta 1970 (Czerwiec - początek lata) - najczęściej wystawiany jego dramat (tyłków 1972 odbyły się 973 przedstawienia w 19 teatrach) i Solomienna-ja storożka 1973 (Słomiana wartownia). Li-

149
ELLIS Lew Lwowicz
teratura krytyczna, poświęcona twórczości E. przez długi czas była niewspółmiernie uboga w stosunku do liczby przedstawień jego sztuk. W istniejących w ZSRR podręcznikach dotyczących historii literatury rosyjskiej jego nazwisko pomijano. Mieszka w Moskwie. E. traktuje literaturę jako obraz i sumienie czasów. Tworzy swoje sztuki, odwołując się do tradycji Czechowa, zafascynowany jego spokojem, lakonicznością i głębokim zaangażowaniem społecznym. Mówi także o swoim bliskim pokrewieństwie z dramaturgią A. Arbuzowa, M. Bułhakowa, W. Różowa i A. Wołodina. W jego sztuce Wotnołom młody inżynier, pracujący w porcie, przezwycięża apatię i pasywność swoich podwładnych. W kolejnym utworze pt.Argo-nawty E. ukazuje ludzi zdecydowanych walczyć o swoje ideały, a jednocześnie akcentuje ich wewnętrzną wrażliwość ukrytą pod maską obojętności i oschłości. Sztuka Gdie twój brat, Awie!?, której oś konstrukcyjną stanowi kontrast dwóch postaci - "ja" i "on", dotyczy problemu winy i jej ewentualnego przedawnienia. Przedstawia ona spotkanie dwóch byłych jeńców sowieckich - oficera politycznego i żołnierza własowca. Zastosowane przez E. rozwiązanie, stawiające winnego przed sądem jego własnego sumienia, obudzonego w trakcie tego spotkania, wywołało ostre reakcje krytyków. Problem winy znajduje się również w centrum sztuki Wyzy-wajutsia swidietieli, lecz jej akcja toczy się w zwykłych, codziennych warunkach. W podobnych okolicznościach usytuowane są zdarzenia sztuki Ijuń, naczało leta. E. ujawnia w niej kłopoty i niebezpieczeństwa zwykłej codziennej egzystencji na przykładzie sugestywnie przedstawionej sprawy rozwodowej pewnego małżeństwa. W sztuce Miessa po Diewie 1972 (Msza za Dziewicę Orleańską) E. odwołuje się do legendy o rzekomym ocaleniu Joanny d'Arc i przeciwstawia zjawiskom typowym w historycznym biegu wydarzeń niepowtarzalność czynów jednostki. W sztuce Żażda nad ruczjom 1975 (Pragnienie nad potokiem), poświęconej Francois
Yillonowi, E. uwiecznia obraz poety, dotkniętego iskrą Bożą, który nie oddał swego talentu ani na usługi mody, ani państwa. ** Pieriestrojka umożliwiła E. wydanie jego wcześniejszej sztuki o Chrystusie pt. Soczel-nik 1988 (Wigilia), której akcja toczy się w kilku płaszczyznach czasowych, złączonych postacią pewnego niezwykle dobrotliwego rabina. Sztuka Trojka 1989 (Trójka) to utwór o strachu jako chorobie minionej epoki. Ukazuje w nim E. sowieckie pseudo-sądownictwo w 1937 roku z perspektywy sędziów, którzy musieli podpisywać wyroki śmierci na swoich przyjaciół, doskonale rozumiejąc, że ich samych czeka podobny los. Jako pisarz, ukształtowany w atmosferze "" odwilży, E. pisze sztuki, mające na celu wykrycie prawdy, unikające heroizacji i zmierzające do ukazania życia we wszystkich jego przejawach. Są to sztuki otwarte na różne treści i formę, dopuszczające możliwość wielorakiej interpretacji zjawisk i wydarzeń.
Re.
Dz.: Mój blefy} gorod, Sowr. Dram. 1959.16; Argo-nawty, 1962; Gdie twój brat, Awiel?, Tieatr 1965. 6; Otwietstwiennost' chudoznika, Wopr. Lit. 1966. l; Kapią w morie, 1966; Sieriebrianyj bór, 1967;
Mój biełyj gorod. Pjesy, 1968 (zawiera też: Argo-nawty, Wotnołom); Ijuń, naczało leta, Tieatr 1971. 8; Oprowierżenije, 1976; Sotomiennaja storożka, 1976; Żażda nad ruczjom, 1977 (zawiera też: Sieriebrianyj. .., Projezdom, Gdie..., Mir bież mienia, Miessa po Diewie, Pochmieije); Potnotunije, Tieatr 1978.5; Igra tieniej, tamże 1981.12; Nabierieżnaja, Sowr. Dram. 1983.4; Jugo-zapad, 1983; Izbr., 1983 (zawiera: Gdie..., Mir..., Miessa..., Żażda..., Igra..., Sołomiennaja..., Połnołunije); Źyznieo-pisanije, NM 1983.5; Antrakt, 1989.
Lit.: A. Czernowa, Tieatr 1963.7; K. Szczerba-kow, Moł. Gw. 1963.11, NM 1984.3 i Tieatr 1987. 5; L. Bułgak, Tieatr 1965.9; anonim. Prawda 1965.8.7; J. Kientler, Tieatr 1970.3; A. Iniachin, tamże 1982.4; N. Iwanowa, LG 1986.23.7; N. lwi-na, tamże 1990.24.1.
ELLIS (właśc. Kobylinski) Lew Lwowicz,
13.8.(31.7. albo 1.8.)1874 Moskwa - 17.11. 1947 Locarno (Szwajcaria), poeta i badacz

EMIGRACJA
150
literatury. W 1902 ukończył studia prawnicze, od 1903 był jednym z czołowych przedstawicieli religijnego nurtu rosyjskiego "" symbolizmu. Razem z A. Biełym założył kółko Argonawty (Argonauci), którego zadaniem było propagowanie idei duchowego odnowienia Rosji jako realizacji antycznego mitu o starożytnych Grekach, poszukujących Złotego Runa. Był aktywnym współpracownikiem czasopisma "Wiesy" (1904-09) oraz jednym z założycieli centrum duchowego i wydawnictwa "Musaget" (1910-17), w którym m.in. drukowali swoje utwory A. Biefy, A. Błok, F. Stiepun (pismo "Logos"). Sam również opublikował w nim książkę pt. Russkije simwolisty 1910 (Symboliści rosyjscy). Wydał dwa zbiorki: Stigmata 1911 \Ar-go. Dwie knigi stichow i poema 1914 (Argo. Dwa tomiki wiersTy i poemat), obejmujące całą jego twórczość poetycką z lat 1903-13. Później opuścił Rosję, osiadł w Szwajcarii i zgodnie ze swoim światopoglądem do końca życia był nieprzejednanym przeciwnikiem bolszewickiego systemu. Na emigracji wydał w języku niemieckim kilka prac z dziedziny historii literatury, które m.in. poświęcił W. Sołowjowowi, W. Żukowskiemu, A. Puszkinowi i N. Gogolowi. E., rozpatrujący kulturę z pozycji religijnych, zbliżonych do an-tropozofii i pozostający im wierny przez całe życie, odrzucał K. Balmonta jako "bezbożnego estetę", a W. Briusowa zaliczał do twórców "obcych chrześcijaństwu", lecz bliskich antycznemu wizerunkowi poety. Jedynie A. Biełego traktował jako autentycznego symbolistę, jako "symbol symboli". Nigdy nie wznawiane wiersze E., zdradzające wpływ W. Sołowjowa, Briusowa, Biełego i Balmonta, są ilustracją jego chrześcijańskiego światopoglądu i poszukiwań, świadczą o właściwej dzieciom bliskości poety do niematerialnego świata, o jego zafascynowaniu życiem religijnym Średniowiecza. KLE, RP90, Wy75. Dz" Immorteli, 1904; Stigmata, 1911; Argo, 1914;
yigilemus, 1914; Russkije simwolisty, 1910 (reprint Letchworth 1972); Platon i Solowjew, Mainz
1926; Christliche Weisheit, Basel 1929; W. A. Jou-kowski, Paderborn 1933; Aleksander Puschkin, der religióse Genius RufSlands, Ołten 1948. Lit.: A. Biefyj, w: tegoż Mieżdu dwuch riewolucyj, 1934; S. Griecziszkin, A. Ławrow, Giercenowski-je Cztienija, 1972.25.
EMIGRACJA. Przymusowy wyjazd za granicę wielu twórców, często wybitnych, to w historii literatury rosyjskiej po 1917 roku zjawisko równie brzemienne w skutki, jak podporządkowanie polityce partii całego życia literackiego w ZSRR. Rozróżniane są zazwyczaj trzy fale e. Pierwsza powstała jako skutek wojny domowej w Rosji, jej kulminacja przypadła na rok 1920. Druga zarysowała się w ostatniej fazie minionej wojny i była związana z rzeszami rosyjskich jeńców i uchodźców, którzy po zakończeniu walk znaleźli się na obszarze Zachodniej Europy. Trzecia zaś była wynikiem frustracji, jaka ogarnęła środowiska twórcze po zahamowaniu przez władze sowieckie procesu ** odwilży, po wstrzymaniu liberalnych inicjatyw w życiu literackim, zaostrzeniu cenzury i kar pozbawienia wolności. Przy tej okazji niektórych najbardziej niewygodnych dla systemu twórców przymusowo deportowano za granicę, innym wydawano zezwolenia na opuszczenie kraju. Szczyt tych wyjazdów przypadł na lata 70.
Po wojnie domowej porzuciło kraj ok. 2 min osób. Wśród nich znaleźli się znani pisarze, m.in. G. Adamowicz, L. Aleksiejewa, M. Ał-danow, A. Amfitieatrow, D. Aminado, L. Andriejew, A. Awierczenko, K. Balmont, A. Bieły, N. Bierbierowa, P. Boborykin, I. Bu-nin, D. Buriuk, W. Chodasiewicz, M. Cwie-tajewa, L. Czerwinska, I. Czinnow, J. Cziri-kow, S. Czorny, O. Dymów, L. Ellis, J. Fel-zen, G. Gazdanow, A. Ginger, Z. Gippius, M. Górki, M. Gorlin, G. Griebienszczikow, R. Gul, M. Iwannikow, G. W. Iwanów, W.I. Iwanów, J. Iwask, I. Jassen, N. Jewrieinow, S. Juszkiewicz, I. Knorring, D. Knut, W. Korwin-Piotrowski, W. Krymów, A. Kuprin, A. Kusikow, G. Kuzniecowa, W. Linden-

151
EMIGRACJA
berg, A. Ładinski, L. Łunc, S. Makowski, J. Mandelsztam, Matka Maria, D. Mierież-kowski, S. Mincłow, N. Miński, P. Muratów, W. Nabokow (Sirin), B. Narcyssow, A. Nie-smiełow, I. Nowgorod-Siewierski, N. Ocup, J. Odarczenko, I. Odojewcewa, M. Osorgin, W. Pierieleszyn, G. Piesków, B. Popławski, A. Prismanowa, A. Rachmanowa, S. Rafal-ski, G. Rajewski, A. Riemizow, W. Ropszyn (Sawinkow), A. Siedych, I. Siewierianin, W. Smoleński, F. Stiepun, I. Szmielow, A. Sztejger, J. Tauber, N. Teffi, J. Terapia-no, A. Tołstoj, W. Warszawski, T. Wieliczko-wska, A. Wieliczkowski, B. Zajcew, I. Zda-niewicz (Ujazd) i W. Złobin. Ta niepełna lista obejmuje zarówno pisarzy tzw. "starszego pokolenia", znanych w Rosji przed przewrotem bolszewickim, jak też twórców młodszych, którzy zaczęli pisać już na emigracji. Część z nich opuszczała Rosję, uciekając przed śmiertelnym niebezpieczeństwem, inni w potoku ewakuacyjnym (poprzez Krym w 1920), a niektórzy, posiadający wizy, wyjeżdżali za granicę legalnie. Przez krótki czas punktem przejściowym uciekinierów z Krymu był Konstantynopol. Przybywający z innych kierunków znajdowali dla siebie schronienie w Berlinie, Paryżu, Pradze, Belgradzie, Rydze, Rewlu, Harbinie i Szanghaju. Do listopada 1923 centrum rosyjskiej e. literackiej mieściło się w Berlinie. Tu twórcy emigracyjni utrzymywali regularne kontakty z pisarzami przybywającymi z Rosji sowieckiej. Berlin był także miejscem krótkotrwałej emigracji takich pisarzy, jak A. Biely, I. Erenburg, M. Górki, I. Sokołow-Mi-kitow, W. Szkłowski i A. Tołstoj, którzy nie zdecydowali się na stałe pozostać za granicą i po kilku latach powrócili do kraju. Przyjazna dla Rosji sowieckiej polityka zewnętrzna Niemiec (traktat w Rapallo) oraz warunki ekonomiczne zadecydowały o przeniesieniu centrum literackiego e. rosyjskiej do Paryża, gdzie m.in. istniał już salon Z. Gippius i D. Mierieżkowskiego, skupiający tamtejszych literatów. Wkroczenie oddziałów niemieckich do Paryża zmusiło sporą część emigrantów do wyjazdu do USA. Za rządów Stalina, kiedy wyjazdy za granicę były niemal całkowicie wstrzymane, legalnie opuścił ZSRR małoletni J. Triegubow razem ze swoją matką. W 1929/30 bezskutecznie zabiegał o zezwolenie na wyjazd M. Bułhakow. Tymczasem w 1931 wydano wizę J. Zamiatinowi. Był to w okresie między pierwszą a drugą falą e. jedyny przypadek legalnego wyjazdu za granicę pisarza, na stałe opuszczającego Rosję sowiecką.
Druga fala e. ogarnęła znacznie mniejszą grupę twórców. Wśród nich do najbardziej znanych należą: G. Andriejew, O. Anstiej, O. Iljinski, I. Jełagin, W. Jurasow, D. Klenowski, S. Maksimów, N. Morszen, N. Narokow, L. Rżewski, L. Sinkiewicz, J. Skriabina i B. Szyriajew. Ten potok e. również pojawił się najpierw w Niemczech, tworząc ośrodki własnego życia kulturalno--literackiego i religijnego w Monachium i we Frankfurcie nad Menem. Rząd sowiecki w 1945 był zainteresowany powrotem zarówno tych, jak i poprzednich emigrantów do ZSRR. Emigrantom z lat 1917-20 proponowano sowieckie paszporty, a część uchodźców z lat 1943/44 repatriowano w trybie przymusowym. Wielu z nich, zaliczanych do grupy tzw. "osób przesiedlonych", do 1950 przeniosło się do USA.
Początki trzeciej e. datują się od roku 1958, kiedy to w szczytowym momencie kampanii wymierzonej w B. Pastemaka, uporczywie namawiano go do opuszczenia kraju. Przed deportacją uratowała wówczas pisarza rezygnacja z nagrody Nobla i publicznie wyrażona skrucha. Pierwszym spośród rosyjskich twórców, któremu zezwolono na wyjazd za granicę, rozumiany jako bezpowrotne wygnanie, był W. Tarsis (1966). W latach 70. rząd sowiecki nieco złagodził rygorystyczne przepisy dotyczące wyjazdów za granicę, umożliwiając opuszczenie kraju Żydom, udającym się do Izraela oraz niektórym przedstawicielom rosyjskiej inteligencji twórczej. Do najbardziej znanych pisarzy trzeciej fali emigracyjnej należeli m.in. W. Aksionow, J. Aleszkowski, A. Amairik,

EMIGRACJA
152
A. Bielinkow, W. Bietaki, D. Bobyszew, I. Brodski, I. Burichin, B. Chazanow, W. De-lone, M. Diomin, S. Dowłatow, L. Druskin, A. Galicz, J. Galpierin, A. Gładiiin, N. Gor-baniewska, F. Gorensztejn, J. Ignatowa, S. Jurjenen, F. Kandel, B. Kienżejew, J. Koł-kier, L. Kopielew, N. Korżawin, W. Krejd, M. Kreps, J. Kubłanowski, A. Kuzniecow, R. Lewinzon, E. Limonow, A. Lwów, L. Ło-siew, W. Maksimów, J. Mamlejew, W. Ma-ramzin, D. Markisz, M. Morgulis, W.P. Nie-krasow, F. Nieznanski, I. Ratuszynska, W. Rybaków, E. Siewiela, S. Sokołów, A. Sołżenicyn, B. Szapiro, W. Tarsis, A. Terc (A. Siniawski), J. Tiernowski, E. Topól, P. Wiegin, L. Władimirowa, G. Władimow, W. Wojnowicz, A. Wołochonski, N. Woro-nel, J. Wozniesienska, Z. Zinik i A. Zinow-jew. Tylko nieliczni z nich, jak np. J. Galpierin, A. Ktorowa, S. Sokołów, B. Szapiro, zawdzięczali swój wyjazd za granicę małżeństwu z obywatelami państw zachodnich. Niektórzy spośród tych emigrantów zajmowali ważne pozycje w oficjalnej literaturze rosyjskiej i strukturach partyjnych. Weszli jednak w konflikt z aparatem partyjnym, gdyż zamiast oczekiwanej propagandy głosili prawdę, opierając się na własnym życiowym doświadczeniu i broniąc praw jednostki. Ich utwory, zakazane przez "* cenzurę, krążyły w obiegu "* Samizdatu. Trzecia e. rozproszyła się po świecie zachodnim. Pewna jej część osiedliła się w Izraelu, większość zatrzymała się w Paryżu i USA, a niektórzy zamieszkali w Niemczech Zachodnich.
Poszczególne środowiska e. twórczej zakładały za granicą własne czasopisma, gazety i wydawnictwa ("" czasopisma literackie). Spośród wydawanych w Paryżu czasopism pierwszej e. największą popularnością cieszyły się "Sowriemiennyje Zapiski", "Wiest-nik Russkogo (Studienczeskogo) Christian-skogo Dwiżenija", "Czisła" i "Wozrożdieni-je". Twórcy emigracyjni tej fali, którzy podczas wojny przenieśli się do USA, założyli tam "Nowyj Żurnał", a także przejęli istniejącą od 1910 gazetę "Nowoje Russkoje Słowo" (obecnie wychodzi codziennie). Druga fala rosyjskiej e. twórczej najpełniej zaprezentowała się na łamach ukazującego się również dziś czasopisma "Grani", tygodnika "Russkaja Mysi", regularnie zamieszczającego dodatki literackie, a także almanachów "Mosty" i "Wozdusznyje Puti". Trzecia e. do 1980 wydawała około 100 czasopism. Największą uwagę spośród nich przyciągały "Dwadcaf Dwa", "Echo", "Gnozis", "Kon-tinient", "Kowczeg", "Sintaksis", "Strielec", "Trietja Wołna" oraz "Wriemia i My". Czasopismo "Kontinient", jak też równoległa niemieckojęzyczna jego mutacja "Konti-nent. Ost-West-Forum", wychodzi poza obręb wąsko rozumianych narodowych spraw rosyjskich i użycza swych łamów wychodźcom z innych państw byłego bloku sowieckiego. Konsekwencją "* pieriestrojki było rozpoczęcie w latach 90. różnorodnych form współpracy periodyków emigracyjnych z krajem. Mieszkający w Rosji pisarze mogli odtąd drukować swoje utwory za granicą. Zniesiony też został zakaz importu do kraju emigracyjnych czasopism, a niektóre z nich po spełnieniu swych zadań na obczyźnie zaczęły się ukazywać w Rosji.
Podobnie jak twórczość innych narodów świata, rosyjska literatura emigracyjna dążyła do ukazania za pośrednictwem słowa doczesnej i duchowej egzystencji człowieka, sensu życia i śmierci, miłości i stosunków międzyludzkich. Formy jej wypowiedzi literackiej odznaczają się dużą swobodą i różnorodnością. Różni się pod tym względem od rosyjskiej literatury krajowej, która do "* pieriestrojki (mniej więcej do 1990) była skrępowana komunistyczno-ateistyczną ideologią, uniemożliwiającą podejmowanie zagadnień natury metafizycznej. Różne też było podejście obu tych nurtów do problemów współczesności i zjawisk historycznych. Podwaliny literatury pierwszej e. stanowią unikatowe, dokumentalne świadectwa okrucieństwa wojny domowej. Przedstawiciele drugiej fali utrwalili surowy, prawdziwy obraz sowieckich obozów pracy i rzeczywistoś-

153 EMIGRACJA
ci wojennej. Literatura trzeciej e., uwzględniając utwory napisane w kraju, lecz po raz pierwszy opublikowane w "" Tamizdacie, szczerze i wyczerpująco opowiedziała o historii ZSRR i sowieckiej powszedniości, o poniżających godność człowieka warunkach obozowego życia, o szpitalach psychiatrycznych i zesłaniach. Przez twórczość autorów pierwszej e. stale przewija się motyw Rosji, ujmowanej tradycyjnie w nierozerwalnej więzi z prawosławiem. Temat życia w nowym otoczeniu i kontaktu z inną kulturą pojawi się w ich utworach dopiero po kilku latach pobytu na obczyźnie. Żaden z emigracyjnych twórców nie zaprzestał pisania za granicą. Niektórzy literaci trzeciej fali e. przywieźli ze sobą na Zachód utwory powstałe w kraju, wielu z nich dopiero tutaj mogło w pełni rozwinąć swoje możliwości twórcze. Można podać przykłady pełnej integracji niektórych pisarzy z nową kulturą, czego dowodem są utwory całkowicie bądź częściowo napisane w języku kraju zamieszkania (Nabokow, Lindenberg, Pierieleszyn, Brodski, Szapiro). Przyznanie nagrody Nobla I. Buninowi (1933) przyniosło światowy rozgłos całej literaturze emigracyjnej. Analogiczne wyróżnienia dla B. Pasternaka w 1958 i A. Sołżenicyna w 1970 (przed jego wygnaniem na Zachód) potwierdzały, że prawdziwa współczesna literatura rosyjska do końca lat 80. mogła się ukazywać tylko poza granicami ZSRR.
Stosunek władzy sowieckiej do literatury emigracyjnej zmieniał się w zależności od sytuacji politycznej w kraju. Początkowo nie traktowano jej tak wrogo jak później, za czasów Stalina, kiedy emigracja pisarza równała się całkowitej jego dyskredytacji jako twórcy. Rzucano na niego oszczerstwa lub pomijano milczeniem. "* Odwilż umożliwiła częściowy powrót do kraju utworów I. Bunina, I. Szmielowa, L. Andriejewa, A. Awierczenki, A. Ładinskiego i A. Kuprina (w większym stopniu niż po jego repatriacji w 1937). Wybrane utwory odrębnych twórców emigracyjnych, m.in. K. Balmonta, I. Siewierianina,
Wiacz. Iwanowa i A. Riemizowa ukazywały się też po okresie odwilży.
Gruntowną rewizję uprzedzeń do e. przyniosła dopiero pieriestrojka w końcu lat 80., kiedy po publikacjach w periodykach utworów Nabokowa, Zamiatina, Chodasiewicza i innych twórców, proces integracji literatury emigracyjnej z krajową nasilał się z roku na rok. Dotyczyło to zwłaszcza pierwszej, a także trzeciej fali, która po przełamaniu początkowych przeszkód włączyła się do obiegu krajowego, poczynając od Brodskiego w 1987 i na Sołżenicynie w 1989 kończąc. W ostatniej kolejności zaczęto publikować autorów trzeciej fali e. Scalanie literatury emigracyjnej z krajową odbywało się równolegle z publikacją zakazanych przedtem dzieł N. Gumilowa, A. Achmatowej, O. Mandelsztama i wielu innych twórców. Mniej więcej od 1986 otworzyła się przed emigrantami możliwość odwiedzania kraju i nieskrępowanego w nim pobytu. Poza I. Odojewcewą, która po powrocie do Rosji wkrótce potem zmarła, tylko nieliczni z nich podejmują ostateczną decyzję o opuszczeniu obecnego miejsca zamieszkania. Niektórzy spędzają w kraju po kilka miesięcy w roku. Po nieudanym puczu w sierpniu 1991 A. Sołżenicyn złożył oświadczenie, w którym zakomunikował o swym zamiarze powrotu do Rosji na stałe po realizacji aktualnych planów literackich za granicą. Urzeczywistnił swoje marzenie w końcu maja 1994. Nieco wcześniej powrócili do kraju E. Limonow i J. Marniej ew. W Instytucie Literatury Światowej Rosyjskiej AŃ została utworzona pracownia literatury emigracyjnej pod kierunkiem O. Michajłowa. W sierpniu 1990 23 pisarzom przywrócono niegdyś cofnięte obywatelstwo sowieckie ("" rehabilitacja). O podróżach w obie strony oraz o publikacji w kraju czy za granicą decydują względy natury finansowej i osobistej, a nie politycznej. Pisarze emigracyjni, obok autorów krajowych i zagranicznych, odpowiadają na przeprowadzane przez prasę ankiety (zob. np. odpowiedzi na temat Sołżenicyna, zamieszczone

ERDMAN Nikołaj Robiertowicz 154
czone w LG między 27.2. a 17.7.1991). Proces scalania literatury rosyjskiej trwa nadal i przybiera na sile.
HRL, MERSL.
Dz.: Antologie: Na Zapadłe. Antotogija zarubiez-noj poezil, pod red. J. Iwaska, NY 1953; Litiera-turnoje zarubieżje, Mlinchen 1958; Muza diaspory. Izbr. stichi zarubieznych poetów 1920-60, red. J. Terapiano, FfM 1960; Modem Russian Poetry (w jeż. roś. i ang.), red. W. Marków, M. Sparks, NY 1966; Russkij almanach, red. Z. Szachowska, R. Guerra, E. Tiernowski, Paris 1981; A Russian Cultural Revlval. A Critlcal Anthology of Emigre Literaturę before 1939, red. T. Pachmus, Knoxville 1981; Russica 81, red. A. Sumierkin, NY 1982;
Russkije poety na Zapadie, red. A. Glezer, S. Pe-trunis, Paris-NY 1986; Russen m Berlin 1918-33. Eine kulturelle Begegnung, red. F. Mierau, Wien-heim-Berlin 1988; Litieratura russkogo zarubieżja w 6-ti tt., 1990-; Trietja wolna. Antologija, 1991;
Bieriega. Stichi poetów wtoroj emigracyi, red. W. Sinkiewicz, Philadelphia 1992 (por. D. Boby-szew, RM 1992.27.11 - 18.12); Teski dim. Pogled na prozu ruske medjuratne emigracije, red. I. Luksie, Kniźevna Smotra 24 (1992); Muza na wygnaniu. Rosyjska poezja emigracyjna. Antologia, t. l (1920-40), wybór i oprać. B. Kodzis, A. Wieczorek, Opole 1994.
Lit.: H. v. Rimscha, RufSland jenseits der Grenzen 1921-26, Jena 1927; L. Loewenson, Russ. Schrif-ftum in Ausiand (bibliogr.), OEu. 1928/29.4 i 1929/30.5; A. Amfitieatrow, Litieratura w izgna-nii, Beograd 1929; J. Delage, La Russie en exil, Paris 1930; W.Ch. Huntington, The Homesick Million. Russia-out-of-Russia, Boston 1933; N. Li-din, Ruś. Zap. 1937.1 i 2; N. Uijanow, NŻ 1952. 28; J. Terapiano, Wstrieczi, NY 1953; W. War-szawskij, Niezamieczennoje pokolenije, NY 1956;
G. Struwe, Russkaja litieratura w izgnanii, NY 1956 (reprint Paris 1984); J. Bolszuchin, Litiera-turnoje zarubieżje, Mlinchen 1958; H.-E. Volk-mann, Die russ. Emigration In Deutschland 1919-29, Wiirzburg 1966; I. Okuncow, Russkaja emi-gracyja w Siewiernoj i Juznoj Amierikle, Buenos Aires 1967; L. Foster, A Bibliography of Russian Emigre Lit. 1918-68, t. 1-2, Boston 1970; M. Beys-sac. La vie culturelle de 1'emigration russe en France. Chroniąue 1920-30, Paris 1971; Russkaja litieratura w emigracyi. Sbomik statiej, red. N. Połto-racki, Pittsburgh 1972; Z. Szachowskaja, Otraie-
nija, Paris 1975; Lemigration russe en Europę. Ca-talogue collectif des periodiques en langue russe 1855-1940, red. T. Ossorguiene-Bakounine, Paris 1976, 1940-79, red. A. Volkoff, Paris 1981;
J. Malcew, Wolnaja russkaja litieratura, FfM 1976; The Bitter Air ofExile. Russian Writersin the West 1922-72, red. S. Karlinsky, A. Appel, Berkeley 1977; M. Geller (o deportacji w 1922), Wiestnik RChD 1978.127; G. Swirskij, Na lobnom miestie, London 1979; Odna iii dwie russkich litieratury, Lausanne 1981; L. Dienes, L. Rżevskij, L. Losev, MERSL 6(1982); W. Janowskij, Pola Jelisiejskije, Paris 1983; G. Seide, Gcschichte der Russ. Ortho-doxen Kirche im Ausiand, Wiesbaden 1983; Russkij Blerlin 1921-1923, Paris 1983; O. Djurić, Ruski emigrantski knjizemi kruzoci u Beogradu (1920-40), Sovremenik, Beograd 1984.8/9; Russi-sche Autoren und Yerlage in Berlin nach dem Er-sten Weitkrieg, Berlin 1987; D.M. Bethea, SEEJ 1987.4; N. Rieznikowa, Wrusskom Charbinie, NŻ 1988.172-173; W. Kasack, Zambieżnyje publika-cyj rus. litieratury, Wopr. Lit. 1989.3; M. Raeff, Russians abroad. A cultural history of the russian emigration 1919-1939, Oxford 1990; N. Struwe, LG 1990.14.11; A. Afanasjew, Moskwa 1990.7;
W. Bondarienko, Archipiełag Di-pi, Dień 1991.9, Russkij Rubież 1991.11; B. Miller, LG 1993.29. 9;
A. Aleksiejew, Lit. russkogo zarubieżja. Knigi 1917-1949, Sankt Pietierburg 1993; Swodnyj katalog russkich zarubieznych pieriodiczeskich i prodolzajuszczichsia izdanij w bibliotiekach Sankt Pietierburga, 1993; Lit. russkogo zarubieżja wfondach bibliotiek Moskwy. Kralkij sprawocznik, 1993', Emigracja i Tamizdat, red. L. Suchanek, Kraków 1993.
ERDMAN Nikołaj Robiertowicz, 16.(3.)11. 1900 Moskwa -10.8.1970 tamże, dramaturg. Urodził się w rodzinie zruszczonych Niemców bałtyckich. Pod wpływem swego brata Borysa (1899-1960) zbliżył się początkowo do grupy imażynistów. Jego poemat Awto-portriet 1922 (Autoportret), "dla którego tłem była Moskwa, swoją erotyką i urbani-zmem ściśle nawiązuje do imażynizmu" (V. Markov). Jako dramaturg zadebiutował satyrycznymi repryzami na temat aktualnej rzeczywistości, które napisał do wodewilu D. Lenskiego "Lew Gurycz Siniczkin", wystawionego w reżyserii brata E. Borysa w Te-

155
ERDMAN Nikołaj Robiertowicz
atrze Wachtangowa w Moskwie (1924). W tym samym roku E. brał udział w wystawieniu satyrycznego widowiska pt. "Moskwa s toczki zrienija" (Moskwa z punktu widzenia), przygotowanego z okazji otwarcia Teatru Satyry. Pierwsza jego pełnospektaklowa komedia pt. Mandat 1924, wystawiona z dużym powodzeniem przez Meyerholda 20 kwietnia 1925 (setne jej przedstawienie odbyło się 26.3.1926), weszła na sceny wielu teatrów kraju. W 1927 premiera tej sztuki odbyła się w Berlinie. Inscenizacji drugiej komedii E. pt. Samoubijca 1928 (Samobójca) podjęły się Teatr Meyerholda i MChAT, ale w 1932 musiały zrezygnować z wystawienia spektaklu. To spowodowało, że E. na zawsze zarzucił poważne dramatopisarstwo. Od
1927 pisał jako współautor, a niekiedy również autor, liczne scenariusze filmowe, od
1928 wespół z imażynistami W. Szerszenie-wiczem i A. Marienhofem. W 1934 i 1938 jako autor scenariuszy współpracował z W. Massem i G. Aleksandowem. W tym czasie chyba zrodził się zamysł trzeciej jego sztuki pt. Gipnotizior (Hipnotyzer), która jednak nie doczekała się realizacji. Z kolei napisana wówczas satyryczna scenka Zasiedanije o smiechie (Posiedzenie w sprawie śmiechu) została opublikowana dopiero w okresie •* pieriestrojki. Powodem aresztowania E. stała się publiczna deklamacja jego bajek satyrycznych przez W. Kaczałowa w obecności Woroszyłowa. Został skazany na zesłanie do Jenisiejska i Tomska. M. Bułhakow zwrócił się z prośbą do Stalina o jego ułaskawienie (por. tekst listu: NŻ 1973.111, s. 159). W 1942 (?) na żądanie Berii, który potrzebował literatów do pracy w klubie NKWD, zezwolono E. na powrót z zesłania i zamieszkanie w Kalininie. Sowieccy historycy literatury jeszcze przez wiele lat skazywali jego twórczość na zapomnienie. Dopiero później okazało się, że już od 1942 E. pracował w filmie, a w 1943 napisał scenariusz Princ i nisz-czij (Królewicz i żebrak) na podstawie opowieści M. Twaina. Niektóre później powstałe scenariusze pisał we współautorstwie z M.
Wolpinem, wespół z którym otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1950. Regularnie ukazywały się drukiem scenariusze filmów rysunkowych E. W 1951 władze wyraziły zgodę na jego powrót do Moskwy (w 1959 był na liście członków ZP). W 1956 na scenie Teatru Studium Aktora Filmowego w Moskwie ponownie wystawiono jego komedię Mandat, a w 1957 E. adaptował prozę Do-stojewskiego na potrzeby sceny. Jego komedie opublikowano po raz pierwszy w ZSRR dopiero w okresie pieriestrojki. Do tego czasu w pracach historycznoliterackich wymieniano jedynie jego pierwszą sztukę Mandat. Meyerhold traktował komedię Mandat jako satyrę, napisaną w duchu Gogola i Su-chowo-Kobylina. W ostrej, groteskowej formie ujmował w niej E. aktualne problemy swoich czasów, przedstawiając ludzi uprzywilejowanych, posiadających tajne partyjne pełnomocnictwa (mandaty), i proletariuszy. Ukazywał odosobnienie przeciwników reżimu i strach przed grożącym każdemu aresztowaniem. Samoubijca to historia zaplanowanego samobójstwa, które zarówno ofiara, jak i jej otoczenie zamierzają wykorzystać w swoich prywatnych interesach. Wymowa ideowa sztuki ma jednak wymiar szerszy. Przedstawione komiczne sceny z życia oddają tragizm i beznadziejność sytuacji człowieka w ówczesnym ZSRR, z której jedynym wyjściem było samobójstwo. E. był mistrzem dialogu, kalamburów związanych z aktualną tematyką i komizmu sytuacyjnego. Skomplikowaną fabułę swoich utworów chętnie kształtował na wzór tradycyjnej komedii pomyłek.
HRL, Ki, KLE, LES, RD, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Mandat (1924), Munchen 1976 i Tieatr 1987. 10; Samoubijca (1928), NŻ 1973-74.112-114 i Sowr. Dram. 1987. 2; Bratja Lu, w: Filmy-Skadd, 1952 (Bracia Lu, Warszawa 1956); Wiersze w: Rus-sian Inwgism 1919-1924. Anthologie, red. V. Mar-kov, Giessen 1980; Zasiedanije o smiechie, Tieatral-naja Żyzń 1986.19 i Wopr. Lit. 1988.1; Tragiedija o Gamletie, pńnce Datskom, wspólnie z W. Massem, Wopr. Lit. 1989.5; Pjesy. Intermiedii. Pisma.

ERENBURG Uja Grigorjewicz
156
Dokumienty. Wospominanija sowriemiennikow, 1990; Mandat, w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992. Lit.: I. Sołowjowa, Tieatr 1957.3; K. Rudnickij, ReżyssiorMejerhold, 1969; M. Hoover, RTL 1972. 2; W. Kasack, w: N. E., Mandat, Munchen 1976;
V. Markov, Russian Imagism J9J9-J929, Giessen 1980; J. Freedman, SEEJ 1985.4; N. Moraniak--Bamburacz, RL 1987.21.1; A. Wasilewskij, Oktiabr' 1988.3; N. Czidson, D. Fridman, A. Got-ces, Sowr. Dram. 1989.5; J. Freedman, Diss., Harvard 1990; A. Gotces, Mainz 1994.
ERENBURG Uja Grigorjewicz, 27.(15.)1. 1891 Kijów - 31.8.1967 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie inżyniera, lata młodzieńcze spędził w Moskwie. Brał udział w działalności rewolucyjnej; zagrożony aresztowaniem, w 1908 wyjechał do Paryża. Wydał tam w 1910 pierwszy tomik wierszy, a w 1913 zaczął uprawiać dziennikarstwo, współpracując z prasą francuską i rosyjską. Swoje reportaże z okresu I wojny światowej zebrał później w tomiku pt. Lik wojny 1920 (Oblicze wojny). Po powrocie do Rosji w 1917 zajmował niezdecydowaną pozycję w stosunku do przewrotu bolszewickiego. W latach 1921-41 przebywał za granicą, wyjeżdżając przeważnie z oficjalnymi misjami najpierw do Berlina, później do Paryża, w 1936/37 do Hiszpanii, a w 1940/41 do zajętego przez Niemców Paryża. W czasie II wojny światowej był jednym z najbardziej aktywnych propagandystów. Poczynając od 1921 napisał wiele powieści, z reguły wydawanych najpierw za granicą. Jego powieść Padienije Pariża 1942 (Upadek Paryża, 1946) została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1941. Analogiczną nagrodę otrzymał w 1947 za powieść Buria 1947 (Burza, 1950), która pod względem tematycznym nawiązuje do jego uprzednio wyróżnionego utworu. E., który w okresie walki z "" kosmopolityzmem liczył się z możliwością aresztowania, był aktywnym działaczem ruchu obrońców pokoju. Po śmierci Stalina jako jeden z pierwszych domagał się rewizji polityki partii w dziedzinie literatury. Potwierdza to jego
artykuł O rabotie pisatiela 1953 (O pracy pisarza) oraz opowieść Ottiepiel 1954, wyd. uzupełnione 1956 (Odwilż, 1955-56), której tytuł stał się literackim określeniem całej epoki. E., podobnie jak W. Kawierin i K. Paustowski, zabiegał o "•" rehabilitację prześladowanych, niesłusznie zapomnianych pisarzy, zwłaszcza M. Cwietajewej i I. Babla. Do naświetlenia prawdziwego obrazu życia kulturalnego ZSRR w pierwszej połowie XX w. znacznie przyczyniły się również wspomnienia E. Ludi, gody, żyzń 1960-65 (Ludzie, lata, życie, 1961-66), zaliczane przez A. Twardowskiego do najważniejszych jego utworów. Postawa E., odcinającego się w tym czasie zarówno od dręczących go w latach 20. wątpliwości, jak również od zaangażowania politycznego, zapewniającego mu w okresie stalinowskim wielce uprzywilejowaną pozycję, wzbudziła niezadowolenie konserwatywnych krytyków. Mimo to w latach 1934-67 był stale wybierany do zarządu ZP ZSRR. Jego Ottiepiel spotkała się z negatywną oceną w krytyce; sucho i wstrzemięźliwie przyjęto też wspomnienia Ludi, gody, żyzń. W twórczości E. nie ma istotniejszej różnicy między dziennikarstwem a działalnością ściśle literacką. Poezja w jego dorobku literackim zajmuje drugoplanową pozycję. Rozgłos, jaki mu stale towarzyszył w kraju i za granicą, zawdzięczał prozie. "Mocną stroną jego pisarstwa były reportaże literackie ... Łatwy do rozpoznania styl E. cechuje swoiste połączenie ironii i senty-mentalności, klarowność wypowiedzi i bogactwo zaskakujących aforyzmów" (Slonim). Pierwsza powieść E. Nieobyczajnyje pochoż-dienija Chulio Churenito... 1922 (Niezwykłe przygody Julio Jurenity i jego uczniów..., 1957) uważana jest za najlepszy jego utwór. Zawarł w nim swój "bezlitosny, ostro oskar-życielski sąd nad współczesną europejską cywilizacją, nie oszczędzając żadnego państwa, narodowości, żadnej formy przejawu owej cywilizacji" (Struve). Spośród wielu kolejnych jego powieści wyróżniają się satyry na lata NEP-u: Rwacz 1925 (Rwacz, 1967), Leto

157
ERENBURG lija Grigorjewicz
7925 goda 1926 (Lato roku 1925), a zwłaszcza zabroniona w ZSRR do 1987 Burnaja żyzń Łazika Rojtszwanieca 1928 (Burzliwe życie Lejzorka Rojtszwańca, 1957), w której z dużym wyczuciem i zjadliwym humorem przedstawia trudne dzieje biednego żydowskiego krawca w Rosji i za granicą. Powieścią Dień wtoroj 1934 (Dzień wtóry, 1954) włączył się E. do literatury poruszającej temat planu pięcioletniego. Celom propagandowym podporządkował również swoje, ukształtowane w formie kronik, powieści wojenne oraz Diewiatyj wał 1951 (Dziewiąta fala, 1953), korespondujący z duchem kampanii z lat 1948-52, wymierzonej przeciwko Ameryce i Europie Zachodniej. Duże znaczenie dla literatury rosyjskiej miała opowieść E. Ottiepiel, która nie będąc dziełem artystycznym wysokiego lotu, wywarła istotny wpływ na jej dalszy rozwój. E. był "znakomitym dziennikarzem, korespondentem wielu pism zagranicznych, a także utalentowanym polemistą i pisarzem, który w swej różnorodnej twórczości odzwierciedlił zarówno literackie, jak też polityczne i intelektualne tendencje i zainteresowania epoki" (Slonim). Trafna i prorocza okazała się opinia, sformułowana o nim w 1922 przez W. Szkłowskiego: "Jest nie tylko dziennikarzem, który potrafi umiejętnie włączyć do utworu cudze myśli, lecz również nieomal artystą, wyczuwającym sprzeczności między starą tradycją humanistyczną a nowym światem, tworzonym przez technikę" (zob. "Zoo. Pisma nie o lubwi, iii Trietja Ełoiza" 1923, Zoo. Listy nie o miłości, albo Trzecia Heloiza, list 25).
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ki, LES, MSPNE, Ni, RSPP6, Wy82.
Dz.: Stichi, Paris 1910; Lik wojny. Sofia 1920; Nie-obyczajnyje pochożdienija Chulio Churienito..., 1922; Portriety ntsskich poetów, Berlin 1922 (reprint 1972); Żyzń i gibiel Mikołaja Karbowa, tamże 1923;
Triest D.E., tamże 1923; Trinadcaf trubok, 1923 (Trzynaście fajek. Warszawa 1966); Lubow' Żanny Nej, 1924 (Miłość Joanny Ney, Warszawa 1957);
Rwacz, 1925; Leto ] 925 goda, 1926; WProtocznom pierieutkie, Tridcat' Dniej 1927.1-3; Kumają żyzń Łazika Rojtszwanieca, Paris 1928 i Zwiezda 1989.7.9; Zagowor równych, Berlin 1928; Moskwa stężam nie wierit, 1933; Dień wtoroj, 1934; Niepierie-wodia dychanija 1935 (Jednym tchem. Warszawa 1955); Padienije Pariża, 1942; Blina, 1947; Diewiatyj wał, 1951; O rabotie pisatiela, Znamia 1953.10; Ottiepiel, 1954, wyd. uzupełn. o cz. 2,1956; Francuzsid-je tietradi, 1958; Stichi 1938-58, 1959; Ludi, gody, żyzń, 1.1-3,1961-66, wyd. uzupełn. 1.1-3,1990; Sti-chotworienija, 1977; Riibaszka Btansz (wspólnie z A. Tołstojem), Sowr. Dram. 1982.4; Ispanskije rieporta-ży J93J-J939, 1986; Nieopublikowannoje, Ogoniok 1987.23. •Pofrz. sobr. socz. w 8-mi tt., 1927-28; Socz. w 5-ti tt., 1952-54; Dzieła wybrane, 1.1-5, Warszawa 1955-60; Sobr. socz. w 9-ti tt., 1962-66: w 8-mi tt., 1990-.
Lit.: T. Trifonowa, 1952; V. Erlich, Problems of Communism 12(1963), 14(1965); F. Nieuważny, Warszawa 1966; J, Iwaszkiewicz, Tw. 1967.7 i w:
tegoż Ludzie i książki. Warszawa 1971; H. Oulanoff, SEEJ 1967 i CanSlP 1969.2; A. Stern, w: tegoż Legendy naszych dni, Kraków 1969 i w: tegoż Głód jednoznaczności i inne szkice. Warszawa 1972; J. Laychik, CanSlP 1970.4 i 1977.1; E. Uj-vary-Maier, Shtdien zum Frilhwerk..., Diss., Zlirich 1970; J. Kapuścik, SIO 1972.2 i ZNUJ 1980.39; Wospominanija ob I. E., 1975; A. Janko-wski, SK 1977.3, ZNWH UGd. 1978.7, PH 1979. 9, SRP 1979.12 i 13, Ruś. Spotk., Kielce 1980;
P.C. Stupples, 1978; P. Fast, RSL 1979. 277 i Katowice, 1987; A. Goldberg, London 1984; Ł. Łazariew, Znamia 1987.2; A. Rubaszkin, LG 1991. 30.1; B. Słuckij, Ogoniok 1991.3.

F
FADIEJEW Aleksandr Aleksandrowicz, 24.
(ll.)12.1901 Kimry (gub. twerska) - 13.5. 1956 Moskwa, prozaik, funkcjonariusz literacki. Syn wiejskiego nauczyciela. Wychowywał się na Dalekim Wschodzie. W 1912-19 uczęszczał do szkoły handlowej we Włady-wostoku. Członek partii od 1918, w 1921-22 studiował na akademii górniczej w Moskwie. Pierwsze opowiadanie opublikował w 1923. W 1924-26 zajmował się działalnością partyjną w Krasnodarze i Rostowie nad Donem. W 1926-32 był jednym z liderów "" RAPP-u i odgrywał główną rolę w procesie ujednolicenia literatury. Funkcję politycznego przywódcy sowieckich literatów pełnił przez cały okres rządów Stalina: od 1934 jako członek zarządu i prezydium ZP ZSRR, w 1939-44 jako sekretarz ZP, od 1946 (po uchwale partyjnej) do II zjazdu ZP w 1954 jako sekretarz generalny i prezes zarządu ZP, w 1954-56 jako jeden z sekretarzy zarządu ZP oraz jako członek KC KPZR w 1939-56. Rozgłos jako pisarz zyskał dzięki powieści Rozgrom 1925-26 (Klęska, 1950), poświęconej wojnie domowej. W czasie II wojny światowej był korespondentem "Prawdy". Jego powieść Mołodaja gwardija 1945 (Młoda gwardia, 1947), ukazująca ruch oporu młodzieży sowieckiej podczas niemieckiej okupacji, została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1945. Mimo to w 1947 poddano ją ostrej krytyce w związku z rzekomym niedocenieniem kierowniczej roli partii. W drugiej wersji powieści, z 1951, F. wprowadził odpowiednie zmiany. Jako jeden z czołowych dogmatycznych działaczy
stalinowskich ponosi współodpowiedzialność za zakaz publikacji, gnębienie, areszty i śmierć wielu pisarzy. Swoją władzę utracił po śmierci dyktatora w 1953. Na XX zjeździe partii nazwano go "żądnym władzy sekretarzem generalnym" (Prawda 1956.21. 2). Zakończył życie samobójstwem. W 1974 rząd sowiecki ustanowił medal im. F., aprobując tym samym jego politykę w dziedzinie literatury. List pożegnalny F. opublikowano po raz pierwszy dopiero w 1990. F. - teoretyk, szerzący jako jeden z pierwszych idee wychowania komunistycznego za pośrednictwem literatury, ma w swoim dorobku tylko dwie ukończone powieści. Pierwsza z nich -Rozgrom, ukazująca walki partyzanckie na Dalekim Wschodzie, kontynuuje tradycję Tołstojowskiego realizmu psychologicznego (Slonim). Była obowiązkową lekturą szkolną, podobnie jak druga powieść - Mołodaja gwardija, w której zgodnie z zasadami "* realizmu socjalistycznego w sposób tendencyjnie fałszywy przedstawia F. bohaterskie czyny młodzieży w czasie II wojny światowej. W powieści Pośledni] iż udegie 1930-40 (Ostatni z Udehe, 1957) powrócił F. do tematu wojny domowej, mając na celu stworzenie jej epickiego obrazu. Utwór ten wywołał jednak surową krytykę i nie został ukończony, podobnie jak powieść produkcyjna Czomaja mietallurgija (Czarna metalurgia), nad którą pracował w 1951-56. W obu wypadkach zaważyły poważne zmiany, jakie zachodziły w ówczesnej rzeczywistości i w traktowaniu zasady ** partyjności. O istnieniu obszernej literatury krytycznej,

159
FELZEN Jurij
poświęconej twórczości F., zadecydowały względy ideologiczne.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85; Ki, KLE, LE, LES, MERSL, MSPNE, RSPP5, Wy75, Wy82.
Dz.: Raziiw, 1924; Rozgrom, 1927; Poslednij iż udegie, 1929-56; Mołodaja gwardija, 1946, wyd. 2:
1951; Za tridcat' let, 1957, 1959; Powódź i inne opowiadania, Warszawa 1965; Pisma 1916-56, 1973; Priedsmiertnoje pismo, LR 1990.28.9. Sobr. TOCZ. w 5-ti tt., 1959-61; w 7-mi U., 1969-71;
w4-c/i".,1979,1987.
Lit.: J. Szczepański, w: A. F., Młoda gwardia, Warszawa 1950; L. Grzeniewski, w: A. V.,Powódź i inne opowiadania. Warszawa 1964 i w: tegoż Weryfikacje. Szkice krytyczne. Warszawa 1966; R. Przybylski, SIO 1967. 3; W. Boborykin, 1968, 1979; A. Buszmin, 1971, 1983; S. Zaika, 1972 i Ruś. Lit. 1981. 4; S.I. Szeszukow, wyd. 2: 1973;
A. F. Matieriaty i issiedowanija, 1977; J. Litwinów, SRP 1979.11; S. Prieobrażenskij, 1981; I. Żuków, LO 1985.11; L. Bolszakow, 1988; W. Gierasimo-wa, K. Zielinskij, Wopr. Lit. 1989.6; W. Dudin-cew, J. Jewtuszenko, M. Aligier, LG 1990.10.10.
FAJKO Aleksiej Michajłowicz, 19.(7.)9.1893 Moskwa - 25.1.1978 tamże, dramaturg. Pochodził ze szlachty. W 1917 ukończył studia historyczne na uniwersytecie w Moskwie. Pierwsze próby działalności literackiej podejmował już w czasie studiów. Po przewrocie bolszewickim zwrócił się ku dramaturgii, był m. in. reżyserem II studia MChAT-u. W 1921 zaczął pisać komedie. Rozgłos przyniosła mu efektowna pod względem scenicznym sztuka kryminalna Oziero Lul 1923 (Jezioro Lul), której akcja toczy się w zmyślonym kraju i zawiera mnóstwo ironicznych aluzji do ówczesnej rzeczywistości sowieckiej i kapitalistycznej. W sztukach F. - Uczitiel Bubus 1925 (Nauczyciel Bubus), którą Me-yerhold wystawił w swoim teatrze włączając 46 wstawek muzycznych z Liszta i Chopina, \ Jewgraf, iskatiel prikluczenij 1926 (Eugraf-poszukiwacz przygód) - wątek przygodowy służy do ośmieszenia ówczesnej rzeczywistości sowieckiej. Duży sukces osiągnęła jego wystawiana do połowy lat 40. sztuka Czeło-wiek s portfielem 1928 (Człowiek z teczką).
Jej sensacyjną fabułę podporządkował autor ukazaniu sowieckiego uczonego nowego typu, który nie licząc się z otoczeniem, niezachwianie wspina się po szczeblach kariery. Satyryczne przedstawienie parwe-niuszy bolszewickiego chowu łączy z ukazaniem sytuacji inteligencji, zmuszonej do przystosowania się do nowego systemu i zerwania ze swoją przeszłością. "Swoją melodramatyczną tonacją sztuka F. "Czło-wiek z teczką" przypomina trylogię Sucho-wo-Kobylina" (Segel). Po 13-letniej przerwie w 1957 wróciła ona na scenę. F. pracował z przerwami, ale nie tracił aktywności twórczej, w 1948 i 1949 współdziałał tylko z G. Fiszem i C. Sołodarem, cieszącymi się zaufaniem partii. Opinie na temat jego ostatniej sztuki Nie sotwori siebie kumira 1956 (Nie twórz sobie idoli) są podzielone. F. mieszkał w Moskwie i pod koniec życia pisał wspomnienia o swej pracy dla teatru rosyjskiego. HRL, KLE, LE, LES, TE. Dz.: Uczitiel Bubus, 1925; Jewgraf, iskatiel priklu-czenij (1926), 1963; Czełowiek s portfielem, 1929;
Pjesy, 1935 (zawiera: Oziero Lul, Jewgraf..., Czełowiek. .., Niebtagodamaja roi); Koncert, 1936; Nie sotwori siebie kumira, Tieatr 1956.12; Dramy i ko-mledii, 1958 (zawiera: Oziero..., Czełowiek ..., W sietiach dobrodletieli. Nie sotwori...); Tieatr. Pjesy. Wospominanija, 1971 (zawiera: Oziero..., Uczitiel..., Jewgraf..., Czełowiek..., Koncert); Zapiski starogo tieafralszczika, Tieatr 1975.6-7, 9 i wyd. oddz. 1978.
Lit: P. Marków, NM 1927.1 i 1933.1; J. Surkow, Tieatr 1957.6; W. Frołow, Oktiabr' 1958.6; N. Wojtkiewicz, Tieatr 1973.2 i 11; S. Owczinniko-wa, NM 1979.4.
FELZEN Jurij (właśc. Nikołaj Biernardo-wicz Frejdensztejn), 22.(10.)10.1895 Petersburg - 1943 (?) w niewoli niemieckiej, prozaik. Syn lekarza. Uczęszczał do gimnazjum w Petersburgu, gdzie również ukończył studia prawnicze. Po przewrocie bolszewickim razem z rodziną wyjechał do Rygi, następnie około 1922 do Berlina, skąd prawdopodob-

FIEDIN Konstantin Aleksandrowicz
160
nie w 1924 do Paryża. Mieszkał w domu siostry, pracował w banku. Pierwszą powieść pt. Obman 1930 (Oszustwo) opublikował w Paryżu, następną pt. Szczastje 1932 (Szczęście) w Berlinie. Ostatnia jego książka - Pisma o Lermontowie 1936 (Listy o Ler-montowie), rozpoczęta jeszcze przed pojawieniem się pierwszej powieści, ukazała się w Paryżu. Pisał ponadto krótsze utwory pro-zatorskie i recenzje, które były publikowane na łamach czasopism "Sowriemiennyje Zapiski", "Czisła", "Krug" i innych periodyków emigracyjnych. W 1935 został przewodniczącym Zrzeszenia Poetów i Pisarzy (Obje-dinienije poetów i pisatielej). Podczas okupacji niemieckiej jakiś czas mieszkał w Paryżu. W 1942 przy próbie ucieczki do Szwajcarii, gdzie przebywała jego siostra, został zatrzymany przez niemiecki patrol, osadzony w paryskim obozie, a następnie wysłany do Niemiec. Zginął w obozie koncentracyjnym prawdopodobnie w 1943. F. był znawcą literatury, pasjonował się Proustem. Adaptował jego technikę "strumienia świadomości", która określiła styl prozy F., osnutej w dużej mierze na osobistych doświadczeniach autora. Obie jego powieści, a także Pisma o Lermontowie, pozbawione są tradycyjnej fabuły, toteż niełatwo je rozróżnić. Mają one formę dziennikowych zapisów pewnego "ja" i jego ukochanej, w których dokonują szczegółowej analizy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Motywem dominującym jest tu miłość, przepełniona cierpieniem, zazdrością i nie rokująca nadziei. Dążenie F. do maksymalnie dokładnego, wnikliwego przekazania toku myśli postaci powoduje, że jego proza, stale przerabiana i udoskonalana, zawiera ogromną liczbę przymiotników i obciążających narrację dłu-żyzn. Fascynuje jednak znawców, których przyciąga jej swoisty urok. Całkiem słusznie zatem F. był uważany za pisarza dla estetów, a nie dla szerokiego kręgu czytelników. Jego utwory spotykały się z życzliwą oceną w krytyce. W. Nabokow w 1940 stwierdzał, że jest to "autentyczna literatura, czysta i uczciwa".
Mówiąc o Lermontowie, F. roztrząsa także własne problemy natury psychologicznej, pomija jednak przy tym religijny aspekt jego twórczości. Opowieść Kompozicyja 1939 (Kompozycja) pod względem struktury narracyjnej różni się od pozostałych utworów F., choć dotyczy wciąż powracającego w jego twórczości motywu nie spełnionej miłości, nawiązującego do osobistych wspomnień pisarza o spotkaniach ze swoją pierwszą ukochaną z lat 1910-27. EmR, Fo, HRL, MERSL. Dz" Obman, Paris 1930; Pisma o Lermontowie (fragmenty), Czisła 1930/31.4, 1933.7/8, 9 i wyd. pełne, Paris 1936; Sczastje, Berlin 1932; Probuż-dienije, Sowr. Zap. 1933.53; Umiranije iskusstwa, Krug, Paris 1937. 2; Powtorlenije projdiennogo, tamże 1938. 3; Kompozicyja, Sowr. Zap. 1939. 68. Lit.: A. Nowik, Sowr. Zap. 1931.46 i Wola Rossii 1931.1/2; J. Terapiano, Czisła 1933.7/8 i w: tegoż, Wstrieczi, NY 1953; S. Sawieijew, Sowr. Zap. 1936.62; W. Sirin (Nabokow), tamże 1940.70;
G. Adamowicz, w: tegoż Odinoczestwo i swoboda, NY 1955; A. Bachrach, NRS 1979.15.7; W. Jano-wskij, Gnozis 1979.5/6; L. Dienes, MERSL 7(1984).
FIEDIN Konstantin Aleksandrowicz, 24.
(12.)2.1892 Saratów - 15.7.1977 Moskwa, prozaik, funkcjonariusz literacki. Ojciec F. był kupcem, matka pochodziła ze szlachty. F. wychowywał się w Saratowie, w 1911-14 studiował w moskiewskim instytucie handlowym, w 1913-14 opublikował swoje pierwsze utwory literackie. W 1914 wyjechał do Niemiec, gdzie w czasie I wojny światowej jako internowana osoba cywilna mógł pracować, m.in. jako aktor. Po powrocie do Rosji w 1919-21 był redaktorem gazet, początkowo w Syzraniu, potem w prasie Armii Czerwonej. W 1919 wstąpił do partii, ale w 1921 opuścił jej szeregi. W 1921 został członkiem ugrupowania literackiego ** Bractwo Serafina. Po pierwszym zbiorze opowiadań pt. Pu-styr' 1923 (Pustkowie) w 1924-67 opublikował liczne powieści o tematyce współczesnej. Dwie z nich: Pierwyje radosti 1945 (Pierwsze

161
FIEDIN Konstantin Aleksandrowicz
porywy, 1948) i Nieobyknowiennoje leto 1948 (Niezwykłe lato, 1953), zostały wyróżnione nagrodą Stalinowską I st. za 1948. Od 1934, kiedy wybrano go do zarządu powołanego wówczas ZP, stale piastował w nim kierownicze stanowiska. W 1959 był pierwszym sekretarzem zarządu ZP, a od 1971 do końca życia prezesem zarządu ZP ZSRR. Wchodził też od 1958 w skład zarządu ZP RFSRR, był członkiem AŃ ZSRR i wielokrotnym deputowanym do Rady Najwyższej RFSRR i ZSRR. W jego wypowiedziach teoretycznych sprzed 1958 obok opinii zgodnych z polityką partii ujawniają się również indywidualne dążenia artystyczne. W czasie dyskusji, dotyczących edycji powieści A. Soł-źenicyna "Rakowyj korpus" (Oddział chorych na raka) w 1968, F. w głównej mierze przyczynił się do zakazu jej druku. W związku z tym A. Twardowski i W. Kawierin w listach otwartych, które krążyły w "" Samizda-cie, a następnie były opublikowane na Zachodzie, surowo potępili postawę F. i podkreślili bardzo negatywne skutki jego decyzji dla dalszego rozwoju literatury rosyjskiej. Wczesne opowiadania F., jak np. Sad 1920, w których ze zrozumieniem ukazał rozpad starych przedrewolucyjnych form życia, pozostawały pod wpływem prozy A. Czechowa i I. Bunina. Powieść Goroda i gody 1924 (Miasta i lata, 1956), w której na przykładzie Rosji i Niemiec rozpatruje problem inteligencji i rewolucji, "bardziej nawiązuje do współczesnych europejskich form narracyjnych niż do ówczesnych tendencji w literaturze rosyjskiej, mających przeważnie charakter antypsychologiczny" (Holthusen). Cechy eksperymentu twórczego, polegającego na rezygnacji z chronologicznego toku akcji, występują także w następnej powieści pt. Bratja 1927-28 (Bracia, 1956), zdradzającej wyraźne ślady oddziaływania Dostojewskie-go. F. ukazuje w niej pozycję artysty w stosunku do politycznych wymogów rewolucji. W tym utworze nie proponuje jeszcze jednoznacznych rozwiązań, ale cała jego późniejsza twórczość w pełni odpowiada żądaniu "" partyjności literatury. W powieści Pochiszczenije Jewropy 1933-35 (Porwanie Europy, 1957) przeciwstawił objętej kryzysem ekonomicznym Zachodniej Europie dynamicznie rozwijający się Związek Radziecki. Utwór odznacza się "ociężałym tokiem akcji, brakiem odpowiedniej spoistości między poszczególnymi epizodami i powierzchownością charakterów postaci" (Slonim). Również temat "Czarodziejskiej góry", wykorzystany w osnutej na osobistych doświadczeniach powieści Sanatorij Arktur 1940 (Sanatorium Arktur, 1960) służy sprawie propagandy, przeciwstawieniu "zdrowego" Związku Radzieckiego "choremu" kapitalistycznemu Zachodowi. W czasie II wojny światowej F. pisał reportaże wojenne oraz przystąpił do pracy nad trylogią, w której wzorem "Wojny i pokoju" L. Tołstoja zamierzał ukazać początki i rozwój sowieckiego systemu władzy na przykładzie odpowiednio dobranych, jego zdaniem typowych losów ludzkich. Akcja powieści Pierwyje radosti toczy się w 1910, prawdopodobnie w Saratowie. Nieobyknowiennoje leto dotyczy wydarzeń roku 1919 (tu F. składa daninę kultowi jednostki, wprowadzając postać Stalina), a nie dokończony Kostior 1961-66 (Ognisko, 1963) roku 1941. Wpływ Tołstoja ujawnia się tu zarówno w dążeniu do epickiego, rozwiniętego w czasie ujęcia zdarzeń, jak też w konstrukcji licznych linii fabularnych, prezentacji materiału historycznego oraz w kreacji psychologicznego wizerunku postaci, ich myśli i przeżyć. Nie oznacza to, że F. stoi na straży obiektywnych prawd, przeciwnie - jako konformista bezwzględnie kieruje się zasadami "" realizmu socjalistycznego i reprezentuje poglądy zgodne z interesami partii.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RSPP5, Wy75, Wy82.
Dz.: Sad, 1922;Pustyr', 1923; Goroda i gody, 1924;
Transwaał, 1926; Bratja, 1928; Pochiszczenije Jew-ropy, t. 1-2, 1933-35; Sanatorij Arktur, 1940;
Gór kij sriedi nas, 1941-68; Pierwyje radosti, 1945;
Nieobyknowiennoje leto, t. 1-2, 1947-48; Pisatiel, iskusstwo, wriemia, 1957,1961; Koniec świata i in-

FILIPPOW Boris Andriejewicz
162
ne opowiadania. Warszawa 1960; Kostior, 1967. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1927-28; w 6-ti tt., 1952-54;
w 9-ti tt., 1959-62; w JO-ti tt., 1969-73; w 12-ti tt., 1982-86.
Lit.: E. Simmons, Russian Fiction and Soviet Ideo-logy, NY 1958; B. Brajnina, 1962 i 1980; J.M. Blum, Den Haag 1967; F. Nieuważny, w: K. F., Pierwsze porywy. Warszawa 1968 i Lit. na Św. 1977.10; M. Kuzniecow, 1969 i 1973; L. Jazukie-wicz-Osełkowska, PH 1970.2; A. Twardowskij i W. Kawierin, w: Lit. und Repression, Munchen 1970; E. Beaujour, SEEJ 1972; J. Sałajczyk. w:
Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Łódź 1976 i tejże Wieś i rewolucja w rosyjskiej literaturze lat 20-tych, Gdańsk 1979; M. Zielińska, JR 1976. l, SIO 1977.10, PR 1981.1 i Wrocław 1983; I. Strachów, 1979; Wospominanija o K. F., 1981; P. Bugajenko, 1981; A. Starkow, 1985; J. Oklanskij, 1986; L. Ozierow, Wopr. Lit. 1987.11.
FILIPPOW (właśc. Filistinski) Boris Andriejewicz, 6.8.(24.7.)1905 Stawropol na Północnym Kaukazie - 3.5.1991 Waszyngton, prozaik, poeta, badacz literatury. Syn oficera, który poległ w czasie I wojny światowej, i dentystki. Po ukończeniu orientalistyki w Leningradzie (1924-28), gdzie studiował mongolistykę, pasjonował się buddyzmem i hinduizmem, ukończył leningradzki wieczorowy instytut budownictwa przemysłowego (1929-33). W 1936-41 był w obozie pracy, po zwolnieniu został zesłany do Nowogrodu. W związku z odwrotem oddziałów niemieckich w ostatniej fazie II wojny światowej znalazł się w potoku uciekinierów i trafił do Niemiec. W tym czasie zaczął pisać pierwsze wiersze, które opublikował nieco później. Do 1950 mieszkał w Berlinie, w okolicach Kassel i Monachium, prowadząc aktywną działalność literacką, krytycznoliteracką i edytorską. Jego opowiadania, wiersze, eseje i recenzje ukazywały się przeważnie w czasopismach "Grani", "No-wyj Żurnał", "Nowoje Russkoje Słowo", "Wozrożdienije" i "Russkaja Mysi". W 1950 F. przeniósł się do Nowego Jorku, w 1956 otrzymał obywatelstwo USA. Od 1954 mieszkał w Waszyngtonie. Był konsultantem naukowym, współpracownikiem rozgłośni "Głos Ameryki" i wykładowcą na uniwersytetach, m.in. na American University w 1968-78. Wydał 30 książek i broszur, w tym 24 tomiki wierszy i opowiadań oraz 6 zbiorów esejów i recenzji, poświęconych literaturze rosyjskiej. Zasłużył się jako wydawca utworów wielu twórców rosyjskich. Do najważniejszych spośród owych edycji, przygotowanych we współpracy z innymi badaczami, zwłaszcza wespół z G. Struwe i J. Zygle-wicz, należą dzieła A. Achmatowej, N. Gu-milowa, N. Klujewa, O. Mandelsztama, B. Pasternaka, M. Wołoszyna, J. Zamiatina, N. Zabołockiego i M. Szkapskiej, a także utwory wybrane G. Adamowicza, N. Arżaka, O. Forsz, K. Leontjewa, B. Narcyssowa, A. Rie-mizowa, A. Terca, J. Terapiana, M. Zoszczenki i in. Od 1989 twórczość F. cieszy się uznaniem również w jego ojczystym kraju, gdzie rozpoczęto przedruk jego dorobku literackiego. Treść opowiadań F. opiera się na jego osobistych przeżyciach i wrażeniach. Manierę twórczą F. cechuje obrazowy i żywy dzięki dialogom lub postaci narratora sposób przekazu zdarzeń niezwykłych, ale w istocie powszednich i typowych. Szeroki jest zakres tematyczno-zdarzeniowy jego utworów, uwzględniających zarówno przedwojenną rzeczywistość sowiecką, jak i losy rosyjskich emigrantów w Niemczech i USA. Bohaterowie F. stale znajdują się w stanie napięcia, spowodowanego przez zewnętrzne, nieodwracalne przypadki losowe. W jego poezji, w której szczególną wagę przywiązywał do dźwięku i rytmu, muzyka i architektura służą jako punkt wyjścia do rozważań na temat innych, interesujących autora dziedzin sztuki. Na uboczu właściwej działalności literackiej F. mieści się jego książka Lenin-gradskij Pietierburg 1973 (Petersburg leningradzki), złożona z fragmentów poezji i prozy, poświęconych poprzedniej stolicy Rosji oraz refleksji autora. EmR, Fo, HRL, MERSL.
Dz.: Kriesty i pieriekriostki, Miinchen 1957;Pylno-je sołnce, Washington 1961; Muzykalnaja szkatuł-

163
FIODOROW Wasilij Dmitrijewicz
ka, tamże 1963; Żywoje prosztoje, t. 1-2, tamże 1965, 1973; Priedanja stariny glubokoj, tamże 1971; Leningradskij Pietierburg w russkoj poezji i prozie, Paris 1973, wyd. 2: 1974; Skwoź tuczi, Washington 1975; Szkatułka s dwojnym dnom, tamże 1977; Myśli naraspaszku, t. 1-2, tamże 1979, 1982; Statjl o lilieraturie, London 1981;
Izbr., London 1984; Kriesty i pierlekriostki (rozdział z: Izbr.), Siewier 1990.11-12; Wsptywszeje w pamiati, London 1990.
Lit.: B. Narcyssow, NRS 1952.6.10, 1973.19.10, 1974.7.7, 1976.18. l i 1980.26.2; E. Rajs, Grani 1960.45; S. Rafalskij, NRS 1961.25.10; S. Bolszu-chin, tamże 1963.18.12, 1964.11.4, 1969.24.8, 1971.29.1 i 1972.6.2; O. Jemieijanowa, Grani 1970.75; A. Rannit, SEER 1970.3; A. Siedych, NRS 1974. 3.11 i 1980.3.8; G. Stammler, Russian Review 1980. 4; W. Sinkiewicz, NRS 1981.21.6, MERSL 7(1984) i NŻ 1990.180; Bibliogr. w: B. F" Izbr. 1984; S. Gollerbach, RM 1991.12.7.
FINN (właśc. Finn-Chalfin) Konstantin Ja-
kowlewicz, 1.6.(19.5.)1904 Moskwa - 3.1. 1975 tamże, dramaturg. W 1926-29 studiował na wyższych kursach literackich, debiutował jako prozaik w 1926, w 1930 opublikował powieść Trietja skorost' (Trzeci bieg). Od 1930 występował przeważnie jako dramaturg. Członek partii od 1961. Mieszkał w Moskwie. Napisał ponad 40 sztuk, które poczynając od 1932 były wystawiane w teatrach. Wszystkie one należą do banalnej literatury służącej doraźnej propagandzie. Świadczy o tym ich prymitywna budowa, powierzchowny rysunek psychologiczny postaci, rozwlekłość i sztuczność akcji oraz natrętny dydaktyzm. Najbardziej znane sztuki F.:
Synowja 1937 (Synowie) oraz Czestnost' 1950 (Uczciwość) wymieniane są w podręcznikach z lat 1958-70 jako przykłady przejawu "teorii bezkonfliktowości" i "upiększania rzeczywistości". Sztuka Piotr Krymów 1942 jest przykładem gloryfikowania antydemokratycznych, dyktatorskich postaw w aparacie władzy. Sztuka F. Oszybka Anny 1955 (Błąd Anny) ilustruje tezę o szkodliwości alkoholu, Maczało żyzni 1958 (Początek życia) ma zobrazować młodzieżowy entuzjazm przy
zagospodarowywaniu calizny Kazachstanu, a Dniewnikżenszcziny 1962 (Dziennik kobiety) ilustruje doskonałe samopoczucie i efekty techniczne budowniczych mostów. "Czyny głównych bohaterów tych sztuk - to nieustanne współzawodnictwo o prymat bezinteresowności i szlachetności" (J. Wołczek). KLE,TE.
Dz.: Oszybka Anny, NM 1955.10; Dramy i komie-dii, 1957; Naczało żyzni, Moskwa 1959.6; Dniew-nik żenszczyny, Tieatr 1962.7; Triewoźnoje sczastje, tamże 1964.9; Pjesy, 1965; Siostry-razbojnicy, Tieatr 1965.7; Nocznaja Moskwa, Moskwa 1967. 8;
Żenszczlna bez wozrasta, Tieatr 1969.11; Rasskazy ipowiesti mnogich let, 1969; Pjesy, 1972. Lit.: W. Ozierow, Oktiabr' 1956.6; J. Wołczek, NM 1962.10; W. Pimienow, Ogoniok 1964.24;
S. Babajewskij, LG 1974.12.6.
FIODOROW Wasilij Dmitryewicz, 23.2. 1918 Kiemierowo - 19.4.1918 Moskwa, poeta. Syn murarza. Dzieciństwo spędził na wsi, po ukończeniu sześciu klas szkoły przez dwa lata pracował w kołchozie. W 1938 ukończył technikum lotnicze w Nowosybirsku i do 1947 pracował w przemyśle lotniczym na Syberii. W 1945 wstąpił do partii. Debiutował wierszami w prasie fabrycznej w 1939. Pierwszy tomik poezji opublikował w 1947 w Nowosybirsku. Do 1950 studiował w IŁ. Od 1955 regularnie wydawał swoje utwory w Moskwie, gdzie mieszkał. Od 1959 wchodził w skład koi. red. miesięcznika "Mołoda-ja Gwardija". W 1979 za działalność literacką otrzymał nagrodę państwową ZSRR. Liryka F. adresowana jest do szerokich rzesz czytelniczych. Szczególną uwagę zwróciły jego poematy Biełaja roszczą 1956 (Biały gaj), poświęcona traktorzyście, który opuszcza strony ojczyste, by zagospodarować caliznę, Prodannaja Wieniera 1959 (Sprzedana Wenus), mówiąca o konieczności ofiar, poniesionych w okresie pierwszej pięciolatki, oraz Sied'moje niebo 1959-60 (Siódme niebo). W tym ostatnim, częściowo autobiograficznym poemacie śledzi F. rozwój Związku Sowieckiego w okresie minionych dziesięciole-

FISZ Giennadij Siemionowicz
164
ci (nagroda im. Gorkiego w 1968). Utwór prozatorski pt. Sny poeta 1979, 1982 (Sny poety) prezentuje czytelnikowi i wyjaśnia sny F. W swoich wierszach, odznaczających się miarowo tętniącym rytmem, zmieniającą się metryką i nieskomplikowanymi rymami, głosi powszechnie znane prawdy, unikając z reguły jakichkolwiek niedopowiedzeń. KLE, LES.
Dz.: Liriczeskaja trilogija, 1947; Lesnyje rodniki, 1955; Biełaja roszczą, 1958; Sied'moje niebo, 1968;
Kryija na potdień, 1971; Nasze wriemia lakoje... O poezii i poetach, 1973; Żenifba Don Źuana, Moskwa 1978.1-3; Sny poeta, tamże 1979.8-10, 1982.7 i Nasz Sowr. 1985.4. Stichotworienija ipoemy, t. 1-2, 1970; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1975-76; w 5-titt., 1987-89.
Lit.: B. Suczkow, Lit. i Sowr. 1962.3; M. Łapszyn i L. Iwanów, Nasz Sowr. 1963.2; W. Jeriemin, 1969; W. Pankow, Lit. i Sowr. 1970.10; I. Dieni-sowa, 1971; G. Gorłanow, Oktiabr' 1973.12;
M. Łapszyn, Moskwa 1977.5 i 1990.4; A. Szaga-łow, Znamia 1980.3; W. Sorokin, Moskwa 1982. 3; W. Cybin, LR 1984.27.4; M. Szewczenko, Moskwa 1988.5.
FISZ Giennadij Siemionowicz, 10.4.(28.3.) 1903 Odessa - 6.7.1971 Moskwa, prozaik. Syn inżyniera budowlanego. Od 1905 przebywał w Petersburgu, gdzie w 1925 ukończył studia filologiczne i historię sztuki. Od 1922 uprawiał dziennikarstwo, a także zajmował się działalnością literacką (wiersze, opowieści, recenzje). W 1926-33 wydał kilka zbiorków wierszy i zajął się publicystyką. W 1936 przeniósł się do Moskwy. W czasie konfliktu z Finlandią i podczas II wojny światowej był korespondentem wojennym. W 1943 wstąpił do partii. W latach 60. niejednokrotnie odwiedzał kraje północnej Europy. Mieszkał w Moskwie, w 1958-70 był delegowany na zjazdy ZP ZSRR. Proza F. osnuta jest na jego osobistych doświadczeniach i na wiedzy zaczerpniętej z książek. Nie ma w niej żadnej fikcji literackiej czy intuicji twórczej. Można w niej wyodrębnić trzy zasadnicze kręgi tematyczne. Pierwszy obejmuje utwory
F. poświęcone politycznym przemianom w Karelii i wojnie domowej (Padienije Ki-mas-oziera 1932, Upadek Kimas-jeziora), socjalistycznemu budownictwu i II wojnie światowej. Drugi dotyczy nauk biologicznych i ich związku z socjalistyczną gospodarką rolną. Tę tematykę, którą zainteresował się już w 1939, propagował również w ostatnim okresie rządów Stalina. Trzeci krąg tematyczny obejmuje krajoznawcze i polityczne szkice F. z podróży do Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji, za które otrzymał dyplom honorowy sowieckiego Komitetu Obrońców Pokoju. W 1937-41 według scenariuszy F. realizowano filmy fabularne. KLE, LES, MERSL, RSPP5. Dz.: Pademje Kimas-oziera, 1933; My wlemiomsia, Suomi!, 1934; Jatguba, 1936; Pierwaja wintowka, 1939; Kamienny] bór, 1947 (Kamienny bór. Warszawa 1951); Sowietskaja by! i amierikanskije skaz-ki, 1948; Las na stepie. Warszawa 1950; Wyprzedzamy legendę. Warszawa 1950; Zdrawstwuj, Da-nija!, 1959; Po dorogie w Siegeźu, 1960; Wstrieczi w Suomi, 1960; Norwiegija riadom, 1963; U pisa-tielej Szwiecyi, NM 1965.12; U szwiedow, 1966;
Skandinawija w triach licach, t. 1-2, 1969; Pośle ijula w siemnadcatom. Niewydumannyje powiestl, 1970; Snowa w Skandinawil, 1973; W Suomi, 1982. Izbr., 1965; w 2-ch tt., 1976. Lit.: W. Goffenszefer, Lit. Kritik 1936.8; G. Wła-dimow, NM 1959.7; B. Gałanow, tamże 1964.2;
W. Baranów, tamże 1971.7; A. Goriełow, Zwiez-da 1973.9; L. Żak, 1976; T. Nikolskaja, MERSL 7(1984); L. Anninskij, w: tegoż Łokti i kryija, 1989.
FŁORIENSKI Pawieł Aleksandrowicz, 21.(9.)1.1882 Jewłach (Azerbejdżan) - 8.12. 1937 stracony na Wyspach Sołowieckich, teolog, filozof, uczony i pisarz. Jego matka, Ormianka z pochodzenia, wywodziła się ze szlachty, ojciec - Rosjanin, był inżynierem, budowniczym dróg i mostów. A. wychowywał się na Kaukazie w Batumi i Tyflisie (Tbilisi). W 1890-04 studiował na uniwersytecie w Moskwie matematykę i fizykę, szczególnie jednak pasjonował się filozofią. Następnie w 1904-08 ukończył Akademię Duchowną

165 FŁORIENSKI Pawieł Aleksandrowicz
w miejscowości Siergijew Posad. Duchowym nauczycielem F. był tam ojciec Izydor. Życie tego zakonnika po jego śmierci w 1908 opisał F. w książce Soi ziemli 1908 (Sól ziemi). Od 1903 publikował rozprawy o tematyce religijnej w czasopismach "Nowyj Put'", "Wiesy" i "Bogosłowskij Wiestnik"(był red. tego ostatniego w 1912-17). W 1907 wydał zbiór wierszy W wieczna'] łazu-ri (W wiecznym błękicie). Od 1908 wykładał w Akademii Duchownej, a w 1911 otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego w zakresie historii filozofii. W tym samym roku F., który ożenił się w 1910, przyjął święcenia kapłańskie. Jego książka Stotp i utwierżdieni-je Istiny. Opyt prawosławnej tieodicei w dwie-nadcati pismach 1914 (Filary i fundamenty Prawdy. Doświadczenia prawosławnej teo-dycei w dwunastu listach) wywołała znaczne zainteresowanie i była wielokrotnie wznawiana. Po przewrocie bolszewickim, w atmosferze prześladowań duchowieństwa i ludzi wierzących F. występował w obronie wartości chrześcijańskich, m.in. klasztoru Św. Trójcy w mieście Siergijew Posad (w 1930-91 Zagorsk). Równocześnie w swych badaniach zwrócił się ku naukom przyrodniczym. W 1921-24 pracował jako specjalista do spraw analizy przestrzennej dzieł sztuki w Wyższej Pracowni Artystyczno-Technicznej w Moskwie, w 1924-33 jako profesor fizyki był kierownikiem jednej z katedr Wszechzwiązkowego Instytutu Elektrotechniki, a w 1927-34 - jednym z redaktorów Encyklopedii techniki, dla której opracował 134 hasła. W ramach masowej akcji GPU przeciwko klasztorowi w mieście Siergijew Posad 21.5.28 został razem z 80 innymi osobami aresztowany. Pozbawiono go na trzy lata prawa zamieszkania w Moskwie i innych dużych miastach. Udał się do Niżnego Nowogrodu, ale po trzech miesiącach pobytu w tym mieście został sprowadzony z powrotem do Moskwy. 26.2.1933 F. był ponownie aresztowany i skazany na 10 lat łagrów. W 1934 przeniesiono go do obozu na Wyspach Sołowieckich, gdzie, jak ujawniono
w 1990, był jeszcze raz sądzony, a następnie stracony. W 1958 i 1959 został zrehabilitowany. W 1981 rosyjski Kościół prawosławny na obczyźnie w ramach kanonizacji męczenników i obrońców wiary włączył F. w poczet świętych. Dzięki ** pieriestrojce zainteresowanie jego osobą w Rosji, poczynając od 1987, znacznie wzrosło. F. jest zaliczany do grona najwybitniejszych rosyjskich myślicieli religijnych XX w. Ponadto jest wysoko ceniony jako matematyk i fizyk oraz uzdolniony pisarz. Napisana przez F. w 1922 książka Ikonostas, wydana w Paryżu w 1972, stawia go w czołówce znawców wartości duchowych ikony. Działalność literacką rozpoczął jako poeta w 1902. Jego opis życia ojca Izydora, zakonnika z pustelni, w Soli ziemli jest jedynym we współczesnej literaturze rosyjskiej przykładem tak sugestywnego przedstawienia czynów i charyzmy tego wybitnego przedstawiciela rosyjskiego kościoła prawosławnego. Zdradza przy tym związek (nie tyle w planie literacko-językowym, ile światopoglądowym) z wizerunkiem starca Zosi-my z powieści Dostojewskiego "Bracia Ka-ramazow". Relacja sprawozdawcza, dialogi, prezentacja scen i epizodów z życia i działalności bohatera tworzą w książce F. jego portret całościowy, napełniony łatwo wyczuwalną głębią duchową.
EmR, HRL, Ka91, KLE, Wy75, Wy82. Dz.: Wiersze: Christianin 1907.1; Bogosłowskij Wiestnik 1907.1; Dień Poezii 1987; Ogoniok 1988,31. Wwiecznej łazuri, Siergijew Posad 1907;
Soi ziemli, tamże 1908 (reprint 1984); Stołp i ulwierżdienije Istiny, 1914 (reprint Berlin 1929, Cambridge 1970, Paris 1989, Moskwa 1990); Ob-ratnaja pierspiektiwa, Uczonyje Zapiski Tartusko-go Uniwiersitieta 1967.198; Ikonostas, Bogosło-wskije Trudy, Paris 1972.9, s. 83-148; Strojenije stówa, red. S. Awierincew, Kontiekst 1972,1973;
Awtobiografija, Żurnał Moskowskoj Patriarchii 1982.4 i Nasze Nasiedije 1988.1; Wospominanija, Lit. Gruzija 1985.9-10 i Lit. Uczoba 1988.2; O li-tieraturle, Wopr. Lit. 1988.1; Pisma iż tiuriem i łagieriej (1933-1937), Wiestnik RChD 1988. 152;
Pisma iż Sotowkow, Nasze Nasiedije 1988. 4; So-branije czastuszek (1909), Don 1989.2; Pif;riepi-

FOFANOW Konstantin Michajłowicz
166
ska..., NM 1989.2; Protiw kogo my wodimsia?. Grani 1990.158; U wodorazdielow myśli, 1990; Wahrheit wirdLiebe. Texte undBnefe, Munchen 1991. Sobr. socz., Paris 1985- (ukazały się t. l, 4).
Lit.: F. Udiełow, Paris 1972; E. Tiernowskij RM 1980.23.10; M. Siłberer, Óstl. Christentum 36(1984) i Wutzburg 1984; R. Slesinski, Crestwood, NY 1984; M. Hagemeister, w: P. F., Mnimosti w gieomietrii, Munchen 1985 i Ostrkirchl. Studien 1987.36; O. Gienisarietskij, Socyalno-kulturnyj kontiekst iskusstwa, 1987; Igumien Andronik i P. F., LG 1988.30.11; U. Werner, w: P. F., Die Iko-nostase, 1988; W. Nikitin, Simwoł 1988.20; L. Woronkowa, Wiestnik MU 1989.1; R. Goldt, Pe-restrojka und Literatur, Mainz 1990; W. Szentalin-skij, Ogoniok 1990.45; W. Kasack, OEu. 1990.12, s. 1197, 1994.5, s. 505 i Buchmagazin, Herbst-Winter 1990/91, FfM 1990, s. 49.
FOFANOW Konstantin Michajłowicz, 30.
(18.)5.1862Petersburg-30.(17.)5.1911 tamże, poeta. Syn kupca, nie pobierał systematycznego wykształcenia. Rozgłos zawdzięcza pierwszym zbiorkom poezji pt. Stichotwo-rienija (Poezje) z 1888 i 1889. Specyfikę twórczości F. oraz jej zasięg tematyczny określa w znacznej mierze tytuł jego trzeciego tomiku wierszy Tieni i tajny (Cienie i tajemnice), wydanego w 1892. W 1896 opublikował 5-tomowy wybór swoich liryków, który oprócz płodności F. jako poety świadczył również o nierówności, a nierzadko o niedostatecznej obróbce artystycznej jego utworów. F. był prekursorem "* symbolizmu. K. Balmont i W. Briusow pozyskali go do współpracy w almanachu "Siewiernyje Cwiety". F. żył w niedostatku. W ZSRR jego utwory opublikowano tylko w 1939 i 1962. F. napisał wiele wierszy, które przyniosły mu duże uznanie. Eliazberg nazywa go "wrażliwym impresjonistą, którego śmierć spowodowana została brakiem zrozumienia ze strony publiczności i otaczającą go brutalną rzeczywistością". F. próbował ukryć się przed nią w świecie poezji, marzenia, bajki i fantastyki. Czuł się szczęśliwy w otoczeniu gwiazd, księżyca, przyrody, którą traktował jako część własnej duszy. Poszukiwania religijne oraz próby odnalezienia nowych dróg w sztuce pozwalają zaliczać jego twórczość do symbolizmu. Wiersze F. w związku z ich dużą prostotą i melodyjnością wielokrotnie były transponowane na muzykę.
KLE, LES, Ni, RP90.
Dz.: Stichotworienija, 1887, 1889; Tieni i tajny, 1889; Illuzii, 1900; Stichotworienija, 1939; Stichotworienija i poemy, 1962; 17 wierszy w antologii:
Russkaja poezija XIX wieka, t. 2,1974. Sobr. sti-chotworienij w 5-ti tt., 1896.
Lit.: W. Briusow, w: Istorija russk. lit. XIX w., t. 5, 1911, s. 273-76; G. Curikowa, w: K. F., Stichotworienija i poemy 1962; A. Narkiewicz, Wopr. Lit. 1964.12.
FOMIENKO Władimir Dmitrijewicz, 29.
(16.)9.1911 Czernihów - 17.10.1990 stanica Staroczerkaska obw. rostowskiego, prozaik. Syn urzędnika i nauczycielki. Wychowywał się w Rostowie nad Donem, od 1927 pracował w fabryce, w 1935-41 studiował filologię w instytucie pedagogicznym w Rostowie. W czasie II wojny światowej był oficerem artylerii. W 1942 wstąpił do partii. Mieszkał w Rostowie. Działalność literacką rozpoczął F. w 1946. Od 1951 publikował opowiadania o życiu kołchozowej wsi. Najważniejszym jego utworem jest dwuczęściowa powieść Pamiat' ziemli 1961 i 1970 (Rozstanie z ziemią, 1964). Ukazując w niej budowę Kanału Wołżańsko-Dońskiego na początku lat 50., porusza problemy współczesności i podejmuje polemikę ze schematami, utrwalonymi w literaturze okresu stalinowskiego. Działaczowi partyjnemu stalinowskiego chowu przeciwstawia postać leninow-ca, który w kontakcie z ludźmi kieruje się zasadą cierpliwej perswazji, a także nie lekceważy ich kłopotów osobistych. Wolny, epizodyczny tok akcji, rozbudowane dialogi, zawierające również informacje o myślach rozmówców oraz nieszablonowe ujęcie każdej z występujących w powieści postaci świadczą wyraźnie o dążeniu autora do przezwyciężenia skutków "kultu jednostki". Utwór F. spotkał się z dobrym przyjęciem krytyki.

167
FRAJERMAN Ruwim Isajewicz
KLE, LES, RSPP5.
Dz.: Dieto czesti, 1946; Czełowiek w stiepi, 1949,
wyd. uzupełn. 1958; Rasskazy, 1952, wyd. 2:1954;
Pamiaf ziemli, t. l, 1961, t. 2,1971; wyd. 2-tomo-we, 1972.
Lit.: A. Turków, LG 1961. 31. 8 i 1973. 3. 10; G. Browman, Lit. i Sowr. 1962. 3; W. Surganow, Wopr. Lit. 1971. 8 i Moskwa 1974. l; E. Dżyczo-jewa, LR 1981. 2. 10.
FORSZ Olga Dmitrijewna, 28.(16.)5.1873 Gunib (Dagestan) - 17.7.1961 Leningrad, prozaik. Córka generała D.W. Komarowa. Lata szkolne spędziła w pensjonacie dla dziewcząt, studiowała malarstwo, później pracowała jako nauczycielka rysunku. Działalność literacką rozpoczęła na początku XX w., publikując swoje utwory pod różnymi pseudonimami (m.in. B.A. Terek). W 1924 została wydrukowana jej pierwsza powieść historyczna Odiety kamniem (Odziani w kamień, 1948), ukazująca tragiczny los pewnego rewolucjonisty w latach 60. XIX w. Pozostała wierna temu gatunkowi do końca życia. Stosunek sowieckich krytyków i historyków literatury do twórczości F. zmieniał się w zależności od aktualnej linii partii. Ogólnie biorąc był umiarkowanie pozytywny, ponieważ jej wizja historii w jakimś stopniu różniła się od oficjalnych interpretacji. W centrum powieści Sowriemienniki 1926 (Współcześni) znajduje się N. Gogol i jego przyjaciel malarz A. Iwanów. Dokumentalny charakter ma także powieść Sumas-szedszyj kombi 1931 (Obłąkany okręt), w której z ogromną dokładnością opisała wczesne lata 20. w Piotrogrodzie. W powieści Simwo-listy 1933 (Symboliści) wskrzesza F. epokę rosyjskiego "* symbolizmu wprowadzając postacie W. Rozanowa, A. Riemizowa, Wiacz. Iwanowa i M. Kuzmina. Oba te utwory, w których ukazuje rzeczywistość znaną z autopsji, były ostro krytykowane i do "" pieriestrojki ich nie wznawiano. Do tematyki rewolucyjnej powróciła F. w trylogii Radiszczew 1932-39 (wyd. poi. 1954) oraz w powieści o dekabrystach Pierwiency
swobody 1950-53 (Zwiastuny wolności). "Jej sugestywne i kolorystyczne dzieła zawsze utrzymują się na dobrym poziomie literackim, opierają się na ciekawej kanwie fabularnej i solidnym podłożu historycznym" (Slonim).
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RSPP5, Wy75, Wy82.
Dz.: Czto komu nrawitsia, 1914; Obywateli, 1923;
Odiety kamniem, 1924-25; Sowriemienniki, 1926;
Sumasszedszyj kombi, 1931 (reprint Washington 1964), wyd. 2:1988; Radiszczew, 1932-39; Woron (też pt. Simwolisty), 1934; Pierwiency swobody, 1950, wyd. 2, poszerz. 1953; Zamek Michajłowski, Warszawa 1955; Odiety kamniem. Michajłowski} zamok, 1980. Sobr. socz. w 7-mi tt., 1928-30; w 8-mi tt., 1962-64; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1972.
Lit.: N. Ługowcow, 1964; R. Messer, 1965; O. F. w wospominanijach sowriemiennikow, 1974; A. Tamarczenko, wyd. 2:1974; E. Benedycka, w; Literatura radziecka wobec idei rewolucyjnych. Katowice 1979; G. Curikowa, w: O. F., Odiety kamniem..., 1980; L.G. Muratów, Ruś. Lit. 1982.4;
S. Timina, Zwiezda 1988.10; N. Mazur, LG 1991. 15.5.
FRAJERMAN Ruwim Isajewicz, 22.(10.)9. 1891 Mohylów-28.3.1972 Moskwa, prozaik. Urodził się w biednej rodzinie żydowskiej, w 1914-17 studiował w instytucie technologicznym w Charkowie. Później pracował jako rybak, nauczyciel i księgowy na Kaukazie i Dalekim Wschodzie, gdzie w czasie wojny domowej uczestniczył w walkach partyzanckich. Następnie zwrócił się ku dziennikarstwu, współpracował z prasą Jakucka, Om-ska, Batumi i Moskwy. Pierwszą swoją powieść pt. Ogniowka (Ruda lisica) opublikował w 1924 w czasopiśmie "Sibirskije Ogni". Przez dłuższy czas równolegle prowadził działalność literacką i publicystyczną. Głównym tematem jego opowiadań i opowieści, jak np. Buran 1926 (Zamieć), Waska-Gilak 1929 (Wąska z Czomi, 1961), Nikiczen 1932 (Nikiczen), jest Daleki Wschód. Adresował je przede wszystkim do młodego czytelnika. W 1931 ukazał się zbiór jego reportaży pt. 22 x 36 ukazujący pracę pewnego ośrodka

FURMANÓW Dmitrij Andriejewicz
168
maszyn rolniczych. Od początku lat 30. łączyła F. zażyła przyjaźń z K. Paustowskim, A. Gajdarem, M. Łoskutowem, S. Gechtem i A. Roskinem, z którymi często spędzał czas w Kraju Mieszczerskim w Rosji centralnej, w otoczeniu lasów i jezior. W czasie II wojny światowej był przez jakiś czas żołnierzem i korespondentem wojennym. W ostatnich latach okresu stalinowskiego jego utwory krytykowano z powodu sentymentalizmu i odejścia "od haseł "* realizmu socjalistycznego" (B. Sołow-jow, Zwiezda 1948.10). Napisany w 1948 artykuł K. Paustowskiego, poświęcony jego twórczości, mógł się pojawić w druku dopiero w 1956. Mieszkał F. w Moskwie, trzymając się z dala od środowiska literackiego. "Jest to talent dobry i czysty" - pisał o nim Paustowski i dodawał: "przekazuje czytelnikom swe najgłębsze przekonanie o tym, że wolność i miłość do człowieka jest celem najważniejszym, do którego winniśmy zmierzać". Opowieść Dikaja sobaka Dingo, iii Powiest' o pierwej lubwi 1939 (Dziki pies Dingo, czyli Opowieść o pierwszej miłości, 1961) należy do najbardziej znaczących utworów w dorobku literackim F. Regularnie ukazują się drukiem jej kolejne wznowienia.
KLE.
Dz.: Wtórują wiesna, 1932',Nikiczen, 1933; Sobola, 1935; Dikaja sobaka Dingo, iii Powiesi' o pierwej lubwi, Krasnąja Nów' 1939.7; Rasskazy, 1939; Dal-nieje pławanije 1946; Powiesti i rasskazy, 1949;
Nasz Gajdar, w: Żyzń i tworczestwo A.P. Gajdara, pod red. R. F., 1951, wyd. 3:1964; Źyzń i nieobyk-nowiennyje prikluczenija kapitana-lejtieiiania Go-łowina, putieszestwiennika i moriechodca (wspólnie z P. Zajkinem), 1953 (Pod żaglami korwety "Diana", Warszawa 1972); Powiesti i rasskazy, 1954; Izbr., 1958; Nasz Paustowski], Izw. 1967.31. 5; Powiesti, 1975; Powiesti i rasskazy, 1976.
Lit.: E. Taratuta, Moł. Gw. 1933.7, Dietskaja Lit. 1936.6 i Komsom. Pr. 1954.17.9; W. Dudincew, tamże 1950.28.9; K. Paustowskij, w: tegoż, Sobr. socz. w 6-ti tt" t. 5, 1958; M.M. Blinkowa, 1959;
A. lwicz, w: tegoż, Wospitanije pokolenij, wyd. 4:
1969; W. Nikołajew, LR 1972.25.2; Nekrolog: LG 1972.5.4; L.P. Jakimowa, Sibirskije Ogni 1972.1;
H. Wiatr, SRP 1977.9; A. Iniachin, Tieatr 1985.5.
FURMANÓW Dmitrij Andriejewicz, 7.11. (26.10.)1891 Sereda (gub. kostromska) - 15. 3.1926 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1912-14 studiował na wydziale historyczno-filologicznym uniwersytetu w Moskwie. Do 1916 brał udział w I wojnie światowej jako sanitariusz. Początkowo związał się z partią socjalistów-rewoluc-jonistów (eserowców), później anarchistów, a w 1918 przyłączył się do bolszewików. W czasie wojny domowej był komisarzem w 25. partyzanckiej dywizji, dowodzonej przez Czapajewa, potem stał na czele zarządu politycznego Turkiestańskiego Frontu, a następnie Armii Kubańskiej. Od 1921 mieszkał w Moskwie, wchodził w skład kierownictwa - WAPP-u, był sekretarzem "* MAPP-u. Działalność literacką rozpoczął w 1921. F. zawdzięcza swoją pozycję w literaturze sowieckiej wyłącznie politycznej postawie i działalności. Jego opowieść Krasny] diesant 1921 (Czerwony desant, 1951) zawiera opis operacji Armii Kubańskiej. W powieści Cza-pajew 1923 (wyd. poi. 1948) F. ukazał działania wojenne w stepach za Wołgą, w których brał udział. Przedstawia siebie pod postacią fikcyjnego komisarza Kłyczkowa, który zaszczepia elementarne zasady dyscypliny legendarnemu dowódcy dywizji. W podobnym duchu, odpowiednio selekcjonując materiał faktograficzny i kształtując go w formie komunikatów wojennych, przedstawia zdławienie przez oddziały sowieckie powstania w Azji Środkowej w powieści Miatież 1925 (Bunt, 1951). Czapajew był do "" pie-riestrojki uważany za sztandarowe dzieło sowieckiej literatury.
HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RSPP5, Wy75, Wy82.
Dz.: Krasny/' diesant, 1921; Czapajew, 1923; Miatież, 1925; Za komunizm. Lit. Nasiedstwo 1965. 74; Zamietki o litieraturie, 1979. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1926-27; w 5-ti"., 1928; w 4-ch tt., 1960-61. Lit.: W. Ozierow, 1953; K. Kasper, Halle 1962;
G. Gorbunow, 1965; P. Kuprijanowskij, 1967 i LR 1983.18.11; M. Sotskowa, 1969; Furmanow-

169
FUTURYZM
skij sbornik, 1973; G. Porębina, Katowice 1978;
H.M. Pilgrim, Diss., Exeter 1981.
FUTURYZM - awangardowy, niejednolity programowo kierunek literacki, istniejący w latach 1910-20. F. rosyjski jest zjawiskiem autonomicznym na tle ogólnoeuropejskiej rewolucji w sztuce; różne są opinie na temat jego związku z f. włoskim. U podstaw tego kierunku, wywodzącego się z "* symbolizmu i impresjonizmu, była rewolucja w dziedzinie formy, zwłaszcza w zakresie języka literackiego. Najważniejszą spośród futurystycznych grup w Rosji stworzyli w 1910 kubo-futuryści. Należeli do niej W. Chlebnikow, D. i N. Buriukowie, J. Guro i A. Kruczo-nych, których głównym celem była autonomia sztuki i odświeżenie języka. Przy czym forma i brzmienie "słowa jako takiego" znaczyły dla nich więcej niż treść. Dlatego też podejmowali próby stworzenia języka poza-rozumowego ("zaumu"). Eksperymentowali w dziedzinie składni (D. Buriuk np. rezygnował z przyimków), słowotwórstwa, systemu wersyfikacyjnego i rymu. Prowokacyjny charakter f., negującego dotychczasową kulturę i literaturę, ujawnił się w manifeście Posz-czoczina obszczestwiennomu wkusu (Policzek gustom publiczności), opublikowanym w 1912. Kubofuturyści powitali rewolucję przychylnie, widząc w niej zjawisko analogiczne do swych radykalnych wyobrażeń o sztuce. W 1922 w obrębie tego kierunku K. Czuko-wski wyróżniał trzy różne tendencje. Jedną z nich, akceptującą proces industrialno-te-chniczny, określił jako "urbanizm", drugą, negującą kulturę - jako "dążenie do praźródeł", a trzecią, odrzucającą wszystkie prawa i wartości - jako "anarchizm", który jego zdaniem jest zjawiskiem typowo rosyjskim. Odrębną pozycję wśród tych grup zajmowali egofuturyści, którzy przejęli nazwę od f. Założycielem grupy, powstałej w 1911 w Petersburgu, był Igor Siewierianin. W 1912-14 na jej czele stał Iwan Ignatjew. Traktując egoizm jako bodziec sił witalnych
egofuturyści propagowali indywidualizm i żądali zniesienia moralno-etycznych ograniczeń w sztuce. Niektórzy członkowie tej krótko istniejącej grupy, m.in. R. Iwniew i W. Szerszeniewicz, weszli później do ugrupowania imażynistów. Najbardziej zbliżona do kubofuturystów była grupa literacka Centryfuga, istniejąca w Moskwie w 1914-22 i postulująca przede wszystkim unowocześnienie środków poetyckich, metaforyki i obrazowości języka w ogóle. W jej skład wchodzili S. Bobrów, B. Pasternak i N. Asiejew. "Spośród istniejących grup futurystycznych ona chyba najszerzej i najgłębiej reprezentowała futuryzm" (Markov). Obok trzech głównych było również wiele innych, odpowiednio związanych między sobą grup futurystycznych, jak np. G. Pietnikowa, N. Asie-jewa i współpracującego z nimi Chlebniko-wa, skupionych wokół wydawnictwa "Lireń" w Charkowie, działająca w Tyflisie (Tbilisi) grupa "41", na której czele stali I. Zdanie-wicz i I. Tierientjew, czy pokrewna egofutu-rystom moskiewska Facjata Poezji (Miezo-nin poezii), istniejąca przez cztery miesiące w 1913. Mimo pozytywnego stosunku do bolszewickiego przewrotu, odrzucenia tradycji, gloryfikacji nowego człowieka i władzy, reżim sowiecki negatywnie ustosunkował się do f., jak też do wywodzącego się z niego ugrupowania "* LEF oraz znajdującego się pod jego wpływem leningradzkiego zrzeszenia "* Oberiu. Uprzedzenia, jakie żywili członkowie ugrupowań "* Oktiabr' i "* RAPP do tych rewolucjonistów w dziedzinie sztuki, odrzucających kulturę burżuazyjną i poszukujących własnych dróg, pozostały w mocy również po likwidacji owych organizacji. Dopiero "* pieriestrojka w końcu lat 80. umożliwiła rozpoczęcie obiektywnych naukowych studiów nad f. w ZSRR. HRL, KLE, LES, MERSL. Lit.: K. Czukowskij, Futuristy, 1922; Lit. manifie-sty, wyd. 2: 1929 (reprint Munchen 1969); D. Tschiżewskij, Die Anfange des niss. Futurismus, Heidelberg 1963; V. Erlich, Russ. Formalismus,

FUTURYZM
170
Miinchen 1964; Manifiesty i programmy russkich futuństow, tamże 1967; V. Markov, Russian Futurism, Berkeley 1968; F. Scholz, Poetica 1968.2;
F. Nieuważny, Futuryzm, w: Literatura rosyjska, t. 2, Warszawa 1971; R. Ziegler, Die Manifeste, Pro-gramme und theoretischen Schriften der Kubofutu-risten, Diss., Wien 1971; V.D. Barooshian, Russian Cubo-Futuńsm 1910-1930, Den Haag 1974 i Ann Arbor 1981; A. Lawton, SEEJ 1976; K.B.
Jensen, Russian Futurism, Urbanism and Elena Gum, Aarhus 1977; S.P. Compton, The Worid Backwards. Russian Futurist Books 1912-1916, London 1978; Z. Folejewski, Futurism and its Place in the Development of Modern Poetry, Ottawa 1980; The Ardis Anthology of Russian Futurism, Ann Arbor 1980; E. Kowtun, Russkaja futurlsti-czeskaja kniga, 1989; Zaumnyj futurizm i dadaizm w russkoj kulturie, Bern 1991.

G
GABRIŁOWICZ Jewgienij losifowicz, 29.
(17.)9.1899 Woroneż - 5.12.1993 Moskwa, scenarzysta. Pierwsze krótkie utwory prozą opublikował w 1921, należał do rozwiązanego w 1930 Literackiego Centrum Konstru-ktywistów. W latach 30. uprawiał prozę publicystyczną na temat budownictwa przemysłowego i kolektywizacji. W ciągu swego długiego życia pisał przede wszystkim scenariusze filmowe. Pierwszy z nich pt. Posled-niaja nocz 1937 (Ostatnia noc) dotyczył ostatnich dni życia Lenina. W czasie wojny napisał scenariusze do filmów Maszeńka 1942 (wyd. poi. 1951), Mieczta 1943 (Marzenie) i Dwa bojca 1943 (Dwaj żołnierze), za które został wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. za 1942. Z wielkim uznaniem spotkał się zrealizowany na podstawie jego scenariusza film Komunist 1958 (Komunista), w którym G. w typowej dla niego formie opowiadania naocznego świadka (w tym wypadku pracownika obozu) obiektywnie i psychologicznie przekonująco naświetla wydarzenia historyczne na przykładzie indywidualnego losu. Po XX zjeździe partii G. opowiedział się za bardziej prawdziwym, obiektywnym traktowaniem postaci Lenina w sztuce filmowej. Jego zamiary w tym zakresie nie mogły jednak zostać w pełni zrealizowane w filmach Rasskazy o Leninie 1968 (Wspomnienia o Leninie) i Lenin w Polsze 1965 (Lenin w Polsce). W 1960-62 G. napisał scenariusz wg powieści L. Tołstoja "Woskriesienije" (Zmartwychwstanie). Opublikował ponadto szereg artykułów na temat dramaturgii filmowej. W 1967 i 1983
otrzymał nagrodę państwową. We wspomnieniach pt. Czetyrie czetwierti 1975 i 1983 (Cztery ćwierci) próbował w czterech odcinkach przedstawić swoje życie. Późniejsze jego opowiadania również nawiązują do wydarzeń z okresu ostatnich dziesięcioleci. Mieszkał w Moskwie.
KLE,LES.
Dz.: Tichij Browkin, Krasnaja Nów' 1936.1-2; Kni-ga scenarijew, 1959; Zamietki kinodramaturga, Mosfiim 1959.1; Lenin w Polsze. Oktiabr' 1962.1;
O tom. czto proszło, 1967; Twój sowriemiennik (wspólnie z J. Rajzmanem), 1969; W ognie broda niet. Maczało (wspólnie z G. Panfiłowem), 1972;
Czetyrie czetwierti, 1975; Rozdienije wieka, 1978;
Dialog za kinoekranom (wspólnie z S. Jutkiewi-czem), Awrora 1984. 7; Prichod Łuny, 1987. Izbr. proizw. w 3-ch U., 1982-83.
Lit.: A. Kaplcr, LG 1959.24.12; I. Bierioza, Zwiezda 1959.12; S. Sztut, Wopr. Lit. 1960.7; D. Ostrowskij, LG 1970.23.9; Z. Władimirowa, Tie-atr 1981.5; M. Goldenberg, 1981; B. Gałanow, LG 1989.27.9.
GAJDAR (właśc. Golikow) Arkadij Pietro-wicz, 22.(9.) l. 1904 Lgow (gub. kurska) -26.10.1941 koło Kaniowa na Ukrainie, prozaik. Syn nauczyciela. Mając 14 lat wstąpił dobrowolnie do Armii Czerwonej. Na początku lat 20. dowodził batalionem karnym, uczestniczącym w tłumieniu powstania Cha-kasów. Swoje utwory zaczął publikować od 1925. Od końca lat 20. towarzyszył mu długotrwały rozgłos, który zyskał dzięki opowieściom dla młodzieży. W 1941 został korespondentem wojennym gazety "Komso-

GALICZ Aleksandr Arkadjewicz
172
molskaja Prawda", zginął w walce. Był zaprzyjaźniony z K. Paustowskim i R. Fra-jermanem. Pierwsza, w znacznym stopniu autobiograficzna opowieść G. Szkoła 1930 (wyd. poi. 1950) przedstawia rozwój młodego bohatera, jego przeistoczenie się w zdecydowanego bolszewika, na tle wydarzeń I wojny światowej, rewolucji i wojny domowej. Ogólnoludzkie i polityczno-wychowaw-cze zagadnienia porusza w swoich najlepszych opowieściach Gołubaja czaszka 1936 (Błękitna filiżanka, 1950) oraz Czuk l Giek 1939 (Czuk i Hek, 1949, wyd. 10: 1977). Interesującą, typową dla G. fabułę ma również jego najważniejsza opowieść dla młodzieży Timur i jego komanda 1940 (Timur i jego drużyna, 1946, wyd. 16:1978), opowiadająca o młodym pionierze, który tworzy tajemniczą organizację, niosącą pomoc ludziom samotnym, chorym i starym. Obok idealizacji w duchu socjalistycznego realizmu, często wznawiana proza G. swój wielki sukces zawdzięcza psychologicznemu wyczuciu autora, umiejętności, która pozwala mu postawić znak "równości między świadomością dziecka a dorosłego człowieka" (W. Ka-wierin), oraz jego zorientowanemu na bajkę i mowę potoczną, przejrzystemu i lirycznemu sposobowi narracji. Wiele utworów G. zostało sfilmowanych oraz wystawionych na scenach teatrów.
HRL, Ki, KLE, LES, MERSL, MSPNE, Wy75, Wy85. Dz" Szkota, 1930; Dalnije struny, 1932 (Dalekie kraje. Warszawa 1952); Gołubaja czaszka, 1932; Czuk i Giek, 1939; Timur i jego komanda, 1941; Los dobosza. Warszawa 1948; Tajemnicze litery, tamże 1950; Dym w lesie, tamże 1951; Dzieła, tamże 1951; Trzy opowiadania, tamże 1959. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1964-65, 1971-73.
Lit.: M. Brandys, w: A. G., Szkota, Warszawa 1953; A. G; Żyzń i tworczestwo, pod red. R. Fra-jermana, 1954; W. Smirnowa, 1961, 1972; B. Ka-mow, 1963 i 1979; L. Kassil, w: A. G., Sobr. socz., 1964 i 1971; A. lwicz, w: tegoż Wospitanije poko-lenij, 1969; H. Wiatr, SRP 1971.2; N.N. Orłowa, 1974; I. Rozanow, 1979; B. Zawjałow, L. Kassil, Awrora 1984.2; T. Gajdar, tamże; W. Nowikow,
Oktiabr' 1988.1; W. Śmiechów, DN 1988.7; D. Urnow, NM 1989.11.
GALICZ (właśc. Ginzburg) Aleksandr Arkadjewicz, 20.10.1918 Jekaterinosław -15.12.1977 Paryż, dramaturg i poeta. Studiował w studium teatralnym im. Stanisławskiego i w IŁ w Moskwie. Wczesne próby poetyckie G. pozostawały pod wpływem Bagrickiego. W 1941 pracował jako aktor w studiu teatralnym, kierowanym przez A. Arbuzowa i W. Płuczka. Był współautorem sztuki Go-rod na zarie 1941 (Miasto o świcie) i brał udział w jej inscenizacji. W czasie wojny pracował w teatrze frontowym. Po wojnie wystawiono kilka sztuk, których był współautorem. Z wielkim sukcesem na scenach wielu teatrów ZSRR była wystawiana sztuka G. Was wyzywajet Tajmyr 1948 (Tajmyr prosi o kontakt). "Miał w swoim dorobku sztuki napisane z entuzjazmem i talentem, które nie ujrzały światła rampy. Miał również takie, które początkowo przyjęte bardzo przychylnie, zostały później ostro skrytykowane bez wystarczającego powodu" (Płuczek). Między 1954 a 1960 rozgłos zdobyły jego sztuki Pochodny] marsz (Za czas do rasswie-ta) 1957 (Marsz polowy. Na godzinę przed świtem) i Parochod zowut "Orlonok" 1958 (Parowiec nazywa się "Orlątko"). Na podstawie wielu jego scenariuszy zrealizowano filmy fabularne. W połowie lat 60. G. przezwycięża swój konformizm, odcina się od oficjalnych nakazów i zwraca się ku poezji, która przybiera charakter szczery i oskarżycielski. Wiersze G., śpiewane przez niego przy akompaniamencie gitary, były utrwalane na taśmach magnetofonowych i przez "* Samizdat rozpowszechniane po całym kraju. G. został chrześcijaninem. Jego duchowym ojcem był Aleksander Mień. Poczynając od 1968 G. nie mógł już występować publicznie w ZSRR. 29.12.1971 został wykluczony z ZP ZSRR i Funduszu Literackiego ("" Litiera-turnyj Fond). Jego utwory zaczęły się ukazywać za granicą. We Frankfurcie nad Menem opublikowano zbiorki wierszy pt. Pieśni 1969

173 GALIN Aleksandr Michajłowicz
(Piosenki), Pokolenije obrieczonnych 1972 (Pokolenie skazanych na zagładę) oraz prozę autobiograficzną pt. Gienieralnaja riepie-ticyja 1974 (Próba generalna). W czerwcu 1974 G. otrzymał zezwolenie na opuszczenie kraju. Najpierw wyjechał do Norwegii, przez jakiś czas mieszkał w Monachium, później przeniósł się do Paryża. Zmarł w wyniku wypadku we własnym mieszkaniu. Polityka okresu •* pieriestrojki umożliwiła twórczości G. powrót do ojczystego czytelnika od kwietnia 1988. Decyzja o jego wykluczeniu z ZP została cofnięta, a obywatelstwo rosyjskie zostało G. przywrócone pośmiertnie w 1993. Liryka G. ma charakter społeczno-krytyczny, antystalinowski, przypomina o ofiarach obozów, mówi o prześladowanych, m.in. o A. Achmatowej, D. Channsie i O. Mandelszta-mie. Treści religijne łączy w niej poeta z problemami polityki (np. w Poemie o Stalinie, Poemat o Stalinie) a trzeźwą refleksję z ironią i satyrą. G. ofiarnie walczył o prawo twórcy do wyrażenia swego "ja". W jego obronie był gotów poświęcić wolność osobistą. Nieprzypadkowo zatem postacią centralną poematu Ka-disz czyni Janusza Korczaka, który razem z danymi mu pod opiekę żydowskimi dziećmi dobrowolnie idzie do komory gazowej w Treblin-ce. W Gienieralnoj riepieticyi G. przedstawił historię inscenizacji swojej sztuki Matrosskaja ti-szyna (Marynarska cisza), która po próbie generalnej została zakazana. Przy okazji w ścisłym związku z tekstem utworu autor opisał sowieckie życie teatralne oraz administracyj-no-biurokratyczne zarządzanie w dziedzinie literatury.
EmR, FV, Ka91, Ki, KLE, MERSL, TE, Wy82. Dz.: Was wyzywajet Tajmyr (wspólnie z K.F. Isa-jewem), Ogoniok 1948.22; Położenije obiazywajet (wspólnie z G. Munblitem), 1949; Pochodny'] marsz, Tieatr 1957.3; Gorod na zarie (wspólnie z A. Arbuzowem i in.), tamże 1957.11; Parochod zowut "Orlonok", Sowr. Dram. 1958.6; Triżdy wo-skriesszyj, Iskusstwo Kino 1958.8; Na slemi metrach (wspólnie z S. Rostockim), tamże 1961.6;
Pieśni, FfM 1969; Pokolenije obrieczonnych, 1972, wyd. 2:1974; Gienieralnaja riepieficyja, FfM 1974;
Stichi, Kont. 1975.2; Btoszynyj rynok, Wr. i My 1977-78. 24-25; Kogda ja wiernuś, FfM 1977, wyd. poszerz. 1981; Izbr. stichotworienija, 1989;
Pietierburgskij romans, 1989; Wozwraszczenije, 1990; Zaklinanije dobra i zła, 1992.
Lit.: W. Płuczek, Tieatr 1957.3; S. Mieżynskij, Izw. 1957.28.8; Biogr., Grani 1972.83; G. Smith, Index 1974.3; E. Etkind, Kont. 1975.5; A. Sinia-wskij, Wr. i My 1977.14; Nekrolog: TW 1978.3/4;
N. Gorbaniewskaja i in., RM 1982.16.12;
W. Aksionow, NRS 1983.25.12; W. Frumkin. Obozrienije, Paris 1984.9; D. Boss, Miinchen 1985; O. Panczenko, LR 1988.2.12; U mikrofona A. G., Tenafly (New York) 1990; L. Frizman, Sankt-Pietierburg 1992.
GALIN Aleksandr Michajłowicz, 10.9.1947 Aleksiejewka (obw. rostowski), dramaturg. Pracował jako frezer w fabryce, był aktorem prowincjonalnych teatrów i kierownikiem artystycznym studia teatralnego uniwersytetu w Leningradzie. W 1974 ukończył lenin-gradzki instytut kultury. Jego pierwsza, napisana w 1975 sztuka Stiena (Ściana) została wystawiona dopiero w 1987 w Moskwie, druga - Letiat pierielotnyje pticy (Ptaki wędrowne odlatują), oczekiwała na swoją premierę od 1976 do 1986. Rozgłos zyskał dzięki sztuce Retro 1980. Jej prapremiera odbyła się w 1981 w Moskwie na scenie Małego Teatru. W 1983 i 1984 roku sztuka należała do najczęściej wystawianych w ZSRR utworów (Tieatr 1985.11). W 1984 w przekładzie niemieckim pt. "Do Moskwy i z powrotem" wystawiła ją telewizja RFN. Następna, napisana w 1980 sztuka G. Wostocznaja tribuna (Wschodnia trybuna) została natychmiast wystawiona przez moskiewski "Sowriemien-nik", a piąty jego dramat - Naważdienije 1983 (Zmory) tuż po napisaniu inscenizował Teatr na Małej Bronnej. Kolejne sztuki G.:
Zwiozdy na utrienniem niebie 1982 (Gwiazdy na porannym niebie). Tornada 1983/84 (Gospodarz), Żanna 1985, Dym 1985 (Dziura), Krysza 1986 (Dach) i Bibliotiekar' 1988 (Bibliotekarz) były inscenizowane od 1986. Mieszka w Moskwie. Sztuka G. Retro ukazuje 72-letniego emeryta, w którego życie po

GALPIERIN Jurij Aleksandrowicz
174
śmierci żony próbuje w dobrej wierze, lecz bez należytego zrozumienia ingerować córka. Konfrontacja bohatera z trzema potencjalnymi nowymi żonami pozwala splatać tragizm z komizmem. Wostocznaja tribuna przenosi podstarzałego skrzypka pewnej orkiestry na kilka godzin do rodzinnych stron, gdzie spotyka pięć kobiet, z którymi w młodości był w bliskich stosunkach. Ten analityczny pod względem struktury dramat, stopniowo odsłaniający obrazy przeszłości, uwzględnia również aktualny problem nielegalnego handlu zagraniczną odzieżą. W sztuce Naważdienije G. również wysuwa na pierwszy plan emeryta tęskniącego za ludzkim ciepłem. Tradycyjną już fabułę teatru w teatrze w sztuce Stiena przekształca w wesołą, ale czasami zawierającą głęboki podtekst komedię pomyłek. W sztuce Zwiozdy na utrienniem niebie G. przedstawia eksmisję moskiewskich prostytutek przed letnią olimpiadą 1980 roku. Porusza przy tym problem odpowiedzialności za ten stan rzeczy. Motyw tragizmu starości powraca w jego sztuce Żanna, gdzie powodem konfliktu jest sytuacja, w której młody mężczyzna przejmuje równocześnie opiekę nad trzema starszymi osobami.
Ka91, Re.
Dz.; Retro, 1980; Wostocznaja tribuna, Sowr.
Dram. 1982.3; Wywiad: Tieatr 1988.4; Zwiozdy
na utrienniem niebie, tamże 1988.8; Bibliotiekar',
Sowr. Dram. 1989.3; Pjesy, 1989; Gnippa, Tieatr
1990.7.
Lit.: K. Szczerbakow, LO 1983.9; N. Agiszewa,
Prawda 1983.21.4; I. Wasilinina, Tieatr 1987.5;
W. Gulczenko, tamże 1987.10; M. Dmitrijewska-ja, tamże 1988.4.
GALPIERIN Jurij Aleksandrowicz, 12.7. 1947 Leningrad, prozaik. Syn muzyka, wychował się w Leningradzie. Pierwsze opowiadanie napisał w 1964. W tym samym roku rozpoczął studia w instytucie elektrotechnicznym w Leningradzie. Gdy zrezygnował ze studiów, został powołany do wojska i trzy lata (1966-1968) spędził za kołem polarnym.
Tam w trudnych warunkach kontynuował swoją działalność literacką. W 1970-76 studiował historię na uniwersytecie w Leningradzie. Po pierwszych publikacjach w lokalnej prasie mógł w 1971 wydać dwa opowiadania w almanachu "Mołodoj Leningrad". W 1972 wespół z filologiem E. Biełodubro-wskim napisał pierwszą sztukę teatralną Szot malcziszkie 13-j god 1972 (Chłopiec zaczął trzynasty rok życia), która pod pseudonimem K. Biegalin została wystawiona przez leningradzki Teatr Młodego Widza. W 1978 G. ożenił się z obywatelką Szwajcarii, w 1979 wyjechał do Berna, gdzie zachowując sowieckie obywatelstwo podjął w 1980 pracę w muzeum historycznym. Od 1980 regularnie publikował swoje utwory w emigracyjnych periodykach. Niektóre z nich zostały przetłumaczone na język niemiecki i francuski. Za napisaną w 1975 opowieść Most cze-riez Letu 1982 (Most przez Letę) otrzymał w 1981 nagrodę Dala w Paryżu. Druga jego opowieść Igrajem bluz (Gramy bluesa), która powstała w końcu 1974, została opublikowana w 1983. Pod koniec 1986 w czasopiśmie "Strielec" ukazała się powieść G. Russkij wariant (Wariant rosyjski), napisana w latach 1979-83. W 1987 G. mógł odwiedzić ZSRR, w 1989 opublikował tam jedno opowiadanie (Niewa 1989. 9) • Opowieść Most czerez Lotu, której podtytuł brzmi "Próba prozy", jest literackim opisem zmyślonej rzeczywistości, jej różnych, nawzajem przenikających się, uzależnionych od siebie form, kreacją świata przedstawionego i jego literackim odbiciem. Fabuła utworu - spotkanie, miłość i śmierć na skutek wypadku jest ograniczona do minimum. Pozwala to narracji, mającej charakter analityczno-refleksyjny, dowolnie zmieniać punkty widzenia, co powoduje zacieranie się granic między czasem i przestrzenią, życiem i śmiercią. Opowieść Igrajem bluz wypływa z podobnych założeń duchowych. Ukazuje w niej G. bohatera, który zafascynowany muzyką całkowicie przeoczył życie materialne, w tym również jego najbardziej niezbędne formy. W powieści Russkij wa-

175
GANINA Maja Anatoijewna
riant G. przedstawia 30-letniego leningradz-kiego inżyniera, przeciętnego człowieka z początku lat 80., na którego przykładzie demonstruje rosyjski model życia, skrępowanego zależnością od władz, nieufnością i nadmiarem codziennych kłopotów. Twórczość G. ukazuje głębię duchową człowieka w sytuacjach graniczących z tragedią, przy czym autor zręcznie łączy chronologiczny tok zdarzeń z analitycznym odsłonięciem prehistorii, podkreślając ich wzajemne powiązania. EmR, FV, Ka91.
Dz.: Opowiadania: Kont. 1980.26, 1982.32, 1983. 36,1984.41,1987.51; Echo 1980.3; RM 1981.14. 5, 4.6,1982.15.4,22.4,7.10,1983.13.1,26.5,27.7,11.8, 1984.12.4,29.4,31.5,8.11,15.11,1985.31.5,1986.27. 7, 3.10,1988. 22.1, 10.10; Strielec 1984. 12, 1988.1;
Niewa 1989.9. Most czeriez Letu, London 1982; Igra-jem bluz, Paris, NY 1983; Wywiady: RM 1984.31.5, 1986.19.12; Russkij wariant, Bern 1987.
Lit.: K, Sapgir, NRS 1982.10.10 i RM 1983.15.9; W. lwerni, Kont. 1982.34; A. Glezer, NRS 1983. 10.7;
R. Porter, Worid Literaturę Today, 1983.2; A. Ta-tarinow, RM 1987.14.8; K. Mieczik, Strielec 1988.8.
GAŁANSKOW Jurij Timofiejewicz, 19.6. 1939 Moskwa - 4.11.1972 w więzieniu (Ba-rancewo, Mordowska ASRR), poeta. Syn robotnika. Po dwóch semestrach studiów prawniczych na uniwersytecie w Moskwie został usunięty z powodu "niezależnych poglądów". W 1961 był współwydawcą pierwszego tomu almanachu "* Samizdatu "Fie-niks", gdzie zostały wydrukowane również jego wiersze Czełowieczeskij manifiest ( Manifest ludzki) i Proletarii wsiech stron, sojedi-niajtieś (Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się). Drugi tom "Fieniksa" (Fieniks-66) wydał sam. Obok artykułu A. Siniawskiego "Czto takoje socyalisticzeskij riealizm?" (Co to jest realizm socjalistyczny?) zamieścił w nim własne prace na temat demokracji i pacyfizmu, czyniąc z przedłożonego zbioru jeden z najbardziej znaczących dokumentów Samizdatu. 19. l. 1967 G. został aresztowany, a 12. l. 1969 skazany razem z A. Ginz-
burgiem, któremu pomagał w pracy nad "Białą księgą", poświęconą procesowi Siniaw-skiego-D aniela, skazanych na 7 lat obozów o zaostrzonym reżimie. Zmarł po operacji. Dzięki "" pieriestrojce jeden z jego wierszy został opublikowany w czasopiśmie "Ogo-niok" (1989. 51). G. był uważany za nieprzejednanego i nieustraszonego przeciwnika wszelkiej przemocy, obłudy i poniżania ludzkiej godności. Jego liryka nasycona jest ostrymi obrazami. Często przypomina ona prozę rytmiczną, krzyczącą z otchłani rozpaczy i uwalniającą się od dręczących wizji przemocy. Prolog izpoemy dla dietiej (Prolog z poematu dla dzieci) świadczy o poetyckim wyczuciu i wrażliwości G. jako twórcy, któremu nie było dane rozwinąć swego talentu.
EmR, FV, HRL, MERSL.
Dz.: Otkrytoje pismo M. Szołochowu, Grani 1968.
67; J.T. Gałanskow. Poet i czełowiek, FfM 1973;
Pisma rodnym i druzjam. Grani 1974.94; Jurij Gałanskow (Sbornik), FfM 1980, wznowienie Ro-stow-na-Donu 1994.
Lit.: A. Czakowskij, LG 1968.27.3; Biogr., Grani 1971.80; C. Gerstenmaier, w: tejże Die Stimme derStummen, Stuttgart 1971; Artykuły w zbiorze:
Jurij Gałanskow, 1980; G. Kaganowskij, Ju. 1993.5.
GANINA Maja Anatoijewna, 23.9.1927 Moskwa, prozaik. Po ukończeniu technikum budowy maszyn w 1946 pracowała w biurze konstrukcyjnym i równocześnie (1949-54) studiowała zaocznie w IŁ. Debiutowała opowieścią Pierwyje ispytanija (Pierwsze próby), opublikowaną na łamach miesięcznika "No-wyj Mir" w 1954. Swój rozgłos zawdzięcza przede wszystkim opowiadaniu Nastiny dieti (Dzieci Nasti) zamieszczonemu w miesięczniku "Znamia" w 1957. W 1955-90 opublikowała ponad 20 zbiorów opowiadań i opowieści. Z rzadka sięga po gatunek powieści. Dorywczo uprawia również publicystykę. Od 1985/86 należała do zarządu ZP RFSRR i ZSRR. Mieszka w Moskwie. G. jest jedną z najbardziej typowych przedstawicielek rosyjskiej literatury kobiecej. Głównymi bo-

GASTIEW Aleksiej Kapitonowicz
176
hateramijej utworów, często prezentującymi siebie w formie relacji pierwszoosobowej, są kobiety. Świat przedstawiony jest postrzegany ich oczami. Kobiety G. sensu swego życia doszukują się nie w rodzinie, lecz w pracy zawodowej i wywodzą się przeważnie ze środowiska czynnej twórczo inteligencji. Przy czym z reguły przewyższają swoich mężów. Same kształtują swoje życie i często opuszczają mężów, którzy nie są w stanie sprostać ich oczekiwaniom. Materiał do swych książek czerpie G. z autopsji, a także z otaczającej rzeczywistości i przeczytanej lektury. Ukazując sowiecką rzeczywistość oczami kobiety, G. wiele uwagi poświęca przedstawicielkom uprzywilejowanych warstw społecznych, a także zajmuje się problemami aborcji, alkoholizmu i niedomagań w dziedzinie produkcji. W powieści Poka żywu - nadiejus 1986-87 (Dopóki żyję, mam nadzieję) zgodnie z duchem "• pieriestrojki szczerze ukazuje moralny rozkład sowieckiego społeczeństwa, ludzką obojętność, wyłącznie zmaterializowany sposób myślenia, oszustwo i złośliwość. Proza G. zwraca się do szerokich rzesz czytelniczych. Jest ona łatwo dostępna, nasycona szczegółami i jawnie demonstruje zamiary autorki.
Ka91, KLE.
Dz.: Pierwyje ispytanija, 1954; Nastiny dieti, 1957;
Razgowor o sczastje, 1959; Obym cię była nie spotkała i inne opowiadania. Warszawa 1968; K siebie wozwraszczajuś izdaleka, 1971; Słowo o ziemie gorczicznom, 1971; Zototoje odinoczestwo, w: Po-wiest' o zenszczinie, 1973; Sozwiezdije Blizniecow, Oktiabr' 1974.10; Poka żywu - nadiejus, Oktiabr' 1986.10, 1987.11 i wyd. oddz. 1989.
Lit.: W. Gierasimowa, Moskwa, 1957.8; G. Bakła-now, LG 1960.29.10; W. Kardin, Oktiabr' 1960.12; E. Starikowa, NM 1964.3; I. Rambóck, Diss., Salzburg 1982; I. Sztokman, LR 1987.25.9;
M. Ptuszkina, LO 1988.2.
GASTIEW Aleksiej Kapitonowicz, 8.10.(26. 9.)1882 Suzdal - 1941 (?) w więzieniu, poeta. Syn nauczyciela. Kształcił się na nauczyciela, w 1902 przerwał naukę ze względu na
działalność rewolucyjną. Jako profesjonalny rewolucjonista G. przebywał zarówno w Rosji, jak i na emigracji (Paryż). Pierwsze jego ekspresywne wiersze prozą ukazały się w 1913. W 1918 G. brał udział w pracy >" Proletkultu. Opublikował zbiór wierszy pt. Poezija roboczego udam (Poezja czynu robotniczego), który do 1926 był sześciokrotnie wznawiany. Większość jego wierszy pochodzi z lat 1913-17, ostatnie napisał w 1917-19. W 1920 G. stał na czele utworzonego przez niego Centralnego Instytutu Pracy. Od tego czasu pisał już tylko artykuły publicystyczne na temat organizacji pracy. W 1931 wstąpił do partii. W 1938 został aresztowany, a około 1957 zrehabilitowany. Utwory poetyckie G. bardziej przypominają hymny prozą niż wiersze bez rymu i regularnego metru. Brakuje w nich często nawet zorganizowanych rytmicznie szeregów. Jest to poezja poświęcona klasie robotniczej, symbolizująca jej patos i oczekiwania. Zaczerpnięte z ówczesnej rzeczywistości szczegóły łączą się w niej z zaskakującą metaforyką i elementami z pogranicza fantastyki. "W żyłach pulsuje nowa, żelazna krew ... jedyne swoje żelazne ogłoszę wszem wobec: Zwyciężymy!" - mówi poeta w wierszu My rastiom iż żeleza 1914 (Rośniemy z żelaza). W podobnym duchu wypowiada się na temat stosunku ludzi do maszyn ("Jesteśmy ich dźwignią, oddechem i myślą") w napisanym między 1913 a 1917 wierszu Worota (Brama). G. był przekonany, że po upadku indywidualizmu proletariusze całego świata złączą się w "zmechanizowanym kolektywizmie", co może spowodować pojawienie się "twarzy bez wyrazu, dusz pozbawionych doznań, emocji, które będą mierzone nie krzykiem i śmiechem, lecz manometrem i taksometrem". W. Chlebni-kow nazwał G. "artystą świątyni pracy, który w starych modlitwach wyraz Bóg zastąpił słowem Ja".
HRL, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, Ni, RP89, RSPPo5,
Wy75.
Dz.: Poezija roboczego udara, 1918, 1926, 1964,

177
GAZDANOW Gajto Iwanowicz
1971; Paczka ordierow, 1921; Wiersze w: Antologia roś. poezji radź. lat 1917-41, Katowice 1978. Lit.: W. Piercow, LG 1962.9.10 i w: tegoż Otswi-dietiela sczastliwogo, 1977; Z. Papiernyj, w: A. G., Poezija, 1964; N. Ośmakow, LG 1972.25.10; K. Johansson, Stockholm 1983.
GAZDANOW Gajto Iwanowicz, 6.12.(23. ll.)1903 Petersburg - 5.12.1971 Monachium, prozaik. Syn leśniczego. Uzależniony od częstych podróży i przeprowadzek ojca, już jako dziecko poznał duże obszary Rosji. W 1912-19 uczęszczał do gimnazjum w Charkowie. Przez rok walczył z bolszewikami, a w 1920 został ewakuowany do Konstantynopola. Tam (1922), a następnie w Bułgarii (1923) uzupełniał swoje wykształcenie średnie. Poczynając od zimy 1923 mieszkał w Paryżu. Popadł w nędzę. W 1928-52 zarabiał na swoje utrzymanie jako nocny kierowca taksówki. W 1926-31 studiował na Sorbonie. Pierwsze jego opowiadania ukazały się w praskim czasopiśmie "Wola Rossii" w 1927-29, później regularnie publikował swoje utwory w "Sowriemiennych Zapiskach". Rozgłos zdobył dzięki powieści Wie-czer u Kier 1930 (Wieczór u Claire), o której z najwyższym uznaniem wypowiadali się czołowi rosyjscy krytycy emigracyjni. Stawiano go na równi z W. Nabokowem. Do 1940 G. napisał 4 ze swoich 9 powieści oraz 28 z 37 opowiadań, składających się na jego dorobek nowelistyczny. W 1932 pod wpływem M. Osorgina wstąpił do jednej z paryskich lóż masońskich, gdzie zyskał sobie reputację dzięki wykładom o tematyce filozoficznej i religijnej. Podczas okupacji niemieckiej G., mimo swego nieprzejednanego antysowiety-zmu, brał czynny udział w ruchu oporu (por. jego książkę Je m'engage a defendre, 1946). Od 1953 do końca życia pracował w rozgłośni radiowej "Swoboda" (Wolność) w Monachium (w 1959-67 jako paryski korespondent), gdzie przejściowo pełnił funkcję kierownika sekcji rosyjskiej. "" Pieriestrojka otworzyła przed nim drogę do czytelnika rosyjskiego w ojczystym kraju w końcu 1988. •
W pierwszym okresie kariery literackiej G. wielu krytyków dostrzegało u niego wpływy Prousta. Opis strumienia świadomości wynikał u niego jednak z własnych pobudek twórczych, z twórczością Prousta, którego wysoko cenił, zapoznał się dopiero później. W prozie G. niewiele jest miejsca dla twórczej fantazji, jej podstawę stanowi autobiografizm. Pierwsze jego powieści odznaczają się luźną, epizodyczną konstrukcją. Pretekstem do wspomnień i medytacji bohatera powieści Wieczer u Kier staje się noc spędzona u boku pewnej Francuzki; podczas tej nocy powraca pamięcią do lat szkolnych, przypomina sobie pociąg pancerny, na którym walczył po stronie białych oraz swą pierwszą miłość. Z krótszych form prozatorskich G. na uwagę zasługują Szczas-tje 1932 (Szczęście), demonstrujące typowe dla niego widzenie powiązań człowieka z własnym losem, oraz Oswobożdienije 1936 (Wyzwolenie), ukazujące zderzenie życia i śmierci. Powieść Istorija odnogo putieszest-wija 1935 (Historia pewnej podróży) - "chyba najlepszy jego utwór" (Dienes) - stanowi swego rodzaju ciąg psychologicznych wypraw w głąb świadomości i uczuć bohatera, które w jakimś stopniu zaistniały w realnej rzeczywistości (np. podczas kilkumiesięcznego pobytu autora w Konstantynopolu). Napisana w 1941, a wydana w ostatecznej wersji książkowej w 1952, powieść Nocznyje do-rogi (Nocne drogi) przedstawia najniższe warstwy społeczne Paryża, które G. poznał będąc kierowcą taksówki. Powieść Prizrak Aleksandra Wolfa 1944-48 (Widmo Aleksandra Wolfa) łączy w sobie poszukiwania G. w zakresie analizy psychologicznej z zajmującą fabułą. Ukazując spotkanie domniemanego mordercy z jego domniemaną ofiarą, którą w końcu zabija, zastanawia się G. nad problemem przeznaczenia, losu. Był jednym z najmłodszych prozaików pierwszej "* emigracji. W swej prozie, w której posługiwał się współczesną zachodnioeuropejską techniką pisarską, zbliżoną do doświadczeń Kafki, dał syntetyczny obraz rzeczywistości

GECHT Siemion Grigorjewicz
178
rosyjskiej lat historycznego przełomu i początku emigracji. EmR, Fo, HRL, MERSL, Wy82. Dz.: Powiesi' o triach nieudaczach. Wola Rossii 1927.2; Wieczer u Kłer, Paris 1930 (reprint Ann Arbor 1979), Ju. 1990.10 i wyd. oddz. 1990; Wo-dianaja turbina, Czisła 1930.1; Sczastje, Sowr. Zap. 1932.49; Istorija odnogo putieszestwija, tamże 1934-35.58-59; Oswobożdienije, tamże 1936.60;
Nocznaja doroga, tamże 1939-40.69.70, wyd. poszerz. pt. Nocznyje dorogi, NY 1952, przedruk Strie-lec 1988.4-11; Je m'engage a defendre, Paris 1946;
Prizrak Aleksandra Wolfa, NŻ 1947-48.16-18;
Wozwraszczenije Buddy, tamże 1953-54.22-23; Pro-bużdienije, tamże 1965-66.78-82; Ewelina ijejo dru-zja, tamże 1968-71.92, 94-102 i 104-105; Wielikij muzykant, Strielec 1985.1-3; Panichida, LR 1988. 18.11; Smysł żyzni, tamże 1990.20. l i 2.2; Wieczer u Kler. Romany, rasskazy, 1990; Polot, The Hague 1992.
Lit.: M. Słonim, Wola Rossii 1929.10-11 i 1930. 5-6; N. Ocup, Czisła 1930.1; W. Wejdłe, Wozr. 1930.19.6: W. Warszawskij, Sowr. Zap. 1936.61;
G. Adamowicz, NRS 1971.11.12 i RM 1971.30. 12; J. Terapiano, tamże 1972.27.1; L. Dienes, Miinchen 1982 i Bibliogr., Paris 1982; J. Iwask, RM 1983.28.4; L. Rżewskij, Strielec, 1985.5.
GECHT Siemion Grigorjewicz, 27.(14.)3. 1903 Odessa - 10.6.1963 Moskwa, prozaik. Po ukończeniu sześciu klas szkoły, w latach 1916-22 pracował jako goniec i pracownik pomocniczy do momentu aż jego talent literacki został odkryty przez E. Bagrickiego i ukazały się jego pierwsze opowiadania. I. Babel włączył G. obok K. Paustowskiego, L. Sławina oraz I. Ufa do zaplanowanego na 1923 rok zbioru odeskich pisarzy. W 1923 G. wraz z J. Oleszą, M. Bułhakowem, Ilfem i Paustowskim należał do grona współpracowników moskiewskiego czasopisma "Gu-dok". Pisał opowiadania, opowieści i powieści. W latach 30. współpracował z czasopismem "Naszy Dostiżenija", gdzie publikował swoje reportaże. Powieść G. Pouczitielnaja istorija 1939 (Pouczająca historia) została przyjęta pozytywnie, natomiast jego opowieść Wmiestie 1941 (Razem) spotkała
się z ostrą krytyką. A. Fadiejew w poufnej wypowiedzi określił ją jako "zniesławienie sowieckiej rzeczywistości". G. był ofiarą stalinowskiego reżimu i wiele lat spędził na północy Rosji. Do 1955 jego twórczość całkowicie przemilczano. W opowieści Budka So-łowja 1957 (Leśniczówka Sołowieja), napisanej w formie pierwszoosobowej relacji, G. opierając się na własnych doświadczeniach opowiada o życiu i pracy drwali na bagnach północnej Rosji. Ostatnia z czterech książek G., opublikowanych po "* rehabilitacji, ukazała się na krótko przed jego przedwczesną śmiercią, która nastąpiła w wyniku doznanych cierpień. W powieści Pouczitielnaja istorija G. opowiada o młodym Żydzie, który zostaje inżynierem. Niektóre jego książki adresowane są do młodego czytelnika, a ostatni zbiór opowiadań pt. Dotgi sierdca 1963 (Długi serca) dotyczy tematu poszukiwań zaginionych żołnierzy w okresie powojennym. Opowiadanie Uzkaja koleją 1938 (Kolej wąskotorowa), odznaczające się dynamicznym rozwojem akcji, niezwykłą konstrukcją fabuły i wyrazistym rysunkiem psychologicznym postaci jest dobrym przykładem mistrzostwa G. jako nowelisty. Paustowski, mówiąc w nekrologu o ludzkiej godności i nieprzekupności, a także o wkładzie G. do literatury rosyjskiej w Odessie po przewrocie bolszewickim, nazwał go "najbardziej nieposzlakowanym człowiekiem na ziemi" (LG 1966. 18. 6).
KLE. Dz.: Czełowiek, kotoryj zabyf swoju żyzń, 1930;
Istorija pieriesielencew Budlerow, 1930; Syn sapoż-nika, 1931; Wiesiołoje otroczestwo, 1932,Parochod idiot w Jaffu i obratno, 1936; Uzkaja koleją, NM 1938.8; Pouczitielnaja istorija, 1939; Wmiestie, Lit. Sowr. 1941.1; Budka Solowja, 1957; Tri płowa, 1959; W gestiach u mołodioży, 1960; Dotgi sierdca, 1963; Prostoj rasskaz o miertwiecach l drugije rasskazy, Jerusalem 1983. Lit.: K. Paustowskij, LG 1939.26. 6 i 1963.13.6;
F. Lewin, Znamia 1963.10.
GIELMAN Aleksandr Isaakowicz, 25.10. 1933 Dondiuszany (Mołdawia), dramaturg.

179
GIENATULIN Anatolij Jumabajewicz
Początkowo pracował jako ślusarz, potem przez 8 lat służył w marynarce. W 1956 wstąpił do partii, w 1960-63 pracował jako frezer w Kiszyniowie, gdzie równocześnie studiował na uniwersytecie. Później przeniósł się w okolice Leningradu. Stał się znany dzięki swoim publicystycznym sztukom teatralnym i filmom, które w swoim czasie należały do najbardziej popularnych, często prezentowanych w ZSRR utworów. Co dwa lata drukował nową sztukę (Ju. 1981. 6, s. 98). Jego sztuka Protokół odnogo zasiedanija 1974 (Protokół pewnego posiedzenia), z powodzeniem wystawiana w Leningradzie i Moskwie w 1975, posłużyła za osnowę filmu pt. Priemija (Premia), za który G. otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1976. Podobnie jak w tym utworze kształtuje się konflikt między planem, sprawozdaniem z jego wykonania a realnym stanem rzeczy w kolejnych sztukach G.: Obratnaja swiaź 1976 (Sprzężenie zwrotne), My, niżepodpisawszy-jesia 1979 (My, niżej podpisani) i Najedinie so wsiemi 1982 (Sam jeden wobec wszystkich). W sztuce Skamiejka 1983 (Dwoje na ławce) G. odchodzi od tej problematyki i koncentruje się wyłącznie na zagadnieniach ogólnoludzkich. W sztuce Czoknutaja 1986 (Nienormalna), wyd. w 1984 pt. Zinula znów sytuuje akcję w dużym zakładzie przemysłowym. Od 1970 G. wespół ze swoją żoną T. Kalecką pisał scenariusze filmowe. Od XXVIII zjazdu partii był członkiem KC. Pod znakiem "" pieriestrojki wystąpił z partii 8. 9. 1990. Mieszka w Moskwie. G. ukazuje konsekwencje moralne ciągłego zakłamania w sferze sowieckiej gospodarki planowej, ale tego stanu rzeczy nie wiąże z uwarunkowaniami systemowo-politycznymi. W sztuce Protokół odnogo zasiedanija brygadzista sygnalizuje fakty wewnątrzzakładowych niedo-magań, niezależnych od niego przestojów w produkcji i fałszywych sprawozdań. W sztuce My, niżepodpisawszyjesia G. ukazuje oszustwo popełnione podczas odbioru budowy na kolei, a w Najedinie so wsiemi przedstawia tragiczne rozterki duchowe
pewnego sowieckiego menedżera przemysłowego, zmuszonego iść drogą kłamstwa. Sztuka Skamiejka, której akcja ogranicza się do dwóch działających w niej osób, dotyczy wyłącznie tematu miłości. Dochodzi w niej do pełnego napięcia ponownego spotkania zamężnej kobiety i żonatego mężczyzny, niegdyś sobie bliskich. G. jest utalentowanym dramatopisarzem, który ukazując aktualne problemy sowieckiej rzeczywistości umiejętnie balansuje na krawędzi oficjalnie dozwolonego, ratując swe utwory przed ingerencją cenzury. W jego sztukach napięcie, związane z rozwojem akcji, łączy się ze stopniowym odsłonięciem prehistorii. Potrafi również tworzyć wiarygodne postacie bohaterów pozytywnych. Tragizm człowieka, wypływający z otaczającego go zakłamania i obłudy nasila się w sztukach G. coraz bardziej.
BRP76, BRP91, HRL, KLE, LES, Re. Dz.; Protokół odnogo zasiedanija, Tieatr 1976.2;
Obratnaja swiaź, 1977; My, niżepodpisawszyjesia, Tieatr 1979.7; Wywiad: LG 1979.12.12; Myśli o publicystikie. Lit. Uczoba 1980.1; Najedinie so wsiemi, Tieatr 1982.3; Skamiejka, Sowr. Dram. 1983.2; Zinula, Tieatr 1984.10; Pjesy, 1985 (zawiera: Protokół..., Obratnaja..., My..., Najedinie..., Skamiejka); Wywiad: Sowr. Kultura 1989.22.4.
Lit.: J. Wołczek, Tieatr 1976.6; R. Szydłowski, Di. 1976.9; G. Cytriniak, LG 1977.5.10; J. Kuź-mienko, Oktiabr' 1979.2; St. Gębala, Di. 1979.6;
K. Białek, tamże 1979.8; A. Radów, LG 1981.25. 3; W. Różow, tamże 1982.10.2; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1982.4; K. Szczerbakow, LG 1984.21.11;
A. Law, OEu. 1984.4, s. 238 i 1985.4, s. 276;
W. Wyżutowicz, LG 1986.5.3.
GIENATULIN Anatolij Jumabajewicz, 1.5. 1925 Urazowo (Baszkirska ASRR), prozaik baszkirski, piszący po rosyjsku. Wcześnie utracił rodziców, wychował się jako sierota. Uczęszczał do szkoły przysposobienia zawodowego w Taszkiencie, mając 16 lat zaczął się uczyć języka rosyjskiego. W czasie wojny pracował do 1943 na Uralu jako tokarz, w latach 1944-45 był na froncie. Po wojnie najpierw mieszkał na Ukrainie, po demobiliza-

GIEORGIJEWSKA Susanna Michajłowna
180
cji pracował przy budowie elektrowni wodnej w Krasnopolańsku (Krym) razem z niemieckimi jeńcami wojennymi. Na początku lat 50. pod wpływem utworów E.M. Remar-que'a, L. Tołstoja i A. Czechowa zaczął pisać pierwsze opowiadania wojenne, które jednak ze względu na niezwykle otwarte ukazanie cierpień, okrucieństw i tragizmu nie zostały przyjęte do druku. Debiutował opowiadaniem Aju-tasz (DN 1961.4). W 1965 ukończył zaocznie IŁ, pracując równocześnie jako instalator. Pierwszy zbiór opowiadań Riabinowaja góra (Jarzębinowa góra) opublikował w 1969; uznanym pisarzem wojennym stał się jednak dopiero dzięki opowieści Ataka 1982 (Atak), którą napisał prawie 25 lat wcześniej (transmisja radiowa w 1984). Od tego czasu regularnie publikował opowiadania i opowieści, oparte na osobistych doświadczeniach i pozytywnie oceniane przez krytyków. Mieszka w Moskwie. G. należy do pisarzy, których głównym przeżyciem była II wojna światowa. Jego proza swym dążeniem do prawdy i realizmu zbliża się do twórczości W. Kondratje-wa i K. Worobjowa. W opowieści Ataka G. ukazuje chrzest bojowy młodego żołnierza. Kolejny utwór pt. Sto szagow na wojnie 1983 (Sto kroków na wojnie) również przedstawia okrutną powszedniość frontową. G. nigdy nie gloryfikuje wojny, lecz jest ona dla niego "najwyższym probierzem odwagi i ofiarności" (Ł. Łazariew). W opowieści Tunniel 1987 (Tunel) przedstawiając wymuszoną współpracę niemieckich jeńców wojennych z rosyjskimi specjalistami, G. ukazuje stopniowe zanikanie dzielącej ich nienawiści i awersji, rozbudzonych przez propagandę. W opowieści Niepogod' 1987 (Słota), tematycznie związanej z jego ojczystą Baszkirią i ukazującej w finale śmierć zabłąkanej w lesie pasterki, pisarz potępia zanikającą u ludzi w czasie pokoju gotowość niesienia pomocy potrzebującym nawet wówczas, gdy idzie o ratowanie życia. G. wierzy w ludzką dobroć i wspiera ją swoją twórczością. Ka91.
Dz.: Riabinowaja góra, 1969; Aju-tasz, 1975; Ata-ka, Znamia 1982.7; Sto szagow na wojnie, Nasz Sowr. 1983.3 i wyd. oddz. 1983; Zofotaja moja kofybiel, 1984; Wot konczytsia wojna, Znamia 1985. 4-5; Niepogod', Oktiabr' 1987.4; Tunniel, Znamia 1987.12; Wywiad: LG 1987.13.5; Zagon, Sogłasije 1990.1.
Lit.: Ł. Łazariew, Znamia 1984.10; A. Szczerba-kow, DN 1986.3; I. Karimow, LR 1987.16.1;
A. Łatynina, LG 1987.10.6; I. Suchich, LO 1987. 4 i 1988.1; Sz. Umierow, LR 1988.22.7; W. Kon-dratjew, LG 1991.11.9.
GIEORGIJEWSKA Susanna Michajłowna,
23.(10.)5.1916 Odessa-27.11.1974 Moskwa, prozaik. Od 1930 mieszkała w Leningradzie. W 1935 ukończyła studia filologiczne, pracowała jako aktorka, tłumaczka i dziennikarka. W 1939 debiutowała opowiadaniem Pietruszka w dziecięcym czasopiśmie "Czyż". W czasie II wojny światowej zgłosiła się ochotniczo na front. Jako delegatka bez prawa głosu uczestniczyła w II zjeździe ZP ZSRR w 1954. Mieszkała w Moskwie. W pozytywnie ocenianej przez liczących się rosyjskich krytyków i pisarzy twórczości G. przeważają opowiadania i opowieści o życiu dzieci. Adresuje je zresztą nie tylko do dzieci, lecz i do dorosłych, u których pragnie wzbudzić większe zrozumienie dla wrażliwego świata duchowego dziecka. W opowieści Otroczestwo 1953 (Młodość) G. ukazuje sprawy dziecka, wkraczającego w świat dorosłych, w kolejnej pt. Tarasik 1959 głęboki opis doznań pięciolatka łączy z ukazaniem kryzysu w życiu jego rodziców. Żemczużnyj ostrów 1961 (Perłowa wyspa) jest dobrym przykładem typowego dla G. sposobu przedstawiania życia dziecka, wraz z jego bogactwem doznań, w których świat realny łączy się z baśniowym. Jej prozę cechuje liryzm, ujawniający się w opisach przyrody i miłości. Przesiąknięta nim jest opowieść Sieriebria-noje słowo 1955 (Srebrne słowo), w której ukazuje bibliotekarkę, rozpoczynającą pracę w dalekowschodniej azjatyckiej Tuwie. W pośmiertnie opublikowanej przez W. Sie-

181
GIERASIMOW Michaił Prokofjewicz
mionowa i F. Iskandera opowieści Monolog 1975 (Monolog) doświadczenia wojenne łączy G. z wrażeniami z podróży do NRD. Styl prozy G. wyróżnia się dużym lakonizmem. Autorka często operuje wyłącznie zdaniami nadrzędnie złożonymi, a narrację konstruuje w formie ciągu następujących kolejno epizodów, przepuszczonych przez "jaskrawy, pulsujący, z głębi wypływający promień światła" (Rufko). KLE, MERSL.
Dz.: Galina mama, 1947; Babuszkino morw, 1949 (Morze babuni. Warszawa 1950); Południowy kwiat. Warszawa 1951; Otroczestwo, 1954; Powie-sti i rasskazy, 1954; Dzielny rybak Waniusza, Warszawa 1955; Sieriebrianoje stówo, NM 1955.9 i wyd. oddz. 1963 (zawiera też opowieść Żem-czuznyj ostrów); Tri powiesti, 1957; Tarasik, 1959 (Warszawa 1961); Swiettyje goroda, 1964; Dważdy dwa - czetyrie, 1966 (Dwa razy dwa - cztery. Warszawa 1980); Łgunja, 1969; Rodiłsia czetowiek, \91Q;Lubow' i kibiernietika, 1972 (Miłość i cybernetyka, Warszawa 1975); Powiesti o lubwi, 1975;
Monolog, NM 1975.6; Starosti nie bywajet, 1976;
Kołokoła, 1983.
Lit.: L. Czukowskaja, 1955; E. Starikowa, Znamia 1956. 3; M. Szczegłow, DN 1956.2 i w: tegoż Li-tieratumaja kritika, 1971; B. Samów, Lit. i Zyzń 1961.5.4; A. Rufko LR 1965.19.3; A. Wistów, tamże 1971.15.1.
GIERASIMOW Michaił Prokofjewicz, 12.
10.(30.9)1889 koło Bugurusłanu (gub. sa-marska) - 1939 (?) w więzieniu, poeta. Syn robotnika pracującego na kolei, od 1905 członek partii socjaldemokratycznej (RSDRP). Został aresztowany za działalność rewolucyjną, później 9 lat spędził na emigracji. W Paryżu zbliżył się do środowiska pisarzy proletariackich (A. Gastiew, A. Łunaczarski i in.). Pierwsze wiersze publikował od 1913 w bolszewickiej prasie. Poczynając od 1917 wydał szereg tomików poezji. Współpracował prawie ze wszystkimi liczącymi się czasopismami i almanachami proletariackimi. Pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego "" WAPP-u. W 1918 oprócz kierowniczych funkcji politycznych piastował stanowisko
przewodniczącego samarskiego oddziału "* Proletkultu. W 1920 razem z W. Aleksan-drowskim, S. Obradowiczem, W. Kazinem i in. był założycielem grupy literackiej "* Kuźnica, która kontynuowała walkę o niezależną, wolną od propagandy poezję proletariacką. Podobnie jak inni zafascynowani rewolucją poeci, był rozczarowany konserwatywną według niego Nową Polityką Ekonomiczną (NEP) i w 1921 wystąpił z partii. W nowych wierszach z lat 1927-30 próbował dostosować się do panującego wówczas klimatu socjalistycznego budownictwa. Ostatni zbiór wierszy wydał w 1936. W 1937 stał się ofiarą stalinowskiego terroru. Około 1957 został zrehabilitowany. W swoich wierszach G. sławił klasę robotniczą wszystkich czasów i krajów ("Układaliśmy kamienie Parteno-nu, monumenty piramid", 1917). W jego utworach, jak zresztą w twórczości innych ówczesnych poetów proletariackich, przeważają obrazy przemysłu ciężkiego. Uwagę zwraca częste używanie terminologii biblijnej oraz wprowadzanie obrazów przyrody. Jednemu ze swoich tomików wierszy dał tytuł Żeleznyje cwiety 1919 (Kwiaty z żelaza). Mówi w nim o "ogrodach z żelaza i granitu", o "żelaznym rżeniu i tętencie fabryk i obrabiarek". Rewolucję ujmuje nie jako konkretny fakt, lecz jako zjawisko abstra-kcyjno-kosmiczne. Forma jego wierszy pozostaje wierna tradycji. Dopiero po 20 latach od śmierci G. mógł się ukazać tom jego wierszy, opatrzony wstępem W. Kazina i G. San-nikowa.
HRL, KLE, LE, MERSL, Ni, RP89, RSPPo5, Wy75. Dz.: Wiesznije zowy, 1917; Monna Liza, 1919; Zawód wiesiennij, 1919; Żeleznyje cwiety, 1919; Źele-znoje cwietienije, 1923; Pczołka, NM 1925.5; Bo-droje utro, 1928; K. soriewnowaniju!, 1930; Zariad. Stichi 1910-1930, 1933; Stichi, 1936; Stichotwo-rienija, 1958; Stichotworienija 1959; Wiersze w:
Antologia roś. poezji radzieckiej lat 1917-1941, Katowice 1978.
Lit.: W. Kazin i G. Sannikow, w: M. G., Stichotworienija, 1958; F. Lewin, w: M. G., Stichotworienija, 1959; Z. Papiernyj, R. Saczewa, w: Prole-

GIERASIMOWA Waleria Anatoijewna
182
tarskije poety pierwych let sowietskoj epochi, 1959;
K. Zielinskij, w: tegoż Na rubieże dwuch epoch, 1960.
GIERASIMOWA Waleria Anatoijewna, 27.
(14.)4.1903 Saratów - 2.6.1970 Moskwa, prozaik. Córka dziennikarza. Młodość spędziła na Syberii, lata szkolne w Jekaterin-burgu, studia pedagogiczne na uniwersytecie w Moskwie ukończyła w 1925. Była działaczką Komsomołu i nauczycielką. W 1926 wstąpiła do partii. Poczynając od 1923 do końca życia regularnie publikowała swoje opowiadania i opowieści. Czynna była również jako krytyk literacki. Mieszkała w Moskwie. Działalność literacką rozpoczęła G. od tematyki komsomolskiej, którą podjęła również w jednej z najlepszych swych opowieści pt. Chitryje głaza 1938 (Chytre oczy), ukazującej konflikt między rodzicami, przedstawicielami starej inteligencji, a córką, decydującą się wstąpić do Komsomołu. Cała twórczość G. jest swego rodzaju "wariacją wewnętrznie bliskich, żywotnie pisarkę interesujących tematów, obrazów i motywów" (Pitlar). Jej proza ma charakter racjonalny, jest ściśle podporządkowana zamierzeniu twórczemu autorki, zgodnie z którym przedstawia swych bohaterów w sytuacjach konfliktowych, w toku walki. Rozstrzygnięciu tych kolizji podporządkowane są wszystkie elementy struktury utworów.
KLE,RSPPl.
Dz.: Pancyr' i zabrało, 1931; Żałost', 1934; Chitryje
glaza, 1938; Swierstniki, 1948; Prostują familija,
1955; Głazami prawdy, 1965; Byt' soboj, 1970. •
hbr., 1935; Izbr. proizw, 1958.
Lit.: I. Pitlar, NM 1958.7 i LG 1961.18.3; O.
Grudcowa, LG 1970.11.2.
GIERMAN Jurij Pawłowicz, 4.4.(22.3.)1910 Ryga - 16.1.1967 Leningrad, prozaik. Od 1926 rozwijał aktywną działalność dziennikarską. W powieści Wstuplenije 1931 (Wstęp) ukazał przemianę duchową burżu-azyjnego uczonego. Inne wczesne powieści poświęcił młodzieży komsomolskiej okresu
NEP-u oraz kryzysowi społeczno-polityczne-mu Niemiec w latach 20. Temat przekształcenia człowieka w pełnoprawnego członka nowego społeczeństwa przewija się przez następne powieści G., których akcja często rozgrywa się w środowisku tajnych służb. W 1947 po "" uchwale partyjnej, wymierzonej przeciwko M. Zoszczence i A. Achmato-wej, został członkiem nie zmienianego do 1951 koi. red. miesięcznika "Zwiezda". Ponownie był nim później od 1966 do końca życia. Jego scenariusz do filmu Pirogow został wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. za 1947. Powieści G., przesiąknięte duchem "* partyjności, stale były pozytywnie oceniane przez krytyków. W 1958 równocześnie z przyjęciem do partii nastąpił jego wybór do zarządu ZP RFSRR. Mieszkał w Leningradzie. Opowieści Łapszyn iAleksiej Żmakin 1937-38 przerobił G. w 1961 na powieść Odm god (Jeden rok, 1962), dopasowując przedstawione w nich zdarzenia do aktualnej ich interpretacji. Obszerną powieścią historyczną o czasach Piotra I Rossija moloda-ja 1952 (Młoda Rosja), nad którą pracował od 1944, włączył się do ówczesnego patriotycznego nurtu literatury. W trylogii Dieto, kotoromu ty służysz 1957 (Droga życia, 1960), Dorogoj mój czełowiek 1961 (Drogi mój człowieku) i Ja otwieczaju za wsio 1965 (Odpowiadam za wszystko, 1967) przedstawia los człowieka, który od lat 30. przez wiele dziesięcioleci mimo wątpliwości dochował wierności ideom komunizmu.
Ki, KLE, LES, MERSL, RSPPl, Wy75, Wy82. Dz.: Rafael iż parikmachierskoj, 1931; Łapszyn, 1937; Aleksiej Żmakin, 1938; Rasskazy o Feliksie Dzierżynskom, 1947 (Opowiadania o Feliksie Dzierżyńskim, Warszawa 1949); Pirogow, w: Izbr. scenarii sowietskogo kino 1950.6; Rossija mołoda-ja, 1952; Podpołkownik miedicynskoj służby, 1956;
Dieto, kotoromu ty służysz, 1957; Odin god, 1960;
Dorogoj mój czełowiek, 1961; Ja otwieczaju za wsio, 1965; Wospominanija, 1968; Zdrawstwujtie, Marija Nikotajewna!, Zwiezda 1980.5. Sobr. socz. w 6-ti U., 1975-77. Lit.: L. Fomienko, Lit. i Żyzń 1962.5.9; R.Mes-

183
GINGER Aleksandr Samsonowicz
ser, Zwiezda 1963.4; A. Pierwiencew, LR 1967. 20.1; R. Fajnberg, 1970; A. Forostenko, Diss. Bryn Mawr Univ. 1972; L. Lewin, Zwiezda 1981. 6-7; M. Kuzniecowa, LR 1984.3. 2; W. Muszta-jew, tamże 1987.9.10.
GILAROWSKI Władimir Aleksiejewicz. 8.
12.(26.11.)1853 gub. wołogodzka - 1.10. 1935 Moskwa, prozaik. Jego ojciec był pomocnikiem zarządcy dóbr hrabiego Ołsufje-wa, matka pochodziła z rodziny Kozaków kubańskich. Poczynając od 1871 przez 10 lat prowadził nieustabilizowany tryb życia podróżując po Rosji. Był burłakiem, aktorem, pracował w fabryce, ujeżdżał dzikie konie, brał ochotniczo udział w wojnie z Turcją w 1877-78. Od 1873 czasami publikował swoje reportaże, świadczące o bogactwie i różnorodności jego życiowych doświadczeń. W 1881 osiadł w Moskwie i zajął się dziennikarstwem. Pierwszy jego zbiór prozy Truszczobnyje ludi 1887 (Ludzie ze slumsów) został skonfiskowany przez cenzurę. Ponownie wydrukowano go dopiero w 1957. W latach 1894-1912 ogłaszał niekiedy również swoje wiersze i opowiadania. W 1926 ukazał się jego poemat Stieńka Razin. Rozgłos przyniósł mu zbiór reportaży pt. Moskwa i mosk-wiczi 1926 (Moje miasto, 1964), w którym dał wyrazisty, lakonicznie i zajmująco przedstawiony historyczno-kulturalny obraz Moskwy u schyłku XIX wieku, uwzględniający jej targowiska i slumsy, kloaki przy Nieglin-nej, księgarnie i łaźnie oraz różnorodne grupy społeczno-zawodowe - urzędników, kupców, policjantów i złodziei. W. Lidin nazwał G., który znał A. Czechowa, A. Kuprina i I. Bunina, "żywą pamięcią Moskwy", a K. Paustowski w swoim wstępie do kolejnego wydania książki Moskwa i moskwiczi (1955) pisał o "wujku Gilaju" następująco:
"Był postacią malowniczą pod każdym względem: życiorysu, wyglądu, sposobu mówienia, dziecinnych pomysłów i wszechstronnych, niezwykłych zdolności ... Cechami charakteru i wyglądem zewnętrznym przypominał zaporoskiego Kozaka.
Nieprzypadkowoposłuźył Rzepinowi za model jednego z jego Kozaków, piszących list do tureckiego sułtana ... Żaden z naszych pisarzy nie znał Moskwy tak znakomicie i wszechstronnie jak on". KE, LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, Wy75. Dz.: Truszczobnyje ludi, 1887; Byli. Rasskazy, 1909; Stieńka Razin, 1926; Moskwa i moskwiczi, 1926; Moi skitanija, 1928 i 1987 (Moje wędrówki, Warszawa 1962); Moskwa gazietnaja, 1960. Izbr. w 3-ch tt., 1960; Socz. w 4-ch tt., 1967. Lit.: N. Aszukin, NM 1926.4; K. Paustowskij, w:
W. G., Moskwa l moskwiczi, 1955,1981; W. Lidin, w: tegoż Ludi i wstrieczi, 1957; E. Kisielowa, 1961, 1966, 1983 i Nasz Sowr. 1978.12; N. Moro-zow, 1963; W. Łobanow, 1972; B. Jesin, 1985.
GINGER Aleksandr Samsonowicz, 1897 -26.8.1965 Paryż, poeta. Należał do drugiego pokolenia pierwszej "" emigracji rosyjskiej. Do Paryża przybył prawdopodobnie w 1921. Stał się członkiem grupy Pałata Poetów, do której należał również D. Knut. W wydawnictwie tej grupy opublikował swój pierwszy zbiór wierszy pt. Swora wiernych 1922 (Sfora wiernych). Następny - Priedannost' (Oddanie), złożony z 35 wierszy, wydał w 1925. Od 1926 regularnie zamieszczał swoje liryki w czasopiśmie "Czisła" i in. periodykach emigracyjnych. Trzeci jego zbiorek Żałoba i torżestwo 1939 (Skarga i tryumf), wydrukowany w nakładzie 200 egzemplarzy, zawierał tylko 23 wiersze. Podczas okupacji niemieckiej G., który był Żydem, nieustraszenie pozostawał w Paryżu razem ze swoją żoną poetką A. Prismanową. Jego niezachwiana wiara w przeznaczenie sprawdziła się: cztery razy uniknął aresztowania, ponieważ znajdował się w tym czasie poza domem. W 1946 wraz z żoną znalazł się wśród emigrantów, którzy przyjęli sowieckie obywatelstwo. Do czwartego tomiku poezji Wiest' 1957 (Wieść) G. włączył tylko 13 wierszy z lat 1939-55, w piątym - Sierdce 1965 (Serce), który zawierał utwory z lat 1917-64 i był przygotowany do druku u progu jego śmierci, umieścił zaledwie 36 wierszy. G. Gazdanow, który

GINZBURG Jewgienija Siemionowna
184
znał G. bliżej przeszło 40 lat i napisał nekrolog, uważał go za niezwykłego człowieka. Owa niezwykłość G. była widoczna w jego zachowaniu, ubiorze, sposobie mówienia i twórczości. Uważał się za wyznawcę buddy-zmu. G. był ceniony jako wielki znawca poezji rosyjskiej i francuskiej. Cyzelował swoje wiersze i tylko nieliczne z nich uznał za godne opublikowania. W swoich wierszach, noszących często charakter modlitwy, wyrażał uczucia wyzwolenia się od ziemskich cierpień, samotności, braku reakcji na człowieka. Uczył w nich akceptacji swojego losu, włączenia go w odwieczny porządek czasu. Przywoływał człowieka do ograniczenia wymagań życiowych, do nieustannego pamiętania o śmierci. Jego ideałem był nie heroizm, lecz ofiarność. Swoje wiersze pisał językiem prostym, nie unikając retoryki i anarchizacji wypowiedzi.
EmR, Fo, HRL.
Dz.: Swora wiernych, Paris 1921; Priedannost'', Pa-ris 1925; Wieczorna wokzale, Czisła 1930.2/3; Żałoba i torżestwo, Paris 1939; Wiest', Paris 1957;
Sierdce, Paris 1965.
Lit.: S. Osokin, Ruś. Zap. 1939.18; J. Trubieckoj, NŻ 1957.50; W. Rudinskij, Wozr. 1957.66; N. Ta-tiszczew, tamże 1965.168; J. Terapiano, RM 1965.7. 8 i 11.9; G. Gazdanow, NŻ 1966.82;
G. Adamowicz, Mosty 1966.12; A. Bachrach, RM 1979.12.7; K. Pomierancew, tamże 1985.29.11.
GINZBURG Jewgienija Siemionowna, 20.(7.)12.1906 - 25.5.1977 Moskwa, prozaik pochodzenia żydowskiego. Wraz ze swoim mężem należała do pokolenia pierwszych komsomolców i członków partii, którzy bezpośrednio po przewrocie bolszewickim zostali skierowani do rejonów zamieszkanych przez Tatarów, przede wszystkim do Kazania, w celu ustanowienia tam władzy sowieckiej. W latach 20. pracowała jako nauczycielka, wykładowca w szkole wyższej i dziennikarka. W 1937 została aresztowana w Kazaniu i po 730 dniach pobytu w więzieniu skierowana do obozu pracy nad Kołymą. Zwolniona z obozu w 1947 pozostała na zesłaniu
w Magadanie, gdzie przez krótki czas mieszkała razem ze swoim synem Wasilijem, późniejszym pisarzem Aksionowem. W 1951 ponownie znalazła się w obozie, a w 1956 została zrehabilitowana. Zaczęła wówczas pisać swoje pamiętniki. Pierwszy utwór G. Tak naczinałoś 1963 (Taki był początek) opowiada o jej doświadczeniach pedagogicznych lat 20. w Kazaniu. W 1965-67 w miesięczniku "Junost"' opublikowała kolejne utwory poświęcone wydarzeniom tamtych lat. Najważniejsza książka G. Krutoj marszrut (Kręta droga), w której daje szeroki opis życia w obozie, nie mogła ukazać się drukiem w ZSRR, ale krążyła w "" Samizdacie. Pierwszą jej część w 1967 opublikowano w języku rosyjskim we Frankfurcie nad Menem i w przekładzie włoskim w Mediolanie, gdzie też w 1979, już po śmierci G., ukazała się część druga. Książka błyskawicznie zdobyła rozgłos w Europie Zachodniej jako jedno z najlepszych świadectw rzeczywistości stalinowskich łagrów. Od 1967 G. nie miała żadnych możliwości druku w ZSRR. Mieszkała w Moskwie. "* Pieriestrojka umożliwiła w 1988 publikację jej najważniejszego utworu Krutoj marszrut w ojczystym kraju. Zarówno pierwsza książka G., jak i późniejsze jej utwory, mimo zastosowania narracji trzecioosobowej, mają charakter autobiograficzny. Sugestywny opis lat 20., przedstawiony z punktu widzenia ślepo oddanej sprawie bohaterki, idealizującej komunizm również później, czyni z książki pomnik wielu ofiar terroru i represji. Krutoj marszrut (obok książek M. Buber-Neumann) to jedno z pierwszych ujęć życia obozowego oczami rosyjskiej kobiety. Przedstawia w niej G. atmosferę strachu i bezprawia, poprzedzającą areszt (1934-37) oraz 18 ciężkich lat życia, jakie spędziła w więzieniu, obozie pracy przymusowej i na zesłaniu. Zarówno wiersze, będące źródłem siły witalnej bohaterki, jak też jej bezradność w obliczu przemocy oraz wewnętrzne odrodzenie się, głębokie uświadomienie sobie poprzez cierpienia istoty człowieczeństwa, dzięki plastyce przedstawienia znacznie wy-

185
GIPPIUS Zinaida Nikołajewna
kraczają poza ramy zwykłego świadectwa uczestnika zdarzeń, przybierając szerszy wymiar artystyczny.
EmR, FV, Ka85, Ka91, Ki, MERSL, Wy82. Dz.: Tak naczinałoś. Kazań 1963; Jedinaja trudo-waja, Ju. 1965.11; Studienty dwadcatych godów, tamże 1966.8; Junosza, tamże 1967.9; Krutoj marszrut, 1.1, FfM 1967, t. 2, Milano 1979 i Daugawa 1988.7-12,1989.1-6 i Ju. 1988.9, wyd. oddz. 1990. Lit.: B. Niewskaja, DN 1964.12; F. Meichsner, Die Welt 1967.23/24.3; H. Pross-Weerth, FAZ 1967.28.11; M. K., Grani 1978.110; K. Pomieran-cew, 1979.13.12; H. Boli, przedmowa do niemieckiego wydania "Krętej drogi", t. 2,1980, to samo w jeż. roś. Sint. 1980.8; L. Kopielew, R. Oriowa, Wr. i My 1980.49; D. Lowe, SEEJ 1983.2.
GINZBURG Lew Władimirowicz, 24.10. 1921 Moskwa - 17.9.1980 tamże, prozaik i tłumacz. W 1950 ukończył uniwersytet w Moskwie. Był utalentowanym, bardzo aktywnym tłumaczem poezji niemieckiej od czasów najdawniejszych do współczesności, a także jednym z liczących się sowieckich dziennikarzy, znawcą stosunków sowiecko-niemiec-kich. Opisał swoje liczne wyjazdy do NRD i RFN. W wydanej pośmiertnie książce Rozbiłoś liszsierdce mojo 1981 (Pękło tylko moje serce) wspomnienia G. o działalności przekładowej przeplatają się z pamfietem politycznym. Mieszkał w Moskwie, kierował działem tłumaczeń w ZP. Publicystyczny zbiór G. Cena piepła 1962 (Cena popiołu) tylko częściowo dotyczy problemów literatury. Biezdna 1965 (Otchłań), oparta na materiałach z procesu przeciwko przestępcom wojennym, przedstawia okrutne zbrodnie dokonane przez jedną z jednostek SS. W 1966 G. przetłumaczył sztukę Petera WeiBa "Die Ermittiung" (Dochodzenie) o procesie oświęcimskim. W zbiorze reportaży pt. Potu-storonnije wstrieczi 1969 (Spotkania w zaświatach) przedstawił m.in. rozmowy z byłymi przywódcami Trzeciej Rzeszy v. Schira-chem, Speerem i Schachtem. Kreśląc obraz RFN, znaczenie niewspółmierne do politycznych realiów lat 60. przypisuje kwestii odrodzenia ducha narodowego socjalizmu, jednostronnie ujmuje problem zbrodni wojennych, oskarżając o nie tylko Niemców. Tendencyjnością razi również kontrastowe zestawienie obu państw niemieckich. Dokonane przez G. przekłady poezji niemieckiej różnych epok mają dużą wartość, jego publicystyka natomiast może służyć jako przykład deformacji ówczesnego obrazu Niemiec w ZSRR. KLE. Dz.: Dudka Krysołowa, 1960; Cena piepła, 1962;
Słowo skorbi i utieszenija, 1963; Biezdna, 1966;
Potustoronnije wstrieczi, NM 1969.10-11, wyd. oddz. 1990; Dwiżenije wriemieni, LG 1972.1.5 i 9. 5; Rozbiłoś lisz slerdce mojo, NM 1981.8; Czeło-wiek za piśmiennym stołom, 1989. Izbr., 1985. Lit.: I. Fradkin, Wopr. Lit. 1963.4; E. Etkind, w:
tegoż Poezija i pieriewod, 1963; S. Lwów, LR 1972.3.3; E. Winokurow, LG 1979.12.9; W. Mil-czina, LO 1982.7; G. Mitin, DN 1984.10; E. Sido-row, w: tegoż Tieczenije stichotwomych dniej 1988, s. 213-17.
GIPPIUS (Hippius) Zinaida Nikołajewna,
20.(8.)11.1869 Bielow (gub. tulska) - 9.9.1945 Paryż, poetka, krytyk literacki, prozaik. Jej przodkowie, wywodący się ze szlachty niemieckiej, wyemigrowali w 1515 do Moskwy. Ojciec był urzędnikiem wysokiej rangi. Dzieciństwo spędziła częściowo w Petersburgu, gdzie mieszkała również przez 30 lat swego małżeństwa z D. Mierieżkowskim (od 1889 do emigracji). Związek ów przyczynił się do wzajemnego wzbogacenia duchowego tych dwojga znaczących dla literatury światowej postaci. Wiersze zaczęła pisać w wieku 7 lat, jako poetka debiutowała w 1888. Wkrótce potem ukazało się również jej pierwsze opowiadanie. Do przewrotu bolszewickiego opublikowała wiele tomików poezji, powieści, opowiadań i dramatów. W 1903-09 ściśle współpracowała z redakcją czasopisma religijno-filozoficznego "No-wyj Put'", w którym publikowała zwracające uwagę czytelników artykuły krytycznoliterackie pod pseudonimem Anion Krajnij. W 1905-17 utrzymywała w Petersburgu sa-

GŁADILIN Anatolij Tichonowicz
186
łon literacki, który był miejscem spotkań symbolistów rosyjskich. Przewrotu bolszewickiego nie zaakceptowała postrzegając go jako akt wymierzony przeciwko wolności i godności ludzkiej. Wraz z Mierieżkowskim i W. Złobinem wyjechała 4.12.1919 przez Warszawę do Paryża. Tu stała się jedną z najbardziej cenionych poetek rosyjskiej "* emigracji. Jeden tomik jej poezji pt. Stichi (Wiersze) wyszedł w 1922 w Berlinie, następny Sijanija (Blaski) został opublikowany w 1938 w Paryżu. Wielkim uznaniem cieszyła się również jej memuarystyka, zwłaszcza książka pt. Żywyje lica 1925 (Żywe twarze). Pośmiertnie zostały wydane jej wspomnienia o mężu Dmitrij Mierieżkowskij 1951. Utwory G. nie były drukowane w ZSRR do "* pie-riestrojki. Na początku lat 70. wznowiono je w Monachium. Tom jej dzieł, zawierający również wspomnienia o Mierieżkowskim i jego powieść "14 diekabria", ukazał się w 1990 w Moskwie. W 1991 w Rosji i Tyfli-sie (Tbilisi) zostały opublikowane jej inne utwory wybrane. Liryka G. jest głęboka, przeniknięta religijnym uczuciem, doskonała pod względem formalnym. Poetka należała do kręgu symbolistów, którzy rozumieli literaturę jako część składową ogólnego procesu kulturowego i środek wyrazu treści duchowych wyższego rzędu. Człowiek, miłość i śmierć są głównymi jej kręgami tematycznymi. Poezja dla G. oznacza doświadczenie duchowe i nieustanny spór filozoficzno-psy-chologiczny z samą sobą i niedoskonałością ziemskiej egzystencji. Ujawnia w niej swój poziom intelektualny i silną uczuciowość. W prozie, którą tworzy pod wpływem myśli religijnej i pisarstwa Dostojewskiego, chętnie ukazuje ludzi w sytuacjach krańcowych. Jest tu mniej mistyki niż w utworach Mierieź-kowskiego. Dużą wartość ma publicystyka G., zwłaszcza dzienniki, w których daje własne, interesujące portrety A. Błoka, W. Briuso-wa, W. Rozanowa i in. Ujawnia się w nich również jako nieprzejednana przeciwniczka bolszewizmu i obrończyni wolności, godności ludzkiej i rosyjskiej tradycji kulturalnej.
EmR, Fo, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, MERSL, MSP-NE, Ni, RP89, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Nowyje ludi, 1896, 1907 (reprint Miinchen 1973); Zierkata, 1898; Pobieditieli, 1898 (reprint Miinchen 1973); Sobr. stichow w 2-tt., 1904-10; Lit. dniewnik, 1908 (reprint Miinchen 1970); Maków mięt, 1908; Czortowa kukła, 1911; Roman-cariewia, 1913 (reprint Miinchen 1972, zawiera też Czortowa kukła); Zielonoje kolca, 1916; Poslednije stichi, 1918; Niebiesnyje słowa, Paris 1921; Stichi, Berlin 1922; Żywyje lica, kn. 1-2, Praha 1925 (reprint Miinchen 1971); Siniaja kniga, Beograd 1929; Sijanija, Paris 1951 i w: Dmitrij Mierieżkowskij, 14 diekabria, Moskwa 1990; Pjesy, Miinchen 1972 (zawiera: Swiataja krów', Maków..., Zielonoje...);
Stichotworienija i poemy, t. 1-2, Miinchen 1972 (reprint wszystkich zbiorków wierszy wraz z materiałem uzupełniającym); Intellect and Ideas in Action: Selected Corre.sponden.ce of Z. H., Miinchen 1972; Between Paris and St. Petersburg:
Selected Dlaries of Z. H., Urbana 1975; Opowiadania, w: Antologia dawnej noweli rosyjskiej. Warszawa 1978; Izbrannoje, Znamia 1990.5; Poslednije stichi, 1990; Pjesy, 1990; Pietierburgskije dniew-niki 1914-19, NY 1990 i Moskwa 1990; Żywyje lica, kn. 1-2, Tbilisi 1991; Socz., 1991; Czortowa kukła, 1991; Stichotworienija. Żywyje lica, 1991.
Lit.: W. Złobin, NŻ 1952.31, 1967.86 i Washing-ton 1970; J. Bayley, Diss., Harvard 1965; T. Pach-muss, CanSlP 1965, Slavonic Review, 1966 i Car-bondale 1971, przedmowa w: Stichotworienija i poemy, Miinchen 1972; O. Matich, Miinchen 1972; W. Złobin, red. i przedmowa S. Karlinsky, Berkeley 1980; T. Pachmuss, Merezhkovsky in Exile, NY-Bern 1990.
GŁADILIN Anatolij Tichonowicz, 21.8.1935 Moskwa, prozaik. W 1954-58 studiował w IŁ. Debiutował opowieścią Chronika wrie-mion Wiktora Podgurskogo (Kronika czasów Wiktora Podgórskiego) w miesięczniku "Ju-nost'" w 1956. Nie był nigdy delegowany na zjazdy ZP. Mieszkał w Moskwie, w kwietniu 1976 wyemigrował do Paryża. Pracował w radiu, wydał kilka książek, w tym również niektóre o charakterze reportażowym. Proza G. zajmuje znaczącą pozycję w literaturze okresu "" odwilży. Jego bohaterowie próbują znaleźć odpowiedź na pytanie: "Jak kon-

187
GŁADKOW Fiodor Wasiljewicz
tynuować dzieło ojców nie popełniając ich błędów?" (Ju. 1963. 2, s. 47). Powieść G.Je-wangielije ot Robespjcra 1970 (Ewangelia Robespierre'a) należy do nurtu odradzającej się w końcu lat 60. literatury historycznej, poświęconej działaczom rewolucyjnym przeszłości. W 1972 dotarła do "* Tamizdatu jego powieść Prognoz na zawtra (Prognoza na jutro), która została wydrukowana we Frankfurcie nad Menem. Główną postacią tego utworu uczynił swego rówieśnika, odczuwającego typowe duchowe i materialne potrzeby. Już poczynając od swych pierwszych utworów G. poszukuje nowych środków formalnych. Łączy fikcję z imitacją dziennikowego zapisu lub podobnie jak Aksionow prowadzi narrację z wielu zmieniających się punktów widzenia. Zbiór Rie-pieticyja w piatnicu 1978 (Próba w piątek) obejmuje cztery opowiadania, z których jedno - Tigr pieńechodit ulicu (Tygrys przechodzi przez ulicę), może być jaskrawym przykładem mistrzostwa G., jego ironiczno-sa-tyrycznej techniki narracji. Pariżskaja jarmarku 1980 (Jarmark paryski) jest zbiorem powstałych na emigracji felietonów, szkiców z podróży, scen paryskiego życia i portretów literackich. Literaturze rosyjskiej lat 60. poświęcił G. pracę pt. The Making and Unmaking ofa Soviet Writer, która jak dotąd została opublikowana tylko w języku angielskim. W tomie pt. Kakim ja był togda 1986 (Jaki wtedy byłem) pisarz zebrał swoje opowiadania.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ki, KLE, MERSL, RSPP7,
Wy75, Wy82.
Dz.: Chronika wriemlon Wiktora Podgurskogo, 1958; Brigantina podnimajet parusa, 1959 (Bry-gantyna podnosi żagle. Dym w oczy. Warszawa 1962); Iduszczij wpieriedi, 1962; Istorija odnoj kompanii, Ju. 1965.9-10; Jewangielije ot Robes-pjera, 1970; Prognoz na zawtra, FfM 1972; Dwa goda do wiesny, 1975; Tigr pieriechodit ulicu. Kont. 1976.7; Riepieticyja w piatnicu, Paris 1978 i Ju. 1991.2; The Making and Unmaking of a Soviet Writer, Ann Arbor 1979; Pariżskaja jarmarka, Pa-ris-Tel-Aviv 1980; Bolszoj biegowej dień, Ann Arbor 1983; FSRR, Francuzskaja Sowietskaja Socya-llsticzeskaja Riespubllka, NY 1985; Kakim ja byt togda, 1986.
Lit: W. Oskockij, Moskwa 1960.4; W. Miller, JR 1961.2; I. Sołowjowa, NM 1963.4; A. Flaker, w:
Poetyka i stylistyka słowiańska, Wrocław 1973; S. Poręba, JR 1974.1; S. Jurjenen, NRS 1983.8.12.
GŁADKOW Fiodor Wasiljewicz, 21.(9.)6. 1883 Czernawka (gub. saratowska) - 20.12. 1958 Moskwa, prozaik. Pochodził z chłopskiej rodziny starowierców. Od 1902 pracował jako nauczyciel w szkole podstawowej, od 1905 prowadził działalność rewolucyjną, a w 1906 został członkiem RSDRP. W 1920 wstąpił do partii komunistycznej, został redaktorem gazety w Noworosyjsku, a w 1921 przeniósł się do Moskwy, gdzie w 1923 wszedł do proletariackiej grupy literackiej "* Kuźnica. Powieść Cemient 1925 (Cement), 1950), w której propagował odbudowę przemysłu w okresie NEP-u, uczyniła z G. jednego z niezwykle wyróżnianych pisarzy sowieckich. Na początku lat 30. opublikował kilka książek, m.in. powieść Nowaja ziemia 1931 (Nowa ziemia), która w 1932 ukazała się również w języku niemieckim. Powieścią Eniergija 1933 (Energia, 1953), poświęconą budowie elektrowni wodnej nad Dnieprem (Dnieproges) wniósł swój wkład do literatury o pierwszych pięciolatkach. W 1932-40 G. należał do koi. red. miesięcznika "Nowyj Mir", w 1945-48 był dyrektorem IŁ. W trylogii Powiesi' o dietstwie 1949 (Opowieść o dzieciństwie, 1951; nagroda Stalinowska II st. za 1949), Wolnica 1950 (Wolnica, 1953;
nagroda Stalinowska I st. za 1950) i Lichaja godina 1954 (Zła godzina, 1957) ukazał swoją młodość na tle życia i walki klasowej mas pracujących Rosji. G. był również delegatem do rady najwyższej RFSRR i członkiem zarządu ZP ZSRR. Oprócz prac dotyczących polityki w dziedzinie literatury pisał również artykuły o twórczości A. Niewierowa, P. Bazowa, A. Małyszkina i A. Sierafimowicza. G. jest jednym z niezbyt literacko uzdolnionych autorów, których ze względów politycz-

GŁAZKOW Nikołaj Iwanowicz
188
nych przez całe dziesięciolecia zaliczano do twórców sztandarowych. Ostateczny tekst jego powieści Cemient, będącej latami podstawową lekturą szkolną, ma niewiele wspólnego z pierwotną, kunsztownie stylizowaną wersją utworu, który G. kilkakrotnie przerabiał zgodnie z wymogami "" realizmu socjalistycznego. W Związku Sowieckim powieść chwalono za "aktualność tematyki, wyrazistą kreację postaci bolszewika, oddanie patosu budownictwa i gorące przywiązanie do partii" (L. Siejfullina, w: "Wospominanija o F. G.", 1978), nie zauważano natomiast jej stylistycznych braków, "pstrego zlepku staromodnego realizmu, naturalizmu i źle pojętego modernizmu" (Struve). "Powieść ta wprowadziła formę, która nie miała nic wspólnego z kunsztem literackim, wiele natomiast łączyło ją z ideologią komunistyczną" (Slonim). Do "najbardziej ulubionych swoich utworów" zaliczał G. opowieść Bie-riozowaja roszczą 1941 (Brzozowy zagajnik).
HRL, Ki, KLE, LE, LES, MSPNE, Ni, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz.: Cemient, Krasnaja Nów' 1925.1-2, 5-6, wersja zmieniona w: Sobr. socz. w 3-ch tt., t. 2,1929-30; Eniergija, 1933; Bieriozowaja roszczą, NM 1941.3; Powiesi' o dietstwie, 1949; Wolnica, 1950;
Przysięga, Warszawa 1952; Lichaja godina, 1954. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1926; w 8-mi tt., 1958-59;
w5-titt.,l9S3-S5.
Lit.: L. Flaszen, w: F. G., Cement, Warszawa 1953; I. Uchanow, 1953; B. Brajnina, 1957; A. Za-rembina, JR 1956.4; L. Uirich, 1968; A. Wołoże-nin, 1969; Wospominanija o F. G., wyd. 2: 1978;
R. Busch, SEEJ 1978.3; G. Porębina, w: Idea pracy w literaturze rosyjskiej. Katowice 1980; D. Bła-gow, B. Leonów, Niewa 1983.6; E. Vavra, RLJ 1984.129-130.
GŁASNOST' "* PIERIESTROJKA GŁAWLIT >" CENZURA, >" PARTYJNOŚĆ
GŁAZKOW Nikołaj Iwanowicz, 30.1.1919 Łyskowo (obw. Niżny Nowogród) - 1.10. 1979 Moskwa, poeta. Syn prawnika, który po
1938 stał się ofiarą stalinowskiego terroru. Od 1923 G. mieszkał w Moskwie. Zaczął pisać wiersze w 1932. Od 1938 studiował filologię w instytucie pedagogicznym w Moskwie, z którego został usunięty w 1940. Dzięki protekcji N. Asiejewa dostał się do IŁ, gdzie szczerze zaprzyjaźnił się z M. Kulczyckim, S. Narowczatowem i B. Słuckim. Jego liryka była oceniana niezwykle wysoko, ale rozpowszechniano ją wyłącznie w formie ustnej. Znajdowała się bowiem w takiej sprzeczności z oficjalnymi wymaganiami partyjno--biurokratycznymi, że o publikacji nie mogło być nawet mowy. Kopie swoich utworów określił G. mianem "Sam-siebia-izdat", z którego powstał znany na całym świecie termin "* Samizdat. Skompletowany wespół z J. Tiernowskim zbiór jego poezji Połnoje sobranije stichotworienij 1940 (Wydanie zbiorowe wierszy) zawierał 187 utworów i ukazał się w nakładzie 3 egzemplarzy. W 1941 G. został zwolniony ze służby wojskowej ze względów zdrowotnych. Ewakuowano go do Gorkiego, gdzie w 1942 zdołał ukończyć studia pedagogiczne. W 1944 powrócił do Moskwy, do własnego mieszkania na Arbacie. W 1946 ponownie podjął studia w IŁ. Dzięki publikacji wierszy w czasopiśmie "Grani" w 1965 jego nazwisko jako jednego z autorów Samizdatu stało się znane również na Zachodzie. Od końca lat 30. obok utworów, wypływających z potrzeby wypowiedzenia własnych przekonań, których wówczas nie mógł drukować w oficjalnej prasie, G. uprawiał poezję z łatwością omijającą cenzuralne bariery. Tytuł pierwszego zbioru poetyckiego Moja estrada 1957 napomyka o ironicznym dystansie autora. W 1961 G. został przyjęty do ZP. W odstępie 2-3 lat ukazywały się kolejne tomiki jego wierszy, m.in. Poetograd 1962 (Poetogród), Bolszaja Moskwa 1969 (Wielka Moskwa) i Niepowtorimost' 1979 (Niepowtarzalność), zawierające wiele zabarwionych ironicznie prymitywnych utworów, napisanych zgodnie z duchem ** realizmu socjalistycznego. Te utwory, podobnie jak tłumaczenia jakuckiej

189
GOŁODNY Michaił Siemionowicz
poezji i ulubiona praca aktora filmowego zapewniały G. środki do życia, a równocześnie służyły jako tarcza ochronna dla jego właściwej twórczości. W. Bielaki dziwił się, że ich parodystyczny charakter nie został rozpoznany przez wydawców. Dopiero pod znakiem "* pieriestrojki "coraz więcej dociera wierszy z jego ukrytej złotej skarbnicy" (E. Jewtuszenko). Książka Wospominanija o N. G. 1989 (Wspomnienia o Nikołaju Głazko-wie), która zawiera opinie części spośród ogromnej rzeszy jego przyjaciół i wielbicieli, m.in. J. Tiernowskiego, B. Słuckiego, S. Na-rowczatowa, M. Łukonina, A. Mieżyrowa, N. Panczenki, B. Sarnowa, D. Samojłowa, daje dobre wyobrażenie o nieprzeciętnej osobowości G. Był niezwykle utalentowanym twórcą, który opanował do perfekcji sztukę pisania wierszy. Poezja była dla niego koniecznością życiową. Lila Brik i niektórzy inni współcześni G. przyrównywali go do W. Chlebnikowa. Część jego wierszy ma charakter autobiograficzno-poetycki i dotyczy kwestii powołania poety, jego działalności twórczej i uznania. Wyjście z trudnej sytuacji, zmuszającej go, "niewolnika poezji", do życia w "morzu kłamstwa" i nie pozwalającej ujawniać własnych przeżyć i przekonań, znajdował kryjąc się pod maską klowna, "pomylonego z Poetogrodu". Pisał przy różnych okazjach również wiersze prymitywne, ale nadawał im charakter ironiczno-parodystyczny. W jego poezji właściwej ujawnia się szczególne upodobanie do zwięzłego, na pozór prostego, paradoksalnego formułowania myśli, wymagających głębszego odczytania, oraz do anormalnych sytuacji życiowych, w których odzwierciedla się absurdalność sowieckiej egzystencji. Przez zewnętrzną błazenadę przebija się w twórczości G. odpowiedzialność za każde słowo i jego etyczne oddziaływanie, a także religijny światopogląd autora, jego przekonanie o nieprzemijającej pozytywnej sile miłości. KLE. Dz.: Moja estrada, 1957; Poetograd, 1962; Bolszaja
Moskwa, 1969; Niepowtorimost', 1979; Izbr. stichi, 1979; Wiersze: Grani 1981.122; Stichotworienija, 1986; Potieriannyje gody. Stolica 1991.11-12.
Lit.: J. Gordin, Zwiezda, 1967.7. W. Kożynow, LG 1970.11.2; M. Płastow, LO 1980.10; L. Ło-siew, Kont. 1980.23; lofe, Grani 1981.122;
W. Bielaki, w: tegoż Russkaja poezija za 30 let, Orange 1987; B. Samów, NM 1987.3 i tegoż Brie-mia tałanta, 1987; E. Sidorow, w: tegoż Tieczenije stichotwomych dniej, 1988, s. 208-212; E. Jewtuszenko, Ogoniok 1988.51; Wospominanija o N. G., 1989.
GOŁODNY (właśc. Epsztejn) Michaił Siemionowicz, 24.(11.)12.1903 Bachmut (gub. jekaterinosławska na Ukrainie) - 20.1.1949 Moskwa, poeta. Pochodził z żydowskiej rodziny robotniczej. Jego wiersze ukazywały się drukiem od 1920, tomik poezji Swai (Pale) opublikował w 1922 w Charkowie. Był typowym poetą komsomolskim. Początkowo wchodził w skład red. "Na postu" i "Moło-daja Gwardija", następnie przyłączył się do red. czasopisma "Krasnaja Nów'". Do 1927 był członkiem grupy "" Pieriewał, później podjął współpracę z dogmatycznym "* WAPP-em. W tym czasie został ostro zaatakowany przez krytykę ze względu na charakterystyczny dla jego twórczości pesymizm. W latach 30. szeroki rozgłos przyniosły mu piosenki o wojnie domowej: Pieśnią o Szczorsie 1935 (Piosenka o Szczorsie) i Partizan Żelezniak 1936 (Partyzant Żeleźniak). W 1939 G. wstąpił do partii. W 1942 ukazały się drukiem jego Pieśni i bałłady Otieczestwiennoj wojny (Piosenki i ballady okresu Wojny Ojczyźnianej). Ponadto G. przekładał z języka ukraińskiego, polskiego i białoruskiego. Będąc poetą komunistycznego związku młodzieży sowieckiej G. pisał głównie wiersze o rewolucji, nowej władzy i walce o lepszy świat. Jego zbiór wierszy Ziemnoje 1924 (Ziemskie) zdaniem A. Woronskiego korzystnie wyróżniał się na tle "natrętnej retoryki, oficjalnych nakazów i oczekiwań", chociaż indywidualność twórcza G. nie znalazła w nim pełniejszego wyra-

GOŁUBOW Siergiej Nikołajewicz
190
zu. W swoich balladach i pieśniach, odznaczających się prostotą środków wyrazu, a nierzadko również ubogimi, banalnymi rymami, zawsze pozostawał w zgodzie z zasadą "* partyjności literatury.
HRL, KLE, LE, LES, Ni, RSPPo6.
Dz.: Swai, 1922; Zlemnoje, 1924; Nowyje sticho-
tworienija, 1928; Pieśni i ballady Otieczestwiennoj
wojny, 1942; Izbr., 1949, 1956; Stichotworienija.
Ballady, 1959.
Lit.: M. Zienkiewicz, NM 1928.3; A. Woronskij,
Lit. portriety, t. 1, 1929; J. Chielemskij, Oktiabr'
1947.10.
GOŁUBOW Siergiej Nikołajewicz, 20.(8.)6. 1894 Saratów - 8.2.1962 Moskwa, prozaik. Studiował prawo na uniwersytecie w Moskwie. Podczas I wojny światowej był oficerem kawalerii, w latach wojny domowej dowodził pułkiem Armii Czerwonej. Od 1922 pracował w administracji państwowej, zajmował się sprawami organizacji pracy. Do literatury wszedł dopiero w połowie lat 30. jako autor książek biograficznych poświęconych twórcom (Bażenow, Biestużew-Marlinski). Następnie sięgnął po formę powieści wojenno--historycznej. Uwzględnił w niej nowsze opinie na temat historii Rosji, w której w końcu lat 30. poszukiwano wzorców godnych naśladowania. Temu gatunkowi pozostawał wierny przez cały czas trwania stalinowskich rządów. Podporządkowywał historię celom po-lityczno-militarnego wychowania. W latach II wojny światowej popularność zyskała jego powieść Bagration 1943 (wyd. poi. 1950), ukazująca patriotyczny zryw Rosjan w czasie walk z Napoleonem. Nieco wcześniej pisał G. o dekabrystach, później o ostatnich dniach caratu. W 1953 ukończył powieść Kogda krieposti nie sdajutsia (Kiedy fortece nie poddają się), w której II wojnę światową przedstawił zgodnie z obowiązującymi wówczas schematami. Jej obraz jest uproszczony i nieprawdziwy, razi operowanie wyłącznie czarno-białymi barwami i szablonowy opis heroicznej śmierci.
KLE, RSPPl.
Dz.: Biestuźew (Marlinskij), 1938, 1960; Iz iskry -plamią, 1940 (Z iskry rozgorzeje płomień, Warszawa 1952); Sołdatskaja sława, 1941; Bagration, 1943, 1960, 1988; Kogda krieposti nie sdajutsia, 1953, wyd. 4: 1958; Snimiem, towariszczi, szopki, 1961, 1985. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1958. Lit.: A. Dierman, NM 1943.9; S. Fiszman, w: S. G., Z iskry rozgorzeje płomień. Warszawa 1953; W. Gie-nowska, LG 1958.9.9; Nekrolog: NM 1962.3.
GONCZAROW Jurij Daniłowicz, 24.12. 1923 Woroneż, prozaik. Syn chłopa i wiejskiej nauczycielki. Wybuch II wojny światowej przeszkodził mu w rozpoczęciu studiów w instytucie leśnictwa. Po ciężkich ranach, jakie odniósł na froncie, powrócił w 1943 do Woroneża, gdzie w 1948 ukazał się pierwszy zbiór jego opowiadań. Do ZP został przyjęty w 1949. Na początku lat 60. zbiory jego opowiadań i opowieści zaczęły się również ukazywać w wydawnictwach centralnych. Opowieść G. Nieudacza (Niepowodzenie), odznaczająca się prawdziwością przedstawienia wojny, sprzeczną z linią partii, została ostro napiętnowana w tajnej uchwale KC KPZR. Za zbiór utworów pt. Ożydanije 1985 (Oczekiwanie) otrzymał w 1986 nagrodę państwową RFSRR. Od 1980 był członkiem zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Woroneżu. W pierwszych utworach G. zaprezentował się jako pisarz batalista, później został jednym z przedstawicieli rosyjskiej "* prozy wiejskiej. W całej swojej twórczości na plan pierwszy wysuwa człowieka, problem zachowania ludzkiej godności. Szczytowym osiągnięciem prozy wojennej G. jest opowieść Nieudacza, w której upamiętnił 12 000 żołnierzy - ofiar nieudolnej stalinowskiej strategii wojennej - poległych pod Woroneżem w 1942. G. ukazuje bohaterstwo człowieka, znajdującego się w sytuacji tragicznej próby losowej. W opowiadaniu Stary] chutor 1966 (Stary chutor) mówi o bezsensownym niszczeniu starych rosyjskich dworów szlacheckich oraz o lekceważeniu spraw jednostki

191
GÓR Giennadij
w sowieckich sowchozach. Opowieść Nuźnyj czełowiek 1973 (Niezbędny człowiek) przedstawia powojenne życie dzielnego, ciężko doświadczonego przez los rosyjskiego chłopa. W opowiadaniu Zimoj u chołodnogo mo-ria 1985 (Zimą na brzegu chłodnego morza) G. porusza problemy codziennej egzystencji człowieka w ZSRR. Jego bohater pragnie zrealizować swój jedyny, skromny cel życiowy:
chociaż raz godziwie, po ludzku spędzić urlop. We wszystkich utworach G. wyczuwa się subtelną, lecz konsekwentną krytykę ograniczeń i błędów, a obok niej wiarę autora w drzemiącą w człowieku dobroć.
KLE.
Dz.: Lubimaja nasza ziemia, 1952; Nieudacza, Podjem 1964.5; Diezlertir, 1965 (zawiera też: Nieudacza)', Staryj chutor, Moł. Gw. 1966.7; Nuźnyj czełowiek, 1973; Ożydanija, 1985; Bolszoj marsz, 1986. Izbr. proizw. w 2-ch U., 1983. Lit.: W. Surganow, Moskwa 1965 6 i LR 1983.23. 12; O. Michajłow, Nasz Sowr. 1970.5; W. Such-niew, LG 1987.14.1; S. Borzunow, Nasz Sowr. 1987.6; W. Kurbatow, LO 1988.3.
GÓR Giennadij (właśc. Gdalij Samojło-
wieź), 28.(15.)1.1907 Wierchnieudyńsk (obecnie Ułan Ude) - 6.1.1981 Leningrad, prozaik. Mieszkał w Leningradzie od 1923. Pierwsze utwory ogłosił w 1925. W 1930 ukończył studia etnograficzne na uniwersytecie w Leningradzie, do 1936 zajmował się pracą naukowo-badawczą. W 1967-80 był członkiem koi. red. miesięcznika "Niewa". Pierwszy tom opowiadań G. pt. Żywopiś 1933 (Malarstwo) został przyjęty krytycznie z powodu "ekscentrycznej formy" i "wymyślnego języka". W opowieściach i opowiadaniach z lat 30. i 40. przedstawił życie północnosyberyjskich ludów i ich folklor. W opowieści Dom na Mochowoj 1945 (Dom przy ulicy Mochowej) ukazał blokadę Leningradu, następnie podjął temat ludzi nauki i uczciwości w pracy naukowej. W powieści Uniwiersitietskaja nabieńeżnaja 1959 (Nabrzeże uniwersyteckie) przedstawił mocno
splecione losy trzech naukowców - fizyka atomisty, chemika, specjalisty w zakresie tworzyw sztucznych, i agrobiologa. Równocześnie pisał utwory o charakterze popularnonaukowym. W latach 60. zwrócił się ku prozie fantastycznonaukowej. W opowieści Dokuczliwy] sobiesiednik 1961 (Przybysz z kosmosu, 1953) G., swoiście łącząc rzeczywistość realną z fantastyką, a także wykorzystując formę powieści w powieści, wiedzę z zakresu filozofii, cybernetyki i biologii, porusza problem badania pozaziemskich cywilizacji oraz zastanawia się nad możliwością użycia w nauce robotów-sobowtórów. W podobny sposób rozstrzyga kwestię filozofii sztuki w powieści Izwajanije 1972 (Statua). W opowiadaniu Risunok Darotkana 1972 (Rysunek Dorotkana) G. splata fantastykę z faktami, zaczerpniętymi z pierwszych 10 lat własnej biografii. W opowieści Gieomietricze-skij les 1973 (Geometryczny las) również łączy fantastykę z problemem filozofii sztuki: narysowany obraz lasu staje się doznawaną przez zmysły realnością, sztuka zaś jest krokiem w przyszłość i przeszłość. Przeciwstawienie dwóch twórców - malarza K. Pietrowa-Wod-kina i obdarzonego rysami autobiograficznymi pisarza, oraz problem związku stylu artysty z jego życiorysem stanowią treść opowieści G. Piat' ugiow 1977 (Pięć kątów). KE, LES, MERSL, RSPP1. Dz.: Żywopiś, 1933; Łanżero, 1938; Bolszyje pich-towyje lesa, 1940; Pankow, Lit. Sowr. 1940.7; Dom na Mochowoj, 1945; Ostrów budiet otkryt, 1946;
Junosza s dalokoj rieki, 1953; Oszybka profiessora Oroczewa, 1955; Wasilij Iwanowicz Surikow, 1955;
Uniwiersitietskaja nabierieżnaja, 1960; Dokuczliwy] sobiesiednik, 1961; Kumbi, 1963; Gostis Kazy, 1963; Gliniany] papuas, 1966; Kumbi (zbiór), 1968; Niemiecki] chudożnik K. Pankow, 1968;
Fantasticzeskije powiesti i rasskazy, 1970; Izwajanije, 1972; Risunok Darotkana, Zwiezda 1972.4;
Piat' ugiow, Niewa 1977. 6; Wołszebnaja doroga, 1978; Sinieje okno Fieokrita, 1980; Piat' ugiow (zbiór), 1983.
Lit.: G. Munblit, Lit. Kritik 1933.6; D. Mołdaw-skij, Zwiezda 1958. 10; I. Pitlar, NM 1960.7;

GORBANIEWSKA Natalia Jewgienjewna
192
E. Waldman, tamże 1963.7; A. Urban, Zwiezda 1967.2 i Awrora 1974.10; S. Kara i S. Łurje, LO 1973.3 i Niewa 1980.3; G. S. Goni - 70 lei, LG 1977.9.3; L. Rachmanow, Niewa 1986.6.
GORBANIEWSKA Natalia Jewgienjewna,
26.5.1936 Moskwa, poetka. Od 1953 studiowała filologię w Moskwie, w 1964 ukończyła studia zaoczne na uniwersytecie w Leningradzie. Kilka jej wierszy, które napisała na początku lat 60., zamieściło czasopismo "* Sa-mizdatu "Fieniks" (1961). Do poezji właściwej sama autorka zalicza dopiero wiersze późniejsze, zebrane w tomikach Potieriannyj raj 1965 (Utracony raj), Tiemnota 1966 (Ciemność) iAngiełdieriewiannyj 1967 (Drewniany anioł). Pierwszy jej zbiorek poetycki Stichi (Wiersze), który zawierał utwory krążące w Samizdacie, ukazał się w 1969 we Frankfurcie nad Menem. Od 1967 G. była aktywną działaczką ruchu dysydenckiego. W 1968 znajdowała się w grupie siedmiu demonstrantów protestujących przeciwko wkroczeniu wojsk sowieckich do Czechosłowacji. Od grudnia 1969 do lutego 1972 była przymusowo przetrzymywana w zakładzie specjalnym dla osób chorych psychicznie. Po opuszczeniu zakładu wydała w Ann Arbor (USA) tomik wierszy Pobierieżje 1972 (Wybrzeże), a następny pt. Tri tietradi stichotworienij 1975 (Trzy zeszyty poezji) ukazał się w RFN. 17.12.1975 opuściła ZSRR. Od 1.2. 1986 mieszka w Paryżu. Opublikowała tutaj nowe zbiorki wierszy, m.in. Pierieletaja snieżnuju granicu 1975 (Przelot nad zaśnieżoną granicą) i Angieł dierlewiannyj 1982, do których włączyła również wcześniejsze utwory. Pracuje w redakcji czasopisma "Kontinient", a także tłumaczy na język rosyjski utwory innych pisarzy, zwłaszcza polskich. Liryka G. wyraża cierpienia zrozpaczonej duszy ludzkiej. Ból ten potęgują włączone przez autorkę tradycyjne obrazy ciemności, mrozu i śniegu, chmur i kurzu. Niektóre utwory przypominają modlitwę do Boga. W nich, jak pisze w jednym z wierszy, dedykowanych I. Brodskiemu, "zamiast mu-
zykijestmęka". Wiersze G. są bezpretensjonalne pod względem formalnym, nie dąży w nich do eksperymentu, do kondensacji środków wyrazu. Jej praca nad słowem poetyckim uwidacznia się głównie w sposobie tworzenia aliteracji.
EmR, FV, HRL, Wy82.
Dz.: Wiersze: Znamia 1966.6; Zwiezda Wostoka 1968.1; Grani 1968.69, 1969.70, 1970.76. Stichi, FfM 1969; Połdień. Dieto o diemonstracyi 25 aw-gusta 1968 goda na Krasnoj pfoszczadi, tamże 1970; Pobierieżje, Ann Arbor 1973; Tri tietradi stichotworienij, Bremen 1975; Probleski nadieżdy (wywiad), RM 1976.25.3; Pierieletaja snieżnuju granicu, 1979; Angieł dieriewiannyj, Ann Arbor 1982; Czużyje kamni, NY 1983; Pieriemiennaja obtacznost', Paris 1985; Gdie i kogda, tamże 1985;
Drewniany anioł, Kraków 1990. Lit.: L. Możajskaja, Grani 1970.78; artykuły redakcyjne: RM 1976.5.2 i 11.3; N. Borisow, tamże 1976.25.3; W. Ałtoj, Kont. 1977.11; N. Diużewa, tamże 1980.26; C.A. Rydel, RLJ 1982.123-124;
J. Kubłanowskij, RM 1983.29.10; L. Łosiew, tamże 1984.19.7; A. Radaszkiewicz, tamże 1985.29.11.
GORBATOW Boris Leontjewicz, 15.(2.)7. 1908 kopalnia Pietromariewska w Donbasie - 20.1.1954 Moskwa, prozaik. Syn urzędnika. Jako przedstawiciel związku pisarzy proletariackich Donbasu "Zabój", którego był jednym z założycieli, wszedł w 1926 do kierownictwa ** WAPP-u i przeniósł się do Moskwy. Po pierwszych prozatorskich (1922) i poetyckich próbach literackich zwrócił się ku większym formom epickim, o czym świadczyła jego opowieść Jaczejka 1928 (Komórka komsomolska). W 1930 G. wstąpił do partii. Pisał szkice z podróży dla gazety "Prawda" i powieści, w których zgodnie z zasadą "* partyjności literatury ujmował aktualne problemy, zwłaszcza dotyczące Donbasu. Rozgłos zdobył powieścią Mojo pokolenije 1933 (Moje pokolenie, 1956), w której wykorzystując liczne elementy konstrukcyjne swej pierwszej opowieści, podjął temat pierwszych pięciolatek. Entuzjazm budownictwa socjalistycznego wyraził jed-

193
GORBOWSKI Gleb Jakowlewicz
nak bardziej poprzez podniosły, patetyczny ton narracji niż charakterystykę postaci. Wrażenia G. z podróży na Arktykę znalazły wyraz w jego tomie reportaży Obyknowien-naja Arktika 1937 (Arktyka na co dzień, 1950). Tom jego publicystyki pt. Pisma k to-wariszczu 1941 (Listy do towarzysza, 1979) dzięki lirycznej tonacji i technice retorycznych powtórzeń znacznie wyróżnia się na tle ówczesnej literatury wojennej ("Jest to szczytowe osiągnięcie publicystyki lat wojny" - K. Simonow). Za swoją wydrukowaną w "Prawdzie" opowieść Niepokorionnyje 1943 (Dusze nieujarzmione, 1948), w której barwnie zobrazował walczących pod przewodnictwem partii górników z okupującymi Donbas Niemcami, G. otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1943/44. Zaplanowana przez pisarza wielotomowa powieść Donbass t. l: 1951 (Donbas, 1953), w której powraca do tematu ruchu stachanowskiego w latach 30., nie została ukończona. HRL, KLE, LES, MSPNE, RSPP1, Wy82. Dz.: Jaczejka, 1928; Nasz gorod, 1930; Mojo poko-lenije, 1933; Obyknowiennaja Arktika, 1940; Pisma k towariszczu, 1941-44; Niepokorionnyje, 1943; Przyjaźń, Warszawa 1949; Donbass, 1951;
Młodość ojców. Warszawa 1953. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1955-56; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1980. Lit.: G. Lasota, w: B. G., Moje pokolenie. Warszawa 1952; G. Kolesnikowa, 1957; W. Karpowa, Czuwstwo wriemieni, wyd. 2:1970; I. Frenkiel, LG 1978.28.7; Wospominanija o G., wyd. 2: 1982.
GORBOWSKI Gleb Jakowlewicz, 4.10.1931 Leningrad, poeta. Pracował na Syberii jako drwal i flisak, brał udział w ekspedycjach archeologicznych. Pierwsze swoje próby poetyckie opublikował w 1954. Od 1960 regularnie, aczkolwiek niezbyt często ukazywały się zbiorki jego wierszy. Niektóre utwory G. dzięki "* Samizdatowi dotarły za granicę (por. The Blue Lagoon Anthology, 1980). Od 1980 występował również jako prozaik. "* Pieriestrojka dała nowy impuls jego twórczości. Od 1977 był członkiem koi. red. miesięcznika "Awrora", w 1986 został po raz
pierwszy wybrany do zarządu ZP ZSRR, od 1990 należał również do zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Petersburgu. Już same tytuły pierwszych tomików wierszy G.:
Polski tiepła 1960 (Poszukiwania ciepła), Spasibo, ziemia 1964 (Dzięki Ci, Ziemio), Kosyje suczja 1966 (Ukośne sęki) i Tiszyna 1969 (Cisza) wskazują na dwie istotne cechy twórczości - dążenie do spokoju, bezpieczeństwa oraz przywiązanie do przyrody. Wiersze G. odznaczają się dużą muzykalnością, wyraźnie zaakcentowaną prostotą w doborze słów i rymów ("Moje rymy są zwyczajne". Zob. Mołodoj Leningrad 1964) oraz głębią wyrazu, którą osiąga dzięki szerokości perspektywy widzenia i niezwykłym skojarzeniom. G. jest wręcz pochłonięty szukaniem pierwotnego sensu życia. Jego samotność pragnie ukojenia i pociechy, a zderzenie czasu z wiecznością, rzeczywistości realnej ze światem bajki, człowieka z wszechświatem wywołuje w umyśle poety coraz to nowsze obrazy poetyckie. Ukazując człowieka, obdarzonego poczuciem odpowiedzialności wobec siebie, innych ludzi i losu, G. nadaje obrazom codziennej rzeczywistości sowieckiej charakter symboliczny. Typowy dla jego liryki, w której przyrodę obdarza właściwościami ludzkimi, jest wiersz Nie płacz, ty, osień, biezutieszno (Niewa 1973.11. Nie płacz tak rozpaczliwie, jesień). W opisach przyrody wyczuwa się sprzeczność między samotnością a bezpieczeństwem, smutną teraźniejszością a myślami o lepszych czasach. W wierszu Dostuczat'sia do zwiozd. 1974 (Dopukać się do gwiazd) brzmi motyw tęsknoty do transcendentalnego bytu, o którym w tym czasie nie wolno było mówić otwarcie. Czasami w poezji G. zjawia się ironia i elementy humorystyczne. Opublikował również piękne wiersze dla dzieci (zob. np. Niewa 1973. 9), które, podobnie jak wszystko inne, co napisał, wolne są od politycznego dydaktyzmu, ale lżejsze, bardziej proste niż jego właściwa liryka, powstała pod wpływem natchnienia. Napisane u progu lat 90. utwory G. znakomicie oddają nastroje lat

GORDIEJCZEW Władimir Grigorjewicz
194
pieriestrojki: pojawienie się opozycji, odrodzenie chrześcijaństwa, szukanie oparcia w rosyjskiej tradycji, upadek moralny, zagrożenie samounicestwienia w okresie najbliższych dziesięcioleci. G. jest poetą świadomie wyznającym chrześcijańską zasadę trwania życia po śmierci. W prozie, zebranej w tomikach Wokzat 1980 (Dworzec) i Swiriel na wietru 1987 (Fujarka na wietrze), znalazły również wyraz jego głębokie poszukiwania moralne.
EmR, FV, HRL, KLE, RSPoó. Dz.: Polski Ciepła, 1960; Spasibo, ziemia, 1964; Kto na czomjedet, 1965; Kosyje suczja, 1966; Tiszyna, 1968; Nawoje /eto, 1971; Raznyje istorii, 1972;
Wozwraszczenije w dom, 1974; Wielka szypownika, Awrora 1974.7-8; Dolina, 1975; Monołog, 1977;
Widienija na chołmach, 1977; Pleśni, Echo 1978. 3; Wokzat, 1980; Wiersze w: The Blue Lagoon An-thology of Modern Russian Poetry, Newtoiwille 1980. l; Izbr., 1981; Jaw', 1981; Czerty lica, 1982;
Pod muzyku dożdia, Zwiezda 1984.8-9; Otrażeni-je, 1986; Swiriel na wietru, 1987: Płacz za oknom, 1989; Szestwije, Niewa 1989.4-5; Wiersze: Niewa 1989.10, 1990.8 i Nasz Sowr. 1990.2.11; Ostywszy-je sledy, Zwiezda 1991.4-6.
Lit.: E. Winokurow, LG 1960.4.8; I. Michajłow, Niewa 1961.9 i Zwiezda 1965.4; A. EIjaszewicz, Zwiezda 1965.11 i w: tegoż Poety. Stichi. Poezija, 1966; A. Urban, Zwiezda 1972.8 i Awrora 1981. 11; I. Kuźmiczow, Zwiezda 1974.12; E. Jewtuszen-ko, LG 1975.30.6; A. Połownikow, Niewa 1976. l;
N. Bank, tamże 1978.8,1981. 2 i wyd. oddz. 1987; K. Kuźminskij, w: The Blue Lagoon Anthology 1980. l;
W. Klimow, Oktiabr' 1983.8; S. Piedienko, LR 1984.7.12; S. Gozias, NŻ 1986.162.
GORDIEJCZEW Władimir Grigorjewicz, 5.
3.1939 Kastornoje (obw. kurski), poeta. W 1948-50 pracował jako nauczyciel w szkole wiejskiej. Studiował w instytucie pedagogicznym, w 1957 ukończył IŁ i został przyjęty do partii. Debiutował w 1950, od 1957 regularnie wydawał zbiorki wierszy. Mieszka w Woroneźu. Od 1958 był delegowany na zjazdy ZP RFSRR, w 1975 i 1990 wchodził w skład zarządu ZP RFSRR. Poezja G. jest ściśle związana z ojczystą
przyrodą. Poeta potrafi dostrzec piękno w najbardziej niepozornych jej zjawiskach. Rośliny i świat zwierzęcy traktuje metaforycznie, podporządkowując je głoszonemu programowi etycznemu. Apeluje do ludzi, by we wszystkich swych poczynaniach kierowali się głosem sumienia, opowiada się za bez-kompromisowością i czystością we wzajemnych stosunkach międzyludzkich, nawołuje do odpowiedzialności za swoje czyny. Zwraca uwagę na potrzebę liczenia się z siłami przyrody, przestrzega przed nadmiernym zaufaniem do nauki. Retoryka jest mu tak samo obca jak eksperymentatorstwo w dziedzinie formy. G. uważa siebie za kontynuatora A. Twardowskiego, W. Ługo-wskiego i B. Korniłowa. Po ukazaniu się pierwszego zbiorku poety, pozytywnie ocenionego przez W. Sołouchina, jego wiersze zjednały sobie szerokie uznanie u czytelników i krytyki. KLE, RSPPoó.
Dz.: Nikitiny kamienja, 1957; Zlemnaja tiaga, 1959; Biespokojstwo, 1961; O własnej twórczości:
Wopr. Lit. 1962.9; Swoimi stówami, 1964; Gtaw-noje swojstwo, 1966; Pora czeriomuch, 1971; Puti--dorogi, 1973; Swiet w oknie, 1975; Wriemia okry-lennych, 1977; Grań, 1979; Izbr., 1980; Dar polej, 1983; W krugie rodlmom, 1984; Wiesna-obszcze-stwiennica, 1987; Pamiatnyje stronicy, 1987.
Lit.: W. Sołouchin, Oktiabr' 1958.7; A. Marczen-ko, Wopr. Lit. 1960.5; A. Abramow, Zwiezda 1965.4; A. Bajewa, LR 1968.26.7; A. Michajłow, Znamia 1970.8; L. Diemientjewa, LO 1973.11; D. Mołdawskij, tamże 1977.6; I. Fiodorow, Znamia 1978.10 i Moskwa 1982.1; A. Machów, LO 1984. 8; I. Wołgin, LR 1986.8.
GORENSZTEJN Fridrich Naumowicz, 18.3 1932 Kijów, prozaik. Jego ojciec, profesor nauk ekonomicznych, działacz partyjny wysokiego szczebla, został w 1935 aresztowany i zmarł w więzieniu. Matka - pedagog, zajmująca się resocjalizacją młodocianych przestępców, uniknęła aresztowania i ocalała. G. wychowywał się początkowo na Ukrainie, później, w czasie wojny przebywał na

195
GÓRKI Maksim
Kaukazie w domach dziecka oraz u krewnych. W 1949 pracował jako robotnik budowlany, a w 1950-55 studiował w instytucie górniczym w Dniepropietrowsku. Do 1961 pracował jako inżynier. Równocześnie pisał opowiadania oraz scenariusze filmowe i telewizyjne, które jednak nie zostały zrealizowane. W 1961 został przyjęty na wyższe kursy dla scenarzystów, organizowane przez ZP i Związek Filmowców. Po ukończeniu nauki pozostał w Moskwie, tu w 1961-80 napisał 16 scenariuszy, z których 8 zekranizowano i wystawiono. Ponadto pisał opowiadania i powieści, ale zdołał opublikować zaledwie jeden krótki utwór w miesięczniku "Junost"' (1964). W 1977 zdecydował się przesłać swoją prozę na Zachód, gdzie większa część jego utworów ukazała się w emigracyjnych czasopismach, a niektóre zostały przetłumaczone na języki obce. W 1979 G. był jednym z autorów almanachu "" Mietropol. We wrześniu 1980 wyjechał do Wiednia. Otrzymał stypendium w Berlinie, gdzie pozostał na stałe. Pisze m.in. scenariusze dla włoskich i niemieckich producentów filmowych. "* Pierie-strojka otworzyła przed nim możliwości publikacji w Rosji. W 1993 złożył tam do druku 3-tomowy wybór swoich dzieł. Pierwsze opowiadanie G. Dom s baszenkoj 1964 (Dom z wieżyczką) ukazuje dzielnego chłopca na tyłach frontu, którego matka umiera w czasie transportu. W opowieści Zima 53-go go-da 1978 (Zima roku 1953) G. nawiązuje do własnych doświadczeń z okresu pracy w górnictwie. W kolejnej pt. Iskuplenije 1979 (Odkupienie), której akcja rozgrywa się na terenie przedtem okupowanym przez Niemców, pokazuje ludzkie słabostki w czasie wojny i po jej zakończeniu. Stopieni 1979 (Schody) - największa opowieść almanachu "Mietropol"-mówi o świadomych i nie uświadomionych poszukiwaniach religijnych w ZSRR. Opowiadanie Tri wstrieczi s M.J. Lermontowym 1979 (Trzy spotkania z M.J. Lermontowem) ujawnia zadziwiającą umiejętność G. wczu-wania się w atmosferę historycznej epoki. W powieści Psałom (Psalm, wyd. niem.
1991), napisanej w 1974-75 i wydanej w 1984 w języku francuskim, a w 1986 również w rosyjskim, składającej się z 5 części przestrzennie i czasowo (lata 1930-70) autonomicznych, przedstawia G. chrześcijański pogląd na temat sądu w kontekście historii ZSRR. Najważniejszy jego utwór to obszerna, napisana w 1969-76 powieść Miesto (Miejsce), w której zastanawia się nad miejscem człowieka wśród innych ludzi i w strukturze społecznej. W 1988 po raz pierwszy opublikowano jego utwory wybrane. G. pisze szybko, nieco rozwlekle, lecz z całkowitym oddaniem duchowym. W większości swoich utworów porusza problematykę żydowską, kwestię antysemityzmu, rosyjskiego szowinizmu i religii chrześcijańskiej.
EmR, FV, Ka85, Ki, MERSL. Dz.: Dom s baszenkoj, Ju. 1964.6; Zima 1953-go goda, Kont. 1978.17, 1979.18 i Iskusstwo Kino 1990.7-9; Iskuplenije, Wr. i My 1979.42, wyd. oddz. Tenafly (New York) 1984, przedruk Ju. 1990. 11; Stupiem, Mietropol, Ann Arbor 1979;
Bierdiczew, Wr. i My 1979-80.50-51; Kontriewo-lucyonier. Tri wstrieczi s M.J. Lermontowym, NRL 1979-80.2-3 i Wr. i My 1982.68; Mój Czechów osieni i zimy 1968 goda, Wr. i My 1980.55; Razgo-wor, tamże 1980.59; Jaków Kasza, Kont. 1981.29;
Czechów i "myslaszczij proletarij", RM 1981.6.8;
Mucha u kapli czają. Kont. 1983.35-36; Foczemu ja piszu, Strana i Mir, Miinchen 1985.5; Ulica Krasnych Zor', Grani 1985.137; Psałom, Miinchen 1986; Miesto, Wr. i My 1988.100 i 102; Poslednie-je leto na Wotgie, tamże 1989.105; Spory o Dosto-jewskom, Tieatr 1990.2; Kojko-miesto, Znamia 1991.1-2.
Lit.: E. Etkind, Wr. i My 1979.42; W. Kasack, NZZ 1979.7.12; N. Korżawin, RM 1980.5.6; E. Reich-mann, Le Monde 1984.21.9; M. Murawnik, Kont. 1986.47; B. Chazanow, Strana i Mir, Miinchen 1986.9; Wikt. Jerofiejew, Ogoniok 1990.35; J. Gled, Wr. i My 1990.109; B. Kuźminskij, LG 1991.6.3;
Wywiad: NZZ 1994.10.6.
GÓRKI Maksim (właśc. Aleksiej Maksimo-wicz Pieszkow), 28.(16.)3.1868 Niżny Nowogród - 18.6.1936 Górki koło Moskwy, prozaik i dramaturg. Jego ojciec był stolarzem

GÓRKI Maksim
196
meblowym. Dzieciństwo spędził w domu swego dziadka. Do szkoły uczęszczał tylko przez kilka miesięcy. Od dwunastego roku życia był chłopcem na posyłki, później pracował w kuchni, imał się różnych innych zajęć. Od 1884 przebywał w Kazaniu, gdzie dokształcał się jako samouk i zetknął się ze środowiskiem rewolucjonistów-narodników. W 1888 rozpoczyna długie wędrówki po Rosji. W 1892 w Tyflisie (Tbilisi) opublikował pierwsze opowiadanie Makar Czudra pod pseudonimem Górki (Gorzki), który zawiera aluzję do własnego losu i losu jego bohaterów. Następnie rozwijał działalność literacką i publicystyczną w Niżnym Nowogrodzie i Samarze. W 1898 ukazał się dwutomowy zbiór jego reportaży i opowiadań, który spotkał się z ogromnym zainteresowaniem w kraju i za granicą. Nieco później pojawiły się jego powieści Foma Gordiejew 1899 (wyd. poi. 1951) i Troje 1900 (Koleje życia, 1955). Napisana prozą poetycką Pieśnią o buriewiestnikie 1901 (Pieśń o Zwiastunie Burzy) przyniosła G., solidaryzującemu się wtedy z gazetą Lenina "Iskra", szeroki rozgłos. W tym czasie powstały również pierwsze jego utwory dramatyczne. W jednym z nich pt. Na dnie 1902 (Na dnie, 1951) wprowadził na scenę nowych bohaterów, ludzi ze środowiska lumpenproletariatu. Wystawiona w inscenizacji MChAT-u i Maksa Reinhardta w Berlinie (1903), sztuka ta zdobyła tak wielki sukces, jakiego nie przyniósł mu żaden późniejszy dramat. W 1905 G. brał udział w zakładaniu pierwszej legalnej gazety bolszewickiej "Nowaja Żyzń". Poznał wówczas Lenina, z którym od tej chwili łączyły go długotrwałe, lecz chwiejne bezpośrednie stosunki. W 1906 G. zmuszony był emigrować. Przez Berlin i Paryż wyjechał do USA, gdzie powstała m.in. jego powieść Mat' 1906 (Matka, 1946). W 1906-13 mieszkał na Capri. Pod wpływem A. Bogdanowa dążył do powiązania rosyjskich poszukiwań religijnych z ideami rewolucyjnymi. Te poglądy znalazły wyraz w jego opowieści Ispowied' 1908 (Spowiedź). Na mocy amnestii w 1913
G. powrócił do Rosji. W 1914 wydał "Pier-wyj sbornik proletarskich pisatielej" (Pierwszy zbiór utworów pisarzy proletariackich), a następnie dwie części swej trylogii autobiograficznej - Dietstwo 1913-14 (Dzieciństwo, 1947) i W Indiach 1915-16 (Wśród ludzi, 1952). Przed przewrotem bolszewickim wystąpiły znaczne rozbieżności w poglądach G. i Lenina. Ujawniły się one m.in. w cyklu artykułów publicystycznych Nieswojewriemien-nyje myśli (Myśli nie na czasie), opublikowanych w gazecie "Nowaja Żyzń", która została zamknięta w lipcu 1918 (por. Niewa 1988. l). G. wystąpił w obronie rosyjskiego dziedzictwa kulturalnego, opiekował się młodymi twórcami ("" Bractwo Serafina), założył wydawnictwo "Wsiemirnaja Litieratura" (Literatura Światowa), starał się chronić pisarzy przed czerwonym terrorem, ale aprobował prześladowania religijne. W 1921 został przez Lenina zmuszony do kolejnej emigracji, częściowo tylko uzasadnionej względami zdrowotnymi. Do 1924 mieszkał w Niemczech i Czechosłowacji, założył w Berlinie czasopismo "Biesieda", które zamieszczało na swych łamach zarówno utwory pisarzy pozostających w kraju, jak też emigracyjnych. W 1924 po śmierci Lenina G. pozostał za granicą i zamieszkał w Sorrento. Jego stosunek do nowej władzy był dwoisty. W 1922 G. ukończył trzecią część autobiograficznej trylogii Moi uniwiersitiety (Moje uniwersytety, 1949), następnie pisał m.in. powieści Dieto Artamonowych 1925 (Arta-monow i synowie, 1949) i Żyzń Klima Sam-gina 1925-36 (Klim Samgin. Czterdzieści lat życia, 1950), która nie została ukończona. W 1927 sowiecka Akademia Nauk zakwestionowała prawo G. do miana "proletariackiego pisarza". Plany Stalina, by nakłonić G. do powrotu i wykorzystać w celach propagandowych, doprowadziły stopniowo do oczekiwanego rezultatu: w 1928 i 1929 G. odwiedził Związek Sowiecki, a w 1931 powrócił do kraju na stałe. Po powrocie zajął czołową, najbardziej uprzywilejowaną pozycję w sowieckim życiu literackim, został ho-

197
GORLIN Michaił Gienrichowicz
norowym przewodniczącym utworzonego w 1934 ZP ZSRR. Jednoznacznie opowiedział się po stronie utrwalającego się systemu władzy, z aprobatą przyjął nawet okrutne obozy pracy (zob. A. Sołżenicyn, "Archipelag GUŁag", t. 2, Paryż 1974, s. 61-85). Został prawdopodobnie otruty na polecenie swego pseudoprzyjaciela Stalina. "" Pierie-strojka umożliwiła obiektywne i krytyczne spojrzenie na postać G. "Litieraturnaja Ga-zieta" od 2. 5. 1990 zdjęła jego wizerunek ze swej strony tytułowej. Twórczość G. była przez radziecką krytykę przeceniana i idealizowana. Uważano go za twórcę sowieckiej literatury, a jego powieść Mat' - za pierwsze dzieło "* realizmu socjalistycznego, który jako metoda artystyczna oficjalnie zaistniał 26 lat później. G. "miał słabość do niezwykłych charakterów" (Struve). "Bosiaki" (włóczędzy), przestępcy, kupcy, przedstawiciele pro-i antyrewolucyjnie nastawionej inteligencji to typowe postacie jego obszernego dorobku literackiego. Podczas obu pobytów za granicą nie zdobył w nowym środowisku materiału dla swej twórczości. Nie nauczył się również żadnego języka obcego. Jedynym widocznym efektem jego pobytu za granicą są Skazki ob Italii 1903 (Baśnie włoskie, 1950). Utwory powstałe w okresie sowieckim nawiązują przeważnie do jego przeżyć z lat poprzedzających rewolucję. Również w utworach dramatycznych ujawnia się spontaniczny talent epicki G., analogiczny do jego żywiołowego źródła - nadwołżań-skiego krajobrazu. W powieści Żyzń Klima Samgina G. usiłuje narysować historyczny obraz Rosji ostatnich czterdziestu lat przed bolszewickim przewrotem z punktu widzenia drobnomieszczańskiego rosyjskiego inteligenta, któremu przeciwstawia przekonanych o słuszności swej sprawy komunistów. To często przerabiane, monumentalne dzieło, którego czwarta część pozostała w formie szkiców autorskich, jest zbudowaną addytywnie powieścią-kroniką. Jej wartość literacka uwidacznia się jedynie w kreacji niektórych postaci oraz
w opisach odrębnych scen. G. kategorycznie przeciwstawiał się wszelkim poszukiwaniom w zakresie formy, charakterystycznym dla pisarzy początku XX w. Jego romantyczno-
-patetyczny realizm stał się swoistym pomostem między literaturą XIX w. a literaturą socjalistycznego realizmu.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKI, KLE, MERSL, MSPNE, Ni, RD, RN, RP89, RP90, RR, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz" Nieswojewriemiennyje myśli. Statji 19 J 7-J 8, Paris 1971 i LO 1988.9.10.12. Sobr. socz. w 22-ch tt., 1922-28; w 25-ti tt., 1933-34; Archiw A.M. G. w 14-ti tt., 1939-76; Sobr. socz., w 30-ti tt., 1949-
-55; Wybór dzieł, t. 1-4, Warszawa 1954; Pisma, t. 1-16, Warszawa 1954-57; Sobr. socz. w 16-ti tt., 1979.
Dz.: i Lit.: G. i sowietskije pisatieli. Lit. Nasied-stwo 1963.70.
Lit.: N. Gorfunkiel, Hamburg 1958; F. Borras, 1967; B. Kaleps, Diss., Heidelberg 1969; F. Sieli-cki. Warszawa 1971; H. Imendórffer, Berlin-Wiesbaden 1973; G. Gerling-Grudzinskij, Kont. 1976.8; W. Pailer, Miinchen 1978; K. Muratowa, M G., Sieminarij, 1981; W. Bauman, FfM-Bern 1982; M. Bryld, ScSl. 1982.28; A. Orłów, Ogoniok 1989.50.
GORLIN Michaił Gienrichowicz, 11.6.(n. st.?)1909 Petersburg - kwiecień 1944(?) w niemieckim obozie koncentracyjnym, poeta. Jego ojciec, bogaty żydowski kupiec, obronił pracę doktorską w Heidelbergu. G. otrzymał gruntowne wykształcenie literackie ucząc się u prywatnych nauczycieli. Wraz z rodzicami wyemigrował w 1919 przez Wilno i Londyn do Berlina (1922). W 1927-31 studiował filologię słowiańską u M. Fasme-ra, obronił rozprawę doktorską pt. N. W. Go-gol i E.T.A. Hoffmann 1933. Wiersze pisał już w dzieciństwie. Pierwszy, przetłumaczony przez niego na język niemiecki zbiorek poezji Mdrchen wid Stadle (Bajki i miasta) opublikował w 1930 pod pseudonimem D. Mirajew. W latach 1931-33 anonimowo wydawał rocznik pt. "Sbornik bierlinskich poetów" (Zbiór utworów poetów berlińskich), w którym zamieścił również własne wiersze

GORODIECKI Siergiej Mitrofanowicz
198
w języku rosyjskim. Razem ze swoją późniejszą żoną poetką Raisą Bloch wyjechał w 1933 do Paryża. Został asystentem slawisty A. Mazona w 1'Institut d'Etudes Slaves. W 1931-36 opublikował w periodykach 14 wierszy i kilka artykułów poświęconych literaturze rosyjskiej. Jedyny jego zbiorek poetycki w języku rosyjskim Putieszestwi-ja 1936 (Podróże) obejmuje również część wierszy opublikowanych w przekładzie niemieckim w 1930. Ponieważ był Żydem, 14.5.1941 został aresztowany i deportowany do Niemiec. Jego żonę również aresztowano podczas próby ucieczki do Szwajcarii i zgładzono w Niemczech. Przyjaciele zamordowanych wydali w 1959 wspólny pamiątkowy tomik ich utworów pt. Izbrannyje stichotwo-rienija (Wybór wierszy). Twórczość poetycka G. wyróżnia się swoją romantyką, baje-cznością przedstawionego świata. Swoją ro-syjsko-niemiecką dwujęzyczność ukrywa G. pod maską zmyślonego sobowtóra Miraje-wa. Jego "neoromantyzm ... wywołuje śmiech i uśmiech, jest pocieszny i oczarowu-je jak nadspodziewanie mądry niemy film" (Kreuzer). Świat bajkowy w wierszach G. istnieje współcześnie, w nowoczesnych miastach, środkach transportu, obok innych rekwizytów cywilizacji. Jego liryka opiera się na mocnych fundamentach religijnych. Niektóre wiersze ukształtowane są w formie modlitwy. Charakterystyczną właściwością poezji G. jest klarowność, rytmiczność, wielowarstwo-wość i ujmująca żartobliwość.
EmR, Fo, Ka91, MERSL.
Dz" Marchen und Stadle, Berlin 1930, częściowy przedruk: Siegen 1985; Die philosophisch-polit. Strómungen in der russischen Emigrafion, OEu., 8(1932/33); Putieszestwija, Berlin 1936; Izbr. sti-chotworienija, (M. G. i Raisa Bloch), Paris 1959. Lit.: M. Cetlin, Sowr. Zap. 1936.62; A. Mazon, RES 1946; E. Kannak, NŻ 1959.57; L. Aleksieje-wa. Grani 1960.5; H. Kreuzer, w: M. G., Marchen und Stadle, 1985.
GORODIECKI Siergiej Mitrofanowicz,
17.(5.)1.1884 Petersburg - 7.6.1967 Obnińsk
(obw. kałuski), poeta, librecista operowy, syn etnografa. W 1902-12 studiował filologię w Petersburgu, lecz studiów nie ukończył. W 1905 został wprowadzony przez W. Piasta do "wieży" - mieszkania Wiacz. Iwano-wa, gdzie odbywały się spotkania elity intele-ktualno-artystycznej Petersburga. Pierwszy zbiorek jego wierszy pt. Jar' (Jar) został wysoko oceniony przez A. Błoka, W. Briusowa, M. Wołoszyna i K. Czukowskiego. W 1912 razem z N. Gumilowem zorganizował grupę literacką akmeistów. W 1915, kiedy poznał S. Jesienina, przez krótki czas wspierał "poetów chłopskich": S. Kłyczkowa, N. Klujewa, A. Szyriajewca. Lata I wojny światowej i wojny domowej spędził na Kaukazie. Tam natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej przyłączył się do bolszewików i zajmował się działalnością kulturalno-polityczną najpierw na Kaukazie, potem w Piotrogrodzie, a od 1921 w Moskwie. Do 1922 pracował w Teatrze Rewolucji, następnie do 1932 w dziale literackim gazety "Izwiestija". Po 1924 napisał liczne libretta operowe, m.in. Proryw (Wyłom) do opery S.I. Potockiego, poświęconej wojnie domowej. Tłumaczył również teksty szeroko znanych na świecie oper, jak np. "Fidelio" i "Śpiewacy z Norymbergi". Jest także autorem nowego, napisanego zgodnie z wolą partii libretta Iwan Susanin do opery M. Glinki "Żyzń za caria" (Życie dla cara). W czasie II wojny światowej G. był ewakuowany do Taszkien-tu, później zajmował się przeważnie przekładami. Wartość literacką ma przede wszystkim wczesna liryka G., nosząca piętno symbolizmu, ujawniająca zwłaszcza wpływ A. Błoka i K. Balmonta. G. odwołuje się w niej do motywów pogańsko-słowiańskiej mitologii, głosi kult żywiołowej siły pierwotnej, powiązanej z przyrodą. Po przewrocie bolszewickim G. uprawiał poezję oportuni-styczną, od rymowanek agitacyjnych poczynając, poprzez wiersze adresowane do poetów proletariackich (1921), poświęcone zjazdom partii (1931, 1958), kosmonautom (1962), na kantacie "Pieśń o partii" (Pieśń o partii) kończąc.

199
GRANI
HRL, KLE, LE. LES, MERSL, Ni, RP89, RP90, RSPPoó, Wy75, Wy82.
Dz.: Jar, 1907; Kładbiszcze strastiej. Rasskazy, t. l, 1909 (reprint Letchworth) 1980); Sobr. stichow w 2-ch tt., 1910-16; Stichotworienija, 1956; Iwan Susanin. Libretto, wyd. 2:1964; Ogrody Semiramidy, Warszawa 1973; Stichotworienija i poemy, 1974.
Lit.: A. Łunaczarskij (1929), Lit. Nasiedstwo 1965.74; D. Mołdawskij, Zwiezda 1957.4; T. Szyszko, MSPNE 1966; I. Smirnow, Ruś. Lit. 1967. 4; S. Maszynskij, w: S. G., Stichotworienija ..., 1974.
GORYSZYN Gleb Aleksandrowicz, 15.3. 1931 Leningrad, prozaik. Syn pracownika administracji państwowej. W 1949-54 studiował dziennikarstwo na uniwersytecie w Leningradzie, po ukończeniu studiów był współpracownikiem gazety "Mołodioż Ałta-ja" w Barnaule (Ałtajski Kraj). W 1957 powrócił do Leningradu. Jako dziennikarz, uczestnik ekspedycji geologicznych, a także robotnik leśny i myśliwy przez dłuższy czas przebywał na Syberii. Opowiadanie Łuczszyj łocman 1957 (Lepszy pilot) uważa G. za początek swojej działalności literackiej. Od tego czasu regularnie drukował pojedyncze utwory oraz zbiory opowiadań i opowieści, jak np. Śnieg w oktiabrie 1966 (Śnieg w październiku). W 1965 G. wszedł do zarządu ZP RFSRR, od 1990 był jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR. Od 1977 do kwietnia 1982 pełnił funkcję red. nacz. miesięcznika "Awrora". To stanowisko utracił prawdopodobnie w związku z opublikowaniem ironicznej alegorii pt. Jubilejnaja riecz (Awrora 1981. 12. Mowa z okazji jubileuszu), w której dopatrzono się aluzji do 75-le-cia urodzin Breżniewa. Obecnie G. mieszka w Petersburgu. Proza G. rozwija temat człowieka ściśle związanego z przyrodą, którego ceni wyżej niż mieszkańca miasta. W tym względzie bliski jest stanowisku M. Priszwina, K. Paustowskiego i I. Sokołowa-Mikitowa. Jego prozę cechuje daleko idący autobiografizm. Odznacza się ona ubóstwem akcji, przy czym odrębne zdarzenia często ukazywane są w krańcowo lakonicznej formie. Punkt ciężkości stanowi w niej człowiek, a to zbliża G. do innych pisarzy współczesnych, którzy weszli do literatury po XX zjeździe KPZR. Zbiór jego utworów Star i mład 1978 (Starzy i młodzi) cechuje rozpiętość geograficzna przedstawionych zdarzeń, różnorodność działających postaci i wielostronność stylistyczna, która pozwala G. swobodnie oscylować między bogato nasyconym faktami reportażem a medytacjami lirycznymi. W zbiorze pt. Żrebij 1987 (Los) w tonacji subtelnie ironicznej G. mówi o znanych mu osobiście i nie znanych pisarzach, m.in. o W. Szukszynie, W. Tiendria-kowie i W. Biełowie. Włącza tu również epizody zaczerpnięte z własnego życia.
KLE, MERSL, RSPP7. Dz.: Łuczszyj łocman, 1957; Chleb l soi, 1958;
Wtridcat' let, 1961; Fiord Od'ba, 1961; Sinieje oko, 1963; Śnieg w oktiabrie, 1966; Blizko morie, 1967;
Kto sidit u kostra, 1968; Do południa, 1968; Lica wstriecznych, 1971; Wodopad, 1971; Dieh-dień-skoj, 1972; Star i mład, 1978; Przyjaciele moi. Warszawa 1978; Zapoń, 1980; Czistaja woda, 1982; Po tropinkam pola swojego, 1983; Wiesienniaja ochota na borowuju dicz, 1986; Uroki dobroty, 1986;
Żrebij. Rasskazy o pisatielach, 1987; Gladia w gła-za Ładogie, Zwiezda 1989.3; Wywiad: LR 1989.21.7. •/zfc;-., 1981.
Lit.: L. Anninskij, Moskwa 1962.1; S. Tchorże-wskij, Zwiezda 1966.8; S. Woronin, Niewa 1973. 6; W. Kurbatow, LO 1973.9; J. Pietrowskij, Zwiezda 1981.3; I. Kuwszynow, Oktiabr' 1982.9;
T. Iwanowa, NM 1984.4; A. Urban, Moskwa, 1985.1; W. Kawtorin, LO 1989.1.
GRANI - czasopismo, poświęcone problemom literatury, sztuki, nauki i myśli społecz-no-politycznej. Ukazuje się od 1946 w wydawnictwie "Posiew" we Frankfurcie nad Menem, do 4 numerów w roku. W 1991 ukazał się nr 161. Pismo zostało założone przez zainteresowanych rozwojem literatury przedstawicieli drugiej ** emigracji, którzy przybyli do Niemiec Zachodnich z ZSRR podczas II wojny światowej. Red. nacz. G. w 1946-61 (nr 1-50) był E. Romanów,

GRANIN Daniił Aleksandrowicz
200
w 1962-82 pismo redagowała wraz z koi. red. N. Tarasowa, współpracująca z periodykiem od 1953. Do 1983 na tym stanowisku był R. Redlich, w 1984-86 (nr 131-140) funkcję red. nacz. pełnił G. Władimow, po nim zaś E. Brejtbart-Samsonowa. Współpracownicy G. wywodzili się początkowo spośród osób deportowanych do Niemiec i Francji, np. I. Jełagin, publikujący swe utwory już od drugiego numeru czasopisma. Do grona współpracowników należeli również badacze literatury, m.in. B. Filippow, W. Marków, L. Rżewski i W. Zawaliszyn. W drugim okresie rozwoju pismo nawiązuje także współpracę ze starszą emigracją, dzięki czemu na jego łamach zaczęły się ukazywać utwory I. Bunina i B. Zajcewa. Trzeci okres rozwoju pisma datuje się od połowy 1955, kiedy zainicjowano publikowanie dzieł autorów ze Związku Sowieckiego, zwłaszcza tych, które nie zostały dopuszczone do druku przez "* cenzurę i były rozpowszechniane jedynie przez "" Samizdat, przy czym dokonywano przedruku z reguły bez uzgodnienia z autorem. Tak np. zostały przedrukowane nielegalne czasopisma "Fieniks" (1961), "Sintaksis" (nr 1-3) i "Sfinksy" (1965), a także utwory prawie wszystkich znaczniejszych pisarzy, późniejszych emigrantów - I. Brodskiego, A. Galicza, N. Gorbaniewskiej, N. Korźawina, W. Maksimowa, A. Siniaw-skiego, A. Sołżenicyna, G. Władimowa i W. Wojnowicza. W G. po raz pierwszy ukazały się utwory wielu przedstawicieli trzeciej emigracji, m.in. J. Wozniesienskiej, A. Gładiii-na, L. Druskina, F. Kandla, D. Markisza, W. Rybakowa i J. Tiernowskiego. Zostały opublikowane również dzieła autorów mieszkających w ZSRR (w tym także niedawno zmarłych), a wśród nich utwory A. Achma-towej, G. Ajgiego, J. Daniela, J. Dombrow-skiego, J. Gałanskowa, J. Ginzburg, W. Gross-mana, W. Korniłowa, M. Naricy, B. Okudża-wy, B. Pasternaka, W. Szałamowa, W. Sos-nory, A. i B. Strugackich. W znacznie mniejszym stopniu pismo uwzględniało twórców wcześniejszych, przez wiele lat pomijanych,
niemniej jednak publikowano w nim utwory oberiutów: A. Wwiedienskiego i D. Charm-sa, dzieła M. Bułhakowa i A. Płatonowa, emigracyjną twórczość Z. Gippius i M. Cwietajewej. W 44 numerze G. J. Terapiano zamieścił nieduży wybór poezji emigracyjnej lat 1920-60, a E. Rajs w nr 49-51 przedstawił historię rosyjskiej poezji sowieckiej tego samego okresu. Niektóre, najbardziej znaczące utwory, wydrukowane w G., ukazały się później w formie książkowej w wydawnictwie "Posiew". W 1993 wyszedł z druku 167 numer G. Nakład pisma wynosi 3000 egzemplarzy. HRL, MERSL.
Lit.: W. Zawaliszyn, w: Russkaja lltieratura w emi-gracyi, red. N.P. Połtorackij, Pittsburg 1972; A. Majewicz, Birmingham 1980; G. Andriejew, RM 1982.13.5,1983.3.2 i 8. 4,1984.13.8,1985.14.6 i l. 11; V. Lamzdorf, NRS 1983.16. l; G. Władimow, Nieobchodimoje objasnienije. Grani 1986.140;
Wynuzdiennyj otwiet (wydawnictwa "Posiew"), tamże; A. Marinowa, LG 1990.8.8.
GRANIN (właśc. Giennan) Daniił Aleksandrowicz, 1.1.1919 Wołyń, prozaik. Syn gajowego. W 1940 ukończył studia elektromechaniczne w instytucie politechnicznym w Leningradzie. Członek partii od 1942. Do 1950 pracował jako inżynier w przemyśle i zajmował się działalnością naukowo-ba-dawczą. Zaczął publikować swoje utwory od 1949, popularność w kraju i za granicą zdobył po 1954 dzięki prozie, podejmującej aktualną problematykę oraz opartej na konkretnych zdarzeniach i postaciach. Od 1954 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR, od momentu powołania ZP RFSRR w 1958 był również członkiem jego zarządu, a w 1965-85 jednym z sekretarzy. W 1954-69 G. był sekretarzem leningradzkiego oddziału ZP, od 1967 członkiem koi. red. czasopisma "Niewa", a od 1987 również miesięcznika "Nowyj Mir". W 1978 otrzymał nagrodę państwową ZSRR za opowieść wojenną Kławdija Witor 1976 (Klaudia Wilor). W 1989 został prezesem założonego

201
GRANIN Daniił Aleksandrowicz
w ZSRR PEN-Centrum. Mieszka w Petersburgu. Już w swym pierwszym utworze sięgnął G. po temat badań naukowych w dziedzinie przemysłu. Jego opowieść Spór czeriez okiean 1949 (Spór przez ocean) jest ilustracją głównego założenia ówczesnej propagandy, lansującej tezę o przewadze ZSRR nad USA. Sukces literacki odniósł G. dzięki powieści Iskatieli 1954 (Poszukiwacze, 1956), w której stworzył postać idealnego bohatera, łączącego w sobie "cechy prawdziwego człowieka sowieckiego i genialnego inżyniera" (Steininger). Równocześnie w postaciach bohaterów drugoplanowych odsłonił negatywne skutki okresu stalinizmu -strach przed odpowiedzialnością, aseku-ranctwo i obojętność. Kolejny utwór - Sob-stwiennoje mnienije 1956 (Własne zdanie), w którym aluzyjnie napomyka o dwulicowości sowieckich technokratów, początkowo został przyjęty krytycznie. Również następna powieść Pośle swad'hy 1958 (Po ślubie, 1960), przedstawiająca jeden z zacofanych kołchozów sowieckich, wywołała polemikę. W powieści Idu na grozu 1962 (Naprzeciw burzy, 1964) podjął aktualne problemy rzeczywistości w kontekście XX i XXII zjazdów partii (niezależność w dziedzinie badań naukowych, sztuka abstrakcyjna, udostępnienie zabronionej literatury itp.). Priekrasnaja Uta 1970 (Piękna Uta), w której przedstawia spotkanie Niemców i Rosjan 20 lat po wojnie, zawiera luźno połączone refleksje autora i epizody zaczerpnięte z jego własnego życia. W swoich utworach G. niejednokrotnie podejmował problemy etyczne i psychologiczne ludzi nauki. W Kto-to dotżen 1970 (Ktoś musi) ukazuje różnicę pomiędzy pewnym sukcesem i ciernistą drogą ryzyka, między zwykłym wypełnianiem obowiązków a całkowitym oddaniem się sprawie. W Eta stranna-ja żyzń 1974 (To dziwne życie), opierając się na materiale dokumentalnym, opowiada o botaniku bezgranicznie poświęcającym się dla nauki. Utwór zasługuje na uwagę również pod względem formalnym, stanowi bowiem swoisty stop najróźnorodniejszych gatunków literackich, w tym także liryki osobistej. W opowieści Odnofamilec 1975 (Imiennik) G. ukazuje pewnego inżyniera w konfrontacji z samym sobą z okresu młodości, kiedy go niesłusznie krytykowano. Napisana wespół z A. Adamowiczem Btokadnaja kni-ga 1982 (Księga blokady) powstała na podstawie wywiadów z ludźmi, którzy przeżyli oblężenie Leningradu; relacje świadków i uczestników uzupełniają komentarze autorskie. W powieści Karlina 1980 (Obraz) G. występuje w obronie rosyjskiej tradycji i przeciwstawia się dominującej roli przemysłu w życiu. "* Pieriestrojka ułatwiła drogę do czytelnika jego powieści Żubr 1987 (Żubr), w której na przykładzie losu naukowca genetyka Nikołaja Timofiejewa-Riesowskiego rysuje obraz życia rosyjskiej emigracji w Berlinie w 1925-45 i powojennych represji w ZSRR. W powieści Nasz dorogoj Roman Awdiejewicz 1990 (Nasz ukochany R. A.), napisanej w duchu satyry B. Romaszowa, G. ośmiesza typowego sowieckiego sekretarza partyjnego.
HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP1,
Wy75, Wy82.
Dz.: Pobieda inżeniera Korsakowa (Spór czeriez okiean), 1950 (Zwycięstwo inżyniera Korsakowa, Warszawa 1952); Jarosław Dąbrowski, Warszawa 1953; Iskatieli, 1954; Sobstwiennoje mnienije, NM 1956.8; Pośle swad'by, 1958; Idu na grozu, 1962;
Miesiąc wwierch nogami, 1966 (Miesiąc do góry nogami. Warszawa 1972); Nasz kombat, Siewier 1968.4; Kto-to dołzen, 1970; Nieożydannoje utro, 1970 (zawiera też: Priekrasnaja Ula); Pierwszy interesant, Warszawa 1970; Miejsce pod pomnik, Warszawa 1972; Sadkamniej, 1972; Eta strannaja żyzń ..., Awrora 1974.1-2; Deszcz w obcym mieście, Warszawa 1976; Kławdija Witor, 1977; Btokadnaja kniga (wspólnie z A. Adamowiczem), 1982; Obratnyj bilet, 1978; Karlina, 1980; Dwa kryta, 1983; Trinadcat' stupieniek, 1984; Żubr, 1987;
Nasz dorogoj Roman Awdiejewicz, Niewa 1990. 11. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1978-80.
Lit.: F. Lewin, Wopr. Lit. 1959.10 i NM 1968.6;
W. Surwiłło, NM 1963.3; O. Wojtinskaja, 1966;
E. Szubin, Zwiezda 1969.1; W. Gorbaczow, Oktiabr' 1969.6; E. Chołszewnikowa, Zwiezda

GRIBACZOW Nikołaj Matwiejewicz
202
1973.11; S. Tutorskaja, Oktiabr' 1974.10; W. Pier-cowskij, NM 1975.11; L. Płotkin, 1975; A. Pawło-wskij, Niewa 1981.1; A. Starkow, 1981; I. Grieko-wa, Zwiezda 1981.1 i Oktiabr' 1987.5; N. Kuznie-cowa. Grani 1984.131; L. Fink, LO 1985.2 i Zwiezda 1986.7; I. Pitlar, LO 1990.12.
GRIBACZOW Nikołaj Matwiejewicz, 19.
(6.)12.1910 Łopusz (gub. orłowska) - 10.3. 1992 Moskwa, poeta, prozaik, funkcjonariusz literacki. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1932 ukończył technikum, uprawiał dziennikarstwo. W 1943 wstąpił do partii. Za poematy Kołchoz "Bolszewik" 1947 i Wiesna w "Pobiedie" 1948 (Wiosna w "Po-biedzie", 1952) został wyróżniony nagrodą Stalinowską I st. za 1947 i II st. za 1948. W 1950-54 i od 1956 był red. nacz. czasopisma "Sowietskij Sojuz". W 1959 towarzyszył Chruszczowowi w podróży do USA. W 1960 jako współautor cyklu reportaży pt. Licom k licu s Amierikoj 1960 (Oko w oko z Ameryką) otrzymał nagrodę Leninowską. Od 1954 był członkiem zarządu, a od 1959 również członkiem sekretariatu zarządu ZP ZSRR. Od 1958 był także członkiem ZP RFSRR, od 1961 kandydatem na członka KC KPZR. W 1980 został powołany na stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej RFSRR. Mieszkał w Moskwie. Swoją twórczość G. traktował w głównej mierze jako działalność polityczną. Jego poematy o życiu powojennej wsi kołchozowej są typowymi przykładami krytykowanych w czasie "* odwilży przejawów rzeczywistości. Również w twórczości okresu późniejszego w deklamacyjny sposób ilustrował stanowisko partii ("" partyjność), opiewał zdobycze komunizmu w krajach demokracji ludowej i prowadził ostrą polemikę z Zachodem. "Nie boi się być tendencyjny. Wręcz przeciwnie, zawsze chce być taki ... Przez cały czas jest w natarciu"(Iljin).
HRL, KLE, LES, MERSL, RSPPo6, Wy75, Wy82. Dz.: Kołchoz "Bolszewik", 1948; Wiesna w "Pobiedie", 1949; Sticholworienija i poćmy, 1951, wyd. 2, t. 1-2, 1958; Drodzy ziomkowie, Warszawa 1955;
Licom k licu s Amierikoj (współnie z A. Adżube-
jem i in.), 1960; Linka, 1973, O żyzni, o dorogie, o lubwl, 1980; Kogda stanowiszsia sotdatom..., Moskwa 1986.7. Sobr. socz. w 5-ti"., 1971-73;
w 6-titt., 1985-86.
Lit.: B. Priwałow, 1962; W. Iljin, 1968 i 1980;
A. Murawjow, Znamia 1973.8; S. Lipkin, Dieka-da, NY 1983, s. 119-23.
GRIEBIENSZCZIKOW Gieorgij Dmitrije-wicz, 6.5.(24.4.) albo 5.5.(23.4.)1883 Nikoła-jewski Rudnik (gub. tomska) - 11.1.1964 Lakeland (Floryda, USA), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Jego ojciec, górnik z zawodu, musiał zarabiać na życie już jako dziecko, imając się różnych zajęć. Od 1907 G. uprawiał dziennikarstwo i działalność literacką w duchu "Zapisków myśliwego" (Zapiski ochotnika) I. Turgieniewa. W 1912-13 był red. gazety "Żyzń Ałtaja" w Barnaule (Ałtajski Kraj). Pierwszy zbiór opowiadań pt. W prostorach Sibiri (W przestworzach Syberii) opublikował w 1913-15 w Petersburgu. Po nim wydał kilka następnych książek. We wrześniu 1920 wyemigrował przez Turcję (1921) do Paryża, gdzie w 1922/23 ukazała się 6-tomowa edycja jego dzieł, uwzględniająca zarówno wcześniejsze, jak i nowe utwory. W 1921/22 w czasopiśmie "Sowriemiennyje Zapiski" (nr 5-10) zaczął drukować w odcinkach powieść Czurajewy, która została zapowiedziana jako 12-częścio-wy cykl powieściowy o rodzinie starowier-ców. Trzeci tom powieści ukazał się w 1925, po przeniesieniu się G. do USA (1924), w jego własnym wydawnictwie "Ałatas" (początkowo w Nowym Jorku, później w Southbury w Connecticut). W 1937 G. ukończył szósty tom epopei (część 11 i 12). Równocześnie publikował inne swoje książki. W 1943/44 współpracował z czasopismem "Nowyj Żur-nał". G. jest pisarzem całkowicie skoncentrowanym na temacie Syberii. W jego prozie wyczuwa się przywiązanie do tradycji i stron ojczystych, ale maniera narracyjna G., piszącego rozwlekle, obficie operującego dekoratywnymi epitetami, ma charakter banalny. Zamiary G. przekraczały

203
GRIEKOWA Irina Nikołajewna
jego możliwości twórcze, miał jednak swój krąg czytelników. Z okazji 50-lecia działalności twórczej oddano mu hołd jako "piewcy" Syberii.
EmR, Fo, MERSL, RP92, Wy75. Dz.: Wprostorach Sibiri, kn. 1-2, 1913-15; Zmiej Gorynycz, 1916; Stlep' da niebo, 1917; Czurajewy, t. 1-6, Paris-New York 1922-37, Irkutsk 1982;
Bylina o Mikule Bujanowicze, NY 1924; Radonie-ga. Skazanije o Światom Siergii, Southbury 1938, wyd. 2: 1954; Złotogłów, Southbury 1939; Jegorki-na żyzń, Wozr. 1953.29 i 1957.61. Sobr. socz., t. 1-6, Paris 1922-23.
Lit.: W. Prawduchin, Sibirskije Ogni 1922.5;
G.W. Aleksiejew, Nowaja Russkaja Kniga, Berlin 1922.9; F. Iwanów, tamże 1923.3; A. Żernakowa-Nikołajewa, Wozr. 1956.52; W. Majewskij, tamże 1956.58; N. Janowskij, w: tegoż Na plerietomie, Barnauł 1978; P. Zabielin, Sibirskije Ogni 1983.7.
GRIEKOWA Irina Nikołajewna (właśc. Je-lena Siergiejewna Wentcel), 21.(8.)3.1907 Rewel, prozaik. W 1929 ukończyła studia matematyczne na uniwersytecie w Leningradzie. W 1954 uzyskała stopień doktora nauk technicznych, w 1955 otrzymała nominację na profesora. Przez dłuższy czas prawdopodobnie pracowała na stanowiskach kierowniczych w instytutach badawczych lotnictwa wojskowego. W czasie II wojny światowej była ewakuowana. Jako pisarka zdobyła popularność w kraju i za granicą dzięki opowiadaniu Za prochodnoj 1962 (Za punktem kontrolnym). Od 1967 należała do ZP. Opublikowała liczne powieści i opowiadania, zebrane m.in. w tomach Pod fonariom 1966 (Pod latarnią) i Kafiedra 1970 (Katedra, 1980). Mieszka w Moskwie. Twórczość G., prawie całkowicie pomijana w sowieckich kompendiach historii literatury, była jednak często przedmiotem artykułów krytycznych. Zwracała uwagę przede wszystkim specyfiką podejmowanej problematyki. Opierając się na własnych doświadczeniach G. pisała o zafascynowanych swoją pracą ludziach nauki, o problemach ich codziennego życia. Deming Brown, uwzględniając pierwiastek autobiograficzny zawarty w prozie G., chwalił ją za "mądrą, genialną satyrę społeczną, za uczciwość i humanitaryzm oraz za głębokie zainteresowanie kwestią nietykalności osobistej człowieka". W opowiadaniu Za prochodnoj akcja toczy się w zamkniętym instytucie naukowo-badawczym, w innym pt. Pod fonariom G. ukazuje kobietę naukowca na progu ważnej osobistej decyzji, zmuszającej do spojrzenia wstecz, na minione lata życia. W jednym z najlepszych swych opowiadań pt. Damskij mastier 1963 (Fryzjer damski, 1968) w sposób obiektywny, krytyczny przedstawia pewnego nie douczonego młodego człowieka, któremu marzy się kariera w sowieckim społeczeństwie. Opowieść Na ispytanijach 1967 (Ogniowe próby, 1969) wskrzesza atmosferę nieufności i podejrzliwości, panującą w okresie późnego stalinizmu w dziedzinie badań militarnych. Opowieść Maleńki] Garusow 1970 (Mały Garu-sow) przedstawia cierpienia duchowe człowieka na skutek niedorozwoju fizycznego i psychicznego, spowodowanego ciężkimi przeżyciami, jakich w dzieciństwie doznał podczas blokady Leningradu. W opowieści Kafiedra G. roztrząsa ogólnoludzkie problemy, jakie pojawiają się w środowisku pracowników pewnej placówki naukowej z chwilą przyjścia nowego szefa. Jej opowieść Wdowij parochod 1981 (Wdowi statek) ukazuje życie w sowieckich mieszkaniach komunalnych oczami pewnej kobiety. G. pisze niezwykle oszczędnie i psychologicznie głęboko, nie poprzestaje na półprawdzie. Krytyka współczesności jest w jej utworach dostatecznie mocna, by budzić protesty dogmatyków, a jednocześnie strawna dla cenzury. G. umiejętnie posługuje się szczegółem, kreśli wyraziste portrety postaci, koncentruje się na ukazaniu tego, co najważniejsze w ich życiu.
HRL, Ka91, KLE, LES, MERSL, Wy82.
Dz.: Za prochodnoj, NM 1962.7; Damskij mastier,
tamże 1963.11; Letom w gorodie, tamże 1965.4;
Pod fonariom, Zwiezda 1965.12, wyd. oddz. wraz

GRIN Aleksandr Stiepanowicz
204
z in. opowiad. 1966; Na ispytanijach NM 1967.7;
Fryzjer damski i inne opowiadania. Warszawa 1968; Maleńki] Garusow, Zwiezda 1970.9; Cho-ziajka gostinicy, tamże 1976.9; Kafiedra, NM 1978.9, wyd. oddz. wraz z in. opow. 1980; Wdowi) parochod, NM 1981.5; Porogi, Oktiabr' 1984.10-11;
Fazan, Oktiabr' 1985.9; Pieriełom, tamże 1987.8. Lit.: S. Mieleszyn i in., LR 1964.26.6; W. Łak-szyn, NM 1965.4; A. Ninow, Zwiezda 1967.7;
B. Leonów, Moskwa 1969.5; W. Piercowskij, Wopr. Lit. 1971.10; W. Oskockij, DN 1977.4;
L. Popów, Niewa 1979.5; T. Chmielnickaja, tamże 1982.2; N. Bielechowa, LR 1984.7.12; A. Adrianów, LG 1987.7.10; E. Menke, Miinchen 1988.
GRIN (właśc. Griniewski) Aleksandr Stiepanowicz, 23.(11.)8.1880 Słobodskoj (gub. wiacka) - 8.7.1932 Stary Krym, prozaik. Syn Polaka, powstańca zesłanego w 1863. Po 4-letniej nauce w szkole prowadził pełne przygód wędrowne życie. Był marynarzem, poszukiwaczem złota, żołnierzem i zesłańcem. W 1908 wydał pierwszy zbiór opowiadań, od 1912 mieszkał w ubogich warunkach w Petersburgu. Do 1917 opublikował ponad 300 opowiadań, wierszy i poematów. Od 1916 mieszkał w Finlandii. W 1924 przeniósł się do Teodozji nad Morzem Czarnym, w 1930 - do Starego Krymu. Był popularnym pisarzem już przed bolszewickim przewrotem. Jego fantastyczne, wolne od polityki utwory cieszyły się popularnością także później, był jednak coraz mocniej i częściej atakowany przez dogmatyczną krytykę. Edycja jego dzieł, planowana na 15 tomów, została wstrzymana w 1929. Od 1941 książki G. przestały się ukazywać, a w 1950, już pośmiertnie, był oskarżany o burżuazyjny "* kosmopolityzm. Dzięki staraniom K. Pau-stowskiego, J. Oleszy i in. powrócił do literatury w 1956; jego dzieła wychodzą w milionowych nakładach. Powstałe pod wpływem Poego, Stevensona i Conrada opowiadania i powieści przygodowe G. zajmują szczególną pozycję w literaturze sowieckiej. W swojej powieści Blistajuszczij mir 1924 (Błyszczący świat) na przykładzie człowieka, który potrafi pokonać siłę ciążenia, mówi
o potrzebie widzenia świata nie tylko w kategoriach fizycznie wymiernych. Romantycz-no-egzotyczny koloryt, jaki cechował wiele dzieł jego zmyślonej "Grinlandii", był charakterystyczną cechą literatury sowieckiej początku lat 20. Świat realny łączył ze zjawiskami nie dającymi się wyjaśnić logicznie, zaczerpniętymi z bajek i snu, nadawał przyrodzie i przedmiotom właściwości ludzkie. Swoje utwory nasycał wiarą w dobroć zawartą w duszy człowieka. Dlatego też w opowieści Atyje parusa 1923 (Szkarłatne żagle, 1962) wszystkich nieszczęść postaci nie da się wytłumaczyć tylko działaniem sił z zewnątrz, ich niepowodzenia tkwią również w nich samych i są ściśle związane z przyrodą.
HRL, Ka91, KLE, LE, LES, MERSL, MSPNE, Ni, RP90, RP92, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz.: Szapka-niewidimka, 1908; Atyje parusa, 1923;
Blistajuszczij mir, 1924; Awtobiograficzeskaja po-wiest', 1932;Izbr., 1941; Rasskazy, 1956; Piekło odzyskane, Warszawa 1959; Serce dżungli, tamże 1960; Skarb afrykański, tamże 1960; Droga do nikąd, tamże 1964; Biegnąca po falach, tamże 1967;
Opowiadania niesamowite, tamże 1971. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1913; Potn. sobr. socz. w 15-ti tt. (wydano t. 2, 5, 6, 8,11-14), 1927-29; Sobr. socz. wó-riH.,1965,1980.
Lit.: W. Ważdajew, NM 1950.1; M. Szczegłow, tamże 1956.10; C. Frioux, CMRS 1962.4; W. Kow-skij, NM 1966.6, wyd. oddz. 1969 i Wopr. Lit. 1981.10; L. Michajłowa, 1972; N.J.L. Luker, Lon-don 1973, RLT 1974.8 i Bibliogr. w: 10 Bibliog-raphies of 20th Scherr, SEEJ 1976.4; C.G. Tho-mas, Diss., Manchester 1977; W. Szkłowskij, Oktiabr' 1980.8; N. Kobziew, 1983; N. Miedwie-diewa, Fiłołogiczeskije Nauki 1984.2; J. Litwinów, Poznań 1986; J. Pierwowa, Grani 1988.147;
R. Lauer, FAZ 1990.23.2.
GRIN Elmar (właśc. Aleksandr Wasiljewicz Jakimow), 15.(2.)6.1909 Kiwennapa (gub. wyborska), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej, wychowywał w domach dziecka. W 1922-29 wędrował po Rosji, był parobkiem, pięć lat spędził we flocie na Bałtyku, w 1935-39 pracował jako radiotelegrafista w Leningradzie i jego okolicach. Pierwsze

205
GROSSMAN Leonid Pietrowicz
opowiadanie opublikował w 1937. W 1943 został przyjęty do partii. W 1958-65 był członkiem zarządu ZP RFSRR, a w 1959-81 członkiem komisji rewizyjnej ZP ZSRR. Mieszka w Petersburgu. Twórczość G. jest ściśle związana z życiem Estonii, Karelii i Finlandii, gdzie przeszło jego dzieciństwo. Ukazuje proces integracji tych państw ze Związkiem Sowieckim. Pierwsze opowiadania G. dotyczą tematu walki klasowej i kolektywizacji w środowisku estońskich chłopów, przebywających na terytorium ZSRR. Jego powieść Wietiersjuga 1946 (Wiatr z południa, 1949), której akcja toczy się w latach 1939-46 w Finlandii, została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1946. Powieść Drugoj put' 1956 (Inna droga) obejmuje pół wieku życia Finlandii. Jej ciągiem dalszym jest powieść W stronie Iwana 1962-67 (W kraju Iwana), w której G. również w formie pierwszoosobowej i w ścisłej zgodzie z zasadą partyjności opowiada o dojrzewaniu politycznym fińskiego parobka w ZSRR. Później G. nie opublikował już prawie nic nowego.
KLE, MERSL, RSPP1.
Dz.: Rasskazy, 1939; Wieller s juga, 1946; Drugoj put', 1956; Projdiennyje hołota, 1966; W stronie Iwana, 1969; Źył-byf Matti, 1981.
Lit.: S. Niemirowskij, NM 1941.2; A. Pawtowskij, 1960; A. Rubaszkin, Zwiezda 1962.4; M. Szkolen-ko, Oktiabr' 1963.5; A. Kołpaków, tamże 1968. 10; J. Pietrowskij, Zwiezda 1979.6.
GRONSKI Nikołaj Pawłowicz, 1909 Finlandia - 1934 Paryż, poeta. W 1920 emigrował razem z rodzicami do Paryża, studiował w Brukseli, gdzie napisał pracę doktorską o Dierżawinie. W artykule, napisanym po śmierci G. na skutek nieszczęśliwego wypadku, M. Cwietajewa bardzo rzeczowo i pochlebnie wypowiada się na temat jego poezji z lat 1928-29. Swój jedyny zbiorek poezji Sti-chi i poemy 1936 (Wiersze i poematy) G. przygotował do druku na krótko przed śmiercią. Korzenie poezji G. tkwią w XVIII wieku, toteż znajdował się poza
"paryską nutą", rozwijającą się pod wpływem G. Adamowicza. Pisał wiersze wzniosłe, nasycone metaforyką, różnorodne pod względem tematyki i formalnie niezbyt wyważone. W poemacie Bieltadonna 1934 (Belledonne; nazwa góry w Alpach) punktem wyjścia do medytacji etycznych i religijnych G. stają się jego własne, bogate doświadczenia alpinistyczne. Według M. Cwie-tajewej twórczość G. była dowodem istnienia niezależnych utalentowanych twórców w środowisku drugiego pokolenia pierwszej fali rosyjskiej ** emigracji. Fo, HRL.
Dz.: Biełładonna. Alpijskaja poema, Poslednije Nowosti 1934.9.12 i Wozdusznyje Puti 1967.5;
Stichi i poemy, Paris 1936; Stichi, w: Na Zapadie, NY 1953.
Lit.: J. Iwask, Żurnał Sodrużestwa, Wyborg 1935. 9; M. Cwietajewa, Sowr. Zap. 1961.36 i Wozdusznyje Puti 1967.5 (oba artykuły też w: M. C., Izbr. proza w 2-ch tt., t. 2, NY 1979).
GROSSMAN Leonid Pietrowicz, 24.(12.)1. 1888 Odessa - 15.12.1965 Moskwa, historyk literatury i prozaik. Syn lekarza. W 1911 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Odessie. Od 1921 wykładał m.in. w Instytucie Literatury i Sztuki w Moskwie, później zajmował się pracą edytorską. Opublikował m.in. biografie literackie Dostojewskiego, Puszkina, Turgieniewa i Suchowo-Kobylina. Był wysoce kompetentnym i rzetelnym badaczem, który w swoich pracach zawsze uwzględniał osobowość twórcy. Jego dociekliwość badawcza znalazła wyraz nie tylko w studiach filologicznych, lecz również w powieściach historycznych, które zaczął pisać od 1930. Był krytykowany za proeuropejską orientację i prace z dziedziny komparatystyki, w których porównywał literatury wschodnie i zachodnie. W 1948 znalazł się w gronie naukowców obwinionych o "" kosmopolityzm. Po 1954 jego prace naukowo-badawcze i popularnonaukowe znowu zyskały uznanie. G. napisał trzy książki beletrystyczne:
Zapiski UArszyaka 1930 (Śmierć poety,

GROSSMAN Wasilij Siemionowicz
206
1946), podane w formie rzekomych wspomnień wicehrabiego d'Archiaca, sekundanta d'Anthesa podczas pojedynku z Puszkinem;
Ruletenburg 1932 - powieść o Dostojewskim i jego namiętności do hazardu w czasie pobytu w Niemczech i cykl nowel pt. Barchat-nyj diktator 1933 (Aksamitny dyktator), w którym przedstawił Łoris-Mielikowa i Aleksandra II, Plewego, Pobiedonoscewa, Garszyna i in. Rozległa wiedza na temat przedstawianej epoki i życia pojedynczych osób umożliwiła G. wypracowanie formy powieści opartej wyłącznie na autentycznych wydarzeniach i faktach, rezygnującej z tradycyjnej fikcyjnej intrygi miłosnej i traktowania historii jedynie jako tła. Uwaga G. skoncentrowana jest na tragicznych wydarzeniach, które - np. pojedynek Puszkina, ułaskawienie Dostojewskiego na placu kaźni, wstrząs psychiczny, jakiego doznaje Garszyn po straceniu Młodeckiego, jego obłęd i samobójstwo - przedstawia obrazowo, psychologicznie wiernie i interesująco.
HRL, KLE, MERSL, Wy75. Dz.: Zapiski EfArszyaka, 1930,1990 (zawiera też:
Puszkin w Tieatralnych Uwiesłach); Aprlelskije buntari. Głowy Iz romana o Dostojewskom, NM 1931.11; Ruletenburg, 1932; Barchatnyj diktator, 1933; Ispowied' odnogo jewrleja (1924), Wr. i My 1986. 92. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1928; Szereg artykułów historycznoliterackich w: KLE, t. 2,1964. Lit.: I. Siergijewskij, NM 1929.7; Nekrolog: LG 1965.21.12.
GROSSMAN Wasilij Siemionowicz (właśc. losif Sołomonowicz), 12.12.(29.11.)1905 Berdyczów (gub. kijowska) -14.9.1964 Moskwa, prozaik. Syn chemika. W 1929 ukończył studia chemiczne na uniwersytecie w Moskwie, do 1932 pracował jako chemik w Donbasie, potem przeniósł się do Moskwy, gdzie od 1934 rozpoczął trwającą 30 lat działalność literacką. W okresie stalinowskim przez pewien czas cieszył się dużym uznaniem, później był mocno prześladowany. Od 1954 do końca życia należał do zarządu ZP ZSRR. Potajemnie pisał utwory bezlitośnie
krytykujące system totalitarny, które po raz pierwszy zostały opublikowane na Zachodzie. Jego twórczość doczekała się należytego uznania w kraju ojczystym dopiero pod koniec lat 80. G. debiutował w 1934 opowiadaniami i opowieścią Gliukauf (Gliickauf), które poświęcił życiu górników Donbasu po przewrocie bolszewickim. W pierwszej powieści Stiepan Kolczugin, cz. 1-3, 1937-40 (wyd. poi. 1950) ukazał ewolucję świadomości rewolucyjnej młodego robotnika, który po rewolucji staje się świadomym bojownikiem bolszewickim. W 1941-45 był korespondentem wojennym gazety "Krasnaja Zwiezda". Rozgłos uzyskał dzięki powieści Naród biessmiertien 1942 (Naród jest nieśmiertelny, 1951), w której podjął pierwszą próbę głębszego ujęcia minionej wojny. "Był to jeden z najlepszych wówczas utworów" (Slonim). Sztuka G. Jeśli wierit' pitagoriejcam (Jeśli wierzyć pitagorejczykom), napisana przed wojną, a opublikowana w 1946, jeszcze przed zaostrzeniem kursu politycznego w dziedzinie literatury, została napiętnowana jako "szkodliwa" (Jermiłow) z powodu zawartej w niej myśli o nieuniknionej powtarzalności tych samych konfliktów w różnych epokach, sprzecznej z tezami historycznego materializmu. Napisaną w tradycji Tołstoja powieść epicką Za prawoje dieto 1952 (Za słuszną sprawę, 1957), poświęconą II wojnie światowej, w której zaprezentował bogatą galerię postaci, musiał G. gruntownie przerobić po druzgocącej krytyce w prasie (zob. np. M. Bubiennow, Prawda 1953.13.2). Na II zjeździe ZP ZSRR w 1954 A. Fadiejew wyznał, że jego opinia o powieści jako "szkodliwej ideologicznie" była niesłuszna. W okresie postalinowskim zdołał G. opublikować tylko opowiadania oraz zmienioną wersję powieści Za prawoje dieto (1954, 1956). Druga jej część pt. Żyzń i sud'ba 1980 (Życie i los), nad którą pracował w latach 1950-60, po denuncjacji W. Kożewnikowa została z powodów ideologicznych skonfiskowana przez KGB w 1961. Jej zachowany egzemplarz około 1975 trafił na

207
GUBANOW Leonid Gieorgijewicz
Zachód. Przedstawia w niej G. szeroki, epicki obraz życia społeczeństwa sowieckiego w czasie totalitarnego stalinowskiego reżimu. Dokonuje przy tym konfrontacji systemu sowieckiego z faszystowskim, ukazuje postacie autentyczne i fikcyjne, denuncjatorów i ofiary, stalinowskie i niemieckie obozy koncentracyjne. Oskarża sowiecki reżim o zniewolenie nauki, literatury i każdego przejawu indywidualnego myślenia w ogóle. Równocześnie od 1955 G. pisał opowieść Wsio tieczot (Wszystko płynie, 1990), w której połączył w jedną całość elementy beletrystyki i eseistyki. Utwór ten jest jednym z najbardziej wstrząsających oskarżeń komunistycznego systemu, z jego praktyką szpiclowania i denuncjacji, tępienia całych grup społecznych (np. likwidacja tzw. kułaków) oraz kompletnego lekceważenia praw jednostki, bezbronnej w obliczu aparatu władzy. G. nie przemilcza odpowiedzialności Lenina za ten stan rzeczy w Rosji. W 1961 opowieść została skonfiskowana, ale jej wersja, ukończona w 1963, trafiła do "" Samizdatu i ukazała się w 1970 we Frankfurcie nad Menem, a w 1989 w Moskwie.
EmR, FV, Ka91, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP1, Wy75, Wy82.
Dz" Gliukauf, 1934; Stiepan Kolczugin, t. 1-3, 1937-40, t. 4, 1947; Naród biessmiertien, 1942;
Stalingrad, 1943; Gody wojny, 1945', Jeśli wlerif pi-fagoriejcam, Znamia 1946.7; Piekło Treblinki. Reportaż literacki, tamże 1946; Życie. Opowiadania, tamże 1951; Za prawoje dieto, NM 1952.7-10, nowa redakcja 1954; Powiesti, rasskazy, oczerki, 1958; Dziewięć opowiadań. Warszawa 1959; Staryj uczitiel, 1962; Dobro wami, 1967; Kilka smutnych dni i inne opowiadania, Warszawa 1969; Wsio tieczot, FfM 1970 i Oktiabr' 1989.6; Żyzh i sud'ba, Lausanne 1980 i Oktiabr' 1988.1-4; Na jewriejski-je tiemy, t. 1-2, Tel Aviv 1985.
Lit.: W. Piercow, Znamia 1945.9; A. Boczarow, 1970 i Lit. i Sowr. 1970.10; A. Drawicz, w: tegoż Zaproszenie do podróży, Kraków 1974; B. Jampol-skij, Kont. 1976.8; E. Etkind, Wr. i My 1979.45;
D. Szturman, tamże 1979.42; B. Zaks, Kont. 1980.26; S. Lubensky, SEEJ 1982.2; G. Nivat, RM 1984.30.8; S. Lipkin, Wr. i My 1985.83 i LO
1988.6; G. Swirskij, Grani 1986.136; E. Etkind, Strana i Mir 1988.6; L. Anninskij, DN 1988.10;
W. Kulisz, W. Oskockij, Wopr. Lit. 1988.10;
A. Boczarow, 1990; M. Sneerson, Grani 1991. 160; Ł. Łazariew, Znamia 1991.6; F. Ellis, Oxford 1994.
GUBANOW Leonid Gieorgijewicz, 20.7. 1946 Moskwa - 8.9.1983 tamże, poeta. Matka G. pracowała w biurze paszportowo-wizowym (OWIR). Pierwsze swoje wiersze opublikował G. mając 15 lat w gazecie "Pio-nierskaja Prawda" i szybko został zauważony przez znanych twórców. J. Jewtuszenko dopomógł mu w publikacji trzech zwrotek w miesięczniku "Junost"' (1964. 6). W krytyce zostały one "natychmiast wyśmiane i wyszydzone" (Jewtuszenko). Dalszy rozwój G. jako poety był związany z kręgami nieoficjalnej kultury. W połowie lat 60. wespół z Włodzimierzem Alejnikowem i Jurijem Kubła-nowskim założył niezależny związek literacki SMOG, którego nazwa została utworzona z pierwszych liter wyrazów "smiełosf (odwaga), "mysi", "obraz" i "głubina" (głębia). Skrót ten ironicznie odczytywano również jako Samoje Mołodoje Obszczestwo Gieni-jew (Najmłodsze Stowarzyszenie Geniuszy). W ciągu czterech lat istnienia ta grupa młodych poetów zdobyła popularność w niezależnych kręgach Moskwy dzięki swym utworom i występom publicznym. W 1965 po jednej z demonstracji G. został na krótko przymusowo umieszczony w szpitalu psychiatrycznym. Jako pierwsze z periodyków zwróciło na niego uwagę czasopismo "Grani", które w 1966 opublikowało wiersze wybrane poetów SMOG-u. Odrębne wiersze G. ukazały się również w almanachu "Apołłon-77" oraz w czasopismach "Wriemia i My" i "Strie-lec". Zmarł, jak to wcześniej przepowiedział w wierszu "Polina", w wieku 37 lat. ** Pie-riestrojka umożliwiła publikację jego wierszy w sowieckich czasopismach. W 1989 został przygotowany do druku tomik jego utworów wybranych. Tragiczny los G. znalazł odbicie w jego twórczości, będącej ciągłym pro-

GUBER Boris Andriejewicz
208
testem przeciwko "kałużom podłych kłamstw". G. traktował swoje cierpienia z powodu bezprawia, samowoli, szyderstwa, nieufności i braku swobody jako misję zleconą mu przez Boga. Dzięki poezji chciał nadać wszystkiemu, co go dręczyło, uwalniający wyraz. Diabeł i piekło są tak samo składnikami świata jego przeżyć, jak aniołowie. Pisał również poematy poświęcone postaciom historycznym (Pugaczow, Iwan Groźny), odwoływał się do tragicznych losów rosyjskich twórców. Oprócz utworów przesiąkniętych cierpieniem i troską o los kraju w twórczości G. występują wpadające w patos wiersze miłosne. Liryka G. odznacza się bogactwem metaforyki, co niejednokrotnie utrudnia jej percepcję. Niekiedy dzięki powtórzeniom leksykalnym, syntaktycz-nym i dźwiękowym przybiera ona sugestywną wymowę. EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Ju. 1963.6; Grani 1966.61; Apoł-łon-77, Paris 1977; Wr. i My 1977.21, 1978.26;
RM 1983.6.10, 1984.27.9, 1987.25.12; DN 1988.
10; Ogoniok 1989.44.
Lit.: J. Kubłanowskij, Strielec 1987.12; O. Sieda-
kowa, DN 1988.10; E. Jewtuszenko, Ogoniok
1989.44.
GUBER Boris Andriejewicz, 9.7.(26.6.) 1903 Kamienka (gub. kijowska) - 13.8.1937 w więzieniu, prozaik i krytyk. Syn zarządcy majątku. W 1920 przed ukończeniem szkoły zgłosił się ochotniczo na wojnę domową. Od 1925 był członkiem ugrupowania literackiego "* Pieriewał. Przed zmasowanym atakiem krytyki RAPP-owskiej na Pieriewał, przedsięwziętym w 1930, zdołał opublikować cztery tomiki opowiadań i opowieści, w których w sposób realistyczny przedstawił wojnę domową, a także okres NEP-u i pierwsze lata kolektywizacji. Uwidocznił się w nich wpływ I. Bunina. W 1931 w odpowiedzi na apel o tworzenie utworów na temat socjalistycznego budownictwa G. opublikował cykl reportaży Niespiaszczije (Czuwający), w których opowiedział o pewnym kołchozie na Kubaniu. W 1936 w opowiadaniu Drużba
(Przyjaźń) usprawiedliwiał donosicielstwo i istnienie obozów karnych. W 1937 padł ofiarą stalinowskich czystek jako były członek Pieriewału. Po 1955 został zrehabilitowany. Datę śmierci G. ujawniono dopiero w 1991.
KLE, LE, MERSL.
Dz.: Szaraszkina kontom, 1926; Sosiedi, 1926; Iz-wiestnaja Szurka Szapkina, 1927; Prostują priczi-na, 1928; Uprawdiel, NM 1928.7; Eszełon opazdy-wajet (wspólnie z G. Glinką), 1931; Niespiaszczije, 1931; Babje feto, 1935; Drużba, 1936; Babje leto (utwory wybrane), 1959.
Lit.: M. Guszczin. Zwiezda 1935.6; G. Glinka, Na pieriewale, NY 1954.
GUDZENKO Siemion Pietrowicz, 5.3.1922 Kijów - 12.2.1953 Moskwa, poeta. W 1939--41 studiował w Moskiewskim Instytucie Filozofii, Literatury i Historii (MIFLI). W czasie II wojny światowej do 1942, kiedy został ciężko ranny, był zwykłym żołnierzem, następnie korespondentem wojennym w Rumunii, Czechosłowacji, Niemczech i na Węgrzech. Debiutował w prasie frontowej w 1941, pierwszy jego zbiorek wierszy Odno-połczanie 1944 (Towarzysze broni) został pozytywnie oceniony przez I. Erenburga. Po wojnie G. podróżował po ZSRR. Zmarł na skutek odnowienia się ran odniesionych podczas wojny. Liryka G., oparta na bezpośrednich przeżyciach wojennych, była "echem dopiero co przebrzmiałych wydarzeń, stenogramem urywanej mowy, kardio-gramem jeszcze nie uspokojonego serca" (P. Antokolski). Jest ona lakoniczna, oschła, pozbawiona patosu. Mówi o wojnie szczerze i prawdziwie, w tym również o okropnościach i strachu. Nierzadko jej tematem jest dojrzewanie młodego człowieka w trudnych warunkach frontowych. Pośmiertnie wydane Armiejskije zapisnyje kniżki 1962 (Notatki frontowe) wyrażają protest G., który poszedł na wojnę jako ochotnik, przeciwko pseu-doheroizmowi, głoszonemu przez W. Lebie-diewa-Kumacza. Powojenne zbiorki: Zakar-patskije stichi 1948 (Wiersze zakarpackie)

209
GUL Roman Borisowicz
i Pojezdka w Tuwu 1949 (Podróż do Tuwy), świadczą o skłonnościach G. do liryki narracyjnej i ballady, o wpływie N. Tichonowa i A. Twardowskiego. Wiersze te, w których uwidacznia się oddziaływanie dogmatycznej krytyki owych lat, znacznie ustępują jego liryce frontowej, dyskredytowanej od końca 1946 roku. Niemniej poemat G. Dalnij garnizon 1950 (Daleki garnizon), mówiący o życiu codziennym i służbie żołnierzy w Turkmenii, pozytywnie wyróżnia się na tle ówczesnej poezji, przepełnionej często wierszami "umoralniająco-dydaktycznymi jak uchwały, obojętnymi jak okólnik" (P. Antokolski).
KLE, LES, RSPPo6, Wy75, Wy82. Dz.: Odnopotczanie, 1944; Stichi i bafłady, 1945;
Poste marsza, 1947; Zakarpatskije stichi, 1948; Bitwa, 1948; Pojezdka w Tuwu, 1949; Dalnij garnizon, 1950, 1985; Nowyje krają, 1953; Stichi ipoe-my (1942-52), 1956; Izbr., 1957; Stichi, 1961; Ar-miejskije zapisnyje kniżki, 1962; Przed atakiem l inne wiersze. Warszawa 1975; Izbr., 1977; Stichi sła-galis na chodu, 1990.
Lit.: I. Erenburg, Znamia 1944.5/6; B. Runin, NM 1947.12; P. Antokolskij, LG 1956.30.8;
A. Leontjew, NM 1962.12; Ł. Łazariew, w: S. G., Izbr., 1977; S. Gołowaniwskij, LG 1982.10.3;
A. Aronow, LO 1985.5.
GUL Roman Borisowicz, 1.8.(21.7.)1896 Penza - 30.6.1986 Nowy Jork, prozaik i krytyk literacki. Syn notariusza, właściciela majątku ziemskiego. W 1914-16 studiował prawo na uniwersytecie w Moskwie. W randze oficera uczestniczył w I wojnie światowej. W 1917/18 brał udział w wojnie domowej, walcząc po stronie białej armii. Swoje ówczesne doświadczenia opisał w książce Le-dianoj pochód 1921 (Lodowa wyprawa), która w 1923 była wydana również w Moskwie. Pod koniec 1918 G. został deportowany do Niemiec. Po pewnym czasie, który spędził pracując na wsi, osiedlił się w Berlinie, gdzie m.in. pracował w redakcji przychylnego Moskwie czasopisma "Nakanunie". Był korespondentem pism sowieckich. W książce Żyzń na fuksa 1927 (Liczenie na fuksa), napisanej dla wydawnictwa sowieckiego w Moskwie, dał konformistyczny opis rosyjskiej emigracji w Niemczech. W tym okresie oprócz artykułów krytycznoliterackich napisał także swoją pierwszą powieść historyczną Gienierat Bo 1929 (Generał Bo, 1958), a po niej cztery następne, opublikowane w Berlinie. Po dojściu do władzy narodowych socjalistów został na krótko uwięziony, we wrześniu 1933 udało mu się jednak wyjechać do Paryża, gdzie w 1937 opublikował dokumentalną książkę pt. Oranienburg, w której opisał swój 21-dniowy pobyt w obozie koncentracyjnym. Od lutego 1950 G. mieszkał w USA. Od 1959 był członkiem redakcji, a od 1966 red. wydawanego w Nowym Jorku czasopisma "Nowyj Żurnał". Od 1946 zamieszczał na jego łamach liczne artykuły na temat rosyjskiej literatury współczesnej. Najważniejsze z nich zebrał w tomie Odwukoń 1973 i 1982 (Z luzakiem). W kraju ojczystym G. po pierwszych publikacjach w 1989 planuje się przedruk jego wspomnień Ja unios Rossiju 1981-89 (Wyniosłem ze sobą Rosję). Przewrót bolszewicki i pierwsze lata życia na emigracji przedstawiał G. w swoich utworach wielokrotnie i w sposób różnorodny. W powieści W rassiejanii suszczije 1923 (Rozproszeni) stara się spojrzeć obiektywnie na sprawę powrotu do porewolucyjnej Rosji. W następnej pt. Żyzń na fuksa przedstawił negatywnie zabarwiony obraz życia rosyjskiej emigracji w Berlinie, adresowany do sowieckiego czytelnika. Koń ryży] 1946-48 (Rudy koń) - to kolejny utwór autobiograficzny, w którym G. opowiada o swoim życiu od rewolucji do przybycia do Paryża. Wspomina też o zbrodniach dokonanych przez Czeka w Kijowie, a wypędzenie z kraju traktuje jako ostatnią szansę ocalenia. Głównymi bohaterami utworów G. są rewolucjoniści. Pierwszym z nich został terrorysta B. Sawin-kow - bohater znanej powieści GienierafBo, która od trzeciego wydania ukazywała się pod zmienionym tytułemAze/na cześć innej, ważnej postaci utworu. Do 1930 powieść została przetłumaczona ośmiokrotnie na języki

GUŁag i literatura 210
obce. W 1974 G. po raz czwarty wniósł do niej istotne poprawki. Ponadto wespół z V. Triva-sem przerobił ją na sztukę Towańszcz Iwan 1968 (Towarzysz Iwan), której tematem jest problem terroryzmu i prowokacji. W powieści Skif 1931 (Scyt), której tytuł zmienił później na Skif w Jewropie 1958 (Scyt w Europie), przedstawił postać nihilisty Bakunina na tle wydarzeń rewolucyjnych lat 1848/49. Dedykacja utworu poległym w powstaniu na Węgrzech w 1956 wskazuje na związek opisanych w nim zdarzeń ze współczesnością. Przewrót bolszewicki w Rosji ukazuje G. przeważnie poprzez sylwetki jego uczestników i przywódców - Bu-dionnego, Bluchera, Dzierżyńskiego i in. Jego obraz dopełnia opisami własnych doświadczeń zawartych w utworze autobiograficznym Koń ryżyj. W trylogii Ja unios Rossiju G. szczegółowo omawia lata spędzone w Berlinie, Paryżu i Ameryce. EmR, Fo, MERSL.
Dz.: Gienierał Bo, Berlin 1929, wyd. 3 pt. Azef, NY 1959, wyd. 4: 1974; Liedianoj pochód, Berlin 1921, wyd. 2: Moskwa 1923; Wrassiejanii suszczije, Berlin 1923 i NŻ 1987.166; Źyzń na fuksa, Moskwa 1927;
Skif, kn. 1-2, Berlin 1931, wyd. 2 pt. Skif w Jewropie, NY 1958, wyd. 3 pt. Bakunin, NY 1974; Krasnyje marszafy, Berlin 1933 (reprint Moskwa 1990); Dzier-zynskij, Paris 1936, wyd. 2: 1974 i Moskwa 1991.5, wyd. oddz. 1992; Oranienburg, Paris 1937; Koń ryżyj, NY 1952, wyd 2: 1975; Towariszcz Iwan, NŻ 1968.92; Odwukoń, NY 1973; A Sofżenicyn w ZSRR i na Zapadie, NZ 1975.120; Ja unios Rossiju. Apoło-gija emigracyi, trylogia: l. Rossija w Giermanii, NY 1981, 2. Rossija wo Francyi, NY 1984, 3. Rossija wAmierikie, 1989; Odwukoń dwa, NY 1982; Liedianoj pochód. Dienikin, 1990.
Lit.: G. Iwanów, NŻ 1953.34; D. Anin, tamże 1958.52; N. Uijanow, tamże 1969.95; Narcyssow, tamże 1973.113; J. Gorbow, Wozr. 1974.243;
L. Rżewskij, NŻ 1975.119; W. Wejdłe, tamże;
N. Andriejew, RM 1981.15.10; J. Troll, NŻ 1982. 146 i 148; B. Filippow, tamże 1986.162; I. Marty-now, tamże 1990. 180.
GUŁag i literatura. Skrót GUŁag (Gławno-je Uprawlenije Łagieńej - Główny Zarząd Obozów) dzięki książce A. Sołżenicyna Archipiełag GUŁag 1973-75 (Archipelag GUŁag) stał się międzynarodowym określeniem sowieckich przymusowych obozów pracy, więzień i miejsc zesłania. Powstał na początku lat 30., kiedy to sowieckie obozy koncentracyjne zostały przemianowane na "reedukacyjne obozy pracy". Ponieważ twórczość prawdziwego artysty nosi zawsze znamiona indywidualności i jest wyrazem najbardziej istotnych sfer jego zewnętrznego i wewnętrznego doświadczenia, zachodzi nieunikniona sprzeczność między totalitaryzmem, roszczącym sobie prawo do ingerencji w życie duchowe jednostki a poważnymi twórcami, którzy chcą pozostać wierni swemu powołaniu. Władza sowiecka od samego początku narzucała to prawo przemocą (zob. "" uchwały partyjne). W związku z tym wielu znanych pisarzy zostało zesłanych do obozów, więcej niż 1000 spośród nich zmarło tam na skutek niedożywienia, okrutnych warunków oraz braku należytej opieki lekarskiej (E.M. Bieltow, Wieczemiaja Moskwa 1988.19.7). Ofiarami represji padło 90 procent członków ZP, przyjętych w 1934 (LG 1988.28.12). Do straconych lub zmarłych w obozach po 1917 pisarzy rosyjskich (nie uwzględnia się tu twórców pochodzących z krajów bałtyckich, kaukaskich itp.) należeli: A. Arosiew, I. Babel, G. Biełych, S. Budancew, D. Charms, A. Czajanow, P. Fłorienski, A. Gastiew, M. Gierasimow, B. Guber, N. Gumilow, B. Jasienski, I. Kasatkin, I. Katajew, W. Kin, W. Kiriłłow, W. Kirszon, N. Klujew, W. Kniaziew, M. Kolców, S. Kołbasjew, B. Korniłow, B. Liwszyc, M. Łoskutow, I. Makarow, O. Mandelsztam, W. Narbut, A. Niesmiełow, G. Nikiforów, N. Olejnikow, P. Orieszyn, B. Pilniak, W. Prawduchin, W. Ropszyn, A. Tarasow-Rodionow, S. Trietjakow, P. Wasiljew, A. Wiesioły, A. Woronski, A. Wwiedienski, N. Zarudin i W. Zazubrin. Duża jest również liczba literatów, którzy przeżyli pobyt w obozach, więzieniach i na zesłaniu. Należą do nich m.in. A. Aczair, J. Aleszkowski, A. Alwing, A. Al-dan-Siemionow, A. Amairik, D. Andriejew,

211 GUŁag i literatura
A. Barkowa, O. Bergholc, A. Bielinkow, N. Bogdanów, L. Borodin, I. Brodski, B. Cziczibabin, J. Daniel (N. Arżak), W. Delone, J. Dombrowski, I. Dworiecki, N. Erdman, B. Filippow, S. Gecht, J. Ginzburg, N. Gorbaniewska, W. Jurasow, F. Kandel, L. Konson, L. Kopielew, N. Korżawin, S. Maksimów, W. Maksimów, D. Markisz, S. Marków, M. Narica, N. Narokow, G. Obołdujew, I. Ratuszynska, B. Ruczjow, A. Rybakow, G. Sieriebriakowa, A. Siniawski (A. Terc), W. Siomin, P. Slotow, A. Sołżenicyn, F. Swietow, W. Szałamow, B. Szyriajew, W. Tarsis, J. Triegubow, J. Wołczek, O. Wołków, J. Wozniesienska, N. Zabołocki i A. Żygulin. W tych wykazach nie zostali uwzględnieni reżyserzy, m.in. W. Meyerhold, filologowie, jak np. M. Bachtin, D. Lichaczow, J. Oksman, F. Szyller, tłumacze, np. K. Bogatyriow, członkowie rodzin, jak np. zesłana razem ze swoim mężem Nadieżda Mandelsztam, syn J. Ginzburg - W. Aksionow, który przez jakiś czas przebywał na obszarze GUŁagu w Magadanie, córka M. Cwietajewej - A. Efron, syn N. Gumilowa i A. Achmatowej - Lew Gumilow, bliska przyjaciółka B. Pasternaka - O. lwinska. Spośród nich zostali wymienieni tylko nieliczni, którzy w jakiś sposób związani są z literaturą. W pierwszych latach istnienia GUŁagu niektórzy pisarze sławili obozowy system. Jednym z nich był M. Gorki, który razem z 35 innymi autorami stworzył apologetyczne dzieło o przymusowej pracy (zob. Biełomorsko-Bałtijskij Kanał im. Stalina, Moskwa 1934). W 1937 książka ta została zabroniona w związku z osobą szefa GPU Jagody, jednego z jej współtwórców, ale analogiczne dzieła L. Pantielejewa i G. Siedy-cha, A. Makarenki, N. Pogodina nadal cieszyły się oficjalnym uznaniem. Na skutek drugiej fali "* emigracji poza granicami ZSRR znaleźli się również nieliczni więźniowie, którym udało się przeżyć i opisać okropności obozowego życia w swoich utworach. O pierwszym, wielkim obozie, powstałym już za czasów Lenina w klasztorze na Wyspach Sołowieckich, opowiedział B. Szyriajew. N. Narokow ukazał psychologię czekisty. Utwory W. Jurasowa i S. Maksimowa prezentują sceny aresztowania, przesłuchań i powszedniości obozowej. W okresie "" odwilży, kiedy partia przyznała się do niezgodnego z prawem masowego terroru, w literaturze sowieckiej pojawiły się liczne, dopuszczone przez cenzurę utwory na temat obozów, m.in. najważniejszy z nich - opowieść A. Sołżenicyna Odin dień Iwana Dienisowicza 1962 (Jeden dzień Iwana Denisowi-cza). Godne uwagi są także powieści W. Kawierina i sztuki W. Różowa, ukazujące konsekwencje GUŁagu. Przeważająca część utworów o tematyce obozowej, w tym również inne dzieła Sołżenicyna, krążyła jednak wyłącznie w obiegu "* Samizdatu i zagranicznego "* Tamizdatu. Znaczące literacko i ważne pod względem poznawczym utwory na ten temat napisali także A. Achmatowa (cierpienia matki), J. Aleszkowski (kompleks winy), A. Amairik (ciężki los zesłańca), L. Czukowska (stopniowe odkrywanie fałszu i zakłamania), J. Dombrowski (bezduszność inteligencji), A. Efron (listy do Pasternaka z zesłania), J. Ginzburg (komunistka w obozie), W. Grossman (sowieckie a niemieckie obozy koncentracyjne), F. Kandel, L. Konson (impresjonistyczne sceny obozowego życia), L. Kopielew (obozy specjalne), W. Maksimów (rozczarowanie robotników), N. Mandelsztam (położenie zesłańca, pozbawionego praw, środków materialnych, samotnego i zdanego na łaskę lokalnych władz), J. Nagibin (rozbicie rodziny, niedola zesłania), I. Ratuszynska (obóz kobiecy), W. Szałamow (piekło Kołymy) i A. Terc (Siniawski). W literaturze okresu breżniewowskiego o okropnościach stalinowskich obozów mówi się niewiele i przeważnie w utworach najbardziej znaczących pisarzy, jak np. Cz. Ajtmatowa i J. Trifonowa. Pominięto w niej rzeczywistość lagrową postali-nowskiego okresu (od momentu przejęcia władzy przez Chruszczowa do Gorbaczowow-skiej - pieriestrojki). Literatura obozowa

GUMILOW Mikołaj Stiepanowicz 212
w ZSRR stała się dostępna bez ograniczeń dopiero od końca lat 80. W 1989 po przełamaniu istotnych przeszkód dopuszczono również do druku Archipiełag GUŁag A. Sołżenicyna. Bezmiar cierpienia, zadanego człowiekowi w obozach w latach komunistycznego reżimu, został w literaturze ujęty jako świadectwo okrutnego doświadczenia. Poszczególne utwory ukazują również przejawy człowieczeństwa w warunkach obozowego piekła, moralnego udoskonalenia jednostki i moc duchową wielu poniżonych i skrzywdzonych, wypływającą z niezachwianej wiary w Boga.
Lit.: J. Margolin, Uberleben ist alles. Aufzeichnun-gen aus sowjetischen Lagem (Putieszestwije w stra-nu zeka), Munchen 1965; N. Mandelsztam, Wo-spominanija, NY 1970, Wtórują kniga, Paris 1972 (Moskwa 1989,1990); M. Geller, Koncentracyon-nyj mir i sowietskaja litieratura, London 1974; A. Sołżenicyn, Archipiełag GUŁag, kn. 1-3, Paris 1973-1977; W. Szałamow, Kotymskije rasskazy, London 1978; J. Wozniesienskaja, Źenskij łagier' w SSSR, Grani 1980.117; J. Rossi, Sprawocznik po GUŁagu, London 1987, Moskwa 1991; A. Waks-berg, LG 1988.4.5: I. Ratusinskaja, Grau ist die Farbę der Hoffnung (Sieryj - cwiet nadiezdy), Munchen 1988; D. Jurasow, LG 1989.16.8; E. Ginzburg, Krutoj marszrut, 1990; Dosje. Muzy za rieszotkoj, dodatek do LG 1991.9. "" Rehabilitacja; Słowar' tiuriemno-tagiemo-blatnogo żargona, 1992; J. Linnik, Grani 1993.169; W. Schentalin-ski. La Parole ressuscitee. Dans les archwes litteral-res du K.B.B., Paris 1993.
GUMILOW Nikołaj Stiepanowicz, 15.(3.)4. 1886 Kronsztad - 25.8.1921 w pobliżu Pio-trogrodu, poeta. Syn lekarza marynarki wojennej. Wychował się w Carskim Siole i od 1895 w Petersburgu. Mając 12 lat zaczął pisać wiersze, a od 1902 ogłaszał je w periodykach. W 1903 kontynuował naukę w Carskim Siole w gimnazjum (ukończył w 1906), którego dyrektor, liryk I. Annienski, wywarł na jego poezję znaczący wpływ. W 1907-14 studiował filologię w Paryżu i Petersburgu. Równocześnie wiele podróżował, m.in. do Włoch, na Bliski Wschód i do Afryki. Od 1910 był mężem Anny Achmatowej (przyjaźnili się od 1903, rozwiedli się w 1913), która podobnie jak Osip Mandelsztam należała do powstałej w 1911 grupy "* Cech Poetów, skupiającej akmeistów. G. był jednym z jej twórców. W 1914-17 walczył jako ochotnik na froncie (został odznaczony krzyżem Św. Jerzego), później przydzielono go do sztabu rosyjskiego korpusu ekspedycyjnego w Paryżu. Na początku 1918 powrócił do Rosji przez Murmańsk. W Piotrogrodzie został przez M. Gorkiego włączony do koi. red. wydawnictwa "Wsiemirnaja Litieratura". Wygłaszał odczyty w takich m.in. instytucjach jak "* Proletkult, Dom Iskusstw (Dom Sztuki) i Institut Żywogo Słowa (Instytut Żywego Słowa). W 1918 opublikował szósty zbiorek poezji pt. Afrikanskaja poema (Poemat afrykański) oraz tomik wierszy poetów chińskich we własnym przekładzie. W następnym roku wydał przekład eposu akkadzkie-go "Gilgamesz". G., który nie ukrywał swego wrogiego stosunku do bolszewików, został 3.8.1921 aresztowany, a 24.8. wraz z 60 innymi osobami skazany na śmierć pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej i odmowy denuncjacji. Zbiorki poezji i prozy G. ukazywały się jeszcze do 1923, ale od 1938 jego nazwisko było pomijane w pracach histo-rycznoliterackich. W okresie ** odwilży i później o G. w ZSRR mówiono niewiele i z reguły okazjonalnie. Jego rehabilitacja jako twórcy, do której przyczynili się W. Ra-sputin i M. Gorbaczow, nastąpiła dopiero w 1986 (por. Ogoniok 1986.17 i 36). Przywrócono G. należne miejsce w literaturze, a jego utwory od 1988 bez przeszkód docierają do czytelnika. 20.9.1991 G. został prawnie oczyszczony ze wszystkich stawianych mu zarzutów. Twórczość G. w związku ze straceniem go w 1921 ogranicza się prawie całkowicie do lat poprzedzających przewrót październikowy. Jego poezja ma przeważnie charakter liryczny. Jeden z pierwszych zbiorków wierszy pt. Żemczuga 1910 (Perły) odznacza się niezwykłym bogactwem tematyki. Nawiązuje w nim G. do amerykańskiej egzotyki, antycznej mitologii i europejskiego

213
GURO Jelena Gienrichowna
chrześcijaństwa. Późniejsze tomiki, np. Ko-stior 1918 (Ognisko), Ogniennyj stofp 1921 (Słup ognisty) i Szatior 1921 (Namiot), świadczą o zainteresowaniu G. problemami śmierci, reinkarnacji, przemiany tego, co ziemskie i transcendentalne. G. napisał także sześć sztuk "w duchu neoromantycznym" (Segel) oraz utwory prozą. Szczególne zasługi położył jako najważniejszy teoretyk ** ak-meizmu i krytyk literacki. Twórcza aktywność, nietuzinkowa osobowość G., wrażenia z licznych podróży znalazły jaskrawe odbicie w jego mistrzowskiej pod względem formalnym liryce, nawiązującej do tradycji poezji zachodnioeuropejskiej. Łączą się w niej różne płaszczyzny czasowe i przestrzenne, pierwiastki fantastyczne, religijne, romantyczne, przedmiotowo-realistyczne (dotyczy to zwłaszcza utworu Zapiski kawalerista 1915-16, Notatki kawalerzysty), a także mit o silnym człowieku. Mglistej nieokreśloności symboli-stów przeciwstawiał G. jasność, wyrazistość i przedmiotowość. Pod wieloma jednak względami był ich kontynuatorem. Z ogromną powagą odnosił się do rzemiosła poetyckiego i dbał o technikę wiersza. Jego liryka "jest zawsze nasycona, a niekiedy nawet przesycona barwą, obrazami i dźwiękiem" (N. Ocup).
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka91, KaKl, Ki, KLE, LE LES, MERSL, Ni, RP90, RP92, Wy75, Wy82.
Dz.: Put' konkwistadorów, 1905; Romanticzeskije cwiety, 1908; Źemczuga, 1910; Czużoje niebo, 1912; Kołczan, 1916 (przedruk 1990); Kostior, 1918; Farforowyj pawlijon. Kitajskije stlchi, 1918;
Mik. Afrikanskaja poema, 1918; Szatior, 1921; Ogniennyj stołp, 1921; Stichotworienija, 1923; Izbr., Pa-ris 1959; Nieizdannyje stichl i pisma, tamże 1980;
Wiersze w: Antologia poezji rosyjskiej 1895-1975, Olsztyn 1981; Ogoniok. 1986.17; LR 1986.11.4: Zna-mia 1986.10 i DN 1988.12; Otrawlennaja tunika, Sowr. Dram. 1986.3; Nieizdannoje i niesobrannoje, Paris 1986; Izbr. stichotwońenija, Moskwa 1988; Stichotworienija ipoemy, Leningrad 1988; Izbr., Moskwa 1989; Dramaticzeskije proizw., Leningrad 1990. Sobr. socz. w 4-ch tt., Washington 1962-68; Socz. w 3-chtt., Moskwa. 1991.
Lit.: N. Minskij, Nowąja Russkaja Kniga 1922.1;
S. Makowskij, Grani 1957.36; N. Ocup, w: N. G., Izbr. 1959; G. Struwe, W. Sieczkariow, W. Wej-die, w: Sobr. socz., Washington 1962-68; M. Malinę, Brussel 1964; W. Orłów, Wopr. Lit. 1966.10;
W. Zawaliszyn, NŻ 1969.94; E. Sampson, RLT 1971.1 (Bibliogr.) i Boston 1978; E. Papla, SIO 1973.1 i ZNUJ 1976.35,1979.37; R. Enderle, SIWr. 1979.16; G. Cheron, WSIĄ 1982.9; Gumilowskije cztienija, Wien 1984; J. Kuzniecow, W. Bondarien-ko, Sowr. Dram. 1986.3; A. Pawłowskij, Wopr. Lit. 1986.10; E. Etkind, Wr. i My 1986.90; W. Krejd, Strielec 1987.6.10.11, 1988.8 i NŻ 1989.177;
N. G. w wospominanijach sowriemiennikow, Pa-ris-NY 1989; W. Szentalinskij, Ogoniok 1990.18.
GURO Jelena (właśc. Eleonora) Gienrichowna (jej domniemane nazwisko rodowe von Notenberg jest wg B. Liwszyca i L. Usi-jenki fikcyjne), 30.(18.)5.1877 Petersburg -6.5.(23.4.)1913 Uusikirkko, Finlandia, poetka i prozaik. Ojciec G. był generałem, matka utalentowaną malarką. Wcześnie ujawniła swe uzdolnienia literackie i malarskie. W 1900 odwiedziła Paryż, w 1903 ukończyła szkołę Towarzystwa Krzewienia Sztuki, w 1905 opublikowała pierwsze opowiadanie. W 1908-10 G. i jej mąż malarz i kompozytor Michaił Matiuszyn nawiązali kontakty z braćmi D. i W. Buriukami, W. Kamieńskim i W. Chlebnikowem. Była współautorką futurystycznego almanachu "Sadok Su-diej" (1910-1913) i pokrywała koszty związane z jego wydaniem. Za życia opublikowała również dwa własne tomiki utworów wybranych: Szarmanka 1909 (Katarynka) i Osiennij son 1912 (Jesienny sen). Wkrótce po śmierci G., zmarłej na leukemię, ukazał się ilustrowany przez K. Malewicza zbiorek Troje 1913, w którym oprócz jej utworów znalazły się wiersze W. Chlebnikowa i A. Kruczonycha. W 1914 został wydany tomik utworów wybranych G. Niebiesnyje wierblu-żata (Niebieskie wielbłądziki) i dopiero po kilkudziesięciu latach następny pt. Selected Prose and Poetry 1988, przygotowany przez Annę Ljunggren i Nilsa Nilssona w Sztokholmie. Praca W. Markowa pt. "Russian Fu-turism" zainicjowała badania nad jej twór-

GUSIEW Wiktor Michajłowicz
214
czością na Zachodzie. W ZSRR pierwszą próbę wydobycia jej spuścizny literackiej z zapomnienia podjął N. Chardżyjew, a następną w 1989 G. Ajgi. G. zajmuje wśród futurystów rosyjskich miejsce szczególne, nie tylko jako jedyna w ich kręgu kobieta. Jej twórczości obcy jest futurystyczny radykalizm i orientacja wyłącznie na nowatorstwo. Styl jej utworów cechuje impresjonizm, a elementy baśniowe wskazują na związek z tradycją A. Riemizowa. Do symbolistów zbliżał G. urbanizm, a nade wszystko mistyka. W tomiku jej utworów wybranych pt. Szarmanka W. Marków szczególnie wyróżnia opowiadanie Poryw, w którym metodą stopniowego odsłaniania oraz dzięki zastosowaniu wielopłaszczyznowej narracji i otwartego finału, pisarka sugestywnie przedstawia charakter dwóch kobiet. Tytuł zbioru Osiennij son pochodzi od włączonej do niego sztuki pod tym tytułem, mówiącej o fikcyjnym synu G. - Wilhelmie Noten-bergu, rzekomo zmarłym w wieku dziecięcym, którego przedstawia jako księcia Gu-illaume'a, romantycznego marzyciela, przypominającego Don Kichota. Tomik Niebiesnyje wierblużata, jak również wydany w Szwecji Biedny] rycar' 1910 (Biedny rycerz) i dziennikowe notatki z lat 1910-12 demonstrują prozę liryczną G. Łącząc rzeczywistość realną z baśniową, ukazuje w niej integralną więź człowieka z harmonijnym światem przyrody i wartościami du-chowo-metafizycznymi, jego pozycję między tym, co materialne i niematerialne. G. z uwielbieniem notuje przebłyski światła i radości w życiu.
HRL, KLE, LES, MERSL, Ni, RP90, RP92, Wy75, Wy82.
Dz.: Wiersze w: Poetlczeskije tieczenija w russkoj litieraturie końca XIX - naczała XX w., 1988;
W mirie knig 1989.1; Tramwaj 1990.3; Szarmanka, 1909; Osiennij son, 1912; Niebiesnyje wierblużata, 1914; Selected Prose and Poetry (zawiera:
Dniewnik, 1910-12, Biednyj rycar', 1910), Stock-holm 1988.
Lit.: N. Chardżyjew, Lit. Nasiedstwo 1958.65; V. Marków, Russian Futurism, Berkeley 1968; M. Banjanin, RLT 1974.9; M. Matiuszyn, w; Kisto-rii russkogo awangarda, Stockholm 1976; K. Bjórnhager, Aarhus 1977; A. Lawton, HRL 1985; L. Usijenko, Impressionizm w russkoj poezji..., Rostow 1988; Ajgi, W mirie knig 1989.1; A. Smith, SEER 1989.4; W. Kasack, OEu. 1989. 11/12; W. Toporów, w: MichailKu-zmin i kultura XX wieka, 1990; I. Rakusa, NZZ 1991.5.4.
GUSIEW Wiktor Michajłowicz, 30.(17.)1. 1909 Moskwa - 23.1.1944 tamże, poeta i dramatopisarz. W 1925-26 uczęszczał do szkoły teatralnej, w 1926-29 studiował na wyższych kursach literackich, a następnie do 1931 na uniwersytecie w Moskwie. Od 1933 drukował swoje wiersze w "Prawdzie", w 1935 zwrócił się ku dramaturgii. Jego scenariusze zostały wyróżnione nagrodami Stalinowskimi II st. za 1941 i I st. za 1943/44. W czasie II wojny światowej G. był kierownikiem działu literackiego wszechzwiązkowego komitetu do spraw radia. Liryka G. ma charakter polityczno--patriotyczny. Stopniowo przezwyciężał sztuczną formę swoich wczesnych utworów i z czasem wypracował jednolity styl poetycki, nacechowany prostotą, narodowym patosem i ścisłą więzią z twórczością ludową. W wierszach znalazły odbicie podróże G. w składzie twórczych brygad na Ural (1931), gdzie obserwował rozwój ciężkiego przemysłu, a także do Turkmenii i Uzbekistanu (1932/33). "Surowymi, pochopnie skleconymi wierszami" (M. Górki) G. reagował na polityczne, gospodarcze i militarne wydarzenia owych lat. Popularność zdobył dzięki tekstom piosenek, których napisał około 100. Jego "stepowa piosenka kawalerii" "Poluszko-pole" (Poletko, pole) w wykonaniu zespołu pieśni i tańca Armii Czerwonej uzyskała międzynarodowy rozgłos. Na scenach teatrów wystawiano sztukę G. pt. Sława 1936 (Chwała), napisaną

215
GUSIEW Wiktor Michajłowicz
wierszem i pod względem języka bliską mowie potocznej. W komedii lirycznej Wiesna w Moskwie 1941 (Wiosna w Moskwie) podjął G. temat "krytyki i samokrytyki" w środowisku ludzi nauki. W sztuce Synowja triach riek 1944 (Synowie trzech rzek) przedstawił symboliczne postacie trzech rzek -Wołgi, Sekwany i Łaby jako uosobienie trzech narodów.
KLE, LES, MERSL, RSPPoó, TE, Wy75.
Dz.: Pochód wieszczej, 1929; Sława, 1936; Wiesna w Moskwie, 1941; Swinarka i pastuch, 1941;
Wszest' czasów wieczora pośle wojny, 1944; Synowja triach riek, 1944; Izbr., 1948; Socz. w 2-ch tt., 1955; Stichi, 1957; Pjesy, 1959.
Lit.: M. Zienkiewicz, NM 1930.2; N. Kriukow, w:
W. G., Socz., 1955; A. Tarasienkow, w: tegoż Stat-ji o lit., 1.1, 1958; K. Finn, LR 1969.31.1.

l
IBRAGIMBEKOW (prawidłowa wymowa Ibrahimbekow) Maksud (właśc. Maksud Mamed Ibragimogły), 11. 5.1935 Baku, prozaik i dramatopisarz. Jest Azerem piszącym w języku rosyjskim. W 1959 ukończył studia techniczne w Baku i pracował przez kilka lat jako inżynier budowlany. Później studiował w instytucie dramaturgii i reżyserii w Moskwie i napisał kilka scenariuszy filmowych. Niektóre z nich, jak np. Gławnoje interwju 1970 (Główny wywiad), zostały zekranizo-wane. Jako prozaik debiutował w Baku w 1960. Dzięki opowiadaniu Fistaszkowoje dieriewo 1965 (Pistacja), które zostało opublikowane w miesięczniku "Junost"', stał się również pisarzem znanym w ZSRR. Następne utwory także zamieszczał w "Junosti" oraz w czasopiśmie "Litieraturnyj Azierbaj-dżan". Niektóre z nich zebrał w tomiku Nie-mnogo wiesienniego prazdnika 1973 (Odrobina wiosennego święta). Największy oddźwięk wywołała opowieść / nie było łucz-sze brata 1973 (Nie było lepszego brata), wcześniej drukowana na łamach miesięcznika "Nowyj Mir". Drugi tomik prozy pt. Nie-znakomaja pieśnią (Nieznana piosenka) wydał w 1974. W 1969 razem ze swoim bratem Rustamem napisał sztukę Kto pridiot w pol-nocz (Kto przyjdzie o pomocy), wystawianą na scenach teatralnych Moskwy i innych miast. Jego własna sztuka Miezozojskaja isto-rija 1974 (Historia mezozoiczna), której akcja częściowo toczy się na pływającej platformie, służącej do wydobycia ropy naftowej, otrzymała pierwszą nagrodę na konkursie sztuk poświęconych klasie robotniczej.
na
I. mieszka w Baku, gdzie od 1967 pracuje w krajowej rozgłośni radiowo-telewizyjnej. Jest twórcą obdarzonym niezaprzeczalnym talentem pisarskim. W sposób powściągliwy przedstawia swoich bohaterów w sytuacjach codziennych i niezwykłych, głęboko wnikając w ich świat wewnętrzny. W opowieści I nie było łuczsze brata w kontekście problematyki ogólnoludzkiej przedstawia normy moralne Wschodu, mocno zakorzenione w tradycji, mogące naruszyć nawet bliskie więzy (w tym wypadku braterską miłość). Realistyczny sposób narracji, skoncentrowanej wokół najważniejszych, wiecznych procesów i stanów fizycznych (miłość, ciosy losu, śmierć), pogłębia w jego utworach umiejętnie i ostrożnie stosowana symbolika. W opowieści Za wsio choroszeje - smiert' 1974 (Za dobroć - śmierć), której akcję właściwą stanowi zachowanie się czterech chłopców, znajdujących się w śmiertelnym niebezpieczeństwie w jaskini, I. wprowadza też retrospektywne wspomnienia o personalnych i politycznych zdarzeniach z przeszłości. Ujawnia przy tym umiejętność prowadzenia narracji w sposób psychologicznie pogłębiony, żywy, urozmaicony, a równocześnie powściągliwy.
Ka85, KLE, LES, Wy82.
Dz.: Katastrofa, 1963; Fistaszkowoje dieriewo, 1965; Gławnoje interwju. Lit. Azierbajdżan 1970. 5; Inie było łuczsze brata, NM 1973.10 (później pt. Ssora); Niemnogo wiesienniego prazdnika, 1973;
Miezozojskaja istorija. Lit. Azierbajdżan 1974.10;
Nieznakomaja pieśnią, 1974; Pust' on ostanietsia s nami, 1976; Kto pojedzie do Truskawca, Warszawa 1976; Za wsio choroszeje - smiert', 1978;

217
ILF lija
W odin priekrasnyj dień, 1980; Wywiad: LG 1983.9.2; Istorija s błagopołucznym końcom, 1983;
Nieskolko priczin dla razwoda, 1985; Wywiad: LO 1987.4.
Lit.: N. Ignatjewa, Iskusstwo Kino 1972.2;
A. Marczenko, LG 1973.26.12 i Wopr. Lit. 1974.8; W. Oskockij, LO 1974.8; W. Sołowjow, Awrora 1975.12; W. Kasack, w: Slavlst. Studien zum VIII Intematlonalen Simistenkongress, Koln
IGNATOWA (właśc. Rodionowa) Jelena Aleksiejewna, 10.6.1947 Leningrad, poetka. W 1965-70 studiowała filologię na uniwersytecie w Leningradzie, do 1979 pracowała zawodowo, następnie zaczęła pisać scenariusze. Należała do grona uczniów G.S. Siemio-nowa i oprócz zbiorku Okno, który w 1973 ukazał się w Baku, zmuszona była publikować swoje utwory wyłącznie w wydawnictwach "• Samizdatu i "" Tamizdatu. Od początku lat 70. jej artykuły oraz proza i poezja ukazywały się w czasopismach Samizdatu "Czasy", "Obwodnyj Kanał" i w almanachu "Moskowskoje Wriemia". Od 1975 wiersze I. zamieszczały na swych łamach emigracyjne czasopisma "Kontinient" i "Grani", a w 1976 w Paryżu został opublikowany tomik jej poezji Stichl o priczastnosti (Wiersze o współuczestnictwie). Pojedyncze wiersze I. ukazywały się też w oficjalnych organach prasowych. W 1985 i 1986 w obiegu Samizdatu krążyły dwa zbiorki jej liryki. Dzięki "* pieriestrojce zdołała wydać nieduży zbiorek wierszy Tiopłaja ziemia 1986 (Ciepła ziemia) i została przyjęta do ZP ZSRR. W 1990 urzeczywistniła swój zamiar z 1979 wyjazdu do Izraela. Mieszka w Jerozolimie, pracuje w wydawnictwie. Kieruje działem poezji w czasopiśmie literackim Jerozolimy "Obi-tajemyj Ostrów". Wiersze I. są odzwierciedleniem jej własnych stanów duszy. Punkt wyjścia stanowią dla niej przeżycia wewnętrzne, refleksje o rodzinnym mieście, lektura, np. Biblii lub dzieł klasyków. Chętnie również opisuje przyrodę, zajmuje się zagadkami życia. Poszczególne wiersze zawierają
subiektywne, lakonicznie sformułowane myśli, obrazy i opisy, bezpośrednio następujące jeden po drugim. Połączyć je w pewną całość musi czytelnik, a to wymaga od niego zagłębienia się w lekturze i rozszerzenia możliwości kojarzenia. Nieoczekiwany związek zachodzi nawet między autonomicznymi składnikami jej niezwykle zwartych wierszy, co wzmacnia ich wieloznaczność i powiększa oddziaływanie na odbiorcę. W. Bielaki wskazuje na bliską więź I. z Petersburgiem, a także podkreśla "bezpośredniość jej uczuć religijnych".
EmR, FV. Dz.: Okno, 1973; Stichi o priczastnosti, Paris 1976;
Tiopłaja ziemia, 1989. Wiersze: Kont. 1976.6, 1980. 22, 1981.29, 1987.51; Grani 1975.98, 1977. 103; NRL 1979/80.2-3; Sint. 1985.1; Litierator, Leningrad 1990.190; Dwadcat' Dwa 1990.73;
Obitajemyj Ostrów, Jerusalem 1991.2.
Lit.: A. Gidoni, Sowr. 1978.37/38; W. Betaki, w:
tegoż Russkaja poezija za 30 let, Orange (Connec-ticut) 1987; M. Mazja, Zwiezda 1989.9.
ILF lija (właśc. lija Arnoldowicz Fajnzil-berg), 15.(3.)10.1897 Odessa -13.4.1937 Moskwa, prozaik, który najważniejsze swoje utwory napisał we współautorstwie z Jewgie-nijem Pietrowem. Urodził się w rodzinie urzędnika bankowego, w 1913 ukończył szkołę techniczną w Odessie, pracował jako kreślarz, telefonista, robotnik fabryczny i w innych zawodach. Potem został dziennikarzem (Jug ROSTA, czasopisma "Moriak", "Sindetikon"). W 1923 przeniósł się do Moskwy, gdzie podjął współpracę z pismem "Gudok", a także z różnymi innymi periodykami. Publikował w nich swoją prozę satyryczną oraz reportaże i scenariusze filmowe. W 1925 podróżował po Azji Środkowej. W 1927 zaczął pisać wespół z Pietrowem, za radą jego brata - W. Katajewa. Oprócz krótkich form prozatorskich, publikowanych na łamach "Lit. Gaziety", "Prawdy" i innych pism, napisali we współautorstwie powieści Dwienadcat' stuijew 1928 (Dwanaście krzeseł, 1947) i Zolotoj tielonok 1931 (Złote cie-

ILJENKOW Wasilij Pawłowicz
218
lę, 1958). Te głośne satyry na okres NEP-u zapewniły autorom ogromną sławę. Zimą 1933/34 odwiedzili oni Europę Zachodnią, a w 1935/36 odbyli półroczną samochodową podróż po USA. Wyjazdy za granicę znalazły odbicie w ich reportażach, a także w później opublikowanych notatkach. I. zmarł na gruźlicę w 1937. Dwienadcat' stuijew - to satyryczna powieść łotrzykowska, której fabuła, podpowiedziana przez W. Katajewa (poszukiwanie skarbu, ukrytego w jednym z dwunastu krzeseł rozrzuconych po Rosji), "jest jedynie pretekstem do ukazania obrazu rzeczywistości sowieckiej okresu NEP-u w całej jej różnorodności i zaskakujących sprzecznościach" (Holthusen). Utwór ten wyraźnie nawiązuje do tradycji "Martwych dusz" N. Gogola i ma podobną addytywno-epicką strukturę, nadającą dużą autonomię poszczególnym epizodom. Główny bohater - Ostap Bender, który ginie w końcu powieści (o takim rozwiązaniu zadecydowało losowanie), zostaje przez autorów "wskrzeszony" w następnej, zatytułowanej Zołotoj tielonok. Jej akcja odznacza się większą zwartością i toczy się wokół postaci pewnego sowieckiego milionera. Wymowa satyryczna przedstawionego w utworze obrazu, złożonego z ogromnej liczby trafnie wychwyconych epizodów ówczesnego życia, została pogłębiona i zaostrzona.
HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, MSPNE, RSPP2, Wy75, Wy82.
Dz" wspólnie z J. Pietrowem: Dwienadcat' stuijew, 1928; Odnażdy lotom, Krasnaja Nów' 1932. 8; Zołotoj tielonok, 1933; Kak sozdawałsia Robin-zon, 1933 (przedruk Letchworth 1968); Odnoe-tażnaja Amierika, 1937; Fieijetony l rasskazy, 1957;
Zegary i ludzie. Warszawa 1961; Ostoroźno, owie-jano wiekami!, 1963. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1938-39; w 5-titt., 1961. Samodzielne utwory Ufa:
Zapisnyje knizki, 1939, wyd. 2, uzupełn. 1957;
Rannije oczerki i fieijetony. Pisma iż Amieriki, 1961; Amierikanskij dniewnik 1935-36, Lit. Na-sledstwo 1965.74.
Lit.: W. Szkłowskij, LG 1933.5.1; B. Gorbatow, NM 1949.10; A. Wulis, 1960; R. Śliwowski, Tw. 1960.1, JR 1961.4, w: Literatury i języki krajów
socjalistycznych. Warszawa 1979; J. Szenfeid, Tw. 1960.4; B. Gałanow, 1961; Wospominanija obJ. J. i J. P., 1963; M. Blicharski, ZN WSP (Opole) 1964.3; L. Janowskaja, wyd. 2:1969; K. Reiterma-jer, Diss., Wien 1971; U.M. Zehrer, Diss., GieBen 1975; J. Urbańska-Slisz, w: Tradycja i nowatorstwo w literaturach słowiańskich XX wieku. Warszawa 1976; D. Mołdawskij, w: tegoż Towarlszcz śmiech, 1981; U. Peters, w: J. J., Das goldene Kalb, 1986; J. Łurje, Zwiezda 1990.4.
ILJAZD "" ZDANIEWICZ I.M.
ILJENKOW Wasilij Pawłowicz, 24.(12.)3. 1897 Szyłowo-Uspienskoje (gub. smoleńska)
- 15.1.1967 Moskwa, prozaik. Syn duchownego. Po ukończeniu seminarium duchownego w Smoleńsku, w 1915-17 studiował na wydziale historyczno-filologicznym uniwersytetu w Jurjewie, lecz go nie ukończył. W 1917 był na froncie, w 1918 wstąpił do RICP(b) (Rossijskaja kommunisticzeskaja partija bolszewików. Rosyjska Komunistyczna Partia bolszewików) i zajmował się działalnością partyjną. W 1930 przeniósł się do Moskwy, do 1932 był sekretarzem organizacyjnym "" RAPP-u. Poczynając od 1929 opublikował wiele opowiadań i 3 powieści.
• Dwie pierwsze powieści I. były reakcją na apel partii o ukazanie budownictwa socjalistycznego w jego początkowym okresie. Powieść Wieduszczaja oś 1932 (Siła napędowa) wywołała burzliwą polemikę, w następnej pt. Sotniecznyj gorod 1935 (Słoneczne miasto) na przykładzie kurskiego kombinatu metalurgicznego pokazuje przemianę ZSRR z kraju rolniczego w przemysłowy. W powieści Bolszaja doroga 1949 (Wielka droga, 1955), zgodnie z ** teorią bezkonflikto-wości, postulującą ukazywanie walki dobrego z lepszym, I. pisze o pewnym "kołchozie-milionerze" w 1941 roku (nagroda Stalinowska III st. za 1949). Ponieważ finał utworu, w którym ukazuje początek wojny, brzmiał niezbyt optymistycznie, musiał wnieść odpowiednie poprawki do jego wydania książkowego. Opowiadania I. były wznawiane po XX zjeździe KPZR. Krytyka podkreślała

219
ILJINSKI Oleg Pawłowicz
w nich nieszablonowość fabuły, brak taniego
efekciarstwa, sugestywność opisów przyrody
i kunsztowność dialogów.
KLE. RSPP2.
Dz.: Koński) cech, 1931; Meduszczaja oś, 1932;
Sołniecznyj gorod, 1935; Licznost', 1938; Bolszaja doroga, 1949; Opowiadania, Warszawa 1950; Ras-skazy, 1955; Mirskoje sierdce, 1964; Zapiski raźnych let, LG 1987. 25. 3.
Lit.: M. Szaginian, NM 1939.6; A. Czakowskij, tamże 1950.2; M. Czarnyj, tamże 1956.11 i LR 1972.24.3; z okazji 90-lecia urodzin: LG 1987.27.3.
ILJIN Michaił (właśc. Uja Jakowlewicz Marszak), 10.1.1886(29.12.1885) Bachmut-15.11.1953 Moskwa, prozaik. Brat S. Mar-szaka. W 1925 ukończył instytut technologiczny w Leningradzie i do 1929 pracował zawodowo jako inżynier. Działalność literacką rozpoczął w 1924, podejmując współpracę z czasopismem dla dzieci. Twórczość I. służyła popularyzacji odkryć i osiągnięć w dziedzinie nauk przyrodniczych i techniki, a także propagowaniu wiedzy na temat historii i aktualnej problematyki. Wiele miejsca poświęcał w niej również otaczającym człowieka przedmiotom i zjawiskom codziennego życia. Jego utwory były często tłumaczone w NRD i Polsce. Adresowane głównie do dzieci, cieszyły się wzięciem również u dorosłych czytelników. W jego książce Kotoryj czas? 1927 (Która godzina?, 1949) mowa jest o historii pomiaru czasu, w następnej pt. Czornym po bietomu 1928 (Czarno na białym, 1949) I. zapoznaje czytelnika z etapami rozwoju piśmiennictwa. Styl narracji I. odznacza się dużą komunikatywnością, bogactwem retorycznych pytań, paradoksów i metaforyki. Stare samochody obdarza cechami starych kobiet, z kolei obrabiarki wyposażone są w więcej rąk niż człowiek. Rasskaz o wielikom pianie 1930 (Opowiadanie o wielkim planie) to kolejna, przetłumaczona na wiele języków książka I., w której autor popularyzuje założenia pierwszego pięcioletniego planu w ZSRR. Napełnia ją optymistycznym zapałem, chęcią ujarzmienia przyrody i wiarą, że szczęście człowieka wiąże się z opanowaniem techniki. Książka I. Kak czetowiek stał wielikanom (Jak człowiek stał się olbrzymem, 1950), napisana we współautorstwie z żoną, E. Sięgał, ukazuje proces rozwoju ludzkości od epoki paleolitu do średniowiecza jako konkretne i owocne działanie, sterowane jedynie przez człowieka. KLE,LES.
Dz.: Sołnce na stole, 1927 (Słońce na stole. Warszawa 1950); Kotoryj czas, 1927; Czarnym po bie-łomu, 1928; Sto tysiacz poczemu, 1929 (Sto tysięcy dlaczego. Warszawa 1959); Rasskaz o wielikom płonie, 1930; Rasskazy o wieszczach, 1936 (Opowiadania o przedmiotach. Warszawa 1950); Kak czetowiek stat wielikanom, 1946; Putieszestwije w atom, 1948 (Podróż w świat atomu. Warszawa 1951); Człowiek i żywioł, Warszawa 1948; Sztuczne oko, tamże 1948; Fabryka-automat, tamże 1950; Ziemia i ludzie, tamże 1950; Ujarzmienie przyrody, tamże 1953; Wspomnienia chłopca okrętowego Zachara Zagadkina, tamże 1963. Izbr. proizw., w 3-ch tt., 1962.
Lit.: B. Lapunow, 1955; A. lwicz, 1956; S. Marszak, Wopr. Lit. 1961.9 i w: M. I., Izbr. proizw., 1962; I. Sołowjowa i W. Szytowa, NM 1962.11;
Żyzń l tworczestwo M. I., 1962; M. I., w: Sowj. Kin-derlit., Berlin 1974.
ILJINSKI (w pisowni anglo-amerykaóskiej Ilyinsky) Oleg Pawłowicz, 19.5.1932 Moskwa, poeta. Urodził się w rodzinie historyka sztuki. Od 1944 razem z rodzicami mieszkał w Niemczech. Od 1949 studiował filozofię, historię kultury rosyjskiej (pod kierunkiem F. Stiepuna) i literaturę niemiecką w Monachium. W 1956 przeniósł się do USA, gdzie w 1970 na podstawie dysertacji pt. "Wybrane zagadnienia rosyjskiego romantyzmu na materiale prozy W.F. Odojewskiego" otrzymał stopień doktora uniwersytetu w Nowym Jorku. Wiersze zaczął pisać jeszcze w Niemczech i od 1950 publikował je na łamach czasopisma "Grani". Do 1991 wydał pięć tomików liryki pod wspólnym tytułem Stichi 1960, 1962, 1966, 1976, 1981 (Poezje). Jego wiersze regularnie ukazują się w almanachu "Wstrieczi". Oprócz tego wydaje artykuły

IMAŻYNIZM
220
poświęcone literaturze rosyjskiej, zwłaszcza okresu romantyzmu i "* srebrnego wieku. Mieszka w Richmond Hill. I. Uprawia lirykę klarowną, opisową i refleksyjną. Poszczególne wiersze opiera na obrazowo przedstawionej sytuacji, która nie stanowi celu samego w sobie i nie ukazuje rozwoju zdarzeń. Często w poszukiwaniu obrazowości odwołuje się do sztuki, architektury bądź malarstwa, chętnie opisuje przyrodę, napełnioną światłem i barwą. Unika tematyki politycznej i publicystyki. Aktualną rzeczywistość uwzględnia jedynie w opisach współczesnych miast europejskich, a czasami również amerykańskich. Przedmioty codziennego użytku oraz ulice i place miast są w jego poezji przepojone pierwiastkami duchowymi. Sztuka i przyroda stają się u niego znakami wieczności, a wartości metafizyczne odbijają się w najzwyklejszych sytuacjach, zjawiskach i przedmiotach.
EmR, Fo, HRL.
Dz.: Wiersze: Wozr. 1950-53; Grani 1950-59; NŻ od 1952; Mosty 1958-65; Pieriekriostki, Fhiladelphia 1977, 1982; Wstrieczi od 1984. Stichi, FfM 1960; Stichi. Kniga wtórują, Miinchen 1962;
Stichi. Kniga trietja, tamże 1966; Stichi. Kniga cze-twiortaja, Madrit 1976; Stichi. Kniga piataja, NY 1981.
Lit.: J. Bolszuchin, w: Lit. zarubieżje, Miinchen 1958; L. Rżewskij, w: O. I., Stichi, 1960; J. Tera-piano, RM 1961.18.3; L. Aleksiejewa, NŻ 1961. 65; R. Pletniow, NRS 1967.29.1; I. Czinnow, tamże 1967.3.2; A. Rannit, SEEJ 1970 i HRL 1985;
W. Sinkiewicz, Russkoje Wozrożdienije 1990.50.
IMAŻYNIZM, kierunek literacki, 1918-1924 (formalnie 1927), opowiadający się za prymatem formy i uznający obraz za fundament poezji. Grupa imażynistów skupiona wokół egofuturysty W. Szerszeniewicza ("* futuryzm) powstała w końcu 1918 w Moskwie. Oprócz najwybitniejszego przedstawiciela grupy - S. Jesienina, w jej skład wchodzili m.in. I. Gruzinów, R. Iwniew, A. Kusi-kow, A. Marienhof, M. Rojzman i N. Erd-man. Deklaracja programowa i. została ogłoszona 10.2.1919 w gazecie "Sowietskaja
Strana". Od 1920 zaczęły się ukazywać w druku pierwsze zbiorki poetyckie imażynistów, m.in. Ptawilnia słów (Wytapialnia słów). Swoje liczne publikacje ogłaszali we własnym na wpół legalnym wydawnictwie "Imażynisty". W 1922-24 wydali cztery numery własnego czasopisma "Gostinica dla putieszestwujuszczich w priekrasnom" (Zajazd dla podróżujących w świecie piękna). Kontynuowali rozpoczętą przez symbolistów dyskusję na temat form poetyckich i opowiadali się za ich modernizacją, ale akcentowali nieco inne wartości estetyczne niż futuryści. Występowali przeciwko ideologizowaniu sztuki, co częściowo było wynikiem rozczarowania do idealistycznych wizji rewolucji. Tytuły wierszy Szerszeniewicza, który traktował "obraz jako cel sam w sobie", np. "Katalog obrazów" (Katalog obrazów), "Li-riczeskaja konstrukcyja" (Konstrukcja liryczna), podkreślają racjonalny charakter jego zabiegów twórczych. Głównym przykazaniem imażynistów było eksperymentowanie słowem, poszukiwanie oryginalnych, wyrazistych, konkretnych porównań i metafor. Dążenie do epatowania czytelników poprzez zastosowanie odrażających, wulgarnych słów i obrazów miało też swoją analogię w ich rozwiązłym, ekscentrycznym trybie życia. Polityczna sytuacja kraju, w którym oddawano pierwszeństwo poezji publicystycznej, pozbawionej liryzmu, i uważano za dzieło sztuki wiersze przesiąknięte aktualną tematyką i propagandą, przeszkodziła imaźyni-stom w urzeczywistnieniu zamierzonego celu, utrudniła dotarcie do głębszych pokładów ekspresyjnych języka oraz wyrażenie sensu utworu poprzez ciąg obrazów. W 1924 wśród imażynistów zarysowały się rozbieżności, a latem 1927 grupa rozpadła się. W. Szerszeniewicz, podsumowując dzieje imaźynizmu rosyjskiego w 1928, do najważniejszych jego dokonań w zakresie badań nad słowem i obrazem poetyckim zaliczył Bujan-ostrow 1920 (Wyspa Bujan) A. Marienhofa, Kluczi Marii 1919 (Klucze Marii) S. Jesienina i własną pracę Dważdy dwa piat' 1920 (2x2== 5).

221
INBIER Wiera Michajłowna
HRL, KLE, LE, LES.
Lit.: S. Jesienin, Kluczi Marii, 1920 (też w: Lit. manifiesty); A. Mariengof, Bujan-ostrow. Imazy-nizm, 1920; W. Szerszeniewicz, Dwazdy dwa piat'. Listy imażynista, 1920, Komu ja żmu ruku, 1921 oraz Suszczestwujut li imażynisty, w: Czitatiel i Pi-satiel 1928.3 i w: Lit. manifiesty; I. Gruzinów, Imaźynizma osnownoje, 1921; R. Iwniew, Czetyrie wystreła w Jesienina, Kusikowa, Mariengofa, Szer-szeniewicza, 1921; W. Lwow-Rogaczewskij, Ima-żynizm i jego obrazonoscy, 1921; I. Sokołów, Ima-żynistika, 1921; Lit. manifiesty, wyd. 2:1929 (przedruk Munchen 1969); NA. Nilsson, The Russian Imaginists, Stockholm 1970; V. Markov, Russian Imaginism J9J9-1924, t. 1-2, Giessen 1980 (wraz z tekstami).
INBIER Wiera Michajłowna, 10.7.(28.6.) 1890 Odessa - 11.11.1972 Leningrad, poetka. Córka właściciela wydawnictwa naukowego. W 1910-14 studiowała w Odessie, a następnie w Paryżu, gdzie na własny koszt wydała pierwszy tomik poezji pt. Pieczalnoje wino 1914 (Smutne wino). W czasie przewrotu bolszewickiego mieszkała w Moskwie, lata wojny domowej spędziła w Odessie. W 1922 przeniosła się do Moskwy, gdzie później związała się z Literackim Centrum Konstruktywistów. Pragnąc dostosować się do panującej ideologii, została dziennikarką. W 1924-26 jako korespondentka przebywała w Paryżu, Brukseli i Berlinie. Zwracała się coraz bardziej ku prozie, która dzięki ironicznemu dystansowi do przedmiotu przekazu zdobywała uznanie nawet za granicą. Przejawy jej strachu oraz nieliczne próby protestu (np. w związku ze sprawą Achma-towej i Zoszczenki w 1946) zostały częściowo ujawnione dopiero w okresie "* pierie-strojki. W 1938 I. ogłosiła swój pierwszy poemat Putiewoj dniewnik (Dziennik podróży), w którego 984 wersach zawarła swe impresje z pobytu w Gruzji. Na początku II wojny światowej wraz ze swoim mężem lekarzem przybyła do Leningradu i spędziła tam okres oblężenia. Za poemat Putkowskij meridian 1942 (Południk Pułkowa) oraz tomik prozy pt. Poczti tri goda. Leningradskij dniewnik
1945 (Oblężone miasto, 1950) otrzymała nagrodę Stalinowską II st. za 1945. Dopiero wówczas I., która w 1943 wstąpiła do partii, została oficjalnie uznana jako poetka. Po wojnie znów powróciła do tematu socjalistycznego budownictwa. W 1960 opublikowała zbiorek wierszy o Leninie pt. Apriel (Kwiecień), napisany w 1954. Mieszkała w Moskwie. We wczesnych wierszach I. próbowała naśladować Annę Achmatową, lecz "nie osiągnęła właściwej jej głębi i autentyzmu" (Struve). Postulat konstruktywistów budowania utworów na zasadzie maksymalnej ekonomii środków znalazł wyraz w uproszczeniu składni i zawartości treściowej jej utworów. Wiersz I. Synu, kotorogo niet 1927 (Synowi, którego nie ma; identycznie brzmi tytuł tomiku jej liryki) jest częściowo parafrazą utworu M. Lermontowa "Kazaczja ko-łybielnaja pieśnią" (Kozacka kołysanka). Autobiograficzna książka Kakja była maleń-kaja 1954 (Kiedy byłam mała, 1957) nawiązuje do lat dziecięcych pisarki. I. rozpoczynała twórczość jako uzdolniona poetka, lecz w związku z konformistyczną postawą, jaką przyjęła w stosunku do systemu, zmarnowała swój talent. W swej prymitywnej pod względem techniki poezji kierowała się rozumem, a nie sercem. Jej wiersze o Puszkinie, Leninie i Stalinie mają charakter narracyjny. Poematy I., poświęcone aktualnej rzeczywistości sowieckiej, cechuje nużąca jednostajność, dłuźyzny i prawie zupełny brak oryginalnych właściwości.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPPo9, Wy75, Wy82. Dz.: Pieczalnoje wino, 1914; Synu, kotorogo niet, 1927; Miesto pod sołncem, 1928 (Miejsce pod słońcem, Warszawa 1958); Putiewoj dniewnik, 1938; Puł-kowskij meridian, 1942; Poczti tri goda, 1946; Opowiadania o dzieciach. Warszawa 1951; Kak ja byla malenkaja, 1954; Apriel, 1960; Za mnogo let, 1964. Wiersze, w: Antologia rosyjskiej poezji radzieckiej lat 7977-47, Katowice 1978. Izbr. proizw., t. 1-3, 1958; Sobr. socz., 1.1-4,1965-06; Izbr., 1981.
Lit.: E. Usijewicz, Znamia 1945.12; A. Jackie-wicz, Tw. 1950.6; A. Tarasienkow, w: W. I., Izbr. proizw. 1954; I. Grinberg, Znamia 1960.9 i 1961;
G. Kondraszow, Zwiezda 1965.1; Z. Załuski, w:

ISAJEW Jegor Aleksandrowicz
222
Antologia poezji i prozy. Warszawa 1977; Z okazji 90-lecia urodzin: Znamia 1980.7; W. Prichod' ko, Dietskaja Litieratura 1990, s. 161-76.
IOURIENEN S. "* JURJENEN S.S.
ISAJEW Jegor (właśc. Gieorgij) Aleksandrowicz, 2.5.1926 Korszewo (obw. woroneski), poeta. Syn wiejskiego nauczyciela. Pod koniec II wojny światowej był na froncie, później odbywał służbę wojskową w Niemczech i Austrii. Debiutował w prasie w 1945. W 1955 ukończył IŁ. W 1963-89 wchodził w skład koi. red. tygodnika "Litieratumaja Rossija", od 1965 był członkiem zarządu ZP RFSRR, w 1981 został jednym z sekretarzy zarządu ZP ZSRR. Mieszka w Moskwie. W swoich politycznych poematach I. naśladował A. Twardo-wskiego. Spośród nich na uwagę zasługują zwłaszcza Sud pamiati 1962 (Sąd pamięci, 1965) i Dal pamiati (Dal pamięci), napisane między 1955 a 1977 i wyróżnione nagrodą Leninowską. W patetycznej tonacji mówi w nich o trzech byłych niemieckich żołnierzach, mieszkających w Niemczech Zachodnich, które zgodnie z obowiązującym schematem zostały ukazane jako kraj militarystyczny i faszystowski. Prymitywnie zrealizowany zamysł twórczy I. miał na celu przypomnienie, że każdy obywatel niesie brzemię odpowiedzialności za los swego narodu.
KLE,LES.
Dz.: Sud pamiati, Oktiabr' 1962.6, wyd. oddz. 1963; Atmosfiera sticha, Wopr. Lit. 1967.4; Dal pamiati, Moskwa 1976.1, 1977.11 i wyd. oddz. 1977; Żyznproźyf..., 1979; Poemy, 1984; Dwadcat' piatyj czas, Moskwa 1985.1. Izbr. proizw. w 2-ch tt., t. l, 1990.
Lit.: W. Diemientjew, Niewa 1963.3 i Lit. i Sowr. 1963.4; W. Zajcew, Wiestnik MU, Fiłołogija i Żurnalistika, 1964.5; A. Jołkin, Moskwa 1972.3;
A Pawłowskij, Zwiezda 1980.12; A. Diemientjew, Znamia 1985.1; W. Roslakow, LG 1985.24.4.
ISAKOWSKI Michaił Wasiljewicz, 19.(6.) 1.1900 Głotowka (gub. smoleńska) - 20.7 1973 Moskwa, poeta. Urodził się w rodzinie
chłopskiej. Do partii wstąpił w 1918, w 1921-31 był dziennikarzem w Smoleńsku. Wiersze zaczął pisać bardzo wcześnie, ale początek swej pracy literackiej datował od 1924 roku. Pierwszy ważny dla niego zbiorek wierszy Prowoda w sołomie 1927 (Przewody w słomie) wzbudził różne odgłosy krytyczne, ale wkrótce po przeniesieniu się do Moskwy (1931) I. odniósł prawdziwy sukces i stał się (głównie dzięki tekstom szeroko znanych piosenek, nawiązujących do twórczości ludowej) jednym z najbardziej uznanych poetów nowej sowieckiej wsi, któremu poświęcono wiele uwagi w pracach krytyczne- i histo-rycznoliterackich. W 1965 W. Bachtin wydał jego utwory w serii Biblioteka Poeta (Biblioteka Poety). Za teksty popularnych piosenek, m.in. "I kto jego znajet" 1938 (I niech zgadnie druga), "Katiusza" 1938, "Szoł so służby pogranicznik" 1939 (Wracał żołnierz pogranicza) otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za 1942. W czasie wojny napisał wiele tekstów do piosenek żołnierskich (nagroda Stalinowska I st. za 1948). Po 1953 napisał niewiele wierszy. Od 1954 wchodził do zarządu ZP ZSRR i był członkiem prezydium wszystkich zwoływanych wówczas zjazdów pisarzy. Napisany w 1945/46 poemat Skazka o prawdie (Bajka o prawdzie) mógł się pojawić w druku dopiero w 1987. Liczba stworzonych przez I. utworów poetyckich nie przekracza 250, przeważająca ich część powtarza się w kolejnych wydaniach. Poezja I. ma charakter narracyjno-liryczny i jest ściśle związana z tradycją rosyjskiej twórczości ludowej. Dotyczy to zwłaszcza tematyki liryki miłosnej, w której wyzyskuje tradycyjne motywy spotkania przy studni, pożegnania i nadziei - ale także i formy prawie całej jego poezji. Często na zasadzie kontrastu ukazuje ubogie życie w czasach minionych i szczęśliwą współczesność. W jego piosenkach nie znalazły odbicia autentyczne problemy ludzkie, brzmi w nich niekiedy jedynie wiara w dobro, zabarwiona lekkim smutkiem. A. Twardow-ski uważał, że I. "szczerze i prawdziwie wi-

223
ISKANDER Faził Abdutowicz
tał wesołą piosenką nową sowiecką wieś już w zaraniu jej odnowy" (NM 1967.8). U schyłku życia ukończył obszerną księgę wspomnień pt. Na Jelninskoj ziemie 1973 (Na Ziemi Jelniańskiej).
HRL, KLE, LE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Prowoda w sołomie, 1927; Stichi l pieśni, 1949, 1966; Stichotworienija, 1965; O poetach, o stichach, o pieśniach, 1968, wyd. 2:1972; Na Jelninskoj ziemie, 1973; Iz pieriepiski dwóch poetów. A.T. Twardowskij -M. I. DN 1976.7-9; Wiersze, w: Antologia rosyjskiej poezji radzieckiej lat 1917-41, Katowice 1978; Dwa goda w Czistopole, Wopr. Lit. 1982.5; Skazka o prawdie, Znamia 1987.10. Socz. w 2-ch tt., 1956; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1968-69;
w5-titt.,19Sl-S2.
Lit.: A. Twardowskij, LG 1938.5.7, NM 1967.8 i 1969; W. Aleksandrów, 1950; E. Litwin, Zwiez-da 1955.3; E. Kucharska, JR 1961.2; A. Opaliń-ski, JR 1970.4, Poezja 1975.4, PR 1979.2, SIO 1979.2, PR 1980. l i JR 1980.1; J. Orłowski, JR 1971.3; A. Urban, DN 1972.10; E. Osietrow, Oktiabr' 1975.1 i Nasz Sowr. 1980.1; N. Kotow-czichina, Ruś. Lit. 1985.4; Wospominanija o M. I., 1986; A. Safonow, LG 1990.17.1.
ISKANDER Faził Abdutowicz, 6.3.1929 Su-chumi, abchaski poeta i prozaik piszący w języku rosyjskim. Syn właściela cegielni. Uczęszczał do szkoły w Abchazji, następnie kształcił się w zakresie bibliotekoznawstwa. W 1954 ukończył IŁ i pracował jako dziennikarz w Kursku i Briańsku. W 1959 został redaktorem abchaskiej sekcji Gosizdatu (wydawnictwo państwowe). Pierwsze zbiorki jego poezji - Gornyje tropy 1957 (Górskie ścieżki) i Dobrota ziemli 1959 (Dobroć ziemi), ukazały się w języku rosyjskim w Suchu-mi i spotkały się z pozytywnym oddźwiękiem w centralnej prasie. Rozgłos światowy przyniosły mu utwory satyryczne, zwłaszcza cykl nowelistyczny pt. Sandro iż Czegiema, wersja skrócona - 1973, pełna, 3-tomowa - 1989 (Sandro z Czegemu, 1976). Wydanie sowieckie tego zbioru z 1973 zostało o dwie trzecie skrócone przez cenzurę. Pełny jego tekst wraz z uzupełnieniami został opublikowany w USA w 1979 i 1981. Dopiero "" pie-
riestrojka umożliwiła czytelnikom w ZSRR szeroki dostęp do pominiętych w pierwszym wydaniu nowel. Kłopoty z drukiem pobudziły I. do wzięcia udziału w przygotowaniu almanachu "" Mietropol, gdzie zamieścił opowieść Maleńki] gigant bolszogo sieksa 1979 (Maleńki gigant wielkiego seksu), oficjalnie wydaną w ZSRR pt. O Marat dopiero w 1988. W 1993 I. otrzymał niemiecką nagrodę Puszkinowską. Mieszka w Moskwie. Lirykę I. cechuje obrazowość języka i ścisła więź z przyrodą Kaukazu (górami, światem zwierzęcym, morzem), która często jest uosobieniem wytrwałości i niezłomności człowieka. Głębi jego poezji przydaje również obecność dystansu historycznego, wolnego od marksistowskiego rozumienia praw rządzących rozwojem rzeczywistości (NM 1966.12), oraz włączenie postaci Chrystusa (NM 1968.11). Proza I. odznacza się bogactwem fantazji. Autor chętnie sięga w niej po narrację w pierwszej osobie. Obdarza opo-wiadacza własnymi przymiotami, pozwala mu na rozważania i dygresje, trafne obserwacje i krytyczne, nasycone humorem wypowiedzi na temat współczesności. Zdaniem N. Atarowa charakterystyczną cechą techniki pisarskiej I. jest "rembrandtowska wyrazistość szczegółów" i "absurdalny humor, napełniony głębokim sensem". Jego Sozwiezdi-je kozłotura 1966 (Półkozic, 1971) jest satyrą na "kampanie", mające wesprzeć upadające sowieckie rolnictwo oraz na opinię społeczną, poddającą się daleko idącej manipulacji. W Letnim dniom 1969 (W letni dzień, 1979) I. ukazuje metody werbowania agentów przez gestapo na przykładzie historii życia pewnego Niemca, który przezwyciężając paraliżujący go strach nie godzi się zostać szpiclem. W opowiadaniu Dień Czika 1971 (Dzień Czika) na uwagę zasługuje muzyczność stylu I. Cykl nowel pt. Sandro iż Czegiema koncentruje się wokół postaci tytułowego bohatera, mieszkańca pewnej górskiej wsi, jak gdyby żywcem przeniesionego z ab-chaskiego folkloru. Poszczególne nowele składają się na coś w rodzaju współczesnej

IWANNIKOW Michaił Dmitrijewicz
224
powieści łotrzykowskiej, pozbawionej ciągłej akcji, która przedstawia satyrycznie ujęte epizody życia okresu przedrewolucyjnego i sowieckiego. Pojawia się też satyrycznie nakreślony, lecz wyrazisty, przygnębiający wizerunek Stalina. W opowieści Maleńki] gigant bolszogo sieksa, złożonej z opisów przygód miłosnych głównego bohatera, I. ośmiesza wady ludzkie i ujemne zjawiska życia społecznego w ZSRR. Włącza również epizody z osobistego życia Berii. W satyrycznej powieści Króliki i udowy (Króliki i dusiciele), opublikowanej najpierw w USA (1982) i dopiero w 1987 w ZSRR, podejmuje temat strachu i zastraszania jednostki przez władzę sowiecką.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, Ki, KLE, LES, Wy82.
Dz.: Gomyje tropy, 1957; Dobrota ziemli, 1959;
Zielony] dożd', 1960; Sozwiezdije kozłotura, NM 1966.8; Kotczerukij, tamże 1967.4; Letni] les, 1969;
Letnim dniom, NM 1969.5; Zakazany owoc. Warszawa 1969; Dieriewo dietstwa, 1970 (Drzewo dzieciństwa, 1975); Dień Czika, Ju. 1971.10; San-dro iż Czegiema, NM 1973.8-11, wyd. oddz. 1977 (skrócone), Ann Arbor 1979, 1981 i Znamia 1988.9-10, wyd. pełne t. 1-3, 1989; Pod sienju grieckogo oriecha, 1979; Maleńki] gigant bolszogo sieksa, Mietropol, Ann Arbor 1979 i pt. O Murat, Ogoniok 1988.21-22 i w: Sandro..., 1989, rozdział 23; Króliki i udawy, Ann Arbor 1982, 1988; Za-szczita Czika, 1983; Wywiad: LO 1985.11 i 1987. 8; Pi((',1987; Kofiejnia w morie, Tieatr 1988.6; Sto-janka czełowieka, 1990; Czełowiek i jego okriestno-sti, Znamia 1992.2, 6, 11.
Lit.: M. Iwanowa, LG 1957.20.8; B. Samów, NM 1958.5 i Wopr. Lit. 1978.7; E. Winokurow, LG 1962.24.7; L. Lencz, tamże 1966.14.10; N. Atarow, NM 1969.1; I. Warłamowa, LO 1974.4; J. Eisberg, tamże 1975.9; H.B. Burlingame, RLT 1976.14; P. Wajl i A. Genis, Wr. i My 1979.42; J. Troll, NŻ 1983.151; A. Lebiediew, LO 1984.10; N. Iwanowa, Znamia 1988.3; I. Wasiuczenko, Oktiabr' 1988.3;
M. Lipowieckij, LO 1988.7; S. Iwanów NM 1989.1;
S. Rassadin, tamże 1989.9.
IWANNIKOW Michaił Dmitrijewicz, 19.(6.) 9.1904 Georgijewsk na Kaukazie - 7.9.1968 Belgrad, prozaik. Około 1920 razem z rodzicami emigrował najpierw do Konstantynopola, później do Belgradu. W 1922 przeniósł się do Czechosłowacji, gdzie ukończył gimnazjum. Studiował na wydziale rolniczym uniwersytetu w Brnie i prawo na uniwersytecie w Pradze. Przez pewien czas mieszkał w niedużym rosyjskim ortodoksyjnym klasztorze w Słowacji, potem studiował teologię w instytutach rosyjskiego kościoła prawosławnego w Paryżu i Belgradzie. Żadnych jednak studiów nie ukończył i zarabiał na swoje utrzymanie imając się różnych zajęć, m.in. pracował jako kinooperator. Działalność literacką rozpoczął podczas pobytu w Pradze, gdzie związał się z tamtejszą grupą literacką Skit. W Belgradzie należał do stowarzyszeń Kniźnyj Krużok, Litieraturnaja Srieda i Sojuz Russkich Pisatielej i Żurnalistów. Debiutował opowiadaniem Lord (Lord), zamieszczonym w paryskiej gazecie "Poslednije Nowosti" w 1931. Trzy następne opublikował przed wojną w czasopiśmie "Sowriemiennyje Zapiski". W 1936-38 pisał felietony satyryczne dla belgradzkiej gazety "Russkoje Dieto", wydawanej przez M. Kuz-mina. Był zaprzyjaźniony z K. Tauber. Ożenił się z poetką Lidią Aleksiejewą, która opuściła Jugosławię w październiku 1944. Po wojnie I. pracował jako operator w studiach filmowych i telewizyjnych. W 1955-69 wydał jeszcze cztery opowiadania. Na dorobek literacki I. składa się osiem różnych pod względem objętości opowiadań, świadczących o jego niepospolitym talencie. Prócz tego w gazecie "Nowoje Russkoje Słowo" (NY) zostały opublikowane obszerne fragmenty jego nie dokończonej opowieści Scza-stje (Szczęście). Uwagę I. przyciąga człowiek, zwłaszcza jego świat wewnętrzny, myśli i uczucia. Bieżące wydarzenia społe-czno-polityczne, jak np. przewrót bolszewicki lub położenie emigrantów rosyjskich w Jugosławii stanowią jedynie tło jego utworów. W opowiadaniu Soszka 1935 I. przedstawia rozdartego wewnętrznie młodego człowieka na tle rewolucyjnego zamętu, w atmosferze seksu, miłości, niesnasek rodzinnych i upadku norm moralnych.

225
IWANÓW Anatolij Stiepanowicz
W innym pt. Doroga 1937 (Droga) wystawia pomnik swemu prawowiernemu nauczycielowi, Witalijowi Ustinowowi ze Słowacji. W opowiadaniu Prawiła igry 1955 (Reguły gry) ukazuje rozdwojenie psychiczne pewnego emigranta, który równocześnie uważa się za prześladowcę i osobę prześladowaną. Opowiadanie Czempionat 1969 (Mistrzostwa) naświetla tragedię człowieka ze środowiska cyrkowców. I. był miłośnikiem twórczości I. Bunina, A. Czechowa i L. Tołstoja, w stosunku do Dostojewskiego zachowywał pewną rezerwę. Ujawniając psychologię człowieka w swoich utworach wykazał duże zainteresowanie środkami przekazu, dążył do podkreślenia wymowy treści poprzez ryt-mizowanie narracji.
EmR, Fo.
Dz.: Lord, Poslednije Nowosti, Paris 1931 (reprint NŻ 1962.67); Soszka, Sowr. Zap. 1935.57;
Awio-rasskaz, tamże 1936.61; Doroga, tamże 1937.65; Prawiła igry, NŻ 1955.44; Zagowor, tamże 1956.46; Iskus, tamże 1963-64.74-75; Czempionat, tamże 1969.96.
Lit.: G. Adamowicz, RM 1956.5.7; E. Tauber, NŻ 1969.96; O. Durić, Scwremenik, Beograd 1984.8/9 i w: Ruska literama Srbja J920-4], Beograd 1990, s. 123-26.
IWANÓW Aleksandr Aleksandrowicz, 9.12. 1936 Moskwa - 12.6.1996 tamże, poeta. W 1960 ukończył zaocznie wydział rysunku technicznego w instytucie pedagogicznym w Moskwie. Pisze parodie literackie, które ogłasza drukiem od 1963. W 1968 wydał pierwszy ich zbiór. W 1970 wstąpił do partii. Zbiorek jego parodii Płody wdochnowienija 1983 (Owoce natchnienia) zawiera 170 utworów wybranych z 4 poprzednich tomików. Mieszkał w Moskwie. Uważany był za utalentowanego, niekiedy dobrodusznego, innym razem bardzo zjadliwego parody-stę. W tytułach swoich wierszy wymienia nazwiska poetów, których parodiuje i przytacza cytaty z interesujących go utworów. Jego parodie dotyczą takich znanych poetów rosyjskich XX wieku, jak B. Achmadulina,
J. Jewtuszenko, J. Moric, B. Okudżawa, E. Winokurow, A. Wozniesienski i mniej znanych, jak E. Antoszkin lub I. Uscow. Naśladuje najistotniejsze składniki treści, rytmu, techniki postaciowania i ośmiesza je za pomocą parody-stycznych hiperboli. Włącza też informacje z biografii parodiowanych twórców.
LES.
Dz.: Lubow' i gorczica, 1968; Smiejaś i płaczą, 1970; Nie swoim gołosom, 1972; "Otkuda czto...", 1975; Piegas - nie roskosz, 1979; Płody wdochnowienija, 1983; Wtoskie po idieatu, 1990; Lit. parodii, 1990; • Izbrannoje u drugich, 1987. Lit.: S. Wasiljew, LG 1972.1.1; D. Mołdawskij, LO 1973.4; W. Lifszyc, NM 1973.7; B. Samów, Wopr. Lit., 1984.11; I. Ewentow, LO 1984.12;
M. Żwanieckij, Znamia 1989.4; W.I. Wołków, w:
tegoż Kniga o parodii, 1989.
IWANÓW Anatolij Stiepanowicz, 5.5.1928 Szemonaicha na północy Kazachstanu, prozaik. W 1946-50 studiował dziennikarstwo na uniwersytecie w Ałma Acie. Pracował jako dziennikarz początkowo w gazetach prowincjonalnych Azji Środkowej i Syberii, następnie w prasie wojskowej. Od 1952 należał do partii. W 1958-64 był zastępcą red. nacz. miesięcznika "Sibirskije Ogni". Debiutował jako nowelista w 1954. Pierwszy zbiór opowiadań pt. Ałkiny pieśni (Piosenki Ałki) wydał w 1956, pierwszą powieść Powitiel (Powój polny) w 1958, a następną - Tleni iscze-zajut w poldień (Cienie znikają w południe) w 1963. W końcu lat 60. przeniósł się z Nowosybirska do Moskwy. Za powieść Wieczny j zow 1970-76 (Odwieczny zew, 1978) otrzymał w 1971 nagrodę państwową RFSRR im. Gorkiego, a za scenariusz filmu telewizyjnego według tego utworu został wyróżniony nagrodą państwową ZSRR w 1979. Od 1965 należał do zarządu ZP RFSRR, od 1971 również do zarządu ZP ZSRR, w którym od 1981 pełnił funkcję jednego z sekretarzy. Od 1972 był red. nacz. miesięcznika "Mołodaja Gwardija", w którym również w okresie ** pieriestrojki demonstrował swą konserwatywną pozycję (zob. Ogoniok 1988. 23). •

IWANÓW Gieorgij Władimirowicz
226
Miejsce akcji swoich utworów I. często sytuuje na syberyjskiej wsi. Wytyczył sobie jako cel "ukazanie tego, jak rzeczywistość sowiecka wyzwala ludzi od pozostałości kapitalistycznych przyzwyczajeń" (Moskwa 1959. 10). W powieści familijnej Powitiel, której akcja obejmuje wydarzenia od chwili rozpoczęcia I wojny światowej do współczesności, I. stara się zdyskredytować własność prywatną. Druga jego powieść, w której stawia znak równości między chrześcijanami a bandytami, jest czynnym wkładem do ateistycznej partyjnej kampanii, wszczętej za czasów Chruszczowa. W powieści Wieczny] zow w schematyczny sposób przedstawia budownictwo komunistyczne na Syberii na przestrzeni ponad sześćdziesięciu lat. W tych prymitywnych pod względem techniki narracyjnej utworach, zawierających banalne, optymistyczne finały, znalazła mocny wyraz jedynie "naprawdę partyjna pasja autora" (Ogniow).
KLE,LES, RSPPo2.
Dz.: Ałkiny pieśni, 1956; Powiesti, 1958; Tleni is-czezajut wpołdień, 1963; Źyzń na griesznoj ziemie, 1971; Wieczny'] zow, 1977; Wrażda, 1980; Pieczal polej, 1983; Wywiad: Nasz Sowr. 1988. 5. Sobr. TOCZ. w 5-titt., 1979-81. Lit: D. Nagiszkin, NM 1959.5; O. Wojtinskaja, Moskwa 1959.10; A. Ogniow, Sibirskije Ogni 1967. 2; N. Siergowancew, LR 1974.19.4; D. Żuków, Nasz Sowr. 1978.5; W. Gorbaczow, Znamia 1981.6; K- Aleksiejew, LG 1983.8.6; W. Apuchtina, Oktiabr' 1984. 8; B. Kuźminskij, LG 1991.16.1.
IWANÓW Gieorgij Władimirowicz, 11.10. (29.9.)1894 Studionki (gub. kowieńska) - 26. 8.1958 Hyeres (Francja), poeta. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Jego ojciec był wojskowym. Ukończył II Korpus Kadetów w Petersburgu. Swoje wczesne wiersze, które publikował od 1910, tworzył pod znakiem egofuturyzmu (** futuryzm). Jego pierwszy zbiorek poetycki pt. Otptytije na o. Cytieru 1912 (Wypłynięcie na wyspę Cyterę. Tytuł wziął od nazwy obrazu Jeana Antoine'a Watteau "Embarquement pour 1'ile de Cy-
there") zyskał uznanie I. Siewierianina i N. Gumilowa, pod wpływem których, jak również M. Kuzmina, podówczas się znajdował. Był stałym współpracownikiem czasopisma "Apołłon", a od 1917 członkiem grupy "" Cech Poetów. Następny jego zbiorek pt. Wieriesk 1916 (Wrzos) był utrzymany w duchu poetyki "* akmeizmu. W październiku 1922 wraz z żoną, poetką I. Odojewcewą, emigrował za granicę. Mieszkał przez jakiś czas w Berlinie, Paryżu i Rydze, następnie osiadł w Paryżu, gdzie zyskał sławę jednego z najbardziej znanych liryków pierwszego pokolenia ** emigracji rosyjskiej. W wielu czasopismach występował również w roli krytyka. Jego książka pt. Pietierburgskije zimy 1928 (Zimy petersburskie) zawiera poetycki, nie skrępowany chronologią obraz życia literackiego i portrety bliskich mu twórców. Swoje najlepsze wiersze stworzył na emigracji i po raz pierwszy część z nich wydał w 1931 w tomie pt. Róży (Róże). W sumie za życia opublikował 10 zbiorków wierszy. W 1943-46 mieszkał w Biarritz, później znowu w Paryżu. Lata od 1953 do końca życia przeżył w biedzie w domu dla starców w Hyeres pod Niceą. Głębszy wgląd w twórczość I. stał się możliwy dopiero od 1975, kiedy W. Sieczkariow wraz z M. Dalton opublikował pełne wydanie jego utworów w Wlirzburgu. W USA W. Krejd uzupełnił je tomem Niesobrannoje 1987 (Utwory rozproszone). Dzięki "* pieriestrojce pierwsze sowieckie wydanie jego dzieł pt. Stichotworienija. Trietij Rim. Pietierburgskije zimy. Ki-tajskije tieni (Poezje. Trzeci Rzym. Zimy petersburskie. Chińskie cienie) ukazało się pod redakcją N. Bogomołowa również w Moskwie (1989). I. należy do najwybitniejszych poetów rosyjskich XX wieku. Wyżyny mistrzostwa osiągnął dopiero na emigracji. Jego pierwszy egofuturystyczny tomik wierszy nie odbiega od przyjętego przez ten kierunek stylu, drugi pt. Gornica 1914 (Pokój) zdradza wpływy pisarstwa M. Kuzmina. Zbiorek pt. Pamiatnik sławy 1915 (Pomnik chwały) utrzymany jest w tonacji patriotycz-

227
IWANÓW Wiaczesław Iwanowicz
nej, warunkowanej wydarzeniami wojennymi. Tomiki Wieriesk i Sady 1915 (Sady) noszą piętno dużej samodzielności twórczej I. Zebrane w nich wiersze są doskonalsze pod względem formy, bardziej melodyjne (dzięki paralelizmom i powtórzeniom) i zdradzają zainteresowanie poety detalem. W jego liryce "odnaleźć można wszystkie typowe cechy poetyki akmeizmu, choć w formie nieco stylizowanej na wzór "lekkiej poezji" (la poćsie Ićgere) francuskiej XVIII wieku. W ogóle figlarna, pełna wdzięku tonacja oraz sceny rodzajowe - to cechy charakterystyczne wczesnej liryki I." (Holthusen). Liryka filozoficzna z pierwszego zagranicznego tomiku Róży, która znalazła uznanie także u przeciwników stylu I., wśród nowych swych cech zawiera elementy poetyki Błoka, motywy paryskie i wspomnienia o Rosji. Jego powojenny zbiorek wierszy Portriet bież schodstwa 1950 (Portret bez rysów podobieństwa) wprowadza rozważania o istocie sztuki. Część tych utworów włączył do opublikowanego w 1958 tomu 1943-1958. Stichl (1943-1958. Poezje), w całości przesyconego pesymistycznym stosunkiem do życia. Poezję I. cechuje jasność myśli, która ujawnia się w biegunowych sprzecznościach, oraz wciąż wzrastający ne-gatywizm. Wiele wierszy poświęcił poezji. Zawierają one aluzje odnoszące się do innych twórców. Rozpacz miesza się w nich z dążeniem do tego, co jest istotne w życiu i twórczości poetyckiej.
EmR, Fo, HRL, Ka91, Ka94, Ki, KLE, LES, Ni, RP90, RP92, Wy75, Wy82.
Dz.: Otptytije na o. Cytieru, 1912; Gomica, 1914;
Pamiatnik stawy, 1915; Wieriesk, 1916, wyd. 2, Berlin 1923; Sady, 1921, wyd. 2, Berlin 1922;
Łampada, Wił: Pietierburgskije zimy, Paris 1928, wyd. 2, NY 1952; Trietij Rim, CL. l, Sowr. Zap. 1929.39-40, fragmenty z cz. 2, Czisła 1930.2-3, wyd. oddz. Tenafly (New York) 1987; Róży, Paris 1931; Otptytije na ostrów Cytieru, Berlin 1937;
Raspad atoma, Paris 1938; Portriet bież schodstwa, Paris 1950; 1943-1958. Stichi, NY 1958 i NŻ 1958.54; Niesobrannoje, Orange 1987; Wiersze:
Znamia '[981.3; Kniga o posledniem carstwowanii, red. W. Krejd, Orange 1990; Wiersze w: Muza na
wygnaniu. Rosyjska poezja emigr. Antologia, t. l (1920-1940), Opole 1994. Sobr. stichotworienij, Wiirzburg 1975; hbr. stichi, Paris 1980; Sticho-tworienija. Trietij Rim. Pietierburgskije zimy. Kitaj-skije tleni, 1989; Sobr. socz., t. 1-3, 1994.
Lit.: P. Bicylli, Sowr. Zap. 1937.64; R. Gul, NŻ 1955.42; G. Struwe, w: tegoż Russkaja litieratura w izgnanii, NY 1956; G. Adamowicz, NŻ 1958. 52; I.G. Agushi, Cambridge 1970; J. Iwask, NŻ 1970.98; K. Pomierancew, RM 1976.20.5, 1980. 27.11, 1980.4.12, 1984.27.9, 1990.26.1, 1990.15.6 i NŻ 1985.58; V. Markov, w: The Bitter Air of Exi-le, Berkeley 1977; W. Wejdłe, Kont. 1977.11; J. Terapiano, RM 1978.28.9; W. Krejd, NŻ 1983-1988.150,160,166,167,172-173, wyd. oddz. Tenafly (New York) 1989; U. Michalowski, ZSIPh. 1986.2; I. Serman, NŻ 1988.171; N. Bogomołow, Wopr. Lit. 1989.2, posłowie w: G. I., Stichotworienija 1990 i Ruś. Lit. 1990.3; J.P. Hinrichs, w: tegoż Ver-bannen muzę, Leiden 1990, Mlinchen 1992.
IWANÓW Wiaczesław Iwanowicz, 28.(16.)2. 1866 Moskwa - 16.7.1949 Rzym, poeta, filozof i historyk. Urodził się w rodzinie geodety. Od 1884 studiował historię na uniwersytecie w Moskwie, a od 1886 historię Rzymu i filologię klasyczną na uniwersytecie berlińskim. Będąc w 1891 w Paryżu, interesował się szczególnie misteriami greckimi, pracami F. Nietzschego i kultem Dionizosa. W 1896 napisał pracę doktorską pod kierunkiem Mommsena, pozytywnie ocenioną przez Hirschfelda, ale jej nie obronił. W 1902 podróżował po Grecji, Egipcie i Palestynie. Wiersze zaczął pisać już w dzieciństwie, jako poeta debiutował w 1898, a pierwsze zbiorki poetyckie - Kormczije zwiozdy (Gwiazdy przewodnie) oraz Prozracznost' (Przezroczystość) - ogłosił drukiem w 1903 i 1904. W 1905 osiadł w Petersburgu, a jego mieszkanie ("wieża") obok Taurydzkiego sadu stało się miejscem regularnych spotkań poetów, artystów i uczonych. Liczne artykuły, wyrażające jego religijno-mistyczne poglądy, publikował w czasopismach "Zołotoje Runo", "Wiesy" lub w oddzielnych zbiorach, zyskując sławę "poety o wielkiej erudycji" (Eliasberg). Po kolejnym pobycie za granicą

IWANÓW Wsiewołod Wiaczesławowicz
228
w 1912/13 zamieszkał w Moskwie. W czasie rewolucji lutowej w 1917 przebywał nad Morzem Czarnym. W 1920-24 wykładał literaturę na uniwersytecie w Baku. Tu w 1921 obronił dysertację o kulcie Dionizosa. W 1924 wyjechał legalnie do Rzymu i pozostał we Włoszech do końca życia. W 1926 przyjął wiarę katolicką. W 1926-34 wykładał język i literaturę rosyjską na uniwersytecie w Pawii, w 1934-43 w Instytucie Wschodnim w Watykanie. Od 1971 w Brukseli ukazywały się naukowo opracowane dzieła I., zebrane w sześciu tomach. W ZSRR tom jego poezji pod redakcją S. Awierincewa został wydany po raz pierwszy po 55 latach w 1976 w małej serii Bibliotieki Poeta (Biblioteka Poety). I. zajmuje szczególną pozycję wśród poetów ** symbolizmu rosyjskiego. Jego twórczość jest nasycona motywami mitologii greckiej, z którymi łączą się elementy kultury wczesnego chrześcijaństwa. Próbował znaleźć uzasadnienie dla swej dio-nizyjskiej teorii sztuki, której korzeni upatrywał w chrześcijaństwie i traktował jako objawienie religijne. W wielu utworach uwidacznia się jego ogromna wiedza z dziedziny filologii klasycznej i archeologii. Symboliczny sens poezji I. nie jest łatwy do rozszyfrowania. Jego język odznacza się "nadmiernie wyszukanym hieratyzmem" (Błok), orna-mentalizmem i patetycznością, pełno w nim zwrotów pochodzenia cerkiewno-słowiań-skiego oraz neologizmów, zaczerpniętych z języków europejskich. Wprowadzając niezwykłe epitety, metaforykę i abstrakcyjne obrazy poetyckie, pragnie podkreślić duchowy charakter swojej poezji. I. jest także autorem dwóch tragedii: Tantał 1903 (Tantal) iPromietiej 1919 (Prometeusz), w których znalazły odzwierciedlenie jego poglądy reli-gijno-filozoficzne i estetyczne. Do najbardziej znanych esejów I. należy Pieriepiska iż dwuch ugtow 1921 (Korespondencja z dwóch kątów), której adresatem i korespondentem jest historyk literatury M. Gier-szenzon. Wśród pism pośmiertnych I. znalazł się tom wierszy religijno-filozoficznych,
napisanych jasnym i nieskomplikowanym językiem.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ki, KLE, LES, Ni, RP90, RP92, Wy75.
Dz.: Kormczije zwiozdy, 1902; Prozracznost', 1904 (reprint Miinchen 1967); Taniał, 1905; Eros, 1907; Russkaja idieja, Zołotoje Runo 1909.1,2-3;
Po zwiozdam, 1909 (reprint Letchworth 1971);
Cór ardens, część 1-2, 1911/12; Nieżnaja tajna. Lepta, 1912: Borozdy i mieży, 1916 (reprint Letchworth 1971); Rodnoje i wsielenskoje, 1917; Krizis gumanizma, 1918; Promietiej, 1919 (reprint Paris 1967); Pieriepiska iż dwuch ugfow, 1921 (reprint Letchworth 1971); Dostojewski. Tragódie-Mythos-Mystik, Tubingen 1932; Czełowlek, Paris 1939;
Das alte Wahre, 1955, wyd. 3: 1959; Świat wieczer-nij, Oxford 1962; Stichotworienija i poemy, 1976;
Eschit (przekład), 1989. Sobr. socz., Brussel 1971 (wydano t. 1-4).
Lit.: A. Biełyj, w: Poezija słowa, 1922; F. Stiepun, Wozr. 1949.5 (reprint LG 1991.28.8), WSI. 1963. 3 i w: tegoż Myst. Weitschau, Miinchen 1964;
S. Makowskij, w: tegoż Portriety sowriemiennikow, NY 1951 i NŻ 1952.30-31; O. Chor-Dechartes, OxfSlP 1954, 1957 i wstęp w: W. I., Sobr. socz., 1971; C. Tschópl, Miinchen 1968; J. West, Rus-sian Symbolism, London 1970; A. Hetzer, Miinchen 1972; W. Marków, RM 1972, nr 2885-
-2887; S. Awierincew, Wopr. Lit. 1975.8 i w: W. I., Stichotworienija i poemy, 1976; A. Klimoff, Ann Arbor 1976; E. Tiernowskij, RM 1981.8.1; J. Holthusen, 1982; L. Iwanowa, NŻ 1982-83.147-
-150; D. Mureddu, ScSl. 1984.30; P. Mueller-
-Vollmer, Diss. Stanford Univ. 1985; M. Bóhmig, Ricerche Slavistiche 1985-88.32-35; Vja. Ivanov:
Poet, Critic and Philosopher, New Haven 1986; P. Davidson, Cambridge 1989.
IWANÓW Wsiewołod Wiaczesławowicz, 24.
(12.)2.1895 Lebiażje (gub. semipałatyńska) -15.8.1963 Moskwa, prozaik. Syn nauczyciela. Młode lata spędził na zachodzie Syberii. Wcześnie porzucił szkołę, gdyż musiał zarabiać na swoje utrzymanie. Imał się różnych prac, był zecerem, marynarzem i klownem w cyrku wędrownym. Działalność literacką rozpoczął w 1915. W czasie wojny domowej przejawiał polityczny indyferentyzm, najpierw był po stronie białogwardzistów,

229
IWANÓW Wsiewołod Wiaczesławowicz
później przeszedł do czerwonoarmistów. W 1921 przeniósł się do Piotrogrodu, gdzie wszedł do grupy pisarzy proletariackich "* Kosmist, z której został wykluczony w 1922, kiedy związał się z ugrupowaniem "* Bractwo Serafina. "Krasnaja Nów'" - pierwsze i najbardziej znaczące spośród porewolucyj-nych czasopism literackich - otworzyła w 1922 swe łamy dla jego opowieści Partiza-ny (Partyzanci). Również tu w 1922 ukazała się najbardziej znana opowieść partyzancka I. Broniepojezd 14-69 (Pociąg pancerny 14-69, 1950). W 1923 I. przeniósł się do Moskwy. Był krytykowany w końcu lat 20., zwłaszcza po ukazaniu się zbiorku opowiadań Taj-noje tajnych 1927 (Święte świętych); ostre zarzuty pod jego adresem kierowali krytycy "" RAPP-u. Powstałe w tych latach powieści -Krieml (Kreml), o życiu rosyjskiej prowincji, i U, w której rysuje satyryczny i filozoficzny zarazem obraz Moskwy z czasów zburzenia katedry Chrystusa Zbawiciela - nie ukazały się w druku za życia I. Nie zostały opublikowane także inne utwory (powieści, opowieści), stanowiące znaczną część jego dorobku literackiego. Mimo to I. był oficjalnie uznanym pisarzem sowieckim. Na początku lat 30. podjął temat budownictwa socjalistycznego i jego utwory przyjmowano z aprobatą. W 1938/39 w powieści Parchomienko powrócił do tematu wojny domowej i naświetlił ją zgodnie z duchem czasu. W okresie II wojny światowej był korespondentem wojennym gazety "Izwiestija". W ostatnich latach rządów Stalina unikał aktualnej problematyki. Napisał wówczas m.in. Wstrieczi s Maksimom Gor'kim 1947 (Spotkania z Maksymem Gorkim) i sztukę Łomonosow 1949/53. Gruntownie przerobił także powieść autobiograficzną Pochożdienija fakira 1934/35 (Przygody fakira), która w nowej wersji ukazała się pt. My idiom w Indiju 1960 (Wędrujemy do Indii, 1964). Od 1934 I. należał do zarządu ZP ZSRR, ale nie wchodził w skład sekretariatu ZP. Od samego początku był uważany za jednego z najbardziej utalentowanych przedstawicieli "* Bractwa
Serafina. Jego "stepowe legendy albo realne fakty, ukształtowane w formie legendy" (Gorbow), napisane typowym dla literatury tego okresu "jędrnym, ozdobnym językiem, zawierającym ogromną ilość gwarowych naleciałości" (Struve), opowiadają o niezwykłych, często strasznych zdarzeniach. "Osobliwością techniki pisarskiej I. jest to, że nie ukazuje wydarzeń w politycznej lub historycznej perspektywie i wszystkie wątki umieszcza w człowieku i jego najbliższym otoczeniu" (Holthusen). I. często przerabiał swoje utwory. W scenicznej wersji opowieści Broniepojezd 14-69 po raz pierwszy pod presją "" cenzury mocno zaakcentował rolę partii. Prozatorski wariant tej opowieści z 1968 zawierał tak istotne zmiany, że nie podjęto decyzji o jego druku (NM 1970. 2, s. 224). Niektóre utwory, powstałe w okresie stalinowskim, jak np. powieść Parchomienko, I. napisał później na nowo. Niektóre z jego wczesnych utworów zostały wznowione w ZSRR, inne przedrukowano na Zachodzie. Alegoryczne opowiadanie Sizif, syn Eoła (Syzyf, syn Eola), które zdaniem W. Kawierina świadczy o trudnym losie I. w latach stalinowskiej dyktatury, jest jednym z przykładów jego polemiki z ówczesną epoką. Bardziej znaczące pod tym względem są większe utwory, m.in. Wulkan (Wulkan), Agasfier (Agasfer), Użginskij Krieml (Użgiński Kreml) i U.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP2, Wy75, Wy82.
Dz.: Partizany, 1921; Broniepojezd 14-69, 1922;
Ditio. Łoga, 1922; Cwietnyje wietra, Wił; Woz-wraszczenije Buddy, 1923; Pochożdienija fakira, 1934-35; Parchomienko, 1939; Wstrieczi s Maksimom Gorkim, 1947; Opowiadania wybrane. Warszawa 1957; My idiom w Indiju, 1960; Ediesskaja świątynia, 1965; Pjesy, 1979; Użginskij Krieml (skrócone wydanie pt. Krieml), 1981; U, Lausan-ne 1982, Moskwa 1988; Miednaja lampa, 1984. Sobr. socz. w 7-mi tt., 1928-31; w 8-mi tt., 1956-60; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1968 (zawiera też: Wuł-kan i Agasfier); w 8-mi tt., 1973-78.
Lit.: D. Gorbow, NM 1925.12; M. Szczegłow, w:
tegoż Lil.-kriticzeskije statji, 1958; J. Pomianow-ski. Di. 1959.10; S. Pollak, Tw. 1967.7 i Di. 1967.

IWASK Jurij Pawłowicz
230
10; A. Kron, w: tegoż Wiecznaja problema, 1969;
I. Sołowjowa, NM 1970.2; W. L - pisatiel i człowiek, 1970; L. Gładkowskaja, 1972 i 1988;
E. Cejtlin, 1977,1983; J. Litwinów, SRP 1979.11;
J. Sałajczyk, w: Wieś w rosyjskiej radzieckiej prozie powieściowej lat 1917-1932, Gdańsk 1979; F. Syn-der, Diss. Univ. of Michigan 1979 i SEEJ 1982;
E. Krasnoszczokowa, 1980; T. Hoffmann, Das Bauernthema in der sowj. russ. Prosa, Miinchen 1983; W. Diemientjew, LR 1985.22.2; T. Iwano-wa, Ogoniok, 1987.26; E. Pieriemyszlew, LO 1990.4.
IWASK Jurij Pawłowicz, 14.(1.)9.1907 Moskwa - 13.2.1986 Amherst (Massachusetts), poeta i historyk literatury. Jego ojciec był fabrykantem estońsko-niemieckiego pochodzenia, matka -- Rosjanka wywodziła się ze starego rodu moskiewskich kupców. W 1920 rodzina przeniosła się do Estonii, gdzie I. w 1932 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Dorpacie. W 1930 zaczął drukować artykuły krytycznoliterackie i wiersze w periodykach emigracyjnych. Jego pierwszy tomik poezji pt. Siewiernyj bierieg 1938 (Północny brzeg) został opublikowany w Warszawie. W 1944 I. zbiegł do Niemiec, w 1946-49 studiował slawistykę w Hamburgu. W 1949 przeniósł się do USA, gdzie w 1954 na podstawie pracy o Wiaziemskim uzyskał stopień doktora nauk filologicznych. W 1953 w Paryżu wydał drugi zbiorek wierszy Carskaja osień (Carska jesień). Równocześnie w Nowym Jorku opublikował antologię rosyjskiej poezji emigracyjnej pt. Na Zapadie 1953 (Na Zachodzie), do której włączył twórców pierwszej i drugiej fali "* emigracji. W 1969 otrzymał stanowisko profesora na uniwersytecie w Amherst. Pod kierunkiem I. zostały przygotowane edycje dzieł G. Fiodorowa (1952) i W. Rozanowa (1956). Ponadto napisał wiele artykułów, m.in. o I. Buninie, M. Cwietajewej, O. Man-delsztamie i monografię Konstantin Leont-jew 1974. Swoje wiersze zamieszczał w wielu periodykach, później po wniesieniu nieznacznych poprawek zebrał je w tomikach Chwata 1967 i Zoluszka 1970 (Kopciuszek).
Najobszerniejszy utwór poetycki I. - Igraju-szczij czetowiek 1973 (Homo ludens), a także wybrany cykl jego wierszy krążyły w 1978 po Moskwie w odpisach "* Samizdatu (500 s.). W tym czasie ogłaszał drukiem fragmenty swej prozy autobiograficznej. Liryka I. koncentruje się wokół zagadnień twórczości literackiej, poezji oraz percepcji dzieł sztuki, z którymi zetknął się podczas licznych swych podróży, m.in. do Włoch, Grecji i Portugalii. Za prekursora swej poezji uważał G. Dierża-wina, a pierwszy zbiorek liryki rozpoczął wierszem poświęconym E. Baratynskiemu. Największym przeżyciem duchowym był dla niego kontakt ze staroamerykańską kulturą religijną w 1956, utrwalony i pogłębiony podczas sześciu następnych wyjazdów do Meksyku. Tytuł trzeciego zbiorku I. - Chwała, wskazuje na jego pozytywny, oparty na podstawach religijnych stosunek do życia, w którego doczesnych troskach i cierpieniach widzi odbicie rzeczywistości ponadczasowego ładu. W poemacie Igrajuszczij czeło-wiek w kolejności chronologicznej ukazuje najważniejsze etapy swej drogi życiowej, a także rysuje portrety bliskich mu poetów i zastanawia się nad kluczowymi problemami egzystencji. Jednym z istotniejszych źródeł tego wyróżniającego się epizodyczną strukturą utworu, obok literatury rosyjskiej i meksykańskiej sztuki, jest angielska poezja metafizyczna. Bogactwo metaforyki, gra słów (nawiązuje w tym względzie do doświadczeń XVIII w., do sztuki "" Oberiu), aluzje biograficzno-literackie (niektóre z nich objaśnia w przypisach) oraz neobaro-kowa tonacja - wszystko to podkreśla duchową, historyczną i formalną różnorodność poezji I. Jego "twórczość jest poszukiwaniem, mającym na celu przekształcenie obrazów, wizji i wszystkich wrażeń w grę i poezję" (Dienes). EmR, Fo, HRL.
Dz.: Siewiernyj bierieg. Warszawa 1938; O posle-wojennoj emigrantskoj poezii, NZ 1950.23; Carskaja osień, Paris 1953; Pochwala rossijskoj poezii, Mosty 1960.5; Chwata, Washington 1967; Zotusz-

231
IWNIEW Riurik
ka, NY 1970; Pismo o manierizmie (manifiest neo-barocznoj poezii). Mosty 1970.15; Poezija staro] emigracyi, w: Russkaja litieratura w emigracyi, Pittsburg 1972; Igraj uszczij czełowiek, Wozr. 1973. 240-242, wyd. oddz. 1988; Konstantin Leontjew, Bern 1974; Powiesi' o stichach, NY 1987; Jeśli by nie było riewolucyi (iragm. powieści), RM 1980.1. 12, 22.1, 29.1, 12.3, 19.3 i 1981.25.6; Wywiad:
tamże 1985.21.3; Zawojewanije Mieksiki, 1986;
Artykuły i eseje: NŻ 1960.60, 1970.99, 1971.102, 1977.128,1983.150; Wiestnik RChD 1972.106. Lit.: P. Bicylli, Sowr. Zap. 1938.66; A. Nejmirok, Grani 1953.19 i 1968.67; G. Adamowicz, NŻ 1967.88; J. Bailey, Journal of Slavic Linguistics and Poetics 1970.13; V. Vejdle, NRS 1973.18.9 i 21.10; W. Jewdokimow, Wiestnik RChD 1978. 127; L. Dienes, Worid Lit. Taday 1979.2; A. Ko-piejkin, RM 1984.16.8; D. Bobyszew, W. Blinów, tamże 1986.14.3; D. Bobyszew, W. Blinów, W. Pierieleszyn, NŻ 1986.163.
IWNIEW Riurik (właśc. Michaił Aleksan-drowicz Kowalow), 23.(11.)2.1891 Tyfiis (Tbilisi) - 20.2.1981 Moskwa, poeta i prozaik. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Syn oficera, prawnika z wykształcenia. W 1912 I. ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie. Jako poeta debiutował w 1909, pierwszy zbiorek pt. Samosożżenije (Samo-spalenie) opublikował w 1913. W 1913-16 mieszkał w Piotrogrodzie. Po przewrocie bolszewickim szybko nawiązał współpracę z sowiecką władzą, przeniósł się do Moskwy, był sekretarzem A. Łunaczarskiego. W 1919 razem z W. Szerszeniewiczem, A. Marien-hofem i S. Jesieninem tworzył ugrupowanie imażynistów, ale nigdy oficjalnie nie opowiadał się za ich programem. Jego tomik poezji Sołnce wo grobie 1921 (Słońce w grobie) zawiera 25 wybranych przez Jesienina wierszy, w których podejmuje m.in. takie "tematy
i motywy, jak negacja Boga, fascynacja śmiercią, cierpienie, ból, wyrzuty sumienia, obłęd, krew, Jezus Chrystus, ukrzyżowanie" (Markov, s. 45). W 1917 I. pod wpływem A. Biełego napisał pierwszą powieść, a w 1925-28 trzy następne, w których ukazał życie rosyjskiej bohemy artystycznej w sowieckich warunkach. Spotkały się one z negatywną oceną krytyki. W okresie późniejszym zarabiał na swoje utrzymanie przekładami z języków kaukaskich. W 1942-45 w Tyflisie opublikował dwa zbiorki poezji i trzy nieduże książeczki dla dzieci. Po 1965 wiersze i proza I. zaczęły znów ukazywać się drukiem, a w 1978 pojawiły się nawet dwa tomiki jego dzieł. Do literatury sowieckiej wszedł I. w cieniu imażynistów. Jego znaczenie jako poety i prozaika jest niewielkie.
HRL, KLE, LE, LES, Ni, RP92, RSPPo9. Dz.: Samosożżenije, kn. 1-3,1913-15; Płamia py-szet, 1913; Zototo smierti, 1916; Samosożżenije, 1917; Niesczastnyj angieł, 1917; Sołnce wo grobie, 1921; Czetyrie wystrieła w Jesienina, Kusikowa, Mariengofa, Szerszeniewicza (eseje), 1921; Osada monastyria, 1925; Lubow' bież lubwi, 1925; Otkry-tyj dom, 1927; Gieroj romana, 1928; Izbr. stichi, 1965; Prawda i mify o Siergieje Jesieninie, Wołga 1967.5; Pamiat' i wriemia, 1969; U podnożyja Mtacmindy, 1973; Izbr. stichotworienija, 1974;
Czasy i gołosa, 1978; Tiopfyje listja, 1978; Stichotworienija, 1982; Izbrannoje. Stichotworienija i po-emy (1907-1981), 1985.
Lit.: P. Żurów, Krasnaja Nów' 1927.2; K. Zielin-skij, w: R. I., Izbr. stichi, 1965; I. Michajtow, LR 1970.21.8; anonim, tamże 1971.26.2; G. Mc Vay, OxfSlP 1971; W. Pokrowskij, Lit. Azierbajdżan 1972.1; M. Szapowałow, Wołga 1974.8; anonim. LG 1976.10.3; V. Markov, Russian Imagism 1919-1924, Giessen 1980; A. Cwietajewa, Zna-mia 1986.10 i 1987.11.

J
JAKOWLEW (właśc. Trifonow-Jakowlew) Aleksandr Stiepanowicz, 5.12.(23.11.) 1886 Wolsk (gub. saratowska) - 11.4.1953 Moskwa, prozaik. Syn malarza, analfabety pochodzącego z rodziny chłopskiej. W wieku 12 lat uciekł z domu do lasów pod Permem, by zostać "świętym pustelnikiem", przewędrował z tysiąc kilometrów, a następnie powrócił do domu. W 1901 ukończył naukę w szkole miejskiej. W toku rewolucyjnych wydarzeń 1905 roku zmienił się z człowieka głęboko wierzącego w ateistę i wstąpił do partii eserowców. Często zmieniał miejsce zamieszkania. Przez jakiś czas studiował w Petersburgu. Przed wybuchem I wojny światowej, w czasie której był przez rok sanitariuszem, mieszkał w Rostowie nad Donem, pracując jako nauczyciel i dziennikarz. Od 1915 mieszkał w Moskwie. Dziecięce przywiązanie do pustelnictwa dało o sobie znać również w późniejszym okresie jego życia, kiedy to co roku samotnie spędzał po kilka miesięcy w swym letniskowym domu pod Moskwą. Jako pisarz zwrócił na siebie uwagę dzięki wydanej w Berlinie opowieści Powolniki 1923 (Wolni ludzie), w której podjął temat rewolucji. W 1926 ukazał się zbiór utworów J. z przedmową A. Łunaczarskiego, a w 1928-29 opublikowano siedem z zaplanowanych dziewięciu tomów kolejnej edycji jego dzieł. W 1928 J. uczestniczył w wyprawie polarnej, mającej na celu odnalezienie Amundsena, a w 1929 wziął udział w pierwszym locie samolotowym na trasie Mosk-wa-Taszkient. Po śmierci J. pochlebnie wypowiadał się o jego dorobku literackim W. Lidin. Osobiste doświadczenia J., który samodzielnie wytyczył drogę swego życia, w dużej mierze określają strukturę jego utworów, których bohaterami są samotnicy, przeciwstawieni masie. Opisane w jego prozie wydarzenia obejmują okres od wybuchu rewolucji, którą przedstawił w powieściach Oktiabr' 1923 (Październik), Czełowiek i pustynia 1926-29 (Człowiek i pustynia), do lat pierwszych pięciolatek włącznie, ukazanych m.in. w utworze Wielikije stalinskije strajki (Wielkie budowy stalinowskie) z 1953. Utwory te w dużej mierze mają charakter autobiograficzny, a strukturę narracji określa w nich chronologiczny tok zdarzeń. Wartość literacka poszczególnych utworów jest różna. We wczesnej prozie J. łączył elementy folkloru z gwarą nadwołżańskiego chłopstwa i językiem literackim (Szafir). Na równi z tym pisał utwory, jak np. opowiadanie o wyprawie arktycznej, świadczące o jego wyostrzonym zmyśle obserwacyjnym, umiejętności obrazowego, nieomal namacalnego opisywania przyrody, zwłaszcza zwierząt.
KLE, Ni, RSPP7, Wy75.
Dz.: Oktiabr', 1923, 1965; Powolniki, 1923; Czełowiek i pustynia, 1929, wyd. 3:1970; Roald Amund-sen. Warszawa 1950; Wielikije stalinskije strajki, 1953; W świecie kamieni. Warszawa 1955; Szybciej, dalej, wyżej, tamże 1960; Oktiabr', 1965; Ba-gulnik, 1972. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1926; Połn. sobr. socz. w 9-ti tt. (wydano t. 1-7), 1928-29;
Izbr., 1955; Izbr: proizw., 1957. Lit.: A. Szafir, NM 1928.8; A. J., red. E. Nikitina,

233
JAN Wasilij Grigorjewicz
1928, wyd. 2: 1929; W. Lidin, w: A. J, Izbr., 1955 i w: tegoż Ludi i wstrieczi, 1957; M. Biełowa, 1967;
C. Sołodar', LO 1973.3.
JAMPOLSKI Boris Samojłowicz, 21.(8.)8. 1912 Biała Cerkiew - 28.1.1972 Moskwa, prozaik. Pracował jako dziennikarz w Moskwie, Baku i Nowokuźniecku, do partii wstąpił w 1936, a w 1941 ukończył IŁ i poświęcił się pracy literackiej. W czasie II wojny światowej jako korespondent był w Leningradzie i w oddziałach partyzanckich na Białorusi, co znalazło odbicie w cyklu jego reportaży pt. Zielonaja szyniel 1941 (Zielony płaszcz). Pochlebne opinie krytyków wywołało jego opowiadanie wojenne Doroga ispytanij 1955 (Droga prób). Później rzadko drukował swoje powieści i opowieści, które nie wzbudzały większego zainteresowania, chociaż już w pierwszej z nich pt. Jarmarku 1942 (Jarmark) ujawnił swój talent literacki. Najważniejsza powieść J. Moskowskaja ulica (Moskiewska ulica), która została napisana w latach 60., a wydana po raz pierwszy dopiero w 1988, przyniosła mu pośmiertnie szeroki rozgłos i uznanie jako twórcy krytycznie spoglądającego na rzeczywistość. Zostafy też przedrukowane jego eseje o przemilczanych pisarzach -J. Oleszy i W. Grossmanie, które w 1976 ukazały się w emigracyjnym czasopiśmie "Kontinient". J. to pisarz rosyjsko-żydowski, szczególnie zainteresowany ukazywaniem stanów psychicznych ludzi znajdujących się w ekstremalnych sytuacjach. W powieści Jarmarka z perspektywy dziecka przedstawił "jarmark życia" na przykładzie pewnej niedużej miejscowości ukraińskiej. W opowiadaniu Doroga ispytanij ukazał młodych, niedoświadczonych żołnierzy na tle wydarzeń 1941 roku. W powieści Moskowskaja ulica sugestywnie przedstawił atmosferę strachu i stalinowskiego terroru lat 50. Główny bohater, oznaczony kryptonimem "K" jak pierwszoplanowa postać Kafko-wskiego "Procesu", jest podobnie jak ona zaszczuty i sparaliżowany okrutnym strachem. J. rysuje postacie oprawców i ofiar,
współsprawców terroru i obojętnych filistrów, prześladowanych i poniżonych. Ten utwór, którego akcja toczy się na moskiewskim Arbacie, wiele zyskuje dzięki nasyceniu narracji realistycznym szczegółem i przynależy do dzieł, wydatnie wzbogacających literaturę rosyjską. EmR, FV, KLE.
Dz.: Zielonaja szyniel, 1941; Jarmarka, 1942; Doroga ispytanij, 1955; Rasskazy o zwierlach i pti-cach. Lit. Moskwa 1956.2; Trzy wiosny. Warszawa 1963; Wolszebnyj fonar, 1967 (Czarodziejska latarnia, Warszawa 1970); Karusiel, Znamia 1966. 12; "Da zdrawstwujet mir bież mienia" (o J. Oleszy), Kont. 1976.6 i DN 1989.2; Posledniaja wstriecza s Wasilijem Grossmanom, Kont. 1976.8 i DN 1989.2; Bolszaja epocha, Wr. i My 1977.13;
Moskowskaja ulica, Znamia 1988.2-3. Lit.: W. Kardin, Oktiabr' 1955.7; B. Runin, Znamia 1955.9 i NM 1988.7; W. Trawinskij LG 1967. 22.3; J. Nagibin, tamże 1968.31.1; A. Łatynina, tamże 1988.1.6; A. Wasilewskij, LO 1988.11.
JAN (właśc. Janczewieckij) Wasilij Grigorjewicz, 4.1.1875(23.12.1874) Kijów - 5.8. 1954 Zwenigród pod Moskwą, prozaik. Syn nauczyciela języków klasycznych w gimnazjum. W 1897 ukończył filologię klasyczną na uniwersytecie w Petersburgu. Do 1899 odbywał długie podróże po centralnej i północnej Rosji, później przez rok był korespondentem w Anglii. W 1900-04 podróżował (najczęściej konno) po Azji Środkowej. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej był na froncie korespondentem wojennym, a następnie zwiedzał m.in. Grecję, Persję i Egipt. W 1906-12 był nauczycielem języka łacińskiego w Petersburgu, a równocześnie oraz później, podczas pobytu na Bałkanach (w okresie I wojny światowej), zajmował się dziennikarstwem. W 1918-23 mieszkał w Minusińsku na Syberii, potem w Moskwie, z wyjątkiem lat 1926-28, kiedy to jako dziennikarz przebywał w Samarkandzie. Do literatury rosyjskiej wszedł jako autor utworów o tematyce historycznej, do których gromadził materiały źródłowe od 1923. Publiko-

JASIENSKI Bruno
234
wać je zaczął w 1931. Po napisaniu kilku krótkich opowieści, m.in. Finikijskij kombi 1931 (Statek fenicki, 1950), Spartak 1933, skoncentrował się głównie nad trylogią o najeździe mongolskim w XIII w., która w dorobku literackim J. jest pozycją najważniejszą. Bodźcem do napisania utworu stał się sen o Czyngis-chanie, który przyśnił się autorowi w 1904. Część pierwsza trylogii -Czingis-chan ukazała się w 1939, druga -Ba-tyj (Batu-chan) w 1942, a trzecia pt. K "pośledniemu moriu" (Ku ostatniemu morzu) już po śmierci autora w 1955. Ten "fascynujący obraz tatarskiego najazdu i Rusi pod jarzmem Złotej Ordy" (Slonim), oparty na szczegółowych badaniach źródłowych, został narysowany barwnie i prawdziwie. Trylogia pociąga czytelnika, zafascynowanego jej zajmującą narracją i dynamiczną akcją, toteż niejednokrotnie była wznawiana. Ze względu na aktualność tematyki, liczne analogie do rzeczywistości z okresu II wojny w ZSRR (opór stawiany przeważającemu siłą przeciwnikowi, okupacja, walka o wyzwolenie z niewoli) pierwsza część trylogii została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1941. Ka85, KLE, LES, RSPP6, Wy75, Wy82.
Dz.: Zapiski pieszechoda, 1901; Finikijskij korabi, 1931; Spartak, 1933; Ogni na kurganach, 1947 (Ognie na kurhanach, Warszawa 1962); Trylogia:
1. Czingis-chan, 1939 (wyd. poi., Warszawa 1948),
2. Batyj, 1942 (wyd. skrócone dla dzieci pt. Nasze-stwije Batyja, 1941), 3. K "pośledniemu moriu", 1955, pierwsze wydanie trzech części trylogii, 1960; Junosf potkowodca. Istoriczeskaja powieś f iż żyzni Aleksandra Niewskogo, 1952; Zagadka oziera Karanor, 1961; Putieszestwije w proszłoje, Wopr. Lit. 1965.9; Istoriczeskije powiesti, 1969. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1979.
Lit.: L. Borisow, Zwiezda 1964.5; L. Razgon, 1969;
M. Janczewieckij, Ruś. Lit. 1972.2 i LO 1985.5; A. Chwatów, Zwiezda 1975.1; T. Łobanowa, 1979; W. Torin, Niewa 1985.1; I. Minę, LG 1985.17.4.
JASIENSKI (Jasieński) Bruno (właśc. Wiktor Bruno Zysman), 17.7.(n. st. ?).1901 Klimontów pod Sandomierzem - 17. 9.1938, w więzieniu. Polski poeta i prozaik piszący
również po rosyjsku. Urodził się w rodzinie lekarza, uczęszczał do gimnazjum w Warszawie, od 1918 studiował na uniwersytecie w Krakowie. Jako poeta debiutował futurystycznymi wierszami w 1919. Na początku lat 20. związał się z ruchem komunistycznym i zajmował się dziennikarstwem. Najważniejszy w dorobku poetyckim poemat Stówo o Jakubie Szeli 1926, poświęcony powstaniu chłopskiemu z lat 1846-48, opublikował w Paryżu, gdzie przebywał na emigracji od 1925. Wstąpił do francuskiej partii komunistycznej, a w 1927 zorganizował polski teatr robotniczy. We Francji napisał także pierwszy duży utwór prozatorski pt. Je brnie Paris 1928 (Palę Paryż). Ta utopijna powieść rewolucyjna, wydana w tym samym roku w Moskwie pt. Ja żgu Pani, była publicysty-cznie zaostrzonym atakiem na pamflet P. Moranda "Je brule Moscou". Wydalony z Francji za komunistyczną propagandę, przez Niemcy i Belgię przybył w 1929 do Moskwy, gdzie rozwinął szeroką działalność literacką i publicystyczną. Był red. wydawanego po polsku pisma artystyczno-literackiego. W 1930 wstąpił do KPZR, a w 1931 napisał sztukę satyryczną pt. Bał maniekienow (Bal manekinów), wymierzoną przeciwko zachodniej socjaldemokracji. Przerobił też Słowo o Jakubie Szeli na sztukę Galicyjskaja żakierija (Galicyjska żakinada), przetłumaczoną na język rosyjski przez E. Bagrickiego, N. Asiejewa i D. Brodskiego. Bezpośrednim bodźcem do napisania powieści Czetowiek mieniajet kożu 1932 (Człowiek zmienia skórę, 1961) byty dwa jego wyjazdy do Tadżykistanu (1930 i 1931). Do 1937 utwór ten cieszył się ogromną popularnością i był co roku w dużych nakładach wznawiany. W 1934 J. wszedł do zarządu ZP ZSRR. Rozpoczęta przez niego w 1936 powieść Zagowor rawnodusznych (Zmowa obojętnych) nie została ukończona. Pracę nad nią przerwało aresztowanie pisarza w 1937 i jego zgładzenie pod zarzutem "trockizmu". Fragmenty powieści, zrekonstruowane i przygotowane do druku przez żonę J., ukazały się na łamach miesięcznika "Nowyj

235 JASZYN Aleksandr Jakowlewicz
Mir" po jego rehabilitacji w 1956. Doczekały się wznowienia również inne utwory pisarza. • Cechą charakterystyczną prozy J., podporządkowanej propagandzie komunistycznej idei, jest lekkość stylu, żywość akcji i obrazowość. Uwidacznia się też w niej futurystyczny rodowód pisarza, szczególnie wyraźnie ujawniający się w jego wczesnej poezji. Oś konstrukcyjną jego "dobrze zbudowanej powieści" (Struve) Czefowiek mieniajet kożu stanowi pobyt pewnego amerykańskiego inżyniera w Tadżykistanie. J. nierzadko wprowadzał do swoich utworów obraz Zachodu, zawsze jednak nadawał mu ściśle określony ideologiczny wyraz.
Ka91, KLE, LES, RSPP7, Dz.: But w butonierce. Warszawa 1921; Nogi Izol-dyMorgan, Lwów 1923; Słowo o Jakubie Sieli, Pa-ris 1926, Warszawa 1956; Je brule Paris, 1928; Ja żgu Pariż, 1928; Palę Paryż, Warszawa 1929, wyd. 3: 1957; Bał maniekienow, 1931; Galicyjskaja źa-kierija (Słowo o Jakowie Szele), 1931; Czełowiek mieniajet kożu, 1932-33, 1969; Nos, 1936; Zago-worrawnodusznych, NM 1956.5-7; Utwory poetyckie, manifesty, szkice. Warszawa 1972. • Izbr. pro-izw. w2-chtt., 1957.
Lit.: E. Tagier, Lit. Kritik 1933.4; W. Lidin, LG 1956.4.8; W. Kardin, DN 1959.9; E. Balcerzan, Warszawa 1968; A. Stern, tamże 1969; J. Dziar-nowska. Warszawa 1978; A. Jerochin, LR 1982.26.2; N. Kolesnikoff, Waterloo (USA) 1982.
JASZYN (właśc. Popów) Aleksandr Jakowlewicz, 27.(14.)3.1913 Błudnowo (gub. woło-godzka) - 11.7.1968 Moskwa, poeta i prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Jako poeta debiutował w prowincjonalnej prasie w 1928. W 1932 ukończył instytut pedagogiczny w Wołogdzie i pracował jako nauczyciel. Następnie został kierownikiem komitetu organizacyjnego oddziału ZP ZSRR w Wołogdzie. Po I zjeździe ZP ZSRR w 1934 przeniósł się do Moskwy, w 1935-41 studiował w IŁ pełniąc równocześnie funkcję zastępcy red. jednej z gazet fabrycznych. Pierwszy tomik poezji opublikował w 1934 w Archangielsku, kilka następnych
wydał po 1938 w Moskwie, w 1941 wstąpił do partii. W czasie II wojny światowej był żołnierzem i korespondentem wojennym. Jego powojenne wiersze naznaczone są silnym piętnem "" teorii bezkonfliktowości. Za poemat l/o/ia Fomina 1949 otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1949. Na II zjeździe ZP ZSRR w 1954 przyznał, że podobnie jak innym pisarzom zabrakło mu odwagi cywilnej, w związku z czym również poczuwa się do odpowiedzialności za fałszywe tonacje i tendencje w literaturze okresu stalinowskiego. Zaapelował o przywrócenie należnego miejsca w literaturze sowieckiej twórczości S. Jesienina. Krytycznie spojrzał także na własne utwory i zwrócił się ku prozie wiejskiej, w której w sposób bezlitośnie szczery przedstawił życie sowieckich kołchoźników. Wywołało to, zwłaszcza po opublikowaniu opowiadania Ryczagi 1956 (Dźwignie), ostrą reakcję dogmatycznej krytyki. W swojej ówczesnej poezji, która także wyróżnia się "bezkompromisową szczerością" (Burtin), rysuje przeważnie pejzaż ukochanej pomocnej wsi. Tytuł jednego ze zbiorków poezji -Sowiest' 1961 (Sumienie) wyraźnie akcentuje te nowe tendencje w twórczości J., a w kolejnym pt. Bosikom po ziemie 1965 (Boso po ziemi) wyczuwa się jego ścisłą więź z tradycją Jesienina. Liryka J. spotkała się z życzliwym przyjęciem w środowisku czytelników i krytyków. Od 1954 J. był członkiem zarządu ZP ZSRR, ale po 1959 już do niego nie należał, nadal jednak jako delegat uczestniczył w kolejnych zjazdach ZP. "" Pieriestroj-ka umożliwiła przedruk jego opowiadania Ryczagi, a także wydanie utworów, które, jak np. napisana w 1958 opowieść W gestiach u syna 1987 (W gościnie u syna), za życia pisarza nie zostały dopuszczone do druku przez "" cenzurę. • W poemacie Alona Pominą J. idealizuje życie powojennej sowieckiej wsi, przedstawiając ją w ścisłej zgodności z kanonami "* realizmu socjalistycznego. W opowiadaniu Ryczagi w zwartej formie przypowieści mówi o poniżaniu godności ludzkiej w latach stalinowskiej dyktatury.

JEFRIEMOW Iwan Antonowicz 236
Był to w owym czasie jeden z najbardziej dojrzałych pod względem treści, kompozycji i języka utworów, komentujących wydarzenia z niedalekiej przeszłości. W opowieści Wologodskaja swad'ba 1962 (Wołogodzkie wesele) J. rysuje obraz swoich rodzinnych stron bez jakichkolwiek upiększeń i przemilczeń, co wywołało protesty oficjalnej krytyki. Pierwszoosobowa forma narracji, charakterystyczna dla wielu opowiadań J., zbliża jego prozę do poezji. W niektórych wierszach, powstałych po 1953, przewartościowuje własną przeszłość: "Urodziłem się jak gdyby po raz drugi" (Po swojej orbitie 1959, Po swojej orbicie), w innych mówi o trudnym losie swoich ziomków (Żołtyje listja 1963, Żółte liście). "W ten sposób, z taką wnikliwością, zrozumieniem "duszy" drzew, mchu, wody, całego "ukrytego piękna" lasów pisało niewielu" - powiedział F. Abramow o jego liryce, która wchłonęła w siebie elementy pieśni ludowej, a niekiedy również wspomnienia o latach wojny. HRL, Ki, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Pieśni Siewieru, 1934; Alona Fomina, 1939;
Ryczagi, Lit. Moskwa, 1956.2 i London 1965;
Swieźyj chleb, 1957; Sowiest', 1961; Bosikom po ziemie 1965; Dień tworienija, 1968; Dniewniki. 1941-45, Oktiabr' 1975.4, wyd. oddz. 1977; Bobri-sznyj Ugór. Iz dniewnikow poślednich let, Oktiabr' 1980.1-2; Dwa rasskaza. Nasz Sowr. 1987.10; W gestiach u syna, Moskwa 1987.12. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1972; Sobr. socz. w 3-ch f t., 1984-86. Lit.: N. Kalitin, NM 1966.2; J. Smielakow i W. Biełow, LR 1968.19.7; J. Burtin, NM 1969.10 i 1987.12; K. Simonow, w: A. J., Izbr. proizw., 1972; F. Abramow, NM 1973.4 i LR 1983.25.11;
W. Sołouchin, Dień Poezii, Moskwa 1973 i LG 1983.30.3; A. Michajtow, 1975 i Oktiabr' 1976.3 i w:
tegoż Portriety 1983; N. Jaszyna, 1977; W. Obotu-row, LG 1980.23.7; A. Rulowa, Leningrad 1980; W. Diemientjew, LG 1988.17.2; W. Sołouchin, Ogo-niok 1988.12; N. Ażgichina, LO 1990.5.
JEFRIEMOW Iwan Antonowicz, 22.(9.)4. 1907 Wyrica (gub. petersburska) -5.10.1972 Moskwa. W 1923-24 był marynarzem, w 1924-35 studiował biologię i paleontologię, brał udział w wyprawach naukowych do Zakaukazia, Azji Środkowej, Wschodniej Syberii. W 1935 ukończył instytut geologiczny w Leningradzie, w 1940, po opublikowaniu 65 prac naukowych, uzyskał stopień doktora nauk biologicznych. Od 1944 zaczął uprawiać prozę fantastycznonaukową. Jego powieść Tumannost' Andromiedy 1957 (Mgławica Andromedy, 1961) była najpopularniejszym w powojennym ZSRR utworem z gatunku science fiction, który wydatnie przyczynił się do odrodzenia i rozwoju rosyjskiej literatury fantastycznonaukowej. Pierwsze jego utwory powstały na podstawie hipotez naukowych, z których jedna, zakładająca obecność pierwotnych rysunków naskalnych na Syberii, została potwierdzona. Szereg fantastycznych opowiadań o dynamicznej akcji, w których jest mowa o starożytnym Egipcie i Grecji, złączył J. wspólnym tytułem Wielikaja Duga 1949-53 (Wielki Łuk). W powieści Tumannost' Andromiedy przedstawił zarys hipotetycznego obrazu wszechświata w 2850 roku, kiedy to, jak przypuszcza, ideały komunizmu, jak np. wspólne wychowywanie dzieci, zostaną urzeczywistnione i dojdzie do nawiązania przyjaznych stosunków z mieszkańcami innych planet. Ukazane w utworze państwo, przypominające swymi doświadczeniami ZSRR, także posiadało przymusowy rezerwat dla "recydywistów". W powieści przygodowej Lezwije bri-twy 1963 (Ostrze brzytwy) gromadzi odrębne dane z dziedziny polityki, nauki i fantastyki, które nie tworzą spójnej całości artystycznej. Wyczuwa się tu jednak niezależność autora od oficjalnych dogmatów, uwidocznioną w stosunku do kwestii psychoanalizy, rozpatrywanych w duchu S. Freuda i do hinduisty-cznych wyobrażeń o świecie. "J. stworzył własny system światopoglądowy, oparty na moralnych i metafizycznych zasadach samodoskonalenia, walki dobra i zła, i przeciwstawił go przyjętemu dogmatowi" (L. Geller). Ka85, Ki, KLE, LES, MERSL, RSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Wstriecza nad Tuskaroroj, 1944; Biełyj róg, 1945 (Biały róg. Warszawa 1949); Na kraju Ojku-

237
JEŁAGIN Iwan Wieniediktowicz
mieny, 1949; Zwlozdnyje korabli, 1949 (Gwiezdne okręty. Warszawa 1949); Księżycowa skata. Warszawa 1952; Wyprawa Ba-Wer-Dzeda, 1955; Wieli-kaja Duga, 1956; Tumannost' Andromiedy, 1958;
Sierdce Zmiel, Ju 1959.1; Lezwije britwy, 1964;
Czas Byka, 1970. 5o&r. socz. w 5-li tt., 1986-89.
Lit.: N. Cwietkowa, Moskwa 1957.2; J. Riurikow, Lit. i Sowr. 1960.1; W. Sytin, Moskwa 1961.5; J. Brandis i W. Dmitrijewskij, 1963 i Niewa 1972.4;
A. Lebiediew, NM 1964.6; H. Foldeak, Neuere Tendenzen der sowj. Science Fiction, Miinchen 1975; G. Griebienszczikow, RLJ 1976.106; L. Geller, Wr. i My 1977.24, 1978.33; A.P. Kazan-cew, LG 1982.21.4; A. Szalimow, tamże 1987.18. 11; P. Czudinow, 1987.
JEŁAGIN (właśc. Matwiejew) Iwan Wieniediktowicz, 1.12.1918 Władywostok - 8.2. 1987 Pittsburgh, poeta. Syn poety Benedykta Marta. Z powodu wojny nie ukończył studiów medycznych. W 1943 skorzystał ze sposobności, by wraz z żoną, poetką Olgą Anstiej, opuścić Kijów na zawsze. Po wojnie mieszkał w Monachium, gdzie wydał dwa zbiorki wierszy, powstałych zarówno w ZSRR, jak i na "* emigracji: Po dorogie ot-tuda 1947 (Po drodze stamtąd) i Ty, mojo stoletije 1948 (Do ciebie, moje stulecie). W 1950 osiadł na stałe w USA, tu w zbiorku pod tytułem zapożyczonym z pierwszego tomiku poezji opublikował wszystkie dotychczas napisane wiersze. Z inicjatywy grupy emigrantów w Monachium były wydane jego satyry polityczne wierszem z lat 1952-59 (1959). W USA, poczynając od 1949, wiersze J. ukazywały się w czasopiśmie "Nowyj Żurnał", które w 1961-1987 zamieszczało je prawie w każdym numerze. Na łamach tego pisma zostały również opublikowane cykle jego wierszy pt. Otswiety nocznyje 1963 (Nocne odblaski) iKosoj polot 1967 (Ukośny lot). W tomiku liryków Pod sozwiezdijem Topora 1976 (W konstelacji Topora) zebrał 150 wierszy, pochodzących z poprzednich książek. Tłumaczył też poezję amerykańską. Najobszerniejszym jego przekładem jest utwór "John Brown's Body" (Ciało Johna Browna) St.V. Beneta, opublikowany w postaci odrębnej książki (1979). W 1970 J. uzyskał stopień doktora nauk filologicznych i pracował jako wykładowca literatury rosyjskiej na uniwersytecie w Pittsburgu. "" Pie-riestrojka otworzyła przed nim, jako jednym z pierwszych przedstawicieli drugiej fali rosyjskiej emigracji, drogę do czytelnika w ojczystym kraju. Poezja J. jest różna pod względem tematycznym i formalnym. Spotykamy w niej cięte, satyryczne wiersze polityczne, jak np. Piesienka o kollektiwnom ruko-wodstwie (Piosenka o kolektywnym kierownictwie), w której adaptując wzorzec konstrukcyjny znanej piosenki pt. "Diesiat' nie-gritiat" (Dziesięciu murzynków), wyszydza J. sowiecki mechanizm sprawowania władzy, ukazując na przykładzie Berii, Szepiłowa, Malenkowa, Kaganowicza, Mołotowa, Żu-kowa, Bułganina i Chruszczowa nieprzerwaną walkę w łonie KPZR o polityczne przywództwo. W jego dorobku poetyckim są również wiersze wywołane samotnością, napisane z dużym talentem, w których podnosi kwestie wiecznie żywe i aktualne, zastanawia się nad rolą poezji i własnym w niej miejscem, a także nad problemem zagrożenia ze strony współczesnej cywilizacji. W poemacie Pamiat' 1979 (Pamięć) opisuje niektóre ze swoich młodzieńczych spotkań w ZSRR, przede wszystkim z literatami - B. Pilniakiem, D. Charmsem, A. Achmatową i in. Poezja J. charakteryzuje się grą słów, mistrzostwem rymów i paralelizmów intonacyjno-dźwiękowych.
EmR, Fo, HRL, MERSL.
Dz.: Po dorogie ottuda, Miinchen 1947; Ty, mojo stoletije, tamże 1948; Portriet madmuazel Tarźy, tamże 1949 i Sowr. Dram. 1990.3; Po dorogie ottuda, NY 1953; Politiczeskije fieijetony w sti-chach. 1952-1959, Miinchen 1959; Otswiety nocznyje, NY 1963; KOSO] polot, tamże 1967; Dra-kon na krysze, tamże 1973; Pod sozwiezdijem Topora, FfM 1976; Przekład poezji ameryk.:
St.W. Bene, Tieło Dżona Brauna, Ann Arbor 1979; Pamiat', Grani 1980.116; Tiażotyje zwioz-dy, Tenafly (New York) 1986; Kurgan, FfM 1987; Wiersze: Niewa 1988.8, NM 1988.12, 1990.3 i Wstrieczi 2 1990.

JEROFIEJEW Wieniedikt Wasiljewicz
238
Lit.: E. Raicz, NŻ 1950.23; R. Gul, tamże 1954. 36; J. Iwask, tamże 1963.74; G. Glinka, tamże 1967.88; F. Zwieriew, Poety "nowoj" emigracyl, w:
Russkaja litieratura w emigracyi, Pittsburgh 1972;
W. Bietaki, Grani 1977.103; L. Rżewskij, NŻ 1977.126; W. Sinkiewicz, Grani 1987.146 i NM 1990.3; J.P. Hinrichs, w: tegoż Yerbannen muzę, Leiden 1990, Miinchen 1992.
JEROFIEJEW Wieniedikt Wasiljewicz, 24.
10.1938 Czupa, Karelska ASRR - 24.10. 1990 Moskwa, prozaik. Syn kolejarza, który od 1939 do 1955 przebywał w obozach pracy. Trzy lata J. spędził w domu dziecka. W 1955 wstąpił na wydział filologiczny uniwersytetu w Moskwie, z którego po trzech semestrach został usunięty za udział w nielegalnym kółku studenckim. W 1957-59 pracował na budowie w Moskwie. W 1959 rozpoczął studia w instytucie pedagogicznym w Orechowie-Zujewie pod Moskwą, skąd po roku wydalono go z powodu "rozkładu moralnego". W 1960/61 był palaczem, a także pracował przy układaniu kabla. W 1961 dostał się na studia w instytucie pedagogicznym we Włodzimierzu, skąd go również relegowano. Do 1974 błąkał się po różnych miejscowościach ZSRR, przebywał m.in. w miasteczku Pieluszki, imając się różnych zajęć. Małżeństwo z mieszkanką Moskwy w 1974 pozwoliło mu zameldować się w stolicy na pobyt stały. Zaczął pisać w czasie studiów, ale nie miał żadnych możliwości druku swojej prozy w ZSRR. Przypuszcza się, że niektóre jego utwory, jak np. Zapiski psichopata (Notatki psychopaty) z 1956, opowieść o życiu studentów z 1961 oraz napisana w 1972 powieść Szostakowicz, zaginęły bezpowrotnie. W obiegu "" Samizdatu krążyła jego opowieść Moskwa-Pietuszki (Warszawa 1979), napisana w 1969, która trafiła do >" Tamiz-datu i została opublikowana najpierw w Izraelu (1973), później w Paryżu (1977) i wreszcie dzięki "" pieriestrojce w Moskwie (1988-89). To ona przede wszystkim, m.in. poprzez liczne przekłady, przyniosła J. szeroki rozgłos. Drugim jego utworem, który
również z opóźnieniem dotarł do czytelnika, był napisany w 1973 esej Wasilij Rozanow głazami ekscentrika 1982 (Wasyli Rozanow oczami ekscentryka, 1990). Sztuka Walpurgi-jewa nocz, iii Szagi komandora 1985 (Noc Walpurgii, albo Kroki Komandora, 1989) oraz dokumentalno-satyryczna książka Moja maleńkaja Leniniana 1988 (Moja maleńka Leniniana, 1990) zostały opublikowane w czasopiśmie "Kontinient" tuż po ich napisaniu. J., który na Wielkanoc 1988 przyjął chrzest w obrządku katolickim, doczekał się uznania we własnym kraju dopiero na krótko przed śmiercią. J. to twórca głęboki, wrażliwy, utalentowany mistrz słowa. Do najbliższych sobie pisarzy zaliczał Gogola, Kafkę, Nabokowa i Rozanowa, a z książek, z których "wydobył wszystko, co dotyczy duszy człowieka", wymieniał przede wszystkim Biblię (LG 1990. 3. l). Rozczarowany do sowieckiej rzeczywistości nadał swym rozterkom duchowym oryginalny kształt artystyczny. Drobiazgowy opis podróży koleją z Moskwy do oddalonego od niej o 120 km marnego miasteczka Pieluszki służy w opowieści jako kanwa do wieloaspektowego ogarnięcia sowieckiej rzeczywistości, powszechnego rosyjskiego opilstwa, procesu myśli i doznań, zmieniających się pod wpływem stale spożywanego alkoholu. W utworze są aluzyjne i bezpośrednie nawiązania do Nowego Testamentu. Zarówno ta opowieść, jak i następny utwór J. prezentują rzeczywistość oczami narratora pierwszoosobowego i są przepełnione jego medytacjami "o charakterze transcendentalnym i reminiscencjami literackimi" (E. Brown 1982). Surrealizm J. jeszcze bardziej ujawnia się w eseju Wasilij Rozanow głazami ekscentrika, gdzie w sposób groteskowy łączy rzeczywistość realną z irrealną (np. rozważania nad dziełami W. Rozanowa przeplata ukazaniem fikcyjnego spotkania z ich twórcą). Sztuka Walpurgije-wa nocz, iii Szagi komandora przedstawia wstrząsający obraz życia w sowieckiej klinice psychiatrycznej, gdzie panuje antysemityzm i kompletna obojętność na ludzkie cierpie-

239
JESIENIN Siergiej Aleksandrowicz
nią, a gwałt jest traktowany jako środek zaradczy w walce z politycznym nonkonformi-zmem uznawanym za chorobę. Moja maleń-kaja Leniniana składa się z cytatów, zaczerpniętych z listów i dzieł Lenina, które podważają mit o jego wielkości jako człowieka i polityka. W ocenie systemu sowieckiego i jego twórców kierował się J. zasadami zdrowego rozsądku odwołując się do opinii wielkich myślicieli. Konsekwencją tego były wątpliwości, rozpacz, "westchnienie", przerażenie i poszukiwania religijne. FV, HRL, Ka85, Ka91, Ki, Wy82. Dz.: Moskwa-Pietuszki, AMI 1973.3, wyd. oddz. Paris 1977 i Wiest' 1989, wyd. oddz. Moskwa 1990; Wasilij Rozanow głazami ekscentrika (w jeż. roś. i niem.) NRL 1978, wyd. oddz. pt. Głazami ekscentrika, NY 1982; Walpurgijewa nocz, iii Szagi komandora, Kont. 1985.45 i wyd. nieco skrócone Tieatr 1989.4; Moja maleńkaja Leniniana, Kont. 1988.55 i Jewropa + Amierika 1991.1; Wywiad:
LG 1990.3.1. Sobr. socz., 1990. Lit.: anonim. Kont. 1977.14; Wajl, A. Genis, Echo 1978.4 oraz w ich książce Sowriemiennaja russkaja proza, Ann Arbor 1982; V.S. Dunham, w: V. E., Moscow to the End ofthe Linę, NY 1980;
M. Aitszuller, NŻ 1982.146; I. Kunin, NRS 1983. 6.3; A. Drawicz, RM 1984.19.4; A. Zorin, NM 1989.5; W. Łakszyn, Znamia 1989.7; S. Geisser--Schnittmann, Bern 1989; J. Smirnowa, RL 1990. 3; B. Achmadulina, LG 1990.25.5; A.S. Iwanów, RM 1991.10.5; I. Tosunian, LG 1993.17.11; A. Dudek, w: Emigracja i Tamizdat, Kraków 1993, s. 249-264.
JEROMIENKO Aleksandr Wiktorowicz, 25.
10.1950 Gonoszycha, na Ałtaju, poeta. Służbę wojskową odbywał w marynarce wojennej, następnie pracował na budowach Dalekiego Wschodu jako marynarz i palacz. W 1975 został przyjęty na kierunek zaoczny IŁ w Moskwie, ale go nie ukończył. Uprawia poezję trudną, mało zrozumiałą, wyłamującą się z sowieckiej tradycji, toteż bardzo rzadko miał możliwość publikacji swoich wierszy. W końcu lat 80. był członkiem związku zawodowego literatów przy Funduszu Literackim ("" Litieraturnyj Fond) i eksperymentalnego zrzeszenia twórców Komitiet Litie-ratury. Pierwszy zbiorek wierszy Dobawlenije k sopromatu (Załącznik do nauki o wytrzymałości materiałów) wydał w 1990. Mieszka w Moskwie. Podobnie jak I. Żdanow, A. Parszczikow, L. Rubinsztejn i O. Sieda-kowa, należy J. do poetów generacji lat 80. Jego wiersze rzadko ukazują się drukiem, ale przyciągają uwagę krytyków. Poezja J. zdradza całkowitą izolację tego twórcy od otaczającego go środowiska, którego nie akceptuje. Ma ona niekiedy charakter opisowy, innym razem narracyjny i z reguły dotyczy odrębnych zdarzeń, przedmiotów i epizodów. J. przedstawia świat techniki i przyrody w ich absurdalnym splocie. W palaczu rozpoznaje badacza sanskrytu albo joga, przedszkole traktuje jako piekło zakłamania dla dzieci. Często wprowadza ironiczne cytaty z utworów innych poetów. W znanych dotąd utworach J. nie sposób znaleźć przeciwwagę, która by osłabiała wymowę rażących go zjawisk życia. Pozostaje w granicach realnego świata i ogranicza się do naświetlania wyłącznie ciemnych jego stron. Ka91.
Dz.: Wiersze: Dień Poezii, Moskwa 1983, Ogo-niok 1989.4 i LG 1990.30.5; Dwienadcat' let w II-tieraturie, Ju. 1987.3.
Lit.: M. Epsztejn, Wopr. Lit. 1986.5 i Oktiabr' 1988.4; W. Nowikow, LG. 1990.30.5.
JESIENIN Siergiej Aleksandrowicz, 3.10. (21.9.)1895 Konstantinowo (gub. riazańska) - 28.12.1925 Leningrad, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej, wychowywał w domu dziadków w surowej atmosferze religijnej. Uczęszczał do przycerkiewnego seminarium nauczycielskiego. W 1912 udał się do Moskwy, gdzie został członkiem koła W. Surikowa i słuchaczem studiów wieczorowych na Uniwersytecie A. L. Szaniawskiego. W 1914 opublikował pierwsze wiersze w periodykach. W 1915 wyjechał do Piotrogrodu, by spotkać się z A. Blokiem i za jego pośrednictwem uzyskać dostęp do kręgów literackich symbolistów. Dzięki S. Gorodieckie-

JESIENIN Siergiej Aleksandrowicz 240
mu poznał N. Klujewa i innych poetów chłopskich. Pierwszy zbiór liryków pt. Radunica 1916 (Modlitwa o zmarłych), w którym oddał klimat rosyjskiej wsi patriarchalnej, został pozytywnie przyjęty przez krytyków. W 1917 J. zbliżył się do lewicowych socjali-stów-rewolucjonistów. Przewrót październikowy powitał jako przejaw uniesienia duchowego, urzeczywistnienie mesjanistycznych oczekiwań, jako zapowiedź chłopskiego raju na ziemi. W 1918 przeniósł się do Moskwy i związał z grupą literacką imażynistów. Od czasu do czasu prowadził hulaszczy tryb życia w towarzystwie pijaków, prostytutek i narkomanów. Kontakty z amerykańską tancerką Isadorą Duncan zakończyły się nieudanym małżeństwem, szeregiem skandali, szeroko naświetlanych przez prasę światową w czasie pobytu J. za granicą od maja 1922 do sierpnia 1923. Po powrocie popadł w głęboką depresję, której nie mógł stłumić ani krótki pobyt w rodzinnej wsi (1924), ani próby przystosowania się do sowieckiej rzeczywistości. W tym czasie J. był jednym z najpopularniejszych poetów, ale dogmatyczna krytyka partyjna prawie całkowicie eliminowała go z literatury rosyjskiej, a określenie "jesieninszczyzna" zaczęto stosować jako termin o znaczeniu negatywnym. Od 1955 jego utwory znów regularnie ukazywały się w druku. Powołana w 1989 komisja potwierdziła prawdziwość faktu jego samobójczej śmierci (por. LG 1993.7.7). • Wrodzony talent liryczny J. jako religijnego poety, piewcy patriarchalnej rosyjskiej wsi, jej łąk, obłoków i chat, nawiązującego do biblijnej obrazowości, kształtował się pod wpływem różnych tendencji symbolistycznych (Błok, Bieły), ale był na tyle wielki, że nie utracił indywidualnych cech. Do jego wczesnych liryków, powstałych jeszcze na wsi, należą wiersze o św. Mikołaju (Mikoła), o widzeniu Chrystusa zmartwychwstałego w rodzinnym lesie (Czu-ju radunicu Bożju, Odczuwam obecność Bożą) oraz proste, nasycone liryzmem ballady o zwierzętach, jak np. Pieśń o sobakie 1915 (Pieśń o psie). Podobnie jak Błok i Bieły, łączy J. wydarzenia rewolucji z ideami chrześcijaństwa, ale pierwiastek religijny, obecny w systemie jego obrazowania lub w opisie postaci Chrystusa, np. w wierszu Towariszcz (Towarzysz), ma ambiwalentną, niekiedy wręcz bluźnierczą wymowę. W poemacie Inonija 1918 (Inonia), który pod względem faktury obrazowej przypomina płótna Cha-galla, kreśli J. wizję upragnionego chłopskiego raju na ziemi, wolnego od zgubnego wpływu miejskiej cywilizacji. W dramacie lirycznym Pugaczow 1921 (Pugaczow, 1958), w którym ekscentryczność języka nazbyt utrudnia zrozumienie licznych alegorii, poszukując treści rewolucyjnych zwraca się poeta ku historii Rosji. Niezadowolenie z trwającego procesu urbanizacji i proletary-zacji życia, zgubnego dla wsi, jeszcze bardziej potęgowało jego wrodzoną melancho-lijność. Ucieka więc od rzeczywistości w świat rozpasanych hulanek, co też znalazło przejmujący wyraz w wierszach, zebranych w cyklach Ispowied' chuligana 1921 (Spowiedź chuligana) i Moskwa kabackaja 1924 (Moskwa karczemna). Spowiedniczą lirykę J. przepełnia uczucie bólu i rozpaczy, wypływające ze zrozumienia izolacji, braku dla niego miejsca w sowieckiej Rosji. W ostatnich latach życia poety jego liryka, mająca najczęściej charakter opisowy, nasycony bogactwem barw, dźwięków i niezwykłych połączeń wyrazowych, przybrała kształt bardziej prosty i zrozumiały. "Roz-dźwięk ze światem, który go zniszczył i doprowadził do tragicznego finału, korespondował z odczuciami tysięcy młodych ludzi, którzy podobnie jak poeta zostali odcięci od swych korzeni i rzuceni w wir potopu. W jego wierszach, przepełnionych niepokojem i przygnębieniem, znajdowali oni odbicie własnego życia, słyszeli własne narzekania" (Slonim).
EmR, HRL, Ka91, Ka94, Ki, KLE, LE, LES, MERSL, Ni, RP90, RP92, RSPPo8, Wy75, Wy82.
Dz.: Radunica, 1916, 1918, 1921 (reprint 1990);
Prieobraźenije, 1918, 1921; Sielski]' czasosłow, 1918; Gołubień, 1920; Pugaczow, 1922; Stichi

241 JESIN Siergiej Nikołajewicz
skandalista, Berlin 1923; Towariszcz. Inonija, tamże 1923; Moskwa kabackaja, 1924; Stichi, 1924;
Ruś sowietskaja, 1925; Piersidskije motiwy, 1925. •AAr. ri(c/i(, 1925; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1926-28;
Izbr., 1946; Socz. w 2-ch tt., 1955; Poezje, Warszawa 1967; Poezje wybrane, tamże 1968; Poezje, Kraków 1975; Socz. w 4-ch tt., 1977-80, w 3-ch tt., 1983.
Lit.: I. Rozanow, 1926; F. D. Graaff, Leiden 1933, wyd. 2: 1966; W. Marków, Grani 1955.25;
Z. Fedecki, w: S. J., Poezje, Warszawa 1960, tenże, w: S. J., Poezje wybrane, 1968; E. Kucharska, JR 1960.3; E. Naumow, 1960, wyd. 2: 1973; I. Erenburg, Ludi, gody, żyzń, t. l, 1961, wyd. 2:
1990; S. Pollak, Di. 1961.2 i w: Pięciu poetów, Warszawa 1975; Z. Zbyrowski, SIO 1964.1; W. Piotrowski, Wrocław 1967; J. Veyrenc, Den Haag 1968; G. Mc Vay, Oxford 1969, Ann Arbor 1976 i RLJ 1983.128; L. V. Fisher, Diss., Harvard 1982; J. Prokuszew, 1973, wyd. 2: 1975, 1979; E. Watała, W. Woroszylski, Warszawa 1973; S. Bal-bus, w: S. J., Poezje, Kraków 1975; S. Koszeczkin, Tbilisi 1977; G. Bryś, SIO 1978.4; Siergiej Jesienin, 1978; C. V. Ponomarieff, Boston 1978; J. Kubła-nowskij, RM 1985.2.5; W minę J., 1986; S. A. J. w wospominanijach sowriemiennikow w 2-ch tt., 1986; B. Chazan, Fiłołogiczeskije Nauki 1990.6;
F. Mierau, Leipzig 1991.
JESIN Siergiej Nikołajewicz, 18.12.1935 Moskwa, prozaik. W 1960 ukończył zaocznie studia filologiczne na uniwersytecie w Moskwie i pracował jako fotograf, dziennikarz, robotnik leśny, aktor i redaktor. Pierwszym dużym utworem J., który w 1969 wstąpił do KPZR, była opowieść Żywiom tolko dwa rażą 1969 (Żyjemy tylko dwa razy), opublikowana pod pseudonimem S. Zinin w miesięczniku "Wołga". Następnie równocześnie z edycją książkową pierwszego utworu i kilku opowiadań w miesięczniku "Junost"' ukazała się druga jego opowieść Pri świetle maleńkogo protektora 1976 (W świetle maleńkiego reflektora). W 1979 J. zaczął drukować swoje utwory na łamach miesięczników "Mołodaja Gwardija" (1979.3) i "Drużba Narodów" (1979.11) oraz został członkiem ZP. W 1981 ukończył zaocznie Akademię Nauk Społecznych przy KC KPZR i opuścił dotychczas zajmowane stanowisko red. nacz. audycji literackich wszech-związkowego radia. Te i kolejne utwory J., które od 1981, czyli od momentu, kiedy całkowicie poświęcił się pracy literackiej, zaczęły co roku ukazywać się w druku, wyrobiły mu opinię utalentowanego pisarza, zainteresowanego problemami psychologicznymi współczesnego człowieka. J. ma w swoim dorobku literackim także dwie sztuki. Jedna z nich - Soro-kowoj dień 1986 (Czterdziesty dzień), była przez kilka lat regularnie wystawiana w moskiewskich teatrach. W 1992 został powołany na stanowisko rektora IŁ. Mieszka w Moskwie. W licznych swoich utworach porusza J. problem egoistycznej bezwzględności i nietolerancji współczesnego człowieka w Rosji, ograniczenia kręgu jego zainteresowań do spraw materialnego dobrobytu i kariery, dążenia do zajęcia najbardziej uprzywilejowanego stanowiska. Główny bohater powieści Imitator 1985 - średnio uzdolniony artysta - zdobywa uznanie malując portrety wysoko postawionych osobistości i obrazy, w których naśladuje innych. Dopiero córka spowoduje, że zwątpi w słuszność wybranej drogi życia. W powieści Konstantin Pietrowicz 1985 J. ukazuje działalność Lenina w okresie ostatnich stu dni przed obaleniem Rządu Tymczasowego. W innym utworze: Wriemienszczik i Wńemienitiel 1987 (Faworyt i kunktator), opublikowanym pt. Wńemienitiel, amoralnemu karierowiczowi przeciwstawia ewentualnego konkurenta, przyjaciela z lat studiów, który w ciągu 20 lat nie potrafił wykonać zaplanowanej zemsty, poprzestając na chęci i zamiarach, gdyż paraliżował go śmiertelny strach. W powieści Soglada-taj, iii bieg w obratnuju storonu 1989 (Obserwator, czyli ucieczka w przeciwnym kierunku) J. ukazuje reżysera filmowego, który dzięki konformizmowi cieszył się powodzeniem w ciągu kilku dziesięcioleci, a w okresie "" pieriestrojki nie jest w stanie zerwać ze swoją przepełnioną upokorzeniami przeszłością. Pozostaje obojętnym obserwatorem, w którym nie może się obudzić artysta, zdolny do samodzielnych działań zgodnych z przekonaniami. Bohater, syn więźnia stalinowskich łagrów, zmuszony

JEWDOKIMOW Iwan Wasiljewicz 242
do ukrywania tego faktu przed innymi, przeżył typowe dla obywateli byłego ZSRR wypaczone życie. W tym i innych utworach J. na plan pierwszy wysuwa się analiza myśli i przeżyć bohaterów w najróżnorodniejszych pokładach czasowych, dominująca nad tokiem zdarzeń.
Dz.: Źywiom tolko dwa rażą, 1976; Pri świetle ma-leńkogo protektora, 1979; P-78, Ju. 1979.3; Mie-muary sorokoletniego, 1984; Imitator, NM 1985.3 (Warszawa 1989); Doroga w Smolnyj. Ijul -ohtiabr 1917, 1985, wyd. oddz. uzupełn. pt. Kon-stantin Pietrowicz, 1987; Wriemienitiel, Znamia 1987.1-2; Sogladataj, Znamia 1989.1-2; Wienok geodezistu, Apriel 1990.2.
Lit.: W. Powolajew, LR 1976.4.6; S. Czuprinin, LG 1980.27.2; A. Łatynina, Znamia 1985.7; E. Gessen, Strana i Mir, Munchen 1986.4; N. Iwa-nowa, DN 1987.5; I. Wasiljew, LO 1988.4; A. Karpow, LG 1989.22.2.
JEWDOKIMOW Iwan Wasiljewicz, 3.2. (21. l.)1887 Kronsztad - 28.8.1941 Moskwa, prozaik. W 1911-15 studiował na wydziale hi-storyczno-filozoficznym uniwersytetu w Petersburgu. Pracował jako bibliotekarz i nauczyciel, wykładał historię sztuki rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej w instytucie ludowym w Wołogdzie. W 1922 przeniósł się do Moskwy i podjął pracę w wydawnictwie. Debiutował w 1915. Rozgłos przyniosła mu powieść Kołokoła 1926 (Dzwony), w której zdarzenia rewolucji 1905 roku w pewnym przemysłowym mieście gub. moskiewskiej ukazuje tak realistycznie, "obiektywnie, jak nikt inny przedtem" (Schafer). Szeroko naświetla również życie prowincji rosyjskiej owych lat. Do 1935 powieść doczekała się siedmiu wydań. Późniejsze utwory J., należące do literatury banalnej, przewidzianej dla niewybrednego masowego czytelnika, napisane są niedbale. Prócz tego pisał prace na temat historii sztuki rosyjskiej Północy oraz powieści biograficzne o malarzach: M.A. Wrublu (1925), W.I. Surikowie (1933), Rie-pinie (1940) i Lewitanie (1940). Ki, KLE, LE, RSPP1, Wy75.
Dz.: M.A. Wrubiel, 1925; Kołokoła, 1926, wyd. 7:
1935; Czistyje prudy, 1927; Zaozierje, 1928-31 (stanowi t. 2-4 dzieł); W.I. Surikow, 1933; Źar-ptica, NM 1936.2-4; Riepin, 1940; Lewitan, 1940 (Warszawa 1962). Sobr. socz. w 4-ch tt., 1928-31. Lit.: N. Smirnow, NM 1926.12; N. Bogosłowskij, tamże 1929.7; W. Schafer, Ki, t. 4,1968; A. Dym-szyc, w: tegoż Problemy i portriety, 1972.
JEWDOKIMOW Nikołaj Siemionowicz, 26.
2.1922 Bóbr, obecnie rejon krupski obw. mińskiego, prozaik. W czasie II wojny światowej walczył na froncie. W 1948 ukończył IŁ. Od tego czasu publikował swoje powieści, opowieści i opowiadania. Od 1970 był członkiem zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. Należy do twórców, którzy po śmierci Stalina całą swoją uwagę skupiają na pytaniu o sens życia i wiele uczynili, by zgłębić jego aspekt religijny. W opowieści Grie-sznica 1960 (Grzesznica) opisał J. los pewnej dziewczynki, przebywającej w środowisku fanatycznie usposobionych baptystów. Jedynym wyjściem z trudnej sytuacji pozostaje dla niej samobójstwo. Najbardziej znacząca pod względem literackim i duchowym jest w dorobku J. opowieść U pamiati swoi zakony 1966 (Pamięć ma swoje prawa). Główny bohater utworu - dyrektor pewnej fabryki -dokonuje oceny swego życia w kategoriach religijnych: od chwili doznania pierwszego przebłysku światła, poprzez uświadomienie winy i cierpienie, do następującego w końcu wewnętrznego oświetlenia i odrodzenia. Poszukiwanie sensu życia jest również głównym tematem następnych utworów J. W opowieści Nieobchodimyj czełowiek 1967 (Niezbędny człowiek) bohater dochodzi do wniosku, że właściwy sens życia polega nie na osiągnięciu zwyczajnie rozumianego szczęścia, lecz ma wymiar głębszy, duchowy. Była pochoronka 1973 (Było zawiadomienie o śmierci) - to opowieść o inwalidzie wojennym, który z powodu nieuzasadnionych obaw latami nie informuje swojej rodziny o tym, że żyje. Opowieść Była wojna kogda--to... 1975 (Kiedyś była wojna), również na-

243
JEWRIEINOW Nikołaj Nikołajewicz
wiązująca do doświadczeń frontowych J., dotyczy przeżyć wewnętrznych bohatera, przenikającego do jego duszy światła. W opowieści Strastnaja płoszczad' 1977 (Udręka pamięci) J. przedstawia udręki duchowe człowieka, który przed trzydziestoma laty uchylił się od rozstrzygającego o jego losie spotkania, rezygnując z zaproponowanej mu przyjaźni. Podobnie zmuszony jest zrewidować swoje postępowanie bohater opowieści Proisszestwije iż żyzni Władimira Wasiljewicza Machonina 1981 (Przypadek z życia Włodzimierza Wasyle-wicza Machonina), który przed laty nie docenił głębi uczucia pewnej sanitariuszki. Z odległej perspektywy czasowej spogląda również J. na wydarzenia minione w opowieści Wospominanija priekrasnoj Ungarii 1983 (Wspomnienia o przepięknych Węgrzech), w której szczególnie uwidacznia się obecność pierwiastków nierealnych, służących przekazaniu treści duchowych. KLE, LES, MERSL.
Dz.: Griesznica, 1961; U pamiati swoi zakony, Znamia 1966.6-7, wyd. oddz. 1979; Nieobchodi-myj czełowiek, Znamia 1967.6; Skazamje o Niur-kie - gorodskoj żytielnice, DN 1970.7; Była pocho-ronka. Nasz Sowr. 1973.5; Obida, Znamia 1981. 4; Proisszestwije iż żyzni Wtadimira Wasiljewicza Machonina, NM 1981.5; Wospominanija o priekrasnoj Ungarii, DN 1983.6; Wywiad: Wopr. Lit. 1984.7; Sobiratiel snów, Oktiabr' 1989.7. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1983.
Lit: B. Brajnina, Znamia 1951.3; Z. Krachmal-nikowa, tamże 1957.12; A. Boczarow, LG 1961. 21. l i Znamia 1982.2; M. Lathouwers, Irenikon, Chevetogne (Belgia) 1970.1 i Glaube in der Zweiten Welt, 1978.7/8; W. Wasiljew, Nasz Sowr. 1975.3; D. Tewekielan, LO 1977.11 i NM 1979. 3; W. Turbin, LR 1982.26.2; F. Kołuncew, LG 1982.3.3; A. Andrianow, tamże 1984.14.11; A. Bondariew, tamże 1989.13.12.
JEWRIEINOW Nikołaj Nikołajewicz, 25.
(13.)2.1879 Moskwa - 7.2.1953 Paryż, dramaturg, reżyser i historyk literatury. Syn inżyniera. Lata dziecięce spędził w Dorpacie, Jekaterinosławiu i Pskowie. Od 1892 pobierał naukę w imperatorskiej szkole prawo-znawstwa, przeznaczonej dla osób szlacheckiego stanu, którą ukończył w 1901 otrzymując dyplom prawnika. Od wczesnych lat zdradzał zdolności muzyczne i aktorskie. Pierwsze utwory muzyczne i sztuki, które wystawiał na scenie, powstały już w okresie studiów. Pierwszą sztukę opublikował w 1900. W 1901-10 pracował w ministerstwie komunikacji. Równocześnie studiował teorię kompozycji w petersburskim konserwatorium, gdzie jednym z jego nauczycieli był N. Rimskij-Korsakow. W 1900-08 powstały liczne sztuki teatralne J., m.in. napisany w symbolistycznym duchu Fundamient sczastja 1902 (Fundament szczęścia) oraz najsłynniejsza jego ariekinada Wiesiofaja smiert' 1908 (Wesoła śmierć). Swój zamiar stworzenia w Petersburgu teatru starych form, który miałby przyczynić się do odnowienia sztuki teatralnej poprzez nawiązanie do tradycji antycznych i średniowiecznych oraz "sztuki prymitywnej", urzeczywistnił zakładając Teatr Stary. Był w nim kierownikiem artystycznym w sezonie teatralnym 1907/08 i 1911/12. W 1908 ukazał się pierwszy tom jego utworów dramatycznych. W tym samym roku J. przyjął propozycję W. Komissarżewskiej i został dyrektorem jej teatru na miejsce zwolnionego z tej posady W. Meyerholda. Na tym stanowisku pozostał do 1909, czyli do momentu zamknięcia teatru. J. był współzałożycielem, a w 1910-17 również dyrektorem teatru satyry "Kriwoje Zierkało" (Krzywe Zwierciadło). W 1910-14 i 1916/17 wystawił w nim prawie sto sztuk, w tym 14 własnych. "Kriwoje Zierkało" - teatr małych form - odnosił również sukcesy podczas występów gościnnych. Najsłynniejszą swoją sztukę z owych lat pod zapożyczonym od Gogola tytułem Rewizor za zgodą cara wystawił na dworze w Carskim Siole (1912). W tym okresie napisał także kilka prac na temat teorii i historii teatru oraz wydał drugi tom swoich utworów scenicznych. W 1914-17 J. mieszkał w domu J. Annienkowa w Kuokkale. Po przewrocie

JEWTUSZENKO Jewgienij Aleksandrowicz
244
bolszewickim od 1917 przebywał w Suchumi i Tyflisie (Tbilisi). Wystawił wówczas kilka sztuk na południu Rosji. Po powrocie do Piotrogrodu w 1920 razem z J. Annienko-wem podjął się przygotowania masowego widowiska pt. Wziatije Zimniego dworca 1920 (Zdobycie Pałacu Zimowego) z okazji trzeciej rocznicy rewolucji. Później w przeciwieństwie do Meyerholda (por. "" Tieatral-nyj Oktiabr') odrzucał prawie wszystkie propozycje współpracy, wysuwane przez nową władzę. Mimo to niektóre jego sztuki nadal wystawiano w teatrach, a w sezonie 1922/23 J. otrzymał wizę na wyjazd do Europy Zachodniej. W styczniu 1925 wraz z żoną wyjechał do Warszawy w związku z planowanym tu przyjazdem teatru "Kriwoje Zierkało". W maju 1925 przeniósł się do Paryża, gdzie został na stałe. Na emigracji J. napisał 9 sztuk (w tym 3 scenariusze baletowe). Jego filozoficzna "ariekinada Samoje gławnoje 1920 (To, co najważniejsze), która została przetłumaczona na 27 języków obcych, była wystawiana w 25 krajach. Stanowi ona część składową trylogii, do której należą również sztuki Korab! prawiednych 1924 (Statek sprawiedliwych) i Tieatr wiecznej wojny 1928 (Teatr ciągłej walki). Praca J. pt. ffistoire du theatre russe 1947, wersja roś.: Istorija russko-go tieatra 1955 (Historia teatru rosyjskiego), w części końcowej zawiera wiele uwag dotyczących jego własnej twórczości. W 1943 J. stanął na czele teatru rosyjskiego, działającego w okupowanym przez Niemców Paryżu. Jego ostatnie prace, jak np. Pamiatnik mimolotnomu 1953 (Pomnik przemijalne-mu), ukazują rosyjskie życie teatralne na emigracji. J. jest jedną z najwybitniejszych postaci rosyjskiego teatru pierwszych dziesięcioleci XX wieku. Jako teoretyk, reżyser i dramaturg, w którego dorobku znajduje się około 30 sztuk, dążył do nadania teatrowi nowego sensu i traktował go jako formę sa-mopoznania i źródło radości człowieka. Kontynuował tradycję komedii dell'arte, teatru starożytnego i średniowiecznego. Wielostronny talent J. pozwalał mu pracować
w wielu dziedzinach jednocześnie. W sztuce Priedstawlenije lubwi (Prezentacja miłości) zrealizował swoją koncepcję "monodrama-tu" z jednym pierwszoplanowym bohaterem, którego oczami odbiorca percypuje świat przedstawiony. Bohaterowie sztuki Wiesioła-ja smiert' - Ariekin, Kolombina, Pierrot i Śmierć - uosabiają optymizm życiowy J.;
istota jego optymizmu polega na tym, by nie zmarnować żadnej chwili. Bardziej kompleksowo problem sensu życia rozpatruje w sztuce Samoje gławnoje, gdzie wprowadza zapożyczoną z Nowego Testamentu postać Parakleta przywdziewającego różne maski. Tu również wykorzystuje chwyty komediowe. W sztuce Rewizor J. parodiuje inne tendencje ówczesnego teatru, w tym także poszukiwania twórcze K. Stanisławskiego. Zadziwia różnorodność utworów scenicznych J., w których nade wszystko dominuje pierwiastek tragiczno-farsowy.
EmR, Fo, HRL, Ki, KLE, MERSL, RP92. Dz.: Dram. socz. w 3-ch tt., 1908, 1914, 1923;
Wwiedienije w monodramu, 1912; Tieatr kak tako-woj, 1912; Tieatr dla siebia, w 3-ch tt., 1915-17;
Samoje glawnoje, 1921 (reprint Ann Arbor 1980 i w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992); Proischoźdie-nije dramy , 1921; Pamiatnik mimolotnomu, Paris 1953; Istorija russkogo tieatra, NY 1955; SzagiNe-mezidy (1939), Paris 1956 i Sowr. Dram. 1990.6;
Czemu niet imieni (J935-37), Paris 1965; Pisma N.N. J.kW.W. Kamienskomu, Sowr. Dram. 1988.4. Lit.: W. Kamienskij, 1917; E. Świerczewski, War-sawa 1925; T. Kołakowski, SIO 1959.2/3; A. Ka-szyna-Jewrieinowa, Paris 1964; A. Stern, w: tegoż Legendy naszych dni, Kraków 1969; G. Kalbous, RLJ 1971.92; C. Collins RTL 1972.2; F. Sielicki, SIWr. 1974.4; C. Moody, RLT 1975.13; L. Kle-berg, Di. 1976.11; S. Wołkonskij, A. Jewrieinowa i in., RM 1979.22.2; W. i R. Śliwowscy, PT 1980. 3-4; G. Abensour, Paris 1981; E. Kannak, NŻ 1981.142; W. Śliwowska, Rev des Etud. Slaves 1981.53; S. Golub, MERSL 7(1984) i Ann Arbor 1984; A. Tomaszewskij, Sowr. Dram. 1990.6.
JEWTUSZENKO Jewgienij Aleksandrowicz, 18.7.1933 Zima (obw. irkucki), poeta. Ojciec J. był geologiem, matka, której nazwi-

245
JEWTUSZENKO Jewgienij Aleksandrowicz
sko nosi, muzykiem. Do 1944 J. mieszkał na Syberii. Jako poeta debiutował w 1949, pierwszy zbiór wierszy pt. Razwiedcziki griadusz-czego 1952 (Zwiadowcy przyszłości) wydał w okresie studiów w IŁ (1951-54). Po opublikowaniu poematu autobiograficznego Stan-cyja Zima 1953 (Stacja Zima) J. przez następne dziesięć lat był najpopularniejszym poetą rosyjskim zarówno w ZSRR, jak i poza jego granicami. Jego liryka, podejmująca palące zagadnienia współczesności, stale wychodziła w dużym nakładzie; podczas publicznych recytacji, jak niegdyś W. Majakowski, wyrażał "opinię mas" (Ssachno), a częste wyjazdy za granicę uczyniły z niego stałego rzecznika polityki "" odwilży w dziedzinie kultury. Chwiejna pozycja J., stale balansującego między konformizmem a nonkonfor-mizmem, stosunkowo szybko doprowadziła do polaryzacji opinii czytelników na jego temat. J. wyraził swoje oburzenie z powodu wkroczenia oddziałów sowieckich do Czechosłowacji w 1968, ale już na V zjeździe ZP poddał krytyce własne wiersze z lat 50. wymierzone przeciw stalinizmowi. W 1962-69 był członkiem koi. red. miesięcznika "Ju-nost'", a w 1967-81 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR. W marcu 1974 wystąpił w obronie wydalonego z kraju A. Sołżenicyna, a w sierpniu tegoż roku w gazecie "Izwiesti-ja" opublikował wiersz, w którym wyraził swe poparcie dla walki ideologicznej. W 1987-89 pod znakiem "* pieriestrojki w tygodniku "Ogoniok" redagował rubrykę, w której zamieszczał utwory poetów zapomnianych i będących dotąd na indeksie. Mieszka w Moskwie. Do nadmiernego sukcesu J. przyczyniła się duża dostępność, prostota jego wierszy oraz częste skandale, wywoływane przez krytykę wokół osoby poety. Z myślą o efektach publicystycznych nawiązywał w swoich wierszach do aktualnej polityki partii (np. Nasiedniki Stalina 1962, Spadkobiercy Stalina; Bratskaja GĘŚ 1965, Bracka Elektrownia Wodna), innym razem wyrażał w nich określone nastroje społeczne (np. Babi] Jar 1961, Babi Jar; Ballada o bra-
końjerstwie 1965, Ballada o kłusownictwie). Stosował przy tym oczywiście rozwiązania kompromisowe, mimo to jego utwory przechodziły przez cenzurę, która w jednym tylko poemacie Bratskaja GĘŚ zakwestionowała 593 wersy tekstu (Moskowkij Komsomołce 1990.25.11). Wiersze J. mają przeważnie charakter narracyjny i odznaczają się bogactwem unaocznionych szczegółów. Wiele jest wśród nich utworów nużących dłużyznami, deklamacyjnych i powierzchownych. Swój talent liryczny J. rzadko demonstruje w sposób wielostronny i jaskrawy. Ma łatwość pisania, lubi grę słów i dźwięków, nierzadko jednak wpada przy tym w przesadę. Ambicje J., który wzorem W. Majakowskiego chciałby być trybunem postalinowskiego okresu, powodują, że jego talent chwilami słabnie. Wyraźnie widać to np. w wierszu Po jagody (Po jagody). Prace krytycznoliterackie J., zebrane w tomie Talant jest' czudo niesłuczaj-noje 1980 (Talent - to cud nieprzypadkowy), świadczą o jego wyczuciu literackim opartym na osobistym doświadczeniu. W powieści Jagodnyje miesta 1981 (Tam, gdzie rosną jagody, 1986) łączą się w dowolnej kolejności antyamerykańskie opinie J. i jego krytyczne obserwacje nad sowiecką rzeczywistością, pełne zachwytu wypowiedzi na temat Syberii i wizja życia pozaziemskiego nawiązująca do teorii Ciołkowskiego. Jednym z motywów poematu Mama i niejtronnaja bomba 1982 (Mama i bomba neutronowa) jest problem walki o pokój, co oczywiście zadecydowało o przyznaniu J. za ten utwór nagrody państwowej ZSRR w 1984.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka95, Ka91, Ki, KLE, KLFG, LES, MERSL, RSPPo7, Wy75, Wy82.
Dz.: Razwiedcziki griaduszczego, 1952; Stancyja Zima, Oktiabr' 1956.10 i Grani 1957.33; Obiesz-czanije, 1957; Łuk i lira, 1959; Czetwiortaja Miesz-czanskaja, Ju. 1959.2 i Grani 1959.43; Jabłoko, 1960; Wzmach ruki, 1962; Awtobiografija, London 1964; Bratskaja GĘŚ, 1965; Wiersze, Warszawa 1967; Idut bietyje śniegi, 1969; Peari Harbour, Warszawa 1969; Trietja pamiaf (w jeż. roś. i niem.), Berlin 1970; Pojuszczaja damba, 1972;

JUGOW Aleksiej Kuźmicz
246
Doroga nomier odin, 1972; Intimnaja linka, 1973;
Uniwersytet Kazanski, Warszawa 1973; Kradzione jabłka, tamże 1978; Tałant jest' czudo niesłuczaj-noje, 1980; Toczka opory, 1981; Mama i niej-tronnaja bomba, NM 1982.7; Jagodnyje miesta, 1982; Fuku, NM 1985.9; Poczti naposledok, 1985;
Płacz po cenzurie, Ogoniok 1991.5-7. Sobr. TOCZ. n'J-c/iH.,1983-84.
Lit.: B. Runin, NM 1960.11 i Wopr. Lit. 1963.2;
A. Siniawskij, Grani 1967.63; Z. Żakiewicz, Tw. 1967.5; A. Drawicz, Poezja 1968.6 i 1970.12; J. Winokurow, w: J. J., Idut bietyje śniegi, 1969; I. Meshakov-Korjakin, Melbourne Slavonic Studies 1969.3; M. Ściepura, SIWr. 1972.3,1974.4, Wrocław 1977, SiM WSP (Zielona Góra) 1986. 5; F. Nieuważny, Lit. na Św. 1973.10 i 1976.5; A. Urban i in., Melbourne Slavonic Studies 1975.8;
N.P. Condee, Diss. Yale Univ. 1978; J. Niechoro-szew, A. Szytow, Bibliogr. 1981; O. Wołków, Nasz Sowr. 1983.12; R.N. Porter, RLJ 1986.135; J. Si-dorow, 1987.
gwary i mowy potocznej. Przykre wrażenie wywoływały jego ataki na badaczy i tłumaczy sta-roruskiego zabytku pt. "Słowo o pólku Igorie-wie" (Słowo o wyprawie Igora). W utworach o współczesności podkreślał kierowniczą rolę partii, a w powieściach historycznych - prymat wszystkiego rdzennie rosyjskiego. Jego utwory odznaczają się schematyczną konstrukcją oraz ociężałym i sztucznym stylem. KLE,LES.
Dz.: Lotcziki, 1923; Biessmiertije, 1944; Ratoborcy w 2-ch tt., 1949; Na bolszoj riekie, 1960; Szatrowy, 1967 (później jako t. l następnej powieści); Straszny] sud, 1969-71. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1984. Lit.: W. Ditc, Niewa 1961.4; A. Goriełow, tamże 1962.8; R. Budagow, Wopr. Lit. 1963.2; J. Strie-chnin, LG 1970.24.6; L. Dmitrijew i O. Tworo-gow, Ruś. Lit. 1972.1; N. Dalada, 1973; A. Chwatów, Nasz Sowr. 1977.3; S. Baruzdim, DN 1982. 5; W. Sieriebrowskij, Moskwa 1987.2 i 1990.9.
JUGOW Aleksiej Kuźmicz, 23.(10.)3.1902 Kamienskoje (obw. kurgański) - 13.2.1979 Moskwa, prozaik. W 1927 ukończył studia medyczne w Odessie. Działalność literacką rozpoczął w 1922. W powieści Biessmiertije 1939-44 (Nieśmiertelność) podjął temat walki klasowej w syberyjskich kopalniach złota. Następnie w 2-tomowej powieści pt. Ratoborcy 1949 (Wojownicy, 1953) sięgnął po wydarzenia z historii starej Rusi (czasy Aleksandra Newskiego), które ujął w duchu nacjonalistycznym, odpowiadającym ówczesnej kampanii przeciwko "" kosmopolityzmowi. Budowa elektrowni wodnej na Wołdze znalazła odbicie w jego publicystyce i w powieści Na bolszoj riekie 1956 (Nad wielką rzeką). W latach 1958-75 należał do zarządu ZP RFSRR, w 1972 otrzymał nagrodę im. Gorkiego za 2-tomową powieść Straszny] sud 1969-71 (Straszny sąd), gdzie m.in. ukazał Trockiego jako zdrajcę i sprawcę przedwczesnej śmierci Lenina. Od 1930 mieszkał w Moskwie. J. był pisarzem bardzo konserwatywnym, który mimo istniejącego oporu domagał się wprowadzenia do rosyjskiego języka literackiego elementów archaicznych,
JUNOST', ilustrowany miesięcznik literacki, organ ZP ZSRR, ukazujący się w Moskwie od 1955. Od 1991 jest organem niezależnym. Założycielem i red. pisma do 1962 był W. Katajew. Pierwszy sukces zapewniła J. publikacja przekładu "Kon-Tiki ekspedisjo-nen" (Wyprawa Kon-Tiki) T. Heyerdahia. Później o popularności pisma zadecydowało niekonwecjonalne podejście do problemu młodzieży, o czym świadczyła m.in. publikacja utworów W. Aksionowa i W. Różowa. Wydrukowanie na łamach J. opowieści W. Aksionowa Zwiozdnyj bilet (Gwiaździsty bilet) było m.in. powodem zwolnienia Kata-jewa ze stanowiska red. (Steininger, s. 127). Publikowali tu swoje utwory B. Achmaduli-na, S. Antonow, B. Bałtier, A. Bitów, W. Byków, O. Czuchońców, J. Jewtuszenko, F. Iskander, A. Kuzniecow, J. Moric, J. Na-gibin, A. Riekiemczuk, B. Słucki, A. Twar-dowski, B. Wasiljew, A. Wozniesienski i in. autorzy. W 1962-81 funkcję red. nacz. J. pełnił B. Polewoj, później A. Diemientjew, który od 1972 był jego zastępcą. Od 1993 na czele red. miesięcznika stał Wiktor Lipatow. Od początku "" pieriestrojki pismo jednoznacz-

247
JURASOW Władimir
nie opowiedziało się za nowym kursem politycznym, drukując na swych łamach Wstań i idi (Wstań i idź) J. Nagibina, Wozmiezdije (Odwet) F. Iskandera, Żyzń i nieobyczajnyje prikluczenija sołdata Iwana Czonkina (Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina) W. Wojnowicza, Iskuplenije (Odkupienie) J. Daniela, Wospominanija (Wspomnienia) N. Mandelsztam, Ostrów Krym (Wyspa Krym) W. Aksionowa i Krutoj marszrut (Kręta droga) J. Ginzburg (1987-1989). W skład koi. red. J. wchodzili znani twórcy tej rangi, co S. Marszak (1955-64), G. Mie-dynski (1955-79), N. Nosów (1955-62), M. Prileżajewa (1955-78), W. Różow (1955-69, 1987-), W. Aksionow (1962-69), J. Jewtuszenko (1964-69), W. Amiinski (1976-89) i R. Kazakowa (1979-1990). Przed i po wprowadzeniu nowej ustawy prasowej z 1991 do koi. red. pisma należeli również tacy autorytatywni doradcy, jak B. Wa-siljew (od 1977), F. Iskander (od 1987), J. Si-dorow (od 1987), W. Sławkin, O. Sulejmienow, A Wozniesienski i pozostający na emigracji W. Aksionow. Pismo cieszy się dużą poczytno-ścią, jego nakład w 1975 wynosił 2 600 000 egzemplarzy, w 1985-90 ponad 3 000 000, a w 1991 - l 000 000 egzemplarzy. W 1993 nakład J. osiągnął zaledwie 145 900 egzemplarzy.
KLE,LES. Lit.: Obsuzdienije żurnała Ju., Wopr. Lit. 1968.2;
W. Chmara, Prawda 1970.11.10; A. Marczenko, NM 1972.10; W. Katajew, Ju. 1975.6; B. Polewoj, LR 1980.6.6; A. Gładiiin, NRS 1980.6.7 i RM 1982.7.1; anonim. LG 1983.18.4; T. Pogacar, Diss. Univ. of Kansas 1985; B. Kuźminskij, LG 1991.11.9.
JURASOW Władimir (przedtem S. Jura-sow, właśc. Władimir Iwanowicz Żabinski,
w USA Rudolf), 15.(2.)10.1914 Sibiu (Her-mannstadt, Rumunia), prozaik. Wychowywał się w robotniczej rodzinie ojczyma w Ro-stowie nad Donem. Od 1930 po ukończeniu szkoły średniej pracował jako elektromonter. W 1932 przeniósł się do Leningradu i podjął pracę jako brygadzista w stoczni. Od
1934 studiował w Leningradzkim Instytucie Filozofii, Literatury i Historii (LIFLI, od 1936 w składzie Uniwersytetu Leningradz-kiego). W 1937 został aresztowany, a w 1938 skazany na osiem lat obozów pracy. W 1941, wykorzystując zamieszanie wywołane wojną, zbiegł; przez trzy lata żył w ukryciu, a w 1944 podając zmyślone dane personalne zgłosił się do Armii Czerwonej. W charakterze inżyniera, specjalisty w zakresie demontażu przedsiębiorstw przemysłowych, został skierowany do sowieckiej strefy okupacyjnej Niemiec, dosłużył się stopnia podpułkownika pracując w administracji wojskowej wschodniego Berlina. Od 1947 pełnił analogiczną funkcję w administracji cywilnej. W tym samym roku w obawie przed kolejną kontrolą organów bezpieczeństwa zbiegł na Zachód. Walcząc o status uchodźcy politycznego, doświadczył wiele przykrości i tylko kolejna ucieczka uratowała go przed deportacją do ZSRR. W 1951 otrzymał pozwolenie na wyjazd do USA. W 1952-81 pod pseudonimem Rudolf pracował w rozgłośni "Swoboda" (Wolność) w Nowym Jorku. Był ostro atakowany przez prasę sowiecką. Jako pisarz debiutował w 1951 utworami powstałymi jeszcze w ZSRR. Pseudonim S. Jura-sow podpowiedział mu R. Gul. Swoje przeżycia z okresu pobytu w ZSRR i w Niemczech zawarł w powieści Paraltaks 1972 (Paralak-sa), którą zaczął pisać jeszcze w Niemczech;
poczynając od 1951 zamieszczał poszczególne rozdziały w różnych periodykach, a część pierwszą pt. Wrag narada (Wróg ludu) opublikował pod pseudonimem Władimir Jura-sow w 1952. Fragmenty powieści, poprzedzające jej pełną edycję książkową, ukazywały się na łamach gazety "Nowoje Russkoje Słowo" (grudzień 1970 - lipiec 1971). W 1966, przed opublikowaniem pełnego rosyjskojęzycznego tekstu powieści, pojawiła się jej angielskojęzyczna wersja skrócona, wydana bez zgody autora, i pozytywnie przyjęta przez krytyków. W okresie "• odwilży J. uważnie śledził rozwój nowych tendencji w życiu kulturalnym ZSRR i opisał je w 18

JURJENEN Siergiej Siergiejewicz
248
artykułach, poświęconych W. Dudincewowi, S. Kirsanowowi, A. Surkowowi, emigracji, religii i innym problemom sowieckiej kultury duchowej lat 1956-57. Zebrał je w tomie pt. Proswiety 1958 (Promyki nadziei). W późniejszym okresie życia do twórczości literackiej nie powracał. Mieszka w Nyack pod Nowym Jorkiem. Powieść Parałłaks, w której opierając się na własnych doświadczeniach ukazuje powojenne losy rosyjskiego oficera wysokiej rangi, zdecydowanie przeciwstawia się sowieckiej prozie batalistycznej owych lat. Miejsca akcji - Moskwa, Berlin Wschodni, pewien kołchoz - traktuje J. jako ważne centra, decydujące o rosyjskich losach powojennych, łącznie z pozostaniem na emigracji. Popularność poematu A. Twardowskiego o Tiorkinie pobudziła J. do napisania dalszego ciągu jego dziejów pt. Wasilij Tiorkin pośle wojny 1953 (Wasilij Tiorkin po wojnie), w którym przedstawił tego typowego żołnierza rosyjskiego na terenach okupowanych i po powrocie "do domu". J. jednak tylko niekiedy osiąga właściwą Twardowskiemu swobodę w dziedzinie rytmu i narracji poetyckiej. Niektóre opowiadania J., jak np. Gorie tomu że kuwszynu 1951 (Biada temu dzbanowi), ujawniają jego umiejętność przedstawiania tragicznych losów ludzi (w tym wypadku polskiego Żyda deportowanego do ZSRR) w sposób żywy i prawdziwy.
EmR.
Dz.: Siegieżskaja nocz (1939), NŻ 1951.27; Iz pie-riewodow samogo siebia (1939-48), Grani 1951. 11; Gorie tomu że kuwszynu. Lit. Sowr. 1951.1;
Wrag naroda, NY 1952; Wasilij Tiorkin pośle wojny, tamże 1953; Proswiety. Zamietki o sowietskoj litieraturie 1956157, Munchen 1958; Parałłaks, NY 1972.
Lit.: R. Gul, NŻ 1952.30; N. Staniukowicz, Wozr. 1957.62; J. Bolszuchin, Lit. zarubieżje, Miinchen 1958.
JURJENEN Siergiej Siergiejewicz (w łacińskiej pisowni - Serge lourienen), 21.1.1948 Frankfurt nad Odrą, prozaik. Ojciec J.,
zmarły kilka dni przed urodzeniem się syna, był lejtnantem wojsk inżynieryjnych Armii Czerwonej. W 1966-73 J. studiował język rosyjski i literaturę na uniwersytetach w Mińsku i Moskwie. Potem pracował w redakcji miesięcznika "Drużba Narodów". Fascynował się twórczością J. Kazakowa. W 1974-76 opublikował w ZSRR wiele opowiadań, z których jedno pt. Kormilec 1975 (Żywiciel) zdobyło pierwszą nagrodę w konkursie na najlepszą nowelę o współczesnej młodzieży studenckiej. J. został przyjęty do ZP po ukazaniu się jego zbiorku opowiadań pt. Poputi k domu 1977 (W drodze do domu). Po zawarciu związku małżeńskiego z cudzoziemką w listopadzie 1977 wyjechał z nią do Paryża. Mając nadzieję na pozyskanie czytelnika zachodnioeuropejskiego sięgnął po formę dużej powieści. Pierwsza z nich pt. Wolny j striełok 1984 (Wolny strzelec) ukazała się najpierw w tłumaczeniu na język francuski (1980) i spotkała się z życzliwym przyjęciem krytyków. Następnie opublikował powieści Naruszytiel granicy 1984 (Naruszyciel granicy), Syn impierii. Infantiinyj roman 1986 (Syn imperium. Powieść infantylna), Sdielaj mnie bolno 1988 (Spraw mi ból), Pierwaja ijedin-stwiennaja 1990 (Pierwsza i jedyna), Docz Gienieralnogo siekrietaria 1991 (Córka sekretarza generalnego) oraz tom opowiadań. W 1984 przeniósł się z Paryża do Monachium, gdzie pracował jako red. rosyjskiej sekcji w rozgłośni "Swoboda" (Wolność). Oś konstrukcyjną powieści Wolny] striełok, w dużym stopniu opartej na materiale autobiograficznym, stanowi wspólna podróż pewnego pisarza i śledzącego każdy jego krok agenta KGB. Na tym przykładzie ukazuje J. rozdarcie wewnętrzne i uwarunkowaną systemem dwulicowość sowieckiej inteligencji, znajdującą wyraz w cynizmie, zainteresowaniu seksem, w fascynacji Zachodem, poszukiwaniu oparcia duchowego w innej niż marksizm (w danym przypadku hinduizm) filozofii. W powieści Naruszytiel granicy J. przedstawia studentów Uniwersytetu Moskiewskiego, usiłujących po zatrzy-

249
JUSZKIEWICZ Siemion Sołomonowicz
manym przemocą procesie "" odwilży dochować wierności swym przekonaniom. W kolejnej powieści Sdiełaj mnie bolno aktualną problematykę, związaną z odnową i "" pieriestrojką, rozpatruje na tle wydarzenia z okresu rządów Breżniewa - wizyty Pociągu Przyjaźni na Węgrzech, mającej miejsce 20 lat po wypadkach 1956 roku. Ten liryczny utwór o "węgierskim bólu", który był wstrząsem dla pokolenia autora, jest pierwszą w rosyjskiej literaturze współczesnej próbą ujęcia problemów Środkowej Europy. Ścisły związek z biografią J. ma powieść Docz Gie-nieralnogo siekńetaria, której akcja toczy się w Moskwie, Madrycie i Paryżu. Oczami pewnej Hiszpanki i Rosjanina ukazuje kulisy władzy, upadek autorytarnego i totalitarnego systemu, a także zwycięstwo życia nad ideologicznymi barierami "międzynarodowego komunizmu". W tomie pt. Skoryj w Pietierburg 1991 (Pociąg pospieszny do Petersburga) J. zebrał opowiadania, w których obrazowo przedstawił czasy "zimnej wojny" po obu stronach żelaznej kurtyny.
EmR, FV, Ka85.
Dz" Kormilec, w: My, mołodyje, 1976; Po puti k domu, 1977; Ochota na swietlaczkow, Echo 1978. 2; Pod znakom Blizniecow, Kont. 1978.17; Son Łomonosowa, TW 1979.5; Wolnyj strietok, Paris, NY 1984; Wywiad: RM 1984.23.2 i Strielec 1984. 5; Naruszytiel granicy, tamże 1984.6-11 i wyd. oddz. Paris 1986; Emigrantka Emma, Strielec 1986.1; Syn impierii. Infantiinyj roman, Ann Arbor 1986; Sdiełaj mnie bolno, Strielec 1988.6-8, wyd. oddz. Tel Aviv 1988, Moskwa 1990; Docz Gienie-rainogo siekrietaria, Strielec 1989.1; Pierwaja ije-dinstwiennaja. Razbityj roman, tamże 1989.3, 1991.1; Skoryj w Pietierburg, Ann Arbor 1991.
Lit.: S. Baruzdin. Komsom. Pr. 1976.24.2; L. Le-win, Ju. 1977.4; N. Sand, Le Monde 1980.19.9, w przekładzie najeż, roś. TW 1983.14; W. Rybaków, Kont. 1981.27; B. Nielsen-Stokkeby, Die Welt 1984.20.4; A. Glezer, NRS 1984.11.5; B. Pa-ramonow, RM 1984.25.10; W. Kasack, OEu. 1984.11/12, s. 880; A. Radaszkiewicz, RM 1986. 28.3, 1987.6.3; W. Aksionow, Obozrienije, Paris 1986.21; N. Zand, Le Monde 1985.28.3; C. Emer-son, The New York Times Book Review 1986.29.
6; N. Perlin, SEEJ 1989.1; W. Aksionow, Wopr. Lit. 1989.5; A. Glezer, Strielec 1991.1.
JUSZKIEWICZ Siemion Sołomonowicz, 7.
12.(25.11.)1868 Odessa - 12.2.1927 Paryż, prozaik i dramaturg. Pochodził z zamożnej rodziny żydowskiej, od 1893 studiował medycynę w Paryżu. W 1897 opublikował pierwsze opowiadanie, a następnie wiele innych utworów prozatorskich. Mieszkając w Odessie był stałym współpracownikiem petersburskiego wydawnictwa "Znanije", które w 1903-08 opublikowało pierwszy zbiór jego dzieł. Kolejna, 6-tomowa ich edycja ukazała się w 1910-11, a następna, 14-tomowa, obejmująca również przedruki, w 1914-18. Jej dopełnieniem są dwa tomy utworów wydanych w 1922 w Berlinie. Prócz tego napisał sztukę Miserere 1910 wystawioną przez MChAT. Następna sztuka pt. Komiedija bra-ka (Komedia ślubu), grana na scenach Kijowa w 1911, została w tym samym roku przetłumaczona i wydana w Niemczech. W 1920 J. wyemigrował do Paryża, gdzie cierpiał na nostalgię. Zdaniem I. Nowgoroda-Siewier-skiego i B. Zajcewa cieszył się powszechną sympatią środowiska emigracyjnego. J. uważał siebie za odeskiego pisarza źydo-wsko-rosyjskiego. Jego główny wkład do literatury rosyjskiej stanowiły opowiadania, m.in. Jewriei 1903 (Żydzi), przedstawiające materialne i duchowe ubóstwo życia w żydowskim getcie. Przy czym interesują J. nie sprzeczności między chrześcijanami i żydami, lecz stosunki panujące w ich zamkniętym środowisku, konflikty między bogatymi a biednymi. W 1924 w Niemczech przez jakiś czas była wystawiana komedia J. Sonkin und der Haupttreffer (Zonkin i jego główna wygrana), przedstawiająca biedaka, który wygrał w lotto. W ukończonej na krótko przed śmiercią opowieści Siem' dniej 1927 (Siedem dni), której akcja toczy się w czasie I wojny światowej w Moskwie, podjął problem oczekiwania na śmierć, przypadku i nie-sprzeciwiania się zrządzeniu losu. Świadczy to, że J. do ostatnich dni życia poszukiwał

JUSZKIEWICZ Siemion Sołomonowicz
250
wyjścia ze swego "beznadziejnego materiali-stycznego światopoglądu" (Zajcew). Styl J. cechuje realizm; medytacje i obszerne dialogi postaci napełniał charakterystycznymi elementami gwary rosyjskich Żydów z Odessy.
EmR, Fo, Ki, KLE, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Koral, Znanije 1906 (przedruk w: Dramatur-gija "Znanija", 1964); Komiedija braka, 1911; Mise-rere 1911; Gotubi, 1913; Awtomobil, Berlin 1923;
Golubinnoje carstwo, tamże, wyd. 4:1923; Posmiert-
nyje proizwiedienija, Paris 1927; Siem' dniej, Sowr. Zap. 1927.31, wyd. oddz. Paris 1933; • Sobr. soa. w 14-ti tt., 1914-18; w 2-ch tt., Berlin 1922.
Lit.: K. Czukowskij, w: tegoż Ot Czechowa do naszych dniej, wyd. 3: 1908; A. Luther, w: tegoż Ge-schichte derruss. Lit. 1924; B. Zajcew, Sowr. Zap. 1927.31; P. Nilus, W. Chodasiewicz i in., w: S. J., Siem' dniej 1933; I. Nowgorod-Siewierskij, Wozr. 1970.219; Hans-M. Krause, w: tegoż Die vor-revolutiondre russ. Dramen auf der dt. Bilhne, Emsdetten 1972.

K
KABO Lubow Rafaiłowna, 4.8.1917 Moskwa, prozaik. W 1940 ukończyła instytut pedagogiczny w Moskwie i pracowała jako nauczycielka w Besarabii. Do partii wstąpiła w 1945. W pierwszej powieści Za Dniestrom 1950 (Za Dniestrem), którą po śmierci Stalina przerobiła i wydała pt. Druzja iż Lew-kauc 1955 (Przyjaciele z Levkauc), poruszyła podstawowe problemy swojej profesji. W utworach późniejszych również rzadko wykraczała poza ramy tematyki ściśle związanej ze szkołą. Mieszka w Moskwie. Twórczość K. nie budzi większego zainteresowania historyków literatury i krytyków. Do najbardziej znanych jej utworów należy opowieść W trudnom pochodie 1956 (W trudnym marszu), w której ujawnia błędy szkolnej pedagogiki w czasach stalinowskich, kształtującej u młodzieży karierowi-czowskie postawy i dążenia. W innym utworze pt. Powiest' o Borisie Biekleszowie 1962 (Opowieść o Borysie Biekleszewie), opartej na autentycznych faktach i wydarzeniach, mówi o nauczycielu geografii, który choć nie wyróżniał się większymi osiągnięciami w pracy społeczno-zawodowej i był prześladowany w latach kultu Stalina, całe swoje życie poświęcił dla innych ludzi, "odcisnął na nich piętno własnej osobowości" (Orłowa). W opowieści pt. Wtot dień 1969 (W tamtym dniu) prawdopodobnie nawiązując do faktów z własnej biografii przedstawia dzieje pewnej besarabskiej rodziny.
KLE.
Dz.: Za Dniestrom, 1950; Druzja iż Lewkauc,
1955; W trudnom pochodie, NM 1956.11-12; Po-
wiest' o Borisie Biekleszowie, 1962; Ostorozno: szkoła! 1962; Wlot dień, NM 1969.10; Źylna swietie uczl-tel, 1970; Sładczajszeje nasze briemia, 1971; Kino w esteticzeskom i nrawstwiennom wospitanil dietiej, 1978; Iniezabywaj, cztoja tiebia lublu, 1987. Lit.: W. Lubimowa, LG 1957.9.5; M. GUS, tamże 1958.26.6; R. Orłowa, Moskwa 1963.9; L. Rybak, Iskusstwo Kino 1966.8; R. Litwinów, Sowietskaja Piedagogika 1972.3.
KALININ Anatolij Wieniaminowicz, 22.(9.) 8.1916 Kamienskaja nad Donem, prozaik. Urodził się w rodzinie nauczycielskiej. Po ukończeniu szkoły podstawowej przez jakiś czas uczył się w technikum. Od 1932 był dziennikarzem. W pierwszej powieści pt. Kurgany 1941 (Kurhany) wzorując się na M. Szołochowie przedstawił ostatnie stadium kolektywizacji nad Donem (1933) i zwycięstwo partii w walce klasowej na wsi. Podczas II wojny światowej był korespondentem wojennym gazety "Komsomolskaja Prawda". Dwie opowieści wojenne, opublikowane na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" w 1944 i 1946, przerobił później na powieść pt. Kras-noje znamia 1951 (Czerwony sztandar, 1953). Do partii wstąpił w 1946. W okresie "• odwilży pisał reportaże krytykujące stan powojennej wsi kołchozowej. Burzliwą polemikę wzbudziła jego powieść Surowoje pole 1958 (Surowe pole), w której podjął drażliwy temat byłych jeńców wojennych, m.in. tzw. własowców. Apelował o rehabilitację żołnierzy, którzy w latach kultu Stalina zostali niesłusznie uznani za zdrajców. Podobne humanitarne zagadnienia poruszył w po-

KAMIEŃSKI Wasilij Wasiljewicz
252
wieści Zaprietnaja żona 1962 (Strefa zakazana), przedstawiającej budowę potężnego zbiornika wodnego na Donie (edycja z 1988 składa się z dwóch części). Napisał również szereg artykułów o Szołochowie. Za opowieści Echo wojny 1963 (Echo wojny, 1979) i Wozwrata niet 1972 (Nie ma powrotu, 1979) otrzymał w 1973 nagrodę im. Gorkie-go. Utwory K. są ściśle między sobą powiązane miejscem akcji, a w znacznym stopniu również bohaterami. Od 1965/67 wchodził w skład zarządu ZP RFSRR i ZSRR. Mieszka na wsi pod Rostowem nad Donem.
KLE, LES, RSPP2.
Dz.: Kurgany, 1941; Na jugie, 1944; Towariszczi,
1945; Tichije wierby, l950;Krasnojeznamia, 1951;
Nieumirajuszczije korni, 1955; Surowoje pole, 1958, wyd. 2: 1962; Zaprietnaja żona, 1962 i Don 1988. 1-2; Echo wojny. Cygan (cz. l), 1963; Granatowy] sok, 1968; Wozwrata niet, 1972; Ziemia igrozdja, 1972; Echo wojny, 1975; Dwie tietradi, 1979; Wriemia "Tichogo Dona", 1979; Cygan (cz. 2), Ogoniok 1983.22-28 i 30; Zaprietnaja żona, Don 1988.1-2. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1976;
Sobr. socz. w 4-ch tt., 1982-83. Lit.: S. Rozanow, NM 1952.1; S. Złobin, tamże 1959.7; A. Diemientjew, Nasz Sowr. 1962.2;
M. Łobanow, Moskwa 1963.3; N. Dałada, 1965;
W. Karpowa, 1973; F. Nieuważny, Lit. na Św. 1976.5; B. Primierow, Nasz Sowr. 1976.8; W. Si-dorow, LO 1980.4; W. Kotowskow, LR 1983.16.9
KAMIEŃSKI Wasilij Wasiljewicz, 17.(5.) albo 18.(6.)4.1884 na statku na Karnie pod Permem - 11.11.1961 Moskwa, poeta. Dziadek K. był kapitanem statku, ojciec zarządcą kopalni złota hrabiego Szuwałowa na Uralu. Działalność literacką rozpoczął w 1904 pod wpływem Meyerholda. W 1907 ukończył gimnazjum w Petersburgu i studiował agronomię. W 1911 wyjeżdżał do Berlina i Paryża, gdzie uczył się sztuki pilotażu. W drodze powrotnej odwiedził Londyn i Wiedeń. Przez jakiś czas był pilotem, jednym z pionierów rosyjskiego lotnictwa. W 1908/09 poznał W. Chlebnikowa, D. Buriuka, J. Guro
i in. futurystów, a w 1912 przyłączył się do kubofuturystów. W 1913-14 razem z D. Buriukiem i W. Maj akowskim podróżował po Rosji i Kaukazie propagując •* futuryzm. Później również często brał udział w wieczorach poetyckich. W 1916 wydał powieść liryczną pt. Stieńka Razin, którą następnie wielokrotnie przerabiał. Przewrót październikowy powitał entuzjastycznie, prowadził m.in. działalność kulturalną w Armii Czerwonej. W latach 20. zwrócił się ku dramatowi. Wraz z odejściem sowieckiego reżimu od ideałów rewolucji oraz stłumieniem entuzjazmu i eksperymentów w sztuce zmalała rola K. w literaturze. W latach 30. jego talent zaczyna stopniowo zanikać. Zmarł po 13 latach ciężkiej choroby. Futurystyczna poezja K. ma charakter antyurbanistyczny i świadczy o jego powinowactwie z twórczością Chlebnikowa i Gorodieckiego. Opiewał przyrodę, świat żywiołu, pierwotną siłę. Poezja K. odznacza się bogactwem neologizmów, grą słów i paralelizmów dźwiękowych, określających fakturę jego wierszy. Napisany w 1914/15 Stieńka Razin nie jest typową powieścią historyczną, lecz utworem lirycznym, w którym narracja subiektywno-patetyczna występuje na przemian z wierszami. Utwór ten jest apoteozą niepokoju, żywiołu buntu ludu rosyjskiego. Razin w ujęciu K. to gęś-larz i pieśniarz obdarzony cechami samego autora. Na materiale powieści oparł najważniejszy swój poemat Sierdce narodnoje -Stieńka Razin 1918 (Serce ludu - Stieńka Razin). W wersji scenicznej z 1919 końcowe partie poematu zmodernizował, nadając im aktualną rewolucyjną wymowę. Do 1927 niektóre jego sztuki były wystawiane w teatrach, większość ich jednak pozostała w rękopisach. Dwa późniejsze poematy K. o wodzach buntów chłopskich - Jemieijan Puga-czow 1931 i Iwan Bototnikow 1934 - zawierają nieco więcej prawdy historycznej, są jednak słabsze pod względem artystycznym. Dotyczy to również jego wierszy na temat współczesności. Spośród utworów prozator-skich K. na uwagę zasługuje Leto w Kamien-

253
KANDEL Fieliks Sołomonowicz
kie 1927, zawierające barwne opisy jego rodzimej uralskiej przyrody znad Karny. Pisał także wspomnienia o latach swej futurystycznej działalności, jak np. Żyzń s Majakow-skim 1940 (Życie z Majakowskim). HRL, KLE, LES, Ni, RP90, RP92, Wy75, Wy82. Dz.: Ziemianka, 1911; Tango s korowami. Żele-zobietonnyje poemy, 1914; Stieńka Razin, wyd. 2:
1916 i pt. Stiepan Razin, 1918; Zwuczal wiesnie-janki 1918; Sierdce narodnoje - Stieńka Razin, 1918; Stieńka Razin, 1919; 27 prikluczenij Charta Dżojsa, 1924; Sbornik pjes, 1925; Puszkin i Dan-ties, 1928; Tri poemy, 1935; Rodina sczastja, 1937;
Żyzń s Majakowskim, 1940; Izbr., 1958; Leto na Kamienkie, 1961; Slichotworienija i poemy, 1966;
Stichi, 1977; Wiersze, w: Antologia roś. poezji radź. lat 1917-41, Katowice 1978; Żyt' czudiesno!, Pierm' 1984; Put' entuziasta, NY 1986; Tango s korowami. Stiepan Razin. Zwuczal wiesniejanki, Moskwa 1990 (przedruk z 1914, 1916, 1918).
Lit.: K. Czukowskij, Futuristy 1922; S. Gorodiec-kij, LG 1961.16.11; E. Wiecztomowa, Zwiezda 1962.8; N. Stiepanow, w: W. K., Stichotworienija i poemy, 1964; A. Kaszyna-Jewrieinowa, RM 1972.20.1; S. Ginę, Pierm' 1974; B. Stuckij, w: W. K, Stichi, 1977; VI. Bubrin, Toronto 1982; N. Zi-nowjew, LG 1984.18.4; G. Matwiejewa, Sowr. Dram. 1988.5.
KANDEL Fieliks Sołomonowicz, 21.10.1932 Moskwa, prozaik. W 1950-56 studiował w instytucie lotniczym w Moskwie, do 1962 pracował jako konstruktor silników rakietowych, a od 1963 całkowicie poświęcił się działalności literackiej pisząc pod pseudonimem F. Kamow. Zdobył rozgłos jako autor scenariuszy filmów rysunkowych. Seria telewizyjnych filmów pt. "Nu, pogodi!" (No, poczekaj), w których realizacji brał udział, cieszyła się w ZSRR ogromną popularnością. Od 1973 walczył o prawo wyjazdu do Izraela osób pochodzenia żydowskiego. Sam otrzymał zgodę na opuszczenie ZSRR dopiero jesienią 1977. W Izraelu wydał pod własnym nazwiskiem utwory o rzeczywistości sowieckiej, które napisał jeszcze przed wyjazdem, bez jakiejkolwiek nadziei na ich publikację. Najpierw ukazała się drukiem
czwarta jego książka pt. Żona otdycha 1979 (Strefa odpoczynku), napisana w 1976-77, następnie piąta - Wrata ischoda naszego 1980 (Bramy naszego wyjścia), nad którą pracował w 1974-78 w Moskwie i później w Jerozolimie. W ślad za tymi książkami, które oparł na materiale z okresu walki o prawo do emigracji, wydał trzy powieści powstałe wcześniej. Są to: Kondor 1981 (Korytarz), napisany w 1967-69 (jego fragmenty zamieściło czasopismo "Grani" w 1976/77), stworzony w 1971-73 Pierwyj etaż 1982 (Parter) oraz powieścią noczgladia 1985 (Przed nocą), powstała w 1974-76. K. mieszka w Jerozolimie, pracuje w izraelskim radiu jako dziennikarz. Proza K. odznacza się dużą siłą wyrazu artystycznego, wynikającego z muzyczno-lirycznej narracji, przesiąkniętej często ironią i satyrą. W powieści Kondor ukazuje warunki życia w sowieckim mieszkaniu wielorodzinnym i losy jego mieszkańców. Powieści Pierwyj etaż i Na nocz gladia tworzą dylogię. Jej oś konstrukcyjną stanowią losy dwóch braci wywodzących się z pod-moskiewskiej wsi, z których jeden pozostaje na "parterze" życia, drugi natomiast wznosi się na "górne piętra" władzy. Nędza ludzka, uzależnienie ludzi od nałogu pijaństwa, położenie pozbawionego praw duchowieństwa, niebezpieczne warunki pracy kobiet jako kierowców taksówek - oto sfery sowieckiego życia, które ogarnia autor swym obiektywnym i życzliwym spojrzeniem. Powieść Żona otdycha ma charakter sprawozdania z 15--dniowego pobytu K. w areszcie, dokąd był wtrącony za udział w demonstracji. Jest również świadectwem solidarności ludzi w okrutnych warunkach sowieckich więzień. W powieści Wrata ischoda naszego mówi K. o kłopotach Żydów, wyjeżdżających z ZSRR i śledzi rozwój antysemityzmu począwszy od momentu likwidacji Teatru Żydowskiego w Moskwie w okresie walki z "* kosmopolityzmem. W swych reportażach pt. Ludi mi-mojezżyje 1984/85 (Ludzie przejezdni) łącząc elementy realne i surrealistyczne przedstawia podróż po dzisiejszej Rosji. Ujawnia się

KANOWICZ Grigorij
254
przy tym jako satyryk, wiernie i plastycznie ukazujący ludzi i stosunki między nimi. Środki językowe służą mu nie tylko do przekazu informacji, lecz także do estetycznego oddziaływania na odbiorcę. Poszczególne utwory K. z reguły nie mają ciągłej akcji, o ich spoistości decydują inne składniki formy i treści. K. jest mistrzem detalu, dialogów i narracji o zabarwieniu muzyczno-rytmicznym. EmR, FV. Dz.: Ja - maleńki}, NM 1966.10; Opowiadania:
Kont. 1977.11,1978.16 i Wr. i My 1978.29; Żona otdycha, Jerusalem 1979; Wrata ischoda naszego, Tel Aviv 1980; Kondor, Jerusalem 1981; Pierwyj etaż, London 1982; Wywiad: RM 1982.28.10; Na nocz gladia, FfM 1985; Ludi mimojezżyje, Jerusalem 1986, Sankt Petersburg 1991; Ochotnik do-bieżyt do istocznika, Dwadcat' Dwa 1989.64; Mież-du cyrkom i kriematorijem, tamże 1990.72.
Lit.: W. Maksimów i in.. Kont. 1976.10; K. Sap-gir, tamże 1980.23 i RM 1981.31.12; anonim. Kont. 1980.25; N. Gorbaniewskaja, w: F. K., Pierwyj etaż, 1982; M. Chejfiec, Kont. 1982.34; J. Mamlejew, RM 1987.27.3.
KANOWICZ (Kammćius) Grigorij (właśc. Jaków Siemionowicz), 18.6.1926 Kowno, prozaik. Jest Żydem, piszącym w języku rosyjskim i litewskim. Syn rzemieślnika. W 1953 ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Wilnie. Rozgłos zawdzięcza pracy w filmie i teatrze oraz przekładom literatury litewskiej na język rosyjski. Według jego scenariuszy zrealizowano około 15 filmów, a także wystawiono na scenach ZSRR ponad 10 sztuk. Jako prozaik zadebiutował w 1954. Pierwsza 3-częściowa jego powieść Swieczi na wietru 1979 (Świece na wietrze) powstawała w ciągu kilku dziesięcioleci. Następne powieści, jak np. Slozy i molitwy du-rakow 1983 (Łzy i modlitwy głupców) oraz I niet rabam rają 1985 (Dla niewolników nie ma raju) ukazywały się bez zakłóceń. Do początku lat 80. utwory K. były drukowane tylko na Litwie, ale później, czego przykładem może być powieść Utybniś nam, Gospodi 1989 (Uśmiechnij się do nas, Panie), wydawał je najpierw na Litwie, a potem w Moskwie. W czasie "" pieriestrojki został deputowanym ludowym. Jest także prezesem Stowarzyszenia Żydów na Litwie. Mieszka w Wilnie. Twórczość K. dotyczy losu Żydów, a także ich związków z kulturą litewską i rosyjską. W centrum jego utworów znajduje się "mały człowiek", uporczywie przeciwstawiający się złu i będący nosicielem wartości ogólnoludzkich. Wielokrotnie wznawiana powieść K. Swieczi na wietru ukazuje życie żydowskiego miasteczka oczami wrażliwego nastoletniego chłopca - narratora. Akcja pierwszej części utworu pt. Pticy nad kładbiszczem (Ptaki nad cmentarzem) toczy się w latach 30. w wolnej Litwie, część druga - Błogosławi i listja i ogon (Pobłogosław też liście i ogień) - przedstawia ewolucję świadomości młodego bohatera, który zaczyna zdawać sobie sprawę z problemów społecznych, trzecia zaś pt. Kotybielnaja so śnieżno] babo'] (Kołysanka ze śnieżnym bałwanem) naświetla okres prześladowania Żydów i ich życie w getcie podczas okupacji niemieckiej. Główną postacią powieści Slozy i molitwy durakow, której akcja została umieszczona w drugiej połowie XIX w., uczynił K. pewnego włóczęgę, uważającego siebie za wysłannika Bożego i wywołującego swym nagłym przybyciem do miasteczka wstrząs moralny. K. jest niezwykle wrażliwy na tragizm, walkę czystych anielskich sił z trzeźwymi realiami ziemskimi, na krańcowe sytuacje życiowe. Wszystko to wyraziście ujawnia się w trzeciej części cyklu Kozlonok za dwa grosza 1989 (Koziołek za dwa grosze), w której centrum usytuował postać 80-letniego Żyda. K. kształtuje narrację w sposób wieloplanowy, metaforyczny, często paraboliczny. Wysuwając podstawowe etyczne i narodowe kwestie rozbudza w człowieku ciągoty do dobrego.
KLE.
Dz.: Ja smotriu na zwiezdu, 1959; Swieczi na wietru, 1979; Slozy i molitwy durakow, 1983; I niet rabam rają, 1985; Kozlonok za dwa grosza, 1989;
Utybniś nam, Gospodi, Lit. Litwa 1989.6-7; "Erin-nern Się sich...", przemówienie z 5.3.1989, Sinn und

255
KARPOW Władimir Wasiljewicz
Form 1990.2; Jiidisches Diiemma: "Bleiben -Gehen - Bleiben", Kunst und Literatur 38(1990)5; Wywiad: Freitag, Berlin 1991.28.6.
Lit.: A. Borszczagowskij, NM 1980.9; A. Brod-skij, LO 1985.10; A. Conrad, Weimarer Beitrage 1986.1; U. Guralnik, Lit. Litwa 1989.6; A. Zorin, DN 1989.112; W. Maluchin, Oktiabr' 1989.11; L. Baranowa-Gonczenko, LR 1989.29.12; S. Rassa-din, NM 1990.1; L. Ławrowa, Znamia 1990.2.
KARAWAJEWA Anna Aleksandrowna, 27.
(15.)12.1893 Perm - 21.5.1979 Moskwa, prozaik. Studiowała na wydziale historyczno-filo-logicznym Wyższych Kursów Biestużewow-skich w Petersburgu. Po przewrocie bolszewickim zajmowała się działalnością pedagogiczną, wykładała m.in. w szkole partyjnej w Barnaule na Ałtaju. Działalność literacką rozpoczęła w 1922, w 1926 wstąpiła do partii, w 1928 przeniosła się do Moskwy, gdzie przyłączyła się do "" WAPP-u. W 1931-38 redagowała miesięcznik "Mołodaja Gwardi-ja", co przyczyniło się do zawiązania przyjaźni z N. Ostrowskim. W czasie II wojny światowej jako korespondentka "Prawdy" przebywała na Uralu. Na tym materiale oparła swą trylogię pt. Rodina 1950 (Ojczyzna, 1953), w której ściśle przestrzega zasady "" partyjności literatury (nagroda Stalinowska III st. za 1950). K. mieszkała w Moskwie, od 1934 wchodziła w skład prezydium ZP ZSRR. K. była typowym przedstawicielem literatury "" realizmu socjalistycznego. Jej utwory mają na celu nie tyle służenie prawdzie, ile propagandzie partyjnej. Na fabułę wczesnych opowiadań K. składają się przemiany rosyjskiej wsi oraz propaganda jedności klasy robotniczej i chłopstwa. Jej powieść historyczna Zołotoj Iduw 1925 (Złoty dziób), nawiązująca do wydarzeń z czasów Katarzyny II, ukazuje pracę chłopów pańszczyźnianych w kopalniach złota. Powieść Lesozawod 1928 (Tartak) jest ilustracją kierowniczej roli partii w ekonomice, a także w dziele wychowania ludzi w kolektywistycznym duchu. Jej 3-tomowa powieść Rodina bazuje na materiale reportaży pt.
Stalinskije mastiera 1943 (Stalinowscy mistrzowie) dotyczących pracy ewakuowanych w 1943-50 fabryk broni. Po śmierci Stalina opublikowała m.in. reportaże o delegacjach służbowych za granicę oraz wspomnienia. W swej twórczości K. tak bezkrytycznie kierowała się wskazówkami partii w sprawie wychowawczej roli literatury, że poszczególnym jej utworom stale zarzucano sztuczność konfliktów i dialogów.
HRL, KLE, LE, LES, RSPP2, Wy75. Dz.: Miedwieżatnoje 1926; Lesozawod, 1928; Zołotoj kluw, 1939, 1968; Stalinskije mastiera, 1943 (później pt. Uralskije mastiera); Rodina (Ogni. Rozbieg. Rodnoj dom), 1951; Po dorogam żyzni, 1957; Grani żyzni, 1963; Zwiozdnaja stolica, 1968. Sobr. socz. w 6-ti U., 1927-29; w 5-ti tt. (ukazały się 1.1-3,5), 1930; w 5-ti tt., 1957-58; Izbr. proizw. w2-c/iff.,1973,1988.
Lit.: N. Zamoszkin, NM 1926.7; L. Krupienikow, tamże 1947.10; L. Skorino, w: tejże Siem' portrie-tow, 1956; J. Puchów, Moskwa 1958.12; I. Kozłów, LR 1973.21.12 i 1983.10.6; Nekrolog: LG 1979.30.5; I. Szenfeid, RM 1979.28.6; W. Kara-wajewa, Moskwa 1983.12.
KARPOW Władimir Wasiljewicz, 28.7.1922 Orenburg, funkcjonariusz literacki i prozaik. Wychowywał się w Taszkiencie, od 1939 uczęszczał tam do szkoły wojskowej. W 1941 został skazany na pobyt w obozie pracy, a w czasie II wojny światowej walczył w karnym batalionie jako zwiadowca. W 1943 wstąpił do partii, w 1944 został mianowany Bohaterem Związku Sowieckiego. Po ukończeniu akademii wojskowej w 1947-54 pracował w Sztabie Generalnym. Równocześnie studiował w IŁ, który ukończył w 1954. Do 1965 służył w wojsku na terenie Azji Środkowej. W okresie 20-letnich rządów Breżniewa, łącząc działalność twórczą z wojskowo-polity-czną, zrobił błyskotliwą karierę jako funkcjonariusz literacki. W 1962 został członkiem ZP i regularnie publikował swoją publicystyczną prozę wojenną. Za powieść Wziat' żywym! 1954 (Wziąć żywcem), ukazującą jego działalność na froncie, otrzymał nagrodę

KASATKIN Iwan Michajłowicz
256
Ministerstwa Obrony ZSRR za 1978. W 1981, delegowany po raz pierwszy na zjazd ZP ZSRR, został sekretarzem jego zarządu i członkiem ścisłego kierownictwa. Prócz tego otrzymał nominację KC KPZR na stanowisko red. nacz. miesięcznika "No-wyj Mir" (do 1986). W 1986 zastąpił G. Markowa na stanowisku pierwszego sekretarza ZP ZSRR i został kandydatem, a w 1988 członkiem KC KPZR. Mieszka w Moskwie. Wszystkie utwory K. napisane są w duchu "" realizmu socjalistycznego i służą idealiza-cji sowieckiej armii. W powieści Nie mieczom jędrnym 1979 (Nie samym mieczem) zapoznaje z pracą polityczno-wychowawczą w sowieckich siłach zbrojnych. Często odwołuje się do swoich osobistych doświadczeń zwiadowczych z okresu wojny. Najważniejszy jego utwór - powieść Połkowodiec 1982-84 (Dowódca), została wyróżniona nagrodą państwową ZSRR za 1986. K. przytacza tu obszerne cytaty, obejmujące trzecią część całego tekstu i na przykładzie generała Iwana Piętrowa, którego znał osobiście od 1938, daje portret wzorowego zwierzchnika wojskowego. Doku-mentalno-literacki utwór K. pt. Marsza! Żuków, jego soratniki i protiwniki w gody wojny i mira 1989 (Marszałek Żuków, jego towarzysze broni i przeciwnicy w latach wojny i pokoju) wywołał zastrzeżenia krytyków w związku z nieścisłościami faktycznymi tekstu oraz twórczą niesamodzielnością autora. Styl K. cechuje rozwlekłość, bogactwo deko-ratywnych epitetów. Rozwój akcji uzależnia nie od kategorii estetycznych, ale od gustu niewybrednego czytelnika.
KLE, LES.
Dz.: Połkowyje majaki, 1962; Marszalskij żezt, 1971; Wziat' żywym!, 1975; Nie mieczom jędrnym, 1979; Połkowodiec, NM 1982.5-6, 1983.11-12, 1984.8-9; Marsza} Żuków, jego soratniki i protiwniki w gody wojny i mira, Znamia 1989.10-12. Izbr. w 2-ch tt., 1982; Izbr. proizw. w 3-ch tt., 1990. Lit.: W. Owieczkin, LR 1971.19.2; S. Borzunow, Znamia 1982.5; J. Bielczenko, Oktiabr' 1982.7; I. Kozłów, LO 1985.5; A. Łanszczikow, Nasz Sowi-. 1986.10.
KASATKIN Iwan Michajłowicz, 4.4.(23.3.) albo 11.4.1880 Baranowice (gub. kostrom-ska) - 21.4.1938 w więzieniu, prozaik. Pochodził z rodziny chłopskiej. W dzieciństwie musiał zarabiać na swoje utrzymanie, nauczył się czytać mając 12 lat. W końcu lat 90. przeniósł się do Petersburga. W 1902 wstąpił do RSDRP, niejednokrotnie przebywał w więzieniu i na zesłaniu. W 1907 opublikował pierwsze opowiadanie, a w 1916 pierwszy tomik prozy pt. Lesnaja byl (Leśna historia). Po przewrocie bolszewickim zajmował się konsolidacją twórców chłopskiego pochodzenia. W 1925-35 był red. rozmaitych czasopism ("Krasnaja Niwa", "Kołchoźnik") i państwowego wydawnictwa literackiego w Moskwie (Goslitizdat). Jego przedrewolucyjne i niektóre późniejsze opowiadania często ukazywały się drukiem do 1937. W 1938 padł ofiarą stalinowskiego terroru. Jego nazwisko powróciło do literatury dopiero 20 lat po "* rehabilitacji. K. pisał przeważnie opowiadania o życiu wsi, odznaczające się niezwykłą siłą wyrazu. Umiał trafnie i sugestywnie przedstawić swą głęboką więź z losem chłopstwa, wykazał się autentyczną znajomością życia wsi. Jego opowiadania skomponowane są przejrzyście i fachowo. Akcja toczy się w nich miarowo i obfituje w mnóstwo szczegółów. Podobnie powoli rozwija się odrębne zdanie, napełnione epitetami. W dialogach K. znalazła swój wyraz mowa ludu; kształtując je autor uwzględnia sytuację społeczną i mentalność bohaterów, co pozwala mu uniknąć sztuczności i fałszu. W odróżnieniu od utworów przedrewolucyj-nych, niezwykle wysoko notowanych w sowieckiej krytyce, późniejsze jego opowiadania, w których obiektywnie przedstawił prawdziwy obraz zacofanej wsi, ale nie uwzględnił w nim "zarodków realnego ideału" (Diwilkowski), spotkały się z negatywną oceną. Gwałtowna śmierć przerwała rozwój talentu pisarskiego K. w momencie, kiedy, jak pisał Ws. Iwanów, wszystko, co przeżył, zaczynało "przybierać szersze, być może, epickie formy".

257
KATAJEW Iwan Iwanowicz
KLE, LE, Ni, RP90, RP92, RSPP2. Dz.: Lesnaja byt, 1916, wyd. 2 zmienione 1919, wyd. 3: 1923, wyd. 4: 1925, 1981; Dieriewienskije rasskazy, 1925, 1967; Go/czato, 1930; Tak było, 1935; Pieried rasswietom, 1977. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1928-29; Izbr. rasskazy, 1933, 1937, 1957. Lit.: L.G, NM 1925.9; A. Diwilkowskij, tamże 1926. 7; N. Zamoszkin, 1927.7; Ws. Iwanów, w: I. K., Izbr. rasskazy, 1957 i w: tegoż Sobr. socz. w 8-mi tt., t. 8, 1960, s. 397-406; W. Mieszków, LR 1980.11.4 i Kniżnoje Obozrienije 1990.20.4.
KASSIL Lew Abramowicz, 10.7.(27.6.)1905 Pokrowskaja (gub. samarska) - 21.6.1970 Moskwa, prozaik, autor książek dla dzieci i młodzieży. Ojciec K. był lekarzem, matka nauczycielką muzyki. Od 1923 przebywał w Moskwie, podjął studia matematyczne, ale ich nie ukończył. Od 1925 zajmował się działalnością literacką i publicystyczną. Jako pisarza dla dzieci przedstawił go po raz pierwszy W. Majakowskij w 1927 w czasopiśmie "Nowyj LEF". Najbardziej znaczące jego utwory - Konduit 1930 (Konduita) i Szwam-branija 1933 (Szwambrania, 1950), oparte na materiale autobiograficznym, opowiadają o życiu młodzieży szkolnej przed bolszewickim przewrotem. W powieściach Wratar' Riespubliki 1938 (Bramkarz Republiki, 1955) i Czeriemysz, brat gieroja 1938 (Czere-mysz, brat bohatera, 1949) pisał o pierwszych sowieckich sportowcach. Także jego następne książki, które tworzył według szczegółowo opracowanych planów, są poświęcone aktualnej problematyce i służą wychowaniu młodzieży w duchu komunizmu. Niektórym utworom K., powstałym w okresie stalinowskim, zarzucano sztuczną roman-tyzację, innym, późniejszym, poświęconym tematyce wojennej - fałszywą heroizację. Za opowieść Ulica młodszego syna 1949 (Ulica młodszego syna, 1951), napisaną we wspó-łautorstwie z dziennikarzem M. Polano-wskim, w której gloryfikuje bohaterstwo pewnego ucznia partyzanta, otrzymał nagrodę Stalinowską III st. za 1950. Spośród książek, napisanych po śmierci Stalina, największy rozgłoś przyniósł mu zbiór reportaży pt. Pro żyzń sowsiem choroszuju 1959 (O życiu zupełnie dobrym), w którym w formie dialogu popularyzuje ideały komunizmu, popierając uchwały XXI zjazdu partii. S. Baruzdin znaczenie tego utworu przyrównywał do książki M. Iljina "Rasskaz o wielikom pła-nie" 1930 (Opowieść o wielkim planie). HRL, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Konduit, 1930; Szwambranija, 1933; Wratar' Riespubliki, 1938; Czeriemysz, brat gieroja, 1938;
Wielikoje protiwostojanije, CL. l, 1941, cz. 1-2, 1947 (Mars na horyzoncie. Warszawa 1949); Do-rogije moi malcziki 1944 (Moi drodzy chłopcy, 1947); Ulica młodszego syna, 1949; Dzieła wybrane, Warszawa 1950: Światła Moskwy, tamże 1950;
Ranni] woschod, 1953; Daleko na morzu. Warszawa 1954; Powiesti, 1955; Pro żyzn sowsiem choroszuju, 1959; Bud'tie gotowy. Wasze wysoczestwo!, 1964; Sportiwnyje rasskazy, 1967; Tri strony, koto-rych niet na kartie, 1970. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1965-66, 1987-88.
Lit.: I. Swirskaja, 1955; I. Królowa, w: L. K., Po-wiesti, 1955; S. Baruzdin, Moskwa 1960.5 i LG 1970.1.7; W. Nikołajew, 1965; A. lwicz, w: tegoż Wospitanije pokolenij, wyd. 4: 1969; S. Łojter, 1973; J. Jakowlew, Oktiabr' 1975.11; H. Wiatr, SRP 1977.9; Żyzn i tworczestwo L. K., 1979; M. Prileżajewa, LG 1980.23.7.
KATAJEW Iwan Iwanowicz, 27.(14.) 5.1902 Moskwa -19.8.1937 w więzieniu, prozaik. Syn profesora historii, uczęszczał do gimnazjum w Moskwie i Suzdalu. W 1919 zgłosił się ochotniczo do Armii Czerwonej i wstąpił do WKP(b). W 1921 rozpoczął studia ekonomiczne na uniwersytecie w Moskwie, do 1927 zajmował się działalnością dziennikarską. W 1923 został członkiem "" RAPP-u, a od 1926 należał do grupy literackiej "* Pieriewał. Działalność literacką rozwijał w latach 1927-37. Pisał głównie opowiadania, publikowane w almanachu "Pieriewał" i na łamach czasopism "Krasnaja Nów'", "Naszy Dostiżenija", "30 Dniej", "Prożektor" i in. periodyków. Pierwszy zbiór swoich utworów wydał w 1928.

KATAJEW Walentin Pietrowicz
258
W 1932 wchodził w skład komitetu organizacyjnego ZP ZSRR, a w 1934 został członkiem zarządu ZP. W 1937 padł ofiarą represji. Zrehabilitowano go w 1955. K. pisał wyłącznie krótką prozę. Dotyczy to zarówno jego reportaży, jak i prozy artystycznej, czego przykładem mogą być utwory Poet 1928 (Poeta), Sierdce 1928 (Serce), Zena 1927 (Żona) i Motoko 1930 (Mleko). Ostatni utwór, w którym podejmuje temat kolektywizacji i wyraża swój humanitarny, wyrozumiały stosunek do prześladowanych chłopów ("kułaków"), wywołał ostry sprzeciw partyjnej krytyki. K. przeważnie kształtował narrację w formie pierwszoosobowej. W opowieści Afo/oto odwołał się do tradycji ** skazu, zwłaszcza w zakresie stylizacji mowy potocznej. Opowiadanie Leningradskoje szosse 1933 (Szosa Leningradzka), w którym przedstawia Moskwę, świadczy o darze obserwatorskim K. i jego talencie pisarskim. Wczesna proza K. ma charakter publicystyczny, ale nie brak w niej również oznak prawdziwego liryzmu. Ostatni zbiór jego utworów Pod czistymi zwioz-dami (Pod czystymi gwiazdami), napisany w 1936, mógł się ukazać po raz pierwszy w druku dopiero 20 lat później (Lit. Moskwa 1956, t. 2). W ciągu tego okresu jego nazwisko było wykreślone z literatury rosyjskiej. Później też poświęcano mu niewiele uwagi. HRL, KLE, LE, LES, RSPP2, Wy75. Dz.: Sierdce, 1928 (zawiera też: Poet, Źena); Zena, 1930; Mołoko, Rowiesniki 1930.7; Dwizenije. Janwar' i fiewral 1930 na Kubani, 1932; Leningradskoje szosse, Krasnaja Nów' 1933.11; Czeło-wiek na gorle, 1934; Otieczestwo, 1935; Izbr., 1957; Żona i inne opowiadania. Warszawa 1961;
Pod czistymi zwiozdami, 1969; Sierdce, 1980;
Chleb i mysi, 1983.
Lit.: N. Zamoszkin, NM 1928.12; N. Atarow, Moskwa 1957.1; W. Goffenszefer, w: I. K., Izbr., 1957; E. Mindlin, w: tegoż Nieobyknowiennyje so-biesiedniki, 1968; Wospominanija obl.K., 1970; J. Sałajczyk, w: tejże Wieś w rosyjskiej radzieckiej prozie powieściowej lat 1917-1932, Gdańsk 1979;
L. Koźlik, w: Zagadnienie prądów i kierunków w lit. rosyjskiej. Katowice 1980; S. Panasienko, w:
Poetika riealizma, 1982, s. 55-62.
KATAJEW Walentin Pietrowicz, 28.(16.)1. 1897 Odessa - 12.4.1986 Moskwa, prozaik i dramaturg. Syn nauczyciela. W czasie I wojny światowej był oficerem artylerii. Od 1919 prowadził w Odessie działalność agitacyjno--propagandową współpracując z ROSTA. W 1921 pracował w Jug ROSTA w Charkowie, od 1922 przebywał w Moskwie. Był początkowo dziennikarzem ("Gudok"), później poświęcił się działalności literackiej. Podczas II wojny światowej był korespondentem gazet "Prawda" i "Krasnaja Zwiez-da". Za opowieść wojenną Syn polka 1945 (Syn pułku, 1950) otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1945. W 1946-54 wchodził w skład koi. red. miesięcznika "Nowyj Mir". W 1955 założył czasopismo "Junost"' i do 1962 był jego red. nacz. W 1958 wstąpił do partii, od 1934 należał do zarządu ZP ZSRR. K. nie angażował się w walkę o wolną literaturę, nie poparł petycji w sprawie uwolnienia A. Siniawskiego i J. Daniela, ale złożył swój podpis pod listem, potępiającym A. Sołżenicyna (31.8.1973). Mieszkał w Moskwie i Pieriediełkinie. Po pierwszych próbach poetyckich pisał K. opowiadania na temat I wojny światowej i wojny domowej. Na początku lat 20. tworzył skomplikowane pod względem kompozycyjnym powieści przygodowe, w których podejmował temat rewolucji światowej. Rozgłos przyniosła mu opowieść satyryczna Rastratcziki 1926 (Defraudanci, 1957), w której w sposób zajmujący sparodiował rzeczywistość okresu NEP-u. Do dziś ogromną popularnością w kraju i za granicą cieszy się jego sztuka Kwadratura kruga 1928 (Kwardatura koła), utrzymana w formie komedii nieporozumień. O jej atrakcyjności decyduje nie tyle krytyczne spojrzenie K. na problemy lokalowe i niedostatki życia studenckiego owych lat, ile mistrzostwo jego techniki dramatopisarskiej. Na apel partii, nawołującej do ukazania budownictwa przemysłowego w ZSRR, odpowiedział powieścią-kroniką Wriemia, wpie-riod! 1932 (Czasie, naprzód!, 1955), przed-

259
KATAJEW Walentin Pietrowicz
stawiającą współzawodnictwo socjalistyczne na przykładzie dwóch kolektywów pracowniczych. Wielką popularność wśród czytelników zyskała jego autobiograficzna powieść Bielejet parus odinokij 1936 (Samotny biały żagiel, 1946), której akcja toczy się w Odessie. Utwór ten, przedstawiający m.in. wydarzenia rewolucji 1905 roku, jest pierwszą częścią tetralogii pt. Wolny Czornogo moria 1961 (Fale Morza Czarnego), nad którą pracował 25 lat. Akcja części drugiej, zatytułowanej Chutorok w stiepi 1956 (Chutor w stepie, 1957), rozgrywa się w 1910-12, a trzeciej - Zimni] wietier 1960 (Zimowy wiatr, 1962) - w okresie wojny domowej. Część czwarta pt. Katakomby 1961 (Katakumby), ukazująca losy mieszkańców Odessy w latach II wojny światowej, została wydana po raz pierwszy w 1949. Po ostrej reakcji M. Bu-biennowa i innych krytyków, zarzucających K. brak należytego, ich zdaniem, podkreślenia roli partii, pisarz wniósł do niej istotne poprawki (Za włast' Sowietów 1951. Za władzę Rad, 1955). W 1965 K. opublikował Swiatoj kotodiec (Święta studnia, 1968), w którym rezygnuje z ciągłego, chronologicznego sposobu opowiadania i wypracowuje nową technikę narracji, nawiązując tym samym do wcześniejszych swoich eksperymentów w dziedzinie formy (Ser Gienri i czort 1920, Sir Henry i diabeł; Żeleznoje kolco 1923, Żelazny pierścień). Opisując swe wrażenia z pobytu w Ameryce, na zasadzie skojarzeń przenosi się z rzeczywistości realnej w świat na wpół bajeczny. Niekiedy kształtuje narrację w postaci bezpośredniego potoku świadomości, innym razem demonstruje przed czytelnikiem własne poszukiwania formalne. Luźny układ kompozycyjny nadaje również opowieści Trawa zabwienija 1967 (Trawa zapomnienia, 1969), w której przede wszystkim zawarł wspomnienia o swym mistrzu literackim I. Buninie oraz o W. Majakowskim. W jednej z kolejnych książek pt. Razbitaja żyzń, iii wołszebnyj róg Obierana 1972 (Złamane życie, czyli czarodziejski róg Oberona) zebrał około 250 snów z okresu swego dzieciństwa. Ich treść wydaje się mniej ważna niż sam proces przywoływania przeszłości. Na zasadzie luźnego łańcucha skojarzeń buduje też fabułę opowieści Ałmaznyj mój wieniec 1978 (Mój diamentowy wieniec), przedstawiającej jego własne wspomnienia i refleksje na temat lat 20. Mówiąc o ówczesnych twórcach zastępuje autentyczne nazwiska zmyślonymi.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, RSPP2, Wy75, Wy82.
Dz" Ser Gienri i czort, Berlin 1923; Rastratcziki, 1927; Kwadratura kruga, Krasnąja Nów' 1928.5;
Wrlemla, wpieriod!, 1932; Bielejet parus odinokij, 1937; Ja - syn trudowogo narada, 1937 (Ja, syn ludu pracującego. Warszawa 1951); Żena, 1944; Syn polka, 1945; Za wlast' Sowietów, 1949, nowa red. 1951, nast. red. pt. Katakomby jako 4 część tetralogii Wolny Czornogo moria, 1961; Chutorok w stiepi, 1956; Zimnyj wietier, 1960; Wolny Czornogo moria, t. 1-4, 1961; Swiatoj kofodiec, 1965; Maleńkie żelazne drzwi w ścianie. Warszawa 1967; Trawią zabwienija, 1967; Kubik, NM 1969.2 (Klocek, Warszawa 1971);
Razbitaja żyzń, iii wołszebnyj róg Obierona, NM 1972.7-8; Fiolka, Tieatr 1974.12; Kladbiszcze w Sku-lanach, NM 1975.10; Ałmaznyj mój wieniec, 1979;
Wywiad: LG 1984.7.11. Sobr. socz. w5-titt., 1956-57; w 10-titt., 1983-86.
Lit.: M. Kierczyńska, w: W. K., Samotny biały żagiel, Warszawa 1953 i 1956; S. Pollak, w: W. K., Czasie, naprzód. Warszawa 1955; T. Sidielnikowa, 1957; B. Brajnina, 1960; A. Galis, w: W. K., Samotny biały żagiel. Warszawa 1962; L. Skorino, 1965; W. Woroszylski, Więź 1970.2; A.P. Reilly, America in Contemporary Soviet Literaturę, NY 1971; T. Kołakowski, SIO 1972.1; A. Drawicz, ML 1972.9, w: tegoż Zaproszenie do podróży, Kraków 1974 i w: K. W., Samotny biały żagiel. Warszawa 1975; E. Walburow, Ruś. Lit. 1973.2; S. Poręba, SIO 1974.1; A. Kmita, JR 1974.3; W. lwerni, Kont. 1976.7; Ph.M. Johnson, Cornell Univ. 1976; W. Cukierman, RLJ 1978.111; A. Wołodźko, w: W. K., Samotny biały żagiel. Warszawa 1978; D. Dąbrowska, SRP 1979.13 i RSL 1981; R. Russell, Edynburg 1979; B. Gałanow, 1982; J. Karpienko, Ruś. Riecz 1984.4; E. Tudorowskaja. Grani 1986.140; W. Kasack, Jahrbuch

KAWIERIN Wieniamin Aleksandrowicz 260
der Akademie der Wiss. und deutsche Literatur, Mainz 1986; B. Samów, 1987.
KAWIERIN Wieniamin Aleksandrowicz (do
1930 pod właściwym nazwiskiem Zilber), 19. (6.)4.1902 Psków - 2.5.1989 Moskwa, prozaik. Urodził się i wychowywał w Pskowie w rodzinie muzyka, w 1919 ukończył gimnazjum w Moskwie i rozpoczął studia. W 1920 przeniósł się do Piotrogrodu, w 1923 ukończył arabistykę, a w 1929 obronił pracę doktorską z filologii rosyjskiej. Działalność literacką rozpoczął jako nowelista w 1920, należał do ugrupowania "* Bractwo Serafina, w 1923 wydał pierwszy zbiór opowiadań fantastycznych, charakteryzujących się skomplikowaną, dynamicznie rozwijającą się akcją. Dużą popularnością cieszyła się jego pierwsza powieść Koniec chazy 1925 (Koniec bandy), w której zwrócił się do wydarzeń i problemów współczesności. W następnej powieści Chudożnik nieizwiestien 1931 (Artysta nieznany) podjął polemikę z nasilającym się w ówczesnej sztuce procesem rugowania prawdziwych artystów i zastępowania ich nieudolnymi funkcjonariuszami. Wszystko, co wówczas tworzył, było z niezadowoleniem przyjmowane przez krytyków. W powieści Ispołnienije żełanij 1935/36 (Spełnione życzenia, 1959), którą później w gruntownie zmienionej wersji opublikował w 1973, poruszył problemy inteligencji twórczej. W czasie II wojny światowej był korespondentem gazety "Izwiestija". Jedynym jego utworem bez zastrzeżeń uznawanym przez oficjalną krytykę była powieść Dwa kapitana 1938-44 (Dwaj kapitanowie, 1949), za którą otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1943/44. Po uchwale partyjnej w 1946 K. stał się obiektem oszczerczych napaści. W 1966 pisał o tym okresie następująco: "Też zostałem oszukany i stałem się niewinnym winowajcą, zmuszonym znosić poniżenie i strach. Też wierzyłem i nie wierzyłem, i pracowałem ciężko...". Na II zjeździe ZP ZSRR w 1954 K. najdobitniej wyraził przekonanie środowiska pisarskiego, że wolna literatura rosyjska jest w stanie rozwijać się bez opieki z góry. Od tego czasu stale występował w obronie autentycznych wartości twórczych i liberalnej polityki w dziedzinie literatury. Wraz z K. Paustowskim i in. pisarzami tworzył almanach "Litieraturnaja Moskwa" (1956), w którym zamieścił również własną powieść Polski i nadieżdy (Poszukiwania i nadzieje). Tytuł ten, podobnie jak termin "" odwilż stał się znamieniem czasów. K. zadbał o literacką "* rehabilitację J. Tynianowa i M. Bułha-kowa. W powieści Dwojnoj portriet 1966 (Podwójny portret) przestrzegał przed niebezpieczeństwem powrotu stalinizmu. W swoich esejach literackich domagał się obiektywnego potraktowania Bractwa Serafina i uznania jego zasług dla literatury rosyjskiej. Poparł apel w obronie skazanych J. Daniela i A. Siniawskiego. W przygotowanej na IV zjazd pisarzy mowie pt. Nasuszcz-nyje woprosy litieratury 1967 (Aktualne problemy literatury), która została zabroniona w ZSRR, na równi z K. Paustowskim i M. Bułhakowem postawił A. Sołżenicyna. W 1968 w liście otwartym do K. Fiedina oznajmił o zerwaniu z nim wszelkich stosunków na znak protestu przeciwko decyzji o niedopuszczeniu do druku powieści Sołżenicyna "Rakowyj korpus" (Oddział chorych na raka). W księdze wspomnień pt. W starom domie 1971 (W starym domu) oddał należną cześć członkom grupy ** Oberiu i innym represjonowanym twórcom. Spośród późniejszych jego utworów na uwagę zasługuje powieść Pieried zierkałom 1971 (Przed lustrem), w której oparł się na materiale własnej korespondencji. W wydanym w 1967-71 podręczniku akademickim, zawierającym 2900 stronic, poświęcono mu tylko jedną. K. był żarliwym zwolennikiem "* pieriestrojki, popierał pomysł stworzenia spółdzielni wydawniczej. Został członkiem zarządu ZP ZSRR dopiero w 1986. Mieszkał w Moskwie. • K. należał do grona najbardziej znaczących prozaików rosyjskich doby sowieckiej. Dążył do nasycenia akcji swoich powieści zdarzeniami, często wprowadzał

261 KAZAKIEWICZ Emmanuił Gienrichowicz
elementy sensacyjno-kryminalne, nadając tworzonym dziełom mistrzowski kształt kompozycyjny. W powieści Koniec chazy efektownie wykorzystał gwarę złodziejską, a także sięgnął po formę artystyczną o wielowątkowej strukturze fabuły. W powieści Chudożniknieizwiestien, będącej jednym z ostatnich i ważnych eksperymentów formalnych rosyjskiej prozy początku okresu sowieckiego, odrębną warstwą narracji uczynił sam akt jej tworzenia. Powieść Ispołnienije żełanij, w której jest mowa o fascynacji pracą twórczą oraz o niebezpieczeństwie, jakie zagraża wcześnie zdobytej sławie, w późniejszej redakcji zyskała na wyrazistości. Powieść Koniec chazy natomiast, prawdopodobnie na skutek interwencji cenzora, w wersji poprawionej utraciła satyryczną moc i urok pierwodruku. W trylogii Otkrytaja kniga 1949-56 (Otwarta księga, 1955-58), zakończonej powieścią Poiski i nadieżdy, K. rozstrzyga skomplikowane problemy psychologiczne i kompozycyjne, przekazując narrację o wydarzeniach, trwających 35 lat, głównej bohaterce utworu. W powieści Dwojnoj portriet opowiada o zwolnionym z pracy, a następnie zesłanym do obozu uczonym; nosicielem treści jest tu nie tylko często stosowany przez K. chwyt kontrastowego zestawienia dwóch postaci, lecz również opis historii powstania utworu. Obie równolegle rozwijające się linie fabularne powieści służą realizacji autorskiego zamysłu, ukazaniu trudności i przeszkód w procesie likwidacji skutków stalinizmu. W powieści Pieried zierkatom K. zapoznaje czytelnika z losem pewnej malarki w latach 1910-32, szczególnie eksponując okres emigracji i umiejętnie włączając do narracji autentyczne dokumenty. Nieizwiestnyj drug 1959 (Nieznany przyjaciel, 1960) i Oswiesz-czonnyje okna 1974-76 (Oświetlone okna) przedstawiają lata dzieciństwa i młodości K., a Wierlioka 1982 (Brelok) nawiązuje do jego wcześniejszych utworów o charakterze fantastycznobaśniowym. Doskonały gust literacki, o czym świadczy kompozycyjna różnorodność prozy K., ujawnia się również w jego licznych esejach na tematy literackie.
BRP91, EmR, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLFG, LE, LES, Ni, RSPP2, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Mastiera i podmastier'ja, 1923; Koniec chazy, 1926; Chudożnik nieizwiestlen, 1931; Ispołnienije zełanij, 1935/36, nowa red. w: Izbr., 1973; Dwa kapitana, 1940; Otkrytaja kniga, 1953-56, cz. l: Ju-nosf, cz. 2: Doktor Wlasienkowa, 1953, cz. 3: Polski i nadieżdy. Lit. Moskwa, 1956. 2; Siedem par nieczystych. Warszawa 1964; "Zdrawstwuj brat. Pi-sat' oczen trudno...", 1965 (Witaj, bracie! Pisać bardzo trudno.... Warszawa 1969); Dwojnoj portriet, 1967; Othytoje pismo K Fiedinu, Zarubieżje, Mlinchen 1968.2;Nasuszcznyje woprosy litieratury, Posiew, FfM 1971.10; Pieried zierkatom, 1972; So-biesiednik, 1973; Oswieszczonnyje okna, 1976;
Dwuchczasowaja progułka, 1979; Wieczorni] dien, 1980; Wierlioka, NM 1982.1; Chudożniknieizwiestien i drugije rasskazy, Jerusalem 1982; Nauka rasstawanija, Oktiabr' 1983.5; Piśmienny] stół, tamże 1984.9 i oddz. wyd. 1985; Sczastje tałanta, 1989. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1930; w 6-ti tt., 1963-66; w 8-mi tt., 1980-83.
Lit.: N. Masiin, NM 1948.4; T. Chmielnickaja, tamże 1967.1; D. Piper, Duquesne University 1970; B. Seyr, Wien 1971; W. Kasack, NZZ 1972. 20.8 i postawia w: Das Ende einer Bandę, 1973 i Das doppelte Portrat, 1973; A. Urban, Zwiezda 1973.12; L. Dyakowska, SIO 1974.4; R. Walter, (Diss.) Univ. of Indiana 1974; T. Chołoplankina, LO 1974.9; J. Krutogorow, tamże 1975.4; H. Ou-lanoff, Ann Arbor 1976; W. Gusiew, M. Zołoto-nosow, LO 1979.8; T. Sejka, ZNWH UGd. 1979. 8; E.K. Beaujour, SEEJ 1980.3; G. Biełaja, Oktiabr' 1983.10; J. Azarow, LG 1984.11.4; D. Szturman, RM 1984.10.5; L. Sobolew, LO 1984. 10; W. Nowikow i O. Nowikowa, 1986; A. Nem-zer, LO 1988.5; W. Kasack, NZZ 1989.12.5; A. Czudakow, NM 1990.7.
KAZAKIEWICZ Emmanuił Gienrichowicz,
24.(11.)2.1913 Kremienczug (gub. połtawska) - 22.9.1962 Moskwa, prozaik. Jego ojciec był nauczycielem i dziennikarzem. W 1930 K. ukończył technikum budowy maszyn w Charkowie, w 1931-38 pracował w resorcie kultury Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w Birobidżanie, był dyrektorem teatru, dzien-

KAZAKIEWICZ Emmanuił Gienrichowicz
262
nikarzem i przewodniczącym kołchozu. W 1932-41 publikował pierwsze swoje utwory, przeważnie wiersze i poematy w języku jidysz, a także przekłady z języka rosyjskiego. W 1938 przeniósł się do Moskwy. W czasie II wojny światowej był na froncie. Zaczął służbę jako zwykły żołnierz, ukończył jako zastępca dowódcy zwiadu jednej z armii walczącej pod Berlinem. Do partii wstąpił w 1944. Rosyjskojęzyczna proza K., dzięki której zdobył szeroki rozgłos, wywołała burzliwą polemikę w krytyce. Dwa jego utwory w 1948 i 1950 zostały wyróżnione nagrodą Stalinowską, wobec innych wysunięto poważne zastrzeżenia natury ideologicznej. W 1956 K. był jednym ze współtwórców almanachu "Litieraturnaja Moskwa" i brał czynny udział w walce o odrodzenie literatury sowieckiej. Budownictwo komunizmu ściśle wiązał z potrzebą "rozrachunku ze Stalinem i jego metodami" (Wopr. Lit. 1962. 5). K. "należał do grona pierwszoplanowych, najlepszych przedstawicieli naszych czasów. Wyróżniał się bystrością umysłu i odwagą, niezależnością i mądrością swego talentu, nieskazitelną uczciwością, błyskotliwą wyobraźnią i niezwykłym urokiem osobistym, momentalnie obezwładniającym wszystkich" (K. Paustowski). Od 1954 K. był członkiem zarządu ZP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. W swej pierwszej opowieści wojennej Zwiez-da 1947 (Gwiazda, 1950), wyróżnionej nagrodą Stalinowską II st. za 1947, w której opowiada o wypadzie sowieckich zwiadowców na tyły wroga i nieuchronnej ich śmierci, K. unika jakiegokolwiek upiększania frontowej rzeczywistości i heroizacji wojny. W drugiej opowieści pt. Dwoje w stiepi 1948 (Dwaj w stepie, 1964) przedstawia skazanego na śmierć sowieckiego oficera i jego wartownika, który ginie podczas walki. Na tym przykładzie rozpatruje problem nieufności do człowieka w czasach stalinowskich, a także stawia egzystencjalne pytania dotyczące winy, strachu przed śmiercią oraz jego przezwyciężenia w wyniku dobrowolnej ofiary życia. Ostre ataki ze strony dogmatyków (np.
B. Sołowjowa), trwające również po śmierci Stalina (K. Simonow, Prawda 1954.17.12), spowodowały, że opowieść w wydaniu książkowym ukazała się dopiero w 1962. Powieść Wiesna na Odierie 1949 (Wiosna nad Odrą, 1950), przedstawiająca ostatni etap wojny, wiele traci w związku z dążeniem K. do ścisłego przestrzegania kanonów "• realizmu socjalistycznego, zwłaszcza wymogu ilustrowania tez partyjnych. W opowieści Sierdce druga 1953 (Serce przyjaciela, 1956) K. szczególnie interesuje problem człowieczeństwa w warunkach wojny. W. Kawierin bronił ją przed zarzutami A. Fadiejewa na II zjeździe ZP w 1954. Powieść Dom na ptosz-czadi 1956 (Dom na placu, 1957), ukazującą pierwsze dni sowieckiej okupacji Niemiec, "mimo pewnych polemicznych, antydogma-tycznych aspektów cechuje tendencja do upraszczania trudnej problematyki powojennych Niemiec" (Drawicz). Spośród dwóch opowiadań K. o Leninie: Siniaja tie-trad' 1961 (Niebieski zeszyt, 1963) i Wragi 1961 (Nieprzyjaciele), ostatnie było poddane ostrej partyjnej krytyce za rzekomą deformację postaci wodza rewolucji. W opowiadaniu Pri świetle dnia 1961 (W dziennym świetle) K. jeszcze raz powraca do tematu wojny i osiąga psychologiczną głębię dzięki zastosowaniu dwustronnej perspektywy widzenia. Krytyka aktualnej rzeczywistości i problem wyobcowania kryje się pod niewinną fabułą jego opowiadania Prijezd otca w gosti k synu 1962 (Przyjazd ojca w gościnę do syna). Późne utwory K. "odznaczają się bogactwem mistrzowsko ujętych detali psychologicznych, obiektywizmem i pozbawionym sentymentalizmu traktowaniem natury człowieka, a równocześnie dogłębną znajomością jego duszy" (D. Brown).
HRL, Ki, KLE, LES, RSPP2, Wy75, Wy82. Dz.: Zwiezda, 1947; Dwoje w stiepi, Znamia 1948. 5; Wiesna na Odierie, 1950; Sierdce druga, NM 1953.1, i wyd. oddz. 1954; Wiengierskije wstrieczi, 1955; Dom na płoszczadi, 1956; Pri świetle dnia, 1961; Siniaja tietrad', 1961; Wragi, Izw. 1962.12.4;
Prijezd otca w gosti k synu, 1962. Socz. w 2-ch

263
KAZAKOW Władimir Wasiljewicz
tt., 1963; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1974; Sobr. socz.
w3-chtt.,19S5-S8.
Lit.: B. Sołowjow, NM 1948.10; L. Sławin, LG
1951.8.3; S. Lwów, NM 1956.9; Z. Kiedrina, w:
tejże Lit.-kriticzeskije statji, 1956; W. Surwiłło, NM 1961.10 i 1966.1; K. Paustowskij, tamże 1962.10; A. Boczarow, 1965,1967,1970; A. Mied-nikow, NM 1968.8; S. Bytowoj, Niewa 1970. 8;
A. Kron, Wopr. Lit. 1978.11; Wospominanija o E. K., 1979, 1984; G. Bahro, w: Literatur und Spra-chentwicklung in Osteuropa im 20. Jahrhundert, Berlin 1982; S. Alijewa, Znamia 1983.10; M. Ali-gier, tamże 1988.11.
KAZAKOW Jurij Pawłowicz, 8.8.1927 Moskwa - 29.11.1982 tamże, prozaik. Urodził się w rodzinie robotniczej. Od 1944 uczył się w technikum budowlanym, w 1946-51 studiował w konserwatorium, później pracował jako kontrabasista w orkiestrze. W 1953-58 studiował w IŁ, a równocześnie publikował liczne opowiadania w periodykach oraz wydał zbiorki Arktur - gonczij pios 1957 (Ark-tur - pies myśliwski) i Mańka, 1958. W późniejszym okresie pozostał wierny krótkiej formie opowiadania. Rozgłos w kraju i za granicą przyniosły mu przede wszystkim tomiki Na połustankie 1959 (Na przystanku kolejowym) i Po dorogie 1961 (Po drodze). K. trudnił się także przekładami. W 1965-75 był delegowany na zjazdy ZP. Dorobek literacki K., na który składa się ponad 30 krótkich utworów, napisanych w tradycji prozy I. Bunina, A. Czechowa i K. Paustowskiego, "przewyższa być może wszystko, co zostało stworzone w Rosji w latach 50-60." (D. Brown). Ponadto pozostawił po sobie prozę reportażową i artykuły krytycznoliterackie na temat współczesnej literatury sowieckiej. Jego proza odznacza się głębokim liryzmem, miłością do przyrody, muzykalnością rytmu, niezależnością od dogmatów i aktualnej polityki. Wywołało to niezadowolenie konserwatywnej krytyki zarzucającej K. dekadenckie nastroje. Punkt ciężkości w jego opowiadaniach stanowią nie jakieś nadzwyczajne wydarzenia, lecz zwykła powszedniość, ujęta w sposób bardzo dociekliwy i poetycki. Typowi bohaterowie K. to indywidualiści, "odizolowani od normalnego toku życia, oderwani od środowiska społecznego" (Kramer). "Główne motywy jego opowiadań to samotność i rozczarowanie" (Slonim). K. należy do twórców o tak silnej indywidualności, że wszystko, co napisał, nosi na sobie mocne piętno jego autorstwa. Jego indywidualność twórcza uwidoczniła się m.in. w opisywaniu utajonych stanów i bodźców psychicznych człowieka. Te właściwości techniki pisarskiej K. w ostatnich jego opowiadaniach z tomiku Wo śnie ty gor'ko płakał (Przez sen gorzko płakałeś) łączą się z problemem winy i znajdują jaskrawy wyraz w konflikcie pierwszoosobo-wego narratora ze swoim dwuletnim synem. W Pojediemtie w Łopszeńgu 1977 (Pojedźmy do Łopszeńgi) K. snuje wspomnienia o swym przyjacielu i mistrzu K. Paustowskim.
EmR, HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, RSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Teddi, 1957; Arktur - gonczij pios, 1958; Na połustankie, 1959; Brzydka dziewczyna, Warszawa 1960; Po dorogie, 1961; Gołuboje l zielonoje, 1963;
Dwoje w diekabrie, 1966; Tam biegnie pies. Warszawa 1968; Osień w dobowych lesach, 1969,1983;
Siewiemyj dniewnik, 1973 (Dziennik z Północy, 1979); Arktur - gonczij pios (w jeż. niem. i roś.), Stuttgart 1976; Wo śnie ty gor'ko płakał, 1977;
Oleń l roga, 1980; Pojediemtie w Łopszeńgu, 1983;
Izbr., 1985; Dwie noczl, 19&6;Snowa wspomni! Leningrad, Zwiezda 1990.1.
Lit.: K.D. Kramer, SEEJ 1966.1; A. Bitów, Wopr. Lit. 1969.7 i 1984.7; A. Ninow, LG 1974.13.3;
W. Kiwilszo, w: J. K., Pogodny dzień. Warszawa 1974; E. Klepikowa, NM 1974.7; L. Michajłowa, LO 1975.4; W. Woźniak, JR 1975.2 i JR 1978.2;
K. Pietrzycka-Bohosiewicz, ZNUJ 1979.37; S.F. Otth, RLJ 1978.112 i 1980.118; W. Gusiew, LR 1984.23.11; I. Sztokman, LO 1984.5; G. Gory-szyn. Nasz Sowr. 1986.12; I. Kuźmiczow, 1986;
T. Sudnik, I. Kuźmiczow, NM 1990.7; J. Galimo-wa, Archangielsk 1993; M. Trendak, SIWr. 1994.87.
KAZAKOW Władimir Wasiljewicz, 29.8. 1938 Moskwa - 23.6.1988 tamże, prozaik ro-syjsko-ormiańsko-polskiego pochodzenia. W 1956 został wykluczony ze szkoły wojsko-

KAZAKOWA Rimma Fiodorowna
264
wej, a w 1958 skreślony ze studiów na wydziale humanistycznym instytutu pedagogicznego. W 1959-62 przebywał nad Kołymą, gdzie pracował w kopalni złota, był palaczem, drwalem itp. Od 1965 pisał utwory, utrzymane w duchu sztuki absurdu, które nie mogły wówczas ukazywać się w ZSRR. W 1966 poznał byłego futurystę A. Kruczo-nycha, który doradził mu zająć się bardziej prozą niż poezją. W 1972 przyjął chrzest w obrządku prawosławnym. W 1972-82 wydał 5 swoich książek w Niemczech Zachodnich, a w 1989 pierwsze 3 wiersze w ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Pierwsza książka K. pt. Moi wstrieczi s Władimirom Kazakowym 1972 (Moje spotkania z Włodzimierzem Ka-zakowem), powstała w latach 1967-68, składa się z krótkich form prozatorskich i scenicznych, w których K. ukazuje epizody codziennego życia włączając do nich postacie historyczne. Ujawnia przy tym swój związek z "* futuryzmem, a zwłaszcza ze stopniowo w tych latach wydobywaną z zapomnienia grupą "" Oberiu. Rezygnując ze związków logicznych, unaocznia osamotnienie człowieka i bezduszne okrucieństwo racjonalizmu. Napisana w 1970 powieść K. Oszybka żywych 1976 (Błąd żyjących), złożona z 17 luźno ze sobą powiązanych segmentów narracyjnych, ma charakter jeszcze bardziej absurdalny. Wybór tytułu utworu uzasadnia jedynie aluzja do sztuki W. Chlebnikowa "Oszybka smierti" 1916 (Błąd śmierci). Całość łączy nie fabuła, lecz powracające nazwy i motywy, zastosowana technika absurdu (przetasowania w relacji: subiekt - obiekt, animizacja itp.) oraz semantyczne pola wyrazów: "lustro", "zegarek", "latarnia", po które K- często sięga. Trzecia jego książka, pt. Słuczajnyj woin 1978 (Przypadkowy wojownik), obejmuje wiersze, napisane w latach 1961-76, sześć krótkich sztuk z 1970-74, które jeszcze bardziej są pozbawione logiki niż zachodnie dramaty absurdu oraz esej "Zudiesnik" z 1972, poświęcony A- Kruczonychowi. Dwa kolejne utwory K.:
Żyzń prozy 1982 (Życie prozy) i Ot gotowy do
zwiozd 1982 (Od głowy do gwiazd), powstałe w latach 1972-74, charakteryzują się analogiczną strukturą (brak akcji, sceny, myśli, gra słów, fascynacja antytezą, negacja pierwotnych sądów). Tytuły następnych, jeszcze nie opublikowanych jego utworów brzmią: Pro-dołżenije wozducha 1972 (Ciąg dalszy powietrza) i W czest' wriemieni (Na cześć czasu). Krótkie formy prozatorskie K. są bardzo nasycone treścią i koncentrują się na słowie. Jest to reakcja na światopogląd, opierający się na tezie o poznawalności świata i negujący pierwiastek transcendentalny. EmR, FV, Ka91, Ki, Wy82. Dz.: Moi wstrieczi s Władimirom Kazakowym, Miinchen 1972; Istoriczeskije sceny, tamże 1972;
Oszybka żywych, tamże 1976; Słuczajnyj woin. Sti-chotworienija 1961-1976. Poemy-Dramy-Oczerk "Zudiesnik", tamie 1978; Wiersze: NRL 1979-80.2-3; Klejmionaja nocz, WSIĄ 1980.6; Ot gotowy do zwiozd, Miinchen 1982; Zyzń prozy, tamże 1982; Stichi: Dień Poezii, Moskwa 1989; Don Żu-an (1983), WSIĄ 1991.27.
Lit.: P. Urban, posłowie w: W. K., Moi wstrieczi..., 1972; W. Kasack, NZZ 1974.15.8 i OEu. 1984.3;
A. Kostin, RM 1976.22.7: B. Muller, Miinchen 1978 i w: W. K., Słuczajnyj woin, 1978; W. Marków, w: Fictlon and Drama in Eastem and South-eastern Europę, Columbus (Ohio) 1980; C. Bar-nes, Scottish Slavonic Review 1985.5.
KAZAKOWA Rimma Fiodorowna, 27.1.1932 Sewastopol, poetka. W 1954 ukończyła studia historyczne na uniwersytecie w Leningradzie. Debiutowała w 1955. Przez 7 lat mieszkała na Dalekim Wschodzie, pracowała jako lektorka i redaktorka w Chabarowsku, gdzie w 1958 ukazał się pierwszy zbiorek jej poezji pt. Wstrietimsia na Wostokie (Spotkamy się na Wschodzie). Następne tomiki wierszy publikowała w odstępie 2-3 lat. Wydawała też druidem swoje przekłady z wielu języków. Na początku lat 60. przeniosła się do Moskwy. Jest utalentowaną poetką, która osiągnęła rozgłos wkrótce po śmierci Stalina. W 1979 wydała duży tom swoich wierszy, do którego weszły wybrane utwory z pięciu poprzednich zbio-

265
KAZANCEW Aleksandr Pietrowicz
rów (1955-1978). W 1985 ukazała się dwutomowa edycja jej poezji. Od 1976 należała do zarządu ZP ZSRR, od 1975 także do zarządu ZP RFSRR. W 1976-81 wchodziła w skład sekretariatu ZP ZSRR. Lirykę K. cechuje obrazowość i trafność w doborze słów. Poczucie ceny ludzkich cierpień ma u niej swe źródła w dziecięcych przeżyciach wojennych i w doświadczeniach niełatwego życia na Dalekim Wschodzie. Wyróżnikami jej poezji są typowe dla końca lat 50. poszukiwania ogólnoludzkich wartości oraz negacja patosu i propagandy. Uprawia lirykę filozoficzną, w której symbolika przyrody ujawnia się najczęściej w końcowych partiach utworu. Subtelną przenikliwością odznacza się jej liryka miłosna. K. szanuje słowo, które, zwłaszcza w jej wczesnych utworach, służy jako środek wyrazu przeżyć i dobiera je z dużym wyczuciem i poczuciem odpowiedzialności. Niektóre jej późniejsze wiersze mają charakter narracyjny i są bardziej rozwlekłe. Niekiedy stosuje niezwykłe metafory, nazbyt kontrastujące z kontekstem odrębnych utworów, ale jej wiersze zawsze budzą głębokie ludzkie uczucia. HRL, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Wstńetimsia na Wostokle, Chabarowsk 1958;
Tam, gdie ty, 1960; Izbr. linka, 1964; Piatnicy, 1965; Wtajgie nie płaczut, Chabarowsk 1965; Po-wierit' śniegu, Taszkient 1967; Jolki zielonyje, 1969;
Snieżnaja baba, 1972; Pomniu. Stichi raźnych let, 1974; Nabieło, 1977; Rusło. Izbr. stichotworienija, 1979; Strana lubow', 1980; Próbny'] kamień, 1982;
Sojdi s chołma, 1984. Izbr. prolzw. w 2-ch U.,
1985.
Lit.: S. Rassadin, LG 1960.11.8; M. Łapszyn,
Nasz Sowr. 1966.6 i Ogoniok 1966.9; A. Mieży-
row, LG 1966.8.3; A. Michajłow, Znamia 1970.8;
M. Nogtiewa i G. Kubatian, LO 1973.7; T. Żyr-munskaja, LG 1973.1 8; W. Korkija, LO 1978.6;
I. Foniakow, LG 1982. 3. 3; E. Sidorow, w: tegoż Tieczenije stichotwornych dniej, 1988, s. 230-32.
KAZANCEW Aleksandr Pietrowicz, 2.9.(20. 8.) 1906 Akmolińsk, prozaik. Jego ojciec zajmował się działalnością administracyjną. W 1930 K. ukończył instytut technologiczny
w Tomsku i przez 10 lat pracował jako inżynier w przemyśle i w instytucie naukowo-ba-dawczym w Moskwie. Jako publicysta zadebiutował reportażem o wystawie światowej w Nowym Jorku (NM 1939.12), w której uczestniczył jako główny inżynier dziani przemysłu pawilonu sowieckiego. Od 1940 zajął się wyłącznie działalnością literacką. Swoje utwory adresuje do szerokiego kręgu czytelników, poszukujących rozrywki. Jest członkiem red. czasopism popularnonaukowych. Do partii należał od 1954. Mieszka w Moskwie. Pierwsza powieść K. Pytajusz-czij ostrów 1940 (Płonąca wyspa) i większość jego utworów późniejszych należy do fantastyki naukowej. Jego głównym dziełem z tej dziedziny jest trylogia Silnieje wriemieni 1964-74 (Mocniejszy od czasu). Podporządkował ją ściśle zasadzie "* partyjności:
ludzie dalekiej przyszłości ze współczuciem wspominają czasy, kiedy komunizm jeszcze nie władał całym światem. Do trylogii wprowadza również fantastykę kosmiczną i naukowo-ekologiczną. Akcja jej części drugiej pt. Faety 1978 (Planety) toczy się na trzech planetach, a w części trzeciej - Kupot nadieżdy 1980 (Kopuła nadziei), K. rozważa problem tworzenia sztucznych magazynów spożywczych w celu przezwyciężenia głodu na ziemi. Ograniczoność materialistycznego światopoglądu K. ujawnia się zwłaszcza w ujęciu takich ważnych problemów życiowych, jak śmierć. Również naukowe podstawy jego fantastyki budzą zastrzeżenie, specjaliści niejednokrotnie zgłaszali do niego pretensje o dowolne traktowanie faktów.
Ka85, Ka91, KLE, LES, RSPP7. Dz.: Pyłajuszczij ostrów, 1941, 1966; Arkticzeskij most, 1946; Protlw wietra, 1950; Maszyny polej kommunizma, 1953; Polarnaja mieczta, 1956;
Gosi' iż kosmosa, 1958; Wnuki Marsa, 1963; Ldy wozwraszczajutsia, 1964; Silnieje wriemieni, 1973;
Kupol nadieżdy, Moł. Gw. 1980.3-6; Donkichoty Wsielennoj, 1991. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1977-78; w .?-(•/;"., 1990.

KAZANCEW Aleksiej Nikołajewicz
266
Lit.: A. lwicz, NM 1955.11; S. Smugłyj, Nasz Sowr. 1960.6; W. Riewicz, NM 1965.6; A. Filip-pow, Oktiabr' 1973.6; M. Szkierin, LG 1981.28.1.
KAZANCEW Aleksiej Nikołajewicz, 11.12. 1945 Moskwa, dramaturg. Syn profesowa prawa uniwersytetu w Moskwie. Po roku studiów filologicznych kontynuował naukę w studiu dramatycznym Centralnego Teatru Dziecięcego w Moskwie, które ukończył w 1967. Później pracował w nim jako aktor i reżyser. Po studiach reżyserskich w 1969-75 pod kierunkiem G.A. Towstonogowa w Leningradzie i O. Jef-riemowa w Moskwie zaczął pisać sztuki, a równocześnie rozwijał działalność reżyserską; wystawił m.in. sztukę "Ziemlanicznaja polana" (Tam, gdzie rosną poziomki) wg I. Berg-mana (1977) i "Gniezdo głucharia" (Gniazdo głuszca) W. Różowa (1979) w rosyjskim teatrze w Rydze. Po wystawieniu jego pierwszej sztuki Anton i drugije 1975 (Antoni i inni) w moskiewskim teatrze dziecięcym uczęszczał przez jakiś czas do studia A. Arbuzowa, kształcącego młodych dramaturgów. Druga sztuka K. Staryj dom 1976 (Stary dom) zwróciła na niego powszechną uwagę. Po premierze w 1978 weszła ona do stałego repertuaru moskiewskich teatrów, a na początku 1990 była wystawiana na scenach ponad 50 teatrów krajowych i zagranicznych. Obie sztuki w 1982 ukazały się w postaci książkowej. Napisany w 1979 dramat ...;' porwiotsia sieriebrianyj sznur... (...i zerwie się srebrny sznur...) był wystawiony w Moskwie w 1982, lecz dalsze jego przedstawienia w ZSRR zostały zabronione (sztukę opublikowano w 1984). Możliwości gruntownej krytyki komunizmu, jakie otworzyła przed K."" pieriestrojka, znakomicie wykorzystał w sztuce Welikij Budda, pomogi im 1988 (Wielki Buddo, dopomóż im). W 1993 K. razem z M. Roszczinem rozpoczął wydawanie czasopisma teatralno-literackiego "Dramaturg", m.in. przy pomocy Instytutu im. Goethego w Monachium. Mieszka w Moskwie. Sztuki K., podobnie jak W. Sławkina, L. Pie-truszewskiej, L. Razumowskiej, N. Sadur, A. Galina i W. Arry należą do "nowej fali dramaturgii". Brak w nich "bohatera pozytywnego", a ludzkie przywary i wady systemu krytykuje, opierając się na doświadczeniach życia w ZSRR. W sztuce Staryj dom przedstawia grupę ludzi, mieszkających we wspólnym domu, niegdyś należącym do Lwa Tołstoja. Konfrontując rzeczywistość lat 1964 i 1976 ukazuje nieustające kłótnie, nieżyczliwość, obelgi oraz niebezpieczeństwo, związane z nie w porę odkrytą wzajemną miłością. Wprowadza też w sposób otwarty seks. W sztuce ...i porwiotsia sieriebrianyj sznur..., której akcja toczy się dwa dni w pewnym letniskowym domku, ukazuje okrutny egoizm ludzi, pozbawionych miłości do bliźniego, a także człowieczeństwa i dobroci. Nawet śmierć starego człowieka, o czym aluzyjnie napomyka odwołujący się do księgi proroctw Salomona (12,6) tytuł, nikogo nie wzrusza. Jedynie ten starzec uświadamia sobie, że żył niewłaściwie, gdyż przez cały czas służył kłamstwu. Zaczerpnięty z Biblii tytuł przypomina o odpowiedzialności każdego człowieka przed Bogiem. Sztuka K. okresu pieriestrojki Wielikij Budda, pomogi im niezwykle ostro atakuje totalitaryzm komunistyczny. Jej akcja została przeniesiona do fikcyjnego azjatyckiego kraju, który autor w przeciwieństwie do J. Zamiatina ukazuje niejako zagrażającą ludzkości przyszłość, lecz jako ciężkie, ale już minione doświadczenie życiowe.
LES, Re.
Di.: Anton i drugije. Staryj dom, 1982;... i porwiotsia sieriebrianyj sznur..., Sowietskij Tieatr 1984.2;
Wywiad: tamże 1984.2; Wielikij Budda, pomogi
im, Sowr. Dram. 1988.1; Sny Jewgienii, tamże
1990.4.
Lit.: J. Zubkow, Ogoniok 1980.48; I. Miagkowa,
LG 1982.29.9; N. Agiszewa, Tieatr 1983.8;
E. ReiBner, OEu. 1987.2; J. Afanasjew, Sowr. Dram. 1988.1.
KAZIN Wasilij Wasiljewicz, 6.8.(25.7.)1898 Moskwa - 1.10.1981 tamże, poeta. Syn rzemieślnika pochodzącego ze wsi. W 1918 ukończył szkołę realną. Pierwsze utwory wydał w 1914. W 1918-20 był słuchaczem studia literackiego "* Proletkultu w Moskwie.

267 KIEDRIN Dmitrij Borisowicz
Swoje wiersze zamieszczał w proletariackich periodykach, współpracował z Ludowym Komisariatem Oświaty jako członek kom. red. działu literackiego. W 1920 był jednym ze współtwórców ugrupowania literackiego "" Kuźnica. Pierwszy tomik wierszy pt. Ra-boczij maj 1922 (Robotniczy maj) oraz poemat Lisja szuba i lubow' 1926 (Futro z lisa i miłość) zjednały mu sławę jednego z najbardziej znaczących poetów proletariackich. Później jednak zarzucano mu drobnomiesz-czańskie nastroje. W 1931-40 K. był red. państwowego wydawnictwa literackiego (Goslitizdat). W 1938-53 jego utwory nie były publikowane. Ponowne uznanie przyniósł mu poemat Wielikij poczin 1954 (Wielki początek), w którym sławił wprowadzenie 10.5.1920 dobrowolnej pracy w soboty ("subbotniki"), a także ukazał postać Lenina. Mieszkał w Moskwie. • We wczesnych utworach K. mówi o szczęściu w pracy. W jego zbiorku wierszy pt. Kamienszczik 1919 (Murarz) "fartuch śpiewa dla potomnych piękną piosenkę o cegłach". Temat rzemiosła oraz więź z przyrodą i życiem wsi nadawały jego utworom brzmienie szczególne, wyróżniające na tle całej poezji proletariackiej. Ostatnie utwory K. miały naiwny, propagandowy charakter. W jednym z nich pt. Biełomorskaja poema 1936-62 (Poemat białomorski) ukazuje lecznicze właściwości pracy przymusowej w obozach. Wychwala również wystawę rolniczą ("WSChW", 1954), a także z wyrzutem zwraca się do Pa-sternaka: "Nadal stoisz na uboczu wielkich spraw?" ("Borisu Pastiernaku", 1934), cieszy się, że jeden z jego zbiorków poezji znajdował się w prywatnej bibliotece Lenina ("W bibliotiekie Lenina", 1969). Połączenie hymnicznego patosu z prymitywną formą cechuje też jego wiersze poświęcone innej tematyce. Dotyczy to np. utworów o zmarłej matce, o radości, jakiej doznaje czytając Puszkina itp. HRL, KLE, LE, LES, Ni, Wy75, Wy82.
Dz.: Raboczlj maj, 1922; Izbr. stichi, 1925; Lisja szuba i lubow', 1926; Priznanija, 1928; Stichotwo-rienija, 1937; Wielikij poczin, 1956; Stlchotworieni-
ja i poemy, 1957; Tri poemy (Lisja szuba i lubow', Biełomorskaja poema, Wielikij poczin), 1974. • Izbr., 1972, 1978, 1985.
Lit.: B. Sołowjow, LG 1957.26.1; B. Borowicz, Moskwa 1957.4; P. Bogdanów, Oktiabr' 1973.2;
L. Polakowa, 1977; E. Winokurow, LG 1981.7. 10; M. Gieorgijewa, LR 1984.3.8.
KIEDRIN Dmitrij Borisowicz, 17.(4.)2. 1907 Donbas (kopalnia Bogoduchowska, obecnie Szczegłowka) - 18.9.1945 Taraso-wka (obw. moskiewski), poeta. W 1922-24 pobierał naukę w technikum komunikacji w Dniepropietrowsku, później był dziennikarzem i rozpoczął działalność literacką. W 1931 przeniósł się do Moskwy, gdzie początkowo pracował w redakcji gazety zakładowej, a następnie został konsultantem wydawnictwa "Mołodaja Gwardija". Wiersze K., podejmujące tematykę historyczną i odznaczające się samoistną, tragiczną tonacją, nie zostały należycie docenione. W 1940 ukazał się jedyny za życia poety zbiorek jego wierszy pt. Swidietieli (Świadkowie). Od 1943 był korespondentem wojennym. Sowieckie źródła podają, że zginął śmiercią tragiczną, nie można jednak wykluczyć, iż padł ofiarą terroru. Po śmierci K. jego twórczość przez dłuższy czas była przemilczana, przeciwko czemu protestował S. Szczipaczow na II zjeździe ZP w 1954. • Poezja K. przed opublikowaniem jego wierszy w serii Biblio-tieka Poeta (Biblioteka Poety) w 1974 była znana tylko nielicznym. W jego dorobku literackim przeważają utwory o charakterze narracyjnym, nasycone treścią historyczną. Sporo też jest wierszy melodyjnych, o przyrodzie, a także satyrycznych i publicystycznych. W wielu wierszach, odznaczających się wyrazistą strukturą, obrazowością i umiarem w rekonstruowaniu tła i języka minionych epok, przedstawił cierpienia i bohaterstwo ludu rosyjskiego oraz podłość, okrucieństwo i samowolę autokratycznej władzy. Jedną ze swych ballad pt. Zodczije 1938 (Budowniczowie) oparł K. na podaniu, mówiącym o tym, jak Iwan IV kazał oślepić budowniczych

KIENŻEJEW Bachyt 268
katedry Wasyla Błogosławionego na placu Czerwonym w Moskwie. W końcu utworu umieścił K. przepełnioną gorzką ironią zwrotkę, w której napomyka o śpiewanej po kryjomu piosence "o straszliwej łasce carskiej". W 1953 nie zezwolono na włączenie tej ballady do tomiku utworów wybranych K. W 1980 ukazała się ona w wydaniu książkowym. Wiersze K. o tematyce wojennej nie zawierają opisów powszedniości frontowej, rejestruje w nich z pewnego dystansu swoje wewnętrzne reakcje na okropieństwa wojny. Największy jego utwór - dramat wierszem Riembrandt 1938 (Rembrandt), przedstawia utalentowanego malarza, który mimo ciągłego niedostatku pozostaje wierny swemu powołaniu i nie stara się przypodobać zleceniodawcom. Wiersze K. mają formę logicznie skonstruowanego opowiadania o wydarzeniach historycznych, w których unika jakiejkolwiek modernizacji. Ich alegoryczną wymowę potwierdzały zakazy rozpowszechniania. Dar poetyckiego przewidywania ujawnił w wierszach Pridanoje 1935 (Posag), mówiąc o poecie, uznanym dopiero po śmierci, i Piramida 1940, gdzie przedstawia tyrana, próżno usiłującego uwiecznić swe czasy i sławę w utworach, stworzonych na jego polecenie. HRL, KLE, LES.
Dz" SwidietieU, 1940; Riembrandt, Oktiabr' 1940. 4-7; Izbr., 1947, 1953, 1957; Stichotworienija ipoemy, 1959; Krasota, 1965; Izbr. proizw., 1974, 1978; Zodczije, 1980; Stichotworienija. Poemy, 1982; Sołowjinyj manok, 1990.
Lit.: W. Ogniow, LG 1956.27.11; W. Ługowskoj, (1957), w: tegoż Sobr. TOCZ. w 3-ch tt., t. 3, 1971;
I. Sielwinskij, NM 1957.8; P. Tartakowskij, 1963;
L. Kiedrina, LR 1967.17.2; K. Kulijew, Dień Poe-zii, Moskwa 1967; A. Urban, Zwiezda 1975.1;
W. Kasack, OEu. 1975.11; G. Krasuchin, 1976; E. Jewtuszenko, LR 1978.4.8; I. Łosiewskij, Moskwa 1982.2; A. Znatnow, LR 1987.30.1.
KIENŻEJEW Bachyt, 2.8.1950 Moskwa, poeta. Syn nauczyciela języka angielskiego i bibliotekarki. Wychowywał się w Moskwie, w 1967-73 studiował chemię na uniwersytecie moskiewskim. Później poświęcił się wyłącznie działalności literackiej. Debiutował na łamach miesięczników "Prostor" i "Junost"'. Jego wiersze krążyły przede wszystkim w obiegu "* Samizdatu. Od 1977 ukazywały się w czasopiśmie "Kontinient" i innych periodykach emigracyjnych. W 1982 K. wyemigrował do Kanady. W 1984 opublikował tam pierwszy zbiorek poezji pt. Izbrannaja linka 1970-1981 (Poezje wybrane 1970-1981), zawierający utwory powstałe w Moskwie. Kolejny tomik -Osien wAmierikie 1988 (Jesień w Ameryce), uwzględnia jego wiersze stworzone już na emigracji. Od 1989 drukuje swoje utwory także w ojczystym kraju, gdzie w 1993 wydał zbiór wierszy. Mieszka w Montrealu. Do najbliższych sobie poetów zalicza K. O. Mandelsztama, W. Chodasiewicza i A. Błoka. Oddaje w wierszach swoje własne przeżycia, zobrazowane za pomocą wyrazistych szczegółów, przy czym obraz miasta zdecydowanie wypiera w nich opisy przyrody. W wierszach napisanych na emigracji coraz bardziej uwzględnia koloryt amerykański. Nieomal przez całą jego twórczość przewija się motyw alkoholizmu. W poszczególnych wierszach panuje nastrój smutku. W. Bietaki nazywa K. "poetą samotności". Samotne "ja" dystansuje się do świata i znajduje w nim swe wcielenie. Lirykę K. cechuje opisowość, niekiedy narracyjność stylu, interesujące go wątki chętnie rozwija na zasadzie asocjacji.
EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Kont. 1977.11, 1980.23, 1985.46, 1987.52; NRL 1979.2; Głagoł 1981.3; RM 1983. 27.10, 1985.28.5; Echo 1984.13; TW 1985.18;
Strielec 1987.7, 1988.8; Znamia 1989.10, 1990.4;
DN 1989.12; Ogoniok 1990.8 i Ju. 1991.2; Wywiad: RM 1985.17.1 i Strielec 1987.6. Izbr. linka 1970-81, Ann Arbor 1984; Osień wAmierikie, Tenafly (NY) 1988.
Lit.: A. Kopiejkin, Grani 1985.137; W. Bielaki, Kont. 1985.44; A. Radaszkiewicz, Strielec 1985. 12; L.B. Croft, Worid Lit. Today, 59(1985)3;
J. Miłosławskij, RM 1985.30.8; E. Bierszyn, LG 1993.25.8.

269
KIM Anatolij Andriejewicz
KIETLINSKA Wiera Kazimirowna, 11.
5.(28.4.)1906 Sewastopol - 23.4.1976 Leningrad, prozaik. Córka kontradmirała carskiego, zgładzonego przez białogwardzistów po jego przejściu na stronę Armii Czerwonej. Od 1920 była aktywną działaczką Komsomo-łu, w 1927 wstąpiła do partii. Od 1923 mieszkała w Leningradzie, gdzie do 1926 pracowała (m.in. w fabryce). Jej pierwszy utwór ukazał się drukiem w 1928. Pracowała wówczas jako redaktor w wydawnictwie państwowym. Później działalność literacką łączyła z dziennikarstwem. Tworzyła według kanonów "" realizmu socjalistycznego. W latach 20-30. K. podejmowała tematy związane z życiem młodzieży komsomolskiej i robotniczej. Z uznaniem przyjęto w krytyce jej powieść Mużestwo 1938 (Męstwo, 1954), w której przedstawiła młodych budowniczych Komsomolska nad Amurem. Próbując ukazać proces kształtowania się nowego człowieka, autorka nie znalazła dla swego pomysłu odpowiedniej oprawy literackiej. W powieści zaznaczył się przerost komentarza odautorskiego, niedostatek analizy psychologicznej postaci oraz braki w zakresie techniki dialogu. Za powieść Wosadie 1947 (Blokada, 1952), poświęconą obronie Leningradu, otrzymała K. nagrodę Stalinowską III st. za 1947. Kolejne jej utwory także poruszają aktualną tematykę i dotyczą głównie problemów przemysłu i życia partii. W 1952 pisała o odbudowie zniszczonego podczas wojny przemysłu, a w 1958 o podróży do Chin. W powieści Inacze żyt' nie stoit 1960 (Inaczej żyć nie warto, 1961) podjęła próbę ukazania samowoli, panującej w 1937 w środowisku uczonych, pracujących dla przemysłu. W księdze wspomnień pt. Wieczer, okna, ludi 1972 (Wieczór, okna, ludzie) rekonstruuje swoje wrażenia i przeżycia z okresu minionych pięćdziesięciu lat. Regularnie pisała również artykuły polityczne i krytycznoliterackie.
HRL, KLE, LES, RSPP2. Dz.: Natka Miczurina, 1929; Rost, 1934; Mużestwo, 1938; Rasskazy o leningradcach, 1944; W osadie, 1948; Dni naszej żyzni, 1953; Kitaj siegodnia i zawtra, 1958; Inacze żyt' nie stoit, 1961; Dień, pro-żytyj dwaźdy, 1964; Wieczer, okna, ludi, 1974. Sobr. socz. w 4-ch tt" 1978-80. Lit.: A. Kondratowicz, NM 1952.12; E. Rapaport, 1958; W. Starikowa, Lit. i Żyzń 1960.16.12; I. Kozłów, Nasz Sowr. 1966.2; N. Podzorowa, LG 1973.17.1.
KIM Anatolij Andriejewicz, 15.6.1939 Sier-gijewka (obw. tiułkubaski, Kazaska SRR), prozaik. Syn nauczyciela. Przodkowie K. przesiedlili się do Rosji w XIX w. W 1937 jego rodzice zostali zesłani do Kazachstanu. W 1947 wraz z nimi przeniósł się na Sacha-lin. Po ukończeniu szkoły studiował malarstwo w Moskwie, a następnie po trzech latach służby w wojsku poświęcił się literaturze. W 1971 ukończył IŁ. W 1979 przyjął chrzest. Pierwszy zbiorek opowiadań pt. Go-łuboj ostrów (Błękitna wyspa) opublikował w 1976. Następnie ukazały się kolejne - Cze-tyrie ispowiedi 1978 (Cztery spowiedzi) i So-łowjinoje echo 1980 (Słowicze echo), pozytywnie przyjęte przez krytykę. Opowieść L0-tos 1980 (Lotos), będąca najważniejszym utworem wczesnego okresu twórczości K., w której wyraźnie zademonstrował swój antymaterialistyczny, jednoznacznie duchowy pogląd na świat, oprócz entuzjastycznych opinii wywołała też ostre uwagi krytyczne. W utworze Bielka 1984 (Wiewiórka) po raz pierwszy sięgnął po formę powieści, drugą, dotąd najbardziej znaczącą z nich, Otiec-les (Ojciec las) wydał w 1989. Od 1980 był członkiem zarządu ZP RFSRR. W 1991 otrzymał nagrodę literacką Kościoła ewangelickiego w Nadrenii. Mieszka w Moskwie. K. Należy do czołowych prozaików rosyjskich, którzy weszli do literatury w połowie lat 70. Już wczesne jego opowiadania przyciągały uwagę niezwykłością losów przedstawionych w nich Koreańczyków, mieszkających na Sachalinie. Podkreślano też żywość jego stylu i duchowe orientacje autora. W opowieści Lotos K.

KIM Julij Czersanowicz
270
ukazuje spotkanie umierającej matki z dorosłym synem i otwarcie formułuje myśl o indywidualnym życiu człowieka po śmierci fizycznej. Jest wielkim wielbicielem W. Chleb-nikowa i w swych surrealistycznych obrazach całkowicie ignoruje czas, na który spogląda z perspektywy wieczności. Zastosowanie różnych technik narracyjnych (relacja w imieniu trzecioosobowego opowiadacza abstrakcyjnego i punkty widzenia rozmaitych narratorów pierwszoosobowych) wydatnie wzbogaca oprawę literacką jego utworów. W opowieści Niefritowyj pojas 1981 (Pas z nefrytu) K. ukazuje zwycięstwo nad strachem śmierci. Bielka jest próbą przeniesienia wielogłosowości życia w powieść polifoniczną, wzorowaną na utworach muzycznych J.S. Bacha. K. przedstawia w niej zezwierzęcenie człowieka i człowieczeństwo zwierzęcia, przy czym kanwę narracji tworzy tu los czterech studentów szkoły artystycznej. W powieści epickiej Otiec-les na przykładzie trzech pokoleń pewnej rodziny rosyjskiej przeprowadza głęboką analizę upadku moralnego ludzkości w XX wieku i przejawów jego samounicestwienia. Utwór ten sprzyjał odrodzeniu duchowemu, odznaczał się nowatorstwem stylu i był jedną z najbardziej znaczących pozycji literatury rosyjskiej końca XX wieku. W całej swej twórczości K. ujmuje realia ziemskie jako składnik układu kosmicznego, spogląda na nie z punktu widzenia historii ducha.
Ka91, Ka94, Ki, LES.
Dz.: Pokłon oduwancziku, Awrora 1975 5-6; Go-łuboj ostrów, 1976; Czetyrie ispowiedi, 1978; So-łowjinoje echo, 1980; Lotos, DN 1980.10; Niefritowyj pojas, 1981; Sobiratieli traw, 1983; Biełka, 1984; Płacz kukuszki, Sowr. Dram. 1984.4; Wkus tioma na rasswietie. Prikluczenija m n s, Oktiabr' 1985.8; Wkus tioma na rasswietie, 1985; Proszło dwiesti let, Sowr. Dram. 1986.2; Ostanowka w aw-gustie, Znamia 1987.4; Otiec-les, NM 1989.4-6 (w postaci nieco skróconej), wyd. oddz. 1989;
Wywiad: Kopfbahnhof Almanach 2, Leipzig
1990. •Tz&r., 1988.
Lit.: E. Szkłowskij, LO 1978.11; E. Chołszewni-
kowa, Awrora 1979.3; A. Pikacz i N. Cyganowa, Zwiezda 1979.7; A. Gorszenin, Oktiabr' 1980.10;
S. Jołkin, Moskwa 1981.10; A. Michajłow, Wopr. Lit. 1981.4; E. Jukina, NM 1984.12; W. Nowikow i W. Surganow, LG 1985.13.2; A. Niemzier i L. Anninskij, LO 1985.8; M. Wolpe, Moskwa 1986. 8; K. Stiepanian, LG 1989.4.10; V. Kamy-schew, Sowjetliteratur 1989.7; P. Rollberg, Wei-marer Beitrage 1989.7; A. Bartaszewicz, Moskwa 1990.9.
KIM Julij Czersanowicz, 23.12.1936 Moskwa, poeta i dramaturg. Ojciec K., tłumacz rosyjsko-koreański stał się ofiarą terroru, matka w 193S-45 była w obozie. Wychowywał się K. u krewnych, w 1945-49 mieszkał z matką 120 km od Moskwy, później w Turkmenii. W 1954-59 studiował w instytucie pedagogicznym w Moskwie. W 1959 otrzymał skierowanie do pracy na Kamczatkę, pracował tam jako nauczyciel do 1962. Od 1963 nauczał w specjalnym internacie, zorganizowanym przy moskiewskim uniwersytecie dla szczególnie uzdolnionych dzieci. Działalność literacką rozpoczął już w szkole, pisał przede wszystkim teksty piosenek, które śpiewał przy akompaniamencie gitary. Organizował też teatry amatorskie, dla których pisał sztuki. Światopogląd K. kształtował się na początku lat 60. w atmosferze rozczarowania kursem politycznym, coraz bardziej hamującym liberalne procesy "" odwilży. Jego wątpliwości i rozterki znalazły wyraz w tekstach piosenek, które zyskały mu, podobnie jak B. Okudżawie i A. Galiczowi, sławę popularnego barda. Pozbawione możliwości kolportażu drogą oficjalną były one rejestrowane na taśmach magnetofonowych i krążyły w obiegu Magnetizdatu ("* Samiz-dat). K. był aktywnym działaczem ruchu obrońców prawa. W styczniu 1968 po procesie J. Gałanskowa razem z P. Jakirem zwrócił się z apelem K diejatielam nauki, kultury i is-skustwa (Do ludzi nauki, kultury i sztuki), w którym przestrzegał przed niebezpieczeństwem nowego terroru. W 1968 został zwolniony z pracy w szkolnictwie. W 1969 przerwał

271 KIM Roman Nikołajewicz
działalność społeczną i pod pseudonimem Julij Michajłow zaczął pisać teksty piosenek dla teatrów i kina. W tej dziedzinie wykazał niezwykłą aktywność, współpracując niekiedy z kompozytorem Włodzimierzem Daszkiewiczem (np. musical Peppi Dlinnyj czutok - Pippi Langstrump - według książki Astrid Lindgren) i Giennadijem Gładko-wem. Napisał też 10 sztuk z powodzeniem wystawianych w teatrach. Możliwości publikacji był pozbawiony również jako Michajłow. "" Pieriestrojka stworzyła dla niego inne warunki do pracy. W 1986 ukazała się pierwsza płyta, zawierająca jego piosenki i wiersze, którą firmował swoim właściwym nazwiskiem. Od 1987 wybrane utwory K. zaczęły się pojawiać w sowieckich periodykach, a w 1990 zostały opublikowane dwa zbiorki jego poezji pt. Tworczeskij wieczer (Wieczór literacki) i Letuczij kawior (Latający dywan). Mieszkający w Moskwie K. nigdy nie był członkiem ZP, od 1974 należał jedynie do istniejącej przy ** WAAP-ie organizacji zawodowej dramaturgów. • W swoich piosenkach K. krytykował różne dziedziny sowieckiego życia. Zwalczał partyjne pustosłowie, pozbawioną sensu sowiecką ideologię, powszechnie panujące zakłamanie, wymuszoną dwulicowość w myślach i mowie. Swą krytykę uprawiał w dostępnej formie, z ironicznym uśmiechem, przywdziewając niekiedy maskę klowna. Jego oczekiwania i rozterki wewnętrzne spowodowane brakiem wolności cechuje bolesna powaga. Niekiedy znajdują one wyraz w obrazach zainspirowanych przez przyrodę i historię. Język K. jest z reguły prosty, żywy i ogólnie dostępny. Niektóre jego wiersze okresu "* odwilży cechowały: optymizm, iluzoryczna nadzieja na obalenie niektórych idoli, odrzucenie utartych prawd i sądów. W okresie rządów Breżniewa K. ośmieszał "powszechny tryumf idiotyzmu", a w latach pieriestrojki podziwiał odwagę mówiących prawdę, piętnował przeciwników wolności, którzy "nagrywają na taśmę nasze wypowiedzi", "czekają na swoją godzinę" i przygotowują się do nowych aresztowań (Nu, rlebiata, wsio!, No więc, chłopcy, basta). Przypominał też najważniejsze tematy nocnych rozmów w kuchni (Czarne kruki, Pofma i Dalstroj, Jezus Chrystus, Aleksander II), dotyczące aresztowań, obozowych cierpień, religii i historii Rosji (Moskowskaja kuchnia 1988, Moskiewska kuchnia). Liczne wiersze K., napisane w czasie, kiedy tworzył pod pseudonimem Julij Michajłow, mają formę piosenek-mo-nologów rozmaitych podmiotów lirycznych. Ujawnia w nich duży dar przeistaczania się w inne postacie. FV.
Dz.: K diejatielam nauki, kultury i iskusstwa (styczeń 1968 wespół z P. Jakirem i I. Gabajem), RM 1989.10.2; Wiersze: Znamia 1987.8 i 1989.8, Tie-atr 1987.9, Ju. 1987.10, Sielskaja Mołodioż 1987. 12, Awrora 1988.8.11, LO 1988.12, Ogoniok 1989.1, DN 1990.7; Wywiad: Strana i Mir, Mun-chen 1988.6, Ogoniok 1989.1; Wotszebnyj son. Fantazii dla tieatra, 1990 (zawiera też: Noj i jego synowja. Iwan cariewicz. Bania wo wieśgołos, Pro-fiessor Faust); Tworczeskij wieczór, 1990; Letuczij kawior, 1990; Interwju s sarnim soboj. Stolica 1991.24/25, s. 94-95. Lit: I. Milsztejn, LO 1988.12.
KIM Roman Nikołajewicz, 1.8.(20.7.)1899 Władywostok - 14.5.1967 Moskwa, prozaik pochodzenia koreańskiego. Młode lata spędził w Japonii, w 1907-17 uczęszczał do college w Tokio. W 1923 ukończył orientali-stykę na uniwersytecie we Władywostoku. W 1923-30 wykładał literaturę Chin i Japonii na wyższych uczelniach Moskwy. Tej dziedziny dotyczyła również działalność popularnonaukowa i dziennikarska K. w okresie poprzedzającym wybuch wojny. O jego pracy w czasie wojny nic nie wiadomo. Później napisał szereg powieści szpiegowskich i kryminalnych. Zostały one przetłumaczone na wiele języków obcych, miały jednak krótkotrwały rozgłos i znaczenie. Mieszkał K. w Moskwie. • Opowieść Tietrad', naj-diennaja w Sunczonie 1951 (Znaleziony w Sunczen, 1951) ma formę sprawozdania

KIN Wiktor Pawłowicz 272
z działalności japońskiego szpiega w czasie wojny w Korei. W utworze wyraźnie zaznaczyła się niechęć autora do Zachodu, widoczna zwłaszcza w kreacji postaci Amerykanów, których ukazuje jako ludzi głupich, tchórzliwych, sprzedajnych i zdolnych do zbrodni. Kryminalne fabuły innych utworów K. również nawiązują do ważnych wydarzeń politycznych z okresu wojny, np. Peari Har-bor w opowieści Po procztienii siecz 1962 (Po przeczytaniu spalić) lub współczesności (Kto ukral Punnakana? 1963, Kto skradł Punna-kana?). K. pisał dostępnie i zajmująco. Jego utwory nasycone są kolorytem lokalnym, dotyczącym zwłaszcza Dalekiego Wschodu. Ujawniają jednak tendencyjność i nietolerancję polityczną autora oraz niedociągnięcia jego techniki pisarskiej, zwłaszcza rysunku psychologicznego postaci.
KLE,LES.
Dz.: Nogi k zwieje "Głossy", 1927; Tietrad', naj-diennaja w Sunczonie, NM 1951.5; Diewuszka iż Chirosimy, Oktiabr' 1954.8-9 (Dziewczyna z Hiroszimy, Warszawa 1956); Agient osobogo nazna-czenija. Kobra pod poduszko], 1962; Po procztienii siecz. Nasz Sowr. 1962.1-2; Kto ukrał Punnakana?, Oktiabr' 1963.10; Szkota prizrakow. Nasz Sowr. 1965.8-10; Dieto ob ubijstwie Szerłoka Chotmsa, tamże 1966.4; Tajna ultimatuma, 1969. Lit.: A. Pałładin, Znamia 1952.2; L. Sławin, LG 1962.12.7; A. Gromowa, LR 1964.10.7; W. Tra-winskij, Zwiezda 1964.3.
KIN (właśc. Surowikin) Wiktor Pawłowicz,
14.(1.)1.1903 Nowochopiorsk (gub. worone-ska) - listopad albo grudzień 1937(?) wwiezieniu, prozaik. Syn maszynisty kolejowego. Od 1918 był członkiem Komsomołu, w 1920 wstąpił do partii i prowadził aktywną działalność polityczną. W końcu 1921 został wysłany z tajną misją partyjną na Daleki Wschód, w 1923 był działaczem partyjnym i dziennikarzem w Swierdłowsku, a w 1924 w Moskwie, gdzie w 1928-30 studiował literaturę w Instytucie Czerwonej Profesury. Jako pisarz stał się znany po ukazaniu się powieści Po tu storonu 1928 (Po tamtej stronie, 1963).
W 1931-36 jako korespondent TASS-u wyjeżdżał do Rzymu i Paryża. W 1937 został red. propagandowego czasopisma "Le Jour-nal de Moscou", wydawanego w Moskwie. 3. 11. 1937 został aresztowany jako "wróg narodu". Tę datę przyjęto później jako termin jego śmierci. Zrehabilitowano K. przypuszczalnie w 1956. Powieść Po tu storonu -jedyny duży utwór literacki K., opiera się na osobistych doświadczeniach autora z lat 1921-23, kiedy na polecenie partii przebywał na Dalekim Wschodzie. "Wyrazistość, ogromna lakoniczność to najważniejsze zalety utworu K." (Sławin). Do 1937 i po 1957 powieść była regularnie wznawiana. Została też dwukrotnie sfilmowana, dwa razy była przerabiana na potrzeby teatru. Napisana w trzech czwartych powieść Liii, nawiązująca do wydarzeń I wojny światowej, i nie dokończony utwór o życiu dziennikarzy wraz z całym archiwum pisarskim K. były skonfiskowane przez NKWD w 1937. Nieduże, przypadkowo ocalałe fragmenty utworów i notatniki K., opublikowane po 1956, pozwalają mówić o jego staranności i dokładności w pracy twórczej. KLE,LE,LES, RSPP7.
Dz.: Rasskazy Wąski Zybina, 1925; Po tu storonu, 1928 (fragment inscenizacji powieści pt. Nasza mołodost' 1930 w: K. Mehnert, Amerikan. und russ. Jugend urn 1930, Stuttgart 1973, s. 196-201);
Niezakonczennyj roman o żurnalistach, NM 1959. l; LIII. Iz niezakonczennogo romana, tamże 1963. l; •&&/-., 1965. Lit.: L. Sławin, w: tegoż Portriety i zapiski, 1965;
Wsiegda po etu storonu. Wospominanija o W. K., 1966; M. Czarnyj, w: tegoż Uszedszyje gody, 1967;
S. Kin, NM 1969.5-6; A. Gładkow, 1981.
KIRIEJEW Rusłan Timofiejewicz, 25.12. 1941 Kokand (obw. fergański, Uzbecka SRR), prozaik. W 1962 opublikował wiersze satyryczne na Krymie, gdzie pracował jako mechanik i dyspozytor w tranporcie samochodowym. W 1967 ukończył IŁ w Moskwie, w 1966 wstąpił do partii. Utwory prozator-skie zaczął pisać od 1965, pierwszy zbiór

273
KIRIŁŁOW Władimir Timofiejewicz
opowiadań pt. Ludi-czełowieki (Ludzie jak ludzie) opublikował w 1968. Następnie w moskiewskich periodykach i w postaci książkowej wydał wiele powieści, opowieści i opowiadań o życiu codziennym zwykłych ludzi. Od końca lat 70. był uważany za jednego z głównych przedstawicieli pokolenia "czterdziestolatków". Od 1985 jako delegat brał udział w zjazdach ZP, od 1987 należał do koi. red. miesięcznika "Oktiabr"'. Mieszka w Moskwie. Akcja większości utworów K. rozgrywa się w fikcyjnym, dość dużym prowincjonalnym mieście Swiatopol, usytuowanym na południu Rosji. Epizody codziennego życia, w jakich ujawniają się bohaterowie, tworzą warstwę zewnętrzną jego prozy. Najbardziej interesują go jednak problemy moralne, zwłaszcza kwestia właściwych pod względem etycznym układów międzyludzkich. K. szczegółowo opisuje sceny z życia, obiektywnie ukazuje ludzkie słabostki i unika jakiegokolwiek wartościowania. Po prostu stawia czytelnika w obliczu trudnych sytuacji, w których napięcie wewnętrzne bohaterów bywa nieraz bardziej dramatyczne i ostre niż między nimi. Duża wrażliwość na ludzkie cierpienia, rozterki człowieka, zdającego sobie sprawę z nieosiągalności ideału, przydają twórczości K. szczególną właściwość. W opowieści Prigowor 1977 (Wyrok) ukazuje ojca, który rozumie, że nie potrafi wychować swego syna na porządnego człowieka, jeśli nie zmieni się sam, co jest mało prawdopodobne, gdyż jego zachowanie zostało uregulowane typowymi sowieckimi rygorami. W opowieści Pobieditiel 1979 (Zwycięzca) z ironią przedstawia współczesnego supermena, którego wszystkie działania mają na celu wyłącznie własną korzyść. W opowieści Tam, gdie żyli poety 1983 (Tam, gdzie mieszkali poeci), nawiązując do wiersza Bło-ka, K. na przykładzie losu dwóch malarzy ukazuje duchowe i moralne odrodzenie człowieka po krótkotrwałej śmierci klinicznej. Postać młodego bibliotekarza, uosabiającego najlepsze ludzkie cechy i pozytywnie oddziałującego na otoczenie znajduje się
w centrum opowieści Swietlaczok 1985 (Świetlik). W typowej dla niego formie narracji wielowarstwowej K. łączy los swego bohatera z przeżyciami Petera Schlemihia z utworu Chamissa. Przy tym rezygnuje z realistycznej motywacji. Jego bibliotekarz też traci swój cień, kiedy pod wpływem strachu czy zwątpienia zatraca zdolność promieniowania światłem. W opowieści Piesczanaja akacyja 1985 (Piaskowa akacja) K. sięga po formę przypowieści. Piasek pustyni, który grozi zasypaniem Światopola, symbolizuje tu siły, które mogą doprowadzić do ograniczenia rozwoju duchowego człowieka, a także tragiczne położenie jednostki w obliczu zagłady ekologicznej środowiska w końcu XX w.
KLE,LES.
Dz.: Oszybki boga, Simfieropol 1962; Ludi-czełowieki, 1968; Posieszczenije, 1977 (zawiera też Prigowor); Pobieditiel, NM 1979.6-7, wyd. oddz. 1980; Podgotowitielnaja tietrad', Znamia 1981.4-5;
Wtrojom, tamże 1982.6; Tam, gdie żyli poety, Zwiezda 1983.8; Swietlaczok, tamże 1985.4 i wyd. oddz. 1987; Piesczanaja akacyja, Oktiabr' 1985.10; Ubywanije, Wopr. Lit. 1986.7; Krowli da-lokogo goroda, Zwiezda 1986.8; Do swidanija, SwietopoU, 1988; Awtomobili i diiiżansy, 1989.
Lit: A. Łanszczikow, LO 1974.12; I. Janskaja, Znamia 1981.8; W. Kamianow, LO 1982.4;
I. Griekowa, Don 1983.11 i Oktiabr' 1986.2;
S. Antonow, w: R. K., Itut my rasstajomsia s nimi, 1984; E. Szkłowskij, LO 1984.2; K. Stiepanian, NM 1986.6; A. Kurczatkin, Znamia 1988.4;
A. Awdiejew, LO 1989.12.
KIRIŁŁOW Władimir Timofiejewicz, 14.
(2.)10.1890 Charino (gub. smoleńska) - 15. 7.1937 w więzieniu, poeta. Syn zarządcy księgarni w Smoleńsku. W 1903 został chłopcem okrętowym we flocie czarnomorskiej, od 1905 prowadził aktywną działalność rewolucyjną. W 1906-09 przebywał na zesłaniu, zajmował się poezją symbolistów, Tiut-czewa i Feta, później do 1914 mieszkał w Petersburgu. W 1913 debiutował wierszami w prasie robotniczej. Podczas I wojny światowej był na froncie, a w 1917-18 pełnił

KIRSANOW Siemion Isaakowicz
274
funkcję sekretarza bolszewickiej organizacji partyjnej w jednym z rejonów Moskwy. W 1918 pracował w piotrogrodzkim oddziale "* Proletkultu, w końcu 1918 - na początku 1919 działalność tę kontynuował w Tam-bowie, a od końca 1919 w Moskwie. Dużą popularnością cieszyły się wówczas jego wiersze My 1917 i Żeleznyj Miessija 1918 (Żelazny Mesjasz). W 1920 K. wszedł do moskiewskiego ugrupowania literackiego "* Kuźnica, następnie został pierwszym przewodniczącym "* WAPP-u. Przyjaźnił się z M. Gierasimowem. Wprowadzenie NEP-u obaj uznali za zdradę idei rewolucji i na znak protestu wystąpili z partii. Rozczarowanie ówczesną polityką znalazło wyraz w nowych wierszach K., za które był ostro krytykowany. W 1929-37 odbył liczne podróże po ZSRR, a w 1937 padł ofiarą represji. W 1957 K. został zrehabilitowany, a w 1958, po 25-letniej przerwie, ukazał się tomik jego wierszy. Do 1991 opublikowano tylko jeden kolejny ich zbiór - w 1970. Poezja K. wyrażała charakterystyczny dla twórców prolet-kultowskich patos rewolucyjny. Jego wiersze nie odznaczały się nowatorstwem formy, na co m.in. wskazywał W. Majakowski. Występujące w nich obrazy biblijne ("Żeleznyj Miessija") zapożyczone były od symbolistów. W wierszu My K. proklamował wyswobodzenie się "legionów pracy" od tradycji ("W imię naszego Jutra spalimy Rafaela, zniszczymy muzea, stratujemy kwiaty sztuki"). W jego wierszach napisanych po zerwaniu z partią coraz bardziej pobrzmiewa nuta pesymizmu. Demaskuje w nich iluzoryczny pogląd o unikato-wości rewolucji, mówi o okrucieństwie świata maszyn i krytycznie ustosunkowuje się do swojej własnej twórczości wcześniejszego okresu.
HRL, KLE, LE, LES, Ni, RSPPolO, Wy75. Dz.: Stichotworienija, 1918,Parusa, 1921; Żeleznyj Miessija, 1921; Otptytije, 1923; Stichotworienija. Kniga l-ja 1913-1923,1924; Izbr. stichi, 1926; Go-łubaja strona. 2-ja kniga stichow, 1927; Izbr. stichi 1917-1932, 1933; Stichotworienija, 1958; Stichotworienija i poemy, 1970; Wiersze w: Antologia roś. poezji radź. lat J 9 J 7-194 J, Katowice 1978.
Lit.: K. Zielinskij, w: W. K., Stichotworienija, 1958; Z.S. Papiernyj i R.A. Szacewa, w: Proletar-skije poety pierwych let sowietskoj epochi, 1959; G. Kratz, w: tegoż Die Geschichte der "Kuźnica", GieBen 1978; G. Porębina, w: Lit. radź. wobec idei rewolucyjnych. Katowice 1979.
KIRSANOW Siemion Isaakowicz, 18.(5.)9. 1906 Odessa - 10.12.1972 Moskwa, poeta. Syn krawca. Do zagarnięcia władzy przez bolszewików mieszkał w Odessie, pisał awangardowe wiersze agitacyjne w stylu W. Majakowskiego, który po pobycie w 1924 w Odessie opublikował je na łamach czasopisma "LEF". Po ukończeniu wydziału filologicznego instytutu oświaty ludowej w Odessie w 1925 przeniósł się do Moskwy. Nawiązał społeczno-literacką współpracę z Maja-kowskim i razem z nim występował z prelekcjami po całym kraju. Przez pewien czas zajmował się prawie wyłącznie publicystyką ("sądziłem, że wiersz dopomoże w wydobyciu węgla i budowie fabryk"), ale w końcu lat 30. powrócił do poezji, która ze względu na eksperymentalny charakter była ostro krytykowana za "formalizm". W czasie II wojny światowej K. był reporterem frontowym. W scenie jego poematu Niebo nad Ro-dinoj 1947 (Niebo nad Ojczyzną, 1949), przedstawiającej pilota, atakującego czołg nieprzyjaciela, wyczuwa się wpływ drugiej części trylogii Goethego o Fauście. Do tego epizodu wprowadza K. obdarzone ludzkimi właściwościami elementy przyrody (np. mówiące obłoki), tworząc "sugestywny, symfoniczny obraz" (Drawicz). W 1950 w poemacie Mfla!rAfflza/ (nagroda Stalinowska III st. za 1950) K. złożył daninę propagandzie ruchu stachanowskiego. W swym przemówieniu na II zjeździe ZP w 1954 upomniał się o prawo poety do wyrażania swego "ja" i do fikcji literackiej w liryce. Po XX zjeździe KPZR należał do grona znanych autorów okresu "" odwilży. Napisał poemat Siem' dniej niedieli 1956 (Siedem dni tygodnia), w którym wystąpił przeciwko biurokratom o "sercach z kamienia". W 1967 opubliko-

275
KIRSZON Władimir Michajłowicz
wał tomik poezji pt. Iskanija (Poszukiwania), zawierający wiersze nie drukowane w ciągu kilku minionych dziesięcioleci. Od 1954 był członkiem prezydium ZP, mieszkał w Moskwie. K. był spadkobiercą literackim Majakow-skiego. Kontynuował jego poszukiwania i eksperymenty w dziedzinie formy i języka poetyckiego. Przez całe życie traktował poezję jako rzemiosło. W Poemie poetów 1939 (Poemat poetów) przedstawił sylwetki pięciu twórców reprezentujących odmienne style poetyckie. Poezja K. ma często charakter alegoryczny. Łączy w niej poeta aktualne problemy polityczne z filozoficznymi i historycznymi, pierwiastki humorystyczne z poważnym zamysłem twórczym. W późniejszych utworach sugestywnie wyraził swoje zaniepokojenie grożącym ludzkości niebezpieczeństwem ze strony racjonalnego systemu marksistowskiego. Podkreślił też konieczność ścisłej więzi człowieka ze światem przyrody.
HRL, Ki, KLE, LES, RSPPolO, Wy75, Wy82. Dz.: Priceł, 1926; Moja imieninnaja, 1928; Zołusz-ka, 1935; Tri poemy, 1937; Niebo nad Rodinoj, Oktiabr' 1947.8; Aleksander Matrosow, Warszawa 1950; Makar Mazaj, 1951; Towariszczi stichi, 1953;
Siem' dniej niedieli, NM 1956.9; Odnażdy zawtra, 1964; Kniga linki, 1965; Iskanija 1967; Zier/wła, 1970, wyd. 2: 1972. Socz. w 2-ch U., 1954; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1961; Sobr. socz. w 4-ch U., 1974-76.
Lit.: S. Triegub, NM 1941.2 i Oktiabr' 1947.3;
M. Isakowskij, Znamia 1949.8; W. Nazarienko, Zwiezda 1955.5; I. Grinberg, LG 1967.15.11;
E. Jewtuszenko, tamże 1970.15.7; P. Antokolskij, LR 1976.24.9; J. Minierałow, 1984; J. Hardin, Diss. Univ. of Michigan 1986; A. Oganesian, Ruś. Riecz 1988.3.
KIRSZON Władimir Michajłowicz, 19.(6.) 8.1902 Nalczyk - 28.7.1938(?) w więzieniu, dramaturg i funkcjonariusz partyjno-litera-cki. Syn prawnika. Dzieciństwo spędził w Petersburgu i Kisłowodzku. W czasie wojny domowej walczył po stronie bolszewików. W 1920 został członkiem partii, prowadził działalność partyjną w Rostowie nad Donem (zastępca dyrektora szkoły partyjnej ds. nauczania) i na północnym Kaukazie. W 1925 został jednym z sekretarzy "* RAPP-u w Moskwie. Od 1920 był związany z dramaturgią. Początkowo pisał sztuki agitacyjne dla teatrów amatorskich, nie wyróżniających się "indywidualną inwencją twórczą" (Altman). Po sztuce Konstantin Tierio-chin 1926, napisanej wspólnie z A. Uspien-skim, wydał własną pt. Rielsy gudiat 1927 (Dźwięczą szyny), którą rozpoczął samodzielną działalność dramatopisarską. Będąc funkcjonariuszem literackim K. rozpętał nagonkę na "* współwędrowców (poputcziki). Ponosi też osobistą odpowiedzialność za permanentne gnębienie M. Bułhakowa. W 1937 sam podzielił los represjonowanych, kiedy został aresztowany i prawdopodobnie rozstrzelany. Jego archiwum literackie uważa się za zaginione. Rehabilitowano go na początku ** odwilży. W sztuce Rielsy gudiat ukazał K. proletariusza w funkcji dyrektora dużej fabryki, walczącego o budownictwo socjalizmu i wychowanie nowego człowieka. Do strony artystycznej jego sztuk krytycy nie przywiązywali większej wagi. Także następne - Gorod wietrow 1928 (Miasto wiatrów), poruszający częsty wówczas temat 26 komisarzy z Baku, Chleb 1930, poświęcony kolektywizacji wsi, oraz Sud 1933 (Sąd), w którym mówi o niemieckich komunistach -demonstrują ten sam polityczny szablon, oprawiony w formę dramatu. Za najlepszą jego sztukę uważany jest Czudiesnyj splaw 1934 (Cudowny stop), którego tytuł ma związek z eksperymentem, prowadzonym w jednym z instytutów naukowo-badawczych przemysłu lotniczego, a równocześnie określa młody kolektyw pracowniczy. Po 1956 sztuka ta była nadal często wystawiana w teatrach. K. opowiadał się za dramatem klasycznego typu o zwartej, zamkniętej formie. Na tym polu toczył spór z W. Wiszniewskim i N. Pogodinem.
HRL, KLE, LE, LES, TE, Wy75.
Dz.: Siergiej Jesienin, 1926; Konstantin Tieriochin, 1927; Rielsy gudiat, 1928; Gorod wietrow, 1931;

KLENOWSKI Dmitrij losifowicz
276
Chleb, 1931 (reprint Letchworth 1980); Sud, 1933; Dramaticzeskije proizwledienija, 1933; Czu-diesnyj spław, 1934, NM 1934.5; Bolszoj dień, 1936, tamże 1937.2, Letchworth 1980; Dramaticzeskije proizwiedienija, 1957; Izbr., 1958; Statji i rieczi o dramaturgii, tieatrie l kino, 1962; O litie-raturie i iskusstwie, 1967; Czudiesnyj spław. Kostiu-kowskij. Jaków Aronowicz. Ipriedki byli nwtodymi, 1983.
Lit.: A. Łunaczarskij, O nowych pjesach... (1931), w: tegoż Statji o sów. lit., 1971:1. Altman, Lit. Kri-tik 1934.2; E. Gorbunowa, Tieatr 1962.8: O. Bo-rodina, 1964; L. Tamaszyn, 1965; A. Sofronow, LR 1972.18.8; A. Naumow, Tieatr 1977.9;
R. Kom, tamże 1980.9; I. Wiszniewskaja, LG 1982.8.5.
KLENOWSKI (właśc. Kraczkowski) Dmitrij losifowicz, 6.10.(24.9.)1893 Petersburg -26.12.1976 Traunstein (Niemcy), poeta. Syn malarza losifa Jewgienjewicza Kraczkow-skiego, członka akademii sztuk pięknych. W 1904-11 pobierał naukę w gimnazjum w Carskim Siole, często odwiedzał z rodzicami Włochy i Francję, w 1911-13 przebywał na kuracji w Szwajcarii. W 1913-17 studiował prawo i filologię na uniwersytecie w Petersburgu, w 1917-20 pracował w administracji wojskowej, w 1918-20 mieszkał w Moskwie. Już w latach studenckich interesował się antropozofią, a w czasie pobytu w Moskwie uczęszczał na wykłady (m.in. Biełego i M. Wołoszyna) antropozoficznego Stowarzyszenia dla Porównawczych Badań Religijnych. Od 1914 zamieszczał swoje wiersze w petersburskich periodykach literackich, w 1917 wydał pierwszy tomik poezji pt. Palitra (Paleta). Zbiorek drugi -Priedgor-je (Przedgórze), zbliżony pod względem poetyki do akmeistów, nie ukazał się z powodu bolszewickiego przewrotu. W 1921-22 K. był dziennikarzem, od 1922 pracował jako tłumacz w ukraińskiej agencji informacyjnej w Charkowie. Kompletna negacja komunistycznego reżimu w połączeniu z religijnymi i ogólnoestetycznymi poglądami spowodowała, że K. zamilkł jako poeta. W 1942 razem z żoną zbiegł do Niemiec, gdzie już podczas pobytu w obozie dla uciekinierów zaczął znów pisać wiersze. Od 1947 drukował je pod pseudonimem Klenowski w czasopiśmie "Nowyj Żurnał", a od 1950 również w kwartalniku "Grani" i innych periodykach. W 1950-77 opublikował 11 zbiorków za każdym razem innych wierszy. Już tytuły pierwszych tomików - Nawstrieczu niebu
1952 (Niebu naprzeciwko), Nieułowimyj sputnik 1956 (Nieuchwytny towarzysz podróży) i Prikosnowienije 1959 (Dotknięcie) -mówią o religijno-duchowej orientacji jego twórczości. Najważniejsze swoje wiersze zebrał w tomiku Stichi 1967 (Poezje). Pisał ponadto artykuły na temat literatury rosyjskiej. Najbardziej znaczący wśród nich pt. Okkult-nyje motiwy w russkoj poezii naszego wieka
1953 (Motywy okultystyczne w poezji rosyjskiej naszego stulecia) zawiera różniące się zasadniczo od poprzednich opinie o twórczości W. Chodasiewicza, N. Gumilowa, M. Wołoszyna i in. Od 1954 mieszkał K. ustronnie w Traunstein w Bawarii. Poezja K. czerpie z dwóch źródeł: religijno-duchowego dorobku rosyjskiego prawosławia, antropozofii i estetyki akmeistów, zwłaszcza ich doświadczeń w dziedzinie języka. Zaznaczyły się w niej także jego własne poszukiwania religijne (stworzył najbardziej rozwiniętą aniołologię w literaturze rosyjskiej) i samodzielność językowa. Wzorcem duchowym był dla niego N. Gumi-Iow, którego czcił jako starszego kolegę z gimnazjum w Carskim Siole i jako ofiarę bolszewickiej przemocy (cykl Kostior, Ognisko). K. traktował życie doczesne człowieka jako fragment jego duchowej egzystencji, z której przychodzi i dokąd wraca po śmierci. Według niego, jak też zdaniem Biełego, Chodasiewicza, Gumilowa i Wołoszyna, wielokrotne przychodzenie człowieka na świat, które każdorazowo jest dalszym etapem jego rozwoju, nie budzi żadnych wątpliwości. Toteż jego poezja nie zna strachu przed śmiercią. Świadczy ona o znajomości głębokiego sensu ziemskiego życia człowieka, o lepszym jego zrozumieniu poprzez śmierć. Zachwyt nad przyrodą, wyznanie miłości do bliźniego i chęć służenia mu,

277
KLUJEW Mikołaj Aleksiejewicz
a niekiedy również wspomnienia o Carskim Siole i Włoszech to dalsze motywy jego poezji, która od samego początku (1945) odznaczała się wielką dojrzałością. Miały na to wpływ wiek i okoliczności życiowe autora, któremu największy sukces zapewnił zbiorek wierszy z 1967 roku. Klarowność języka, prostota środków wyrazu idzie u niego w parze z oszczędnym stosowaniem obrazów poetyckich i neologizmów.
EmR, HRL.
Dz.: Palitra, 1917; Sled żyzni, FfM 1950; Nawstrie-czu niebu, tamże 1952; Okkuhnyje motiwy w rus-skoj poezii naszego wieka. Grani 1953.20; Ka-znionnyje mołczanijem, tamże 1953.23; Nieutowi-myj sputnik, FfM 1956; Prikosnowienije, Mlinchen 1959; Uchodiaszczije parusa, tamże 1962; Razro-zniennaja tajna, tamże 1965; Stichi. Izbr. iż szesti knig i nowyje stichl 1965-66, tamże 1967; Piewu-czaja noszą, tamże 1969; Poczerkom poeta, tamże 1971; Tioptyj wieczer, tamże 1975; Posledmeje, tamże 1977; I. Szachowskij, Pierlepiska s Klenow-skim, Paris 1981. Sobr. stichow w 2-ch tt., 1980-(do 1991 tylko t. l).
Lit.: N. Bierbierowa, w: D. K., Sled żyzni, 1950 i NŻ 1952.31; L. Rżewskij, Grani 1950.9 i 15;
J. Iwask, NŻ 1950.24; G. Struwe, tamże 1956.47;
B. Szyriajew, w: tegoż Rieligioznyje motiwy w ms-skoj poezii, Briissel 1960; A. Rannit, SEEJ 1970. 3; E. Bobrowa, NŻ 1980.138; W. Kasack. OEu. 1982.2 i w: Communicatio fidei, Festschrift E. Bi-ser, Regensburg 1983 i Nasz Sowr. 1991.12.
KLUJEW Nikołaj Aleksiejewicz, 22.10.(10. 10.)1884 Kosztug w pobliżu Wytegry (gub. ołoniecka) - 22-25.10.1937 w więzieniu (Tomsk), poeta. Pochodził, jak podkreślał sam K., z chłopów sekciarzy, jego matka była bajarką, śpiewaczką bylin. W młodości K. spędził jakiś czas w klasztorze na Soło-wkach. Zachowały się niektóre jego wiersze z tego okresu, wydawane od 1904. W 1907 poznał A. Błoka. Kontakt z nim odegrał w jego życiu ważną rolę. Nieprawdziwe okazały się pogłoski, jakoby około 1908 K. na polecenie sekty biczowników odbył podróż do Indii, Persji i na Bliski Wschód. Od 1911 odwiedzał czasami Moskwę i Petersburg.
W 1912 wydał swój pierwszy zbiorek poezji pt. Sosien pieriezwon (Szemranie sosen), który wzbudził duże zainteresowanie symbolistów (przedmowę napisał W. Briusow). Do kolejnego zbioru pt. Bratskije pieśni 1912 (Braterskie pieśni) włączył swoje wcześniejsze utwory. Następnie opublikował tomiki Leśny je byli 1913 (Leśne opowieści) i Mirskije dumy 1916 (Dumania gminne), wysoko ocenione przez ak-meistów. Za pośrednictwem S. Gorodieckiego poznał Jesienina, którego z kolei przedstawił Blokowi. Do rewolucji ustosunkował się początkowo pozytywnie, interpretując ją w duchu religijno-mistycznym jako uosobienie dążeń chłopstwa do wolności. Sprzyjały temu również jego powiązania z grupą lewicowych socjaldemokratów Skify (Scytowie), w której skład wchodzili R. Iwanow-Razumnik, A. Bie-ły, S. Jesienin, S. Kłyczkow i P. Orieszyn, ujmujący warstwę chłopską w duchu neonarod-nickim i wiążący z nią duże nadzieje na odrodzenie Rosji. W 1919 w Moskwie ukazał się 2-tomowy zbiór poezji K. pt. Piesnosłow (Pieśni poetyckie), a w 1920-22 trzy tomiki jego wierszy opublikowało berlińskie wydawnictwo "Skify". Po kilku latach nędzy i wędrówek około 1922 K. powrócił do Moskwy i Piotro-grodu. Jego nowe książki zostały poddane niszczącej krytyce i wycofane z obiegu. Trudna sytuacja K. (w tym również materialna) nie poprawiła się po ukazaniu się zbiorku jego wierszy o Leninie (1924). Na samobójczą śmierć Jesienina zareagował wierszem Płacz o Jesieni-nie 1926 (Płacz po Jesieninie), który wkrótce znalazł się na indeksie. Rozczarowanie K. do bolszewickich rządów w Rosji znalazło wyraz m.in. w jego poematach Dieriewnia 1927 (Wieś) i Pogorielszczina (Pogorzelisko), które czytał w prywatnym gronie i przekazał do pośmiertnej publikacji włoskiemu slawiście Lo Gatcie. Izba i pole 1928 (Chata i pole) to ostatni zbiór wierszy K. wydany za jego życia w ZSRR. W 1933 został aresztowany i zesłany najpierw do okręgu narymskiego, a jesienią 1934 przeniesiony do Tomska. Tam został ponownie aresztowany i rozstrzelany między 22. a 25.10.1937 (LG 1989.17.5).

KŁYCZKOW Siergiej Antonowicz
278
Twórczość K. na wiele lat była całkowicie wyrugowana z literatury rosyjskiej. Jego spuścizna literacka została rozproszona i zagubiona. Także po "* rehabilitacji w 1957 mówiono o nim niewiele. W 1977 po 49 latach przemilczania ukazał się w Leningradzie tomik jego poezji. Dopiero "" pierie-strojka w końcu lat 80. stworzyła możliwości pełnego włączenia twórczości K. do literatury rosyjskiej. Wówczas został opublikowany nawet poemat Pogorielszczina (1987). Z archiwum KGB wydobyto też jego duży, napisany w 1930/31 poemat Pieśń o Wielikoj Ma-tieri (Pieśń o Wielkiej Matce), który zamieścił na swych łamach miesięcznik "Znamia" w 1992. Niezwykły talent literacki K., którego często stawiają wyżej od Jesienina, wyrósł z wiejskiej twórczości ludowej i wielowiekowej tradycji rosyjskiego prawosławia. Szukając środków wyrazu dla autentycznych wartości kultury chłopskiej najpierw instynktownie, a potem w sposób całkowicie świadomy i jednoznaczny odrzucił cywilizację miejską i bolszewicką technokrację. Forma jego wierszy ulegała przy tym istotnym modyfikacjom: od tradycyjnych form wiersza ludowego, poprzez wpływ symbolizmu, do coraz bardziej samodzielnych struktur poetyckich. "Jego wiersz jest donośny, klarowny i napełniony treścią" - z zachwytem pisał o K. N. Gumilow. Styl K. często odznacza się bogatą ornamentyką, wiersze napisane w tradycji lamentów ludowych sąsiadują z utworami przypominającymi psalmy biblijne. Bogactwo obrazów manifestuje głębię wewnętrznego, niekiedy proroczego widzenia świata. Pieśń o Wielikoj Matieri należy do najwybitniejszych dzieł K. W ponad 4000 wersetów przedstawia wielowarstwowy obraz starej Rosji i jej okropnej współczesności po przyjściu Antychrysta. Proroczo zapowiada zbliżający się dzień upadku bezbożnego komunistycznego tworu. Obraz "Wielkiej Matki" łączy się przy tym z postacią jego własnej matki, chłopki, z "matką Rosją", Matką Boską i Duszą świata. Utwory K., które również dla Rosjan są trudno dostępne bez słownika języka ludowego, obiektem poważniejszych badań naukowych stały się dopiero po drugiej edycji jego dzieł, przygotowanej poza granicami ZSRR w 1969. Od momentu rozpoczęcia pieriestrojki coraz więcej uwagi poświęca się mu także w ojczystym kraju. Szczególne zainteresowanie budzą jego związki z rodzimą tradycją narodo-wo-chłopską.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RP92, RSPPoll,
Wy75, Wy82.
Dz.: Sosien pieriezwon, 1912, wyd. 2: 1913; Brat-skije pieśni, 1912; Lesnyje byli, 1913; Mirskije dumy, 1916; Miednyj kit, 1919; Piesnosłow w 2-ch tt., Praha 1919; Pieśń Sołncenosca. Ziemia i żelezo, Berlin 1920; Izbr. pieśni, tamże 1920; Lwinyj chleb, 1922, wyd. 4: Berlin 1922; Czetwiortyj Rim, 1922; Maf-Subbota, 1922; Lenin, wyd. 1-3,1924;
Siergiej Jesienin (wspólnie z P. Miedwiediewem, zawiera Płacz o Jesieninie), 1927, NY 1954; Izba i pole, 1928; Stichotworienija i poemy, Archan-gielsk 1986; Pisma Bloku, Lit. Nasiedstwo, t. 92, 1987.4; Pogorielszczina, NM 1987.7; Pisma, tamże 1988.8; Snowidienija, RM 1991.18.1 i 25.1; Pieśń o Wielikoj Matieri, Ogoniok 1991.35 i 37. Potn. sobr. TOCZ. w 2-ch tt., NY 1954; Socz. w 2-ch tt., Mlinchen 1969; Stichotworienija i poemy, 1977;
Izbr., 1981; Stichotworienija i poemy, 1986. Lit.: N. Gumilow, Apołton 1912.1 i tegoż Sobr. socz. w 4-ch tt., Washington 1968, s. 281-83; B. Filippow, NŻ 1948.19 i wstęp do: Potn. sobr. socz., 1954 i do 5bcz., 1969 (tu również bibliogr.) i Wiestnik RChD 1984.143; R. Mienskij, NŻ 1953.32; E. Lo Gatto, tamże 1953.35; N. Chom-czuk, Ruś. Lit. 1958.2; W. Orłów, LR 1966.25.11;
E. Breidert, Diss., Bonn 1970 i ZSIPh. 1973;
J. Davies, New Zealand Slavonic Journal 1974.2;
K.M. Azadowskij, Ruś. Lit. 1975.3; W. Bazanow, w: N. K., Stichotworienija i poemy, 1977; S. Sub-botin, Ruś. Lit. 1984.4; G. Mc Vay, SEER 1985.4;
K. Azadowskij, Wopr. Lit. 1987.4, Znamia 1987.7, LO 1987. 8, Niewa 1988.12, RM 1991.28.6 i wyd. oddz. 1990; J. Chardikow, Nasz Sowr. 1989.12;
E. Owanesian, LR 1990.28.9.
KŁYCZKOW (nazwisko po babce, po ojcu -Leszenkow) Siergiej Antonowicz, 13.(1.)7. lub 6.7.(24.6.)1889 Dubrowki (gub. twerska) - 8.10.1937 w więzieniu, poeta i prozaik. Syn

279
KNIAZIEW Wasilij Wasiljewicz
szewca, staroobrzędowca pochodzącego ze wsi. Po ukończeniu szkoły realnej w Moskwie w 1908 wyjechał do Włoch, potem do 1913 z przerwą w 1911, kiedy przebywał w rodzinnej wsi, studiował filologię, a od 1910 prawo na uniwersytecie w Moskwie. Brał udział w I wojnie światowej. Już w 1905 wśród przyjaciół uchodził za poetę. Od 1907 występował także jako prozaik, ale do 1925 zajmował się głównie poezją. Pierwszy jego tomik wierszy pt. Potajonnyj sad 1913 (Tajemniczy sad) wzbudził pozytywne odgłosy krytyków. Po przewrocie bolszewickim mieszkał w Moskwie, należał do "poetów chłopskich", spośród których jedynie on uprawiał prozę. Trzy jego powieści - Sachamyj nie-miec 1925 (Niemiec z cukru), wydany również w skróconej i przerobionej wersji pt. Pośledni] Lei 1927 (Ostatni Lei), Czertuchin-skij bałakir 1926 (Bajarz z Czertuchina, 1961) i Kniaź mira 1928 (Książę świata), chwalono za język, ale ostro krytykowano za rzekomo bardzo reakcyjne ujęcie przed-rewolucyjnej wsi, jej patriarchalnego, owianego mitami obrazu. Od 1927 traktowano go, podobnie jak N. Klujewa, a przez dłuższy czas również S. Jesienina i P. Orieszyna, jako przedstawiciela "kułackiej" literatury. Utrzymywał dobre kontakty z Mandelszta-mem. Prawdopodobnie w 1934 został zesłany. Potem opublikował jedynie opracowanie pieśni ludowych. 31.7.1937 został aresztowany, jego nazwisko wymazano z literatury rosyjskiej. 25.7.1956 został zrehabilitowany, przy czym podano niewłaściwą datę jego śmierci (21.1.1940). Od tego momentu był wymieniany w podręcznikach, ale jego utwory zaczęto wznawiać dopiero po 1985. Liryka K. ma ścisły związek z folklorem. Szukał ukojenia w świecie przyrody. Początkowo pisał wiersze bardziej opisowe, narracyjne, później nasycał je medytacjami o charakterze panteistyczno-pesymistycznym, zawsze pozostając z dala od jakichkolwiek dążeń rewolucyjnych. Proza K. odzwierciedla jego autentyczną więź z życiem patriarchalnej wsi i chłopską demonologią, a także wpływ Go-
gola, Leskowa i A. Riemizowa. W powieści Sachamyj niemiec ukazał przeżycia pewnego żołnierza rosyjskiego, który po zabiciu Niemca nie może wyzbyć się dręczących go wspomnień, związanych z tym morderstwem. Powieści K. nie odznaczają się bogactwem akcji. Złożone są z przywoływanych drogą asocjacji scen, przepełnionych postaciami, które łączą realną rzeczywistość ze światem snów i duchów. Narrację prowadzi w imieniu chłopa, lubiącego pogawędzić i odbiec od tematu. Proza ta czasami wyróżnia się znakomitym rytmem. Miasto, maszyny, żelazo i kominy fabryk, będące symbolami proletariackiej rewolucji, są dla K., związanego z metafizycznym światem wsi i lasu, narzędziami Szatana.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RP92, RSPPoll,
Wy 75, Wy82.
Dz.: Pieśni, 1911; Potajonnyj sad, 1913, wyd. 2:
1918; Dubrawa, 1918; Gost' czudiesnyj, 1923; Do-masznije pieśni, 1923; Sachamyj niemiec, 1925 (reprint wyd. z 1929, Paris 1982); Czertuchinskij bałakir', 1926; Pośledni] Lei, 1927; Talisman, 1927;
Kniaź mira, 1928 (reprint Paris 1985); W gestiach u żurawiej, 1930, 1985; Saraspan. Obrabotki fol-kłora i pieriewody, 1936; Stichotworienija, Paris 1985; Stichotworienija, Moskwa 1985; Czertuchinskij bałakir', 1988; Niewozwratnyje tropy. Nasz Sowr. 1989.7; Pieriepiska. Soczlnienija. Matieriały k biografii, NM 1989.9; Izbr., 1990; Stichotworienija, poemy, 1991. Izbr. proizw. t. 1-2, 1992.
Lit.: D. Gorbow, NM 1925.12; A. Diwilkowskij, tamże 1926.7-9; L. Lelewicz, tamże 1926.1;
M. Zienkiewicz, tamże 1928.3; G. Zabieżynskij, NŻ 1952.29; S. Pollak, w: S. K. K., Bajarz z Czertuchina, Warszawa 1961; N. Stepanenko, Rock-ville 1973; M. Niqueux, CMRS 1977.1-2 i przedmowa do: S. K., Le /('we de la vie et de la mort, Lausanne 1981; A. Radaszkiewicz, RM 1985.11. 10; K.J., Grani 1985.138; A. Michajłow, Ruś. Lit. 1988.4; W. Morozow, Moskwa 1989.8.
KNIAZIEW Wasilij Wasiljewicz, 18.(6.)1. 1887 Tiumeń (gub. tobolska) - 10.11.1937 w więzieniu (obw. magadański), poeta. Urodził się na Syberii w zamożnej rodzinie kupieckiej. Ukończył gimnazjum w Jekaterin-

KNORRE Fiodor Fiodorowicz
280
burgu, w 1904-05 uczył się w seminarium nauczycielskim w Petersburgu, z którego został wykluczony za działalność polityczną. Aktywną pracą literacką zajmował się od 1905, drukował swoje wiersze w rozmaitych czasopismach satyrycznych pod pseudonimami: W. K., W-K-W, Wasilij, Wasia, Wy-sockij i in. Fascynował się też folklorem, zbierał przysłowia i czastuszki (rosyjskie piosenki ludowe). Wkrótce po październikowym puczu przeszedł do obozu bolszewików. Należał do poetów proletariackich. Pisał wiersze agitacyjne dla "Krasnej Gaziety" pod pseudonimami Krasnyj Zwonar' (Czerwony Dzwonnik), Krasnyj Poet (Czerwony Poeta) i in. W czasie wojny domowej wyjeżdżał na front w składzie pociągu agitacyjnego "* Proletkultu. Po wprowadzeniu NEP-u zarzucił działalność polityczno-satyryczną. W latach 20. wydał kilka zbiorków czastu-szek i jeden przysłów (Kniga posłowie, 1930). Ostatnią swoją książkę opublikował w 1935. W 1937 padł ofiarą stalinowskiego terroru, w 1957 został pośmiertnie zrehabilitowany. Wiersze K. w rosyjskiej poezji proletariackiej (W. Aleksandrowski, M. Gierasimow, W. Kiriłłow) z jej internacjonalistycznym i robotniczym patosem zajmują nieco odosobnioną pozycję. Wyczuwa się w nich wpływ D. Biednego i dużą wprawę literacką autora, agresywnie nawołującego do zniszczenia wroga.
HRL, LE, LES, Ni, RP92, RSPPoll, Wy75. Dz.: Satiriczeskije pieśni, 1910; Krasnoje Jewangie-lije, 1918; Pleśni krasnego zwonaria, 1919; Dieti goroda, 1919; Pierwaja kniga stichow (1905-1916), 1919; Kapią krowi Iljicza, 1924; Kniga 'obronnych stichotworienij, 1930; Posledniaja kniga stichow (1918-1930), 1933; Za czetwiert' wieka (1905-1930), 1935; Izbr., 1959.
Lit.: W. Sajanow,w: W. K.,Izbr., 1959; R. Szacze-wa, w: Proletarskije poety plerwych let sowietskoj epochi, 1959; L. Jewstigniejewa, w: Poety "Satiri-kona", 1966.
KNORRE Fiodor Fiodorowicz, 15.(2.)4. 1903 Petersburg - 22.5.1987 Leningrad, dramaturg i prozaik. Jako 16-letni chłopiec ochotniczo wstąpił do Armii Czerwonej, potem pracował w teatrze jako aktor i reżyser, początkowo w Leningradzie, a od początku lat 30. w Moskwie. Od 1926 napisał około 20 scenariuszy i kilka sztuk, a wśród nich takie, jak Triewoga 1931 (Alarm), Wstriecza w tie-mnotie 1944 (Spotkanie w ciemności), które nie wychodziły w edycjach książkowych. Od 1938 pisał także utwory prozatorskie. Wydany w 1948 zbiór opowiadań Twoja balszaja sud'ba (Twój wielki los) był ostro atakowany przez ówczesnych dogmatycznych krytyków, zarzucających K. "nadmierne skłonności do ukazywania duchowych i fizycznych cierpień". Po 1953, kiedy ukazał się złożony z 17 utworów zbiór nowel K., z pozytywną oceną krytyków spotkało się jego opowiadanie 'Lena połkowodca (Żona dowódcy), w którym opowiedział o tragicznym spotkaniu podczas wojny, nie przemilczając przy tym ludzkich cierpień i śmierci. Od 1964 utwory K., w tym jego książki dla dzieci, regularnie ukazywały się drukiem. Pierwsza 2-tomowa edycja jego dzieł wyszła w 1984. K. nie był delegowany na zjazdy pisarzy sowieckich, niewiele też uwagi poświęcała mu krytyka literacka. Mieszkał w Moskwie. Częstym tworzywem literackim najlepszych utworów K. są poważne, zwrotne momenty ludzkiego losu. Tak np. w opowieści Kamienny] wie-nok 1973 (Kamienny wianek, 1977) ukazuje kobietę, która rezygnuje z własnych planów życiowych, by pomóc rodzinie swej zmarłej siostry. Liczne utwory K. zostały ze-kranizowane.
KLE,TE.
Dz.: Twoja bolszaja sud'ba, 1948; Mat', 1951; Poranek, Warszawa 1955; Rasskazy, 1955; Siostry, Tieatr 1957.8; Nawsiegda, 1960; Więzy krwi, Warszawa 1963; Powiesti i rasskazy, 1964; Solony]pios, 1965; Szoroch suchich listjew, 1969 (Szelest suchych liści, Warszawa 1972); Jagódkowe oczy, Warszawa 1972; Kamienny] wienok, 1973; Wie-sienniaja putiowka, 1976; Rasswiet w diekabrie, 1979; Paporotnikowoje oziero, 1987. Izbr. pro-izw. w2-ch tt., 1984.

281
KNUT Dowid
Lit.: A. Kotlar, NM 1948.8; O. Ziw, LG 1954.18.2;
S. Lwów, Znamia 1954.4; S. Baruzdin, LR 1965.20. 10 i DN 1983.8; I. Zawjałowa, LO 1973.9.
KNORRING Irina Nikołajewna, 4.5.(21.4.) 1906 majątek rodzinny w gub. samarskiej -23.1.1943 Paryż, poetka. Córka profesora historii. Wychowywała się w Charkowie, w 1920 razem z rodzicami wyemigrowała przez Symferopol do Bizerte (Afryka Północna), gdzie ukończyła szkołę. W 1925 przeniosła się do Paryża, studiowała w instytucie francusko-rosyjskim, a w 1928 wyszła za mąż za poetę J. Sofijewa. W 1927 zachorowała na cukrzycę. Choroba zdeterminowała temat śmierci w jej myślach i twórczości. Za życia opublikowała dwa zbiorki poetyckie: Stichi o siebie 1931 (Wiersze o sobie), złożony z 43 i Okna na siewier 1939 (Okna na północ), zawierający 46 utworów. Matka K., która pracowała w Bibliotece im. I. Turgieniewa w Paryżu, opublikowała jej spuściznę pośmiertną w zbiorze pt. Pośle wsiego 1949 (Po wszystkim), obejmującym 49 wierszy z lat 1924-42. A. Żowtis zdołał w 1967 wydać zbiorek utworów K. w Ałma Acie, w 1993 jej wnuk sfinansował tam przedruk tomiku Pośle wsiego. Liryka K. ma charakter intymny i ogniskuje się wokół tematu miłości i śmierci. Wykorzystuje obrazy biblijne, ale nie potrafi nadać oczekiwanej śmierci pozaczasowego wymiaru duchowego. Mówi o znaczeniu zagadnień etycznych, o konieczności pogodzenia się z własnym losem i stale rozwija motyw miłości do syna i męża. Nieco na uboczu głównego nurtu jej twórczości mieści się Bałłada o dwadcatom godu 1924 (Ballada o 1920 roku), w której przedstawia obraz rewolucyjnych wstrząsów, widzianych oczami 14-letniej dziewczynki. Wyciszone, melancholijne wiersze K. zawsze w wersji ostatecznej kształtowały się w jej umyśle i bez jakichkolwiek poprawek były przenoszone na papier. EmR, Fo, KLE. Dz" Stichi o siebie, Paris 1931; Okna na siewier,
tamże 1939; Pośle wsiego, tamże 1949 (reprint Ałma Ata 1993); Nowyje stlchi, Ałma Ata 1967. Lit: N. Ocup, Czisła 1939.5; J. Sofijew, NŻ 1943. 8; M. Cetlin, tamże 1949.32; N. Knorring, w:
I. K., Pośle wsiego, 1949; J. Terapiano, w: tegoż Wstrieczi, NY 1953; N. Staniukowicz, Wozr. 1956. 57; N. Smirnow, NM 1968.9.
KNUT Dowid (właśc. Dawid Mironowicz Fiksman), 1900 Kiszyniów - 14.2.1955 Tel Awiw, poeta. Syn drobnego przedsiębiorcy z Kiszyniowa. W 1920 wyemigrował do Paryża. Studiował chemię w Cannes, w latach 20. wraz ze swoim rodzeństwem prowadził karczmę w łacińskiej dzielnicy Paryża, później trudnił się malowaniem tkanin. Jako poeta przybrał nazwisko matki. Wiosną 1920 wraz z B. Popławskim, A. Gingerem i innymi przedstawicielami młodego pokolenia pierwszej ** emigracji założył w Paryżu grupę Pałata Poetów (zob. Nowaja Russkaja Kniga 1922. 2). W 1925 wszedł w skład stowarzyszenia Sojuz Mołodych Poetów. Po opublikowaniu pierwszego tomiku wierszy pt. Moich tysiaczeletij 1925 (Moich tysiącleci), który uzyskał pozytywną ocenę W. Cho-dasiewicza, jego utwory regularnie ukazywały się na łamach czasopisma "Sowriemienny-je Zapiski" i innych periodyków emigracyjnych. W 1926-27 wraz z N. Bierbierową, z którą był zaprzyjaźniony, oraz z J. Terapia-nem i W. Fochtem wydawał pismo "Nowyj Dom" (wyszły 3 numery). Spośród trzech zbiorków jego poezji: Wtoraja kniga stichow 1928 (Druga książka wierszy), Pariżskije no-czi 1932 (Paryskie noce) i Nasuszcznaja lu-bow' 1938 (Prawdziwa miłość), Terapiano uznał za najlepszy cykl z 1932. Podróż do Palestyny, prawdopodobnie w 1937, znalazła odbicie w książce Albom putieszestwiennika 1938 (Album podróżnika) i w cyklu wierszy pt. Prarodina (Praojczyzna). Podczas II wojny światowej K. walczył w oddziale żydowskim francuskiego Ruchu Oporu. W 1944 jego druga żona, córka kompozytora Skriabina, została aresztowana i zgładzona w Tuluzie przez gestapowców. On sam zdołał zbiec do

KOCZETOW Wsiewołod Anisimowicz
282
Szwajcarii. Jeszcze przed wydaniem w Paryżu jego ostatniego tomiku wierszy pt. Izbran-nyje stichi 1949 (Poezje wybrane), złożonego z 87 utworów pochodzących z różnych okresów twórczości, wraz z dziećmi z obu małżeństw przeniósł się do Izraela. Wiersze K. są stałym składnikiem antologii rosyjskiej poezji emigracyjnej. W Rosji opublikowano je po raz pierwszy w 1991. W swej poezji K. daje wyraz swemu pochodzeniu i podkreśla związek własnego pisarstwa ze starą, tysiącletnią tradycją historyczną i duchową narodu żydowskiego. Poszukuje zjawisk nieprzemijających, autentycznych, ukrytych za zasłoną codzienności. Jego poezja próbuje wznieść się nad zwątpieniem w sens życia. Ma ona charakter religijny i często bezpośrednio odwołuje się do modlitwy. W napisanym w 1926/27 3-częściowym wierszu Ispyta-nije (Próba) mówi o zwróconym ku niemu wołaniu boskim i wyraża przekonanie, że misja poety wymaga rezygnacji z materialnych dóbr w imię zdobyczy duchowych. "Strasznemu światu" wieczności przeciwstawia samotnego człowieka, dobrze rozumie sens życia, śmierci i pogodnego stanu ducha. Wiersze K. są melodyjne, rytmiczne, m.in. dzięki częstemu wykorzystaniu anafory. Jest to poeta wrażliwy na słowo, dążący do oszczędności środków obrazowania i rzadko ograniczający się do zwykłej narracyjności, jak to czyni w szeroko znanym wierszu Kiszy-niowskije pochorony (Kiszyniowski pogrzeb) lub w autobiograficzno-poetologicznym utworze Słowa.
EmR, Fo, HRL.
Dz.: Moich tysiaczeletij, Paris 1925; Wtoraja kniga
stichow, tamże 1928; Pariżskije noczi, tamże 1932;
Kruglogołow i kompanija, Wstrieczi l, 1934.1; Na-suszczaja lubow', Paris 1938; Albom putiesze-stwiennika, Ruś. Zap. 1938.5 i 7; Izbr. stichi, Paris 1949 (zawiera też Prarodina). Wiersze: Znamia 1991.2.
Lit.: M. Cetlin, Sowr. Zap. 1928.35; P. Bicylli, Czisła 1932.6 i Sowr. Zap. 1938.67; J. Terapiano, Sowr. Zap. 1933.51, Opyty 1955.5, Grani 1959.44 i w: tegoż Lit. żyzń russkogo Pariźa za połwieka,
Paris 1986; N. Bierbierowa, Ruś. Zap. 1938.10 i tejże Kursiw mój, NY 1983; A. Siedych, w: tegoż Dalokije, blizkije, NY 1962; J. Cygielman, Dwad-cat' Dwa 1978.2; G. Shapiro, CMRS 1986.2; J.P. Hinrichs, Yerbannen muzę, Leiden 1990, Munchen 1992.
KOBYLINSKI L.L. "" ELLIS L.L.
KOCZETOW Wsiewołod Anisimowicz, 4.2.
(22.1.)1912 Nowogród - 4.11.1973 Moskwa, funkcjonariusz literacki, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Po ukończeniu technikum rolniczego od 1931 pracował jako agronom w sowchozie, od 1938 był dziennikarzem. W 1944 wstąpił do partii. Jako prozaik debiutował w 1946. Ideologicznym atakiem na powieść W. Panowej "Wriemiena goda" (Pory roku) rozpoczął konsekwentną walkę z wszelkimi liberalnymi tendencjami w literaturze sowieckiej. W 1953-55 był sekretarzem leningradzkiego oddziału ZP, od 1954 członkiem zarządu ZP. Przeniósł się do Moskwy, w 1955-59 był red. nacz. pisma "Li-tieraturnaja Gazieta", w 1961-1973 - red. miesięcznika "Oktiabr"'. Był również członkiem centralnej komisji rewizyjnej KC KPZR. K. "należał do czołowych ideologów w środowisku literackich ortodoksów" (v. Ssachno), ponosi dużą odpowiedzialność za gnębienie literatury rosyjskiej. W swojej powieści familijnej pt. Żurbiny 1952 (Żurbi-nowie, 1954) i we wszystkich utworach następnych w sposób prymitywny dzielił bohaterów na pozytywnych, uosabiających idee partii, i negatywnych. Jego powieść Bratja Jerszowy 1958 (Bracia Jerszowowie), w której przeciwstawił się utworowi Dudincewa "Nie chlebom jedinym" (Nie samym chlebem) i procesowi ** odwilży w literaturze, została skrytykowana nawet w "Prawdzie" za przebranie miary (1958. 25. 9). W powieści Czego że ty choczesz? 1969 (Czego jeszcze chcesz?) nie tylko oszkalował I. Babla, M. Cwietajewą i O. Mandelsztama, którzy stali się ofiarami stalinizmu, lecz także kolportaż zachodniej prasy komunistycznej ob-

283
KOLCÓW Michaił Jefimowicz
winił o wspieranie "" Samizdatu. Prymitywne komentarze K. do swoich tekstów jeszcze bardziej podkreślają jego literacką nieudolność, wyraźnie uwidocznioną w pseudody-skusjach, na których opiera wszystkie utwory. Mimo antydemokratyzmu i prymitywizmu produkcji literackiej K., w 1987-89 ukazała się 6-tomowa edycja jego dzieł.
HRL, KLE, LES, RSPP2, Wy 75, Wy82. Dz.: Priedmiestje, 1948; Czerty charaktiera, 1949;
Towariszcz agronom, 1952; Żurbiny, 1952; Bratja Jerszowy, 1958, 1965; Ruki narodu. Iz kitajskogo dniewnika, 1961; Czego że ty choczesz?, 1970; Kąt padania, Warszawa 1971; Publlcystika. Wospo-minanija sowńemlennikow, 1977. Sobr. socz. w 6-ti U., 1973-76 i 1987-89.
Lit.: L. Michajłowa, NM 1952.5; W. Druzin, Moskwa 1962.2; N. Wielengurin, 1970; N. Siergowan-cew, Moskwa 1972.2; A.D. Okorokow, Moł. Gw. 1974.2; A. Griebienszczikow, Zwiezda 1977.11; J. Glad, RLJ 1978.32; B. Klimczyk, RSL 1980.349;
S. Babajewskij, LR 1982.5.2; W. Piekszew, Oktiabr' 1984.2; Wospominanija o W. K., 1986; A. Sofronow, Moskwa 1987.2.
KOGAN Pawieł Dawydowicz, 4.7.1918 Kijów - 23.9.1942 poległ pod Noworosyjskiem, poeta. Dzieciństwo spędził w Moskwie. Od 1936 studiował w Moskiewskim Instytucie Filozofii, Literatury i Historii (MIFLI), a równolegle od 1939 w IŁ, gdzie uczęszczał m.in. z A. Jaszynem na seminarium I. Siel-winskiego. Podobnie jak M. Kulczycki, K. był uważany za wielce obiecujący talent poetycki. Odwiedził Karelię, co znalazło odbicie w jego wierszach. Wyjazd K. w składzie wyprawy geologicznej w 1941 nie doszedł do skutku z powodu wojny. Pierwsze jego utwory datuje się na 1934, lecz za życia ich nie publikował. Oparta na jego tekście piosenka "piracka" Brigantina 1937 (Brygantyna) była bardzo popularna w środowisku studenckim. Pierwsze utwory K. zostały wydane w drugiej połowie lat 50. Część jego spuścizny literackiej zawiera zbiorek pt. Groza 1960 (Burza). Twórczość K., która w dużym
stopniu uległa rozproszeniu i zagubieniu, zdradza wpływy E. Bagrickiego, co było zjawiskiem typowym dla twórców jego pokolenia. Rewolucyjny patos łączy się w jego utworach z patriotyzmem i tematem wojennego zagrożenia. W niektórych apolitycznych wierszach K. wyczuwa się gorycz, dążenie do poznania sensu otaczającego życia, ale te wrażenia nie przybierają bardziej skonkretyzowanego wyrazu. W wierszach K. przeważa element narracyjny, ważną rolę odgrywa również rytmika wiersza. KLE, LES, RSPPoll.
Dz.: Groza, 1960; Wiersze w: Sowietskije poety, pawszyje na Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, 1965; Antologia roś. poezji radź. lat 1917-41, Katowice 1978.
Lit.: S. Narowczatow, w: P. K., Groza, 1960;
A. Jaszyn, LG 1960.25.8; W. Pankow, Lit. i Żyzń 1960.21.9; D. Samojłow, LG 1985.15.5.
KOLCÓW (właśc. Fridland) Michaił Jefi-mowicz, 12.6.(31.5.)1898 Kijów-2.2.1940(?) w więzieniu, prozaik. Syn rzemieślnika. W 1915 studiował w instytucie psychoneuro-logicznym w Piotrogrodzie, od 1916 zajmował się działalnością publicystyczną, w 1918 wstąpił do partii. W 1919 służył w Armii Czerwonej w Kijowie, a od 1920 mieszkał w Moskwie i pracował jako dziennikarz. W 1922-38 był stałym współpracownikiem "Prawdy", współzałożycielem i członkiem koi. red. tygodnika "Ogoniok" (1923-38), a także czasopism satyrycznych "Czudak" (1928-30) i "Krokodił" (1934-38). W 1932-38 wespół z M. Gorkim redagował pismo "Za rubieżom". Jako korespondent często wyjeżdżał za granicę, przez dłuższy czas był m.in. w Hiszpanii w okresie wojny domowej 1936-37. W 1938 był deputowanym do Rady Najwyższej RFSRR i członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR. Pełnił funkcję przewodniczącego komisji zagranicznej Związku Pisarzy. W grudniu 1938 stał się ofiarą stalinowskich represji, został zrehabilitowany pośmiertnie po 1956. K. był "najwybitniejszym dziennikarzem swoich cza-

KOŁBASJEW Siergiej Adamowicz
284
sów" (K. Czukowski). W akademickim podręczniku historii literatury sowieckiej z 1967 poświęcono mu odrębny esej. Napisał do gazet około 2000 artykułów, w których poruszał aktualne problemy wewnętrznej i zewnętrznej polityki, tworząc swego rodzaju kronikę państwa sowieckiego do końca lat 30. Ujawnił się w nich jako mistrz felietonu, zwięzłych, krótkich, klarownych stylistycznie form. Sięgał po ironię, paradoks, hiperbolę i inne środki wyrazu, dzięki którym umiejętnie zaostrzał wymowę polityczną treści. Swoje teksty tworzył na poczekaniu, dyktował maszynistce i poprawiał tylko w nieznacznym stopniu. Zawsze stosował pierwszooso-bową formę narracji. W latach 1928-36 trzykrotnie wychodziły wielotomowe edycje jego dzieł. Regularnie ukazywały się zbiorki utworów K. po 1956. Spośród nich tylko Ispanskij dniewnik 1938 (Dziennik hiszpański, 1959) łączy wspólna tematyka. Ka85, KLE, LE, LES, RSPP2, Wy75. Wy82. Dz.: Pierwyj krug, 1922; Ispanskij dniewnik, 1938;
Fieijetony i oczerki, 1956; Pisatiel wgazietie, 1961;
Fieijetony i rasskazy, Pierm' 1987. Sobr. socz. w 4-ch tt (wydano t. 1-3), 1928-29; Izbr. proizw. w3-chtl.,1951;Izbr.,19S5. Lit.: N. Krużkow, MM 1938.6; L. Sławin, LG 1956.21.7 i w: tegoż Lit. portriety, 1965; D. Zasła-wskij, w; M. K., Izbr. proizw., 1957; B. Jefimow (brat M. K.), w: Sowietskije pisatieli, awtobiografii, 1(1959) i LG 1963.15.6; M. K., Kakim on byt, 1965; A Ruba-szkin, Zwiezda 1968.2 i 1971; B. Wieriowkin, 1977;
E. Dohnatowskij, Moskwa 1988.5.
KOŁBASJEW Siergiej Adamowicz, 17.(5.)3. 1898 Petersburg - 30.10.1937 w więzieniu, prozaik. Jego ojciec był urzędnikiem w sądzie. K. uczęszczał do Kadeckiego Korpusu Morskiego. Po 1917 był oficerem marynarki sowieckiej i odbywał służbę na Morzu Bałtyckim i Azowskim. Przez jakiś czas był dowódcą trałowca. W 1921 powrócił do Piotro-grodu. Wraz z N. Tichonowem i K. Wagino-wem wszedł do grupy literackiej Ostrowitia-nie i w jej almanachu opublikował pięć
pierwszych wierszy. W 1923-28 przebywał jako tłumacz na placówkach dyplomatycznych w Kabulu i Helsinkach. Po powrocie do Leningradu całkowicie poświęcił się działalności literackiej, został członkiem wojskowego stowarzyszenia literackiego "•" LOKAF. Jedynym tematem jego utworów, wydanych w trzech zbiorach w 1930-36, były przeżycia z okresu służby w marynarce, poczynając od wojny domowej do lat pierwszego planu pięcioletniego. K., jak wspomina I. Rachtanow, miał dużą kolekcję płyt jazzowych. Jego zdaniem, dzięki K., który władał językami obcymi, N. Tichonow znalazł się pod silnym wpływem utworów Kiplinga. Od 1930 pisał również popularnonaukowe książki dla młodzieży, dotyczące radiotechniki. W 1937 został aresztowany i przez 20 lat był pomijany w literaturze sowieckiej. O jego śmierci dowiedziano się dopiero po "" rehabilitacji. W 1958 ukazał się tom utworów wybranych K. z przedmową Tichonowa. W 1960 wznowiono jego opowiadanie Salażonok 1931 (Majtek), poświęcone życiu bezdomnego chłopca w latach rewolucji, który po wielu doświadczeniach został oficerem floty sowieckiej. We wczesnych opowiadaniach K. opisywał własne doznania z okresu służby w marynarce, zwracając przy tym wiele uwagi na szczegóły techniczne. Jego prozę, przeważnie autobiograficzną, cechuje żywość narracji, ale brakuje jej niekiedy lakonizmu. K. lubi zadziwiać czytelnika nieoczekiwanymi zwrotami akcji i ożywiać narrację poprzez wykorzystanie mowy niezależnej.
KLE, RSPP2.
Dz.: Otkrytoje morie, 1922; Poworot wsie wdrug, 1930; Sałażonok, 1931, wyd. 2:1960; Prawiła sow-miestnogo plawanija, 1935; Wojenno-morskije po-wiesti, 1936; Powiesti i rasskazy, 1958; Poworot wsie wdrug, 1978, 1986; Dwa rasskaza, Awrora 1984.12.
Lit.: A. Żuków, Lit. Uczoba 1937.3; N. Tichonow, przedmowa w: S. K., Powiesti i rasskazy, 1958; I. Rachtanow, w: tegoż Na szyrotach wriemieni, 1973, s. 433-44; A. Wasilewskij, LO 1987.10.

285 KOŁKIER Jurij losifowicz
KOŁKIER Jurij losifowicz, 14.3.1946 Leningrad, poeta. Syn inżyniera. W 1969 ukończył studia politechniczne w Leningradzie. W 1969-71 pracował w instytucie agrofizyki, w 1971-80 w instytucie naukowo-badaw-czym hydrotechniki i melioracji, gdzie w 1978 uzyskał stopień doktora. Wiersze pisał już w dzieciństwie. Do 1972 drukował je w prasie studenckiej. W 1972-75 dziewię-ciokrotnie zamieścił swoje wiersze w periodykach literackich. Pierwszy jego zbiór z lat 1971-78, który K. złożył w wydawnictwie "Sowietskij Pisatiel", nie został dopuszczony do druku ze względów politycznych. W 1960-67 współpracował z rozmaitymi zrzeszeniami literackimi Leningradu. Wzrost antysemityzmu w latach 70. uniemożliwił mu znalezienie pracy, odpowiadającej kwalifikacjom zawodowym. Po 1975 został pozbawiony również możliwości druku. W redakcjach radzono, by zamieszczał swe utwory pod rosyjskim pseudonimem. Wraz z rodziną cierpiał biedę. KGB udzielił K. upomnienia za wiersze, które krążyły w "* Samizdacie. W 1980-84 pracował jako palacz. Napisane w tym okresie wiersze zamieszczał na łamach takich nielegalnych periodyków, jak "Dialog", "Czasy", "Obwodnyj Kanał", skąd od 1981 trafiały one do >* Ta-mizdatu. W 1982-84 był K. pierwszym red. wydawanego w maszynopisie almanachu "LEA" ("Leningradskij Jewriejskij Almanach". W 1989 ukazał się numer 19). Był także jednym z czterech redaktorów antologii Ostrowa (Wyspy), która krążyła w Samizdacie, popularyzując leningradzką wolną poezję lat 1950-80. W 1981 przygotował pierwszą, opatrzoną komentarzami edycję wierszy W. Chodasiewicza, która w 1983 w ośmiu egzemplarzach maszynopisu wyszła w Leningradzie, a następnie w dwóch tomach została przedrukowana w Paryżu. Planował też wydanie czterech zbiorków własnych wierszy, powstałych w latach 1970-84. W 1984 wraz z rodziną zdołał wyjechać do Izraela. W Jerozolimie, gdzie w 1984-89
pracował w laboratorium biofizyki roślin tamtejszego uniwersytetu, wydał zbiorek pt. Poslesłowije 1985 (Posłowie), złożony z 58 wierszy, i cykl Antiwienok 1987 (Antywie-niec), zawierający 15 sonetów. Duża część jego wierszy jeszcze nie doczekała się druku. Ponadto na łamach rozmaitych periodyków zamieszcza eseje i prace krytycznoliterackie (do 1991 około 85 publikacji). Od 1990 znów wydaje swoje utwory w ojczystym kraju. Opublikował tam złożony z 53 wierszy tomik Daloko w czełowieczestwie 1990 (Daleko w ludzkości), będący poprawioną wersją jego samizdackiego zbiorku z leningradz-kiego okresu twórczości. Mieszka w Londynie. • Swoją dojrzałą twórczość literacką datuje K. od 1970 roku. Jego wiersze należą do nurtu tzw. poezji myśli, nawiązującej do tradycji J. Boratynskiego i W. Chodasiewicza. Opiera się też na doświadczeniach akmeistów. Nadaje swym utworom kształt klasyczny, zwięzły i ascetyczny. Język K. jest prosty, wycyzelowany. Należy do nielicznych współczesnych poetów rosyjskich, całkowicie rezygnujących z rymów asonansowych, niedokładnych. Semantykę jego wierszy cechuje powściągliwość i unikanie szczegółów fizjologicznych. Ich tematyka ogniskuje się wokół problemu cierpienia i rozpaczy, buntu przeciwko losowi, a także poszukiwania dobra i wzajemnego zrozumienia. Maksymalnie trzeźwo i obiektywnie spogląda na otaczającą rzeczywistość i nadaje jej wymiar duchowy, stara się łączyć ludzi, czasy, sprawy doczesne i pozaziemskie. Unika sztuczności i eksperymentów językowych. Nadaje swym medytacjom kształt muzyczny, wyrazisty i prosty, co pozwala jednak interpretować je w różny sposób. "Jest to poezja wysokiego lotu, chociaż opiera się na dość już znanym pokładzie stylistycznym. Głęboko oddziałuje ona na czytelnika i w każdym odrębnym przypadku nosi na sobie piętno całkowicie indywidualnego wewnętrznego głosu poety..." (A. Borodin).

KOŁŁONTAJ Aleksandra Michajłowna 286
FV.
Dz.: Wiersze i eseje: Prostor 1972.2; Mołodoj Leningrad 1972; Nioman 1972.11; Niewa 1973.5, 1974.12; Zwizda Wostoka 1974.11; Studiencze-skij Mieridian 1975.8; Kont. 1981.29, 1984.42, 1985.44, 1986.48, 1987.52, 1988.58; RM 1982.14. 10, 1984.13.9, 1984.20.12, 1985.21.2, 1986.7.2, 1986.6.6, dodatek nr 3 do 1986, 1987.23.1, 1987. 24.4, 1987.15.5; Strana i Mir, Munchen 1984.7, 1985.1-2, 1986.10, 1987.5; Dwadcat' Dwa 1984. 38, 1984.39, 1985.41 i 45, 1987.55, 1989.63; Naród i Ziemia, Jerusalem 1985.3; Wstrieczi 2, 1985.2; Strielec 1986. 7,1987.6,1987.10,1987.12;
Zwiezda 1990.11; Grani 1990.156; Awrora 1991. 2 i 4; Niewa 1991.4. Poslesłowije, Jerusalem 1985;
Antiwienok, Jerusalem 1987; Daloko w czetowie-czestwie, 1990.
Lit.: E. Dryżakowa, WSIĄ 1984.15; A. Borodin, RM 1989.31.3.
KOŁŁONTAJ Aleksandra Michajłowna
(z domu Domontowicz), 31.(19.)3.1872 Petersburg - 9.3.1952 Moskwa, prozaik i działaczka polityczna. Córka generała armii carskiej. Uczyła się prywatnie, w 1888 ukończyła gimnazjum. W 1893-98 była żoną W. Koł-łontaja. W 1898/99 studiowała ekonomię w Zurychu. Walka o równouprawnienie kobiet przywiodła ją w 1899 do obozu marksistów. W 1908 przyłączyła się do mienszewi-ków, a w 1915 przeszła do bolszewików. Wysoko cenił ją Lenin jako znakomitą oratorkę i publicystkę. Lata 1908-17 spędziła na emigracji, gdzie kontynuowała działalność rewolucyjną. Od listopada 1917 do marca 1918 była komisarzem ludowym ds. opieki społecznej. W 1922-45 przebywała na placówkach dyplomatycznych, była ambasadorem ZSRR w Norwegii, Meksyku i Szwecji. Oprócz wspomnień, wydawanych tylko we fragmentach, pisała również utwory beletrystyczne. Jej książka Lubow' pczot trądowych 1923 (Miłość pszczół robotnic), do której oprócz opowieści tytułowej włączyła także dwie inne - Lubow' trioch pokolenij (Miłość trzech pokoleń) i Wasilisa Matygina, porusza temat emancypacji seksualnej kobiet. Książka została przetłumaczona na siedem języków obcych. Następne trzy opowieści wydała pod wspólnym tytułem Żenszczina na pierie-fomie 1923 (Kobieta na przełomie). Podkreśla w nich priorytet pracy i osobistej inicjatywy nad miłością i związkiem małżeńskim. Ze względu na niezależność i swobodę poglądów na temat życia seksualnego była wówczas obiektem ataków ortodoksyjnej krytyki. Po 1927 jej beletrystyka nie była wznawiana. Ka85, Ka91, KLE, LE, RP94, Wy82.
Dz.: Lubow' pczoł (rudawych, 1923; Położenije zen-szcziny w ewolucyi choziajstwa, 1923; Źenszczifia na pieriełomie. Tripowiesti, 1923; Bolszaja lubow', 1927; Wasilisa Matygina, 1927; Autobiografia (1926), Miinchen 1970; Izbr. statji i rieczi, 1972; Iz mojej żyzni i roboty, 1974.
Lit.: F. Budniew, Na postu 1924.1; K. Bailes, CMRS 1965.4; H. Lenczyk (szczegółowa bibliogr.), tamże 1973; E. Briesław, Niewa 1973.4 i 1974; R. McNeal, SR 1982.2; Z. Szejnis, NM 1982.4-5.
KONDRATJEW Wiaczesław Leonidowicz,
30.10.1920 Połtawa - wrzesień 1993 Moskwa, prozaik. Syn budowniczego dróg. W 1922 wraz z rodziną przeniósł się do Moskwy. W 1939 rozpoczął studia w moskiewskim instytucie architektury, ale musiał je przerwać, gdyż został powołany do służby wojskowej, którą odbywał na Dalekim Wschodzie. Na początku wojny był na froncie, w 1943 został ranny i zdemobilizowany. Po wojnie w ciągu dwóch lat łączył naukę na zaocznym kierunku moskiewskiego instytutu poligraficznego z pracą w charakterze plastyka projektanta i artysty grafika w przemyśle. Już w czasie studiów zaczął pisać prozę opartą na materiale własnych doświadczeń frontowych, następnie stworzył kilka sztuk teatralnych. Rozgłos zdobył dopiero w wieku 59 lat dzięki opowieści Soszka 1979. Został zaliczony do pisarzy ukazujących wojnę bez upiększeń i heroizacji. W 1981 wstąpił do ZP. W następnych utworach, jak np. w opowieści Otpusk po ranieniju 1980 (Urlop z powodu rany), pozostał w kręgu tematów związanych z własną biografią. Liczne

287
KONIECKI Wiktor Wiktorowicz
jego utwory były ekranizowane i inscenizowane. Już na początku "* pieriestrojki K. żądał rehabilitacji W. Niekrasowa i otwartości, a także surowej oceny antydemokratycznej działalności kierownictwa partyjnego i organów KGB. Mieszkał w Moskwie. W swoich opowieściach i opowiadaniach K. w sposób realistyczny przedstawiał własne przeżycia z okresu wojny i lat powojennych, nasycając narrację żywymi, soczystymi dialogami postaci. Ukazując wojnę nawiązywał do doświadczeń bitwy pod Rżewem, gdzie Armia Czerwona poniosła dotkliwe straty. W opowieści Soszka rysuje obraz pierwszych dni walk, nie ukrywając ogromu ofiar na skutek pseudoheroizmu i błędów dowództwa, w następnej pt. Otpuskpo ranieniju ukazuje szok i poczucie winy żołnierza, który nieoczekiwanie znalazł się na tyłach frontu. W opowieści Wstńecza na Srietienkie (Spotkanie na ulicy Sretenka) K. przedstawia kłopoty adaptacyjne żołnierza, powracającego po 1945 roku do normalnego życia. W opowiadaniu Nie samy j tiażkij dień 1985 (Nie najtrudniejszy dzień) ukazał służbę i śmierć kobiet na froncie. W powieści Krasny je worota 1988 (Czerwone wrota), ukończonej jeszcze przed pieriestrojką, K. rysuje obraz Moskwy końca lat 40. Poszczególne jego utwory są ściśle powiązane tymi samymi bohaterami. Duże znaczenie przywiązuje K. do szczegółowego opisu codziennego frontowego życia, które stało się udziałem milionów ludzi, a także przeżyć człowieka w obliczu okrucieństwa i niebezpieczeństwa. Podkreśla też więź między teraźniejszością a 50-letnią przeszłością wojenną.
KLE, LES.
Dz.: Soszka, DN 1979.2 i wyd. oddz. 1981; Otpusk po ranieniju, Znamia 1980.12; Sieliżarowskij trakt, 1985; Nie samyj tiażkij dień, Znamia 1985.11;
Krasnyje worota, 1988; Sorokowyje, 1988; Mark, Ogoniok 1988.2. Eseje i wywiady: LG 1982.24. 2, 1985.11.12, 1986.18.6, 1986.10.12, 1989.24.5;
LO 1986.5.
Lit.: I. Diedkow, LO 1980.5; Ł. Łazariew, tamże
1982.9; A. Pawłowskij, Niewa 1985.5; J. Smieł-
kow, Znamia 1985.10; W. Nowikow, NM 1987.3;
Nekrolog: LG 1993.29.9.
KONIECKI Wiktor Wiktorowicz, 6.6.1929 Leningrad, prozaik. Syn sędziego śledczego. Zimę z 1941 na 1942 spędził w oblężonym Leningradzie. W 1952 ukończył wyższą szkołę marynarki wojennej. Był nawigatorem i kapitanem okrętów wojennych i cywilnych. Odbył m.in. rejs na Arktykę. Zamiłowanie do takich wypraw okazywał również później, kiedy został pisarzem. Do partii wstąpił w 1953. Swoje utwory literackie zamieszczał w prasie od 1956. Od 1981 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR. Mieszka w Petersburgu. K. został pisarzem pod wpływem swego marynarskiego doświadczenia i książek K. Paustowskiego, w których, jak twierdził, znajdował dla siebie "jedyną ulgę" w latach powojennych, kiedy "atmosfera życia społecznego była szczególnie ciężka" (NM 1969.3). Poszczególne utwory K. łączy tematyka morska, ale jego zainteresowania ogniskują się wokół życia wewnętrznego postaci. Charakterystyczne dla jego prozy jest ukazywanie przeżyć i doznań samotnego człowieka, często powracającego myślami do przeszłości. Liczne utwory mają formę "rozrachunku bohatera z samym sobą" (Holthusen). Podejmuje w nich zagadnienia dotyczące sensu życia, korespondując tym samym z ważniejszymi pozycjami rosyjskiej prozy, powstałymi na przełomie lat 50-60. Przez całą twórczość K. przewija się motyw próby człowieka w skomplikowanych sytuacjach życiowych. Wzbudza u czytelnika żywe zainteresowanie głównie dzięki ważkości poruszanych problemów, a nie ze względu na ich rozstrzygnięcie. Powieść Kto smotrit na oblaka 1967 (Kto patrzy w chmury, 1968) zbudował z 10 niezależnych elementów składowych, z których każdy dotyczy określonego roku między 1942 a 1966, a wszystkie razem tworzą całość artystyczną. Niektóre linie fabularne utworu, jak zderzenie 16-letniej dziewczyny ze śmiercią i rozpaczą albo cierpienia zesłanego po wojnie kapitana, zna-

KONOWAŁOW Grigorij Iwanowicz
288
mionują tu etapy drogi, jaką przebył cały kraj w okresie przedstawionego ćwierćwiecza. Książka Solonyj lód 1969 (Słony lód), którą sam K. traktuje jako utwór nie mieszczący się w ramach istniejących gatunków literackich, przedstawia jego osobiste doświadczenia z okresu służby w marynarce. K. odrzuca romantyczne wyobrażenia o życiu marynarza, udającego się w rejs, podkreśla surowość i codzienną nudę tego życia. Wypowiada się niekiedy ironicznie, ale zawsze pozostaje na pozycji, która umożliwia równoprawne traktowanie obu punktów widzenia. W swej następnej książce pt. Sńedi mifow i rifow 1972 (Pośród mitów i raf, 1975) rozwija tę samą manierę narracji i nadaje utworowi formę szkicu z podróży. W latach 70. w prozie K. zwiększa się rola autorefleksji i rozważań na temat form narracyjnych, co znalazło wyraz w jego relacji z morskiej podróży pt. Wczierasznije żaboty 1979 (Wczorajsze troski). W odróżnieniu od utworów wcześniejszych coraz bardziej ruguje fikcję literacką i ujawnia kategoryczną niechęć do beletrystyki. W tym samym duchu napisał utwór pt. Ledowyje bryzgi 1987 (Lodowe bryzgi). Jest również autorem scenariuszy.
KLE, LES, RSPP7, Wy82.
Dz.: Zaindiewietyje prowoda, 1957; Skwozniak, 1957; Kamnipod wodoj, 1959; Zawtrasznije żaboty, 1961 (Jutrzejsze troski. Warszawa 1962); Fala 19.999, Warszawa 1963; Łuna dniom, 1963;
Oszronione druty i inne opowiadania. Warszawa 1965; Nad bietym pieriekriostkom, 1966; Kto smolni na obłaka, 1967; Solonyj lód, 1969; Powiesti i rasskazy, 1970; Sriedi mifow i rifow, 1972; 210 su-tok na okieanskoj orbitie, Zwiezda 1972.7-8; Mor-skije sny, 1975; Za dobroj nadieżdoj, 1977; Wcze-rasznije żaboty, 1979; Trietij lisznij, 1983; Ledowyje bryzgi, 1987; Parli bież prazdnika. Nieputiowyje za-mietki, Niewa 1989.1-2; Wampuka, Zwiezda 1989.3; Wywiad: LG 1990.28.2. Izbr., 1979;
Izbr. w2-chtt., 1983.
Lit.: W. Łakszyn, NM 1961.8; I. Kuźmiczow, Zwiezda 1969.3; I. Gitowicz, NM 1969.3; L. An-ninskij, Ju. 1970.6; R. Messer, Awrora 1973.8;
R. Fajnberg, 1980; A. Łaskina, LG 1983.26.1;
L. Anninskij, LO 1988.5; A. Zwieriew, NM 1988. 10; A. Garmin, Grani 1989.153.
KONOWAŁOW Grigorij Iwanowicz, 1.10. (18.9.)1908 Bogolubowka (gub. samarska) -17.4.1987 Saratów, prozaik. Pochodził z rodziny chłopskiej. Był parobkiem, w 1928-31 ukończył przyspieszone kursy przygotowawcze w zakresie szkoły średniej w Fermie. W 1930 wstąpił do partii. W 1936 ukończył permski instytut pedagogiczny, następnie studiował w Instytucie Czerwonej Profesury w Moskwie. W 1940-41 i po wojnie, w czasie której służył w marynarce na Pacyfiku, do 1957 wykładał literaturę rosyjską w instytucie pedagogicznym w Uijanowsku. Od 1927 zajmował się również działalnością literacką. Pisał powieści mało znaczące pod względem literackim, podporządkowane zasadzie ** partyjności. Jego powieść Istoki 1959 (Źródła), wyróżniona nagrodą im. Gorkiego w 1968, została uznana za doniosłe osiągnięcie "• realizmu socjalistycznego. W 1958-65 i od 1970 należał K. do zarządu ZP RFSRR i ZP ZSRR (od 1971). Mieszkał w Sarato-wie. Powieść K. Uniwiersitiet 1947 (Uniwersytet) była typowym utworem okresu walki z "" kosmopolityzmem. Negował w niej osiągnięcia Zachodu i gloryfikował epokę Stalina. Jego niezdolność do literackiej obróbki "na jako takim poziomie" uchwał partyjnych już wówczas była wytykana w krytyce (Gołubow). W powieści Stie-pnoj majak 1949 ( Stepowy sygnał, 1950) obrał sobie za temat życie wsi kołchozowej. "Nie wystarczą "dobre chęci", niezbędne są również pełnowartościowe rozwiązania artystyczne" - konstatował M. Kuzniecow, wypowiadając się na temat jego powieści Istoki.
KLE,LES, RSPP2.
Dz.: Uniwiersitiet, 1947; Stiepnoj majak, 1950
(w wersji zmienionej pt. Wieczny'] rodnik, 1955);
Istoki, 1959, wyd. 2: 1969; Bylinka w pole, 1970;
Priedieł, Moskwa 1974.3-4; Błagodarienije, tamże 1983.1.
Lit.: E. Usijewicz, Lit. Kritik 1938.11; S. Gołubow, NM 1948.1; W. Nazarienko, Lit. i Żyzń

289
KONTINIENT
1960.25.3; J. Jawczunowskij, Saratow 1969;
A. Jołkin, LR 1974.5.7; W. Czałmajew, LO 1974.9 i Moskwa 1978.10; N. Maszowiec, 1978; L. Gierasimowa, LR 1982.23.4; S. Wietkin, tamże 1983.1.4; J. Kozłów, tamże 1989.5.5.
KONSTRUKTYWIZM, LCK (Litieraturnyj Centr Konstruktiwistow. Literackie Centrum Konstruktywistów), ugrupowanie nawiązujące do bliskich "* futuryzmowi "kon-struktywistycznych" kierunków w malarstwie i architekturze początku lat 20. (Tat-lin, Gabo, Pewzner). Grupa LCK powstała w 1924. Szczególną uwagę zwracała na formę utworu literackiego. Do głównych przedstawicieli grupy należeli I. Sielwinski, K. Zie-linski (jej teoretyk), W. Ługowski, E. Bagri-cki, W. Inbier, B. Agapow i J. Gabriłowicz. K. traktowany jest jako marksistowski, racjo-nalistyczny kierunek w literaturze. Przekonani o dominującej roli techniki w życiu, konstruktywiści uważali, że również dzieło sztuki musi być zbudowane zgodnie z zasadami maksymalnej funkcjonalności i inżynieryjnej kalkulacji. Wysunęli oni hasło "lokalnej semantyki", żądając ścisłego podporządkowania obrazów, metaforyki i rymów tematowi utworu. "Fascynacja liczbami, językiem urzędowym, cytatami z dokumentów, faktycznymi okolicznościami sprawy lub prezentowanego zdarzenia to dla k. cechy charakterystyczne" (K. Zielinski, 1928). Swoje zadanie społeczne konstruktywiści widzieli w edukacji proletariatu jako klasy zacofanej kulturalnie. Chcieli dopomóc w jak najszybszym przyswojeniu w Rosji zdobyczy systemu kulturalnej nadbudowy. Przedstawiciele grupy zachowali swą niezależną pozycję twórczą, mimo deklaracji, złożonej w czasopiśmie "LEF" (1925.3). W rezultacie unifikacji całego życia duchowego grupa LCK uległa likwidacji wiosną 1930. Niektórzy jej członkowie, jak np. Bag-ricki, przedtem należący do grupy "* Pierie-wał, weszli do "" RAPP-u. HRL, KLE, LES, MERSL.
Dz" I. Erenburg, A wsio-taki ona wiertitsia, Berlin 1922; Gospłan litieratury, 1925.
Lit.: K. Zielinskij, Czitatiel i Pisatiel 1928.3 i w:
Lit. manifiesty, wyd. 2: 1929 (reprint Miinchen 1969); H. Ermolayev, Soviet Literały Theories, J 917-34, Berkeley 1963; Kulturpolitik der SU, Stuttgart 1973; J.E. Bowit, NŻ 1977.126;
R. Griibel, Wiesbaden 1981 i RL 1987.22.1.
KONTINIENT, czasopismo literackie trzeciej rosyjskiej "• emigracji. W 1974-91 ukazywało się jako kwartalnik pod red. W. Ma-ksimowa (Paryż) we własnym wydawnictwie z siedzibą w Berlinie. Korzystało z dotacji finansowej koncernu Springera. Od 1991 (nr 66) K jest pismem konsorcjum "Awers", ukazuje się w wydawnictwie "Film" w Moskwie (nakład 100 000). W połowie 1992 red. nacz. został I. Winogradow (nr 75 w 1993, nakład 10 000). Nazwę czasopisma zaproponował A. Sołżenicyn. Do ścisłego grona wydawniczego w różnym czasie należeli N. Gorbaniewska, W. lwierni, W. Niekra-sow, J. Tiernowski i in., a w skład licznego koi. red. wchodzili W. Aksionow, I. Brodski, W. Bukowski, A. Galicz, P. Grigorienko, N. Korżawin, A. Sacharow oraz pisarze i dziennikarze zachodni. W odmiennych pod względem treści wersjach pismo istniało okresowo lub ukazuje się nadal w języku niemieckim (od 1978 pod red. Comelii Ger-stenmaier), francuskim, angielskim, holenderskim, włoskim i greckim. Na łamach pisma od 1974 do lat "• pieriestrojki były zamieszczane utwory pisarzy, którzy po 1974 wyemigrowali z ZSRR, a także pozycje zabronione przez sowiecką cenzurę i przekłady rozmaitych artykułów i materiałów. Od 1991 (nr 66) do redakcji K. weszli także pisarze krajowi, m.in. W. Astafjew, B. Oku-dźawa i J. Edlis. Fundament K. tworzy literatura piękna, towarzyszą jej artykuły krytycznoliterackie, eseje na temat sztuk plastycznych, dokumenty, dotyczące historii współczesnej, oraz studia i traktaty religijne. K jednoczył twórców wywodzących się z krajów byłego bloku sowieckiego. W 66 zeszytach pisma wydanych do 1991, ukazały się m.in. utwory G. Ajgiego, W. Aksionowa, J. Aleszkow-

KOPIELEW Lew Zinowjewicz
290
skiego, W. Bielaki, D. Bobyszewa, L. Boro-dina, I. Brodskiego, I. Burichina, S. Dowła-towa, L. Druskina, A. Galicza, A. Gładiiina, F. Gorensztejna, W. Grossmana, I. Jełagina, S. Jurjenena, F. Kandela, J. Kołkiera, L. Kon-sona, W. Komiłowa, N. Korżawina, M. Kre-psa, W. Kriwulina, J. Kubłanowskiego, A. Ku-szniera, S. Lipkina, I. Lisnianskiej, L. Łosiewa, J. Mamlejewa, W. Maramzma, W. Niekraso-wa, J. Popowa, I. Ratuszynskiej, W. Rybako-wa, L. Rżewskiego, S. Sokołowa, A Sołżenicy-na, A. Terca i W. Wojnowicza.
Lit.: W poriadkie diskussii: Duchownyje pierieputja "Kontinienta", Wiestnik RChD 1975.115; S. Arta-monow, RM 1976.4.3; W. Kasack, OEu. 1976. 12;
Konfieriencyja "Kontinienta" w Bierlinie, RM 1977.24.11; L.T. Polaczenko, Lit. Kurjer 1981.6.3;
G. Andriejew, RM regularnie od 1982; I. Kosinskij, NRS 1984.27.5; L. Łosiew, tamże 1984.8. 7; Konti-nientu -10 let, RM 1984.12.7; A Pugacz, Ju. 1989.12;
B. Kuźminskij, LG 1990.3.10; I. Winogradow, tamże 1992.22.7; W. Maksimów, tamże 1992.7.10.
KOPIELEW Lew Zinowjewicz, 9.4.(27.3.) 1912 Kijów, prozaik, germanista. Syn agronoma. Języka niemieckiego uczył się w domu rodzinnym. Łączył pracę w przemyśle z działalnością polityczno-dziennikarską. Był jednym z "trzydziestotysięczników", biorących udział w przymusowej kolektywizacji i wywłaszczaniu "kułaków". W 1933 rozpoczął w Charkowie studia germanistyczne, które od 1935 kontynuował w Moskwie, gdzie nawiązał bliskie kontakty z przebywającymi na emigracji komunistami niemieckimi. Był członkiem partii. W czasie wojny służył w oddziale propagandy. Na początku 1945 został aresztowany. Do 1950 przebywał razem z A. Sołżenicynem w tym samym obozie specjalnym. W 1956 został zrehabilitowany. Rezygnacja władz z polityki "* odwilży pobudziła K. do wystąpienia w obronie dysydentów. W 1968 zwolniono go z pracy w jednym z instytutów naukowo-badaw-czych Moskwy i wykluczono z partii. Od 1971 zaczął regularnie publikować swoje
utwory na Zachodzie. 12.11.1980 wraz z żoną R. Orłową wyjechał za granicę. W 1981 otrzymał pokojową nagrodę zachodnionie-mieckich księgarzy. Mieszka w Kolonii (Niemcy). Swoje życie K. opisał w trzech książkach. W pierwszej z nich - I sotworił siebie kumira 1978 (I stworzył sobie bożka), której tytuł świadczy o tym, że zdaje sobie sprawę z własnej winy, opowiada o dzieciństwie i latach wczesnej młodości. W drugiej pt. Chranit' wieczna (Zachować po wsze czasy) opisuje areszt i więzienie. Tytuł trzeciego utworu Utoli moja pieczali 1981 (Ukój moje smutki) pochodzi od nazwy cerkwi, przebudowanej na więzienie specjalne, w którym przebywał. Książki K. łączy wspólna właściwość - umiejętność dostrzegania oznak człowieczeństwa w warunkach nieludzkiego systemu. Jego biograficzna książka o H. Heinem pt. Ein Di-chter kam von Rhein 1981 (Opowieść o poecie), ukończona w 1968 i nie wydawana po rosyjsku, jak też opis życia więzionego w Rosji lekarza F.J. Haassa Swiatoj doktor Fiodor Pietrowicz (Święty lekarz Fiodor Piotrowicz), należą do literatury popularnonaukowej. Jako germanista K. pisał przede wszystkim o Bollu, Strittmat-terze, Frischu, Koeppenie i Brechcie. EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, KLE, Wy82.
Dz.: Gienrich Mann, 1957; Sierdce wsiegda siewa, 1960; "Faust" Gete, 1962; Leonard Frank, 1965; Ber-tolt Brecht, 1966; Ist eine Rehabilitierung Stalins móglich?, Tagebuch, Wien, luty 1968; ZweiEpochen deut.-russ. Lit. Beziehungen, FfM 1973; Chranit' wieczna, Ann Arbor 1975; Yerwandt wid yerfremdet, FfM 1976; I sotworił siebie kumira..., Ann Arbor 1978; Utoli moja pieczali, Ann Arbor 1981; Ein Di-chter kam von Rhein. Heinrich Heines Leben und Leiden, 1981; Swiatoj doktor Fiodor Pietrowicz, Lon-don 1985; My żyli w Moskwie (1956-1980) (wspólnie z R. Orłową), Ann Arbor 1987.
Lit.: N. Wilmont, NM 1961.3; G. Mitin, Oktiabr' 1963.7; A. Dymszyc, Znamia 1966.6; H. Boli, Die Zeit 1968.10.5 i FAZ 1981.17.10; M. Dónhoff, Die Zeit 1976.6.2.; A. Galicz, Kont. 1977.12; J.B. Duniop, SR 1982.3.

291
KOPTIEŁOW Afanasij Łazariewicz
KOPTIAJEWA Antonina Dmitrijewna, 7.
ll.(25.10.)1909 Jużnyj, wschodnia Syberia -12.11.1991 Moskwa, prozaik. Od 1926 była pracownikiem biurowym w górnictwie. W 1932 wyjechała nad Kołymę, wraz z mężem, który został tam dyrektorem kopalni złota. Debiutowała jako nowelistka w 1935. W 1939 studiowała w IŁ. Studia ukończyła w 1947, przerywając je na czas wojny, kiedy to pracowała w szpitalu wojskowym. W 1958-90 K. wchodziła w skład zarządu ZP RFSRR, a od 1971 również ZP ZSRR. Mieszkała w Moskwie. K. jest autorką utworów typowych dla "* realizmu socjalistycznego. Akcja jej pierwszej powieści Fart 1940 (Pomyślny koniec) toczy się w kopalni złota, drugą pt. Towariszcz Anna 1946 (Towarzyszka Anna, 1950), w której ukazuje problemy rodzinne kobiety, pracującej w charakterze inżyniera górniczego, musiała gruntownie przerobić w związku z zarzutami o apolityczność (1947). W 1950 za pierwszą część trylogii o życiu neurochirurga Iwan Iwanowicz 1949 (wyd. poi. 1953) otrzymała nagrodę Stalinowską III st. Powraca w niej do swej wcześniejszej prozy, poświęconej życiu nad Kołymą. W drugiej części trylogii pt. Drużba 1954 (Przyjaźń, 1960) K. nawiązuje do wydarzeń wojny, w trzeciej - Dierzanije 1958 (Porywy, 1960) - do lat powojennych. Trylogia jest rozwlekła, przeładowana specjalistycznymi, medycznymi opisami i mało przekonywająca pod względem psychologicznym. Ponad dziesięć lat pisała K. powieść Na Urale-riekie 1971-78 (Nad rzeką Ural), w której powróciła do wydarzeń wojny domowej, szczególnie eksponując działalność Lenina w Orenburgu.
KLE, LES, RSPP2.
Dz.: Kotymskoje zołoto (pod pseudonimem A.
Zejte), 1936; Fart, 1941; Towariszcz Anna, 1946;
Iwan Iwanowicz, 1950; Drużba, 1954; Dierzanije, 1958; Darziemli, 1965; Na Urale-riekie, 1971, cd. Moł. Gw. 1978.2-5,1986.1.3. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1988-89. Lit.: B. Jakowlew, NM 1948.3; E. Kowalczik, tamże 1950.1; A. Eijaszewicz, LG 1958.2.12; J. Kon-stantinow, NM 1959.10; A. Własienko, LR 1969.31.10; B. Brajnina, tamże 1973.23.11; L. Ju-nina, Znamia 1978.11; S. Istratowa, Oktiabr' 1979.11.
KOPTIEŁOW Afanasij Łazariewicz, 6.11. (24.10.)1903 Szatunowo na Ałtaju - 30.10. 1990 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej, wywodzącej się z kierżackich staroobrzędowców. Nie uczęszczał prawie do żadnych szkół, po 1917 brał aktywny udział w walce z analfabetyzmem, był prezesem komuny i korespondentem wiejskim. Od 1924 zajmował się również działalnością literacką. Jego utwory często ukazywały się w druku. Od 1944 należał do partii, mieszkał w Nowosybirsku. W latach 20. K. pisał opowiadania o życiu kierżackich staroobrzędowców, którym w latach 80. minionego wieku poświęcił swe powieści P. I. Mielni-kow-Pieczerski. Reportażowa powieść Swiettaja krów' 1931 (Czysta krew), w której K. przedstawia budowę Turkiestańsko-Sybe-ryjskiej Linii Kolejowej, jest jego wkładem do literatury na temat pierwszego planu pięcioletniego. Głównym tematem twórczości K. był Ałtaj, jego folklor, historia, przemiany w życiu tamtejszych ludów koczowniczych po przewrocie bolszewickim. Jak świadczy powieść Wielikoje koczewje 1935 (Wielkie koczowanie), wielokrotnie przerabiana, większą wartość przedstawia zebrany przez K. materiał niż jego obróbka literacka. Brak należytej selekcji materiału, "sztuczny folklor", "świadomie zniekształcony i wulgarny język" zarzucano mu już po ukazaniu się zbioru reportaży Forposty socyalizma 1931 (Forpo-czty socjalizmu). Kolejna jego powieść Sad 1955, w której propaguje ożywienie rolnictwa na Syberii, jest przeładowana faktografią i przedstawia nadmiernie wyidealizowany obraz rzeczywistości. Powieści Bolszoj zaczin (Wielki początek), Wozgońtsia plamią 1966 (Rozgorzeje płomień) i Toczka opory 1977 (Punkt oparcia) tworzą trylogię o Leninie,

KORMER Władimir Fiodorowicz
292
za którą w 1979 K. otrzymał nagrodę państwową ZSRR. KLE,RSPP2.
Dz.: Antichristowo wriemia, Sibirskije Ogni 1925. 4-5; Forposty socyalizma, 1931; Swietłaja krów', 1933; Wielikoje koczewje, 1935, następne redakcje odpowiednio przeredagowane 1940, 1949, 1952, 1954,1964; Naszy ziemlaki, 1944; Sad, 1956, inne redakcje 1959,1962; Bolszoj zaczin, 1963; Wozgo-ritsia ptamia, 1966, 1969; Toczka opory, Sibirskije Ogni 1977.1-2 i wyd. oddz. 1979; Minuwszeje i blizkoje, 1983. Sobr. TOCZ. w 4-ch tt., 1978-81, inne wyd. 1982.
Lit.: B. Grossman, NM 1931.12; N. Narwiekow, Lit. Kritik 1935.10; A. Diemientjew, LG 1955.19. 6; W. Kupriejanowa, 1956; I. Kozłów, Znamia 1964.2; A. Driomow, Oktiabr' 1966.11; N. Jano-wskij, 1966 i LR 1985.3.7; W. Popów, ZNUŁ 1970.70; W. Chmara, Prawda 1970.19.8; G. Jer-makowa, Zwiezda 1980.4; G. Kolesnikowa, LO 1984.8.
KORMER Władimir Fiodorowicz, 29.1. 1939 Reszety (obw. krasnojarski) - 23.11. 1986 Moskwa, prozaik. Dzieciństwo spędził na wsi syberyjskiej, gdzie zmuszony był żyć jego ojciec, aresztowany w 1931 i pozbawiony prawa zamieszkania w miastach stołecznych i wojewódzkich. W 1943 po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Moskwy. W 1963 K. ukończył informatykę, pracował w różnych instytutach, a równocześnie coraz bardziej interesował się humanistyką. Przez 10 lat był kierownikiem działu filozofii obcej w redakcji czasopisma "Woprosy Fiłosofii". Pierwsza powieść K. Chronika sluczajnogo siemiejstwa (Kronika przypadkowej rodziny), przekazana w 1969 za pośrednictwem N. Jewdokimowa do druku w miesięczniku "Nowyj Mir", nie została opublikowana ze względu na cenzurę. Powieść Krot istorii, iii Riewolucyja w rlespublikie S=F (Kret historii, czyli Rewolucja w republice S=F), którą w Moskwie znali tylko najbliżsi jego przyjaciele, przekazał do Paryża, gdzie w lutym 1979 wyróżniono ją nagrodą im. W.I. Dala. Wkrótce po ukazaniu się utwór ten został
przetłumaczony na język francuski i włoski. Osobą K. zainteresowało się KGB. Pisarz został zmuszony do porzucenia pracy i utrzymywania się z pisania artykułów dla innych osób. Wielokrotnie był rewidowany i przesłuchiwany. W 1980 podobnie jak J. Popów został jednym z siedmiu członków nieoficjalnego Klubu Beletrystów, którego almanach "Katalog" ukazał się w 1982 w Ann Arbor. W ostatnich latach życia K. pracował nad książką i scenariuszem filmu o Czemyszew-skim. Zostawił po sobie nie opublikowane powieści Czełowiek plus maszyna (Człowiek plus maszyna), Nosledstwo (Spadek) oraz dramat Lift (Winda). W 1987 powieść Nosledstwo w wersji skróconej o jedną trzecią ukazała się w wydawnictwie "Posiew" we Frankfurcie nad Menem. ** Pieriestrojka umożliwiła publikację utworów K w Rosji. Jego najważniejsza powieść Nasiedstwo została tam wydana w 1990. W tym samym roku W. Kantor poświęcił mu powieść "Krokodił" (Krokodyl), w której K występuje jako jeden z bohaterów. Proza K. jest próbą artystycznej analizy metafizyki ojczystej kultury i historii. W powieści Krot istorii... na przykładzie losu pewnego sowieckiego intelektualisty, który przygotowuje przewrót w jednym z państw Ameryki Południowej, K. ukazuje samobójcze mechanizmy systemu komunistycznego. Bohater utworu przygotowuje memorandum o ekspansji imperium sowieckiego. Rozwija przy tym myśl o Moskwie jako trzecim Rzymie i centrum świata. Nawiązuje też kontakt duchowy z widmem Stalina i popada w obłęd. W powieści Nasiedstwo mówi K. o "spuściźnie" nie wyjaśnionych problemów historii Rosji, specyficznym rosyjskim sposobie myślenia i stosunku do życia, a przede wszystkim o zbiorowej odpowiedzialności, tłumiącej rozwój jednostki. Utwór ten, w którym losy pierwszej emigracji rosyjskiej są ściśle splecione z działalnością dysydenckiej inteligencji lat 70., jaskrawię unaocznia motyw przewodni twórczości K. -protest człowieka wolnego przeciwko wszelkim formom partyjnego dyktatu.

293
KORNIŁOW Władimir Nikołajewicz
FV.
Dz.: Dwojnoje soznanije intielligiencyi i psiewdo-kultura (pod pseudonimen O. Ałtajew), Wiestnik RChD 1970.97, przedruk w formie skróconej Wopr. Fiłosofii 1989.9; Krot istorii, lii Riewolucyja w riespublikie 5=F, Paris 1979; Bolszaja nauka, NRL 1979-80.2/3; Chronika słuczajnogo siemiejstwa (fragm.), Katałog, Ann Arbor 1982; Nosledstwo, FfM 1987, wersja skrócona Oktiabr' 1990. 5-8.
Ut: W. Zielinskij, Wiestnik RChD 1980.132;
W. Borisow, Grani 1989.154; L. Woskriesienskij, Moskowskije Nowosti 1990.11.3; J. Kubłanowskij, LG 1990.5.12; W. Kantor, Znamia 1991.4.
KORNIŁOW Boris Pietrowicz, 29.(16.)7. 1907 Pokrowskoje (gub. Niżny Nowogród) -20.2.1938 w więzieniu, poeta. Ojciec K., nauczyciel wiejski, usilnie popierał edukację syna. W 1922 K. przeniósł się do Siemiono-wa, gdzie aktywnie działał w Komsomole. W końcu 1925 wyjechał do Leningradu, by przedstawić swe wiersze S. Jesieninowi, ale już go nie zastał przy życiu. Poprzez W. Sa-janowa wszedł do grupy Smiena, do której należała również jego przyszła żona Olga Bergholc. Tytuł drugiego tomiku wierszy Pierwaja kniga 1931 (Pierwsza księga) pozwala przypuszczać, że K. odżegnał się od zbiorku poprzedniego pt. Mołodost' (Młodość), wydanego w 1928. Do 1935 K. opublikował 9 następnych tomików wierszy i poematów, które mimo dość surowej krytyki zyskały uznanie czynników oficjalnych. Niemniej w październiku 1936 został wydalony z ZP i prawdopodobnie w 1937 aresztowany. Jego archiwum, m.in. sztuki napisane dla Teatru Meyerholda, który go wysoko cenił, było zniszczone. Nazwisko poety na 20 lat (do rewizji wyroku) zostało wymazane z literatury. W poezji K. krytycy często dopatrują się wpływu S. Jesienina i E. Bagrickie-go. Uważany jest za przedstawiciela "poezji komsomolskiej". Był jednym z pierwszych autorów, piszących teksty do piosenek politycznych. Należy do nich m.in. Pieśnią o wstriecznom 1932 (Piosenka o spotkanym), do której muzykę napisał Szostako-wicz. Piosenki K. cieszyły się dużą popularnością i ukazywały się drukiem nawet w 1940. Nazwisko zamordowanego autora zastępowano przy tym wzmianką "słowa ludowe". Mocno związana z życiem przyrody poezja K. ma w sobie coś z żywiołu chłopskiego. Pierwotną więź K. ze wsią wyczuć można również w utworach, będących odpowiedzią na aktualne zamówienie społeczne, w których potępia indywidualnych chłopów jako "kułaków". "Sól" I. Babla w poetyckiej obróbce K. rozpoczyna cykl jego poematów, wśród których Tripoije 1933 (Trójpolówka), ukazujący tragiczny epizod z okresu wojny domowej, powszechnie uważany jest za najlepszy. W poemacie Moja Afrika 1933-34 (Moja Afryka), swoiście łącząc fakty realne z fikcją literacką, K. opowiada o walce i śmierci pewnego Murzyna w rewolucyjnym Piotrogrodzie. Wizją rewolucji światowej utwór ten zachwycił R. Rollanda (Prawda 1935. 6. 12). KLE, LES, Wy75, Wy82.
Dz.: Motodost' 1928; Pierwaja kniga, 1931; Stichi ipoemy, 1933; Nawoje, 1935; Tripoije, pierwsze, pełne wydanie Zwiezda 1935.1; Moja Afrika, NM 1935.3; Stichotworienija i poemy, 1957, wyd. 2:
1960; Stichotworienija ipoemy, 1966;Agient ugo-łownogo rozyska, LG 1968.4.10; Prodofźenije żyzni, 1972; Izbr., 1977; Poemy, 1984. Lit.: M. Łukonin, NM 1959.1; O. Bergholc, w: B. K., Stichotworienija i poemy, 1960; G. Curikowa, 1963; J. Smielakow, Moskwa 1963.12; L. Annin-skij, w: B. K., Stichotworienija i poemy, 1966; A. Urban, Zwiezda 1977.8; K. Pozdniajew, 1978 i Moskwa 1982.7; Poet, rożdionnyj Oktiabriom, 1987; N. Lesiuczewskij, LR 1989.10.3.
KORNIŁOW Władimir Nikołajewicz, 29.6. 1928 Dniepropietrowsk, poeta i prozaik. Syn inżyniera budowlanego. Podczas wojny był ewakuowany na Syberię, w 1945-50 studiował w IŁ. Jako poeta debiutował w 1953. W 1961 jego poemat Szofior (Kierowca) został opublikowany w liberalnym almanachu "Tarusskije Stranicy". Pierwszy zbiorek poezji pt. Pristań (Przystań), do którego weszły utwory napisane po 1948, ukazał się w 1964

KOROLENKO Władimir Gałaktionowicz
294
i został wysoko oceniony przez fachową krytykę. Późniejsze wiersze z rzadka zamieszczał na łamach miesięczników "Nowyj Mir", "Junost"', "Prostor" i innych periodyków. Dwa nieduże zbiorki prozy wydał wkrótce po studiach w Kujbyszewie, późniejsze krążyły w obiegu •* Samizdatu. K. występował w obronie wolności literatury. W 1966 poparł protest środowiska literackiego przeciwko skazaniu Siniawskiego i Daniela. Jego opowieść Diewoczki i damoczki (Dziewczynki i damul-ki), napisana w 1968, a w 1971 przyjęta do druku w miesięczniku "Nowyj Mir", została zabroniona przez cenzurę. Wydano ją w 1974 na Zachodzie, gdzie ukazywały się również wszystkie następne utwory K. Znany jest także jako tłumacz poezji. W 1977 został wykluczony z ZP. "" Pieriestrojka umożliwiła K. powrót do rodzimego czytelnika. W marcu 1988 przywrócono jego przynależność do ZP. Wiersze K. można przyrównać do listów, pisanych do siebie. Wszystko to, o czym K. mówi w nich na temat dzieciństwa, służby wojskowej i miłości do sztuki, przesiąknięte jest poczuciem odpowiedzialności wobec życia i świadczy o powadze jego poszukiwań sensu istnienia. Zgodnie z tym K. ogranicza swoją wypowiedź do spraw istotnie ważnych, pisze oszczędnie i konkretnie. Chętnie odwołuje się do aliteracji i dźwiękonaśladownictwa, rugując wszystko, co zbędne. Drzewo, ogołocone z liści i obnażające swą istotę, to metaforyczny obraz poezji K,, który zawsze "usiłuje przeniknąć w sedno zjawiska" (K. Wanszenkin). Smutek w jego wierszach czerpie pociechę ze światła i dobra. Proza K. w sposób trzeźwy, realistyczny rysuje sowiecką powszedniość, nie odznacza się jednak bogactwem akcji. Jego opowieść Diewoczki i damoczki ukazuje sytuację kobiet, pracujących w warunkach całkowitej dezorganizacji przy wznoszeniu szańców obronnych pod Moskwą w 1941, zdanych na łaskę losu i wszelkiego rodzaju samowolę. W opowieści Bież ruk, bież nóg 1974/75 (Bez rąk, bez nóg) K. oczyma chłopca obserwatora ogląda obraz powojennej
sowieckiej rzeczywistości, nacechowanej nędzą i zakłamaniem. W powieści Diemobi-lizacyja 1976 (Demobilizacja) opisuje życie moskiewskiej inteligencji w połowie lat 50. oraz służbę w wojsku. W powieści "Kamienszczik, kamienszczik...", 1980 ("Murarzu, murarzu..."), której ramy czasowe obejmują okres od początku wieku do rządów Breź-niewa, koncentruje się na ukazaniu codziennej sowieckiej egzystencji. Główną postacią utworu jest człowiek, który nie chcąc służyć systemowi, krzewiącemu zło, staje się wewnętrznym emigrantem. FV, Ka91, Ki, KLE, Wy82. Dz.: Szofior, Tarusskije Stranicy 1961; Pristań, 1964; Wiersze: NM 1964.12, 1965.8.12, 1966.7;
Ju. 1965.12,1971.8; Wozrast, 1967; Skazat' nie ze-łaju, 1973; Diewoczki i damoczki.. Grani 1974.94 i DN 1990.5; Bież ruk, bież nóg. Kont. 1974.1 i 1975.2; Diemobilizacyja, FfM 1976 i Zwiezda 1990.7-10; "Kamienszczik, kamienszczik...", FfM 1980; Wiersze: Znamia 1986.11,1987.10,1988.8;
Nadiezda, 1988; Po/za wpieczatlenij, 1989. Izbr. w2-chtt.,l990.
Lit.: L. Lewin, Dień Poezii, Moskwa 1964; K, Wanszenkin, Moskwa 1964.10; Z. Papiernyj, Trud 1964.23.12; S. Babionyszewa, Znamia 1965.1; W. lwerni, Kont. 1976.9; N. Iwanowa, LO 1987.10; L. Anninskij, NM 1988.2; W. Kondrat-jew, G. Surmak, Oktiabr' 1991.3.
KOROLENKO Władimir Gałaktionowicz,
27.(15.)7.1853 Żytomierz - 25.12.1921 Poł-tawa, prozaik. Ojciec K. był sędzią powiatowym, wywodzącym się ze starego kozackiego rodu, matka córką polskiego obszarnika. Od 1871 K. studiował w instytucie technologicznym w Petersburgu, w 1874 przeniósł się do Moskwy i wstąpił do Piotrowskiej Akademii Rolniczej. Po usunięciu z uczelni za udział w akcji protestacyjnej od 1878 studiował w instytucie górnictwa. W tym czasie rozpoczął działalność literacką. Brał aktywny udział w ruchu narodnickim, w związku z czym lata 1879-85 spędził na zesłaniu. Najpierw przebywał w Wiatce, gdzie pracował jako szewc, potem w 1880/81 w Fermie,

295
KOROLENKO Władimir Gałaktionowicz
a następne trzy lata w Jakucji. Opublikowane po powrocie z zesłania opowiadanie Son Makara 1885 (Sen Makara, 1955) przyniosło mu szybki i długotrwały rozgłos literacki. W 1885-96 mieszkał w Niżnym Nowogrodzie, gdzie napisał wiele najznakomitszych swoich utworów, m.in. W dumom obszcze-stwie 1885 (W złym towarzystwie, 1950), Sle-poj muzykant 1886 (Niewidomy muzyk, 1951) i Les szumit 1886 (Las szumi). W 1893 podróżował po USA i Europie Zachodniej, a w 1896 razem z N. Michajłowskim zaczął wydawać w Petersburgu czasopismo "Rus-skoje Bogatstwo", będące trybuną liberalnego odłamu narodnictwa, odrzucającego terror. Nie zdołał przyzwyczaić się do warunków stołecznego życia i w 1900 przeniósł się do Połtawy, gdzie kontynuując aktywną współpracę z czasopismem pozostał do końca życia. W 1904 podjął zamiar napisania powieści autobiograficznej Istorija mojego sowriemiennika 1906-22 (Historia mojego współczesnego, 1959-61), którą doprowadził do roku 1884. Będąc pisarzem religijnym, wierzącym w dobroć człowieka, głoszącym pokój i miłość wśród ludzi, K. kategorycznie odrzucił hasła walki klasowej i przewrót bolszewicki, a w 1917-21 potępiał czerwony terror i walczył o uratowanie ludzkiego życia. Publicystyka K., wydana w ZSRR dzięki ** pieriestrojce, znacznie skorygowała jego dotychczasowy wizerunek jako pisarza i człowieka. Szczytowy okres działalności literackiej K. przypada na koniec XIX wieku. Ujawnił się wówczas jako mistrz krótkich form literackich, w których ukazywał różnorodnych przedstawicieli rosyjskiej prowincji na tle znakomitych opisów przyrody. Przepełnione otuchą i wiarą, chęcią wzbudzenia w człowieku miłości do życia, utwory te tworzą duchową i artystyczną całość. Przysporzyły one K. wielu zwolenników wśród ludzi, którzy zwątpili w hasła walki klasowej. Z reguły opierał swe opowiadania na własnych, wielostronnych obserwacjach nad życiem rosyjskiej i ukraińskiej prowincji oraz Syberii. W noweli Son Makara z sympatią przedstawił uzależnionego od alkoholu i drobnych kradzieży, leniwego, prymitywnego Jakuta, którego dobroć na wadze Bożej przeważa szalę grzechów. W legendzie poleskiej Les szumit K. ze współczuciem mówi o ludziach, którzy w czasach pańszczyźnianych na Ukrainie dokonują mordu w obronie własnego honoru. W noweli Slepoj muzykant ujawnia bogactwo wewnętrzne niewidomego bohatera, a w opowiadaniu Biezjazyka 1895 (Bez języka) ukazuje niedolę prostego chłopa na emigracji w Nowym Jorku. K. rzadko wykracza poza ramy realizmu, czego przykładem może być nowela Tieni 1890 (Cienie), w której rozmyślając o śmierci Sokratesa, rozwija w formie literackiej religijny problem wiary i poznania nieodwracalności losu. Pierwiastek liryczny, charakterystyczny dla prozy K., usuwa się na plan drugi w wielotomowej Istorii mojego sowriemiennika, która jednak pod względem literackim znacznie przewyższa jego obszerną publicystykę. Protest K. przeciwko sowieckiemu terrorowi najbardziej wyraziście zarysował się w Pismach k Łunaczarskomu (Listy do Łu-naczarskiego), które w 1988 dzięki pieriestrojce ukazały się po raz pierwszy również w ZSRR. K. był rosyjskim pisarzem społecznikiem, którego utwory i działalność świadczą o wielkiej odwadze cywilnej i szczególnie wyostrzonym poczuciu sprawiedliwości.
BRP76, BRP91, HRL, Ka94, Ki, Ni, RP90, RP94,
Wy75, Wy82.
Dz" Połn. sobr. socz. w 51-tt., Char'kow 1922-29 (wydano t. 1-5, 7, 8,13,15-22, 24, 50, 51); Pisma k Łunaczarskomu, Paris 1922, przedruk NM 1988.10; Chwila wolności. Warszawa 1949;Dz('ec( podziemia, tamże 1950; Dzieła wybrane, tamże 1952; Sobr. socz. w 10-tl tt., 1953-56; O litieraturie, 1957, W.G. K. w gody riewolucyi i graźdanskoj wojny, Benson, USA 1985; Wospominanija, statji, pisma, 1988; Dniewniki, RM 1990.28. 9, 5.10 i 12.10 i Wopr. Lit. 1990. 5-6,8,10,1992.2. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1989-91.
Lit.: F. Batiuszkow, 1922; R. Luksemburg, 1922;
A. Dierman, 1924,1946; E. Hausier, Kónigsberg

KORWIN-PIOTROWSKI Wladimir Lwowicz
296
1930; G. Mironow, 1962; N. Kolb-Seletski, SEEJ 1972; V. Babenko, CanSlP 1974; M. Comtet, Pa-ris 1975; G. Biafyj, wyd. 2: 1983.
KORWIN-PIOTROWSKI Władimir Lwowicz, 1891 Biała Cerkiew- 2.2.1966 Los Angeles, poeta i dramaturg. Pochodził ze starego rodu szlacheckiego, pierwszą część swego nazwiska wywodził z rodziny królów węgierskich. Był oficerem artylerii, walczył przeciwko bolszewikom. Prawdopodobnie w 1920 wyemigrował do Berlina, gdzie m.in. pracował jako kierowca i publikował wiersze pod nazwiskiem Piotrowski w wielu tamtejszych periodykach. W 1921-23 w czasopiśmie "Społochi" (wyszło 21 numerów) kierował działem poezji i zamieszczał własne wiersze. Przed wybuchem II wojny światowej wydał 6 zbiorków poezji. Większości owych wierszy wyrzekł się, a nieliczne, które uważał za najbardziej udane, przerobił. Cenił również swoją sztukę Beatricze 1929 (Beatrycze) oraz trzy nieduże utwory dramatyczne, napisane w stylu "małych tragedii" A. Puszkina. W 1939 przeniósł się do Paryża, gdzie aktywnie uczestniczył w Ruchu Oporu i 10 miesięcy spędził w więzieniu gestapowskim. Podobnie jak w czasie wojny domowej w Rosji, kiedy cudem uratował się przed rozstrzelaniem, także tutaj uniknął wyroku śmierci. Po wojnie przez pewien czas dał się unieść patriotycznej fali, powstałej w środowisku emigracji rosyjskiej, ale do kraju nie powrócił. Od tego czasu drukował swe utwory pod nazwiskiem Korwin-Piotrowski. Wydał tom poezji Wozdusznyj zmiej 1950 (Latawiec), obejmujący wiersze z lat 1937-49 (w tym także z roku 1944, ułożone i zapamiętane w więzieniu) oraz zbiór poematów i liryków, poświęconych Rosji pt. Porażenije (Klęska). Od 1953 był stałym współpracownikiem czasopisma "Nowyj Żurnał", przeniósł się do Los Angeles. 2-tomowe wydanie jego utworów poetyckich i dramatycznych pt. Pozdnij gost' 1968-69 (Późny gość), zawierające również 8 artykułów krytycznoliterackich o jego twórczości, wyszło drukiem pośmiertnie pod
redakcją T. Fesenki. Dzięki "* pieriestrojce w 1990 w ZSRR ukazały się dwa krótkie utwory dramatyczne K.-P. Poezja K.-P. od lat 50. naznaczona jest piętnem jego osobowości wojskowego i arystokraty. Inny charakter ma jego wczesna liryka. Poemat Zwiozdnoj tropoju 1921 (Gwiaździstą ścieżką), który poświęcił Marii Egipskiej, ukazaniu jej drogi od nierządnicy do świętej, to utwór utrzymany w duchu patetycznym, religijnym i antyreligijnym zarazem. W późniejszych wierszach zbliża się do klasycyzmu, posługuje się rymami, pisze klarownie i oschle, wyraźnie faworyzując czterostopowy jamb. Rzadko odwołuje się do współczesności (np. w wierszach powstałych w więzieniu), najczęściej przenosi czytelnika w odległą historyczną przeszłość (Płacz Jaroslaw-ny). Jego utwory przepełnione są opisami wojennych zdarzeń, w których ukazuje kawalerię, wprowadza obrazy kosmiczne, a także motywy średniowieczne, utrwalone w obrazach nocy, mgły, jesieni i zimy. Przedstawia też ponadczasowe stany wewnętrzne, wkracza w dziedzinę metafizyki, lecz te motywy są oderwane od jego przekonań religijnych. Akcja sztuki K.-P. Beatricze, którą napisał w 1926-28 i na krótko przed śmiercią przerobił, toczy się w 1598 w Rzymie. Identyczną i osobliwą pod względem artystycznym siłę wyobraźni wykazał w małych formach dramatycznych, w których świadomie wzoruje się na Puszkinie. Nocz (Noc), pierwotnie zatytułowana Pieried duelju 1929 (Przed pojedynkiem) ukazuje przyjście do Puszkina zwiastuna śmierci. Smiert' Don Zwana 1929 (Śmierć Don Juana) i Korni 1929 (Król), których akcja została przeniesiona do średniowiecznej Europy, koncentrują się wokół zagadnienia zbrodni i zemsty, a Bro-diaga Gliuk (Włóczęga Gluck) dotyczy tematu wolności twórcy. Jako poeta i dramaturg, kontynuujący tradycje romantyzmu rosyjskiego, K.-P. zajmuje miejsce szczególne w literaturze emigracyjnej. EmR, Fo, HRL. Dz.: Potyń i zwiozdy, Berlin 1923; Swiatogor-skit,

297
KORŻAWIN Naum
tamże 1923; Wiesiotyje biezdietki (wspólnie z G. Rosimowem), tamże 1924; Kamiennaja lu-bow', tamże 1925; Beatricze, tamże 1929 (zawiera też: Koral, Smiert' Don Źuana, Pieried duelju);
Wozdusznyj zmiej, Paris 1950; Porażenije, tamże 1960; Pozdnij gosf w 2-ch tt., Washington 1968-69; Smiert' Don Żuana. Nocz, Sowr. Dram. 1990.2.
Lit.: G. Rosimow, Nowaja Russkaja Kniga, Berlin 1923.2; P. Twierskoj (N. Andriejew), Grani 1951.12; K. Wilczkowskij, Wozr. 1956.53;
G. Adamowicz, NRS 1960.10.4; J. Ofrosimow, NŻ 1960.61 i 1966.84; K. Pomierancew, Mosty 1960.4 i RM 1966.9.6; T. Fiesienko, NRS 1966. 15.4; G. Struwe, RM 1966.11.6; R. Gul, NŻ 1966. 83; W. Blinów, tamże 1980.138 i HRL 1985;
E. Kannak, RM 1982. 25. 3; E. Witkowskij, Sowr. Dram. 1990. 2.
KORŻAWIN Naum (właśc. Naum Moisieje-wicz Mandel), 14.10.1925 Kijów, poeta. Dziadek K. był cadykiem. Od 1945 K. studiował w IŁ, gdzie należał do "najbardziej utalentowanych słuchaczy" (Sołouchin). 20. 12. 1947 został aresztowany i zesłany do syberyjskiej wsi Czumakowo (rejon michajło-wski obwodu nowosybirskiego). Potem był zmuszony do zamieszkania w Karagandzie, gdzie w 1953 ukończył technikum górnicze i zdobył zawód sztygara. W 1954 powrócił do Moskwy, utrzymywał się z przekładów. W 1956 został zrehabilitowany. W 1959 ukończył IŁ i zaczął drukować swoje wiersze w sowieckich periodykach. Pierwszy znaczący cykl, złożony z 16 wierszy, opublikował w almanachu "Tarusskije Stranicy" w 1961. W roku przyjęcia K. do ZP ukazał się pod red. J. Winokurowa jedyny zbiorek poety wydany w ZSRR - Gody 1963 (Lata), który składał się z 54 wierszy z lat 1941-61. Wiele jego wierszy krążyło w obiegu "" Samizdatu. Teoretycznoliterackie artykuły i recenzje K., opublikowane na łamach miesięcznika "No-wyj Mir", świadczą o nim jako o zdolnym krytyku. W 1967 w Teatrze im. Stanisław-skiego został wystawiony jego dramat pt. Odnażdy w dwadcatom (Pewnego razu w 1920 roku), który mimo poważnych ku-
piur cenzury cieszył się dużym powodzeniem u widza. Jasno określone wolnościowe zapatrywania K. zjednały mu szacunek otoczenia. Poeta poparł protesty w obronie J. Daniela i A. Siniawskiego (1966), J. Gałanskowa i J. Ginzburg (1967). Domagał się też dyskusji nad listem A. Sołżenicyna, skierowanym do IV zjazdu ZP w 1967. "Brak powietrza do życia" - tak określił K. powód swej decyzji o wyjeździe z kraju, podjętej po przesłuchaniu w moskiewskiej prokuraturze w 1973. Osiadł w Bostonie (USA). W 1974 wszedł do redakcji czasopisma "Kontinient". Dużą część swoich wcześniejszych i nowszych wierszy zebrał w tomikach Wriemiena 1976 (Czasy) i Spletienija 1981 (Sploty), opublikowanych we Frankfurcie nad Menem. K. był jednym z pierwszych rosyjskich emigrantów, którego wiersze dzięki "" pieriestrojce od 1988 zaczęły się ukazywać w sowieckich periodykach. Podczas pierwszej wizyty K. w Moskwie została przywrócona jego przynależność do ZP. K. uprawia lirykę refleksyjną, jest "rzecznikiem ścisłości, powagi, moralnej jasności, odpowiedzialności, wyłuskującym z dziejów Rosji racjonalne i przydatne współczesności jądro" (Drawicz). W wierszach historycznych, wydanych w ojczystym kraju, K. symbolicznie ujmuje epokę Stalina i współczesność (Borodino). Zamiast schematycznie przedstawionych żon deka-brystów, udających się na wygnanie, w historycznej oprawie rysuje obraz cierpień zakochanych, siłą rozłączonych w czasach sowieckich. Jego wiersz o Oświęcimiu pt. Muż-cziny muczili dietiej. Umno, soznatielno, umielo (Mężczyźni męczyli dzieci. Rozważnie. Świadomie. Umiejętnie), w którym wyczuwa się właściwy K. "surowy, prawie ascetyczny patos" (Urban), przestrzega przed niebezpieczeństwem ze strony wszelkich działań uwarunkowanych ideologią. Gęsta, ale niezbyt obrazowa liryka K., która dzięki odwołaniu się do abstrakcji nabiera politycznej i moralnej wymowy, opiera się na jego doświadczeniach, jest reakcją na podłość i ciemność, a także wynikiem wiary w zwy-

KOSMIST
298
cięstwo sprawiedliwości i światła. Utwory opublikowane po opuszczeniu kraju świadczą wyraźnie o religijnym światopoglądzie K. W Poemie griecha 1974 (Poemat grzechu), nawiązując do historii Rosji okresu rządów Stalina i jego następców, zastanawia się nad kwestią celowości i pochodzenia opartego na kłamstwie sowieckiego systemu, dążącego do narzucenia swej władzy siłą. W szerszym kontekście rozważa to zagadnienie w swych esejach poświęconych literaturze. W napisanej w 1968 książce Opytpoe-ticzeskoj biografii (Próba biografii poetyckiej) ukazał nie tylko własny los, lecz także metody zwalczania w ZSRR ludzi o odmiennych poglądach. Jego esej pt. Sud'ba Jarosława Smielakowa (Los Jarosława Smielakowa), napisany w 1972/73, na przykładzie losu utalentowanego poety, który stoczył się na pozycję konformizmu, ukazuje historię psychologii całego społeczeństwa rosyjskiego na przestrzeni kilku dziesięcioleci.
EmR, KLE, Wy75, Wy82. Dz.: Wiersze: Tarusskije Stranicy, 1961; NM 1961.7, Ju. 1962.4, 1965.9, Dień Poezii, Moskwa 1965, 1966, 1969, 1970; W zaszczitu banalnych istin, NM 1961.3; Rożdienije wieka, Moł. Gw. 1962.8; Gody, 1963; Linka Marszaka, NM 1963. 3;PoezijaA.K. Tołstogo, Wopr. Lit. 1967.4; Odna-żdy w dwadcatom (w polskim przekładzie Di. 1969.11); Sud'ba Jarosława Smielakowa, Grani 1974.91; Poema griecha, NŻ 1974.116; Opyt poe-ticzeskoj biografii. Kont. 1975.2; Igra s djawołom, Grani 1975.95; Wriemiena, FfM 1976; Psichołogi-ja sowriemiennogo entuziazma. Kont. 1976.8 i 1976.9; Spletienija, FfM 1981; Wiersze w sowieckich periodykach okresu pieriestrojki: Oktiabr' 1988.8 i 1991.6, LG 1988.27. 7 i 3.8, Znamia 1988.12, NM 1989.3; Wywiady: LG 1989.22.3 i Wopr. Lit. 1989.7.
Lit.: W. Sołouchin, NM 1964.1; A. Urban, Wopr. Lit. 1964.1; Ł. Łazariew, Ju. 1964.2; I. Michajłow, Zwiezda, 1964.4; J. Ajchenwald, Tieatr 1968.4, W. Kasack, OBu. 1976.2; Z. Zinik, Kont. 1977. 11; M. Morgulis, NRS 1983.18.10; W. Wojno-wicz, RM 1985.18.10; N. Starszynow, LG 1989.6. 10; B. Samów, Ju. 1990.7.
KOSMIST, grupa proletariackich pisarzy w Piotrogrodzie, literacki odpowiednik moskiewskiego ugrupowania "* Kuźnica, powstała w 1920 z inicjatywy byłych członków "" Pro-letkultu, m.in. A. Gastiewa i W. Kazina. Polityczne i estetyczne pozycje K. i Kuźnicy były identyczne. Nazwa ugrupowania podkreślała międzynarodowe rewolucyjne aspiracje i kos-miczno-hiperboliczną obrazowość. W lipcu 1923, kiedy decydującą rolę w literaturze proletariackiej zaczęło odgrywać ugrupowanie "" Oktiabr' (1922), K. uległ likwidacji. Lit.: "* Proletkult, "* Kuźnica.
KOSMOPOLITYZM (kosmopolitizm), określenie, stosowane od 1947 do dyskredytacji niezgodnych z linią partii pozytywnych nastawień wobec zdobyczy duchowych nieko-munistycznego Zachodu. Sprzeczną z tradycją definicję terminu zaproponowało w 1948 pismo "Woprosy Filozofii": "K - to reakcyjna ideologia, która rezygnuje z tradycji narodowych, lekceważy odrębność rozwojową poszczególnych narodów, wypiera się uczucia godności i dumy narodowej... Ideologia k. jest wroga i całkowicie sprzeczna z sowieckim patriotyzmem jako najważniejszą cechą światopoglądu człowieka sowieckiego". Pod hasłem "antykosmopolityzmu" lub "walki z k." literatura i humanistyka sowiecka okresu powojennego włączyła się do antyamerykańskiej i antyangielskiej polityki ZSRR. "Walka z bezdomnymi kosmopolita-mi" stanowi haniebny rozdział w długiej historii związków duchowych Rosji z Zachodem, które w XIX w. osiągnęły swój punkt kulminacyjny w sporach między okcydenta-listami i słowianofilami. Kampanię literacką przeciwko kosmopolitom poprzedziły "• uchwały partyjne z 1946, w których wszelkie próby wykorzystania dorobku kulturalnego Zachodu zostały określone jako "czapkowanie przed Zachodem". Trudno dziś sobie wyobrazić ton i rozmiary nagonki, rozpoczętej w 1947 pod kierunkiem A. Fadiejewa

299
KOWAL Jurij losifowicz
i wymierzonej przeciwko najwybitniejszym badaczom literatury i krytykom, m.in. A. Dolininowi, Ejchenbaumowi, Proppowi, A. Wiesiełowskiemu, Żyrmunskiemu, którzy w swych pracach poruszali problem wpływu kultury zachodnioeuropejskiej na folklor (np. motywy baśniowe) i literaturę rosyjską (epoka klasycyzmu). Częściowo kampania była prowadzona pod znakiem antysemityzmu. Obiektem szczególnie ostrych ataków stał się teatr, m.in. A. Borszczagowski i L. Malugin, który mówił o niskim poziomie ówczesnej partyjnej dramaturgii (sztuki N. Wir-ty, A. Sofronowa, B. Romaszowa). Pisarze byli zobowiązani do przedstawiania k. zgodnie z postulatami partii. Realizując to zamówienie w latach 1947-49 J. Dohnatowski, G. Fisz, B. Ławrieniow, S. Michałkow, K. Si-monow, A. Sofronow, A. Surkow, A. Sztejn i inni ówcześni twórcy posługiwali się zazwyczaj podobnym schematem konstrukcyjnym. Amerykanom i ich "pozbawionym skrupułów krajowym poplecznikom", przeciwstawiano przepełnionych dumą narodową obywateli ZSRR, a niekiedy również zacnych komunistów zachodnich. Były to niespotykane przykłady schematyzmu, zakłamania i prymitywizmu. Po 1956 literaturoznawstwo sowieckie wyraźnie zdystansowało się w stosunku do tych "dzieł" jako owoców dogmatyzmu.
Lit.: W. Kirpotin, Oktiabr' 1947.9 i 1949.3; Protiw burżuaznoj idieologii kosmopolitizma., Wopr. Fiłoso-fii 1948.2; A. Tarasienkow, NM 1948.2 i Znamia 1950.1; N. Gribaczow, Znamia 1949.1 i Prawda 1949.16.2; K. Simonow, Prawda 1949. 28.2 i NM 1949.3; A. Sofronow, Znamia 1949.2; P. Izmiestjew, Oktiabr' 1949.3; A. Fadiejew, Znamia 1949.8; J. Żuków, NM 1950.3; G. Struve, Die Sowjetlit., Munchen 1957; P. Hiibner, w: Kulturpolitik der SU, Stuttgart 1973; F. Abramow, Ogoniok 1988.9; A. Borszczagowskij, Bałowień sud'by, Tieatr 1988.10-12; K. Azadowskij, B. Jegorow, Zwiezda 1989.6.
KOSTYLOW Walentin Iwanowicz, 15.(3.)3. 1884 Moskwa - 29.8.1950 tamże, prozaik. Uczył się w szkole tylko trzy lata. Od 1903 okazjonalnie zajmował się działalnością literacką. Po przewrocie bolszewickim był dziennikarzem i działaczem partyjnym, od 1922 przebywał w Niżnym Nowogrodzie. Poczynając od 1935 wydał wiele powieści historycznych w pełni dostosowanych do postulatów "* realizmu socjalistycznego. Członek partii od 1944. Pierwszą powieść pt. Chwoj-nyj sztorm 1935 (Iglasty sztorm) poświęcił wydarzeniom rewolucyjnym na Zawołżu. Akcję następnej pt. Pitirim 1936 umieścił w czasach Piotra I, które przedstawił również w powieści Żriecy 1937 (Kapłani). Zdarzenia jego powieści Koźma Minin 1939 rozgrywają się na początku XVII w. Najbardziej znanym utworem K. jest trylogia Iwan Gro-znyj 1943-47 (Iwan Groźny, -1950-51). Ukazując podboje Iwana Groźnego nad Bałtykiem (postać tego cara intrygowała wówczas A.N. Tołstoja, I. Sielwinskiego, W. Sołowjo-wa i S. Eisensteina), K. stara się znaleźć historyczne uzasadnienie dla aneksji przez ZSRR państw bałtyckich w 1940. Prymitywnie idealizuje przy tym uwielbianego przez Stalina despotę, usprawiedliwiając tyranię wyższymi racjami państwowymi, tuszując okrucieństwo i ukazując rosyjskich zdobywców jako wyzwolicieli narodu litewskiego, łotewskiego i estońskiego z niewoli niemieckiej. Trylogia została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1947. W podręcznikach historii literatury rosyjskiej, wydanych po 1956, nie ukrywa się udziału K. w fałszowaniu faktów historycznych. KLE, RSPP2.
Dz.: Chwojnyj sztorm, 1935, w wyd. zmienionym pt. Sczastliwaja wstriecza, 1947; Pitirim, 1936, wyd. zmienione 1948, 1988; Żriecy, 1937; Koźma Minin, 1939 Iwan Groźny'], 1943-47. Izbr. socz. w 6-titt., 1951-52.
Lit.: I. Makarow, NM 1946.5; L. I. Twaróg, Ame-rican Slavic and East European Review 1955.3;
M. Korałłow, Wopr. Lit. 1965.9.
KOWAL Jurij losifowicz, 9.2.1938 Moskwa - 2.8.1995 tamże, prozaik. W 1960 ukończył studia filologiczne w wyższej szkole pedago-

KOWCZEG
300
gicznej w Moskwie. Współpracował z Juliuszem Kimem jako twórcą piosenek. Zaostrzenie oficjalnego kursu pobudziło K. do zajęcia się malarstwem, został jednak potępiony jako "nieudolny naśladowca" malarza N. Riericha. Skierowany do pracy nauczycielskiej w niedużej wsi tatarskiej zaczął pisać utwory dla dzieci. Od 1966 regularnie je publikował. Niektóre z nich ukazywały się w Niemczech w wolnym przekładzie Hansa Baumanna. Do najbardziej znanych spośród nich należy Niedopiosok (Napoleon III) 1975 (Uciekł Napoleon Trzeci, 1979). Dopiero w czasie "" pieriestrojki dał się poznać jako chrześcijanin, kiedy stworzył kilka swoich olejnych obrazów o tematyce chrześcijańskiej, w szczególności "Wjezd w Ijerusalim" (Ogoniok 1991.39. Wjazd do Jerozolimy). Napisał też kilka opowiadań dla dorosłych. Mieszkał w Moskwie. K. jest autorem około 30 płynnie napisanych i zajmujących książek dla dzieci, przedstawiających jednak idylliczny, daleki od prawdy obraz ZSRR. Niektóre opowiadania unaoczniają jego miłość do przyrody, a opowieść Prikluczenija Wasi Kurolesowa 1971 (Przygody Wasi Ku-rolesowa) ma charakter kryminału dla dzieci. Niedopiosok ujawnia zainteresowanie światem zwierząt i przyrody. Ka85, LES.
Dz.: Skazka o tom, kak stroiłsia dom, 1966; Listo-boj, 1972; Prikluczenija Wasi Kurolesowa 1974;
Klepka s karasiami, 1974; Niedopiosok, 1975; Piat' pochiszczennych monachow, 1977; Samaja logkaja łódka w mirie, 1984; Potynnyje skazki, 1987.
Lit.: A. Wistów, Dietskaja Lit. 1972.7; M. Tarło-wskij, LO 1973.10; T. Komarowa, tamże 1977.12;
E. Iwanowa, Ju. 1985.11; W. Bogdanów, LO 1986.1; E. Brandes, Buch und Kunst in der UdSSR 1988.3; W. Bieleckaja, Ogoniok 1991.39.
KOWCZEG, czasopismo literackie, nieregularnie ukazujące się w Paryżu w latach 1978-81 pod red. Nikołaja Bokowa. W sumie wydano 6 numerów. (Identyczny tytuł miał opublikowany w 1942 almanach Stowarzyszenia Rosyjskich Pisarzy w Nowym Jorku, w którym swe utwory zamieścili M. Ał-danow, I. Bunin, J. Iwask, J. Terapiano, A. Sztejger i in.). Numery 1-4 K. ukazywały się pod red. N. Bokowa i A. Krona. Red. 5. i 6. numeru był N. Boków wraz z konsultantami, do których grona należeli: L. Bokowa (Nowy Jork), I. Burichin (Kolonia), E. Wagin (Rzym), M. Grobman (Jerozolima), A. Kron (Paryż), K. Kuźminski (Teksas), J. Lecht (Los Angeles), J. Malcew (Berga-mo), E. Mnacakanowa (Wiedeń), I. Pomie-rancew (Lahnstein), A. Rabinowicz (Genewa) i L. Szelia (Paryż). K. - to czasopismo o zdecydowanie awangardowym charakterze. Pierwszeństwo druku miały w nim utwory pod względem treści i formy odbiegające od tradycyjnych kanonów literatury rosyjskiej. Korzystając z wolności, jaką gwarantowała niezależność od sowieckiej "* cenzury, czasopismo dowolnie sięgało po sztukę prowokującą, erotyczną i surrealistyczną. Na jego łamach drukowali swe utwory twórcy rosyjscy, zamieszkujący na emigracji i w ZSRR. Należeli do nich m.in. G. Ajgi, L. Czertkow, W. Kazakow, E. Limonow, Ws. Niekrasow, J. Rejn i Jel. Szwarc.
Lit.: F.Ph. Ingold, NZZ 1978.5.4; A. Rownier, W. Andriejewa, Rodnik 1990.4.
KOZAKÓW Michaił Emmanuiłowicz, 23.
(ll.)8.1897 Romodan (gub. połtawska) -16. 12.1954 Moskwa, prozaik. Po krótkim okresie studiów na uniwersytecie w Kijowie brał udział w wojnie domowej po stronie bolszewików. W 1921 przeniósł się do Piotrogrodu, gdzie w 1922 ukończył studia prawnicze. Dziennikarstwo poprzedziło jego pracę literacką. W 1924 opublikował pierwszy zbiór opowiadań pt. Popugajewo sczastje (Papuzie szczęście), w którym ujawniło się jego nawiązujące do doświadczeń Riemizowa zamiłowanie do eksperymentowania w dziedzinie techniki narracyjnej, o czym świadczyła bezpośrednia duża ingerencja opowiadacza w proces relacji autorskiej, zastosowanie niezwykłej metaforyki i poszukiwania w zakresie składni. W mniejszym stopniu owe eksperymenty for-

301
KOŻEWNIKOW Wadim Michajłowicz
malne odzwierciedliły się w pierwszej opowieści K. Mieszczanin Adamiejko 1927 (Mieszczuch Adamejko), w której w formie kryminału, wykorzystującego motywy "Priestu-plienija i nakazanija" (Zbrodni i kary) Do-stojewskiego, poruszył temat rozczarowania do rewolucji. Był ostro napiętnowany przez krytyków, traktujących wszelkie eksperymentalne poszukiwania jako "formalizm". Najważniejszym utworem K. jest powieść Kru-szenije impierii 1956 (Zmierzch imperium). Pierwsze jej części, opublikowane w 1929-37 pt. Diewiat' toczek (Dziewięć punktów), zostały nieomal całkowicie nie zauważone przez krytykę. To obszerne dzieło o wydarzeniach lat 1913-17, w którym materiał dokumentalny łączy się z fikcją literacką, w pełnej i zmienionej formie ukazało się po raz pierwszy dopiero po śmierci autora. "Powieść K. w płaszczyźnie ideowo-społecznej i historycznej opiera się na leninowskiej interpretacji wydarzeń rewolucji lutowej" (Fiedin). Ki, KLE, LES, RSPP2, Wy75. Dz.: Popugajewo sczastje, 1924; Mieszczanin Adamiejko, 1927; Czełowiek, padajuszczij nic, 1930 (reprint Tel Aviv około 1981); Zołotoj obrucz (wspólnie z A. Marienhofem), 1945; Źytieli etogo goroda, 1955; Kruszenije impierii, 1956. Izbr. socz. w 4-ch tt., 1929-31.
Lit.: A. Leżniew, NM 1929.5; K. Fiedin, w: M. K., Źytieli etogo goroda, 1955 i w: tegoż Sobr. socz. w9-titt.,t. 9,1962.
KOŻEWNIKOW Aleksiej Wieniediktowicz,
18.(6.)3.1891 Chabazy (gub. wiacka) - 5.1. 1980 Moskwa, prozaik. Pochodził z rodziny chłopskiej. Przed przewrotem bolszewickim był wiejskim nauczycielem, w czasie wojny domowej służył w Armii Czerwonej, w 1923 studiował w wyższym instytucie artystyczno-lite-rackim w Moskwie. Działalność literacką rozpoczął w 1924, należał do ugrupowania "" Kuźnica. Podejmował długie wyprawy po kraju w celu zgromadzenia materiału do swoich książek. Był nad Wołgą, na Uralu, Syberii i w Chakasji. Starał się ukazać zmiany zachodzące w procesie socjalistycznego budownictwa
w różnych rejonach ZSRR. Liczne utwory poświęcił dzieciom i młodzieży. Jedna z wcześniejszych jego opowieści pt. Wieniki 1928 (Miotły z chrustu), w której ukazuje spław drewna tratwami po Wołdze, zwraca uwagę ciekawymi rozwiązaniami w zakresie formy (składa się z siedmiu nowel zbudowanych na zasadzie retrospekcji). W powieści Zdrawstwuj, put'! 1934 (Witaj, drogo) K. sławi budowniczych Turkiestańsko-Syberyjskiej Magistrali Kolejowej. Jego powieść o budowniczych miasta łgarka otrzymała tytuł Brat okienna 1939 (Brat oceanu, 1950), który metaforycznie określa rzekę Jenisej. Nagrodę Stalinowską II st. otrzymał K. za powieść Żywaja woda 1950 (Ożywcza woda, 1952). Jest to utwór przeciętny, napisany w duchu "• realizmu socjalistycznego, z nieskazitelnie pozytywnym bohaterem głównym, który wypróbo-wuje nowy system nawadniania w Chakasji i osiąga sukces przezwyciężając zmyślone przez autora, sztuczne przeszkody. Powieść gorliwie propagowała uchwałę KC KPZR "O podniesieniu gospodarki rolnej w okresie powojennym" i przygotowywała podstawy do wprowadzenia w życie opisanego w niej systemu nawadniania. W swej ostatniej powieści pt. Na wielikoj lotnoj tropie 1980 (Na dużej ścieżce startowej) K. podejmuje typowy dla literatury sowieckiej temat wrzenia rewolucyjnego w latach 1905-17. KLE, PSPP2, Wy82.
Dz.: Szpona. Iz żyzni biesprizomych, 1925, wyd. 2, zmienione 1929; Czefowiek-piesnia, 1927; Wieniki, 1928; Magistral, 1934, w wersji przerobionej pt. Zdrawstwuj, put'!, 1936; Brat okieana, 1939;
Żywaja woda, 1950; Dobryje wschody, 1960; Sotn-ce jezdit na cieniach, 1972; Wozdusznyj diesant, 1972; Na wielikoj lotnoj tropie, 1980. Sobr. socz. w4-chtt., 1977-79. Lit.: N. Zamoszkin, NM 1929.3; F. Lewin. Lit.
KOŻEWNIKOW Wadim Michajłowicz, 22.
(9.)4.1909 Narym na Syberii - 20.10.1984 Moskwa, prozaik. Syn lekarza. W 1925 przeniósł

KRASNAJA NÓW 302
się do Moskwy, w 1929-33 studiował na wydziale etnologiczno-literackim uniwersytetu w Moskwie. Od 1933 zajmował się działalnością dziennikarską, w 1939 opublikował pierwszy zbiór opowiadań. W 1941-45 był korespondentem wojennym (od 1943 gazety "Prawda"). W 1943 wstąpił do partii. W 1949-84 był red. nacz. miesięcznika "Znamia". Przekazał organom KGB powieść W. Grossmana "Żyzń i sud'ba" (Życie i los). Od 1956 sięgał po większe formy pro-zatorskie. Niejednokrotnie piastował wysokie stanowiska w administracji literackiej. Był w składzie zarządu ZP ZSRR i ZP RFSRR, a w 1967 i 1970 wchodził również do sekretariatu obu zarządów. W 1981 delegowano go na XXVI zjazd KPZR. Mieszkał w Moskwie. • K. w myśl "* realizmu socjalistycznego podporządkował swą twórczość propagowaniu nowego człowieka - komunisty. Jego utwory o tematyce wojennej służyły utrwaleniu kultu jednostki. Wyidealizowany superbohater K. szybko i bezbłędnie wykonuje swoje zadania, nieuzbrojony przypuszcza atak na pistolety maszynowe wroga i nie odnosi ran (Most 1943). W jego trywialnych utworach, wznawianych również po 1956 roku, upiększony obraz wojny pomniejsza rzeczywiste zasługi Armii Czerwonej. Również w utworach poświęconych Chinom (1952-55), zgodnie z ówczesnymi oczekiwaniami ukazuje chińskiego bohatera pozytywnego. W powieści Zarie nawstńeczu 1956/57 (Na spotkanie zorzy, 1959), zawierającej elementy autobiograficzne, K. kreuje postać idealnego rewolucjonisty na tle wydarzeń wojny domowej na Syberii. Ilustracją partyjnych haseł o rychłej realizacji idei komunistycznych jest opowieść Znakom'tieś, Bałujew 1960 (Taki jest Bałujew, 1962), przedstawiająca powstawanie rurociągu gazowego na Syberii. Utwór wywołał przewlekłą dyskusję, w toku której pod adresem autora sformułowano zarówno słuszne zarzuty, m.in. S. Anionowa, uważającego, że Bałujew troszczy się "nie o człowieka", lecz o "człowieka przy maszynie", jak też pełne zachwytu opinie dogmatycznie usposobionych krytyków (np. I. Kozłowa). Częściowo w okresie wojny toczy się akcja opowieści Osoboje podrazdie-lenije 1969 (Pododdział specjalny), za którą K. otrzymał nagrodę państwową ZSRR za 1971. Ukazał w niej idealnego sowieckiego robotnika, który kształcąc się zaocznie i równocześnie pracując uzyskuje dyplom inżyniera, a następnie zostaje działaczem partyjnym. W powieści produkcyjnej pt. Korni i krom 1981-82 (Korzenie i korona) również przedstawił sztuczne problemy i konflikty. KLE, LES, RSPP2, Wy75, Wy82. Dz.: Nocznoj razgowor, 1939; Szczęście żołnierskie i inne opowiadania. Warszawa 1950; W wielikom narodnom Kitaje, 1952; Miara hartu. Warszawa 1954; Zarie nawstrieczu, 1956/57; Znakom'tieś, Bałujew, 1960; Szturm wierszyn, LG 1961.20.7;
Osoboje podrazdielenije, 1969, 1970; Korni i kro-na, Znamia 1981.9-10, 1982.1-2. • Sobr. socz. w 6-ti tt., 1968-71; w 9-ti tt., 1985-88.
Lit.: E. Knipowicz, NM 1956.6 i w: W. K., Sobr. socz., 1968; I. Kozłów, LG 1959.25.4 i Lit. i Sowr. 1961.2; W. Horst, SZ 1960.9.7; S. Antonow, LG 1961.4.3 i Nasz Sowr. 1963.1; N. Gej, W. Pisku-now, NM 1966.4; L. Kriaczko, Moskwa 1970.6;
I. Grinberg, 1972; E. Kriger, LG 1972.29.11;
M. Sinielnikow, Moskwa 1979.4 i Znamia 1985.1;
B. Bachmanin, LG 1981.21.1; G. Browman, NM 1982.12; B. Iwanów, LG 1989.29.4.
KRASNAJA NÓW, czasopismo literackie, wydawane w Moskwie w 1921-42, początkowo dwa razy w miesiącu, później jako miesięcznik. K.N. była pierwszym "dużym" czasopismem, które pod red. A. Woronskiego odgrywało wiodącą rolę wśród sowieckich periodyków literackich. Skupiała wokół siebie najlepsze młode siły ** współwędrowców (poputcziki) i zamieszczała na swych łamach najbardziej znaczące utwory nowej literatury. K.N. była obiektem wciąż nasilających się ataków ze strony ugrupowania "* Oktiabr'. W 1925 na polecenie KC partii do koi. red. pisma dokooptowano dwóch przedstawicieli "" MAPP-u, a w 1927 zwolniono ze stanowiska red. nacz. A. Woronskiego, którego oskarżono o odchylenie trockistowskie.

303 KRASNOW Piotr Nikołajewicz
Wśród późniejszych, wielokrotnie zmieniających się członków koi. red. pisma, co nie pozostawało bez wpływu na jego profil, był też A. Fadiejew. W 1923, w okresie najpełniejszego rozkwitu czasopisma, wydawali w nim swe utwory W. Aleksandrowski, A. Arosiew, D. Biedny, S. Bobrów, W. Briu-sow, I. Erenburg, K. Fiedin, O. Forsz, M. Gierasimow, F. Gładkow, M. Górki, S. Gorodiecki, Ws. Iwanów, S. Jesienin, W. Kazin, W. Kiryłłow, S. Kłyczkow, N. Laszko, W. Majakowski, O. Mandelsztam, A. Marienhof, W. Narbut, A. Niewierow, N. Nikitin, P. Niżowej, S. Obradowicz, P. Orieszyn, B. Pasternak, B. Pilniak, S. Pod-jaczew, N. Poletajew, J. Połonska, L. Reisner, S. Siemionow, S. Siergiejew-Censki, M. Sza-ginian, N. Tichonow, A. Tołstoj, K. Trie-niow, W. Wieriesajew, A. Wiesioły, M. Wo-łoszyn, M. Zoszczenko i in. autorzy. W późniejszych latach ukazały się tu również znaczące utwory I. Babla, W. Katajewa, J. Oleszy, A. Płatonowa, M. Priszwina i L. Siejfulliny. Nakład pisma nieustannie rósł i w 1921 wynosił 15 000 egzemplarzy, w 1932 - 22 000, w 1941 - 45 000. Równocześnie zmniejszała się jego objętość.
HRL, KLE,LE,LES.
Lit.: J. Mandelsztam, Czisła 1930.1; H. McLean, American Slavic and East European Review 1949, s. 185-200; Pismo..., NM 1964.12; M. Kuz-niecow, w: Oczerki istorli russkoj sowietskoj żuma-Ustiki, 1966; R. Maguire, Red Yirgin Soil, Prince-ton 1968; "" Woronskij.
KRASNOW Piotr Nikołajewicz, 22.(10.)9. 1869 Petersburg -16.1.1947 Moskwa, prozaik. Oficer zawodowy, od 1888 służył w kozackich oddziałach gwardyjskich, chociaż sam Kozakiem nie był. W 1897/98 odbył podróż do Abisynii w charakterze dowódcy carskiej straży przybocznej, w 1904/05 brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej. Pierwsze zdarzenie przedstawił w książce Kozaki wAfrikie, wyd. 2: 1909 (Kozacy w Afryce), drugie w utworze pt. God wojny 1905 (Jeden rok wojny). Był współpracownikiem niektórych czasopism, zamieszczał w nich inne utwory na temat wojny i życia Kozaków. W 1916, podczas I wojny światowej był mianowany generałem. Później wspierał Rząd Tymczasowy. W maju 1918 został obwołany atamanem Kozaków dońskich i rozpoczął walkę z bolszewikami. Po opuszczeniu Ukrainy przez oddziały niemieckie i podporządkowaniu formacji kozackich Denikino-wi w lutym 1919 wyjechał do Batumi, a następnie wyemigrował do Berlina. Po ogromnym sukcesie, jaki odniósł dzięki rozpoczętej w Batumi powieści Ot dwugłowego orła k krasnemu znamieni 1921/22 (Od dwugłowego orła do czerwonego sztandaru), która doczekała się 3 wydań i 12 przekładów, stał się bardzo płodnym pisarzem. W 1921-43 wydał 41 książek, a wśród nich jednotomowe i wielotomowe powieści, 4 zbiory opowiadań i 2 tomy wspomnień. Około 1922 zamieszkał w zamku w Dammarie-les-Lys (Francja). Ponad połowa jego książek została przetłumaczona na wiele języków obcych. Twórczość K., w której uwzględnia wydarzenia rosyjskiej historii i sowiecką rzeczywistość, jaskrawię odzwierciedla jego monarchisty-czne przekonania, wierność carowi i rosyjskiemu prawosławiu oraz zdecydowaną negację bolszewizmu. Jako przekonany antysemita traktuje go jako owoc "międzynarodowego żydostwa". Po wyemigrowaniu z Rosji K. nie zrezygnował z zamiaru wyzwolenia jej od bolszewików. Partnera do realizacji owego celu upatrywał nawet w Niemczech hitlerowskich i od 1938 znów mieszkał w Berlinie. Kiedy przebieg II wojny światowej uniemożliwił plan stworzenia państwa kozackiego w Rosji, powstało ono w 1944 w Tolmez-zo, w Alpach Włoskich, gdzie zgromadziło się około 10 000 Kozaków, na czele z K. Po wojnie K. został wydany rządowi sowieckiemu, skazany na śmierć i stracony. Struktura utworów K. odznacza się prostotą. Napisane są ciekawie; szczegółowo i adresowane do masowego czytelnika. "Potrafił pisać znakomicie, ale wyłącznie o tym, co znał z autopsji" (R. Gul). Jego książki były chętnie czy-

KRATKAJA LITIERATURNAJA ENCYKŁOPIEDIJA
304
tane głównie ze względu na ich polityczną i historyczną treść. Stosunki międzyludzkie i psychologię postaci przedstawiał w sposób dość uproszczony. Jego powieść Od dwugła-wogo orla k krasnemu, znamieni obejmuje okres panowania Mikołaja II i pierwsze lata po bolszewickim przewrocie. Do najlepszych fragmentów utworu należą sceny przedstawiające własne przeżycia autora. Swoje doświadczenia z okresu wojny domowej zawarł również we wspomnieniach pt. Na wnutrien-niem frontie 1922 (Na wewnętrznym froncie), przedrukowanych w Leningradzie w 1927. W trylogii: Largo 1930, Wypasz 1931 (Wypas) i Podwig 1932 (Bohaterski czyn) ukazał rosyjską inteligencję lat 1911-31, która nie zrozumiała charakteru przemian społecznych przed zagarnięciem władzy przez Lenina i musiała wyemigrować. W finale powieści K. rozwija utopijną myśl o możliwości wyzwolenia Rosji. Swymi powieściami historycznymi Cesańewna 1709-1762 1933 (Cesa-rzówna) i Jekatierina Wielikaja 1935 (Katarzyna Wielka) i in. przyczynił się do oczyszczenia od pomówień carów rosyjskich i mówiąc o nich prawdę dawał pozytywny przykład myślenia dla przyszłych pokoleń. Powieść Łóż 1939 (Kłamstwo) ukazuje zakłamanie sowieckiej propagandy. Jej akcja toczy się w stalinowskich obozach i w akceptowanych przez K. Niemczech hitlerowskich, przy czym stosunek autora do Żydów jest zdecydowanie wrogi. Napisał także kilka książek dla młodzieży, m.in. Mantyk, ochotnik na lwów 1928 (Mantyk, polujący na lwy). Twórczość K. oddaje tragizm, wynikający z dokładnego rozpoznania zła bolszewizmu, o którym w ZSRR zaczęto otwarcie mówić dopiero w czasie "* pieriestrojki. Ujawnia także fanatyzm autora w stosunku do Żydów, jego błędne rachuby, związane z narodowym socjalizmem oraz głębokie umiłowanie wszystkich ideałów rosyjskiej tradycji. EmR, Fo, RP94.
Dz.: Kozaki w Afrikie, wyd. 2: 1909; God wojny, 1905; W źytiejskom morw, 1915 i Paris 1962; Ot
dwugłowego orła k krasnemu znamieni, kn. 1-4, Berlin 1921-22; Amazonka pustyni, Berlin 1922;
Na wnutrienniem frontie, w: Archiw Russkoj Rie-wolucyi, Berlin 1922. l, wyd. 2: Leningrad 1927;
Opawszyje listja, Berlin 1923; Poniat' - prostit', Berlin l924;Jedinaja-Niedielimaja, Berlin 1925;
Wsio prochodit, kn. 1-2, Berlin 1926; Biełaja swit-ka, Berlin 1928; Mantyk, ochotnik na lwów, Paris 1928; Largo, Paris 1930; Wypasz, Paris 1931; Podwig, kn. 1-2, Paris 1932; Cesańewna 1709-1762, Paris 1933; Jekatierina Wielikaja, Paris 1935; Ca-rieubijcy, Paris 1938; Łóż, Paris 1938; Na rubieże Kitaja, Paris 1939; Pawiany, Paris 1943.
Lit.: S. Sawinow, Studienczeskije Gody 1925.20;
K. Popów, Paris 1934; Ruś. Soldatengeist, edycja Deutsche Gesellschaft fur Wehrpolitik, Berlin 1939; R. Lucket, The White Genarals, NY 1971;
R.C. Williams, Culture in Exile, Ithaca 1972; Ph. Longworth, The Cossacks, NY 1979; I.G. Nutsch, w: The Modern Encyclop. of Russian and Soviet History, 1.18, GulfBreeze (Florida) 1980; R. Gul, w: tegoż/a unios Rossiju, t. l, NY 1981, s. 127; E. Vagemans, Slavica Gandensia 1990.17.
KRATKAJA LITIERATURNAJA ENCYKŁOPIEDIJA, KLE (Mała encyklopedia literacka), sowiecka encyklopedia literacka, złożona z 8 tomów (1962-75) oraz jednotomowego suplementu z 1978. Jest drugim (po marksistowskiej "" Litieratumoj Encykłopie-dii) pełniejszym kompendium literackim opublikowanym w ZSRR. Zawiera około 12 000 haseł imiennych, prezentujących sylwetki twórców literatury rosyjskiej i światowej (w tym również autorów różnych narodów ZSRR) oraz rzeczowych, zawierających charakterystykę terminów, okresów, kierunków, ugrupowań, literaturoznawstwa i periodyków literackich. Red. nacz. KLE był A. Surkow, lecz faktycznie kierownictwo spoczywało w rękach jego zastępcy W. Żda-nowa. W skład koi. red. KLE wchodzili w różnym czasie A. Anikst, N. Gudzij, G. Li-chaczow, J. Oksman, L. Timofiejew, W. Wi-nogradow i inni uczeni. Autorami poszczególnych haseł byli m.in. S. Awierincew, A. Bielinkow, A. Biełkin, M. Gasparow, L. Grossman, O. Michajłow, E. Mieletinski,

305
KREJD Wadim Prokofjewicz
I. Rodnianska i N. Tomaszewski. Zamysł i pierwsze tomy KLE pojawiły się za rządów Chruszczowa, jej wydawanie było kontynuowane w okresie breżniewowskim. W związku z tym znalazły w niej odbicie zmiany zachodzące w tym czasie w polityce partii wobec literatury: względna tolerancja w latach "* odwilży, kampanie represyjne lat 1965-68 i początek stagnacji życia literackiego. Zaznaczyły się również naciski kierownictwa partyjnego w formie ideologicznych sztam-pów i drastycznych restrykcji "* cenzury. Powodowało to przeładowanie KLE hasłami poświęconymi funkcjonariuszom literackim oraz trzeciorzędnym przedstawicielom innych literatur ZSRR, co miało ilustrować demagogiczną tezę o "przyjaźni narodów". Zasadniczo objętość haseł imiennych oraz obecność lub brak podobizn poszczególnych pisarzy zostały podyktowane głównie względami politycznymi, w mniejszym stopniu literackimi. Koi. red. i czołowi autorzy haseł uporczywie sprzeciwiali się ideologicznym naciskom, stosując czopowy język i inne sposoby ominięcia cenzury. Tak np. w artykule o A. Platonowie (t. 5, 1968) wymienione zostały jeszcze zabronione, nie opublikowane powieści Juwienilnoje morie (Morze młodości) i Kotłowan (Wykop), wydane w ZSRR po raz pierwszy dopiero w 1986 i 1987. Wywoływało to niezadowolenie kierownictwa partyjnego, ostre zarzuty pod adresem koi. red., mnożyło donosy i krytykę prasową, w wyniku czego w 1969 został zwolniony ze stanowiska zastępcy red. nacz. W. Żdanow, a w 1975 jego następca A. Jermakow. Dzięki usilnym zabiegom redakcji do KLE oprócz znanych autorów sowieckich włączono również twórców prześladowanych, zniesławionych i przemilczanych (np. N. Gumilow) oraz należących do pierwszej fali "" emigracji (W. Chodasiewicz, W. Nabokow, B. Zaj-cew). Przemilczano natomiast wszystkich bez wyjątku pisarzy drugiej fali emigracji, do których należeli m.in. O. Anstiej, I. Jełagin i N. Morszen. W hasłach poświęconych autorom zamordowanym w latach terroru występuje przeważnie formuła: "niesłusznie represjonowany, zrehabilitowany pośmiertnie". W końcu lat 70. i na początku 80. wszelkie wzmianki o represjach i rehabilitacji były zabronione, toteż w hasłach tomu 9 (suplement), poświęconych ofiarom terroru (np. A. Wwiedienskiemu), brakuje informacji o prześladowaniach i ich formach. W suplemencie uwzględniono autorów, którzy zdobyli rozgłos dopiero w trakcie wydawania poprzednich 8 tomów encyklopedii. Dotyczy to B. Achmaduliny, A. Ananjewa, W. Astafjewa, W. Biełowa, A. Wampiłowa oraz autorów, o których w tym czasie wolno już było pisać (J. Dombrowski, K. Waginow, a także emigranci G. Adamowicz, Don Ami-nado i N. Jewrieinow). Suplement zawiera też indeks do wszystkich tomów KLE, brakuje w nim jednak nazwisk pisarzy emigrantów z lat 70., nawet takich jak W. Maksimów czy W. Niekrasow, którym w poprzednich tomach poświęcono odrębne artykuły. KLE jest kompedium literackim, przygotowanym starannie i fachowo, ale ze względu na ograniczenia cenzuralne nie może być jedynym źródłem informacji.
Lit.: A. Dymszyc, Ogoniok 1968.50; R. Samarin, Prawda 1969.30.6; A. Boczarow, NM 1972.3;
A. Morozow, Ruś. Lit. 1976.2; KLE.
KREJD (w pisowni amerykańskiej Kreyd) Wadim Prokofjewicz, 10.9.1936 Nerczyńsk, poeta, historyk literatury. Przodkowie K. mieszkali na Syberii, ojciec był ekonomistą, matka lekarzem. W 1954-60 K. studiował filologię na uniwersytecie w Leningradzie. Wiersze pisał już w dzieciństwie, ale w ZSRR zdołał opublikować tylko niektóre swoje recenzje. Przez jakiś czas był red. w wydawnictwie, ale na swoje utrzymanie zarabiał głównie pracując jako ślusarz i ładowacz. Chciał w ten sposób uniknąć ideologicznego wpływu systemu politycznego. W 1973 wyemigrował i od lutego 1974 mieszkał w USA. Wykładał na różnych uniwersytetach, w 1983 otrzymał stopień doktora nauk i został profesorem na uniwersytecie

KRIEPS Michaił Borisowicz
306
w Iowa. Od 1974 systematycznie zamieszczał swoje wiersze, jak również eseje literackie, na łamach periodyków emigracyjnych (początkowo pod pseudonimem Krejdienkow). Od 1986 wiersze K. były włączane do zbiorów poezji (zob. np. almanach "Wstrieczi"). Po raz pierwszy zebrał je w tomiku Wosmi-grannik 1986 (Ośmiościan). Następnie wydał zbiorki Zielonoje okno 1987 (Zielone okno) i Kwartał za poworotom 1990 (Dzielnica za zakrętem). Ponadto K. jest znanym badaczem literatury, pisze też utwory prozator-skie. Wiersze K. w przeważającej swej większości należą do nurtu liryki refleksyjnej. Oparte są na konkretnych podstawach -pojęciu, myśli lub określonym szczególe -które podaje w wątpliwość. U źródła poszukiwań K., zmierzających do poznania więzi między duchem, duszą. Bogiem i słowem tkwią jego przekonania religijne. Ujawnia się to również w przygotowanych przez niego antologiach Prapamiat'. Antologija pie-riewopłoszczenij 1988 (Prapamięć. Antologia przeistoczeń) i Istocznik. Antołogija russkoj duchownej linki 1989 (Źródło. Antologia rosyjskiej liryki duchowej). Liryka K. kieruje się rozsądkiem, demonstrując przy tym grę słów i dźwięków. Pod maską intelektu ukrywa się jednak świat uczuć, przepełniony ścisłą więzią z przyrodą i tęsknotą do ciszy. Proza K. nawiązuje do jego zainteresowań badawczych. W opowieści Soznajtieś, grażda-nin Blok 1985 (Proszę się przyznać, obywatelu Blok) przedstawia sceny zmyślonego przesłuchania Błoka przez Cze-ka na początku 1919 oraz własne rzekomo rozmowy z Blokiem na temat jego decyzji o współpracy z bolszewikami. W swych pracach histo-rycznoliterackich K. zajmował się m.in. twórczością G. Iwanowa, N. Gumilowa, O. Mandelsztama, a także nonkonformisty-cznych poetów leningradzkich z lat 60-70. FV.
Dz.: Wiersze: NŻ 1974.114, 116, 117, 1984.156, 1985.161, 1986.165; Strielec 1985.12, 1986.8, 12, 1987.9, 1988.6; Wstrieczi 2, 1986, 1987, 1988, 1989; Soznajtieś, grazdanin Błok, Strielec 1985.8-9;
Wosmigrannik, NY 1986; Zielonoje okno, tamże 1987 i (fragm.) Oktiabr' 1991.4; Pietierburgskij pieriod Gieorgija Iwanowa, Tenafly (New York) 1989; Zagadka smierti Gumilowa, Strielec 1989.3;
Kwartał za poworotom, Paris-NY 1991;Jedinorog,
Sankt-Pietierburg 1993.
Lit.: S. Sokołów, w: W. K., Wosmigrannik, 1986;
A.T. (B. Kienżejew), Kont. 1987.53; S. Pietrunis, RM 1987.28.2; W. Dmitrijew, NŻ 1988.172-173, 1989.175; A. Radaszkiewicz, RM 1989.9.6;
P. Wielgin, NRS 1989.28.12; A. Tkaczenko, Strielec 1989. 3.
KREPS Michaił Borisowicz, 24.7.1940 Leningrad - 8.12.1994 Boston, poeta i historyk literatury. Syn inżyniera i lekarki. W 1962-67 studiował germanistykę na uniwersytecie w Leningradzie, w 1967-73 wykładał literaturę angielską w leningradzkim instytucie pedagogicznym, a równocześnie uczęszczał na studia doktoranckie. W 1974 wyemigrował do USA. W 1974-77 pracował jako lektor języka rosyjskiego w Monterey, następnie studiował slawistykę na uniwersytecie w Berkeley, a w 1981 obronił pracę doktorską na temat M. Zoszczenki. Wiersze zaczął pisać jeszcze w szkole. Fascynowała go poezja O. Mandelsztama, M. Cwietajewej i B. Pasternaka, a także angielskich metafizyków i romantyków oraz poetów rosyjskich przed-puszkinowskiej doby. Od 1976 wiersze K. ukazywały się w emigracyjnych periodykach, pierwszy ich zbiór pt. Intierwju s pticej Fie-niks 1986 (Wywiad z ptakiem noszącym nazwę Feniks) zawierał 100 utworów z lat 1974-84. Drugi tomik jego poezji Buton gotowy 1987 (Pąk głowy) obejmuje wiersze okresu leningradzkiego (1962-73) i bostoń-skiego (1985-87). Od 1981 K. był profesorem literatury rosyjskiej w bostońskim college'u. Opublikował monografie o I. Brodskim (1984), M. Bułhakowie i Pasternaku (1984) oraz M. Zoszczence (1986). Od 1983 był członkiem koi. red. almanachu "" Wstrieczi. Dzięki"" pieriestrojce jego wiersze w końcu 1990 zostały również wydane w ZSRR. Za najważniejszego nauczyciela uznawał K.

307
KRIWULIN Wiktor Borisowicz
swego rówieśnika losifa Brodskiego. W swej twórczości unikał bezpośredniego zaangażowania w problemy społeczne współczesności, nie nawiązywał do wydarzeń historii Rosji i nie był wyrazicielem emigracyjnej tęsknoty za ojczyzną. Nie przybierał też postawy moralisty. Wiedzę na temat życia, zaczerpniętą z doświadczeń, spostrzeżeń i lektury, wszystko to, co ironicznie określał jako "wiązankę oklepanych prawd", przedstawiał w nowej formie. Często przybierał postawę ironiczną, a jego odrębne opinie na temat współczesnej kultury i cywilizacji prowokowały do dyskusji. W poszczególnych wierszach K. często podawał różne wariacje głównej myśli, wykorzystując przy tym powtórzenia, pa-raielizmy składniowe i kontrasty. Część jego utworów została napisana w sposób tradycyjny z zachowaniem klasycznych rymów i rytmu, część - wierszem wolnym, prawdopodobnie pod wpływem współczesnej liryki polskiej, którą zajmował się w czasie studiów na uniwersytecie w Berkeley.
EmR, FV. Dz.: Wiersze: NŻ 1976.122, 123, 125, 1989.175;
Kont. 1977.13, 1986.49, 1988.55; Wr. i My 1977. 16,1978.29, 1979.41, 1985.87, 1987.94,1988.101, 1989.106; Wstrieczi 2, 1984, 1985, 1986, 1987, 1988; Strielec, 1986.12; Moskowskij Awtotrans-portnik 1990.29; NŻ 1990.179; O poezii losifa Brodskogo, Ann Arbor 1984; Intierwju s pticej Fie-niks, Paris-NY 1986, fragm. Oktiabr' 1990.12;
Butan gotowy, Philadelphia 1987.
Lit.: W. Ojcer, Panorama 1989.3.11; W. Sinkie-
wicz. Mir 1995.6-12.1.
KRIWULIN Wiktor Borisowicz, 9.7.1944 Kadijewka pod Krasnodonem (obw. woro-szyłowgradzki), poeta. Jego ojciec, z pochodzenia Żyd, przez dłuższy czas był oficerem, matka, z zawodu felczerka, wywodziła się z polskiej szlachty. W 1947 razem z rodzicami powrócił do Lenigradu, gdzie mieszkał przed wojną. W 1961-67 studiował na uniwersytecie w Leningradzie (pracę dyplomową pisał na temat I. Annienskiego). W 1966 wystąpił z Komsomołu, po studiach pracował jako korektor, utrzymywał się z korepetycji. Do "" pieriestrojki należał do "drugiego" (nieoficjalnego) kręgu kultury rosyjskiej. Wiersze zaczął pisać mając 14 lat, w 1960 poznał A. Achmatową, z którą spotkania określiły jego stosunek do poezji w sowieckich warunkach życia. Aktywnie udzielał się w pracy koła młodych poetów, dla których wzorami byli A. Błok, W. Chlebnikow, B. Pasternak, B. Lifszyc i in. twórcy tzw. ** srebrnego wieku. Od 1962 uczęszczał na posiedzenia zrzeszenia literackiego, kierowanego przez Gleba Siemionowa. K. był także jednym z organizatorów nieoficjalnej literatury. W 1966 razem z T. Bukowską i W. Kriwo-szejewem założył Szkołę Poezji Konkretnej, a w 1975 wchodził w skład grupy twórców, którzy obrali sobie za cel wydanie pierwszej antologii nieoficjalnej literatury leningradz-kiej pt. "Lepta" (Wkład). Po odrzuceniu jej przez wydawnictwo "Sowietskij Pisatiel" razem z T. Goriczewą zaczął systematycznie publikować w "" Samizdacie filozoficzno-li-terackie czasopismo "37" (ostatni, 21 numer ukazał się w 1981). 7. 12. 1980 K, utworzył Swobodnyj Kulturnyj Cech (Wolne Zrzeszenie Kulturalne), którego program przepowiadał ideały "" pieriestrojki. Następstwem tego była rewizja KGB, w wyniku której skonfiskowano ważne dla niego książki i maszynę do pisania (16.12.1980). Od 1976 K. zamieszczał swe utwory na łamach periodyków emigracyjnych. Pierwsze jego zbiorki poezji - Stichi 1981 (Poezje) i Stichotwo-rienija 1987/88 (Poezje), ukazały się w Paryżu. Od 1985 utwory K. mogły się pojawiać również w ZSRR, po raz pierwszy ogłoszono je w zbiorze "Krug" (Koło), później zaczęły się ukazywać na łamach wielu periodyków. Do ZP został przyjęty na podstawie zbiorków poezji, wydanych w Paryżu. Tomikiem Obraszczenije 1990 (Zwrot) zapoczątkował publikację swojej poezji w ZSRR. W końcu lat 70. zwrócił się ku prozie. Opowiadania opublikował w 1980 w czasopiśmie "Konti-nient", a fragmenty napisanej w 1980 powieści Szmon (Rewizja) zamieścił w 1990 na

KRON Aleksandr Aleksandrowicz
308
łamach wydawanego przez N. Berga i M. Szejnkera almanachu leningradzkiego "Wiestnik Nowoj Litieratury". W wieku 30 lat przyjął w Moskwie chrzest w obrządku prawosławnym. Napisał wiele prac z pogranicza religii, filozofii i poezji, np. Magicze-skoje u Chlebnikowa (Pierwiastki magiczne u Chlebnikowa), Eschatologia w russkoj litie-raturie XIXw. -Baratynski, Fet, A. Bietyj (Eschatologia w literaturze rosyjskiej XIX w. -Baratynski, Fet, A. Bieły), które do 1990 nie mogły ukazać się w druku. Poczynając od 1974 K. przez kilka lat pozostawał w związku małżeńskim z Tatianą Goriczewą, która była jedną ze współzałożycielek nieoficjalnego zrzeszenia kobiet - Maria i w 1980 musiała wyemigrować. Mieszka K. w Petersburgu. Bogata twórczość poetycka K., który już w 1971-74 skompletował 5 zbiorków wierszy, ma swe źródła w poezji rosyjskiej początku XX wieku. Jest ona reakcją na załamanie się ** odwilży, kontynuacją i utwierdzeniem zasady wolności sztuki, mimo niemożliwości jej publikacji. W poezji K., która ma charakter filozoficzny, metafizyczny, religijny i świadczy o głębokiej jego wierze, znalazło wyraz rozpoczynające się w Rosji odrodzenie duchowe. Często w jego utworach wyczuć można strach przed sądem historii i sumienia. O ścisłej więzi poezji K. z malarstwem świadczy jej przedmiotowość i bogata obrazowość (porównania, metafory). Dominujący w jego utworach motyw rozpaczy opiera się nie na osobistych doświadczeniach, lecz na uświadomieniu sobie sytuacji ludzkości w ogóle (w ZSRR i gdzie indziej), a przede wszystkim wypływa ze zrozumienia tragicznych skutków zaniku miłości do bliźniego i bezsilności słowa jako środka przekazu. Część utworów K. przypomina prozę: stale występują w nich przerzutnie. W innych zachowuje bardziej tradycyjną organizację rytmiczną. Formę jednak zawsze podporządkowuje treści, nie rezygnując z krytycznego dystansu do swoich czasów i stale poszukując duchowej praprzyczyny. Ponad 100-stronicowa powieść K. Szmon
składa się z odrębnych linii fabularnych, połączonych wspólnym tematem, jakim jest aktualny stan duszy i literatury. EmR, FV. Dz.: Wiersze: Grani 1975.97,1977.103,1978.108;
Kont. 1976.10, 1981.28; Echo 1980.3, 1986.14;
The Blue Lagoon Anthology, t. 4, Newtonville (Massachusetts) 1983, s. 190-227; Rodnik 1987. 7; Raduga 1989.3; Iskusstwo Leningrada 1989.4;
Niewa 1989. 9; Wiestnik Nowoj Litieratury 1990. l; Ogoniok 1990.30; Oktiabr' 1990.7; DN 1990. 11. Stichi, Paris 1981; Stichotworienija w 2-ch tt., tamże 1988; Obraszczenije, 1990; U istokow nieza-wisimoj kultury, Zwiezda 1990.1; Koncert po zaja-wkam, Sankt-Pietierburg 1993.
Lit.: D. Dar, w: The Blue Lagoon Anthology, t. 4, Newtonville 1983; K. Kużminskij, tamże; W. Bie-taki, Russkaja poezija za 30 let, Orange (Connec-ticut) 1987; M. Siewierin (M. Berg), Wiestnik Nowoj Litieratury 1990.1; O. Siedakowa, DN 1991.10.
KRON (właśc. Krejn) Aleksandr Aleksandrowicz, 13.7.(30.6.)1909 Moskwa - 24.2. 1983 tamże, dramaturg i prozaik. Syn kompozytora. Podczas wojny domowej przebywał w zakładzie poprawczym pod Moskwą. W 1930 ukończył studia filozoficzne na uniwersytecie w Moskwie. Jego sztuka Wintow-ka No 492116 1929 (Karabin nr 492116), napisana w ciągu 20 dni w czasie studiów, z powodzeniem była grana w Leningradzie w 1930. W 1930/31 pracował K. w Baku. Następne jego sztuki spotykały się z różnym przyjęciem. W 1939 wstąpił do partii, a podczas wojny był oficerem floty bałtyckiej i pełnił służbę na morzu i w oblężonym Leningradzie. W czasach postalinowskich prowadził zajęcia w IŁ. Był jednym spośród tych, którzy odkryli talent literacki W. Różowa. Ostrej partyjnej krytyce były poddane jego Zapiski pisatiela 1956 (Notatki pisarza), w których ukazał niedomagania sowieckiego życia teatralnego, a także wystąpił przeciwko ograniczeniom w zakresie tematyki, interwencjom "* cenzury i biurokratycznemu dławieniu inicjatywy twórczej. Przestał pisać

309 KROPIWNICKI Jewgienij Leonidowicz
sztuki i zwrócił się ku prozie, w której podejmował głównie problemy teatru i nawiązywał do faktów własnej biografii. Opublikował zbiór reportaży pt. Wiecznaja problemu 1969 (Odwieczny problem) i powieści Dom i kombi 1964 (Dom i okręt) orazBiessonnica 1977 (Bezsenność). Mieszkał w Moskwie. • W sztuce Wintowka No 492116, opartej na osobistych doświadczeniach z dwumiesięcznego przeszkolenia wojskowego w czasie studiów, K. ukazał metody resocjalizacji bezdomnej młodzieży. Sztuka ta była grana w teatrach jeszcze 40 lat po jej napisaniu (w 1962 np. została wystawiona 129 razy). Podstawowy jej temat, dotyczący wychowania i samokształcenia, przewija się również przez całą późniejszą twórczość K. W sztuce Truś 1935 (Tchórz) ukazuje surowe zasady dyscypliny partyjnej, obowiązujące wśród rewolucjonistów 1905 roku. Dużą popularnością cieszyła się jego sztuka Głubokaja raz-wiedka 1937-40 (Gruntowne rozpoznanie), w której próbował psychologicznie zgłębić popularny temat produkcyjny. Napisana w oblężonym Leningradzie wspólnie z W. Wiszniewskim i W. Azarowem komedia muzyczna K. Raskinułoś morie szyroko... 1942 (Bezkresne kołysze się morze) miała w 1964-69 i 1972 około 150 przedstawień rocznie. Jego sztuka wojenna Oficer flota (Oficer marynarki), w której podejmuje problemy honoru, obowiązku i etyki, nurtujące pewnego samodzielnie myślącego dowódcę, była ostro krytykowana przez N. Po-godina, B. Ławrieniowa i doczekała się uznania dopiero później. Sztuka Wtoroje dy-chanije 1945 (Drugi oddech), której akcja toczy się w środowisku oficerów, trafiła na scenę dopiero w 1956. Inna pt. Kandidat partii 1950 (Kandydat partii), poruszająca kwestię godności ludzkiej w kręgach partyjnych, w wyniku zmian zachodzących w polityce partii została przerobiona w 1953 i 1969. W swoich sztukach K. szczególny nacisk kładł na pogłębione ujęcie charakterów postaci i efektowne dramatycznie, wyraziste przedstawienie konfliktów. Unikał eksperymentów w zakresie formy. W powieści Bies-sonnica, do której włącza autobiograficzne notatki swego sobowtóra, K. ukazuje konflikty w środowisku ludzi nauki i broni przed dogmatami partyjnymi etyczne, artystyczne i ideologiczne pozycje 1956 roku. Jego Za-mietki pisatiela nie utraciły swej wartości jako świadectwo, ważne do zrozumienia sytuacji ówczesnej literatury w ZSRR.
KLE, TE.
Dz.: Kandidat partii, NM 1950.10; Pjesy, 1955; Za-mietki pisatiela. Lit. Moskwa 1956.2; Dramaticze-skije proizwiedienija, 1958; Na chodu i na jąkane, 1961; Dom l korabi, 1965; Wiecznaja problema, 1969; Tieatr, 1971 (zawiera: Wintowka No 492 J 16, Truś, Nasze orużyje, Głubokaja razwiedka. Oficer flota, Wtoroje dychanije, Kandidat partii); Izbr., 1972; Biessonnica, NM 1977.4-6 i wyd. oddz. 1980; Izbr., 1978; Pjesy i statji o tieatrie, 1980; Izbr. proizw. w 2-ch U., 1980; Kapitan dalniego ptawani-ja, 1984. • Sobr. socz. w 3-ch tt., 1990-.
Lit.: L. Malugin, Moskwa 1957.5; B. Zubawin, LG 1961.2.2; W. Kietlinskaja, tamże 1964.28.11;
W. Surwiłło, NM 1965.2; L. Płotkin, Niewa 1965. 10; A. Łatynina, LO 1977.9; W. Tarsis, ZeitBild, Bern 1977.14-16; I. Griekowa, NM 1981.7; Ł. Łazariew, DN 1984.1; I. Mietter, Wopr. Lit. 1986.8.
KROPIWNICKI Jewgienij Leonidowiez,
25.(13.)7.1893 Moskwa - 19.1.1979 tamże, poeta i malarz. Syn urzędnika kolejowego. W 1904-11 uczęszczał do imperatorskiej szkoły Stroganowa, którą ukończył uzyskując dyplom malarza akademickiego. W 1912-20 mieszkał w Moskwie, uprawiał malarstwo i poezję, a także studiował historię na uniwersytecie ludowym Szaniawskiego. W 1920-23 przebywał w różnych miastach północnej Rosji i Syberii. W 1923-29 kontynuował w Moskwie swoją działalność jako malarz, grafik i poeta. W 1939 został przyjęty do Związku Malarzy ZSRR. W tym samym roku rozpoczął działalność w charakterze wykładowcy w studium malarstwa i poezji. Jego uczniami byli m.in. awangardowy malarz Oskar Rabin oraz poeci G. Sapgir, I. Cholin, Wsiewołod Niekrasow i E. Limonow,

KRUCZONYCH Aleksiej Jelisiejewicz 310
którzy rozwijali się poza obrębem sztuki oficjalnej ("* realizm socjalistyczny). W 1963 wskutek rozgromu awangardy malarskiej przez Chruszczowa został wykluczony ze Związku Malarzy. Do końca życia kontynuował swoją działalność nielegalnie. Był kierownikiem tzw. Lianozowowskiej Grupy, skupiającej poetów i malarzy eksperymentalnego nurtu. W barakowym osiedlu Liano-zowo i w różnych klubach organizował wystawy i spotkania, na których czytano utwory niezależnej, "drugiej" kultury. Poezja K. krążyła wyłącznie w obiegu "" Samizdatu. Trzy pierwsze jego utwory zamieścił na swych łamach almanach paryski "Apołłon-77", równocześnie w wydawnictwie "Trietja Wołna" ukazał się zbiorek poezji i prozy pt. Pieczalno ułybnut'sia 1977 (Smutnie uśmiechnąć się). Kilka wierszy opublikowały też inne almanachy i czasopisma emigracyjne. Po raz pierwszy w ZSRR zwrócił uwagę na K. i Lianozowowską Grupę tygodnik "Ogoniok" w 1990. Jako "człowiek o autentycznie religijnych przekonaniach był K. dla środowiska artystycznego Moskwy wzorem bezgranicznej wierności ideałom sztuki" (Michaił Grobman). Wiersze K. opowiadają o człowieku, który brnie trudną drogą współczesności. Od sowieckiej oficjalnej poezji różni je nie tyle forma, ile niechęć do ukrywania ciemnych stron życia. Odzwierciedlają cierpienie i zdolność do przyjęcia z pokorą nędzy i codziennej walki o byt. Wiersze K. są krótkie, obrazowe, odznaczają się bogactwem kontrastowych ujęć i nie pozbawiają odbiorcy szansy dowolnego ich odczytania. Powstały z inspiracji ducha dobra i budzą współczucie dla cierpienia i śmierci.
FV.
Dz.: Wiersze: Apołłon-77, Paris 1977, TW 1977. 2, Leviafan, Jerusalem 1979.2, Strielec 1984.10, Ogoniok 1990. 25; Pieczalno utybnut'sia, Paris 1977; Ziemnoj ujut, TW 1981. 11. Lit.: N. Boków, RM 1979. 8. 2; M. Grobman, Leviafan 1979. 2; K. Kużminskij, E. Limonow, The Blue Lagoon Anthology, Newtonville (Massachu-sette) 1980. l, s. 269-72.
KRUCZONYCH Aleksiej Jelisiejewicz, 21.
(9.)2.1886 Olewka (gub. chersońska) - 17.6. 1968 Moskwa, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1906 ukończył szkołę artystyczną w Odessie. Od 1907 przebywał w Moskwie. Był jednym z czołowych poetów i teoretyków rosyjskiego ** futuryzmu, należał do grupy moskiewskich kubofuturystów. W 1912/13 opublikował napisany wspólnie z W. Chlebnikowem poemat Igra w adu (Zabawa w piekle). Negatywnie nastawiony do tradycji, stworzył sztuczny język poetycki, kształtując go z urywków słów, skomplikowanych połączeń oraz pozbawionych sensu dźwięków i zabiegów graficznych. Zademonstrował go po raz pierwszy w wierszu Dyr buł szczyt z 1912. W deklaracji z 1913 Słowo kak takowoje (Słowo jako takie) język ten określił jako "mowę pozarozumową" ("zaumnyj jazyk", "zaum"'). "Produkcje" (wyroby) K., używającego tej nazwy do oznaczenia swoich dzieł, tylko po części napisanych językiem pozarozumowym, z wyjątkiem czasopisma "LEF" nie były drukowane w periodykach literackich. Ukazywały się w postaci niedużych broszur, powielonych maszynowo lub ręcznie najpierw w różnych wydawnictwach, a następnie, mniej więcej od 1923, we własnym wydawnictwie autora. W 1916-19 K. wraz z innymi futurystami przebywał w Tyflisie (Tbilisi). Jedną z ostatnich jego publikacji był zapewne zbiorek Iro-niada 1930, powielony na hektografie i wydany w nakładzie 150 egzemplarzy. Zdaniem W. Markowa, K. opublikował w sumie 236 swoich "produkcji", z których zaledwie część została odnaleziona. Od 1936 stale był piętnowany jako "formalista" ("• szkoła formalna) i publikował z rzadka wyłącznie prace z dziedziny krytyki i bibliografii. Był członkiem ZP, mieszkał w Moskwie. Do okresu "* pieriestrojki utwory K. nie były wznawiane w kraju. Pierwsza edycja jego dzieł wybranych wyszła w 1973 w Monachium. W twórczości EL bardziej niż u któregokolwiek innego kubo-futurysty zarysowała się ciągota do absurdu,

311
KRUPIN Władimir Nikołąjewicz
gry dźwięków, burzenia słowa i jego zapisu graficznego. Obok języka pozarozumowego, cechą charakterystyczną jego twórczości jest wielka chaotyczność, niezgrabność, dyshar-monia i antyestetyzm. Duże znaczenie miała dla niego oprawa graficzna tekstów. Niezwykłe efekty w tym względzie osiągał dzięki wykorzystaniu różnych czcionek, ekscentrycznemu typograficznie rozmieszczeniu tekstu oraz poprzez włączenie własnej i cudzej grafiki (m.in. K. Malewicza). Poetyka K., zwłaszcza jego skłonność do absurdu i alogicz-ności, wywarła w latach 60. wpływ na Władimira Kazakowa. Dorobek literacki K. wzbogaca proza i zabarwione polemicznie prace historyczno-literackie o Jesieninie i Majakowskim.
HRL, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RD, RP90. RP94, RSPPoll, Wy75, Wy82.
Dz.: Wspólnie z W. Chlebnikowem: Igra w adu, 1912, 1913 i Słowo kak takowoje, 1913; Troje (wspólnie z E. Guro i W. Chlebnikowem), 1913;
Wzorwal, 1913; Pobieda nad sołncem, 1913 lub 1914 (reprint pod red. G. Erbslóh, Munchen 1976); Gotodniak, Wił', Zudiesnik. Zadutnyje zu-diesa, 1922; Faktura słowa, 1922; Fonietika tieatra, 1923; 500 nowych ostrot i kalamburów Puszkina, 1924; Wanka-Kain l Sonka-Manikiurszczica, 1925; Jesienin l Moskwa kabackaja, 1926; Czetyrie fonieticzeskich romana, 1927 (reprint 1991); No-woje w pisatielskoj tiechnikie, 1927; Ironiada, 1930; Listy: WSIĄ 1978.1; Wiersze: Dień Poezii, Moskwa 1986, W mirie knig 1989.4. Izbr., Munchen 1973.
Lit.: I. Tierientjew, Tiflis 1919 (reprint w: Izbr. 1973); K. Czukowskij, Futuristy, 1922; Buka rus-skoj litieratury. Sbornik statiej ob A. K., 1923;
V. Markov, Russian futurism, Berkeley 1968 i w:
Izbr. 1973; J. Iwask, NŻ 1974.117; Ch. Douglas, RLT 1975.12; R. Ziegler, WSUb. 1978 i 1981;
D. Mołdawskij, Niewa 1986.11; N. Chardżyjew, Pamir 1987.2; S. Suchoparow, Munchen 1992;
Aleksandr Kruczonych w swidletielstwach sowrie-miennikow, tamże 1994.
KRUPIN Wtadimir Nikołąjewicz, 7.9.1941 Kilmeż (obw. kirowowski), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej, syn robotnika leśnego. W 1957 ukończył szkołę i do momentu powołania do 3-letniej służby wojskowej pracował w gazecie rejonowej oraz jako rzemieślnik. Kiedy nie dostał się do IŁ, podjął studia rusycystyczne w instytucie pedagogicznym w Moskwie (ukończył w 1967). Później był nauczycielem języka rosyjskiego i redaktorem w wydawnictwie "Sowriemien-nik". Stanowisko to utracił w związku z dopuszczeniem do druku (1977) opowieści G. Władimowa "Tri minuty mołczanija" (Trzy minuty milczenia). Do partii wstąpił w 1961. Już pierwsza książka K. pt. Ziorna 1974 (Ziarna, 1979), złożona z opowieści i opowiadań, zapowiadała go jako w pełni indywidualnego przedstawiciela "* prozy wiejskiej. Szerokie i różnorodne zainteresowanie wzbudził jednak dopiero następny jego tom pt. Do wieczer-niej zwiezdy 1977 (Do wieczornej gwiazdy), a zwłaszcza opowieść Żywaja woda (Woda życia), zamieszczona na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" w 1980. Opowieść reportażowa K. Sorokowoj dień 1981 (Czterdziesty dzień), ukazująca prawdziwy, pozbawiony ozdobników obraz współczesnej wsi sowieckiej, wywołała zastrzeżenia oficjalnej partyjnej krytyki. W związku z tym J. Sielezniew, pierwszy zastępca red. nacz. miesięcznika "Nasz Sow-riemiennik", w którym utwór wydano, został zdjęty ze stanowiska. Niemniej w 1982 K. zdołał wydać swoje opowiadania i opowieść Żywaja woda w postaci książkowej. W 1986-90 K. wchodził w skład koi. red. miesięcznika "Nowyj Mir", od 1990 był jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR i red. miesięcznika "Moskwa". K. jest typowym przedstawicielem prozy wiejskiej. Odczuwa ścisłą więź z religijnymi i ludowymi tradycjami rosyjskiego chłopstwa, kocha nieskalaną cywilizacją przyrodę, żywi sympatię do mieszkańców wsi, jest zaniepokojony stanem lasów i pól ojczystego kraju. Obszar geograficzny jego prozy obejmuje okolice Wiatki (Kirów). W opowieści Warwara (Barbara), wydanej w zbiorze Ziorna, opowiada K. o ciężkim losie sowieckiej kobiety kołchoźnicy w okresie wojny i po jej zakończeniu. Głównym boha-

KRUTILIN Siergiej Andriejewicz
312
terem opowieści Żywaja woda uczynił K. przeciętnego człowieka, koniucha i stróża, uzależnionego od alkoholu, który dopiero na progu życia i śmierci rozpoczyna poszukiwania sensu istnienia i odradza się duchowo. Maniera narracyjna K. jest na pozór luźna. Często występują u niego elementy komiczne, niekiedy graniczące z fantastyką. Styl jego prozy cechuje jednocześnie symbolicz-ność i paraboliczność, aluzyjny, czopowy sposób wypowiadania się na temat kluczowych zagadnień społecznych i religijnych. Toteż jego główni bohaterowie, przeważnie osoby starsze, swą mądrością i charakterem przypominają tradycyjnych wiejskich błaznów. Cechą charakterystyczną prozy K. jest zupełny brak komentarzy autorskich, czego przykładem może być opowieść Sorokowoj dien, napisana w formie 14 listów pewnego dziennikarza i pisarza do swojej żony. Trzeźwa, realistyczna maniera narracji przeplata się tu z ironicznym dystansem. Ukazane obrazy zaniedbanych pól, zniszczonych dróg, a także życia mieszkańców wsi, stale cierpiących na brak pożywienia, będących w stanie ciągłego opilstwa, były już dobrze znane w kraju i poza jego granicami, ale K. interesuje głównie demoralizujący i deprymujący wpływ owych zjawisk na człowieka. Niszczącemu jednostkę ludzką scentralizowanemu systemowi kołchozowo-sowcho-zowemu przeciwstawia obraz zdecentralizowanego staroruskiego sposobu gospodarowania, praktykowanego przez samorządną wspólnotę wiejską i opartego na zasadzie wzajemnej pomocy. LES. Dz.: Ziarna, 1974; Do wieczerniej zwiezdy, 1977;
Żywaja woda, NM 1980.8; Sorokowoj dien. Nasz Sowr. 1981.11; Wierbnoje woskriesienje, 1981; Żywaja woda, 1982 (zawiera też: Na dniach iii rań-sze, Jamszczickaja powiesi'); Wo wsiu iwanowsku-ju, 1985; Doroga domoj, 1985; Wiatskaja tietrad', 1987; Prosti, proszczaj..., 1988; Spasienije pogib-szych, NM 1988.11; Wielikorleckaja kupiel. Nasz Sowr. 1990.4.
Lit.: W. Korobow, Oktiabr' 1974.12 i LG 1981.4.
2; W. Tiendriakow, Komsom. Pr. 1976.27.10;
G. Nikołajew, Zwiezda 1978.6; I. Zototusskij, LG 1981.4.2; A. Łatynina, LO 1981.9; S. Zafygin i in., LG 1982.26.5; E. Strielcowa, LO 1987.2; W. Wie-rin, LG 1988.21.12.
KRUTILIN Siergiej Andriejewicz, 2.10. 1921 Dielechowo (obw. riazański) - 28.2. 1985 Moskwa, prozaik. Pochodził z rodziny chłopskiej, w 1940 ukończył szkołę zawodową i pracował na budowach Dalekiego Wschodu. Uczestniczył w II wojnie światowej, do partii wstąpił w 1945. W 1947 ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Moskwie i rozpoczął działalność literacką. Napisał liczne opowieści i powieści przesiąknięte duchem ** partyjności. Od 1965 wchodził do zarządu ZP RFSRR, a od 1981 również ZP ZSRR. Od 1967 był w składzie koi. red. miesięcznika "Moskwa". Mieszkał w Moskwie. Zgodna z zasadami "" realizmu socjalistycznego i niezbyt scementowana kompozycyjnie proza K. ogranicza się głównie do tematyki wiejskiej i wojennej. Pierwsza jego opowieść Podsnieżniki 1961 (Przebiśniegi) przedstawia zagospodarowanie ugorów Kazachstanu i propaguje nowy typ idealnego przywódcy partyjnego. Spory rozgłos przyniosła mu obszerna opowieść Lipiagi 1963-65 (Wieś Lipiagi), napisana w formie "zapisków wiejskiego nauczyciela". W 15 autonomicznych rozdziałach, uzupełnianych i przerabianych przed kolejnymi wznowieniami utworu, przedstawia K. losy różnych rodzin jednej wsi obwodu riazańskiego. Kolektywizację wsi traktuje jako bodziec do jej burzliwego rozwoju, a zły stan kołchozów tłumaczy nadmierną interwencją państwa i błędami czasów stalinowskich. Zakończona optymistycznym finałem opowieść K. mieści się na pograniczu literatury pięknej i publicystyki. Odrębne jej części są przeładowane zebranym przez K. materiałem i nie tworzą jednolitej całości artystycznej (nagroda im. Gorkiego za 1967). W trylogii Apraksin bór (Bór Apraksji), napisanej w 1968-76, K. na materiale własnych doświadczeń, ukazuje

313
KRYMÓW Władimir Pimienowicz
II wojnę światową, zwłaszcza jej pierwszy okres, zwracając szczególną uwagę na rolę aparatu partyjnego. Jego Proszczalnyj użyn 1977 (Pożegnalna kolacja) przedstawia historię pewnej miłości na tle odbudowy Tasz-kientu po trzęsieniu ziemi. KLE,LES.
Dz.: Rodniki, 1953; Za poworotom, 1961; Pod-snieżniki, 1961; Lipiagi, 1965; KOSO] dożd', 1970;
Lejtienant Artiuchow, 1970; Kriesty, Moskwa 1975.7-8; Okrużenije, Nasz Sowr. 1976.12; Proszczalnyj użyn, DN 1977.10; Apraksin bór, kn. 1-3 (l. Lejtienant Artiuchow, 1. Kriesty, 3. Okrużenije), 1978; Griechi naszy tiażkije, 1982. Sobr. socz. w3-chtt., 1984.
Lit: Z. Kiedrina, LG 1953.3.12; W, Matwiejew, tamże 1962.11.4; I. Pitlar, NM 1965.3; W.Surga-now, Moskwa 1971.10 i 1974.1; M. Kolesnikow, LG 1974.6.2; I. Kozłów, LR 1979.12.5; M. Łomu-nowa, tamże 1982.1.10.
KRYMÓW (właśc. Bieklemiszew) Jurij So-łomonowicz, 19.(6.)1.1908 Petersburg - 20. 9.1941, prozaik, poległy pod Bogoduchowką (obw. czerkaski). Jego ojciec Solomon Jurje-wicz Kopelman stał na czele wydawnictwa "Szypownik", matka Wiera Jewgienjewna Bieklemiszewa (1881-1944) była pisarką i historykiem literatury. Swój pseudonim literacki wziął od Krymu, gdzie dwa razy w czasie wakacji pracował jako chłopiec okrętowy i pomocnik rybaka. Po ukończeniu studiów radiotechnicznych na uniwersytecie w Moskwie (1925-30) pracował jako inżynier m.in. na Morzu Kaspijskim. Talent literacki odkrył w nim J. Libiedinski, dzięki któremu na łamach czasopisma "Krasnaja Nów'" w 1938 ukazała się powieść K. Tan-kier "Dierbient" (Statek "Derbent", 1953), zwracająca na siebie szczególną uwagę krytyki. Akcja utworu, podejmującego temat ewolucji kolektywu ludzkiego w procesie pracy, toczy się w 1935 roku. Ukazuje w nim K. stopniowe zanikanie u ludzi egoistycznych ciągot oraz rozwój poczucia solidarności i gotowości do ofiar. W 1941 K. wstąpił do partii. W opowieści Imenier 1941 (Inżynier)
również z dużą wnikliwością psychologiczną ujął problemy produkcyjne. Przedstawił człowieka dokładającego wszelkich sił, by należycie spełnić swój obowiązek, a jednocześnie odsłonił tkwiące w nim samozadowolenie, ograniczające możliwości działania. Dopiero w 1961 ukazała się pierwsza opowieść K. Podwig (Ofiarność), zamieszczona w almanachu "Tarusskije Stranicy" przygotowanym pod red. K. Paustowskie-go. Autor opowiada w niej o młodym lotniku, który w wyniku katastrofy samolotu został skazany na nieuleczalne kalectwo i szuka wyjścia w samobójstwie. "Ten głos w obronie ludzkiego prawa do słabości i własnego wyboru był w ówczesnej sytuacji zbyt wyjątkowy, by móc zabrzmieć" (Drawicz). Duże zainteresowanie, jakim cieszy się twórczość K, wśród badaczy sowieckich, wynika z faktu przedwczesnej śmierci tego autora, z którego talentem wiązano wielkie nadzieje. HRL, KLE, RSPP2, Wy75.
Dz.: Tankier "Dierbient", 1938; Inżenier, 1941; Po-wiesti, 1944; Podwig, Tarusskije Stranicy, 1961 i wyd. oddz. 1980; Iz pisiem, Wopr. Lit. 1986.10 (por. LG 1988.27.4).
Lit: N. Siemiczow, Lit. Kritik 1938.7; A. Kron i N. Otten, NM 1941.4; J. Libiedinskij, w: J. K., Powlestl, 1944; M. Kuzniecow, 1951; P. Gromów, 1956; N. Otten, w: J. K., Podwig, 1961 i w: wyd. oddz. 1980; A. Janów, Lit. i Sowr. 1972.11; A. Płatonow (1938), w: tegoż Razmyszlenija czitatie-la, 1980; L K. w wospominanijach, pismach, doku-mientach, 1988; I. Pankiejew, LR 1989.14.7.
KRYMÓW Władimir Pimienowicz, 19.(7.) 7.1878 Dźwińsk - 1968 Paryż (?), prozaik. Pochodził z rodziny staroobrzędowców i szczycił się, że jednym z jego przodków był protopop Awwakum. W 1908 ukończył studia na uniwersytecie w Moskwie. Był uważany za wytrawnego dziennikarza, chętnie opisywał swoje zagraniczne podróże, wydawał czasopismo ilustrowane "Stolica i Usad'ba". W 1909-17 opublikował swoje cztery pierwsze książki. Po przewrocie bolszewickim

KRŻYŻANOWSKI Sigizmund Dominikowicz
314
wyemigrował. Odbył podróż dookoła świata (Japonia, USA) i osiadł w Berlinie. Wrażenia z podróży opisał w książce pt. Bogomofy w koroboczkie 1921 (Pielgrzymi w pudełku). Następnie wydał jeszcze dziewięć książek i trylogię Za millionami 1933 (Po miliony), która wzbudziła szczególnie duże zainteresowanie wśród czytelników (również w przekładzie na język angielski). Jej akcja rozpoczyna się na rosyjskiej prowincji w końcu XIX w. i kończy na emigracji. W 1933 K. przeniósł się do Paryża i wydał tam 7 następnych powieści i kilka prac na temat literatury. K. umiał zawładnąć czytelnikiem. Pisał lekko, obrazowo i ciekawie. Według danych, zebranych przez N. Knorringa, K. zajmował drugą lokatę wśród najbardziej poczytnych autorów Biblioteki im. Turgieniewa w Paryżu w 1933 (225 wypożyczonych pozycji, Bunin - 124, Kuprin, Osorgin - po 99, Czechów - 89, Gogol - 39, a Babel - 21. Por. Wstrieczi l, 1934, s. 176). W pierwszej części trylogii pt. Sidorowo uczenije (Nauki Izydora) K. pokazuje, jak bogaty staroobrzędowiec uczył swego bratanka zdobywać pieniądze. W części drugiej - Choroszo żyli w Pietierburgie (Dobrze się żyło w Petersburgu) - przedstawia świat kombinatorów w stolicy Rosji przed wybuchem i w czasie trwania I wojny światowej. Część trzecia -Djawolonok pod stołom 1933 (Diabełek pod stołem), ukazuje losy bohaterów trylogii na emigracji. Uzupełnieniem trylogii jest powieść Fuga 1935, w której działa ten sam główny bohater. Kolejny utwór K. - Pochoż-dienija grafa Azara 1938 (Przygody hrabiego Azara), to powieść kryminalna, a W carstwie durakow 1939 (W królestwie głupców) należy do gatunku powieści fantastycznonauko-wej. O powieści Pieńka 1945, w której K. ukazuje życie staroobrzędowców, ze szczególnie dużym uznaniem wypowiadał się I. Tchorże-wski. Książka Iz ktadowoj pisatiela 1951 (Ze skarbca pisarza) obejmuje wspomnienia K o znanych twórcach. Opowiadanie Anatas 1960 (Anatazy), którego fabuła nawiązuje do zagadnień parapsychologii, świadczy nie tylko
o dużej wiedzy K. z tego zakresu, lecz również o jego umiejętności porywania czytelnika przez wykorzystanie różnego rodzaju zabiegów i elementów fantastyki. EmR, Fo, HRL.
Dz.: Zdieś, 1909; O praczem, 1914; Bogomofy w koroboczkie, Berlin 1921; Bóg i dieńgi, t. 1-2, tamże 1926; Ludi w paulinie, tamże 1930; Za millionami (l. Sidorowo uczenije, 2. Choroszo żyli w Pietierburgie, 3. Djawolonok pod stołom), tamże 1934; Fuga, Paris 1935; Pochozdienija grafa Azara, tamże 1938; W carstwie durakow, tamże 1939;
Siensacyja grafa Azara, tamże 1940; Flenka, tamże 1945 (reprint Paris 1973); Iz kładowoj pisatiela, tamże 1951; Zawieszczanije Murowa, NY 1960;
Anatas, Mosty 1960.5; Gołosa gomoj pieszczery, Buenos Aires 1966.
Lit.: I. Tchorżewskij, Russkaja lifieratura, Paris 1950, s. 550 i nast.; A. Slizkoj, Wozr. 1952.23; Ef-fi, tamże 1956.60; N. Klimienko, tamże 1961.110;
K. Pomierancew, RM 1985.23.5 i w: tegoż Skwoz' smiert', Paris 1986.
KRŻYŻANOWSKI Sigizmund Dominikowicz, 11.2.(30.1.)1887 pod Kijowem - 28. 12.1950 Moskwa, prozaik i dramaturg. Syn buchaltera. W 1907-17 ukończył w Kijowie prawo i filologię klasyczną, w 1912/13 poszerzał swoją wiedzę w Paryżu (Sorbona), Heidelbergu, Mediolanie i Domach (antropo-zofia). W 1914-18 pracował w Kijowie jako prawnik, w 1919 rozpoczął działalność literacką, w 1922 przeniósł się do Moskwy. Wszystkie próby K., usiłującego za życia wydać swoje książki albo wystawić sztuki teatralne, nie powiodły się, mimo uznania, jakim cieszył się u wielu wybitnych pisarzy. Utrzymywał się z korepetycji, prelekcji i okazyjnych esejów. Edycja oddanego do druku w 1924 zbioru opowiadań K. z powodu zamknięcia wydawnictwa nie doszła do skutku. Jego ceniona przez Tairowa satyra, piętnująca zakłamanie i demagogię, pt. Pisa-naja torba (Malowana torba), którą napisał w 1930, po doświadczeniach N. Erdmana i M. Bułhakowa nie została wystawiona. Przygotowana dla Teatru Tairowa inscenizacja Puszkinowskiego "Jewgienija Oniegina"

315
KTOROWA Ałła
po interwencji Mołotowa nie została dopuszczona do prób. Dzięki pomocy P. Pawlen-ki, A. Nowikowa-Priboja, W. Inbier i W. Li-dina został K. członkiem moskiewskiego stowarzyszenia dramaturgów, przez co uniknął wydalenia z miasta. Czasowo był zatrudniony w wydawnictwie "Academia". W 1939 dzięki zabiegom N. Asiejewa, W. Wiszniew-skiego, G. Szengeliego, P. Antokolskiego, S. Mstisławskiego i in. został przyjęty do ZP, ale od 1942 już nie uprawiał działalności literackiej. Pierwsze utwory literackie K. z uratowanego przez jego żonę A. Bowszek archiwum ukazały się dzięki "" pieriestrojce w 1988. Pierwszy wybór jego dzieł pt. Wospo-minanija o buduszczem 1989 (Wspomnienia z przyszłości), dokonany przez W. Perelmu-tera i opatrzony jego wstępem, był znakomitym prezentem dla rosyjskiego czytelnika, który z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem zapoznał się z twórczością tego niezwykle utalentowanego pisarza satyryka. Udostępnione do 1990 utwory K. należą do gatunku "filozoficznych, satyrycznych, lirycznych fantasmagorii, opowiadań metaforycznych, intelektualnych przypowieści", są "personifikacją procesu myślowego" (Perelmuter), który był dla niego stałym obiektem penetracji. System nieufności i anonimowości, panujące w obozach stalinowskich donosicielstwo, zło i nienawiść ujmuje K. w opowiadaniu Żottyj ugol (Żółty węgiel) jako jeden ze sposobów osiągnięcia korzyści. W opowiadaniu Kniż-naja zakładka (Zakładka w książce) przedstawia położenie pisarza i "egzystencję literatury". W innym pt. Czużaja tiema (Obcy temat) mówi, że "słońce świeci na kredyt", a energia słoneczna ludzi jak wszystkie inne dary przyrody ma służyć pozytywnym wartościom materialnym i moralnym. Znacznie wyprzedzał tu K. swoje czasy. Jego opowiadania cechuje niezwykle bogata metaforyka, fantastyka, niekiedy nadmierna groteska, kunsztowność, dynamika i spoistość wewnętrzna. Podobnie jak sztuka ** Oberiu unaoczniają one absurdalność sowieckiej rzeczywistości i jej sprzeczności.
KLE.
Dz.: Moskowskije wywieski, Tridcat' Dniej 1925. 3-5; Sztiempiel: Moskwa, Rossija 1925.5; Nieuku-szennyj tokot', Tridcat' Dniej 1939.3,5,6; Opowiadania: Lit. Uczoba 1988.3; Wospominanija o buduszczem. Izbr. iznieizdannogo, 1989; Kniżnaja zakładka, Nasze Nasiedije 1989.2; Wozwraszczenije Miunchgauzena, 1990.
Lit.: W. Perelmuter, w: S. K., Wospominanija..., 1989; M. Gasparow, Oktiabr' 1990.3.
KTOROWA Ałła (właśc. Wiktoria Iwanow-na Szandor, z d. Koczurowa), 29.12.1926 Moskwa, prozaik. W 1954 ukończyła anglistykę w instytucie języków obcych w Moskwie. Pracowała jako nauczycielka języka angielskiego. W 1957 wyszła za mąż za Amerykanina i w 1958 wyjechała do USA, gdzie pracowała jako nauczycielka języka rosyjskiego, m.in. w 1962-86 na Uniwersytecie George'a Washingtona. W 1960-74 pisała utwory oparte na doświadczeniach własnego życia w Moskwie, które, jak np. Domrabyni 1960 (Niewolnica domowa) iJurinpierieułok 1963 (Zaułek Jurija) drukowała w emigracyjnych periodykach. Pseudonim swój utworzyła od nazwisk fascynujących ją aktorów Ałły Tarasowej i Anatolija Ktorowa. Największy utwór K. -Lico Żar-Pticy 1964 (Oblicze ognistego ptaka), który określa jako "fragmenty nieukończonej antypowieści", po opublikowaniu na łamach czasopisma "Grani" ukazał się w wydaniu książkowym w USA. Następnie pojawiły się w druku 3 zbiory jej prozy - Eksponat mołczaszczij 1974 (Milczący eksponat), Krapiwnyj otriad. Dom s różowymi stiokłami 1978 (Pokrzywowy oddział. Dom z różowymi szybami) i Mielkij żemczug 1986 (Drobne perły). Od 1962 K. ma obywatelstwo amerykańskie, mieszka w Rockville (Maryland). "* Pieriestrojka od 1987 umożliwiła jej publikację utworów w ZSRR. Proza K. ma charakter fragmentaryczny. Składa się z krótkich segmentów, dowolnie połączonych w całość i opartych na doświadczeniu życiowym autorki. W powieści Lico Żar-Pticy K. ukazuje miłość tłu-

KUBŁANOWSKI Jurij Michajłowicz
316
maczki Rosjanki do obcokrajowca i jej wyjazd z ZSRR. Zwraca tu uwagę impresjonistyczna mozaika przedstawionych losów i ludzi. K. ogranicza się prawie wyłącznie do ukazania życia osobistego bohaterów, ich znajomości i przyjaźni. Czytelnik nie otrzymuje żadnych informacji o ich pracy i poglądach. W utworach K. ujawnia się też niechęć do fabuły, do kształtowania akcji w postaci kolejno uszeregowanych po sobie scen. W zbiorze opowiadań Krapiwnyj otriad wyczuwa się jej zainteresowanie cmentarzami, ale nastrój religijnego uniesienia i poszukiwań duchowych jest K. obcy. Krytycy szczególnie akcentują obecność w jej utworach ironii i satyry, a także bogactwo środków wyrazu.
EmR, Fo, FV.
Dz.: Domrabyni, Mosty 1961.7; Jurin pierieutok, Grani 1963.53; (Inne pierwsze wydania utworów tamże 1964.55 i 56, 1965.59, 1968.67; NŻ 1961. 63, 1963.74; Wozr. 1968.200, 1970.223; Mosty 1970.15; Sowr. 1974.26/27); Lico Żar-Pticy, Wa-shington 1969, Moskwa 1990 (zawiera też: Krapiwnyj otriad. Dom s różowymi...)'. Jazy k i wriemia, NRS 1973.10.6, 18.11, 16.12 i 1974.21. 4; Eksponat mołczaszczij, Miinchen 1974; Krapiwnyj otriad. Dom s różowymi stiokłami, Washington 1978; Miełkij źemczug, Rockville 1986.
Lit.: J. Gorbow, Wozr. 1963.140 i 1964.146;
O. Hughes, Triquarterly 1973 i w: The Bitter Air ofExile, red. S. Karlinsky, Berkeley 1977; B. Fi-lippow, w: A. K., Eksponat motczaszczij, 1974; J. Bolszuchin, Grani 1976.99; N. Bielinkowa, Wr. i My 1979.38; Z. Szachowskaja, RM 1979.22.2;
I. Kosinskij, Grani 1987.146; M. Blinkowa, tamże 1989.153; A. Iwanowa, LG 1989.12.4.
KUBŁANOWSKI Jurij Michajłowicz, 30.
4.1947 Rybińsk, poeta. Syn aktora i reżysera. Od 1964 mieszkał w Moskwie i studiował historię sztuki na uniwersytecie (ukończył w 1970). Jego głębokie przywiązanie do tradycji rosyjskiego prawosławia znalazło wyraz w podróżach po nie naruszonych cywilizacją obszarach nad Morzem Białym, górną Wołgą i in. rejonach kraju. Jego wiersze poza dwoma wyjątkami nie ukazywały się w ZSRR. Otwarty list K. z okazji drugiej rocznicy deportacji A. Sołżenicyna (1976) spowodował rozpoczęcie jego prześladowań przez KGB. W związku z tym utracił szansę znalezienia pracy, zgodnej z kwalifikacjami i żył w ubóstwie, pełniąc obowiązki zakrystiana w jednej z cerkwi, co jednak pozwoliło mu zachować wewnętrzną niezależność. Jego wiersze zaczęły się ukazywać w periodykach emigracyjnych na Zachodzie. W 1979 osiem z nich włączono do almanachu "Mietropol". Pierwszy zbiór utworów K. pt. Izbrannoje 1981 (Poezje wybrane), przygotowany w USA przez I. Brodskiego, świadczył niezbicie o dużym uznaniu dla jego talentu w środowisku rosyjskich emigrantów. 3.10.1982 K. był zmuszony opuścić ZSRR. Mieszkał w Paryżu, a od 1986 również w Monachium. Uwagi o swej twórczości minionego dziesięciolecia zawarł w zbiorze S poślednim sołncem 1983 (Z ostatnim słońcem). Kolejna książka K. Ottisk 1985 (Nadbitka) opiera się w znacznym stopniu na materiale jego doświadczeń zachodnich i koncentruje wokół tematu Europa-Rosja. "* Pieriestrojka otworzyła K. drogę do czytelnika w ojczystym kraju w 1988. A. Woz-niesienski przedstawił go jako "znaczący talent zagranicznej poezji rosyjskiej" (Ogo-niok 1989.6). Od początku lat 90. mieszka w Moskwie, gdzie opublikował pierwszy w kraju ojczystym zbiorek wierszy pt. Czuż-binnoje 1993 (Na obczyźnie). Za swych nauczycieli K. uważa akmeistów. "Poezja - to, według niego, cud, który pozwala oddać zdobyte doznanie życiowe" (RM 1982.18.11). Najważniejszym tematem jego twórczości jest historia Rosji, rozumiana jako splot tragicznych wydarzeń. Niezależnie od epoki historycznej (Ruś Suzdalska, lata caratu, Wrangel lub Cze-ka) głównym motywem twórczości K. pozostaje miłość do Rosji, wypływająca z jego przekonań religijnych i odrzucająca zło, którego uosobieniem był komunistyczny despotyzm. Swoją poezją walczy K. o duchowe zmartwychwstanie ojczyzny. Jego wiersze odznaczają się bogactwem faktów, przedmiotowością i scenicz-

317
KUNIAJEW Stanisław Jurjewicz
nością narracji. Preferuje opis, a nie bezpośredni przekaz myśli, która nie zostaje wypowiedziana. Jego koncepcję historii cechuje zdaniem W. Bietaki "wieloznaczność". L. Łosiew uważa, że "stosunek K. do historii i geografii jest ironiczny". Według I. Brod-skiego "K- operuje bodajże najbogatszym po Pasternaku słownikiem". EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Dień Poezii, Moskwa 1970; Lenin-skije Góry (almanach uniwersytecki), 1977 i Mie-tropol, Ann Arbor 1979. Ko wsiem nam, RM 1976.8.7; Izbr., Ann Arbor 1981; Wywiad: RM 1982.18.11; S poślednim sołncem, Paris 1983 (wybór Znamia 1988.11); Pisatiel i absolutnoje zło, RM 1983.8.6; Ottisk, Paris 1985; Zatmienije, tamże 1985; Wiersze: Ogoniok 1989.6, Znamia 1989.9, NM 1990.2, Grani 1990.158; Wywiad: LG 1990.14.2; Czużbinnoje, 1993.
Lit.: L. Łosiew, RM 1982.7.10 i Kont. 1983.37;
W. Bietaki, Kont. 1982.32; I. Brodskij, w: J. K., S poślednim sołncem, 1983; A. Radaszkiewicz, RM 1985.23.5 i 1990.1.6; P. Schmidt, Grani 1986. 138; D. Bobyszew, NŻ 1986.162; A. Glezer, Strie-lec 1986.6; T. Rasskazowa, LG 1991.15.5.
KULCZICKI Michaił Walentinowicz, 19.
8.1919 Charków - 19.1.1943 pod Stalingradem, poeta. Syn carskiego oficera, prawnika i pisarza. W 1937-39 studiował filologię na uniwersytecie w Charkowie, a w 1939-42 w IŁ. Wkrótce potem został powołany do wojska. Niektóre wiersze K. ukazały się w periodykach, a od 1958 były one włączane do antologii poetów poległych na wojnie. Pierwszy tomik jego poezji wydano w 1966 w Charkowie. W czasie studiów K. przyjaźnił się z B. Słuckim, który już wtedy wysoko cenił jego talent. Własnych środków wyrazu szukał K. jeszcze wcześniej, podczas nauki w szkole. Jako twórca wyrósł w poezji E. Bagrickiego, N. Gumilowa, A. Achmato-wej, W. Maj akowskiego, W. Chlebnikowa i S. Jesienina, uczęszczał na seminarium do I. Sielwińskiego. We wczesnych jego wierszach znalazł odbicie komsomolski entuzjazm z powodu rewolucji, której uosobieniem był dla niego Szczors, poległy w dniu
urodzin K. Poeta domagał się utrzymania konwencji rewolucyjnego entuzjastycznego patosu. Liryka frontowa K. zaginęła, ale niektóre jego wiersze, poświęcone tematowi gotowości wojennej, świadczą o trafnym widzeniu zbliżającej się mrocznej rzeczywistości. Młodzieńczy nastrój gotowości do poświęcenia łączy się u niego z wiarą we własny głos poetycki. Już w wieku 20 lat marzył o stworzeniu dzieła sztuki, które nie wymagałoby dalszej obróbki (Tworczestwo, 1940, Twórczość). W swoim notatniku z 14.3.1940 zapisał: "obecnie żąda się wierszy takich: Naprzód! Hurra!! Czerwona zorza!!! Tak pisać nie potrafię, Bóg mi świadkiem..." Uwagi K. o polemice z biurokratami literackimi i redaktorami w obronie treści, jakie chciał przekazać, świadczą o jego zadawnionym konflikcie z przedstawicielami "* cenzury.
KLE, RSPPoll.
Dz.: Wiersze w: Sowietskije poety, pawszyje na Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, 1965; Samoje ta-koje, Charków 1966; Zywoj gofos wriemieni, Wopr. Lit. 1967.10; Rubież, 1973. Lit.: G. Lewin, LG 1960.17.2 i Dień Poezii, Moskwa 1966; W. Kardin, Lit.-krit. statji, 1962; M. Lwów, LG 1985.10.4.
KUNIAJEW Stanisław Jurjewicz, 27.11. 1932 Kaługa, poeta. Debiutował w 1956, w 1957 ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Moskwie. W 1960 wstąpił do partii. Pierwszy tomik poezji opublikował w 1961 w Kałudze i został przyjęty do ZP ZSRR. Zbiór wierszy pt. Zwieno (Ogniwo), wydany w 1962 w Moskwie, przyniósł mu uznanie i rozgłos. Zaprezentował się w nim jako poeta, który aktualne tematy współczesności rozpatruje w ścisłym powiązaniu z historią Rosji. Następne tomiki jego wierszy, jak np. Nocznoje prostranstwo 1970 (Nocne przestworza), Rukopiś 1977 (Rękopis) i Mat' syra ziemia 1988 (Matka Ziemia), ukazywały się na przemian z przekładami poezji gruzińskiej i środkowoazjatyckiej. Zafascynowanie K. rosyjską tradycją, wyraźnie ujawniające się również w artykułach poświęconych lite-

KUPRIN Aleksandr Iwanowicz
318
raturze, w okresie "" pieriestrojki spotkało się z ostrym sprzeciwem krytyków, zajmujących w tej sprawie odmienne stanowisko (S. Rassadin, B. Samów). Z drugiej strony spowodowało nominację K. na stanowisko red. nacz. miesięcznika "Nasz Sowriemien-nik" (1989). Ponadto w 1987 K. otrzymał nagrodę państwową RFSRR, a od 1990 był jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. Lirykę K. cechuje głęboka więź z przeszłością, bliższą i oddaloną w czasie, mającą swe korzenie w rosyjskiej tradycji ludowej. Akceptuje w niej realia życiowe, zarówno wyższe, jak i przyziemne, doczesne i duchowe, świat mechanizmów i piękno przyrody. Liryka K. oddaje namiętne emocje i kontrasty. W wierszach napisanych w latach pieriestrojki nawiązuje do tragicznych wydarzeń historii Rosji, takich m.in., jak stalinowski terror, najazd niemiecki w czasie II wojny światowej, sowiecka okupacja Afganistanu i katastrofa w Czarnobylu.
KLE. Dz.: Zwieno, 1962; Nocznoje prostranstwo, 1970;
Zołotyje chołmy, Tbilisi 1971; Switok, 1976; Ruko-piś, 1977; Otbiesk, 1981; Put', 1982, Russkije sny, Moskwa 1987.8; Mat' syra ziemia, 1988; Wsio na-czinatos s jarfykow, Nasz Sowr. 1988.9 i razem z innymi esejami w: Za altan i oczagi, 1989. Izbr. linka, 1971; Izbr., 1979; Izbr. w 2-ch tt., 1988. Lit.: A. Makarow, Moskwa 1963.1; S. Zołotcew, Oktiabr' 1978.9 i LR 1989.27.1; W. Łazariew, Moskwa 1978.10; S. Czuprinin, DN 1978.11;
J. Meichel, Mainz 1988; W. Kożynow, LG 1988.
KUPRIN Aleksandr Iwanowicz, 7.9.(26.8.) 1870 Narowczat (gub. penzeńska) - 25.8. 1938 Leningrad, prozaik. Jego ojciec był drobnym urzędnikiem, matka pochodziła ze starego książęcego rodu tatarskiego. Wychowywał się w Moskwie, w 1880-90 uczył się w korpusie kadetów. Następnie ukończył szkołę junkierską i jako oficer zawodowy służył w gub. podolskiej. Po wczesnych próbach poetyckich zwrócił się ku prozie i w
1889 opublikował swoje pierwsze opowiadanie. W 1894 porzucił służbę w wojsku i przeniósł się do Kijowa. Imał się różnych zawodów (pracował w fabryce, był śpiewakiem w chórze, tragarzem, myśliwym, rybakiem, dziennikarzem) i wiele podróżował. W 1903-07 zbliżył się do grupy pisarzy, skupionych wokół Gorkiego i wydawnictwa "Znanije". W szóstym zbiorku utworów tej grupy opublikował swoją powieść Pojedinok 1905 (Pojedynek), która przyniosła mu szeroki rozgłos. Przed bolszewickim przewrotem napisał wiele innych utworów, które cieszyły się dużą popularnością wśród czytelników i weszły do 12-tomowej edycji jego dzieł, zrealizowanej w latach 1910-16. Władzy bolszewickiej nie zaakceptował i w 1919 wyemigrował do Francji. Mieszkał w Paryżu. Zerwanie z ojczyzną bardzo niekorzystnie odbiło się na twórczości K., tylko niektóre fragmenty powstałych na emigracji autobiograficznych powieści przypominają dawniejszą moc jego sztuki pisarskiej. Powrót w 1937 ciężko chorego K. do ZSRR, gdzie wkrótce zmarł, został wykorzystany przez władzę sowiecką w celach propagandowych. K. był świetnym nowelistą realistycznego nurtu rosyjskiej prozy. Jego utwory odznaczają się różnorodnością tematyczną, ale nie roszczą sobie pretensji do filozoficznej głębi. Pierwsza jego powieść pt. Moloch 1896 (Moloch), w której krytycznie ustosunkował się do industrializacji Rosji w okresie wczesnego kapitalizmu, w pełni trafiała do gustu ówczesnego czytelnika. W powieści Pojedinok ukazał próżność i odrętwienie, panujące w życiu carskiej armii. Nawiązał przy tym do własnych doświadczeń, kiedy jako oficer zawodowy wszystko to przeżył. Antymilitarystyczny charakter utworu zapewnił mu długotrwały sukces. W powieści Jama 1909-15 K. w sposób sugestywny i szczegółowy przedstawił życie odeskich prostytutek. Wartość artystyczną utworu obniża jego moralizatorskie nastawienie do odbiorcy. K. napisał wiele opowiadań.

319
KUSIKOW Aleksandr Borisowicz
Ukazał w nich życie wszystkich warstw społecznych, poczynając od góry do dołu, opisał miasta duże i małe. Opowiedział historie ludzi i zwierząt, sięgając niekiedy po sensacyjne wątki fabularne. Fascynowali go ludzie mocni fizycznie, jak np. cyrkowcy, ale współczuł też osobom skrzywdzonym przez los. Do najbardziej znanych jego opowiadań należą Gambńnus 1907, w którym na tle rewolucyjnych zdarzeń ukazał odeską karczmę i grającego w niej Żyda skrzypka, oraz Granatowy] broslet 1911 (Branzoletka z granatów, 1960), w którym po mistrzowsku przedstawił historię tragicznej miłości: jej głębię i brak perspektyw zrozumiała bohaterka dopiero po samobójstwie zakochanego w niej człowieka. Największa emigracyjna powieść K. pt. Junkiera 1933 (Junkrzy), nawiązuje do osobistych jego doświadczeń z okresu młodości, kiedy przebywał w korpusie kadetów. Poszczególne jej rozdziały ukazały się w ZSRR już w 1947.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RP94, Wy75, Wy82.
Dz.: Motoch, Russkoje Bogatswo 1896.12; Ole-sia, Kijewlanin 1898, s. 300-18 i wyd. oddz. 1905 (Olesia, Warszawa 1949); Pojedinok, 1906; Gambńnus, Sowriemiennyj Mir 1907.2;
humrud, Szypownik 1907.3; Sułamif, Ziemia 1908.1 (Sulamitka, Kraków 1976); Jama, Ziemia 1909.3, 1914.15, 1915.16; Granatowy] brasiet, Ziemia 1911.6; Zwlezda Sołomona, Helsingfors 1920; Koleso wriemieni, Beograd 1930; Junkiera, Paris 1933. Połn. sobr. socz. w 12-ti tt., 1910-16; w 12-ti tt., Berlin 1921-25; Izbr. socz., 1947;
Utwory wybrane. Warszawa 1950-51; Sobr. socz. w 6-ti tt., 1957-58; w 9-ti tt., 1970-73; Opowiadania o miłości, Kraków 1980; Sobr. socz. w 5-ti tt., 1982; Izbr. socz., 1985.
Lit.: C. Ledre, Trois romanciers russes, Paris 1935;
P.N. Bierkow, 1956; W. Afanasjew, 1960; A. Wołków, 1962; K. Czukowskiij, w: tegoż Sowriemien-niki, 1963; A. Dynnik, East Lansing 1969; L. Kru-tikowa, 1971; C. Thompson, RLJ 1976.105; N. Luker, w: 10 Bibliographies..., red. F. Moody, Ann Arbor 1977 i Boston 1978; K.A. Kuprina, 1979;
O. Michajłow, 1981; I. Rakusa, w: A. K., Meistererzahiungen Zurich 1989.
KUSIKOW (właśc. Kusildan) Aleksandr Borisowicz, 17.9. (n. st. ?)1896 Armawir -20.7.1977 Paryż, poeta. Od 1915 brał udział w I wojnie światowej, podczas rewolucji lutowej był komisarzem wojskowym w Anapie, w 1917 przyjechał do Moskwy. Wiersze zaczął pisać w latach szkolnych. Pierwszy zbiorek jego poezji pt. Zierkało Ałłacha 1918 (Zwierciadło Allacha) świadczy o bliskiej więzi K. z "* futuryzmem. W 1919 razem z W. Szersze-niewiczem utworzył grupę imażynistów. W wydawnictwie tego ugrupowania "Czichi-Pichi" opublikował kilka broszurowych zbiorków poetyckich. W 1921 wespół z S. Jesieni-nem wydał tomik wierszy pt. Zwiozdnyj byk (Gwiaździsty byk). Dzięki poparciu A. Łuna-czarskiego w styczniu 1922 wyjechał do Berlina i pracował tam w redakcji prosowiecko zorientowanego czasopisma "Nakanunie". Do 1922 wydał jeszcze poemat Iskandar name
1921 i zbiorek wierszy Ptica biezymiannaja
1922 (Bezimienny ptak), napisanych w latach 1917-21. W 1926 przeniósł się do Paryża, gdzie mieszkał do końca życia. Zaniechał tam twórczości literackiej. Lirykę K. cechuje nastrój pesymizmu i samotności. Oddał w niej atmosferę powszechnego chaosu, wyczuwalną zwłaszcza w życiu wielkiego miasta. W tej sytuacji znajdował wyjście w religii i w ucieczce na łono ojczystej przyrody kaukaskiej. Tytuł zbiorku wierszy Koewangelieran 1920, łączący w sobie wyrazy "Koran" i "Ewangelia", wskazuje na dwa różne źródła poezji K., z których usiłował jednocześnie czerpać.
EmR, Fo, KLE, LE, Ni, Wy75.
Dz.: Zierkało Ałłacha, 1918; Sumierki, 1919; Poe-
ma poem, 1919, wyd. 2: 1929; Al-Barrak, 1920;
Koewangelieran, 1920; W nikuda, 1920; Al-Kadr, 1920; Iskandar name, Berlin 1921; Alaf-Lam-mim, 1921, Dżul Fikar, 1921; Zwiozdnyj byk (wspólnie z S. Jesieninem), 1921; Ptica biezymiannaja, Berlin 1922; Awtobiografija, Nowaja Russkaja Kniga 1922.3; Wiersze i poematy w: V. Markov, Russian Imagism, t. 2, Giessen 1980 (zawiera m.in.: Poema poem, Koewangelieran, Al-Kadr, Iskandar name).

KUSZNIER Aleksandr Siemionowicz
320
Lit.: - Imażynizm; I. E., Nowaja Russkaja Kniga 1922.1; G. Nivat, CMRS 1974.1/2; G. McVay, OxSlP 11 (1987); V. Markov, w: tegoż Russian Imagism, t. l, Giessen 1980, s. 46-48.
KUSZNIER Aleksandr Siemionowicz, 14.9. 1936 Leningrad, poeta. Syn oficera marynarki. W 1959 ukończył studia filologiczne w Instytucie Pedagogicznym im. Hercena w Leningradzie i przez 10 lat pracował w szkole jako nauczyciel. Debiutował w 1957. Pierwszy jego zbiór wierszy został odrzucony przez wydawnictwo. Współuczestniczył w wydawaniu czasopisma "" Samiz-datu "Sintaksis" (1959-60). Tomik poezji K. pt. Pierwoje wpieczatlenije 1962 (Pierwsze wrażenie) zaprezentował go jako utalentowanego, apolitycznego, wrażliwego i oczytanego twórcę. Na początku lat 60. K. został członkiem ZP, ale był delegowany na zjazdy ZP dopiero od 1985. Następne zbiorki wierszy - Nocznoj dozór 1966 (Nocny patrol), Pri-miety 1969 (Znaki), Priamaja riecz 1975 (Mowa niezależna), Gołos, 1978 (Głos) i Dniewnyje sny 1986 (Dzienne sny), potwierdziły jego wielki talent i kunszt twórczy. Do 1986 wydał ogółem 8 książek. Mimo to większa część jego wierszy pod presją >* cenzury pozostawała nie opublikowana. "" Pierie-strojka otworzyła przed K., który nigdy nie był konformistą, szersze możliwości druku. Mieszka w Petersburgu. K. jest jednym z czołowych poetów rosyjskich. Punkt wyjścia jego liryki stanowią konkretne wydarzenia otaczającej rzeczywistości, wnętrza, przyroda i osobiste przeżycia. "W swoich wierszach zajmuje pozycję spokojnie obserwującego mieszczucha, rejestrującego zachowanie się otaczających go ludzi..." (D. Brown). Nie opisuje zdarzeń w procesie rozwoju, lecz komasuje obserwowaną rzeczywistość, nadając jej charakter symbolu. Kontrasty akcentują zdziwienie poety w obliczu zjawisk i rzeczy osobliwych, jakie dostrzega w rzekomej prostocie i codzienności. Poezja K. kultywuje tradycje liryki refleksyjnej, charakterystycznej dla twórczości A. Achmatowej, O. Mandelszta-
ma, W. Szefnera, A. Tarkowskiego i in. Jest przesiąknięta strachem przed złem, niebezpieczeństwem i trwogą, poszukiwaniem piękna i harmonii. Akceptuje takie życie, w którym "nie system jest najważniejszy, lecz dusza". Z jednej strony "wierzy w słowo, w jego twórczą, konstruktywną moc, w jego możliwości porządkujące" (Drawicz), z drugiej zaś obawia się nasilającej się pustki duchowej i chłodu, które, jak twierdzi, powodują, że kostnieją ręce i nie słychać muzyki. "Niezwykła prostota i oszczędność środków wyrazu, jak też znakomita obróbka artystyczna czynią lirykę K. szczególnie atrakcyjną" (T. Kostina). Jej cechą charakterystyczną jest również skromność poetyki oraz podobieństwo do prozy. Kunszt poetycki K. uwidacznia się dopiero w trakcie wnikliwej analizy jego wierszy, która pozwala zrozumieć świat widziany oczami poety.
HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, RSPPol2. Dz.: Pierwoje wpieczatlenije, 1962; Nocznoj dozór, 1966; Primiety, 1969; Zawietnoje żełanije, 1973;
Pismo, 1974; Priamaja riecz, 1975; Gorod wpoda-rok, 1976; Gołos, 1978; Kanwa. Iz szesti knig, 1981;
Zamietki na polach, Wopr. Lit. 1981.10; Wywiady: LG 1984.29.8 i 1990.21.3; Tawńczeskij sad. Sied'maja kniga, 1984; Dniewnyje sny, 1986; Sti-chotworienija, 1986; Żywaja izgorod', 1988. Lit.: A. Asarkan, NM 1963.3; A. Marczenko, LR 1965.22.10 i Wopr. Lit. 1966.11; E. Jewtuszenko, LR 1974.9.8; W. Sołowjow, LO 1975.2; S. Czu-prynin, Oktiabr' 1979.12; M. Pjanych, Niewa 1982.2 i 1985.3; I. Rodnianskaja, DN 1983.5;
D. Lichaczow, LO 1985.11; W. Bajewskij, NM 1986.11; T. Kostina, RM 1986.26.9; L. Anninskij, LG 1987.25.11; A. Arjew, Zwiezda 1989.4; I. Brodskij, LG 1990.22.8.
KUZMIN Michaił Aleksiejewicz, 18.(6.)10.
1872 Jarosławl - 1.3.1936 Leningrad, poeta, prozaik i dramaturg. Pochodził z rodziny szlacheckiej, wychowywał się w Saratowie. Od 1885 przebywał w Petersburgu, gdzie uczęszczał do konserwatorium. Jego nauczycielem w klasie kompozycji był Rimskij-Kor-sakow. Podróże po Włoszech i Egipcie oraz

321
KUZMIN Michaił Aleksiejewicz
po osadach staroobrzędowców na północy Rosji znalazły później odbicie w twórczości poetyckiej K. Zaczął publikować swoje utwory od 1905, był aktywnym współpracownikiem czasopism "Wiesy" i "Apołłon". W ostatnim z nich w 1910 zamieścił swój artykuł programowy pt. O priekrasnoj jasnosti (O przepięknej jasności). Przeciwstawiając się hasłom "* symbolizmu wysunął w nim postulat racjonalnego tworzenia dzieła literackiego, który określił mianem "klaryzmu". Nie dążył jednak do utworzenia nowej szkoły literackiej, chciał jedynie zwrócić większą uwagę na indywidualność twórcy. Już na początku swej drogi twórczej zwrócił się ku trzem głównym rodzajom literackim. W ślad za pierwszą opowieścią Kryija. 1907 (Skrzydła) napisał wkrótce skonfiskowany zbiór utworów dramatycznych Tripjesy 1907 (Trzy sztuki) i tomik wierszy pt. Sień 1908 (Sieci). W tym czasie jego utwory były często wydawane i wznawiane. Po przewrocie bolszewickim pozostał w Piotrogrodzie, lecz trzymał się z dala od polityki. Na początku lat 20. opublikował jeszcze kilka książek, ale już od 1924 był stopniowo rugowany z życia literackiego. Zajął się prawie wyłącznie przekładami. W tym czasie zbliżył się do twórców z ugrupowania "* Oberiu. Po 1929 nie opublikowano ani jednej jego książki. Zmarł w skrajnej nędzy. Na Zachodzie duży zbiór poezji K. wydał J. Maimstad (1977), a publikację jego prozy w 1984 rozpoczęli V. Mar-kov i F. Scholz. "* Pieriestrojka umożliwiła edycję jego dzieł wybranych również w ojczyźnie (1989). Cechą charakterystyczną twórczości K. było stałe nawiązywanie do minionych epok historyczno-kulturo-wych. Szczególnie interesowała go kultura aleksandryjska, późnego Rzymu, XVIII-wie-cznej Francji i Włoch. Zachwycał się stylem rokoko i muzyką Mozarta. Jego wiersze okresu porewolucyjnego przesiąknięte są gnostycznymi ideami, w ostatnim zbiorze poezji Foriel razbiwajet lód 1929 (Pstrągi rozbijają lód), który powstał "na początku nowego okresu, charakteryzującego się zasadniczymi zmianami w jego stylu" (Markov, t. 3, s. 392), następuje połączenie różnorodnych warstw językowo-stylistycznych. Jego lirykę cechuje przedmiotowość, fizyczne doznawanie świata (również w sensie erotycznym). Przy tym, również w wierszach, ukazujących związki homoseksualne, tak dokładnie wyraża istotę miłosnego uczucia, że interpretowanie ich, związane wyłącznie z osobą poety i jego biografią, wydaje się pozbawione sensu. K. miał wyjątkowe wyczucie formy, potrafił oddać radosny nastrój sztuki poetyckiej gry. W utworze Prikluczenija Eme-Lebe-fa 1907 (Przygody Aime Leboeuffe'a) rozwijał tradycje powieści łotrzykowskiej. "Charakterystyczne cechy prozy M. K. - to wyrazista konstrukcja fabuły, płynny jej rozwój i szczególna, być może w literaturze współczesnej właściwa wyłącznie jemu, czystość myśli, która nie pozwala pasjonować się innymi, obcymi sztuce słowa ideami... Język M. K. jest jednolity, dokładny i klarowny, rzekłbym, szklany" (N. Gumilow).
HRL, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RP94, Wy75, Wy82.
Dz.: Kryija, 1907, wyd. 2:1923; Prikluczenija Eme-Lebefa, 1907; Komiedija o Martinianie, 1908 (reprint Letchworth 1970); Komiedija o Jewdokii iż Geliopola, 1908 (reprint Letchworth 1970); Komiedija o Aleksieje czełowiekie bożjem, 1908 (reprint Letchworth 1970); Podwigi wielikogo Aleksandra, 1908; Sieti, 1908; Tripjesy, 1909 (reprint Letchworth 1970); Nieźnyj losif, 1909; O priekrasnoj jasnosti, Apołłon 1910. 4; Putieszestwije sera Dżona Firfaksa po Turcyi, 1910; Kuranty lubwi (w opracowaniu muzycznym K.), 1910; Wojennyje rasskazy, 1915; Zielony] sołowiej, 1915; Tichij straż, 1916, wyd. 2: 1924; Czudiesnaja żyzń losifa Bahamo, grafa Kaliostro, 1919; Aleksandrijskije pieśni, 1921; Paraboty, Berlin l923;Nowyj Gul, 1924; Foriel razbiwajet lód, 1929. 5ocz. w 9-ti tt., 1914-18;
Sobr. stichow w 3-ch tt., Mlinchen 1917; Proza, w 10-ti tt., Berkeley 1984- (do 1990 ukazało się 91.); Sti-chi i proza, Moskwa 1989; Izbr., 1990.
Lit.: A. Błok, w: tegoż Sobr. socz. w 7-mi tt., t. 5, 1962, s. 182-86; N. Gumilow, Apołłon 1910.5, 1912.8 i w: tegoż Sobr. socz. w 4-ch tt., t. 4, Wa-shington 1968, s. 305-307, 413-14; A. Fieid, Rus-

KUŹNICA
322
sian Review 1964; W. Orłów, Wopr. Lit. 1966.10;
N. Stivenson, NŻ 1972.106; J. Maimstad, SR 1975.1 i w: M. K., Sobr. stichow, Miinchen 1977;
V. Markov, w: Sobr. stichow, Miinchen 1977; W. Kasack, WSI. 23 (1978); S. Karlinsky, SR 1979. 38; J. Iwask, RLJ 1980.117; J. Barnstead, CanSlP 1982.1; R. Iwniew, Zwiezda 1982.5; G. Cheron, WSIĄ 1983.12; W. Pietrow, NŻ 1986.163; L. Sie-lezniow, Wopr. Lit. 1989.11; Studies in the Life and Works ofM.K., Wien 1989; M. K. i russkaja litieratura XX wieka, 1990; M. Mejłach i in., RM 1990.2.11; Matieriaty o Kuzminie, Nowoje LO 1993.3.
KUŹNICA, ugrupowanie proletariackich pisarzy, utworzone w 1920 w Moskwie. Zrzeszało poetów (W. Aleksandrowski, M. Gie-rasimow, S. Obradowicz, G. Sannikow, później W. Kiriłłow), którzy na początku 1920 roku opuścili "* Proletkult (Prawda 1920.5.2), w maju tegoż roku założyli czasopismo "Kuźnica" (wydawane do 1922), a w grudniu przyjęli to określenie również jako nazwę grupy. Równolegle powstały w Pio-trogrodzie literacki odpowiednik K. otrzymał nazwę "" Kosmist. K. prowadziła polemikę z Proletkultem, broniąc prawa twórcy do nieskrępowanego wyboru środków wyrazu. Równocześnie, podobnie jak Proletkult, nie uznawała kierowniczej roli partii w dziedzinie kultury. Należący do K. pisarze negatywnie ustosunkowali się do NEP-u. Politykę władz, podejmujących próbę uratowania zrujnowanej gospodarki przez przywrócenie prywatnej inicjatywy, uznali za zdradę ideałów rewolucji światowej. Aleksandrowski, Gierasi-mow i Kiriłłow odeszli z K, dwaj ostatni również opuścili szeregi partii. K. pretendowała do przewodniej roli w tworzeniu nowej proletariackiej kultury. Z jej inicjatywy zostały powołane stowarzyszenia pisarzy proletariackich. Po utworzeniu się grupy "* Oktiabr' (1922) K. utraciła jednak swoją pozycję i weszła w skład Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Asocjacji Pisarzy Proletariackich (WOAPP), a w wyniku wewnętrznych rozdźwięków została ostatecznie rozwiązana na mocy uchwały partyjnej z 1932. Liczebność grupy nie była duża. Przez jakiś czas należeli do niej również W. Bachmietjew, F. Bieriezowski, F. Gładkow, N. Laszko, A. Niewierow, G. Nikiforów, P. Niżowej i A. Nowikow-Priboj. 80% członków K pochodziło ze środowiska robotniczego, 15% -z chłopskiego, a 5% - z inteligenckiego. Połowa członków grupy należała do partii. W twórczości poetów K. dominowała tendencja do idealizacji pracy i proletariusza, metalu i maszyn. Proza odznaczała się większą różnorodnością, ale jej wkład do literatury też był niewielki.
HRL, KE, LE, LES.
Lit.: "* Proletkult; A. Woronskij, Prozaiki i poety "Kuźnicy", w: tegoż Litieraturnyje portriety, t. 2, 1929 (reprint Miinchen 1969); Lit. manifiesty, wyd. 2: 1929 (reprint Miinchen 1969); G. Kratz, Giessen 1979.
KUZNIECOW Anatolij Wasiljewicz, 18.9. 1929 Kijów - 13.6.1979 Londyn, prozaik. Jako dziecko przeżył okupację niemiecką na Ukrainie. W 1952 brał udział w budowie elektrowni wodnej "Nowaja Kachowka". W 1955 wstąpił do partii, w 1960 ukończył IŁ. W okresie studiów przez jakiś czas pracował jako betoniarz przy budowie elektrowni irkuckiej, co znalazło odbicie w jego opowieści Prodołżenije legiendy 1957 (Legendy ciąg dalszy, 1959), która cieszyła się dużą popularnością w środowisku młodzieży. Po kilku następnych publikacjach (m.in. U siebia doma 1964, Ognisko domowe) opublikował powieść Babi] Jar 1966 (Babi Jar, 1968), w której ukazał martyrologię Żydów pod Kijowem w czasie II wojny światowej. Utwór zwrócił na siebie szczególnie dużą uwagę. 30 lipca 1969, wykorzystując oficjalną delegację do Londynu, K pozostał na Zachodzie. Ujawnił, iż aby otrzymać zgodę na wyjazd do Londynu i zrealizować swój zamiar pozostania za granicą, przez pół roku był informatorem KGB i denuncjował niektórych pisarzy, m.in. J. Jewtuszenkę. Oskarżony o zdradę, został wydalony z ZP ZSRR. Oceniając postawę K. jako amoralną, potępił go dysyden-

323
KUZNIECOW Jurij Polikarpowicz
cki pisarz A. Amairik. Na Zachodzie K. ponownie opublikował powieść Babi] Jar 1969, tym razem pod pseudonimem A. Anatolij. Graficznie wydzielił w niej fragmenty wcześniej wykreślone przez "" cenzurę oraz epizody, które ze względu na nią wówczas pominął. Mieszkał w Londynie. W okresie "* pieriestrojki K. znów powrócił do czytelnika w ZSRR. W 1990 zostało tam wznowione jego opowiadanie Artist mimansa 1968 (Mim). W opowieści Prodołżenije legiendy K. przedstawił konflikt młodego bohatera, wychowanego w czasach stalinowskich, z prze-ciwnościami otaczającej go rzeczywistości. Książka ta, napisana w formie dziennika, została przetłumaczona na wiele języków obcych. W powieści Babi] Jar oskarżając es-esowców o masowe wymordowanie ludności żydowskiej, K. stawia zarzuty również władzom sowieckim, które rozkazały wyburzyć główną ulicę Kijowa - Kreszczatik i tym samym skazały na zapomnienie zgładzonych tam ludzi. Zarówno wczesne, jak i późniejsze utwory K. wzbudzają zainteresowanie czytelnika nie tyle właściwościami formalnymi, ile zawartością treściową. EmR, FV, HRL, Ki, KLE, Wy75, Wy82. Dz.: Juwieliry. Poszechonskaja nów', 1957; Prodołżenije legiendy, 1962; Awgustowskij dień, 1962 i NŻ 1973.112; Usiebia doma, NM 1964. l; Babi] Jar, Ju. 1968.8-10, wyd. uzupełn. i zmienione NŻ 1969.97 i wyd oddz. FfM 1970; Artist mimansa, NM 1968.4 i Ogoniok 1990.30, wyd. zmienione NŻ 1970.100; Ogon, Ju. 1969.3-4; Weshalb ich RufSland werlassen habe, Das Beste aus Readers Digest 1970.1.
Lit.: A. Berzer, NM 1960.11; L. Anninskij, tamże 1961.1; L. Terakopian, LR 1969.25.4; B. Polewoj, LG 1969.6.8; A. Amairik, Survey 1970.74/75;
A. Rothberg, The Heirs of Stalin, Ithaca 1972, s. 251-67; Z. Vatnikova-Prizel, RLJ 1976.106;
A. Gładiiin, RM 1979.28.6; B. Samów, Ogoniok 1990.30.
KUZNIECOW Jurij Polikarpowicz, 11.2. 1941 Leningradskaja (okręg krasnodarski), poeta. Jego ojciec zginął w czasie wojny,
matka pracowała w administracji hotelowej. Pierwszy wiersz opublikował w 1957 na łamach gazety "Pionierskaja Prawda" (6.8.). Po ukończeniu szkoły służył w wojsku, następnie pracował w milicji. Od połowy lat 60. drukował swoje wiersze w czasopismach moskiewskich. W 1970 ukończył IŁ. Właściwym początkiem jego działalności literackiej jest nie tyle wydany w Krasnodarze tomik Groza 1966 (Burza), ile moskiewski zbiorek wierszy Wo mnie i riadom dal (We mnie i obok - dal), opublikowany w 1974. W tym samym roku K. został przyjęty do ZP, a w 1975 do partii. W połowie lat 70. był członkiem kom. red. wydawnictwa "Sowriemien-nik". Niektóre zbiory jego wierszy, m.in. Dom 1976, Kraj święta - za pierwym ugiom 1977 (Kraniec świata - za pierwszym zakrętem), Otpuszczu swoju duszu na wolu 1981 (Wypuszczę swą duszę na wolność), "Ni rano, ni pozdno" 1985 ("Ani za wcześnie, ani za późno") i Zołotajagora 1989 (Złota góra), wywoływały ostrą polemikę i przeciwstawne opinie krytyków (np. wysokie uznanie W. Kożynowa i całkowita negacja S. Rassa-dina). W 1988 K. przetłumaczył na język rosyjski dramat Schillera "Die Jungfrau von Orleans" (Dziewica Orleańska). W 1990 otrzymał nagrodę państwową RFSRR (LR 1990. 14. 12), od tego czasu był członkiem zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. K. należy do grona poetów mocno związanych z rosyjską tradycją. Interesują go wieczne problemy istnienia, a nie sprawy dnia powszedniego. Obok wierszy o tematyce historycznej, jak np. Skazanije o Siergieje Radonieżskom (Opowieść o Siergieju Rado-nieżskim), w jego poezji występują utwory o II wojnie światowej, a także refleksje na temat aktualnych wydarzeń i tragicznego losu Rosji. Motywy okrucieństwa pojawiają się na przemian z obrazami zbawczej miłości. K. sięga po balladowy typ narracji, dąży również do zwięzłego ujęcia konkretnych zdarzeń. Chętnie nawiązuje do snów, mitów, fantastyki, aby przez przypowieść i aluzję wyrazić nurtujące go myśli.

KUZNIECOWA Galina Nikołajewna
324
LE,LES.
Dz.: Wiersze: NM 1975.7, 1976.3, 1977.6, 1979.6,
1989.2; Groza, 1966; Wo mnie i riadom dal, 1974;
Dom, 1976; Kraj święta - za pierwym ugiom, 1977;
Stichi, 1978; Otpustl swoju duszu na wolu, 1981; Rus-skij uzieł, 1983; Ni rano, ni pozdno, 1985; Zototaja góra, 1989; Stichotworienija, 1990. •/z&r., 1990. Lit.: W. Kożynow, LR 1974.29.11 i Lit. Uczoba 1982.2; K. Chadiejew, DN 1975.3; L. Anninskij, LO 1975.9; J. Sielezniew, LG 1976.17.11; S. Czup-rinin, w: tegoż Krupnym pianom, 1983; K. Kosa-riewa, Wopr. Lit. 1986.2; S. Rassadin i W. Usti-now, LG 1986.23.4; L. Wasiljewa, LR 1987.23.1;
M. Lipowieckij i S. Kuniajew, LO 1987.8.
KUZNIECOWA Galina Nikołajewna, 10.5. 1900 (n. st.?), również 1898 lub 1902 Kijów - 8.2.1976 Monachium, prozaik i poetka. Wyemigrowała przez Konstantynopol najpierw do Pragi, następnie przeniosła się do Francji, gdzie w 1927-42 mieszkała razem z rodziną I. Bunina w Paryżu i Grasse. Od 1922 publikowała w periodykach swoje wiersze i opowiadania. Zbiorem pt. Utro 1930 (Poranek), złożonym z 12 nowel, zjednała sobie bardzo pochlebną opinię G. Adamo-wicza. Jej jedyną powieść Prolog 1933 (Prolog) wysoko cenił P. Bicylli. Wiersze z lat 1923-29 zebrała w tomiku Oliwkowy] sad. 1937 (Sad oliwny). W 1949 przeniosła się do USA i pracowała tam 8 lat w rosyjskim dziale wydawniczym ONZ. Od 1959 kontynuowała tę pracę w Genewie. Swoje wrażenia z paryskiego okresu życia, kiedy znajdowała się w pobliżu Bunina, zawarła w książce Grasskij dniewnik 1967 (Dziennik z Grasse), uprzednio wydanej w czasopiśmie "Nowyj Żurnał". Bliski kontakt z Buninem zabarwił odpowiednio poezję i prozę K., a także określił jej miejsce w literaturze rosyjskiej. Jej wiersze, jednorodne tematycznie, poświęcone są przyrodzie. Jaskrawe, piękne pejzaże K. przenika melancholijny nastrój. Warstwa zdarzeniowa w jej prozie jest mało wyrazista i uboga. Na czoło wysuwają się wspomnienia i refleksje. K. z dużym wyczuciem psychologicznym przedstawia stosunki między ludźmi w pierwszych latach po rewolucji i w okresie swej ucieczki z Rosji. Ostatnie opowiadanie K. Pocetuj swidanija 1954 (Pocałunek spotkania), w którym ukazuje burzliwe miłosne uczucie żonatego mężczyzny, ujawnia jej umiejętność zwięzłego, psychologicznie pogłębionego organizowania narracji. Powieść K. opiera się na wspomnieniach fikcyjnej bohaterki. Jej Grasskij dniewnik, mimo zaprezentowanego w nim subiektywnego odczucia autorki, zachowuje swoją nieprzemijającą wartość jako ważny dokument nie tylko do badań życia i twórczości Bunina, lecz również atmosfery, panującej w środowisku rosyjskiej emigracji w Paryżu.
EmR, HRL.
Dz.: Wiersze i in. utwory: Sowr. Zap. 1927.33, 1928.36, 1929.38, 1937.63, 65; NŻ 1948.18,1951. 27,1965.80; Mosty 1966.12; Utro, Paris 1930; Pro-łog, tamże 1933; Oliwkowy] sad, tamże 1937; Po-cełuj swidanija, NŻ 1954. 36; Grasskij dniewnik, Washington 1967 (początkowo Wozdusznyje Pu-ti, NY 1963.3,1965.4; NŻ 1963.74,1964.76, skrócone wyd. Lit. Nasiedstwo 1973.84) i Znamia 1990.4. Lit.: G. Adamowicz, Sowr. Zap. 1930.42; L. Czer-winskaja, Czisła 1930.2/3; P. Bicylli, Sowr. Zap. 1933.53; M. Cetlin, tamże 1967.65; R. Gul, NŻ 1968.92; L. Brom, Diss. Univ. of Colorado 1970;
L. Dienes, HRL 1985; T. Pachmuss, w: Zapiski russkoj akadiemiczeskoj gruppy w SSZA, NY 1985.18.
KUŹMINA-KARAWAJEWA J. J. "* Matka Maria

L
LASZKO (właśc. Laszczenko) Nikołaj Niko-łajewicz, 19.(7.)11.1884 Lebiedin (gub. char-kowska) - 26.8.1953, Moskwa, prozaik. Syn żołnierza i wieśniaczki. W 1895 rozpoczął swą trudną drogę życiową. W 1897 został pomocnikiem tokarza i pracował w fabrykach. W 1901-14 zajmował się działalnością polityczną i jako członek RSDRP (od 1903) był na zesłaniu. Jako prozaik debiutował w 1905. W 1918-19 był luźno związany z "* Proletkultem. W 1920 wszedł do ugrupowania "" Kuźnica. Coraz bardziej dostosowywał się do linii partii, do której wstąpił w 1928. Zachował aktywność twórczą do końca lat 20. W 1926-27 wydał 6-tomową edycję swoich dzieł. W następnym ćwierćwieczu jego utwory ukazywały się bardzo rzadko. Kolejny, 3-tomowy ich zbiór został opublikowany dopiero w 1955. Największym osiągnięciem literackim L. była powieść Domiennaja piecz 1925-26 (Wielki piec), w której wcześniej i rzetelniej od F. Gładkowa ukazał stan rosyjskiego przemysłu, stającego się znów po latach przerwy, spowodowanej przez wojnę domową, miejscem pracy i budowy. Ten sam temat podjął już wcześniej w opowiadaniu Żeleznaja tiszy-na 1921 (Żelazna cisza), które zdaniem A. Woronskiego "jest najlepszym ze wszystkich jego utworów". Kńepnuszczije kryija 1922 (Skrzydła nabierają mocy) to utwór napisany w duchu poetów Kuźnicy. W opowieści Wrazłom 1924 (Rozpad) L. ukazuje zanik więzi rodzinnych wśród zesłańców na skutek rozbieżności poglądów politycznych. Jego przywiązanie do rodzinnej wsi ujawnia się
w opowieści S otaroj 1926 (Opiekun stada,
1951).
KLE, LE, LES, Ni, RSPP2.
Dz.: Rasskazy w 2-ch tt., 1922-23; Żeleznaja tiszy-
na, 1922; Kriepnuszczije kryija, 1922; S otaroj,
1927; Skazki, 1930; Kamień u moria, 1939; Nikoła
iż Lebiedina, 1951; Opowiadania, Warszawa 1951;
Wtoroje rozdienije, 1958; Domiennaja piecz, 1983;
Stadkaja katorga, 1988 (Gorycz, Warszawa 1954). Sobr. socz. w 6-ti tt., 1926-27; Socz. w 3-ch tt., 1955. Lit.: W. Krasilnikow, NM 1927.4; A. Woronskij, w: tegoż Litieratumyje portriety, t. 2,1929, s. 150-156, 193-198; M. Sieriebrianskij, 1931; L. Jerszow, w:
Woprosy sowietskoj litieratury 1958.7; G. Sannikow, Oktiabr' 1964.12; W. Czahnajew, LG 1974.11.12; Wo-spominanija o N. N. L., 1979; A Piłatów, LR 1984.30.11; A Własienko, LG 1984.12.12.
LEBIEDIEW-KUMACZ (właśc. Lebiediew) Wasilij Iwanowicz, 8.8.(27.7.)1898 Moskwa - 20.2.1949 tamże, poeta. Od chwili przewrotu bolszewickiego stale drukował w sowieckich periodykach swe nasycone propagandą wiersze i prozę. W 1922-34 był współpracownikiem i członkiem koi. red. czasopisma satyrycznego "Krokodił". Od 1934 zajmował się głównie pisaniem tekstów do pieśni masowych, które były szeroko rozpowszechniane przez Komsomoł, szkołę, film, radio i osiągnęły ogromny rozgłos. Od 1938 L.-K. niejednokrotnie był deputowanym do Rady Najwyższej (tam też układał swoje wypowiedzi w formie wiersza), od 1939 należał do zarządu ZP ZSRR. W 1940 wstąpił do partii, w 1941 otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za lata 1935-41. W 1938-48 wydał ponad

LEF - LEWYJ FRONT ISKUSSTWA 326
20 zbiorków wierszy i pieśni. Niektóre jego utwory, jak np. Pieśnią o Rodinie ("Szy-roka strana moja rodnaja...") 1935 (Pieśń o Ojczyźnie. "Rozległy jest kraj mój rodzinny...") osiągnęły nakład przekraczający 20 milionów egzemplarzy. Pierwsze takty tej pieśni w ciągu wielu dziesięcioleci były sygnałami wywoławczymi audycji zagranicznych moskiewskiego radia. Dopiero w czasie "" pieriestrojki ujawniono, że wśród tekstów L.-K. zdarzały się przykre plagiaty (Argumenty i Fakty 1991.13.3). Pieśni hymnicz-ne L.-K. cechowała zależność od aktualnych haseł partyjnych. Propagował w nich sowiecki patriotyzm, tendencyjny optymizm i prymitywnie przyozdobioną rzeczywistość. Odznaczają się też ubóstwem leksyki, przewagą gramatycznych rymów, banalnością treści i przepełnione są oklepanymi epitetami typu: "sieryj tuman" (szara mgła), "zołotyje łuczi sołnca" (złote promyki słońca) itp. KE, LES, RSPPol2.
Dz.: Kniga piesien, 1938; O człowieku, który przekształcił przyrodę, Warszawa 1950; Mleczny brzeg, tamże 1951; Opowiadania o Aficzurinie, tamże 1951; Pieśni i stichotworienija, 1960; Pieśnią o Rodinie, Kiemierowo 1983.
Lit.: I. Rozanow, NM 1938.5; S. Wasiljew, Oktiabr' 1947.1; M. Czarnyj, Moskwa 1959.3;
S. Iwanów, LR 1973.10.8; E. Siergiejew, tamże 1978.4.8; L. Oszanin, LG 1985.1.5; M. Placko-wskij, LR 1988.12.8.
LEF - LEWYJ FRONT ISKUSSTWA (Lewy Front Sztuki), marksistowskie ugrupowanie literackie, utworzone w końcu 1922 w Moskwie i złożone głównie z byłych przedstawicieli ** futuryzmu. Lefowcy uznawali siebie za jedynych autentycznych przedstawicieli sztuki rewolucyjnej. Ich dążenia spotkały się z poważnym sprzeciwem ugrupowań proletariackich "* Oktiabr' i - WAPP. Na czele grupy i wydawanego przez nią czasopisma "LEP" stał W. Majakowski. Ponadto w jej skład wchodzili: N. Asiejew, B. Arwatow, O. Brik, N. Czużak, W. Kamieński, S. Kirsa-
now, A. Kruczonych, B. Kusznier, B. Pasternak (tylko na początku), W. Piercow, S. Trietjakow i in. LEF był kierunkiem racjo-nalistycznym, wysuwającym postulaty skrajnego utylitaryzmu sztuki. Orientował się na postęp techniczny, technologię, naukę i dobrze funkcjonującą organizację. Jego teoretycy chcieli nadać sztuce charakter procesu produkcyjnego. Nie zamierzali jednak sprowadzać jej do poziomu "elementarnej jasności" i wysuwali postulat "dyktatury smaku". O. Brik opowiadał się za jazzem w muzyce, w dziedzinie teatru bliska była lefow-com biomechanika Meyerholda. W zakresie sztuk plastycznych hasła LEF-u wzbudziły większe zainteresowanie fotografią i przedmiotami codziennego użytku, a w kinematografii okazały wpływ na rozwój filmu dokumentalnego (S. Eisenstein, Dźyga Wiertow), który przeciwstawiano fabularnemu. Czasopismo "Nowyj LEF", którym zastąpiono "LEF", redagowane najpierw przez Majako-wskiego, a od 1928 przez Trietjakowa, pod hasłem "literatury faktu" odrzucało fikcję literacką w sztuce, przeciwstawiając jej reportaż i gatunki oparte na dokumencie. Równocześnie krytykowano w nim zarówno ** współwędrowców, jak i pisarzy, będących członkami partii (A. Fadiejew, F. Gładkow), broniono przed zarzutami autobiograficzne utwory W. Arsienjewa, D. Furmanowa i W. Szkłowskiego, który przyłączył się do LEF-u stanowiąc pomost między nim a "* szkołą formalną. Po opuszczeniu szeregów LEF-u przez Majakowskiego i Brika (wrzesień 1928) ugrupowanie to, osłabione wewnętrznymi rozdźwiękami, rozpadło się w końcu 1928. Podjęta w 1929 przez Majakowskiego próba wskrzeszenia grupy pod szyldem Rewolucyjnego Frontu (REF) przypadła na okres ostatecznej likwidacji awangardowych grup i zwycięstwa "* RAPP-u. W 1930 w skład tej grupy weszli Majakowski i Asiejew.
HRL, KLE, LE, LES.
Lit.: LEF 1923-25.1-7; Nowyj LEF 1927-28 (reprint Miinchen 1970); Litieraturnyje manifiesty, wyd. 2: 1929 (reprint Miinchen 1969); Litieratura

327 LEONÓW Leonid Maksimowicz
fakta, red. N. Czużak, 1929 (reprint Miinchen 1972); H. Ermolayev, Soviet Literały Theories 1917-1934, Berkeley 1963; L. Szwiecowa, w:
Oczerki istorii russkoj sowietskoj zumalistyki, 1966;
G. Wiłbert, Entstehung und Entwicklung des Pro-gramms der "Linken" Kunst..., Giessen 1976;
H. Stephan, "LEF" and the Left Front ofthe Arts, Miinchen 1981; K istorii wychoda pierwogo nomie-ra zumala "LEF", Wopr. Lit. 1983.7; Z. Barański, SIWr. 1983.38.
LENCZ (właśc. Popów) Leonid Siergieje-wicz, 2.8.(20.7.)1905 Morozowka (gub. smoleńska) - 28.1.1991 Moskwa, prozaik. Syn generała armii białych. W 1925 ukończył studia ekonomiczne na uniwersytecie w Ro-stowie nad Donem. Wcześnie sięgnął po formę jednoplanowego opowiadania satyrycznego, które określiło charakter jego całej twórczości literackiej. W 1929-34 był stałym współpracownikiem czasopisma "Czudak", później M. Kolców zaproponował mu łamy "Krokodiła". Od 1936 systematycznie wydawał zbiorki opowiadań. Zawsze reagował w nich na aktualne zapotrzebowania czynników oficjalnych i cieszył się pełnym uznaniem również w czasach stalinowskich. Satyra L. miała charakter powierzchowny, podejmowane konflikty nie dotyczyły istotnych problemów ludzkich, a jego "pozytywny humor" w swoim czasie był traktowany jako wyraz "* teorii bezkonfliktowości. Od 1954 L. był członkiem KPZR, a od 1965 wchodził w skład zarządu ZP RFSRR. Napisał też kilka humorystycznych sztuk, które jednakże nie zapewniły mu większego sukcesu. W opowieści Czornyje pogony 1961 (Czarne naramienniki, 1962) L. ukazał lata powojenne. Mieszkał w Moskwie, w 1963-73 był członkiem koi. red. gazety "Litieratumaja Rossija".
KLE.
Dz.: Pierwaja utybka, 1936; Ukroszczenije stropti-wych, 1939; Jumoristiczeskije rasskazy, 1951 (Zabawne opowiadania, Warszawa 1953); Ślubny podarunek, Warszawa 1954; Dorogije gosti, 1954;
Komiedii, scenki, szutki, 1961; Czornyje pogony, 1962; Riecznoje kino, 1973; Izbr., 1975; Iz roda Ka-
rajewych, Moskwa 1980. 12; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1982; Naczniom maczała, 1986. Lit.: S. Wasiljew, Oktiabr' 1951.7; N. Leontjew, Niewa 1958.11; L. Płotkin, Lit. i Żyzń 1960.3.7;
B. Priwałow, LR 1965.30.7 i LO 1976.1; G. Gulia, LG 1975.25.6; A. Chort, LO 1978.5; G. Gorin, NM 1983.7; A. Aszpłatow, LG 1983.10.8.
LENINGRAD, czasopismo literackie, organ leningradzkiego oddziału ZP. Ukazywało się dwa razy na miesiąc w Leningradzie w 1940- -46. L. zajął miejsce czasopisma "Rieziec" (1924-39), mającego bardziej publicystyczny charakter. Z grona znanych pisarzy funkcję red. nacz. pełnił jedynie W. Sajanow (od 1942 do 1944). Na mocy uchwały KC KPZR z 14.8.1946 L. został zamknięty za opublikowanie na swych łamach wierszy A. Achma-towej i opowiadań M. Zoszczenki.
KLE.
Lit.: A. Jeźelew, Izw. 1988. 21.5; Wokrug żumała "Leningrad", LG 1990.7.2; "" Zwiezda, "* Uchwały partyjne.
LEONÓW Leonid Maksimowicz, 31.(19.)5. 1899 Moskwa - 8.8.1994 tamże, prozaik i dramaturg. Syn poety samouka, drobnego kupca. Od 1919 uczęszczał do gimnazjum w Moskwie. Równocześnie zaczął pisać wiersze i krótkie utwory prozatorskie. W 1920-22 służył w Armii Czerwonej. Jego wczesne utwory, m.in. Buryga 1922 i Tuata-mur 1924 mieszczą się w nurcie porewolu-cyjnej prozy rosyjskiej, poszukującej nowych form wyrazu. Szeroki i trwały rozgłos przyniosły mu powieści Borsuki 1924 (Borsuki, 1952) i Wór 1927 (Złodziej, 1935, 1958). Od 1926 występował również jako dramaturg. Niektóre sztuki tworzył na kanwie własnych utworów prozatorskich. Pierwsze swoje powieści opublikował na łamach czasopisma "Krasnaja Nów'" i był uważany za ** współ-wędrowca. Dzięki wstawiennictwu Gorkiego u Stalina uniknął represji, ale systematycznie był poddawany profilaktycznej "obróbce". Po napisaniu dwóch powieści: Sof 1930 (Nad rzeką Socią, 1956) i Skutariewskij 1932

LEONÓW Leonid Maksimowicz 328
(Skutarewski), poświęconych budownictwu w okresie pierwszej pięciolatki, zajął się głównie dramaturgią. Sztuka Polowczanskije sady 1938 (Połowczańskie sady), w której pozytywny sowiecki sad przeciwstawił Cze-chowowskiemu "Wiśniowemu sadowi" (Wiszniowyj sad), była "jaskrawym przykładem ustępstw i kompromisów, na jakie autor musiał iść" (Segel). Jako dramaturg zaskarbił sobie uznanie czynników oficjalnych w czasie II wojny światowej dzięki sztuce Nasze-stwije 1941 (Najazd, 1951), za którą otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za 1942. Jego obszerna powieść Russkij les 1953 (Rosyjski las, 1955), nad którą pracował w 1948-53, została wyróżniona pierwszą nagrodą Leninowską. W okresie "* odwilży wprowadził L. do niektórych utworów istotne poprawki, przywracając im postać pierwotną, w jakiej nie mogły się ukazać w czasach stalinowskich. W 1946-58 i ponownie od 1988 L. był deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR. Ponadto od 1934 wchodził do zarządu ZP ZSRR, a od 1958 również do jego sekretariatu. Należał też do zarządu ZP RFSRR i był delegatem na wszystkie zjazdy ZP. Mieszkał w Moskwie. L., jeden z najbardziej znaczących rosyjskich pisarzy, był człowiekiem głęboko wierzącym. Jego utwory poważnie ucierpiały na skutek wymuszonych kompromisów i interwencji"" cenzury. Wczesna jego proza odznacza się różnorodnością tematyki (zawiera również motywy wschodnie) i kunsztownością eksperymentu stylistycznego. Kształtowała się ona pod wpływem twórczości N. Gogola, N. Lesko-wa, A. Riemizowa, A. Biełego, E. Zamiati-na, B. Pilniaka i zawierała wiele cech charakterystycznych dla ówczesnej prozy awangardowej, ale nie zatraciła swego indywidualnego charakteru. Przedstawiana w jego utworach "rzeczywistość realna, znajdująca się na pierwszym planie, i świat irrealny bez jakichkolwiek przeszkód przenikają się nawzajem" (F. Scholz). W opowieści Koniec mietkogo czełowieka 1924 (Kres szarego człowieka) L. z pełnym zrozumieniem
i sceptycyzmem przedstawił krach inteligencji, która utraciła swe korzenie duchowe oraz jej przerażenie w obliczu okrucieństwa rewolucji (w wydaniu z 1960 idealizuje rzeczywistość zgodnie z zaleceniami partii). W powieści Borsuki L., ukazując wieloaspektowo losy dwóch braci, podkreślił kontrast między miastem jako punktem wyjściowym komunizmu i wsią, będącą strażniczką tradycji. Włączona do utworu, wcześniej napisana legenda o szalonym Kalafacie jest jedną z pierwszych przypowieści o sowieckiej biurokracji, czyli powszechnym błędnym mniemaniu o możliwości odgórnego sterowania wszystkimi dziedzinami życia człowieka. L. najbardziej wyróżniał swą powieść Wór, w której wielotorowa akcja toczy się w środowisku moskiewskich złodziei w okresie NEP-u. Związki z Dostojewskim ujawniły się tu w psychologicznie głębokiej penetracji zdarzeń i psychiki człowieka. W 1959 L. wydał powieść w nowej redakcji. Jego powieść Sof', ukazująca wtargnięcie techniki na tereny organicznie egzystującego świata przyrody i odznaczająca się bogactwem języka, korzystnie wyróżnia się na tle utworów poświęconych budownictwu w okresie pierwszych pięciolatek. Uznaniem cieszy się też sztuka Naszestwije, w której L. nieznacznie podważa schematyczne rozwiązania stosowane w ówczesnej literaturze. Pierwotne zamierzenie autora, który chciał uczynić ofiarnym obrońcą ojczyzny byłego więźnia politycznego, zostało częściowo zrealizowane dopiero w redakcji z 1964. Kompromisy z kanonicznymi postulatami ** realizmu socjalistycznego obniżyły wartość jego powieści Russkij les. W opowieści Eygenia Ivanovna (Mrs Eugenia Iwanowna, 1965), rozpoczętej w 1938, a wydanej w 1963, która jest "elegijną, pogodną sielanką o doniosłej wymowie" (Ssa-chno), przedstawił L. pewien tragiczny emigracyjny los.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, MSPNE, RN, RSPP2, TE, Wy75, Wy82.
Dz" Buryga, Szypownik 1922.1; Dieriewlannaja korolewa, 1923; Tuatamur, 1924; Koniec miełkogo

329
LEWIAFAN
czefowieka, 1924; Borsuki, 1925, nowa red. 1950;
Wór, 1928 (reprint Miinchen 1974), nowa red. 1959; Untitowsk, NM 1928.3; Sof, 1931; Skutarie-wskij, 1932; Doroga na okean, 1936 (Droga na ocean. Warszawa 1951); Naszestwije, 1942; Lonu-szka, 1943; Wziatije Wielikoszumska, 1944 (Zdobycie Wielkoszumska, Warszawa 1948); Załatają karieta, 1946, nowa red. 1957 (Złota kareta, Warszawa 1956); Russkij les, 1954, nowa red. 1961;
Evgenia Ivanovna, 1963; Zapiski Kowiakina, Warszawa 1969; Rannije rasskazy, Miinchen 1972 (przedruk z 1923 i 1926); (z nowej powieści) NM 1984.11 i Moskwa 1987.5, 1989.5. Sobr. socz. w 5-ti tt" 1928-30; w 10-ti tt., 1981-84.
Lit.: M. Nusinow, 1935; F. Własow, 1961, wyd. 2:
1973; W. Kowalow, 1962, 1969, 1974, wyd. 2:
1978; R. D. B. Thomson, Bibliogr. OxfSlP 1964, SEEJ 1972.4 i CanSlP 1974; J. Sałajczyk, Wrocław 1967; C. Brummer, Miinchen 1971; E. Stari-kowa, 1972; F. Scholz, w: L. L., Rannije rasskazy, 1972 i w: L. L., Wór, 1974; R. Opitz, Berlin (Ost) 1975; Mirowoje znaczenije tworczestwa L. L., 1981;
G. Szczegłowa, 1984; O. Michajłow, 1986; W. Ka-sack, NZZ 1989.2.6; A. Łysow, Ruś. Lit. 1989.4;
O. Michajłow, Słowo 1989.5; L. Szczegłow, Sowr. Dram. 1990.1.
LEONOWICZ Władimir Nikołąjewicz, 2.6. 1933, Kostroma, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1952-54 studiował w wojskowym instytucie języków obcych, a w 1959-62 na uniwersytecie w Moskwie. Jest niezwykłą duchowo, niezależną indywidualnością, pierwsze swoje utwory zdołał opublikować dopiero w 1962 ("Ałtaj" nr 4 i "Mo-łodaja Gwardija" nr 6). Pierwszy zbiorek jego poezji Wo imia 1970 (W imię) zawierał 47 wierszy. W 1974 L. został przyjęty do ZP. Był znany głównie jako tłumacz poetów gruzińskich (m.in. G. Tabidze), których utwory zebrał w antologiach, wydanych w 1977, 1978 i 1986. W okresie breżniewowskim wydał tylko jeden tomik własnych wierszy pt. Niż-niaja Diebrija 1983 (Dolna Debria). W okresie "" pieriestrojki liczne czasopisma udostępniły mu swe łamy. Mieszka w Moskwie, lecz wiele czasu spędza również na wsi w okolicach rodzinnej Kostromy, gdzie zajmuje się stolarstwem, naucza w szkole i pracuje na roli.
• Twórczość L. łączą głębokie, mocne więzi z rosyjską tradycją chłopską. Wyraża w niej swe niezachwiane przekonanie o potrzebie swobody ducha, odzwierciedla własne cierpienia z powodu dewastacji przyrody, pól, lasów i łąk, zniszczenia cerkwi i klasztorów, spalenia archiwów oraz pustki wewnętrznej młodzieży, wyzutej z ideałów. Oskarża nieokiełznanych burzycieli, pozbawionych zdolności tworzenia i ochrony pozostawionych w spadku wartości. Ostro potępia urojone ideały, bezduszne zakłamanie w dziedzinie sztuki, architektury i oficjalną literaturę wraz z jej agresją i brakiem duchowości. Liryka L. odwołuje się do tradycji Baratynskie-go. Jego medytacje zdradzają chrześcijańską proweniencję. Poprzez rozpacz z powodu samounicestwienia Rosji w końcu XX w. L. poznaje właściwy sens przebaczenia, dobra i miłości jako jedynych autentycznych wartości duchowych.
Dz.: Wiersze: Lit. Gruzija 1971.7; DN 1987.8, 1988.12, 1989.8, 1991.2; Dień Poezii, Moskwa 1977, 1981, 1986, 1988, 1989; Znamia 1987.8, 1988.12,1989.12,1991.8,1993.6; Ju. 1988.1; Ogo-niok 1988.6, 1989.17; NM 1989.7, 1993.10; LG 1990.21.2; Wo imia, 1971; Niżniaja Diebrija, 1983;
Wriemia twojo. Pieriewody iż gruzinskoj poezii. Sti-chi o Gruzu, Tbilisi 1986; Jaw', 1993. Lit: B. Słuckij, Ju. 1973.10; A. Istogina, A. Czer-now, LO 1985.6; G. Złobin, tamże 1987.12.
LEWIAFAN (Leyiathan), czasopismo literackie, którego trzy zeszyty wydano w 1975, 1979 i 1981 w Jerozolimie. L. ukazywał się pod redakcją i w oprawie graficznej Michai-ła Grobmana, ur. 21.9.1939 w Moskwie malarza i poety, który w 1971 wyemigrował do Izraela i utworzył tam grupę Lewiafan, skupiającą malarzy żydowskich. Pierwszy zeszyt ma format gazetowy, podwójny, dwa następne - półgazetowy i zawierają po 16 stron każdy. Również pod względem zawartości treściowej L. nosił na sobie piętno indywidualności swego wydawcy M. Grobmana. Dzięki zamieszczanym na jego łamach wierszom, dziennikowym zapiskom Grobmana (listo-

LEWIN Boris Michajłowicz
330
pad 1963 - grudzień 1964), uwagom na temat sztuki (często w formie aforyzmów) i reprodukcjom, L. rzucał światło na stan awangardowej, nonkonformistycznej sztuki moskiewskiej lat 60. Oprócz tego, chociaż w mniejszym stopniu, pismo odzwierciedlało sytuację rosyjsko-żydowskiej awangardy w Izraelu w latach 70. Poetów reprezentują w L. twórcy moskiewscy - I. Cholin, S. Kra-sowicki, J. Kropiwnicki, E. Limonow, Ws. Niekrasow, Jan Satunowski, malarzy awangardowych z lat 20. Michaił Łarionow i Natalia Gonczarowa, a współczesnych Władi-mir Wejsberg i Władimir Jakowlew. Pismo miało charakter kosmopolityczny. Jego podstawę duchową stanowiła mistyka żydowska. Powołując się na Musorgskiego sztukę traktowano tu jako "rozmowę między ludźmi", a sztukę przyszłości jako "instrument religijnego światopoglądu". L. negował wszelki realizm i propagował sztukę znaków i symboli. Dokładne indeksy ułatwiały możliwość korzystania z pisma. Jako dokument rosyjskiej "lewicowej" sztuki lat 60. i początku 70. oraz jako istotny wkład do żydowskiej, syjonistycznej sztuki pismo M. Grobmana zajmowało wśród rosyjskojęzycznych periodyków miejsce jedyne w swoim rodzaju.
Lit.: D. Spielman, w: M. Grobman, Kilnstler und Sammler, Museum Bochum 1988.
LEWIN Boris Michajłowicz, 5.1.1899 (24. 12.1898) Zagorodino (gub. Witebska) - 6.1. 1940 na wojnie z Finlandią, prozaik. W 1918-22 służył w Armii Czerwonej, m.in. jako komisarz pułku. Od 1923 zajmował się działalnością dziennikarską i literacką, współpracując najpierw z czasopismami satyrycznymi (jak np. "Krokodił"), później w 1927-32 z gazetą "Izwiestija", a w 1932-39 z "Prawdą". Poczynając od 1926 opublikował wiele opowiadań w wydaniach broszurowych. Jego opowieść Żyli dwa towarisz-cza 1931 (Byli sobie dwaj przyjaciele) i powieść Junosza 1932-33 (Młodzieniec) spotkały się z ostrymi zarzutami krytyków ** RAPP-u. Mimo to w 1934 i 1940 zostały
opublikowane obszerne artykuły o jego twórczości. W 1940 wszedł na ekrany film Jaków Swierdłow, zrealizowany na podstawie scenariusza napisanego przez L. i P. Pawlen-kę w 1939. Później jego utwory przyciągały niewiele uwagi. Powieść L. wznowiono dopiero w 1957, wydano też ponownie w periodykach niektóre jego opowiadania. L. przedstawia w swoich utworach losy utalentowanych komsomolców i członków partii, którzy w związku ze zmianami i odchyleniami w polityce KPZR byli kierowani w różne rejony kraju. Unika przy tym wszelkich uproszczeń, m.in. związanych z szablonowymi wyobrażeniami o przyjaźni i wrogości, a także stara się zrozumieć tych, którzy znajdują się poza ujednoliconym tokiem życia. W stosunkowo luźno skonstruowanej powieści Junosza głównym bohaterem czyni L. osobę negatywną i wprowadza czytelnika w świat ludzi sztuki, którym obce są proletariackie, socjalistyczne ideały. Styl L. odznacza się zwięzłością. Dążył do bezpośredniego ukazywania zdarzeń i ich kondensacji nie tylko w szczytowych momentach fabuły.
KLE,RSPP2.
Dz.: Żyli dwa towariszcza, 1931; Junosza, 1933, wyd.
2: 1957; Doktor, Krasnaja Nów' 1934.9; Rodina,
1936; Izbr., 1946; Jaków Swierdłow (1940, wspólnie
z Pawlenką), w: Izbr. scenarii sowietskogo kino, 3
(1949); Chrasturija, Sowr. Dram. 1959.14.
Lit.: L. Lewin, Lit. Kritik 1934 2; A. Karawajewa,
NM 1940.9; T. Chmielnickaja, Zwiezda 1947.5.
LEWIN Dojwber (właśc. Boris Michajłowicz), 1904 Lady (gub. mohylowska) - 17. 12.1942 poległ pod Leningradem, prozaik. W dzieciństwie posługiwał się językiem jidysz i białoruskim, języka rosyjskiego nauczył się podczas studiów na uniwersytecie w Piotrogrodzie (od 1921) i w instytucie historii sztuki (od 1922). W końcu lat 20. wszedł do grupy literackiej "" Oberiu. Napisany w duchu jej założeń programowych utwór L. Pochożdienija Fieokrita (Przygody Teokryta), o jawnie absurdalnej treści, został zagubiony. Pod wpływem S. Marszaka

331
LEWITANSKI Jurij Dawydowicz
i D. Charmsa L. współpracował z czasopismami "Joż" i "Cziż" oraz opublikował niedużą książkę dla dzieci na temat odkryć naukowych pt. Polot gen Dumkopfa 1930 (Lot pana Głuptasa). W opowieści Diesiat' wagonów 1931 (Dziesięć wagonów) sięgnął po temat bezdomnego dzieciństwa i rozwinął go w formie odrębnych opowiadań żydowskich dzieci z pewnego leningradzkiego przytułku. Trzech wydań doczekała się jego powieść Ulica sapożnikow 1932 (Ulica szewców), w której przewija się częsty w ówczesnej literaturze motyw ewolucji świadomości rewolucyjnej pewnego przedstawiciela klasy robotniczej. Następne utwory poświęcił czasom wojny domowej. Po śmierci L. jego utworów nie wznawiano. W latach 60. i 70. przypomniano go w związku z rosnącym wówczas zainteresowaniem twórczością obe-riutów.
Dz.: Polot gen Dumkopfa, 1930; Diesiat' wagonów, 1931; Ulica sapożnikow, 1932; Wolnyje sztaty Sta-wiczi, 1932; Lichowo, 1934; Fied'ka. Scenarij, 1936, jako opowieść: 1939; Amur-rieka, 1939. Lit.: R. Wichiriewa, Dietskaja Lit. 1935.11; So-wietskije dietskije pisatieli, Biobibliogr. 1961; I. Ra-chtanow, w: tegoż Na szyrotach wriemieni, 1973, s. 424-432; "" Oberiu.
LEWINZON Rina Siemionowna, 18.10. 1939 Moskwa, poetka. Wychowywała się w Swierdlowsku. Studiowała tam w 1958-63 w instytucie języków obcych, w którym następnie pracowała jako lektor języka angielskiego. Swoje wiersze zamieszczała na łamach czasopism "Urał", "Niewa", "Junost"' i in. periodyków. Przed wyjazdem do Izraela (kwiecień 1976) opublikowała w ZSRR zbiorek poezji Putieszestwije 1971 (Podróż) i wierszy dla dzieci pt. "Priletaj, worobuszek!" 1974 (Wróbelku, przyleć!). Przebywając na emigracji systematycznie drukowała swoje utwory w czasopismach "Kontinient", "Wriemia i My", "Dwadcat" Dwa", "Nowyj Żurnał", a także w antologiach i almanachach (np. "Wstrieczi 2"). Do 1990 wydała sześć zbiorków poezji, m.in. Śnieg w Jerusa-
limie 1980 (Śnieg w Jerozolimie), Otsutstwije osieni 1986 (Nieobecność jesieni) i Pierwyj dom, pośledni] dom... 1990 (Pierwszy dom, ostatni dom...). Prócz tego opublikowała kilka tomików poezji w języku hebrajskim i arabskim. Jest członkinią izraelskiego Pen-Clu-bu. •* Pieriestrojka umożliwiła powrót jej utworów do ZSRR. W 1990 planowano wydanie dzieł L. w Swierdłowsku, a także w Moskwie i Leningradzie. Mieszka w Jerozolimie. L. jest przedstawicielką klarownej liryki refleksyjnej. W swych wierszach opiera się na podstawach religijnych, łącząc głęboką wrażliwość na cierpienia z gotowością pogodzenia się z trudnościami życiowymi. Zdaniem L., życie jest ciągłą nauką, uzależnioną od woli boskiej. Jej wyraziste, muzykalne wiersze bazują na przeświadczeniu, że cierpienie też jest źródłem sztuki i poezji. L. naświetla życie duchowe i cielesne człowieka, rozumiejąc jego tragiczne uzależnienie od czynników materialnych, ale ma własny pogląd na temat wartości trwałych. Tematem jej wierszy stają się nieraz konkretne fakty i zdarzenia, jak np. śmierć Dawida Dara, odlot z moskiewskiego lotniska Szeremietje-wo, pamięć o Mandelsztamie lub epizod ukarania ludzi o odmiennych poglądach, którym jednak zawsze nadaje uniwersalny sens.
EmR, FV, Ka91.
Dz.: Putieszestwije, 1971; "Priletaj, worobuszek!", 1974; Dwa portrieta, Jerusalem 1977; Wiesiofyje stichi, tamże 1978; Śnieg w Jerusalimie, tamże 1980; Otsutstwije osieni, tamże 1986; Stichi, Miinchen 1986 (ros.-niem.); Pierwyj dom, pośledni] dom..., Jerusalem 1990.
Lit.: anonim. Kont. 1982.32; J. Kołkier, tamże 1985.44; W. Rudinskij, Gołos Zarubieżja, Miinchen 1985.45; A. T., Kont. 1987.51.
LEWITANSKI Jurij Dawydowicz, 21.1.1922 Kijów - 25.1.1996 Moskwa, poeta. Po ukończeniu w 1939 szkoły w miejscowości Stalino studiował w Moskiewskim Instytucie Filozofii, Literatury i Historii (MIFLI). Od 1941 był na froncie, najpierw jako zwykły żołnierz,

LIBIEDINSKI Jurij Nikołajewicz
3.32
później jako oficer i korespondent wojenny. Swój pierwszy zbiór wierszy Sołdatskaja do-roga 1948 (Żołnierska droga) opublikował w Irkucku, potem systematycznie wydawał inne. W 1957 ukończył wyższe kursy literackie przy ZP ZSRR w Moskwie. Wczesne tomiki poezji L., opublikowane w wydawnictwach prowincjonalnych, nie zwróciły uwagi krytyki. Dopiero wydanie zbiorku Ziemnoje niebo 1963 (Ziemskie niebo) zostało odnotowane przez A. Jaszyna. W 1966 L. był jednym z sygnatariuszy petycji do władz w sprawie A. Siniawskiego i J. Daniela. Zbiór wierszy L. Kiniematograf 1970 (Kino), którego struktura odpowiada zmiennej kolejności pór roku, świadczy o jego odejściu od ogólnie przyjętych konwencji i poszukiwaniu nowych form poetyckich. Na swoje utrzymanie musiał L. dorabiać przekładami. Nie był delegowany na zjazdy ZP i nie pełnił żadnych odpowiedzialnych funkcji. Mieszkał w Moskwie. L. to poeta intelektualista, który przekazując w swych utworach odrębne myśli i obserwacje zachowuje do nich określony dystans. Jego wiersze sprawiają wrażenie dość rozwlekłych, często powtarzał w nich niektóre sformułowania, używając ich w innym kontekście, dobrze jednak władał techniką wiersza i rezygnował z ekstrawaganckich pociągnięć. L. chętnie posługiwał się ironią, jest autorem wielu parodii współczesnych poetów (Dień Poezii, Moskwa 1963). Rozbudowane, zbliżone do prozy wiersze L., w których unikał tematyki politycznej, cechuje głębia dążeń, ale jego inwencja twórcza ujawnia się w nich w niewielkim stopniu. "Żyć w miarę możliwości godnie -takie jest credo poetyckie tego twórcy" (Czuprinin). Jego twórczość jeszcze nie została należycie doceniona.
KLE, RSPPol2.
Dz.: Sołdatskaja doroga, 1949; Storony święta,
1959; Ziemnoje niebo, 1963; Tieczenije let, 1969;
Kiniematograf, 1970; Wospominanije o krosnom sniegie, 1975; Dwa wriemieni, 1980; Popytka oprawdanija, 1985; Gody, 1987; Wywiad: Ju.
1987.5; Stichi, Ogoniok, 1990. 17; Wywiad LG 1991.13.2; Bietyje stichi, 1991. Izbr., 1982. Lit.: A. Jaszyn, LG 1964.23.5; F. Swietow, Dień Poezii, Moskwa 1964; E. Sidorow, LG 1970.19.8; A. Łatynina, LR 1972.14.4; G. Kubatjan, LO 1977.1; S. Czuprinin, NM 1981.12; J. Bołdyriew.w: J. L., Izbr., 1982; M. Pozdniajew, LG 1983.14.12.
LIBIEDINSKI Jurij Nikołajewicz, 10.12. (28.11.)1898 Odessa - 24.11.1959 Moskwa, prozaik. Syn lekarza. Dzieciństwo spędził na Uralu, w 1918 ukończył gimnazjum w Czelabińsku. W 1920 wstąpił do partii, był komisarzem Armii Czerwonej, w 1921-23 zajmował się działalnością polityczną i dydaktyczną w jednej z wyższych szkół wojskowych Moskwy. Po opublikowaniu opowieści Nie-diela 1922 (Tydzień), dobrze przyjętej przez A. Woronskiego, wszedł do grona pisarskiego. Później był aktywnym działaczem ugrupowań literackich "" Oktiabr', "* MAPP i jednym z kierowników "" RAPP-u. Podobnie jak A. Fadiejew nie ucierpiał w czasie stalinowskich czystek i od 1934 do końca życia (prawdopodobnie bez przerw) pełnił funkcję przewodniczącego centralnej komisji rewizyjnej ZP ZSRR. Jako pisarz cieszył się L. uznaniem już w latach 20. W opowieści Niediela, ukazując "średniej rangi komunistów w trakcie wykonywania poleceń partyjnych" (Strwe), próbował bez powodzenia naśladować styl A. Biełego. Podobną problematykę poruszał w opowieści Komissary 1925 (Komisarze, 1961) i Zawtra 1923 (Jutro). Ostatnia z nich, w której wyraził swoje rozczarowanie do NEP-u, wywołała zarzuty natury politycznej. Jego powieść Rożdienije gieroja 1930 (Narodziny bohatera), w której podjął aktualny wówczas temat "żywego człowieka", pierwotnie oceniona bardzo wysoko, później jednak, w toku nasilającej się walki wewnątrz RAPP-u, stała się obiektem ostrej krytyki, zarzucającej L. zbyt przyziemne, pozbawione idealizacji ukazanie obrazu funkcjonariusza partyjnego. Kolejne, objętościowo duże powieści L. Góry i ludi 1939-47 (Góry i ludzie), Zańewo 1952. (Łuna)

333
LICHONOSOW Wiktor Iwanowicz
i Utro Sowietów 1957 (Poranek władzy sowieckiej), poświęcone budownictwu i wydarzeniom rewolucyjnym na Kaukazie, nie wyróżniają się na tle schematycznej literatury swoich czasów.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP2, Wy75, Wy82. Dz.: Niediela, 1923; Zawtra, 1924; Komissary, 1926, Rożdienije gieroja, 1930; Góry i ludi, 1947;
Zariewo, 1952; Utro Sowietów, 1957; Swiaź wrie-mion, 1962. Sobr. socz. (jednotomowe), 1927;
Socz. w 2-ch tt., 1930; Izbr. socz. w 2-ch tt., 1958;
Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1980. Lit.: D. Gorbow, NM 1925.12; A. Karawajewa, Znamia 1953.12 i Wopr. Lit. 1962.5; G. Fisz, NM 1957.11; R. Przybylski, w: J. L., Komisarze, Warszawa 1961; L. Libiedinskaja, 1966; A. Szmakow, LR 1968.13.12; W. J. Weeks, Diss. Brown Univ. 1971; J. Litwinów, SRP 1979.11; N. Bucharin, L. Libiedinskaja, LG 1988.21.12.
LICHODIEJEW Leonid (właśc. Lides Leo-nid Izrailewicz), 14.4.1921 Juzowka (gub. jekaterinosławska) - 6.11.1994 Moskwa(?), prozaik. Członek partii od 1942. Po wojnie studiował w IŁ. Mieszkał w Moskwie. Nie brał udziału w zjazdach pisarzy sowieckich, nie pełnił też żadnych funkcji w ZP. Działalność literacką rozpoczął jako poeta. Jego zbiorki poezji, opublikowane w 1953-57, zawierały satyryczne wiersze, napisane w stylu Maj akowskiego, i wierszowane reportaże. Od 1957 uprawiał prozę i zasłynął jako felietonista, którego utwory często ukazywały się m.in. na łamach "Litieraturnoj Gaziety". Pierwszy, objętościowo większy utwór L. Istorija odnoj pojezdki, powiestwujuszczaja o putieszestwii na riecznom parochodie... 1957 (Historia pewnej wyprawy, w której jest mowa o podróży na statku rzecznym...) demonstruje charakterystyczne właściwości jego stylu: ironię i dowcip, humorystyczne, niekiedy sarkastyczne prezentowanie ludzi, skłonność do komicznych konstrukcji i rytmicznego kształtowania wypowiedzi. Żywe i obrazowo przekazane obserwacje, dialogi i refleksje L. nie pretendują do specjalnej głębi, ale odznaczają się psychologiczną
wiernością i atrakcyjnością. Dostarczają rozrywki i śmieszą. W późniejszych utworach L. także kształtuje narrację w formie szkiców z podróży. Jego Pojezdka w Tofałańju 1958 (Podróż do Tafalarii) opowiada o pewnej prawie nie znanej narodowości, mieszkającej na obszarze Wschodniej Syberii. W innej książce - Wołga wpadajet w Kaspijskoje mo-rie 1959 (Wołga wpada do Morza Kaspijskiego), której tytuł zapożyczył od B. Pilniaka, opisuje pewną wycieczkę pod opieką przewodników i wyśmiewa ogólnoludzkie słabostki oraz pewne typowe usterki sowieckiej rzeczywistości. Opowieść L. Czetyrie glawy iż żyzni Marii Nikołajewny 1978 (Cztery rozdziały z życia Marii Nikołajewny) ukazuje problemy codziennego życia ludzi w czasie urlopu. Opowieść Snaczata było słowo 1987 (Na początku było słowo), wydana podobnie jak książki J. Trifonowa, J. Dawydowa i B. Okudżawy w serii Płamiennyje Riewolucyo-niery (Płomienni Rewolucjoniści), świadczy o jego satyrycznym darze również na obszarze powieści historycznej. W końcu lat 80. rozpoczął L. pisanie dużej powieści o Bu-charinie. KLE,LES.
Dz.: Pokorienije pustyni, 1953; Swoimi głazami, 1955; Otkrytoje okno, 1957; Pojezdka w Tofałariju, 1959; Wołga wpadajet w Kaspijskoje morw., 1960;
Fieijetony, 1961; Murlo mieszczanina, 1962; Istorija odnoj pojezdki, 1964; Ja - parień soznatielnyj, 1965; Ukazat' na niedopustimost', 1967; Ja i mój awtomobil, 1972; Czetyrie glawy iż żyzni Marii Nikołajewny, Don 1978.1-2; Sientimientalnaja istori-ja, NM 1984.7-9; Siem' płatnie, 1986; Wywiad:
Wopr. Lit. 1987.11; Siemiejnyj kalendar', Zwiezda 1990.2-5.
Lit: L. Lencz, Znamia 1959.7; D. Mołdawskij, Niewa 1959.11; E. Klepikowa, W. Sołowjow, tamże 1966.8; W. Kardin, NM 1970.3; Z. Diczarow, LG 1972.31.5; A. Jegorow, tamże 1987.8.7; A Wasile-wskij, LO 1988.2; A Bonn, LG 1990.5.12.
LICHONOSOW Wiktor Iwanowicz, 30.4. 1936 Topki (obw. kemerowski na Syberii), prozaik. Jego ojciec, pochodzący z chłop-

LICZUTIN Władimir Władimirowicz
334
skiej rodziny spod Woroneża, poległ w 1943 pod Zaporożem. Wychowywał się L. w Kri-woszczekowie nad Obem, do szkoły uczęszczał w Nowosybirsku. W 1956-61 studiował na wydziale historyczno-filologicznym instytutu pedagogicznego w Krasnodarze. Przez jakiś czas był nauczycielem w wiejskiej szkole, potem wrócił do Krasnodaru, gdzie mieszka obecnie. W 1963 zaczął pisać opowiadania, z których pierwsze pt. Brianskije 1963 (Staruszkowie z Briańska) ukazało się w miesięczniku "Nowyj Mir". Za szefostwa A. Twardowskiego opublikował w nim jeszcze trzy utwory, a od 1969 zamieszczał je na łamach miesięcznika "Nasz Sowriemien-nik". Systematycznie ogłaszał druidem zbiorki swoich opowiadań i opowieści. Daleka od polityki proza L. szybko zdobyła szeroki rozgłos, ale mimo to nadal wywoływała zastrzeżenia zwolenników literatury zaangażowanej. Swoją opowieść pt. Na dotguju pa-miat' 1969 (Ku pamięci) oparł chyba w dużej mierze na materiale autobiograficznym. Od 1970 L. w charakterze delegata uczestniczył w zjazdach ZP, a w 1985 został członkiem zarządu ZP RFSRR. L. jest utalentowanym nowelistą, którego bardziej pociąga penetracja stanów duchowych bohaterów, znajdujących się w powszednich sytuacjach życiowych, niż rozwój zdarzeń i rozwiązywanie linii fabularnych. Plan intelektualno-lo-gicznywjego utworach ustępuje miejsca sferze duchowo-irracjonalnej. Pozytywni bohaterowie L. kierują się sercem, a nie rozsądkiem. Jego proza wpatrzona jest w szerokie rodzime przestworza i poszukuje ciszy. L. mówi w niej o niszczycielskim działaniu na przyrodę środków masowej komunikacji i techniki, ale nie neguje otaczającej rzeczywistości. Proza L. piętnuje okrucieństwo, zrodzone w atmosferze pustki duchowej. Jego bohaterowie to wędrowcy, poszukiwacze życiowej harmonii. Maniera narracyjna L. jest tradycyjna i prosta. Charaktery swoich postaci ujawnia stopniowo, w trakcie wolno toczącej się, skąpej akcji i przez wyraziste, trafnie dobrane szczegóły, żywe dialogi
i częste monologi wewnętrzne. Sam autor z reguły schodzi w nich na plan drugi, nawet w utworach napisanych w pierwszej osobie. W typowej dla L. manierze została również napisana jego pierwsza powieść pt. Kogda ze my wstrietimsia? 1978 (Kiedy spotkamy się znowu), w której na przykładzie dwóch rozłączonych przez los przyjaciół ukazuje sprzeczności między miastem i wsią. Stale wyczuwa się w niej tęsknotę za patriarchalną wsią. W liryczno-epickiej powieści Nienapisannyje wospominanija. Nasz maleńki] Pariż 1986 (Nie napisane wspomnienia. Nasz maleńki Paryż) L. odtwarza autentyczny obraz życia Kozaków kubańskich i przeciwstawia go szarej, współczesnej rzeczywistości. Przedstawia kilka kronik rodzinnych i nie przemilcza tragedii, jakie spowodował przewrót bolszewicki.
KLE,LES. Dz.: Brianskije, NM 1963.11; Wieczora, 1966;
Czto-to budiet, 1966; Gołos w tiszynie, 1967; Na dołgujupamiat', 1969; Osień w Tumani, 1972; Czi-styjegfaza, 1973; Elegija, 1976; Kogda że my wstrietimsia?, 1978; Rodnyje, 1980; Nienapisannyje wospominanija. Nasz maleńki] Pariż, 1987; Golasa w tiszynie, 1990. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1984. Lit.: O. Michajłow, Nasz Sowr. 1971.9 i w: W. L., Gołosa w tiszynie, 1990; O. Kuczkina, LO 1973.8;
J. Sielezniew, Moskwa 1974.4; D. Żuków, Nasz Sowr. 1974.4; W. Piłat, SIO 1977.3; N. Buchan-cew, Moskwa 1980.7; N. Kuzin, Don 1983.11;
O. Mramornow, NM 1988.7.
LICZUTIN Władimir Wladimirowicz, 13.3. 1940 Mezeń (obw. archangielski), prozaik. W 1962 ukończył studia dziennikarskie na uniwersytecie w Leningradzie, a w 1975 wyższe kursy literackie przy ZP ZSRR. Po pierwszych publikacjach w periodykach, m.in. w miesięczniku "Siewier", wydał w Archan-gielsku tom opowieści i reportaży pt. Biełaja gornica 1973 (Biały pokój). Wkrótce zdobył rozgłos jako twórca mocno związany z tradycjami starej rosyjskiej wsi i zwolennik wypracowanych przez nią wartości etycznych. Jego druga książka pt. Wriemia swadieb 1975 (Weselna pora) ukazała się w Moskwie. Od

335
LIDIN Władimir Giermanowicz
tego czasu systematycznie drukował swoje utwory w centralnych periodykach i wydawnictwach. W 1980 został członkiem zarządu ZP RFSRR, a w 1986 również ZP ZSRR. Mieszka w Moskwie. L. jest przedstawicielem rosyjskiej "* prozy wiejskiej. Wszystkie jego utwory są ściśle powiązane ze stronami rodzinnymi, z życiem wsi z wybrzeża Morza Białego. Prócz bezpośrednich wrażeń z okresu życia na wsi L. w swej prozie umiejętnie wykorzystuje materiał wypraw folklorystycznych, w których uczestniczył. Jego proza odznacza się luźną strukturą. Chętnie łączy w niej odrębne, często niezwykłe, dramatyczne zdarzenia postacią gościa, który przyjeżdża na wieś i spotyka się z wieloma jej mieszkańcami. Mimo ograniczonego obszaru geograficznego i powtarzających się postaci, wiążących niektóre utwory, proza L. ogarnia swym zasięgiem duże odcinki czasowe, uwzględniając nie tylko współczesność, lecz również dzieje kilku minionych pokoleń. Coraz bardziej zaczyna też interesować go życie duchowe człowieka. W powieści Dołgij otdych 1974 (Długi wypoczynek) umieszcza akcję na początku XIX w., w innej pt. łona i Aleksandra 1973 opowiada o latach po II wojnie światowej. Powieści Dusza gorit 1976 (Dusza płonie) i Pośledni] kołdun 1979 (Ostatni czarownik) poświęcił problemom współczesnej wsi i jej tradycjom. Już na początku swej drogi twórczej L. podjął drażliwy temat przymusowej kolektywizacji w ZSRR. Humanitaryzm tego pisarza ujawnił się szczególnie jaskrawo w opowieści Wdowa Niura 1978 (Wdowa Niura), przedstawiającej kobietę, która mimo wielokrotnie doznanych zmiennych kolei losu samotnie daje sobie radę w życiu. W powieści historycznej Skitalcy 1986 (Tułacze), poświęconej życiu staroobrzędowców, L. sytuuje bohaterów w niezwykle skomplikowanych, okrutnych okolicznościach i tworzy przypowieść o określonym etapie dziejów Rosji. "Bohaterami L. z reguły są ludzie, którzy traktują swoje życie jako akt świadomego duchowego wyboru" (I. Winogradow).
KLE,LES.
Dz" łona i Aleksandra, Siewier 1973.2; Biełaja gornica, 1973; Dołgij otdych, Siewier 1974.10-12 i oddz. wyd. 1977; Wriemia swadieb, 1975; Zoło-toje dno, 1976; Babuszki i diadiuszki, DN 1976.6;
Dusza gont, 1978 (zawiera też: Wdowa Niwa);
Pośledni] kołdun, 1980; Powiesti, 1980; Krylataja Sierafima, 1981; Wywiad: LG 1983.25.5; Domasz-nijfiłosof, 19S3; Powiesti o lubwi, 19S5; Diwis - góra, 1986; Skitalcy, 1986; Lubostaj, 1987; Wywiad:
Nasz Sowr. 1989.12; Izbr., 1990. Lit.: A. Jachontow, LO 1973.4; W. Kamianow, DN 1975.7 i NM 1977.4; I. Winogradow, DN 1980.2; G. Cwietow, Zwiezda 1980.8; I. Diedkow, DN 1981.3; A. Kondratowicz, J. Smiełkow, LO 1981.1; N. Pawłów, tamże 1984.2; W. Kononow, tamże 1987. l; A. Turków, tamże 1987.8; W. Bon-darienko, Moskwa, 1988.5; I. Striełkowa, Nasz Sowr. 1990.6.
LIDIN (właśc. Gomberg) Władimir Giermanowicz, 15.(3.)2.1894 Moskwa - 27.9.1979 tamże, prozaik. Syn kupca. Studiował orien-talistykę i prawo (w 1915 ukończył uniwersytet moskiewski). Podczas wojny domowej walczył w szeregach Armii Czerwonej, m.in. na Syberii. Już w czasie studiów zaczął drukować nieduże utwory prozatorskie. Pierwsze zbiorki jego opowiadań ukazywały się od 1916. W pierwszych latach władzy bolszewickiej zdołał odbyć kilka podróży do Europy Zachodniej i na Bliski Wschód. Po 1922 prawie co roku wydawał zbiór opowiadań lub powieść, dopiero w latach 40. ukazywały się one z przerwami, wynoszącymi około trzech lat. Utwory L. zawsze w jakiejś mierze nawiązywały do aktualnej tematyki, ale mimo to przez dłuższy czas były obiektem ataku ortodoksyjnej krytyki, która uważała ich autora za pisarza burżuazyjnego. W podręczniku historii literatury rosyjskiej z 1951 pióra L. Timofiejewa o L. nawet nie wspomniano. L. nie należał do żadnych ugrupowań literackich, ale dobrze znał wielu pisarzy, znajdujących się poza obrębem oficjalnego nurtu literatury, i poświęcił im książkę wspomnień pt. Ludi i wstrieczi 1957 (Ludzie i spotkania, 1969). Mieszkał w Moskwie,

LIFSZYC Władimir Aleksandrowicz
336
gdzie ponad 30 lat wykładał w IŁ. W swej "rzeczywiście problemowej powieści" (Stru-ve) pt. Otstupnik 1927 (Odstępca) L. na przykładzie losu pewnego studenta ukazuje niebezpieczeństwa, jakie zagrażały człowiekowi w okresie NEP-u. Sposób prezentacji w niej zdarzeń nie zawsze jednak zadowala i przekonuje. Najlepsze utwory stworzył L. w gatunku noweli, w której odwołał się m.in. do tradycji A. Czechowa i I. Bunina. W jego twórczości lat 20. zarysowały się pewne związki z prozą B. Pilniaka, a 60. - wpływy K. Paustowskiego. W opowiadaniu Gołuboje runo 1926 (Niebieskie runo) zademonstrował L. swą umiejętność impresjonistycznego opisu człowieka, kunsztownie wmontowanego w nurt narracji epickiej. Do ostatnich lat swego życia pisał nowele, które łączył w kolejne zbiorki. Ujawnił w nich nieprzemijającą siłę swego talentu, kunsztowność realistycznych dialogów, pejzaży oraz zrozumienie i współczucie dla skomplikowanych losów ludzkich.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP2, Wy75, Wy82. Dz.: Nord, 1925; Gołuboje runo, Ogoniok 1926.6;
Otstupnik, NM 1927.4-8 i w: Sobr. socz., t. 3, 1928; Iskatieli, 1930 (Poszukiwacze, Warszawa 1947); Izbrannyje rasskazy, 1935; Zima 1941 goda, 1942; Syn, Warszawa 1946; Dwie żyzni, 1950; Dal-niewostocznyje powiesti, 1954; Grób nieznanego żołnierza. Warszawa 1957; Ludi i wstrieczi, 1957, wyd. 2: 1961, wyd. 3: 1965; Nocznyje pojezda, 1959; Wrzesień - pora jesieni. Warszawa 1964;
Wsie czasy wriemieni, 1972; Otrażenija zwiozą. Rasskazy 1974-1976,1978. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1928-29; w 3-ch tt., 1973-74. Lit.: G. Fiedosiejew, NM 1936.10; A. Anosow, Siewier 1968.5; S. Maszynskij, w: tegoż Słowo i wriemia, 1975; I. Szelfeid, RM 1979.6.12; W. Pi-mienow, Oktiabr' 1982.8.
LIFSZYC Władimir Aleksandrowicz, 5.11. (23. 10.)1913 Charków - 28.12.1978 Moskwa, poeta. Syn profesora medycyny. W 1933 ukończył instytut finansowo-gospodarczy w Leningradzie. Od 1934 do końca życia opublikował około 30 zbiorków wierszy,
w tym szereg małych książeczek dla dzieci. W czasie II wojny światowej walczył pod Leningradem. Do partii wstąpił w 1942. W okresie oficjalnego antysemityzmu, propagowanego pod hasłem walki z antypatrio-tycznie nastawionymi kosmopolitami, L, który wraz z A. Gitowiczem, W. Szefnerem, G. Siemionowem i in. utworzył niedużą grupę literacką, nie uniknął represji. Przeniósł się wówczas do Moskwy. W czasie "* odwilży zasłynął jako satyryk. W końcu lat 60. w związku z zahamowaniem przez władze procesu odwilży napisał cykl wierszy, w których piętnował zniewolenie przez system totalitarny ludzi, pragnących życia duchowego. Ten cykl utworów opublikował pod zmyślonym nazwiskiem James Clifford, pozorując, że jest to przekład wierszy poety angielskiego. (W tym czasie jego syn, poeta i historyk literatury L. Łosiew wyemigrował do USA). "" Pieriestrojka umożliwiła wydanie nie znanych utworów L., które dopełniły obraz jego przekonań i gustu literackiego. Do 1950 L. mieszkał w Leningradzie, później przebywał w Moskwie. Twórczość literacka L., uzdolnionego poety, autora zajmujących opowiadań i sztuk dla dzieci, przez cały czas była ograniczana przez system sowiecki, a także fałszowana i przemilczana. Główna myśl jednego z najbardziej znanych jego utworów pt. Ballada o żołtom błoknotie (Ballada o żółtym notesie), poświęconych wojnie w Hiszpanii, została zniekształcona przez "* cenzurę, która wycięła z niej epizod poświęcenia życia przez amerykańskiego korespondenta (zob. Kołkier, s. 326). Ta ballada, jak zresztą cała poezja komsomolska i wojenna L., zasadniczo nie wyróżnia się na tle ówczesnej literatury sowieckiej. Podobnie jak inne utwory tych lat jest ona łatwo dostępna, prostolinijna i patriotyczna. Dużą popularność zdobyła jego Batłada o czorstwom chlebie (Ballada o czerstwym chlebie), napisana w okresie blokady Leningradu. Parodie L. ujawniają humor autora, jego analityczne spojrzenie i znakomite wyczucie języka. Trwające przez kilka dziesięcioleci próby

337
LINDENBERG Władimir
dostosowania się do postulatu "* partyjności przerwał L. w wieku 60 lat, gdy postanowił pisać prawdę. Pod maską zmyślonego poety Clifforda stworzył wartościowe obrazy poetyckie, ukazał uwarunkowany systemem sowieckim ujednolicony sposób myślenia, prowadzący do uproszczenia życia duchowego ludzi. W wierszu Kwadraty, który został przedrukowany przez J. Jewtuszenkę w tygodniku "Ogoniok" (1988. 25) pisał także L. o aresztach i śmierci jako konsekwencjach protestu przeciwko planowej, poniżającej człowieka polityce.
KLE, RSPPol2, Wy 75, Wy82.
Dz.: Dolina, 1936; Otkrytaja tietrad', 1962; Nazna-czennyj dien, 1968 (zawiera też rzekomy przekład utworu J. Clifforda: Poriadok wieszczej. Poema w dwadcati triach stichotworienijach); Wiersze:
Znamia 1988.5 i Ogoniok 1988.25. Izbrannyje stichi, 1974; Linka, 1977.
Lit.: D. Mołdawskij, Oktiabr' 1962.10; J. Kołkier, Kont. 1986.48 i Leningradskij Jewriejskij Almanach (Jewriejskij samizdat, t. 26), Jerusalem 1989;
I. Kiczanowa-Lifszyc, NY 1982; L. Łosiew, w: tegoż On the Beneficence ofCensorship, Munchen 1984, s. 78-80; K. Wanszenkin, Znamia 1985.5.
LIMONOWEduard (właśc. Eduard Wienia-minowicz Sawienko), 22.3.1943 Dzierżyńsk, prozaik i poeta. Syn pracownika NKWD. Wychowywał się w Charkowie, w 1967 przeniósł się do Moskwy. Należał tam do grupy Konkriet i był pozbawiony wszelkich możliwości legalnej publikacji swoich utworów. Wzbudził zainteresowanie dzięki wydanemu przez "" Samizdat zbiorkowi Kropotkin i drugije stichotworienija 1968 (Kropotkin i inne wiersze), w którym zaprezentował się jako przedstawiciel sowieckiej literatury absurdu. W 1974 wyemigrował do Nowego Jorku. Rozgłos, graniczący ze skandalem, przyniosła mu pierwsza powieść Eto ja - Edi-czka 1979 (To ja, Edzio), przesycona epatującą czytelnika pornografią. Wiersze, które od 1975 drukował w periodykach, głównie w czasopismach "Kowczeg" i "Echo", złączył po raz pierwszy w zbiorku Russkoje 1979
(Rosyjskie). Napisał też kilka esejów krytycznoliterackich o bliskich mu poetach dla almanachu "Apołłon-77" i "The Blue Lagoon Anthology of Modern Russian Poetry". Specyficzne właściwości twórczości i wypowiedzi na tematy literackie usytuowały L. poza obrębem prawie wszystkich grup rosyjskiej "" emigracji. Od 1983 mieszkał w Paryżu. W 1987 przyjął obywatelstwo francuskie. Od 1992 często odwiedza Rosję. Jest współzało-życielem rosyjskiej skrajnie nacjonalistycznej partii. W powieści autobiograficznej Eto ja - Ediczka L. w sposób nieomal masochistyczny obnaża pierwsze swe wrażenia z pobytu w Nowym Jorku. Ukazuje upadek uznanego pisarza, przedstawiciela rosyjskiej cyganerii, który, porzucony przez żonę, stacza się na dno amerykańskiego życia. Przy tym analizę stanów psychicznych bohaterów zastępuje L. nieskrępowanym opisem seksu z użyciem obscenicznej leksyki. W powieści Połącz 1986 (Kat) również rozwija tylko seksualne, w głównej mierze prowokacyjno-szokujące motywy. Liryka L. też ogranicza się głównie do spraw jego osoby i przybiera narcystyczny charakter.
EmR, FV, Ka85. Dz.: Eto ja - Ediczka, NY 1979, Moskwa 1992;
Russkoje, Ann Arbor 1979; Dniewnik nieudacznika, iii Siekrietnaja tietrad', NY 1982 i Ogoniok 1990.7;
Podrostok Sawienko, Paris 1983; Połącz, Jerusalem 1986, Moskwa 1992; U nas byla wielikaja epocha, Znamia 1989.11; Ubijstwo czasowego, 1993.
Lit.: I. Brodskij, Kont. 1978.15; N. Woronel, N. Boków, J. Miłosławskij, Dwadcat' Dwa 1979. 8; I. Smirnow, WSIĄ 1983.12; P. Carder, w: Russian Literaturę in Emigration. The Third Wave, Ann Arbor 1984; O. Matich, SEEJ 1986.4; M. Lemchin, Kont. 1987.52; E. Brown, "Tnę Nation 1987.26.9; F. Dreizin, WSIĄ 1988.22; A. Karpow, LG 1989.20.12; E. Etkind, tamże 1990.19.12;
K. Holm, FAZ 1990.18.12; A. Żołkowskij, Ogoniok 1991.41; D. Lekuch, LG 1992.20.5.
LINDENBERG Władimir (właśc. Wladimir Aleksandrowicz Czeliszczew), 16.(3.)5.1902 Moskwa, prozaik. Pochodzi ze starej szlacheckiej rodziny Czeliszczewów, wywodzą-

LINDENBERG Władimir
338
cej się od Wilhelma von Luneburga, który w 1237 zbiegł na Ruś. Jego ojciec był kompozytorem i pianistą. L. wychowywał się w bogatym majątku Giriejewo pod Moskwą, gdzie mieszkał z matką i ojczymem Niemcem, którego nazwisko nosi. W 1915 razem z ojcem spędził wiele czasu na ćwiczeniach duchowych w odosobnionym pałacu pod Rybińskiem (Ermitaż), zbudowanym w połowie XVIII w. przez ich przodków i przeznaczonym do medytacyjnych spotkań rosyjskich różokrzyżowców. W 1918 uniknął rozstrzelania i zdołał razem z ojczymem wyjechać do Niemiec. W 1920 napisał swój pierwszy utwór autobiograficzny Tri doma (Trzy domy), wydany w 1985. Uprawiał plastykę, w której podejmował tematykę religijną (kilimy, rysunki, obrazy). W 1921-27 studiował medycynę na uniwersytecie w Bonn, specjalizował się w dziedzinie neurochirurgii i neurologii. W 1936 został aresztowany, w 1937-41 przebywał w obozie dla więźniów politycznych. Od 1947 łączył w Berlinie praktykę lekarską z działalnością literacką. Do 1934 opublikował 34 książki o nakładzie przekraczającym 500 000 egzemplarzy. Po kilku pozycjach z dziedziny medycyny w latach 1961-73 napisał 6 utworów autobiograficznych. Równocześnie powstawały takie książki jak Mysterium der Begegnung 1959 (Misterium spotkania), Yoga mit den Augen eines Arztes 1960 (Joga oczami lekarza), Ri-ten und Stufen der Einweihung 1978 (Obrządki i stopnie wtajemniczenia) i Mit Freu-de leben 1979 (Żyć radośnie), w których opierając się na gruntownych studiach nad religiami świata rozważa najistotniejsze problemy etyczne i religijne, przy czym odwołuje się do odnośnych doświadczeń własnego życia. Od 1941 mieszka w Berlinie. L. jest pisarzem, który własne i Boskie dzieje opiera na cytatach, zaczerpniętych z metafizycznej i religijnej literatury. W każdym utworze, dotyczącym zarówno faktów autobiograficznych, jak i problemów natury moralnej, wspomina o swoim rosyjskim rodowodzie, podaje przykłady znaczącej roli Cze-
liszczewów w historii Rosji, a także podkreśla duchową moc rosyjskiego prawosławia. W autobiograficznej książce Marionetten in Gottes Hand 1961 (Kukiełki w ręku Boga) przedstawia życie rosyjskiej szlachty do 1915 roku. W Bobik im Feuerofen 1964 (Bobik w płonącym piecu) ukazuje okropności codziennego życia po zagarnięciu władzy przez bolszewików, a w Bobik begegnet der Welt 1969 (Bobik poznaje świat) opisuje podróże na Wschód i po Europie Zachodniej oraz własne wrażenia z pobytu w zamku różokrzyżowców. Problemy adaptacyjne inteligencji na emigracji w latach 20. przedstawił L. w książce Bobik in der Fremde 1971 (Bobik na obczyźnie), swój pobyt w Afryce w 1930/31, kiedy był lekarzem okrętowym, w powieści Wolodja 1973 (Wołodia), a wrażenie z okresu wewnętrznej emigracji i pobytu w obozie za czasów narodowych socjalistów w Himmel in der Hólle 1983 (Niebo w piekle). Książki L. z dziedziny etyki traktują o znaczeniu dla człowieka rozstrzygających zrządzeń losu (Geheimnisvolle Krafte urn uns 1974, Tajemnicze siły są wśród nas), o medytacjach i modlitwach (Die Mensch-heit betet 1956, Ludzkość modli się) lub o śmierci jako przejściu do egzystencji duchowej i życiu jako ogniwie pewnego łańcucha przeistoczeń, służących doskonaleniu się człowieka (Uber die Schwelle 1972, Poprzez próg). W książce pt. Der unversiegbare Strom 1982 (Nieprzebrana rzeka) pisze L. o źródłach siły rosyjskiego prawosławia na przykładzie życia starców, świętych i ofiar bolszewizmu. W swej pierwszej książce Tri doma ukazuje rozpad rodziny szlacheckiej w czasie upadku państwa rosyjskiego. Ujawniła się tu wrażliwość, zadziwiające wyczucie językowe młodego autora, który poczynając od 1948 pisał swe utwory literackie już w języku kraju gościnnego. Ka85,Ka91. Dz.: Tragik und Triumph grofier Arzte, Ulm 1948;
Die Umollendeten, Hamburg 1948, wy d. wznowione pt. Fnihvollendete, Miinchen 1966; Die Menschheit betet, Miinchen 1956; Training der positwen

339
LINNIK Jurij Władimirowicz
Lebenskrafte, Budingen-Geltenbach 1957; Myste-rium der Begegung, Miinchen 1959; Yoga mit den Augen einesArztes, Berlin 1960; Marionetten in Got-tes Hand, Miinchen 1961; Schicksalsgefahrte sein..., tamże 1964; Bobik im Feuerofen, tamże 1964; Gottes Boten unter uns, tamże 1967; Bobik begegnet der Welt, tamże 1969; Jenseits der Funfzig, tamże 1970;
Bobik in der Fremde, tamże 1971, Uberdie Schwelle, tamże 1972, Wolodja, tamże 1973, Geheimniwolle Krafte urn uns, tamże 1974; Tag urn Tagistguter Tag, tamże 1976; Riten und Stufen der Einweihung, Frei-burg 1978; Mit Freude leben, tamże 1979; Der umer-siegbare Strom, tamże 1982; Himmel in der Hólle, tamże 1983; Lob der Gelassenheit, Freiburg 1984;
Tri dama, Munchen 1985, fragm. pt. Krasnyj dom, Strannik, Moskwa 1993.1; Die Heilige Ikonę, Stutt-gart 1987; W. Lindenberg. Ein Portrait in Texten und Biletem, red. G. Ziiricher, Munchen 1993; Das Leben betrachten, Stuttgart 1994.
Lit.: N. A. Czeliszczew, Sbornik materiałów dla istorii roda Czeliszczewych, Sankt-Pietierburg 1893; Biogramy 12. Czeliszczewów, w: Russkij biograficzeskij słowar', t. 22, Sankt-Pietierburg 1905; W. Kazack, Munchen 1987.
LINNIK Jurij Władimirowicz, 18.1.1944 Białomorsk, poeta i filozof. Studiował w IŁ w Moskwie i na uniwersytecie w Pietroza-wodsku. W 1974 na podstawie pracy pt. "Objektiwizm priekrasnogo w organicze-skom mirie" (Obiektywizm piękna w świecie organicznym) uzyskał stopień kandydata nauk filozoficznych, następnie doktora filozofii po przedłożeniu dysertacji na temat "Esteti-ka kosmosa" (Estetyka kosmosu). W 1966-89 opublikował 8 zbiorków poezji, m.in. Pos-wiaszczenije 1984 (Dedykacja) i Smiatienje 1989 (Niepokój). Prócz tego w 1978-88 (również w Pietrozawodsku) wydał 5 tomików prozy, m.in. zbiorki Kniga traw 1986 (Księga traw) i Parallelnaja Wsielennaja 1987 (Równoległy Wszechświat). Impulsem duchowym do jego poczynań praktycznych i działalności literackiej są dzieła N. Rieri-cha i takich przedstawicieli "rosyjskiego kos-mizmu" jak N. Fiodorow, K. Ciołkowski, W. Wiernadski i A. Czyźewski. Od 1975 L.
podejmował wiele starań, mających na celu uratowanie zachowanych prac awangardo-wo-duchowej grupy Amawariełła (1923-30), pomijanej milczeniem przez kilka dziesięcioleci. W 1989 opierając się na własnych zbiorach zorganizował wystawę jej prac. W okresie ** pieriestrojki został dyrektorem założonych przez niego w ramach sowieckiego funduszu kulturalnego dwóch instytucji:
Muzeum Sztuki Kosmicznej im. N. K. Rieri-cha i powstałego w 1988 w Pietrozawodsku Centrum Badań Kultury Duchowej Rosyjskiej Zagranicy (Centr po izuczeniju du-chownoj kultury russkogo zarubieźja), opartego na 23-letniej, nieoficjalnej działalności. Przyczynił się do przywrócenia dziełom Rie-richa należnego im miejsca w rosyjskiej kulturze. L. należał do ZP ZSRR. Mieszka w Pietrozawodsku. Poezja L. ma charakter filozoficzno-etyczny i nastawiona jest pozytywnie do całościowo widzianego świata. Jej źródła duchowe, mające swój początek u H. Bławackiej i N. Riericha, znajdują odbicie w poglądach religijno-duchowych L. Mimo to jego wiersze zachowują swoje indywidualne właściwości. L. postrzega świat w całej jego niepojętej tajemniczości, a równocześnie zachwyca się powtarzalnością zjawisk kosmicznych. Gwiazdozbiory przekształcają się u niego w nocną semiotykę, której sens trudno pojąć. Kosmos jawi się "sobowtórem", doskonałość i piękno wszechświata ujawnia się w zjawiskach wielkich i małych, w strukturze gwiazdozbiorów i w kształcie roślin. L. doskonale rozumie rolę intuicji, zasady duchowej więzi (między ludźmi, z odosobnionymi duszami, z kosmosem), sens czasu, znaczenie pamięci w skali globalnej, a także świętości i duchowości. Widzi też przejawy niedoskonałości życia, mimo to według niego "świat jest pełen miłości i trwałości".
Dz.: Prieludija, 1966; Nit', 1973; Pierwoobrazy, 1982; Poswiaszczenije, 1984; Kniga traw, 1986; Parallelnaja Wsielennaja, 1987; Amawariełfa. Katalog wystawki proizwiedienij gruppy "Amawariełła", 1989; Smiatienije, 1989; Pticy letiat na siewier,

LIPATOW Wił Władimirowicz
340
1990; Sierija Krita-joga: I. Cykt fitosofsko-fantasti-czeskich powiestiej (do 1990 ukazało się 10 zeszytów, m.m.Attantida w dokiembrii, Zafożnik wiecz-nosti, Wsieczełowiek), II. Cykt filosofsko-fantasti-czeskich esse (m.in. Kosmofogija Krita-joga, Onto-łogija Krita-joga, Ufofogija Krita-joga); Wpoiskach Szambafy. Proza (o N. Rerichu), 1992; Absolutno-je. Krita-joga, 1993; Sonata Oriona, 1993; Fiłoso-fija kompromissa, 1993.
Lit.: P. Antokolskij, Komsom. Pr. 1966.17.9;
A. Urban, Niewa 1986.3; G. Złobin, LO 1986.3;
N. G., Kont. 1990.62.
LIPATOW Wił Władimirowicz, 10.4.1927 Czyta (wschodnia Syberia) - 1.5.1979 Moskwa, prozaik. Syn dziennikarza i nauczycielki. W 1952 ukończył instytut pedagogiczny w Tomsku. W 1951 zadebiutował jako dziennikarz, a w 1956 jako nowelista. W 1957 wstąpił do partii, w 1964-66 był korespondentem gazety "Sowietskaja Rossija". W 1967 przeniósł się do Moskwy, od 1970 wchodził do sekretariatu zarządu ZP RFSRR, a w 1971 do końca życia do zarządu ZP ZSRR. W pierwszej opowieści pt. Sze-stiero 1958 (Sześcioro), której akcja, jak zresztą wielu innych utworów L., toczy się w rodzinnych stronach autora, na Syberii, przedstawione zostały portrety ludzi, związanych wspólną pracą. W następnej pt. Głuchaja Miata 1960 (Wilcze ziele, 1961) opisuje życie brygady drwali, w którym zarysowują się sprzeczności między kolektywem a jednostką. Opowieść Dieriewienskij dietiektiw 1967 (Wiejski Sherlock Holmes, 1969) składa się z szeregu odrębnych kryminalnych historii, związanych postacią wiejskiego milicjanta. Opowieść Lida Waraksina 1968 (wyd. poi. 1974) ukazuje rozterki wewnętrzne i kłopoty niewykształconej dziewczyny, odpowiadającej za życie kulturalne wsi. W opowieści Sie-raja mysz 1970 (Szara mysz, 1974) L. z ogromną otwartością i niepokojem poruszył problem alkoholizmu w ZSRR na przykładzie jednego niedzielnego dnia z historii czterech pijaków i retrospektywnych ekskur-sów do różnych etapów ich życia. W pierwszej swej powieści pt. I eto wsio o niom... 1974 (Tyle o nim...) L. szeroko rozwija nurtujące go zasadnicze pytanie o godne życie człowieka, prezentując powiązane ze sobą losy ludzkie. Nie zaciera przy tym odrażających stron rzeczywistości, co mu często wytykano, a także ujemnych cech natury ludzkiej. W powieści Igor' Sawwo-wiczl977 L. mówi o zagrożeniu dobrobytu materialnego człowieka, który nie posiada bodźców do duchowego rozwoju, kiedy jego kompetencje nie odpowiadają zajmowanemu stanowisku kierowniczemu. Największym niebezpieczeństwem dla współczesnego życia jest, zdaniem L., pojawienie się pozbawionego wszelkich dążeń duchowych typu człowieka "konsumenta", zainteresowanego jedynie osiągnięciem korzyści materialnych.
BRP76, BRP91, Ki, KLE, LES, RSPP7. Dz.: Szestiero, 1958; Głuchaja Miata, 1960; Strie-żen, 1961; Czornyj Jar. Czużoj, 1965; Ostatni dzień życia. Warszawa 1965; Dieriewienskij dietiektiw, 1968; Lida Waraksina, Znamia 1968.12; Skazanije o diriektorie Pronczatowie, tamże 1969.1-2; Siera-ja mysz, tamże 1970.12; Jeszczo do wojny, tamże 1971.9-10 (Lato zielonej gwiazdy. Warszawa 1973); I eto wsio o niom..., 1975; Samolotnyj ko-czegar, 1975; Igor' Sawwowicz, 1978; Powiesi' bież nazwanija, siuzeta l końca..., NM 1978.4-6; Źytije Waniu.s7.ki Murzina, iii Lubow' w Staro-Korotkinie, Znamia 1978.8-9; Lew na łużajkie, tamże 1989.4. Sobr. TOCZ. w 4-ch tt., 1982-86.
Lit.: W. Dudincew, LG 1964.21.5; I. Rodnianska-ja, NM 1968.12; W. Roslakow, LG 1971.3.2;
N. Podzorowa, tamże 1973. 15.8 i 1975.21.5;
I. Raksza, LO 1978.3; M. Sinielnikow, LG 1989.28.6; G. Mitin, LR 1989.15.12.
LIPKIN Siemion Izrailjewicz, 19.(6.)9.1911 Odessa, poeta i tłumacz. Urodził się w rodzinie robotniczej. W 1929 przeniósł się do Moskwy i publikował swoje wiersze w gazetach i czasopismach. Poczynając od 1931 jego utwory nie były przyjmowane do druku. Nauczył się wówczas języka perskiego i zajął głównie przekładami. W 1937 ukończył in-

341
LIPKIN Siemion Izrailjewicz
stytut inżynieryjno-ekonomiczny w Moskwie. Był znany przede wszystkim jako tłumacz z języków wschodnich. Przełożył na język rosyjski epos i poezję ludową Kałmuków ("Dżangar", 1940), Kirgizów ("Manas", 1941), Kabardyńców ("Narty", 1951) i in. narodów, a także epopeję Firdausiego "Szah-name" (1955). Wydał też dla dzieci przekłady eposu prozą: Prikluczenije bogaty-ria Szowszura 1947 (Przygody wojownika Szowszury) i Cariewna iż goroda T'my 1961 (Królewna z Miasta Ciemności). Własne wiersze, dalekie od polityki i pozbawione wszelkiego patosu, zebrał w dwóch tomikach: Oczewidiec 1967 (Świadek) i Wieczny] dień 1975 (Wieczny dzień). L. rzadko uczestniczył w zjazdach ZP. Po opublikowaniu kilku wierszy w almanachu "" Mietropol znalazł się w niełasce u władz, które zastosowały wobec niego określone środki represyjne. Wówczas, razem z żoną I. Lisnianską, wystąpił z ZP, którego członkiem był od 1934 i zaczął wydawać swe utwory na Zachodzie. Tam opublikował m.in. pierwszą powieść Diekada 1983 (Dekada), napisaną w 1979/80, i książkę pt. Stalingrad Wasilija Grossmana 1986 (Stalingrad Wasyla Gros-smana), w której przedstawił historię utworu W. Grossmana "Żyźn i sud'ba" (Życie i los), a także opisał los autora, swego bliskiego przyjaciela. Wydany w USA zbiór jego wierszy pt. Wola 1981 zawiera utwory, które przez kilka dziesięcioleci gromadził w szufladach swego biurka. •* Pieriestrojka przyczyniła się do przywrócenia L. członkostwa w ZP ZSRR w październiku 1986. Jego wiersze znów zaczęły się ukazywać w krajowych periodykach, udostępniona została też czytelnikowi jego powieść Diekada. W końcu lat 80. L. zabrał się do pisania wspomnień o O. Mandelsztamie, A. Platonowie, I. Bablu, N. Klujewie, M. Wołoszynie, M. Cwieta-jewej, G. Szengelim i in. znanych mu twórcach. Mieszka razem z żoną w Moskwie. L. jest wyjątkowo uzdolnionym tłumaczem, o którym wiadomo również, że w swych
przekładach poezji starożytnego Wschodu unika modernizacji, a także rezygnuje z jednolitego stylu, zachowując indywidualne właściwości poetyki odrębnych utworów. Znakomite wyczucie języka, wyrafinowana technika wiersza i bogactwo leksyki cechują też jego własną poezję. W swoich wierszach często na początku opisuje jakieś pojedyncze zjawiska przyrody lub zdarzenia codziennej rzeczywistości, którym następnie nadaje charakter uogólniający dzięki refleksji, opartej na skojarzeniach. Mówi o droździe, którego samotnego śpiewu nie zagłusza szum rzeki (Drozd 1966), o spójniku łączącym "i", bez którego, jak twierdzi, język tak samo nie mógłby dobrze funkcjonować jak ludzkość, gdyby utraciła jedną ze swoich narodowości, której nazwa rozpoczyna się na literę "i" (Sojuz 1968, Związek). Opowiada o dopiero co urodzonym niemowlęciu żydowskim i jego matce, którzy pod strzałami giną we wspólnym grobie, przypomina ikonę z przedstawioną na niej Bogurodzicą (Bogo-rodica 1962). L. chętnie zestawia kontrastujące obrazy i słowa, przeszłość i teraźniejszość, lekko napomykając o możliwości ich syntezy. Utwory L., które ogłosił drukiem dopiero po 1981, ujawniają jego niezmienne przekonania religijne. W wierszach o wojnie potępia wszelkie zabijanie, mówi o potrzebie miłosierdzia, działania na rzecz humanitaryzmu. W powieści Diekada po raz pierwszy w literaturze rosyjskiej na przykładzie losu pewnego deportowanego i w dużym stopniu wytępionego kaukaskiego ludu L. ukazuje okrucieństwo stalinowskiej polityki narodowościowej i jej fatalne skutki dla poszczególnych osób.
EmR, HRL, Ka91, KLE.
Dz.: Oczewidiec, 1967, wyd. 2 pt. Elista, Kałmyc-koje kniżnoje izdatielstwo, 1974; Wiersze: Dień Poezii, Moskwa 1963-71; Wieczny j dień, 1975; Sti-chi i pieriewody, Duszanbe 1977; Wiersze: Mietropol, Ann Arbor 1979; Wola, Ann Arbor 1981;
Diekada, NY 1983 i DN 1989.5-6; Stichi raźnych let. Grani 1984.131; Koczewoj ogon, Ann Arbor

LISNIANSKA Inna Lwowna
342
1984; Kartiny i gołosa, London 1986; Stalingrad Wasilija Grossmana, Ann Arbor 1986; Ugipyłaju-szczij ogniom, LO 1987.12 i wyd. oddz. 1991; Bu-charin, Stalin i Manas, Ogoniok 1989.2; Wywiad:
LG 1989.29. 3.
Inne przekłady: Kabardinskaja epiczeskaja poezi-ja, 1956; Gołosa szesti stoletij, 1960; Stronicy tadży-kskojpoezii, 1961; Strąki mudrych, 1961; Poety Tadżykistanu, 1972; Stówo i kamień. Izbrannyje pie-riewody iż uzbiekskoj poezii, 1977. Transpozycje literackie: Prikluczenije bogatyria Szo-wszura prozwannogo Lotosom, 1947; Manas Wie-likodusznyj, 1948; Cariewna iż goroda Tmy, 1961;
Powiesti o bogatyriach, umielcach i wolszebnikach, 1961 (zawiera też: Prikluczenije..., Cariewna...). Lit.: N. Czukowskij, Znamia 1948.6; A. Kieszo-kow, NM 1957.5; A. Lejtes, LG 1961.21.9;
W. Ogniow, DM 1963.1; K. Kulijew, NM 1967. 12; D. Kugultinow, LR 1971.19.11; L. Szeriesze-wskij, LO 1976.11; W. Niekrasow, NRS 1983.12. 6; R. Orłowa, Grani 1985.135; A. N., Obozrienije, Paris 1986.20; S. Rassadin, LO 1989.3; P. Nerler, Znamia 1990.7.
LISNIANSKA Inna Lwowna, 24.6.1928 Baku, poetka. Rozpoczętych studiów nie ukończyła. Debiutowała jako poetka w 1948 w Baku, tam też opublikowała pierwszy zbiorek wierszy pt. Eto było so mnoju 1957 (To zdarzyło się ze mną). Została przyjęta do ZP i jej wiersze trafiły na łamy czołowych moskiewskich periodyków literackich. W 1960 przeniosła się do Moskwy, gdzie wydała następne trzy tomiki poezji - Wiernost' 1958 (Wierność), Nie prosto - lubow' 1963 (Nie tylko miłość) i Iz pierwych ust 1966 (Z pierwszej ręki), które spotkały się z pozytywnym przyjęciem w krytyce. Poważne kłopoty miała z wydaniem czwartego zbiorku, który ucierpiał na skutek cięć i zniekształceń "* cenzury. Od tego momentu rozpoczął się długotrwały okres dławienia jej oryginalnej indywidualności twórczej. L. tłumaczyła wówczas poezję azerbejdżańską, a swój piąty tomik wierszy Winogradnyj swiet (Winogronowe światło) opublikowała dopiero w 1978. Włączenie siedmiu wierszy L. do almanachu "" Mietropol spowodowało całkowity zakaz
druku jej utworów i przekładów. Podobnie jak W. Aksionow i S. Lipkin wystąpiła z ZP, a następnie została wykluczona z Funduszu Literackiego ("" Litieratumyj Fond). Od 1980 zamieszczała swoje utwory na łamach rosyjskojęzycznych czasopism za granicą. Dopiero wydany w Paryżu zbiorek Dożdi izierkała 1983 (Deszcze i zwierciadła) odsłonił prawdziwe oblicze poetyckie L., a następny pt. Na opuszkie sną 1985 (Na skraju snu) potwierdził jej talent twórczy. Dzięki"" pieriestrojce wiersze L. od 1987 ponownie zaczęły się pojawiać w wydawnictwach krajowych, a jej członkostwo w ZP ZSRR zostało przywrócone w 1988. Mieszka w Moskwie. L. uprawia lirykę klarowną, refleksyjną. Jej wiersze, opublikowane w ZSRR, sugerowały, że ogranicza się wyłącznie do ponadczasowej problematyki etycznej. Było to jednak wrażenie błędne. Wiersze, wydane po 1980 na Zachodzie, zaprezentowały L. jako poetkę orientacji chrześcijańskiej, znakomicie rozumiejącą cierpienia współczesnego człowieka (w tym również wynikające z powodów politycznych) i łączącą problematykę współczesną z ponadczasową. Jest ona "niewolnicą czasu i wieczności" (Etkind). W wierszach L. często przewija się motyw wolności, zdrady, strachu i samotności. W swej wierze i poetyckiej egzystencji czuje wsparcie niezwykłej siły, która pomaga jej borykać się z przeciwnościa-mi losu: "Wyślą nas - nie pójdziemy, zamęczą - nie zginiemy".
EmR, FV, KLE.
Dz.: Eto było so mnoju,. Baku 1957; Wiemost', 1958; Nie prosto - lubow', 1963; Iz pierwych ust, 1966; Winogradnyj swiet, 1978; Dożdi i zierkała, Paris 1983; Na opuszkie sną, Ann Arbor 1985;
Wiersze: Mietropol, Ann Arbor 1979; Kont. 1980.23, 1980.26, 1982.31, 34, 1983.38; Wr. i My 1980.49, 1980.50, 52; Ogoniok 1990.2; LO 1990. 4; Nieotprawlennyje pisma, Znamia 1990.12. Lit.: A. Dymszyc, Znamia 1963.7; M. Szechter, LR 1963.30.8; E. Etkind, Wr. i My 1980.49;
K. Sapgir, RM 1983.10.11; A. Radaszkiewicz, tamże 1985.5.7; L. Druskin, Grani 1985.138;
J. Kubłanowskij, LG 1990.12.9.

343
LITIERATURNAJA ENCYKŁOPIEDIJA
LITERATURA ZAGRANICZNA "* TA-MIZDAT, "• EMIGRACJA
LITIERATURA I ŻYZŃ, gazeta literacka, organ zarządu ZP RFSRR, wydawana od 6. 4.1958 do końca 1962 trzy razy w tygodniu w Moskwie. Założona po uchwale o powołaniu "" Związku Pisarzy RFSRR, była najpierw (do nr 109) pismem komitetu organizacyjnego, a następnie oficjalnym organem zarządu ZP. Oprócz informacji, zgodnych z przytaczanymi w "Litieraturnoj Ga-zietie" L. i Ż. zamieszczała na swych łamach prozę, publicystykę, poezję i krytykę literacką. Funkcję red. nacz. pisma pełnili W. Poł-toracki (1958-61) i K. Pozdniajew (1961-62), który po przekształceniu L. i Ż. w tygodnik "Litieraturnaja Rossija" stanął również na jego czele. KLE.
Lit.: O gazietie "Litieratura i Żyzń". Postanowleni-je Biuro CK KPSS po RSFSR ot 4 diekabria 1957 g., w: O litieraturie i iskusstwie, wyd. 2:1960, s. 139-140; L. Sobolew, Lit. i Żyzń 1958.6.4.
LITIERATURNAJA ENCYKŁOPIEDIJA,
LE (Encyklopedia literacka), pierwsza sowiecka encyklopedia literacka, której tomy 1-9 (A- Roman) i 11 (Stansy - Forma) ukazały się w Moskwie w 1929-30. Złożony w 1937 t. 10 (Romanów - Sowriemiennik) został zatrzymany przez "" cenzurę i jest uważany za zaginiony. W 1991 w Monachium został dokonany przedruk egzemplarza roboczego (po przełamaniu) tego tomu. W całej edycji, której tomy 1-8 wydano pod auspicjami Akademii Nauk (Sierija Litiera-tury, Iskusstwa i Jazyka, Seria Literatury, Sztuki i Języka), uwidoczniły się wynikające z przesłanek politycznych zarówno zmiany składu redakcji i współpracowników, jak też zwroty w dziedzinie polityki kulturalnej ZSRR, stopniowo przekształcającego się w państwo totalitarne. Pierwsze trzy tomy LE ukazały się pod redakcją W. M. Friczego (1870-1929). Po jego śmierci osobą odpowiedzialną za wydanie trzech następnych tomów był A. W. Łunaczarski. Tom 7, w którym zamieszczono jego nekrolog, a także 8,
9 i 11 zostały wydane pod red. sekretarza naukowego edycji E. N. Michajłowa. Do chwili ukazania się w druku "• Kratkoj litie-raturnoj encykłopiedii 1962-78 (Małej encyklopedii literackiej) LE była objętościowo największym kompendium wiedzy o literaturze, wydanym w ZSRR. W kilku tysiącach oznaczonych imiennie artykułów, spośród których część posiada wartość naukową, LE prezentuje sylwetki twórców literatury rosyjskiej i światowej, wyjaśnia terminy literackie, a także charakteryzuje kierunki, ugrupowania, gazety i czasopisma. Będąca "pierwszą próbą encyklopedii literackiej, opartej na zasadach marksizmu", LE różni się zasadniczo od "Kratkoj litieraturnoj encykłopiedii". Określenie "literatura sowiecka" występuje w niej jeszcze rzadko i pojawia się głównie w ostatnich tomach, a później obowiązującą zasadę ideowości i partyjności zastępuje termin "literatura proletariacka". LE zawiera artykuł o cenzurze pt. "Gławlit" (t. 2, 1929) a także opracowane przez N. Nusimowa hasło "Kain", w którym autor na 19 szpaltach tekstu omawia przykłady wykorzystania tego motywu w różnych literaturach świata. "Kratkaja litieraturnaja encykłopiedija" rezygnuje z haseł "Kain" i "Gławlit", zawiera natomiast w przeciwieństwie do LE artykuł, omawiający problem partyjności w literaturze ("Partijnosf w litieraturie"). Zniszczony
10 tom LE w obszernym 100-stronicowym artykule pt. "Russkaja litieratura" uwzględniał również twórczość pisarzy XX w. do roku 1936, nie wyłączając ofiar terroru -N. Klujewa, S. Kłyczkowa i B. Pilniaka. W. Pieriewierziew, wymieniany wśród autorów prac metodologicznych w pierwszym tomie LE (1929), był później ostro krytykowany jako zwolennik mienszewizmu. Wielu współpracowników LE i pozytywnie przedstawionych w niej autorów stało się ofiarami terroru w 1937 i w okresie walki z tzw. "• kosmopolityzmem. LEjest starannie przygotowanym sowieckim przewodnikiem po lite-

LITIERATURNAJA GAZIETA
344
raturze światowej, który mimo ograniczeń spowodowanych uwarunkowaniami ideologicznymi, zawiera informacje o zjawiskach i osobach, będących później tematem tabu. Nakład pierwszego tomu LE wynosił 15 000 egzemplarzy, szóstego - 36 000, a jedenastego - 21 000.
LITIERATURNAJA GAZIETA, pismo literackie, założone w 1929; od 1967 ukazywało się jako tygodnik o objętości 16 stron. Postrzegane jako pismo kontynuujące tradycje gazety Puszkina, założonej w 1830, w 1929-32 było organem Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Asocjacji Pisarzy Proletariackich (WOAPP). W skład redakcji wchodzili wówczas przedstawiciele m.in. takich stowarzyszeń literackich, jak "" RAPP, "* Pieriewał, "* WAPP oraz reprezentanci "" konstrukty-wizmu. Zasada wolnej konkurencji różnych ugrupowań na łamach LG, zgodna z duchem uchwały partyjnej z 1925, nie odpowiadała interesom grupy RAPP, która dążąc do zapewnienia sobie prawa do kierowania i kontroli życia literackiego, od 1930 podporządkowała pismo nieomal wyłącznie swoim własnym celom. Po likwidacji grup literackich w 1932 LG była "organem komitetów organizacyjnych Związków Pisarzy ZSRR i RFSRR", a po I zjeździe pisarzy w 1934 tygodnikiem zarządu ZP ZSRR. Po fuzji z pismem "Sowietskoje Iskusstwo" od stycznia 1942 ukazywała się pt. "Litieratura i Iskusstwo" pod redakcją A. Fadiejewa. Od listopada 1944 pismo ponownie było wydawane pod pierwotną nazwą początkowo raz w tygodniu, następnie od września 1947 -dwa, a od lipca 1950 do grudnia 1966 trzy razy. Funkcję red. nacz. LG pełnili: A. Surkow (1944-46), W. Jermiłow (1946-50), K. Simo-now (1950-53), B. Riurikow (1953-55), W. Koczetow (1955-59), S. S. Smirnow (1959-60), W. Kosołapow (1960-62), A. Czakowski (1962-88), były kierownik wydziału kultury KC KPZR J. P. Woronow (1989-90), a od marca 1990 do sierpnia 1991
F. M. Burłacki, naukowiec i dziennikarz, niegdyś współpracownik Chruszczowa, który po nieudanym puczu musiał odejść ze składu koi. red. pisma. Od 20. 9. 1991 funkcję red. nacz. LG pełnił A. Udalcow, którego miejsce zajął wkrótce J. Porojkow. W połowie 1990 w ramach pieriestrojki LG stała się organem prawnie niezależnym, nie uznającym zwierzchnictwa ZP i KPZR. Przyjęła nazwę "Wolnej Trybuny Pisarzy" (Swobodnaja Tribuna Pi-satielej) i usunęła ze swej strony tytułowej wizerunki Lenina i Gorkiego. Do tego czasu LG była wyrazicielką i propagatorką oficjalnej linii ZSRR w dziedzinie literatury. Zamieszczała na swych łamach sprawozdania ze zjazdów pisarzy oraz posiedzeń plenum i sekretariatu ZP, informacje o przyznaniu "• nagród literackich, gratulacje i nekrologi (ich objętość była wskaźnikiem miejsca i roli określonych twórców w hierarchii li-teracko-politycznej). W LG były również publikowane utwory prozatorskie, poezja, reportaże, recenzje i wywiady z pisarzami. Zostały w niej odnotowane oficjalne wizyty pisarzy z zagranicy i pobyty twórców sowieckich w obcych krajach. Wiele publikacji LG miało wyraźnie publicystyczny charakter. Pismo drukowało też artykuły na temat sztuki, nauki i sportu. Nakład LG w 1962 wynosił 300 000 egzemplarzy, w 1973 - l 500 000, w 1982/83 - średnio 3 000 000, w 1989 -6 500 000, w 1991 - 1 200 000, a w 1993 -210 000.
HRL, KLE,LE,LES. Lit.: Artykuły redakcyjne: NM 1935.6, s. 237-240;
Krasnąja Nów' 1935.3, s. 254-56 i 1935.4, s. 254-56;
LG 1949.11.5, 1988.27.4 i 1990.26.9. S. Smirnow, tamże 1959.26.5; A Czakowskij, tamże 1966.6.10 i LR 1979.27.4; L. Szwiecowa, w: Oczerid istorii rus-skoj sowietskoj żurnalisty ki, 1.1,1968; B. Filippow, NRS 1984.17.6 i 1985.25.8; W. Wojnowicz, tamże 1984.5.8; A. Ginzburg, RM 1988.11.3; Litieratumoj gazietie - 60 lei, LG 1989.21.4; O. Moroz, tamże 1990.24.10; Wywiad z red.: tamże 1990.31.10;
H. Wefers, w: Georg Mayer zum 60. Geburstag, red. U. Bieber, A Woldan, 1991.

345
LITIERATURNYJ POND
LITIERATURNAJA ROSSUA, tygodnik literacki, założony w 1963 jako organ zarządu ZP RFSRR. Również w końcu 1990, po reorganizacji na skutek "* pieriestrojki sowieckiego dziennikarstwa, LR pozostała pismem ZP RFSRR. LR zastąpiła gazetę "Li-tieratura i Żyzń", która ukazywała się od kwietnia 1958 do 1962. Po nieudanej próbie zamachu stanu w sierpniu 1991 LR udzieliła ideologicznego poparcia puczystom (zob. LG 1991.28.8). Funkcję red. nacz. pisma pełnili K. Pozdniajew (1963-73), J. Gribow (1973-82), M. Kolosów (1982-89), a od 1989 E. Safonow. Do okresu pieriestrojki LR, podobnie jak "Litieraturnaja Gazieta", była wyrazicielką oficjalnej linii państwa w dziedzinie literatury i zawierała analogiczne informacje. W okresie pieriestrojki i zaostrzających się rozbieżności w łonie ZP LR zajęła bardziej wyraziste, rusofilskie pozycje. Na swych łamach pismo zamieszcza prozę, poezję, publicystykę, recenzje, a czasami również sylwetki poszczególnych pisarzy. Jego nakład w 1973 wynosił 100 000, a w 1991 -175 000 egzemplarzy. KLE,LES. Lit.: Artykuły redakcyjne: LG 1963.1.1 i 1963.1.10;
LR 1963.4.10 i 1968.29.11; Sowietskaja Rossija 1968.8.12; N. Rodiczew, LR 1968.26,11.
LITIERATURNOJE OBOZRIENUE, miesięcznik krytycznoliteracki, ukazujący się w Moskwie od 1973. W 1973-90 był organem ZP ZSRR. Po nowej ustawie prasowej LO znalazło się w gronie najbardziej znaczących periodyków ZP ZSRR. Założenie pisma miało ścisły związek z uchwałą partyjną z 1972, dotyczącą krytyki literackiej. Red. nacz. LO w 1973-77 był J. Surowcew, którego na tym stanowisku zmienił L. Ławlinski. Rocznie pismo zamieszcza około 40 artykułów o charakterze przeglądowym i do 350 recenzji, prezentujących nowości literackie. Oprócz tego drukuje na swych łamach sylwetki odrębnych twórców, eseje literackie, artykuły polemiczne, repliki na krytykę, materiały archiwalne, komunikaty z dziedziny bibliotekarstwa itp. Pismo urosło do rangi jednego z najważniejszych organów współczesnej krytyki literackiej. Jego nakład w 1976 wynosił 30 000 egzemplarzy i po pewnym zachwianiu (1982: 25 000) utrzymywał się na tym samym poziomie do 1991, a w 1993 spadł do 12 000. KLE,LES.
Lit.: Otkrywaja nomier (artykuły wstępne, rozpoczynające kolejne zeszyty LO).
LITIERATURNYJ FOND, Litfond (Fundusz Literacki), instytucja, mająca na celu sprawowanie stałej opieki socjalnej nad pisarzami sowieckimi, której pełna nazwa brzmi Wszechzwiązkowy Fundusz Literacki (Mieżriespublikanskij Litieraturnyj Fond). Jest zreformowaną w 1991 wersją Funduszu Literackiego ZSRR (Litieraturnyj Fond SSSR), utworzonego w 1934 w związku z powołaniem do życia ZP ZSRR. Obecnie mieści się w Moskwie przy ul. Usijewicza 6a. Poszczególne republiki związkowe miały własne oddziały Litfondu, które istniały na zasadzie filii i podlegały instancji centralnej. Litfond został utworzony na wzór angielskiego "Li-terary fund", czyli funduszu wspomożenia. Kontynuuje tradycję powołanego w 1858 w Petersburgu Towarzystwa Pomocy dla Zubożałych Literatów (Obszczestwo dla posobija nużdajuszczimsia litieratoram), które powstało z inicjatywy A. Drużynina przy pomocy m.in. A. Ostrowskiego, I. Turgieniewa, L. N. Tołstoja, N. A. Nie-krasowa i istniało do 1918. Towarzystwo utrzymywało się najpierw ze środków przekazywanych przez ofiarodawców, a od połowy lat 80. XIX w. pozyskiwało również fundusze z wydawania i sprzedaży książek. Pomoc finansową okazywano potrzebującym pisarzom i ich rodzinom. Innym poprzednikiem Litfondu był utworzony w 1927 przy Wszechzwiązkowej Asocjacji Pisarzy Proletariackich (WAPP) fundusz

LITIERATURNYJ INSTITUT IM. GOR'KOGO
346
pomocy socjalnej, w którego kierownictwie znajdowali się też działacze związków zawodowych. Istniejący od 1934 Litfond utrzymywał się ze środków finansowych, pozyskiwanych ze składek członkowskich, z działalności wydawniczej, teatralnej, kolportażu czasopism i innych źródeł dochodu. W końcu lat 80. jego roczne zyski wynosiły 70-80 min rubli. W związku z upadkiem ZSRR w końcu września 1991 została zwołana konferencja z udziałem przedstawicieli ZP niektórych byłych republik związkowych, na której podjęto decyzję o decentralizacji i zmianie nazwy Litfondu. Od tej chwili większa część dochodów pozostaje w funduszach literackich poszczególnych Związków Pisarzy, a główny Litfond został uzależniony od subwencji centralnego ZP (LG 1991.2.10 i 13.11). Środki finansowe, znajdujące się w dyspozycji Litfondu, były przewidziane przede wszystkim na zaopatrzenie emerytalne, pomoc dla znajdujących się w potrzebie, zapewnienie lokali mieszkalnych i opiekę zdrowotną. Fundusz dysponuje lokalami mieszkalnymi, domami wczasowymi, sanatoriami, szpitalami, przedszkolami oraz innymi zakładami socjalnymi i podejmuje decyzje o ich wykorzystaniu. Uczynił wiele dobrego dla swoich członków, dla których często jego istnienie było bodźcem do starań o przynależność do ZP. Do negatywnych praktyk w jego działalności w latach systemu sowieckiego należało to, że osoby wykluczone ze Związku Pisarzy z pobudek politycznych były automatycznie pozbawiane pomocy materialnej i opieki zdrowotnej (przy czym przywłaszczano ich składki członkowskie). W dyskusjach, toczących się na początku lat 90. i dotyczących planów reorganizacji ZP, podkreślano konieczność utrzymania Litfondu, wskazywano jednak na potrzebę demokratyzacji jego działalności. KLE, LE,LES.
Lit.: Ustaw Litfonda SSSR, w: Osnownyje diriekti-wy i zakonodatielstwo o pieczati, 1937; I. Androni-
kow, LG 1959.28.11; A. Kieszokow, tamże 1979. 5.12; Ustaw litieratumogo fonda SSSR. Projekt, LG 1991.19.6; W. Ogniow, tamże 1991.13.11;
A. Borszczagowskij, Izw. 1992.12.6; W. Ogniow, LG 1993.10.2 i 16.6.
LITIERATURNYJ INSTITUT IM. GOR-KOGO (IŁ, Instytut Literacki), istniejąca w Moskwie uczelnia wyższa o profilu humanistycznym. Przyjęcie do IŁ odbywa się na zasadzie konkursu, który ma wykazać twórcze lub translatorskie zdolności kandydata. IŁ został otwarty w 1933 w związku z powołaniem ZP i do 1991 podlegał ZP ZSRR i wspólnym dla wszystkich wyższych uczelni sowieckich instytucjom - ministerstwu i komitetowi partyjnemu. IŁ mieści się w domu rodzinnym A. Hercena przy bulwarze Twer-skim 25. Jego rektorem w 1991 był Jewgienij Sidorow, który po objęciu stanowiska ministra kultury w rządzie B. Jelcyna, przekazał tę funkcję S. Jesinowi. Prace dyplomowe studentów IŁ mają postać utworów literackich. Oprócz wykładowców literatury i języka, filozofii, historii kultury i historii, w IŁ są zatrudnieni pisarze, którzy prowadzą seminaria twórcze, poświęcone różnym gatunkom literackim i sztuce tłumaczenia artystycznego. Wśród nich w 1991 znajdowali się A. Bitów, J. Dołmatowski, J. Edlis, R. Kiriejew, J. Lewitanski, A. Mieżyrow, L. Ozierow, A. Pristawkin, W. Różow i J. Winokurow. W latach minionych do grona wykładowców IŁ należeli: G. Bakłanow, A. Fadiejew, K. Fiedin, F. Gładkow, L. Leonów, W. Ługowski, K. Paustowski, I. Sielwinski, M. Swietłow, W. Szkłowski, J. Trifonow i S. Załygin. W roku akad. 1990/91 w IŁ studiowało około 300 studentów i doktorantów. Oprócz typowych dla rosyjskiego szkolnictwa wyższego pięcioletnich studiów dziennych IŁ prowadzi również kierunek zaoczny, a od 1954 też dwuletnie wyższe kursy literackie, przewidziane dla pisarzy nie posiadających humanistycznego wykształcenia.

347
LIWSZYC Bieniedikt Konstantinowicz
KLE, LES.
Lit.: K. Simonow, A. Riekiemczuk i in., LG 1963.
7.12; W. Pimienow, w: tegoż Swidietieli żywyje,
1978, s. 160-263; Wospominanija o LI, 1983; E.
Sidorow, Lit. Uczoba 1988.6; T. Rasskazowa, LG
1990.3.10; M. Bitter, Niezawisimaja Gazieta
1993.16.12.
LITIERATURNYJ KURJER, czasopismo literackie założone i wydawane przez Michai-ła Morgulisa w USA. Najpierw było drukowane w Nowym Jorku (nr 1-9), następnie w Glen EHyn w pobliżu Chicago. Zeszyty 1-7 z 1982 i 8-10 z 1983 miały postać miesięczników, z których każdy zawierał po 32 strony tekstu. Poczynając od nr 11. (1985) planowano przekształcenie L. K. w kwartalnik o objętości do 88 stron. 12. jego zeszyt ukazał się dopiero w 1987. L. K., bogato ilustrowany winietkami, rysunkami i fotografiami, jest wszechstronnie ukierunkowanym periodykiem literackim, wysoko cenionym przez znanych pisarzy i krytyków. Zamieszczał na swoich łamach prozę, poezję i inne utwory pisarzy, wywodzących się głównie ze środowiska trzeciej ** emigracji, m.in. W. Aksionowa, M. Armalinskiego, D. Boby-szewa, I. Brodskiego, A. Cwietkowa, N. Kor-żawina, J. Kubłanowskiego, L. Łosiewa, M. Morgulisa, W. Niekrasowa, S. Sokołowa i W. Wojnowicza. Z L.K. współpracowali mieszkający w USA przedstawiciele drugiej emigracji I. Czinnow, J. Iwask, L. Rżewski, W. Sinkiewicz i in. Wiele uwagi poświęcał L-K. kwestiom życia duchowego, dotyczącym m.in. problemu chrześcijaństwa i stosunków chrześcijańsko-żydowskich. Publikował również materiały ** Samizdatu (np. teksty I. Ratuszynskiej) i zakazane wówczas w ZSRR utwory W. Chodasiewicza, W. Na-bokowa, N. Olejnikowa, A. Riemizowa i in. Dokumentalną wartość mają wydrukowane tu wywiady, np. z W. Maramzinem (nr 4) i E. Etkindem (nr 5), a także wspomnienia D. Markisza (nr 8) i W. Aksionowa (nr 12). Zakres tematyczny pisma poszerzają przekłady z języka angielskiego (teksty literackie i publicystyka), a także recenzje książek, komunikaty o zjazdach i wyjątkowej wagi ogłoszenia literackie. Lit.: J. Martinowskij, RM 1983.17.11 i 1984.16.8;
A. Kopiejkin, tamże 1986.5.9.
LITIERATURNYJ SOWRIEMIENNIK,
miesięcznik literacki, pismo leningradzkiego oddziału ZP. Wychodziło w Leningradzie w 1933-41. Zastąpiło wydawane w 1930-32 czasopismo "Leningrad". W skład koi. red. L. S. w różnym okresie wchodzili N. Braun, G. Gór, M. Kozaków, A. Prokofjew, J. Ty-nianow i M. Zoszczenko. Oprócz utworów tych pisarzy L. S. zamieszczał na swych łamach powieści W. Kawierina, A. Czapygina, J. Giermana, W. Sajanowa, W. Szyszkowa, opowieści A. Bielajewa i I. Miettera, opowiadania A. Kuprina, L. Borisowa, N. Niki-tina, sztuki J. Szwarca, W. Katajewa i O. Forsz oraz wiersze B. Korniłowa, N. Zabo-łockiego, E. Bagrickiego, W. Szefnera i O. Bergholc. W latach 30. L. S. był najważniejszym czasopismem literackim Leningradu.
KLE,LES.
LIWSZYC Bieniedikt Konstantinowicz, 6.1.
1887(25.12.1886) Odessa - 21.9.1938 w więzieniu, poeta. Po ukończeniu gimnazjum studiował prawo w Odessie (1905-07) i Kijowie (1907-12). Powstałe w 1905-07 wiersze zniszczył w 1907. Debiutował w 1909, w 1910 trzy wiersze opublikował w czołowym awangardowym czasopiśmie "Apołłon". Pierwszy zbiór poezji Flejta Marsija 1911 (Flet Marsjasza) wydał w 150 egzemplarzach w Kijowie. Zimą 1910/11 zapoznał się z braćmi Buriukami i utworzył z nimi grupę Hilea, z której następnie w Petersburgu wyrosło ugrupowanie kubofuturystów (jego członkami byli m.in. W. Kamieński, A. Kruczonych, W. Majakowski i W. Chlebnikow). W 1912-14 L. odbywał służbę wojskową, co nie przeszkadzało mu uczestniczyć w organizowanych w Petersbur-

LOKAF
348
gu imprezach futurystycznych. Raniony na froncie powrócił w 1914 do Kijowa, a następnie w 1922 przeniósł się do Piotrogrodu. Do 1926 wydał cztery zbiorki, które później zebrał w tomiku pt. Krotonskij potdien 1928 (Południe w Crotone). Już w 1925, kiedy jego przyjaciel Dawid Buriuk był na emigracji, dotkliwie cierpiał z powodu swej izolacji w sowieckiej Rosji. Zarzuciwszy poezję, napisał wspomnienia o futurystach pt. Potutoraglazyj strielec 1933 (Półtoraoki strzelec), zajmował się także przekładami. Rozgłos przyniósł mu zbiorek poezji francuskiej pt. Ot romantikow do siurriealistow 1934 (Od romantyków do sur-realistów). Tłumaczył również utwory poetów gruzińskich. 16.10.1937 został aresztowany i prawdopodobnie stracony. Zrehabilitowano go na początku lat 60. W 1964 w Tbilisi wznowiono jego przekłady poezji gruzińskiej, później pojawiły się kolejne edycje jego tłumaczeń z języka francuskiego. W 1978 w Nowym Jorku były wznowione wspomnienia L. Dopiero "* pie-riestrojka umożliwiła włączenie dorobku literackiego L. do literatury rosyjskiej. W 1989 ukazał się pokaźny tom jego utworów wybranych, obejmujący prozę, poezję, tłumaczenia i wspomnienia. "Liczne jego wiersze, zdaniem M. Ga-sparowa, są hermetyczne; by zrozumieć ich sens niezbędny jest określony wysiłek, czytelnik musi odszyfrować kody, obejmujące wewnątrzjęzy-kową grę słów i anagramy, realia zaczerpnięte z geografii, architektury i malarstwa, a także ukryte cytaty i reminiscencje z szerokiego zakresu tekstów, poczynając od Biblii i filozofów sta-rogreckich, a na współczesnych poetach kończąc" (cyt. za J. Simkinem). Wczesna liryka L. kształtowała się pod wpływem symbolizmu francuskiego. Drugi jego zbiorek pt. Wołczje ścince 1914 (Wilcze słońce), zawierający wiersze z lat 1911-14, nawiązywał do poetyki futury-zmu. Tomik trzeci - Bohtnaja mieduza 1920 (Błotna meduza), oparty na motywie Petersburga, przeciwstawia kulturę prymitywizmowi, zarówno pod względem treści, jak i formy. Czwarty zbiorek poezji L., którego tytuł Patmos 1926 aluzyjnie wskazuje na osobę
apostoła Jana, ma charakter bardziej ezoteryczny. W księdze wspomnień Połutoraglazyj strielec kreśli L. portrety braci Buriuków, Maj akowskiego i Chlebnikowa, ukazując ścisły związek poezji futurystów z awangardowym malarstwem na tle ówczesnego życia społeczno-politycznego (antysemityzm, nastroje militarystyczne, poszukiwania pomostu duchowego między Europą a Azją). HRL, KLE, LES, RP94. Dz.: Flejta Marsija, 1911; Wolczje sołnce, 1914;
Bołotnaja mieduza, 1920; Patmos, 1926; Krotonskij potdien, 1928; Połutoraglazyj strielec, 1933 (reprint NY 1978); Ot romantikow do siurriealistow. Antołogija francuzskoj poezii, 1934, wyd. 2 pt. Francuzskije linki XIX-XX ww., 1937, wyd. 3 pt. U nocznogo okna, 1970; Połutoraglazyj strielec. Sti-chotworienija. Pieriewody. Wospominanija, 1989.
Lit.: G. Adamowicz, Zwieno, Paris 1923.32;
V. Marków, w: Russian Futurism, Berkeley 1968;
J. E. Bowit, HRL 1985; A. Urban, Wopr. Lit. 1987. 12 i w: B. L., Połutoraglazyj strielec, 1989; J. Simkin, Wopr. Lit. 1988. 12.
LOKAF - LITIERATURNOJE OBJEDI-NIENUE KRASNOJ ARMII I FLOTA (Literackie Zrzeszenie Czerwonej Armii i Floty), organizacja pisarzy powołana 28.8.1930 w Moskwie. Do grona założycieli należeli N. Asiejew, D. Biedny, A. Biezymienski, J. Li-biedinski, A. Surkow i W. Wiszniewski. Z LO-KAF-em współpracowało ponad 120 pisarzy cywilnych i więcej niż 2500 wojskowych, należących do literackich kręgów Armii Czerwonej, a także wielu innych, przebywających w wojsku autorów i dziennikarzy. Oddziały LOKAF-u istniały w Leningradzie (sekretarz L. Sobolew), Moskwie, na Ukrainie i Białorusi, na Powołżu i północnym Kaukazie, w Azji Środkowej i we flocie czarnomorskiej. LOKAF wydawał własne czasopisma - "Lokaf" w Moskwie i "Załp" w Leningradzie. Czasopismo moskiewskie zostało w 1933 przemianowane na "Znamia". W 1932 na mocy ** uchwały partyjnej, zapowiadającej utworzenie ZP ZSRR, LOKAF został rozwiązany.

349
LWÓW Arkadij Lwowicz
KLE, LE, LES.
Lit.: L. Sobolew, LG 1930.4.9; N. Swirin, Lokaf
1931.12; W. Surganow, Oktiabr' 1958.7.
LWÓW Arkadij Lwowicz, 9.3.1927 w pobliżu Odessy, prozaik. Jego ojciec był początkowo robotnikiem, następnie urzędnikiem państwowym. L. wychowywał się w Odessie. Od 1943 studiował historię na uniwersytecie w Odessie. W 1949 został wydalony z uczelni, mógł jednak na wpół legalnie kontynuować naukę na uniwersytecie w Czerniow-cach, a następnie w 1951 zdać egzaminy państwowe w Odessie. Przez jakiś czas pracował jako nauczyciel w Zachodniej Ukrainie, w 1968 powrócił do Odessy. W latach 1965-73 zamieszczał swe opowiadania na łamach sowieckich periodyków. W 1966-72 wydał 6 zbiorków nowel. Nieuzasadnione zarzuty o działalność syjonistyczną spowodowały, że dwukrotnie (w 1970 i 1973) był przesłuchiwany przez KGB. Po półtorarocznych staraniach w czerwcu 1976 otrzymał zgodę na opuszczenie ZSRR i od 21. 10. zamieszkał w Nowym Jorku. Największy utwór L. - powieść Dwór 1981 (Podwórze), napisana w ZSRR w 1968-72, ukazała się najpierw w tłumaczeniu na język francuski (1979) i cieszyła się sporym powodzeniem. Rosyjskojęzy-czna edycja utworu wyszła prawie równocześnie z wydaniem zbiorku jego opowiadań Bol-szoje sotnce Odiessy 1981 (Wielkie słońce Odessy). Nowele z tego cyklu powstały jeszcze w Odessie, ale tylko połowę z nich zdołał L. opublikować w 1968 w Moskwie. Kolejny tomik jego opowiadań - Biznesmen iż Odiessy 1981 (Biznesmen z Odessy) obejmuje utwory napisane na emigracji. Złożoną z sześciu esejów książkę pt. Utolenije pieczaiju 1984 (Ukojenie smutkiem) poświęcił pisarzom rosyjsko--żydowskim m.in. I. Bablowi, E. Bagrickiemu i M. Swietłowowi. Od 1979 jego utwory ukazywały się w tłumaczeniu na język angielski (m.in. w czasopiśmie "Midstream"). Dzięki"" pieriestrojce od 1989 mógł odwiedzać ZSRR
i wydawać tam swoje utwory. L. uważnie obserwuje życie szerokich warstw społeczeństwa i przedstawia je w sposób realistyczny, konsekwentnie unikając jakichkolwiek komentarzy autorskich i ocen (uwidacznia się to nawet w doborze przymiotników). W powieści Dwór na ponad 800 stronicach tekstu ukazuje wzajemnie przecinające się losy zwyczajnych ludzi, mieszkańców pewnego domu w latach 1936-53. Koncentruje swoją uwagę na środowisku, które sowiecka propaganda pozbawiła szerszego dopływu informacji. Najważniejsze są dla tych ludzi sprawy związane z poprawą warunków mieszkaniowych, a także obawa przed aresztowaniem oraz ułożenie stosunków z osobami funkcyjnymi. Troska o materialne zabezpieczenie całkowicie ogranicza ich zdolność do samodzielnego myślenia i działania. Analogiczne zjawiska i problemy porusza L. w opowiadaniach poświęconych Odessie. W nowelach, zebranych w tomiku Biznesmen iż Odiessy, opisuje zderzenie emigrantów rosyjskich z rzeczywistością amerykańską. Tu także koncentruje uwagę na ukazywaniu zjawisk materialnych, zewnętrznych, w opisach scen seksualnych uwydatnia doznania fizyczne i rezygnuje z wewnętrznego, duchowego ustosunkowania się do rzeczywistości. W opowiadaniu W klubie Dzierżynskogo 1987 (W klubie Dzierżyńskiego) przedstawia L. spotkanie z uczestnikami walk rewolucyjnych w Odessie.
EmR, FV.
Dz.: Krach patienta, Odiessa 1966; Bulwar Cefa-kantus, 1967; Bolszoje sotnce Odiessy, 1968, wyd. 2: Mlinchen 1981; Dwie smierti Cezare Rossolino, Odiessa 1969; WOdiessie /eto, 1970; Skazy siebie, kto ty, 1972; Biznesmen iż Odiessy, Mlinchen 1981;
Dwór, t. 1-2, tamże 1981 i DN 1991.2-4; Powiel i Powiel, RM 1982.2.9-30.9; Utolenije pieczaiju, NY 1983; W klubie Dzierżynskogo, RM 1987.20. 2, 27.2 i 6.3; Instruktaż w Rimie (1982), Ogoniok 1990.14; Artykuły: RM 1990.6.7 i 13.7. Lit.: J. Troll, NRS 1983.7.8; S. Mydans, New York Times 1984.23.8; E. Sztrafnik, Ogoniok 1991.18.

Ł
ŁADINSKI Antonin Pietrowicz, 31.(19.)1. 1896 Obszczeje Pole (gub. pskowska) - 4.6. 1961 Moskwa, poeta i prozaik. Rozpoczęte studia prawnicze na uniwersytecie w Piotro-grodzie przerwał w czasie I wojny światowej. Był oficerem armii białych, w 1921 wyemigrował przez Egipt do Francji. Od 1926 publikował wiersze w emigracyjnych czasopismach. W 1931-38 wydał 4 tomiki poezji. Po dłuższych podróżach po Europie i Bliskim Wschodzie, z których jedną opisał w szkicu Putieszestwije w Palestinu 1937 (Podróż do Palestyny), zwrócił się ku prozie historycznej. W 1946 przyjął obywatelstwo sowieckie i zaczął pracować w redakcji gazety "Sowie-tskij Patriot", która wychodziła we Francji, a także jako korespondent "Prawdy". Po zakazie działalności Związku Patriotów Sowieckich (Sojuz Sowietskich Patriotów) został 5.9.1950 wydalony z Francji. Odtąd przebywał w strefie bezpośrednich wpływów sowieckich, najpierw w Dreźnie (NRD), potem od marca 1955 w ZSRR. Jego wiersze nadal drukowały wydawnictwa emigracyjne. Od 1959 w Moskwie kilkakrotnie były wydawane jego powieści historyczne. W 1961 został przyjęty do ZP ZSRR. Wiersze Ł. koncentrują się z reguły wokół pewnej głównej myśli, którą rozwija w toku narracji lub kształtuje w formie refleksji. Jego poezja odznacza się bogactwem obrazów. Często stosuje porównania i metafory, a także nadaje swym utworom charakter przypowieści. Temat historii, podróży i tęsknoty do ojczyzny w wierszach Ł. stale przeplata się z podstawowymi problemami ludzkiej egzystencji:
przeszłością i teraźniejszością, życiem i śmiercią, niebem i ziemią. Po napisaniu powieści, nawiązującej do historii Rzymu drugiego wieku XV legion 1937, którą w 1961 wznowił w Moskwie pt. W dni Karakałty (W czasach Karakalli), Ł. zainteresował się zdarzeniami z okresu Rusi Kijowskiej (989-1125) i przedstawił je w ścisłym powiązaniu z ówczesną sytuacją w Bizancjum i Europie Zachodniej. Jego trylogia, którą rozpoczął powieścią Golub' nad Fontom 1938 (Gołąb nad Fontem) - w wydaniu sowieckim z 1959 pt. Kogda pal Chersones (Kiedy padł Chersonez) - i ukończył w 1960 w Moskwie, razi jednak dłużyznami i nie odznacza się ani wiernością historyczną, ani choćby względną zgodnością z duchem opisywanej epoki. Toteż autor przedmowy z ubolewaniem konstatował: "a dyskusje teologiczne, które w owym czasie stanowiły centrum życia duchowego społeczeństwa, traktuje Ł. z pogardliwym uśmiechem wolterianina" (A. Kaźdan). EmR, HRL, KLE, Wy75.
Dz.: Czornoje i gołuboje, Paris 1931; Siewiemoje sierdce, tamże 1931; Stichi o Jewropie, tamże 1937; Putieszestwije w Palestinu, Tallinn (Revel) W7; XV legion, tamże 1937, wyd. 2 pt. WdniKa-rakałfy, Moskwa 1961; Piat' czustw, Paris 1938;
Gotub' nad Fontom, Tallinn 1938, wyd. 2 pt. Kogda pat Chersones, Moskwa 1959; Róża i czuma, Paris 1950; Pośledni] put' Władimira Monomacha, 1966, 1990; Trylogia: l. Kogda pał Chersones, 1. Anna Jaroslawna - korolewa Francyi, 3. Pośledni] put' Wladimira Monomacha, 1973; Istoriczeskije romany, 1984.
Lit.: K. Moczulskij, Czisła 1931.5; M. Cetlin, Sowr. Zap. 1931.45 i 1937.65; G. Fiedosiejew,

351
ŁAWRIENIOW Boris Andriejewicz
tamże 1937.63; W. Wejdłe, Ruś. Zap. 1938.11 i Sowr. Zap. 1939.68; G. Fiedotow, Sowr. Zap. 1939.69; J. Iwask, NŻ 1951.25; W. Inbier, LG 1960.16.6; A. Każdan, w: A. Ł., Pośledni] put'..., 1966; A. Niemirowskij, LO 1986.6.
ŁAPIN Boris Matwiejewicz, 30.(17.)5.1905 Moskwa - wrzesień 1941 pod Kijowem, prozaik. Od 1932 pisał we współautorstwie z Z. Chacrewinem. Syn lekarza. W 1924 ukończył Wyższy Instytut Artystyczno-Literacki im. Briusowa. Jako samouk nauczył się różnych języków obcych i posiadł rozległą wiedzę z zakresu orientalistyki. Poczynając od 1925 podróżował po pustyni Kara-kum (w składzie ekspedycji geobotanicznej), na Czukotkę (do faktorii, zajmującej się handlem futer) i do Japonii. Wstąpił do marynarki i zwiedził wiele miast portowych Europy i Azji. Wszystkie te wyprawy bardziej były motywowane żądzą poznania niż chęcią przygód. Działalność literacką rozpoczął w 1920 jako poeta. Później, kiedy zaczął podróżować, zwrócił się ku prozie dokumental-no-artystycznej. Pierwszą jego książką tego typu była Powiesi' o stronie Pamir (Opowieść o krainie, zwanej Pamir), wydana w 1929. W 1932 zaprzyjaźnił się z Z. Chacrewinem i część utworów pisał wespół z nim. Po podróży po Mongolii powstały dwa scenariusze, z których pierwszy napisał razem z L. Sławinem. Na początku II wojny światowej Ł. i Chacrewin znaleźli się w okrążeniu pod Kijowem i obaj tam polegli. Wczesne, eks-presjonistyczne wiersze Ł., korespondujące z eksperymentalnymi tendencjami epoki, były zdaniem L. Sławina "dziwną mieszaniną Karamzina i Chlebnikowa". Jego proza znacznie wykraczała poza ramy dokumentalnego, dziennikarskiego reportażu. "Starał się niwelować różnice między suchym protokolarnym zapisem a poezją" (I. Erenburg). Fikcja literacka w jego utworach spotykała się w krytyce częściej z aprobatą niż z negacją. Pierwszy duży utwór Ł. Stalinabadskij ar-chiw 1932 (Stalinabadzkie archiwum), napisany we współpracy z Chacrewinem, świadczył o dalszych poszukiwaniach w ramach uprawianego przez niego gatunku prozy. Znacznie rozszerzył tu jego granice, włączając przekłady utworów poetów tadżyckich. Książki Ł., zbudowane na zasadzie luźno ułożonego łańcucha epizodów, opowiadają o dalekich krajach. Uwaga narratora koncentruje się w nich nie na problemach ekonomiki, lecz na życiu kulturalnym i odrębnych losach ludzkich. KLE, RSPP2.
Dz.: Mofnianin, 1922; 1922-ja kniga stichow, 1923;
Powiesi' o stronie Pamir, 1929; Tichookieanskij dniewnik, 1929; Żumalist na granice, 1930; Po-dwig, 1933, 1966; Izbr., 1947; Izbr., 1958; Podwig, 1985. Wspólnie z Chacrewinem: Amierika grani-czit s nami, 1932; Stalinabadskij archiw, 1932; Pri-kluczenija chrabrogo mongoła, 1937; Putieszestwi-je, 1937; Leto w Mongolii (odrębne szkice obu autorów), 1939; Rasskazy i portriety, 1939; Pisma s franta, 1947, wyd. 2:1958; Jego zowut Suche-Bator (scenariusz filmu), w: Izbr. scenarii sowietskogo kino, 1950.5.
Lit.: W. Golcew, NM 1929.7 i 1930.2; A. Sieliwa-nowskij, tamże 1933.3; L. Sławin, tamże 1947.1 i w: tegoż Portriety i zapiski, 1965; I. Erenburg, Ludi, gody, żyzń (1962/63), 1990; J. Gordon, Ot-krywatieli niechożennych trop, 1973.
ŁAWRIENIOW Boris Andriejewicz, 17.(5.) 7.1891 Chersoń - 7.1.1959 Moskwa, dramaturg i prozaik. Syn nauczyciela. W 1909-15 studiował prawo na uniwersytecie w Moskwie. W czasie I wojny światowej był oficerem, w okresie wojny domowej walczył początkowo po stronie białych, potem przeszedł do Armii Czerwonej. Należał do grupy egofuturystów. Jako poeta debiutował w 1911. W końcu 1923 zamieszkał w Leningradzie, gdzie na łamach periodyków zamieszczał swoje opowiadania. W 1925 została wystawiona jego pierwsza sztuka teatralna Dym, znana też pt. Miatież (Bunt). Następna pt. Radom 1927 (Rozłam), wystawiona z okazji 10. rocznicy przewrotu październikowego, została uznana za jedną z najlepszych sowieckich sztuk na temat rewolucji.

ŁOCHWICKA Mirra
352
W 1944 Ł. wniósł do niej istotne poprawki, przystosowując do ówczesnych oczekiwań partii. W 1930-32 należał do LOKAF-u. W czasie wojny fińskiej, a także II wojny światowej Ł., który już w latach nauki w gimnazjum podejmował próbę ucieczki w podróż dalekomorską, był korespondentem wojennym w marynarce. Na tym materiale oparł swoją sztukę Za tiech, kto w morie 1945 (Za tych, co na morzu, 1951), wyróżnioną nagrodą Stalinowską I st. za 1945. Sztuką Gołos Amieriki 1949 (Głos Ameryki), wykonując zalecenie partii, włączył się do anty-amerykańskiej propagandy w latach powojennych (nagroda Stalinowska II st. za 1949). Przez wiele lat był przewodniczącym sekcji dramaturgicznej w ZP ZSRR, a w 1954 został wybrany do zarządu ZP ZSRR. Wczesne opowiadania Ł., np. Wietier 1924 (Wicher) i Sorok pierwyj (Czterdziesty pierwszy, 1957), odznaczały się "szybkim, dynamicznym rozwojem akcji, wielką ilością zdarzeń, niezwykłością sytuacji, ostrymi, romantycznie wyolbrzymionymi konfliktami" (Struve). Później Ł. uprawiał inne gatunki prozatorskie. W jego sztukach akcja toczy się zazwyczaj w środowisku wojskowych i każdorazowo realizuje określone zadania partyjne. W sztuce Razfom problem przemiany duchowej inteligencji i jej przejścia na stronę rewolucji rozpatruje Ł. na przykładzie zachowania się i działań załogi krążownika "Zaria", który podobnie jak jego prototyp "Aurora" bierze udział w bolszewickim przewrocie. Większość postaci kształtuje w sposób schematyczny, a dydaktyzm ideologiczny uprawia równie otwarcie jak w późniejszych swych sztukach, podporządkowanych zadaniom propagandy.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Wietier, 1924; Sorok pierwyj, Zwiezda 1924.6;
Raztom, Wojennyj Wiestnik 1928.8; Za tiech, kto w morie, Zwiezda 1945.12; Gołos Amieriki, tamże 1949.8; Opowiadania, Warszawa 1951; Lermon-tow, Tieatr 1953.4; Czterdziesty pierwszy i inne opowiadania. Warszawa 1960; Biessmiertnaja wachta, 1973; Pjesy, 1974; "Służyli diełu rieali-
zma", Tieatr 1981.10. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1931;
Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1958; Sobr. socz. w 6-ti tt.,
1963-65,1982-84.
Lit.: I. Ewentow, 1951; I. Wiszniewskaja, 1962;
W. Pimienow, Tieatr 1966.5; F. Nieuważny, Lit. na Św. 1977.10; V. Michailovich, RLJ 1978.113;
C. Sołodar', Tieatr 1980.6; W. Kardin, 1981;
B. Filippow, LR 1983.18.2.
ŁOCHWICKA Mirra (właśc. Marija Alek-sandrowna Żyber, z d. Łochwicka), 1.12. (19.11.)1868 Petersburg - 9.9.(27.8.)1905 tamże, poetka. Wychowywała się w wysoce kulturalnej rodzinie, jej ojciec był znakomitym adwokatem i profesorem prawa, a siostra pisarką, znaną pod nazwiskiem Teffi. Ł. pisała wiersze od lat dziecięcych; w 1888 ukończyła Instytut Aleksandryjski w Moskwie i powróciła do Petersburga, gdzie od 1889 była współpracownicą licznych czasopism literackich. Rozgłos zyskała w połowie lat 90. po wydaniu pierwszego zbiorku wierszy Stichotworienija 1896 (Poezje), za który otrzymała nagrodę Puszkinowską, przyznawaną przez Imperatorską Akademię Nauk (połowę nagrody, następną została wyróżniona pośmiertnie w 1905). Kolejne cztery zbiorki liryki ukazały się w 1898 i 1900,1903 i 1904, przy czym ostatni zawierał też dramaty Ł. o tematyce średniowiecznej. W swej poezji Ł. zbliżała się do symbolistów; jej utwory liryczne często rozpatrywano w kontekście twórczości Balmonta. Przez dłuższy czas mieszkała Ł. w Moskwie. Po jej wczesnej śmierci kolejny tomik wierszy ukazał się jeszcze tylko w 1908. Melodyjność i duża przystępność liryki miłosnej Ł. uczyniły ją na progu XX w. tak sławną i lubianą, że jako jedyna w literaturze była nazywana rosyjską Safoną. W 1924 A. Luther zaliczał ją do "najbardziej naturalnych, kobiecych talentów lirycznych wśród poetek rosyjskich". Temat miłości kobiecej przewija się przez całą jej twórczość, w której motywy historyczne występują nadzwyczaj rzadko. Jej zgrabnie skonstruowane na zasadzie paralelizmu wiersze napełnione są obrazami i porówna-

353
ŁOSIEW Lew Władimirowicz
niami, romantycznym nastrojem i erotyką. Wyrażają pozytywny stosunek podmiotu lirycznego do ukochanej osoby i wobec śmierci. KLE, Ni, LE, RP90, RP94.
Dz.: Stichotworienija, 1896,1898; Stichotworienija, 1900,1903,1904; Pieried zakatom, 1908; Wiersze w: Poety J 880-1890 gg., 1972; Russkaja poezija XIX w., 1.1, TL9'}4',Poeticzeskije tieczenija w russkoj litieraturie końca XIX - naczata XX w., 1988. Lit.: K. Balmont, Wiesy 1904.2; W. Briusow, w:
tegoż Dalokije i blizkije, 1912, s. 148; I. Bunin, w:
tegoż Sobr. socz., t. 9, 1967; L. Dołgopołowa i L. Nikołajewa, w: Poety 1880-1890 gg., 1972.
ŁOSIEW Lew Władimirowicz (do 1979 pod właśc. nazwiskiem Lifszyc, w pisowni amerykańskiej Loseff), 15.6.1937 Leningrad, poeta i historyk literatury. Syn poety Władimira A. Lifszyca, który doradził Ł., gdy ten zaczął pisać książki dla dzieci, by drukował je pod pseudonimem. W 1954-59 Ł. studiował dziennikarstwo na uniwersytecie w Moskwie. Później pracował jako dziennikarz. Napisał wiele wierszy, utworów prozatorskich oraz 10 sztuk i scenariuszy do filmów telewizyjnych dla dzieci. W 1962-75 pracował w redakcji czasopisma dziecięcego "Ko-stior". Pierwsze utwory poetyckie Ł., których nie wyrzekł się także później, powstały w 1974. W lutym 1976 wyemigrował do USA, gdzie działalność naukową w zakresie filologii łączył z dydaktyczną, pracując w tamtejszych szkołach wyższych. Jego dysertacja z 1981 pt. "On the Beneficience of Censorship: Aesopian Language in Modem Russian Literaturę" została opublikowana w 1984. Jako poetę (jeszcze pod pseudonimem A. Łosiew) zaprezentował go po raz pierwszy W. Maramzin w czasopiśmie "Echo" (1979.4). Wiersze z lat 1984- 85 zebrał Ł. w tomiku Czudiesnyj diesant 1985 (Cudowny desant), następny pt. Tajnyj so-wietnik 1987 (Tajny radca) zawdzięczał swe wydanie sukcesowi pierwszego. Ł. opublikował wiele artykułów historycznoliterackich i recenzji. Niektóre eseje, poświęcone własnej pracy dziennikarskiej w ZSRR, które od
1976 zamieszczał m.in. na łamach czasopism "Kontinient" i "New York Review of Books", włączył do tomu pt. Zakryty] raspriedielitiel 1984 (Towarowy punkt rozdzielczy dla uprzywilejowanych). Ponadto przygotował i wydał zbiór artykułów pt. "Poetika Brod-skogo" (1986). Mieszka w Hanover (New Haven) i od 1979 wykłada literaturę rosyjską w Dartmouth College. Dzięki "* pieriestroj-ce w 1989 opublikował niektóre swoje wiersze w ZSRR. Twórczość Ł. cechuje skłonność do intelektualnej gry, ironii, parodii i udziwnień. Konieczność czopowego języka w ZSRR, gdzie nie mógł powiedzieć prawdy, opartej na własnych doświadczeniach, a banałów chciał uniknąć, pobudziła go do szerokiego zastosowania aluzji literackiej. W swej na pozór chłodnej poezji niepokój próbuje ukryć pod maską ironii. Temat miłości i przyjaźni, jak też sympatia lub antypatia nigdy nie znajdują w niej bezpośredniego wyrazu. Przez całą jego twórczość przewija się motyw Rosji, porzuconej na pastwę gwałtu, terroru i kłamstwa. Liczne wiersze powstały pod wpływem konkretnych sytuacji życiowych. Poezję Ł. łączą różnorodne związki z wielowiekową rosyjską tradycją, o czym świadczą liczne cytaty i reminiscencje. Jego wiersze uzyskują ciekawą oprawę estetyczną dzięki zestawieniu przeciwstawnych elementów i zastosowaniu niezwykle śmiałych rymów. Głębokie, intelektualne rozważania nad zdarzeniami o globalnym wymiarze, w których uczestniczą Bóg i przyroda, określają całą twórczość Ł. Pod maską filozoficznych refleksji ukryte są jednak przeżycia samotnego człowieka, jego poszukiwania sensu życia i śmierci.
FV.
Dz.: Tułupy my (autobiografia), w: The Blue Lagoon Anthology 1980.1, s. 140-149; Zakryty] raspriedielitiel, Ann Arbor 1984; Czudiesnyj diesant, Tenafly 1985; Tajnyj sowietnik, tamże 1987; Wiersze: Znamia 1989.11, Zwiezda 1990.9, Ogoniok 1990.23 i Ju. 1991.2; Wywiady: RM 1983.18.6 i Strielec 1988.2. Lit.: I. Brodskij, Echo 1979.4; N. Korżawin,

ŁOSKUTOW Michaił Pietrowicz
354
M. Morgulis, D. Rojtman i in.. Lit. Kurjer 1985. 11; M. Lemchin, RM 1985.23.5; L. B. Croft, Worid Lit. Today, Summer 1986; B. Paramonow, Grani 1986.140; W. Betaki, Russkaja poezija za 30 let, 1987; W. Maksimów, NRS 1988.4.5; G. S. Smith, SR 1988.1; W. Połuchina, RM 1988.11.11.
ŁOSKUTOW Michaił Pietrowicz, 24.(11.)9. 1906 Kursk - 1940 (?) w więzieniu, prozaik. Był dziennikarzem, w 1928-29 opublikował 3 zbiorki reportaży i felietonów. W 1930-32 był pracownikiem środkowoazjatyckiej rozgłośni radiowej w Taszkiencie i podejmował liczne wyprawy na słabo wówczas przebadaną pustynię Kara-kum. Po powrocie do Moskwy należał do kręgu przyjaciół K. Paustowskiego i R. Frajermana. Swoje środkowo-azjatyckie wrażenia zawarł w książce Trinad-catyj karawan 1933 (Trzynasta karawana). Na tle prozy dokumentalnej pierwszych lat "budownictwa socjalistycznego" wyróżnia się ona bezpośredniością i świeżością ujęcia tematu "zagospodarowania pustyni". Opis własnych, często niebezpiecznych przygód, dopełnił autor informacjami na temat dziejów koczujących na pustyni ludów. Udział w pierwszym rajdzie samochodowym na trasie Moskwa-Kara-kum-Moskwa pozwolił Ł. zgromadzić materiał do innych utworów o Azji Środkowej. W chwili, gdy od prozy reportażowej zaczynał stopniowo przechodzić do beletrystyki, jego działalność literacka została brutalnie przerwana. W 1937 został aresztowany, a jego twórczość popadła w zapomnienie. Po "" rehabilitacji w 1956 początkowo uważano, że zmarł w 1943. W przedmowie do pierwszej pośmiertnej edycji utworów Ł. z 1958 Paustowski określił go jako pisarza "diabelnie zdolnego", mającego własny światopogląd i dar lapidarnego humoru. KLE.
Dz.: Koniec mieszczanskogo pierieułka, 1928; Trinadcatyj karawan, 1935, wyd. 2: 1958; Rasskazy o dorogach, 1935; Bietyj słoń, 1958; Sledy na pieskie, 1959; Niemnogo w storonu, 1968, 1985.
Lit.: K. Paustowskij, w: tegoż Sobr. socz. w 6-ti tt.,
t. 5,1958; E. Rżewskaja, NM 1959.1; N. Atarow, LG 1959.7.7; A. Siergiejew, NM 1970.1; I. Rach-tanow, Dietskaja Lit. 1971.2 i w: tegoż Na szyro-tach wriemiem, 1973.
ŁOZINSKI Michaił Leonidowicz, 20.(8.)7. 1886 Gatczyna pod Petersburgiem - 1.2. 1955 Leningrad, tłumacz i poeta. Syn adwokata. W 1913 ukończył studia na wydziale filologicznym uniwersytetu w Petersburgu. Wiersze z lat 1906-13 zebrał w tomiku Górny'] klucz 1916 (Górskie źródło). Ł. był członkiem "* Cechu Poetów, a w 1912-13 wydawcą akmeistycznego czasopisma "Gipierbo-riej". W 1914-37 pracował w bibliotece publicznej w Leningradzie. Od 1918 przez kilka lat współpracował z wydawnictwem "Wsie-mirnaja Litieratura", redagując liczne przekłady poetyckie. Ł., którego siostra była na emigracji, nie podjął współpracy ani ze środowiskami emigracyjnymi, ani z instytucjami sowieckimi w kraju. Przyjaźnił się z O. Man-delsztamem, w 1921, 1928 i 1933 był aresztowany, a w 1935, po zamordowaniu Kirowa, uniknął wysiedlenia z Leningradu dzięki wstawiennictwu A. N. Tołstoja. Od tego czasu zajmował się prawie wyłącznie przekładami (wyjątek stanowi kilka okolicznościowych wierszy). W ciągu 35 lat przełożył z różnych języków zachodnich 80 000 linijek wierszy i 500 arkuszy drukarskich prozy. Największym dziełem Ł. jako tłumacza był przekład "Boskiej komedii" Dantego, nad którym pracował w 1936-43, w tym również podczas ewakuacji w Jełabudze (nagroda Stalinowska I st. za 1943/44). Edycje przekładu niejednokrotnie powielano. Własna twórczość poetycka Ł. była zbliżona do utworów akmeistów. Jako tłumacz wykazał się znakomitym gustem literackim, rozległym wykształceniem filologicznym i doskonałą sprawnością języka. Utwory Szekspira, Cer-vantesa, Moliera, Corneille'a, Goethego, Schillera, Heinego, Lope de Vegi i in. osiągnęły w jego przekładzie prawdziwie rosyjskie brzmienie. "Sens swego życia widział w tym, by być stróżem kultury, by przyswoić nam te

355
ŁUGOWSKOJ Władimir Aleksandrowicz
zdobycze poezji zachodniej, które uważał za najbardziej wartościowe" (Etkind). HRL, KLE, LES, Ni, Wy75, Wy82. Dz" Górny j klucz, 1916, wyd. 2: 1922; 3 wiersze z 1916-19 w: Antołogija pietierburgskoj poezii epo-chi akmieizma, Miinchen 1973; Myśli o pieriewo-die, Leningradskij Almanach 1955.10; Iskusstwo stichotwornogo pieriewoda, DN 1955.7 i w: Bagro-woje swietiło, 1974. Przekłady: Serwantes, 1962;
Szekspir (Gamlet), 1964; Dante, 1967; Bagrowoje swietiło. Stichi raźnych awtorow, 1974.
Lit.: E. Etkind, ILit. 1956.3 i w: Bagrowoje swietiło, 1974; A. Achmatowa, w: tejże Socz. w 2-ch tt., 1968, s. 188-190; I. Iwanowskij, Dień Poezii, Leningrad 1972; W. Griebienszczikow, RLJ 1977. 108; D. Segal, RL 1983.13(4); I. Tołstoj, Zwiezda, 1986.7; A. Ławrow, R. Timenczik, LG 1986.30.7;
E. Miller-Łozinskaja (1884-1970), RM 1990. 6.4.
ŁUGOWSKOJ Władimir Aleksandrowicz,
l. 7.(18.6.)1901 Moskwa - 5.6.1957 Jałta, poeta. Syn nauczyciela literatury w gimnazjum i śpiewaczki. Po przewrocie bolszewickim w 1919-21 studiował w instytucie woj-skowo-pedagogicznym. Debiutował wierszem, ogłoszonym na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" w 1925, w 1926 wydał nieduży zbiorek poezji pt. Społochi (Błyski). W tym samym roku zaprzyjaźnił się z P. Antokol-skim, w 1926-30 był członkiem grupy kon-struktywistów, najbardziej konsekwentnym jej przedstawicielem. W 1930 wstąpił do "" PAPP-u i został członkiem koi. red. czasopisma "Lokaf". Wyjazdem w składzie grupy pisarzy, wydelegowanych do Turkmenii, rozpoczął okres podróży, utrwalonych w jego licznych poematach. Był w Azji Środkowej, na Kaukazie i dwa razy na krótko wyjeżdżał do Europy Zachodniej. Początkowo twórczość Ł. oceniano w krytyce różnie: 26.4. 1937 zarząd ZP ZSRR na łamach "Litiera-turnoj Gaziety" potępił niektóre jego wiersze jako politycznie szkodliwe. Po wyrażonej w prasie skrusze (Znamia 1937.6) Ł. pozostał na wolności, ale zdołał opublikować tylko niektóre utwory. Na skutek ciężkich stanów depresyjnych nie mógł być korespondentem frontowym i lata wojny spędził na leczeniu w Taszkiencie. Polepszenie klimatu społeczno-politycznego w okresie "* odwilży przyczyniło się do wzrostu aktywności twórczej Ł. W postaci odrębnych zbiorków ukazały się dwa cykle jego wierszy - Soinceworot 1956 (Obrót słońca) i nie dokończony pt. Si-niaja wiesna 1958 (Błękitna wiosna). W 1958 wydano całkowicie przerobiony liryczno-epi-cki utwór Ł. Sieriedina wieka (Połowa wieku), złożony z 25 poematów, nad którymi pracę rozpoczął w 1942. W sumie za życia Ł. opublikowano 36 tomików wierszy, ale prawdziwy rozgłos przyniosły mu utwory, a także prace krytyczne- i historycznolite-rackie, które ukazały się już po jego śmierci. W latach 20. pisał Ł. wiersze, obejmujące rozległe przestrzenie i czasy, przepełnione entuzjazmem, opiewające rewolucję i wojnę domową. Zbiorek Muskuł 1929, napisany w okresie zafascynowania konstruktywi-zmem, nasycił racjonalnym patosem, pragnieniem poświęcenia się dla mas. Zbiorowi wierszy publicystycznych pt. Jewropa 1932 (Europa) nadał cechy typowe dla poezji wypełniającej zamówienie społeczne. Na tle wierszy z cyklu Bolszewikom pustyni i wiesny 1931, 1933, 1948 (Bolszewikom pustyni i wiosny), poświęconych budownictwu socjalistycznemu, korzystnie wyróżnia się jego zbiorek Kaspijskoje morie 1936 (Morze Kaspijskie) dzięki obecności w nim autentycznej liryki miłosnej. Za najbardziej wartościowe w swym dorobku poetyckim Ł. nie bez podstaw uważał trzy ostatnie zbiorki wierszy. Napisany "jednym tchem" cykl jego wierszy Sotnceworot był próbą ogarnięcia zachodzących w życiu zmian z punktu widzenia współczesności. Wcześniej wyznawanym ideom i wierze przeciwstawił tu kryterium prawdy. W wierszach z cyklu Siniaja wiesna bardziej nawiązał do przeszłości; chciał w nich uchwycić istotę duchowości. W cyklu poematów Sieriedina wieka śledził Ł. rozwój wydarzeń i losy jednostki po przewrocie bolszewickim, zwracając szczególną uwagę na takie ogólnoludzkie problemy i zjawiska, jak

ŁUKASZ Iwan Sozontowicz
356
przypadek i prawidłowość, sprzeczność interesów jednostki i ogółu. Cechą charakterystyczną twórczości Ł. jest luźna pod względem budowy narracja epicka, przekazana w formie białego wiersza. Zamiast chronologii i realistycznie ujętych procesów życiowych wprowadza szeregi mozaikowych obrazów, abstrakcje, refleksje, metaforyczne skojarzenia i patetyczne wyznania. Niekiedy w jego utworach, jak np. w wierszu Żestokoje probużdienije 1929 (Okrutne przebudzenie), który był krytykowany w 1937, wyczuwa się wielką rozpacz, przeważa jednak tonacja optymistyczna, namiętna wiara w możliwość "szczęścia dla wszystkich".
KLE, LE, LES, RSPPol2, Wy82. Dz.: Spotochi, 1926; Muskał, 1929; Stradanija moich druziej, 1930; Jewropa, 1932; Żyzń, 1933; Ka-spijskoje morie, 1936; Pustynia i wiesna (Bolszewikom pustyni i wiesny) 1931-52,1953; Linka, 1955;
Soinceworot, 1956; Izbr. socz., 1956; Sieriedina wieka, 1958; Siniaja wiesna, 1958; Razdumje o poezii, 1960; Matieriaty k tworczeskoj istorii knigi "Sieriedina wieka". Lit. Nasiedstwo 1965.74; Pieśń o wichrze. Warszawa 1965; Stichotworienija ipoe-my, 1966. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1971,1988-89. Lit.: A. Turków, 1958; Stronicy wospominanij o W. A. Ł., 1962; L. Lewin, 1963, wyd. 2: 1972;
W. Ogniow, 1966; J. Moric, Zwiezda Wostoka 1968.6; I. Grinberg, w: W. A. Ł., Sobr. socz. 1971;
E. Sołowiej, 1977; Stronicy wospominanij o Ługow-skom, 1981; E. Bykowa i M. Nogtiewa, Wopr. Lit. 1981.7; E. Bykowa, Tieatr 1982.4; M. Ście-puro, Wrocław 1983; T. Chamidowa, Taszkient 1984.
ŁUKASZ Iwan Sozontowicz, 1892 Petersburg - 1940 Paryż, prozaik. Jego ojciec, żołnierz w stanie spoczynku, był stróżem w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu (I. Riepin przedstawił go na obrazie "Kozacy zaporoscy piszą list do sułtana tureckiego" w postaci Kozaka z zabandażowaną głową). Matka, pochodząca ze wsi, prowadziła bufet w Akademii. Ł. ukończył studia prawnicze i filologiczne na uniwersytecie w Petersburgu. Debiutanckim zbiorkiem wierszy Cwiety jadowityje 1910 (Trujące kwiaty) potwierdził
swój bliski związek z poezją futurystów. Udział w rewolucji lutowej 1917 roku znalazł odbicie w niektórych jego publikacjach publicystycznych, m.in. w broszurach pt. Wotyncy 1917 (Wołynianie). Podczas wojny domowej walczył po stronie białych pod dowództwem generała A. P. Kutiopowa. W 1920 wyemigrował przez Konstantynopol do Sofii, gdzie opublikował swój pierwszy, bardziej znaczący literacko utwór Gołoje pole 1921 (Nagie pole). Na początku lat 20. mieszkał w Berlinie (tu zaczął pisać powieści historyczne), w 1927/28 przebywał w Rydze (kierował działem literackim gazety "Słowo"), a następnie osiadł w Paryżu i został współpracownikiem redakcji czasopisma "Wozrożdienije". Napisał ponad 10 powieści historycznych. Jedną z nich pt. Graf Kalio-stro. Powiesi' ofiłosofskom kamnie, gospoże iż doroźnogo sunduka, wielikich rozienriejce-rach, wołszebnom zototie, moskowskom baka-ławrie i o proczich czudiesach i sławnych pri-kluczenijach, bywszych w Sankt-Pietierburgie w 1782 godu (Hrabia Cagliostro) poświęcił XVIII-wiecznym mistykom. W innej pt. Pożar Moskwy 1928 ukazał wydarzenia z pierwszego ćwierćwiecza XIX w. Szczególnie wysoko została oceniona powieść Biednaja lu-bow' Musorgskogo 1940 (Nieszczęśliwa miłość Musorgskiego). Popularnością cieszyły się również opowiadania Ł. zebrane w 3-to-mowej edycji pt. Czort na gauptwachtie 1925 (Diabeł na posterunku). W latach 60. wiele opowiadań wznowiło na swych łamach paryskie czasopismo "Wozrożdienije". R. Gul nazwał Ł. "prawdziwym mistrzem słowa z kręgu "prawicowych" pisarzy zagranicznych". "* Pieriestrojka otworzyła przed jego utworami drogę do czytelnika w Rosji. Książka Ł. Gołoje pole zawiera szkice literackie, ukazujące ewakuację oddziałów armii Wrangla. W powieści Pożar Moskwy przedstawił różnorodne, w tym również tragiczne i wzruszające epizody z życia żołnierzy rosyjskich w Petersburgu, Moskwie i Paryżu na początku XIX w., rysując szeroki historyczny obraz epoki. W centrum utworu umieścił los

357
ŁUKONIN Michaił Kuźmicz
młodego, wykształconego oficera, który zakończył swe życie podczas powstania deka-brystów w 1925.
EmR, Fo, KLE, RP94.
Dz.: Gotojepole, Sofija 1922; Czort na gauptwach-tie, Berlin 1922; Gosudar', Wierietieno, Berlin 1922.1 (reprint RM 1986.5.12,1987.9.1, 23.1-13. 3); Bieł-cwiet, Berlin 1923; Graf Kaliostro, tamże 1925, wyd. moskiewskie zaplanowano na 1991;
Dworcowyje grienadiory, Paris 1928; Pożar Moskwy, tamże 1930; Sny Pietra, Beograd 1931; Wjuga, tamże 1936; Moskwa cariej, Wozr. 1938.6.5 (reprint RM 1991.15.2); Wietier Karpat, Paris 1938;
Biednaja lubow' Musorgskogo, tamże 1940. Lit.: A. Wietługin, Nowaja Russkaja Kniga, Berlin 1922.4; A. Drozdów, tamże 1923.2; M. Cetlin, Sowr. Zap. 1931.45; T. L. Łukasz, Wozr. 1957. 70; Neo-Silvester, tamże 1966.174; J. Gorbow, tamże 1968.203; R. Gul, w: tegoż/a unios Rossi-ju, t. l, NY 1981.
ŁUKNICKI Pawieł Nikołąjewicz, 12.10. (29.9.) 1900 Petersburg - 23.6.1973 Moskwa, prozaik. Syn inżyniera wojskowego. W 1921-25 studiował filologię w Taszkiencie i Pio-trogrodzie. Od 1922 pisał wiersze. W 1925-29 podróżował po Krymie, Kaukazie i Turkmenii. Poczynając od 1930 brał udział w wielu wyprawach naukowych w góry Pamiru, które od tego czasu stały się najważniejszym tematem jego twórczości. Podczas II wojny światowej był korespondentem TASS-u w oblężonym Leningradzie. Później mieszkał w Moskwie, ale przez dłuższy czas co roku przebywał w Azji Środkowej. Od 1958 do końca życia wchodził w skład komisji rewizyjnej ZP RFSRR. Wczesna liryka Ł. pozostawała pod wpływem awangardowych prądów lat 20. XX w., a przede wszystkim A. Achmatowej i N. Gumilowa (zob. RM 1991.28.6). Wierność im zachował przez całe życie, zbierał nie opublikowane materiały i zabiegał o "• rehabilitację Gumilowa. Już w drugim i jednocześnie ostatnim zbiorku poezji Ł. pt. Pieriechod 1931 (Przejście) wyraziście brzmi motyw sowieckiego Wschodu. Udział w wyprawach po nie zbadanych obszarach Pamiru znalazł odbicie w licznych jego reportażach, napisanych w latach 30. W swej prozie, jak np. w książce Wsadniki i pieszechody 1934 (Jeźdźcy i piesi) Ł. opierał się na własnych doświadczeniach, ale uwzględniał też zasłyszane fakty i zdarzenia minione i współczesne. Taki sam charakter mają również jego powieści, m.in. Nisso 1946 (wyd. poi. 1951), w której opowiada o życiu górskich plemion, prace popularnonaukowe, jak np. Tadżykistan 1951, oraz dzienniki z lat 1930-32, wydane pt. Putieszestwija po Pamiru 1955 (Wędrówki po Pamirze, 1966). Ł. pisał z rozmachem, i choć nie dorównywał siłą swego talentu W. Arsienjewowi, jego proza dzięki swej bezpośredniości wywierała dość mocne wrażenie na odbiorcy. Najważniejszy utwór Ł. z ostatnich dziesięciu lat jego życia pt. Leningrad, diejstwujet... Frontowej dniewnik 1961-68 (Leningrad walczy. Dziennik frontowy, 1976-77) przedstawia bogaty materiałowo obraz II wojny światowej, zwłaszcza blokady Leningradu, widziany oczami bezpośredniego świadka wydarzeń i pozbawiony uogólnień.
KLE,RSPP2.
Dz.: Wołczec. Stichi, 1927; Mojra, 1930; Pieriechod. Stichi, 1931; Za sinim pamirskim kamniem, NM 1932.2; Wsadniki i pieszechody, 1934; Ziemia mofodosti, 1936; Sołnce wsio wysze, 1939; Nisso, 1946, wyd. 2: 1963; Tadżykistan, 1951; Putieszestwija po Pamiru, 1955; Leningrad diejstwujet... Frontowej dniewnik, w 3-ch knigach, 1961-68, wyd. 2: 1971; Cwiet ziemli, 1988; Skwoź wsiu bfo-kadu, 1988; Acumania. Wstrieczi s Annoj Achma-towoj, Paris 1991. Izbr., 1972.
Lit.: D. Mołdawski], Zwiezda 1952.6; anonim. Lit. i Żyzń 1960.12.10; A. Zyrin, Zwiezda 1961.5;
W. Szoszyn, Zwiezda Wostoka 1978.2; W. Łuk-nickaja, 1988; R. Timienczik, RM 1991.28.6.
ŁUKONIN Michaił Kuźmicz, 29.10.1918 Astrachań - 4.8.1976 Moskwa, poeta. Lata dziecięce spędził na wsi nad Wołgą. W 1937 ukończył instytut pedagogiczny w Stalingradzie. Przez jakiś czas studiował w IŁ, a w 1939/40 brał udział w wojnie z Finlandią.

ŁUNACZARSKI Anatolij Wasiljewicz
358
W 1942 wstąpił do partii. Wiersze z okresu II wojny światowej, w której uczestniczył jako korespondent wojenny, złożyły się na pierwszy jego zbiorek poezji pt. Sierdcebije-nije 1947 (Bicie serca). W poemacie Rabo-czij dień 1948 (Dzień pracy), za który otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1948, każdy nowy dzień ujął jako etap w rozwoju sowieckiego społeczeństwa. Poemat Pńznanije w lubwi 1960 (Wyznanie miłości), podobnie jak prawie wszystkie inne jego utwory, służy utrwaleniu patriotycznych uczuć, osnutych na materiale osobistych wspomnień, przywołujących najbardziej kluczowe zdarzenia polityczne z historii władzy sowieckiej. Poczynając od 1961 zamieszczał w periodykach wspomnienia o poetach, zebrane później w książce pt. Towariszcz poezija (Towarzyszka poezja). W 1970 Ł. został członkiem zarządu ZP RFSRR, a w 1971 również ZP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Oprawa graficzna niektórych wierszy Ł., zwłaszcza łamanie ich szyku, przypomina praktykę W. Majakowskiego. Jego liryka miłosna ujawnia nieraz swą poetycką siłę, wyczuwa się w niej jednak brak poczucia rytmu. Już w czasach stalinowskich chwalono Ł. bardziej za zamierzenia twórcze niż za ich realizację. Później krytycy pisali o jego nieporadności, niedostatecznej koncentracji i sztucznej zawiłości techniki. Mimo to zbiorek wierszy Ł. pt. Nieobchodimost' 1973 (Konieczność) cieszył się pewnym uznaniem i został wyróżniony nagrodą państwową za 1973. Po śmierci Ł. wypowiedziano o nim wiele pozytywnych opinii.
KLE, LES, RSPPol2, Wy75, Wy82. Dz.: Sierdcebijenije, 1947; Doroga k miru, 1951;
Stichi dalniego sledowanija, 1956; Priznanije w lubwi. Lit. i Żyzń 1960.14.2 i wyd. oddz. 1972;
Towariszcz poezija, 1963, wyd. 2: 1972; Pieriedo-waja, 1973; Stichotworienija i poemy, 1985;
W etom zariewie wietrowom, 1990. Izbr. proizw.
w 2-ch tt., 1969,1973,1989; Sobr. socz. w 3-ch tt.,
1978-79.
Lit.: B. Sołowjow, Zwiezda 1951.3; I. Dienisowa,
1968; W. Piercow, Znamia 1969.8 i Lit. i Sowr.
1970.10; A. Kiriejewa, 1970, wyd. 2:1980; K. Sie-lichow, LO 1973.10; K. Wanszenkin, w: tegoż Lica igołosa, 1978; L. Anninskij, NM 1980.3 i wyd. oddz. 1982; Wospominanija o M. Ł., 1982; M. Upienik, LG 1988.26.10.
ŁUNACZARSKI Anatolij Wasiljewicz, 23.
(ll.)11.1875 Połtawa - 26.12.1933 Menton we Francji, działacz polityczny, krytyk i dramaturg. Urodził się w rodzinie urzędniczej. Od 15. roku życia interesował się marksizmem, a w 1892 wstąpił do socjaldemokratycznej organizacji. Studiował filozofię i nauki przyrodnicze w Zurychu (1895-97) i w Rosji (1897-1906). W 1903 przyłączył się do bolszewików, a w 1906-17 był na emigracji. Razem z A. Bogdanowem zorganizował grupę "Wpieriod" (Naprzód), która w 1909 zerwała z bolszewikami. Z tego okresu pochodzą liczne jego studia historycznoliterackie i filozoficzne. W 1917 Ł. powrócił do Rosji, znowu wstąpił do partii bolszewików i został ludowym komisarzem oświaty. W odróżnieniu od Lenina pozytywnie odnosił się do "* Proletkultu. W przeciwieństwie do futurystów i części czołowych przedstawicieli Proletkultu występował w obronie tradycji, opowiadał się za włączeniem ** współwędrow-ców do procesu budowy nowej kultury oraz za współistnieniem różnych kierunków literackich. Pierwszą sztukę pt. Korolewskij bra-dobriej (Golibroda królewski) opublikował w 1906, w 1918-27 napisał 18 sztuk, a wśród nich historyczno-filozoficzne tragedie dotyczące istoty rewolucji. W 1929 Ł. został zdjęty ze stanowiska komisarza oświaty. Nadal jednak wchodził w skład koi. red. czasopism "Nowyj Mir" (1925-31) i "Krasnaja Niwa" (1923-30), kierował pracą instytutu nauko-wo-badawczego literatury i sztuki przy komunistycznej Akademii, a w 1930 został członkiem Akademii Nauk ZSRR. O wyłączeniu Ł. z życia kulturalnego kraju szczególnie wyraźnie świadczyło mianowanie go ambasadorem w Hiszpanii, w drodze do której zmarł. Niektóre sztuki Ł., jak np. Magi 1919 (Magicy), Wasilisa Priemudraja

359
ŁUNC Lew Natanowicz
1920 (Wasylisa Przemądra) oraz Iwan w raju 1920 (Iwan w raju) przypominają neoro-mantyczne bajki. Jego tragedie historyczne unaoczniają problemy rewolucji na przykładzie odrębnych wydarzeń, przy czym idee są dla Ł. bardziej istotne niż prawda faktograficzna. W sztuce Oliwier Kromwiel 1920 (Oli-ver Cromwell) ukazał przywódcę, który walcząc o nowy świat zmuszony jest na skutek zbiegu okoliczności iść na kompromis, chociaż dręczą go wątpliwości co do celowości poniesionych ofiar. Z zaplanowanej trylogii pt. Foma Kampaniełła (Tomasz Campanel-la), osnutej na materiale XVII-wiecznych Włoch, Ł. ukończył część pierwszą - Naród 1920 (Naród), drugą - Giercog 1922 (Książę) i pierwszy akt trzeciej, zatytułowanej Sołnce (Słońce). Na tle romantycznie przyozdobionego życia okresu Odrodzenia ukazał tu przedstawiciela wczesnego włoskiego socjalizmu utopijnego, który stał się ofiarą jezuitów, ale odniósł nad nimi zwycięstwo moralne. W sztuce Oswobożdionnyj Don Kichot 1922 (Wyzwolony Don Kichot) nadał tytułowemu bohaterowi symboliczną postać rewolucjonisty, który neguje konieczność terroru (jego prototypem częściowo był Górki). Sztuki Ł. były krytykowane przez zwolenników Proletkultu (Kierżencew) za brak w nich pierwiastków agitacyjnych. W postaci oddzielnych zbiorków ukazywały się one tylko w 1912, 1923 i w 1963.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Korolewskij bradobriej, 1906; Wawilonskaja pałeczka, 1912; Idiei w maskach, 1912, wyd. 2:
1924; Faust i gorod, 1918; Magi, 1919; Wasilisa Priemudraja, 1920; Iwan w raju, 1920; Oliwier Kromwiel, 1920; Foma Kampaniełła, Trylogia: l. Naród, 1920, 2. Giercog, 1922, 3. Sołnce, fragm. Kancler i slesar1,1921; Iskuszenije, 1922; Oswobożdionnyj Don Kichot, 1922; Bomba, 1923; Dramati-czeskije proizwiedienija w 2-ch tt., 1923 Miedwieżja swad'ba (według P. Merimeego), 1924; Podżyga-tieli, 1924; Jad, 1926; Barchat i tochmotja (według sztuki E. Stuckena), 1927; O tieatrie i dramaturgii w 2-ch tt., 1958; O oświacie ludowej. Wybór pism, Warszawa 1961; Szkice literackie, tamże 1962; Pje-
sy, 1963 (zawiera: Korolewskij..., Faust..., Oliwier Kromwiel, Kancler..., Don Kichot, Jad); Nieizdan-nyje matieriały. Lit. Nasiedstwo 1970.82; Statji o sowietskoj litieraturie, wyd. 2: 1971; Moje wspomnienia o Leninie, Warszawa 1978; Litiera-tura nowogo mira, 1981. Sobr. socz. w 8-mi. tt., 1963-67; Pisma wybrane w 3-ch tt.. Warszawa 1963-69.
Lit.: W. Briusow, Pieczat' i Riewolucyja 1921.1;
W. Wolkensztejn, tamże 1923.5; K. E. Bailes, CMRS 1967. 2; A. Lebiediew, wyd. 2: 1969; M. Czerkiezowa, Ruś. Lit. 1971.4; A. Tait, Slavonic Review 1970; N. Trifonow, 1974 i LO 1985.12; A W. Ł; Ukazatiel trudów..., bibliograf, w 2-ch tt., 1975-79; I. Łunaczarskaja, Tieatr 1982.6, NM 1985.1 i Wopr. Lit. 1987.3; N. Gienierałowa, Ruś. Lit. 1983.1; A. L. Tait, Birmingham 1984; W. Ko-rolenko, NM 1988.10; M. Ałdanow (1926), LG 1990.12.9.
ŁUNC Lew Natanowicz, 2.5.(19.4.)1901 Petersburg - 10.5.1924 Hamburg, dramaturg i prozaik. W 1922 ukończył studia romani-styczne na uniwersytecie w Piotrogrodzie, po których zaproponowano mu karierę naukową. W 1921 należał do inicjatorów grupy literackiej "" Bractwo Serafina i był jej głównym teoretykiem. W swoich artykułach programowych sformułował postulat autonomii sztuki i wolności przekonań politycznych, a także występował przeciwko wykorzystywaniu literatury w celach propagandowych. Przypadła mu w udziale "lwia część walki w obronie sztuki, jaką prowadził w imieniu całego Bractwa Serafina" (Struve). Ł., z którym w tym względzie ściśle współpracował W. Kawierin, w swych planach odnowienia formalnego rosyjskiej prozy i dramaturgii orientował się ku wzorcom zachodnim (Na Zapad 1923, Na Zachód). Te żądania dotyczyły w pierwszej kolejności techniki konstrukcji fabuły. Swoje prace teoretyczne, m.in. artykuł Foczemu my Sierapionowy brat-ja 1922 (Dlaczego jesteśmy Bractwem Serafina) i utwory literackie publikował w periodykach piotrogrodzkich oraz w czasopiśmie "Biesieda", wydawanym w Berlinie przez M. Gorkiego, W. Chodasiewicza i A. Biełe-

ŁURJE Wiera Osipowna
360
go. W 1923 niedożywiony i wyczerpany pracą udał się Ł. na leczenie do Niemiec, gdzie przebywali na emigracji jego rodzice. Po 1923, kiedy w Piotrogrodzie przed samą premierą został zabroniony spektakl według sztuki Ł. Wnie zakona 1921 (Poza prawem), a także później, po śmierci pisarza, przyjaciele nie zdołali wydać zbiorku jego dzieł, obejmującego cztery sztuki i trzy opowiadania oraz tomiku zespołowego, w którym miały być też utwory J. Zamiatina, K. Czu-kowskiego, W. Szkłowskiego i pozostałych 11 członków Bractwa Serafina. W ZSRR dopiero w 1967 powołano komisję, która zajęła się spuścizną literacką Ł. Pierwsze jego utwory wznowiono tu pod wpływem "" pie-riestrojki w 1989. J. Zamiatin, zdaniem K. Czukowskiego, uważał Ł. za najbardziej uzdolnionego pisarza Bractwa Serafina. Ta wysoka ocena możliwości twórczych odnosi się przede wszystkim do tragedii Wnie zakona, w której przedstawił wrzenie rewolucyjne "w jakiejś algebraicznej Hiszpanii". Kamieniarz, walczący o wyzwolenie narodu, obala tu księcia i sam w końcu staje się tyranem. Tragedia była wystawiana w Berlinie, Wiedniu i Pradze. W sztuce Gorod Prawdy 1924 (Miasto Prawdy) obrazy porewolucyj-nej rzeczywistości łączą się z wizją przyszłego idealnego państwa komunistycznego, które swoim okrucieństwem i bezwzględnością rządzenia przypomina analogiczne metody sprawowania władzy z powieści E. Zamiatina "My". W opowiadaniu W pustynie 1922 (Na pustyni) przedstawia Ł. eskpre-sjonistyczny obraz narodu żydowskiego, zdanego na łaskę tajemniczych władców. Analogia do sytuacji w Rosji po przewrocie bolszewickim nasuwa się tu sama przez się. HRL, Ka91, KLE, LE, LES, Ni, Wy75, Wy82. Dz.: Wnie zakonu, Biesieda, Berlin 1921.1 (reprint Wlirzburg 1972, red. N. Kunstmann); Obie-zjany idutf, 1921, w: Wleslotyj almanach, 1923;
W pustynie, w: Sieraplonowy bratja, Berlin 1922 (reprint Mlinchen 1973, red. F. Scholz); Ischodia-szczaja N° 37, Rossija 1922.1; Foczemu my Siera-pionowy bratja. Lit. Zapiski 1922.3; Nienormalno-
jejawlenije, Pietierburg 1922.3; Obolstitiel. W wagonie, Muchomor 1922.9; Wiemaja żena, tamże 1922.10; Biertran de Bom, Gorod 1923.1; Rodina, w: Jewrlejskij almanach, 1923; Na Zapad, Biesieda 1923.2; Patriot, Krasnyj Woron 1923.33; Pos-ledniaja statja, 1923 i NŻ 1965.81; Wosstanije wieszczej, 1923, tamże 1965.79; Gorod Prawdy, Biesieda, Berlin 1924.5 i Sowr. Dram. 1989.1; Putie-szestwije na bolnicznoj kojkie, 1924 i NŻ 1968.90;
Korespondencja: Opyty 1953.1; NŻ 1966.82-83, 1969.97; RLT 1978.15; Rodina i drugije proizwie-dienija, Jerusalem 1981; Zawieszczanije caria, Miinchen 1983; Die Affen kommen, red. W. Schriek, 1989; Wnie zakona, Sankt-Pietier-burg 1994.
Lit.: M. Gorkij, Biesieda 1924.5; K. Fiedin, Żyzń Iskusstwa 1924.22; W. Kawierin, NM 1965.9;
H. Kem, Diss., Princeton 1969 i RLT 1972.2;
J. Day, WSI. 1972; A. A. Hansen-Lwe, WSIĄ 1978.1; B. Filippow, RM 1978.7.12; W. Schriek, WSI. 1984.1; R. Russel, SEER 1988.2; W. Witiuk, Sowr. Dram. 1989.1; W. Kasack, NZZ 1990.4/5. 2; J. Sałajczykowa, Wrocław 1990.
ŁURJE (Lourie) Wiera Osipowna, 21.(8.)4. 1901 Petersburg, poetka. Jej ojciec był protestanckim lekarzem, właścicielem kliniki, matka pochodziła z rodziny żydowskiego maklera giełdowego. Po ukończeniu gimnazjum Ł. uczęszczała na wykłady N. Jewriei-nowa, poświęcone sztuce teatralnej. Jej liryka ówczesna rozwijała się pod wpływem ak-meistów, skupionych wokół N. Gumilowa. Należała do grupy Zwuczaszczaja Rakowi-na. Jesienią 1921 wyemigrowała do Berlina. Jako krytyk literacki współpracowała tu z czasopismami "Gołos Rossii", "Dni", "No-waja Russkaja Kniga" i innymi periodykami. Systematycznie zamieszczała swoje wiersze w gazecie "Dni", ale pozostawała w cieniu takich twórców, jak A. Bieły, W. Chodasie-wicz i A. Riemizow. Kiedy Berlin po 1924 utracił swe znaczenie jako centrum emigracji rosyjskiej, aktywność Ł. jako poetki zmalała. Pracowała jako nauczycielka języka rosyjskiego. Przypomniał o Ł. M. Gorlin, włączając jej wiersze do swych antologii z lat 1931-33. W 1956-58 niektóre utwory Ł. ukazywały

361
ŁURJE Wiera Osipowna
się na łamach gazety "Russkaja Mysi" w Paryżu. Wzrastające powszechnie zainteresowanie "Rosyjskim Berlinem" początku lat 20. zainspirowało wydanie pierwszego zbiorku jej wierszy pt. Stichotworienija 1987 (Poezje), przygotowanego przez Thomasa R. Beye-ra (USA) i Franza Gómera (Berlin). Obecnie Ł. pisze wiersze tylko w języku niemieckim. Mieszka w Berlinie. Lirykę Ł. cechuje ak-meistyczna zwięzłość i wyrazistość. Wiersze, nawiązujące do jej własnych przeżyć, podejmujące zwłaszcza motyw samotności i nie odwzajemnionej miłości (wiele z nich poświęciła
A. Biełemu) przeplatają się z utworami, w których mówi o życiu na emigracji i o utraconej Rosji. Jest poetką orientacji chrześcijańskiej, swym przeżyciom i wrażeniom, związanym z aktualną rzeczywistością, nadaje wymiar uniwersalny.
Dz.: Stichotworienija, Berlin 1987 (wraz ze szczegółową bibliogr.).
Lit: Th. Beyer, Rhein-Neckar-Zeitung, Heidelberg 1984.22/23.12 i w: W. Ł., Stichotworienija, 1987; E. Stein, Kont. 1988.56; W. Kasack, OEu. 1989.2/3; H. Róhling, w: Georg Mayer zum 60. Ge-burtstag, red. U. Bieber, A. Woldan, 1991.

MAJAKOWSKI Wladimir Władimirowicz,
19.(7.)7.1893 Bagdadi w pobliżu Kutaisi (Gruzja) - 14.4.1930 Moskwa, poeta i dramaturg. Urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej, jego ojciec był leśniczym. Od 1906 mieszkał w Moskwie, przez jakiś czas zajmował się działalnością rewolucyjną, a od 1911 studiował w Szkole Malarstwa, Rzeźby i Architektury w Moskwie. Należał do kubo-futurystów, w sposób prowokacyjny odrzucających całą sztukę poprzednią i poszukujących nowych form i środków wyrazu. Pierwszy zbiorek poezji pt. Ja opublikował w 1913, a pierwszy poemat - Oblako w szta-nach (Obłok w spodniach) w 1915. W 1925-30 mieszkał razem z Lilą Brik, z którą łączyła go wielka miłość, i Osipem Brikiem w Leningradzie i Moskwie. Traktował futurystów jako awangardę komunistycznej kultury, a siebie samego nazywał "doboszem" rewolucji. W utworach agitacyjnych, jak np. w wierszu Lewy] marsz 1918 (Lewą marsz) zwracał się do szerokich mas społecznych. W 1918 napisał utwór Mistierija-buff (Miste-rium-buffo, 1962), sceniczną alegorię rewolucji, którą W. Meyerhold wystawił w Piotro-grodzie. W 1919 współpracował z ROSTA (tzw. Okna ROSTA), dla której napisał wiele tekstów agitacyjnych i wierszy typu użytkowego, nawiązujących do aktualnych zdarzeń i zjawisk. Równocześnie powstawały większe jego utwory agitacyjno-propagando-we, jak np. poematy 150 000 000 1920 i Wladimir Iljicz Lenin 1924 (Włodzimierz Ilicz Lenin, 1970), które zepchnęły w jego twórczości lirykę osobistą na plan drugi. Swoisty
wyjątek na tym tle stanowią poematy Lublu 1922 (Kocham) i Pro eto 1923 (O tym). W 1923-25 M. redagował czasopismo "LEF". Wiele też podróżował, recytując na estradach całego kraju własne wiersze. Poczynając od 1922 dziewięć razy wyjeżdżał za granicę (Łotwa, Niemcy, Francja, USA, Czechosłowacja, Polska). Stopniowe utrwalenie nowego systemu, popierającego pisarzy "proletariackich" i wrogo ustosunkowanego do wszelkich eksperymentów formalnych, prowadziło do nasilenia ataków na M., podejmowanych przez krytyków ** RAPP-u. W napisanych w tym czasie komediach Klop 1928 (Pluskwa, 1956) i Bania 1929 (Łaźnia, 1956) ostrze swej satyry zwrócił przeciwko nowemu mieszczaństwu i dał wyraz obawom o przyszłość rewolucji. W 1930, w pierwszej fazie kształtowania się stalinowskiego reżimu totalitarnego, wstąpił do RAPP-u, co jego przyjaciele przyjęli jako zdradę, a przeciwnicy nie zaprzestali ostrej krytyki nadal traktując go jako twórcę obcego ideowo. Jego komedia Ba-nia, wystawiona w reżyserii Meyerholda, została zdjęta z repertuaru. Odmówiono też M. wizy na wyjazd za granicę i zbojkotowano jego wystawę pt. "20 lat pracy". W tych warunkach, wstrząśnięty ponadto zawodem miłosnym, doznanym w Paryżu, poeta popełnił samobójstwo. O. Brik poświęcił M. ponad 200 artykułów, w których występował w obronie jego twórczych zasług. Po liście, skierowanym przez L. i O. Brików do Stalina, opinie o M. gruntownie się zmieniły. W 1935 Stalin orzekł, że M. "był i nadal pozostaje jednym z najlepszych, najbardziej utalentowanych poetów

363
MAJORÓW Nikołaj Pietrowicz
naszych sowieckich czasów". Mimo to, jego utwory satyryczne, zwłaszcza Klop i Bania za życia Stalina były nie docenione i przemilczane. Prawie cała korespondencja M. i nie znana liczba tekstów z jego archiwum, m.in. utwór pt. Płocho (Źle), będący odwrotną stroną poematu Choroszo 1927 (Dobrze, 1947), były nieosiągalne, co utrudniało rekonstrukcję prawdziwego obrazu twórczości poety. Pewne materiały, poszerzające i korygujące wcześniejsze opinie o M. (m.in. część korespondencji z L. Brik) przyniósł tom, wydany w 1958 w serii Litieraturnoje Nasied-stwo (Spuścizna Literacka). Planowany tom drugi nie został wydany przed 1991. W 1982 korespondencja M. z L. Brik została opublikowana w Szwecji przez B. Jangfelda (por. Ogoniok 1989. 44). M. był ogromnie utalentowanym poetą i dramatopisarzem, który pod wpływem futuryzmu dążył do stworzenia nowej sztuki, wyzwolonej od zastanych tradycji i usiłującej obalić obowiązujące kanony poetyckie. Jego bunt przeciwko burżu-azyjnej kulturze, religii i ówczesnemu systemowi otrzymał ideologiczne zabarwienie i ukierunkowanie pod wpływem bolszewickiego przewrotu. W swej poezji agitacyjnej połączył w jedną całość dążenia osobiste i służbę sprawie ogółu, nasycił tworzywo poetyckie graniczącą z gwarą mową potoczną i retorycznym patosem, liryczną tonacją i publicystyką, napełnił samotnością, tęsknotą, rozdarciem wewnętrznym i bezgranicznym egocentryzmem ocen, chełpliwą pogardą dla pokory i agresywnym ateizmem. Innowacje techniki wersyfikacyjnej M. - zastosowanie wiersza wolnego, w którym rytm opiera się na intonacji, co znajduje wyraz w graficznym rozczłonkowaniu wypowiedzi na wyodrębnione odcinki ("schodki"), a także eliptycznej składni, dużej swobody i pomysłowości w zakresie rymów, często wyłącznie asonansowych, wszystkie te zabiegi twórcze zostały przejęte i utrwalone w poezji rosyjskiej XX w. Nierealistyczne elementy nowatorskiej poetyki M. korespondują z pseudobiblijną symboliką scen w jego sztuce Mistierija-buff, przedstawiającej upadek kapitalizmu i komunistyczny raj, a także z satyrycznymi hiperbolami, za pomocą których ukazuje współczesną mu rzeczywistość w komediach Kłop i Bania.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RD, RP90, RP94, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Ja, 1913; Obłako w sztanach, 1915; Prostoje kak myczanije, 1916; 750 000 000, 1920; Mistierija-buff, 1921; Pro eto, 1923; Władimir Iljicz Lenin, 1924; Choroszo, 1927; Klop, 1929; Wiersze wybrane, Warszawa 1948; Kim chciałbym zostać, tamże 1949; Wiersze i poematy, tamże 1949; Co to znaczy dobrze i co to znaczy źle, tamże 1950; Satyry, tamże 1952; Wybór wierszy, tamże 1953; Wybór satyr, tamże 1955; Młodym. Wybór wierszy, tamże 1956;
Wiersze dla dzieci, tamże 1956; Poezje, tamże 1957; Poematy, tamże 1959; Utwory sceniczne i proza, tamże 1959; Jak się macie i inne scenariusze filmowe, tamże 1960; Listy do Liii Brik (1917-1930), Kraków 1962; Liryka, tamże 1965; Maja-kowski we wspomnieniach swoich współczesnych, tamże 1966; Kocham. Wybór poezji, Kraków 1976;
Majakowski w przekładach Artura Sandauera, Warszawa 1977; W. W. Majakowski i L. J. Brik. Pie-riepiska, red. B. Jangfeid, Stockholm 1982, przekład w języku angielskim 1987 i fragm.: Ogoniok 1989.44. Pofn. sobr. socz. w 12-ti tf., 1934-38;
w 12-ti tt., 1939-49; w 13-ti tt., 1955-61. Lit.: R. Jakobson, Slav. Rundschau 1930.2; W. Szkłowskij, 1940; B. Ejchenbaum, 1940; M. Nag, ScSl. 1958.4; Lit. Nasiedstwo 1958.65; A.M. Ripel-lino, Torino 1959; Cl. Frioux, Paris 1961; N. Ocup, w: tegoż Lit. oczerki, Paris 1961; H. Uhlig, Berlin 1962; L. Stahiberger, Den Haag 1964; H. Huppert, Reinbek 1965; W. Szkłowskij, 1966; G. Winokur, wyd. 2: 1967; W. Storch, 1969; W. Woroszylski, London 1972; E. J. Brown, Princenton (New York) 1973; S. Everts-Grigat, Munchen 1975; B. Jangfeid, Stockholm 1976; W mirie Majakowskogo, t. 1-2, 1984; W. Katanian, wyd. 5: 1985; Majakowskij. Chronika żyzni i diejatielnosti, 1985; J. Karabczije-wskij, Miinchen 1985, Tieatr 1989.7-10 i wyd. oddz. Moskwa 1990; A. Michajtow, 1988; L. Brik, W. Katanian, K. Simonow, DN 1989.3.
MAJORÓW Nikołaj Pietrowicz, 20.5.1919 Durowka (gub. symbirska) - 8.2.1942 Baran-cewo (obw. smoleński), poeta. Urodził się

MAKANIN Władimir Siemionowicz
364
w rodzinie chłopskiej, rodzice prawdopodobnie pracowali w fabryce. Od 1929 mieszkał w Iwanowie, od 1937 studiował historię na uniwersytecie w Moskwie, a od 1939 również w IŁ, gdzie uczęszczał na seminarium z poezji, prowadzone przez P. Antokolskie-go. Wiersze zaczął pisać już w latach szkolnych, później kilka z nich zamieścił w studenckiej prasie. Dwa jego poematy, napisane w 1939 i 1940, nie zachowały się. Większość manuskryptów też zaginęła wraz z walizką, którą na początku wojny oddał na przechowanie. Część zachowanych utworów weszła do zbiorku My, wydanego w 1962. Przyjaciele uważali M. za jednego z wybitniejszych liryków przedwojennego okresu. Jego wiersze cechuje ogromny zapał poetycki i aprobata pierwiastka aktywnego w życiu. Opis Gogola, palącego manuskrypt, pozwala przypuszczać, że M. też niekiedy bywał niezadowolony z własnych utworów. Motyw żalu z powodu krótkiego życia, braku wielu doznań i przedwczesnej żołnierskiej śmierci świadczą, że poeta przeczuwał swój tragiczny los. Liryka M. ma charakter przedmiotowy, jego język z reguły jest oschły i lakoniczny, lecz, jak można przekonać się na podstawie zachowanych wierszy, obrazowo bogaty. KLE, LES.
Dz" My, 1962; Wiersze w: Sowietskije poety, pa-wszyje na Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, 1965. Lit.: B. Słuckij, LG 1962.26.6; W. PrichocTko, Znamia 1963.10; S. Narowczatow, LG 1970.8.4.
MAKANIN Władimir Siemionowicz, 13.3. 1937 Orsk, prozaik. W 1960 ukończył studia matematyczne na uniwersytecie w Moskwie i do końca lat 60. był wykładowcą na wyższej uczelni. Równocześnie uczęszczał na kursy dla scenarzystów i reżyserów, organizowane przy wyższej szkole filmowej. Debiutował powieścią Pńamaja linia 1965 (Linia prosta), wydrukowaną na łamach miesięcznika "Moskwa". Tam również opublikował opowieść Biezotcowszczina 1971 (Bez ojca). Oba utwory spotkały się z pozytywnym przyjęciem krytyki. Od tego czasu prawie co roku drukował
kolejną książkę, przeważnie zbiorki, zawierające jego utwory wcześniejsze i nowe, a wśród nich również krótkie formy proza-torskie. Kontrowersje w środowisku krytyków wywołała jego opowieść Priedtiecza 1982 (Zwiastun), opublikowana w czasopiśmie "Siewier". Od 1985 wchodził M. w skład zarządu ZP RFSRR, a od 1987 był członkiem koi. red. miesięcznika "Znamia". Za powieść Stół, pokryty] suknom i s grafinom posieriedinie 1993 (Stół pokryty suknem i z karafką pośrodku) otrzymał nagrodę Booke-ra w 1993. Mieszka w Moskwie. W końcu lat 70. był M. jednym z najbardziej znanych przedstawicieli tzw. "generacji czterdziestolatków". W swoich utworach zwrócił szczególną uwagę na życie mieszkańców miasta, których ukazał w ich kręgu zawodowym, rodzinnym i przyjacielskim. Jako bohaterów wybiera M. ludzi przeciętnych, nie wyróżniających się pod względem moralnym, i przedstawia ich w trudnych, niekiedy krańcowych sytuacjach życiowych. L. Anninski nazwał go "urodzonym realistą". M. stara się przede wszystkim przeniknąć w świat wewnętrzny bohaterów, skłóconych ze sobą i środowiskiem. Mniejsze ujawnia zainteresowanie i dar do konstruowania fabuł. W powieści Priamaja linia przeciwstawił dwóch absolwentów wyższej uczelni: materialistę, zainteresowanego osiągnięciem namacalnych korzyści, i idealistę, rozumiejącego potrzebę wartości duchowo-etycz-nych. W kolejnej pt. Biezotcowszczina na przykładzie byłych "bezdomnych dzieci" ukazał nieprzemijającą wartość dobra, doznanego w dzieciństwie, otoczonym miłością. W interesująco skomponowanej opowieści Staiyje knigf. 1976 (Stare książki) opowiada M. o "czarnym" rynku książek w ZSRR, a na tym tle śledzi rozwój młodej dziewczyny oraz jej kontakty z otoczeniem. W powieści o życiu filmowców Portriet i wokrug 1978 (Portret i wokół niego), kreśląc wizerunek literacki pewnego scenarzysty, porusza problem podświadomości w sztuce. W opowieści Priedtiecza, której tytuł w tradycji prawosławnej kojarzy się z osobą Jana Chrzciciela, mówi o zakorzenionej

365
MAKAKÓW Iwan Iwanowicz
w ciągu stuleci medycynie ludowej, opartej na leczeniu ziołami i innymi naturalnymi środkami. Podkreśla jej dużą rolę w aspekcie leczniczym i duchowym, ale nie pomija też pewnych ekscentrycznych dziwactw.
Ka85, Ka91, Ki, KLE, KLFG, LES. Dz.: Priamaja Unia, 1967; Biezotcowszczina. Sot-dat i sołdatka, 1971; Powiesi' o starom posiołkie, 1974; Na pierwom dychami, 1976; Staryje knigi, 1976; Portriet l wokrug, 1978; Wbolszom gorodie, 1980; Golasa, 1982; Priedtiecza, 1983; Rieka s bystrym tieczenijem, 1983; Gdie schodiłos niebo s chotmami, 1984; Odin i odna, 1988; Utrata, NM 1987.2; Łaź, tamże 1990.5; Otduszyna, 1991. Izbr., 1987.
Lit.: I. Sztokman, LO 1975.9; W. Kardin, DN 1976.1; L. Anninskij, LG 1978.22.11 i Znamia 1986.12; N. Podzorowa, LR 1979.5.10; N. Mord-winowa, Oktiabr' 1980.6; B. Pankin, DN 1982.9;
A. Kazincew, A. Łatynina, LO 1983.10; A. Bocza-row, DN 1984.1; A. Łanszczikow, W. Skurato-wskij, LG 1984.6.6; S. Jurjenen, Strielec 1984.3;
I. Rodnianskaja, NM 1986.8; R. Kiriejew, N. Iwa-nowa, LG 1987.1.4; S. Piskunowa, T. Tołstaja i in., Wopr. Lit. 1988.2; E. Gessen, Wr. i My 1990.111.
MAKARENKO Anton Siemionowicz, 13.
(l.)3.1888 Biełopoije (gub. charkowska) - l. 4.1939 Moskwa, pedagog i prozaik. Urodził się w rodzinie kolejarza. Po ukończeniu szkoły średniej i rocznych kursów pedagogicznych w Kremenczugu rozpoczął w 1905 pracę nauczycielską. W 1914-17 studiował w instytucie pedagogicznym w Połtawie. Po przewrocie bolszewickim był początkowo dyrektorem szkoły w Połtawie, a od 1920 zajął się resocjalizacją nieletnich przestępców. Założył pod Połtawą kolonię im. M. Gorkie-go dla dzieci, będących w konflikcie z prawem i kierował nią w 1920-27. W 1927-35 kierował komuną dziecięcą im F. Dzierżyń-skiego w Charkowie. W 1937 przeniósł się do Moskwy, gdzie poświęcił się wyłącznie działalności literackiej i teoretycznopedago-gicznej, którą rozpoczął już w 1925, kiedy zaczął skrupulatnie notować swoje obserwacje dydaktyczno-wychowawcze. Przedsięwzięta w 1976 przez uniwersytet w Marbur-gu 20-tomowa rosyjsko-niemiecka edycja, mająca na celu rekonstrukcję pierwotnego stanu jego tekstów, zniekształconych przez ** cenzurę, została wstrzymana w 1982 po ukazaniu się siedmiu tomów. Piedagogi-czeskaja poema 1933-35 (Poemat pedagogiczny), osnuta na materiale autobiograficznym, opowiada o wieloletnich doświadczeniach M. w pracy wychowawczej w środowisku bezdomnej, kryminogennej młodzieży. Utwór początkowo krytykowano z powodu "pedagogiki koszarowej", później jednak, w czasach stalinowskich, w chwili umocnienia się systemu autorytarnego, został uznany za dzieło wzorcowe sowieckiej pedagogiki ze względu na propagowaną w nim metodę resocjalizacji jednostki w kolektywie i dla kolektywu. W opowieści Flagi na basztach 1938 (Chorągwie na wieżach, 1950), opartej na doświadczeniach wyniesionych z pracy w komunie im. F. Dzierżyńskiego, M. rezygnuje z zastosowanej w poprzednim utworze narracji pierwszoosobowej i bardziej niż w nim ulega żądaniom idealizacji i schema-tyzacji, wysuwanym pod adresem twórców piszących o wychowaniu komunistycznym.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82.
Dz.: Piedagogiczeskaja poema, 1933-36; Kniga dla roditielej, 1937 (Książka dla rodziców, Warszawa 1956); Fłagi na basztach, 1939; Wychowanie w rodzinie, Warszawa 1949; Problemy wychowania w szkole radzieckiej, tamże 1950; Wybrane prace pedagogiczne, tamże 1950; Z mojejpraktyki pedagogicznej, tamże 1954. Socz. w 7-mi tt., 1950-52 (Dzieła, 1.1-7, Warszawa 1955-57); w 7-mi tt., 1957-58; Sobr. socz. w 5-ti tt., 1971; w 4-ch tt., 1987.
Lit.: N. Morozowa, wyd. 2:1961; L. Adolphs, Bad Godesberg 1962; G. Hillig i I. Rauch, Bibliogr., Wiesbaden 1963; I. Ruttenauer, Preiburg 1965;
W. Amiinskij, LG 1988.16.3; G. Hillig, M. Kru-ger-Potratz, CMRS 1988.2.
MAKAKÓW Iwan Iwanowicz, 30.(17.)10. 1900 Sałtyki (gub. riazańska) - 15.7.1937 w więzieniu, prozaik. Urodził się w rodzinie szewca pochodzącego ze wsi. W 1919 ukoń-

MAKOWSKI Siergiej Konstantinowicz
366
czył gimnazjum w Riazaniu, gdzie mieszkał do 1928. W 1920 napisał sztukę agitacyjną, która była wystawiana w wiejskich klubach. W tym też roku wstąpił do partii. Był już autorem kilku opowiadań, kiedy opublikował powieść Stalnyje riobra 1929 (Stalowe żebra), dzięki której zdobył rozgłos. Tytułowa metafora określa tu wiejskie elektrownie wodne. Zarzucono mu, że w powieści przecenił rolę działacza partyjnego, zajmującego bardzo radykalne stanowisko w sprawie przebudowy życia wsi. Opowiadanie M. Ostrów 1930 (Wyspa), w którym ukazał samobójstwo starego chłopa, właściciela indywidualnego gospodarstwa rolnego, wywołało w prasie nagonkę na jego osobę. Nazwano go "poplecznikiem kułaków". W następnych utworach, m.in. w opowieści Riejd Czornogo Żuka 1931 (Rajd Czarnego Chrząszcza), poświęconej wojnie domowej, oraz w opowiadaniu Na ziemie mir 1930 (Na ziemi pokój), w którym narracja toczy się w imieniu doświadczonego dozorcy więziennego, krytyczne uwagi wzbudziła zastosowana przez M. metoda analizy psychologicznej postaci. Powieść o pięcioletnim planie gospodarczym pt. Misza Kurbatow 1936, w której opisał budowę kombinatu przemysłowego na Uralu mimo sprzeciwu ludności, tak dalece różniła się od oficjalnego stanowiska partii, że M. uznano za niebezpiecznego wroga ludu. Został aresztowany i zlikwidowany, a jego twórczość wykreślono z historii literatury. Powołanie komisji do spraw spuścizny literackiej M., na której czele stanął A. Pier-wiencew (LG 1956.8.9), oznaczało ** rehabilitację pisarza. Po 1957 wznowiono niektóre jego utwory. KLE, LE, RSPP7.
Dz.: Stalnyje riobra, 1930, 1964; Ostrów, NM 1930. l; Na ziemie mir, 1931; Riejd Czomogo Żuka, 1932, 1966; Misza Kurbatow, 1936; Czomaja szal, Oktiabr' 1933.5-7 i wyd. 2, oddz. 1970; Pojedinok, 1981.
Lit.: A. Głagolew, NM 1930.3; W. Aleksandrowa (1937), w: tejże Lit. i żyzń, 1969 i w: Ost-Proble-me 1952.47; I. Kozłów, Moskwa 1959.6; G. Cybi-zow, LR 1980.31.10.
MAKOWSKI Siergiej Konstantinowicz,
27.(15.)8.1877 Petersburg - 13.5.1962 Paryż, poeta, historyk sztuki i wydawca. Jego ojciec Konstantin Jegorowicz (1839-1915) był znanym artystą plastykiem, utrzymującym bliskie kontakty z wieloma muzykami, malarzami i pisarzami. Razem mieszkali tylko do 1893. Poczynając od 1898 do momentu opuszczenia Rosji M. opublikował wiele prac z zakresu historii sztuki, a w 1905 wydał pierwszy tomik wierszy Sobranije stichow (Zbiór wierszy). Do swej "" emigracji (przez Krym około 1920) był szeroko znanym popularyzatorem sztuki i organizatorem życia artystycznego i literackiego w Petersburgu, współtwórcą ** srebrnego wieku kultury rosyjskiej. W 1908-14 organizował słynne na cały świat wystawy sztuki rosyjskiej w Brukseli, Paryżu i Lipsku. Opublikował trzy tomy swoich prac o sztuce pt. Stronicy chudoże-stwiennoj kritiki 1906-13 (Stronice krytyki artystycznej). Był jednym z założycieli i redaktorów periodyków: "Staryje Gody" (1907-17), "Russkaja Ikona" (1913), a przede wszystkim czasopisma "Apołłon" (1909-17), skupiającego twórców nowoczesnego malarstwa i literatury w przedrewolucyjnej Rosji. Tę działalność kontynuował na emigracji, początkowo w Pradze, a następnie w Paryżu. W 1921-25 w Berlinie i Pradze wydał cztery książki o sztuce rosyjskiej. W 1926-32 był jednym z redaktorów gazety "Wozrożdienije", a w 1939-44 brał aktywny udział w pracy Stowarzyszenia Pisarzy Rosyjskich w Paryżu (Objedinienije russkich pi-satielej) jako jego przewodniczący. W 1949-59 przygotowywał do druku tomy poezji, wychodzące w paryskim wydawnictwie "Rif-ma". Od 1921 systematycznie drukował swoje wiersze na łamach periodyków literackich, ale po raz pierwszy zebrał je w tomiku pt. Wieczer 1941 (Wieczór). Sporą część tych utworów po przeróbkach i korektach włączył do zbiorku następnego - God w usad'bie 1949 (Rok we dworze). Ostatni, dziewiąty tomik wierszy, opatrzony tytułem Requiem

367
MAKSIMÓW Siergiej Siergiejewicz
1963, przygotowany do druku przez M., ukazał się już po jego śmierci. Wielkie znaczenie dla historii literatury rosyjskiej mają artykuły M., zebrane w książce Portriety sowriemien-nikow 1955 (Portrety współczesnych), w których kreśli wizerunki literackie Wiacz. Iwa-nowa, M. Wołoszyna i N. Gumilowa oraz tom Na Parnasie "Sieriebrianogo wieka" 1962 (Na Parnasie "Srebrnego wieku"), odtwarzający twórczą atmosferę w Rosji przed bolszewickim przewrotem. Wiersze M. wyrażają nie tylko jego osobiste rozumienie istoty poezji i sztuki, lecz także przekonanie o Boskim początku istnienia świata. Przyrodę i jej piękno przyjmuje jako dar Boży i nie dowierza słowu, opartemu na przesłankach racjonalnych. Wiersze o sztuce włoskiej z tomu Na puti ziemnom 1953 (Na ziemskim szlaku) są rozmyślaniem o świecie, ludziach. Człowiek istnieje w nich jako wieczna zagadka stworzenia. Refleksyjna i konfesyjna poezja M., którą wysoko cenił J. Terapiano, pod względem formy jest zorientowana na tradycje rosyjskiej liryki XIX wieku.
EmR, Fo, HRL, KLE, RP94. Dz.: Twórczość literacka: Sobranije stichow, 1905;
Wieczer, Paris 1941; Somnium breve, tamże 1948;
God w usad'bie, tamże 1949; Krug i tleni, tamże 1951; Na puti ziemnom, tamże 1953; Portriety sow-riemiennikow, NY 1955; W lesu, Miinchen 1956;
leszcza stronica, Paris 1957; Na Parnasie "Sieriebrianogo wieka", Miinchen 1962 (reprint 1986);
Requiem, Paris 1963. Prace z zakresu historii sztuki: Stronicy chudożestwiennoj kritiki, t. 1-3, 1906-13; W.A. Sierow, 1915; Siłuety russkich chu-doznikow, Prana 1922; Poslednije itogi zywopisi, Berlin 1922; Grafika M. W. Dobużynskogo, tamże 1922; Narodnoje iskusstwo Podkarpatskoj Rusi, Prana 1922 (również w jeż. czes. i ang.); Mastier-stwo Sierowa, Moskwa 1990.1.
Lit.: A. Niejmirok, Grani 1951.12 i 1956.30; J. Iwask, NŻ 1951.25, 1953.35 i Opyty 1957.9; I. Czinnow, Opyty 1953.1; J. Terapiano, tamże 1953.2 i Sowr. 1962.6 i 1963.7; D. Klenowskij, Opyty 1955.5; W. Złobin, Wozr. 1958.79; J. An-nienkow, tamże 1962.126; K. Pomierancew, Mosty 1962.9 i w: tegoż Skwoź smiert', London 1986;
G. Mejer, Grani 1963.54 i Wozr. 1963.139; J. v. Guenther, w: tegoż Die Lit. Rufilands, 1964.
MAKSIMÓW Siergiej Siergiejewicz, 14.(1.) 7.1916 Czernopienje nad Wołgą - 11.3.1967 Los Angeles, prozaik i dramaturg. Syn wiejskiego nauczyciela. Wychowywał się od 1923 w Moskwie. Już jako 15-latek drukował swoje utwory na łamach czasopism "Murziłka" i "Smiena". W 1934 został przyjęty do IŁ. Poczynając od 1936 pięć lat spędził w obozie pracy. W 1941 pozwolono mu zamieszkać na prowincji. Trafił do Smoleńska, który w czasie wojny został zajęty przez Niemców. Tu pod pseudonimem Siergiej Szyrokow opublikował zbiór wierszy i opowieść Sumierki (Zmierzch). Aresztowany przez gestapo sześć miesięcy przebywał w więzieniu. W 1943 wyjechał do Berlina, pracował w oddziale wschodnim ministerstwa propagandy "Vineta" oraz w starej emigracyjnej gazecie "Nowoje Słowo", redagowanej przez W. M. Despotuliego. Opublikowany w Lipsku zbiór jego opowiadań Atyj śnieg (Czerwony śnieg) zaginął w czasie bombardowania. Pod koniec wojny przebywał w Hamburgu, zdołał uniknąć przymusowej repatriacji do ZSRR. Zamieszkał w Camberg w pobliżu Taunus i w 1946 wszedł do red. czasopisma "Grani". Opublikował w nim powieść Dienis Buszujew 1949, która stała się nie tylko znaczącym wydarzeniem literackim w środowisku emigracji rosyjskiej, lecz (przetłumaczona na język niemiecki, 1949, angielski, 1951 i hiszpański) również zwróciła na siebie uwagę społeczności zachodnioeuropejskiej. W czerwcu 1949 M. przeniósł się do USA, gdzie wydał zbiorek pt. Tajga 1952, złożony z 16 opowiadań, napisanych jeszcze w czasie wojny i osnutych na jego doświadczeniach obozowych. Do zbiorku Gotuboje mołczanije 1953 (Niebieskie milczenie) włączył opowiadania, wiersze i sztuki teatralne. Po opublikowaniu drugiej, końcowej części swej powieści Bunt Dienisa Buszujewa 1956 (Bunt

MAKSIMÓW Władimir Jemieijanowicz
368
Denisa Buszujewa), powstałej w 1953-56, zaprzestał działalności literackiej. W Kalifornii, gdzie zamieszkał, nie znalazł dla siebie określonego zajęcia. M. był jednym z najbardziej utalentowanych pisarzy drugiej fali "* emigracji. W swoich opowiadaniach zajmująco i wzruszająco ukazywał losy odrębnych osób, ofiar bezprawia w sowieckich obozach pracy. Toteż utwory te zasługują na równie wnikliwą uwagę, jak napisane później obozowe opowiadania W. Szałamo-wa. W powieści familijnej Dienis Buszujew, której akcja toczy się w czasach stalinowskich, przedstawił indywidualne losy ludzkie i ich zależność od systemu władzy, która poprzez represje i obozy niszczy rodzinę. Druga część powieści pod względem literackim znacznie ustępuje pierwszej. Zdolność do wyrazistego ujmowania niezwykłych losów ludzkich ujawnił zarówno w odrębnych scenach, jak też w dużych formach narracyjnych. Sztuka Siemja Szynkowych (Rodzina Szyrokowów) demonstruje mistrzostwo M. jako dramatopisarza. Ukazuje w niej rozpad rodziny pewnego sowieckiego generała na skutek ingerencji sowieckich służb specjalnych. W centrum sztuki znajduje się scena przesłuchania generała i jego przyszłego zięcia, podejrzanych na podstawie fałszywego oskarżenia o szpiegostwo. W swej niezwykle udanej jednoaktówce pt. W riestoranie (W restauracji) M. stosuje nieoczekiwany zwrot akcji i z ironią ukazuje pewien epizod emigracyjnego życia. EmR, Fo, HRL. Dz.: Dienis Buszujew, Limburg 1949, wyd. 2:1974;
Tajga, NY 1952; Gołuboje mofczanije, NY 1953 (zawiera też: W riestoranie, Siemja Szyrokowych);
Bunt Dienisa Buszujewa, NY 1956.
Lit.: P. Stiepanowa, Wozr. 1950.11; I. Saburowa,
Lit. Sowr., 1952.4; W. Zawaliszyn, NŻ 1952.30;
M. Koriakow, tamże 1956.45; W. Rudinskij, Wozr. 1957.61; J. Bolszuchin, w: Lit. zarubiezje, Munchen 1958; W. Samarin, Wozr. 1969.207.
MAKSIMÓW Władimir Jemieijanowicz (właśc. Lew Aleksiejewicz Samsonow), 27.11.1930 Moskwa - 26.3.1995 Paryż, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Jego ojciec był robotnikiem, którego w 1933 wtrącono do więzienia. W 1945-50 wychowywał się w domach dziecka i koloniach dla nieletnich przestępców kryminalnych. Przez kilka lat pracował w kołchozach i na budowach w różnych rejonach ZSRR. Około 1952 debiutował jako poeta. Pierwszy zbiorek jego wierszy, złożony do druku w 1954, został zniszczony na polecenie władz partyjnych. Drugi pt. Pokolenije na czasach 1956 (Pokolenie na warcie) nie wzbudził prawie żadnego zainteresowania. M. przeniósł się do Moskwy, imał się tu okazyjnych prac literackich dopóki nie ukazała się jego opowieść My ob-żywajem ziemlu 1961 (Zagospodarowujemy ziemię), włączona przez K. Paustowskiego do almanachu "Tarusskije Stranicy". Jeszcze większy rozgłos przyniosła mu opowieść Żyw czelowiek 1962 (A człowiek żyje, 1964), opublikowana w miesięczniku "Oktiabr"', a w 1965 w adaptacji scenicznej wystawiona w teatrze. W 1963 M. został członkiem ZP, a od października 1967 do sierpnia 1968 był członkiem koi. red. miesięcznika "Oktiabr"'. Pierwsza jego powieść Siem' dniej tworienija 1971 (Siedem dni tworzenia) nie mogła się ukazać w ZSRR ze względu na bezkompromisowe, krytyczne ujęcie sowieckiej rzeczywistości i chrześcijańską orientację autora. Po ogromnym rozgłosie, jaki zdobyła ona na Zachodzie, opublikowana w wersji rosyj-skojęzycznej i w przekładach na języki obce, a także po przekazaniu drugiej powieści -Karantin 1973 (Kwarantanna) do obiegu •* Samizdatu, 26.6.1973 został M. wydalony z ZP. Dwa razy był na przymusowym leczeniu w szpitalu psychiatrycznym i dopiero dzięki wsparciu światowej opinii publicznej zdołał w końcu lutego 1974 wyjechać z ZSRR. Mieszkał w Paryżu i Brukseli. W 1974-92 był red. nacz. czasopisma "Kon-tinient". W Paryżu napisał kilka nowych powieści, m.in. dylogię autobiograficzną Prosz-czanije izniotkuda 1974-82 (Pożegnanie znikąd); odgrywał niezwykle ważną rolę kultu-

369 MALCEW Jelizar Jurjewicz
raino-polityczną w środowisku trzeciej fali "* emigracji. "* Pieriestrojka umożliwiła wydawanie utworów M. od 1990 w kraju ojczystym, "Kontinient" zaczął wychodzić w Moskwie, a pisarzowi zostało przywrócone obywatelstwo rosyjskie. We wczesnych utworach, opublikowanych i uznanych w ZSRR, opisał M. życie ludzi o tragicznym losie. W opowieści Żyw czełowiek ukazał chłopca, który wskutek aresztowania ojca znalazł się na marginesie społecznym i coraz bardziej izolując się od ludzi został złodziejem. Podobny jest los inwalidy wojennego w opowiadaniu Iskuszenije 1964 (Pokusa): porzucony przez żonę udaje się do klasztoru, gdyż nie widzi innego wyjścia z sytuacji. Powieść Siem' dniej tworienija stanowi "najbardziej gruntowną negację rewolucji, jaka pojawiła się w Rosji po śmierci Stalina ... jest swego rodzaju czystym eposem antyideologicz-nym" (Ssachno). Na przykładzie pewnej rodziny robotniczej, losu jej poszczególnych członków ukazał M. początkowy entuzjazm oraz nasilające się w ciągu 50 następnych lat rozczarowanie proletariatu do sowieckiego systemu, który go zlekceważył i oszukał. W finale utworu brzmi motyw uzdrowienia społeczeństwa poprzez zwrot ku chrześcijaństwu. Podobna nadzieja nieoczekiwanie wstępuje w serce bohaterów powieści Karantin, pogrążonych w pijaństwie, seksie, okrucieństwie i przemocy. Historia uciekiniera z łagru, przedstawiona w opowieści Saga o Sawwie 1975 (Saga o Sawwie), była już częściowo opublikowana w ZSRR. W dylogii Proszczanije iż niotkuda zawarł M. literacko przetworzoną własną biografię. W części pierwszej uwzględnił lata dzieciństwa i młodości, w drugiej, napisanej na emigracji, dokonując obrachunku z własną przeszłością, przedstawił epizody życia literackiego w ZSRR. Akcja powieści Kowczeg dla wezwanych 1976 (Arka dla nieproszonych) toczy się w końcu II wojny światowej na Dalekim Wschodzie. W powieści Zaglanut' wbiezdnu 1986 (Zajrzeć do otchłani) na przykładzie losu admirała Kołczaka w czasie
wojny domowej broni prawa wysokiej rangi polityka i przywódcy do życia osobistego i miłości. W utworze pt. I Aż wozdam 1987 (A Ja oddam - mówi Pan) na przykładzie tragicznego losu Kozaków mówi o moralnej odpowiedzialności każdego za nieszczęścia Rosji. Styl narracji M. jest przeważnie nierówny i ciężki. Często zmienia miejsce, czas akcji i bohaterów. Sugestywność prozy M. jest wynikiem jego autentycznego, wrodzonego talentu, głębokiego wpatrzenia się w realia życiowe dolnych warstw społeczeństwa sowieckiego, znane mu z autopsji.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, Wy82.
Dz.: Pokolenije na czasach, 1956; My obżywajem ziemlu, Tarusskije Stranicy, 1961; Pozywnyje twoich parallelej, Oktiabr' 1964.2; Żyw czełowiek, 1964 (w oprawie scenicznej FfM 1979); Iskuszenije, Oktiabr' 1964.9; Szagi k gorizontu, tamże 1964.9; Stań za czertu, tamże 1967.2 (w opracow. scenicznym NŻ 1974.116-117); Siem' dniej tworienija, FfM 1971 i Oktiabr' 1990.6-9; Karantin, FfM 1973 i Moskwa 1991.1-3; Proszczanije iż niotkuda, FfM 1974, część 2-1982 (l. Pamiatnoje wino griecha, 1. Czasza jarosti)'. Saga o Sawwie, FfM 1975; Kowczeg dla niezwanych, tamże 1979; Saga o nosorogach, tamże 1981; Zaglanut' w biezdnu, Paris 1986 i Znamia 1990.9-10; Wywiady: Ju. 1989.12, LG 1990.9.5 i Ogoniok 1991.24; Kto boitsia Reja Bredberi?, Sowr. Dram. 1990.1; I Aż wozdam, LG 1990.26.9. Sobr. socz. w 6-ti tt., FfM 1973-79, w 8-mi tt., Moskwa 1991-93.
Lit: F. Lewin, LG 1962.1.12; A. Berzer, NM 1963.4; L. Anninskij, Tieatr 1965.10; H. v. Ssachno, Die Zeit 1972.1.12; Z. Maurina, w: tejże Klei-nes Orchester der Hoffnung, Memmingen 1974; L. Rżewskij, NŻ 1975.119; W. Maramzin, Echo 1978.1; W. lwierni, Wiestnik RChD 1978.126 i Grani 1980.116; G. Hosking, w: tegoż Beyond Socjalist Realism, NY 1980; K. Sapgir, RM 1985. 2.5 i 5.12; Wlitieraturnom zierkale. O tworczestwie W. M., Paris-NY 1986; A. Pugacz, Ju. 1989.12;
W. Kasack, Die Welt 1986.30.9 i 1990.6.9; A. Nemzer, LG 1991.17.4.
MALCEW Jelizar Jurjewicz (właśc. Pupko Jelizanj Jurjewicz), 4.1.1917 (22.12.1916)

MALUGIN Leonid Antonowicz
370
Chonchołoj (Zabajkale), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1938-39 studiował w instytucie bibliotekoznawstwa w Moskwie, w 1939-44 ukończył eksternistycznie IŁ. W latach II wojny światowej pracował na tyłach frontu m.in. jako sprawozdawca radiowy w Kraju Ałtajskim. Pierwsza jego powieść Goriaczije kluczi 1945 (Gorące źródła, 1951), w której ukazał pracę kołchoźników na Ałtaju podczas wojny, została sklasyfikowana jako utwór niezbyt dojrzały literacko. Następną - Ot wsiego sierdca 1948 (Z całego serca, 1952), Struve zaliczył do "typowych przykładów realizmu socjalistycznego wśród gorszych jego pozycji" (nagroda Stalinowska II st. za 1948). Po 1953 powieść ta została uznana za jeden z najbardziej wyrazistych przejawów "" teorii bezkonfliktowości i poddana krytyce za przemilczanie autentycznych problemów i "lakierowanie rzeczywistości". W 1949 M. wstąpił do partii. W powieści Wojdi w każdyj dom 1960 (Wstąp do każdego domu), którą w 1967 dopełnił częścią drugą, podkreślił rolę uchwały KC KPZR z 1953 roku dla rozwoju sowieckiego rolnictwa. Mieszka M. w Moskwie. Proza M. okresu stalinowskiego jest przeładowana informacją, banalnymi epitetami i psychologicznie fałszywymi, utrzymanymi w pseudolu-dowym stylu dialogami. Cechuje ją rozwlekłość kompozycyjna, przewaga biało-czarnych barw i dydaktyzm. Powieść Wojdi w każdyj dom mieści się w liberalnym nurcie literatury rosyjskiej okresu "* odwilży. Wyczuwa się tu szczery niepokój autora o los rosyjskiej wsi. W opowieści Poslednieje swidanije 1978 (Ostatnie spotkanie) M. przedstawia dość trywialną kryminalną historię z życia wsi sowieckiej.
KLE, LES, RSPP3.
Dz.: Goriaczije kluczi, 1947; Ot wsiego sierdca, 1949; Szczęśliwa młodość. Warszawa 1952; Wojdi w każdyj dom, 1961; Poslednieje swidanije, Siewier 1978.2-3; Biefyjegusi na bielom śniegu. Don 1988. 3-6; I priobszcziłsia k rodu swojemu, tamże 1990. 10-12. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1972; Sobr. socz. w 3-chtt., 1985-86.
Lit.: A. Drozdów, NM 1946,12; A. Gajew, Lit. Sowr. 1951.2; J. Burtin, NM 1962.1; W. Kardin, DN 1980.5; A. Borszczagowskij, LG 1987.14.1.
MALUGIN Leonid Antonowicz, 4.3.(19.2.)
1909 Petersburg - 20.1.1968 Moskwa, dramaturg. Ukończył w Leningradzie technikum drukarskie, a następnie w 1931 instytut muzyczno-teatralny. W 1943 zlecono mu zorganizowanie studia dramatycznego przy leningradzkim Wielkim Teatrze Dramatycznym. Na potrzeby tego studia napisał pierwszą sztukę Stary je druzja 1945 (Starzy przyjaciele), która została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1945. W okresie partyjnej kampanii przeciwko tzw. kosmopolitom był, podobnie jak Borszczagowski, nazywany "antypatriotycznym krytykiem" i "oszczercą". Jego sztuka o tematyce kołchozowej pt. Rodnyje miesta 1950 (Rodzinne strony) ucierpiała na skutek hołdowania ** teorii bezkonfliktowości. Następne sztuki M. -No-wyje igraszki 1954 (Nowe zabawki), Putiesze-stwije w bliżnije strony 1956 (Podróż do pobliskich krajów) i Diewoczki-malcziki 1959 (Dziewczęta i chłopcy), z trudem wchodziły na scenę. Pisał też scenariusze filmowe. Wieloletnie zainteresowanie M. Czechowem znalazło jaskrawy wyraz w sztuce Nasmieszli-woje mojo sczastje 1966 (Niewesołe moje szczęście), osnutej na dokumentalnym materiale, zaczerpniętym z życia Czechowa i współczesnych mu ludzi lat 1884-1904, zwłaszcza z jego listów do rodziny i Gorkiego. Na tym samym materiale oparł również utwór dokumentalny Czechów. Powiesf-chronika 1983 (Czechów. Opowieść-kronika), którą I. Gitowicz wydobył z teki pośmiertnej. Ostatnia sztuka M. Żyzń Sent-Ekziuperi 1968 (Życie Saint-Exupery'ego) była często wystawiana w teatrach. M., który od 1947 mieszkał w Moskwie, gdzie od 1948 wykładał w instytucie sztuki teatralnej, nie był delegowany na żaden zjazd ZP. W podręcznikach, poświęconych historii literatury rosyjskiej, mówi się o nim bardzo niewiele. M. nie był zbytnio utalentowanym dramaturgiem,

371
MAŁYSZKIN Aleksandr Gieorgijewicz
ale jego sztuka Staryje druzja zdobyła spory rozgłos. W pierwszych latach po wojnie była ona wielokrotnie wystawiana w teatrach, a w 1969 i 1970 znów triumfalnie powróciła na scenę (198 przedstawień w 1970). Akcja sztuk M. toczy się w latach jego młodości, w kręgu rówieśników albo dotyczy życia znanych mu pisany. Nie zawsze autor umiał w pełni zrealizować swoje zamierzenia twórcze. Prace z zakresu teorii, które zebrał w książce pt. Tieatr naczina-jetsia s Utieratury 1967 (Teatr zaczyna się od literatury), ujawniają rozległą wiedzę M., poczucie odpowiedzialności i trzeźwość jego sądów.
KLE, LES, TE.
Dz.: Staryje druzja, 1946; Chmielów, 1948; Putie-szestwije w bliżnije strony, Tieatr 1956.11; Nowyje igraszki. Putieszestwije w bliżnije strony, 1957; Die-woczki-malcziki, Tieatr 1959.11; Staryje druzja. Izbr. pjesy, 1961; Putieszestwije na kraj święta, Zwiezda 1966.6-7; Nasmieszliwoje OTO/O sczastje, Don 1966.7; Tieatr naczinajetsia s litieratury, 1967;
Siuzet dla niebolszogo rasskaza, Iskusstwo Kino 1967.12; Żyzń Sent-Ekziuperi, Don 1968.7; Czechów. Powiesi'-chronika, tamże 1969.1-3; Staryje druzja, 1979; Powiesi '-chronika (wspólnie z I. Gi-towiczem), 1983.
Lit.; M. Strojowa, Tieatr 1966.4; S. Cimbał, tamże 1968.5; I. Ganielina, tamże 1968.6; J. Wino-gradow, tamże 1969.11; E. Surkow, Iskusstwo Kino 1970.1; L. Lewin, LG 1979.16.5; W. Torin, Niewa 1985.1.
MAŁASZKIN Siergiej Iwanowicz, 16.(4.)7. 1888 Chomiakowo (gub. tulska) - 22.6.1988 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Pracował początkowo jako chłopiec do wszystkiego, później jako subiekt w sklepach Cziczkina w Moskwie. W 1908-14 zwiedził różne zakątki Rosji. W 1906-15 był członkiem RSDRP, od 1917 należał do WKP(b). W 1916 zaczął pisać wiersze, po przewrocie bolszewickim opublikował zbiorek poezji pt. Muskuty 1918 (Mięśnie). Rozgłos zyskał dzięki prozie. M. należał do grupy "• Pieriewał i był aktywny literacko do 1931. Brał udział w I zjeździe pisarzy sowieckich, ale później ponad 20 lat był przemilczany w historii literatury. Dzięki bliskim kontaktom z W. Mołotowem przyczynił się do uratowania niektórych przedstawicieli rosyjskiej inteligencji, m.in. syna A. Achmato-wej. Po 1956 opublikował kilka zasługujących na uwagę powieści. Nie pełnił żadnych funkcji i nie był delegowany na następne zjazdy ZP. W 1969 należał do grona pisarzy krytycznie ustosunkowanych do liberalnej pozycji miesięcznika "Nowyj Mir" (Ogoniok 1969.30). Mieszkał w Moskwie. Opowieść M. Łuna s prawo'] storony 1926 (Księżyc po prawej stronie) na przykładzie grupy komso-molców, dzielących się jedną kobietą, odzwierciedliła typowy dla owych czasów upadek moralny i rozdźwięk między uprzywilejowaną elitą partyjną a ludem i ideałami rewolucji. Utwór ten, kilka razy wznawiany i tłumaczony na języki obce, wywołał ostrą krytykę. W opowieści fio/noyczrfomeA: 1927 (Chory człowiek), nawiązując do utworu Dostojewskiego "Dwoj-nik" (Sobowtór) M. ukazuje doznania i przeżycia pewnego komisarza, który uświadamia sobie okrucieństwo i niedorzeczność masowych egzekucji podczas rewolucji. Późniejsze jego powieści mieszczą się w nurcie literatury zgodnej z kanonami ** realizmu socjalistycznego. W powieści Kryłam po ziemie 1963 (Skrzydłem po ziemi) poruszył temat odbudowy gospodarki po zniszczeniach wojennych, a w jednej z późniejszych pt. Gorod na chof-mach 1973 (Miasto na wzgórzach) opisał życie robotników w okresie rewolucji. KLE, LE, LES, Ni, Wy75. Dz" Muskuly, 1918; Łuna s prawoj storony, 1927;
Bolnoj czełowiek, 1928; Zapiski Ananija Źmurki-na, 1928, w 2-ch tt., 1968-69; Pochód kołonn, 1931; Diewuszki, 1956; Krylom po ziemie, 1963;
Strada na polach Moskowii, 1972; Gorod na choł-mach, 1973; W poiskach junosti. Moskwa 1905-1906,1983. Izbr. w 2-ch tt., 1988. Lit.: W. Polanskij, Pieczat' i Riewolucyja 1927.2;
M. Gienina, Znamia 1964.6; A. Jołkin, LG 1975. 19.2; O. Michajłow, LR 1978.14.7.
MAŁYSZKIN Aleksandr Gieorgijewicz, 21.
(9.)3.1892 Bogorodskoje (gub. penzeńska) -

MAMLEJEW Jurij Witaijewicz
372
3.8.1938 Moskwa, prozaik. Ojciec M., chłop z pochodzenia, zapewnił mu naukę w gimnazjum w Mokszańsku. W 1916 M. ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Piotrogro-dzie. Następnie odbywał służbę wojskową w marynarce na Morzu Czarnym. W czasie wojny domowej walczył po stronie bolszewików na Krymie. Pierwsze opowiadania zaczął pisać w 1912 będąc na studiach. Duży rozgłos przyniosła mu opowieść Padienije Daira 1923 (Upadek Dairu), w której ukazał zdobycie przez Armię Czerwoną Perekopu i zlikwidowanie ostatniego punktu oporu armii białych na Krymie. Na plan pierwszy wysunął masy żołnierskie, przedstawiając je jako jedyny czynnik motoryczny historii i rezygnując z indywidualizacji postaci. Utwór ten, powstały pod wpływem prozy B. Pilniaka, w poetycko-ekspresywnej formie sławi żywiołowe bohaterstwo anonimowej masy ludzkiej. Po kolejnych opowiadaniach wydał opowieść Siewastopol (Sewastopol), w której oddał niepokój duchowy pewnego marynarza, stopniowo zbliżającego się do bolszewików w okresie między rewolucją lutową a październikową w 1917. Z powodu tego utworu M., należący przez jakiś czas do ugrupowania "" Pieriewał, był ostro krytykowany przez funkcjonariuszy literackich "* RAPP-u (m.in. A. Fadiejewa). Od 1929 do końca życia wchodził w skład koi. red. miesięcznika "No-wyj Mir", a od 1934 był członkiem zarządu ZP ZSRR. Wczesna śmierć przerwała w połowie jego pracę nad powieścią Ludi U zacholustja 1937-38 (Ludzie z głuchej prowincji, 1950), w której podjął z góry narzucony temat pierwszej pięciolatki. W przeciwieństwie do wielu innych autorów swoją uwagę skupił nie na maszynach i procesie produkcyjnym, lecz na człowieku. "Odznaczał się przenikliwym spojrzeniem pisarskim i wrażliwością sumienia, jakie cechują prawdziwy talent" (Lidin). Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Padienije Daira, 1926; Fiewralskij śnieg 1928;
Siewastopol, 1931; Ludi iż zacholustja, 1938. Sobr. TOCZ. w 3-ch tt., 1940-47; Socz. w 2-ch tt., 1956; w 2-ch tt., 1978. Lit.: B. Guber, NM 1926.4; K. Paustowskij (1938),
w: tegoż Sobr. socz. w 8-mi tt., t. 8,1970; W. Lidin, w: tegoż Ludi i wstrieczi, 1957; I. Kramów, 1965 i NM 1967.11; A. Chwatów, 1985.
MAMLEJEW Jurij Witaijewicz, 11.12.1931 Moskwa, prozaik. Syn profesora psychiatry. Ukończył instytut leśnictwa w 1955 i do 1974 wykładał matematykę w szkołach dla młodzieży pracującej. Właściwe jego życie toczyło się jednak konspiracyjnym torem. Od 1953 zajmował się filozofią indyjską, a także ezoteryzmem i okultyzmem. Od 1958 jego mieszkanie w Moskwie było miejscem spotkań pisarzy i artystów, mających podobne zainteresowania. W tym czasie temat okulty-zmu przenika do literatury, krążącej w obiegu >" Samizdatu. W 1953-73 napisał M. ponad 100 utworów, których nie mógł opublikować w ówczesnych warunkach politycznych. Rozpowszechniał je poprzez Samiz-dat, zamieszczając na łamach nieoficjalnych periodyków, a także utrwalając na taśmach magnetofonowych. Latem 1974 otrzymał zgodę na opuszczenie ZSRR. Do 1983 mieszkał w USA, potem przeniósł się do Paryża. Pierwsze utwory wydał w 1975 w czasopismach "Nowyj Żurnał" i "Trietja Wołna". Wybór najbardziej reprezentatywnych jego opowiadań ukazał się w almanachu M. Sze-miakina "Apołłon-77", później drukował je również w czasopismach "Gnozis" i "Echo". Po wydaniu w USA zbioru The Sky above Heli 1980, którego nazwa pochodzi od identycznie zatytułowanego opowiadania Niebo nad adom (Niebo nad piekłem), został M. przyjęty do Pen-Clubu. Do kolejnego tomu pt. Iznanka Gogiena 1982 (Inne oblicze Gau-guina) włączył 9 opowiadań. W 1985 ukończył powieść Moskowskij gambit (Moskiewski gambit), w której po raz pierwszy opisał działalność konspiracyjnych moskiewskich kółek ezoterycznych w latach 60. Jego powieść Szatuny (Włóczędzy), napisana w 1966-68, doczekała się wydania dopiero po 20 latach. Dzięki "" pieriestrojce opublikował w ZSRR zbiór opowiadań Utopi moju gołowu 1990 (Zanurz moją głowę),

373
MANDELSZTAM Jurij Władimirowicz
w którym zebrał głównie utwory powstałe przed emigracją. W 1994 M. powrócił do Moskwy (LG 1994.16.2). Podstawą duchową całej twórczości M. jest przekonanie, że życie ziemskie stanowi etap wielokrotnych przeistoczeń, związanych z niematerialną egzystencją, w której śmierć oznacza uniezależnienie się nieśmiertelnego "ja" od ciała. M. opublikował również wiele artykułów, poświęconych problematyce metafizycznej, ale w swoich utworach nie przedstawia ludzi wierzących, poszukujących zgodnych z wiarą rozwiązań i dróg życiowych. Przeciwnie, interesują go osoby opętane przez moce szatańskie. Ludzie ci popełniają mordy, dręczą, dopuszczają się przemocy i całkowicie są pochłonięci sprawami materialnymi i seksem. Powieść Szatany, której tematem jest morderstwo, spowodowane pragnieniem poznania tajemnicy duszy ofiary i chęcią przeniknięcia w ten sposób w świat irrealny, świadczy o głębi poszukiwań w okrutnej, często męczącej prozie M., która podczas powtórnego czytania niekiedy przeraża nawet samego autora. Ale intencje M. są dobre i uczciwe:
zatapiając się w ciemności, dąży do ukazania przejawów światła w duszy człowieka, chce sprzyjać jej uzdrowieniu.
EmR, FV. Dz.: Opowiadania: NŻ 1975.120, 1976.122 i 125;
TW 1976.1, 1979.7-8, 1980.9; RLT 1976.14;
Apołłon-77, Paris 1977; NRL 1978 (ros.-niem.);
Gnozis 1978.1, 1979.5-6; Russica, NY 1981;
Strielec 1984.3, 1984.11, 1985.3, 1986.4, 1988.1;
Czast' Rieczi, NY 1984.4-5; Echo 1984.13; Kont. 1986.47; Rodnik 1990.2; Znamia 1990.7. Książki:
The Sky above Heli (angielskojęzyczna skrócona wersja powieści "Szatuny" i 7 opowiadań), NY 1980; hnanka Gogiena, Paris-NY 1982; Źywaja smiert', tamże 1986; Szatany, NY 1988; Utopi maju gołowu, Moskwa 1990. Wywiady: Gnozis 1979.7-8; RM 1984.23.2,1986.5.9; Echo 1984.13;
Strielec 1985.6. Eseje: Duchownoje wozrożdienije wRossii, Kont. 1984.39; W poiskach Rossii, LG 1989. 27.9.
Lit.: J. McConkey, Epocha 1980.1; G. Gibian, New Leader 1980.15.12; P. Lewis, Times Lit. Supplement 1981.15.5; D. Makkoni, TW 1982.12;
T. Goriczewa, Kont. 1983.36; H. v. Ssachno, SZ 1984.13.1 i 1984.8/9.9; G. Nivat, L'Express 1986.2-8.5; J. Catteau, Magazine Litteraire Ju-li/Aug. 1986; O. Dark, Rodnik 1990.2.
MANDELSZTAM Jurij Władimirowicz,
8.10.(25.9.)1908 Moskwa -18.10.1943 Jaworzno (Polska), w niemieckim obozie koncentracyjnym, poeta. Razem z rodzicami opuścił Rosję w 1920, do 1925 uczęszczał do gimnazjum rosyjskiego w Paryżu, a w 1929 ukończył studia filologiczne na Sorbonie. Szybko nawiązał kontakt z kręgami literackimi Paryża, zaprzyjaźnił się z W. Chodasie-wiczem, pisał artykuły krytyczne dla czasopism "Wozrożdienije", "Czisła", "Krug" i in. Jako poeta debiutował w 1929. Dwa zbiorki poezji - Ostrów 1930 (Wyspa) i Wiernost" 1932 (Wierność) - opublikował w Paryżu, kolejny Tńetij czas 1935 (Trzecia godzina), złożony z 26 wierszy, wydał w Berlinie. Tom artykułów krytycznych, zatytułowany Iskatie-li 1938 (Poszukiwacze), ujawniający jego rozległą wiedzę i szerokie widzenie problemów kultury europejskiej, ukazał się w Szanghaju. Wypowiada się w nim na temat Dantego, Pascala, Goethego, Riikego, Swifta, Mozarta, Beethovena i Balzaka. W 1938 M. utracił żonę. Podczas okupacji niemieckiej jako Żyd został aresztowany 10. 3.1942 i wywieziony do obozu w Polsce w końcu lipca 1943. Czwarty zbiorek wierszy pt. Gody (Lata), przygotowany jeszcze przez samego poetę i zawierający utwory z 1937-41, ukazał się po nieznacznych poprawkach już pośmiertnie. Sobranije stichotworienij 1990 (Poezje zebrane) M. zostało przygotowane do druku przez holenderskiego historyka literatury Eda Weedę. Poezję M. przenika religijne spojrzenie na świat, z którego wypływa przeświadczenie o włączeniu przez Boga w byt pozaziemski rzeczywistości ludzkiej. Niekiedy świat cielesny i swoje wyobrażenia o egzystencji duchowej przedstawia na zasadzie kontrastu. Motywy cierpienia i samotności człowieka stanowią kanwę licznych wierszy o miłości. Uczuciom rozpa-

MANDELSZTAM Osip Emiijewicz
374
czy, wahaniom, poszukiwaniom sensu istnienia towarzyszy również pozytywna percepcja świata i życia. Część wierszy adresował do ukochanej kobiety i do przyjaciół, m.in. do W. Smoleńskiego i J. Terapiana. Swoje zadania jako poety pojmował w sposób zbliżony do W. Chodasiewicza i daleki od tendencji "nuty paryskiej", realizującej postulaty G. Adamowicza. W swej klarownej, wyważonej poezji zaprezentował się jako kontynuator klasyczno-akmeistycznej tradycji. EmR, Po, HRL. Dz.: Ostrów, Paris 1930; Wiemosf, tamże 1932;
Trietij czas, Berlin 1935; Iskatieli, Shanghai 1938;
Gody, Paris 1950; Sobr. stichotworienij, The Hague 1990.
Lit.: L. Kelberin, Czisła 1930.2; G. Struwe, Ros-sija i Sławianstwo, Paris 1930.2.8; J. Iwask, NŻ 1951.25; J. Terapiano, w: tegoż Wstrieczi, NY 1953; Z. Szachowskaja, w: tejże Otrazenija, Paris 1975; Ed Weeda w: J. M., Sobr. stichotworienij 1990.
MANDELSZTAM Osip EmiUewicz, 15.(3.) 1.1891 Warszawa - 27.12.1938 w więzieniu pod Władywostokiem, poeta i prozaik. Jego ojciec był kupcem, matka pochodziła ze środowiska inteligenckiego. Młodość spędził w Petersburgu (nauka w szkole, pierwsze próby poetyckie) i Pawłowsku. W 1907/08 był w Paryżu, w 1909/10 studiował filozofię w Heidelbergu, a od 1911 w Petersburgu. Był częstym uczestnikiem spotkań na "wieży", tj. u Wiacz. Iwanowa. Jesienią 1911 podjął studia filologiczne na uniwersytecie w Petersburgu, lecz ich nie ukończył. Pierwsze utwory poetyckie opublikował w czasopiśmie "Apołłon"; zaprzyjaźnił się z N. Gumilo-wem. Od 1912 należał do grupy literackiej akmeistów ** Cech Poetów, która przeciwstawiała się •* symbolizmowi i •* futuryzmo-wi. Od tego czasu datuje się trwała przyjaźń M. z A. Achmatową. W maju 1912 przyjął chrzest w obrządku chrześcijańsko-metodystycznym. W 1913 opublikował pierwszy zbiorek poezji Kamień i zaczął drukować swoje szkice literackie. Po przewrocie bolszewickim mieszkał w Piotrogrodzie i Moskwie (1918-19), Kijowie, na Krymie (1919-20) i w Gruzji, skąd jesienią 1920 razem z I. Erenburgiem powrócił do Moskwy i Piotrogrodu. W 1921 zawarł związek małżeński z Nadieźdą Ja-kowlewną Chaziną, która później towarzyszyła mu na wygnaniu, uchroniła przed zniszczeniem jego wiersze i napisała niezwykle cenne wspomnienia. W 1922 ukazał się w Berlinie drugi zbiorek wierszy M. Tristia, a w 1925 tom miniatur lirycznych prozą Szum wriemieni (Szum czasu). W 1928 wyszła nowa edycja jego prozy Jegipietskaja marka (Egipski znaczek pocztowy), a także tomik wierszy, obejmujący utwory sprzed 1925 roku oraz zbiór szkiców literackich. Przygotowany do druku w 1932/33 wybór jego utworów, w którym nie wyraził zgody na proponowane przez cenzurę zmiany, nie został wydany. Od 1928 nasiliła się nagonka polityczna na osobę poety, ale jeszcze w 1930 dzięki pomocy Bucharyna zdołał odbyć podróż do Armenii, a w 1933 wydać kilka związanych z nią esejów. Od 1931 mieszkał w Moskwie, a 16.5.1934 został aresztowany i skazany na trzy lata zesłania. Przebywał tam w upokarzających warunkach najpierw w Czerdyniu pod Solikamskiem, a następnie w Woroneżu. Pozbawionym prawa zamieszkania w Moskwie po powrocie z zesłania w 1937 M. i jego żonie z pomocą pośpieszyli przede wszystkim W. Szkłowski i N. Chardżyjew. 2.5.1938 M. został ponownie aresztowany i skierowany do obozu. Jako twórca był wykreślony z literatury rosyjskiej już od 1933. Powolna jego rehabilitacja rozpoczęła się w 1956. Poczynając od lat 60. był już wymieniany we wspomnieniach i artykułach krytycznych, a równocześnie w periodykach (głównie peryferyjnych) ukazywały się pojedyncze jego wiersze i utwory prozator-skie. Zgłoszony w planie wydawniczym serii Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety) na rok 1959 tom jego utworów wybranych został wydany dopiero w 1973 w bardzo małym nakładzie (wyd. 2 - 1974). W 1955 w USA wyszła najpełniejsza w owym czasie edycja

375
MANDELSZTAM Osip Emiijewicz
dzieł M. pod redakcją G. Struwego i B. Filippowa. O losie poety opowiedziała jego żona we wspomnieniach, wydanych w 1970/72/87. >" Pieriestrojka w ZSRR umożliwiła od 1987 rozpoczęcie głębokich badań nad twórczością M. i pełne wydanie jego dzieł. Niemieccy czytelnicy dzięki przekładom P. Celana w 1959 i R. Dutliego od 1983 poznali większość utworów M. W 1991 w Moskwie pod przewodnictwem S. Awie-rincewa powstało Towarzystwo O. M. Tragizm losu M., jednego z największych poetów Rosji, wiąże się nie tylko z jego własnym rozwojem literackim, lecz również odbija się na całej poezji rosyjskiej, z której na wiele lat został wykreślony. Fascynacja klarownością poezji klasycznej (Batiuszkow, Puszkin), a pod tym względem podzielał zamiłowania A. Achmatowej i N. Gumilowa, widoczna jest w całej twórczości M., która jednak różni się od form tradycyjnych stale zaskakującą i różnorodną metaforyką. "Jego wiersze powstają ze snów, bardzo swoistych, dotyczących wyłącznie sfery sztuki" - konstatował w swoich notatkach A. Błok. Oparte na proroczych wizjach istnienia i nasycone bogactwem obrazów z trudem poddają się rozszyfrowaniu. Spośród wierszy M. "tylko nieliczne można przekazać swoimi słowami" (C. Brown). Istnieje w nich ścisła zależność między sensem głównym a ubocznym słów, grą sensów i dźwięków, między metaforami a skojarzeniami. Już w utworach wczesnych M. miejsce romantycznej metafory natchnienia jako iskry Bożej zajmuje uniezależniona od mitu moc rozumu twórczego, skierowana na badanie logosu w słowie, poszukiwanie właściwego sensu w alegorii i przedstawienie świata jako harmonijnego, ponadczasowego układu w formie poetyckiej. Różnorodnie przenika do jego utworów temat architektury (Paryż, Ateny, Bizancjum). "Architektura sakralna pełni u M. funkcję ważnego symbolu, związanego z wiarą i sztuką, symbolizując wyzwolenie od ciężaru, jaki stoi na przeszkodzie do autentycznego piękna" (Holthusen). Podobnie
przełamuje się w poezji M. literatura europejska, toteż W. Żyrmunski rozpatrując jego twórczość nieprzypadkowo odwołał się nawet do traktatu A. W. Schlegla "Poesie der Poesie" (Poezja poezji). Niektóre motywy późnych wierszy M., w których tylko aluzyjnie przewija się temat potwornie ciężkiego życia, łatwiej poddają się rozszyfrowaniu w kontekście takich słów-kluczy, jak gwiazdy, sól, jaskółki. Analogicznymi właściwościami odznacza się proza M., do której nie sposób dostosować tradycyjne kategorie literackie. Jego Putieszestwije wArmieniju 1933 (Podróż do Armenii) to swego rodzaju "podróż po formach gramatycznych, bibliotekach, wyrazach i cytatach" (W. Szkłowski). W surrealistycznej opowieści Jegipietskaja marka, w której kontynuuje tradycje W. Chlebnikowa, stapia w jedną całość zmyślenie, motywy autobiograficzne, krytykę literacką, opisy miasta i ludzi oraz zagadnienia kulturalno-filozoficzne i grę słów. Z kolei rozważania M. o literaturze, mimo trafności odrębnych sądów i spostrzeżeń, przypominają bardziej jego utwory literackie.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LE, LES, Ni, RP90, RP94, Wy75, Wy82.
Dz.: Kamień, 1913, wyd. zmienione i uzupełn. 1916 i 1923; Tristia, 1922 (reprint Ann Arbor 1972); Szum wriemieni, 1925, wyd. poszerz. pt.Je-gipietskaja marka 1928; Stichotworienija, 1928; O poezii, 1928; Putieszestwije wArmieniju, Zwiezda 1933.5; Zapisnyje knizki. Zamietki, Wopr. Lit. 1968.4; Poezje, Warszawa 1971; Słowo i kultura. Szkice literackie, tamże 1972; Stichotworienija, 1973, wyd. 2: 1974; Stichotworienija, Paris 1983;
Słowo i kultura. O poezji. Razgawor o Dante, 1987; Stichotworienija, 1990. Sobr. socz., NY 1955; w 3-ch tt., t. l, Washington 1964, wyd. 2:
1967, t. 2,1966, wyd. 2:1971, t. 3,1969 (ze szczegółową bibliogr.), t. 4 (uzupełn.), Paris 1981 (reprint w 3-ch t., Moskwa 1991); The Complete Cri-tical Prose and Letters, red. J.G. Harris, Ann Arbor 1979; Socz. w 2-ch tt., Moskwa 1990.
Lit.: W. Wejdłe, Wozdusznyje Puti, NY 1961.2 i w: tegoż O poetach i poezji, 1973; N. A. Nilsson, ScSl. 1963; I. Buszman, Mlinchen 1964; A. Ach-

MAPP
376
matowa, Wozdusznyje Puti, NY 1965.4 i Wopr. Lit. 1989.2; N. Mandelsztam, Wospominanija, NY 1970, Moskwa 1989; Tejże Wtoraja kniga, Pa-ris 1972, Moskwa 1990; tejże Kniga trietja, Paris 1987; C. Brown, Cambridge 1973; A Concordan-ce to the Poems of O. M., red. D. J. Koubourlis, Ithaca, NY 1974; S. Broyde, Cambridge 1975; G. Struve, California Sl. Studies 1975 i Wiestnik RChD 1977.120; J. Baines, Cambridge 1976; 13 artykułów w: Russian Lit. 1977.2/3 i 1984.1; O. Ronen, Jerusalem 1983; R. Dutli, Ziirich 1985; E. Gerstein, 1986 (zob. NM 1987.10); N. Struve, Paris 1988, wyd. 2: 1990; B. Samów, Ogoniok 1988.47 i wyd. oddz. 1990; O. M. im Luftgrab, Ziirich 1988; P. Hesse, Bern 1989; Żyzń i twor-czestwo, 1990; Liczne publikacje o twórczości O. M. w: Wopr. Lit. 1991.1, LO 1991.1, RM 1991. 28.6; Stówo i sud'ba. Issiedowanija i matieńaty, 1991.
MAPP - MOSKOWSKAJA ASSOCYACY-JA PROLETARSKICH PISATIELEJ (Moskiewska Asocjacja Pisarzy Proletariackich), zrzeszenie założone w marcu 1923 przez pisarzy ugrupowania "" Oktiabr', opowiadające się za radykalnymi formami komunistycznej ideologii. Należały do niego ugrupowania "" Oktiabr', ** Mołodaja Gwardija i Ra-boczaja Wiesna. MAPP zajmował opozycyjne stanowisko wobec grupy "* Kuźnica i znajdującego się pod jej wpływem zjednoczenia "" WAPP, któremu w kwietniu 1924 zdołał narzucić swoje poglądy. MAPP był moskiewskim oddziałem WAPP-u, a od 1928 ** RAPP-u i razem z tym stowarzyszeniem został rozwiązany na mocy ** uchwały partyjnej z 1932. HRL, KLE,LE. Lit.: "" RAPP.
MARAMZIN Władimir Rafaiłowicz, 5.8. 1934 Leningrad, prozaik. Jego ojciec był brygadzistą w fabryce, matka nauczycielką geografii. Dzieciństwo spędził w starym miasteczku prowincjonalnym, skąd w 1945 powrócił do Leningradu. Po studiach elektrotechnicznych w 1952-57 pracował jako inżynier (1958-65). Jako prozaik debiutował w 1962.
Poczynając od 1965 dziesięć lat poświęcił działalności literackiej, zamieszczając na łamach periodyków krótkie opowiadania, a także książki dla dzieci, m.in. Tut my rabotajem 1966 (Tutaj pracujemy) i Kto rozwoził gorożan 1969 (Kto przewozi mieszkańców miast). Napisał ponadto wiele scenariuszy filmowych i telewizyjnych. Jego sztuka teatralna Objas-nitie mnie kto-nibud' - ja skaźu wam spasibo 1963 (Będę wdzięczny, jeśli mi ktoś wyjaśni) została zdjęta ze sceny po premierze. M. nie był członkiem ZP ZSRR, ale od lutego 1966 do marca 1975 należał do "grupy zawodowej pisarzy", istniejącej przy oddziale leningra-dzkim ZP ZSRR. W 1971-74 M. zbierał wiersze i przekłady I. Brodskiego oraz przygotował dla "" Samizdatu 5-tomową edycję jego dzieł (około 2000 stron). W obiegu Samizdatu krążyły również jego własne utwory prozatorskie. Kiedy M. aresztowano (24.7. 1974), W. Maksimów w czasopiśmie "Konti-nient" (1975.2) opublikował jego opowieść Istorija żenifby Iwana Pietrowicza (Historia ożenku Iwana Piotrowicza), napisaną w 1964. Po publicznym wyrażeniu skruchy (Le Monde 1975.13.2) M. został skazany na 5 lat więzienia z warunkowym zawieszeniem kary. Opuścił ZSRR 12.7.1975 i zamieszkał w Paryżu. Na Zachodzie opublikował surrealistyczną opowieść Błondin obiejego cwieta 1975 (Blondyn o obu odcieniach) oraz zbiór utworów pt. Smiesznieje czem prieżdie 1979 (Śmieszniej niż dotąd). Po opublikowaniu następnego obszernego tomu swoich utworów - Tiani-totkaj 1981 (Ciągnij-pchaj), M. chwilowo przerwał swoją działalność literacką. W 1978-86 razem z A. Chwostienką wydawał czasopismo literackie "Echo". Opowiadania i opowieści M. odznaczają się różnorodnością stylistyczną. Ma w swoim dorobku prozę typowo realistyczną, a także fantastycznosatyryczną, surrealistyczną, eksperymentującą w zakresie języka, w której stale wyczuwa się wpływ A. Płatonowa. W opowieści Istorija żenifby Iwana Pietrowicza na przykładzie dziewczyny, która z braku pieniędzy oddaje się za 30 rubli, ukazuje M.

377
MARIENHOF Anatolij Borisowicz
realistyczne sceny powszechności miejskiej w ZSRR, które z reguły pomijano milczeniem. Codzienną sowiecką rzeczywistość przedstawia również w napisanym w 1966/67 cyklu opowiadań Siekriety (Tajemnice), spośród których tylko 5 zostało opublikowanych w ZSRR. Tiani-tolkaj to mistrzowska satyra na KGB i pisarza dysydenta, przypominająca swoim fantastycznym realizmem manierę twórczą F. Kafki. Opowieści Btondin obiejego cwieta nadał formę surrealistycznego dziennika pewnego malarza konformisty, który doznaje niepowodzeń w sztuce i życiu osobistym. Tu, jak też w wielu innych krótkich opowiadaniach, w polu widzenia M. znajdują się drobne sprzeczności życiowe.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ki. Dz.: Ogromnaja siła wospitatielnogo znaczenija, Zwiezda 1964.9; Inżenier ob inźenierach, tamże 1966.6; Siekriety, m.in.: Moskowskij Komsomolec 1966.17.8, 7.9, 21.9 i RM 1975.20.11, 25.12, 1976.1.1, 15.1, 29.1, 11.3, 25.3, 8.4, 13.5; Tut my rabotajem, 1966, wyd. 2:1973; My i naszy wieszczi, Ju. 1968.8; Kto razwozit goroźan, 1969; Istorija że-nitby Iwana Pietrowicza, Kont. 1975.2; Btondin obiejego cwieta, Ann Arbor 1975; Smiesznieje czemprieźdie, Paris 1979; Tiani-tolkaj, Ann Arbor
1981.
Lit.: T. Chmielnickaja, LG 1966.19.5; A. Kriestin-skij, Zwiezda 1967.9; J. Gordin, Zwiezda 1970.6;
J. Malcew, Grani 1975.98; N. Rubinsztejn, tamże 1976.100; L. Lifszyc, Kont. 1977.10; P. Wajl, A. Genis, TW 1979.6; W. Kasack, Colloquium Slavi-cwn Basiliense, Bern 1981; R. Figge, w: Lit. und Schrachentwicklung In Osteuropa im 20.Jh., Berlin
1982.
MARIENHOF Anatolij Borisowicz, 6.7.(24. 6.)1897 Niźny Nowogród - 24.6.1962 Leningrad, poeta i dramaturg. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Do gimnazjum uczęszczał w Penzie, gdzie też debiutował jako poeta. Początkowo był pod wpływem egofutury-stów, później został jednym z czołowych przedstawicieli "* imażynizmu w Moskwie. Po krótkotrwałym okresie zachwytu rewolucją i jej żywiołowością przeraził się przelewu
krwi. W. Marków uważa, że M. był "być może najbardziej oryginalnym spośród rosyjskich poetów imażynistów". Mówiąc o liry-czno-rytmicznych eksperymentach M. badacz dodaje, że w sensie poetyckim odznaczały się one większą innowacją i śmiałością niż poszukiwania jego przyjaciela Jesienina. W 1918-19 w wydawnictwie imażynistów ukazało się 9 zbiorków M., zawierających jego wiersze, cykle liryków i jedną tragedię, w których m.in. przewijają się motywy miasta, erotyki, rozczarowania i poczucia powołania poetyckiego. W swojej programowo--teoretycznej pracy na temat imażynizmu Bujan-ostrow 1920 (Wyspa Bujan) M. głosił:
"Sztuka to forma. Treść jest tylko cząstką formy... Głębia treści jest synonimem piękna. Piękność to synonim surowości". Po śmierci Jesienina w utworze Roman bież wranja 1927 (Romans bez kłamstwa) opisał życie cyganerii literackiej, do której obaj należeli. Kontrowersyjność w naświetleniu wielu kwestii wzbudziła ostrą reakcję krytyki. W powieści Cyniki 1928 (Cynicy) M. z ironią i sarkazmem pokazuje różnobarwną rosyjską rzeczywistość lat 20. W związku z tym został napiętnowany jako osoba "aspołeczna". Scenariusz filmu Postoronnia-ja żeńszczina 1929 (Obca kobieta), oparty na sztuce M. i napisany we współautorstwie z N. Erdmanem, został zabroniony przez cenzurę. W późniejszych swoich sztukach M. usiłował dostosować się do oficjalnej linii partyjnej. W 1941 w Leningradzie została wystawiona jego sztuka Szut Bałakiriew (Błazen Bałakiriew), a w 1946 w Moskwie następna Zołotoj obrucz (Złota obręcz). Sztuka M. Sud żyzni 1948 (Sąd życia), napisana w duchu walki z tzw. "* kosmopolityzmem, na skutek szablonowości jej struktury i postaci nie była inscenizowana. Po 1955 negatywny stosunek do M., którego uważano za "deka-denta", uległ nieznacznemu złagodzeniu. W tym czasie ukazały się drukiem dwa zbiorki jego późniejszych sztuk. Ponadto w 1953-56 napisał M. kolejną książkę autobiograficzną Mój wiek, moja mofodost', moi druzja i po-

MARKISZ Dawid Pieriecowicz
378
drugi (Mój wiek, moja młodość, moi przyjaciele i przyjaciółki), w której opis własnego dzieciństwa i młodości oraz syna przeplata scenami z życia Jesienina, przedstawionymi już w Romanie bież wranja i ostro skrytykowanymi przez Meyerholda. Sytuacja polityczna zdeterminowała zniekształconą edycję tego utworu w 1965; pełne, wolne od zafał-szowań wydanie ukazało się dopiero w 1988. Do tego czasu najważniejsze utwory M. wznawiano jedynie na Zachodzie. Dopiero "• pieriestrojka w końcu lat 80. umożliwiła włączenie całego jego dorobku pisarskiego do literatury rosyjskiej.
HRL, Ka91, KLE, LE, Ni, RP90, Wy75, Wy82. Dz.: Witrina sierdca, 1918; Magdalina, 1919; Kon-ditierskaja sobie, 1919; Bujan-ostrow, 1920 (fragment w: Litieraturnyje manifiesty 1929, reprint Miinchen 1969); Stichami czwanstwuju, 1921; Tu-czelot, 1921; Zagowor dura/ww, 1922; Razocza-rowanije, 1922; Dwunogije, 1925; Stichi i poemy, 1922-26 (Nowyj Mariengof), 1926; Roman bież wranja, 1927, wyd. 2:1928 (reprint Oxford 1979);
Cyniki, Berlin 1928, Moskwa 1990 (reprint Tel Aviv 1978); Brityj czefowiek, Berlin 1929 (reprint Berlin 1968); Poemy wojny. Kirów 1942; Stronny] charaktier, 1954; Maleńkije komiedii, 1957; Roż-dienije poeta. Szut Bałakiriew, 1959; Roman s dru-zjami, Oktiabr' 1965.10-11 (Romans z przyjaciółmi, Warszawa 1968); Roman bież wranja. Cyniki. Mój wiek, moja molodost, moi druzja i podrugi, Leningrad 1988.
Lit.: W. Warszawskij, Czisła 1933.7-8; V. Zava-lishin, Earły Soviet Writers, NY 1958; V. Markov, Russian Imagism 1919-24, Giessen 1980; J. Graf-fy, The Slavonic Review 1981.4; E. Skulskaja, Niewa 1990.7.
MARKISZ Dawid Pieriecowicz, 24.9.1938 Moskwa, prozaik. Syn zamordowanego w 1952 pisarza żydowskiego Pereca Marki-sza. Po aresztowaniu ojca M. wraz z resztą rodziny został zesłany do Kazachstanu i dopiero po jego "" rehabilitacji w 1955 mógł powrócić do Moskwy. Ukończył IŁ (1957-62) i wyższe kursy dla scenarzystów i reżyserów filmowych (1967-68). Od końca lat 50. poświęcił się działalności przekładowej i tylko od czasu do czasu publikował własne utwory. W 1972 otrzymał zgodę na wyjazd do Izraela. W 1975-90 wydał tam 9 powieści i l zbiór opowiadań. Otrzymał kilka nagród literackich:
izraelskie w 1977 i 1980 oraz brytyjską w 1978. Pierwsza jego powieść Priskazka (Wstęp do bajki) została przetłumaczona na język portugalski, angielski, szwedzki, francuski, niemiecki i hebrajski. Z innych jego powieści w języku rosyjskim wydano dotąd następujące: Czi-sto pole 1978 (Czyste pole), Wierszyna Utinoj polanki 1980 (Wierzchołek Kaczej Łączki), Kadam, ubiwszy] soroku 1982 (Kadam, który zabił srokę), Szuty 1983 (Błazny), Pios 1984 (Pies), Granatowy] kołodiec 1986 (Granatowa studnia), Donor 1987 (Krwiodawca) i Polusz-ko-pole 1988 (Poletko-pole). Mieszka M. w Tel Awiwie, od 1978 pełni funkcję prezesa rosyjskiej sekcji pisarzy żydowskich w Izraelu. W powieści Priskazka M. opisał swój pobyt na zesłaniu w Kazachstanie, ale nieludzkie warunki ówczesnego życia stanowią tu jedynie tło przeżyć młodego chłopca, dopiero wkraczającego w świat dorosłych. Swój dalszy los przedstawił w powieści Czisto pole. Opisuje w niej podróż po ZSRR (1960) po nieudanej próbie ucieczki za granicę, utrwalając różnorodne epizody z życia społeczeństwa sowieckiego bez jakichkolwiek upiększeń i przemilczeń. Wraz z częścią trzecią obie powieści mają utworzyć trylogię pt. Logkaja żyzń Simona Aszkienazy (Łatwe życie Szymona Aszkenazego). W powieści Wierszyna Utinoj polanki na przykładzie losu młodego poety, skierowanego na studia do IŁ w Moskwie, M. ukazuje warunki życia i ideały młodzieży, reprezentującej postawę konsumpcyjną i nastawionej wyłącznie na czerpanie korzyści materialnych. W powieści Kadam, ubiwszy] soroku, przedstawiając los myśliwego Kirgiza mówi M. o szkodliwości obcych wzorców i tradycji dla rdzennej kultury Azji Środkowej. Obraz bezpańskiego psa w powieści Pios symbolizuje rosyjskiego emigranta, poszukującego stałej przystani w życiu, rozczarowanego do wolności świata zachodniego. W powieści historycznej Szuty narysował M. obraz życia dworu Piotra I. Zade-

379
MARKÓW Siergiej Nikołajewicz
monstrował przy tym sprawność zastosowanej metody narracji epickiej, w której względnie autonomiczne fragmenty tekstu łączy postać głównego bohatera. Losy trzech braci Żydów w powieści Poluszko-pole służą przedstawieniu głównych sił wojskowo-poli-tycznych Rosji okresu wojny domowej 1917-21 - bolszewików, ochotniczej armii białych i separatystów Machny.
FV, Ka85, Ka91. Dz.: Piatiero u samogo siebia, Leningrad 1966;
Priskazka, Tel Aviv 1978; Zdieś i tam, tamże 1978;
Wierszyna Utinoj polanki, Dwadcat' Dwa 1980. 12-14 i wyd. oddz. pt. Pieluszek, Tel Aviv 1986;
Kadam, ubiwszyj soroku (w jeż. hebrajskim), tamże 1982, w jeż. roś. pt. W tleni bolszogo kamnia, tamże 1986; Szuty, tamże 1983; Pios, tamże 1984;
Zamnoj, tamże 1984; Granatowy] kotodiec, tamże
1986; Donor, tamże 1987; Poluszko-pole, NY
1988.
Lit.: H.P. Klausenitzer, FAZ 1982.8.2; W. Ka-
sack, OEu. 1984.1 i Rheinischer Merkur 1984.2.
3; E. Wolfheim, NZZ 1985.22.11; A. Grossmann,
Lit. Kurjer 1985.11.
MARKÓW Gieorgij Mokiejewicz, 19.(6.)4. 1911 Nowo-Kuskowo (gub. tomska) - 26.9. 1991 Moskwa, prozaik, funkcjonariusz literacki. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W młodości był działaczem komsomolskim. Od 1930 studiował zaocznie na uniwersytecie w Tomsku, w połowie lat 30. przeniósł się do Irkucka i zajął się działalnością literacką. W czasie II wojny światowej był korespondentem wojennym. Do partii wstąpił w 1946. Od 1954 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR, od 1959 do sekretariatu, a w 1971-86 był pierwszym sekretarzem zarządu ZP. Od 1986 pełnił funkcję prezesa zarządu ZP ZSRR. Jako pierwszy sekretarz ZP był najbardziej wpływowym funkcjonariuszem literackim w czasie pojawienia się trzeciej fali ** emigracji literackiej z ZSRR. Na wszystkich zjazdach, poczynając od 1954, występował z referatem dyrektywno-progra-mowym. W 1965-90 należał też do sekretariatu ZP RFSRR. W 1981 jako delegat uczestniczył w XXVI zjeździe KP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. M. był niezbyt utalentowanym przedstawicielem literatury "* realizmu socjalistycznego. Akcja jego obszernych i banalnych powieści toczy się na Syberii. W pierwszej z nich pt. Strogowy 1939/46 (Nad Juksą, 1950) ukazuje początek i rozwój ruchu partyzanckiego na Syberii w czasie zagarnięcia władzy przez bolszewików i śledzi losy trzech pokoleń pewnej rodziny pszczelarzy. Powieść została wyróżniona nagrodą Stalinowską III st. za 1951 i była niejednokrotnie wznawiana. W 1955 i 1960 M. wydał następną powieść, 2-tomową Soi ziemli (Sól ziemi), która stanowi ciąg dalszy pierwszej dylogii. Akcja powieści Otiec i syn 1963/64 (Ojciec i syn) rozgrywa się w początkowym okresie władzy sowieckiej. Te same ramy czasowe i tradycyjną formę rozbudowanej kroniki rodzinnej zachowuje M. w powieści Sibir' 1971/73 (Syberia, 1976), w której działalność polityczną bolszewików wiąże z czynami dekabrystów zesłanych w drugim ćwierćwieczu XIX w. Utwór został wyróżniony nagrodą Leninowską w 1976. W powieści Griaduszczemu wieku 1981 (Przyszłemu wiekowi) M., podobnie jak w utworach poprzednich, czyni głównym bohaterem działacza partyjnego i porusza aktualne problemy gospodarcze Syberii. KLE, LES, RSPP3.
Dz.: Strogowy, 1939; Sołdat piechoty, 1948; Soi ziemli, 1955-60; Otiec i syn, 1965; Orfy nad Chin-ganom, 1967; Żyzh. Litieratura. Pisatiel, 1971; Sibir', 1971-74; Ślubowanie i inne opowiadania, Warszawa 1979; Wyzow, Tieatr 1980.5; Griaduszczemu wieku, 1983. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1972-74,1981-82.
Lit.: G. Kolesnikowa, Oktiabr' 1959.1; S. Smolanickij, Niewa 1972.11; P. Proskurin, NM 1974.2;
I. Bogatko, Wopr. Lit. 1981.4; I. Motiaszow, LO 1983.4; Wik. Niekrasow, NRS 1985.6.10; C. Mo-ser, SEER 1989.3.
MARKÓW Siergiej Nikołajewicz, 19.9.(30.
8.)1906 Parfientjew (gub. kostromska) - 4.4. 1979 Moskwa, prozaik i poeta. Syn mierni-

MARSZAK Samuił Jakowlewicz
380
czego. Młodość spędził w północnej części Kazachstanu, pracował m.in. jako pisarz w Akmolińsku. Jako poeta debiutował w prasie syberyjskiej, w 1924 jeden z jego wierszy został zamieszczony w czasopiśmie "Krasnaja Niwa". Pierwsze swoje opowiadanie Gotubaja jaszczerica 1928 (Niebieska jaszczurka) opublikował w miesięczniku "Si-birskije Ogni". W 1929 pod tym samym tytułem wydał zbiór nowel. Na początku lat 30. został aresztowany i zesłany na Północ, skąd powrócił na krótko przed wybuchem wojny. W 1943 został członkiem rzeczywistym Towarzystwa Geograficznego ZSRR, co oznaczało uznanie dla jego zasług naukowych. Interesowali go wielcy odkrywcy i podróżnicy, sam również zwiedził różne rejony ZSRR, łącząc podróże po kraju z pracą w archiwach. Mieszkał w Moskwie. "* Pie-ńestrojka umożliwiła dostęp do jego nie publikowanej spuścizny literackiej. M. zajmuje miejsce szczególne w literaturze rosyjskiej. Rozległą wiedzę w zakresie historii, geografii i etnologii zdobył poprzez samokształcenie. Żywo interesował się odkrywcami nowych ziem, m.in. pierwszymi Rosjanami, którzy znaleźli się na terenie Alaski, a także podróżnikami, którzy dotarli do Afryki Północnej. Wiedzę z tego zakresu spożytkował w swoich wierszach i prozie. Uwzględnia w nich wydarzenia, poczynając od IX i na XIX w. kończąc, a akcję umiejscawia na pustyni, na lodach polarnych i w górach Tybetu. Prozę M. cechuje bogactwo materiału faktograficznego, zwięzłość narracji, a równocześnie plastyczność, obrazowość stylu. Jego wiersze, po raz pierwszy wydane w postaci zbiorku w 1946, odznaczają się analogiczną zwięzłością relacji oraz tra-dycyjnością w wyborze form, rymów i wzorców metrycznych. Znajduje w nich wyraz jego duchowa recepcja starych kultur. KLE.
Dz.: Gołubaja jaszczerica, 1929; Solony] kołodiec, 1933; Raduga-rieka, 1946; Jukonskij woron, 1946, 1977 (Kruk Jukonu, Warszawa 1956); Russkije lu-di na Kurilskich ostrowach, 1946; Zołotaja pczeła,
1959; Arabskije czasy, 1959; Ziemnyje korni, 1961;
Ziemnoj krug, 1966; Iduszczije k wierszynam, 1968;
Stichotworienija, 1971 (zawiera też autobiografię); Tamo-rus Makłaj, 1975; Sieriebrianyj prostor, 1978; Swietllnik, 1986; Wiersze: NM 1988.9. Izbr. wl-chtt., 1980.
Lit.: W. Malugin, Moł. Gw. 1960.5; P. Żeleznow, LR 1963.20.9; M. Skuratow, Nasz Sowr. 1963.4;
W. Woronow, Izw. 1966.11.9; A. Urban, Prostor 1973.1; A. Jugow, LG 1973.7.2; I. Foniakow, tamże 1976.24.11 i Znamia 1981.6; R. Dijażewa, 1983; S. Zołotcew, Moskwa 1987.1.
MARSZAK Samuił Jakowlewicz, 3.11.(22. 10.)1887 Woroneż - 4.7.1964 Moskwa, poeta. Jego ojciec był technikiem w zakładach chemicznych. Wiersze M. z okresu gimnazjalnego zwróciły uwagę M. Gorkiego, z którego rodziną w 1904-06 mieszkał w Jałcie. Pierwsze jego publikacje przypadają na 1907. W 1912-14 studiował w Anglii, gdzie zaczął tłumaczyć utwory tutejszych poetów. W 1914-22 brał aktywny udział w organizowaniu pomocy bezdomnym dzieciom, w 1917-22 przebywał w Jekaterynodarze. W 1922 przeniósł się do Piotrogrodu, gdzie pracował w teatrze dla dzieci. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci Dietki w kletkie (Dziatki w klatce) opublikował w 1923, a później wydał wiele następnych. W 1924-25 był red. nacz. czasopisma "Nowyj Robinzon". W 1924 kierował działem literatury dziecięcej w wydawnictwie państwowym w Leningradzie i był aktywnym orędownikiem awangardy, np. członków grupy "" Oberiu (D. Charms, A. Wwiedienski), J. Szwarca, B. Żyt-kowa, M. Iljina, W. Bianki i in. twórców, którzy pod jego opieką zaczęli pisać utwory dla dzieci. W 1934 na I zjeździe ZP wygłosił referat na temat literatury dziecięcej i do końca życia pozostał członkiem zarządu ZP ZSRR. W czasie represji, wzmożonych zwłaszcza w 1937, leningradzka grupa M. została rozwiązana, a część jej członków aresztowano. W 1938 M. przeniósł się do Moskwy. W czasie wojny prócz wierszy dla dzieci pisał teksty do plakatów malarzy satyryków Kukryniksów. Jego wiersze satyryczne często były druko-

381
MARTYNOW Leonid Nikołajewicz
wane na łamach gazety "Prawda". Został czterokrotnie wyróżniony nagrodą Stalinowską (II st. za 1941, II st. za 1943/44, II st. za 1948 i I st. za 1950). W 1955,1957 i 1959 znów odwiedził Anglię. Po 1960 została też opublikowana jego proza autobiograficzna, szkice literackie i zbiór wierszy dla dorosłych Izbrannaja linka 1962 (Poezje wybrane), wyróżniony nagrodą Leninowską w 1963. M. cieszył się dużym uznaniem jako tłumacz poezji angielskiej, zwłaszcza sonetów Szekspira, Blake'a, Bumsa, Byrona, Shelleya i Keatsa. Jego książki dla dzieci, mające formę krótkich opowiadań wierszem, jak np. Bagaż 1926, Mister Twister 1933 (wyd. poi. 1953), Blic-fricy 1942 (Błyskawiczne fryce), bogate pod względem treściowym i formalnym, obejmują wszystkie sfery życia dziecka i równocześnie dotyczą aktualnej problematyki współczesnej. Popularnością cieszą się również sztuki M. dla dzieci, m.in. Dwie-nadcat' miesiacew 1943 (Dwanaście miesięcy, 1948) i Umnyje wieszczi 1964 (Mądre rzeczy). Jego poezja, przeznaczona dla dorosłego odbiorcy, przepełniona jest poczuciem odpowiedzialności za życie i odznacza się prostotą, konkretnością i lakonizmem. "Konserwatywna, klasyczna pod względem stylu poezja M. przypomina manierę Puszkina. Jego język jest potoczysty i klarowny" (D. Brown). W szkicach literackich M. ujawnia się jego wielka wrażliwość na jakość, naturalność dzieła literackiego.
HRL, Ki, KLE, RP94, Wy 75, Wy82.
Dz.: Dietki w kletkie, 1923; Bagaż, 1926; Mister Twister, 1933', Blic-fricy, 1942; Dwienadcat' mieslacew, 1943; Zameczek, Warszawa 1949; Pietruszka cudzoziemiec, tamże 1950; Przyjemny dzień, tamże 1950; Wąsaty psotnik, tamże 1950; Czym jest rok, tamże 1951; Stronic dziesięć i pół o tym, skąd wziqł się stoi, tamże 1951; Wielkolud, tamże 1951; Księga leśna, tamże 1952; Wesele czyżyki, tamże 1952;
Jak drukuje się książkę, tamże 1953; Bliźniaki, tamże 1956; Wiersze l bajki, Kraków 1956; U progu życia. Warszawa 1961; Wnaczale żyzni, 1962;
Izbr. linka, 1962; Umnyje wieszczi, 1964; Lirlcze-skije epigrammy, 1965; Przygody Reksa-Kleksa i inne wiersze. Warszawa 1965; Stichotworlenija i poćmy, 1973. Socz. w 4-ch tt., 1958-60; Sobr. socz. w 8-mi tt., 1968-72, w 4-ch tt., 1990.
Lit.: B. Gałanow, 1956, 1965 i LG 1984.1.8; L. Czukowskaja, w: tejże W taboratorii riedaktora, 1960; W. Łakszyn, NM 1962.4; K. Czukowskij, tamże 1962.11; N. Korżawin, tamże 1963.3; N. Pantielejew, tamże 1966.10; B. Samów, 1968; A. lwicz, w: tegoż Wospitanije pokolenij, 1969; A. Stern, w: tegoż Legendy naszych dni, Kraków 1969; A. Twardowskij, w: tegoż Statji i zamietki o lltieraturie, wyd. 3: 1972; Żyzń i tworczestwo Marszaka, 1975; I. S. Marszak, Niewa 1975.7; A. Kmita, JR 1977.5; I. Kramów, NM 1977.10; L. Druskin, w: tegoż Spasionnaja kniga, London 1984; "Ja dumał, czuwstwowal, ja żyt". Wospo-minanija o M., 1988.
MARTYNOW Leonid Nikołajewicz, 22.(9.) 5.1905 Omsk - 21.6.1980 Moskwa, poeta. Syn technika kolejowego. Z powodu przewrotu bolszewickiego nie ukończył szkoły. W latach 20. imał się różnych prac. Od 1921 publikował wiersze w prasie syberyjskiej. W końcu lat 20. i na początku 30. jako dziennikarz wyjeżdżał na Syberię i do Tur-kiestanu. Znalazło to odzwierciedlenie w tomie jego reportaży Grubyj kom 1930 (Proste pożywienie). Później bywał na północy Rosji. Jego wiersze i poematy, zebrane po raz pierwszy w tomiku z 1939, nie wywołały echa w krytyce. Dogmatyczna krytyka literacka traktowała poezję M. jako apolityczną i abstrakcyjną, toteż po 1947 jego utworów nie wydawano. Po 1955, kiedy ukazał się kolejny zbiorek, M. zdobył rozgłos jako przedstawiciel sowieckiej liryki refleksyjnej. Jego wiersze, unikające aktualnej problematyki politycznej, spotykały się z pozytywnym przyjęciem w krytyce, a także systematycznie ukazywały się w periodykach i w wydaniach książkowych. Eseje, poświęcone pisarzom i książkom, zebrał w tomie Wozduszny-jefriegaty 1973 (Latające fregaty). W charakterze delegata stale uczestniczył w zjazdach ZP. W 1966 za zbiorek Pierworodstwo 1965 (Pierworództwo) M. został wyróżniony nagrodą im. Gorkiego, a w 1974 otrzymał nagrodę państwową ZSRR. W 1971 został wybrany do zarządu ZP ZSRR. Był jednym z sygnatariuszy listu, potępiającego A. Soł-

MATKA MARIA
382
żenicyna i A. Sacharowa (LG 1973.5.9). Mieszkał w Moskwie. W pierwszym okresie twórczości literackiej M. zbliżył się do syberyjskich futurystów. Jego poezja kształtowała się pod wpływem W. Maj akowskiego, N. Asiejewa i B. Pasternaka. Do 1945 napisał wiele poematów historycznych, poświęconych głównie Syberii; w ich centrum usytuował swoich ulubionych bohaterów - marzycieli, poszukiwaczy prawdy. Najlepsze utwory wczesnego okresu twórczości zebrał w tomiku Łukomorje 1945 (Łukomorze), którego tytuł, zapożyczony z bylin nowogrodzkich, symbolizuje bajeczny kraj szczęśliwości i cudów. Autor nadaje tej krainie pewne cechy współczesne. W poezji M. po roku 1955 daje się zauważyć duża rozpiętość tematyczna: od motywów baśniowych po zagadnienia naukowe, od tematów zapożyczonych z mitologii greckiej po problemy współczesnej cywilizacji. Przeważa wszak temat aprobaty i uznania dla współczesności, zerwania z przeszłością w imię zbliżającego się lepszego jutra. W odniesieniu do samego poety mogło to oznaczać niechęć do napisanych wcześniej utworów oraz jego komunistyczną wiarę w postęp. M. uprawiał lirykę opisową i narracyjną. Dominują w niej utwory o charakterze intelektualno-filozoficznym, w których konkretne wydarzenia są pretekstem do refleksji, przekazanych w monologu lub w innej formie podawczej. M. dopatruje się sensu w otaczającej go rzeczywistości i w swoich najlepszych utworach "jak gdyby pozbawia przedmioty ich zewnętrznej otoczki" (Urban). Jego wiersze często przypominają prozę, odznaczają się bogactwem i różnorodnością przerzutni, ale M. "zawsze zmierza w nich do osiągnięcia określonej jedności, kontynuując zarówno tradycje "" symbolizmu, jak też osiągnięć jego następców" (Holthusen). Poezja M. "wnosiła element magii słów, bogato rozbudowany podtekst, aluzyjność, niedopowiedzenie, grę skojarzeń oswobodzonych od wymogów elementarnej logiki" (Drawicz). W bogatej oprawie obrazowo-językowej przedstawiała współczesną cywilizację i przyrodę. Dźwięczność wypowiedzi osiągał przez stosowanie aliteracji i szeregów rytmicznych. BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Grubyj korm, 1930; Stichi ipoemy, 1939; Łukomorje, 1945; Wiersze wybrane. Warszawa 1963;
Pierworodstwo, 1965; Stichotworienija i poemy w 2-ch tt., 1965; Wozdusznyje friegaty. Nasz Sowr. 1973.10-11 i wyd. oddz. 1974; Gipierbofy, 1973;
Ziemnaja noszą, 1976; Licom k sotncu, 1977; Uzieł bur', 1979; Zototoj zapas, 1981; Czerty schodstwa, 1982. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1976-77; Izbr. pro-izw. w 2-ch tt., 1990.
Lit.: W. Inbier, LG 1946.7.12; Z. Papiernyj, Oktiabr' 1956.7 i Dień Poezii, Moskwa 1962; A. Urban, Zwiezda 1964.10 i 1966.7; W. Diemien-tjew, 1971 i Oktiabr' 1985.5 i 1986; E. Winoku-row, w: L. M, Izbr. 1973; A. Michajłow, Moskwa 1975.5 i w: tegoż Portriety, 1983; M. Czisłow, Zna-mia 1980.5; A. Marczenko, LO 1983.6; S. Powar-cow, Wopr. Lit. 1984.3; S. Zatygin, LO 1984.7; N. Starszynow, LR 1987.16.1; Wospominanija o L. M., 1989.
MATKA MARIA (nazwisko świeckie Jeliza-wieta Jurjewna Skobcowa, z d. Pilenko, po pierwszym mężu Kuźmina-Karawajewa),
20.(8.)12.1891 Ryga - 31.3.1945 (?) w niemieckim obozie koncentracyjnym Ravens-briick, poetka i dramatopisarka. Ojciec M. M. był burmistrzem Anapy. W 1906-13 mieszkała w Petersburgu, gdzie była słuchaczką Wyższych Kursów Bestużewowskich. Przez jakiś czas była żoną bolszewika. Utrzymywała kontakty z A. Blokiem, Wiacz. Iwanowem i M. Wołoszynem. Jej wczesne wiersze zostały wydane w tomikach Skifskije czeriepki 1912 (Scytyjskie skorupy) i Ruf 1916. W 1919, należąca wówczas do partii socjaldemokratycznej M. M. razem z drugim swoim mężem wyemigrowała z Rosji przez Konstantynopol, Belgrad i na początku 1923 przybyła do Paryża. Tam pod świeckim nazwiskiem E. Skobcowa wydała dwa tomiki żywotów świętych (po dwa w każdym) pt. Źatwa ducha 1927 (Żniwa duszy). Wydawnictwo YMCA, w którym opublikowała oba tomiki, zaproponowało jej następnie, podobnie jak N. Bierdiajewowi, W. Zieńko-

383
MATWIEJEWA Nowiełła Nikołajewna
wskiemu i in., przygotowanie serii krótkich monografii, poświęconych rosyjskim myślicielom religijnym. W 1929 wyszły jej niewielkie książki o F. Dostojewskim, W. Sołowjo-wie i A. Chomiakowie. Jednocześnie publikowała wiersze w czasopismach i antologiach. Wiosną 1932 wstąpiła do zakonu, obierając imię Matka Maria (na cześć św. Marii Egipskiej). Swoją misję rozumiała jako aktywną pomoc bliźnim, zwłaszcza ubogim. W 1937 wydrukowała w Berlinie tomik Stichi (Poezje) pod pseudonimem "Zakonnica Maria". Jako siostra zakonna prowadziła szeroko zakrojoną działalność charytatywną na terenie całej Francji. Prawdopodobnie w połowie lat 30. założyła w Paryżu niewielkie centrum pomocy społecznej pod nazwą "Prawosławnoje dieto", które stało się miejscem spotkań wielu pisarzy i filozofów oraz ośrodkiem pomocy prześladowanym podczas okupacji, również Żydom. 9.2.1943 M. M. została aresztowana. Służenie innym było też jej głównym celem podczas pobytu w obozie koncentracyjnym, gdzie tuż przed zakończeniem wojny została zgładzona. Pierwszy pośmiertny zbiór wierszy M. M. Sti-chotworienija 1947 (Poezje) wydał jej drugi mąż D. E. Skobcow, umieszczając na stronie tytułowej imię Matka Maria, które przyniosło autorce rozgłos w całej Francji. Następny, który oprócz wierszy i dramatów zawiera wspomnienia i przedmowę G. Rajewskiego, wydało w 1949 Obszczestwo Druziej Matieri Marii przy pomocy jej matki Zofii Pilenki. Uznanie M. M. jako poetki religijnej stało się możliwe w Rosji dopiero w 1989. M. M. była poetką obdarzoną wielkim talentem i mądrością życiową. Zarówno w twórczości literackiej, jak i w życiu służenie bliźnim uważała za swą misję. Już jako dziecko czuła, że nie umrze naturalną śmiercią. Przebywając w Paryżu pisała o swej gotowości przyjęcia "Sołowków", czyli obozu-więzienia, gdzie "zawsze śpiewają aniołowie". Wiersze M. M., których nigdy nie korygowała, oddziałują najbardziej, gdy są odzwierciedleniem jej własnego doświadczenia życiowego. Toteż
wyrażenie owego doświadczenia, a nie prawienie morałów, stanowi jej credo estetyczne. W swych utworach ukazuje walkę wewnętrzną, poszukiwanie drogi zgodnej z wolą Boską, mówi o niedoskonałościach natury ludzkiej, o odpowiedzialności człowieka za swoje postępowanie, o konieczności akceptacji własnego losu. W dramacie misteryj-nym Anna M. M. nawiązuje do własnej decyzji o służeniu bliźnim w charakterze zakonnicy świeckiej. Porusza też, rozwijając motyw Fausta, problem uwolnienia się z pęt szatana przez gotowość do całkowitego poświęcenia siebie innym i żarliwą wiarę. W misterium Sołdaty (Żołnierze) ustosunkowuje się do kwestii prześladowań przez Niemców francuskich Żydów i komunistów, uważając, że jest to naruszenie podstawowych praw ludzkich i religijnych zasad moralnych. EmR, Fo, HRL, KLE, LES, RP94, Wy82.
Dz.: Skifskije czeriepki, 1912; Ruf, 1916; Źatwa ducha. Źytija swiatych w 2-ch tt., Paris 1927; Do-stojewskij i sowriemiennost', tamże 1929; Miroso-ziercanije Wl. Solowjowa, tamże 1929; A.S. Cho-miakow, tamże 1929; Wstrieczi s Blokom, Sowr. Zap. 1936.62; Stichi, Berlin 1937; Stichotworieni-ja, Paris 1947 (zawiera też misteria Anna i Sołdaty); Stichi, tamże 1949; Anna, Tieatr 1989.5; Ubie-ri mienia s Twojej ziemli, NM 1990.5; • Izbr., Moskwa 1991; Wospominanija, statji i oczerid w 2-ch tt., Paris 1992.
Lit.: G. Fiedotow, Sowr. Zap. 1928.35; M. Cetlin, tamże 1938.66; K. Moczulskij, Trietij Czas, NY 1946.1; G. Rajewskij, w: M. M., Stichi 1949; J. Te-rapiano, w: tegoż Wstrieczi, NY 1953; T. Manu-china, NŻ 1955.41; W. Zander, Wiestnik RChD 1955.36; N. Bierdiajew, tamże 1965.78; S. Gak-kel, Paris 1980; E. Klepinina-Arżakowskaja, Wiestnik RChD 1983.138; E. Bogat, LG 1985.26.6;
E. Mikulina, 1988; W. Kasack, Festschrift Peter Brang, Bern 1989; A. Sutowa, Zwiezda 1990.5; O. Nikołajewa, LO 1991.8.5.
MATWIEJEWA Nowiełła Nikołajewna, 7.
10.1934 Puszkin koło Leningradu, poetka. Z powodu kalectwa studia w IŁ ukończyła w trybie zaocznym. Pierwsze jej utwory poetyckie ukazywały się drukiem już od 1958

MAZURIN Wasilij Pietrowicz
384
i zwracały uwagę swoją oryginalnością. Po pierwszym zbiorze, wydanym w 1961, pojawiły się następne. Ponadto jej utwory były zamieszczane na łamach miesięczników "Ju-nost'", "Nowyj Mir" i in. periodyków literackich. Podobnie jak B. Okudżawa M. pisze teksty i komponuje muzykę do własnych piosenek, które wykonuje przy akompaniamencie gitary. Mieszka w Moskwie. M. należy do grona poetów znaczących, unikających powielania znanych już motywów i rozwiązań. Ma "predylekcję do sztuki alegorycznej, w której abstrakcyjne, często fantastyczne ujęcie rzeczywistości służy głębszemu uchwyceniu jej najistotniejszych właściwości" (Le-wicki). Niektórzy krytycy sądzą, że rzeczywistość w jej poezji czasami przypomina rozmarzony romantyczny świat A. Grina, ale dotyczy to raczej ogólnej tonacji jej piosenek. "Prostota i zwięzłość jej stylu kryje w sobie dar "poetyzowania" rzeczy najzwyklejszych z otoczenia, które swoiście łączy i przeobraża, odwołując się do kategorii estetycznych i etycznych oraz nadając im wymiar społeczny" (D. Brown). Metaforyczna liryka M. ukrywa treści zawarte w kontrastowo zaskakujących obrazach, w skojarzeniowym ujęciu sprzecznych dążeń, w nieustannej zmianie statyki i dynamiki punktów widzenia. Paradoksalność sposobu widzenia, ucieczka w świat humoru i ironii, fascynacja grą dźwięków, przypominająca M. Cwietaje-wą - oto niektóre z wielu zabiegów twórczych M., dzięki którym przenika pod powłokę rzeczywistości: "Szukam duszy ukrytej pod osłoną świata widzialnego" (Dusza wieszczej 1963, Dusza rzeczy).
HRL, Ki, KLE, Wy75, Wy82.
Dz.: Linka, 1961; Korablik, 1963; Dusza wieszczej,
1966; Pieśni, Ju. 1966.7; Łastoczkina szkoła, 1973;
Pieką, 1978; Wywiad: LR 1982.5.11; Zakon pie-sien, 1983; Struna priboja, 1983; Kroliczja dieriew-nia, 1984; Chwata rabotie, 1987; Nierastorżymyj krug, 1990. •7zfcr., 1986.
Lit.: B. Runin, NM 1964.5; W. Piercow, LR 1966. 16.12; L. Lewickij, NM 1967.6; L. Michajłowa i G. Krasuchin, LG 1975.19.2; I. Winokurowa,
NM 1979.4 i LO 1984.7; S. Czuprinin, NM 1984. 10; W. Bielaki, Strielec 1985.3 i w: tegoż Russkaja poezija za 30 let, Orange (Connecticut) 1987.
MAZURIN Wasilij Pietrowicz, 25.12.1872 -11.9.1939, poeta i dramaturg. Ukończył instytut pedagogiczny i pracował jako nauczyciel w gub. chersońskiej. Później był wykładowcą w instytucie pedagogicznym w Moskwie, gdzie próbował realizować pedagogiczne pomysły L. Tołstoja, którego znał osobiście i utrzymywał z nim korespondencję. Opublikował (na swój koszt) tylko jeden zbiór wierszy W carstwie żyzni 1926 (W państwie życia), który świadczy o jego znajomości mądrości Wschodu i bliskiej więzi z przyrodą. M., wysoko ceniony przez J. Kropiwnickiego, pozostawał w zapomnieniu do 1989, kiedy to G. Ajgi wydał jego 15 wierszy i podkreślił ogromny talent poety. Spuścizna literacka M., która staje się przedmiotem poważniejszych badań dopiero od końca lat 80., obejmuje także poematy, misteria, sztuki teatralne i traktat etyczno-filozoficz-ny Żyzń - błago (Życie jest dobrem). M. był wyznawcą filozofii hinduskiej (R. Tago-re), zajmował pełną aprobaty postawę wobec życia, podkreślał odpowiedzialność każdego za swoje czyny, swoje powodzenie i "szczęście". Jego wiersze, krótkie, klarowne, utrzymane w formie naturalnie ukształtowanego wolnego wiersza, są oddalone od estetycznych, a także politycznych nurtów epoki i dotyczą wyłącznie problemów filozofii życiowej. Język M. jest bardzo obrazowy i ściśle związany ze światem przyrody. Ajgi zaliczył go do awangardy rosyjskiej, biorąc pod uwagę jego kunszt jako mistrza słowa, a także rezygnację z tradycyjnych systemów wersyfikacyjnych na rzecz wiersza wolnego oraz niezależność od współczesnych mu kierunków w sztuce. Naturalny sposób wypowiedzi poetyckiej przybliża M. do tradycji XIX w. Maniera twórcza, w jakiej wyraża swój pozytywny stosunek do życia, łączy go z W. Lindenbergiem i N. Rierichem. Przemilczanie i pomijanie tej niezwykle bogatej treściowo, głębokiej poezji spowodo-

385
MICHAJŁOW Oleg Nikołajewicz
wało istotną lukę w obrazie literatury rosyjskiej XX wieku.
Dz.: W carstwie żyzni, 1926; 15 wierszy, W mirie knig 1989.3.
Lit.: G. Ajgi, W mirie knig 1989.3; W. Kasack, NZZ 1992.14.2.
MICHAJŁOW Nikołaj Nikołajewicz, 23.
(10.)12.1905 Moskwa - 5.3.1982 tamże, prozaik. Syn urzędnika. W 1930 ukończył studia geograficzne w moskiewskim instytucie przemysłowo-ekonomicznym i wkrótce potem podjął pracę w Taszkiencie. Brał udział w licznych wyprawach i podróżach po ZSRR. Od 1927 systematycznie publikował artykuły i książki popularnonaukowe. W 1933 M. Górki wciągnął go do współpracy w czasopiśmie "Naszy Dostiżenija". Książka M. Nad karto'] Rodiny 1947 (Nad mapą Ojczyzny) została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1947. Dużym zainteresowaniem cieszył się zbiór jego szkiców z podróży pt. Idu po mieridianu 1957 (Idę wzdłuż południka), w którym po raz pierwszy wykroczył poza tematyczne granice własnego kraju. Swoje opisy rozmaitych obszarów geograficznych ZSRR stale uzupełniał i poprawiał. Wydana z okazji 50-lecia rewolucji książka M. Moja Rossija 1966 (Moja Rosja) została wyróżniona nagrodą im. M. Gorkiego w 1968. Jego opowieść autobiograficzna Czorstwyje imieniny 1974 (Czerstwe imieniny) obejmuje wydarzenia z różnych okresów życia. M. zamieścił ją w książce Krugziemnoj 1976 (Kula ziemska) razem z wcześniejszymi szkicami z podróży. Mieszkał M. w Moskwie, w 1954-76 wchodził w skład komisji rewizyjnej ZP ZSRR. Popularnonaukowe książki M., napisane w łatwo dostępnej formie, zawierają też jego refleksje i informacje o własnym życiu. W całkowitej zgodzie z linią partii M. wywyższał w nich swoją ojczyznę Rosję, akcentując zwłaszcza jej postępowość. Przytaczał też dane liczbowe, by podkreślić walory poznawcze przedstawionego obrazu rzeczywistości i pomijał sprawy bądź zjawiska negatywne i drażliwe.
KLE.
Dz.: Chan-Tiengri, 1933; Lico strony mieniajetsia,
1937; Nasza strona, 1945; Ziemia russkaja, 1946;
Nad karto'] Rodiny, 1947; Idu po meridianu, 1957;
Moja Rossija, 1966; Putieszestwije k siebie, NM 1967.5; Riespubllka jantarnaja, 1970; Czorstwyje imieniny, NM 197'4.2-3; Krugziemnoj, 1976,1980. Lit.: N. Atarow, NM 1948.2; S. Marszak, tamże 1958.9; L. Kudriewatych, LG 1964.30.1; A. Zia-briew, Moskwa 1969.7; S. Baruzdin.w: tegoż Ludi i knigi, 1978; Nekrolog: LG 1982.17.3; E. Murza-jew. Nasz Sowr. 1985.2.
MICHAJŁOW Oleg Nikołajewicz, 18.6.1933 Moskwa, prozaik, historyk literatury. Syn oficera. W 1950-55 studiował filologię na uniwersytecie w Moskwie. Debiutował jako krytyk w 1954. Jego artykuł o I. Buninie (1957) wywołał ostrą reakcję w środowisku dogmatycznej krytyki. Od tego czasu aktywnie zabiegał o włączenie do planów wydawniczych w ZSRR utworów wybitnych pisarzy pierwszej "" emigracji. Pod jego redakcją w ZSRR zostały wznowione książki I. Szmielo-wa (1960), A. Awierczenki (1964), N. Teffi (1970), J. Zamiatina (1986), W. Nabokowa (1988) i D. Mierieżkowskiego (1989). >* Pie-riestrojka umożliwiła mu wydanie wielu publikacji dotyczących zagadnień i tradycji rosyjskiego prawosławia, np. "Leto Gospod-nie" (Rok Pański), I. Szmielowa (1988) i "Priepodobnyj Siergij Radonieżskij" (Wielebny Siergij Radonieżski) B. Zajcewa (1989). Poczynając od 1973 zaprezentował się również jako autor powieści historycznych: Suworow 1973, Dierżawin 1976, Gie-nierał Jermotow 1983 i Kutuzow 1988, poświęconych wybitnym postaciom Rosji XVIII i początku XIX w. Ponadto opublikował dokumentalno-literackie biografie I. Bu-nina, L. Leonowa i A. Kuprina. Najważniejszym, czysto literackim utworem M. jest powieść autobiograficzna Czas razłuki 1977 (Chwila rozstania). W 1982 M. został wybrany do zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. W powieści Czas rozłąki M. przedstawił szczere wyznania pewnego mieszczucha,
MICHAŁKOW Siergiej Władimirowicz 386
cierpiącego z powodu zawodu miłosnego, w których uwidoczniły się pewne sprzeczności sowieckiego ustroju. W powieści historycznej Suworow, przetłumaczonej na 10 języków obcych, zrekonstruował prawdziwy obraz wybitnego rosyjskiego dowódcy, którego przedstawił jako człowieka głęboko wierzącego i wiernego władzy monarszej. W biografii literackiej pt. Iwan Bunin M. przeplata analizę twórczości wybitnego pisarza elementami beletrystyki. Unika przy tym stereotypów, panujących w oficjalnym, sowieckim obrazie emigracji. W swoich utworach historyczno-literackich M. preferuje formę powieści, w której nie naruszając prawdy faktów odwołuje się do twórczej fantazji, fikcji, umożliwiającej ukazanie świata wewnętrznego prezentowanego bohatera.
KLE.
Dz.: Iwan Bunin, 1976,1987; Suworow, 1978; Czas razłuki, Wołga 1978.8-9 i wyd. oddz. 1979; Ku-prin, 1981; Gienierał Jermołow, 1983; Stronicy so-wietskoj prozy, 1984; Leonia Leonów, 1986; Dalo-koje blizkoje, LG 1987.8.7; Kutuzow, 1988; Jeka-tierina Wtoraja - impieratrica, pisatiel, miemuarist, Moskwa 1990.4. Izbr. w 2-ch tt., 1989. Lit.: O. Dobrowolskij, LR 1978.27.10; A. Łansz-czikow, tamże 1979.12.11 i Moskwa 1983.3; O. Szestinskij, DN 1979.8; N. Czernow, LR 1982. 26.11 i 1985.17.5; A. Malgin, LG 1983.21.9; A. Smirnow, tamże 1984.18.1.
MICHAŁKOW Siergiej Władimirowicz, 12.
3.(27.2.)1913 Moskwa, poeta, dramaturg, funkcjonariusz literacki. Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Lata szkolne spędził w Pia-tigorsku, jako poeta zadebiutował w 1928. W 1930 przeniósł się do Moskwy, w 1935-37 studiował w IŁ. W 1936 opublikował pierwszy zbiór wierszy dla dzieci, o którego dużych walorach wychowawczych "w duchu sowieckim" wypowiedział się A. Fadie-jew na łamach "Prawdy". W czasie okupacji wschodnich terenów Polski w 1939 i w 1941-45 M. był korespondentem wojennym. Pierwszą nagrodę Stalinowską (1935-41, II st.) otrzymał za wiersze dla dzieci, identyczną,
drugą (1941) za scenariusz filmu Frontowy je podrugi (Przyjaciółki frontowe). W 1943 wespół z G. El-Registanem napisał tekst hymnu państwowego ZSRR. W ślad za pierwszą, powstałą w 1938, sztuką dla dzieci po wojnie pisał inne, mające służyć politycznej edukacji młodzieży. Za "fałszywą sentymentalną sztukę" (Struve) Ja choczu domoj 1949 (Chcę do domu), w której wystąpił przeciwko Wielkiej Brytanii, oraz za przesiąkniętą antyamerykańską propagandą komedię Uja Gołowin 1949 otrzymał trzecią nagrodę Stalinowską (II st. za 1949). W 1950 wstąpił do partii. W okresie rozrachunku z dziedzictwem stalinizmu M. przez jakiś czas dopasowywał się do tendencji liberalnych, wkrótce jednak został jednym z najbardziej aktywnych, dogmatycznych funkcjonariuszy literackich. Brał m.in. czynny udział w oszczerczej kampanii przeciwko A. Sołżenicynowi (zob. Komsom. Prawda 1969.14.12). Od 1954 był w zarządzie ZP ZSRR, a od 1958 (od początku) również ZP RFSRR. Od 1965 i analogicznie od 1967 wchodził w skład sekretariatu obu ZP. Poczynając od 1954 M. wygłaszał referaty na każdym kolejnym zjeździe pisarzy, a w 1970-90 był przewodniczącym ZP RFSRR. Otrzymał nagrodę Leninowską oraz wiele innych. W 1981 jako delegat uczestniczył w XXVI zjeździe KPZR. Pracując w zarządzie obu Związków Pisarzy, M. niejednokrotnie wspierał potrzebujących pomocy twórców, nie bacząc na ich przekonania polityczne. Mieszka M. w Moskwie. Jako autor wierszy dla dzieci M. początkowo naśladował S. Marszaka i K. Czu-kowskiego. Swoją karierę literacką zawdzięcza temu, że przez cały czas, w okresie rządów Stalina, Chruszczowa, Breżniewa i Gor-baczowa, trzymał się linii wytyczonej przez aktualne kierownictwo partyjne. W swoich utworach prymitywnie dzielił bohaterów na przyjaciół i wrogów, piętnował ** kosmopolityzm, politykę NATO, jugosłowiański rewi-zjonizm itp. Sztuki M., prymitywne i nieudolne pod względem artystycznym (nadmierne dłużyzny, z góry znane finały, natręt-

387
MIERIEŻKOWSKI Dmitrij Siergiejewicz
ny dydaktyzm, nienaturalna, zmyślona problematyka), nie osiągały nawet swych jednorazowych, krótkotrwałych celów propagandowych.
Ka85, Ki, KLE, LES, TE, Wy75, Wy82. Dz.; Stichi, 1936; Uja Gołowin, 1949; Frontowyje podrugi (wspólnie z M. Rozenbergiem), w: Izbr. scenarii sowietskogo kino, 1949.3; Ja choczu do-moj, 1949; Czerwony krawat. Warszawa 1950; Jeden rym i innych sto, tamże 1950; Rozmowa z synem, tamże 1951; Tak, tamże 1951; W Muzeum Lenina, tamże 1951; Wujek Wieża, tamże 1951;
Budujemy..., budujemy, tamże 1952; Dla dużych i małych, tamże 1952; Telefon, tamże 1952; Zając Chwalipięta, tamże 1953; Miś na północy, tamże 1954; Bajki, Kraków 1955; Sombrero, Warszawa 1960; Nie plącz, Koziołku, tamże 1962; Wesoły turysta, tamże 1965; Tieatr dla wzrosłych, 1979; Ka-wardak, Oktiabr' 1988.10. Sobr. socz. w 4-ch tt" 1963/64; w 3-ch tt., 1970/71; w 6-ti tt., 1981-83. Lit.: L. Kasil, 1954; W. Tielpugow i G. Jerszow, 1956; K. Simonow, Prawda 1964.4.6; B. Gałanow, wyd. 2: 1972; W. Bawnina, 1976; A. Gładiiin, NRS 1980.7.9; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1983.3; E. Jazykow, 1987.
MIEDYNSKI (właśc. Pokrowskij) Grigorij Aleksandrowicz, 11.2.(30.1.)1899 Kozielsk (gub. kałuska) - 22.2.1984 Moskwa, prozaik. Syn wiejskiego duchownego. Od 1918 pracował jako nauczyciel, w 1922-28 zajmował się sprawami dzieci bezdomnych, w 1928-29 brał aktywny udział w działalności antyreli-gijnej. Zadebiutował jako nowelista, pisząc opowiadanie Miód 1925 (Miód) i inne utwory o charakterze antyreligijnym. Pisał też traktaty, m.in. Jesienin-jesieninszczina-rie-Ugija 1929 (Jesienin-jesieninszczyzna-religia), o stosunku pisarzy do religii. Powieść dydaktyczna M. Samstroj 1930 (Sambud) była jego wkładem do literatury poświęconej uprzemysłowieniu kraju w okresie pierwszej pięciolatki, odpowiedzią na ówczesne postulaty partyjne. Okres II wojny światowej spędził na tyłach, prowadząc działalność agita-cyjno-propagandową. Powieść M. Marja 1945-48 (Maria, 1952) prezentuje "* realizm socjalistyczny drugorzędnej rangi; życie wsi
kołchozowej okresu wojny zostało tu zbytnio przyozdobione i pozbawione jej rzeczywistych problemów i kłopotów. Powieść została wyróżniona nagrodą Stalinowską III st. za 1949, później jednak poddano ją krytyce jako przejaw "* teorii bezkonfliktowości. Większość utworów M. dotyczy tematu wychowania młodzieży, zwłaszcza nieletnich przestępców, którym poświęcił m.in. Powiest' o junosti 1954 (Opowieść o młodości) i Czest' 1959 (Honor). Na materiale listów czytelników, wypowiadających się na temat obu tych opowieści, oparł utwory następne. W opowieści ...Takowo eto "ja" 1967 (To ja jestem), której tytuł zaczerpnął z dzienników F. Dzierżyńskiego, naszkicował portret szefa Cze-ka. M. mieszkał w Moskwie. Był w ** sowieckiej literaturze przykładem pisarza aktywnego, politycznie zaangażowanego, nieuzdolnionego twórczo. KLE, LE,LES, RSPP3.
Dz.: Miód, Moł. Gw. 1925.6; Jesienin-jesieninsz-czina-rieligija, 1929; Samstroj, 1931; Diewiatyj "A", 1940; Marja, 1949; Powiesi' o junosti, 1954;
Czest', 1960; Trudnaja kniga, 1964; ...Takowo eto "ja", Ju. 1967.4; Puti i polski, 1970; Stopieni żyzni, 1981. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1973; Sobr. socz. w3-chtt" 1981.
Lit.: A. Makarienko (1939), w: tegoż Sobr. socz. w 7-mi tt., 1.1,1958, s. 281-283; F. Abramow, NM 1954.4; W. Jelisiejewa, tamże 1974.7 i 1981.8;
E. Sidorow, Oktiabr' 1980.6; W. Amiinskij, LR 1984.16.3; S. Pokrowskaja, LO 1986.7.
MIERIEŻKOWSKI Dmitrij Siergiejewicz,
14.(2.)8.1865 Petersburg - 9.12.1941 Paryż, prozaik. Urodził się w rodzinie drobnego urzędnika, wywodzącego się z ukraińskiej szlachty. W 1884-89 studiował historię na uniwersytecie w Moskwie i Petersburgu. Debiutował jako poeta w 1881, zbiorki jego wierszy ukazywały się w 1988-1904. W 1889 ożenił się z Z. Gippius. W latach 90. tłumaczył na język rosyjski greckie tragedie, a także odbył podróż po Grecji. Rozpoczęta przez niego powieść religijno-filozoficzna, nad którą pracował w 1896-1905, przybrała

MIERIEŻKOWSKI Dmitrij Siergiejewicz
388
formę trylogii, zatytułowanej Christos i Anti-christ (Chrystus i Antychryst). Duże uznanie zdobył jako autor szkiców literackich Wiecz-nyje sputniki 1896 (Wieczni towarzysze drogi) oraz obszernej rozprawy Tołstoj i Dosto-jewskij 1901 (Tołstoj i Dostojewski). Druga część trylogii Woskńesszyje bogi. Leonardo da Winczi 1901 (Zmartwychwstali bogowie. Leonardo da Vinci) przyniosła mu rozgłos w Europie Zachodniej. W 1905-12 mieszkał w Paryżu, a jego utwory nadal ukazywały się w Rosji. W 1911-13 wyszła 17-tomowa, a w 1914 - 24-tomowa edycja jego dzieł. Będąc zdecydowanym przeciwnikiem przewrotu październikowego, opuścił Rosję na początku 1920 i przez Warszawę dotarł do Paryża. Traktował bolszewizm jako absolutne metafizyczne zło i jako publicysta aktywnie zwalczał władzę sowiecką. W 1921 pisał: "Nasze rosyjskie nieszczęście - to tylko część nieszczęścia ogólnoświatowego. Jesteśmy pierwsi, lecz nie ostatni". Oprócz publicystyki do 1925 wydał kilka powieści historycznych, później napisał 10 tomów prozy religijno-filo-zoficznej, do której należy m.in. lisus nieiz-wiestnyj 1932 (Jezus nieznany) oraz opublikowana tylko w języku niemieckim książka Tod und Auferstehung 1935 (Śmierć i zmartwychwstanie), świadczące o jego niezmordowanych poszukiwaniach prawdy Bożej. Przekonany o dziejowej misji emigracji rosyjskiej, w swej walce z systemem komunistycznym gotów był sprzymierzyć się nawet z Hitlerem. Jego 24-tomowa edycja dzieł została wznowiona na Zachodzie w 1973. Dzięki "" pieriestrojce stało się możliwe wydanie prozy historycznej M. i jego prac krytycznoliterackich również w Rosji. Całą twórczość M. swoiście zabarwia jego osobliwy stosunek do religii, sprzeczny z podstawowymi zasadami chrześcijaństwa. We wczesnych wierszach naśladował Nadsona, później zakładał zręby poetyki "• symbolizmu. W swoich powieściach, powstałych częściowo pod wpływem Nietzschego, Wł. So-łowjowa i W. Rozanowa, głosił religijno-filo-zoficzną koncepcję historiozoficzną, zgodnie
z którą rozwój kultury europejskiej rozpatrywał jako efekt walki dwóch antagonistycz-nych sił - żywiołu pogańskiego i chrześcijańskiego, materii i ducha. Powstanie dekabry-stów w 1825 w powieści 14 diekabria 1918 (14 grudnia) przedstawił w świetle doznań i okrucieństw, których był świadkiem w czasie przewrotu bolszewickiego. Struktura powieści M. przez cały czas pozostawała na ogół niezmienna. Prezentując swoje poglądy szeroko stosował efektowne, wyraziste antytezy. Oprócz znaczącej postaci historycznej, występującej w funkcji głównego bohatera, wprowadzał zazwyczaj inną, drugoplanową osobę, która stawała się wyra-zicielką jego poglądów. Powieści M., mimo bogactwa przedstawionych w nich faktów i myśli, napisane są lekko i zajmująco, toteż cieszyły się one popularnością również w przekładach.
BRP76, BRP91. EmR, HRL, Ka94, KaKl, KLE, LES, Ni. RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichotworienija, 1888; Simwoty, 1892; O pri-czinach upadku i o nowych tieczenijach sowrie-miennoj russkoj litieratury, 1893; Christos i Anti-christ. Roman-tritogija: l. Otwierżennyj, 1896, od wyd. 2 pt. Smiert' bogów. Julian Otstupnik, 1902, 2. Woskriesszyje bogi. Leonardo da Winczi, 1902, Moskwa 1990, 3. Antichrist. Piotr i Aleksiej, 1905, Moskwa 1990; Nowyje Stichotworienija, 1896; Wie-cznyje sputniki, 1897, wyd. 3 skrócone 1906 (reprint Letchworth 1971); Tołstoj l Dostojewskij, 1901/2; Gogol i czort, 1906; Trylogia: l. Powiel, 1908, 2. Aleksandr I, 1913, 3. 14 diekabria, 1918, Paris 1921; Sobr. stichow, 1910 (reprint Letchworth 1969); Niewojennyj dniewnik 1914-16, 1917; Carstwo Antichrista (wspólnie z Z. Gippius i in.), Mlinchen 1921; Rożdienije bogów (Tutanka-mon na Kritie), Praha 1925; Miessija, Sowr. Zap. 1926-27.27-32; Tajna Zapada. Atlantida - Jewro-pa, Beograd 1930; lisus nieizwiestnyj, tamie 1932 (?);JesusderKommende (Jezus przyszłości, prawdopodobnie tylko w jeż. niem.), Frauenfeid 1934;
Tod und Auferstehung, tamże 1935; Dante, kn. 1-2, Briissel-Paris 1939; Izbr. statji, Munchen 1972;
Pawief I. Aleksandr I, 1990. Pofn. sobr. socz. w 17-ti tt., 1911-13; w 24-ch tt., 1914 (reprint Hil-desheim 1973); Sobr. socz. w 4-ch tt., Moskwa 1990.

389
MIETROPOL
Lit.: A. Bietyj, w: tegoż Arabieski, 1911 (reprint Munchen 1969); E. Lundberg, 1914; B. Popła-wskij, Czisła 1930-31.4; J. Terapiano, tamże 1933.9; Z. Gippius, Paris 1951; C.H. Bedford, CanSlP 1958 i wyd. oddz. Lawrence 1975; B.G. Rosenthal, Diss., Berkeley 1970 i Den Haag 1975; U. Spengler, Diss., Luzem 1972; H. Stam-mler, California Slavic Studies 1976.9; O. Holo-vaty, Diss., Vanderbild 1977; S. Powarcow, Wopr. Lit. 1986.11 i 1988.6; I. Iljin, Moskwa 1990.8; T. Pachmuss, NY-Bern-FfM-Paris 1990.
MIETROPOL, almanach literacki, redagowany w 1979 w Moskwie z inicjatywy W. Aksionowa, A. Bitowa, Wik. Jerofiejewa, F. Iskandera i J. Popowa. Redaktorzy zaproponowali ZP ZSRR opublikowanie almanachu z pominięciem "* cenzury. Kiedy ich wniosek oddalono, 23 stycznia 1979 w jednej z kawiarń moskiewskich zapoznali oni społeczność literacką z historią wydanego w ośmiu egzemplarzach, odrzuconego przez czynniki oficjalne almanachu oraz przekazali go do "" Samizdatu. Fotomechaniczny przedruk M. ukazał się w wydawnictwie "Ar-dis" w Ann Arbor w USA (763 s.). Za zawartość tomu, jego redaktorzy i autorzy zostali ostro potępieni przez czołowych funkcjonariuszy ZP, w związku z czym zastosowano wobec nich szereg drastycznych restrykcji (m.in. zakaz publikacji, wykluczenie z ZP). Owe ograniczenia zmusiły w 1980 W. Aksionowa do opuszczenia kraju. W okresie ** pieriestrojki almanach i wszystkich jego autorów zrehabilitowano. W 1988 w Moskwie odbyły się wieczory literackie poświęcone M., który w 1991 został tam opublikowany. M. kontynuował tradycję liberalnego almanachu literackiego "Litieraturnaja Moskwa", wydanego w 1956 pod redakcją M. Aligier, A. Beka, W. Ka-wierina, E. Kazakiewicza, A. Kotowa, K. Paustowskiego, W. Rudnego i W. Tien-driakowa oraz opublikowanych w 1961 "Ta-russkich Stranic". Obie te publikacje spotkały się z ostrą krytyką z powodu niektórych tekstów, nie będących w zgodzie z oficjalną
polityką partii. W M. zostały zamieszczone utwory 23 autorów, zwłaszcza dzieła odrzucone przez ówczesne wydawnictwa. Do najbardziej znaczących autorów opublikowanych w almanachu należą: W. Aksionow, który zamieścił na jego łamach jeden ze swoich nierealistycznych dramatów, Już Alesz-kowski (trzy piosenki lagrowe), B. Achma-dulina (proza surrealistyczna), A. Bitów (4 teksty, których nie mógł wydać od 1970/71), F. Gorensztejn (stustronicowa opowieść), F. Iskander (2 niezwykle udane utwory satyryczne), S. Lipkin i jego żona I. Lisnianska (po kilka wierszy), J. Popów (zaskakujące swym lakonizmem tragikomiczne opowiadania o sowieckiej powszedniości), J. Rejn (22 wiersze, świadczące o przywiązaniu do rosyjskiej historii i religii), M. Rozowski (rozważania filozoficzno-poetyckie), G. Sapgir (11 wierszy, bogatych pod względem formalnym), A. Wozniesienski (kilka wierszy już publikowanych w ZSRR) i W. Wysocki (25 s. wierszy i piosenek). Ponadto na łamach M. zostały opublikowane rozważania fizyka W. Trostnikowa (ur. w 1928), będące wyrazem intelektualno-metafizycznego fermentu w środowisku sowieckiej inteligencji lat 70. Autor jest absolutnie przekonany o nieśmiertelności duszy i początku egzystencji materialnej dopatruje się w sferze duchowej. W M. nie ma bezpośredniej krytyki systemu, która mogłaby spowodować zakaz jego publikacji. Pod względem formalnym jednak almanach znacznie wychodził poza ramy oficjalnie wówczas obowiązujące, co podkreśla również jego religijny nastrój oraz wstęp, w którym jest mowa o "monotonnej inercji, panującej w redakcjach i czasopismach" i w charakterze przeciwwagi proponuje się "literaturę niestandardową".
Dz.: Mietropol. Lit. almanach, Moskwa 1979, Ann Arbor 1979 (reprint Moskwa 1991).
Lit.: R. Meier, NZZ 1979.29; M. Geller, RM 1979.21.6; F. Kuzniecow, LG 1979.19.9; W. Ka-sack, OEu. 1980.11; J. Aleszkowskij, N. Korżawin i in.. Grani 1980.118; H. Muchnic, New York Ti-mes Book Review 1983.27.2; A Metropole White

MIETTER Izrail Moisiejewicz 390
Book, wyd. C. Proffer, Ann Arbor 1985; S. Czu-prinin, E. Popów, LG 1988.3.8; D. Kaa-Murza, Ogoniok 1988.31; Wik. Jerofiejew, Ogoniok 1990.37; anonim. LR 1991.22.3; O. Wołków, LG 1991.3.4.
MIETTER Izrail Moisiejewicz, 6.10.(23.9.) 1909 Charków, prozaik. Syn pracownika administracji państwowej. Po ukończeniu szkoły podstawowej pracował jako monter. W 1926-29 studiował matematykę na wydziale matematyczno-fizycznym instytutu oświaty ludowej w Charkowie, ale studiów nie ukończył. W 1929 przeniósł się do Leningradu, gdzie nauczał matematyki. Od 1928 nieregularnie zamieszczał w periodykach swoje opowiadania, a w 1936 wydał pierwszą opowieść. Podczas II wojny światowej najpierw pracował w rozgłośni leningradzkiego radia, a w 1942 został ewakuowany do Per-mu, gdzie zaczął pisać sztuki teatralne. Jego opowieść o życiu uczniów moskiewskiej szkoły zawodowej pt. Towariszczi 1952 (Koledzy, 1954) wywołała pewne echo w krytyce, lecz od 1960 nie była włączana do zbiorów, prawdopodobnie z powodu charakterystycznej dla owych czasów idealizacji rzeczywistości. Natomiast zbiory Sriedi ludiej 1979 (Wśród ludzi) i Swidanije 1982 (Spotkanie) należą w twórczości pisarza do najbardziej reprezentatywnych. Mieszka M. w Petersburgu, po raz pierwszy wziął udział w zjeździe pisarzy sowieckich dopiero w 1980. Krytycy okresu postalinowskiego pozytywnie oceniali jego twórczość, lecz nie była ona dotąd przedmiotem poważniejszych badań historycznoliterackich. M., autor licznych opowiadań i opowieści, jest uważnym obserwatorem codziennego życia. Interesuje go przede wszystkim szkoła i praca milicji. Dąży do obiektywnego, dalekiego od heroizacji opisu rzeczywistości. Największy rozgłos, do którego przyczyniła się też ekranizacja, przyniosła mu opowieść o psie milicyjnym Muchtar 1960 (wyd. poi. 1962). W sposób nienatrętny i przekonujący artystycznie apeluje w niej o człowieczeństwo
i zrozumienie dla każdego życia. M. nawołuje do życia uczciwego, nie uznającego kłamstwa, które niekiedy dyktuje przyzwyczajenie lub wygoda. Jego manierę twórczą cechuje wyrazistość języka, rzetelność rysunku psychologicznego postaci oraz niechęć do nadmiernie zaostrzonych konfliktów i kolizji życiowych. Niekiedy zamiar pisarza jest bardzo przejrzysty, innym razem ujawnia się w postaci aluzji ukrytych pod maską lekkiego humoru lub wycyzelowanych obrazowych opisów. KLE,RSPP7. Dz.: Koniec dietstwa, 1936; Towariszczi, 1952;
Uczitiel, 1954; Pierwyj urok, 1956; Wstriecza, 1957;
Obida, 1960 (zawiera też: Muchtar); Po sowiesti, 1965; Ludi, 1968; Raznyje sud'by, 1973; Puti żytiej-skije 1974; Sriedi ludiej, 1979; Swidanije, 1982;
Wstrieczi i rasstawanija, 1984; Budni, 1987; Piatyj ugol, Niewa 1989.1; Awtobiografija, Sint. 1990.28. Lit.: A. Wasiljew, Zwiezda 1952.7; I. Winogra-dow, NM 1960.12; Ł. Łazariew, LG 1961.2.3; I. Trawkina, tamże 1968.28.8; St. Rassadin, Niewa 1981.5 i NM 1988.3; A. Pikacz, NM 1983.1; P. Spi-wak, DN 1984.12; I. Łosiewskij, Oktiabr' 1988. 4.
MIEŻDUNARODNAJA KNIGA (Międzynarodowa Książka), jedno z przedsiębiorstw handlu zagranicznego, które do "* pierie-strojki miało w ZSRR monopol na eksport i import produkcji wydawniczej. Zostało założone jako "spółka akcyjna" w 1923, od 1930 istniała na zasadzie Wszechzwiązkowe-go Zjednoczenia Handlu Zagranicznego. W 1984 w skład przedsiębiorstwa wchodziło pięć działów: Sowinpieriodika (Sowietskaja i inostrannaja pieriodika, wydawnictwa periodyczne sowieckie i obce), Sowiskusstwo (Sowietskoje iskusstwo, sztuka sowiecka, m.in. płyty, filmy, grafika, diapozytywy itp.), Sowinfiłatielija (Sowietskaja i inostrannaja fiłatielija, filatelistyka sowiecka i obca), So-winkniga (Sowietskaja i inostrannaja kniga, książka sowiecka i obca) i Sojuzkniga (Soju-znaja kniga, książka wszechzwiązkowa). W 1990 uległa likwidacji Sojuzkniga. Sowin-kniga w 1984 dzieliła się na trzy odrębne działy: "kraje kapitalistyczne" (tzn. zachodnie

391 MINCŁOW Siergiej Rudolfowicz
państwa uprzemysłowione), "państwa obozu socjalistycznego" i "trzeci świat". W 1990 wyodrębniano tu tylko poszczególne kontynenty. Sojuzkniga czuwała nad zaopatrywaniem sowieckiego rynku książkowego w literaturę zachodnią. W wielu krajach M. K. miała własne przedstawicielstwa. Do momentu powołania "* WAAP-u do obowiązków M. K. należała też regulacja spraw, związanych z przekładami. Prócz tego od 1977 M. K. brała udział w organizowaniu międzynarodowych targów książki, które co dwa lata odbywały się w Moskwie. Siedziba M. K. znajduje się w Moskwie przy ul. Dimi-trowa 39. Z chwilą upadku ZSRR w 1991 funkcja i ranga tego przedsiębiorstwa uległy zmianie.
MIEŻYROW Aleksandr Pietrowicz, 6.9.1923 Moskwa, poeta. Ojciec M., absolwent studiów prawniczych i medycznych, umożliwił synowi zdobycie rozległej wiedzy, wykraczającej poza ramy programu szkolnego. W 1941-43 M. był na froncie, uczestniczył w obronie Leningradu. Jest inwalidą wojennym. Do partii wstąpił w 1943. Wiersze zaczął pisać już w latach szkolnych, ale pierwsze z nich opublikował dopiero w 1941. W 1943-48 studiował w IŁ. W 1947 przez dłuższy czas przebywał w Gruzji. Jego pierwszy zbiorek poezji Doroga daleka 1947 (Daleka droga) wywołał zastrzeżenia krytyków, którzy dopatrzyli się nadmiernego subiektywizmu w jego obrazie doświadczeń frontowych. Regularnie wydawał kolejne tomiki. W 1961 opublikował zbiorek dziesiąty Wie-trowoje stiekto (Wiatrochron), a w 1981 dwutomową edycję swoich utworów wybranych. W 1985/86 M. został wybrany do zarządu ZP ZSRR, w 1985-90 był też w zarządzie ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. • Wczesną lirykę M. zdominowała związana z jego osobistymi doświadczeniami tematyka wojenna. Ukazując frontową powszedniość eksponuje pierwiastek tragiczny i unika abstrakcyjnych dywagacji o poezji jako orężu. W utworach późniejszych również powraca do minionej
wojny, ujawniając sentyment do swych przeżyć frontowych. Pobyt M. w Gruzji znalazł odbicie w jego własnych utworach i w bogatej praktyce przekładowej, którą systematycznie uprawia. W późnych wierszach reagował na negatywne zjawiska współczesnego świata. Mówił o bezduszności cywilizacji, wskazywał na wynikające z niej niebezpieczeństwo unifikacji, z niepokojem przysłuchiwał się młodzieży, skłonnej do burzenia i izolacji od świata. M. przedstawia zewnętrzne formy codziennego życia, unikając otwartego dydaktyzmu, ale wyraziście akcentując swoje ideały i normy postępowania. Spogląda na otaczający świat i na samego siebie z pewnego dystansu, jest wrażliwy na ludzkie cierpienia i niesprawiedliwość, ale nie neguje istniejącego porządku rzeczy. Poetycki język M. cechuje zwięzłość i klarowność. Dostrzec w nim można pewne elementy nowe, ale poeta unika wszelkich ekstrawagancji. KLE,LES.
Dz.: Doroga daleka, 1947; fVózwraszczenije,1955, Raznyje gody, 1956; Wietrowoje stiekto, 1961; Pro-szczanije so śniegom, 1964; Ładozskij lód, 1965;
Lebiażyj pierieułok, 1968; Niewskaja Dąbrówka. Stichi i poema "Na rubieżach", 1970; Pod starym niebom, 1977; Oczertanja wieszczej, 1977; Tysiacza miełoczej, 1984; Zakryty] poworot, 1985. • Izbr. pmizw. w 2-ch tt., 1981; Izbr., 1989.
Lit.: A. Urban, Niewa 1962.6 i Zwiezda 1972.5;
L. Anninskij, Moskwa 1963.12; E. Jewtuszenko, DN 1972.4; M. Łapszyn, w: tegoż Licznost' w litie-raturie, 1973; T. Głuszkowa, LO 1976.1; N. Sotni-kow, Moskwa 1977.9; E. Winokurow, LG 1983. 17.8; M. Pjanych, Wopr. Lit. 1983.11 i 1985; S. Czuprinin, NM 1984.3; I. Winokurowa, tamże 1987.9; J. Bołdyriew, LG 1990.31.1.
MINCŁOW Siergiej Rudolfowicz, 13.(1.)1. 1870 Riazań - 18.12.1933 Ryga, prozaik. Dziad M. przeniósł się z Królewca do Petersburga, był wychowawcą przyszłego cara Aleksandra III i znanym bibliofilem. M. kształcił się w korpusie kadetów w Niżnym Nowogrodzie i w Szkole Aleksandryjskiej w Moskwie. Studiował archeologię. Służbę

MIŃSKI Nikołaj Maksimowicz 392
wojskową odbywał początkowo na Litwie, skąd pochodzili jego przodkowie, a od 1892 na Kaukazie. Był jednym z najbardziej znaczących rosyjskich kolekcjonerów i znawców starych, rzadko spotykanych książek, zyskał nieprzemijającą sławę jako bibliofil i bibliograf. Po wyjściu z wojska zajął się działalnością bibliograficzną, a także archeologią i twórczością literacką. Założył też w Petersburgu (1900) szkołę handlową, którą kierował do 1914. W 1916/17 jako oficer i archeolog był prawdopodobnie w Trapezuncie (Trabzon, Turcja). Po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików pozostał na Zachodzie, przez jakiś czas mieszkał w Jugosławii (Zemun), a w połowie lat 20. przeniósł się do Rygi. Początkowo drukował swoje utwory w Paryżu ("Sowriemiennyje Zapiski") i Berlinie, później, od 1927 w Rydze. Jego powieści historyczne cieszyły się ogromną popularnością w środowisku emigracji rosyjskiej w Paryżu. Jak podaje N. Knorring, w 1933 liczba wypożyczeń książek M. w Bibliotece im. I. Turgieniewa wynosiła 251, co dawało mu pierwsze miejsce w tabeli najpoczytniejszych pisarzy emigracyjnych. W tym samym roku wypożyczono zaledwie 92 książki I. Turgieniewa, 44 - I. Szmielowa i 24 - J. Felzena (por. Wstrieczi 1934, s. 177). Po śmierci M. szybko popadł w zapomnienie. Do 1991 również ** pieriestrojka nie utorowała mu drogi do czytelnika w ojczystym kraju. Poczynając od 1888 M. opublikował cały szereg utworów historycznych, w których, jak np. w powieściach W grozu 1902 (Podczas burzy), Pod szum dubów 1919 (Przy szumie dębów), Prikluczenija studientow 1928 (Przygody studentów) i Orlinyj wzlot 1931 (Orli wzlot), nawiązał głównie do zdarzeń średniowiecznej Rosji, Litwy i Europy Zachodniej. Niektóre utwory M., m.in. powieści Og-niennyjput' 1905 (Ognisty szlak) i Siekrietno-je poruczenije 1915 (Poufne polecenie), dotyczą historii Syberii i Dalekiego Wschodu. Ponadto wydał kilka tomów wspomnień. Jego proza, oparta na bogatym materiale etno-graficzno-historycznym, kontynuuje tradycje
W. Scotta i P. I. Mielnikowa-Pieczerskiego. M. nawiązuje w niej do średniowiecznej mistyki, czuje ścisłą więź ze światem przyrody i jej tajemnymi siłami. "Las - pisze M. - to miejsce wyjścia podziemnych sił, oto dlaczego jest straszny i tajemniczy dla człowieka, który już dawno zerwał więź z tymi siłami".
EmR, Fo, HRL, KLE.
Dz.: Wołki, 1899, wyd. 5: Riga 1927; W grozu, 1902, wyd. 4: Riga 1927; Ogniennyj put', 1905, Riga 1929; Obzor zapisek, dniewnikow, wospomina-nij, pisiem i putieszestwij, otnosiaszczichsia k istorii Rossii..., Nowgorod 1911-12 (adnotacja bibliogr., reprint Leipzig 1976); Siekrietnoje poruczenije, 1915; Istoriczeskije dramy, Trapezunt 1917; Pod szum dubów, 1919, Berlin 1924; Za miortwymi duszami, Berlin 1921 (reprint Paris 1978) i Sowr. Zap. 1921-23.5,6,8,10,15-17; Snyziemli, fragm. Sowr. Zap. 1924.19-21, wyd. oddz. Berlin 1925;
To, czego my nie znojem. Sofia 1926; Zakat, Berlin 1926; Swiatyje oziora. Niedawnieje, Riga 1927; Pri-kluczenija studientow, tamże 1928; Misticzeskije wieczora, tamże 1930; Orlinyj wzlot, tamże 1931;
Pietierburg w 1903-1910 gg., tamże 1931.
Lit.: A. Amow, Istoriczeskij Wiestnik 1913.134;
A. Iziumow, w: Na czużoj staranie, Praha 1925. 12; E. Jakuszewa, Wolnaja Sibir', Praha 1929.5;
P. Pilskij, w: S. M., Misticzeskije wieczora, 1930, s. 5-13; O. Durić, Ruska lit. Srbja 1920-J941, Beo-grad 1990,s. 48.
MIŃSKI (właśc. Wilenkin) Nikołaj Maksimowicz, 27.(15.)1.1855 Głubokoje (gub. wileńska) - 2.7.1937 Paryż, poeta. Do gimnazjum uczęszczał w Mińsku, w 1875-79 studiował prawo na uniwersytecie w Petersburgu. Później nie przerywając pracy zawodowej zajmował się działalnością literacką i filozoficzno-publicystyczną. Do pierwszego zbioru utworów pt. Stichotworienija 1887 (Poezje) oprócz wierszy i poematów włączył sztukę Smiert' Gaja Grakcha (Śmierć Gaju-sza Gracchusa). W książce Pri świetle sowie-sti 1890 (W świetle sumienia) zawarł swoje filozoficzne rozważania na temat "meoni-zmu" (od greckiego me on, czyli nie istniejące) jako religii przyszłości, która zastąpi obecne, już wyczerpane i przeżywające kryzys

393
MIRKINA Zinaida Aleksandrowna
duchowy religie. Poglądy M. negowali zarówno W. Sołowiow, jak i G. Plechanow. W 1905 M. na pewien czas zbliżył się do socjaldemokratów, by założyć gazetę "Nowaja Żyzń", później musiał wyemigrować i do 1913 przebywał w Paryżu. Uważał, że "interesów socjaldemokracji nie można pogodzić z problemami kultury". Powrócił do Rosji, ale I wojna światowa, podczas której był korespondentem wojennym w Paryżu, zadecydowała ostatecznie o jego pozostaniu na emigracji. Na początku lat 20. M. mieszkał najpierw w Berlinie, gdzie założył w 1921 Dom Iskusstw (Dom Sztuki). Następnie przeniósł się do Londynu i podjął pracę w ambasadzie sowieckiej. W 1927-37 przebywał w Paryżu. Wiersze M. odzwierciedlają zmienne i sprzeczne koleje jego życia. Uwidocznił się w nich pewien wpływ Nadso-na i Maeterlincka. Najistotniejsze w jego poezji, czemu zawdzięcza miano prekursora "" symbolizmu, to głębia poszukiwań sensu życia i pragnienie znalezienia oparcia w Bogu. Wiersze o tematyce społecznej przeplatają się z liryką refleksyjną. Pozytywne deklaracje ustępują miejsca nastrojom mrocznym, motyw aprobaty życia jako celu najważniejszego zmienia atmosfera niepokoju, poczucie niebytu i bezsilności. M. zasłużył się również jako tłumacz ("Iliada" Homera, By-ron, Verlaine, Shelley i in.).
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, KLE, LE, LES, Ni, RP90, Wy82.
Dz.: Stichotworienija, 1887 (reprint Letchworth 1977); Pri świetle sowiesti, 1890; Rieligija budusz-czego, 1905; Iz mruka k świętu, Berlin 1922; 31 wierszy w: Poety 1880-1890-ch godów, 1972. Potn. sobr. stichotworienij w 4-ch tt., 1907.
Lit.: W. Briusow, Wiesy 1908.7 i w: tegoż Sobr. socz. w 7-mi tt., t. 6, 1975; A. Błok, Pisma opoezii, Zołotoje Runo 1908.7-10 i w: tegoż Sobr. socz. w 8-mi tt., t. 5, 1962; J. Ajchenwald, w: Istonja russkoj litieratury XIX wieka, red. D. Owsianiko-Kuliko-wskij, t. 5,1910, s. 280-286; S. Wiengierow, G. Po-łonskij, E. Radłow, w: Russkaja lit. XX wieka, red. S. Wiengierow, 1.1,1914, s. 357-409; t. 2,1915, s. 190-192 (reprint Mtinchen 1972); A. Luther, Geschich-te der russ. Lit., 1924; E. Milton, NŻ 1968.91;
L. Dołgopotow i L. Nikołajew, w: Poety 1880-1890-ch godów, 1972; G. Wytrzens, w: Korresponden-zen. Festschrift fur D. Gerhard, Giessen 1977;
D. Dyrcz-Freeman, Diss. Harvard Univ. 1982;
A. Pyman, Scotish Slavonic Review 1983.2.
MIRAJEW D. >* GORLIN M.G.
MIR ISKUSSTWA, stowarzyszenie założone pod kierunkiem S.P. Diagilewa w końcu XIX w. w Petersburgu. Celem zintegrowania sztuki, opartej na zasadach duchowych i przeciwstawionej utylitaryzmowi, organizowało imprezy kulturalne (koncerty, odczyty, wystawy), a także wydawało bogato ilustrowane czasopismo pod identycznie brzmiącym tytułem. Działalność stowarzyszenia stanowiła podwaliny rosyjskiej literatury "" srebrnego wieku. Czasopismo "Mir Iskusstwa" było pierwszym organem "* symbolizmu rosyjskiego. Ukazywało się w 1899-1904 w Petersburgu, przez dwa pierwsze lata jako dwutygodnik, potem jako miesięcznik. W sumie wydano 12 tomów, zawierających 96 numerów. Red. nacz. czasopisma był Dia-gilew (jako współredaktor czasami występował A. Benua). Czasopismo, podobnie jak wydające je stowarzyszenie, preferowało na swych łamach sztuki plastyczne, ale uwzględniało też literaturę piękną, której działem kierował D. Fiłosofow wespół z D. Mierieżkow-skim i Z. Gippius. Drukowali tu swoje utwory również K. Balmont, A. Bieły, W. Briusow, N. Miński, W. Rozanow i F. Sołogub. Czasopismo było poprzednikiem symbolistycznych periodyków "Wiesy" i "Apołłon". HRL, KLE, LES.
Lit.: hasła imienne, "* symbolizm; A. Benua, Wo-zniknowienije "Mira Iskusstwa", 1928; J.E. Bowit, w: The SilverAge, Ann Arbor 1975; J. Kennedy, The Mir Iskusstwa Group and Russian Art, 1898-7972, NY 1977; N. Łapszyna, Mir Iskusstwa 1977.
MIRKINA Zinaida Aleksandrowna, 10.1.1926, poetka. Od 1943 studiowała filologię na uniwersytecie w Moskwie, od 1945 ciężka choroba przykuła ją na 5 lat do łóżka. Do 1990

MOŁODAJA GWARDIJA
394
zebrała 20 ręcznie pisanych tomików swej liryki filozoficzno-religijnej, ale do 1991 żadnego z nich nie opublikowała z powodu zawartych w poszczególnych utworach treści, niezgodnych z panującą ideologią. Od 1955 zdołała jedynie wydać w swoim tłumaczeniu część wierszy R.M. Riikego (I. Lit. 1975.12), niektóre utwory Rabindranatha Tagore oraz przekłady ze średniowiecznej mistycznej poezji arabskiej. Ponadto tworzyła (niekiedy we współautorstwie z mężem G. Pomieran-cem) prozę poetycką i eseistyczną, którą zaczęła wydawać dopiero od 1990. Swoje wiersze ze względu na ich religijny charakter do "" pieriestrojki mogła rozpowszechniać wyłącznie poprzez "* Samizdat. Mieszka w Moskwie. Przez całą twórczość M. przewija się motyw stosunku człowieka do Boga, problem kondycji duchowej jednostki ludzkiej. Interesuje ją świat duchowy, a nie materialny. Życie traktuje jako przyjście "stamtąd" i powrót do punktu wyjścia, a śmierć jako powrót do źródeł i radość ze spotkania z samym sobą. Poetka przebywa w świecie medytacji, marzeń i wizji, wyraża swoją gotowość do kontaktu z rzeczywistością duchową, a równocześnie wyczuwa obecność Boga w przyrodzie, świetle i ciszy. W obszernym artykule pt. Niezdiesznij sobór (Świątynia nie z tego świata), poświęconym powieści R.M. Riikego "Die Aufzeichnungen des Maltę Laurids Brigge" (Zapiski Malte-Lauridasa Brigge) M. unaocznia przewagę duchowego, boskiego pierwiastka w człowieku oraz podkreśla rangę i sens sztuki, wypływającej ze źródeł duchowych. Wiersze M. dotyczą problemów ogólnoreligijnych, niekiedy czerpie motywy ze Starego Testamentu, przeważnie jednak zwraca się w nich bezpośrednio do Boga. Język jej poezji jest klarowny, chętnie stosuje powtórzenia i paralelizmy.
Dz.: Wiersze: NM 1991.10. Nie opublikowane utwory poetyckie: Stichi 1961-71, 30 s.; Czużyje sny 1974,16 s.; Pauza 1979-82, 65 s.; Potieria po-tieri 1986; Zofotaja igla, brak daty; Niezrimoje swieczenije, brak daty. Proza: Ogon i piepieł, 1985/86, 192 s. (o M. Cwietajewej); Niezdiesznij
sobór (o Riikem), 86 s.; Ty iii Ja; Obrazy i idofy;
Istina ijejo dwojniki; Gienij i złodlejstwo.
MOŁODAJA GWARDIJA, (l) miesięcznik literacki i polityczny, założony przez pisarzy pierwszej generacji komsomolskiej w 1922, organ KC WŁKSM do 1990. Na mocy ustawy o prasie z 1990 uzyskał niezależność. W 1941 druk miesięcznika wstrzymano, w 1948 reaktywowano w postaci almanachu (17 tomów), a od 1956 pismo było wydawane w formie miesięcznika. W pierwszym okresie M.G. ukazywała się pod red. S. Gusiewa (1926-28) i A. Karawajewej (1931-38), w 1972 jej red. nacz. został Ań. Iwanów (członek koi. red. od 1969). Niewielu było znanych pisarzy, którzy po 1956 przez kilka lat wchodzili w skład koi. red. miesięcznika. Należeli do nich A. Kalinin (1958-62), S. Sartakow (1958-62), W. Fiodorow (1959-74), W. Cybin (1961-66), J. Kazakow (1963-66), A. Riekiemczuk (1962-66 z przerwami), W. Sołouchin (1964-81) i P. Proskurin (od 1970). W latach 20. i 30. na łamach pisma ukazywały się wiersze poetów komso-molskich, m.in. E. Bagrickiego, A. Biezy-mienskiego, M. Gołodnego, M. Swietłowa, I. Utkina i A. Żarowa, a także utwory M. Czumandrina, W. Majakowskiego (Kłop, Pluskwa), A. Niewierowa, N. Ostrowskiego, I. Sielwinskiego i A. Tarasowa-Rodionowa. W czasach stalinowskich były tu drukowane propagandowe wiersze J. Dołmatowskiego i W. Liebiediewa-Kumacza. W drugim okresie M.G. zachowała swoją pryncypialną orientację polityczną i stała się ostoją rosyjskich nacjonalistów. W tym czasie oprócz członków redakcji na łamach miesięcznika zamieszczali swoje utwory W. Aksionow, J. Bondariew, M. Bubiennow, E. Jewtuszen-ko, N. Matwiejewa, Wikt. Niekrasow, W. Pi-kul, A. Prochanow, W. Roslakow, B. Słucki, L. Sobolew, A. Sofronow, I. Stadniuk, W. Tiendriakow, J. Trifonow i J. Winoku-row. Publikowano też wiersze poetów poległych na wojnie: P. Kogana, M. Kulczyckiego i N. Majorowa. W okresie - pieriestrojki

395
MORGULIS Michaił Zinowjewicz
M.G. zajęła pozycje konserwatywno-rusofil-skie, wrogie w stosunku do czasopism "Ogo-niok" i "Znamia". Po nieudanym puczu w sierpniu 1991 za ideologiczne wsparcie udzielone siłom antydemokratycznym pismo zostało potępione (LG 1991.28.9). Nakład miesięcznika w 1975 wynosił 590 000 egzemplarzy, w 1983 - 790 000, w 1986 - 650 000, w 1991 - 405 000, a w 1993 - 48 000. HRL,LE,LES. Lit.: B. Filippow, RM 1978.20.4.
(2) Ugrupowanie młodych twórców komunistycznych, utworzone z inicjatywy KC WŁKSM w październiku 1922. W skład grupy wchodzili głównie poeci pierwszej generacji komsomolskiej. Do najbardziej znaczących wśród nich należeli A. Biezymienski, A. Żarów, M. Swietłow, M. Gołodny oraz I. Doronin, W. Gierasimowa i N. Bogdanów. Część członków grupy, m.in. M. Gołodny i M. Swietłow, nie aprobujących jej agresywnej polityki, na początku 1924 współtworzyła grupę "" Pieriewał. Nieprzejednanie wrogi był stosunek M.G. do ugrupowania "* Kuźnica i do pisarzy ""współwę-drowców. Pod tym względem M.G. reprezentowała stanowisko zbliżone do ugrupowania twórców proletariackich "" Oktiabr'. W marcu 1923 M.G. została wchłonięta przez "* MAPP, założony z inicjatywy grupy Oktiabr', a nieco później włączono ją do "" RAPP-u. W składzie RAPP-u M.G. utraciła swoje znaczenie, ale istniała jeszcze do 1932, kiedy to podobnie jak RAPP została rozwiązana. W 1922 założono też wydawnictwo "Mołodaja Gwardija". HRL, KLE, LES. .
Lit.: L. Mołodogwardiejec, Triochletije gruppy pi-satielej "M.G.", 1926; >* RAPP.
MORGULIS Michaił Zinowjewicz, 1.10.1942 Kijów, prozaik. Ukończył technikum żeglugi śródlądowej w Kijowie (1957-61), a następnie instytut transportu wodnego w Leningradzie (1965-70) i dziennikarstwo na uniwersytecie w Kijowie (1971-73). Pierwsze opowiadania od 1968 zamieszczał m.in. w periodykach "Komsomolskoje Znamia", "Kijewskij Komsomołce" i "Sowietskaja Kultura". Pracował w rozgłośni radiowej i w telewizji, od 1970 był członkiem komitetu dramaturgów Związku Pisarzy Ukrainy. W 1972 otrzymał pierwszą nagrodę, przyznaną przez ZP Ukrainy i Ministerstwo Kultury USRR. W 1977 wyemigrował do USA, w 1984 ukończył Norwich University z tytułem magistra. Wkrótce po przybyciu do USA przeżył odrodzenie wewnętrzne i przyjął chrzest. W 1981-87 w Nowym Jorku wydawał czasopismo "Litieraturnyj Kurjer", całkowicie poświęcone sprawom literackim, wokół którego skupił wielu wybitnych pisarzy trzech fal rosyjskiej "* emigracji. Od 1986 jest red. nacz. wydawnictwa "Slavic Go-spel Press". Oprócz tego pisał opowiadania, które zamieszczał w różnych periodykach. W 1985 przeniósł się do Wheaton (Illinois). W 1988 dzięki "* pieriestrojce mógł uczestniczyć w wycieczce grupy chrześcijan amerykańskich do Moskwy, Leningradu, Kijowa i na Kaukaz. Jego utwory znów zaczęły się ukazywać w ojczystym kraju, zbiór opowiadań pt. Sny mojej żyzni 1991 (Sny mego życia) został wydany w Kijowie w nakładzie 200 000 egzemplarzy. Na początku lat 90. założył organizację Chrześcijański Most, której zadaniem jest gromadzenie i przekazywanie książek o treści religijnej do Rosji. M. jest autorem przeszło 60 niezwykle zwartych opowiadań, utrzymanych we wspólnej tonacji wewnętrznej i często odwołujących się do aluzji. Uwidacznia się w nich ogromna spostrzegawczość autora, jego zdolności literackie i artyzm (zwłaszcza znakomicie opanowana technika aluzji), dzięki czemu prezentowane konkretne sytuacje losowe, ważne w życiu każdego człowieka przybierają ciekawą oprawę i szerszy wymiar. W swych opowiadaniach M. często mówi o śmierci. Jest jednym z nielicznych pisarzy, zdolnych ukazać świat człowieka całkowicie wyzwolonego ze strachu przed śmiercią. Świadczy

MORIC Junna Pietrowna
396
o tym jeden z najlepszych jego utworów pt. Wozwraszczenije Izraila Siemionowicza 1985 (Powrót Izraela Siemionowicza), a także opowiadanie Smiert' wora 1982 (Śmierć złodzieja). Akcja utworów powstałych na emigracji toczy się w Rosji i USA. M. opowiada w nich o spotkaniach i rozstaniach, które mimo ogromu dramatów i rozterek rozjaśnia promyk światła. Po wizycie w kraju napisał zbiór reportaży pt. Return to the Red Planet 1989 (Powrót na Czerwoną Planetę), w którym mówiąc o aktualnej politycznej i religijnej sytuacji w ZSRR zwraca się głównie do czytelnika zachodnioeuropejskiego (książka została wydana tylko w języku angielskim, niemieckim i hiszpańskim). Opisując swą podróż, M. nie ogranicza się do faktów, ale też je komentuje, rozpatrując życie i los człowieka w ścisłym związku z wolą Najwyższego. EmR, FV, Ka91.
Dz.: Opowiadania: Briuki gospodina Zacha, Lit. Kurjer, NY 1982.2; Starik i jego sobaka, tamże 1983.7; Wozwraszczenije Izraila Siemionowicza, tamże 1985.11; Smiert' wora. Kont. 1982.31; Stie-pnoj etiud, tamże 1989.59; Odkucia dujet wietier, Wr. i My 1978.28; Ujti w dożd', tamże 1978.30;
Bywajut dni, tamże 1985.84; Spasi Gospodi, raba Danuta, NŻ 1979.135; Na chołmie, Komsomol-skoje Znamia, Kijew 1989.8.9; O żyzni, o worle, o drugie (wspólnie z N. Wodniewskim), Chicago 1989; Return to the Red Planet, Wheaton 1989;
Sny mojej żyzni, Kijew 1991; Mir spasajetsia czeriez dobro i wiem, LG 1993.17.11. Lit.; D. Kristanson, w: M. M., Sny mojej żyzni, Kijew 1991.
MORIC Junna Pietrowna (właśc. Pinchu-sowna), 2.6.1937 Kijów, poetka. Debiutowała w 1954, pierwszy zbiór poezji Razgowor o sczastje (Rozmowa o szczęściu) wydała w 1957. W 1961 ukończyła IŁ, z którego była wydalona na dwa lata "za wzrost niezdrowych tendencji w jej twórczości". Wrażenia z rejsu po Oceanie Lodowatym Północnym zawarła w tomiku Mys Żełanija 1961 (Przylądek Pragnienia), w którym w sposób niewyszukany złączyła subtelny liryzm z obrazami męstwa i ciężkiej pracy marynarzy. Czasami w miesięczniku "Junost"' były zamieszczane jej wiersze, zupełnie nie związane z aktualną tematyką polityczną i społeczną. Wiersze z lat 1962-69 zebrała w tomiku Łoza 1970, po którym wydała następny, zatytułowany Surowo'] nitju 1974 (Grubą nicią). W 1964 ukazał się w jej przekładzie wybór poezji żydowskiego poety M. Tojfa. Została zwyciężczynią jednego z konkursów translatorskich, na którym zaprezentowała w swoim przekładzie wiersze poetki litewskiej Sa-lomei Neris (NM 1968.5). Do tomiku Mali-nowaja koszka 1976 (Malinowa kotka) włączyła 16 niedużych narracyjno-opisowych wierszy dla dzieci. Kolejne zbiorki - Pri świetle żyzni 1977 (W świetle życia) i Trietij glaz 1980 (Trzecie oko) - potwierdziły jej rosnące zainteresowanie problemami życia, śmierci i sztuki. "* Pieriestrojka, w okresie której opowiedziała się za jawnością i demokratyzacją życia literackiego, umożliwiła M. opublikowanie wcześniej zabronionych utworów. Mieszka w Moskwie. M. świadomie odwołuje się do tradycji M. Cwietajewej, ale posiada dostatecznie duży talent poetycki i potrafi mówić własnym głosem. Jej manierę twórczą cechuje troska o słowo, charakterystyczna dla poezji przedrewolucyjnej, a jednocześnie niechęć do eksperymentalnej gry. Liczne wiersze M., przesiąknięte głębokim smutkiem, polemizują ze śmiercią i śmiertelnością człowieka. Opisy bólu i cierpień, dramatów losowych, samotności i wrażeń z okresu dzieciństwa stanowią podstawę większości jej obrazów, ukształtowanych z elementów realnej rzeczywistości i fikcji. Poetka zawsze posługuje się przy tym językiem naturalnym, pozbawionym sztucznych efektów i fałszywego patosu. Jej poezja odznacza się bogactwem barw i odcieni, wykorzystaniem rymów ścisłych na przemian z przybliżonymi, powtórzeń, brzmiących często jak zaklęcia, oraz metafor, umożliwiających rozmaitą interpretację wierszy, w których zmierza do poznania sensu istnienia.

397
MOSKWA
Wiersze opublikowane po 1986 świadczą
o dużej odwadze cywilnej M.
EmR, Ki, KLE, LES, Wy82.
Dz" Razgowor o sczastje, 1957; Mys Żetanija,
1961; Piat' stichotworienij o bolezni mojej matieri,
Dień Poezii, Moskwa 1968; Sczastliwyj żuk, 1969;
Łoza, 1970; Surowej nitju, 1974; Ślad w morzu i inne wiersze. Warszawa 1974; Malinowaja kosz-ka, 1976; Pri świetle żyzni, 1977; Trietij gtaz, 1980;
Izbrannoje, 1982; Na etom bieriegu wy sokom, 1987; Wywiad: Daugawa, Riga 1987.7; Trirasska-za, Oktiabr' 1989.12; Motodaja kartoszka, Wr. i My 1989.105; Wiersze: Oktiabr' 1990.6, 1991.1 i 6.
Lit.: A. Isbach, Oktiabr' 1962.8; E. Naumow, Zwiezda 1963.5; A. Kiriejewa, Ju. 1971.5; S. Czu-prinin, LO 1979.6; E. Jermiłowa i W. Nowikow, LG 1981.5.8; S. Łominadze, Nasz Sowr. 1983.11;
W. Nowikow, Oktiabr' 1988.10; A. Tatarinow, Lit. Kurjer 1985.11; W. Kasack, w: Perestrojka und Lit., 1990.
MORSZEN (właśc. Marczenko) Nikołaj Ni-
kołajewicz, 8.11.1917 Kijów, poeta. Syn pisarza występującego pod pseudonimem N.W. Narokow. W 1941 ukończył wydział fizyki na uniwersytecie w Kijowie. W 1944 znalazł się na terytorium Niemiec. Po wojnie mieszkał w Hamburgu. Wiersze zaczął pisać w 1935, ale do 1989 zamieszczał je wyłącznie w wydawnictwach emigracyjnych: od 1948 w czasopiśmie "Grani", a od 1949 w periodyku "Nowyj Żurnał". W 1950 przeniósł się do USA, był lektorem języka rosyjskiego w Kalifornii. Jego wiersze systematycznie ukazywały się w rosyjskojęzycznych czasopismach, a niekiedy były również włączane do antologii. Zebrał je w trzech tomikach: Tiuleń 1959 (Foka), który został wydany w Niemczech, Dwojetoczije 1967 (Dwukropek) i Echo izierkalo 1979 (Echo i zwierciadło), opublikowane w USA. Mieszka M. razem z rodziną w Monterey (Kalifornia). M. opublikował około 150 wierszy, które świadczą o stopniowej ewolucji jego warsztatu poetyckiego. We wczesnych utworach M. przeważały motywy utraconej ojczyzny, strachu, protestu przeciwko dławieniu wolności w ZSRR.
Ta tematyka, podyktowana ówczesną sytuacją, stosunkowo szybko zeszła na plan drugi, wpływając jedynie na wybór niektórych późniejszych obrazów. Zwraca się ku liryce refleksyjnej, w której zmierza do uchwycenia świata w całej jego różnorodności i sprzecznościach. Dwukropek, który w tytułowym wierszu drugiego zbiorku pojawia się po wyrazie "śmierć", podkreśla jego wrażliwość na wszystkie istotniejsze problemy ludzkiej egzystencji. W trzecim tomiku wierszy głównym obiektem zainteresowania poety staje się samo słowo, które jako punkt wyjściowy jest polem poszukiwań semantycznych za pomocą neologizmów i gry znaczeń, morfemów wyrazu i odrębnych liter. Para-doksalność i ironiczność wypowiedzi poetyckiej świadczy o dystansie autora do otaczającego świata, maskującym jego własne stanowisko i mobilizującym uwagę odbiorcy. Posługuje się przy tym niezwykłymi rymami, co nadaje jego poezji bardzo osobliwy charakter.
EmR, Fo, HRL.
Dz.: Wiersze: w: Na Zapadie, red. J. Iwask, NY
1953; Lit. zarubieżje, Miinchen 1958; NM 1989.9;
Wstrieczi 1990.2. Tiuleń, FfM 1959; Dwojetoczije, Washington (Kolumbia) 1967; Echo i zier-kafo, Berkeley 1979.
Lit.: I. Odojewcewa, NŻ 1959.58; W. Marków, w:
N. M., Tiuleń 1959; G. Struwe, NRS 1959.1.10;
L. Aleksiejewa, Grani 1959.41; S. Karlinsky, NŻ 1967.88 i SR 1982.1; J. Gorbow, Wozr. 1968.193;
B. Narcyssow, NŻ 1976.125; J. Iwask, RM 1979. 27.12; W. Kasack, OEu. 1981.2; V. Setschkareff, WSI. 1982.2; J.P. Hinrichs, w: I. Elagin, N. Mor-jen, Gedlchten, Maastricht 1985; I. Wajl, NŻ 1987.165; J.P. Hinrichs, w: tegoż Verbannen muzę, Leiden 1990, Miinchen 1992.
MOSKWA, miesięcznik literacki wydawany od 1957 w Moskwie. W 1959-90 był organem ZP RFSRR i moskiewskiego oddziału ZP. Po reorganizacji w myśl uchwały o prasie z 1990 w charakterze jej współwydawców od 1991 figurują Związek Literatów Rosji, Rosyjski Fundusz Pokoju i Kolektyw Pra-

MOSTY
398
cowniczy Miesięcznika "Moskwa". Pierwszym red. nacz. był N. Atarow, z którym jako członkowie koi. red. współpracowali m.in. K. Czukowski (1957-59), J. Dorosz (1957-58) i W. Ługowski (1957). W 1958 zastąpił go na tym stanowisku J. Popowkin, a wraz z nim do koi. red. weszli M. Szołochow (1958-84), L. Nikulin (1958-67), J. Malcew (1961-64), S. Smirnow (1964-90) i W. Roslakow (1966-69). Po śmierci Popowkina w 1968 kierownictwo redakcji M. na ponad 20 lat objął M. Aleksiejew. W 1990 red. nacz. pisma został W. Krupin. W 1991 w skład koi. red. wchodzili m.in. M. Aleksiejew, L. Borodin, L. Leonów i O. Michałkow. Na swych łamach M. zawsze preferowała utwory, podejmujące temat stolicy Rosji i rozmaitych sfer jej życia. Wśród pozycji, opublikowanych w latach minionych, przeważały utwory o charakterze propagandowo-konserwatyw-nym, jak np. teksty S. Babajewskiego, G.Bie-riozki, J. Isajewa, A. Iwanowa, G. Miedyn-skiego, L. Nikulina, J. Piermitina, J. Piermia-ka i A. Sofronowa. Ukazywały się też utwory W. Biełowa, W. Niekrasowa, K. Paustow-skiego, W. Siomina, W. Tiendriakowa i F. Wigdorowej. Dużą zasługą pisma i red. Popowkina było opublikowanie przemilczanej przez 25 lat powieści M. Bułhakowa Mastier i Margarita (Mistrz i Małgorzata, 1966.11, 1967.1) oraz jego scenariusza Miortwyje duszy (Martwe dusze, 1978.1), powstałego na kanwie utworu N. Gogola. Faktem doniosłym i niezwykłym w ówczesnej sytuacji było również wydanie fragmentów powieści B. Pilniaka Solanoj ambar (Solny spichlerz, 1964.5) oraz przedruk dziewięciu wierszy O. Mandelsztama (1964.8) i pięciu M. Wołoszyna (1977.5). W czasie "* pieriestrojki utworem Zaszczita Łużyna (Obrona Łużyna) M. jako pierwsza z ówczesnych periodyków rozpoczęła druk powieści W. Nabokowa. Nakład miesięcznika w 1964 wynosił 160 000 egzemplarzy, w 1977 - 275 000, w 1986 - 500 000, w 1989
- 775 000, w 1990 spadł do 450 000, w 1991
- do 150 000, a w 1993 - do 32 000.
HRL, KLE, LES.
Lit.: E. Popowkin, Niediela 1964.12/18; W.Woro-now, LR 1965.24.12; M. Aleksiejew, tamże 1977. 28.1 i wywiad tamże 1982.2.4.
MOSTY, almanach artystyczno-literacki i polityczny. W sumie w 1958-70 ukazało się 15 tomów. Tomy 1-10 zostały wydane przez COPE (Centralnoje Objedinienije Politicze-skich Emigrantów iż SSSR, Centralny Związek Emigrantów Politycznych z ZSRR) w Monachium. Tomy 11-15 ukazały się pod auspicjami Stowarzyszenia Pisarzy Zagranicznych (Towariszczestwo Zarubieźnych Pi-satielej) przy osobistym zaangażowaniu redaktora G. Andriejewa (właśc. G. A. Cho-miakowa), który później przeniósł się do USA (nr 13/14.1968 i 15.1970). W dziale literackim almanachu ukazywały się wiersze i krótkie utwory prozą, należące przeważnie do pisarzy emigrantów, a także wspomnienia (J. Annienkow, B. Pilniak, I. Babel i M. Zoszczenko, 1962.9) i niektóre artykuły krytyczne i historycznoliterackie G. Adamowi-cza, B. Filippowa, J. Iwaska, L. Rżewskiego, F. Stiepuna, G. Struwego (m.in. o gazecie "Wozrożdienije", 1959.3), W. Wejdłego, W. Zawaliszyna (o A. Grinie, 1958.1).
Lit.: W. Złobin, Wozr. 1960.100; G. Andriejew, w: Russkaja litieratura w emigracyi, red. N.P. Poł-toracki, Pittsburgh 1972; I. Tołstoj, Zwiezda 1990.8.
MOŻAJEW Boris Andriejewicz, 1.6.1923 Pi-tielino (obw. riazański) -1996 Moskwa, prozaik. W 1948 ukończył wyższą wojskową szkołę techniczną i przez jakiś czas służył ja-ko oficer marynarki na Dalekim Wschodzie i w Chinach. Zaczął uprawiać dziennikarstwo już w czasie swego 12-letniego pobytu w wojsku, a w 1954 zadebiutował jako prozaik opowiadaniem, zamieszczonym w prowincjonalnej prasie. Od 1955 jego opowiadania i opowieści trafiają na łamy periodyków centralnych. Przebywając na Syberii zbierał twórczość ludową, opublikował m.in. książkę pt. Udegiejskije skazki 1955 (Baśnie

399
MSTISŁAWSKI Siergiej Dmitrijewicz
udehejskie). Swoje własne utwory, w których z pozycji liberalnych opisywał przemiany i konserwatywne, stalinowskie tradycje w aktualnej rzeczywistości, zwłaszcza na wsi, zebrał po raz pierwszy w tomie Włast' tajgi 1958 (Władza tajgi). Powieścią Poluszko-po-le 1965 (Poletko-pole) rozpoczął poszukiwania w zakresie większych form epickich. Jego opowieść Iz żyzni Fiodora Kuźkina 1966 (Z życia Fiodora Kuźkina), opublikowana przez A. Twardowskiego na łamach miesięcznika "Nowyj Mir", w związku z niezwykle krytycznym ujęciem obrazu życia sowieckiej wsi, spotkała się z ostrymi zarzutami i po raz pierwszy w postaci książkowej ukazała się w zbiorze Lesnaja doroga (Leśna droga) pod zmienionym tytułem Żywo] (Żywy, 1976). Podejmowana przez J. Lubimowa w Teatrze na Tagance próba inscenizacji utworu do 1989, czyli ponad 20 lat, była udaremniana (zob. Tieatr 1989.7 i G. Aksionowa). W 1969 M. bezskutecznie nawoływał do rzeczowej dyskusji w związku z planowanym usunięciem A. Sołżenicyna z ZP. Mimo to jego książki nadal ukazywały się drukiem. W 1985/86 M. został członkiem zarządu ZP RFSRR i ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Bohaterami ciekawej i kunsztownej prozy M. są ludzie współcześni, a przede wszystkim myśliwi, flisacy, kołchoźnicy, agronomowie, malarze, milicjanci i przedstawiciele wielu innych zawodów. Interesują go głównie ludzie o silnych charakterach. Swój talent twórczy w planie ogólnoludzkim i politycznym podporządkowuje służbie człowiekowi, nawołuje do kierowania się w życiu sumieniem i odrzuca niedemokratyczne formy rządzenia. Opowieścią Żywo] wniósł swój wkład do literatury, oddającej należny hołd chłopstwu rosyjskiemu, które umiejętnie i wytrwale dźwiga swój ciężki los. W pierwszej części powieści Muzyki i baby 1976 (Mężczyźni i kobiety) opisał nieludzką eksploatację chłopstwa na początku lat 20., w drugiej, która pojawiła się w druku dzięki "* pieriestrojce w 1987, ukazał przestępczą działalność władzy sowieckiej wobec wsi rosyjskiej w okresie kolektywizacji. W opowieści Pohora kwadratnych mietra 1982 (Półtora metra kwadratowego), przedstawiając w formie rozrywkowo-ironicznej nieporozumienia sąsiedzkie między mieszkańcami pewnego lokalu wielorodzinnego, mówi o nierówności ludzi wobec prawa w systemie sowieckim i jego wpływie na stosunki społeczne.
Ka85, Ki, KLE, LES, RSPP4, Wy85. Dz.: Udegiejskije skazki, 1955; Zori nad okieanom, 1955; Włast' tajgi, 1958; Sania, 1961; Wamurskoj dalniej staranie, 1963; Poluszko-pole, 1965; Iz żyzni Fiodora Kuźkina, NM 1966.7 i pt. Żywoj, 1973;
Dalniewostocznyje powiesti, 1970; Dalnije dorogi, 1970; Lesnaja doroga, 1973; Muzyki t baby: l. część 1976; 2. część Don 1987.1-3; Staryje istorii, 1978; Minuwszyjegody, 1981; Półtora kwadratnych mietra, DN 1982.4; Zapach miały i chleb nasusz-cznyj. Polemiczeskije zamietki, 1982; Goworit bras-let 16, Krokodił 1983.10; Tonkomier, 1984; Kak ziemia wlertitsia, Tieatr 1986.1; Jedinoźdy solga-wszyj (1966), Ju. 1988.4. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1982; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1989-90.
Lit.: A. Anikin, LG 1956.31.7; Zołotusskij, Oktiabr' 1962.4; R. Agiszew, LG 1966.12.11;
G. Browman, Don 1967.7; F. Kuzniecow, LR 1974.12.7; E. Isajew, S. Zafygin, A. Borszczago-wskij, W. Sołouchin i in., RM 1975.4.12; F. Nieuważny, w: B. M., Żywy, Warszawa 1976; W. Chmara, LR 1980.15.8; E. Pawlak, w: tegoż Pamięć i trwanie Warszawa 1980; A. Kondratowicz, LR 1983.27.5; K. Sapgir, Grani 1984.131; L. Sa-raskina, Oktiabr' 1988.7; D.C. Gillespie, SEER 1989.2; G. Aksionowa, w: tejże Tieatr na Tagan-kie, 1991.
MSTISŁAWSKI (właśc. Masłowski) Siergiej Dmitrijewicz, 4.9.(23.8.)1876 Moskwa -22.4.1943 Irkuck, prozaik. Syn profesora. W 1895-1901 studiował na uniwersytecie w Petersburgu, w 1896 brał udział w wyprawie antropologiczno-etnologicznej do Tadżykistanu. W 1901-12 prowadził działalność naukową jako bibliograf i współpracownik różnych edycji o charakterze encyklopedycznym, a także występował jako publicysta. Od 1904 jako członek partii soc-jałistów-rewolucjonistów i Komitetu Cen-

MURATÓW Pawieł Pawłowicz
400
tralnego Wszechrosyjskiego Związku Oficerów prowadził aktywną działalność rewolucyjną, a w czasie przewrotu październikowego dokonał aresztowania rodziny carskiej. Od 1921 był bezpartyjny, piastował różne stanowiska kierownicze w resorcie kultury, m.in. w 1925-30 jako zastępca redaktora BSE (Wielkiej encyklopedii sowieckiej). W 1925-40 napisał siedem powieści, osnutych głównie na materiale jego doświadczeń rewolucyjnych. Pełnił funkcje w ZP ZSRR i wykładał w IŁ w Moskwie. Pierwszą powieść Krysia mira 1925 (Dach świata) oparł na wrażeniach z wyprawy przyrodniczej, w której uczestniczył w latach studenckich. Niektóre jego utwory o rewolucji, np. powieść Na krowi 1928 (Na krwi) krytykowano za rzekomo niedostatecznie wyraziste ukazanie przewodniej roli bolszewików. W podręcznikach historii literatury rosyjskiej figuruje M. jedynie jako autor książki Gracz, ptica wiesienniaja 1937 (Szpak, ptak wiosenny, 1949), mówiącej o rewolucjoniście N. Baumanie. Tylko ta jego powieść, którą również adaptował na potrzeby teatru, systematycznie ukazywała się drukiem. Ka85, Ka91, KLE, LE, PSPP3. Dz.: Krysza mira, 1925, wyd. 3: 1930; Na krowi, 1928; Sojuz tiażołoj kawalerii, 1929; Bież siebia, 1930; Partioncy, 1933; Gracz, ptica wiesienniaja, 1937, wyd. 5: 1963, 1990; Nakanunie. 1917 god, 1940.
Lit.; A. E., NM 1928.7; S. Fienina, Tieatr 1956. 4; A. Kapler, Niediela 1971.2.8 - 8.8; anonim. LR 1974.26.4, 1976.10.9.
MURATÓW Pawieł Pawłowicz, 1881 Bobrów (gub. woroneska) - 5.10.1950 White-chirch koło Waterford w Irlandii, prozaik. Był zawodowym oficerem artylerii, od 1906 zamieszczał artykuły na temat sztuki, m.in. w czasopismach symbolistów "Wiesy" i "Sta-ryje Gody". Najważniejszą pracę M. z tego zakresu pt. Obrazy Italii 1911-12 (Obrazy Włoch, 1972), poświęconą kulturze i sztuce włoskiej, wysoko ocenił B. Zajcew. Jej druga, 3-tomowa edycja wyszła w Berlinie (1924)
już po emigracji M. (1922). W 1914 M. redagował czasopismo literackie "Sofija". Przed wyjazdem z Rosji napisał szereg nowel, m.in. Magiczeskije rasskazy 1922 (Opowiadania magiczne), powieść Egerija 1922 (Egeria), a także tłumaczył nowelistykę włoską okresu Odrodzenia. Na emigracji przebywał głównie w Paryżu, gdzie do 1927 na łamach czasopisma "Sowriemiennyje Zapiski" ukazały się jego następne opowiadania i dwie komedie. Okres II wojny światowej spędził w Wielkiej Brytanii. Napisał tam wespół ze swoim przyjacielem W.E.D. Allenem książkę, poświęconą zdarzeniom współczesności pt. The Russian Campaigns of 1944-1945 1946 (Kampania rosyjska w latach 1944-1945). M. zajmuje w literaturze rosyjskiej pozycję szczególną. Jego ojczyzną duchową nie jest Rosja, lecz Włochy okresu Odrodzenia. Magiczeskije rasskazy i Egerija powstawały w strasznym okresie czerwonego terroru, rozpętanego przez bolszewików, ale ówczesna sowiecka rzeczywistość nie znalazła w nich żadnego oddźwięku. M. Ałdanow z zachwytem wypowiadał się o powieści Egerija, którą uważał za "bardzo obiecujący symptom w rozwoju nowszej literatury rosyjskiej". Jego opinię o tej "stylizowanej powieści" poparł w swym artykule W. Sieczka-riow (1967). Egerija jest powieścią historyczną, nawiązującą do wydarzeń z końca XVIII wieku, ale autor koncentruje w niej swą uwagę nie na faktach, lecz na stosunkach międzyludzkich, pokazuje miłość oraz uzależnienie życia zewnętrznego i wewnętrznego człowieka od losu. Akcja utworu toczy się z porywającą szybkością i pod tym względem przypomina powieść przygodową. Główny bohater powieści, malarz, pełniący jednocześnie funkcję narratora pierwszo-osobowego, powraca we wspomnieniach do swej namiętnej miłości z okresu młodości, przez którą wplątał się w sieć skomplikowanych intryg politycznych (szwedzki król Gustaw III i różokrzyżowcy) i z trudem uniknął śmierci. Magia i sceptycyzm, mimo sprzeczności tych pojęć, podobnie jak w opowiada-

401
MUSATOW Aleksiej Iwanowicz
niach M., tworzą tu jednolitą całość. Wycyzelowane aforyzmy, niezwykłe metafory, udane porównania i do ostatniego szczegółu dokładny, klarowny styl wypowiedzi to charakterystyczne cechy tego znakomitego utworu, będącego jednym z najwybitniejszych osiągnięć rosyjskiej powieści historycznej. EmR, Fo, HRL, KLE, Wy75. Dz.: Obrazy Italii w 2-ch tt., 1911-12, w 3-ch tt., Berlin 1924; Gieroi i gierolni, 1918 (reprint Paris 1929); Magiczeskije rasskazy, 1922 (reprint Paris 1928); Egerija, Berlin 1922; Opowiadania: Sowr. Zap. 1924.20, 1925.24; Prikluczenija Dafnisa i Chfoi, tamże 1926.28; Mawritanija, tamże 1927. 33; Les icones russes, Paris 1927; The Russian Campaigns of 1944-1945 (wspólnie z W.E.D. Al-lenem), NY 1946; Smiert' Rudina, RM 1986.14.2;
Iskusstwo i naród, Litieratura Russkogo Zaru-bieżja, 1990.1.
Lit.: A. Wietługina, Nowaja Russkaja Kniga, Berlin 1922.4; A. Jaszczenko, tamże 1923.1; I. Aksio-nowa, Pieczat' i Riewolucyja 1923.2; M. Słonim, Wola Rossii 1923.5; M. Atdanow, Sowr. Zap. 1923.15; B. Zajcew, tamże 1924.22; Archimandrit Kiprian, Wozr. 1951.15; V. Setschkareff, w: Fest-schriftfiirM. Woltner, Heidelberg 1967.
MUSATOW Aleksiej Iwanowicz, 25.(12.)3. 1911 Lizunowo (gub. włodzimierska) - 3.1. 1977 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1935 ukończył instytut re-dakcyjno-wydawniczy w Moskwie. Swoją prozę, poświęconą życiu dzieci na wsi, zaczął publikować od 1930. Jego opowieść Stożary 1948 (wyd. poi. 1950) została wyróżniona nagrodą Stalinowską III st. za 1949. W 1952 M. wstąpił do partii. Mieszkał w Moskwie, w 1959 po raz ostatni brał udział w zjeździe pisarzy sowieckich. Jego utwory były wydawane często (w 1970/71 ukazało się 10 pozycji). W pierwszych utworach opowiada M. o wsi rosyjskiej z okresu poprzedzającego kolektywizację, później podejmuje temat walki klasowej w środowisku chłopskim. W opowieści Stożary ukazał brygadę dzieci, biorącą udział w odbudowie wsi po zniszczeniach wojennych. Aktualna tematyka, poruszana w utworach M., stale służyła celom dy-daktyczno-wychowawczym, ich wartość literacka była niewielka. Schematyczny sposób kreowania postaci, operowanie kolorem czarnym i białym, wynikało z braku talentu, umiejętności obrazowego przedstawiania rzeczywistości. "Literackie ujęcie charakterów postaci autor przeważnie zastępuje ilustracją ich osiągnięć" (Brajnina). KLE,LES.
Dz.: Szanchajka, 1930; Szekamiatka, 1931; Stożary, 1948; Drogocenne ziarno. Warszawa 1950;
Dom na gorie, 1951 (Dom na wzgórzu, 1953);
Śniadanie na łące. Warszawa 1951; Klawa Nazarowa, 1958; Wiszniowyj sad (wspólnie z M. Laszenką), 1966; Miedunica, 1967; Czeriomucha, 1970; Nocznoj obóz, 1971. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1978.
Lit.: W. Brajnina, Zwiezda 1954.6; G. Lenobi, NM 1954.9; W. Nikołajew, 1962, wyd. 2:1981; M. Prileżajewa, LG 1964.2.7; E. Iwanowa, LR 1972. 29.9; Nekrolog: LG 1977.5.1; Żyzn i tworczestwo A. M., 1987.

N
NABOKOW Władimir Władimirowicz (do
1940 pod pseudonimem Władimir Sirin), 22. (10.)4.1899 Petersburg - 2.7.1977 Lozanna, prozaik i poeta. Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec, prawnik z wykształcenia, zajmował wysokie stanowisko w służbie państwowej. W 1919 N. wyemigrował, studiował literaturę francuską w Cambridge. W 1922-37 mieszkał w Berlinie, zajmując się działalnością literacką i przekładami. Jako poeta debiutował już w Petersburgu, gdzie na własny koszt wydał dwa zbiorki wierszy -w 1916 i 1918; niektóre utwory opublikował również w periodykach. W 1921-29 systematycznie zamieszczał swoje wiersze w gazecie "Rui" (Berlin), a w 1923 i 1930 wydał dwa kolejne tomiki poezji. Jako prozaik zadebiutował powieścią Mazena 1926, potem do 1937 napisał 7 następnych. Powieść Korol, dama, walet 1928 (Król, dama, walet) ukazywała się w odcinkach w gazecie "Vos-sische Zeitung", a Kamiera obskura 1932/33 (Camera obskura) już do 1963 została przetłumaczona na 14 języków obcych. Swój rozgłos światowy zawdzięcza N. głównie prozie, ale zasłużył się także jako znaczący poeta i dramaturg, autor 10 sztuk, z których 6 powstało przed napisaniem pierwszej powieści. W 1937 N. przeprowadził się do Paryża, gdzie poczynając od 1929 w czasopiśmie "Sowriemiennyje Zapiski" były drukowane jego kolejne powieści. W ostatnim zeszycie tego periodyku (1940.70) opublikował rozdział nie dokończonej nigdy powieści Solux Rex. W Paryżu N. utrzymywał się z przekładów i korepetycji. Niemiecka okupacja
w 1940 zmusiła go do opuszczenia Francji i osiedlenia się w USA. Od tej pory tworzył w języku angielskim. Przetłumaczył na język angielski niektóre wybitne dzieła literatury rosyjskiej (Puszkin, Lermontow). Zyskał również uznanie wśród naukowców jako en-tomolog. W 1948-59 wykładał literaturę w Cornell University, w 1959 przeniósł się do Montreux (Szwajcaria); stale tworząc nowe dzieła, przełożył na język angielski wiele wcześniejszych. Przez kilka dziesięcioleci pomijane i przemilczane w ZSRR utwory N. tryumfalnie weszły na sowiecki rynek wydawniczy od 1986. Wiersze N. świadczą o jego chrześcijańskiej orientacji. Ludzi i ich życie włącza w świat realny i pozaziemski, wyznając irracjonalny pogląd o nieodwracalności losu człowieka w sensie duchowym, o jego ciągłej reinkarnacji. Poezja N. odznacza się głębią myśli, lakonizmem i klarownością języka. Widoczny w wierszach szacunek dla słowa stanowi też cechę charakterystyczną jego prozy, w której treści duchowe spychane są na plan drugi przez zabiegi formalne, jak np. stosowanie ciągle zmieniających się perspektyw widzenia, wstrzymujących bieg akcji, parodiowanie utworów literackich, wplątywanie czytelnika w labirynty narracji. Istotną właściwość jego techniki pisarskiej stanowi paradoksalność sytuacji przedstawionych, powodująca wieloplano-wość obrazu oraz swoiste delektowanie się formą artystyczną. Wśród pisarzy pierwszej fali ** emigracji zajmuje N. pozycję szczególną. Wyemigrował z Rosji jako człowiek bardzo młody i akcję tylko niektórych wcześ-

403
NABOKOW Władimir Władimirowicz
niejszych utworów w części lub w całości umieścił w ojczystym kraju. W powieści Ma-szeńka narysował mglisty obraz pierwszych lat życia na emigracji, a tytułową bohaterkę ukazał wyłącznie w snach i wspomnieniach. W powieści Zaszczita Łużyna 1929/30 (Obrona Łużyna), której bohaterem jest fenomenalny szachista, przedstawia sytuację psychiczną z pogranicza obłędu i genialności, na marginesie której umieszcza wzmianki o Rosji i krytykę emigracji berlińskiej. W powieści Dar 1937/38 życie M. Czernysze-wskiego łączy z losem jego fikcyjnego biografa, początkującego pisarza. W następnych utworach, napisanych zarówno po rosyjsku, jak i po angielsku, N. podejmuje inną problematykę. Dotyczy to przede wszystkim Lolity 1955 (wyd. poi. 1991), w której opowiedział historię związków intymnych 40-letnie-go mężczyzny i 12-letniej, przedwcześnie dojrzałej dziewczynki. Powieść ta przyniosła N. rozgłos światowy, ale prawdopodobnie stała się przeszkodą na jego drodze do literackiej nagrody Nobla. Pierwotny, skrócony wariant powieści w języku angielskim pt. The Enchanter (Czarodziej) wydano po raz pierwszy dopiero w 1986. W powieściach Ada orArdor:A Family Chronicie 1969 (Ada albo pasja. Kronika rodzinna) oraz Pnin 1957 (wyd. poi. 1987) N. porusza temat kultury rosyjskiej XIX w. i stosując przesunięcia temporalne w narracji stawia kluczowe dla niego pytanie o znaczeniu przeszłości i czasu. Swoje wspomnienia spisane w 1946-50, ogłosił najpierw w wersji angielskiej, potem w 1954 - w rosyjskiej pt. Drugije bieriega (Tamte brzegi, 1988), a następnie w formie znacznie zmienionej po angielsku pt. Speak, Memory 1966 (Pamięci, mów!). Koncentruje się w nich przede wszystkim na faktach i zdarzeniach z okresu swego życia w Rosji, znacznie mniej natomiast uwagi poświęca latom spędzonym w Berlinie i Paryżu. Zlewa w jedną całość wspomnienia, relacje o zdarzeniach i refleksje. Utwory N. pulsują wewnętrznym rytmem, powstałym na skutek swoistego połączenia w nich wycyzelowanych, naukowo-analitycznych opisów realistycznych, lekkiego surrealistycznego przebłysku fantazji, intelektualnej gry form i intuicji twórczej. "Zarówno jego poezja, jak i proza przenika w sfery, które najtrafniej określić można słowem "mistyka"" (Setschkareff).
EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LES, Wy75, Wy82.
Dz" (Prawie wszystkie wydania rosyjskie przedrukowane zostały w Ann Arbor od 1974, a w ZSRR od 1986). Stichi, 1916; Grozd', Berlin 1923; Górni] put, tamże 1923; Maszeńka, tamże 1926; Karol, dama, walet, tamże 1928; Zaszczita Łużyna, tamie 1930 i Moskwa 1986.12; Wozwraszczenije Czorba, Berlin 1930; Sogladataj, Sowr. Zap. 1930. 44; Po-dwig, Berlin 1932; Kamiera obskura, Paris 1932 i Wołga 1988.6; Otczajanije, Berlin 1936; Dar, Sowr. Zap. 1937/38.63-67, wyd. oddz. NY 1952;
Sobytije, Ruś. Zap. 1938.4 i Tieatr 1988.5; Izobrie-tienije Walsa, Ruś. Zap. 1938.11; Priglaszenije na kazń, Paris 1938 (Zaproszenie na egzekucję, Warszawa 1990); Solux Rex, fragm. Sowr. Zap. 1940.70 i Awrora 1988.6; The Real Life of Sebastian Knight, Norfolk (Connecticut) 1941 (Prawdziwe życie Sebastiana Knighta, Warszawa 1992);
Bend Sinister, NY 1947; Stichotworlenija 1929-51, Paris 1952; Drugije bieriega, NY 1954 i DN 1988.5-6; Lolita, Paris 1955, wyd. w jeż. roś. NY 1967; Wiesna w Fialtie, NY 1956; Pnin, tamże 1957, w tłum. roś., Ann Arbor 1983; Pale Fire, NY 1962, w tłum. roś. pt. Biedny] ogon, Ann Arbor 1983; Speak, Memory, NY 1966; Ada or Ardor:
A Family Chronicie, NY-Toronto 1969; Poems andProblems, NY 1971; Transparent Things, tamże 1972; Look at the Harlequins!, tamże 1974 (Patrz na te ariekiny!, Gdańsk 1993); Stichi, Ann Arbor 1979; The Nabokov-Vilson Letters 1940-71, red. S. Karlinsky, London 1979; Lectures on Russian Literaturę, tamże 1982; The Enchanter, NY 1986; Maszeńka, Zaszczita..., Priglaszenije..., Drugije..., 1988; Opowiadania, Kraków 1988. Gesammelte Werke, XXIII tt. (ukazały się t. 4, 7, 8, 13, 14, 16, 22), Reinbeck 1989- ; Sobr. Socz. w 4-ch tt., Moskwa 1990.
Bibliogr.: D. Zimmer, Hamburg 1964; A. Fieid, NY 1973; S. Schuman, Boston 1979; B. Boyd, Ann Arbor 1985; M. Juliar, NY 1986.
Lit.: P. Stegner, NY 1966; A. Fieid, London 1967 i NY 1977; N. The mań and his work, red. L.S. Dembo, Madison (Wisconsin) 1967; J. Moyna-

NAGIBIN Jurij Markowicz
404
han, Minneapolis 1971; W.W. Rowe, NY 1971 i Ann Arbor 1981; O. Michajłow, Nasz Sowr. 1974.1; A. Appel, w: The Bitter Air of Exile, Ber-keley 1977; Z. Szachowskaja, Paris 1979; E. Pifer, Cambridge 1980; V. Setschkareff, WSIĄ 1980.1;
S. Davydov, Munchen 1982; R. Hof, Miinchen 1984; D.E. Morton, Reinbeck 1984; D. Rampton, Cambridge 1984; D. Barton Johnson, Ann Arbor 1985; B. Boyd, Ann Arbor 1985 i Princeton 1990;
Krugfyj stoi "W. N.: mież dwuch bieriegow", LG 1988.17.8; A. Lebiediew, Znamia 1989.10; Ch. Hullen, Munchen 1990; O. Dark, Wopr. Lit. 1990.3.
NAGIBIN Jurij Markowicz, 3.4.1920 Moskwa - 17.6.1994 tamże, prozaik i scenarzysta. Od 1938 studiował najpierw medycynę, potem sztukę filmową w instytucie kinematografu. Jego debiut jako prozaika został pozytywnie przyjęty przez J. Oleszę i W. Kata-jewa. W czasie II wojny światowej, w której uczestniczył początkowo jako funkcjonariusz aparatu politycznego, a następnie korespondent wojenny, zostały opublikowane pierwsze jego książki. W twórczości późniejszej ograniczył się głównie do dwóch form wypowiedzi: opowiadania (rzadziej opowieści) i scenariusza filmowego, często opartego na własnych tekstach (do 1990 około 40 filmów). N. jest pisarzem płodnym i chętnie czytanym. Po ukazaniu się dwóch jego opowiadań Chazarskij omamieni (Cha-zarski ornament) i Swiet w oknie (Światło w oknie) w liberalnym almanachu "Litiera-turnaja Moskwa" (1952.2) na krótko stał się obiektem ataków konserwatywnej krytyki. W 1955-65 był członkiem koi. red. miesięcznika "Znamia", potem do 1981 czasopisma "Nasz Sowriemiennik". W 1966 poparł petycję o ułaskawienie A. Siniawskiego i J. Daniela, ale w swej prozie do połowy lat 70. na ogół omijał palące problemy współczesności. Opowiadanie Tierpienije 1982 (Cierpienie), które N. uważa za niezwykle ważne w swojej twórczości, wywołało ostry protest dogmatycznych krytyków. "* Pieriestrojka umożliwiła mu publikację utworów zakazanych przez cenzurę, m.in. opowieści Wstań i idi 1987
(Wstań i idź), napisanej w 1952-55. W 1975-90 N. był członkiem zarządu ZP RFSRR, a od 1981 również zarządu ZP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Należał do twórców świadomych swej odpowiedzialności za każde napisane słowo. Zawsze przed napisaniem utworu konkretyzował swe zamierzenie twórcze i opracowywał jego plan. Po napisaniu przeprowadzał tylko korektę stylistyczną. W swej prozie przedstawiał nie losy, lecz epizody z życia, ujawniając zjawiska istotne, zawarte w niepozornej codziennej rzeczywistości. Tym, a także wielkim przywiązaniem autora do rosyjskich lasów i bagien znad Mieszczery, proza N. potwierdza swe pokrewieństwo z utworami K. Pau-stowskiego. Ten ostatni jednak ogląda przyrodę głównie z pozycji wędrowca, podczas gdy N. jawi się odbiorcy jako myśliwy, np. w opowiadaniu Kogda utki wporie 1963 (Pora polowań na kaczki). Zakres tematyczny jego opowiadań jest bardzo szeroki, dominują jednak motywy wojny, przyrody, miłości i dzieci. Przedstawiał ludzi pochodzących z wszystkich warstw społecznych, różnych profesji i grup wiekowych, mieszkających w rozmaitych zakątkach ZSRR. Wszystkie utwory N. łączy głębokie zainteresowanie autora sprawami człowieka, wiara w jego dobroć, znakomita motywacja psychologiczna, nieskazitelnie uczciwe podejście do problemu sumienia, honoru i obowiązku. Za temat najważniejszy swej twórczości uznał w swoim czasie "przebudzenie się człowieka, czyli ponowne rozpoznanie swego otoczenia, bardziej świadomy, pozytywny stosunek do bliźniego", a dzięki temu i do siebie samego. Subtelnie i przekonująco ukazuje takie obudzenie się osoby dorosłej i dziecka, w otoczeniu przyrody i dzięki niej, w opowiadaniu Zimnij dub 1953 (Zimowy dąb). W 1967-71 napisał N. szereg opowiadań autobiograficznych o latach dzieciństwa, w których pozycja autora uwidocznia się bardziej wyraziście niż w innych jego utworach. Potem pojawił się cykl opowiadań o muzykach i pisarzach, będących swego rodzaju studium literackim

405
NAGRODSKA Jewdokia Apołtonowna
procesu twórczego. W sztuce Zastupnica 1980 (Obrończyni) przedstawił N. śmierć Lermontowa, a w opowiadaniu Tierpienije po raz pierwszy w literaturze rosyjskiej ukazał męczeński los inwalidów wojennych, pozbawionych rąk, nóg, protez i odizolowanych od społeczeństwa w klasztorze na wyspie Wałaam. W opowieści autobiograficznej Wstań i idi opisał tragiczny los ojca i syna, ofiar sowieckiego systemu, prześladującego niewinnych ludzi. W końcu lat 80. N. zaczął pisać opowiadania groteskowo-saty-ryczne, które ze względu na ich wyraźnie zaznaczony publicystyczny charakter wywołały sprzeczne opinie w krytyce.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82.
Dz.; Zierno żyzni, 1948; Fajka i inne opowiadania, Warszawa 1955; Zimnij dub, 1956; Chazarskij or-namient, Swiet w oknie. Lit. Moskwa 1956.2; Ska-listyj porog, 1958; Pawełek, Warszawa 1961; Czi-styje prudy, 1962; Kogda utki w porie, Moskwa 1963.3; Nocny gość. Wybór opowiadań. Warszawa 1963; Na tichom ozierie, 1966; W leśniczówce, Warszawa 1970; Pierieutki mojego dietstwa, 1971;
Szczyt i inne opowiadania. Warszawa 1975; Kompozytor i jego dama, Kraków 1977; Kinoscenarii, 1980; Wyspa miłości, Kraków 1980; Zastupnica, Tieatr 1980.6; Tierpienije, NM 1982.3; Wstań i idi, Ju. 1987.10. Opowieści i opowiadania: Oktiabr' 1984.4 i 1990.11, Nasz Sowr. 1984.12, Niewa 1986.1. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1980-81, w 12-ti tt., 1990- (dotąd wydano 4 tomy).
Lit: E. Worobjow, NM 1955.11; N. Wasiljewa, Oktiabr' 1958.12; N. Atarow, LG 1960.13.10;
I. Ajzensztok, Zwiezda 1961.6; W. Sacharow, Nasz Sowr. 1975.1; M. Bójko, LO 1976.1; E.J. Cochrum, Diss. Michigan State Univ. 1977 i Bi-bliogr. RLJ 1979.115; I. Bogatko, 1980; P. Gu-siew, LG 1985.3.4; R. Mustafin, LO 1985.10;
W. Czajkowskaja, tamże 1986.12; S. Czuprinin, LG 1987.16.12; W. Kasack, w: Festschrift fur Erwin Wedel, Munchen 1991.
NAGRODA DALA (pełna nazwa: Bolszaja litieraturnąja priemija imieni Władimira Dala), ufundowana przez amerykańskiego potomka J. Baratynskiego (1800-44) nagroda
literacka, przyznawana w Paryżu. W skład jury w różnym czasie wchodzili: Z. Szacho-wska, N. Struwe, A. Amairik, M. Geller, G. Nivat i R. Guerra, czyli przedstawiciele trzech fal emigracji pisarskiej i badacze slawiści. W 1979 nagrodę D. otrzymał W. Kor-mer, w 1980 F. Roziner, w 1981 J. Galpierin, w 1984 W. Delone, a w 1985 F. Swietow. Następnie do 1989 przyznano ją braciom Aleksandrowi i Lwowi Szargorodskim, Jurijowi Karabczijewskiemu i Władisławowi Łonowi (ur. 1938), również moskwianinowi, reprezentującemu poezję rosyjską w almanachu "Neue Russische Literatur", wydawanym w Salzburgu.
NAGRODA IM. A. KRUCZONYCHA "" NAGRODY LITERACKIE
NAGRODA IM. GORKIEGO >* NAGRODY LITERACKIE
NAGRODA IM. N. K. KRUPSKIEJ "" NAGRODY LITERACKIE
NAGRODA LENINOWSKA "" NAGRODY LITERACKIE
NAGRODA STALINOWSKA >" NAGRODY LITERACKIE
NAGRODSKA Jewdokia Apottonowna, 1866 Petersburg - 19.5.1930 Paryż, prozaik. Jej matka A.J. Panajewa, wieloletnia kochanka N. Niekrasowa, prowadziła w Petersburgu świetny salon literacki, a ojciec A.F. Gołowaczew przez pewien czas był sekretarzem czasopisma "Sowriemiennik". Pierwsza powieść N. Gniew Dionisa 1910 (Gniew Dionizosa) przyniosła jej duży rozgłos. Nieskrępowana pozycja autorki wobec problemów seksu wywołała skandal. Do 1916 powieść doczekała się dziesięciu wydań i uczyniła z N. jedną z najbardziej popularnych wówczas powieściopisarek. Do przewrotu bolszewickiego w 1917 opublikowała trzy zbiory opowiadań, jeden wierszy i pięć

NAGRODY LITERACKIE
406
powieści. Powieść Bietaja kotonnada 1914 (Biała kolumnada) była trzykrotnie wznawiana, co świadczyło o zgodności produkcji literackiej N. z oczekiwaniami ówczesnego odbiorcy. Około 1920 wraz z mężem Włodzimierzem Nagrodskim wyemigrowała do Paryża. W 1922-27 napisała cztery kolejne powieści, z których najlepsze utworzyły trylogię pt. Rieka wriemion 1924-26 (Rzeka czasów). W Paryżu N., razem z mężem, aktywnie działała w lożach masońskich, co też znalazło odbicie w jej utworach, podejmujących temat duchowego samodoskonalenia się człowieka. Sowieccy badacze literatury całkowicie negowali wartość jej twórczości ze względu na "drobnoburżuazyjną ideologię" i erotyczną tematykę. Prace M. Dalton (USA) z lat 1986-88 sprzyjały powrotowi N. do literatury rosyjskiej. Dominującym tematem prozy N. przez cały czas była miłość, w różnych jej odmianach, poczynając od cielesnej i na chrześcijańskiej miłości do bliźniego kończąc. Swoje powieści pisała językiem łatwo dostępnym i zgodnym z gustami, ukształtowanymi pod wpływem "" symbolizmu. Poruszała w nich temat emancypacji kobiet, sięgała do sfery mistyki, okazując nieufność do racjonalnego poznania świata oraz wyrażając swoje przeczucia o nieuchronnej katastrofie. W powieści Gniew Dionisa przedstawiła różne rodzaje miłości, nie wyłączając homoseksualnej. W kolejnej - Bielaja kolonnada - miłość fizyczną łączy z poszukiwaniami wyższych wartości duchowych, w powieści Ztyje duchi 1915 (Złe moce) kreuje postać bohatera, świadomie nadużywającego swych sił nadprzyrodzonych. Trylogia N. Rieka wriemion, obejmująca zdarzenia lat 1762-1825, jest powieścią familijną, napisaną w tradycji L. Tołstoja, w której działają bohaterowie autentyczni i fikcyjni. KLE,LE.
Dz.: Gniew Dionisa, 1910; Bronzowaja dwier', 1911; Ania, 1911; Stichi, 1911; Bor'ba mikrobów, 1913; Dień i nocz, 1913; Bietaja kolonnada, 1914;
Ztyje duchi, 1915; Sny, 1916; Prawda o siemje mojej żeny, Berlin 1922; Zapiski Romana WasUjewa, Paris 1922; Rieka wriemion, Berlin 1924-26; Tajna sonietow, Paris 1927.
Lit.: M. Kuzmin, Apołłon 1910.9; W. Kranich-feld, Sowriemiennyj Mir 1910.11; W. Glinskij, Istoriczeskij Wiestnik 1911.9; F. Iwanów, Nowaja Russkaja Kniga, Berlin 1922.3; Nekrolog: Wozr. 1930.21.5; M. Dalton, w: Studies in Russian Literaturę in Honor of V. Setchkarev, Columbus (Ohio) 1986, NŻ 1986.165 i Ars philologica slavi-ca. Festschrift H. Kunstmann, Miinchen 1988.
NAGRODY LITERACKIE (Litieraturnyje priemii). Wprowadzone zostały w ZSRR od 1941. Przyznawano je i wręczano z reguły równocześnie z nagrodami za osiągnięcia w dziedzinie nauki i sztuki (muzyka, sztuki plastyczne, teatr i film). Przeznaczano na nie duże pule pieniędzy, toteż były obiektem wzmożonego zainteresowania materialnego twórców. Przyznanie n.l. świadczyło też w dużej mierze o uznaniu władz dla aktywności politycznej laureata. Pierwsze nagrody w dziedzinie kultury, tzw. nagrody Stalinowskie (Stalinskije priemii) zostały ustanowione 20.12.1939. Poprzedziły je wprowadzone już 23.6.1925 nagrody Leninowskie, ale nie dotyczyły one literatury. Nagrody Stalinowskie w dziedzinie literatury zostały przyznane po raz pierwszy 15.3.1941. Każdorazowo rozdawano po trzy nagrody I st. (100 000 rubli jedna), a także mniej więcej tyle nagród II st. (50 000 rubli) za utwory z dziedziny prozy, poezji, dramaturgu i krytyki literackiej. Pierwsze nagrody Stalinowskie przyznano za utwory wydane w 1935-41. W latach następnych wyróżniane byty utwory za każdy miniony rok. Nagród nie przyznawano jedynie w roku 1944 i 1945. 26.1.1946 rozdano nagrody za lata 1943/44, a 26.6.1946 za rok 1945. Dane o nagrodach, przytaczane w sowieckich podręcznikach, nie są ujednolicone: dotyczą niekiedy roku przyznania nagrody, innym razem określają rok, za który ją poszczególni twórcy otrzymali (w niniejszym leksykonie zawsze jest podawany rok, za który nagroda była przyznana, a także jej

407
NAGRODY LITERACKIE
stopień). Obok literackich przyznawano też nagrody Stalinowskie w dziedzinie muzyki, malarstwa, rzeźbiarstwa, architektury, opery, baletu i filmu. W 1943 podjęto decyzję o przyznawaniu nagród Stalinowskich również za "wieloletnie wybitne osiągnięcia". W 1948 po raz pierwszy przyznano siedem nagród III st. (po 25 000 rubli) za rok 1947. Po raz ostatni nagrody Stalinowskie zostały przyznane w 1952 za 1951 (Prawda 1952.15. 3). Niektórzy pisarze (np. I. Erenburg, K. Si-monow, A. Tołstoj) byli laureatami nagród wiele razy. W ostatnim okresie istnienia nagród Stalinowskich liczba pisarzy-laureatów znacznie wzrosła i wynosiła około 220 osób. Wśród wyróżnionych znaleźli się zarówno twórcy wybitni, np. W. Kawierin, Wiktor Niekrasow, M. Łozinski, A. Twardowski, jak też pisarze mierni - S. Babajewski, N. Riuri-kow, W. Popów i A. Surow. Często dopiero przyznanie nagrody pobudzało krytyków do pozytywnych opinii o wyróżnionych utworach. Nagroda była gwarancją wysokich nakładów, a po 1945 również przekładów na języki obce państw, znajdujących się w sferze sowieckich wpływów. Po śmierci Stalina błędy, popełnione w trakcie przyznawania nagród zostały oficjalnie wytknięte (zob. wypowiedź N. Chruszczowa, Prawda 1957. 28.8). Po XX zjeździe, w okresie destaliniza-cji, został wypracowany nowy system przyznawania nagród (zob. Prawda 1956.8.9). W tym czasie, kiedy Stalinowskie nagrody pokojowe zostały przemianowane na Leninowskie, z nazwy "Państwowa nagroda Stalinowska" (tak brzmiał jej pełny tytuł) usunięto nazwisko Stalina. Od tego czasu w prasie sowieckiej była ona określana jako "nagroda państwowa".
W 1956 zostały przywrócone nagrody Leninowskie, ustanowione dekretem z 1925 (zob. Prawda 1956.8.9). Z ogólnej liczby tych nagród, wynoszącej 50 (po 75 000, a po reformie pieniężnej 7500 rubli), 8 przewidziano dla literatury i sztuki. W październiku 1966 ogólna liczba nagród Leninowskich zmalała do 30, a przeznaczonych dla literatury i sztuki do 5. Jednocześnie wysokość nagród podniesiono do 10 000 rubli (Izwiestija 1966.5.10). Nagrody Leninowskie przyznawano każdego roku w dniu urodzin Lenina, tj. 22 kwietnia. Prawo wysuwania kandydatów do nagrody miał m.in. zarząd ZP, a także wydawnictwa i redakcje czasopism, decyzję natomiast podejmował specjalny komitet, złożony z przedstawicieli życia kultural-no-politycznego ZSRR. Liczba członków komitetu wahała się między 108 (1963) a 62 (1971). W dziedzinie literatury każdorazowo przyznawano od l do 4 indywidualnych nagród, z których prawie połowę przeznaczano dla autorów, piszących w języku rosyjskim. W 1957-67 nagrody były przyznawane co roku, z wyjątkiem 1958 i 1966, a od 1967 co dwa lata (z pominięciem 1968, 1969 i 1988). Do grona laureatów nagrody Leninowskiej należą: L. Leonów (1957), A. Twardowski (1961), Cz. Ajtmatow (1963), S. Marszak (1963), W. Piesków (1964), M. Swietłow (1967, pośmiertnie), S. Michałkow (1970), K. Simonow (1974), G. Marków (1976), L. Breżniew (1979), W. Byków (1986) oraz emigracyjny reżyser i scenarzysta Andriej Tarkowski (1990, pośmiertnie). Równocześnie ze zmniejszeniem liczby nagród Leninowskich i podwyższeniem ich wysokości uchwałą z 9.9.1966 ponownie zostały wprowadzone nagrody państwowe ZSRR (Izwiestija 1966.5.10). Z ogólnej liczby 60 nagród tego typu 10 przewidziano dla literatury i sztuki. Poczynając od 1967 dwie z nich, a niekiedy więcej przyznawano autorom za jeden lub kilka utworów. Otrzymywana przez laureatów suma w wysokości 5000 rubli odpowiadała nagrodzie Stalinowskiej II st. Przyznawanie nagród państwowych było dostosowane w czasie do święta Rewolucji Październikowej i odbywało się 6 listopada każdego roku. Decyzję o wyróżnieniu podejmował komitet przyznający nagrody Leninowskie. Laureatami nagrody państwowej ZSRR są: J. Smielakow (1967), S. Załygin (1968), W. Kożewnikow (1971), M. Łukonin (1973), L. Martynow (1974),

NAGRODY LITERACKIE
408
F. Abramow, G. Trojepolski (1975), Cz. Ajt-matow (1977 i 1983), W. Rasputin (1977 i 1987), J. Bondariew (1977 i 1983), W. Astafjew (1978 i 1991), A. Wozniesien-ski (1978), A. Arbuzów (1980), W. Biełow (1981), G. Bakłanow (1982), A. Czakowski (1983), J. Jewtuszenko (1984), K. Wanszen-kin (1985), W. Karpow (1986), W. Dudin-cew, A. Pristawkin (1988), B. Achmadulina, F. Iskander, B. Możajew, A. Tarkowski (1989), B. Cziczibabin (1990) i B. Okudźawa (1991).
Na mocy uchwały z 16.2.1965 została ustanowiona nagroda państwowa RFSRR (LR 1965.26.2). Nagrody tego typu, przyznawane za osiągnięcia w dziedzinie literatury, nosiły nazwę nagród im. A. M. Gorkiego. Po 3-4 takie nagrody (po 2500 rubli każda) wręczano co roku za wyróżnione utwory z dziedziny prozy i poezji. Za osiągnięcia w dziedzinie dramaturgii i teatru przyznawano nagrodę im. K. S. Stanisławskiego, muzycy i kompozytorzy otrzymywali nagrodę im. M. I. Glinki, a przedstawicieli sztuk plastycznych wyróżniano nagrodą im. I. J. Riepina. Od 1967 przyznawano również nagrody za osiągnięcia w dziedzinie architektury, a także nagrodę im. Braci Wasiliewów, którą wyróżniano filmowców i autorów scenariuszy. W 1969 została ustanowiona nagroda im. N. K. Krupskiej za utwory literatury pięknej dla dzieci i młodzieży. W 1966 w skład komitetu ds. nagród państwowych RFSRR wchodziło 111 osób. Przyznawano je z reguły pod koniec roku i uwzględniano utwory opublikowane w pierwszej jego połowie. Wśród laureatów znalazła się grupa pisarzy miernych, których utwory są prawie całkowicie pomijane w istniejących podręcznikach i studiach, poświęconych historii literatury rosyjskiej.
W czasie "* pieriestrojki zaszły w tym zakresie istotne zmiany. Przy Radzie Ministrów RFSRR została utworzona "Komisja ds. nagród państwowych RFSRR w dziedzinie literatury i sztuki", do której prezydium wchodzą przewodniczący oficjalnych związków z tych obszarów twórczych oraz zapraszani członkowie określonych sekcji literackich (np. D. Granin, W. Różow). Zniesiono również imienne określenia w nazwach poszczególnych nagród.
18.3.1966 (LG 1966.19.5) została ustanowiona nagroda im. Leninowskiego Komsomołu, przyznawana za utwory z dziedziny literatury i sztuki w wysokości 5000 rubli. Była ona przyznawana nieregularnie (od 1975 co roku) z okazji rocznicy utworzenia Komsomołu (29 października). Laureatami tej nagrody byli m.in. O. Sulejmienow (1967), J. Smielakow (1968), W. Firsow (1968), R. Rożdie-stwienski (1972), A. Uchanow (1976), W. Am-linski (1980), a także pośmiertnie - N. Ostrowski (1966), W. Majakowski (1968), A. Fadie-jew (1969/70), M. Swietłow (1972) i B. Gor-batow (1978).
Decyzją Rady Ministrów z 17.1.1972 był ustanowiony medal im. A. A. Fadiejewa (złoty i srebrny), którym wyróżniano autorów, piszących o historii i teraźniejszości sowieckich sił zbrojnych. Decyzję o przyznaniu tego odznaczenia podejmował sekretariat ZP ZSRR wspólnie z głównym zarządem politycznym Armii Sowieckiej i Marynarki Wojennej. Medale imienia głównego funkcjonariusza ds. literatury w czasach stalinowskich jako pierwsi (za 1973) otrzymali M. Szołochow, A. Surkow (złote) i A. Ananjew (srebrny). Później złotymi medalami zostali odznaczeni m.in. J. Bondariew (1974), G. Bieriozko (1975), N. Tichonow (1976), M. Dudin (1978), W. Kożewnikow (1980) i S. Baruzdin (1981). Oprócz wymienionych istniało wiele innych nagród, przyznawanych przez różne organizacje i instytucje. Należały do nich nagroda ministerstwa obrony ZSRR (od 1966, przyznawana co dwa lata), nagroda ZP ZSRR (doroczna, ustanowiona w 1978) oraz fundowana od 1979 nagroda KGB, którą m.in. otrzymał A. Awdiejenko (1979). Nagrody przyznawały również odrębne periodyki literackie, jak np. "Drużba Narodów", "Nasz Sowriemiennik", "Litieraturnaja Rossija", ale ich częstotliwość nie jest znana. Istniały też nagrody literackie, przyznawane w od-

409
NAJMAN Anatolij Gienrichowicz
rębnych republikach związkowych ZSRR. Niekiedy obejmowały one pisarzy rosyjskich, przekładających z języków owych narodów. Pieriestrojka, która umożliwiła tworzenie nowych zrzeszeń twórczych, dała asumpt do fundowania "nieoficjalnych" nagród literackich. Tak np. w Chersoniu powstało niezależne stowarzyszenie naukowe "Dżereło", które ufundowało międzynarodową nagrodę im. Aleksieja Kruczonycha, przyznawaną co roku 21 lutego (od 1992 przez czasopismo "Kłub Litieratorow"). W gronie pierwszych ośmiu laureatów tej nagrody z 1990 roku znaleźli się pisarze G. Ajgi, W. Aksionow, W. Sosnora, a także badacze literatury N. Chardżyjew, V. Markov (Los Angeles), który został wyróżniony za książkę Russian Futurism (1968) i pierwsze pośmiertne wydanie utworów Kruczonycha (Monachium 1973), oraz Wolfgang Kasack za londyńską edycję niniejszego leksykonu literatury rosyjskiej. Zarówno laureaci, jak i pisarz, z którego nazwiskiem związana jest ta nagroda, przed pieriestrojką nie byli dobrze widziani w ZSRR z powodów politycznych (zob. S. Suchoparow, Chiersonskij Wiestnik 1991.13.4). W 1991/92 laureatami nagrody zostali poeta Iwan Żdanow oraz historycy literatury Renata Dóring-Smirnowa i Igor Smimow. Od 1994 mają być przyznawane tylko dwie nagrody rocznie.
W Paryżu emigracja rosyjska ufundowała "* nagrodę Dala, przyznawaną od 1980.
W ZSRR było bardzo dużo nagród literackich. Wybór kandydatów do tytułu laureata często zależał od aktualnej polityki partii w dziedzinie literatury. Tak np. w końcu lat 40. wyróżniano nagrodami utwory, które zgodnie z ówczesną linią partii ukazywały walkę z tzw. "" kosmopolityzmem. W 1964 nie przyznano nagrody A. Sołżenicynowi, chociaż jego nazwisko znajdowało się w końcowym wykazie laureatów. W okresie breź-niewowskim nagrody przydzielano oddanym zwolennikom partyjnej linii (A. Czakowski, S. Michałkow), a także pisarzom na wpół dysydentom, oficjalnie tolerowanym, jak A. Wo-
zniesienski, J. Jewtuszenko i niekiedy wykorzystywanym przez partię. W czasie pierie-strojki nagrody przyznawano autorom, do których wcześniej odnoszono się z pogardą. Przy czym o przyznaniu nagrody decydowały walory literackie dzieła. Z chwilą upadku ZSRR w grudniu 1991 trzeba było zrezygnować ze starego systemu przyznawania nagród i wprowadzić w tym zakresie istotne zmiany. Od 1992 w Rosji jest również przyznawana angielska nagroda Bookera preferująca walory artystyczne dzieła, laureatem zostaje autor najlepszej powieści roku. Przewodniczącą jury jest krytyk Ałła Łatynina. Za 1992 nagrodę tę otrzymał M. Charitonow (LG 1992.16.12), za 1993 - W. Makanin.
Literacką nagrodę Nobla jako pierwszy spośród pisarzy rosyjskich otrzymał I. Bunin (1933). B. Pasternak został nią wyróżniony w 1958 po światowym rozgłosie, jaki zyskała mu powieść Doktor Źywago. Musiał jednak zrezygnować z jej przyjęcia w związku z wszczętą przeciwko niemu kampanią prasową. Propozycja nadania nagrody Nobla w 1965 K. Paustowskiemu została odrzucona przez oficjalne czynniki sowieckie, które grożąc Szwecji sankcjami gospodarczymi wymusiły, że w Sztokholmie został wyróżniony wysoki funkcjonariusz literacki M. Szołochow. A. Sołźenicyn, laureat nagrody Nobla z 1970, nie mógł jej odebrać osobiście, a w wypadku I. Brodskiego wręczenie nagrody w 1987 zbiegło się z pierwszymi publikacjami utworów w ojczystym kraju. HRL, KLE, LES.
Lit.: I. Ignatjew, RM 1979.1.2; Pisatieli-łaurieaty priemii SSSR i sojuznych riespublik, 1980, wyd. 2:
1982; A. Łatynina, LG 1987.12.8 i 2.9,1993.1.12.
NAJMAN Anatolij Gienrichowicz, 23.4. 1936 Leningrad, poeta. Syn inżyniera, konsekwentnego zwolennika doktryny moralnej L. Tołstoja, i lekarki. W 1953-59 studiował w instytucie technologicznym w Leningradzie, z zawodu jest inżynierem chemikiem. Wiersze pisał od 1954, ale w ZSRR od 1959 mógł publikować jedynie przekłady. Wraz

NARBUT Władimir Iwanowicz
410
z I. Brodskim, D. Bobyszewem i J. Rejnem od 1959 należał do grona przyjaciół A. Ach-matowej. Siedem, poświęconych jej wierszy, zamieścił w wydanym w Paryżu tomie pt. Pa-miatiA. A. Achmatowoj 1974 (Pamięci A. A. Achmatowej), cztery z nich weszły do pierwszego wyboru jego poezji, opublikowanego w 1989 w ZSRR. Dzięki - pieriestrojce mógł po raz pierwszy wyjechać za granicę. Swój pobyt w Wielkiej Brytanii w 1988 opisał w reportażach Otrawlennoje oczarowanie 1989 (Zatruty czar). W 1989 opublikował Rasskazy ob Annie Achmatowoj (Opowiadania o Annie Achmatowej), napisane w 1986/87. Pierwszy zbiorek wierszy pt. Stichotworienija 1989 (Poezje) wydał w USA. N. nie należy do ZP, w 1989 został przyjęty do francuskiego Pen-Clubu. Mieszka w Moskwie. Wiersze N. odzwierciedlają przeżycia duchowe i stosunki międzyludzkie. Unika w nich publicystyki i polityki. Jego poezja ma charakter narracyjno-opisowy, niekiedy dialogiczny, a czasami zbliża się do prozy i zawiera liczne przerzutnie (w tym również do następnej strofy), ale wszystkie zewnętrzne szczegóły i wydarzenia stanowią w niej tylko tło do ukazania doznań wewnętrznych. Świadczą o tym poszukiwania bezpieczeństwa, równowagi, spokoju oraz towarzysząca im refleksja nad możliwościami zachowania owej harmonii w przyrodzie. W cyklu Rasskazy ob Annie Achmatowoj N. łączy własne wspomnienia, które są niezwykle ważne do lepszego zrozumienia osobowości poetki i innych twórców leningradzkich, z analizą jej wierszy.
FV.
Dz.: Wiersze w: Pamiati A.A. Achmatowoj, Paris 1974; Pieriekriostki, Philadelphia 1980.4, LO 1989.5, RM 1990.21.12, Zwiezda 1991.4; Sticho-tworienija,'Tenaf\y (New York) 1989; Rasskazy ob Annie Achmatowoj, NM 1989.1-3; Otrawlennoje oczarowanie. Putiewyje zamietki, RM 1989.18.8 i 25.8; Ob Achmatowskich konfieriencyjach, LG 1989.16.8; Na kanikułach, RM 1989.24.11, 1.12 i 15.12; Nowaja i nie oczeń nowaja litieratura, RM 1990.11.5.
NARBUT Władimir Iwanowicz, 14.(2.)4. 1888 Narbutowka (gub. czemihowska) - 14. 4.1938 w więzieniu, poeta. Pochodził z rodziny szlacheckiej, jego ojciec był właścicielem majątku i urzędnikiem. N. studiował filologię na uniwersytecie w Petersburgu. Jako poeta debiutował w 1909. Pierwszy zbiorek wierszy Stichi (Poezje) opublikował w 1910, w 1912 przyłączył się do akmeistów. Po przewrocie bolszewickim wstąpił do partii i pełnił liczne funkcje organizacyjne w resorcie kultury, które po 1921 łączył z działalnością literacką. W 1918/19 był redaktorem woroneskiego dwutygodnika "Siriena", w którym w odróżnieniu od •* Proletkultu obstawał przy zachowaniu tradycji kulturalnej. W 1920-22 mieszkał na Ukrainie, m.in. stał na czele Jug ROSTA. W tym okresie przyjaźnił się z E. Bagrickim. W 1922 przeniósł się do Moskwy i pracował w dziale prasowym KC partii. Założył wydawnictwo "Ziemia i Fabrika" (ZiF), które pod jego kierunkiem w szerokim zakresie publikowało dzieła zebrane pisarzy. W 1928 N. został wykluczony z partii i utracił zajmowane stanowiska. Potem zdołał opublikować tylko nieliczne wiersze w periodykach. W 1937 padł ofiarą stalinowskiego terroru. Został aresztowany, trafił do obozu i został, jak twierdzi Nadieżda Mandelsztam, prawdopodobnie razem z innymi więźniami utopiony. Po "* rehabilitacji w 1956 jego nazwisko wymieniano w podręcznikach tylko sporadycznie. W 1983 L. Czertkow wydał zbiór wierszy N. w Paryżu. W 1989 w ZSRR była powołana komisja pod przewodnictwem N. Pan-czenki, która miała się zająć spuścizną literacką poety. Owocem jej działalności było wydanie zbiorku Stichotworienija 1990 (Poezje), obejmującego najbardziej reprezentatywne utwory N. W pierwszych swych utworach N. ujawnił się jako piewca przyrody. Pozytywnie wypowiadali się o tych utworach N. Gumilow i W. Briusow, którzy jednak podkreślali brak pierwiastka indywidualnego w poezji N. Zbiorek następny pt. Al-

411
NARCYSSOW Boris Anatoijewicz
liłujja 1912 (Alleluja) w związku z drwiącym stosunkiem autora do religii i zbytnim przeładowaniem wierszy różnego rodzaju obrzydliwościami wywołał sprzeczne opinie i był zakazany przez "* cenzurę. Liryka N. jest przedmiotowa i barwna. Przeważa w niej język opisu, zrytmizowany i zbliżony do prozy. Niekiedy stosuje N. leksykę zapożyczoną z języka ukraińskiego. Spośród autorów sowieckich najbardziej cenił jego twórczość E. Bagricki. Krytyka literacka owych lat wypowiadała się o poezji N. tylko negatywnie. Podobny był ton opinii o jego utworach późniejszych, w tym również o wierszach, poświęconych "rewolucji Razi-na i Lenina".
HRL, KLE, LE, LES, Ni, RP90, Wy75, Wy82. Dz.: Stichi, 1910; Na ochotie, mi-.AllUujja, 1912, wyd. 2:1922; Wij, 1915; Ogniennyj stołb, 1920; 5'((-chi o wojnie, 1920; Sowietskaja ziemia, 1921;
Wiersze: NM 1933.6 i w: Antotogija Pietierburg-skoj poezii akmieizma, Miinchen 1973;ZzAr. stichl, Paris 1983; Wiersze: Ogoniok 1987.11, Prostor 1988.3, Moskwa 1990.10; Stichotworienija, 1990.
Lit.: N. Gumilow, Apołłon 1911.6 i 1911.2.6 oraz w: tegoż Sobr. socz. w 4-ch tt., t. 4, Washington 1968; D. Klenowskij, Grani 1954.23; M. Zienkie-wicz, Dień Poezii, Moskwa 1967; R. Thomson, RL 1981.4; L. Bierłowskaja, Ruś. Lit. 1982.3;
W. Bielaki, RM 1983.24.11; A. Kriukow, Niewa 1984.2; N. Białosinskaja i N. Panczenko, w: W. N., Stichotworienija, 1990.
NARCYSSOW Boris Anatoijewicz, sierpień (?) 1906 pod Saratowem - 27.11.1982 Waszyngton, poeta. Wychowywał się w rodzinie lekarza wiejskiego w Jamburgu, w 1924 ukończył gimnazjum w Dorpacie (Tartu). Po studiach chemicznych w 1924-30 na tamtejszym uniwersytecie pracował jako chemik. W 1941, podczas II wojny światowej trafił z Estonii do Tybingi, a po jej zakończeniu do obozu dla przesiedleńców w okolicach Monachium. Przez Australię (1951-53) przedostał się do USA. Tam zajmował się działalnością badawczą, pracując do 1959
w instytucie Battele w Columbus (Ohio), a następnie do 1972 w Waszyngtonie. Wiersze zaczął pisać już w gimnazjum, potem był członkiem grup poetyckich, istniejących w państwach bałtyckich. W 1958-78 opublikował 6 zbiorków wierszy, z których ostatni Zwiozdnaja ptica 1978 (Gwiaździsty ptak) zawiera utwory z poprzednich tomików. Zasłużył się także jako krytyk i tłumacz z języka estońskiego. Biegunowo różny charakter dwóch najważniejszych dla N. dziedzin - nauk przyrodniczych i poezji, przydaje całej jego twórczości jakiegoś nieprzemijającego wewnętrznego napięcia. Wyczuwa się, że autor zdaje sobie sprawę z jednostronności racjonalnego poznania i wynikających stąd konsekwencji. Właściwy fundament jego poezji stanowi przekonanie o istnieniu zaświatów. Nierzadko ukazuje świat demonów w groteskowym przemieszaniu z realną rzeczywistością. Motywy sobowtóra, zwierciadła, duchów, snów przewijają się w jego utworach na równi z obrazami realnie istniejących miast, przyrody i rzeczy. Jego liryka opisowa obejmuje niemal cały świat, od dalekiej Północy poczynając i na Australii kończąc, od obszaru Morza Śródziemnego po różne regiony USA. W wierszach o tematyce historycznej nawiązuje do przeszłości Estonii. "N. umiejętnie łączy współczesną mitologię na-ukowo-techniczną z klasycznym i biblijnym mitem, biblijną apokalipsę z jej nuklearnym odpowiednikiem" (Terras, HRL). "W swej twórczości otwiera drzwi na świat, sąsiadujący z nami, lecz przed nami ukryty" (O. An-stiej). N. wierzył w reinkarnację duszy człowieka, ale w swej poezji rzadko znajdował drogę do bardziej radosnego świata, "pisał dobitnie i klarownie, jak H. Bosch, obrazowo, nieomal namacalnie" (Filippow). Zakres jego leksyki był niezwykle szeroki, oprócz języka staro-cerkiewno-słowiańskie-go często sięgał po dialektyzmy i matematyczną terminologię. EmR, Fo, HRL. Dz.: Stichl, NY 1958; Golasa, FfM 1961; Pamiat',

NARICA Michaił Aleksandrowicz
412
Washington 1965; Podjom, Leuven 1969; Szach-
maty, Washington 1974; Zwiozdnaja ptica, tamże
1978.
Lit.: B. Filippow, w: B. N., Zwiozdnaja ptica, 1978
i NRS 1983.13.3; T. Pachmuss, NŻ 1982.48;
F. Fiesienko, O. Anstej, tamże 1983.151.
NARICA Michaił Aleksandrowicz, 7.11. 1909 na wsi pod Pskowem - 7.2.1993 Rezek-ne (Łotwa), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Ukończył średnią szkołę artystyczną w Leningradzie i pracował w niej jako nauczyciel. W 1933/34 przez cały rok przebywał w Archangielsku, następnie znów powrócił do Leningradu. Lata 1935-40 spędził w łagrze, jego żona i dziecko przebywali wówczas na zesłaniu. W 1941-48 wraz z rodziną mieszkał w kołchozie pod Archangielskiem, potem w miejscowości Ługa, a w 1949, po kolejnym wyroku skazującym go na jeden rok więzienia, na zesłaniu w Karagandzie. Po ** rehabilitacji w 1957 mógł powrócić do Leningradu, gdzie jako rzeźbiarz współpracował z Akademią Sztuk Pięknych. W końcu 1960 przekazał na Zachód manuskrypt opowieści Niespietaja pieśnią 1960 (Nie odśpiewana piosenka), którą napisał w 1949-59 i oparł na materiale własnej biografii, od lat dziecinnych poczynając i na 1941 roku kończąc. Po ostrym liście, zaadresowanym do Chruszczowa, prośba N. o wyjazd za granicę została oddalona, a on sam w 1961 został aresztowany i do 1965 zamknięty w szpitalu psychiatrycznym. Po kolejnym odrzuceniu jego prośby o pozwolenie na wyjazd zamieszkał na Łotwie (Elgara). Niektóre szczegóły swego życia w latach 1960-65 zawarł w niedużym utworze autobiograficznym Priestuplenije i nakazanie 1971 (Zbrodnia i kara). W 1975 został N. aresztowany i na kilka miesięcy przymusowo umieszczony w klinice psychiatrycznej. W 1992 ukończył opowieść Pośle rieabilitacyi (Po rehabilitacji). O walorach twórczości N. w odróżnieniu od utworów A. Sołżenicyna, A. Amairika czy L. Czukowskiej decydują nie jej wartości literackie, lecz wiarygodność przedstawionych faktów i zdarzeń. Jego proza, oparta na materiale dokumentalnym, jest bezpretensjonalnym świadectwem tragicznego losu człowieka zaszczutego w warunkach sowieckiego systemu. FV.
Dz" Niespietaja pieśnią. Grani 1960.48 (pod pseudonimem M. Narymow), wyd. oddz. FfM 1964;
Priestuplenije i nakazanije, Posiew, FfM 1971.8;
Mojo zawieszczanije, RM 1976.24.6.
Lit.: anonim. Grani 1961.51; C. Gerstenmaier, w:
Die Stimme der Stummen, Stuttgart 1971; Abuse o f Psychiatry for Politlcal Repression in the Soviet Union, Washington 1972.
NAROKOW (właśc. Marczenko) Nikołaj Władimirowicz, 26.6.(n. st.?)1887 Besarabia - 3.10.1969 Monterey (Kalifornia, USA), prozaik. Ukończył politechnikę w Kijowie, mieszkał w Kazaniu. Po przewrocie bolszewickim był oficerem w armii Denikina, zdołał uniknąć niewoli u czerwonych. Potem nauczał matematyki w prowincjonalnej szkole, a od 1935 przebywał w Kijowie. W 1932 jakiś czas spędził w więzieniu. Równocześnie z działalnością nauczycielską prowadził amatorskie zespoły artystyczne. Wraz z drugą falą "* emigracji porzucił Kijów i w 1944-50 mieszkał w Niemczech. W 1950 razem z synem pisarzem N. Morszenem przeniósł się do Monterey. Od 1951 publikował na Zachodzie swoje opowiadania i powieści. Rozgłos światowy przyniosła mu powieść o życiu sowieckiej prowincji w 1937 pt. Mnimyje wie-licziny 1952 (Pozorne wielkości), przetłumaczona na język niemiecki, angielski, francuski, hiszpański i niektóre języki wschodnie. Jego powieść Nikuda 1961 (Donikąd), mówiąca o okresie poprzedzającym przewrót bolszewicki, w wersji rosyjskiej ukazała się tylko w czasopiśmie "Wozrożdienije", następna pt. Mogu! 1965 (Mogę) została wydana w Buenos Aires. W latach 1957-63 N. opublikował także kilka artykułów, poświęconych literaturze rosyjskiej XIX w. "* Pieriestrojka umożliwiła publikację pierwszego jego utwo-

413
NAROWCZATOW Siergiej Siergiejewicz
m - powieści Mnimyje wielicziny w ZSRR. W powieści Mnimyje wielicziny zademonstrował N. kunsztowność swej metody narracyjnej oraz zdolności konstrukcyjne w obrębie wybranej przez siebie dużej formy epickiej. Zbudował ją z dwóch odrębnych, lecz połączonych w finale linii fabularnych, które ilustrują fałsz zakodowany w charakterach ludzi i w polityce ZSRR, uwarunkowany społecznie i usankcjonowany przez system bolszewicki. Ukazał różne formy działalności NKWD, jej okrutne metody, bezprawie, ułudę, nieszczerość, pozorną wielkość i zależność od innych organów władzy. Powieść nie utraciła swej wartości poznawczej również po opublikowaniu książek A. Sołżenicy-na. W powieści Nikuda, przedstawiającej wzajemne związki mężczyzny i zamężnej kobiety, porusza N. problem wartości autentycznych i pozornych. W ostatniej powieści Mogu! piętnuje ukształtowany w sowieckich warunkach typ człowieka, którego celem samym w sobie jest posiadanie władzy.
EmR, Fo.
Dz.: Mnimyje wielicziny, NY 1952, DN 1990.2 i wyd. oddz. Moskwa 1990; Czechow-obszcze-stwiennik, NŻ 1957.48; Nikuda, Wozr. 1961.110--118; Mogu!, Buenos Aires 1965.
Lit: A. Slizskoj, Wozr. 1953.26; R. Gul, NŻ 1953. 33; W. Turgajew, Sowr. 1965.12; J. Gorbow, Wozr. 1965.168; J. Samario, NRS 1974.20.10;
L. Fiłonow, Poiski, NY 1982.4; O. Barasz, LO 1990.11; W. Buckow, NM 1991.6.
NAROWCZATOW Siergiej Siergiejewicz, 3.
10.1919 Chwałyńsk (gub. saratowska) - 22. 7.1981 Koktebel na Krymie, poeta. Dzieciństwo spędził nad Wołgą i w Moskwie. W 1933-37 przebywał z rodzicami nad Koły-mą. W 1937-41 studiował filologię w MIFLI oraz w IŁ. Studia przerwał w 1940 z powodu wojny z Finlandią, w czasie II wojny światowej walczył na froncie. Do partii wstąpił w 1943. Jako poeta należał do twórców generacji frontowej. Pierwszy zbiorek jego wierszy Kostior 1948 (Ognisko) obejmował lirykę wojenną. Po jego opublikowaniu pisał
następne wiersze, a równocześnie zajmował się działalnością krytyczne- i historyczno-literacką. Od 1965 do śmierci wchodził w skład gremiów kierowniczych ZP RFSRR i ZP ZSRR. W 1971-81 był jednym z sekretarzy ZP ZSRR. Od 1974 do końca życia pozostawał na stanowisku red. nacz. miesięcznika "Nowyj Mir". Mieszkał w Moskwie. Wśród wierszy N., nawet powstałych po 20 latach od chwili zakończenia wojny, ponad połowa należy do liryki frontowej. Najlepsze utwory, jak np. Wołczonok 1945 (Wilcze), oparte są na bogatych doświadczeniach frontowych poety. Licznych wierszy patriotycznych, napełnionych charakterystyczną dla owych czasów retoryką, nie uwzględnił w późniejszych zbiorach. W cyklu utworów Razgowor s doczkoj 1955 (Rozmowa z córką) zdołał tylko częściowo zbliżyć się do moralno-osobistej tematyki. Zdawał sobie sprawę z politycznej wymowy swoich wierszy, ale unikał przesadnego patriotycznego patosu i antyzachodniej publicystyki. Nie zagłębiał się też w istotne zagadnienia, nurtujące człowieka i ludzkość. Liczne jego wiersze cechuje rozwlekłość i gadatliwość. W poemacie Wasilij Bu-słajew 1957-60 poszukiwał nowych form i środków wyrazu, sięgając po folklor i historię Nowogrodu. W wielu wierszach opisał swoje podróże służbowe w charakterze funkcjonariusza literackiego. W pracach krytycznych łączył sprawy personalne z polityką.
KLE, LES, Wy75, Wy82.
Dz.: Kostior, 1948; Sotdaty swobody, 1952; Cze-
twiert' wieka, 1965; Poezija w dwiżenii, 1966;
Na wojennych drogach. Warszawa 1970; Wasilij Busłajew, NM 1973.2; My wchodim w żyzń, 1978; Nieobycznoje litieraturowiedie-nije, 1981; Stichotworienija i poemy, 1985. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1972, 1988; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1977-78.
Lit: G. Lewin, LG 1955.1.12 i Oktiabr' 1958.9;
N. Korżawin, LG 1962.19.6; M. Łukonin, LR 1963.16.8; P. Antokolskij, LG 1964.18.8; O. Grud-cowa, 1971; W. Rożdiestwienskij, LO 1973.6;
W. Rymaszewskij, tamże 1975.5; M. Soból, tam-

NASZ SOWRIEMIENNIK
414
że 1979.9; A. Miodników, Wopr. Lit. 1984.5; Wo-spominanija o S. N., 1990.
NASZ SOWRIEMIENNIK, miesięcznik literacki wydawany od 1964 w Moskwie. Był i pozostał po nowej ustawie o prasie z 1990 organem ZP RFSRR. Powstał z przekształcenia wydawanego w latach 1933-37 i 1949-55 almanachu "God...", który ukazywał się od jednego do czterech razy w roku pod wciąż zmieniającą się nazwą (God XVI, 1933; God XXXVIII, 1955), oznaczającą liczbę lat od momentu wybuchu rewolucji, oraz jego bezpośredniego kontynuatora - almanachu N.S. (1956-63), drukowanego w formie 4-6 tomów rocznie. Do 1957 na czele redakcji stał W. Połtoracki, zmieniony przez W. Zubawina (1958-67), lecz pozostający członkiem koi. red. do 1973. Po ostrej krytyce linii ideologicznej pisma (LR 1968. 12.1, s. 8) N.S. nie ukazywał się przez cały 1968 rok. Publikacja opowieści W. Krupina Sorokowoj dień (1981.11, Czterdziesty dzień) spowodowała zwolnienie ze stanowiska zastępcy red. nacz. J. Sielezniewa, a także dalsze zmiany personalne w redakcji czasopisma. Do 1967 w skład koi. red. almanachu i miesięcznika N.S. wchodzili tacy znani pisarze, jak Ws. Iwanów (do 1963), W. Owiecz-kin (1955-58), S. Nikitin (1962-67) oraz J. Nagibin (1965-81), który jako jedyny spośród ówczesnych członków redakcji pozostał w niej po 1968, a następnie E. Nosów (1969-89), W. Astafjew (1969-81), W. Szu-kszyn (1973-74), G. Trojepolski (1976-88) i N. Szundik (1982-89). W 1969-89 funkcję red. nacz. pełnił S. Wikułow, przedstawiciel nurtu neosłowianofilskiego literatury rosyjskiej, idealizującego życie wsi kołchozowej. W 1989 stanowisko to przejął S. Kuniajew. W 1990 kierownikiem dziani prozy został A. Siegień. Grono członków koi. red. powiększa się o W. Rasputina (od 1975), W. Bieło-wa (od 1978), J. Bondariewa (od 1978), W. Sołouchina (od 1990) i J. Kuzniecowa (od 1990). N.S., kultywujący początkowo tradycje literatury publicystyczno-reportaźo-
wej, stopniowo przekształcił się w organ pisarzy rusofilów, ściśle związanych z życiem rosyjskiej wsi. Większość członków koi. red. miesięcznika należy do ich kręgu. W pierwszych latach "" pieriestrojki w N.S. zarysowały się nastroje nacjonalistyczne i antysemickie. Za ideologiczne poparcie udzielone organizatorom nieudanego puczu w sierpniu 1991 antydemokratyczna pozycja miesięcznika została poddana ostrej krytyce (LG 1991.28.8). Na łamach pisma zamieszczali swoje utwory m.in. F. Abramow, W. Biełow, W. Byków, F. Iskander, J. Kazakow, W. Kru-pin, W. Lichonosow, W. Makanin, W. Ras-putin, W. Sołouchin i G. Trojepolski. Miesięcznik publikował utwory prozatorskie i dramatyczne oraz poezję, a także wybrane pozycje ze spuścizny literackiej (A. Awier-czenko, I. Babel, I. Bunin, A. Jaszyn, E. Ka-zakiewicz, N. Teffi i in.), prace krytycznoliterackie i wspomnienia. Liberalna polityka pieriestrojki umożliwiła w 1990 opublikowanie objętych dotąd zakazem utworów M. Ał-danowa, L. Borodina, A. Sołżenicyna (Oktiabi1 szestnadcatogo. Październik roku 1916) i M. Cwietajewej (Liebiedinyj stan. Obóz łabędzi). Nakład miesięcznika w 1976 wynosił 205 000 egzemplarzy, w 1988 - 240 000, w 1990 -480 000, w 1991 - 280 000, a w 1994 - 47 000.
KLE,LES.
Dz.: W. Litwinów, LG 1957.19.2; O. Wojtinskaja, Lit. i Żyzń 1959.20.3; P. Szebunin, tamże 1962. 29.6; L. Żak, LR 1964.18.9; W. Surganow, LG 1971.13.10; anonim. LR 1981.25.12; S. Wikułow, LG 1987.23.9.
NASZE NASLEDIJE, dwumiesięcznik kul-turalno-historyczny wydawany w Moskwie od 1988. Do 1991 ukazywał się pod auspicjami Funduszu Kultury ZSRR. Funkcję red. nacz. pełni W.P. Jeniszerow, a w skład koi. red. wchodzą m.in. S. Awierincew, J. Bonda-riew, W. Byków i D. Granin. N.N. porusza na swych łamach problemy filozofii, historii, religii, sztuki i literatury, zamieszczając teksty utworów, studia, materiały dokumentalne i komentarze. W pierwszych latach swe-

415
NIEDOGONOW Aleksiej Iwanowicz
go istnienia czasopismo drukowało przede wszystkim teksty zabronione wcześniej przez cenzurę, m.in. utwór N. Gogola (1990.5), autobiografię P. Fłorienskiego, artykuł A. Rie-mizowa, poświęcony pamięci J. Zamiatina (1989.1), fragmenty dzienników M. Priszwi-na (1990.1-2) oraz aforyzmy W. Rozanowa (1989.1). Prócz tego szczególną uwagę pisma przyciągała literatura pierwszej fali "* emigracji, m.in. utwory W. Nabokowa, W. Chodasiewicza, M. Cwietajewej, filozofów N. Bierdiajewa i S. Bułgakowa, a także autorów represjonowanych - N. Gumilowa, W. Piasta, S. Krżyżanowskiego i W. Szała-mowa. B. Szyńajew w 1989 (nr 4) zapoczątkował w N.N. publikację utworów przedstawicieli drugiej fali emigracji. Z kolei M. Osorgin i G. Gazdanow reprezentowali młodsze pokolenie twórców pierwszej emigracji, a trzecią falę - A. Sołżenicyn (1989). Dużą wartość przedstawiają również artykuły o starych periodykach rosyjskich, m.in. o czasopismach "Russkaja Stadna", "Wie-sy" i "Russkoje Iskusstwo". W 1990 przy redakcji N.N. powstało centrum informacyjno--wydawnicze. Nakład czasopisma w 1988-91 wynosił 200 000 egzemplarzy.
NIECZAJEW Jegor Jefimowicz, 25.(13.)4. 1859 Charitonowo (gub. twerska) - 23.11. 1925 Pawłowskij Posad pod Moskwą, poeta. Jego ojciec był robotnikiem w fabryce kryształów. Przed bolszewickim przewrotem N. też pracował w fabryce szkła. Od 1880 pisał wiersze o swej pracy i środowisku, które ukazywały się w druku i znajdowały uznanie u odbiorców. W 1911 i 1914 wydał pierwsze zbiorki swej poezji. Przewrót bolszewicki pozbawił go wszelkich możliwości zarobku. W wierszach i listach wyznawał, iż woli głód niż jałmużnę. W 1919 powrócił do Moskwy, zdobył tu uznanie wśród członków proletariackiego ugrupowania "" Kuźnica, w którego wydawnictwach zamieścił niektóre swoje wiersze. Nie podzielał stanowiska "* Prolet-kultu, nawołującego do zerwania więzi z tradycją, nie brał też udziału w dyskusjach lite-
racko-politycznych owych lat. W 1922 wyszedł najpełniejszy wówczas zbiór jego wierszy pt. Iz piesien starogo roboczego (Z pieśni starego robotnika). W 1924 opublikował N. swoje wspomnienia i na krótko przed śmiercią wstąpił do partii. W 1928 N. Laszko i S. Obra-dowicz wydali jego dzieła zebrane, ale ani ta edycja, ani późniejsza z 1955 nie obejmują całego dorobku literackiego N., skazanego na zapomnienie przez kilka dziesięcioleci. W swych wierszach N. w prostej i lakonicznej formie opisywał trudne warunki pracy w fabrykach szkła i nędzę robotników. Równocześnie mówił o ich zamiłowaniu do swej pracy i więzi ze światem przyrody. KLE, RP90.
Dz.: Trudowyje pieśni, 1911; Wieczernije pieśni, 1914; Pieśni stieklanszczika, 1922; Iz piesien starego roboczego, 1922; Gutari, 1947. Połn. sobr. socz., 1928; Izbr., 1955; Uistokow russkoj proletar-skoj poezii (zawiera też wiersze F.S. Szkulewa i A.M. Gmyriewa), 1965.
Lit.: A. Głagolew, NM 1929.6; W. Bachmietjew, LG 1955.22.11; A. Kulinicz, w: tegoż Oczerki po istorii russkoj sowietskoj poezii 20-ch godów, Kijew 1958.
NIEDOGONOW Aleksiej Iwanowicz, 1.11. (19.10.)1914 Gruszewsk pod Rostowem nad Donem - 13.3.1948 Moskwa (zginął w wypadku drogowym), poeta. Urodził się w rodzinie górniczej, od 15 roku życia pracował w kopalni jako cieśla, a od 1932 w fabryce broni w Moskwie. Równocześnie uczęszczał na przyspieszone kursy przygotowawcze w zakresie szkoły średniej, a od 1935 studiował w IŁ. Debiutował jako poeta w 1934. W 1939 ukończył IŁ i został powołany do wojska. Brał czynny udział w walkach w Finlandii, podczas II wojny światowej był korespondentem frontowym. Od 1938 zamieszczał swoje wiersze w miesięcznikach "Zwiez-da" i "Nowyj Mir", ale za życia nie wydał ani jednego ich zbiorku. Duży rozgłos przyniósł mu poemat Ftag nad sielsowietom 1947 (Flaga nad radą wiejską, nagroda Stalinowska I st. za 1947), jeden z pierwszych dużych

NIEKRASOW Wiktor Płatonowicz
416
utworów poetyckich, ukazujących powrót żołnierzy z wojny do swych domostw. Atmosfera radości, ogarniająca cały utwór, koresponduje z ówczesnymi doznaniami autora, który problem miejsca i roli byłych frontowców w życiu powojennym rozważa na przykładzie dwóch schematycznie ujętych bohaterów. Druga część poematu była później wymieniana jako przykład "" teorii bezkon-fliktowości w literaturze. Przy tym N. dość umiejętnie naśladuje ludowo-śpiewny styl N. Niekrasowa i A. Twardowskiego oraz posługuje się zmiennym metrum. Wojenna i powojenna liryka N., niejednokrotnie wznawiana w postaci kolejnych zbiorków, nie odznacza się muzykalnością i bogactwem rymów, przenika ją jednak nastrój ludzkiego ciepła, ścisłej więzi z przyrodą i prostoty. Mówiąc o wojnie, porusza N. temat rozłąki, a koniec wojny oznacza dla niego zakończenie wieloletniej bezsenności. KLE, LES, Wy75, Wy82.
Dz.: Fłag nad sielsowietom, 1947; Prostyje ludi, 1948; Izbr., 1949, 1958; Linka, 1964; Wotkrytom boju. Fłag nad sielsowietom, 1971,1987; Wstriecz-noje dychanije, 1974.
Lit.: D. Danin, NM 1948.10; M. Borisowa, Zwiez-da 1955.12; K. Pozdniajew, Niewa 1957.11 i LR 1966.24.6, 1972.4.8, 24.11 i wyd. oddz. 1973;
W. Tielpugow, 1958; W. Diemientjew, w: tegoż Og-niennyj most, 1970; A. Wasiljew, Nasz Sowr. 1975.5;
L. Judin, Don 1984.10; A. Bierzier, DN 1989.5.
NIEKRASOW Wiktor Płatonowicz, 17.(4.) 6.1911 Kijów - 3.9.1987 Paryż, prozaik. Syn lekarza. Studiował architekturę w instytucie budownictwa w Kijowie (ukończył w 1936). Przez rok pracował jako architekt, później był aktorem i scenografem. W 1941-44 walczył na froncie, m.in. pod Stalingradem, pod koniec jako zastępca dowódcy batalionu saperów. Był członkiem partii od 1944. Pierwszy utwór - W okopach Stalingrada 1946 (W okopach Stalingradu, 1948) - przyniósł mu wyjątkowo duży rozgłos (nagroda Stalinowska II st. za 1946). Do 1974 opowieść miała 120 wydań w 30 językach. Po śmierci
Stalina w miesięczniku "Nowyj Mir" opublikował opowieści W rodnom gorodie 1954 (W mieście rodzinnym, 1956) i Kira Gieorgijewna 1961 (Kira, 1961), które wywołały ostre zarzuty krytyków w związku z otwartym i szczerym potraktowaniem przez autora problemów powojennej sowieckiej rzeczywistości. W kwietniu 1957 N. odwiedził Włochy, a w listopadzie 1960 USA. Obiektywny opis podróży do Stanów Zjednoczonych w reportażu Po obie storony okienna 1962 (Po obu stronach oceanu) wywołał ostrą replikę samego Chruszczowa (Prawda 1963. 10.3). Po jego upadku szkice z podróży N. wraz z reportażem Miesiąc wo Francyi 1965 (Miesiąc we Francji) ukazały się w wydaniu książkowym (1967). W 1957-65 napisał N. szereg scenariuszy filmowych. Opublikował też ciekawe wspomnienia i artykuły na temat architektury, malarstwa, filmu i literatury. W 1969 za głoszenie liberalnych poglądów otrzymał naganę partyjną, a w 1973 został usunięty z partii. 17.1.1974 podczas rewizji w mieszkaniu N. zostały skonfiskowane wszystkie jego manuskrypty, w tym również rękopis utworu Babi] jar (Babi jar). We wrześniu 1974 pisarz otrzymał zgodę na opuszczenie kraju wraz z żoną. Przebywając na emigracji wiele podróżował i systematycznie ogłaszał nowe utwory. Mieszkał w Paryżu, od 1975 był zastępcą red. nacz. czasopisma "Kontinient". Od 1988 dzięki "" pieriestroj-ce jego utwory znów zaczęły powracać do odbiorcy w ojczystym kraju. N. był najbardziej wyrazistym przedstawicielem i obrońcą szczerości w literaturze. W swej opowieści o walkach w Stalingradzie przedstawił wojnę bez upiększeń i typowej dla owych lat he-roizacji. Ukazał "prawdę okopów", wielomiesięczną powszedniość frontową, nieudolnych dowódców, nieczułych na ludzkie uczucia i cierpienia. Podobna atmosfera prawdy i szczerości w ujęciu zdarzeń lat 1941-45 dominuje również w lepszych książkach wojennych, wydanych po 1956 (G. Ba-kłanow, B. Okudżawa i in.). W opowieści W rodnom gorodie N. jako pierwszy w litera-

417
NIEKRASOW Wsiewołod Nikołajewicz
turze rosyjskiej ukazał powrót żołnierzy z wojny nie w barwach idyllicznych, nie jako walkę na nowym froncie socjalistycznego budownictwa. Powrót byłego frontowca wiąże się tu z wieloma kłopotami, wynikającymi z konfliktów z najbliższą osobą, z podejrzliwymi funkcjonariuszami partyjnymi i z trudnej codziennej egzystencji. W opowieści Ki-ra Gieorgijewna problem powrotu niewinnie skazanych i męczonych w obozach ludzi, nowy dla literatury rosyjskiej początku lat 60., rozpatruje N. na przykładzie losu "antybo-hatera", którym jest Kira, "osoba uchylająca się od odpowiedzialności, usiłująca wymazać ze swej pamięci wszystkie niedobre wspomnienia" (D. Brown). N. napisał również wiele opowiadań, m.in. Słuczaj na Mamajewom kurganie 1965 (Zdarzenie na kurhanie Ma-maja), w której stapia zdarzenia realne i fantastyczne, doświadczenia okresu wojny i współczesność. W tej samej manierze narracyjnej tworzył też na emigracji, gdzie wydał m.in. Zapiski ziewaki 1975 (Notatki gapia), Wzgląd i nieczto 1977 (Spojrzenie i coś więcej). Po obie storony stieny... 1978 (Po obu stronach muru), Iz dalnich stranstwij wozw-ratiaś... 1971-81 (Po powrocie z dalekich podróży), Saperlipopet 1983, Maleńkaja pieczal-naja powiesi' 1986 (Mała smętna opowieść), w których na zasadzie asocjacji połączył nowe wrażenia i refleksje na temat Zachodu, a także wspomnienia nasycone samokrytycyzmem i oskarżeniami pod adresem sowieckiej polityki. Utwory te zajmują ważną pozycję w wolnej literaturze rosyjskiej jako dokumentalne i osobiste świadectwa czasów.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ki, KLE, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: W okopach Stalingradu, 1947, 1990; W rod-nom gorodie, 1955; Pierwoje znakomstwo, 1958;
Kira Gieorgijewna, 1961; Po obie storony okieana, NM 1962.11-12; Stuczaj na Mamajewom kurganie, tamże 1965.12; Putieszestwija w raźnych iz-mierienijach, 1967 (Podróże w czasie i przestrzeni, Warszawa 1974); Dom Turbinych, NM 1967. 8; Dieduszka i wnuczek, tamże 1968.9; O wulkanach, otszelnikach i praczem. Grani 1970.74;
W żyzni i w pismach, 1971; Komu eto nużno?,
NRS 1974.17.4 i LG 1990.24.1; Zapiski ziewaki, Kont. 1975.4; Wzgląd i nieczto, tamże 1977.10, 12-13; Po obie storony stieny..., tamże 1978-79. 18-19 i wyd. oddz. NY 1984; Iz dalnich stranstwij wozwratlas..., Wr. i My 1979-81.48-49, 61; Stalingrad, FfM 1981; Saperlipopet, iii Jeśli by da kaby, da wo rtu roslignby, London 1983 i Oktiabr' 1991. 4; Maleńkaja pieczalnaja powiesi', London 1986, Moskwa 1990; Gorodskije pmgułki, Ju. 1987.7;
Izbr., 1989.
Lit.: M. Szczegłow (1954), w: tegoż Litieraturnaja kritika, 1971; K. Simonow, LG 1961.17.6; I. Wi-nogradow, NM 1968.3; A.P. Reilly, w: tegoż/lwe-rica in Contemporary Soviet Literaturę, NY 1971;
W. Kasack, OEu. 1975.3; V. Poltoratzky, Diss. Vanderbild Univ. 1977; E. Brejtbart, Grani 1978. 107; K. Pomierancew, RM 1984.5.7 i 1987.27.2;
Nekrologi: RM 1987.11.9, 2.10, 9.10, i Moskow-skije Nowosti 1987.13.9,1988.16.10; G. Priwałow, LG 1988.31.8; E. Etkind, Wr. i My 1990.109;
S. Łungin, Sintaksis 1990.27.
NIEKRASOW Wsiewołod Nikołajewicz, 24.
3.1934 Moskwa, poeta. W 1955-60 studiował na wydziale historyczno-filozoficznym instytutu pedagogicznego w Moskwie, ale go nie ukończył. Od 1958 pisał wyborne, wycyzelowane pod względem językowym wiersze, które nie mieściły się w ramach oficjalnej sowieckiej poezji i krążyły w obiegu "* Samiz-datu. Na początku lat 60. zbliżył się do poetów, należących do tzw. Grupy z Lianozowa, zwłaszcza do J. Satunowskiego, G. Sapgira i I. Cholina. Od 1965 jego wiersze systematycznie, choć częściowo w formie zniekształconej, ukazywały się w "" Tamizdacie. 27 dowolnie wybranych utworów N. zamieszczono w almanachu "Apołłon-77", a niektóre opublikowano w innych czasopismach i zbiorach poezji awangardowej. W ZSRR N. wydał tomik poezji dla dzieci Mieżdu fetom ; zimoj 1976 (Między latem a zimą), do którego włączył w głównej mierze odrzucone przez redaktorów wiersze własne i swoich przyjaciół. Druga antologia Skazka bież pri-skazki 1981 (Bajka bez wstępu) nie zawierała żadnych tekstów ukrytych. Wraz z żoną A. Żurawlową napisał też książkę Tieatr

NIESMIEŁOW Arsienij
418
A. N. Ostrowskogo 1986 (Teatr A. N. Ostrowskiego). W sowieckich periodykach jego wiersze zaczęły się ukazywać dopiero od 1989. W tym samym roku wydał na swój koszt pierwszy zbiorek wierszy Stichi iż żur-nala (Wiersze z czasopisma). Twórczość N. jest wysoko ceniona przez G. Ajgiego, I. Cholina i G. Sapgira. Mieszka w Moskwie, jest członkiem związku zawodowego pisarzy rosyjskich. W swojej poezji N. próbuje określić miejsce człowieka w świecie w sposób możliwie najbardziej abstrakcyjny. W związku z tym wykorzystuje minimum słów i nadaje im dużą siłę wyrazu dzięki zastosowaniu paralelizmów dźwiękowych, konfrontacji i powtórzeń. Sens wypowiedzi zawsze wynika z aluzji, co mobilizuje czytelnika, zmuszając do czynnej pracy nad tekstem i odczytywania właściwych treści utworów. Niekiedy wiersze N. opierają się na rymach, innym razem wprowadza paralelizmy rytmiczno-składniowe, przy czym maksymalna kondensacja wypowiedzi, minimum słów i ogrom niedopowiedzeń wywołuje u odbiorcy duże napięcie wewnętrzne. Realne fakty i zdarzenia, jak np. zabójstwo Konstantego Bogatyriowa, można tu rozpoznać tylko sporadycznie. Gra słów i dźwięków zawsze łączy się z poszukiwaniami sensu życia. Ka91.
Dz.: Wiersze: Grani 1965.58 (przedruk z nr l czasopisma Sintaksis); "Freiheit Ist Freiheit", red. L. Ujvary, Ziirich 1975 (w jeż. niem. i roś.); Apo-łłon-77, Paris 1977; Kowczeg 1978.1, 1979.4, 1981.6; Leviafan, Jerusalem 1979.2; The BlueLagoon Anthology, Newtoiwille (Massachusetts) 1980.1; HRL 1981/82.4/5 (w jeż. niem. i ros.);Po-et-pieriewodczik Konstantin Bogatyriow, Miinchen 1982; Kulturpalast, red. G. Hirt, S. Wonders, Wuppertal 1984 (w jeż. niem. i roś.); Pionier 1989.1; DN 1989.8; Wiestnik Nowoj Litieratury, 1990.2; Ogoniok 1990.25; Naroczno i nieczajan-no, Dietskaja Litieratura 1970.10; Miezdu letom izimoj, 1976; Skazki bież priskazki, 1981; Sczast-liwczik. Chriestomatija, 1983; Objasnitielnaja zapiska, A-Ja 1985.1; Stichi izżumata, 1989; Konceptualizm, LG 1990.1.8.
Lit.: E. Limonow, w: The Blue Lagoon Anthology,
1980.1; G. Hirt, S. Wonders, w: Kulturpalast 1984;
G. Ajgi, DN 1989.8; W. Kułaków, LO 1989.8;
J. Niecziporienko, LG 1990.28.3.
NIEMÓW A. "
TOPÓL E. CH.
NIEZNANSKI F. J.
NIESMIEŁOW Arsienij (właśc. Arsienij Iwanowicz Mitropolskij), 20.(8.)6.1889 Moskwa - wrzesień 1945 na przejściu granicznym w Grodiekowie pod Władywostokiem, poeta. Ukończył II Korpus Kadetów w Moskwie i szkołę junkrów. W czasie I wojny światowej był oficerem frontowym, w latach wojny domowej walczył z bolszewikami w szeregach ochotniczej armii białych. W 1925 wyemigrował do Harbina (Chiny). Jako poeta debiutował prawdopodobnie w 1912; pierwszy zbiór opowiadań i wierszy, oparty na doświadczeniach frontowych wydał w 1914. W 1920, przebywając we Włady-wostoku obrał pseudonim N. i w 1921-23 opublikował tu 3 tomiki poezji. W Harbinie był jednym z najbardziej aktywnych i uznanych przedstawicieli rosyjskiej emigracji twórczej. Zajmował się dziennikarstwem, był czołowym poetą grupy Molodaja Czuraje-wka, utrzymywał kontakty z emigracją rosyjską, przebywającą w Europie Zachodniej (przesyłał swoje utwory do czasopisma "Wola Rossii"), a także nie zerwał więzi z ojczyzną, gdzie do początku lat 30. zamieszczał wiersze na łamach czasopism "Sibirskije Ogni", "Dalniewostocznoje Obozrienije" i in. periodyków. Aby zarobić na swoje utrzymanie, nie gardził też rymowaną reklamą, której celom poświęcał często swój talent poetycki. W Harbinie w 1925-42 opublikował kilka następnych zbiorków wierszy. Pod pseudonimem N. Dozorów wydał też cykl wierszy patriotycznych pt. Tolko takije! 1936 (Tylko takie!) oraz poemat Gieorgij Siemie-na 1936. W 1945 N. nie opuścił Harbina, jak to uczynił W. Pierieleszyn, który później w swych wspomnieniach wydobył go z zapomnienia, lecz oczekiwał wkroczenia Armii Czerwonej do Chin. Wraz z innymi 120

419
NIEWA
przedstawicielami literacko-dziennikarskicj inteligencji został na specjalnie zorganizowanym uroczystym przyjęciu aresztowany i przymusowo repatriowany do ZSRR. Zginął prawdopodobnie w czasie transportu na punkcie granicznym między Mandżurią i ZSRR. Dzięki "* pieriestrojce mógł ukazać się w Rosji tom jego utworów wybranych Bież Moskwy, bież Rossii 1990 (Bez Moskwy, bez Rosji), przygotowany przez E. Witkow-skiego. Tytuł pierwszego harbińskiego zbiorku poezji Krowawyj otbiesk 1928 (Krwawy odblask), zapożyczony z wiersza A. Błoka (tam "otswiet"), świadczy nie tylko o związkach N. z "* symbolizmem jako głównym kierunkiem literackim lat jego młodości, lecz także wskazuje na charakter doświadczeń życiowych poety, wyniesionych z okresu obu wojen. Liczne utwory N. noszą wyraźne piętno jego osobistych doznań i wrażeń jako oficera zawodowego. Ukazuje w nich cierpienia, okrucieństwo i tragedie, ale dostrzega i przejawy dobra, człowieczeństwa, ujawniające się w chwilach najkrótszych nawet spotkań i rozmów. Utwory ze zbiorków BiezRos-sii 1931 (Bez Rosji) i Biełaja ftotiiija 1942 (Biała flotylla), a także wiersz Carieubijcy (Carobójcy) świadczą o trwałej więzi poety z opuszczoną Rosją. Tomik wierszy N. pt. Połustanok 1938 (Przystanek) Pierieleszyn określił jako "płacz po Harbinie", ale zakres jego tematyki jest znacznie szerszy. W poemacie Protopopica 1939 (Żona protopopa) przedstawił N. postać Anastazji Markowny, żony Awwakuma i na jej przykładzie ukazał życie staroobrzędowców w połowie XVII w. Liczne jego wiersze mają charakter narracyj-no-balladowy, w większości są obrazowe, ale niezbyt poetyckie. Potrafił jednak kunsztownie wyrażać swoje dążenia i przeżycia w liryce refleksyjnej oraz w wierszach poświęconych przyrodzie i wojnie. EmR, Fo.
Dz.: Wiersze: Sowr. Zap. 1928.36 i 1929.39; Ruś. Zap. 1937.1; Antofogija poezii Dalniego Wostoka, Chabarowsk 1967; Kont. 1982.34; Wstrieczi 2, 1986.2; Ju. 1988.9; NM 1991.4; Stichi, 1921; Tich-
win, Wił', Ustupy, 1924; Krowawyj otbiesk, Harbin 1928; Bież Rossii, tamże 1931; Czerez okiean, Shanghai 1934; Rasskazy o wojnie, tamże 1936;
Pod pseud. N. Dozorów: Tolko takije!, tamże 1936; Gieorgij Siemiena, Bern 1936; Połustanok, Harbin 1938; Putopopica, tamże 1939; Bielaja Fłotiiija, tamże 1942; Izbrannaja proza, Orange (Connecticut) 1987; Bież Moskwy, bież Rossii, Moskwa 1990.
Lit.: T.C., Nowaja Russkaja Kniga 1923.3/4;
M. Słonim, O mołodych poetach. Wola Rossii 1930.4; Goleniszczew-Kutuzow, Wozr. 1932.9;
J. Terapiano, Czisło, Praha 1933.7/8; I. F., Ruś. Zap. 1937.1, s. 322-330; M. Wolin, Kont. 1982. 34; E. Raczinskaja, w: tejże Pierielotnyje pticy, San Francisco 1982; V. Pereleśin, w: tegoż Russian Poetry and Literary Life in Harbin ano. Shanghai 1930-50, Amsterdam 1987; E. Witkowskij, Oktiabr' 1988.11; J.P. Hinrichs, Leiden 1990, Munchen 1992.
NIEWA, miesięcznik literacki wydawany od 1955 w Leningradzie (obecnie Petersburg). Od 1959 był organem ZP RFSRR i lenin-gradzkiego oddziału ZP, od 1991 (nr l) po reorganizacji na mocy ustawy prasowej z 1990 w charakterze współwydawcy figuruje także "kolektyw pracowniczy" miesięcznika. Funkcję red. nacz. pełnili A. Czernienko (1955-57), S. Woronin (1957-64), scenarzysta A.F. Popów (1964-79) oraz krytyk i historyk literatury D.T. Chrienkow (1979-84). Od 1984 obowiązki red. nacz. przejął B. Ni-kolski. Niewielu znanych pisarzy dłużej współpracowało z koi. red. miesięcznika. Należeli do nich tylko W. Rożdiestwienski (1966-77), G. Gór (1967-81), D. Granin (od 1967), M. Dudin (od 1980) i A. Bitów (od 1987). Przed upadkiem systemu sowieckiego N. obok prozy, poezji, publicystyki i krytyki literackiej dość systematycznie zamieszczała na swych łamach przekłady literatury obcej, a także liczne reportaże, poświęcone historii Leningradu (Petersburga, Piotrogrodu), publikowane od 1981 w rubryce "Sied'ma-ja tietrad'" (Siódmy zeszyt). Oprócz utworów członków redakcji w piśmie ukazywały się dzieła twórców leningradzkich, m.in.

NIEWIEROW Aleksandr Siergiejewicz
420
O. Bergholc, N. Brauna, L. Druskina, G. Gorbowskiego, G. Goryszyna, A. Kusz-niera, W. Panowej, G. S. Siemionowa i W. Szefnera. Dzięki liberalnej polityce "" pieriestrojki N. opublikowała również zabronione wcześniej utwory A. Achmatowej (1987), W. Chodasiewicza, L. Czukowskiej, W. Dudincewa, I. Dworieckiego (1988) i I. Brodskiego (1989). Nakład miesięcznika w 1963 wynosił 200 000 egzemplarzy, w 1986
- 290 000, w 1990/91 ponad 600 000, w 1992
- 120 000, a w 1993 - 58 000.
KLE, LES.
Lit.: L. Kostin, LG 1955.5.5; D. Tewiekielan, LO
1985.11.
NIEWIEROW (właśc. Skobielew) Aleksandr Siergiejewicz, 24.(12.)1886 Nowikowka (gub. samarska) - 24.12.1923 Moskwa, prozaik i dramaturg. Pochodził z rodziny chłopskiej. Od 1906 pracował jako nauczyciel na wsi. Od 1915 podczas I wojny światowej był felczerem w Samarze. W okresie przewrotu październikowego był związany z eserowca-mi, a w 1919 przeszedł na stronę bolszewików. Piastował dość ważne stanowiska w urzędach administracyjnych i instytucjach kulturalnych Samary. Jako prozaik debiutował w 1906. Sporadycznie zamieszczał swoje opowiadania w periodykach. Później był jednym z założycieli teatru ludowego i od 1919 pisał dla niego sztuki. Jedna z nich pt. Baby 1920 (Baby) zdobyła główną nagrodę na konkursie w Moskwie (1920). W czasie klęski głodowej w latach 1920/21 w tłumie głodujących przeniósł się z Powołża do Tasz-kientu. Wiosną 1922 przybył do Moskwy i przystąpił do grupy literackiej "* Kuźnica. Do momentu swej nagłej śmierci w 1923 pisał utwory prozatorskie, które często ukazywały się na łamach czasopism "Krasnaja Nów'", "Krokodił" i "Kriestjanka". Edycja jego dzieł zebranych wyszła w 1926 i do 1930 była pięciokrotnie wznawiana. Najbardziej znacząca opowieść N. Taszkient - gorod chlebny] 1923 (Taszkient - miasto chleba,
1957) była w latach 20. jedną z najpopularniejszych książek dla młodzieży i do połowy 30. pozostawała w spisach lektur szkolnych. Od 1937 N. był w literaturoznawstwie sowieckim prawie nie zauważany. Dopiero od 1953 zaczęły się ukazywać nowe wydania jego utworów i poświęcone im prace krytycznoliterackie. W sztuce Baby N. rysuje przerażający obraz życia chłopów rosyjskich, ujęty w duchu opowiadania A. Czechowa "W owragie" (W parowie). W kolejnej sztuce pt. Zacharowa smiert' 1920 (Śmierć Za-chara) ukazuje konflikty rodzinne w kontekście sprzeczności ideologicznych. Jego sztuka Golod (Głód), w której przedstawił pozbawiony jakichkolwiek niedopowiedzeń
1 upiększeń panoramiczny obraz straszliwego głodu w Rosji w pierwszych latach nowej władzy, nie znalazła uznania oficjalnych krytyków. Podobne, straszne sceny klęski głodowej ukazuje w opowieści Taszkient - gorod chlebny] oczami 12-letniego chłopca, który z przerażającą dla jego wieku powagą przechodzi próby śmierci, nędzy, gwałtu i bólu. Finał utworu, przepełniony wiarą w lepsze jutro, zapewnił mu możliwość kolportażu. Temat głodu, roli kobiety w rewolucji oraz motyw walki starego i nowego w życiu wsi podejmował również w innych utworach, m.in. w opowieści Andron Nieputiowyj 1922 (Andron Niedorzeczny), a także w rozpoczętej w 1918 i wydanej pośmiertnie wielo-planowej powieści Gusi-lebiedi 1923 (Gęsi-łabędzie).
BRP76, BRP91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RSPP3,
TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Baby, 1920; Zacharowa smiert', 1922; Śmiech igorie, 1922; Lico żyzni, 1923; Taszkient -gorod chlebny], 1923; Pjesy, 1923; Gusi-lebiedi, 1924;
Andron Nieputiowyj, 1925; Golod, 1927. Po/n. sobr. socz. w 7-mi tt., 1926, wyd. 5: 1930, wyd. 2 uzupełn. 1926-27; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1957-58;
Izbr., 1971, 1977. Lit.: N. Fatów, 1926; N. Strachów, Oktiabr' 1958.
2 i wyd. oddz. 1972; L. Tamaszyn, Ruś. Lit. 1960. 3; W. Skobielew, 1964; E. Polakowa, NM 1967.4;
A. Waniukow, 1972 i Wołga 1976.12; A. N. Iz ar-

421
NIKIFORÓW Gieorgij Konstantinowicz
chiwa pisatiela. Issiedowanija. Wospominanija, 1972; W. Czałmajew, Podjom 1980.4-5 i wyd. oddz. 1982; J. Gałkin, LR 1981.15.5; A. Waniu-kow, Ruś. Lit. 1986.4; A. N. K 100-letiju so dmą rożdienija, 1986.
NIEZNANSKI Fridrich Jewsiejewicz, 27.9. 1932 Żurawiczi (obw. homelski, Białoruska SRR), prozaik. Syn nauczyciela. W 1954 ukończył studia prawnicze w Moskwie. Uzyskał stopień kandydata nauk. W 1954-69 pracował jako sędzia śledczy. W 1969-77 był członkiem zespołu adwokackiego w Moskwie. Równocześnie w 1960-77 publikował w różnych czasopismach ("Trud", "Komso-molskaja Prawda" i in.) swoje opowiadania, felietony i artykuły krytyczne. W 1977 wyemigrował do USA i do 1980 mieszkał w Nowym Jorku. Wespół z Edwardem To-polem napisał powieści kryminalne Żumalist dla Bńeżniewa, iii Smiertielnyje igry 1981 (Dziennikarz dla Breżniewa, czyli Śmiertelne gry. Wyd. niemieckie w 1983 pod pseudonimem Aleksander Niemów) i Krasnaja pło-szczad' (Plac Czerwony. Wyd. roś. 1991) uzyskując znaczny rozgłos. Powieści te zostały przetłumaczone na wiele języków i uznane za bestsellery. Pierwsza samodzielnie napisana powieść N. Jarmarku w Sokolnikach 1984 (Jarmark w Sokolnikach) dzięki przetłumaczeniu jej w Wielkiej Brytanii, Japonii, Holandii i Szwecji szybko uzyskała rozgłos światowy. W 1980 N. przeprowadził się do Niemiec i podjął pracę w wydawnictwie "Po-siew" (czasopisma "Grani" i "Posiew"). W 1986 wydał powieść Opieracyja Faust (Operacja Faust), a w 1989 autobiograficz-no-dokumentalną książkę Zapiski sledowa-tiela, iii Ziemia priestuplenija (Notatki sędziego śledczego, czyli Ziemia zbrodni). "* Pieriestrojka umożliwiła druk jego utworów w ZSRR. Powieść Żumalist dla Bńeżniewa ukazała się tam w 1990 w milionowym nakładzie. Do 1994 jego książki osiągnęły ponad 6-milionowy nakład. Nakręcony wg powieści Jarmarku w Sokolnikach film cieszył się dużą popularnością. Mieszka N. w Gar-
misch-Partenkirchen. Od 1992 często odwiedza Rosję. Żumalist dla Bńeżniewa jest powieścią o charakterze kryminalno-polity-cznym, w której N. ukazuje świat przestępczy w jego ścisłym związku z górnymi warstwami aparatu władzy. W powieści Krasnaja płoszczad' opowiada o zagadkowym samobójstwie albo morderstwie generała Cwigu-na, zastępcy szefa KGB i zięcia Breżniewa oraz o ciemnych machinacjach na najwyższych szczeblach władzy i nieomal udanym obaleniu rządu w okresie między 19.1 a 3.2 1982. Z kolei w powieści Jarmarku w Sokolnikach przedstawia pracę organów śledczych w ZSRR, a w następnej pt. Opieracyja Faust łączy tych samych bohaterów ze sprawami sowieckiego terroryzmu. N. pisze przejrzyście i zajmująco, wykorzystując mało znane do pieriestrojki fakty. Ujawnia przy tym doskonałą znajomość pracy sowieckich organów śledczych, nadaje przedstawionej rzeczywistości charakter fantastyczny, w której jednak nie zatraca autentycznych sowieckich realiów.
EmR, FV, Ka85, Ka91.
Dz.: Wspólnie z E. Topolem: Żumalist dla Brież-niewa, iii Smiertielnyje igry, FfM 1981, Moskwa 1990; Krasnaja płoszczad', Niewa 1991.9. Własne utwory: Jarmarku w Sokolnikach, FfM 1984, Leningrad 1991; Opieracyja Faust, FfM 1986, Riga 1992; Zapiski sledowatiela, iii Ziemia priestuplenija, NY 1989. Wspólnie z A. Jugowem: Diewiatyj wał. Grani 1990.156; Jaszczik Pandory. Awgust w Moskwie, Smoleńsk 1991.
Lit.: P. Panin, NRS 1982.18.2; anonim. Kont. 1982.32; A. Curtis, Tnę Financial Times, London 1983.5.2; PVR, NY Times. Book Review 1983. 30.10; W. Kasack, OEu. 1984.12, s. 880-881; anonim. Panorama 1985.5.12; B. L., Russiand und Wir 1987.1; Mr, NZZ 1987.5.2; anonim. Argu-mienty i Fakty 1990.50.
NIKIFORÓW Gieorgij Konstantinowicz, 7.
6.(26.5.)1884 Saratów - 1937 albo 1939 w więzieniu, prozaik. Syn tapicera. Przed przewrotem bolszewickim pracował jako tokarz. Od 1914 przebywał na Uralu. W 1917

NIKITIN Nikołaj Nikołajewicz
422
wstąpił do partii bolszewickiej i pracował w resorcie oświaty. W 1923 przeniósł się do Moskwy. W latach 1918-20 pisał wiersze, od 1924 zwrócił się ku prozie. Należał do ugrupowań literackich "" Kuźnica i "* Oktiabr'. Do 1937 wydał wiele opowiadań i (poczynając od 1926) powieści. Największy rozgłos przyniosła mu powieść Ufonaria 1927 (Pod latarnią), która do 1936 doczekała się 18 wydań. Najważniejszym tematem prozy N. są przemiany zachodzące w ludziach, początkowo obojętnie lub wrogo odnoszących się do przewrotu bolszewickiego. Był stale napiętnowany przez krytyków, albowiem odrzucał NEP. W swoim najlepszym chyba opowiadaniu Iwan Brynda 1925, jedynym utworze zamieszczonym na łamach czasopisma "Krasnaja Nów'", piętnował sowiecką biurokrację i inteligencję techniczną, której zarzucał pustosłowie i nieszczerość w stosunku do klasy robotniczej. Utwory N. nie odznaczają się zwartą strukturą. Poszczególne z nich są przeładowane rozwlekłymi dialogami, które przeważnie hamują i dezorganizują bieg akcji. Wyjątek stanowią utwory, które prawdopodobnie zostały dobrze zredagowane. W końcu lat 30. N. padł ofiarą stalinowskiego terroru. Po "• rehabilitacji została powołana komisja, która miała się zająć spuścizną literacką pisarza (LG 1956.8.9). Żadnego jednak utworu N. do 1991 nie wznowiono. KLE, RSPP3.
Dz.: Iwan Brynda, Krasnaja Nów' 1925.1; Stlepa-nida, 1927; V fonaria, 1929; Zenszczina, 1930; Je-dinstwo, 1933; Masfiera, 1936-37. Sobr. socz. w 5-ti"., 1927-28; w 7-mi tt. (wydano 1.1, 2,6, 7), 1918-31.
Lit.: I. Jewdokimow, Na postu 1925.1; A. Leż-niew, NM 1928.5; W. Aleksandrowa (1933), w:
tejże Lit. i żyzń, NY 1969; A. Makarow, Znamia 1958.4; L. Fiodorow, Lit. Kritik 1937.9; P. Szery-szew, Prizyw 1969.20.10.
NIKITIN Nikołaj Nikołajewicz, 8.8.(27.7.) 1895 Petersburg - 26.3.1963 Leningrad, prozaik. Jego ojciec pracował w zarządzie kolei.
N. wychowywał się na północy Rosji, w 1915-17 studiował filologię na uniwersytecie w Petersburgu. W 1918 wstąpił ochotniczo do Armii Czerwonej. Pierwsze opowiadanie wydał w 1916. W 1921 wszedł do ugrupowania "" Bractwo Serafina. Jako pisarz o nieproletariackim pochodzeniu przez dłuższy czas był obiektem krytyki. Z czasem jednak dostosował się do partyjnej linii i jego starania w tym względzie zostały dostrzeżone. Za powieść Siewiernaja Awrora 1950 (Północna Aurora, 1953) otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1950. W 1952 przerobił ją na sztukę; i wcześniej, i później napisał także kilka innych sztuk. Mieszkał w Leningradzie, od 1951 do śmierci był członkiem koi. red. miesięcznika "Zwiezda" i zarządu ZP ZSRR. We wczesnych utworach opisywał ciekawsze zdarzenia z okresu przewrotu bolszewickiego i lat późniejszych. Unikał polityki lub, jak w opowiadaniu Kamni 1923 (Kamienie), potępiał zarówno białych, jak i czerwonych. W opowiadaniu Polot 1923-24 (Lot) sugestywnie ukazał panującą wówczas żywiołowość w stosunkach międzyludzkich i w życiu seksualnym. W utworach tych zademonstrował swój kunszt pisarski, subtelne wyczucie formy oraz eksperymenty w zakresie fragmentarycznej struktury narracji, jakie podejmował pod wpływem J. Zamiatina i B. Pilniaka. Zdaniem Struwego, w utworach N. uwidoczniły się "w postaci skoncentrowanej prawie wszystkie cechy prozy rosyjskiej owych lat". Utwory N., powstałe w końcu lat 20. i później, są znacznie słabsze. W powieści Eto naczałos w Kokandie 1939 (Było to w Kokandzie, 1952), którą później poddał daleko idącej przeróbce, przedstawił ustanowienie władzy sowieckiej w Uzbekistanie. Powieścią Siewiernaja Awrora, poświęconą walce z obcą interwencją w 1918/19, wniósł swój wkład do kampanii lat 50., wymierzonej przeciwko zachodnim wpływom, a także złożył daninę kultowi Stalina. Kolejne wznowienia utworu ukazały się w 1971 i 1986. KLE, LE, LES, Ni, RSPP3, Wy75, Wy82.

423
NIKOŁAJEWA Galina Jewgienjewna
Dz.: Rwotnyjfort, 1922; Kamni, 1923; Siejczas na Zapadie, 1924; Polot, 1925; Priestuplenije Kirika Rudienko, 1928; &p('o/i, 1930; Eto naczatos w Ko-kandie, 1940; Siewiernaja Awrora, 1950, 1971, 1986; Pogoworim o zwiozdach, 1959. Sobr. socz. w 6-ti tt. (wydano t. l, 2, 6), 1928-29; Izbr. w 2-ch tt., 1959; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1968.
Lit.: W. Wolin, Na postu 1923.1; B. Guber, NM 1926.6; B. Kostielaniec, Zwiezda 1951.4; L. Płot-kin, tamże 1963.12; M. Smirnow, tamże 1975.8;
B. Plaskacz, RLJ 1977.109.
NIKITIN Siergiej Konstantinowicz, 10.10. 1926 Kowrow (obw. włodzimierski) - 18.12. 1973 Włodzimierz, prozaik. W 1944-47 studiował w instytucie stosunków międzynarodowych w Moskwie. Od 1948 był dziennikarzem prowincjonalnych gazet i równocześnie studiował na kierunku zaocznym IŁ. Po ukończeniu studiów od 1952 współpracował z czasopismem "Ogoniok". W 1952 ukazał się pierwszy zbiór jego opowiadań pod redakcją E. Kazakiewicza. W 1956 N. wstąpił do partii, a na początku lat 60. zamieszkał we Włodzimierzu i został sekretarzem tutejszego oddziału ZP, ale w zjazdach pisarzy nie uczestniczył. Napisał w dużym stopniu autobiograficzną opowieść Poduczają zwiezda 1964 (Spadająca gwiazda), ale był przede wszystkim nowelistą. Swoje opowiadania zamieszczał w periodykach i antologiach oraz w oddzielnych zbiorach. N. należał do pisarzy mocno związanych ze stronami ojczystymi i przyrodą. Nawiązywał do tradycji prozy I. Turgieniewa, I. Bunina i K. Paustow-skiego. Uważnie śledził stosunki międzyludzkie, ukazywał doznania przeciętnych ludzi w warunkach otaczającej ich powszedniości. Proza N. unika polityki, propagandy i krytyki stosunków społecznych, oddaje jednak atmosferę czasów. Sytuacje fabularne, przedstawione w jego opowiadaniach, nie odznaczają się oryginalnością, ale zarysowane są wyraziście i wiernie pod względem psychologicznym. N. orientował się na dobroć w człowieku, choć opisywał też zło i cierpienia. W krótkich nowelach w spokojnym rytmie narracyjnym starał się ująć całe życie swych bohaterów.
KLE,RSPP3.
Dz.: Wozwraszczenije, 1952; W biessonnuju MOCZ, 1959; Gołubaja płanieta, 1962; Wiesiennim utrom, 1966; Poduczają zwiezda, 1967; Dom pod lipami, 1969; Wieczerniaja zarla, 1970; Źywaja woda, 1973; Snieznyje pola, 1976. Izbr., 1985. Lit.: O. Michajłow, NM 1959.10; M. Łapszyn, Nasz Sowr. 1961.6, wyd. oddz. 1971 i w: tegoż Li-cznost' w lltieraturie, 1973; W. Szyszok, Moskwa 1965.10; B. Sporów, tamże 1978.1; z okazji 60-le-cia: Wołga 1986.9.
NIKOŁAJEWA (właśc. Wolanska) Galina Jewgienjewna, 18.(5.)2.1911 Usmanka (gub. tomska) - 18.10.1963 Moskwa, prozaik. Urodziła się w rodzinie nauczycielskiej. W 1929-35 studiowała medycynę w Niżnym Nowogrodzie, potem pracowała tam w charakterze wykładowcy. W 1942-45 była lekarzem wojskowym w rejonie Wołgi i Pomocnego Kaukazu. W 1939 debiutowała jako poetka. Od 1945 poświęciła się wyłącznie pracy literackiej i dziennikarstwu. Mieszkała w Moskwie. Pierwsza jej powieść Żatwa 1950 (Żniwa, 1952) została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1950. Duży rozgłos zyskała także dzięki powieści Bitwa w puti 1957 (Bitwa w drodzie, 1959), w której krytycznie, w duchu przemian w polityce partii przedstawiła czasy stalinowskie. Od 1954 do końca życia należała do zarządu ZP ZSRR i ZP RFSRR. Jako prozaik debiutowała N. opowiadaniem Gibiel komandar-ma 1945 (Śmierć dowódcy armii), osnutym niewątpliwie na zdarzeniu znanym z autopsji, w którym opisała zatonięcie statku sanitarnego na Wołdze. W powieści Żatwa sięgnęła po temat powojennej sowieckiej wsi, będący wówczas jednym z najbardziej zalecanych przez czynniki partyjne i zgodnie z ich oczekiwaniami ukazała przekształcenie podupadłego na skutek wojny kołchozu w przodujący kombinat rolniczy. Równocześnie odnotowała pewne autentyczne realia, konflikty i dramaty, co wyróżniało jej

NIKOŁAJEWA Olesia
424
utwór na tle typowych pozycji "* realizmu socjalistycznego. Te cechy pisarstwa N. jeszcze bardziej uwidoczniły się w powieści Bitwa w puti, w której poruszając problem właściwej, a nie lansowanej przez propagandę drogi do komunizmu, zagłębiła się w skomplikowane kolizje intymno-miłosne, a także wiernie oddała stosunki, panujące w zakładzie produkcyjnym, gdzie pod wpływem odnowy w życiu politycznym zarysowały się konflikty między obrońcami starych metod zarządzania i zwolennikami zmian stylu pracy. W zmienionej wersji z 1959 powieść N. została uznana za sztandarowe dzieło epoki. Wespół z S. Radzinskim napisała też dwie sztuki - Wasilij Bartników. Wy-sokaja wolna 1952 (Wasyli Bortnikow. Wysoka fala) i Pierwaja wiesna 1955 (Pierwsza wiosna), osnute na kanwie jej powieści.
HRL, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Gibiel komandarma, Znamia 1945.1 i wyd. oddz. 1953; Żatwa, 1951; Wasilij Bartników (Wy-sokaja wolna) (wespół z S. Radzinskim), 1952;
Powiesi' o diriektorie MTS i glawnom agronomie, 1954 (Opowieść o dyrektorze MTS i o głównym agronomie. Warszawa 1955); Pierwaja wiesna (wespół z S. Radzinskim), w: W rodnom kraju, 1955; Bitwa w puti, 1958, wyd. 2: 1959. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1972-73, 1987-88.
Lit.: B. Brajnina, NM 1946.6; A. Tarasienkow, tamże 1950.10; I. Gusiew, Grani 1959.41; G. Lenobi, Wopr. Lit. 1959.7; W. Czałmajew, Znamia 1961.2;
L. Piczurin, 1970; A. Janów, Lit. i Sowr. 1972. 11;
M. Aligier, LG 1981.4.3; A. Aleksandrowa, Znamia 1984.5; Wospominanija o G. N., red. O. Timofieje-wa, 1984; E. Kaplinskaja, LG 1986.5.3.
NIKOŁAJEWA Olesia (właśc. Olga Alek-sandrowna), 6.6.1955 Moskwa, poetka i no-welistka. Córka poety Aleksandra Nikołaje-wa. Ukończyła IŁ. Pierwszy wiersz opublikowała w 1972, ale w związku z religijnym charakterem jej twórczości następne mogła drukować bez ograniczeń dopiero w latach "* pieriestrojki. Prócz odrębnych utworów, zamieszczonych w periodykach, wydała dwa
zbiorki poezji - Na korabie zimy 1986 (Na okręcie zimy), Zdieś 1990 (Tutaj), do którego włączyła 50 wierszy i 4 poematy, oraz złożony z 3 nowel tomik prozy Kluczi ot mira 1990 (Klucze do świata). Znana jest także jako tłumaczka poezji. Wykłada w IŁ i należy do ZP. Dzięki pieriestrojce może otwarcie głosić poglądy chrześcijańskie. Mieszka w Moskwie. Głównym tematem twórczości N. jest egzystencja chrześcijanina w pozbawionym pierwiastków duchowych, anty-religijnym społeczeństwie socjalistycznym. Jej wiersze mają często charakter narracyj-no-opisowy, ale ich sedno stanowią treści duchowe. Styl N. jest obrazowy, paraboliczny. Poetka chętnie stosuje parałelizmy składniowe i stroficzne. W jej utworach stale wyczuwa się pragnienie poznania wyroku losu i gotowość przyjęcia go z pokorą. Główną myśl poszczególnych wierszy przenosi do partii finałowych, co powoduje wzrost napięcia wewnętrznego narracji. W poemacie Aw-gustin (Augustyn) łączy N. podstawowe normy moralności chrześcijańskiej, przekazywane przez mędrca, z historią żołnierza dezertera. W swej prozie, mającej charakter rytmiczny, stosuje przepełnioną aluzjami narrację impresjonistyczną, nadając opisywanej rzeczywistości zabarwienie subiektywno-poe-tyckie. W pierwszym opowiadaniu Inwalid dietstwa 1990 (Ułomny od dzieciństwa) przebywającemu w klasztorze nowicjuszowi przeciwstawia jego nieczułą matkę. Z kolei w opowiadaniu Apokalipsis monaszki Mani 1991 (Apokalipsa zakonnicy Marii) przedstawia swe rzekome, surrealistyczne spotkanie z bliską jej duchowo poetką Matką Marią (J. Skobcową), zwolenniczką chrześcijaństwa otwartego na sprawy życia świeckiego.
Dz.: Wiersze: NM 1987.3, 1988.8, Ju. 1988.6; Na korabie zimy, 1986; Inwalid dietstwa, Ju. 1990.2;
Wywiad: Moskowskije Nowosti 1990.11.2; Kluczi ot mira, 1990; Zdieś, 1990; Apokalipsis monaszki Marii, LG. 1991.8.5.
Lit.: A. Marczenko, NM 1987.12; N. Ażgichina, Znamia 1990.9; A. Archangielskij, LG 1991.2.10.

425
NILIN Pawieł Filippowicz
NIKULIN Lew Wieniaminowicz (właśc. Lew Władimirowicz Olkonicki), 20.(8.)5.1891 Żytomierz - 9.3.1967 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie aktora. Do 1918 studiował w szkołach handlowych Odessy i Moskwy. Pierwsze opowiadania i wiersze opublikował w 1910. Pracował w Armii Czerwonej jako funkcjonariusz do spraw kultury. W 1921/22 przebywał z misją dyplomatyczną w Afganistanie, w 1922 jako dziennikarz często wyjeżdżał za granicę. Po opublikowaniu książki o podróży do Afganistanu sięgnął po formę powieści przygodowej, osnutej na materiale wydarzeń rewolucyjnych (Nika-kich stuczajnostiej 1924, Żadnych przypadkowości). Następnie zainteresował się tematyką historyczną (Gofyje koroli 1926, Nadzy królowie). Równocześnie pisał utwory oparte na własnych doświadczeniach życiowych, np. powieść Wriemia, prostranstwo, dwiżenije 1933 (Czas, przestrzeń, ruch), najobszerniejsza z tego rodzaju utworów N. W 1940 wstąpił do partii. W swoich pseudobohaterskich powieściach wojennych omijał rzeczywiście ważne wówczas problemy społeczno-polity-czne. Ostro antyzachodni charakter miała jego powieść o klęsce Napoleona w 1813/14 -Rossii wiernyje syny 1950 (Rok 1813,1952), napisana w duchu kampanii, wymierzonej przeciw tzw. "* kosmopolityzmowi, wyróżniona nagrodą Stalinowską III st. za 1951. W obszernej, ponad 1000-stronicowej powieści Moskowskije żon 1954-57 (Moskiewskie jutrzenki) przedstawił własne przeżycia na tle wydarzeń historycznych, ujętych w formie kroniki. Do 1951 pisał ponadto sztuki teatralne; znany był również jako krytyk literacki. Swoją pozycję w literaturze rosyjskiej zawdzięczał wyłącznie funkcjom w ZP oraz bliskim związkom z NKWD. Proza N. odznacza się rozwlekłością kompozycyjną, co uwidacznia się w konstrukcji odrębnych zdań, epizodów i w całościowej strukturze jego utworów. Nie potrafił on stworzyć dzieła w pełni literackiego. Akcja jego powieści z reguły zanika w potoku nie
kończących się dygresji. Toteż niejednokrotnie zarzucano mu brak oryginalności (wystarczy porównać Moskowskije zori z "Moskwą i moskwianami", Moskwa i moskwiczi, W. Gilarowskiego) oraz zdolności kreacyjnych. Jego powieść-kronika Miortwaja zyb' 1965 (Martwe grzęzawisko), podejmująca temat wywiadu, dywersji i szpiegostwa w okresie wojny domowej, nie wznawiana przez 16 lat, po 1983 wyszła w kilku nowych edycjach. Przedstawiany w epigramatach jako szpicel, N. przez całe dziesięciolecia nie cieszył się większym uznaniem w środowisku literackim.
HRL, KLE, LE, LES, Ni, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Nikakich stuczajnostiej, 1924; Chmiel, Berlin 1924; Gotyje koroli, 1926; Wriemia, prostranstwo, dwiżenije, 1933; Rossii wiemyje syny, 1950; Moskowskije zori, 1954-58; Tchórz, Warszawa 1962; Przebudzenie o zmierzchu, tamże 1964; Tuchaczewski, tamże 1965; Miortwaja zyb', 1965. Socz. w 3-ch tt., 1956.
Lit.: N. Andriejew, Czisła 1934.10; F. Lewin, Lit. Kritik 1938.2; Ł. Łazariew, NM 1955.2; I. Kramów, LG 1962.6.2; J. Kostiukowskij, Wopr. Lit. 1985.9.
NILIN Pawieł Filippowicz, 16.(3.)1.1908 Ir-kuck - 2.10.1981 Moskwa, prozaik. Syn chłopa zesłanego na Syberię. W młodości imał się różnych zajęć. Od 1927 był dziennikarzem. Ta działalność przywiodła go z Syberii, przez Wołgę i Ukrainę, do Moskwy. Talent twórczy N. odkrył S. Gecht po przeczytaniu jego opowiadań Zołotyje ruki (Złote ręce) i Mątwie'] Kuźmicz, opublikowanych w miesięczniku "Nowyj Mir" w 1937. Pierwsza powieść N. Czełowiek idiot w goru 1936 (Człowiek idzie pod górę) stała się kanwą filmu pt. Bolszaja źyzń 1939 (Wielkie życie). N. otrzymał nagrodę Stalinowską II st. za 1935-40. Podczas II wojny światowej był korespondentem wojennym, w 1944 wstąpił do partii. W wyniku polityki kulturalnej Żdano-wa, na mocy uchwały partyjnej z 4.9.1946 druga część filmu, opartego na powieści N.,

NIZOWOJ Pawieł Gieorgijewicz
426
nie weszła na ekrany kin. Dzięki "* odwilży dopiero w 1958 zezwolono na dystrybucję filmu w wersji poprawionej. Od 1970/71 był N. członkiem zarządu obu ZP, ale nie brał udziału w kształtowaniu polityki kulturalnej i zajmował się wyłącznie działalnością literacką. Mieszkał w Moskwie. Najważniejszym utworem N. jest opowieść Żestokost' 1956 (Okrucieństwo, 1957), oparta na opublikowanym w 1940, a następnie rozbudowanym opowiadaniu. W opowieści tej porusza autor problem walki z przestępczością w latach 20. W centrum utworu, którego akcja toczy się na Syberii, usytuował młodego pracownika organów śledczych, walczącego o bardziej humanitarne traktowanie przestępców w czasie przesłuchań i ich resocjalizację, ale na skutek panującego wokół okrucieństwa i beznadziei popełniającego samobójstwo. W opowieści Ispytatielnyj srok 1956 (Śladami wielkich detektywów, 1958) ukazując pracę pewnego zespołu kryminalno-śled-czego, zwłaszcza poczynania dwóch młodych jego pracowników, zdecydowanie różniących się pod względem postaw życiowych, N. potępia podejrzliwość i gwałt, czyniony w imię rzekomego obowiązku. Również główną tonację opowieści Czieriez kładbisz-cze 1962 (Przez cmentarz), której akcję umieszcza w roku 1942, określają nie zdarzenia wojenne, lecz próba poznania skomplikowanej natury człowieka i kolejne przypomnienie o bezstronności sprawiedliwości. Ta opowieść, podobnie jak dwie poprzednie, została sfilmowana. Późniejsze opowiadania poświęcił N. najbardziej istotnym problemom ludzkiego życia, przede wszystkim -miłości.
HRL, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Mątwie] Kuźmicz, 1938; Zołotyje ruki, 1939;
Czefowiek idiot w goru, 1939; Bolszaja żyzń, 1945;
Pojezdka w Moskwu, 1954; Żestokost'. Ispytatielnyj srok, 1957; Znamienity] Pawlak, 1957 (Ostatnia kradzież. Warszawa 1959); Czeriez kfadbiszcze, 1962; Czetyrie powiesti, 1970; Znakomoje lico, 1975; Wpierwyje zamużem, NM 1978.1; Iz afrikan-skogo dniewnika, DN 1979.4; Intieriesnaja źyzń,
1982; Waria Ługina i jejo pierwyj muz, 1984. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1985.
Lit.: S. Gecht, Lit. Kritik 1938.4; N. Pijaszew, 1962; W. Łakszyn, NM 1962.11; W. Kardin, 1964, LG 1962.30.8, Wopr. Lit. 1963.5, 1984.7 i LR 1988.22.1; L. Kołobajewa, 1969; P. Antokolskij, Oktiabr' 1975.10; O. Smirnow, LO 1977.1;
W. Roslakow, LG 1986.12.11.
NIZOWOJ (właśc. Tupikow) Pawieł Gieorgijewicz, 11.11.(30.10.)1887 Nowosiołki (gub. kostromska) - 4.10.1940 Moskwa, prozaik. Syn żołnierza. Dzieciństwo spędził na wsi; mając 13 lat został uczniem malarza w Moskwie. W 1903-07 wędrował po Rosji. Podczas I wojny światowej był sanitariuszem, po przewrocie bolszewickim znajdował się na Ałtaju, a od 1920 w Moskwie. W 1921-23 wchodził do ugrupowania pisarzy proletariackich ** Kuźnica. Pierwsze próby literackie podjął w 1907, a w 1915/16 publikował książki popularnonaukowe, poświęcone historii kultury, astronomii itp. Od 1922 zajmował się wyłącznie działalnością literacką. Pisał opowiadania, opowieści i powieści o tematyce współczesnej. Jego powieść Okiean 1929 (Ocean) została przetłumaczona na język niemiecki. Po śmierci N. jego utwory nie były wznawiane. Pierwszą opowieść pt. Jazyczniki 1922 (Poganie) napisał N. pod wpływem Hamsuna. Przedstawił w niej człowieka, znajdującego swe szczęście w ścisłej więzi ze światem przyrody. Utwory N., w których ukazał walkę partyzancką na Syberii w okresie wojny domowej, zawierają elementy autobiograficzne. W opowieści Czernoziomje 1923 (Czarnoziemy) obraz wsi sprzed i po przewrocie bolszewickim oparł na schemacie walki klasowej. Temat przemian, związanych z rewolucją, rozwijał w powieści Okiean, poświęconej Arktyce. Do najsłabszych pod względem artystycznym należą w jego dorobku utwory o pierwszej pięciolatce, m.in. powieść Stal 1932. Nie miał zbyt wyrobionego gustu literackiego, o czym świadczy np. brak umiaru w korzystaniu z epitetów.

427
NOSÓW Nikołaj Nikołajewicz
KLE, LE, Ni, RSPP7, Wy75.
Dz.: Jazyczniki, 1922; Czemoziomje, 1923; Tleni,
1924; Kryto pticy, 1926; Stal, 1932; Okiean, 1933.
• 5oAr. socz. w 6-ti lt., 1927-31.
Lit.: Dieriewienskij (właśc. A. Niewierow), Na
postu 1923.4; N. Smirnow, NM 1929.1; B. Aga-
pow. Lit. Kritik 1934.4.
NOSÓW Jewgienij Iwanowicz, 15.1.1925 Tołmaczewo (obw. kurski), prozaik. Syn ślusarza. W czasie II wojny światowej służył w oddziałach pancernych. Potem ukończył szkołę i pracował jako dziennikarz. Pierwsze utwory, częściowo ilustrowane przez niego samego, publikował od 1947. Pisał opowiadania i opowieści. Pierwszy ich zbiór Na ry-baczjej tropie 1958 (Na rybackiej ścieżce) wydał w Kursku. Zbiorkiem Tridcat' ziorien 1961 (Trzydzieści ziaren), wydanym w Moskwie, włączył się do ** prozy wiejskiej, głównego wówczas nurtu literatury rosyjskiej. W 1962 ukończył wyższe kursy literackie przy IŁ. Swoje utwory zamieszcza w miesięczniku "Nasz Sowriemiennik", którego członkiem redakcji był w 1969-89, a także wydaje w postaci odrębnych zbiorków. W powieści Uswiatskije szlemonoscy 1977 (Rycerze z Uswiaty) ukazał straszliwe skutki wybuchu wojny w 1941 w życiu rosyjskiej wsi. W 1975 otrzymał nagrodę im. Gorkiego i w tym samym roku został jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR. W okresie •* pie-riestrojki był wyróżniony nagrodą gazety "Prawda" (1991.22.1). Mieszka w Kursku. Styl prozy N. cechuje umiar i naturalność. Pisarz interesuje się przede wszystkim mieszkańcami wsi centralnej Rosji i ich aktualnym życiem, ale niekiedy włącza do narracji retrospektywnie przywołane epizody z okresu II wojny światowej. Bohaterowie prozy N. wywodzą się z warstw ludu mocno związanego ze swym otoczeniem i przyrodą. N. opisuje zdarzenia życia codziennego, w którym znajdują wyraz ludzkie losy. Szczególnie przekonująco ukazuje stopniowy rozwój charakteru człowieka, a także dialektykę jego duszy w trakcie dynamicznie rozwijającej
się akcji. "Fabuła w jego utworach nie ma kształtu zamkniętego i jest nieomal całkowicie przypadkowa: same zdarzenia jako takie nie odgrywają z reguły poważniejszej roli" (D. Brown). Dialogi w utworach N., których podstawę stanowi mowa mieszkańców wsi, są żywe i soczyste.
KLE,LES.
Dz.: Na rybaczjej tropie, 1958; Tridcat' ziorien, 1961; Gdie prosypajetsia sołnce, 1965; Wczistom pole za prosiołkom, 1967; Bieriega, 1971; Krasnoje wino pobledy, 1971; Most, 1974; Uswiatskije szlemonoscy, 1977; Rożdienije sfinksa, 1990; U totpy niet lica. Prawda 1991.27.2. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1983.
Lit: D. Gołubkow, LG 1968.28.2; W. Czałmajew, 1972; F. Czapczachow, LG 1973.6.6; J. Siele-zniew, Oktiabr' 1975.1; I. Diedkow, Nasz Sowr. 1976.7; I. Sołowjowa, LO 1979.1; A. Kondrato-wicz. Nasz Sowr. 1982.1; W. Wasiljew, tamże 1985.1 i 1986.10; I. Baszkiewicz, LR 1988.9.9.
NOSÓW Nikołaj Nikołajewicz, 23.(10.)11. 1908 Kijów - 26.7.1976 Moskwa, prozaik. Syn aktora. W 1927-32 studiował w instytucie kinematografii w Kijowie i Moskwie. W 1932-51 pracował jako reżyser filmowy. Od 1938 publikował opowiadania dla dzieci, których pierwszy zbiór pt. Tuk-tuk-tuk (Stuk-stuk-stuk) ukazał się w 1945. Dużą popularnością cieszyła się jego opowieść Wina Malejew w szkole i doma 1951 (Witia Ma-lejew w szkole i w domu, 1953), za którą otrzymał nagrodę Stalinowską III st. za 1951. Od 1954 sukcesywnie wydawał cykl Prikluczenija Nieznajki i jego druziej (Przygody Nieumiałka i jego przyjaciół, 1957), w którym opisał niezwykłe zdarzenia w bajecznej krainie sowieckich krasnoludków, związane z postacią głównego bohatera - Nieumiałka. Liczne opowiadania przerobił na sztuki teatralne. Mieszkał w Moskwie, w 1958 i 1970 wybierano go do zarządu ZP RFSRR, w 1969 otrzymał nagrodę im. N. Krupskiej. Książki N. należą do gatunku popularnych lektur dziecięcych. Krótkie, niekiedy wyraziście skonstruowane i zawsze

NOWGOROD-SIEWIERSKI Iwan Iwanowicz
428
bardzo szczegółowe miały kształtować u dzieci poczucie uczciwości, przyjaźni, wrażliwości, miłości do pracy itp., a równocześnie piętnowały takie ujemne cechy, jak zawiść, próżność i grubiaństwo. Niektóre utwory pisał w formie pierwszoosobowej i ukazywał świat oczami dziecka, inne, zwłaszcza trylogię, opisującą dzieje Nieumiałka, opierał wyłącznie na fikcji literackiej, przedstawiając zdarzenia z pogranicza literatury science-fiction i bajki. Ukazując przygody Nieumiałka N. celem dostosowania treści do możliwości percepcyjnych dziecka nieraz przesadnie upraszcza realne problemy życiowe, prymitywizuje informacje z zakresu współczesnej techniki, medycyny i psychologii, nie doceniając zdolności myślowych swego odbiorcy.
BRP76, BRP91, KLE, LES. Dz.: Tuk-tuk-tuk, 1945; Wiesiolaja siemiejka, 1949 (Wesoła rodzinka. Warszawa 1949); Łatka. Opowiadania, Warszawa 1951; O pszczołach, tamże 1951; Wilia Malejew w szkole l doma, 1952; Priklu-czenija Nieznajki i jego druziej, 1954; Rybka, Warszawa 1954; Żywy kapelusz, tamże 1955; Nieznaj-ka w Sołniecznom gorodie, 1958 (Nieumiałek w Słonecznym Mieście, Warszawa 1962); Wesołe odwiedziny. Warszawa 1964; Zagadka z gwizdkiem, tamże 1964; Nieznajka na Łunie, 1967; Po-wiest o mojom drugie Igorie, 1972; Powiesti, 1978.
• Sobr. socz. w 3-ch U., 1968; w 4-ch tt., 1979-82. Lit.: J. Olesza, LG 1955.28.7; J. Puchów, Zwiezda 1955.10 i w: tegoż Pisatiel i żyzń, 1963; S. Rassa-din, 1961; S. Baruzdin, Niewa 1961.12; G. Saw-czenko, Dietskaja Lit. 1970.6; B. Dubin, LO 1973.10; A. Aleksin, LG 1976.4.8; Żyzń i tworcze-stwoN.N.,1985.
NOWGOROD-SIEWIERSKI Iwan Iwanowicz (właśc. Jan Plaszkiewicz), 13.11. (n.st.?)1893 Aleksiejewsk nad Amurem (Daleki Wschód) - 10.7.1969 pod Paryżem, poeta i prozaik. Dzieciństwo spędził nad Amurem, potem mieszkał w Mariińsku (gub. tomska). Uczęszczał do mechaniczno-
-technicznej szkoły zawodowej w Omsku, ukończył szkołę wojskową w Irkucku. W latach swej młodości wiele podróżował konno
i dyliżansami pocztowymi po Syberii. Około 1913 rozpoczął działalność literacką. W czasie I wojny światowej był oficerem, potem walczył z bolszewikami w szeregach ochotniczej armii białych. Prawdopodobnie w 1920 wyemigrował przez Konstantynopol i Bułgarię do Paryża, gdzie w 1926/27 studiował w instytucie teologicznym. Ożenił się z J.A. Kutyriną, krewną I. Szmielowa. Już podczas pobytu w Konstantynopolu zaczął pisać wiersze i utwory prozatorskie, w których ujawnił się jako twórca głęboko religijny. W przedmowie do zbiorku wierszy Zapolarje 1939 (Za kołem polarnym) Szmielow nazwał go "piewcą pustyni lodowej". Spuścizna literacka N.-S. jest bogata; on sam wymieniał 31 tomików wierszem i 5 prozą. Pierwsza pośmiertna edycja jego utworów pt. Christos u moria Galilejskogo - widienije Pietra 1970 (Chrystus nad morzem Galilejskim - widzenie Piotra) oprócz opowiadań zawiera przedruk artykułów, poświęconych jego twórczości. Następny zbiór Moja Sibir' 1973 (Moja Syberia) obejmuje 100 najbardziej reprezentatywnych opowiadań N.-S. Oba tomiki ukazały się dzięki zabiegom jego żony. N.-S. był utalentowanym pisarzem, dla którego źródło inspiracji stanowiły jego głębokie przekonania religijne. Wiersze i proza N.-S. mają w sobie coś oryginalnego i niezwykłego, wyróżniającego go spośród innych pisarzy rosyjskich. W jego poezji na szczególną uwagę zasługuje zbiorek Matier' Bożyja Dier-żawnaja 1966 (Matka Boska - Królowa), zawierający wiersze-modlitwy, prawie całkowicie pozbawione pierwiastka opisowego i adresowane do różnych obrazów Matki Boskiej. Wiele wierszy poświęcił również przyrodzie. Opiewał w nich piękno Syberii - tajgę, step, drzewa, świat zwierzęcy i roślinny, a także wiejskie chaty i dworki szlacheckie. W wierszach o treści bajkowej nawiązał do tradycji Puszkina, a w utworach poświęconych dzieciom ujawnił swą wielką miłość do nich. Opowiadania N.-S. oparte są na jego osobistych doświadczeniach życiowych i faktach historycznych. W zbiorku Skazki sibir-

429
NOWIKOW-PRIBOJ Aleksiej Siłycz
skije 1964 (Bajki syberyjskie) sięgnął po folklor syberyjski i połączył motywy chrześcijańskie z pierwiastkami mitycznymi. Ujawnił się jako znakomity znawca świata Biblii i prastarych praktyk czarodziejskich syberyjskich szamanów. Jego bajki, napisane żywym językiem ludowym, nawiązują do tradycji rosyjskiej i innych narodów. Świat bajek N.-S., podobnie jak zdarzenia, opisane w Biblii i apokryfach, przepełnia myśl i prawda Boża. Zdaniem J. Terapiana "świat widziany oczami N.-S. opromienia duch wyższego świata". EmR, Fo.
Dz.: Kak rastut kriesty, Konstantinopol 1921; Za-polarje, Paris 1939; Ajsbiergi, tamże 1942; Awe Marija, tamże 1958; Czudny liki Twoi, Prieswiata-ja, tamże 1958; Skazki sibirskije. Leglendy o Bożjej Matieri, Munchen 1960 (na karcie tyt. też: Skazki Michieicza); Stiepnyje ogni, tamże 1964; Matier' Bożyja Dierżawnaja. Czudny liki Twoi, Prieswiata-ja, Paris 1966; Siewiernoje posłanije, tamże 1968;
Christos u morla Galilejskogo - widienije Pietra,
tamże 1970; Moja Sibir', tamże 1973.
Lit.: I. Szmielow, w: I. N.-S., Zapolarje, 1939 i w:
Siewiernoje posłanije, 1968; J. Gorbow, Wozr. 1961.114; K. D" Mosty 1962.9; E. Łatyszewa, Rossija, NY 1969.21.5 i 1969.15.10; Z. Szachow-skaja, RM 1969.11.8; P. Kowalewskij, tamże 1969.11.9; O. Możajskaja, tamże 1969.11.9; J. Te-rapiano, tamże 1969.30.10.
NOWIKOW Iwan Aleksiejewicz, 13.(1.)1. 1877 Ilkowo (gub. orłowska) - 10.1.1959 Moskwa, prozaik. Syn właściciela majątku ziemskiego. Ukończył instytut w Moskwie, w 1901-09 prowadził działalność naukową w Kijowie. W 1906-09 był też red. czasopisma "Ziemledielije". Od 1899 łączył pracę zawodową z działalnością literacką. Zamieszczał w periodykach wiersze, opowiadania i publicystykę. Pierwszy zbiór swoich utworów wydał w 1904. W 1905-10 kilka razy odwiedził Europę Zachodnią. Z utworów napisanych prozą największy rozgłos przyniosła mu powieść Mieżdu dwuch zor' 1915 (Między dwoma jutrzenkami), w której w tradycjach prozy I. Turgieniewa i I. Bunina ujął problem młodzieży początku XX wieku. W 1917 przeniósł się do Moskwy. Po przewrocie bolszewickim zachował aktywność twórczą, w 1925 występował przeciwko podporządkowaniu literatury polityce. "Każdy utwór literacki - twierdził - żyje pełnią życia tylko wówczas, kiedy powstaje w sposób naturalny, bez odgórnych zaleceń i siłą narzuconego tendencyjnego kursu". W latach 30. sięgnął po formę powieści historycznej. Zyskał uznanie jako autor powieści Puszkin w Mi-chajłowskom 1936 (Puszkin we wsi Michaj-łowskoje) i Puszkin na jugie 1943 (Puszkin na południu), które później połączył wspólnym tytułem Puszkin w izgnanii 1947 (Puszkin na wygnaniu, 1951). Wyniki jego badań nad życiem i twórczością Puszkina znalazły również odbicie w opowiadaniach dla dzieci oraz w scenariuszu filmowym i operowym libretcie. Zakres zainteresowań i działalności N. był niezwykle szeroki i obejmował także tłumaczenia zabytków literatury staroru-skiej.
EmR, KLE, LE, LES, Ni, RSPP7, Wy75. Dz.: Iskanija, 1904; Mieżdu dwuch zor', 1915; Wi-szni, 1927; Gorod, morie, dierlewnia, 1931; Puszkin w Michajłowskom, 1936; Puszkin na jugie, 1943; Puszkin w izgnanii, 1947; Pod rodnym niebom, 1956; Powiesti i rasskazy, 1981; Wozlublen-naja - Ziemia, 1989. Izbr. socz. w 3-ch tt., 1955;
Sobr. socz. w 4-ch tt., 1966-67.
Lit.: W. Lidin, Nasz Sowr. 1959.3; J. Wołków,
1961 i LR 1977.14.1; O. Ludin, Awrora 1985.6;
A. Gracewa, Ruś. Lit. 1988.2; A. Romanów, LR 1989.28.4.
NOWIKOW-PRIBOJ (właśc. Nowikow) Aleksiej Siłycz, 24.(12.)3.1877 Matwiejew-skoje (gub. tambowska) - 29.4.1944 Moskwa, prozaik. Pochodził z rodziny chłopskiej. W 1899-06 służył w marynarce. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej w 1904-05 brał udział na krążowniku "Orzeł" w wyprawie eskadry rosyjskiej z Bałtyku na Morze Japońskie. W walkach pod Cuszimą dostał się do niewoli. Dwie broszury o tej bitwie, które pod pseudonimem A. Zatiortyj (bywszyj ma-

NOWYJ MIR
430
tros) wydał w 1907, zostały skonfiskowane przez cenzurę. W 1907-14 przebywał na emigracji. Po przewrocie bolszewickim poświęcił się wyłącznie działalności literackiej, pisząc utwory o tematyce marynistycznej. Najważniejszą jego pozycją drukowaną jest powieść Cusima 1930-35 (Cuszima, 1951), której druga część została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1935-41. Od 1934 N.-P. należał do zarządu ZP ZSRR. Pierwsze utwory marynistyczne, m.in. Podwodni-ki 1923 (Załoga łodzi podwodnej), Wbuchtie "Otrada" 1924 (W zatoce "Radość"), poświęcił N.-P. zdarzeniom niezwykłym. Z uznaniem wypowiedział się o nich A. Woronski, który podkreślił autentyzm przedstawionych przez autora obrazów i bezpośredni sposób ich prezentacji. W pierwszej części powieści Cusima N.-P. narysował prawdziwy obraz codziennej służby na okręcie wojennym, w drugiej natomiast własne doświadczenia nieudolnie stopił z opiniami innych uczestników bitwy i przeładował narrację materiałem dokumentalnym. Późniejsze badania wykazały (Westwood), że przygotowując utwór do kolejnych wznowień N.-P. wniósł wiele zmian i poprawek, nie licząc się z dokumentami i wcześniejszymi swymi relacjami, w wyniku czego zniekształcił prawdziwy obraz zdarzeń ("* cenzura). Prozę marynistyczną N.-P. cechuje prostota i bezpreten-sjonalność, ale przyciąga ona uwagę czytelnika i jest często wznawiana.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP3, Wy75.
Dz.: Morskije rasskazy, 1917; W buchtie " Otrada", Prożektor 1924.16-17; Solonaja kupiel, 1929; Cusima, 1932-35; Kapitan pierwogo ranga, 1943-45 (Kapitan pierwszej rangi. Warszawa 1950); Kobieta na okręcie. Warszawa 1949; Opowiadania o morzu, tamże 1954. Sobr. socz. w 5-tl tt., 1926-27; w 5-ti tt., 1927-28; w 6-ti tt., 1929; w 6-tl tt., 1929-31; w 5-ti tt., 1949-50; w 5-ti tt., 1963.
Lit.: W. Krasilnikow, NM 1927.5, 1937.3 i wyd. oddz. 1966; J.N. Westwood, Slavic Review 1969. 2; Wospominanija o N.-P., 1969; I. Nowikow, Oktiabr' 1977.2; L. Lechtina, LR 1981.13.11.
NOWYJ MIR, miesięcznik literacki ukazujący się od 1925 w Moskwie w wydawnictwie gazety "Izwiestija". W 1947-90 był organem ZP ZSRR. W trakcie reorganizacji po nowej ustawie prasowej stał się od 1991 periodykiem niezależnym. Jest organem "kolektywu pracowniczego N.M." i Funduszu Literackiego ("* Litieraturnogo fonda) ZP ZSRR. Na początku miesięcznik ukazywał się pod redakcją A. Łunaczarskiego (członkiem koi. red. był do 1931) i J. Stiekłowa, potem I. Skworcowa-Stiepanowa, a od 1926 do 1931 (nr 6) krytyka W. Połonskiego (pseudonim W.P. Gusina). Po nim stanowisko to przejął red. nacz. gazety "Izwiestija" I. Gronski, który był również kierownikiem komitetu organizacyjnego tworzącego się "* Związku Pisarzy. Po ostrej partyjnej krytyce za poparcie udzielone przez N.M. B. Pilniakowi (1936. 9), I. Gronski został aresztowany (1937), a funkcję red. nacz. miesięcznika objął W. Stawski, którego w 1941 zastąpił na tym stanowisku W. Szczerbina. Po "* uchwale partyjnej z 1946 zmieniony został prawie cały skład koi. red., a stanowisko red. nacz. powierzono K. Simonowowi, na którego miejsce w 1950 powołano A. Twardowskiego. Jego liberalna polityka wydawnicza, jaką rozwinął w miesięczniku po śmierci Stalina, a zwłaszcza publikacja artykułów W. Pomie-rancewa, F. Abramowa, M. Szczegłowa i W. Lifszyca wywołała ostrą reakcję ZP ZSRR w październiku 1954. Twardowski został usunięty ze stanowiska, a jego miejsce znów zajął K. Simonow, który jednak kontynuował liberalną politykę wydawniczą swego poprzednika. Szczególnie gwałtowną polemikę wywołała publikacja powieści W. Dudincewa Me chlebom jędrnym (Nie samym chlebem). W 1958 Twardowski powrócił na stanowisko red. nacz. N.M. i w następnych latach uczynił z niego najlepsze czasopismo literackie, skupiające wokół siebie wielu utalentowanych i uczciwych twórców, dążących w swych utworach do ukazania prawdziwego obrazu sowieckiej rzeczywistości. N.M. zajmował

431 NOWYJ MIR
wówczas stanowisko opozycyjne wobec miesięcznika "Oktiabr"'. Jednym z największych wydarzeń w ówczesnych dziejach czasopisma była publikacja w 1962 opowieści A. Sołżenicyna Odin dień Iwana Dienisowicza (Jeden dzień Iwana Denisowicza). Zmiana kursu partyjnego w dziedzinie literatury w połowie lat 60. spowodowała kolejną falę krytyki działalności N.M. w marcu 1967 (m.in. w związku z wydaniem utworów B. Możaje-wa i W. Siomina) oraz ostre ataki tygodnika "Ogoniok" (1969.30, zob. N.M. 1969.7). Efektem tego było odwołanie Twardowskiego ze stanowiska red. nacz. w 1970 i nagły spadek poziomu artystycznego miesięcznika. W 1970-74 funkcję tę pełnił W. Kosołapow, a w 1974-81 poeta S. Narowczatow, po którym stanowisko to objął publicysta, pułkownik W. Karpow. Na skutek "" pieriestrojki w sierpniu 1986 na stanowisko red. nacz. został powołany pisarz S. Załygin. Wysokie nakłady, jakie czasopismo osiągnęło dzięki publikacji utworu A. SoliemcynsiArchipiełag GUŁagw 1990, w latach następnych na skutek braku papieru i działania czynników antydemokratycznych uległy znacznej redukcji, a druk miesięcznika został poważnie zakłócony i opóźniony niekiedy o 9-12 numerów. W skład koi. red. N.M. oprócz A. Łu-naczarskiego, K. Simonowa, A. Twardowskiego i S. Narowczatowa wchodzili m.in. tacy pisarze, jak A. Małyszkin (1929-39), F. Gładkow (1932-40), L. Leonów (1932-41), M. Szołochow (1939-54, potem przeszedł do czasopisma "Oktiabr"'), K. Fiedin (1941-77), W. Katajew (1946-54), B. Ławrieniow (1954-59), W. Owieczkin (1958-68), J. Do-rosz (1967-70), Cz. Ajtmatow (1967-88), A Riekiemczuk (1970-88), F. Taurin (1970-75), J. Winokurow (1971-87), W. Krupin (1986-90), O. Czuchoncew (od 1987), D. Granin (od 1987), W. Astafjew (od 1990) i A. Bitów (od 1990). Wszyscy ci twórcy zamieszczali swoje utwory na łamach N.M. W latach 20. do czołowych autorów czasopisma należeli pisarze współwędrowcy -
I. Babel, S. Jesienin, S. Kłyczkow, L. Leonów, P. Orieszyn, B. Pasternak, B. Pilniak, M. Priszwin, M. Szaginian, I. Sielwinski i A. Wiesioły. W latach 30. weszli do ich grona E. Bagricki, M. Isakowski, M. Kolców, A. Nowikow-Priboj, M. Szołochow, W. Wisz-niewski i in" a w czasie wojny P. Bażow i W. Inbier. Po wojnie (zwłaszcza po 1953) na łamach N.M. ukazało się wiele znaczących pozycji literatury sowieckiej, m.in. utwory F. Abramowa, A. Achmatowej, A. Adamowi-cza, W. Aksionowa, G. Bakłanowa, O. Berg-holc, J. Bondariewa, M. Cwietajewej, J. Dom-browskiego, J. Dorosza, I. Drucego, J. Edli-sa, I. Erenburga, W. Fomienki, W. Grossma-na, F. Iskandera, J. Jewtuszenki, W. Kataje-wa, W. Kawierina, E. Kazakiewicza, A. Kima, W. Korniłowa, N. Korżawina, W. Kru-pina, A. Kuszniera, W. Leonowicza, S. Mar-szaka, N. Matwiejewej, B. Możajewa, Wik. Niekrasowa, W. Owieczkina, W. Panowej, K. Paustowskiego, L. Pietruszewskiej, W. Pjecucha, J. Popowa, D. Samojłowa, G.W. Siemionowa, W. Siomina, J. Smielako-wa, W. Sołouchina, M. Swietłowa, A. Tarkow-skiego, W. Tiendriakowa, W. Tokariewej, T. Tołstoj, N. Triapkina, A. Twardowskiego, N. Zabołockiego i S. Załygina. Na łamach N.M. debiutowali Cz. Ajtmatow, I. Grieko-wa, W. Lipatow, A. Sołżenicyn, G. Trojepol-ski, G. Władimow i W. Wojnowicz. W pierwszych latach pieriestrojki w miesięczniku zostały opublikowane całymi latami zabra-niane utwory J. Błagininej, I. Brodskiego, J. Daniela, D. Granina, N. Klujewa, N. Kły-czkowa, A. Najmana, B. Pasternaka, A. Pła-tonowa, W. Rozanowa, B. Słuckiego, A. Soł-żenicyna, F. Swietowa, W. Szałamowa i in. Nakład N.M., największy wśród istniejących sowieckich czasopism literackich, w 1927 wynosił 28 000 egzemplarzy, w 1975 - 172 000, w 1987 - 490 000, w 1990 - 2 710 000, w 1991 - 965 000, a w 1993 - 53 000. HRL, KLE, LE, LES.
Lit.: I. Gronskij, NM 1934.12; Ob oszybkach żur-nata N.M., LG 1954.17.8; Iz lit. archiwów, tamże

NOWYJ ZURNAŁ 432
1964.5; A. Twardowskij, NM 1965.1; N. Dikuszy-na, tamże 1965.1; WSiekrietariatie Prawlenija So-juza Pisatielej SSSR, LG 1967.29.3; Ż. Miedwie-diew, Diesiat' let pośle "Odnogo dnia Iwana Dieni-sowicza", London 1973; E.B. Rogovin, Diss. Columbia Univ. 1974; Siekrietariat Prawlenija SP SSSR..., NM 1975.1; A. Sołżenicyn, Bodałsia tie-lonok s dubom, Paris 1975; T. Miller, Diss. Van-derbilt Univ. Nashville 1976 i Ann Arbor 1983;
E.R. Frankel, Cambridge 1981; A. Gładiiin, RM 1982.7.1; D. Spechler, NY 1982; S. Abramow, NM 1985.1; "Nowomu Mini" - 60 let, LG 1985.1. l; Wik. Niekrasow, NRS 1985.27.1; W. Kożynow, Nasz Sowr. 1989.1; S. Załygin, LG 1989.12.7 i 1990.16.5; Z dziennika J. Burtina (1969), tamże 1990.20.6; W. Łakszyn, Znamia 1990.6-7; W. Ka-sack, NZZ 1990.19.7; J. Burtin, Oktiabr' 1990.11;
R. Opitz, ZS1. 36(1991)2.
NOWYJ ZURNAŁ, czasopismo literackie i kulturalno-polityczne, założone w 1942 w Nowym Jorku przez przedstawicieli pierwszej fali ** emigracji - M. Ałdanowa i M. Cetlina. N.Ż. wydawany był z reguły w formie kwartalnika, w 1993 ukazał się 191 numer czasopisma. Po śmierci M. Cetlina (1945) redakcję pisma objął M. Karpowicz, a po jego zgonie (1959) Roman Gul, który był pierwszym pisarzem, pełniącym funkcję red. nacz. kwartalnika. Po śmierci Gula (1986) N.Ż. wychodził pod redakcją zespołu wydawniczego, a od 1990 (nr 179) jego redaktorem został J. Kaszkarow, pełniący tę funkcję do swej śmierci w 1994. W pierwszym okresie istnienia kwartalnik zapełniał lukę, powstałą na skutek zamknięcia w 1940 czasopisma "Sowriemiennyje Zapiski" i zamieszczał na swych łamach utwory M. Ałdanowa, I. Bunina, W. Nabokowa, M. Osorgina, B. Zajcewa i in. twórców. Od 1945 grono współpracowników powiększa się o pisarzy, którzy w czasie wojny przenieśli się do USA z Francji lub opuścili ZSRR wraz z oddziałami niemieckimi. Należał do nich m.in. I. Jełagin, który został stałym współpracownikiem redakcji kwartalnika. Fragmentami powieści B. Pasternaka Doktor Źywago rozpoczęto na łamach N.Ż. druk utworów, które ze względu na "* cenzurę nie mogły się ukazywać w ZSRR ("* Tamizdat). Opublikowano m.in. prozę L. Czukowskiej, W. Sza-łamowa, a także pisarzy uciekinierów z ZSRR - A. Kuzniecowa i M. Diomina. Wydano też szereg utworów nie opublikowanych oraz listy twórców nieżyjących, m.in. M. Bułhakowa, I. Bunina, W. Chodasiewi-cza, M. Cwietajewej, N. Erdmana, Z. Gip-pius, N. Klujewa, L. Łunca, D. Mierieżkow-skiego, M. Wołoszyna i J. Zamiatina. Prócz beletrystyki N.Ż. zamieszczał na swych łamach artykuły krytyczne- i historycznolite-rackie G. Adamowicza, A. Bachracha, A. Bielinkowa, E. Etkinda, R. Gula, J. Iwaska, W. Markowa, R. Pletniowa, L. Rżewskiego, M. Słonima, G. Struwego, W. Wejdłego i W. Zawaliszyna. Wiele niedostępnych gdzie indziej materiałów o charakterze literackim i historycznym zawierają również wspomnienia, systematycznie publikowane w kwartalniku od momentu jego założenia. O popularności i uznaniu, jakim cieszył się N.Ż. w nieoficjalnych sowieckich kręgach za rządów Breżniewa, świadczy m.in. fakt, że córka Stalina, Świetlana Alliłujewa, jeszcze przed ucieczką na Zachód ofiarowała kwartalnikowi 5000 dolarów ze swego honorarium, otrzymanego za pierwszą książkę. Nakład czasopisma w ostatnich latach wynosił średnio po 1200-1500 egzemplarzy rocznie.
HRL.
Lit.: Spis treści w nr 101,113, 135 i 157; R. Gul, NŻ 1967.100,1982.149,1986.162 i w: Russkaja li-tieratura w emigracyi, red. N.P. Połtoracki, Pitts-burgh 1972; G. Andriejew, RM 1984.1.11, 1985. 9.5 i 1988.11.3.

o
OBERIU (Objedinienije riealnogo iskus-stwa), ugrupowanie literacko-artystyczne, istniejące w Leningradzie w latach 1927-30, zmierzające do odnowienia sztuki przez odrzucenie kanonizowanego wówczas realizmu. Ostatnia głoska skrótu "Oberiu" ("u"), będąca parodią często stosowanego wówczas przyrostka ,,-izm", sygnalizowała obecność pierwiastka komicznego w twórczości członków grupy, którą w 1926 założyli młodzi poeci D. Charms, A. Wwiedienski i N. Zabołocki. Później w jej skład weszli:
mato znany dramaturg i poeta I. Bachtie-riew i prozaik Dojwber (Borys) Lewin. Przez jakiś czas do grona członków O. należał K. Waginow, blisko związany z nimi był N. Olejnikow, nieco mniej J. Szwarc. Z malarzy szczególnie aktywnie współpracował z grupą K. Malewicz, bliskie więzy łączyły z nią P. Fiłonowa. Ponieważ utwory literackie oberiutów nie mogły być wówczas systematycznie publikowane, skoncentrowali się oni przede wszystkim na organizowaniu wieczorów i przedstawień teatralnych (koniec 1926 - kwiecień 1930), urządzanych m.in. w "Inchuku" ("Institut Chudożestwiennoj Kultury"), czyli w Domu Kultury Artystycznej (Dom Chudożestwiennoj Kultury), którym do momentu jego zamknięcia w 1928 kierował Malewicz. Zamiar stworzenia własnego teatru "Radiks" nie został urzeczywistniony. W napisanej wspólnie deklaracji programowej, opublikowanej w styczniu 1928, oberiuci domagali się uznania prawa bytu dla różnych kierunków sztuki ZSRR, a także wyraźnie określali własne zadania w dziedzinie poezji, filmu i charakteryzowali głównych przedstawicieli ugrupowania. Dążąc do przeprowadzenia radykalnych zmian w sztuce analogicznych do toczących się przeobrażeń politycznych, oberiuci nawiązywali do futurystów, zwłaszcza do W. Chlebnikowa, ale nie akceptowali twórczości "zaumu" i negowali język pozarozumowy. Ich metoda przedstawiania rzeczywistości i wpływania na nią była wzorowana na sztuce absurdu. Nie liczyli się z prawami logiki i powszechnie obowiązującym kalendarzem oraz w sposób niezwykły przeciwstawiali odrębne części utworów, realistyczne same w sobie. Charms i Wwiedienski w swoich sztukach w znacznym stopniu unikali chronologii i rezygnowali z indywidualizacji postaci. Akcja w ich utworach ma charakter kalejdoskopowy, fragmentaryczny, zarówno w budowie większych całości, jak też odrębnych replik. Osoby, biorące udział w zdarzeniach, przypominają marionetki i służą do ukazania wyobcowania ludzi ze środowiska oraz braku pierwiastka duchowego w ich egzystencji. W nielicznie zachowanych utworach oberiutów można niekiedy wyczuć krytykę aktualnych zjawisk, a pod maską ich słów mniej lub bardziej abstrakcyjnych, skondensowanych, pozbawionych cech indywidualnych zawsze ukryta jest tragiczna wizja świata. Działalność O. budziła ostry protest funkcjonariuszy, nadających ton ówczesnej literaturze. Ich utwory, jak np. almanach z 1927 roku, nie były dopuszczane do druku, a wystąpienia publiczne poddawano niszczącej krytyce. Śmiertelnym dla nich ciosem stał się artykuł

OBOŁDUJEW Gieorgij Nikołajewicz
434
L. Nilwicza w gazecie "Smiena" (1930.9.4), w którym autor zarzucił oberiutom sprzeciw wobec dyktatury proletariatu. W 1933-34 niektórzy z nich jeszcze spotykali się w mieszkaniu L. Lipawskiego, pisarza dziecięcego, tworzącego pod pseudonimem L. Sawieijew. Od 1927 Charms i Wwiedienski dzięki pomocy S. Marszaka i N. Olejnikowa utrzymywali się z pisania książek dla dzieci. W 1937 rozpoczęły się aresztowania, w wyniku których zginęli Olejnikow, Charms i Wwiedienski, a Zabołocki wiele lat spędził w obozie pracy. Po raz pierwszy przypomniała o istnieniu grupy L. Czukowska w 1960. Od tego czasu badacze krajowi i zagraniczni stopniowo rekonstruowali teksty poszczególnych członków grupy. Do poczynań oberiutów około roku 1970 nawiązali ich pierwsi następcy -A. Amairik i W. Kazakow. Od 1986 po kilkudziesięcioletniej przerwie utwory oberiutów zaczęły docierać bez przeszkód do sowieckich czytelników, a także widzów, gdyż Moskiewski Teatr Małych Form wystawił sztuki E. Ratinera i M. Lewitana oparte na ich tekstach. O twórczości oberiutów pisze się wreszcie bez ograniczeń i niedomówień, a teksty poszczególnych z nich, które z reguły były najpierw publikowane na Zachodzie, zaczęły się ukazywać w krajowych periodykach i w wydaniach książkowych. HRL, KLE, LES.
Dz.: "* Charms, "* Lewin D., >* Waginow, "* Wwiedienskij, "* Zabołockij; Manifest Oberiu, w:
Afiszy Doma pieczati 1928.2 (przedruk Milner-Gulland, zob. niżej); Oberiu, 1991; Tragiczna zabawa Oberiu, czyli inna Rosja poetycka, Kraków 1991.
Lit.: L. Czukowskaja, Właboratońiriedaktora, 1960, wyd. 2: 1963; A. Aleksandrów, Svetova Literatura, Prana 1968.6, Ćeskoslovenska Rusistika 1968.5, Ruś. Lit. 1966.3 i 1970.3 oraz Zwiezda 1966.10;
A. Wołodźko, SIO 1967.3; R. Milner-Gulland, OxfSlP 1970; Russids Lost Literaturę o f the Absurd, red. G. Gibian, Ithaca 1971; M. Arndt, Grani 1971.81; W. Kawierin, Zwiezda 1971.10;
A. Drawicz, w: Zaproszenie do podróży, Kraków 1974, s. 118-40; W. Kasack, w: Forschung und Le-hre. Festgrufi Joh. Schrópfer, Hamburg 1975;
I. Bachtieriew, Wospomincinijti o Zcibołockom, 1977; M. Miejłach, w: A. Wwiedienskij, Połn. sobr. socz., t. l, Ann Arbor 1980; A. Vishevsky, SEEJ 1986.3; A. Gierasimowa, Wopr. Lit. 1988.4;
W. Glocer, Ruś. Lit. 1989.1; W. Kułaków, Sint. 1989.25.
OBOŁDUJEW Gieorgij Nikołajewicz, 19.(7.)5.1896 Moskwa - 27.8.1954 Golicyno (obw. moskiewski), poeta. Od dziecka był wrażliwy na muzykę, później znakomicie grał na fortepianie. Rozpoczęte w 1916 w Moskwie studia humanistyczne musiał przerwać z powodu przewrotu bolszewickiego. W 1919 został powołany do Armii Czerwonej. W latach 20. zaczął pisać wiersze. Równocześnie pracował w różnych wydawnictwach, a także studiował w wyższym instytucie artystyczno-literackim, który ukończył w 1924. Na początku lat 30. mieszkał w Karelii, był dyrygentem młodzieżowych orkiestr, z którymi wyjeżdżał na koncerty. Lata 1933-39, prawdopodobnie z krótkimi przerwami, spędził w łagrach. W czasie II wojny światowej był na froncie. W 1945-54 mieszkał w Golicynie, w Moskwie bywał bardzo rzadko i prawie zawsze po kryjomu. Swoją twórczość poetycką uprawiał w konspiracji, toteż znana była tylko osobom najbardziej zaufanym. Za życia wydał zaledwie jeden wiersz (1929) i jedno opowiadanie (1943). O nieoficjalnym uznaniu dla O. jako twórcy świadczy m.in. obecność na jego pogrzebie A. Achmatowej. Pozostawił po sobie dwa przygotowane do druku zbiorki poezji oraz dużą powieść wierszem Ja widiel (Widziałem), która miała stanowić tom trzeci jego dzieł. Z owej spuścizny jego żona, poetka H. Błaginina, zdołała wydać w ZSRR zaledwie 6 wierszy (1967-78). Zbiór najbardziej reprezentatywnych wierszy O. Ustojcziwoje nierawnowiesije 1979 (Stała nierównowaga) ukazał się w serii wydawniczej Arbeiten und Texte żur Slavistik (Studia i Teksty Slawisty-czne) w Kolonii. Edycję jego utworów w kraju poprzedził obszerny artykuł N. Ja-nowskiego w 1987. Wczesna twórczość O.

435
OBRUCZOW Władimir Afanasjewicz
ma charakter eksperymentalny, typowy dla poezji rosyjskiej lat 20., zwłaszcza dla poetyki "* futuryzmu i "" konstruktywizmu. Można też dopatrzyć się u niego bliskich więzi z członkami grupy "* Oberiu, choć formalnie nigdy do niej nie należał. Główny temat jego poezji to "zachowanie godności ludzkiej, obywatelskiej i twórczej w obliczu wszechwładnego totalitaryzmu" (Ajgi). Istotną rolę w jego utworach, zwłaszcza w wierszach poświęconych S. Prokofjewowi, z którym utrzymywał bliskie kontakty, odgrywa temat muzyki i metaforyka. Główny ton nadaje twórczości O. głęboka rozpacz jednostki w otoczeniu wrogich wszelkiej duchowości nieludzkich sił. EmR, FV, KLE.
Dz.: Wiersze: NM 1929.5, Moskowskij Komsomołce 1967.7.4, Dień Poezii, Moskwa 1968 i 1978, Kołobok 1969.2; Tieatr, Wołga, Saratow 1943.1; Ustojcziwoje nierawnowiesije. Stlchl 1923--J949, Munchen 1979 i wybór: NM 1990.8 oraz Moskwa 1991.
Lit.: E. Błaginina, w: tejże Okna w sad, 1966, s. 65-82; W. Portugałow, Dień Poezii, Moskwa 1968; L. Ozierow, tamże Moskwa 1978; L. Tierie-zin (G. Ajgi), W. Kasack, w: G. O., Ustojcziwoje nierawnowiesije , 1979; I. Burichin, Grani 1980. 118; R. Ziegler, HRL 1983.5-6; N. Janowskij, LO 1987.6.
OBRADOWICZ Siergiej Aleksandrowicz,
14.(2.)9.1892 Moskwa - 25.10.1956 tamże, poeta. Syn rzemieślnika, zafascynowanego literaturą. Od 1907 pracował O. w drukarni, w 1912 opublikował pierwsze próby poetyckie. W 1914-18 walczył na frontach I wojny światowej. Od 1918 znów pracował w jednej z moskiewskich drukarni i należał do "* Pro-letkultu, w którego periodykach zamieszczał swoje wiersze. Drukował je również w wydawnictwach Armii Czerwonej. W 1920 razem z M. Gierasimowem, W. Aleksandrow-skim, W. Kazinem, W. Kiriłłowem i in. założył ugrupowanie literackie "• Kuźnica, walczące o wolną poezję proletariacką, niezależną od czynników partyjnych. W latach 20.
był O. przewodniczącym zarządu "" WAPP. Od 1921 ukazywały się w druku liczne zbiory jego wierszy. W 1922-27 był kierownikiem działu literackiego gazety "Prawda". Podobnie jak inni poeci proletariaccy przerwał swoją twórczość około roku 1935. W 1941 wstąpił do partii. W ostatnich latach życia zajmował się głównie działalnością translatorską i edytorstwem (wydawał poezję narodów ZSRR). O. był typowym poetą proletariackim, piewcą rewolucji październikowej i wolności proletariuszy całego świata ("W pół drogi nie utkwi, nie zatrzyma się ogniste koło rewolucji"). W części wierszy, powstałych w 1921, nawiązywał do konkretnej sytuacji w ówczesnej Rosji: "Cztery lata głodu i męczarni, przy akompaniamencie gwizdów i lamentu" (Oktiabr' 1917-21, Październik 1917-21).
KLE, LE, LES, Ni, Wy75. Dz.: Wzmach, 1921; Sdwig, 1921; Oktiabr', 1922;
Wintowka i lubow'. Slichi 1921-23, 1924; Raboczij front, 1933; Stichotworlenija, 1936; Dorogi, 1947;
Izbr., 1954; Stichi, 1958, 1970. Lit: A. Woronskij, w: tegoż Lit. portriety, t. 2, 1929; S. Kirjanow, Oktiabr' 1947.8; R. Szacewa, w: Proletarskije poety pierwych lei sowietskoj epo-chi, 1959.
OBRUCZOW Władimir Afanasjewicz, 10.
10.(28.9.)1863 Klepienino (gub. twerska) -19.6.1956 Zwenigród (obw. moskiewski), geolog i prozaik. Syn oficera. W 1886 ukończył instytut górniczy w Petersburgu. Jako geolog uczestniczył w wielu ekspedycjach naukowych na Syberię, do Azji Środkowej, Mongolii i Północnych Chin. Był profesorem wyższych uczelni Symferopola (1918-19), Tomska (1919-21) i Moskwy (1921-29). W 1929 został członkiem rzeczywistym AŃ ZSRR, a od 1939 był dyrektorem instytutu zmarzlinoznawstwa AŃ ZSRR. Na jego dorobek naukowy składa się ponad 700 książek i artykułów oraz prawie 3000 referatów. Działalność twórczą rozpoczął już w czasie studiów, w ciągu całego życia jako przyrodnik przekazywał swą wiedzę i doświadczenia

OCHAPKIN Oleg Aleksandrowicz
436
w formie utworów literackich. Debiutował O. powieścią fantastyczną Płutonija 1924 (Plutonia, 1953), powstałą w 1915, w której, nawiązując do doświadczeń J. Verne'a z utworu "Voyage au centre de la terre" (Podróż do środka Ziemi) i wykorzystując dostępną wiedzę, zajmująco i obrazowo przedstawił dzieje początku świata. W tej samej konwencji stworzył często wznawianą powieść Ziemia Sannikowa 1926 (Ziemia Sannikowa, 1954), której akcja toczy się na początku XIX w. na Syberii na wybrzeżu Oceanu Lodowatego Północnego. Własne wyprawy naukowe lub innych podróżników, m.in. Przewalskiego, opisał w powieściach Zototoiskatieli w pustynie 1928 (Poszukiwacze złota na pustyni, 1951) i W diebriach Centralnej Azii 1951 (W ostępach Azji Centralnej).
KLE, LES.
Dz.: Płutonija, 1924,1975,1958 i 1977 (tu też powieść następna); Ziemia Sannikowa, 1926, 1975 i 1986; Zototoiskatieli w pustynie, 1928; Istorija gieotogiczeskich issiedowanij Sibirl w 5-tl tt., 1931--38; Gieołogija Sibiri w 3-ch tt., 1935-38; W diebriach Centralnej Azii, 1951; Wstaro] Sibiri, 1958;
Putieszestwija w proszłoje l buduszczeje, 1961, wy d. 2: 1965.
Lit.: E. Murzajew, NM 1953.10; E. Murzajew, W.W. Obruczow, G. Riabuchin, 1959; M. Postu-palskaja, S. Ardasznikowa, 1963; W. A. Obruczow (praca zbiorowa), 1965.
OCHAPKIN Oleg Aleksandrowicz, 12.10. 1944 Leningrad, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej, wychowywany był przez babcię, która jego przyjście na świat przyjęła jako spełnienie proroctw św. Jana z Kronsztadu: "W najbardziej okropnym roku urodzi się niemowlę płci męskiej, anielskiej piękności. Ono to obwieści słowo Boże narodowi rosyjskiemu, który popadł w grzech" (D. Dar, 1978, s. 53). W młodości O. przez trzy lata śpiewał w chórze Aleksandro-Ne-wskiej Ławry, po ukończeniu 7-klasowej szkoły podstawowej uczył się na malarza artystę. Pobierał też naukę śpiewu w szkole
muzycznej im. Musorgskiego, potem pracował w Małym Teatrze Operowym jako oświetlacz i statysta. Imał się także różnych innych przypadkowych zajęć, m.in. był palaczem. Równocześnie intensywnie zajmował się samokształceniem, wiersze pisał od najmłodszych lat. W czerwcu 1964 na dzwonnicy klasztoru Smolny miało miejsce pierwsze, niezwykle ważne dla O. spotkanie z powracającym z zesłania I. Brodskim. Przed oskarżeniem o pasoźytnictwo i sądem (z podobnych powodów został aresztowany i skazany Brodski) uchronili O. Dawid Dar i jego żona, pisarka Wiera Panowa, która w latach 1966-70 zatrudniła poetę w charakterze sekretarza literackiego i zatroszczyła się o przyjęcie go do związku zawodowego pisarzy sowieckich (1972). Podobnie jak Dimitrij Bobyszew, Boris Kuprijanow, Konstantin Kuźminski i Aleksandr Ożyganow należał O. do grupy nonkonformistycznych poetów leningradzkich, biorących m.in. udział w spotkaniach u D. Dara, na których były prezentowane i omawiane ich utwory. W ZSRR wiersze O. ukazywały się w druku bardzo rzadko, do 1975 wydał ich zaledwie 7, podczas gdy jego ówczesny dorobek poetycki wynosił 7 zbiorków. Beznadziejna sytuacja O. jako przedstawiciela "drugiej kultury", ograniczonego wyłącznie ramami "" Sa-mizdatu, wywoływała w nim nastrój osamotnienia i rozpaczy. Wiersze, zamieszczone w antologii "Apołłon-77", przygotowanej przez M. Szemiakina, zapoczątkowały publikację utworów O. za granicą (ponad 30 z nich weszło do "The Blue Lagoon Antho-logy", 1983). Mimo to większość jego wierszy jest nadal nie znana. 16.4.1976 zorganizował O. w swoim mieszkaniu pierwsze w ZSRR sympozjum, poświęcone N. Gumilowowi (zob. Gumilowskije cztienija, Wien 1984). Pierwszy, nieduży zbiorek jego poezji Pyłaju-szczaja kupina (Krzak gorejący) ukazał się dopiero w 1990. O. mieszka w Petersburgu. Poezję O. przenika nastrój natchnienia i głębokiej wiary w Boga. Źródła jego twórczości tkwią w XVII i XVIII wieku. Począt-

437
OCUP Nikołaj Awdijewicz
kowo pisał też wiersze sylabiczne. Rozwija nurt poezji religijnej, bliskiej tradycji M. Łomonosowa i G. Dierżawina. W swoich wierszach łączy pierwiastek narracyjny z refleksją. Są one świadectwem ciągłych poszukiwań własnego miejsca w życiu: w otoczeniu, wrogo usposobionym do jego poglądów, w kręgu przyjaciół, w ukochanym Sankt-Pe-tersburgu, w literaturze i w stosunku do Boga. Cechą charakterystyczną jego poetyki jest kontrastowość, czego typowym przykładem może być wieloplanowy, przepełniony sprzecznościami obraz sfinksa (Sfinks, 1972). W utworach o tematyce religijnej, jak np. w wierszu Wchód Gospodień w Ijerusa-lim 1970 (Wjazd Jezusa do Jerozolimy), zwraca się O. bezpośrednio i w formie alegorycznej do spraw współczesnych, a ukazując konkretne sytuacje życiowe, jak np. spotkanie z Brodskim (losifu Brodskomu, 1970), pierwiastek osobisty łączy z poszukiwaniem treści uniwersalnych. Zawsze spogląda na postępki ludzi przez pryzmat absolutu moralnego, pierwiastka Bożego, którego wyrazem jest sumienie. EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Apołłon-77, Paris; Wr. i My 1977. 23,1978.30 i 34; Grani 1977.103,1978.110; Echo 1979.1; Pieriekriostki, Philadelphia 1979.3;
Wiestnik RChD 1981.134; The Blue Lagoon An-thology, Newtonville (Massachusetts) 1983.4B (tamże listy, 1983.2A); Znamia 1991.7. Pytaj'u-szczaja kupina, 1990.
Lit.: K. Kuźminskij, w: The Blue Logoon Antholo-gy 1983.2 A; D. Dar, tamże 1983.4 A; W. Bielaki, w: tegoż Russkaja poezija 1956-1986, Orange (Connecticut) 1987; W. Toporów, Smiena 1991. 23.11.
OCUP G. A. "" RAJEWSKIJ G. A.
OCUP Nikołaj Awdijewicz, 23.10. (n.st.?) 1894 Carskie Sioło - 28.12.1958 Paryż, poeta. Jego ojciec był nadwornym fotografem w Petersburgu. W 1913 O. ukończył gimnazjum w Carskim Siole i studiował na uniwersytecie w Petersburgu i Paryżu. Był zwolennikiem programu estetycznego N. Gumilo-wa i akmeistycznego "* Cechu Poetów, w którego reaktywowaniu uczestniczył w 1920. W wydawnictwie Cechu Poetów wyszedł pierwszy tomik jego poezji pt. Grad 1921 (Gród). Wyemigrował w 1922, początkowo do Berlina, gdzie opublikował nowe wydanie swego debiutanckiego zbiorku, potem do Paryża. Współpracował tu z wieloma czasopismami, a także wydał dwa następne tomiki wierszy, obejmujące utwory z lat 1922-26: W dymu 1926 (W dymie) oraz poemat Wstriecza 1928 (Spotkanie), napisany w Berlinie. W 1930 Instytut Wschodnioeuropejski we Wrocławiu opublikował monografię O. pt. Die neueste russische Dichtung (Najnowsza poezja rosyjska). W tym samym roku O. założył czasopismo "Czisła", którego cel widział w przekazaniu młodemu pokoleniu emigracji rosyjskiej kultury okresu petersburskiego. Czasopismo stało się miejscem prezentacji utworów początkujących literatów. Fascynacja Dantem i doskonała orientacja w jego twórczości znalazła wyraz w powieści O. Beatricze w adu 1939 (Beatry-cze w piekle), której akcja toczy się w środowisku emigracji paryskiej. Podczas wojny O. walczył we włoskim ruchu oporu. Za działalność antyfaszystowską był aresztowany. Druga jego próba ucieczki z obozu koncentracyjnego, podjęta w 1942, zakończyła się sukcesem. W czasie wojny zaczął pisać obszerny, liczący 12 000 wersów poemat pt. Dniew-nik w stichach (1935-50) 1950 (Dziennik wierszem). Po wojnie otrzymał we Francji stopień naukowy profesora za pracę o Gu-milowie (1951) i wykładał w Ecole Normale Superieure. W 1958 opublikował dramat Tri caria (Trzej królowie), oparty na motywach biblijnych. Na krótko przed swą nagłą śmiercią wydał zbiory wierszy F. Tiutczewa (1957) i Gumilowa (1958). Dwa tomy jego własnej poezji z lat 1918-58, zebrane pod tytułem Żyzń i smiert', 1961 (Życie i śmierć) były opublikowane pośmiertnie z przedmową A. Mazona i K. Pomierancewa. W tym samym roku wyszła 2-tomowa edycja jego ar-

ODARCZENKO Jurij Pawłowicz
438
tykułów o literaturze. W ZSRR wiersze O. ukazały się po raz pierwszy w 1987. O. był jednym z najbardziej utalentowanych poetów i niezwykle ważną postacią emigracji rosyjskiej w Paryżu. Swoje zetknięcie z kulturą innych krajów Europy Zachodniej (włoską i francuską) potrafił twórczo wykorzystać w poezji. Zasadniczy ton jego twórczości lirycznej stanowi pochwała życia w różnych jego przejawach (sfera doznań cielesnych także nie jest mu obca). O śmierci mówi z pozycji człowieka wierzącego. Liryki konstruowane są z partii opisowych i refleksyjnych, w poematach i wierszowanym dzienniku przeważa element epicki. W całej twórczości O. stale jest obecna literatura rosyjska jako obiekt rozmyślań lub porównań. Be-atrycze Dantego, o której mówi w poezji, powieści i artykułach krytycznoliterackich, jest według niego "najbardziej śmiałą syntezą filozofii, teologii i najzwyklejszej, ziemskiej miłości" ("Lit. oczerki", s. 136). W swoim dramacie Tri caria, w którym przedstawia króla Dawida i zdarzenia zaczerpnięte ze Starego Testamentu, zadaje pytanie o siłę wiary. W zbiorze artykułów krytycznych, zatytułowanym Sowriemienniki 1961 (Moi współcześni), znalazły się eseje O. o A. Biełym, K. Czukowskim, S. Jesieninie, N. Gumilowie, J. Zamiatinie i o najnowszej literaturze rosyjskiej. Następny tom jego prac krytyczne- i historycznoliterac-kich zawiera 12 esejów (wydanych, niestety, bez przypisów), w których mówi o poezji F. Tiutczewa i M. Lermontowa, a także prezentuje swoją koncepcję "personalizmu", opartą na chrześcijańskiej zasadzie "ora et labora" i przeciwstawioną zarówno komunizmowi, jak i kapitalistycznemu indywidualizmowi.
EmR, Fo, KLE, Wy75.
Dz.: Grad, 1921, wyd. 2: Berlin 1922 (reprint Letch-woth 1976); W dymu, Paris 1926; Wstriecza, tamże 1928; Die neueste russische Dichtung, Breslau 1930; Bealricze w adu, Paris 1939; Dniewnik w sti-chach, tamże 1950; Tri caria, tamże 1958; Żyzń i smiert' w 2-ch tt., tamże 1961; Sowriemienniki,
tamże 1961; Lit. oczerki, tamże 1961; Wiersze:
LR 1987.21.8; Znamia 1990.12; Razgowory w dwójom, Pietierburg 1993. Lit: P. Bicylli, Sowr. Zap. 1928.35 i Ruś. Zap. 1939.19; Z. Gippius, Czisła 1930.2/3; B. Popław-skij, tamże 1930/31.4; P. Twier.skoj, Grani 1951. 11; N. Tarasowa, tamże 1958.39; W. Złobin, Wozr. 1959.86; J. Gorbow, tamże 1961.120; W. II-jin, tamże 1965.161; W. Cybin, LR 1987.21.8.
ODARCZENKO Jurij Pawłowicz, 1903 - lato 1960 Paryż, poeta. Wychowywał się na Ukrainie, na emigracji mieszkał w Paryżu. Był właścicielem salonu krawieckiego, szyjącego suknie z jedwabi, które sam barwił. W latach 30. nie miał kontaktu ze środowiskiem paryskich literatów emigracyjnych, był zaprzyjaźniony jedynie z W. Smoleńskim. W 1947 wydał almanach "Orion", w którym znalazły się utwory m.in. I. Bunina, B. Zaj-cewa, A. Riemizowa i G. Iwanowa. Od 1948 O. zamieszczał odrębne wiersze na łamach periodyków "Nowyj Żurnał" i "Wozrożdie-nije". Jedyny, nieduży, złożony z 46 wierszy tomik Dieniok (Dzionek) opublikował w 1949. Skrócił sobie życie z własnej woli. W 1983 ukazał się zbiór jego wierszy i prozy przygotowany przez W. Bietakiego. "* Pie-riestrojka przyczyniła się do opublikowania niektórych jego wierszy w ZSRR (1990). Wiersze O. mają charakter paraboliczny. Przedstawiał w nich zarówno zdarzenia codzienne, jak i surrealistyczne. Wymowę poszczególnych utworów potęgował stosując nieoczekiwane zakończenia, wskazując na nie poznane, drzemiące w duszy człowieka moce. Równocześnie przez całą jego twórczość przewija się motyw wiary w Boską sprawiedliwość. "O. kreśli jak gdyby trzywar-stwowy schemat psychologii człowieka:
w największej głębi umieszczona jest jego wiara, sumienie i duchowość. Wyżej znajduje się warstwa wszelkiej podłości i zła, czyli podziemie. A całkiem na wierzchu wystaje cienka warstwa przyzwoitości, dobrych manier" (W. Bietaki). Bliska więź twórczości O. ze światem demonicznym uwidacznia się

439
ODOJEWCEWA Irina Władimirowna
zwłaszcza w jego prozie. Zdarzenie, przedstawione w opowiadaniu Nocznoje swidanije 1956 (Nocne spotkanie), sprawia wrażenie faktu. Opisuje w nim jedną z wizyt u siebie Włodzimierza (Smoleńskiego), który rozprawia na temat równoważności przed sądem Bożym działalności twórczej i czynów ludzkich. Okazuje się tymczasem, że jest to wizjonerskie przywołanie postaci dopiero co zmarłego poety. Utwory O., pozornie proste i bezpretensjonalne, przy bardziej wnikliwym odczytaniu pozwalają dostrzec ukryte w nich wielkie bogactwo duchowe.
EmR, Fo.
Dz.: Dieniok, Paris 1949; Nocznoje swidanije, Wozr. 1956.67; Stichi i proza, Paris 1983; Wiersze: Ogoniok 1990.36, LO 1990.7. Lit.: K. Pomierancew, Mosty 1966.12 oraz w: J. O., Stichi i proza. 1983, RM 1985.25.4, 1990.26.1 i w: tegoż Skwoź smiert', London 1986; J. Terapia-no, RM 1975.24.5; W. Bietaki w: J. O., Stichi i proza, 1983 i w: tegoż Russkaja poezija za 30 let, 1987; B. Filippow, NRS 1983.18.9; I. Odojewce-wa, RM 1984.8.11 i 1990.23.11; I. Januszewskaja, Strielec 1988.6.
ODOJEWCEWA Irina Władimirowna (właśc. Iraida Gustawowna Iwanowa, z d.
Heinicke), 23.11.(n.st.?)1901 Ryga - 15.10. 1990 Leningrad, poetka i powieściopisarka. Córka adwokata. Po przewrocie bolszewickim w Piotrogrodzie była uczennicą N. Gu-milowa. Pierwszy zbiór wierszy Dwór czudies 1922 (Dwór cudów) opublikowała tuż przed "* emigracją za granicę, dokąd udała się z mężem poetą Gieorgijem Iwanowem. W 1922 przez Berlin dotarła do Paryża, gdzie kontynuowała działalność literacką. Tworzyła w tym czasie przede wszystkim utwory prozatorskie. Jej powieści Angiet smierti 1927 (Anioł śmierci), Izolda 1931, Zierkało 1939 (Zwierciadło) i Ostaw' nadiez-du nawsiegda 1954 (Porzuć nadzieję na zawsze) cieszyły się dużą popularnością i zostały przetłumaczone na język francuski (1948) i angielski (1949). Dopiero po wojnie zaczęła znów wydawać tomiki poezji, m.in.
Kontrapunkt 1950, Diesiut' let 1961 (Dziesięć lat) i Zlatają cep' 1975 (Złoty łańcuch), włączając do nich również w formie nieco zmienionej swe wcześniejsze wiersze. W książce wspomnień, zatytułowanej Na bieriegach Niewy 1967 (Nad brzegami Newy), ujęła lata 1918-22 i opisała głównie swe spotkania z N. Gumilowem, G. Iwanowem, O. Man-delsztamem i M. Kuzminem. W następnym tomie wspomnień Na bieriegach Sieny 1983 (Nad brzegami Sekwany) o pobycie w Paryżu mówi niewiele. Okazyjnie uprawiała też krytykę literacką. Mieszkała w Paryżu, ale pod wpływem klimatu "* pieriestrojki 11.4. 1987 przeniosła się do Leningradu. Od tego czasu jej utwory ukazywały się w sowieckich wydawnictwach. Wczesne wiersze O. świadczą o tym, że znajdowała się pod wpływem akmeistów. Zgodnie z duchem czasów (por. N. Tichonow) napisała kilka ballad poświęconych aktualnej wówczas tematyce. Niektóre utwory, jak np. wiersz przedstawiający wizjonerski obraz Gumilowa po jego straceniu, wyróżnia obecność w nich pierwiastków nadzmysłowych. Stop elementów irrealnych i realnych, marzenia i rzeczywistości cechuje również poetykę późnych wierszy O. Będąc już w podeszłym wieku wyznała, że doznania parapsychologiczne były bodźcem do napisania niektórych wierszy. Poezja O. ma charakter subiektywno-lirycz-ny. Niektóre wiersze poświęciła zaprzyjaźnionym pisarzom. Liczne utwory ukształtowała w formie dialogu z własnym "ja". Zastanawia się w nich nad istotą twórczości poetyckiej, nad minionym życiem, do którego w zasadzie ma pozytywny stosunek. Utwory prozatorskie O. napisane są klarownie i zajmująco. W trzech pierwszych powieściach, których akcję sytuuje we Francji, ukazuje problemy życiowe młodej, przedwcześnie dojrzałej dziewczyny. Akcja powieści Zierkało toczy się częściowo w środowisku francuskich filmowców. W czwartej powieści Ostaw' nadieżdu nawsiegda O. rysuje obraz Rosji sowieckiej końca lat 30., który zdaniem niektórych krytyków został bardzo

ODWILŻ
440
zniekształcony. Równocześnie akcentowali oni nowatorstwo problematyki utworu (temat wolności wewnętrznej i zewnętrznej, rozczarowanie do bolszewików itp.). Wspomnienia O. o petersburskim okresie życia oprócz walorów artystycznych posiadają też dużą wartość historyczną. EmR, Fo, HRL, KLE, Ni, Wy75, Wy82. Dz.: Dwór czudies, 1922; Angieł smierti, Paris 1927, wyd. 2: 1928; Izolda, Berlin 1931; Zierkalo, Paris 1939; Kontrapunkt, tamże 1950; Stichi, na-pisannyje wo wriemia bolezni, tamże 1952; Osfaw' nadieżdu nawsiegda, NY 1954; God żyzni, Wozr. 1957.63-68; Diesiat' let, Paris 1961; Odinoczestwo, Washington 1965; Na bieriegach Niewy, tamże 1967, Zwiezda 1988.2-5 i wyd. oddz. 1989; Złata-ja cep', Paris 1975; Portriet w rlfmowannoj ramie, tamże 1976; Wywiady: RM 1983.3.3 i 1984.11.10;
Wopr. Lit. 1988.12 i LG 1989.19.7. Na bieriegach Sieny, Paris 1983 i Zwiezda 1988.8-12; Na bieriegach Lety, RM 1990.2-23.11.
Lit.: I. Erenburg, Nowaja Russkaja Kniga, Berlin 1922.3; W. Mirnyj, Sowr. Zap. 1939.69; G. Ada-mowicz, NŻ 1960.61; A. Bachrach, Mosty 1961.7 i Grani 1983.130; R. Gul, NŻ 1968.92; Z. Szachow-skaja, Wozr. 1968.196; F. Bobrowa, NŻ 1982. 146; T. Fiesienko, tamże 1984.155; A. Kudriaw-cew, A. Sabow, LG 1987.29.4; Nekrolog: LR 1990.19.10; A. Radaszkiewicz, LO 1990.11;
K. Pomierancew, RM 1991.11.1.
ODWILŻ, określenie zapożyczone z noszącej identyczną nazwę opowieści I. Erenbur-ga, utrwalone zwłaszcza w literaturoznaw-stwie zachodnim, stosowane dla oznaczenia okresu życia kulturalno-politycznego w ZSRR po śmierci Stalina (5.3.1953), charakteryzującego się pewnym jego ożywieniem i liberalizacją. W ZSRR zostało powszechnie przyjęte dopiero w latach "* pie-riestrojki. Po represyjnej polityce czasów stalinowskich, która spowodowała ogromny spadek poziomu drukowanych pozycji literackich na skutek przemilczania szeregu ważnych utworów i likwidacji wielu pisarzy, kolejne dziesięciolecie rozpoczęło w środowisku pisarskim okres nadziei i przebudzenia twórczego ("" rehabilitacja). Partia
i rząd poszukiwali nowych form nadzoru nad procesem literackim. Usiłowano znaleźć środki zaradcze, odmienne od stosowanych w przeszłości, ale zapewniające skuteczną kontrolę nad poczynaniami twórców i ograniczające ich krytykę pod adresem partii i sowieckiego systemu. W ówczesnej polityce partii w dziedzinie literatury ujawniały się zarówno tendencje konserwatywne, jak i liberalne. Okres o. składa się z trzech etapów, ściśle związanych z istotnymi, zwrotnymi wydarzeniami politycznymi. Pierwszy z nich -1953/54 rozpoczął się pod znakiem wystąpień krytycznoliterackich I. Erenburga, K. Paustowskiego, W. Pomierancewa i F. Ab-ramowa, którzy otwarcie odcięli się od politycznej frazeologii "* realizmu socjalistycznego. Początek o. w metaforycznej formie zapowiadał już N. Zabołocki w wierszu Ot-tiepiel (Odwilż), opublikowanym na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" w październiku 1953. W ślad za nim w maju 1954 w miesięczniku "Znamia" pojawiła się identycznie zatytułowana opowieść Erenburga. Atak sił konserwatywnych spowodował usunięcie ze stanowiska red. nacz. "Nowego Miru" A. Twardowskiego (wrzesień 1954). Różnica zdań i nastrojów wyraźnie uwydatniła się na II zjeździe pisarzy ZSRR. Drugi etap o. nastąpił po XX zjeździe KPZR, na którego zamkniętym posiedzeniu Chruszczow przedstawił referat o przestępstwach Stalina, tworząc podstawy do legalnej krytyki i rozrachunku z minioną epoką. Szczególnie doniosłym osiągnięciem tego etapu była powieść W. Du-dincewa Nie chlebom jędrnym 1956 (Nie samym chlebem) i almanach "Litieraturnaja Moskwa" (1956.2), do którego redakcji wchodzili m.in. K. Paustowski, W. Kawierin, W. Tiendriakow i E. Kazakiewicz. Powstanie przeciwko władzy sowieckiej na Węgrzech jesienią 1956, którego zdławienie miało duży wpływ na umysły młodej generacji poetów rosyjskich (m.in. na I. Brodskiego), spowodowało zaostrzenie polityki restrykcyjnej również w ZSRR, o czym świadczyły m.in. poważne zarzuty pod adresem wyżej

441
OGNIOW Mikołaj
wymienionych publikacji. Niemniej w ówczesnej literaturze i krytyce nadal współistniały oba nurty: nonkonformistyczny i konserwatywny. W latach szczególnie ostrej presji sił wstecznych (1959/60) zaczęło się ukazywać pierwsze czasopismo "* Samizdatu. Liberalny kurs ówczesnego życia kulturalnego został poparty na XXII zjeździe KPZR, na którym oficjalnie potępiono Stalina i jego rządy. Do najbardziej znaczących publikacji trzeciego etapu o. należą: powieść J. Bonda-riewa Tiszyna (Cisza), zmierzająca do prawdziwego naświetlenia lat powojennych, sztuka W. Różowa Zatiejnik (Organizator imprez), ukazująca wpływ atmosfery strachu i przemocy na życie osobiste ludzi, Propa-wszyje bież wiesti (Zaginieni bez wieści) S. Złobina, potępiające władzę sowiecką za prześladowanie jeńców hitlerowskich obozów oraz opowieść A. Sołżenicyna Odin dień Iwana Dienisowicza (Jeden dzień Iwana Denisowicza), która jako pierwsza wnosiła do literatury prawdziwy obraz powszedniości sowieckich łagrów. Celem zahamowania nurtu krytycznego literatury, podejmującego obrachunek z negatywnym dziedzictwem stalinizmu i jego pozostałościami w ówczesnej rzeczywistości, partia zimą 1962/63 organizowała spotkania z pisarzami. W rezolucji ZP ZSRR z 28 marca 1963, skierowanej do KC KPZR, podkreślano pełne podporządkowanie się literatury wymogom realizmu socjalistycznego i zasadzie "* partyjności. Na lipcowym plenum KC KPZR 18.6.1963 sekretarz KC ds. kultury L. Iljiczow ostro krytykował odstępstwa od pryncypiów ideologicznych "w walce z burżuazyjną ideologią" (LG 1963.19.6). Wyrazistym przejawem powrotu dogmatycznych, wrogich kulturze tendencji w ZSRR było postępowanie sądowe w sprawie I. Brodskiego w marcu 1964. Okres o. został zamknięty w chwili odsunięcia od władzy Chruszczowa w październiku 1964. W okresie breżniewowskim administracyjną władzę nad literaturą sprawowali konserwatywni biurokraci i pisarze. Rozczarowanie, jakie ogarnęło twórców na skutek
zatrzymania się o., powrotu do praktyki przymusu i represji, w innych wprawdzie niż w czasach stalinowskich rozmiarach i formach, znalazło w tym czasie wyraz w kolejnej fali ** emigracji i pojawieniu się ** Ta-mizdatu. Za rządów M. Gorbaczowa te lata określano mianem "epoki zastoju". Rozpoczęty w 1986 okres pieriestrojki już na samym początku przyniósł literaturze rosyjskiej znacznie więcej wolności niż lata o. HRL.
Lit.: G. Gibian, Minneapolis 1960; A. Stemmin-ger, Wiesbaden 1965; H. Segall, HRL 1985; Ot-tiepiel, t. 3,1989-90.
OGNIOW Nikołaj (właśc. Michaił Grigorje-wicz Rozanow), 26.(14.)6.1888 Moskwa - 22. 6.1938 tamże, prozaik. Syn adwokata. W 1906 został aresztowany za nielegalną działalność, od 1910 pracował w towarzystwie opieki nad uczącą się młodzieżą rejonu butyrskiego w Moskwie. W okresie I wojny światowej był na froncie. Po przewrocie bolszewickim kontynuował swoją pracę z młodzieżą. Założył w Moskwie pierwszy teatr dla dzieci i napisał dla niego wiele sztuk, które potem były wystawiane również w innych miastach. W 1921-24 pracował w koloniach dziecięcych Moskwy. Swoje opowiadania ogłaszał w periodykach od 1906. W 1925 najważniejsze z nich zebrał i wydał w formie książkowej. Od tego czasu poświęcił się wyłącznie pracy literackiej. Należał najpierw do grupy konstruktywistów, potem przeszedł do "" Pieriewału. Rozgłos w kraju i za granicą zyskał dzięki opowieści Dniewnik Kosti Riab-cewa 1926-27 (Pamiętnik Kosti Riabcewa, 1958). Fabułę tego utworu rozwinął w opowieści Ischod Nikpietoźa 1928 (Koniec Nik-petoża) oraz w powieści Tri izmierienija 1929-32 (Trzy wymiary). W 1937 wykładał w IŁ. Po zbiorku Rasskazy 1938 (Opowiadania), opublikowanym w roku śmierci pisarza, jego utwory w ZSRR nie były wznawiane. Dopiero w 1966 ponownie wydano opowieść Dniewnik Kosti Riabcewa. O śmierci O. poinformowano, ale od 1939 jego nazwi-

OGONIOK
442
sko na dłuższy czas zostało wymazane z literatury. Pierwsza obszerniejsza publikacja poświęcona O. ukazała się w 1963. Szeroki rozgłos, jak pisał A. Woronski, przyniosły O. już jego wczesne, "niezwykle interesujące, napełnione głęboką treścią" i opisami trupów, grabarzy i wampirów opowiadania, napisane pod wpływem L. Andriejewa, F. Sołoguba i A Biełego. W opowieści Dniew-nik Kosti Riabcewa oczami 15-letniego, wcale nieidealnego ucznia ukazał próby zreformowania nauki w starszych klasach szkoły średniej, podejmowane przez sowieckie władze oświatowe w 1923/24, kiedy odpowiedzialność za realizację programu usiłowano przerzucić na barki uczniów i priorytetowo traktowano ich aktywność polityczną. W następnych utworach, ukazujących dalsze dzieje Kosti Riabcewa, brakuje otwartości i szczerości w ujęciu przeżyć bohatera, zademonstrowanych w części pierwszej. Ich wartość artystyczna znacznie spadła na skutek wprowadzenia komentarzy odautorskich, za pomocą których O. zgodnie z zaleceniami krytyki i czynników partyjnych chciał przezwyciężyć jednostronność formy dziennika intymnego.
BRP76, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP3, Wy75. Dz.: Rasskazy, 1925; Dniewnik Kosti Riabcewa, 1927, wyd. 2 uzupełn. 1929, wznowienie 1966; Is-chod Nikpietoża, 1930; Kruszenije antienny, 1933;
Tri izmierienija, 1933; Rasskazy, 1938; Iz litieratur-nych archiwów. Pisma 1926-31, NM 1964.10. Sobr. socz. w 5-ti tt. (wydano t. l, 3, 4), 1928-29. Lit.: A. Woronskij, w: tegoż Lit. portriety, t. 2, 1929; A. Sieliwanowskij, NM 1933.1; L. Kassil, LR 1963.28.6; W. Iwaszczenko, LG 1967.15.2.
OGONIOK, tygodnik społeczno-polityczny i artystyczno-literacki, założony z inicjatywy M. Kolcowa. Ukazuje się w Moskwie od l. 4.1923. Zamieszcza na swych łamach materiały ilustrowane z dziedziny polityki, kultury i ekonomiki, a także wywiady i fotoreportaże. Literaturę piękną reprezentują wiersze, opowiadania i fragmenty prozy epickiej oraz towarzyszące im przeglądy krytycznoliterackie. W 1923-38 red. nacz. był M. Kolców, ściśle współpracujący z J. Zozulą, później przez krótki czas J. Pietrow, a następnie A. Surkow. W 1953 redakcję tygodnika powierzono A. Sofronowowi, który nadał pismu kierunek arcykonserwatywny i uczynił z niego główny bastion walki z miesięcznikiem "Nowyj Mir" i A. Twardowskim (1969.30, por. NM 1969.7). Sofronow został usunięty ze stanowiska po objęciu rządów przez M. Gorbaczowa w kwietniu 1986. Jego miejsce od lipca tegoż roku (nr 26) zajął W. Koroticz, który przekształcił O. w czołowy organ epoki głasnost' (jawności) i "" pie-riestrojki, ale po swych wahaniach w czasie sierpniowego puczu w 1991 musiał ustąpić ze stanowiska. Po nim funkcję red. nacz. objął L. Guszczew (od nr 36). W tym czasie na łamach tygodnika ukazywały się artykuły rozrachunkowe, mówiące o przestępstwach Stalina oraz podejmujące aktualne problemy społeczne. Ponadto były w nim zamieszczane dotąd zabronione utwory literackie. O. zapoczątkował rehabilitację N. Gumilo-wa (1986.17) oraz otworzył swe łamy dla W. Chodasiewicza (1986.48) i A. Barkowej (1988.35). W 1987/88 istniała w tygodniku rubryka pt. "Antologia rosyjskiej poezji XX w.", systematycznie zapełniana przez J. Jew-tuszenkę, który przedstawił w niej wielu represjonowanych, zgładzonych i przemilczanych twórców. Podobną rubrykę pt. "Rosyjska proza XX w. - Z zasobów magazynowych" w 1989/90 redagował B. Samów. O. prowadził ostrą polemikę z miesięcznikami "Nasz Sowriemiennik", "Mołodaja Gwardi-ja" i "Moskwa", która osiągnęła swój punkt kulminacyjny na początku 1989, kiedy to oponenci zarzucili jego redakcji "trywializa-cję wartości kulturowych", a zwłaszcza dorobku kultury narodu rosyjskiego. Zwolennicy zaś podkreślali zasługi tygodnika, a przede wszystkim znaczenie kierowanej przez D. Lichaczowa akcji ratowania zabytków kultury i przestrzegali przed szkodliwymi dla dalszego rozwoju prawdziwej demokracji skutkami sprowadzania polemiki ideowej do rozgrywek natury personalnej,

443
OKTIABR'
jak miało to miejsce w przypadku J. Bonda-riewa (zob. Prawda 1989.18.1, O. 1988.1 i 1989.6). W 1988 w tygodniku ukazały się m.in. opowiadania F. Abramowa, A. Bitowa, I. Drucego, K. Ikramowa, F. Iskandera, F. Kołuncewa, W. Kondratjewa, W. Krupina, J. Nagibina, L. Pietruszewskiej, J. Siegiela, N. Szmielowa, B. Wasiljewa, K. Worobjowa
1 G. Żżenowa. Udział beletrystyki zmniejszył się od 1990. Nakład tygodnika w 1923 wynosił 42 000 egzemplarzy, w 1929-86 - l 500 000-
2 000 000, w 1989 - 3 200 000, w 1990 -- 4 600 000, w 1991 - 1 800 000, a w 1993 -204000.
Lit.: G. Biełaja, G. Skorochodow, w: Oczerki isto-rii russkoj sowietskoj żurnalistiki 1917-1932, t. l, 1966; Rozmowa z W. Koroticzem, O. 1989.5;
O. Prochorowa i A. Ginzburg, RM 1989.26.5;
Ogoniok. Die beslen Erzahiungen aus der russi-schen Perestroika-Zeitschrift (des Jahres J 988), red. i przedmowa W. Kasack, 1990.
OKTIABR' (l) miesięcznik literacki, wydawany w Moskwie od 1924. Początkowo był czasopismem dogmatyczno-partyjnego ugrupowania "" MAPP, potem w 1925 organem prasowym "" WAPP-u, w 1926-32 WAPP-u i MAPP-u, w 1933-34 komitetu organizacyjnego ZP ZSRR, w 1934-57 ZP ZSRR, a w 1958-90 ZP RFSRR. W toku reorganizacji w związku z nową ustawą prasową stał się od 1990 (nr 8) "niezależnym miesięcznikiem li-teracko-publicystycznym Rosji". W pierwszych latach istnienia redaktorzy pisma, wywodzący się spośród działaczy WAPP-u, zmieniali się kilka razy (S. Rodów, G. Lele-wicz, A. Fadiejew). W 1926-29 na czele redakcji stał A. Sierafimowicz. W 1931 funkcję red. nacz. miesięcznika objął F. Panfiorow, który był członkiem koi. red. od 1928. Pozostał niezmiennie na tym stanowisku do 1954, z wyjątkiem krótkiej przerwy w 1930, kiedy wszyscy członkowie redakcji zostali zawieszeni w swych obowiązkach. Po opublikowaniu na łamach czasopisma wypowiedzi P. Wierszygo-ry, domagającego się od literatury prawdziwego ukazania walk partyzanckich
z okresu minionej wojny, Panfiorow w 1954-57 został zastąpiony przez M. Chrapczenkę, ale potem ponownie objął redakcję miesięcznika i pełnił tę funkcję do końca życia. Po nim stanowisko red. nacz. powierzono W. Koczetowowi (1961-73), stałemu przeciwnikowi liberalnych tendencji "Nowego Miru", który uczynił z O. prawdziwy bastion totalitaryzmu. Za czasów jego następcy - A. Ana-njewa, zwłaszcza w okresie ** pieriestrojki wartość literacka O. znacznie wzrosła. Wśród pisarzy, którzy w 1924-90 przez dłuższy czas wchodzili w skład jego koi. red. byli m.in. A. Biezymienski (1924-25, 1932-37), M. Szołochow (1928-30,1931-41,1954-58), A. Surkow (1931-41), W. Ujenkow (1931-51), A. Afinogienow (1932-37), P. Pawlenko (1941-45), S. Szczipaczow (1941-45, 1954-57), A. Pierwicncew (1946-81), B. Polewoj (1946-50), S. Babajewski (1951-54, 1957-87), M. Bubiennow (1960-67), A. Prokofjew (1967-71), P. Proskurin (1974-78), G. Ba-kłanow (1974-86), A. Prochanow (1982-89) i R. Kiriejew (od 1987). Między 1989 a 1991 do grona doradców należeli m.in. A. Ada-mowicz, W. Byków, B. Wasiljew, A. Woznie-sienski, A. Gielman, D. Granin, P. Kiriejew, W. Kondratjew, J. Moric, A. Sałynski i J. Czerniczenko. W latach 20. większość najbardziej znaczących utworów ukazywała się w miesięcznikach "Krasnaja Nów'" i "Nowyj Mir", z którymi O. prowadził zażartą walkę. W latach 30. na łamach czasopisma O. zamieszczali swe utwory A. Cza-pygin, W. Kawierin, W. Szyszkow i A. Tołstoj. W okresie II wojny światowej publikowano tam m.in. prozę A. Czakowskiego, B. Gorbatowa i W. Wasilewskiej. W latach powojennych ukazały się liczne utwory, będące przejawem "* teorii bezkonflikto-wości i kultu Stalina w literaturze. W okresie "* odwilży i po jej zahamowaniu O. pozostawał wierny swym pryncypiom i za naczelne zadanie literatury uważał ilustrowanie aktualnej polityki partii. Jaskrawym tego dowodem były utwory S. Babajewskicgo, J. Dołmatowskiego, B. Po-

OKTIABR
444
lewoja, A. Sofronowa i W. Zakrutkina, najczęściej drukowane w nim w końcu lat 70. i na początku 80. Największym osiągnięciem pisma w okresie pieriestrojki było pierwsze w kraju opublikowanie powieści W. Gross-mana Żyzń i sudba 1988 (Życie i los) oraz jego opowieści Wsio tieczot 1989 (Wszystko płynie). Ponadto miesięcznik udostępnił czytelnikowi dotąd zabronione utwory M. Buł-hakowa (1987), A. Galicza, N. Korżawina, S. Lipkina (1988), S. Dowłatowa, Saszy Soko-łowa (1989), W. Kormera, W. Maksimowa
(1990), M. Ałdanowa, N. Bierbierowej, Wikt. Niekrasowa, W. Szałamowa, J. Satu-nowskiego, W. Wojnowicza, A. Zinowjewa
(1991). Nakład miesięcznika w 1927 wynosił 10 000 egzemplarzy, w 1986 - 175 000, w 1989 - 380 000, w 1991 - 242 000, a w 1993 - 65 000. HRL, KLE, LE, LES.
Lit.: W Sojuzie Sowietskich Pisatielej, LG 1954.3. 6; W. Riewicz, Wopr. Lit. 1960.3; WSiekrletariatie Prawlenija Sojuza Pisatielej SSSR, LG 1967.12.4;
Oczerki istorii russkoj sowietskoj żurnalistiki, 1968;
A. Jegorunin, LR 1977.23.12; Dialog, Kniżnoje Obozrienije 1989.35.
(2) Ugrupowanie pisarzy komunistycznych, zmierzających do zapewnienia sobie kierowniczej roli w literaturze i wrogo ustosunkowanych wobec odmiennych prądów i tendencji ideowo-estetycznych. Swoją nazwę wzięli od rewolucji październikowej, która w wyniku przewrotu bolszewickiego w 1917 obaliła demokratyczny rząd w Rosji. Grupa została założona 7.12.1922 w Moskwie. Skupiała młodych literatów, opozycyjnie nastawionych do "" Kuźnicy i już podupadającego w tym czasie "* Proletkultu. Na czele O. stali G. Lelewicz, S. Rodów i J. Wardin. W skład grupy wchodzili m.in. A. Biezymienski, I. Doronin, J. Libiedinski, A. Tarasow-Ro-dionow, A. Wiesioły i A. Żarów. Nieco później przyłączyli się do nich D. Furmanów i wojowniczo usposobiony krytyk L. Awer-bach. Członkowie O. uważali się za pisarzy "proletariackich", co w przeciwieństwie do
Kuźnicy miało określać ich pozycję ideologiczną, gdyż pod względem pochodzenia społecznego 80 procent grupy stanowili przedstawiciele przedrewolucyjnej inteligencji. O. bez zastrzeżeń aprobował decyzje kierownictwa partyjnego, popierał politykę NEP-u, prowadzącą do odrodzenia się prywatnej przedsiębiorczości, definitywnie odrzucał natomiast jako rzekomo apolityczne wszelkie eksperymenty w dziedzinie literatury i sztuki ("* futuryzm, ""imażynizm, "* szkoła formalna), a także abstrakcyjną poetyza-cję rewolucji światowej, klasy robotniczej i maszyn, charakterystyczną dla poetów z ugrupowania Kuźnica. Członkowie O. byli początkowo znani jako "napostowcy" od tytułu ich pierwszego czasopisma "Na postu" (1923-25). Drugi ich periodyk - miesięcznik "Oktiabr"', założony w 1924, przetrwał do dziś. O. prowadził niezwykle dogmatyczną, demagogiczną, nietolerancyjną i pewną siebie politykę literacką, pretendując do roli monopolistycznego głosiciela prawdziwie komunistycznej ideologii. Literatura miała być jedynie narzędziem propagandy i służyć doraźnemu zapotrzebowaniu społecznemu. W marcu 1923 przy współudziale O. została utworzona Moskiewska Asocjacja Pisarzy Proletariackich (•* MAPP). W kwietniu 1924 Wszechrosyjska Asocjacja Pisarzy Proletariackich ("* WAPP), zbliżona przedtem do Kuźnicy również zmodyfikowała swe założenia literacko-polityczne w duchu polityki O. W 1924 kilku pisarzy (m.in. A. Wiesio-ły), którzy nie aprobowali dogmatycznego kursu politycznego O., założyło grupę "* Pieriewał. Na skutek różnicy zdań w sprawie pisarzy "* współwędrowców, którzy (zwłaszcza twórcy skupieni wokół czasopisma A. Woronskiego "Krasnaja Nów'") w dużym stopniu określali oblicze ówczesnej literatury sowieckiej, a także w związku z uchwałą partyjną z 18.6.1925 wewnątrz O. narosły poważne sprzeczności, które doprowadziły do jego rozpadu w końcu 1925. Czołowi aktywiści ugrupowania kontynuowali swoją wojowniczą działalność w ramach "-> RAPP-u.

445
OKUDZAWA Bułat Szawłowicz
HRL,LE,LES.
Lit.: N. Jermolajev, Sovlet Literatury Theories
1917-1934, Berkeley 1963; Lit. manifiesty, wyd. 2:
1929 (przedruk Munchen 1969).
OKUDZAWA Bułat Szawłowicz, 9.5.1924 Moskwa, poeta i prozaik. Pochodzi z Kaukazu, wychował się w Moskwie, pisze tylko po rosyjsku. Jego ojciec, Gruzin z pochodzenia, wysokiej rangi funkcjonariusz partyjny stał się ofiarą stalinowskiego terroru w 1937. Samowola dosięgła też jego matkę Ormiankę, która trafiła do łagru. W 1942 O. ochotniczo zgłosił się na front. W 1945-50 studiował filologię rosyjską na uniwersytecie w Tyflisie (Tbilisi), potem do 1955 pracował jako nauczyciel na wsi pod Kaługą, gdzie w 1956 wydał swój pierwszy zbiorek wierszy pt. Linka (Liryka). Od tego czasu, po "* rehabilitacji matki, co umożliwiło mu powrót do Moskwy, datuje się początek właściwej działalności literackiej O. W 1955 wstąpił do partii. Około 1957 zaczął śpiewać swoje wiersze przy akompaniamencie gitary, najpierw dla wąskiego grona przyjaciół, a od 1960 dla szerszego gremium, uzyskując popularność i stając się ulubieńcom słuchaczy. Po kolejnym tomiku poezji Ostrowa 1959 (Wyspy) w almanachu "Tarusskije Stranicy" opublikował pierwszy utwór prozatorski Bud' zdo-row, szkolar! 1961 (Jeszcze pożyjesz, 1962). Dał w nim prawdziwy, oparty na własnych przeżyciach obraz frontowej powszedniości, w związku z czym jego opowieść jako "pacyfistyczna" była zabroniona w ZSRR w latach 1961-87. W 1964-67 ukazały się w druku trzy niewielkie zbiorki poezji O. W 1965 wydał opowieść dla dzieci Front prichodit k nam (Front przychodzi do nas). Następnie opublikował dwie powieści historyczne -Biedny'] Awrosimow 1969 (Nieszczęsny Aw-rosimow, 1971) i Miersi, iii Pochożdienija Szypowa 1971 (Mersi, czyli Przypadki Sypo-wa, 1974). W 1974 wrócił do twórczości poetyckiej. Za złożenie podpisów pod listami protestacyjnymi, skierowanymi do władz w obronie A. Siniawskiego i J. Daniela
(1966) oraz A. Sołżenicyna (1969), a także w związku z wydaniem jego utworów za granicą (1965) groziło O. wykluczenie z partii. Pozostał w niej jednak po złożeniu wymuszonej przez odnośne czynniki deklaracji w prasie (LG 1972.18.11). Po dość długiej przerwie opublikował zbiór wierszy i piosenek lr6a(, mój Arbat 1976 (Arbacie, ty mój Arbacie). Następnie wydał powieść Putiesze-stwije diietantow 1976-78 (Podróż dyletantów), w której przedstawił komiczny obraz życia wyższych sfer Petersburga w połowie XIX w. Członkiem zarządu ZP ZSRR został O. dopiero w 1986. W 1994 otrzymał nagrodę Bookera za powieść Uprazdnionnyj tieatr 1993 (Zlikwidowany teatr). Mieszka w Moskwie. O. jest przede wszystkim poetą pokolenia, które w młodości przeżyło zawieruchę wojenną. Potępia wojnę, podkreślając jej bezsens i okrucieństwo. "O. zwykle utrzymuje swe wiersze w formie popularnej ballady, mającej źródła w rosyjskiej tradycji literackiej" (D. Brown). W swej poezji motyw samotności, nadziei lub beznadziejności, a także ucieczki od odpowiedzialności i podporządkowania się, zastępuje niekiedy tematyką religijną, a najczęściej wojenną, ujmowaną w oświetleniu satyrycznym (Odin sotdat na świetle żył. Żył sobie pewien żołnierz). Wiersze O., w których posługuje się metrum i rymami, mają niekiedy charakter narracyjno-opisowy. Występują w nich powtórzenia i wyczuwa się związek z pieśnią ludową. Obrazowo-ironiczny sposób wyrażania ujawnia krytyczny stosunek autora do otaczającej rzeczywistości, ale ów dystans nie dotyczy zjawisk konkretnych i jednorazowych. Mimo mocnego wrażenia, jakie wywołują u odbiorcy wiersze O. prezentowane przez autora przy wtórze gitary, zawdzięczają one swoją popularność nie tylko formie prezentacji. Mają bowiem wartość samoistną, są utworami literackimi wysokiej klasy. Opowieścią Bud' zdorow, szkolar! O., podobnie jak W. Niekrasow i G. Bakłanow, wniósł swój wkład do literatury, prawdziwie naświetlającej zdarzenia minionej wojny.

OLEJNIKOW Mikołaj Makarowicz
446
W powieści Biedny j Awrosimow, którą w wydaniu książkowym zatytułował Głotok swobody (Łyk wolności) ukazał losy dekabry-stów. Wprowadził tu fikcyjnego narratora, którym uczynił pozbawionego szerszej orientacji i wiedzy pisarza sądowego i z jego punktu widzenia potępił donosicielstwo oraz ukazał fatalne uzależnienie losu oskarżonych i oskarżycieli od polityki.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, KLFG, LES, Wy75.
Dz.: Linka, 1956; Ostrowa, 1959; Bud' zdorow, szkolar!, Tarusskije Stranicy 1961, wyd. oddz. 1987; Wiesiolyj barabanszczik, 1964; Front pricho-dit k nam, 1965; Mart wielikodusznyj', 1967; Wrie-mla idiot, Wopr. Lit. 1967.8; Poezje wybrane. Warszawa 1967; Wiersze i piosenki, tamże 1967; Proza ipoezija, FfM, wyd. 3: 1968 (zawiera też: Bud' zdorow, szkolar! Promoksis): Dwa romana (Biedny] Awrosimow. Fotograf Zora), FfM 1970; Głotok swobody. Powiesi' o Pawle Piestlele (Biednyj Awrosimow), 1971; Miersi, iii Pochoźdienija Szypowa. Starinnyj wodiewil, DN 1971.12, wyd. oddz. 1975;
Kieszonkowe przygody. Warszawa 1974; Wiersze i ballady, tamże 1974; Putieszestwije diietantow. Iz zapisok otstawnogo pornczika Amirana Amilachwari, 1.1, DN 1976.8-9, t. 2, DN 1978.9-10; Ar-bat, mojArbat, 1976; Wywiad: Wopr. Lit. 1980. 8;
Stichotworienija, 1984; Swidanije s Bonapartem, 1985; Poswiaszczajetsia wam, 1988; Pieśni B. 0" 1989; Wywiad: Ogoniok 1991.19 i LG 1994.11.5;
Uprazdnionnyj tieatr, Znamia 1993.9-10. Izbr. proizw. w2-ch tt., 1989.
Lit.: A. Siniawskij, A. Mienszutin, NM 1961.1; A. Kondratowicz, tamże 1962.6; A. Kiriejewa, Ju. 1965.2; M. Koń, Tieatr 1967.9; G. Krasuchin, Wopr. Lit. 1968.9; K.-D. van Ackern, Munchen 1976; W. lwierni, Kont. 1977.12; I.H. Corten, RLJ 1980.117; A. Bażenowa, Oktiabr' 1984.9;
A. Łatynina, LG 1984.4.1; S. Czuprinin, NM 1985.6 i LG 1988.20.4; D. Boss, Miinchen 1985;
L. Bachnow, NM 1987.10; M. Weinstein, RES 1988.59; R. Hansen-Kokorusz, Munchen 1992.
OLEJNIKOW Nikołaj Makarowicz, sierpień 1898 Kamienskaja nad Donem - 5.5. 1942 (?) w więzieniu, poeta i prozaik. Urodził się w zamożnej rodzinie kozackiej. W czasie wojny domowej był oficerem w Armii Czerwonej. Do partii wstąpił w 1920. Był dziennikarzem w Rostowie nad Donem, w 1925 przeniósł się do Leningradu, gdzie razem z S. Marszakiem i J. Szwarcem pracował w redakcji działu dziecięcego wydawnictwa państwowego. Był związany z grupą ** Oberiu. Podobnie jak D. Charms i A. Wwie-dienski mógł publikować tylko utwory dla dzieci. W 1928-29 był członkiem koi. red. czasopisma "Joż", w 1934 i 1937 - miesięcznika "Cziż". Oprócz licznych utworów w periodykach w 1926-37 opublikował wiele książek dla dzieci. Część z nich wydał pod pseudonimem Makar Swiriepyj, którego używał w miesięczniku "Joż". Spośród wierszy, należących do jego poezji właściwej, zdołał wydrukować tylko trzy w czasopiśmie "Tridcaf Dniej" (1934.10). Prawdopodobnie w 1938 stał się ofiarą represji i jego nazwisko zostało usunięte z historii literatury rosyjskiej. Po "* rehabilitacji niektóre zachowane w odpisach wiersze O. zaczęto od 1964 drukować w periodykach, a na Zachodzie w 1975 został wydany tomik jego dzieł wybranych z przedmową L. Flejszmana. Dzięki "* pieriestrojce odrębne wiersze O. zaczęły pojawiać się w sowieckich periodykach od 1987, a w 1988 ukazał się pierwszy w ZSRR, skromny zbiorek j ego utworów. "Był jedną z najznakomitszych postaci, jakie spotkałem w swoim życiu... - pisał o nim W. Kawierin - Ironia była dla niego jednym ze źródeł egzystencji". Nieliczne zachowane wiersze O. pozwalają mówić o jego własnej, ironicznej, często drwiąco-udziwnionej manierze twórczej. Podobno stworzył wiele parodii, ośmieszających autorów klasycznych i współczesnych oraz gatunki literackie. "Był postacią niezwykle oryginalną, ostro wyróżniającą się na tle ówczesnego życia kulturalnego. W jego błyskotliwym, uszczypliwym, czasami szyderczym umyśle rodziły się absurdalne, nieskrępowane, niekiedy rubaszne dowcipy. Był mistrzem pojedynku słownego" (Milner-Gul-land). Bardzo dowcipnie posługiwał się w swych wierszach erotyką. Tragiczna wizja świata i rozpacz, ukryta pod komiczną ma-

447
OLESZA Jurij Karłowicz
ską, znajduje u niego wyraz nie w absurdalnych udziwnieniach, jak miało to miejsce u oberiutów, lecz w stosowaniu spontanicznych erupcji słownych typu: "Orłowa już nie ma. Kozłowa już nie ma. Przyjaciele, pomódlcie się za nas!" (Pieriemiena familii, Zmiana nazwiska). W książkach dla dzieci O. nawiązywał do zdarzeń historycznych i współczesnych. W 1935/36 razem z J. Szwarcem napisał kilka scenariuszy filmowych.
KLE, LE, LES, Wy82.
Dz.: Pierwyj sowiet, 1926; Bojewyje dni, 1927; Tanki i sanki, 1928; Wiersze: Tridcat' Dniej 1934.10, Wopr. Lit. 1969.3, 1970.7; Tarakan. Pieriemiena familii, Dień Poezii, Leningrad 1966; Stichotwo-rienija, Bremen 1975; Ironiczeskije stichi, NY 1982; Wiersze l poemat, Ju. 1988.1; Pieriemiena familii, 1988; Puczina strastiej, 1990; Za muchu..., 1990.
Lit.: I. Rachtanow, Dietskaja Lit. 1962.2; I. Bach-tieriew i A. Razumowskij, Dień Poezii, Leningrad 1964; A. Dymszyc, Wopr. Lit. 1969.3;
A. Aleksandrów, Ruś. Lit. 1970.3; W. Kawierin, Zwiezda 1971.10; R.R. Milner-Gulland, w: Rus-sian and Slavic Literaturę, Ann Arbor 1976; S. Po-lanina, NRL 1979-80.2-3; A. (L. Łosiew), RM 1982.25.11; I. Ginzburg, Ju. 1988.1; A. Wasilew-skij, NM 1989.5. Zob. też "* Oberiu.
OLESZA Jurij Kartowicz, 3.3.(19.2.)1899 Jelizawietgrad - 10.5.1960 Moskwa, prozaik i dramaturg. Syn zubożałego szlachcica polskiego. Od 1902 mieszkał w Odessie, gdzie w 1917 ukończył gimnazjum i przez dwa lata studiował prawo. W 1919 zgłosił się ochotniczo do Armii Czerwonej. Debiutował jako poeta w 1916. Od 1921 zamieszczał swe wiersze agitacyjne w periodykach Odessy, od 1922 - Charkowa, a od 1923 - Moskwy. Szczególnie ściśle współpracował z gazetą kolejarzy "Gudok", w której drukował wierszowane felietony pod pseudonimem Zubiło (identycznie zatytułował swój zbiorek z 1924). W 1927 w czasopiśmie "Krasnaja Nów'" opublikował powieść Zawist' (Zawiść, 1959), która wywołała polemikę i umocniła pozycję O. w literaturze rosyjskiej. Następne
jego utwory nie osiągnęły tak wysokiego poziomu artystycznego. Spośród nich oprócz baśni dla dzieci Tri tołstiaka 1928 (Trzech grubasów, 1970) na uwagę zasługują opowiadania oraz sztuki Zagowor czuwstw 1929 (Zmowa uczuć) - adaptacja powieści Zawist1 - i Spisok błagodiejanij 1931 (Wykaz dobrodziejstw). Potem pisał tylko opowiadania i scenariusze filmowe. Zawist' została później włączona do tomików jego utworów wybranych w 1935 i 1936, ale przez następne 20 lat nie była wznawiana. W czasie wojny O. razem z odeską wytwórnią filmową został ewakuowany do Aszchabadu, gdzie zajmował się dziennikarstwem, pracował w radiu, a także tłumaczył z języka turkmeńskiego. Od 1945 żył w nędzy w Moskwie bez prawa na pobyt stały. W 1941-56 nazwisko pisarza całkowicie zniknęło z łamów periodyków. Powrócił do literatury dopiero po XX zjeździe KPZR. Dziennikowe zapiski O. zamieszczono w drugim tomie almanachu "Li-tieraturnaja Moskwa" w 1956. W tym samym roku zostały wznowione niektóre jego utwory. Latami prześladujący O. skomplikowany problem psychologiczny znalazł odbicie w jego inscenizacji powieści Dostoje-wskiego "Idiota" w Teatrze im. Wachtango-wa. Autobiograficzna książka O. Ni dnia bież strączki (Co dzień choć kilka słów, 1967), wydana dzięki pomocy W. Szkłowskiego już po śmierci autora, świadczy o osłabieniu jego sił twórczych. Ponad tysiąc wierszowanych felietonów agitacyjnych O., napisanych w 1921-27 i znanych w latach 20. milionowym rzeszom czytelników, nigdy później nie zostało wznowionych. Znaczącym jego utworem była niewielka powieść Zawist', w której po raz pierwszy przyjrzał się ideologii komunistycznej z punktu widzenia moralności. Ukazując rozdarcie wewnętrzne Kawalerowa, usiłującego zdobyć pozycję w nowej rzeczywistości, ale odrzucającego panujący wokół pragmatyzm, O. przedstawił psychologiczny dylemat, przed którym stawała w tym czasie duża część rosyjskiej inteligencji. Przeciwstawił Kawalerowowi czło-

OPYTY
448
wieka nowego typu, oschłego komunistę, który osiąga sukces dzięki swej energii i bezwzględności. Prawdziwy konflikt wewnętrzny przeżywa jedynie Kawalerów. Z zamierzeniem autora ściśle koresponduje niezwykła struktura powieści, która zawiera fragmenty napisane w pierwszej i trzeciej osobie i ma wątłą, ograniczoną do minimum akcję. Rzeczywistość sowiecka została ukazana w sposób ironicznie zaostrzony. Utwór odznacza się lakonicznością i zwartością narracji, wycyzelowaniem najdrobniejszego szczegółu. Problematyka psychologiczna powieści w jej wersji scenicznej została nieco uproszczona, ale O. ujawnił tu również swój talent dramatopisarski, mistrzostwo w konstrukcji zróżnicowanych dialogów, przypominających technikę pisarską Turgieniewa i Cze-chowa.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ki, KLE, LE, LES, RSPP3, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Zabiło, 1924; Tri tohtiaka, 1928; Zawist', 1928; Zagowor czuwstw, Oktiabr' 1929.1; Spisok bfagodiejanij, 1931; Wiszniowaja kosteczka, 1931;
Igra w płachu, Tridcat' Dniej 1934.5; Waltier, Zwiezda 1937.4; O lisie, 1948; Ni dnia bież strączki, 1965; Smiert' Zanda, Sowr. Dram. 1985.3. Izbr., 1935, 1936, 1974; Izbr. socz., 1956; Pjesy, 1968.
Lit.: N. A. Nilsson, Scando-Slavica 1965.11;
A. Drawicz, CMRS 1967.3; E.K. Beaujour, NY 1970; D. Piper, SEER 1970.110; M. Czudakowa, 1972; S. Appel, Munchen 1973; W. Szkłowskij, w:
J. O., Izbr. 1974; Wospominanija o J. O., 1975;
W. Piercow, 1976; A. Bielinkow, 1976; B. Jam-polskij, Kont. 1976.6; Ph.M. Johnson, Diss. Cor-nell Univ. 1976; M. Numano, NŻ 1981.145; K. In-gdahl, Diss. Univ. of Stockholm 1984 i SEER 1985.4; E. Fridman, Sowr. Dram. 1989.4.
OPYTY, czasopismo literackie, wydawane w 1953-57 w Nowym Jorku. W sumie opublikowano 9 numerów. Zeszyty 1-3 ukazały się pod red. R. Grinberga i W. Pastuchowa. Wydawcą nr 1-6 była M. Cetlina. Od zeszytu 4 red. O. objął J. Iwask. Było to czasopismo wymagające pod względem literackim. Jego
punkt ciężkości stanowiła krytyka i historia rosyjskiej literatury emigracyjnej. W O. zostały opublikowane fragmenty prozy B. Po-pławskiego, listy M. Cwietajewej do A. Sztej-gera, wspomnienia W. Nabokowa oraz liczne artykuły i recenzje G. Adamowicza, J. Iwa-ska, W. Markowa, F. Stiepuna, G. Struwego, J. Terapiany i W. Wejdłego. W dziale poezji systematycznie zamieszczali swoje wiersze m.in. N. Bierbierowa, I. Czinnow, G. Iwanów, D. Klenowski, S. Makowski, I. Odojew-cewa i W. Smoleński. Do grona współpracowników czasopisma należeli również G. Gazdanow, A. Riemizow, W. Warszawski i B. Zajcew. Lit.: W. Złobin, Wozr. 1959.80.
ORIESZYN Piotr Wasiljewicz, 28.(16.)7. 1887 Saratów - 15.3.1938 (?) w więzieniu, poeta i prozaik. Urodził się w rodzinie zarządcy majątku. Jako poeta debiutował w 1911. W wierszach, napisanych w czasie I wojny światowej, mówił o jej okrucieństwie i o zagubieniu człowieka w warunkach frontowych. Po przewrocie bolszewickim wraz z S. Jesieninem, N. Klujewem i S. Kłyczko-wem należał do poetów "chłopskich", którzy stali się obiektem nasilających się ataków ze strony •* RAPP-u. O. jest autorem ponad 50 książek. W 1923-28 wyszła 4-tomowa edycja jego poezji, zawierająca tylko część z ponad 1000 napisanych wówczas wierszy. Niektóre jego wiersze, np. Garmonist (Harmonista), posłużyły jako teksty do popularnych piosenek. O. pisał również poematy oraz utwory prozatorskie o charakterze autobiograficznym. W 1937 padł ofiarą represji. Został aresztowany. Przez dłuższy czas przypuszczano, że zginął w 1943. Po •* rehabilitacji, w wyniku której w 1958, po 20 latach przemilczania, wydano zbiorek jego wierszy, jako rok śmierci podaje się 1938. Liryka O. koncentruje się wokół tematyki wiejskiej, którą ujmował w tradycji A. Kolcowa, N. Niekrasowa i I. Nikitina. Często włączał elementy pieśni ludowej. "Każdy wers

449
ORŁÓW Siergiej Siergiejewicz
w swoich utworach zapełnił wiejskim pejzażem, powszednim chłopskim życiem i mową" (Krasilnikow). Oprócz wierszy poświęconych przyrodzie, ma w swym dorobku poetyckim wiele utworów, w których odzwierciedlił codzienne kłopoty chłopstwa rosyjskiego okresu rewolucji, NEP-u, kolektywizacji oraz jego próby adaptacji w nowych warunkach. W "najlepszym swym poemacie o tematyce współczesnej" (Zavalishin) pt. Milicyonier Luksza 1927 (Milicjant Luksza) w sposób ironiczny przedstawił problem łapownictwa w okresie NEP-u. Dogmatyczna krytyka nie szczędziła O. zarzutów natury politycznej, jednak jego wpływ na literaturę rosyjską o tematyce wiejskiej był znaczący (A. Twardowski, M. Isakowski).
KLE, LE, LES, Ni, Wy75.
Dz.: Zariewo, 1918; Atyj chrom, 1922; Sobr. socz. w4-ch tt.: Rżanoje sotnce, 1923,Sołomiennajapfa-cha, 1925, Rodnik, 1927 (zawiera też: Milicyonier Luksza); Niczego nie było, 1926; Otkrowiennaja lira, 1928; Złaja żyzń, 1931, wyd. 2:1964; Pod szcza-stliwym niebom, 1937; Stichotworlenija i poemy, 1958; Powiesti i rasskazy, 1960; Stichi, 1964; Izbr., 1968.
Lit.: W. Krasilnikow, NM 1925.7; D. Gorbow, tamże 1927.10; V. Zavalishin, w: tegoż Early So-viet Writers, NY 1958; A. Michajłow, Ruś. Lit. 1973.1,1974.3.
ORŁÓW Siergiej Siergiejewicz, 22.8.1921 Miegra pod Biełozierskiem (obw. wołogodz-ki) - 7.10.1977 Leningrad, poeta. Syn nauczyciela. W 1940-41 studiował historię na uniwersytecie w Pietrozawodsku, w 1941-45 walczył na froncie, w ostatnim okresie jako dowódca czołgu. Ciężko ranny został zdemobilizowany. Pierwsze próby literackie opublikował na łamach prowincjonalnych gazet w 1940. Należał do pokolenia poetów wojennych. Pierwszy tomik wierszy pt. Front wydał w 1942 w Czelabińsku. Zwrócił na siebie baczniejszą uwagę dopiero po opublikowaniu zbiorku Trietja skorost' 1946 (Trzeci bieg). W 1954 ukończył IŁ. Od tego czasu
brał udział we wszystkich zjazdach ZP. Od 1958 należał do zarządu ZP RFSRR, a od 1970 był jednym z jego sekretarzy. Mieszkał w Leningradzie. Jeden z najbardziej znanych wierszy O. Jego zaryli w szar ziemnoj 1944 (Zakopali go do ziemskiej kuli), napisany klarownym, prostym i obrazowym językiem przypomina czytelnikowi o poległych na wojnie. W 1946 O. zarzucano pesymizm (LG 20.10). Przez wiele lat po wojnie jego lirykę określały doświadczenia frontowe i wspomnienia o poległych przyjaciołach. W wierszach, powstałych w ostatnich latach epoki stalinowskiej, nie wykazał większego zainteresowania obiegowym wówczas tematem odbudowy powojennej gospodarki, poprzestając głównie na ukazywaniu sylwetek zwyczajnych ludzi, ich losów, a także lirycznych obrazów przyrody, zwłaszcza północnej części Rosji - jego stron rodzinnych. Poszukując środków wyrazu chętnie sięgał po realne szczegóły z otaczającej rzeczywistości codziennej. W połowie lat 60. wiele wierszy poświęcił tematowi: człowiek a jego miejsce w historii. W liryce miłosnej O., np. w jego poemacie Odna lubow' 1961 (O pewnej miłości), przeważa motyw obcości między ludźmi, spowodowanej przez rozłąkę wojenną, a także rezygnacji z ukochanej kobiety dla jej szczęścia. Tematyka późnych wierszy O., zawartych m.in. w zbiorze Wiernost' 1973 (Wierność), wyróżnionym nagrodą im. Gor-kiego w 1974, dotyczy zdarzeń codziennego życia i podróży. Nie odznaczają się one głębią ujęcia duszy człowieka i jego spraw.
KLE,LES.
Dz.: Front, 1942; Trietja skorost', 1946; Pochód prodołiajelsia, 1948; Stichotworienija 1938-58, 1959; Odna lubow', 1961; Kokso, 1964; Wiernost, 1973; Bletoje oziero, 1975; Wlogkoj pleśnie blerloz, 1983. Izbr. w 2-ch U., 1971; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1979-80.
Lit.: J. Olesza, NM 1952.12; W. Diemientjew, Oktiabr' 1955.5 i Moskwa 1960.6,1966.9; D. Moł-dawskij, Zwiezda 1959.5 i Oktiabr' 1962.3;
D. Chrienkow, 1964; A. Eijaszewicz, w: tegoż

OSORGIN Michaił Andriejewicz
450
Poety. Stichl. Poezija, 1966; N. Kondakowa, Oktiabr' 1975.1; A. Pikacz, Zwiezda 1980.1; S. O., Wospominanija sowriemiennikow, 1980; A. Urban, Zwiezda 1981.8; W. Koczetkow, LO 1984.8;
I. Pankiejew, Zwiezda 1988.3.
OSORGIN (właśc. Iljin) Michaił Andriejewicz, 19.(7.)10.1878 Perm - 27.11.1942 Cha-bris we Francji, prozaik. Pochodził z rosyjskiej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec był prawnikiem. W 1902 O. ukończył studia prawnicze i przez jakiś czas pracował w swoim zawodzie. Od 1904 należał do partii ese-rowców, za co w 1905 został aresztowany. W 1906 emigrował za granicę. Do 1916 mieszkał we Włoszech. Zdobył popularność w Rosji jako korespondent zagraniczny gazety "Russkije Wiedomosti". Ponadto był współpracownikiem wielu czasopism literackich. Powrócił do Rosji w 1916. Po przejęciu władzy przez bolszewików brał udział w tworzeniu związków pisarzy i dziennikarzy, a także pracował w Księgarni Pisarzy (Kniź-naja ławka pisatielej). Na krótko aresztowany w 1919 i 1921, podobnie jak F. Stiepun znalazł się w grupie rosyjskich intelektualistów, deportowanych z Rosji do Niemiec w 1922 (por. Ogoniok 1990.24). Po pobycie w Berlinie, gdzie pracował w redakcji czasopisma "Dni", i we Włoszech osiadł w 1923 w Paryżu. Sowieckie obywatelstwo zachował do 1937. Wstąpił do loży masońskiej i aktywnie działał w niej do końca życia. W Paryżu znów zajął się dziennikarstwem. Jako prozaik zawdzięczał rozgłos swej pierwszej powieści Siwcew Wróżek 1928 (Ulica Siwcew Wrażek), w której zawarł prawdziwy opis bolszewickiego przewrotu w Moskwie. W 1930 utwór został przetłumaczony na język angielski i cieszył się niezwykłą popularnością w USA. Napisał 4 następne powieści i wiele opowiadań. Po zdobyciu przez Niemców Paryża w 1940 przebywał w strefie wolnej w Chabris i publikował w USA swoją publicystykę, w której odważnie zwalczał narodowy socjalizm i bolszewizm jako siły wrogie demokracji. Od 1988 dzięki "* pierie-
strojce utwory O. w wydaniach książkowych i w periodykach trafiają do rąk czytelników w jego ojczystym kraju. W swoim dorobku literackim, wynoszącym 20 książek, zwłaszcza w 5 powieściach, zaprezentował bogatą problematykę etyczno-filozoficzną i umiejętności narracyjne. Rozwijał tradycje prozy I. Gonczarowa, I. Turgieniewa i L. Tołstoja, a jednocześnie eksperymentował w zakresie techniki narracyjnej. Te tendencje wyraźnie zarysowały się już w powieści Siwcew Wróżek, ukształtowanej w formie odrębnych rozdziałów, poświęconych różnym osobom, a także zwierzętom. W powieści Swidietiel istorii 1928 (Świadek historii) ukazał terror w Rosji w latach 1905-06, ujęty częściowo w ironicznym oświetleniu fikcyjnego bohatera - świadka zdarzeń. Akcja powieści Wolnyj kamienszczik 1937 (Wolnomularz) toczy się w środowisku emigrantów. Jest to "mądra książka, świadcząca o zadziwiającej spostrzegawczości i znakomitym wyczuciu stylu" (Setschkareff). Ponadto napisał szereg utworów autobiograficznych, które przyciągają uwagę czytelnika, oczarowanego skromnością i przyzwoitością O. jako człowieka. Jego powstałe około 1932 Miemuary izgnannika 1985 (Wspomnienia wygnańca) zawierają m.in. opinie na temat W. Briusowa, A. Biełego i A. Sobola.
EmR, Fo, HRL, KLE, Wy75, Wy82. Dz.: Oczerki sowriemiennoj Italii, 1913; Prizraki, 1917; Skazki i nieskazki, 1918; Iz maleńkogo do-mika, Riga 1921; Siwcew Wrażek, Paris 1928 i Urał 1989.6; Powiesi' o siostrę, Paris 1931; Czudo na ozierie, tamże 1931; Swidietiel istorii, tamże 1932; Kniga o końcach, tamże 1935; Wolnyj kamienszczik, tamże 1937; Powiesi' o niekojej diewi-ce, Tallin 1938; W tichom miestleczkle Francyi (ijuń-diekabr' 1940). Wospominanija, Paris 1946;
Pisma o nieznaczitietnom (1940-42), NY 1952;
Wriemiena. Wospominanija, Paris 1955; Dniewnik Gallny Blenistawskoj. Protiworieczija, Glagoł, Ann Arbor 1981.3; Miemuary Izgnannika, Wr. i My 1985.84; Artykuły: Ruś. Riecz 1988.5 i 1990.1;
Zamietki starego knigojeda, 1989 (fragm. W mirie knig 1989.1); Wriemiena, 1989 (zawiera też: Swidietiel istorii, Siwcew Wrażek)', Siwcew Wrażek, 1990 (zawiera też: Powiesi' o siostrę).

451
OSZANIN Lew Iwanowicz
Lit.: W. Janowskij, Czisła 1933.7-8; G. Garwicz, NŻ 1943.4; M. Ałdanow, w: M. O., Pisma..., 1952;
G. Struwe, w: tegoż Russkaja lit. w izgnanii, NY 1956; M. Barmache, D.M. Fiene i T. Ossorguine, Bibliogr., Paris 1973; D.M. Fiene, Diss. Univ. of Indiana 1974 i RLT 1979.16; V. Setschkareff, w:
Tact. Symbol. Weltmodell, Munchen 1984; M. Gel-ler, NŻ 1988.171; W. Kurbatow, Moskwa 1990.7.
OSTROWSKI Nikołaj Aleksiejewicz, 29.
(16.)9.1904 Wilia na Wołyniu - 22.12.1936 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie robotniczej. Walczył w szeregach Armii Czerwonej, w 1920 był ciężko ranny. W 1921-22 pracował jako pomocnik elektromontera, w 1923 przeszedł do pracy politycznej w Komsomole, a w 1924 został przyjęty do partii. Postępujący paraliż stawów od 1926 przykuł go do łóżka, a w 1928 O. utracił wzrok. Pragnąc nadal służyć ideom komunizmu postanowił zająć się działalnością literacką. Jego autobiograficzna powieść Kak zakutałaś stal 1932-34 (Jak hartowała się stal, 1950) w wersji zmienionej w 1935 stała się jednym z najbardziej znanych i wysoko notowanych utworów "" sowieckiej literatury. Druga, nie dokończona powieść O. pt. Roz-dionnyje buriej 1936 (Zrodzeni z burzy, 1949) jest napisana schematycznie i przedstawia niewielką wartość, ale nie przyniosła ujmy kultowi O., któremu cześć okazywano przez kilka dziesięcioleci. W centrum słabej pod względem artystycznym powieści Kak zakalałaś stal znajduje się Paweł Korczagin - ""wiecznie" pozytywny bohater" (Steininger), którego droga życiowa została bardzo wyidealizowana w celach propagandowych. Korczagin -syn robotnika, hartując się w biedzie i w walkach na frontach wojny domowej, przekształca się we wzorowego organizatora odbudowy zrujnowanej gospodarki i świadomego bojownika za ideały partii, której poświęca wszystkie swe siły i życie. Paweł Korczagin stał się prototypem "bohatera pozytywnego" w teorii "* realizmu socjalistycznego.
BRP76, BRP91, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82.
Dz.: Kak zakutałaś stal, Moł. Gw. 1932 i 1934, wersja zmieniona 1935; Rozdlonnyje buriej, 1936;
Jak hartowała się stal. Zrodzeni z burzy. Warszawa 1953; Pisma, tamże 1953. Sobr. socz. w 2-ch H., 1938; w 3-ch u., 1955-56, 1967-68, 1969, 1974-75.
Lit.: E. Bałabanowicz, wyd. 2: 1964; L. Timofie-jew, wyd. 2: 1956; S. Triegub, 1964, wyd. 3: 1984;
L. Anninskij, 1971; A. Guski, ZSIPh. 1981.1;
W. Timofiejew, NM 1984.9.
OSZANIN Lew Iwanowicz, 30.(17.)5.1912 Rybińsk (gub. jarosławska), poeta. Syn prawnika. Do 1935 pracował w przemyśle, w 1936-39 studiował w IŁ. Działalność literacką jako prozaik i poeta rozpoczął w 1930. Od 1937 pisał teksty piosenek, które były oddźwiękiem na aktualne zapotrzebowanie czynników partyjnych. Niektóre piosenki, oparte na jego tekstach z okresu wojny, zyskały popularność. W 1944 wstąpił do partii. Po wojnie, m.in. w utworze Gimn diemokra-ticzeskoj mołodioży mira 1947 (Hymn demokratycznej młodzieży świata), podjął temat ruchu komunistycznego młodzieży w krajach bloku wschodniego. Poczynając od 1948 wydał kilka zbiorków poezji. Za teksty piosenek i wiersze do filmu "Junost' mira" (Młodzież świata) otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za 1949. Późniejsza opinia O. na temat piosenki sowieckiej, w której, jak twierdził, było "wiele dydaktyzmu, naprędce zrymowanych haseł, wyjętych z czołówki prowincjonalnych gazet", dotyczy w gruncie rzeczy jego własnej twórczości. Głębi i siły wyrazu brakuje również w poematach O. oraz w sztukach, które pisał wspólnie z E. Us-pienską. Na plan pierwszy wysuwają się w nich cele dydaktyczne. Mieszka O. w Moskwie, gdzie w swoim czasie wykładał w IŁ. Od 1976 należał do zarządu ZP ZSRR, a w 1958-90 był w zarządzie ZP RFSRR.
KLE, LES.
Dz.: Wsiegda w puti, 1948; Moskwa majskaja, 1949; Dieti raźnych narodów, 1950; Sto piesien, 1966; Kak sozdawa f as pieśnią, 1967; " Tekstowiki" Ul poety?, Wopr. Lit. 1967.8; Osirowitianie, 1972;

OWIECZKIN Walentin Władimirowicz
452
Izdaleka-dołgo..., 1977; Samoloty i sołowji, 1982;
Ballada o czajkach, Moskwa 1987.5. Sobr. socz. w3-chtt., 1980-81.
Lit.: D. Mołdawski], Zwiezda 1950.7; J. Surow-cew, LG 1955.19.11; A. Kowalenkow, Moskwa 1965.3; W. Tiurin, 1972; A. Pjanow, LG 1978.22. 3 i Oktiabr' 1982.5; A. Bobrów, LR 1987.21.5.
OWIECZKIN Walentin Władimirowicz, 22.
(9.)6.1904 Taganrog - 27.1.1968 Taszkient, prozaik. Syn księgowego. Na skutek zamętu, spowodowanego przez rewolucję bolszewicką, musiał od 1919 zarabiać na życie. Do 1923 pracował jako szewc, potem był nauczycielem i działaczem komsomolskim na wsi. W 1925-31 stał na czele wiejskiej komuny. W 1929 wstąpił do partii. Działalność partyjną, związaną z organizacją rolnictwa, zamienił w 1934 na pracę dziennikarską. Pierwszy zbiór opowiadań opublikował w 1935 w Rostowie. W 1937 został wykluczony z partii za wstawiennictwo w sprawie represjonowanego przyjaciela. Od 1939 zamieszczał swe utwory w moskiewskich periodykach literackich. Podczas II wojny światowej był najpierw pracownikiem wojskowego pionu politycznego, później współpracował z prasą frontową. W 1943 został ponownie przyjęty do partii. Jego opowieść S frontowym priwietom 1945 (Z frontowym pozdrowieniem) zwróciła uwagę czytelników i krytyków. Od 1948 mieszkał we Lgowie pod Kurskiem. Jego reportaże z cyklu Rajonnyje budni 1952 (Sprawy dnia powszechnego, 1955) i z innych zbiorów, w których jako pierwszy wykazał wadliwość metod kierowania pracą kołchozów, należą do najbardziej znaczących osiągnięć rosyjskiej "" prozy wiejskiej. Na II zjeździe pisarzy sowieckich w 1954 O. ostro krytykował funkcjonariuszy literackich, a także idylliczny, zafałszowany sposób ukazywania wsi w wielu ówczesnych utworach. Wywarł duży wpływ na dalszy rozwój literatury o tematyce wiejskiej, zapoczątkowując poważną i uczciwą rozmowę o sytuacji wsi kołchozowej i jej bolączkach. W 1958-61 mieszkał w Kursku. Tworzył
głównie sztuki teatralne, które zaczął pisać już w 1947-51. Doprowadzony do rozpaczy lekceważeniem jego krytyki, przedstawiającej konkretny program uzdrowienia sytuacji na wsi, próbował w tym czasie popełnić samobójstwo (por. LG 1990.28.11). Od 1963 mieszkał w Taszkiencie i pracował nad dużym utworem dokumentalnym z życia wsi kołchozowej. Z powodu kłopotów finansowych nie zdołał przed śmiercią wrócić do Rosji centralnej. Od lipca 1958 do końca życia był członkiem redakcji miesięcznika "Nowyj Mir", a od 1954 wchodził do zarządu ZP ZSRR. Proza O. o tematyce wiejskiej jest znaczącym wkładem do literatury rosyjskiej. Traktował ją jako platformę polemiki literackiej, która prowadziłaby do konstruktywnych rozwiązań, m.in. do zlikwidowania przepaści, dzielącej kierownictwo partyjne, zarządzające rolnictwem, od realnej rzeczywistości. Piętnował bezsensowną i nieludzką praktykę obietnic bez pokrycia i politycznego szantażu, stosowaną w celu zmuszenia ludzi do wykonania planu. Ukazywał sprzeczne poczynania ludzi uczciwych, zainteresowanych polepszeniem poziomu życia narodu i demagogów biurokratów, mających na względzie jedynie własną karierę partyjną. Najmocniejszą stroną techniki pisarskiej O. jest kreacja postaci, zwłaszcza różnego typu działaczy partyjnych średniego szczebla, prezentowanych w żywych, niekiedy nasyconych humorem dialogach, przepełnionych głęboką treścią. Znacznie mniejszą rolę odgrywa u niego fabuła. Jej wątłość widać również w sztukach O., które w związku z tym mają charakter asceniczny, chociaż repliki poszczególnych postaci, oparte na osobistych doświadczeniach autora, są sugestywne i przekonujące. W krytyce sowieckiej twórczość O. traktowano na ogół jako zgodną z linią partii, a jej niezwykłą aktualność i krytycyzm przemilczano. W 1986, na początku Gorba-czowowskiej kampanii o jawność (głasnosf), została wystawiona sztuka A. Burawskiego "Gowori..." (Mów), oparta na faktach z biografii i twórczości O., świadcząca o aktuał-

453
OZIEROW Lew Adolfowicz
ności jego krytyki pod adresem funkcjonariuszy partyjnych w nowych warunkach politycznych.
HRL, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Kołchoznyje rasskazy, 1935; Rasskazy, 1939;
S frontowym priwletom, 1946, 1973; Na pierled-niem kraje, 1953; Oczerki o kołchoznoj żyzni, 1953, wyd. 2: 1954; Rajonnyje budni, 1956; Trudnaja wiesna, 1956; Pusf eto sbudietsia, 1962 (zawiera też Babje /eto, Nastia Kotosowa, Letnije dozdl, Wriemia pożynat' płody); Statjl, dniewniki, pisma, 1972; Gosti w Stukaczach, 1972, wyd. 2: 1978; Za-mietki na polach, 1973; Pleriepiska A.T. Twardo-wskogo i W.W. Owieczkina (1946-1968), Siewier 1979.10 i 1980.2. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1963.
Lit.: B. Agapow, NM 1949.8 i 1957.2; M. Priwa-lenko, 1955; W. Kiwilszo, w: Nowy horyzont. Warszawa 1956; M. Łapszyn, Nasz Sowr. 1959.3, 1984.9 i Niewa 1961.4; A. Twardowskij, NM 1968.1; S. Zafygin i G. Trojepolskij, tamże 1968. 9; N. Atarow, tamże 1973.9; B. Fiodorow, Zwiez-da 1976.1; P. Carden, w: Russian and Slavic Lit., Ann Arbor 1976; W. Piłat, PH 1976.7; L. Wilczek, 1977; S. Babionyszewa, SSSR. Wnutriennije Pro-tiworieczija, NY 1981.2; Wospominanija o W. O., 1982; M. Kołosow, LG 1984.27.6 i LR 1987.30. 10.
OZIEROW (właśc. Goldberg) Lew Adolfowicz, 23.(10.)8.1914 Kijów - 19.3.1996 Moskwa, poeta. W 1934 przeniósł się do Moskwy, gdzie do 1939 studiował w MIFLI. W 1941 uzyskał stopień kandydata nauk filologicznych. W tym czasie nawiązał kontakt z B. Pasternakiem, I. Sielwinskim, N. Asiejewem, P. Antokolskim, W. Ługo-wskim, N. Zabołockim i in. poetami. Wiersze pisał od początku lat 30. Pierwszy ich zbiór pt. Pridnieprowje (Przydnieprze) wydał w 1940. Do 1990 opublikował 9 następnych tomików poezji. Był wykładowcą w IŁ, a także znanym tłumaczem i historykiem literatury rosyjskiej, badaczem twórczości poetów nurtu filozoficznego, m.in. A. Feta, F. Tiut-
czewa, J. Baratynskiego i B. Pasternaka, którego pierwszy zbiorek wierszy wydał w serii Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety) w 1965. Od 1990 był członkiem zarządu ZP RFSRR. Mieszkał w Moskwie. W swej poezji próbował ująć odrębne, często związane ze światem przyrody zjawiska jako pewną niepodzielną całość. I. Sielwinski nazwał go "znakomitym rysownikiem" (1947), a G. Złobin "poetą wzroku" (1986). W jego poezji nieznaczne spostrzeżenia stanowią punkt wyjścia do uogólniających rozważań nad sensem życia, przy czym poszczególne utwory napełnione są tęsknotą za dobrem, akceptacją sprzeczności, niekiedy łagodzonych lekkim humorem. Utwory polityczne lub nasycone treściami krytycznymi, jak np. poemat Babij Jar (Babi Jar), zawarty w zbiorze Liwień 1947 (Ulewa) i poświęcony pamięci Żydów zamordowanych pod Kijowem w 1943, albo wiersz Goworiat pogibszyje, "Dień Poezii" 1962 (Mówią polegli), przypominający o ofiarach GUŁagu, występują w twórczości poetyckiej O. bardzo rzadko. W poemacie Zakaz na rekwiem (Zapotrzebowanie na requiem), opublikowanym w almanachu "Dień Poezii" (1989), nawiązując do konkretnych faktów z biografii Mozarta, O. zastanawia się nad problemem niezależności twórcy i przeznaczenia sztuki.
KLE.
Dz.: Pridnieprowje, 1940; Liwień, 1947; Priznanije w lubwl, 1957; Nieziemnoje liagolienije, 1969: AA Flet, 1970; Stichi i stll, 1975; Nieobchodimost' prie-krasnogo, 1983; Ziemnaja os, 1986; Naczala i kon-cy, 1989; Awarijnyj zapas, 1990; O Borisie Pastier-nakie, 1990.
Lit.: I. Sielwinskij, Oktiabr' 1947.8 i LG 1966.2.7;
N. Asiejew, Trud 1958.9.5; M. Swietłow, LG 1961.2.12; A. Diejcz, NM 1964.2; L. Lewickij, tamże 1973.11; J. Bogdanów, tamże 1976.7;
T. Bek, tamże 1984.8; G. Złobin, LO 1986.10;
I. Niepomniaszczij, NM 1987.5.

p
PAŁAMARCZUK Piotr Gieorgijewicz, 20.
12.1955 Moskwa, prozaik. Jego ojciec i dziadek byli oficerami. W 1978 ukończył studia prawnicze w instytucie stosunków międzynarodowych, a w 1982 obronił pracę doktorską. Działalność literacką rozpoczął w 1971, lecz ze względu na przekonania religijne do "* pieriestrojki musiał publikować swoje utwory za granicą. Pod pseudonimem W.D. Nosów wydał w Londynie pracę pt. "Klucz" k Gogolu 1985 ("Klucz" do Gogola), a pod pseudonimem Siemion Zwonariow wyszła w Paryżu jego 4-tomowa edycja Sorok sorokow 1989-90 (Cerkwie moskiewskie), poświęcona zniszczonym przez władzę sowiecką obiektom sakralnym i historycznym Moskwy. Pod własnym nazwiskiem opublikował biografię Jedw Dterźamn 1985 (Jeden Dierżawin), zbiorek opowiadań Czistoje pole 1987 (Czyste pole) i książkę pt. Iwanowskaja górka. Roman o moskowskom chołmie 1989 (Górka Iwana. Powieść o moskiewskim wzgórzu), w której materiał dokumentalny połączył z ekskursami historycznymi i refleksjami natury duchowo-filozoficznej. W swej pracy pt. Aleksandr Sotżenicyn. Putiewoditiel 1989 (A. Sołżenicyn. Przewodnik) dał czytelnikowi sowieckiemu klarowną i niezbędną informację o twórczości pisarza - dysydenta w tym czasie jeszcze nie uznanego w kraju. Od 1990 P. kieruje działem historycznym w nowo utworzonym wydawnictwie "Stolica". Mieszka w Moskwie, jest członkiem zarządu ZP RFSRR. P. należy do pisarzy nurtu patriotycznego, mocno przywiązanych do rosyjskich tradycji narodowych i prawosławia.
W przedmowie do książki Iwanowskaja górka W. Kożynow podkreślił doskonałą znajomość faktów, która stanowi podstawę wszystkich utworów P. poświęconych minionym dziejom Rosji. P. chętnie przybiera postać badacza przeszłości, który, jak np. w opowiadaniu Switok (Zwój), porównuje teksty przekładów w muzeum historycznym, lub przewodnika (Iwanowskaja górka), oprowadzającego czytelnika po określonym rejonie Moskwy i pokazującego najciekawsze jego osobliwości. Fabuła w jego utworach ustępuje na plan dalszy, a na czoło wysuwają się refleksje natury historyczno-filozoficznej i ducho-wo-religijnej. Biograficzny utwór o Dierża-winie, który P. zalicza do powieści, został napisany językiem XVIII w. P. stara się zrozumieć zdarzenia współczesne odwołując się do przeszłości, patrzy na historię Rosji nie z punktu widzenia 70. lat XX wieku, lecz z perspektywy jej tysiącletnich dziejów.
Dz.: Pod pseud. W. Dienisow: Wybór istorii. Kont. 1983.38; Kradienyj bóg. Kont. 1986.48-49. Pod pseud. W.D. Nosów: "Klucz" k Gogolu, London 1985 (fragm Kont. 1985.43); Jedin Dierżawin, Lit. Uczoba 1982.4, wyd. oddz. 1986; Dwa mosko-wsklch skazanija, 1987; Czistoje pole, 1987. Pod pseud. S. Zwonariow: Sorok sorokow, Paris 1988-90 (fragm. Słowo 1990.11); Iwanowskaja górka, 1989 (zawiera też: Architiektor Rukazienkow);
Aleksandr Sotżenicyn. Putiewoditiel, Moskwa 1989.9-10; Kozackije mogiły, 1990; Ostrów i ma-tlerik (wspólnie z L. Bieżynem), w: Pozicyja, t. 2, 1990; Wiekopiś (fragm.), Grani 1991.161; Chroni-ki smutnego wriemieni, 1993.
Lit.: B. Filippow, w: "Klucz" k Gogolu, 1986;
J. Kubtanowskij, RM 1986.30.5; W. Karpiec, Mos-

455
PANFIOROW Fiodor Iwanowicz
kwa 1986.6; A. Korabiów, LO 1988.5; O. Michąj-łow. Lit. Uczoba 1988.5; N. Karpow, RM 1989.6. l; A. Motorin, Niewa 1989.2; A. Kozłów, Kont. 1990.64; I. Pankiejew, w: tegoż Nieizwiestnoje po-kolenije?, 1990.
PANCZENKO Nikołaj Wasiljewicz, 9.4. 1924 Kaługa, poeta. Syn nauczyciela matematyki. Należy do pokolenia poetów, których twórczość kształtowała się w warunkach II wojny światowej. Do partii wstąpił w 1944, w 1945-61 pracował jako dziennikarz i rzemieślnik (m.in. jako zdun). Debiutował w 1958 zbiorkiem wierszy Tiepfyń (Upał) poważnie zniekształconym przez "" cenzurę. Założył w Kałudze grupę literacką, był nauczycielem młodych twórców i współpracownikiem wydawnictwa książkowego. W 1961 z jego inicjatywy został przygotowany i opublikowany almanach "• Tarusskije Stranicy, jedna z najbardziej znanych i ostro krytykowanych edycji literatury sowieckiej. W 1965 P. ukończył wyższe kursy literackie przy IŁ i przeniósł się do Moskwy. Systematycznie drukował swoje wiersze w almanachu "Dień Poezii", a także wydał kilka zbiorków. Krytyka zwróciła na niego baczniejszą uwagę dopiero w okresie "" pierie-strojki, kiedy zostały udostępnione dotąd nie znane wiersze poety, a także ukazał się pierwszy, reprezentatywny tomik jego liryki pt. hbrannoje 1988 (Poezje wybrane), do którego wprowadził utwory wolne od wypaczeń i przeinaczeń cenzuralnych. W następnym małym zbiorku Osiennijszum 1990 (Jesienny szum) umieścił nowe wiersze, również dotąd nie drukowane ze względu na zawartą w nich gruntowną krytykę systemu. Mieszka w Moskwie. U podstaw poezji P. leżą wysokie kryteria i pobudki moralne. Zarówno w wierszach o tematyce wojennej, jak też w liryce miłosnej porusza tragiczne problemy ogólnoludzkie. Walczy o dobro, miłość i czystość duchową człowieka. Sam jako autor i podmiot liryczny schodzi na plan drugi. Poezja P. opiera się na fundamentach religijnych i nawołuje do gotowości dźwigania
swego krzyża w życiu. Wysoce pryncypialny charakter ma także liryka polityczna P. Stawia w niej poetę "ponad carem", podkreślając proroczy dar twórcy i niebezpieczeństwo grożące mu ze strony otoczenia, które pod względem duchowym nie dorasta do jego poziomu. KLE.
Dz.: Wiersze: Tarusskije Stranicy, 1961; NM 1988.10; Ogoniok 1988.51; Znamia 1989.10; DN 1990.2; Oktiabr' 1990.5. Tiepfyń, 1958; Liriczesko-je nastuplenije, 1960; Osiennij szum, 1990. Izbr., 1988.
Lit: S. Kuniajew, Moł. Gw. 1960.11; G. Lewin, LG 1988.30.11; W. Sławieckij, LO 1990.8.
PANFIOROW Fiodor Iwanowicz, 2.10.(20. 9.)1896 Pawłowka (gub. saratowska) - 10.9. 1960 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Uczył się w gimnazjum nauczycielskim, ale go nie ukończył. Działalność literacką rozpoczął w 1918. W 1926 wstąpił do partii, w 1924-31 był red. czasopisma "Kriestjanskij Żurnał", a w 1931-60 (z krótkimi przerwami) red. nacz. miesięcznika "Oktiabr"'. W 1934 został wybrany do zarządu ZP. Dwie części jego trylogii Bor'ba za mir 1945-47 (Oni walczyli o pokój, 1951) zostały wyróżnione nagrodą Stalinowską (II st. za 1947 i III st. za 1948). Mieszkał P. w Moskwie. Wszystkie utwory literackie P. są rozwlekłe, słabe pod względem artystycznym i zgodne z konwencjami "" realizmu socjalistycznego. M. Górki przytaczał P. jako przykład "autora, źle znającego język literacki i w ogóle piszącego w sposób nie przemyślany i niedbały" (LG 1934.6.2), a K. Si-monow krytykował go za idealizację rzeczywistości. Do najczęściej drukowanych utworów P. należy powieść Bruski 1928-37 (Bru-ski, 1950), będąca nieudolną próbą propagandy systemu kołchozowego gospodarowania na wsi. W czasie II wojny światowej rozpoczął P. trylogię Bor'ba za mir 1945-47, w której aktualną rzeczywistość ujął w duchu ówczesnych dyrektyw partyjnych. Następna jego trylogia pt. Wołga matuszka-

PANOWA Wiera Fiodorowna
456
-nęka 1953-60 (Wołga-matka), w której w sposób schematyczny przedstawił czasy stalinowskie, nie zwróciła baczniejszej uwagi i szybko została zapomniana.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Bruski, 1928-37; Trylogia: l. Bor'ba za mir, 1945, 2. W stronie powierżennych, 1948,3. Bolszoje iskusstwo, Oktiabr' 1949.11, wyd. 2, zmienione 1954; Wołga matuszka-rieka. Trylogia: l. Udar, 1953, 2. Razdumje, 1958, 3. Wo imia mołodogo, 1960. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1958-59. Lit.: W. Surganow, Moskwa 1966.9, 1986.10 i 1967; B. Brajnina, Oktiabr' 1976.9; F. P. Wospo-minanija druziej, 1964, wyd. 2: 1977; A. Panfiłow, 1980, 1986; G. Miedwiediewa, Znamia 1990.2.
PANOWA Wiera Fiodorowna, 20.(7.)3.1905 Rostów nad Donem - 3.3.1973 Leningrad, prozaik i dramaturg. Uczęszczała do gimnazjum, lecz go nie ukończyła. W 1922-46 pracowała jako dziennikarka w gazetach lokalnych. Debiutowała jako dramaturg w 1933. W 1940 przeniosła się do Leningradu. W 1944-45 pracowała w radiu i prasie w Fermie, skąd w tym czasie w ramach delegacji jeździła pociągiem sanitarnym na front. Owocem owych wyjazdów była jej opowieść Sputniki 1946 (Towarzysze podróży, 1947), za którą, a także za dwie następne powieści
-Krużylicha 1947 (wyd. poi. 1949) orazJas-nyj bierieg 1949 (Jasny brzeg, 1950), otrzymała nagrody Stalinowskie (I st. za 1946, II st. za 1947 i III st. za 1949). Powieść P. Wrie-miena goda 1953 (Pory roku, 1955) była do 1955 jednym z najczęściej dyskutowanych w krytyce utworów. Od 1954 P. wchodziła do zarządu ZP ZSRR, a od 1958 również do zarządu ZP RFSRR. Równocześnie z utworami prozatorskimi powstawały sztuki P., a także scenariusze filmowe, oparte na jej opowieściach i powieściach. P. była matką pisarza B. Wachtina i żoną Dawida Dara (1910-80), aktywnego przedstawiciela nieoficjalnego życia literackiego Leningradu. W 1966-70 zapewniła warunki do życia i twórczości poecie O. Ochapkinowi, zatrudniając go w charakterze sekretarza. Opowieść P. Sputniki, wolna od "płytkiej propagandy" (D. Brown), ukazała się jeszcze przed zaostrzeniem kursu politycznego w dziedzinie literatury, związanym z uchwałą partyjną z 14.8.1946. "Ta lakoniczna, lecz z dużym ciepłem napisana kronika jest uważana za jedną z najlepszych rosyjskich książek o latach wojny nie tylko ze względu na jej wielką szczerość, lecz także z uwagi na trafnie dobraną formę kompozycyjną" (Holthusen). Następne powieści P. są bardziej zbliżone do ówczesnej literatury oficjalnej. Zarzuty o nadmierny obiektywizm i niedostatek partyjności, sformułowane pod adresem tych utworów, zostały powtórzone przez dogmatycznych krytyków (W. Kocze-tow, K. Simonow) również w stosunku do powieści Wriemiena goda, pierwszej wielkiej pozycji epickiej okresu postalinowskiego, w której P. "nie ujawniając swego własnego stanowiska stawia pytanie o lojalność wobec sowieckiego ustroju społecznego" (v. Ssach-no). Usiłuje w niej w sposób obiektywny ukazać życie elity partyjnej po 1953 roku, prezentując przykłady czynów szlachetnych i podłych, pozytywnych i negatywnych. Fascynacja P. psychiką dziecięcą znalazła wyraz w cyklu jej opowieści: Sierioża 1955 (wyd. poi. 1956), Wala 1959 (wyd. poi. 1960), Wo-lodia 1959 (wyd. poi. 1960). Podwójną perspektywę widzenia rzeczywistości wprowadza P. w utworze Sientimientalnyj roman 1958 (Powieść sentymentalna, 1959), w której nawiązując do faktów własnej biografii zdarzenia współczesne przeplata wspomnieniami z lat młodości. Jej obraz lat 20. wywołał polemikę w krytyce. Nowym zjawiskiem w twórczości P. od połowy lat 60. były jej sztuki historyczne, jak np. Liki na zarie 1966 (Twarze o świcie), w których fakty zaczerpnięte z dziejów starej Rusi celowo upraszcza, a często mozaikowo stylizuje. Jej pozytywny stosunek do chrześcijaństwa w Rosji wywołał oburzenie ateistycznie usposobionych krytyków. W dramacie Triedjakowskij i Wołyński] 1968 porusza P. problem zależności między twórcą a władzą.

457
PANTIELEJEW L.
BRP76, BRP91, FV, HRL, Ki, KLE, LES, RSPP3, TE,
Wy75, Wy82.
Dz" Sputniki, 1946; Wriemiena goda, 1953, wyd. zmienione 1956; Sierloza, 1955; Sientimientalnyj roman, 1958. Opowiadania: Wala, Wolodia, Oktiabr' 1959.10. Pogoworim o strannostiach lub-wi, 1968; Tredjakowskij i Wołyński], Niewa 1968. 6; Liki na mnę, 1969; Zamietki litieratora, 1972;
Swad'bakakswad'ba,Tie.atr 1973. l; O mojej żyzni, knigach i czitatielach, 1975; Kolory'] czas? Son w zi-mniuju nocz, NM 1981.9; Oławy iż wospominanij W. P., SSSR. Wnutriennije Protiworieczija, NY 1982.3; Biessonnica, Niewa 1985.4. Izbr. socz. w 2-ch tt., 1956; Sobr. socz. w 5-ti tt., 1969-70;
w5-titt., 1987-.
Lit.: L. Skorino, Znamia 1959.5; L. Płotkin, 1962;
Z. Bogusławskaja, 1963; A. Ninow, 1964, Zwiezda 1975.3, 1979.6,1987.10; E. Starikowa, NM 1965.3;
N. Gornickaja, 1970; A. Kondratowicz, DN 1976.1;
D. Tewekelan, 1980; R. Hinkle-Kreuzer, SEEJ 1983.3; Wospominanija o W. P., 1988.
PANTIELEJEW L., rzadziej Leonid (właśc. Aleksiej Iwanowicz Jeriemiejew), 22.(9.)8. 1908 Petersburg - 9.7.1987 Leningrad, prozaik. Syn wojskowego carskiej armii. Po śmierci rodziców, których utracił wskutek bolszewickiego przewrotu, znalazł się wśród bezdomnych dzieci i w 1921 trafił do Szkoły Społeczno-Indywidualnej Resocjalizacji im. Dostojewskiego (Szkoła socyalno-indywiduał-nogo wospitanija im. Dostojewskogo, SZKID), będącej swego rodzaju kolonią dla nieletnich przestępców. Zaprzyjaźnił się tam z G. Biełychem, z którym po opuszczeniu szkoły zamieszkał w Leningradzie, podejmując pracę w charakterze dziennikarza. Szeroki rozgłos w kraju i poza jego granicami zdobyła napisana przez nich książka Riespublika Szkid 1927 (Republika Szkid). Do końca lat 30. publikował inne utwory prozatorskie, W 1938 Biełych padł ofiarą terroru, a P. utracił swoją pozycję w literaturze. W czasie wojny przebywał w oblężonym Leningradzie, bliski śmierci głodowej, w ciągłej obawie przed deportacją i rozstrzelaniem. W 1954 S. Marszak i K. Czukowski upomnieli się o P., żądając jego powrotu do literatury, dzięki czemu od 1961 zaczęły się pojawiać kolejne, nieznacznie zmienione wydania Riespubliki Szkid. Swoje doświadczenia i przeżycia z okresu II wojny światowej, kiedy był korespondentem wojennym, przedstawił m.in. w opowiadaniach, poświęconych losom leningradzkich dzieci oraz w prozie dokumentalnej, zawartej w tomie W osażdionnom gorodie 1964 (W oblężonym mieście). Dużą wartość artystyczną i historyczną przedstawiają wspomnienia P. o J. Szwarcu, S. Marszaku, D. Charmsie i K. Czukowskim. W książce pt. Priotkrywaja dwier' 1980 (Uchylając drzwi) opublikował fragmenty swoich notatników z lat 1924-47, które mają formę aforyzmów, lakonicznych zapisów i krótkich opowiadań. P. mieszkał w Leningradzie, brał udział w zjazdach pisarzy ZSRR (z wyjątkiem 1959 i 1967) i RFSRR, ale nie pełnił funkcji kierowniczych w żadnym z nich. Twórczość P. oparta jest na jego osobistych doświadczeniach życiowych. Riespublika Szkid stanowi jedno z ważniejszych świadectw tragedii dzieci, będących ofiarami bolszewickiego przewrotu oraz eksperymentów wychowawczych władzy sowieckiej, mających na celu włączenie osieroconej, często zdeprawowanej młodzieży w nowy system państwowy. Na tym samym materiale oparł również opowieść Czasy 1928 (Zegarek), w której poruszył temat odpowiedzialności człowieka za swoje życie. Dużym rozgłosem cieszyło się opowiadanie Pakiet 1933 (Przesyłka) przyciągające uwagę typowym dla epoki rewolucyjnym patosem i humorem. P. zachował w nim charakterystyczną dla swej wczesnej prozy narrację skazową, znakomicie oddającą właściwości mowy młodocianego opowia-dacza. W swej znakomitej, napisanej w pierwszej osobie powieści Lońka Pantielejew 1939 (Lońka, 1956) ukazał własne życie, które w wersji przerobionej w 1952 zgodnie z zaleceniami cenzury podał w odpowiednio upiększonej oprawie. P. zaprezentował się jako doskonały znawca psychiki dziecięcej, unikający politycznego dydaktyzmu i upro-

PARNOK Sofia Jakowlewna
458
szczeń. Pisał zwięźle, ciekawie i wzruszająco. Mistrzostwo swej plastycznej, fragmentarycznej metody narracji, opartej na realiach życiowych, zademonstrował również w notatnikach i wspomnieniach. Dopiero "" pie-riestrojka dzięki publikacji autobiograficznych wyznań P. pt. Ja wieruju 1991 (Wierzę) umożliwiła poznanie właściwej skali i charakteru ingerencji cenzury w jego twórczość. Ka85, KLE, LES. Dz.: Riespublika Szkid (z G. Biefychem), 1927;
Czasy, 1928; Pakiet, 1933; Lońka Pantielejew, 1939, wyd. poprawione 1952; Barbarka i Tamar-ka. Warszawa 1950; Opowiadania o dzieciach, tamże 1950; W osażdionnom gorodie, 1964; Iz le-ningradskich zapisiej, NM 1965.5; Żywyje pamiat-niki, 1966; Priotkrywaja dwier'..., 1980; Ja wieruju, NM 1991.8. Izbr., 1967; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1970-72; 1983-84.
Lit.: N. Zamoszkin, NM 1927.6; L. Cukierman, Moł. Gw. 1933.12; K. Czukowskij, LG 1954.4.12 i w: L. P., Sobr. socz., 1970-72; L. Czukowskaja, Lit. i Żyzń 1960.7.9 i 1959; S. Marszak (1961), w:
tegoż Sobr. socz. w 8-mi tt., t. 7,1971; E. Putiłowa, Niewa 1964.7, 1969 i Awrora 1982.2; N. Bank, Niewa 1967.10; I. Andriejewa, LO 1981.3; Nekrolog: LG 1987.22.7; W. Glocer, NM 1991.8.
PARNOK (właśc. Parnoch) Sofia Jakowlewna, 11.8.(30.7.)1885 Taganrog - 26.8.1933 Karinskoje pod Moskwą, poetka. Córka aptekarza i lekarki. Ukończyła gimnazjum klasyczne w Taganrogu. W 1904 przez jakiś czas uczęszczała do konserwatorium w Genewie, potem studiowała prawo w Moskwie, prawdopodobnie pod wpływem W. Wolken-szteina, którego żoną była w 1907-09. Wiersze, napisane w latach 1912-15, zebrała w tomiku Stichotworienija (Poezje). Od tego czasu datowała się również jej przyjaźń z M. Cwietajewą i M. Wołoszynem. Przewrót bolszewicki zastał ją na Krymie w Sudaku, skąd powróciła do Moskwy w 1922. Wiersze z tego okresu, wolne od politycznej oprawy, opublikowała w zbiorze pt. Róży Pieni 1922 (Róże Pierii). W Moskwie prowadziła życie bardzo ubogie pod względem materialnym, zarabiając na utrzymanie przekładami.
W okresie NEP-u zdołała opublikować w prywatnych wydawnictwach dwa zbiorki poezji - Muzyka 1926 i Wpotgołosa 1928 (Półgłosem). W 1926-28 brała aktywny udział w zakładaniu spółdzielni wydawniczej 30 poetów "Uzieł", będącej swego rodzaju legalnym odpowiednikiem późniejszego "" Samizdatu. Libretto operowe Ałmast (Al-mast), oparte na materiale ludowego podania ormiańskiego, które napisała w 1917/18 wespół z kompozytorem A. Spendiarower i (wydano w 1979 w USA), doczekało się scenicznej realizacji w 1930. Nasilająca się presja polityczna zmusiła P. do całkowitego zaprzestania działalności literackiej w 1929/30. W ostatnich latach życia jeszcze raz przeżyła szczęśliwe chwile dzięki zażyłej przyjaźni z N. Wiedieniejewą, co znalazło odbicie w jej wielu wierszach. Po 1922 o twórczości P. mówiono w sowieckiej krytyce niewiele, a po śmierci poetki całkowicie o niej zapomniano. Powróciła do literatury rosyjskiej dzięki S. Polakowej, która w 1979 wydała w USA zbiór poezji, zawierający wszystkie jej 261 wierszy i obszerną przedmowę. "" Pieriestrojka umożliwiła G. Gorczakowowi zaprezentowanie P. w 1989 jako "znanej nieznajomej" również czytelnikowi w jej ojczystym kraju. W swej twórczości, o której jako pierwsi z uznaniem wypowiedzieli się M. Wołoszyn, W. Chodasiewicz i W. Briusow, P. świadomie nawiązywała do tradycji K. Pawiowej, E. Boratynskiego i F. Tiutczewa. Miała krytyczny stosunek do "" symbolizmu, ale odrzucała również drogę ** akmeizmu. Jej surowa, zbliżona do prozy twórczość poetycka, świadcząca o mistrzowskim władaniu słowem i rymem, nasycona jest motywami, zaczerpniętymi z klasycznej liryki greckiej (zwłaszcza z Safony) i dotyczy tematu twórczości artystycznej (w tym także muzyki). Przejście P. z judaizmu na prawosławie znalazło wyraz w duchowej oprawie jej wierszy, powstałych po 1907. W późniejszym okresie twórczości oprócz osobliwych liryków miłosnych pisała wiersze, zawierające ostrożne aluzje o charakterze politycznym i świadczą-

459
PARNOW Jeriemiej ludowicz
ce o jej samotności jako osoby o niezależnych poglądach oraz o wewnętrznej walce z przemocą duchową.
EmR, FV, HRL, KLE, Ni, Wy75. Dz.: Stichotworienija, 1916; Róży Pierii, 1922; Łoza, 1923; Muzyka, 1926; Wpołgołosa, 1928; Sobra-nije stichotworienij, Ann Arbor 1979 (zawiera też:
Ałmast), szczegółowy wykaz błędów drukarskich zob. NRL 1978.1; Wiersze: Nasze Nasiedije 1989.2.
Lit.: M. Wołoszyn, Riecz 1917.129; A. Bierkowa, Pieczat' i Riewolucyja 1923.2; W. Briusow, tamże 1923.4; W. Chodasiewicz, Wozr. 1933.14.9; S. Po-lakowa, w: S. P., Sobr. stichotworienij, Ann Arbor 1979 i 1983; T. Nikolskaja, NRL 1979-80.2-3;
J. Zagoskin, Dwadcat' Dwa 1980.13; J. Iwask, RM 1981.10.9; A. Bachrach, NRS 1985.31.3;
G. Gorczakow, Nasze Nasiedije 1989.2.
PARNOW Jeriemiej ludowicz, 20.10.1935 Charków, prozaik. W 1958 ukończył studia chemiczne w instytucie torfu w Moskwie. Zajmował się pracą naukową i uzyskał stopień kandydata nauk chemicznych. Od 1961 we współautorstwie z Michaiłem Tichono-wiczem Jemcewem (ur. 11.7.1930 w Chersoniu) pisał utwory o tematyce fantastyczno-naukowej. Ich pierwsze powieści, m.in. Urawnienije s Blednogo Nieptuna 1963 (Równanie z Bladego Neptuna), ukazywały się w różnych zbiorkach i seriach wydawniczych. Stosunkowo wcześnie dało o sobie znać wielkie zainteresowanie P. religiami Wschodu, głównie Indii i Tybetu. Mniej więcej od początku lat 70. pisał samodzielnie, zwracając się coraz bardziej ku prozie historycznej. Wydał wiele opowieści i powieści, obejmujących szeroki krąg tematyczny, przede wszystkim w sposób zajmujący popularyzujących osiągnięcia naukowe. Nie zauważany przez badaczy literatury rosyjskiej P. reprezentował ZSRR w organizacjach międzynarodowych, zajmujących się fantastyką naukową. W 1985-90 wchodził do zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. Utwory P. świadczą o jego głębokiej fascynacji duchowymi sferami życia, w tym również problematyką ezoteryczną i mistyczną.
Fabuła opowieści Urawnienije s Blednogo Nieptuna nawiązuje do teorii, która traktuje o możliwości pozyskania informacji od zmarłych poprzez zastosowanie promieniowania konserwującego. W opowieści Dusza mira 1964 (Dusza świata) znalazły odbicie tezy naukowe o wpływie myśli człowieka na stan roślin. Kolejna opowieść Wozwratitie lu-bow' 1966 (Oddajcie mi miłość) opiera się na kontraście między krytyczną oceną współczesnej nauki i cywilizacji, widzianej oczami śmiertelnie chorego fizyka, a stanem duchowego oczyszczenia, w jakim znajduje się bohater pod wpływem wewnętrznego olśnienia. Opowiadanie Kłoczja t'my na igle wrie-mieni 1970 (Strzępy ciemności na iglicy czasu) dotyczy podróży w czasie, jest opisem mistycznych niemal doznań absolutnej jedności, w tym również jej aspektów niebezpiecznych. Już sam tytuł opowieści Trietij głaz Sziwy 1975 (Trzecie oko Sziwy) potwierdza fascynację P. hinduistyczną mądrością i wiedzą ezoteryczną (trzecie oko to organ widzenia duszy). Jego opowieść Bogi łotosa 1980 (Bogowie lotosu) łączy w sobie elementy szkicu z podróży i eseju filozoficznego. Dał w niej wnikliwy zarys historii i dziejów współczesnych Tybetu, a także krytycznie ustosunkował się do okultystycznych praktyk na Zachodzie. W tomie esejów krytycznych Tron Lucyfiera 1985 (Tron Lucy-pera) zawarł bogate informacje na temat prądów filozoficznych, opartych na ezotery-zmie i mądrości Wschodu, już nie istniejących lub nadal aktualnych w Europie i USA. Akcja opowieści P. Prosniś w Famagustie 1983 (Obudź się w Famaguście) toczy się w buddyjskim klasztorze w mitycznej krainie, zwanej Szambalą, gdzie czas zatraca swe właściwości fizyczno-ziemskie i, podobnie jak w innych utworach pisarza na ten temat, obiektem zainteresowania są tajemnicze zjawiska i światy. W powieści Maltijskij żezł 1987 (Maltańska laska) stawia P. pytanie o celowość przywrócenia ziołolecznictwa w obliczu medycyny końca XX w., zdominowanej przez terapie chemiczne.

PARTYJNOŚĆ
460
KLE, LES.
Dz" Wspólnie z M. Jemcewem: Urawnienije s Biednego Nieptuna, Fantastika 1963 i wyd. oddz. 1964; Bunt tridcati trillionow, Naucznaja Fantastika 1964.1; Wozwratitie lubow', Fantastika 1966;
Kłoczja t'my na igle wriemieni, 1970. Własne utwory P.: Siekrietnyj uznik, 1972; Łariec Marii Miedi-czi, 1972,1987; Trietij głaz Sziwy, 1975; Szest' dniej do Gienui, Oktiabr' 1979.11; Bogi łotosa, 1980;
Drakony gromu, 1981; Prosniś w Famagustie, Oktiabr' 1983.2 i wyd. oddz. 1989; Pyfajuszczije skały, Oktiabr' 1984.8; Tron Lucyfiera, 1985; Mal-tijskij zezt, 1987; Wospominanija o końce święta, LG 1988.15.6; Aleksandrijskaja giemma, 1990;
Zagowor protiw marszałow, 1991. Izbr. proizw. w2-chtt., 1989.
Lit.: R. Nudelman, LR 1965.23.4; D. Srednij, LG 1980.8.7; M.A. Lathouwers, Irenikon, Chevetog-ne (Belgia) 1975.2; B. Gafurow, LG 1976.21.1;
W. Powolajew, LR 1980.13.6 i 1987.17.7; W. Su-tiejew, LO 1982.5; G. Gordiejewa, NM 1983.10;
N. Iwanowa, LG 1984.19.12; L. Tokariew, tamże 1985.25.9; A. Kuleszow, tamże 1988.3.2.
PARTYJNOŚĆ, jedna z głównych zasad "* sowieckiej literatury i "" realizmu socjalistycznego, która do końca lat 80. obowiązywała w prasie, sztuce i nauce, pozbawiając pisarzy ZSRR możliwości ukazywania prawdy empirycznej i nakładając na nich obowiązek przedstawiania rzeczywistości zgodnie z intencją partii jako kierowniczej siły w społeczeństwie. Termin p. był powszechnie stosowany od drugiej połowy lat 40. do "* pierie-strojki. Tezę o podporządkowaniu literatury pięknej dyktatowi partii sformułowano opierając się na artykule Lenina Partijnaja orga-nizacyja ipartijnaja litieratura 1905 (Partyjna organizacja a literatura partyjna), przy czym pominięto kontekst jego wypowiedzi na ten temat. Postulat p. literatury Lenin uzasadnił w 1920 w związku z krytyką "* Proletkultu. Od tego czasu żądanie partyjności stało się najważniejszym wymogiem takich ugrupowań literackich, jak "" Oktiabr', "* MAPP, ** RAPP i naczelną zasadą powołanego z inicjatywy KC partii wspólnego ZP ZSRR. Poczynając od •* uchwały partyjnej z 1946
apel o przestrzeganie zasady p. był częścią składową wszystkich oficjalnych wypowiedzi w sprawie literatury i sztuki. Jedną z konsekwencji obowiązującej twórców zasady p. była przeróbka utworów (nawet najbardziej uznanych) zgodnie z aktualną linią partii, a także brak edycji dzieł zebranych klasyków i pisarzy współczesnych. W celu propagowania aktualnego kursu KC podejmował najrozmaitsze uchwały partyjne, drukowane w prasie i rozpowszechniane w formie instrukcji, przeznaczonych do użytku wewnętrznego. Kontrolę nad przestrzeganiem zasady p. sprawował Sekretariat ZP, jego Biuro oraz "" cenzura i redaktorzy. Już w pierwszych latach pieriestrojki (1986-1990) zasada p. stopniowo utraciła swoje znaczenie.
HRL,KLE,LES.
Lit.: R. Messer, Zwiezda 1948.11; G.A. Wetter,
Der dialektische Materialismus, Freiburg 1952;
H. Ermolaev, Soviet Literały Theories 1917-1934, Berkeley 1963; B. Kiippers, Die Theorie vom Ty-pischen in der Lit., Mlinchen 1966; I. Wołków, Partijnost' iskusstwa socyalisticzeskogo riealizma, 1974; A. Dubrowin, Kommunist 1975.6 i 1977;
A. Driomow, 1980.
PASTERNAK Boris Leonidowicz, 10.2.(29. l.)1890 Moskwa - 30.5.1960 Pieriediełkino, poeta i prozaik. Syn malarza impresjonisty i pianistki. Studiował muzykę, a od 1909 filozofię na uniwersytecie w Moskwie, potem od 1913 w Marburgu. Studia ukończył w Moskwie w 1913. Jako poeta debiutował w 1913. Wchodził w skład grupy literackiej Centryfuga, skupiającej umiarkowanych futurystów. Jego pierwszy zbiorek poezji pt. Blizniec w tuczach 1914 (Bliźniak w chmurach) został opublikowany przez N. Asieje-wa i S. Bobrowa. Większość zawartych w nim wierszy włączył do tomiku następnego, zatytułowanego Powierch barjerow 1917 (Ponad barierami). Największy rozgłos przyniósł mu zbiorek trzeci Siestra moja - żyzń 1922 (Życie - moja siostra), napisany w 1917, lecz zainspirowany nie wydarzeniami politycznymi, ale przeżyciami miłosnymi

461 PASTERNAK Boris Leonidowicz
i kontaktem z przyrodą. Po opublikowaniu kolejnego zbioru wierszy, pt. Tiemy i waria-cyi 1923 (Tematy i wariacje), został uznany za "najbardziej znaczącego poetę porewolu-cyjnego Rosji" (Struve). W objętościowo niedużych poematach epickich Diewiat'sot piąty'] god 1925/26 (Rok 1905), Liejtienant Szmidt 1926/27 (Lejtnant Szmidt) i Spiektor-skij 1931 (Spektorski) nawiązał częściowo do wydarzeń rewolucyjnych, rozpatrując je z różnych punktów widzenia, chociaż w zasadzie odrzucił hasło "zamówienia społecznego". Od 1922 drukował również swe utwory prozatorskie. Do pierwszego tomiku prozy pt. Rasskazy 1925 (Opowiadania) włączył utwory: Dietstwo Luwers (Dzieciństwo Luvers), // tratto di apelle. Pisma iż Tuty (Listy z Tuły) i Wozdusznyje puti (Drogi napowietrzne). W 1929 zaczął pisać pierwszą opowieść autobiograficzną Ochrannaja gramota 1931 (List żelazny), poświęconą pamięci Riikego. Wyrażony w niej pogląd na temat sztuki, zakorzeniony w myśli zachodnioeuropejskiej, znalazł się w rażącej sprzeczności z reakcyjnymi wyobrażeniami wpływowych wówczas funkcjonariuszy "* RAPP-u. Po ogłoszeniu drukiem nowego zbioru wierszy Wtoroje roż-dienije 1932 (Powtórne narodziny) do 1937 wydał kilka następnych, do których włączył również napisane wcześniej utwory. W 1934 znalazł się nawet w prezydium nowego ZP, ale od 1936 zmuszony był zająć się głównie pracą przekładową. Przetłumaczył m.in. wiele tragedii Szekspira. "Jego przekłady poetów gruzińskich zjednały sobie przychylność Stalina i być może uratowały poetę przed prześladowaniami" (Slonim). W czasie II wojny światowej, kiedy polityczny ucisk kultury nieco zelżał, zdołał P. wydać dwa zbiorki nowych wierszy - Na rannich pojezdach 1943 (Wczesnymi pociągami) i Ziemnoj prostor 1945 (Ziemskie przestworza). Po wojnie ukazywały się przede wszystkim jego przekłady, m.in. tragedia Goethego "Faust" (1953), której tłumaczenie przyniosło mu szczególnie duże uznanie. W okresie "" odwilży w miesięczniku "Znamia" (1954.4)
ogłosił 10 wierszy, pochodzących z jego powieści Doktor Źywago, ukończonej w 1956. Zamiar opublikowania tego utworu w ZSRR nie został w tym czasie urzeczywistniony. W 1957 powieść wydano we Włoszech, a w ślad za tą edycją pojawiły się liczne przekłady utworu, czyniące P. najbardziej znanym rosyjskim pisarzem współczesnym. W 1958 przyznano mu nagrodę Nobla, co stało się powodem ostrej nagonki funkcjonariuszy literackich na pisarza i jego rezygnacji z tego prestiżowego wyróżnienia. P. został wykluczony z ZP i do samej śmierci był traktowany jako odszczepieniec. Dzieła zebrane P. ukazały się w USA już w 1961, kiedy w ZSRR dopiero podejmowano pierwsze próby stopniowej rehabilitacji jego dorobku poetyckiego. Do zbioru pt. Stichotworienija i poemy 1965 (Wiersze i poematy), opatrzonego wstępem A. Siniawskiego, został włączony ostatni, przygotowany jeszcze do druku przez P. cykl wierszy Kogda razgulajetsia 1956-59 (Kiedy się rozjaśni). 19.2.1987 dzięki ** pieriestrojce uchwała o wykluczeniu P. z ZP została anulowana. W 1988 opublikowano w ZSRR powieść Doktor Źywago, a w 1989 rozpoczęto druk dzieł zebranych P. w pięciu tomach. • We wczesnej poezji P., rozwijającej się w symbolicznej tradycji A. Błoka, "szczególnie wyraźnie zaznaczyła się muzyczna zasada kompozycji" (Holthu-sen). Niezwykłe, maksymalnie skondensowane metafory nadają jego wierszom o przyrodzie wielowarstwową głębię, ale znacznie utrudniają ich rozumienie. Zgodnie z ogólnoeuropejskimi tendencjami literackimi jego poezja z latami przybrała bardziej klarowne formy. Zwiększył się w niej udział pierwiastków klasycznych, bardziej przejrzysty kształt przybrała zewnętrzna, niekiedy narracyjna oprawa wierszy, umożliwiając wnikliwemu czytelnikowi poznanie religijno-chrześcijańskich przekonań autora, jego otwartości na dobro uciśnionego świata. "Warstwa fizyczna i duchowa, przyroda i historia, zdarzenia powszednie i polot fantazji stanowią tu jedną niepodzielną całość" (Slonim).

PAUSTOWSKI Konstantin Gieorgijewicz 462
Powieść Doktor Żywago uważał P. za najważniejszy swój utwór, którego szczytowym osiągnięciem są partie liryczne i umieszczone na końcu wiersze. Bogactwo jego kompozycyjnych korelacji i wielopłaszczyznowość treści uwidacznia się dopiero przy powtórnym czytaniu. Jest to powieść historyczna, w której P. podejmuje samodzielną próbę opisania i interpretacji wydarzeń rewolucyjnych, a także rozpoczętego w 1929 tłumienia wszelkiej duchowości i przedstawionej w epilogu II wojny światowej. Unika przy tym bezpośredniego zaangażowania w zagadnienia polityczne, ograniczając się do poetycko-religijne-go ujęcia życia postaci i ich skomplikowanych losów.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LE, LES, Ni, RP90, RR, Wy75, Wy82.
Dz.: Blizniec w tuczach, 1914; Powierch barjerow, 1917, wyd. uzupełn. 1929, wyd. 2: 1931; Siostra moja - żyzń, 1922, wyd. 2: 1923 (reprint Ann Ar-bor 1976); Tiemy i wariacyi, 1923 (reprint Ann Arbor 1972); Rasskazy, 1925; Diewiafsot piatyj god, 1927 (zawiera też: Liejtienant Szmidt), wyd. 2: 1930, wyd. 3: 1932, wyd. 4: 1937; Spiektorskij, 1931; Ochrannaja gramolą, 1931; Wtoroje rożdie-nije, 1932, wyd. 2:1934; Stichotworienija w odnom tomie, 1933, wyd. 2: 1935, wyd. 3:1936; Wozdusz-nyje puti, 1933 (reprint Ann Arbor 1976); Po-wiest', 1934; Na rannich pojezdach, 1943; Ziemnoj prostor, 1945; Izbr., 1948; Doktor Żywago, Milano 1957 i NM 1988.1-4; Poezje, Warszawa 1962; Stichotworienija i poemy, 1965, 1976; Stichi, 1966;
Ludi i potożenija, NM 1967.1; Slepaja krasawica, London 1969; Drogi napowietrzne i inne utwory, Warszawa 1973; Pieriepiska s Olgoj Frejdenberg, NY-London 1981 i DN 1988.7-10; Wozdusznyje puti, 1982 (zawiera też: 17 utworów prozatorskich z różnych lat); Stichotworienija i poemy w 2-ch tt., 1990; Pieriepiska, 1990. Socz. w 3-ch tt., Ann Arbor 1961 (z bibliogr.); Izbr. w 2-ch tt., Moskwa 1985; Sobr. socz. w 5-ti tt., Moskwa 1989-1992. Lit.: Artykuły: Grani 1958.40; Struwe, Wozdusznyje Puti 1960.1; A. Siniawskij, NM 1962.3;
M. Aucouturier, Hamburg 1965; D.L. Plank, Den Haag 1966; B. P. i Sojuz pisatielej, NŻ 1966. 83; S. d'Angelo, OEu. 1968.7; H. Gaumnitz, Diss., Tlibingen 1969; N.A. Troickij, Ithaca (New
York) 1969 (bibliogr.); J.W. Dyck, NY 1972;
J. Dóring, Miinchen 1973; O.R. Hughes, Prince-ton 1974; H. Birnbaum, Gent 1976; P.A. Bodin, Stockholm 1976; M. Sendich, RLJ 1976.105 (bibliogr.); H. Gifford, Cambridge 1977; L. Flejsz-man, Miinchen 1981, Jerusalem 1984 i DN 1990. 2; A. Ljunnggren, Diss., Stockholm 1984;
M. Kreps, Ann Arbor 1984; I.P. Smirnow, Wien 1985; E. Pastiernak, K. Poliwanow, LO 1988.5;
P. Goriełow, W. Wozdwiźenskij, G. Gibian, Wopr. Lit. 1988.9; LO 1990.5 (cafy numer); B. P. 1890-1990, red. L. Losev, Northfieid (Vermont) 1991.
PAUSTOWSKI Konstantin Gieorgijewicz,
31.(19.)5.1892 Moskwa - 14.7.1968 tamże, prozaik. Syn urzędnika kolejowego. Debiutował w 1912. Studia filologiczne przerwał w 1914. W czasie I wojny światowej był sanitariuszem. W okresie wojny domowej pracował jako dziennikarz w Kijowie, Odessie i na Kaukazie. Od 1923 przebywał w Moskwie. Pierwszy znaczący sukces odniósł dzięki na poły historycznej, na poły reportażowej i poetyckiej opowieści Kara-Bugaz 1932, związanej tematycznie z ówczesną literaturą produkcyjną. Od 1934 zajął się głównie opisywaniem przyrody i kreśleniem sylwetek ludzi pracy twórczej (Lewitan, Kiprenski, Szewczenko). W latach II wojny światowej przedstawiał losy ludzkie unikając wymaganego wówczas hurrapatriotyzmu. Po wojnie rozpoczął swe główne dzieło, autobiograficzną Powiesi' o żyzni 1945-63 (Opowieść o życiu, w Polsce wydano w postaci 6 odrębnych książek: l. Dalekie lata, 1947; 2. Burzliwa młodość, 1956; 3. Początek nieznanej ery, 1959; 4. Czas wielkich oczekiwań, 1960; 5. Skok na Południe, 1962; 6. Księga wędrówek, 1968), nad którą pracę mógł kontynuować dopiero w latach "" odwilży (od 1954). W tym czasie zaczął również upominać się o autentyczne wartości literackie, domagał się "" rehabilitacji twórców represjonowanych (I. Babel, J. Olesza, M. Bułhakow, A. Grin, N. Zabołocki i in.), a także występował w obronie pisarzy prześladowanych z powodów politycznych (W. Dudincew,

463
PAWLENKO Piotr Adriejewicz
A. Siniawski, J. Daniel). Był współautorem niezwykle ważnych, liberalnych almanachów "Litieraturnaja Moskwa" (1956) i "Tarus-skije Stranicy" (1961). Sukcesywnie od połowy lat 50. tłumaczona na wiele języków obcych Powiesi' o żyzni przyniosła mu światowy rozgłos. W ZSRR P. cieszył się głębokim szacunkiem jako "symbol uczciwości" i "mistrz poezji w prozie". Do końca życia mieszkał w Tarusie i Moskwie, gdzie też wykładał literaturę w IŁ. Względy natury politycznej uniemożliwiły wystawienie jego kandydatury do nagrody Nobla w 1965 (Kom-som. Pr. 1993.14.7). W 1968 Akademia Nauki i Literatury w Moguncji uczyniła go swym honorowym członkiem. Mistrzostwo P. ujawniło się w nastrojowych opisach przyrody, sytuacji życiowych i przejawów dobra w ludziach. Te cechy jego pisarstwa uwidoczniły się już w utworach, powstałych w latach 30., w których opisał lasy, jeziora i bagna obszaru Mieszczory, leżącego na południe od Moskwy. Druga mocna strona jego talentu pisarskiego to ukazywanie spotkań, mających przełomowe znaczenie dla losów ludzkich. Przy tym uwagę swą skupiał przede wszystkim na ukazywaniu dobra i piękna w człowieku i przyrodzie. Struktura odrębnych opowiadań P. (niezależnie od ich objętości) ma charakter addytywny, każde z nich ma z reguły formę zespołu kolejno ułożonych epizodów, a narracja, prowadzona z punktu widzenia opowiadacza-obserwatora, przybiera zazwyczaj kształt pierwszoosobowy. Bardziej skomplikowane formy narracyjne, łączące większą liczbę linii fabularnych, są jego prozie obce. Sztuki teatralne mają w twórczości P. znaczenie drugorzędne. W esejach o współczesnych mu pisarzach swoiście przeplatał wspomnienia osobiste opisami przyrody i refleksjami o pracy twórczej. Jego proza liryczna i teoretyczne rozważania na temat warsztatu pisarskiego zawarte m.in. w książce Zołotaja róża 1955 (Złota róża, 1957) wywarły pozytywny wpływ na wielu twórców, w tym również na J. Bondariewa, J. Kazakowa, J. Nagibina i W. Sołouchina.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, KI, KLE, KLFG, LE, LES, RSPP3, Wy82.
Dz.: Morskije nabroski, 1925; Kara-Bugaz, 1932;
Kolchida, 1934 (Kolchida, Warszawa 1949); Opowiadania, Warszawa 1949; Dni lata, tamże. 1950;
Opowieść północna, tamże 1950; Opowieść o lasach, tamże 1951; Wybór utworów, tamże 1952;
Burza na stepie, tamże 1953; Bieg czasu, tamże 1955; Zofotaja róża, 1955; Lśniące obłoki. Warszawa 1959; Stalowy pierścioneczek, tamże 1959;
Romantycy, tamże 1961; Powiesi' o żyzni w 2-ch tt., 1966; Najedinie s osienju, 1967. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1957-58; w 8-mi tt., 1967-70; w 9-ti tt., 1981-86. Lit.: L. Lewickij, 1963, wyd. 2: 1977; E. Aleksa-nian, 1969; W. Kasack, Koln 1971; A. Drawicz, Warszawa 1972; E.N. Dibahl, Diss. Univ. of Co-lorado 1974; D.W. Lumpidns, Diss. Vanderbilt Univ. 1974; Wospominanija o K. P., 1975, 1983;
D. Carik, 1979; G. Triefiłowa, 1983; E. Łyżyna, Pietierburg 1992.
PAWLENKO Piotr Adriejewicz, 11.7.(29.6.) 1899 Petersburg -16.6.1951 Moskwa, prozaik, funkcjonariusz literacki. Syn rzemieślnika. Wychowywał się w Tyfiisie (Tbilisi), gdzie w 1917 ukończył szkołę realną. W 1920 wstąpił do partii, był komisarzem i oficerem politycznym w Armii Czerwonej. W 1924-27 był z misją handlową w Turcji, a następnie w krajach zachodnioeuropejskich. Po powrocie do Moskwy na krótko związał się z ugrupowaniem "" Pieriewał, później był jednym z czołowych funkcjonariuszy literackich. Z jego inicjatywy i z jego udziałem grupa znanych pisarzy (N. Ticho-now, W. Ługowski, L. Leonów, G. Sanni-kow, Ws. Iwanów) odwiedziła w 1930 Turkmenię, by na podstawie pozyskanego materiału faktograficznego propagować osiągnięcia budownictwa socjalistycznego. P. posiadał tajne informacje z przesłuchań Mandel-sztama w 1934 i wyszydzał go później. W swych głównych utworach - Na Wostokie 1936-37 (Na Wschodzie, fragm. 1950) i Sczastje 1947 (Szczęście, 1949) - spojrzał na aktualną rzeczywistość z pozycji •* partyjności. Powieść Sczastje została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1947, trzy iden-

PIAST
464
tyczne nagrody otrzymał za propagandowe scenariusze filmowe. Jako dziennikarz uczestniczył w kampanii fińskiej, a następnie w II wojnie światowej. W 1945-51 mieszkał na Krymie, gdzie kierował tamtejszym oddziałem literatów. Należał do nielicznych pisarzy, którzy w czasach stalinowskich odwiedzali zagranicę (USA, Włochy) i mogli pisać o swych podróżach. P. był mało popularnym, ale oficjalnie aprobowanym pisarzem pseudorealistycznego nurtu. W książce pt. Putieszestwije w Turkmienistan 1931-32 (Podróż do Turkmenii) uwidoczniły się jego upodobania do faktografii. Po opublikowaniu następnego utworu pt. Barrikady 1932 (Barykady), poświęconego Komunie Paryskiej 1870 roku, zabrał się do pisania powieści Na Wostokie, w której podjął temat zagrożenia wojennego ze strony Japonii. Rozgłos zdobył dzięki powieści Sczastje, w której sławił Stalina i ukazał powojenną odbudowę gospodarki na Krymie. Opisując migrację Kozaków z Kubania na Krym przemilczał rzeczywiste powody ich przesiedlenia, związane z uprzednią deportacją Tatarów krym-skich. Scenariusz Padienije Bierlina 1948 (Upadek Berlina, 1949), w którym złożył hołd kultowi Stalina, jest prymitywnym wkładem P. do walki z tzw. ** kosmopolityzmem. Ki, KLE, LE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82.
Dz.: Aziatskije rasskazy, 1929; Putieszestwije w Turkmienistan, 1932; Barrikady, 1932; Na Wostokie, 1937; Aleksandr Niewskij (wspólnie z S. Eizen-steinem), 1938; Sczastje, 1947; Padienije Bierlina (wspólnie z M. Cziaurelim), Znamia 1948.11;
Amierikanskije wpieczatlenija, 1949 (Wrażenia z Ameryki, Warszawa 1950); Opowiadania, Warszawa 1950; Stepowe słońce, tamże 1950; Itaijan-skije wpieczatlenija, 1951; Mołodaja Giermanija, 1951. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1953-55; Izbr., 1986.
Lit.: L. Skorino, NM 1948.5, 1949.8 i w: P. P., Sobr. socz. 1953; B. Rafałowska, Tw. 1951.1;
L. Lewin, 1953, wyd. 2: 1956; R. Fatujew, LR 1969.11.7; N. Mandelsztam, w: tejże Wospomina-nija, NY 1970, Moskwa 1990; H. Wiatr, SRP 1977.9; N. Tichonow, LG 1979.11.7.
PIAST (właśc. OmieIjanowicz-Pawlenko-Pie-stowski Władimir Aleksiejewicz), 30.(18.) 6.1886 Petersburg - 19.6.1940 Gołycino (obw. moskiewski), poeta, prozaik i badacz literatury. Drukował swoje wiersze w czasopismach symbolistów, m.in. w takich jak "Wiesy", "Woprosy Żyzni" i "Zołotoje Runo". Pierwszy zbiorek liryki pt. Ograda (Ogrodzenie) wydał w 1909. W 1922 wznowił go w Berlinie, gdzie też opublikował dwa następne. Napisany w 1917 Roman bież na-zwanija (Powieść bez tytułu) oraz ukończona w 1923 pierwsza część powieści Wozrożdieni-je (Odrodzenie) nie zostały wydrukowane. P. ujawnił się również jako płodny tłumacz i badacz literatury. Liczne prace poświęcił twórczości symbolistów rosyjskich. Po przewrocie bolszewickim, w 1919 redagował przekłady dzieł Strindberga dla wydawnictwa "Mirowaja Litieratura". Ponadto opublikował Wospominanija o Blokie 1923 (Wspomnienia o A. Błoku). Jego obszerne poematy, które dał na przechowanie O. Mandelszta-mowi, nie ukazały się w druku. Memuary P., zawarte w książce Wstńeczi 1929 (Spotkania), W. Krejd uznał "za najlepsze bodaj wspomnienia o poezji srebrnego wieku". Do wiosny 1934 był P. przez pewien czas skazany na wygnanie. Później do samej śmierci zarabiał na utrzymanie przekładami i pisaniem książek dla dzieci. P. jest jednym z niewielu wciąż mało znanych poetów symbolistów;
jego twórczość w swoim czasie wysoko cenili O. Mandelsztam, L. Czertkow i W. Krejd. Liryka P. ma charakter religijny, wyraża boską genezę istnienia i duchowe przejawy codzienności. Obrazy przyrody i miasta są w znaczeniu pozytywnym odbiciem duchowości.
KLE, Ni, Wy75.
Dz.: (o W. Briusowie, A. Bietym, Wiacz. Iwanowie) w: O russkich poetach pośledniego diesiatlle-tija, 1909; Ograda, 1909, wyd. 2: Berlin 1922; Poe-ma w noriach, 1910; (o A. Błoku) Apołłon 1911.8;
Lwinaja past'', Berlin 1922; Trietja kniga linki, Berlin 1922; Wospominanija o Blokie, 1923; Pławani-

465
PIERIEDRIEJEW Anatolij Konstantinowicz
je, 1927; Wstrieczi, 1929; Kuznieczik, cykada iptica kormoran, 1929; Moja pierwaja szach-kniga, 1930;
Wiersze: Ogoniok 1987.31; Prapamiat'. Antołogija pieriewopłoszczenija, red. W. Krejd, Orange 1988;
Istocznik. Antołogija russkoj duchownej linki, red. W. Krejd, Chicago 1989; Wiersze i inne materiały: Nasze Nasiedije 1989.4.
Lit.: T. Stqjanova-Fogt, Studi in onore di Ettore Lo Gatto Giovanni Maver, Roma 1962 (zawiera 18 listów P.); N. Mandelsztam, Wospominanija, NY 1970; W. Krejd, Strielec 1986.6; Ju. F., RM 1990.6.4.
PIECZAT I MEWOLUCYJA, czasopismo poświęcone zagadnieniom literatury, sztuki, krytyki i bibliografii, organ wydawnictwa "Gosizdat", ukazujący się w Moskwie w 1921-30. W 1921-24 wychodziło rocznie po 6, następnie po 8 pokaźnych rozmiarów zeszytów. W skład redakcji wchodzili działacze partyjni, m.in. A. Łunaczarski. Red. nacz. w latach 1921-29 był marksistowski krytyk W. Połonski (pseud. W. Gusina). Szersza orientacja pisma była w sprzeczności z narastającymi tendencjami totalitarnymi w łonie partii, zmierzającej do całkowitego podporządkowania sobie życia kulturalnego. Na początku 1929 Połonski został usunięty ze stanowiska, a skład redakcji całkowicie zmieniono. Na jej czele stanął W. Fricze (1929.4-9), a po jego śmierci I. Biespałow, obok którego ważną rolę odgrywał W. Pie-riewierziew. W walce, jaką prowadził "* RAPP z innymi ugrupowaniami o hegemonię w życiu kulturalnym, pismo opowiedziało się po stronie Frontu Literackiego (Lit-frontu). W związku z tym po zwycięstwie RAPP-u zostało zawieszone (1930.6). Zamieszczane w czasopiśmie przeglądy literackie, recenzje i notki informacyjne prezentowały życie kulturalne kraju i zagranicy z pozycji marksistowskich. Na jego łamach toczyły się długie dyskusje nad zagadnieniami li-teracko-politycznymi i metodologicznymi, dotyczącymi m.in. "" szkoły formalnej (1924. 5), zamówienia społecznego (1929.1 i 2/3
z udziałem F. Gładkowa, L. Leonowa, B. Pilniaka, I. Sielwinskiego, A. Karawaje-wej i K. Fiedina), a także RAPP-u (1929.10) w związku z atakami na "praktyczny oportunizm". Obszerny dział recenzji pisma, z którym współpracowali N. Asiejew, W. Briusow i A. Woronski, nie ograniczał się, jak zresztą całe pismo, tylko do literatury rosyjskiej. W 1970 ukazał się przedruk czasopisma umożliwiający łatwiejszy do niego dostęp zainteresowanych. HRL, KLE, LE, LES.
Dz" Reprint, Nendein (Liechtenstein) 1970. Lit.: A. Woronskij, Krasnaja Nów' 1921.3;
D. Gorbow, NM 1927.12; G. Biełaja, w: Oczerki istorli russkoj sowietskoj żurnalistiki J 9] 7-1932, 1966; E. Golcewa, Wopr. Lit. 1970.3 i dysertacja, Moskwa 1970.
PIERIEDRIEJEW Anatolij Konstantinowicz, 18.12.1934 Nowyj Sokur (obw. sarato-wski) - 19.11.1987, poeta. Pochodził ze wsi. Pierwsze wiersze opublikował w 1959. W 1965 ukończył IŁ i został członkiem ZP. Wcześnie uznany przez krytyków różnych orientacji (L. Anninski, W. Kożynow, Z. Pa-pierny) zdołał wydać kilka tomików poezji, m.in. zbiorki Sud'ba 1964 (Los), Równina 1971 (Równina) i Wozwraszczenije 1972 (Powrót). Cierpiał jednak nie mając możliwości wyrażenia swych przekonań w liryce w sposób pełny, toteż jego wczesną śmierć przyjęto w gronie przyjaciół jako konsekwencję rozterek duchowych, spowodowanych brakiem wolności w ZSRR. P. zmuszony był utrzymywać się z przekładów poezji innych narodów, które w latach 1970-83 ogłosił w Taszkiencie, Baku i Moskwie (ponad 10 zbiorków). P. był "jednym z pierwszych przedstawicieli pokolenia lat 60. (szestidiesiatnikow), który podjął próbę autentycznej renowacji dziedzictwa klasycznego i poetyckiego uchwycenia ostrych sprzeczności w historii naszej ojczyzny" (LG 1987. 25.11). Przedstawiał świat materialny w uję-

PIERIELESZYN Walerij Francewicz
466
ciu subiektywno-poetyckim. Wyrażał w swych wierszach cierpienie z powodu hałasu, nadmiernej szybkości i płytkości świata cywilizacji oraz obawę o brak dla siebie perspektyw na Ziemi. Jedynym oparciem dla P. była "mała ojczyzna", strony rodzinne, gdzie się wychował, rozległe równiny i cisza w otoczeniu rosyjskiej przyrody. Odrzucał postulat zamówienia społecznego w twórczości poetyckiej. Chciał poprzez poezję odnaleźć swoje miejsce w życiu i protestował przeciwko warunkom egzystencji w ZSRR, unicestwiającym prawdziwe wartości ludzkie. Już we wczesnych utworach wyrażał swe przeczucie przedwczesnego zgonu, a także podkreślał związek ze śmiercią i zmarłymi.
KLE.
Dz.: Sud'ba, 1964; Mir poeta, Dień Poezii, Moskwa 1969; Równina, 1971; Wozwraszczenije, 1972;
Doroga w Szemachu, Baku 1981; Stichotworienija, 1986.
Lit.: Z. Papiernyj, Wopr. Lit. 1965.2; L. Annin-skij, Moskwa 1965.11; W. Kożynow, LR 1965.18. 12; Nekrolog: LG 1987.25.11; E. Sidorow, w: tegoż Tieczenije stichotwornych dniej, 1988; E. Owa-nesian, LR 1990.12.10.
PIERIEKRIOSTKI SINKIEWICZ W.A.
WSTRIECZI 2,
PIERIELESZYN (właśc. Sałatko-Pietrisz-cze) Walerij Francewicz, 20. (7. )7.1913 Ir-kuck-7.11.1992 Rio de Janeiro, poeta. Jego ojciec, inżynier kolejnictwa, pochodził ze szlachty polsko-białoruskiej. W 1920 P. razem z matką wyemigrował do Harbina, gdzie pomyślnie ukończył studia prawnicze (1934) i teologiczne (1942). W 1938-t5 był zakonnikiem. Szybko został znanym poetą Harbina. W 1939-43 mieszkał w Pekinie, potem w Szanghaju. W Harbinie opublikował pierwszy zbiorek wierszy pt. Wputi 1937 (W drodze) i do 1944 trzy następne. W końcu 1952 wraz z matką przeniósł się do Rio de Janeiro (Brazylia). Nieudana próba nawiązania kontaktu z czasopismem "Nowyj Żurnał" spowodowała, że porzucił działalność literacką. Pracował w różnych zawodach. W 1957-68 był bibliotekarzem w Bri-tish Council. W 1967 powrócił do literatury ogłaszając na łamach paryskiego czasopisma "Wozrożdienije" wieniec sonetów pt. Kriest-nyj put' (Droga krzyżowa). Następnie zamieszczał swoje wiersze i recenzje w czasopismach "Wozrożdienije", "Nowyj Żurnał" i "Grani", a także wydawał je w formie zbiorków. Głęboką znajomość języka, literatury i kultury Chin zademonstrował w przekładach poezji chińskiej, której nieduży zbiór pt. Stichi na wiejerie (Wiersze na wachlarzu), opatrzony wartościowym wstępem, ukazał się w 1970. Z korespondencji, jaką w 1971-74 prowadził z pewnym młodym poetą i tłumaczem moskiewskim, zrodziły się 153 sonety, które włączył do tomiku pt. Ariel 1976. Świadomie napisał o jeden sonet mniej niż Szekspir, a także nawiązał w nich aluzyjnie do Ewangelii św. Jana (XXI, 11). W zbiorku luźny] kriest 1978 (Krzyż południa) przedstawił we własnym przekładzie wiersze poetów Brazylii, trzeciej swojej ojczyzny. Własne wiersze w języku portugalskim, a także przekłady poezji angielskiej, rosyjskiej i chińskiej opublikował w tomie Nos odres velhos 1983 (W starym bukłaku do wina). W młodości P. fascynował się poezją Lermontowa, potem N. Gumilowa. Właściwe P. przekonania religijne i akmei-styczna klarowność języka cechują jego poezję wszystkich okresów twórczości. "Harmonia i regularna forma wierszy P. mają swe źródła w pierwiastku duchowym, nadającym materii określony kształt" (Rannit 1976). W jego wierszach często przewija się motyw walki światła i mroku, rozpaczy i wiary, sa-mooskarźenia i modlitwy. W liryce miłosnej P. rezygnuje z ukazywania uczuć do kobiety, przedkładając nad nie opis namiętności do młodych mężczyzn oraz związanego z tym szczęścia i cierpień. W 1976 powstała jego powieść autobiograficzna Poema bież pried-mieta 1989 (Poemat bez przedmiotu), złożona z ośmiu dużych części i napisana oniegi-nowską strofą. Tok narracji, w zasadzie

467
PIERIESTROJKA
chronologiczny, przerywa tu wzorem Puszkina licznymi dygresjami lirycznymi, dotyczącymi literatury, polityki, historii, własnej osoby i utrzymanymi w tonie na poły poważnym, na poły ironiczno-humorystycznym. Wieniec sonetów P. pt. Zwieno (Ogniwo), umieszczony na końcu zbiorku Ariel, zarówno w treści, jak i formie wykazuje dobrą orientację i wiarę P. w możliwość wielokrotnego powtarzania życia ziemskiego poprzez reinkarnację. Najbardziej ulubiona forma P. to wiersz, oparty na jednej zasadniczej myśli i szerokim obrazie, który następnie pogłębia i urozmaica. Unika przy tym opisowości, rezygnuje z bezpośredniego wykorzystania własnych przeżyć, ale zawsze porusza istotne problemy ogólnoludzkie. We wspomnieniach, opublikowanych w 1987, przedstawił życie kulturalne rosyjskiej emigracji w Chinach, wciąż jeszcze mało znane szerszemu ogółowi czytelników. EmR, Fo, HRL. Dz.: Wputi, Harbin 1937; Dobry'} ulej, tamże 1939;
Zwiezda nad morlem, tamże 1941; Zertwa, tamże 1944; Kriestnyj put', Wozr. 1967.188; Juinyj dom, Munchen 1968; Kaczel, FfM 1971; Zapowiednik, tamże 1972; S góry Niewo, tamże 1975; O poezii, NRS 1975.27.7; Ariel, FfM 1976; Poema bież priedmieta, Sowr. 1977-90.35-42, 45, 46; Nos od-res velhos (w jeż. portugal.), Rio de Janeiro 1983;
Tri godiny, Paris 1987; Russian Poetry and Lit. Li-ve in Harbin and Shanghai (1930-1950), Amsterdam 1987; Iz gtubiny wozzwach, Holyoke 1987;
Wdogonku, tamże 1988; Poema bież priedmieta, tamże 1989 (pierwsze rozdziały: Sowr. 1977-80. 35-42, 45, 46); Russkij poet w gestiach u Kitaja 7920-52, The Hague 1989; Stichi, NM 1989.9. Przekłady: Stichi na wiejerie (poezja chińska), FfM 1970; duj Juań: Li Cao (z jeż. chińskiego), tamże 1975; Juinyj kriest (z jeż. portugal.), tamże 1978; Mikhail Kuzmin. Canticos de Alexandria, Rio de Janeiro 1986.
Lit.: G. Adamowicz, Poslednije Nowosti, Paris 1934.29.3; J. Gorbow, Wozr. 1967.191; J. Iwask, NŻ 1968.92 i w: W. P..Ariel, 1976; S. Karlinskij, NRS 1969.9.2 i Christopher Street, grudzień 1977 i w: W. P., Poema bież priedmieta, 1989;
I. Odojewcewa, RM 1971.7.10; V. Terras, Books Abroad, Spring 1972; A. Rannit, NŻ 1972.107,
RLJ 1976.106 i 1978.113; P.P. Lapiken, NŻ 1975. 121; L. Lifsic-Losev, RLJ 1978.111; B. Narcys-sow, NŻ 1980.138; J.P. Hinrichs, Cahiers van De Lantaarn, Leiden 1983.23, w: W. P., Russkij poet w gestiach u Kitaja, 1989 i w: tegoż Yerbannen muzę, Leiden 1990, Munchen 1992; J. Linnik, NŻ 1992.189; Nekrolog: tamże 1993.190/191.
PIERIESTROJKA, główne hasło okresu rządów Michaiła Gorbaczowa (marzec 1985 - grudzień 1991). W dziedzinie literatury i polityki kulturalnej przyniosła doniosłe pozytywne zmiany, największe po przewrocie bolszewickim. Była przede wszystkim konsekwencją i kontynuacją •* odwilży, stałej walki liberalnych i demokratycznych twórców o szczerość i wolność sztuki. P. umożliwiła publikację zabronionych utworów pisarzy, którzy zostali zapomniani i zniesławieni, zniosła stopniowo ograniczenia ** cenzury i dopuściła do głosu w krytyce różne orientacje i oceny. Leżąca u podstawy p. zasada otwartości (głasnosti) objęła zarówno dzieła literatury pięknej, ukazujące prawdziwy obraz życia w ZSRR, jak i krytykę literacką. Nakłady czasopism, aktywnie wspierających proces p. do 1990 szybko rosły, ale od 1991 wskutek wzrostu cen zmalały prawie o 1/3. Z drugiej strony większość kluczowych stanowisk w ZP ZSRR i ZP RFSRR nadal pozostawała w rękach konserwatywnych funkcjonariuszy literackich. W 1986-90 nowi redaktorzy zostali powołani tylko w niektórych czasopismach. Przy czym w związku ze stopniowym kurczeniem się przywilejów KPZR nie byli już oni wyznaczani przez KC. Na skutek p. do literatury rosyjskiej zostały włączone utwory, ukrywane przed czytelnikiem ze względów politycznych. Wśród pozycji zabronionych, a do 1991 opublikowanych, znalazły się m.in. dzieła twórców już nieżyjących: A. Achmatowej (Rekwiem, Requiem), A. Beka (Nowoje naznaczenije. Nominacja), M. Bułhakowa (Sobaczje sierdce. Psie serce;
Rokowyje jajca, Fatalne jaja; sztuki teatralne), D. Charmsa (teksty przedstawicieli ugrupowania •* Oberiu), J. Daniela (wier-

PIERIESTROJKA
468
sze), J. Dombrowskiego (Fakultiet nienuż-nych wieszczej. Wydział spraw niepotrzebnych), I. Dworieckiego (Kofyma), N. Erdma-na {Mandat; Samoubijca, Samobójca), W. Grossmana (Żyzń i sud'ba, 'Życie i los;
Wsio tieczot, Wszystko płynie), N. Gumilowa (cała twórczość), N. Klujewa (Pogorielszczi-na, Pogorzelisko), S. Kłyczkowa (wiersze i powieści), B. Liwszyca (Potutoragtazyj strie-lec, Półtoraoki strzelec), O. Mandelsztama (wiersze), W. Mazurina (kilka wierszy), B. Pastemaka (Doktor Źywago), B. Pilniaka (Powiesi' niepogaszennoj łuny. Opowieść niezgaszonego księżyca), A. Płatonowa (Kottowan. Wykop; Czewiengur, Czewengur; Juwie-nilnoje morie, Morze młodości), M. Priszwi-na (dzienniki), B. Słuckiego (wiersze), W. Szałamowa (Kotymskije rasskazy. Opowiadania kołymskie), W. Szukszyna (druga część powieści Lubawiny, Lubawinowie), W. Tiendriakowa (opowiadania), A. Twar-dowskiego (Po prawu pamiati. Prawem pamięci), K. Worobjowa (Eto my, Gospoda, To my, Panie) i W. Wysockiego (wiersze). Wydane zostały również wcześniej zakazane utwory pisarzy żyjących, mieszkających w ZSRR, jak np. B. Achmaduliny (wiersze), G. Ajgiego (wiersze), S. Antenowa (Wąska), N. Baranskiej (Dień pominowienija. Dzień zaduszny), W. Biełowa (Kanuny, część 3, Przeddzień), A. Bitowa (Puszkinskij dom, Dom Puszkina), M. Charitonowa (opowieści), B. Czczibabina (wiersze), L. Czuko-wskiej (Sofja Pietrowna, Sofia Pietrowna), W. Dudincewa (Biefyje odieżdy. Białe szaty), Wien. Jerofiejewa (Moskwa-Pietuszki; Wal-purgijewa nocz, iii Szagi komandora. Noc Walpurgii, czyli Kroki komandora), D. Gra-nina (Żubr, Żubr), F. Iskandera (całość:
Sandro iż Czegiema, Sandro z Czegemu;
Króliki i udowy. Króliki i dusiciele), W. Kor-niłowa (liryka), S. Lipkina (liryka, Diekada, Dekada), I. Lisnianskiej (liryka), J. Moric (wiersze), B. Możajewa (Muzyki i baby, Mężczyźni i kobiety, część 2), J. Nagibina (Wstań i idi. Wstań i idź), Ws. Niekrasowa (wiersze), B. Okudżawy (Bud' zdorow, szko-
lari. Jeszcze pożyjesz), J. Popowa (opowiadania), A. Pristawkina (Noczewała tuczka zo-łotaja.... Nocowała ongi chmurka złota...), A. Rybakowa (DietiArbata, Dzieci Arbatu), W. Sołouchina (Śmiech za lewym pieczom, Śmiech po lewej stronie), S. Stratanowskie-go (odrębne wiersze), O. Wołkowa (Pogru-żenije wo t'mu. Zanurzenie się w ciemności) i A. Żygulina (wiersze, Czomyje kamni, Czarne kamienie). Opublikowano też odrębne utwory pisarzy emigracyjnych, a wśród nich twórców pierwszej fali "" emigracji - G. Adamowicza (niektóre wiersze), M. Ałdanowa (powieści), N. Bierbierowej (Kursiw mój. Kursywa moja), W. Chodasie-wicza (liryka), R. Gula (proza), G. Iwanowa (wiersze), D. Mierieżkowskiego (powieści historyczne), W. Nabokowa (powieści, opowiadania, wiersze i eseje), N. Ocupa (niektóre utwory), I. Odojewcewej (Na bierie-gach Niewy, Nad brzegami Newy; Na bierie-gach Sieny, Nad brzegami Sekwany), M. Osorgina (proza), B. Popławskiego (wiersze), N. Riericha (wiersze), W. Rozanowa (Opawszyje listja. Opadłe liście; Ujedinionno-je, Odosobnienie), I. Szmielowa (Leto Go-spodnie. Rok Pański; Bogomoije, Pielgrzymka), B. Zajcewa (proza), J. Zamiatina (My), oraz drugiej emigracji, m.in. I. Jełagina (kilka wierszy), D. Klenowskiego (jeden wiersz), N. Morszena (wiersze), N. Narokowa (Mnimyje wielicziny, Pozorne wielkości), B. Szyriajewa (o Solówkach) i trzeciej, reprezentowanej przez W. Aksionowa (Zdołają nasza Żelezka, Nasza złota Żelezka; Ostrów Krym, Wyspa Krym), J. Aleszkowskiego (niektóre wiersze), I. Brod-skiego (wiersze), A. Galicza (wiersze), J. Kub-łanowskiego (wiersze). E. Limonowa (proza), W. Maksimowa (dramat, proza), Wikt. Niekrasowa (proza), I. Ratuszynską (wiersze), S. Sokołowa (proza), A. Sołźenicyna (powieści, opowiadania), G. Władimowa (Wiemyj Ru-słan, Wiemy Rusłan) i W. Wojnowicza (proza, Iwańkiada). Wyszły też w przekładzie na język rosyjski utwory H. Bólia (dzieła zebrane), F. Kafki (Das Schlofi, Zamek), G. Orwella (1984, Rok 1984), A. Huxleya (Brave New

469
PIERIESTROJKA
Worid, Nowy wspaniały świat), A. Koestle-ra (Darkness at Noon, Ciemność w południe), J. Joyce'a (Ulisses), D. Lawrence'a (Lady Chatterleys Lover, Kochanek Lady Chatterley) i A. Camusa (Le mythe de Si-syphe. Mit Syzyfa). Wykaz ten jest obszerny, lecz nie obejmuje wszystkich utworów. W odróżnieniu od okresu odwilży w pierwszych latach p. pojawiło się bardzo niewiele młodych talentów twórczych. Większość przedtem zabronionych, a opublikowanych do 1991 pozycji, najpierw ukazała się na Zachodzie, co początkowo przemilczano. Wiele utworów, krążących w obiegu "* Sa-mizdatu, znano tylko w wąskich kręgach czytelniczych. Dzięki p. niektórzy, pozbawieni obywatelstwa sowieckiego pisarze, jak np. W. Aksionow, N. Korżawin, W. Maksimów, A. Siniawski, S. Sokołów i W. Wojnowicz, zdołali odwiedzić ZSRR, a nawet wystąpić tam przed licznym audytorium. W. Maksi-mowowi i A. Zinowjewowi przywrócono obywatelstwo sowieckie 29.7.1990. Podobną decyzję podjęto 15.8.1990 w sprawie W. Aksionowa, A. Sołżenicyna, W. Tarsisa, G. Władimowa i W. Wojnowicza. Poważnie została złagodzona interwencja cenzury. W związku z nową ustawą prasową z 1.8. 1990 zniesiono cenzurę wstępną. Ta liberalizacja polityki w dziedzinie kultury przyczyniła się do personalnego, tematycznego i stylistycznego wzbogacenia literatury. Nastąpiło ogromne ożywienie sowieckiej publicystyki i krytyki, jakiego nie obserwowano już od dziesięcioleci. Korzystne zmiany zaszły też w życiu teatralnym, o czym świadczyło m.in. pojawienie się licznych studiów teatralnych, wnoszących nowe, świeże rozwiązania zamiast już skostniałych technik. Kilka wydarzeń, mających miejsce od 1988 i dotyczących także literatury, świadczyło wyraźnie o sprzecznościach p. W końcu 1988 został wprowadzony limit na prenumeratę gazet i czasopism, poważnie ograniczający dostęp odbiorcy do znaczących wówczas zjawisk literatury i publicystyki. Decyzja ta została cofnięta na skutek burzliwych protestów szerokich rzesz czytelników. DrukArchipiełagu GUŁag (Archipelag GUŁag) Sołżenicyna zapowiedziano w miesięczniku "Nowyj Mir" (1988.10), następnie anons wycofano, ale w końcu 1989 zezwolono na publikację utworu. Brak papieru spowodował, że nr 9-12 "Nowego Miru" z 1990 nie mogły się ukazać w przewidzianym czasie. Proces demokratyzacji życia literackiego w ZSRR w okresie p. obfitował w ostre zderzenia między zwolennikami różnych orientacji. W czasie nieudanego puczu w sierpniu 1991 antagonistyczne stanowiska w literaturze uwidoczniły się szczególnie wyraźnie. Sprzeczne obozy, zwłaszcza nacjonalistyczny i chrześcijański, przeciwstawione prozachodniej orientacji demokratycznej, a także literatom żydowskiego pochodzenia, nie stanowiły bynajmniej kręgu zamkniętego. Przedstawicieli poszczególnych ugrupowań można było z grubsza podzielić na przeciwników p., do których należeli konserwatyści i komuniści oraz jej zwolenników, demokratów i antykomunistów, w rzeczywistości jednak polaryzacja stanowisk miała charakter bardziej złożony i różnorodny. P. umożliwiła też założenie sowieckiego PEN-Centrum, którego przewodniczącym został D. Granin (por. LG 1989.5.4). Odnowa i normalizacja literatury rosyjskiej były kontynuowane do rozpadu ZSRR w końcu 1991, a hasło "pieriestrojka", pod znakiem której owe zmiany zachodziły, zostało na stałe powiązane z nazwiskiem M. Gorbaczowa. W gruncie rzeczy p. była zjawiskiem natury duchowej, próbą wyzwolenia się od latami trwającego zakłamania, akceptacją różnorodności i uznaniem priorytetu zasad moralnych nad polityczną celowością.
Lit.: Głasnost', Reinbek 1987; D. Lichaczow, LG 1987.9.9; I. Rodnianskaja, LO 1987.10; G. Hos-king, The Times Lit. Supplement, październik 1987; G. Biełaja, Wopr. Lit. 1987.12; Inogo nie dano, red. J. Afanasjew, 1988; I. Zołotusskij, NM 1989.1; W. Nowikow, Oktiabr' 1989.3; W. Astaf-jew, I. Druce, E. Nosów, W. Rasputin, W. Różow, D. Lichaczow i in., LG 1989.26.4; N. Sznejdman, Wopr. Lit. 1989.10; Culture and the Media in the

PIERIEWAŁ
470
USSR today, red. J. Graffy, G. Hosking, London 1989; Umbau des Sowjetsystems, red. A. Kappeler, Stuttgart 1989; U. Doleschal, WSIĄ 1989.24; Po-zicyja. Lit. polemika, red. W. Bondarienko, 1.1-2, 1989-90; G. Hosking, The Awakenig of the Soviet Union, Cambridge 1990; W. Gusman, Dwadcat' Dwa 1990.70; B. Meissner, Ósterreich, Osthefte 1990, s. 604-627; Perestrojka und Literatur, red. E. ReiBner, Berlin 1990; W. Kasack, Zeitschrift fur Lit. Wiss. und Linguistik 1991.82 i Lit. Uczoba 1991.2; S. Czuprinin, Znamia 1991.3; G. Ruge, Der Putsch,FfM 1991.
PIERIEWAŁ, grupa literacka lat 20., oparta na założeniach marksizmu. Powstała w Moskwie na przełomie 1923/24 roku. Jej założycielami byli młodzi pisarze komuniści, którzy opuścili ugrupowania "* Mołodaja Gwardija i "* Oktiabr' w związku z ich rygorystycznym, ortodoksyjnym kursem partyjnym. Członkowie P. skupiali się wokół pisma "Krasnaja Nów'", które z kolei traktowało "" futuryzm i "* konstruktywizm jako zjawiska nazbyt racjonalistyczne i formalistyczne. Nazwa ugrupowania została zapożyczona z artykułu A. Woronskiego pt. "Na pieriewale" (Na przełęczy), opublikowanego w czasopiśmie "Krasnaja Nów'" (1923.6, październik-listopad), w którym była mowa o potrzebie przezwyciężenia ubóstwa współczesnej produkcji literackiej i stworzenia w przyszłości prawdziwej literatury komunistycznej. Na początku P. był grupą nieliczną, do której wchodzili m.in. M. Gołodny, M. Swietłow i A. Wiesioły. Sam Woronski formalnie do niej nigdy nie należał. Od 1924 grupa wydawała zbiorki pt. Pieriewał (do nr 6 w 1928), w których były zamieszczane utwory jej członków, w tym również E. Bagrickiego, B. Gubera i A. Płatonowa. 70 procent członków P. należało w 1925 do Komsomołu lub partii. Od 1926 stan liczebny grupy zaczął szybko wzrastać, w 1927 manifest P. podpisało 56 osób. Wśród nich znaleźli się m.in. N. Dementjew, I. Jewdokimow, A. Karawa-jewa, I. Kasatkin, I. Katajew, D. Kiedrin, A. Małyszkin, N. Ogniow, M. Priszwin i N. Za-rudin. P. uznawał postulat "zamówienia społecznego", bronił jednak prawa twórcy do "wyboru tematów według swego uznania". Ponadto członkowie grupy domagali się realistycznego przedstawiania "bezpośrednich wrażeń", a także "szczerości" wypowiedzi (niezależności w tym względzie od decyzji partyjnych). P. uznawał tradycje literackie, a także respektował rezolucję partyjną z 1925 ("* uchwały partyjne), czyli opowiadał się za równoprawną koegzystencją różnorodnych grup literackich. To stanowisko, wyraźnie sformułowane przez teoretyków P. D. Gorbowa i A. Leżniewa, było powodem nieustannych utarczek członków grupy z funkcjonariuszami ** WAPP-u, którzy w swej działalności kierowali się nie względami literackimi, lecz wyłącznie ideologicznymi. W 1927 do P. weszli P. Slotow i G. Glinka, ale od tego czasu skład osobowy grupy systematycznie malał. Niektórzy członkowie przeszli do WAPP-u (m.in. Dementjew, Jewdokimow, Gołodny, Karawajewa, Ogniow), inni - jak np. Bagricki - do ugrupowania konstruktywistów. Na początku 1930, kiedy likwidatorska polityka RAPP-u w stosunku do istniejących grup literackich zaostrzyła się jeszcze bardziej, skład osobowy grupy poważnie się zmniejszył. Mimo to P. nadal wydawał swe zbiorki pt. Rówieśnik! (Rówieśnicy, nr 7 i 8 z 1930 i 1932). Zamieszczone w nich utwory Katajewa, Slotowa i Zarudina zasługują na uwagę zarówno pod względem literackim, jak i politycznym. Ponadto w 1930 ukazała się antologia Pierie-walcy (Przełęczanie), do której m.in. zostały włączone artykuły Gubera, Priszwina i Woronskiego. Zarówno antologia, jak i nr 7 zbiorku Rowiesniki zostały poddane niszczącej krytyce przez działaczy RAPP-u. Grupa zdołała jeszcze ustosunkować się do zaakceptowanego przez KC KPZR artykułu "Niepogriebionnyje miertwiecy" (Niepo-grzebani nieboszczycy), ogłoszonego na łamach gazety "Komsomolskaja Prawda" (1930.8.3), lecz dwie ostatnie dyskusje między przedstawicielami RAPP-u i P. miały już charakter sądu (LG 1930.19.5). Wówczas

471
PIERMITIN Jefim Nikołajewicz
P. opuścili P. Pawlenko, A. Nowikow, A. Małyszkin i M. Priszwin. Ostateczna likwidacja grupy nastąpiła po uchwale partyjnej z 23.4.1932. Do bardziej znaczących pisarzy P. należeli Zarudin, stojący na czele grupy w 1924-32, oraz Katajew, Leżniew i Wiesioły, którzy podobnie jak Woronski padli ofiarami stalinowskiego terroru w 1937.
HRL, KLE,LE, LES.
Lit.: Pieriewał, zbiorki 1-6, 1924-28; Rowiesniki, zbiorki 7-8,1930,1932; D. Gorbow, Polski Gała-tiei, 1929; A. Głagolew, NM 1930.5; G. Glinka, Na pieriewale, NY 1954; Lit. manifiesty, wyd. 2:
1929 (reprint Munchen 1969); P. Scherber, w:
Von der Revolution zum Schriftstellerkongrep, Berlin 1979.
PIERMIAKJewgienij Andriejewicz, 31.(18.) 10.1902 Perm - 17.8.1982 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie pracownika pocztowego. W 1924-30 studiował pedagogikę na uniwersytecie w Permie. W połowie lat 30. zaczął pisać sztuki teatralne, które jednak świadczyły o nieporadności literackiej P. i nie przyniosły mu oczekiwanego sukcesu. Wówczas napisał książkę Jermakowy lebiedi 1942 (Łabędzie Jermaka), osnutą na motywach uralskich baśni P. Bazowa, które wywarły duży wpływ na dalszą jego twórczość. Książką Kiem byt'? 1946 (Kim chcę być, 1951) zapoczątkował cykl popularnonaukowych i dydaktycznych utworów dla dzieci, nasyconych prymitywną, propagandową treścią. Poczynając od 1960 wydał kilka "małych powieści", przeznaczonych dla dorosłego czytelnika. Mieszkał w Moskwie, od 1959 brał udział we wszystkich zjazdach obu ZP, w 1970-80 był przewodniczącym komisji rewizyjnej ZP RFSRR. W utworze Skazka o sierom wotkie 1960 (Bajka o szarym wilku) przedstawia P. przyjazd pewnego rosyjskiego emigranta, posiadającego własną farmę w USA, do ZSRR. Brat bohatera, do którego przybywa w gościnę, stara się przekonać go o przewadze kołchozowego systemu gospodarowania nad indywidualnym. O szkodliwości własności prywatnej, co usiłował dowieść w powieści Starają wied'ma 1961 (Stara wiedźma), nie potrafił należycie przekonać nawet dogmatycznie usposobionych krytyków. Również bezowocnie próbował przekonać o nieznaczącej roli pożycia fizycznego w małżeństwie socjalistycznym w niedbale i rozwlekle napisanej powieści Sczastliwoje kruszenije 1964 (Szczęśliwa klęska). W książce Razgowor bież obiniakow 1977 (Rozmowa bez niedomówień) zebrał 12 nasyconych prymitywną propagandą esejów o szczęśliwym życiu w ZSRR.
KLE, Wy75, Wy82.
Dz.: Kiem byt'?, 1946; Gieroj griaduszczych dniej, 1951; Lato nad Karną, Warszawa 1955; Ot kostra do kostra, 1959; Na wsie cwieta radugi, 1959; Skazka o sierom wołkie, 1960; Starają wied'ma, 1961;
Sczastliwoje kruszenije. Nasz Sowr. 1964.3; Gorba-tyj miedwied', t. 1-2, 1965-67; Dietstwo Mawrika, 1969 (Mawrik, Warszawa 1972); Mój kraj, 1970;
Poslednije zamorozki, 1972; Razgowor bież obiniakow, 1977; Rukawicy i topór, Tieatr 1990.5. Sobr. socz. w 4-ch "., 1977-80. Lit.: W. Gura, Moskwa 1962.10, 1972, 1982;
S. Baruzdin, LG 1964.3.10; J. Riurikow, NM 1965.8; Drobot, LG 1974.17.4; W. Starikow, LR 1974.20.9; S. Sołożenkina, tamże 1980.11.7.
PIERMITIN Jefim Nikołajewicz, 8.1.1896 (27.12.1895) Usf-Kamienogorsk (gub. semi-pałatyńska) - 18.4.1971 Moskwa, prozaik. Syn stolarza. W 1913 ukończył seminarium nauczycielskie. Brał udział w I wojnie światowej i w wojnie domowej na Syberii, potem pracował w oświacie w ojczystych stronach. Na początku lat 30. przeniósł się do Moskwy, gdzie napisał kilka powieści o walce klasowej w ałtajskiej wsi. Po przeróbce włączył je do złożonej z pięciu tomów powieści Gor-nyje orły 1951 (Orły górskie, 1954). Następna powieść Ruczji wiesiennije 1955 (Wiosenne potoki) była wkładem P. do kampanii propagandowej partii, związanej z zagospodarowaniem calizny. Od 1958 sukcesywnie ogłaszał części powieści autobiograficznej Żyzń Aleksieja Rokotowa 1972 (Życie Aleksego

PIERWIENCEW Arkadij Aleksiejewicz
472
Rokotowa), w której bronił polityki Stalina (nagroda im. Gorkiego). Od tego czasu pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji w ZP, a od 1970 był jednym z sekretarzy ZP RFSRR. Utwory P. cechuje schematyzm zarówno pod względem treści, jak i formy. Nawet najmniejsze partie jego tekstów rażą nadmierną rozwlekłością. Zarzucano P. nazbyt dowolne posługiwanie się faktami historycznymi, niemniej jego trylogia została wznowiona w 1986 w nakładzie 300 000 egzemplarzy.
KLE, LE, RSPP3.
Dz.; Kogli, 1931; Gornyje orły 1951; Ruczji wiesien-nije, 1955; Źyzn Aleksieja Rokotowa. Powieść trylogia: l. Rannieje utro, 2. Pierwaja lubow', 3.Poe-ma o lesach, 1972, 1986; Strast', 1973. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1978-80. Lit.: E. Starikowa, Znamia 1952.7; W. Nazarien-ko, Zwiezda 1956.4; G. Sieriebriakowa, Nasz Sowr. 1963.4; G. Mantorow, 1966; M. Szkierin, 1971; A. Koptiełow, Sibirskije Ogni 1975.3;
A. Smierdow, LG 1986.19.2.
PIERWIENCEW Arkadij Aleksiejewicz, 26.
(13.)1.1905 Nagut (gub. stawropolska) - 2. 11.1981 Moskwa, prozaik i funkcjonariusz literacki. Syn nauczyciela. Do 1929 rozwijał działalność polityczną i dziennikarską, potem studiował w wyższej szkole technicznej im. Baumana w Moskwie. Pierwsze opowiadania i powieść Koczubiej (Koczubej, 1950) opublikował w 1937. W czasie II wojny światowej był korespondentem wojennym gazety "Izwiestija". Jego powieść o tematyce wojennej pt. Czest' smotodu (Honor młodych, 1951) została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1948. W tym samym roku identyczną nagrodę otrzymał za udział w realizacji filmu Trietij udar (Trzecie uderzenie, 1951). W 1950 wstąpił do partii. Jako oficjalnie uznany pisarz czasów stalinowskich wchodził w skład wielu sowieckich delegacji zagranicznych. Zarówno w prozie, jak i w dramaturgii zawsze był wierny tematyce, narzucanej przez partię. Jego książki wychodziły w dużych nakładach. Od 1958 wchodził do zarządu ZP RFSRR, a od 1971 również
ZP ZSRR. Mieszkał w Moskwie. Utwory P. są tak nieporadne pod względem literackim, że nawet dogmatyczna krytyka przyjmowała je z pewną rezerwą. Ich akcja rozgrywa się przeważnie nad rzeką Kubań. Tam właśnie sytuuje zdarzenia w powieściach Koczubiej i Nad Kubanju 1938-40 (Nad Kubaniem, 1955), poświęconych wojnie domowej. Następne utwory - Ispytanije 1942 (Próba), Ogniennaja ziemia 1945 (Ziemia płonąca, 1950) i Czest' smołodu, ukazują bohaterstwo narodu sowieckiego w okresie II wojny światowej. Sztuką Młodszy] partnior 1951 (Młodszy partner) wniósł swój wkład do walki z tzw. "" kosmopolityzmem. P. należał do grona pochlebców Stalina, którzy "schlebiali mu w sposób najbardziej służalczy" (Slo-nim). W powieści Matrosy 1953-61 (Marynarze) i w licznych opowiadaniach opisywał życie marynarzy. Problematyka w utworach P. jest zmyślona, styl ma charakter sztuczny, napuszony, obrazy są niekonsekwentne, a postacie szablonowe. KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82. Dz.: Koczubiej, 1937; Nad Kubanju, 1939; Ispytanije, 1942: Czest' smołodu, 1949; Mładszyj partnior, 1951; W Islandii, 1952; Razgowor o kultumom cze-towiekie, 1959; Matrosy, 1961; Gamajun - ptica wieszczaja, 1963; Ostrów nadjeżdy 1968; Siekrietnyj front, 1972; Czornaja buria, 1974. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1950; Sobr. socz. w 6-ti tt., 1977-80.
Lit.: L. Skorino, Oktiabr' 1940.4/5; W. Zalesskij, NM 1952.11; Z. Papiernyj, tamże 1962.9; P. Insa-kow, 1973; N. Zarudnyj, LG 1973.23.5: L. Usien-ko, LO 1974.2; A. Sofronow, LG 1975.29.1;
W. Jewpatow, Oktiabr' 1980.1.
PIESKÓW Gieorgij (właśc. Jelena Albier-towna Dejsza, z d. Repman), koniec grudnia 1898 - 22.12.1977 Saint Germain-en-Laye pod Paryżem, prozaik. Szczegółowe dane biograficzne P. nie są znane, nie udało się ich wyjawić za życia pisarki nawet slawistom, utrzymującym z nią korespondencję. Zaprzeczała domniemaniom, jakoby jej pseudonim był niemieckim przekładem nazwiska "George Sand". Twierdziła, że utworzyła go

473 PIESKÓW Wasilij Michajłowicz
od imienia swego syna i nazwy majątku Piesoczin w gub. charkowskiej, należącego do jej rodziny. Napisała w sumie 230 opowiadań i opowieści, z których większość powstała na emigracji w Paryżu. Drukowała je w wielu periodykach ("Illustrirowannaja Rossija", "Zwieno", "Sowriemiennyje Zapiski", "Poslednije Nowosti" i in.). Opublikowała w Paryżu tylko dwa zbiorki prozy - Pa-miati twojej 1930 (Twojej pamięci) i W ras-siejanii suszczije 1959 (Żyjący w rozproszeniu). Nie należała do żadnej z istniejących na emigracji grup literackich i zwracała na siebie o wiele mniej uwagi, niż naprawdę zasługiwała jako utalentowana pisarka. Słusznie i przekonywająco pisała o tym w 1974 Margaret Dalton. • Opowiadania i opowieści P. odsłaniają jej ścisły związek ze zjawiskami transcendentalnymi. Charakterystyczną cechą jej wizji świata jest bezstronność w stosunku do dobrych i złych mocy duchowych, oddziałujących na wydarzenia ziemskie (w duchu "Demona" Lermontowa), a także do wizjonerskich zjawisk pozaziemskich, doświadczeń telepatycznych itp. Ukazywała wpływ tego rodzaju sił na życie społeczne i stosunki międzyludzkie w okresie sprzed przewrotu bolszewickiego i po jego dokonaniu. "Prawie wszystkie jej opowieści "magiczne" odznaczają się wysokim poziomem artystycznym, o czym świadczy nie tylko mistrzostwo w konstrukcji ich akcji, kreśleniu charakterów postaci, lecz również atrakcyjność, zaraźliwe "iskierki" irracjonalnoś-ci" (Dalton). W opowiadaniu Goniec (Posłaniec) przedstawia P. epizod z okresu wojny domowej. Wiadomość, którą miał dostarczyć posłaniec, dociera do punktu przeznaczenia w chwili jego śmierci, przy czym oba zdarzenia (przekazanie informacji i zgon posłańca) następują w różnych miejscach jednocześnie. Podobnie sugestywnie przedstawia niezwykłe wydarzenie w tytułowym opowiadaniu ze zbiorku Pamiati twojej, w którym rozstrzelany przez bolszewików duchowny zjawia się we śnie młodemu, atei-stycznie nastawionemu bohaterowi, prosząc
o modlitwę za swoich oprawców. Oprócz tego typu opowiadań "magicznych" w dorobku literackim P. są utwory o problematyce czysto psychologicznej i etycznej. Przeważają one w drugim tomiku jej prozy, gdzie m.in. często brzmi motyw adaptacji w obcych warunkach kulturalnych.
EmR, Fo.
Dz.: Pamiati twojej, Paris 1930; Złaja wiecznost', Sowr. Zap. 1932.48/49; Mieduza, w: Piostryje ras-skazy, NY 1953; Wrassiejanii suszczije, Paris 1959;
Dwa rasskaza, NŻ 1987.167.
Lit: F. Stiepun, Sowr. Zap. 1930.42; G. Struwe,
w: Russkaja lit. w izgnanii, NY 1956, s. 301-304;
M. Dalton, w: Mnemozina. Studia litteraria russica in honorem Vsevolod Setchkarev, Miinchen 1974.
PIESKÓW Wasilij Michajłowicz, 14.3.1930 Orłowo (obw. woroneski), prozaik. Członek partii od 1951. Najpierw pracował jako drużynowy pionierów i kinooperator, a od 1953 jako fotoreporter gazety komsomolskiej w Woroneżu. Od 1956 był korespondentem pisma "Komsomolskaja Prawda". Opublikowane tam reportaże zebrał później w tomie Zapiski fotorieportiora 1960 (Notatki fotoreportera). Za następny ich zbiór pt. Szagi po rosie 1963 (Kroki po rosie, 1966) był wyróżniony nagrodą Leninowską w 1964. Nastąpiło to wówczas, kiedy decyzja o przyznaniu nagrody A. Sołżenicynowi została w ostatniej chwili cofnięta. Mieszka w Moskwie. • Stałą formą wypowiedzi literackiej P. są krótkie notatki dziennikarskie, których tematyka dotyczy wszystkich zdarzeń politycznych i codziennych. Nagroda umożliwiła mu odbycie wielkiej podróży do Antarktyki, której odrębne epizody opisał w książce Bietyje sny 1965 (Białe sny). W następnej pt. Kraj swieta 1967 (Koniec świata) zawarł swe wrażenia z podróży na Kamczatkę. W książce Otieczestwo 1972 (Ojczyzna) zebrał dokumentalne reportaże o życiu w ZSRR, w kolejnej pt. Prosiołki (Drogi polne) znalazły się ilustrowane fotografiami teksty o współczesnej rosyjskiej wsi. Przy czym w odróżnieniu od W. Biełowa i W. Sołouchina w fałszywym

PIETNIKOW Grigorij Nikołajewicz 474
świetle ukazał życie religijne w ZSRR. Lapidarny styl P., oparty na frazach prostych, pozbawionych orzeczeń, jest nieomal całkowicie pozbawiony wartości artystycznych. Toteż jego relacje wywołują u czytelnika tylko krótkotrwałe wrażenia. Będąc propagandystą z natury P. patrzy na otaczający go świat z "partyjnej pozycji" (Piermiak). KLE,LES.
Dz.: Zapiski fotorieportiora, 1960; Szagi po rosie, 1963; Bietyje sny, 1965; Kraj święta, \961;Putiesze-stwije s motodym miesiącem, 1969; Otieczestwo, 1972; Po dorogam Amieriki (wspólnie z B. Striel-nikowem), 1973; Wojna i ludi, 1979; Pticy napro-wodach, 1982; Prosiolki, 1988.
Lit.: E. Piermiak, LG 1963.7.12; S. Triegub, Moskwa 1964.1; J. Apieczenko, Prawda 1968.3.3;
S. Wysockij, Nasz Sowr. 1973.5; W. Riewicz, LO 1984.11.
PIESTOWSKI W.A. "" PIAST W.A.
PIETNIKOW Grigorij Nikołajewicz, 6.2. (25.1.)1894 Petersburg - 11.5.1971 Stary Krym, poeta. Studiował prawo, a także muzykę i slawistykę na uniwersytecie w Moskwie. Studia ukończył w Charkowie, gdzie razem z N. Asiejewem założył nieduże wydawnictwo "Lireń", będące jednym z centrów "" futuryzmu. W przedmowie do pierwszego zbiorku poetyckiego pt. Letoriej 1915, złożonego z wierszy obu autorów, głosił P. wyższość słowa nad światem rzeczy. Był wielbicielem i uczniem W. Chlebnikowa, który także drukował swoje utwory w wydawnictwie "Lireń". Razem z nim P. podpisał "odezwę przewodniczących globu ziemskiego". O dwóch kolejnych tomikach poezji P. pisał Chlebnikow w 1918/19 następująco: "W zbiorkach Byt po-biegow 1918 (Życie pędów) i Porosi sobica 1918 (Latorośl Słońca) P. wytrwale i mocno, z poczuciem silnej woli tka swój "wzór wietrznych zdarzeń". Klarowny, energiczny chłód wypowiedzi i surowe ostrze umysłu, decydującego o słowie, gdzie "w ostrych trawach wilgotny mnestr" (wyraz utworzony z połączenia mnę = mir i Dniestr) jest "od-
blaskiem niedosięgłych przestworzy", wyraźnie określa granicę między P. a jego rówieśnikiem Asiejewem..." (Sobr. socz., t. 2, s. 319-320). P., który przekładał na rosyjski utwory Novalisa, sprzeciwiał się tendencji, usiłującej dopasować życie jednostki do gorączkowego tempa budownictwa przemysłowego. Jego poezji, nie uznającej metrum, rymów, składni, a nierzadko również form gramatycznych, odznaczającej się bogactwem archaizmów i neologizmów, bliższy jest świat przyrody. W 1918-20 P. pełnił funkcje kierownicze w resorcie kultury w Charkowie i Kijowie. Redagował m.in. pismo "Puti Tworczestwa", a także pisał wiersze w rewolucyjnym duchu. Tomiki jego poezji ukazały się w 1928, 1934 i 1936, lecz w nich już całkowicie zrywa ze swymi futurystycznymi eksperymentami. Później zupełnie znika z literatury, zajmuje się pracą przekładową, a prawdopodobnie w końcu lat 50. osiedla się w Starym Krymie. W 1961 P. przypomniał o swoim istnieniu zbiorkiem Zawiet-naja kniga (Pożegnalna księga). W 1963-72 w Symferopolu ukazały się jeszcze cztery tomiki jego wierszy. Ostatnie utwory poety pod względem siły wyrazu zdecydowanie ustępują poprzednim. BRP76, BRP91, EmR, Fo, KLE, Wy75. Dz.: Letoriej (wspólnie z N. Asiejewem), 1915;
Byt pobiegow, 1918; Porosi sołnca, 1918, wyd. 2:
1920; Kniga Marii - Zażgi Sniega, 1920; Nocznije motnii, 1928; Motodosf mira 1934; Izbr. stichi, 1936; Zawietnaja kniga, 1961; Otkrytyje stronicy, 1963; Utriennij swiet, 1967; Linka, Simfieropol 1969; Pust' trudiatsia stichi, tamże 1972; Wiersze wybrane. Łódź 1973.
Lit.: E. Kagarow, Der Sturm 1926.7/8; J. Terapia-no, RM 1961.10.6; L. Lewickij, NM 1962.7;
W. Marków, w: Russian Futurism Berkeley 1968;
J. Kotlar, Oktiabr' 1968.10; N. Stiepanow, LG 1970.21.1; W. Sacharow, DN 1974.2.
PIETROW Jewgienij (właśc. Katajew Jew-gienij Pietrowicz), 13.12.(30.11.)1903 Odessa - 2.7.1942, prozaik, który najważniejsze utwory napisał we współautorstwie z I. II-

475
PIETROW-WODKIN Kuźma Siergiejewicz
fem. P. zginął w katastrofie lotniczej na trasie Sewastopol-Moskwa. Urodził się w rodzinie nauczycielskiej. W 1920 ukończył gimnazjum klasyczne i pracował jako dziennikarz i inspektor wydziału kryminalnego. W 1923 przeniósł się do Moskwy, gdzie jako felietonista i satyryk współpracował z wieloma periodykami (m.in. z pismem "Krasnyj Pieriec"). Z Ilfem zetknął się po raz pierwszy w redakcji czasopisma "Gudok" w 1925. Po powrocie ze służby wojskowej za namową brata, pisarza Walentina Katajewa, zaczął pisać razem z Ilfem. Wspólnie stworzyli powieści Dwienadcat' stuijew 1928 (Dwanaście krzeseł, 1947) i Zołotoj tielonok 1931 (Złote cielę, 1958), należące do najwybitniejszych utworów satyrycznych wczesnego okresu literatury sowieckiej (zob. też I. Ilf). Chętnie sięgali również po krótkie formy satyryczne, zamieszczane na łamach pism "Prawda", "Ogoniok" i "Czudak". W 1926-30 P. opublikował kilka własnych zbiorków opowiadań satyrycznych. Na przełomie 1933/34 wraz z Ilfem odwiedził Włochy i inne państwa zachodnioeuropejskie, a w 1935/36 pół roku spędzili w USA. W zbiorze reportaży pt. Odnoetażnaja Amierika 1936 (Parterowa Ameryka) każdy z nich napisał samodzielnie po 20 rozdziałów, 7 pozostałych stworzyli wspólnie. Po śmierci Ufa P. wydał część jego notatników, a także napisał kilka scenariuszy filmowych. W czasie II wojny światowej był dziennikarzem. W 1939 wstąpił do partii. Pośmiertnie (w 1965) wydano fragmenty jego nie ukończonej powieści Putieszestwije w stranu kommunizma (Podróż do krainy komunizmu), nad którą pracował w latach 1939-42. Unikając fantastyki, utrwalił w niej swą wizję rzeczywistości sowieckiej roku 1963, czyli tej, jaka miałaby nastąpić po 25 latach od chwili zrodzenia się zamysłu utworu. Obraz owej przyszłości, w dużej mierze nasycony wrażeniami P. z pobytu w USA, we wszystkich dziedzinach życia (od mody poczynając i na transporcie kończąc) jest zdecydowanie korzystniejszy niż państw kapitalistycznych, które nie mogą odzyskać sił po minionej wojnie.
Ka85, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, RSPP2, Wy75. Dz. i Lit. >" Ilf.
Dz.: Napisane wyłącznie przez P.: Radosti Miega-sa, 1926; Bież dokłada, 1927; Frontowo] dniewnik, 1942; Wozdusznyj izwozczik. Scenarii, 1943;
Ostrów mira, 1947 (Wyspa pokoju, Warszawa 1949); Nieokonczennyj roman "Putieszestwije w stranu kommunizma". Lit. Nasiedstwo 1965.74. Lit.: Poświęcona tylko P.: M. Czarnyj, w: tegoż Uszedszyje gody, 1967; A. V. Dunkel, Diss., NY 1972; L. Sławin, LG 1978.6.12; J. Szczegłow, WSIĄ 1985.15.
PIETROW-WODKIN Kuźma Siergiejewicz,
5.11.(24.10.)1878 Chwałyńsk (gub. saratow-ska) - 15.2.1939 Leningrad, malarz i prozaik. Urodził się w rodzinie szewca. Bardzo wcześnie ujawnił swe uzdolnienia plastyczne i literackie. Pierwsze wykształcenie odebrał w 1895-97 w szkole kreślarskiej barona Stie-glitza w Petersburgu. Od tego czasu systematycznie pisał opowiadania, zdradzające oczywiste wpływy Maeterlincka. Nie zostały one jednak opublikowane. W 1897-1905 kontynuował naukę w Moskwie i podejmował długotrwałe podróże do Europy Zachodniej, m.in. do Monachium. W 1905-08 mieszkał we Włoszech i Francji, odwiedził Afrykę Północną, a następnie powrócił do Petersburga. Po przewrocie bolszewickim był profesorem w wyższej szkole artystycznej w Leningradzie, a od 1932 przewodniczącym zarządu leningradzkiego związku malarzy artystów. W 1923,1930 i 1932 ukazywały się drukiem jego utwory autobiograficzne, a w 1938 została opublikowana nieduża książka dla dzieci. Po śmierci P.-W. jego twórczość pozostawała w zapomnieniu prawie trzydzieści lat. W 1966 została zorganizowana wystawa jego malarstwa w Muzeum Rosyjskim w Leningradzie. W tym samym roku ukazała się pierwsza monografia, poświęcona twórczości artysty. Autobiograficzna proza P.-W. została wznowiona dopiero w 1970. Pojezdka w Afriku 1910 (Podróż do Afryki) była pierwszym zbiorem szkiców z podróży P.-W. Następna książka - Samar-

PIĘTROWYCH Maria Siergiejewna
476
kandija 1923 (Samarkandia), w której autor mówi o swym spotkaniu ze sztuką Azji Środkowej, wyszła w 1923. Lata dzieciństwa i nauki w szkole przedstawił w książce autobiograficznej pt. Chfynowsk 1930 oraz w jej kontynuacji Prostranstwo Ewklida 1932 (Przestrzeń Euklidesa). Obie części połączył później wspólnym tytułem Moja powiesi' (Moja opowieść). Opisując pierwsze podróże do Europy P.-W. ukazuje swój rozwój jako malarza, przy czym podkreśla duże znaczenie w tym procesie pobytów zagranicznych oraz kontaktów z różnymi dziedzinami sztuki. W swej obrazowej, przesiąkniętej humorem relacji pierwiastki osobisto-personal-ne łączy z głębokimi przemyśleniami na temat sztuki w ogóle. Toteż ujawnia się jako znaczący malarz artysta i uczony.
KLE.
Dz" Pojezdka w Afriku, w: Na rasswietie, zbiór l, Kazań 1910; Aojja. Prikluczenija Andriuszy i Kati w wozduchie, pod ziemloj i na ziemie, 1914; Sa-markandija, 1923; Moja powiesi': l. Chfynowsk, 1930, 2. Prostranstwo Ewklida, 1932; Reprint trzech ostatnich utworów (Chfynowsk i in.), 1970. Lit.: W. Kostin, 1966; J. Rusakow, w: K. P.-W. Chfynowsk, 1970; G. Filippow, Zwiezda 1970.8;
W. Sołowjow, NM 1971.1; E. Klimow, NŻ 1971. 105; G. Curikowa i I. Kuźmiczow, Niewa 1974.6;
A. Pistunowa, Moskwa 1978.11.
PIĘTROWYCH Maria Siergiejewna, 26.3. (13.3.)1908 Norskij Posad (gub.jarosławska) - 1.6.1979 Moskwa, poetka. Wiersze zaczęła pisać już w dzieciństwie, od lat szkolnych fascynowała się Armenią. Po ukończeniu szkoły studiowała na wyższych kursach literackich w Moskwie, następnie trybem zaocznym ukończyła wydział literacki uniwersytetu moskiewskiego. Była obdarzona niepospolitym talentem poetyckim, ale publikowała rzadko swoje wiersze, poczynając od 1926. Przez dłuższy czas była znana wyłącznie jako uzdolniona tłumaczka (od 1935) głównie z języka ormiańskiego, jidysz (Perec Markisz i in.), litewskiego i in. Miłość do Armenii osiągnęła u niej swoiste apogeum
podczas pobytu P. w tym kraju w 1944. Redagowała zbiorki wierszy poetów ormiańskich w tłumaczeniu rosyjskim, sprzyjając tym samym szerokiej popularyzacji liryki ormiańskiej (Gęgam Sarjan - 1947, Awetik Isaakian - 1956, Owannes Tumanian - 1969 i in.). Publikację jedynego za życia, skromnego zbiorku własnych wierszy Dalnieje dieriewo 1968 (Dalekie drzewo) zawdzięczała Ormianom. Mieszkała w Moskwie. Dopiero po śmierci P., której twórczość wysoko ceniła A. Achmatowa, ukazał się dość reprezentatywny wybór jej wierszy Pńednaznacze-nije 1983 (Przeznaczenie) z przedmową A. Tarkowskiego. P. była poetką niezwykle uzdolnioną, ale za życia nie udało się jej ujawnić w pełni swego talentu i utorować drogi do czytelnika. Jej wiersze, wypływające z potrzeby serca, stanowiły głęboką reakcję duchową na losy ludzkie. Wrażliwość na piękno przyrody łączyła z absolutną negacją okrucieństwa i uległości otaczających ją ludzi. W liryce wojennej negowała wszelką wojnę, koncentrując się na ukazywaniu cierpień ludzi z powodu rozstań i przemocy. Wyrażała odczucia bardziej uniwersalne, nie ograniczone do jakiegoś konkretnego narodu. Motyw ukojenia bezpośrednio łączy się w utworach P. z otaczającą przyrodą, która jest również niewyczerpanym źródłem jej języka poetyckiego, obfitującego w metafory. Przyroda pomaga jej oddawać stany duchowe bohatera lirycznego i ostrożnie sygnalizowany protest przeciwko represjom politycznym w kraju. W wierszu h nienapisannoj poemy (Z nie napisanego poematu) poetka rzuca krótkie spojrzenie na radosną wizję własnej drogi od śmierci do życia pozagrobowego. Nie tęskni jednak za śmiercią mimo stale doznawanych cierpień, spowodowanych brakiem odzewu na jej twórczość poetycką. Pozytywne opinie o wierszach P., sformułowane przez A. Achmatowa i B. Paster-naka, stanowią zaledwie słaby promyk światła w gorzkim losie poetki. KLE. Dz.: Dalnieje dieriewo, 1968; Priednaznaczenije,

477
PIETRUSZEWSKA Ludmiła Stiefanowna
1983; Czerta gorizonta. Stichi i pieriewody, Jerie-wan 1986.
Lit.: S. Marszak, LG 1962.31.5; A. Achmatowa, Wopr. Lit. 1965.4; L. Mkrtozian, LR 1965.17.12 i w: M. P., Dalnieje dieriewo, 1968; A. Tarkowskij, w: M. P., Priednaznaczenije, 1983; G. Lewin, LG 1984.18.7; A. Ławrin, NM 1984.8; M. Ptuszkina, DN 1985.8; B. Samów, LO 1985.8; M. Palej, tamże 1987.6; J. Winokurowa, Znamia 1987.12;
P. Karp, LR 1988.21.10.
PIETRUSZEWSKA Ludmiła Stiefanowna,
26.5.1938 Moskwa, dramatopisarka i nowe-listka. Córka urzędnika. Ukończyła uniwersytet w Moskwie i w końcu lat 60. zaczęła pisać opowiadania. W 1962-73 pracowała jako redaktorka w radiu i telewizji (od 1969). Pierwsze dwa opowiadania opublikowała w miesięczniku "Awrora" w 1972. Od 1973 pisała również sztuki teatralne, które w tym czasie wystawiano wyłącznie na małych na wpół profesjonalnych scenach. W 1979 jej jednoaktówka pt. Lubow' (Miłość) z 1973 została opublikowana w miesięczniku "Tieatr", a w sezonie teatralnym 1981/82 włączona przez J. Lubimowa do spektaklu, złożonego z trzech krótkich sztuk i wystawionego w Teatrze na Tagance. Na scenach nieoficjalnych teatrów Moskwy były grane również sztuki P. Stakan wody 1981-83 (Szklanka wody) i Uroki muzyki 1979-80 (Lekcje muzyki). Do 1986 znaczne zainteresowanie twórczością P. w środowisku teatralnym rażąco kontrastowało z niewielką liczbą publikacji i spektakli według jej sztuk. Szerszy rozgłos przyniosła jej dopiero sztuka Tri diewuszki w gołubom (Trzy dziewczyny ubrane na niebiesko), która była pierwszym utworem dramatopisarki, wystawionym na dużej scenie (w 1985). W ślad za nią poszły następne sztuki: Kwartira Kołombiny (Mieszkanie Kolombiny), wystawiona w teatrze "Sowriemiennik", a także Nadieżdy maleńki] orkiestńk 1986 (Nadziei maleńka orkiestra. Razem z utworami A. Wołodina i S. Złotni-kowa), Pieśni XXwieka 1987 (Pieśni XX wieku) oraz Itaijanskij wiermut bież antraktu, iii
Czinzano 1988 (Wermut włoski non-stop, czyli Cinzano). W 1991 w Hamburgu P. otrzymała nagrodę im. Puszkina. Mieszka w Moskwie. Swą uwagę koncentruje na przykrych i uciążliwych kolizjach życia codziennego. Przedstawia bohaterów, zwłaszcza postacie kobiece, z bezwzględną otwartością. Ukazuje ich cierpienia wskutek niepojętego okrucieństwa, bezduszności i ordynarności otoczenia. Źródeł tego stanu rzeczy pozwala dopatrywać się w braku zrozumienia, nieumiejętności werbalnego wyrażania doznań oraz w trudnych warunkach życia, związanych zwłaszcza z przeludnieniem mieszkań. P. pozostaje z reguły na pozycji obserwatora i ukazując duchowe otępienie i znieczulicę ludzką unika komentarzy, rad i wskazówek. W sztuce Lubow' przedstawia powracających z urzędu stanu cywilnego młodych małżonków, ludzi, jak się wyczuwa, duchowo sobie obcych. Ich związek wydaje się całkowicie przypadkowy i nie rokujący nadziei na przetrwanie. Wulgarna interwencja matki bohaterki, usiłującej doprowadzić do rozwodu, przynosi jednak nieoczekiwanie odwrotne skutki: młodzi małżonkowie pokonują pierwsze urazy i postanawiają pozostać razem. W sztuce Stakan wody P. prezentuje dwie kobiety, przedstawicielki różnych generacji, z których każda po swojemu cierpi z powodu rozpaczliwej samotności. W sztuce Tri diewuszki w golubom, w której główne bohaterki walczą o prawo do własności domu, P. głęboko oddaje sprzeczność i złożoność ludzkich charakterów, swoiście łączących dobro i zło, okrucieństwo i zdolność do okazywania skruchy. Twórczość P. to swego rodzaju wyzbycie się cierpień, krzyk protestu cierpiącej duszy, oczekującej odzewu.
Ka91, LES, RE.
Dz.: Rasskazczica. Istorija Kłarissy, Awrora 1972. 7; Sieti i łowuszki, tamże 1974.4; Bystro choroszo nie bywajet, iii Czemodan czepuchi, w: Odnoaktny-jepjesy, 1978; Lubow', Tieatr 1979.3; Wsio nie kak u ludiej, w: Odnoaktnyje komiedii, 1979; Ozielenie-nije, w: Odnoaktnyje pjesy, 1980.2; Smotrowaja płoszczadka, DN 1982.1; Tri diewuszki w gotubom,

PIKUL Walentin Sawwicz
478
Sowr. Dram. 1983.3; Biessmiertnaja lubow' (wywiad), LG 1983.23.11; Czeriezpola, Awrora 1983. 5; Uroki muzyki. Lestnicznaja kletka, w: W. Sła-wkin, L. P.,Pjesy, 1983, s. 76-155; Andante. Kwar-tira Kołombiny, Tieatr 1988.2; Swój krug, NM 1988.1; Biessmiertnaja lubow', 1988; Pieśni XX wieka, 1988 (zawiera też: Tri diewuszki w gohibom. Uroki muzyki, Kwartira Kofombiny, Monologi, Tiomnaja komnata); Syraja noga, iii Wstriecza druziej, Sowr. Dram. 1989.2; Tri diewuszki w gohtbom, 1989 (zawiera też: Uroki..., Syraja noga..., Czinzano,Dień roż-dienija Sminwwoj, Kwartira..., Babula-bluz: piat' od-noaktnych pjes, Pjesy dla dietiej).
Lit.: A. Arbuzów, Tieatr 1979.3; E. Gessen, Wr. i My 1984.81; T. Chłoplankina, LG 1985.14.3; M. Turowskaja, NM 1985.12; A. Smielanskij, Sowr. Dram. 1985.4; R. Doktor, A. Pławinskij, LO 1986.12; M. Strojewa, N. Kłado, Sowr. Dram. 1986.2; I. Murawjowa, Grani 1989.152; G. Wiren, Oktiabr' 1989.3; E. Krochmal, Grani 1990.158.
PIKUL Walentin Sawwicz, 13.7.1928 Leningrad - 17.7.1990 Ryga, prozaik. Pod koniec wojny powołany do wojska służył w marynarce. Właściwą działalność literacką rozpoczął powieścią Okieanskij patrul 1954 (Patrol oceaniczny). Napisał około 20 powieści historycznych, poświęconych głównie marynarce rosyjskiej i cieszących się ogromną popularnością wśród szerokich rzesz czytelników. Nie był wymieniany w podręcznikach historii literatury prawdopodobnie z powodu niskiej jakości jego utworów. Nie uczestniczył też w zjazdach pisarzy. Mieszkał w Rydze. P. był rutynowanym autorem bestsellerów, który swymi trywialnymi powieściami historycznymi potrafił sobie pozyskać czytelnika. Zarzucano mu zbyt dowolne wykorzystywanie faktów historycznych, a także przemilczanie lub zniekształcanie roli Kościoła. Jego powieści obejmują zdarzenia historyczne od XVII po XX wiek. Powieść Bajazet 1961 (Bajazyt) dotyczy wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1877-1978, następna pt. Iz tupika 1968 (Z impasu), wyróżniona nagrodą ministra obrony ZSRR w 1988, przedstawia wydarzenia rewolucyjne w Murmańsku. W powieści Moonzund 1973 (Księżycowy szlak) ukazał przebieg I wojny światowej w rejonie Morza Bałtyckiego. W powieściach Pierom i szpagoj 1972 (Piórem i szpadą) oraz Bitwa żeleznych kanc-lerow 1977 (Bitwa żelaznych kanclerzy) P. negatywnie ustosunkował się do polityki Fryderyka Wielkiego i Bismarka. W Re-kwiem karawanu RQ-17 1979 (Requiem dla konwoju RQ-17) na podstawie książki D. Ir-vinga (Londyn 1968) przedstawił zagładę okrętów brytyjskich w 1942. Jego powieść U pośledniej czerty 1979 (Przed upadkiem), w której ukazał ostatnie lata panowania dynastii Romanowów i G. Rasputina, wywołała burzę protestów. Sprzeciw wzbudziło nie tylko zbyt przejaskrawione ujęcie życia osobistego carskiej rodziny, lecz także bardzo negatywny stosunek autora do Żydów. W powieściach Kriejsiera 1985 (Krążowniki) i Katorga 1987 akcja przebiega w czasie wojny rosyj-sko-japońskiej w 1904-05. Propagując hasła patriotyczne, graniczące z szowinizmem, antysemityzmem i ateizmem, P. swoimi powieściami historycznymi włączał się do aktualnych w tym czasie dyskusji społeczno-poli-tycznych.
KLE.
Dz.: Okieanskij patrul, 1954; Bajazet, 1961; h tupika, 1968; Pierom i szpagoj, 1972; Moonzund, 1973; Maleńki s bantikami, 1974; Słowo i dieto, t. 1-2, 1974-75; h staraj szkatułki, 1976; Bitwa żeleznych kanclerow, 1.1-2,1977; Rekwiem karawanu RQ-17,1979; U pośledniej czorty, Nasz Sowr. 1979. 4-7; Tri wozrasta Okini-san, Niewa 1981.9-11; Fa-worit, t. 1-2,1984; Istoriczeskije miniatiury, Awrora 1985.8-10; Kriejsiera, 1985; Pod szelest znamion, 1986; Czest' imieju!, Awrora 1986.12, 1987. 1-3, 1989.8-10 (2 części), 1990.8-10 (3 część);
Katorga, 1987; Barbarossa, Nasz Sowr. 1991.2-8. Izbr. proizw. w 4-ch tt., 1988.
Lit.: M. Czechanowiec, Zwiezda 1973.4; J. Pie-trowskij, tamże 1975.7, 1978.7; W. Mawrodin, Awrora 1978.3; L. Gierasimowa, J. Gordin, J. Osi-pow, LO 1978.8; A. Szagałow, Znamia 1979.2;
I. Puszkariowa, LR 1979.27.7; D. Urnow, LG 1985.20.3; A. Gufyga, Moskwa 1985.7, 1988.6;

479
PILNIAK Boris Andriejewicz
A. Marczenko, W. Oskockij, A. Kazincew, LO 1986.7; Nekrologi: LG 1990.25.7, Awrora 1990. 10.
PILNIAK (właśc. Vogau) Boris Andriejewicz, 11.10.(29.9.)1894 Moźajsk - 21.4.1938 w więzieniu, prozaik. Jego ojciec był weterynarzem, wywodzącym się z Niemców nad-wołżańskich, matka pochodziła z rodziny ro-syjsko-tatarskiej. Od 1915 P. zamieszczał swoje opowiadania na łamach prasy, a w 1918 ogłosił drukiem pierwszy ich zbiór. W 1920 ukończył instytut handlowy w Moskwie. W powieści Gotyj god 1922 (Nagi rok) jako jeden z pierwszych przedstawił przewrót bolszewicki jako zderzenie anarchistycznego żywiołu z pierwiastkami racjonalnymi. Był znany również jako jeden z najbardziej aktywnych eksperymentatorów w dziedzinie formy, "stał się przywódcą szkoły, kierunku w literaturze sowieckiej" (Struve). W 1922-23 wyjeżdżał do Niemiec i Wielkiej Brytanii. Po opublikowaniu kilku następnych zbiorów opowiadań ogłosił Powiesi' nie-pogaszennoj łuny 1926 (Opowieść niezgaszo-nego księżyca), która spotkała się z poważnymi zarzutami oficjalnej krytyki. Jej wątek oparł na domniemanym zabójstwie Frunze-go, sowieckiego dowódcy z czasów wojny domowej, sugerując, że został przymusowo skierowany na operację i zlikwidowany w 1924 na rozkaz najwyższych władz. Redakcja czasopisma "Nowyj Mir", na którego łamach utwór został opublikowany, w kolejnym numerze (1926.6) przyznała, że popełniła błąd i wyraziła skruchę. P. nadal wydawał swoje utwory i podróżował za granicę, m.in. do Chin, Japonii, USA i na Bliski Wschód. Jednakże publikacja opowieści Krasnoje dieriewo 1929 (Drzewo mahoniowe), przekazanej drogą legalną za pośrednictwem WOKS-u do wydawnictwa w Berlinie, wywołała nagonkę na pisarza, która, jak twierdził broniący go M. Górki, "nieomal całkowicie przekreślała wszystkie jego zasługi w dziedzinie literatury" (1930).2.9.1929 P. został wykluczony
z Wszechrosyjskiego Związku Pisarzy, którego był przewodniczącym. Publicznie wyraził skruchę i podjął próbę dostosowania się do zalecanego przez władze sposobu ujmowania zdarzeń. W powieści Wołga wpadajet w Kaspijskoje morie 1930 (Wołga wpada do Morza Kaspijskiego, 1958) poruszył aktualny wówczas temat pięciolatek. Odpowiednio zmienił i skomentował również swoją książkę Kamni i korni 1927 (Kamienie i korzenie), w której opisał podróż do Chin i Japonii. Jego powieść Dwojniki (Sobowtóry, 1959), napisaną w 1933, zrekonstruował M. Geller w 1983. W 1934 P. wszedł w skład prezydium I zjazdu pisarzy ZSRR. Jego ostatnia powieść pt. Sozriewanije płodów 1935 (Dojrzewanie owoców) była napisana w duchu obowiązujących zasad i ideologii. W 1937 P. stał się jedną z pierwszych ofiar stalinowskiego terroru. 28.10.1937 został aresztowany, a 21.4.1938 skazany na śmierć. Po •* rehabilitacji (6.12.1956) tom jego utworów wybranych wydano w ZSRR dopiero w 1976. W podręcznikach sowieckich nazwisko P. do 1986 było jedynie wymieniane, przy czym przeważnie w sensie negatywnym. "" Pieriestrojka od 1987 umożliwiła wznowienie jego dzieł. P. przedstawiał wydarzenia rewolucji jako żywioł pierwotny, jako powstanie mas ludowych, przypominające bunty chłopskie z poprzednich stuleci. Nawiązywał więc do przemyśleń tych rosyjskich twórców i filozofów, którzy już od dawna próbowali zrozumieć i ukazać miejsce Rosji, usytuowanej pomiędzy Europą i Azją. Akcja jego utworów toczy się przeważnie na rosyjskiej prowincji. P. wcześniej niż inni twórcy dostrzegł nieuniknione konflikty, wywołane przez rewolucję, wynikające ze sprzeczności między żywiołowym postępowaniem mas a dążeniami bolszewików, między rewolucjonistami a władzą zwierzchnią. W powieści Krasnoje dieriewo ukazał uczestników rewolucji sfrustrowanych i niezadowolonych z jej przebiegu. Chaos zdarzeń znalazł formalny wyraz w eksperymentalnej,

PISACHOW Stiepan Grigorjewicz
480
fragmentaryczno-epizodycznej technice narracji, którą pod wpływem A. Biełego, A. Rie-mizowa i J. Zamiatina zastąpiły tradycyjne zasady realistyczne. Poszczególne epizody istnieją tu niezależnie, akcja ciągle się urywa, a sceny zdarzeń przesuwają się w czasie i tworzą pewną całość jedynie dzięki zastosowaniu powtórzeń i obrazów-symboli. Maszyny i wołki 1925 (Maszyny i wilki) oraz związana z nimi tematycznie i czasowo powieść Gotyj god są w twórczości P. charakterystycznymi przykładami takiej właśnie techniki montażu. Powiesi' niepogaszennoj łuny odznacza się bardziej dynamiczną akcją i większą dyscypliną w konstrukcji narracji. W utworach późniejszych P. nie rezygnował ze swej mozaikowej techniki budowy fabuły, umożliwiającej mu wprowadzanie do utworu różnorodnych obszernych cytatów z dzieł własnych i cudzych, a także z gazet i innych źródeł. Tak np. opowieść Krasnoje dieriewo po dokonaniu odpowiednich przeróbek natury ideologiczno-politycznej włączył do powieści Wołga wpadajet w Kaspijskoje morie. Ornamentalny styl, który został zaadoptowany i rozwinięty przez innych pisarzy rosyjskich lat 20., ogarnął nie tylko zewnętrzną formę utworów P., lecz także mikrostrukturę tworzywa językowego łącznie ze składnią.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, Ki, KLE, KLFG, LE, LES, Ni, RN, Wy75, Wy82.
Dz.: Byljo, 1919, wyd. 2: 1922 (reprint Miinchen 1970); Gofyjgod, 1922 (reprint Letchworth 1966);
Powiesi' pietierburgskaja, Berlin 1922; Trietja stolica, 1923 i pt. Maf-maczecha, w: Sobr. socz., t. 4;
Anglijskije rasskazy, 1924; Maszyny i wołki, 1925 (reprint Miinchen 1971); Powiesi' niepogaszennoj łuny, NM 1926.5 (reprint w: G. Glinka, Na pierle-wale, NY 1954, Znamia 1987.12 i pt. Ubijstwo ko-mandarma, London 1965 oraz wyd. niemieckie w:
Gemordete Literatur, Salzburg 1963 i w: B. P.,Die Geschichte..., 1989); Oczeriednyje powiesti, 1927;
Kitajskij dniewnik, 1927; Rasplosnutoje wriemia, 1927 (reprint Chicago 1966); Kamni i korni, 1927 (Chicago 1966); Krasnoje dieriewo, Berlin 1929 (reprint Chicago 1968 i DN 1989.1); Wołga wpadajet w Kaspijskoje morie, 1930; C/kej, 1933 (reprint Letchworth 1972); Sozriewanije płodów,
1936; Anna i inne opowiadania. Warszawa 1957;
Solanoj ambar, fragm. Moskwa 1964.5, wyd. oddz. 1990; Dwojniki, London 1983; Zasztat, Znamia 1987.5; Powiesi' niepogaszennoj łuny, 1989. Sobr. socz. w 8-mi tt., 1929-30; Izbr. pro-izw., 1976; Cetaja żyzń. Izbr. proizw., Mińsk 1988;
Rasplosnutoje wriemia, 1990; Romany (zawiera:
Gofyj god. Maszyny..., Wołga wpadajet...), 1990;
Sobr. socz., 1994.
Lit.: B. P., 1928 (zawiera bibliogr., reprint Letchworth 1973); M. Górki (1930), w: tegoż O litiera-turie, 1937; M. Hayward, Survey 1961.36; P. Pali-jewskij, Wopr. Lit. 1966.8; L. Kuzmich, Diss., NY 1967; V. Novotny, Pilńakovy literami montaże, Diss., Praha 1969; A.P. Reilly, w: America in Con-temporare Soviet Literaturę, NY 1971; K.N. Bro-strom, SEEJ 1974.3; V. Reck, Montreal-London 1975; R. Damerau, Giessen 1976; A. Schramm, Munchen 1976; T.R.N. Edwards, NY 1982; RL 1984.16(1) wyd. specjalne; G. Browning, Ann Ar-bor 1985; R. Rawson, Diss. Univ. of Virginia 1985; A. Łatynina, LO 1988.5; W. Czajkowskaja, tamże 1989.8; H.-S. Kim, Miinchen 1989; B.A. P., Issiedowanija i matieriały, Kołomna 1990; I. Szaj-tanow, Wopr. Lit. 1991.7; B.B. Andronikaszwili--Pilniak, LG 1994.5.10.
PIOTROWSKI W. SKI W.L.
KORWIN-PIOTROW-
PISACHOW Stiepan Grigorjewicz, 24.(12.) 10.1879 Archangielsk - 3.5.1960 tamże, prozaik. Syn jubilera grawera. Uczęszczał do szkoły artystycznej w Petersburgu, lecz naukę musiał przerwać z powodu rewolucji 1905 roku. Po studiach w Paryżu powrócił do Petersburga. W 1907-09 kontynuował naukę pod kierunkiem malarza J.S. Gold-blata. Wiele podróżował, m.in. do Włoch, Francji, Afryki Pomocnej, Turcji i Palestyny. Najbardziej jednak interesował się rosyjską Pomocą. Jako etnograf, a także malarz i folklorysta brał udział w wyprawach naukowych. Sam również zapuszczał się w najbardziej oddalone zakątki północnej części Rosji. Opisy scen z życia ludu wydrukował w 1924 i 1932. W 1938 zebrał je w książce pt. Skazki (Bajki) i wydał w Archangielsku. W Moskwie przedrukowano ją po raz pierw-

481
PJECUCH Wiaczesław Aleksiej ćwicz
szy dopiero w 1957. Jednym z przyjaciół P. w Moskwie był W. Lidin. P. należał do ZP, lecz w podręcznikach jego nazwisko nie było nawet wymieniane. P. był twórcą mocno związanym z przyrodą, ze zjawiskami życia, których nie sposób racjonalnie wytłumaczyć. Zdaniem Lidina był "prawdziwą duszą poetycką Północy". Zasłużył się jej tak samo, jak P. Bażow Uralowi. W swej prozie utrwalił m.in. postacie nieznanych bajarzy ludowych, których uosobieniem stał się Sienią Malina ze wsi Ujma spod Archangielska. Proza P. odznacza się ogromną inwencją twórczą. Zawiera niesamowite historie i zdarzenia z pogranicza rzeczywistości realnej i świata bajek. Z dużym pietyzmem oddaje w niej autor specyfikę języka mieszkańców wybrzeża Morza Białego. Bajki P. świadczą o głębokiej znajomości i rozumieniu tradycji. J. Kaza-kow stawiał je na równi z autentycznymi bajkami ludowymi. KLE,RSPP3.
Dz.: Skazki, 1938, 1940, 1949, 1957, 1959, 1978 oraz w: B. Szergin, S. P., Skazy i skazki, 1985.
Lit.: A. Michajłow, Wopr. Lit. 1958.6; J. Kaza-kow, Lit. i Żyzń 1959.10.6; W. Lidin, Nasz Sowr. 1960.5 i w: tegoż Ludl i wstrieczi, 1961; A. Gorie-łow, w: B. Sz., S. P., Skazy i skazki, 1985.
PIŚMIENNY Aleksandr Grigorjewicz, 4.9. (22.8.)1909 Bachmut (gub. jekaterinosław-ska) - 22.8.1971 Moskwa, prozaik. Syn inżyniera. Wyższe wykształcenie filologiczne zdobył na uniwersytecie w Moskwie. Od 1928 zamieszczał reportaże i opowiadania w periodykach, m.in. w czasopismach "Na-szy Dostiżenija" i "Krasnaja Nów'". Rozgłos uzyskał dzięki powieści Wmaleńkom gorodie 1938 (W małym miasteczku), w której ukazał przemiany na prowincji pod wpływem uprzemysłowienia kraju. Wskazał także na niedowartościowanie małych miejscowości w porównaniu z Moskwą i Leningradem. Pierwszy zbiór opowiadań Czerieztrigoda 1939 (Za trzy lata) również poświęcił współczesności. P. nie należał do twórców zbyt uzdolnionych, ale potrafił w sposób realistyczny,
"prosty i bezpretensjonalny oddawać atmosferę swoich czasów" (Aleksandrowa). Był za to mocno krytykowany i ponownie zyskał uznanie dopiero w czasach postalinowskich, kiedy zostały wznowione jego utwory, w tym również powieść Wmaleńkom gorodie. Napisana w 1952 powieść Prigowor (Wyrok), w której P. opowiada o zdemaskowaniu sa-botażystów w przemyśle w latach 30., także w wersji poprawionej z 1955 ma fabułę schematyczną i banalną. Mimo to podobnie jak dwie następne powieści - Dwie tysiaczi mie-trow nad urowniem moria 1958 (Meteorologia i miłość, 1960) i Bolszyje mosty 1965 (Wielkie mosty) - świadczy o jego godności osobistej i "zdolności do cieniowania nawet najbardziej subtelnych odruchów duszy" (Sławin). P. nie uczestniczył w zjazdach pisarzy. Mieszkał w Moskwie. Pośmiertnie została wydana książka pt. Fart 1980 (Szczęście), zawierająca jego dziennikowe zapiski i listy, w której wyraźnie akcentuje odpowiedzialność twórcy za napisane utwory.
KLE. Dz.: W malenkom gorodie, 1938, wyd. 2: 1956;
Czerlez tri goda, 1939; Kraj ziemli, 1943; Prigowor, 1952, wyd. 2: 1955; Dwie tysiaczi mietrow nad urowniem moria, 1960; Bolszyje mosty, 1965; Ru-Iwtwornoje morie, 1978; Fart. Dniewniki, pisma, rasskazy, 1980.
Lit.: W. Aleksandrowa (1939), w: tejże Litieratura i żyzń, 1969, M. Szczegłow, NM 1955.7; L. Sławin, tamże 1956.8; N. Asanow, LG 1956.18.9; L. Drus-kin, Zwiezda 1966.12; I. Warłamowa, LO 1975.3;
L. Mieszkowa, tamże 1981.8.
PJECUCH Wiaczestaw Aleksiejewicz, 18.11. 1946 Moskwa, prozaik. W 1970 ukończył wydział historyczny instytutu pedagogicznego w Moskwie i prawie 10 lat pracował jako nauczyciel. W 1973 zaczął pisać pierwsze opowiadania, a od 1978 ogłaszał je w periodykach. Do pierwszego zbioru Atfawit 1983 (Alfabet) włączył dwie opowieści i 10 opowiadań, poświęconych głównie społecznej i ogólnoludzkiej problematyce naszych czasów. W tomiku Wiesiotyje wriemiena 1988

PLATONÓW Andriej Płatonowicz 482
(Wesołe czasy) zebrał opowiadania, z których część uprzednio ogłosił w miesięczniku "Nowyj Mir". Pierwszą powieść Nowaja mo-skowskaja fiłosofija 1989 (Nowa filozofia moskiewska) opublikował już po przyjęciu do ZP (1988). W 1993 powierzono mu redakcję miesięcznika "Drużba Narodów". Mieszka w Moskwie. W swoich utworach łączy niezwykłe, niekiedy absurdalne epizody współczesnego życia ze zdarzeniami, przywołanymi z przeszłości Rosji. Potrafi umiejętnie posługiwać się realiami i fikcją; stosując je wymiennie, nieoczekiwanie i ostro zmienia tok akcji. W powieści Istorija goroda Głupawa w nowyje i nowiejszyje wriemiena 1989 (Dzieje miasta Głupowa w czasach nowych i najnowszych) wyraźnie nawiązując do tradycji M. Sałtykowa-Szczedrina i jak gdyby kontynuując jego "Dzieje pewnego miasta" (Istorija odnogo goroda) kreśli satyryczne portrety Stalina, Breżniewa i Gorbaczowa. W powieści Nowaja moskowskaja fiłosofija na przykładzie codziennych scysji w mieszkaniu wielorodzinnym, a także nawiązując aluzyjnie do literatury rosyjskiej XIX w. ukazuje przywary współczesnego sowieckiego człowieka, pozbawionego wszelkich hamulców moralnych. W podobnej oprawie artystycznej przedstawia aspołeczne i absurdalne sytuacje życiowe w opowiadaniu Bilet 1987 (Los). Podjęte zagadnienia i zarysowane przez P. zdarzenia często pozwalają odbiorcy oczekiwać od jego utworów więcej niż w rzeczywistości oferują. Niemniej P. całkiem zasłużenie należy do uznanych pisarzy rosyjskich lat 80.
Dz.: Atfawit, 1983; Bilet, NM 1987.6; Wiesiofyje wriemiena, 1988; Nowaja moskowskaja fiłosofija, NM 1989.1, wyd. oddz. 1989; Wywiad: LG 1989. 17.5; Rommat, 1990; Ja i proczeje, 1990; Aleksandr Kriestitiel, Oktiabr' 1991.2.
Lit.: A. lwin, Ju. 1985.2; E. Szkłowskij, LO 1986. l; E. Czerniajewa, Wopr. Lit. 1988.11; I. Zołotus-skij, Ogoniok 1988.3; W. Korniłow, Ju. 1988.4;
T. Iwanowa, Znamia 1989.4; A. Strojew, RM 1990.8.6; L. Amberg, Tages-Anzeiger, Ziirich
1991.20.4; G. Gibian, w: The Search for Self-De-finition in Russian Literaturę, red. E.M. Thom-son, Houston 1991.
PLATONÓW (właśc. Klimientow) Andriej Płatonowicz, 1.9.(20.8.)1899 Woroneż - 5.1. 1951 Moskwa, prozaik i dramaturg. Syn ślusarza pracującego na kolei. Od 1913 pracował jako pomocnik maszynisty, ślusarz, odlewnik, a także poznał wiele innych zawodów. W 1919/20 był w szeregach Armii Czerwonej. W 1924 ukończył instytut politechniczny w Woroneżu i pracował jako inżynier meliorant oraz specjalizował się w dziedzinie elektryfikacji. Od 1918 systematycznie zamieszczał wiersze i prozę w prasie lokalnej. Pierwszy zbiorek wierszy wydał w 1922, a opowiadań - w 1927. W tymże roku przeniósł się do Moskwy, gdzie podjął pracę w administracji centralnej. Szybko jednak ją porzucił i poświęcił się wyłącznie działalności literackiej. W 1929, już jako autor licznych książek i publikacji prasowych, został poddany surowej krytyce za opowiadanie Usomniwszyjsia Makar (Ma-kar małowiemy) oraz przynależność do ugrupowania "" Pieriewał. Napisana w 1927/28 i przygotowana do druku powieść P. Cze-wiengur (Czewengur) po negatywnej opinii M. Gorkiego nie została opublikowana. Kolejny utwór, powstała w latach 1929-30 opowieść of/owan (Wykop) po raz pierwszy wyszła w USA w 1987. Opowieść Wprok (Na korzyść), w której P. satyrycznie ujął przymusową kolektywizację wsi, stała się powodem prawie całkowitego zakazu druku jego utworów od 1931. Inicjatorem kampanii, wymierzonej na osobiste polecenie Stalina przeciwko P., był A. Fadiejew (zob. Kont. 1978.16, s. 234), który polecił opowieść do druku w czasopiśmie "Krasnaja Nów'". W 1933 P. został włączony do grupy pisarzy, skierowanych do Turkmenistanu. Fakt podjęcia takiej decyzji równał się rehabilitacji. W 1934-37 utwory P. były publikowane rzadko i nieregularnie, zdołał jednak w 1937

483 PLATONÓW Andriej Płatonowicz
wydać tom opowiadań. W latach późniejszych ogłaszał drukiem tylko prace krytycznoliterackie, m.in. o A. Puszkinie, E. Hemingwayu, K. Czapku, A. Grinie i K. Paustowskim, które zamieszczał pod pseudonimem F. Czełowiekow (1937-41) lub A. Firsow (1938-40). Od października 1942 P. był korespondentem wojennym gazety "Krasnaja Zwiezda". W tym czasie opublikował wiele opowiadań, które następnie zebrał w sześciu tomikach. Zaostrzenie kursu politycznego w dziedzinie literatury po uchwale partyjnej z 14. 8.1946 spowodowało negatywną ocenę jego opowiadania Siemja Iwanowa (Rodzina Iwanowów, późniejszy tytuł Wozwraszczenije, Powrót), które zostało poddane niszczącej krytyce przez W. Jermiłowa. Wykreślony z literatury, zmuszony był zarabiać na utrzymanie jako dozorca; umarł na gruźlicę, którą zaraził się od swego ciężko chorego syna, zwolnionego w 1940 z zesłania. Z wyjątkiem czterech krótkich publikacji jego utwory od 1946 do 1956 nie były wznawiane. Zaczęto je wydawać często, lecz wybiórczo dopiero po XX zjeździe KPZR. Żona pisarza, M. Płatono-wa, udostępniła do druku niektóre teksty, znajdujące się dotychczas w rękopisach. Większości jego dramatów jeszcze nie opublikowano, a najważniejsze utwory prozator-skie, zwłaszcza powieść Czewiengur, opowieści Kotlowan i Juwienilnoje morie 1979 (Morze młodości) do "" pieriestrojki ukazywały się tylko na Zachodzie. Od 1987 proza P. wychodziła w ZSRR w dużych nakładach. • Cechą charakterystyczną maniery twórczej P. jest bezwzględna szczerość i otwartość. Jego wczesne utwory pod względem stylu zbliżone są do prozy ornamentalnej. Z upływem czasu proza ta staje się bardziej zwarta i surowa. W najlepszych swoich opowiadaniach i opowieściach z lat 20. łączył liryzm z ironią, często stosował kontrastowe zestawienia pierwiastków wzniosłych z przyziemnymi, heroicznych z komicznymi. Jego opowieść Gorod Gradów 1926 (Miasto Gradów) jest ostrą-i głęboką satyrą na sowiecką biurokrację. Wiatach 30. w twórczości P. przeważał temat życia i ciężkiej pracy pracowników kolei, którym głęboko współczuł i ukazywał ich problemy w sposób wolny od obowiązujących schematów. Czewiengur, "filozoficzna powieść o komunizmie" (M. Geller), w której ujawniła się fascynacja P. myślą filozoficzną N. Fiodorowa, przedstawia tragedię komunistycznego idealisty, negującego odwieczne normy moralne, wierzącego w socjalistyczną utopię i w końcu stającego się jej bezsensowną ofiarą. Opowieść Kotlowan odzwierciedla osobisty dramat P., który boleśnie przeżył fiasko swoich komunistycznych mrzonek i w groteskowo-fanta-stycznej formie przedstawił ludzi, dobrowolnie godzących się na niewolę i budujących wspólny grób zamiast oczekiwanego pałacu przyszłości. W opowieści Juwienilnoje morie, powstałej na początku lat 30., P. usiłuje bezskutecznie połączyć różnorodne koncepcje socjalizmu utopijnego, uznane za najlepsze i najbardziej znaczące. W opowieści Dżan (Dżan, 1969), napisanej w 1933-35 po podróży do Turkmenistanu, a wydanej po raz pierwszy dopiero w 1964, przedstawia bohatera idealistę, który ponosi dotkliwą porażkę, gdy usiłuje narzucić ideologię komunistyczną wymierającemu na pustyni narodowi. Przy czym elementy realistyczne przeplatają się tutaj z niezwykłymi, nadając przedstawionym zdarzeniom wymiar ogólnoludzki. W opowiadaniach wojennych P. łączy przykłady patriotyzmu żołnierzy z opisami okrucieństwa i tragedii, jakie niesie wojna. Ujawniona dopiero w 1991 jego po'wiesS'Sczastliwaja Moskwa 1991 (Szczęśliwa Moskwa) na przykładzie losu pewnej kobiety, alegorycznej postaci, będącej uosobieniem Moskwy, ukazuje stopniowe zanikanie wiary w ideały rewolucji. "Jego frazy mają niespieszny, hieratyczny, dokładnie odmierzony rytm opowieści wiejskich bajarzy" (Drawicz).
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LE, LES, RN, RSPP7, Wy75, Wy82.

PODJACZEW Siemion Pawłowicz 484
Dz.: Gołubaja glubina, 1922; Jepifanskije szluzy, 1927; Sokrowiennyj czełowiek, 1928; Proischożdie-nije mastiera, 1929; Usomniwszyjsia Makar, Oktiabr' 1929.6; Rieka Potudan, 1937; Bronią, 1943; W storonu zakata sołnca, 1945; Soldatskoje sierdce, 1946 (Żołnierskie serce, Warszawa 1950);
Wobzebnoje kolca i drugije skazki, 1954; Rasskazy, 1962; Dian, Prostor 1964.9; Utwory wybrane, Warszawa 1965; Wpriekrasnom ijarostnom minę, 1965, wyd. 2: 1979; Osada pocztylioń ska. Warszawa 1968; Dian i inne opowiadania, tamże 1969;
Kotlowan, Grani 1969.70, London 1969 i NM 1987.6; Smierti niet!, 1970; Tieczenije wriemieni, 1971; Czewiengur, Paris 1972, DN 19SS.3-4 i wyd. oddz. 1991; Czetyrnadcat' krasnych izbuszek. Grani 1972. 86; Czarodziejski pierścień, Warszawa 1974; Powrót i inne utwory, tamże 1975; Juwienil-noje morie. Echo 1979.4 i Znamia 1986.6; Razmy-szlenija czitatiela, 1980; Potajennyj Platonów, Pa-ris-NY 1983; Starik i starucha. Potierlannaja proza, Miinchen 1984; Swieźaja woda iż kotodca, 1984; Szarmanka, Tieatr 1988.1; Gosudarstwien-nyj żytiel, 1988; Wsią żyzń, 1991; Sczastliwaja Moskwa, NM 1991.3; Nojew kowczeg, tamże 1993.9. Sobr. TOCZ. w 3-ch U., 1984-85, w 6-ti tt., 1991. Lit.: A. Fadiejew, Krasnaja Nów' 1931.5/6;
W. Jermiłow, LG 1948.11.9; L. Sławin, w: tegoż Portriety i zapiski, 1965; E. Łandau, NM 1965.6;
A. Kisielów, NŻ 1969.97; I. Kramów, NM 1969.8;
Wik. Niekrasow, w: tegoż W żyzni i w pismach, 1971; M. Geller, w: A. P., Czewiengur, Paris 1972, 1982; P. Sveikakas, Diss. Brown Univ. 1972; M. Jordan, Letchworth 1973; W. Warszawski], NŻ 1976.122; W. Czałmajew, 1978,1989; W. Maram-zin. Echo 1979.4,1980.4; A. Taskey, Belfast 1979;
N. Połtawcewa, 1982; W. Wasiljew, 1982; L. Szu-bin, Wopr. Lit. 1984.1; S. Siemionowa, Moskwa 1988. 3, NM 1988.5; S. Piskunowa, W. Pisku-now, LO 1989.1; L. Anninskij i in., tamże 1989.9; N. Kornienko, Ruś. Lit. 1990.3 oraz w:
Zdieś i tiepier', 1993.1; Th. Seifrid, Cambridge 1992.
PODJACZEW Siemion Pawłowicz, 8.2.(27. l.)1866 OboIjanowo-Nilkolskoje (gub. moskiewska) - 17.2.1934 tamże (obecnie Pod-jaczewo). Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1880 ukończył szkołę wiejską, później przez dłuższy czas wędrował po Rosji, podejmując okazjonalnie pracę zarobkową.
W 1888-90 był sekretarzem redakcji pisma "Rossija", w którym opublikował pierwsze opowiadania. W końcu lat 90. powrócił do rodzinnej wsi i prowadził gospodarstwo rolne. Ponadto zajął się spisywaniem swoich wrażeń życiowych. W 1901 zdolności twórcze P. odkrył W. Korolenko, który redagował jego prozę i zamieszczał na łamach czasopisma "Russkoje Bogatstwo" w 1902-09. Korespondowali ze sobą do 1917. W 1916 P. został przewodniczącym zrzeszenia pisarzy chłopskich, w 1918 wstąpił do WKP(b) i piastował stanowiska kierownicze w instytucjach, odpowiedzialnych za upolitycznienie kultury. Nadal zajmował się działalnością literacką. Już w 1911-14 wyszła 6-tomowa edycja jego dzieł, w 1927-30 pojawiła się następna, 11-tomowa. Później wydawał zbiory utworów wybranych. Ze wsią wiązało P. nie tylko pochodzenie, lecz i tematyka jego utworów. Był autentycznym pisarzem wiejskim. Tytuł pierwszej książki P. Mytarstwa 1902 (Poniewierka) nadaje ton całej jego późniejszej twórczości. P. ukazuje w niej znane z autopsji cierpienia chłopów, żyjących w atmosferze okrucieństwa, nędzy, pijaństwa, grubiaństwa i bezprawia. W następnych książkach - Srledi raboczich 1904 (Wśród robotników) i Zabytyje 1909 (Zapomniani), w podobny sposób utrwala różnego rodzaju epizody z życia wiejskiej biedoty, nie wyodrębniając poszczególnych postaci z ludzkiej masy. P. nie potrafił swoim osobistym wrażeniom nadać w pełni zamkniętej formy artystycznej, posiadającej ciągłe, rozwijające się w czasie linie fabularne. Umiał jednak z zadziwiającą sugestywnością przedstawiać odrębne sceny i epizody. Po bolszewickim przewrocie proza P. przybrała charakter agitacyjny. Ostatnim jego utworem była autobiografia Moja żyzń 1929-31 (Moje życie).
KLE, LE, LES, Ni, RP90, RSPP3, Wy82. Dz.: Mytarstwa, 1903; Po etapu, 1905; Sriedi raboczich, 1905; Zabytyje, 1914; Na spokoje, 1918;
Żyzń mużyckaja, 1923; Dieriewnia, 1929; Moja żyzń, 1930-31; Powiesti i rasskazy, 1951; Opowieści wybrane. Warszawa 1952. Sobr. socz. w 6-ti

485
POGODIN Nikołaj Fiodorowicz
tt., 1911-14; Potn. sobr. socz. w 11-ti tt., 1927-30;
hbr., 1955; hbr. proizw., 1966. Lit.: B. Anibał, NM 1925.10; M. Gorkij, w: S. P., Pofn. sobr. socz., 1927; G. Jakubowskij, NM 1928. 9; W. Pruchow, w: S. P., Opowieści wybrane, 1952;
W. Korolenko, w: tegoż O litieraturie, 1957; S. P., 1866-J934,1968; M. Makina, 1981.
POGODIN (właśc. Stukałow) Nikołaj Fiodorowicz, 16.(3.)11.1900 Gundorowskaja pod Rostowem nad Donem - 19.9.1962 Moskwa, dramaturg. Pochodził z rodziny chłopskiej. Od 1920 był dziennikarzem, najpierw w prasie prowincjonalnej, a w 1922-29 pisał dla gazety "Prawda". Wrażenia z pobytu w fabryce traktorów w Stalingradzie posłużyły mu jako materiał do napisania pierwszej sztuki, zatytułowanej Tiemp 1929 (Tempo). P. był jednym z najbardziej znanych dramaturgów sowieckich, autorem ponad 40 sztuk. Od 1934 należał do zarządu ZP ZSRR, w 1951-60 był red. nacz. miesięcznika "Tie-atr". Jego trylogia o Leninie, złożona ze sztuk Czełowiek s rużjom 1937 (Człowiek z karabinem), Kriemlowskije kuranty 1941, nowa redakcja 1956 (Kremlowskie kuranty, 1966) i Trietja patieticzeskaja 1958 (Trzecia patetyczna), została wyróżniona nagrodą Leninowską w 1959. Za pierwszą część trylogii, napisaną z okazji 20. rocznicy rewolucji, otrzymał nagrodę Stalinowską już w 1941 (I st. za lata 1935-41). Sztuki P. zgodnie z kanonami ** realizmu socjalistycznego zawsze dotyczyły aktualnych problemów ZSRR. Świadczyły o talencie dramatopisar-skim autora, ale pod względem jakości były różne. Pierwsze sztuki - Tiemp i Poema o ta-porie 1930 (Poemat o toporze), napisane w czasie realizacji pierwszego planu pięcioletniego w ZSRR, ukształtował w formie łańcucha szybko zmieniających się i luźno ze sobą związanych scen, napełnionych dużą liczbą działających postaci. Były to swego rodzaju reportaże sceniczne, poświęcone aktualnym problemom budownictwa socjalistycznego. Nieco bardziej funkcjonalną strukturą odznaczała się sztuka Aristokraty 1934 (Arystokraci), która mimo schematycznego ujęcia świata wewnętrznego postaci, cieszyła się ogromną popularnością. Na przykładzie więźniów, zatrudnionych przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego, popularyzował w niej ideę resocjalizacji kryminalistów i przeciwników władzy poprzez społecznie użyteczną pracę w obozach. W sztukach Czełowiek s rużjom i Kriemlowskije kuranty (pierwsza redakcja) jako bohatera literackiego wprowadził Stalina, co było zgodne z nasilającymi się wówczas tendencjami do idealizacji jego osoby. Schematyczne i nieudane są sztuki P. o tematyce wojennej, a także późniejsze, jak np. Missurijskij wals 1949 (Missuryjski walc, 1951), który był parodią na Trumana i wkładem P. do ówczesnej kampanii wymierzonej przeciwko ** kosmopolityzmowi. Skrytykowany na II zjeździe pisarzy przez A. Korniejczuka, napisał sztukę Soniet Pietrarki 1956 (Sonet Pet-rarki), którą przyczynił się do liberalizacji ówczesnego życia literackiego. Domagał się w niej rozgraniczenia życia osobistego człowieka i jego funkcji społeczno-zawodowej, prawa jednostki do życia prywatnego, niezależnego od kontroli partyjnej. Ukazał również podłość donosicielstwa. Na przykładzie platonicznej miłości pewnego wysokiego funkcjonariusza państwowego, podobnie jak w latach 30. J. Olesza w "Zawiści" (Za-wist'), podjął walkę o prawo człowieka do własnych poszukiwań duchowych w twórczości i życiu codziennym, uwarunkowanym systemowym materializmem. W niektórych późniejszych sztukach, m.in. w utworach Maleńkaja studientka 1959 (Mała studentka) i Gołubaja rapsodija 1961 (Niebieska rapsodia), P. poruszył problem młodego pokolenia. Ostatnia sztuka - Albiert Ejnsztejn (Albert Einstein), nad którą pracował od 1960, została ukończona już po jego śmierci przez sekretarza P., A. Wołgaria.
BRP76, BRP91, Ki, KLE, LE, LES, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Krasnyje rostki, 1926; Tiemp, 1931; Poema o toporie, 1932; Aristoktaty, Krasnaja Nów' 1935. 4; Czełowiek s rużjom, Oktiabr' 1937.12; Kriemlo-

POLETAJEW Nikołaj Gawriłowicz
486
wskije kuranty, 1941, wersja zmieniona Tieatr 1955.4; Pjesy, 1948 (zawiera: Tiemp, Poema..., Pośle bała. Mój drug, Aristokraty, Czełowiek..., So-tworienije mira, Minuwszyje gody); Pjesy, 1952 (zawiera: Mój drug, Aristokraty, Czełowiek..., Missu-rijskij wals); Soniet Pietrarki, Lit. Moskwa 1952.2;
Trietja patieticzeskaja, Tieatr 1958.9; Malenkaja studientka, Sowr. Dram. 1959.6; Cwiety źywyje, Tieatr 1960.7; Jantamoje oźerieije, 1960; Gołubaja rapsodija, Tieatr 1961.3; Trień-brień, Tieatr 1966. ll;AlbiertEjnsztejn, Tieatr 1968.9; S czego naczi-najetsia pjesa, 1969. Sobr. dramat, proizw. w 5-ti tt., 1960-61; Nieizdannoje w 2-ch tt., 1969; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1972-73.
Lit.: A. Gurwicz, Tri dramaturga, 1936; N. Zaj-cew, 1958; A. Anastasjew, 1964; B. Chołodow, 1967; Słowo o P. Wospominanija, 1968; A. Woł-gar', w: N. P" Sobr. socz., 1972-73; E. Korniłow, J. Niemirow, Don 1978.1; A. Minkin, Tieatr 1981.2.
POLETAJEW Nikołaj Gawriłowicz, 5.8.(24. 7.)1889 Odojew (gub. tulska) - 16.3.1935 Moskwa, poeta. Dzieciństwo spędził w stronach rodzinnych babci, później w trudnych warunkach mieszkał z matką w Moskwie. Otrzymał wykształcenie handlowe i od 1905 pracował jako buchalter na kolei w Briań-sku. W 1918 wszedł do studia literackiego moskiewskiego ** Proletkultu, w którego wydawnictwie wydał pierwszy zbiór liryki pt. Stichi 1919 (Poezje). W 1920 został członkiem ugrupowania "" Kuźnica. W jego wydawnictwie opublikował tomiki poezji Pieśnią o sołowjach 1921 (Pieśń o słowikach) i Stomannyje zabory 1923 (Zniszczone płoty). Krótki okres aktywności twórczej P. zamyka zbiorek opowiadań Źeleznodorożniki 1926 (Kolejarze) i tomik wierszy z lat 1918-25 Riezkij swiet 1926 (Ostre światło). W 1927-28 pracował P. w redakcji miesięcznika "Oktiabr"', a w ostatnich latach życia ciężko chorował. Wśród pisarzy proletariackich zajmuje nieco odmienną pozycję. Bardzo szybko wyzbył się patosu, charakterystycznego dla poetów grupy Kuźnica i pisał wiersze napełnione pesymizmem, wspomnieniami z okresu dzieciństwa, motywami samotności i niedostatku. Wątkom
tym przeciwstawiał obrazy wsi i przyrody, mające charakter nostalgiczno-marzycielski. Pod względem formalnym utwory P. są słabe i nieudolne, przyciągają jednak zawartą w nich treścią. W wierszu Sinije tietradi 1925 (Niebieskie zeszyty) pesymistyczne spojrzenie autora na własną przeszłość łączy się z optymistyczną nadzieją na lepszy los młodego pokolenia. KLE, LE, Ni.
Dz.: Stichi, 1919; Pieśnią o sołowjach, 1921; Stomannyje zabory, 1923; Źeleznodorożniki, 1925;
Riezkij swiet, 1926; Stichi, 1930; O sołowjach, ko-torych nie sfychał, 1932; Izbr. stichi, 1935, 1938;
Stichotworienija, 1957.
Lit.: A. Woronskij, w: tegoż Lit. portriety, t. 2, 1929; K. Zielinskij, Oktiabr' 1947.11 i w: tegożNa rubieże dwuch epoch, 1960, s. 84-88.
POLEWOJ (właśc. Kampow) Boris Nikoła-jewicz, 17.(4.)3.1908 Moskwa - 12.7.1981 tamże, prozaik, funkcjonariusz literacki. Syn prawnika. Wychował się w Twerze. Ukończył technikum i pracował w przemyśle włókienniczym. Od 1928 uprawiał dziennikarstwo. Pierwsza opowieść P. Goriaczij cech
1939 (Odlewnia), ukazująca uprzemysłowienie kraju, przyniosła mu uznanie krytyki. Od
1940 był członkiem partii. W 1941 przeniósł się do Moskwy, w czasie wojny był korespondentem wojennym gazety "Prawda" i instruktorem politycznym Armii Czerwonej. Najbardziej znanym utworem P. jest Powiesi' o nastojaszczem czełowiekie 1946 (Opowieść o prawdziwym człowieku, 1949. Do 1980 osiągnęła w Polsce 18 wydań), ukazująca doświadczenia bohaterskiego lotnika sowieckiego. Została ona wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1946 rok i posłużyła za kanwę identycznie zatytułowanej opery S. Pro-kofjewa z 1948. Wydarzenia wojenne znalazły odbicie również w cyklu opowiadań P. My sowietskije ludi 1948 (My, ludzie radzieccy, 1950. Nagroda Stalinowska II st. za 1948), w powieściach Zoloto 1949-50 (Złoto, 1951), Głubokij tył 1958 (Daleko od frontu, 1961), Doktor Wiem 1966 oraz w notat-

487
POŁONSKA Jelizawieta Grigorjewna
kach pt. Wbolszom nastuplenii 1967 (W wielkiej ofensywie) i Do Bierlina - 896 kilometrów 1973 (Do Berlina 896 kilometrów, 1978). Ponadto opublikował wiele reportaży z licznych podróży zagranicznych, m.in. do USA i Chin. W ostatnich latach życia napisał wspomnienia pt. Situety 1978 (Sylwetki), w których naszkicował portrety 35 działaczy, zajmujących się sprawami kultury, oraz książkę Samyje pamiatnyje 1980 (Najbardziej pamiętne), rzucającą światło na genezę jego reportaży. W 1946-58 P. był deputowanym do Rady Najwyższej RFSRR, w 1954 wszedł do zarządu ZP ZSRR, a w 1958 również RFSRR. Od 1967 pełnił funkcję sekretarza zarządu ZP ZSRR, a od 1962 był red. nacz. miesięcznika "Junost"'. Mieszkał w Moskwie. W swej książce Powiesi' o nastojasz-czem czetowiekie P. przedstawił bohatera idealnego, godnego naśladowania. Nieprzypadkowo też jego utwór był szeroko propagowany i często wydawany w ogromnych nakładach (do 1954 - 2,34 min egzemplarzy). Fabułę opowieści napisanej przez P. w ciągu 19 dni w Norymberdze, w czasie trwającego tam procesu, stanowią autentyczne dzieje sowieckiego lotnika A. Maresjewa (w utworze Mieriesjew), który w czasie walki cudem się uratował, a po amputacji nóg dzięki ogromnemu wysiłkowi woli powrócił do lotnictwa. Książka P. nawiązywała tym samym do tradycji opowieści N. Ostrowskiego, a siła jej oddziaływania na odbiorcę wypływała nie z wartości literackich, lecz z zawartej w niej tendencyjności. Inne utwory także opierał P. na materiale własnych doświadczeń, które poddawał tylko nieznacznej obróbce. Zniekształcał w nich fakty historyczne, nie dbał o konsekwentne kreowanie postaci i konstrukcję fabuły. Jego dydaktyzm, realizowany w duchu postulowanej przez teoretyków realizmu socjalistycznego zasady "" partyjności, jest powierzchowny i natrętny.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LES, RSPP3, Wy75, Wy82.
Dz.: Miemuary wszywogo czełowieka, 1927; Goria-czij cech, 1940; Powiesi' o nastojaszczem czetowiekie, 1947; My - sowietskije ludi, 1948; Zoloto, 1950; Opowiadania, Warszawa 1952; Sowriemien-niki, 1952 (Ludzie naszych czasów, 1954); Głubo-kij tył, 1959; Nasz Lenin, 1961; Na dikom briegie, 1962; Doktor Mera, 1967; Notatnik z Norymbergi, Warszawa 1970; Do Bierlina - 896 kitomietrow, 1973; Eti czetyrie goda, kn. 1-2,1974; " Tajfun" nie przeszedł. Warszawa 1975; Siłuety, 1978; Samyje pamiatnyje, 1980. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1969;
Sobr. TOCZ. w 9-ti tt., 1981-86. Lit.: B. Gałanow, 1957; N. Żełtowa, w: Woprosy sowietskoj Utieratury, 1957.6; A. Aleksandrów, Zwiezda 1963.8; A. Kondratowicz, NM 1968.8;
J. Żuków, LO 1975.3; N. Żeleznowa, 1978; S. Ba-ruzdin, DN 1982.10; W. Karpow, Oktiabr' 1982. 5; Ł. Łazariew, Wopr. Lit. 1987.3.
POŁONSKA (właśc. Mowszenzon) Jelizawieta Grigorjewna, 26.(14.)6.1890 Warszawa -11.1.1969 Leningrad, poetka. Córka inżyniera. W 1907 ukończyła gimnazjum w Petersburgu. W 1907-14 studiowała medycynę na Sorbonie w Paryżu. Początek jej twórczości datuje się od roku 1913. W 1915 wróciła do Rosji, gdzie pracowała jako lekarz najpierw na froncie, a potem do 1931 w Piotro-grodzie/Leningradzie. Równocześnie uczęszczała na zajęcia do studia literackiego, prowadzonego przez N. Gumilowa i K. Czuko-wskiego. Jej wiersze, opublikowane po raz pierwszy w zbiorku Znamienja 1921 (Znaki) noszą na sobie piętno "" akmeizmu. Poprzez studio jako jedyna kobieta weszła do ugrupowania literackiego "* Bractwo Serafina, głoszącego prymat sztuki nad polityką. Zajęła się przekładami z języka angielskiego i francuskiego zyskując sobie jako tłumaczka duże uznanie. W 1923-33 opublikowała 11 niedużych książek dla dzieci, złożonych z wierszy, bajek i opowiadań. Od 1931 uprawiała twórczość literacką zawodowo. Przez jakiś czas na polecenie gazety "Leningrad-skaja Prawda" wyjeżdżała na delegacje do różnych miejscowości kraju, co zaowocowało m.in. zbiorem reportaży Ludi sowietskich budniej 1934 (Ludzie sowieckiej powszedniości). Prócz tego wydawała kolejne tomiki poezji w 1935, 1937 i 1940. W czasie II

POMIERANCEW Władimir Michajłowicz
488
wojny światowej pracowała jako lekarz. Po wojnie zamieszkała znów w Leningradzie. Zajęła się językami słowiańskimi i kaukaskimi, z których dokonywała przekładów;
przetłumaczyła m.in. ormiańską epopeę bohaterską "Sasunci Dawid" (Dawid z Sasu-nu). Pisała również wspomnienia (m.in. o M. Zoszczence). Po śmierci P. jej utworom poświęcano niewiele uwagi. P. pisała wiersze klarowne i obrazowe. Przypominają one nieco prozę. Wrażenie to potęguje częste stosowanie przerzutni. P. unikała patosu, a na czytelnika oddziaływała przede wszystkim głębią myśli i doznań. Tematem jej wierszy są konkretne wydarzenia i przeżycia, jak np. śmierć S. Jesienina, pożegnanie matki z synem podczas wojny, zniesienie zapór z ulic wyzwolonego Leningradu. Poezja P. ma charakter narracyjno-refleksyjny. Poszczególne jej wiersze zawierają nie tylko treści wypowiedziane wprost, lecz mają znacznie głębszy sens i wymiar. Nigdy też poetka nie schodzi do poziomu zwykłej propagandy. W druku ukazują się rzadziej niż na to zasługują (1960, 1966), gdyż przyjmowane są przez czytelników ciepło i życzliwie. HRL, KLE, LE, LES, Ni. Dz.: Znamienja, 1921; Pod kamiennym doźdiom, 1923; Za/czato, 1923; Czasy, 1925; Upriamyj ka-lendar', 1929; Ludi sowietskich budniej, 1934; Go-da, 1935; Nowyje stichi, 1937; Wriemiena muże-stwa, 1940; Kamskaja tietrad', 1945 (część zbioru pt. Potieriannyj i wozwraszczonnyj dom); Na swoich pieczach, 1948; Stichotworienija ipoema, 1960;
Wspomnienia w: Trudy po russkoj l słowiańsko] fi-łołogii 139, Tartu 1963/VI, Prostor 1964.4, Zwiez-da 1965.7, Niewa 1966. l. Izbr. , 1966. Lit.: E. Minc, Zwiezda 1960.11; A. Anatoijew, tamże 1966.10.
POMIERANCEW Władimir Michajłowicz,
22.(9.)7.1907 Irkuck - 26.3.1971 Moskwa, prozaik. W 1928 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Irkucku i pracował w zawodzie w okręgu nadwołżańskim. W czasie II wojny światowej był najpierw żołnierzem, potem oficerem oddziału propagandy, skierowanej do wojsk przeciwnika. Po wojnie współpracował z gazetą "Tagliche Rund-schau", ukazującą się w sowieckiej strefie okupacyjnej Niemiec. W niej zamieścił pierwsze utwory. Akcja pierwszej jego powieści Docz bukinista 1951 (Córka antykwariusza) toczy się w ówczesnych Niemczech. Skandal literacki wywołał artykuł P. Ob iskriennosti w litieraturie 1953 (O szczerości w literaturze), opublikowany przez A. Twardowskiego w miesięczniku "Nowyj Mir". Artykuł ten stał się jednym z najbardziej znaczących dokumentów okresu "" odwilży. P. obnażał w nim najważniejsze przyczyny upadku literatury rosyjskiej w czasach stalinowskich, wskazując przede wszystkim na rozbieżność między prawdą empiryczną a zalecaną i przedstawianą w utworach półprawdą, zgodną z duchem zasady "" partyjności. Artykuł P. został oficjalnie potępiony, a Twardowskiego zastąpił K. Simonow (LG 1954. 17.8). Od 1957 P. systematycznie zamieszczał swoje utwory w periodykach, a następnie zebrał je w tomikach Nieumolimyj nota-rius 1960 (Nieubłagany notariusz) i Niespieszny] razgowor 1965 (Niespieszna rozmowa). Napisana w 1970 powieść Itoga, sobstwienno, niet... 1988 (Właściwie bez rezultatu) i pochodzące z archiwum pisarza opowiadania ujrzały światło dzienne dopiero w okresie ** pieriestrojki. Mieszkał P. w Moskwie, w zjazdach pisarzy nie uczestniczył. Już w artykule Ob iskriennosti w litieraturie, w którym określił pewne autentyczne konflikty swoich czasów wbrew oficjalnie postulowanej ** teorii bezkonfliktowości, zarysowały się osobliwości prozy P., odznaczającej się ostrością przedstawionych kolizji i dramatyzmem. Fabułę swoich utworów często zapożyczał z kroniki przestępstw kryminalnych. Potrafił wniknąć w sedno powodów przestępstwa, a ponadto umiał wyraziście i trzeźwo spojrzeć na powszedniość sowiecką, jak to czyni np. w opowiadaniu Pierwyj pocełuj 1959 (Pierwszy pocałunek). W powieści Itoga, sobstwienno, niet... P. ukazuje psychiczny i etyczny upadek człowieka, osiągającego

489
POPŁAWSKI Boris Julianowicz
szczyt dobrobytu i władzy w sowieckim systemie klasowym. HRL, KLE, Wy82.
Dz.: Docz bukinista, 1951; Ob iskńennosti w litie-raturie.NM 1953.1'2;Zriełost'priszła, \951;Pierwyj pocefuj, Moskwa 1959.6; Nieumolimyj notarius, 1960; Dojrzałość, Warszawa 1960; Niespiesznyj razgowor, 1965; Czudodiej, 1968; Zriełost' priszła (zbiór), 1976; Itoga, sobstwienno, niet..., Oktiabr' 1988.6; O mużestwie tworczestwa, LR 1988.1.1;
Lusia, Oktiabr' 1989.9.
Lit.: S. Sztut, Oktiabr', 1952.5; L. Skorino, Zna-
mia 1954.2; B. Priwałow Lit. i Żyzń 1961.27.1;
F. Swietow, Wopr. Lit. 1962.12; N. Atarow, LG 1965.18.9; A. Marczenko, tamże 1968.11.9; A. Ni-now, Niewa 1976.1; S. Poręba, w: Rosyjska powieść radziecka w latach J 953-] 956, Katowice 1977; A. Urban, LG 1988.24.8; A. Wasilewskij, Oktiabr' 1988.10.
POPŁAWSKI Boris Julianowicz, 7.6.(24.5.) 1903 Moskwa - 9.10.1935 Paryż, poeta. W 1919 wraz z rodzicami wyemigrował przez Konstantynopol do Paryża. Od 1928 zamieszczał nieregularnie swoje wiersze w emigracyjnych periodykach, najpierw głównie w czasopiśmie "Wola Rossii", a w 1929-35 w "Sowriemiennych Zapiskach" (w sumie 60 utworów). Znalazł się tylko jeden mecenas, który sponsorował wydanie zbiorku jego poezji wybranych pt. Ftagi 1931 (Flagi). Oprócz wierszy pozostawił utwory pro-zatorskie, a także artykuły krytycznoliterackie, które w 1930-31 zamieszczał na łamach czasopisma "Czisła", ukazującego się pod redakcją N. Ocupa. Żył w trudnych warunkach materialnych, często w nędzy. Zmarł wskutek przedawkowania heroiny, co wskazywało raczej na nieszczęśliwy wypadek podczas poszukiwań mistycznej ekstazy niż na śmierć samobójczą. Pośmiertnie został uznany przez D. Mierieżkowskiego i W. Choda-siewicza za jednego z najbardziej utalentowanych poetów emigracyjnych. W ślad za wysoką oceną znakomitych krytyków ukazały się dwa tomiki wierszy P.: Śnieżny j czas 1936 (Śnieżna godzina), obejmujący utwory z lat 1931-35, oraz Wwienkie iż woska 1938
(W wieńcu woskowym). Wybór wierszy ze spuścizny literackiej P. wydano w 1965. W latach 1980-81 S. Karlinsky opublikował w Berkeley trzy tomiki jego utworów. Do 1989 nie był drukowany w Rosji. Twórczość P. kształtowała się pod wpływem Ch. Baudelaire'a, G. Apollinaire'a, francuskich surrealistów, J. Joyce'a oraz A. Błoka i M. Lermontowa. Wczesna jego liryka nosi charakter surrealistyczny, późniejsza twórczość naznaczona jest mistycyzmem, wpływami sztuki antycznej i chrześcijańskiej. Wyczuwalne są w niej ślady myśli religijnej W. Roz-anowa i F. Dostojewskiego. Obrazy poetyckie łączy wieloraka symbolika i melodyjność. Wielokrotnie pojawiający się zwrot "Ty" jest adresowany do Boga, ukochanej i miłości jako takiej. Częstymi motywami liryki P. jest poczucie głębokiego osamotnienia i tęsknota do Boga. Usilna praca nad wierszami i liczne ich redakcje są niewidoczne w wersach ostatecznych, sprawiających wrażenie nieomal improwizacji. Największym utworem prozatorskim P. jest powieść Apołłon Biezo-brazow 1926-32, w której łączy pierwiastek osobisto-liryczny z refleksjami na temat poety i poezji. Inne utwory prozatorskie odznaczają się większą dynamiką akcji i odzwierciedlają życie we Francji. Zbliżone są do wierszy P. i należą do gatunku prozy lirycznej. EmR, Fo, HRL, Wy75, Wy82. Dz.: Dokład... (1929), RM 1990.4.5; Fłagi, Paris 1931; Apołłon Biezobrazow, fragm. powieści, Czisła 1930.2-3,1931. 5, Opyty 1953-56.1.5.6, Ju. 1991.1-2; Snieżnyj czas, Paris 1936; Domoj s niebios, fragm. powieści, Krug, Paris 1936-38.1-3, RM 1982.14.1,21.1,28.1,5.2 i Ju. 1991.4; Wwien-kie iż woska, Paris 1938; Iz dniewnikow 1928-1935, Paris 1938 i Wiestnik RChD 1990.158; Di-riżabi nieizwiestnogo naprawilenija, Paris 1965;
Stlchi, Wołga 1989.6, Oktiabr' 1989.9, Moskwa 1990. 7; Matieriaty, Wiestnik RChD 1990.158;
Pod flagom zwiozdnym, Pietierburg 1993. Sobr. socz. w 3-ch tt., Berkeley 1980-81 (reprint z wydań 1931, 1938 i 1965).
Lit.: G. Gazdanow, Sowr. Zap. 1935.59 (reprint RM 1987.10.7 i Ju. 1991.10); T. Osokin, Ruś. Zap. 1938.2; N. Tatiszczew, Krug, Paris 1938.3,

POPÓW Jewgienij Anatoijewicz
490
NŻ 1947.15, Paris 1972 i RM 1986.18.4, 25.4;
J. Terapiano, w: tegoż Wstrieczi, NY 1953 (reprint w: tegoż Litieratumaja żyzń-, 1986);
W. Chodasiewicz, w: tegoż Lit. statji i wospo-minanija, NY 1954; G. Adamowicz, w: tegoż Odi-noczestwo i swoboda, NY 1955; S. Karlinsky, SR 1967.4 i w; The BitterAir OfExile, Barkeley 1973;
N. Bierbierowa, w: tejże Kursiw mój, 1972; A. 01-cott, Triquaterly 1973.27; E. Rajs, Grani 1979. 114; J. Iwask, RM 1980.28.8; H. Menegaldo, RES 1981.4; R.D.B. Thompson, SEEJ 1984.3; I. Zda-niewicz, Sint. 1986.16; F. Cybin, LR 1989.19.5;
J. Hinrichs, w: tegoż Verbannen muzę, Leiden 1990, Mlinchen 1992; A. Bogosłowskij, J. Kubłakowskij, Wiestnik RChD 1990.158; W. Krejd, Ju. 1991.1; B. Poplawskij w oczerkach i wospominanijach sowrie-miennikow, Pietierburg-Dusseldorf 1993.
POPÓW Jewgienij Anatoijewicz, 5.1.1946 Krasnojarsk, prozaik. W 1963-68 studiował geologię w Moskwie. W 1972 nie dostał się do IŁ i instytutu kinematografii (WGIK). W 1968-75 pracował jako geolog pod Kras-nojarskiem, potem przeniósł się do Moskwy. Opowiadania zaczął pisać bardzo wcześnie, pierwsze z nich opublikował w 1962 w gazecie lokalnej. W 1970-76 brał udział w spotkaniach młodych twórców. Od 1971 jego opowiadania w formie znacznie obciętej przez "" cenzurę trafiały również na łamy periodyków moskiewskich. W 1976 po raz pierwszy ogłosił swe utwory, poprzedzone przedmową W. Szukszyna, w miesięczniku "Nowyj Mir". 5 zbiorów opowiadań, które w latach 1968-78 proponował różnym wydawnictwom, nie zostało opublikowanych. W związku z tym wziął udział w przygotowaniu almanachu "" Mietropol (1979), w którym zamieścił 13 krótkich opowiadań. Od tego czasu druk jego utworów został całkowicie zakazany, a sam P. wykluczony z ZP, do którego został przyjęty w 1978. W maju 1980 wszedł do nieoficjalnego moskiewskiego Klubu Beletrystów, którego zbiorek, zatytułowany "Katalog", podobnie jak "Mietropol" został wydany przez "" Tamizdat. "* Pieriestrojka od 1986 otworzyła mu drzwi do wydawnictw krajowych. W marcu 1988 zostało przywrócone jego członkostwo w ZP z datą od 1978. Pierwszy zbiór opowiadań Żdu lubwi nie wierofomnoj (Czekam na miłość wierną) wyszedł w 1989. W ślad za nim ukazały się powieści Dusza patriota 1989 (Dusza patrioty) i Priekrasnost' żyzni 1990 (Piękno życia). Mieszka w Moskwie. Już do 1980 dorobek literacki P. wynosił ponad 200 opowiadań, 10 krótkich sztuk i 2 wielo-aktowe. W swych krótkich opowiadaniach pokazuje człowieka i rzeczywistość sowiecką. Interesują go zwłaszcza ludzie znajdujący się w trudnych warunkach życiowych i ich dzień powszedni. Potrafi w tej codzienności głęboko wnikać w ludzką duszę. Ukazuje człowieka nieustannie dostosowującego się do poniżających jego godność warunków, które pozostają bez zmian. "O strasznym mówi zwyczajnie, nawet jakby monotonnie" (W. lwierni). Opowiadania P. cechuje różnorodność zarówno w wyborze postaci, ich losów, jak i maniery narracyjnej, w której na równych prawach współistnieją trzeźwy realizm, tragikomiczna ironia i relacja skazo-wa. Zmiany perspektyw widzenia narratora znacznie poszerzają prezentowany obraz. W opowieści Riestoran "Bieriozka" 1991 (Restauracja "Brzózka"), swoiście łącząc elementy beletrystyczne z publicystyką, przedstawia P. pewien epizod z okresu pie-riestrojki. W powieści Dusza patriota ciekawie i obrazowo opowiada o wydarzeniu z własnego życia, znaczącym w warunkach sowieckiego systemu dla losu jego rodziny. W powieści Pieriekriostki żyzni (Rozdroża życia) umiejętnie przeplatając narrację wycinkami z prasy daje sugestywną kronikę życia sowieckiego lat 1961-1985.
FV, Ka91.
Dz.: Opowiadania: Sibirskije Ogni 1971.5; LG 1972.18.10,1973.15.8,1988.7.9,1989.25.10,1990. 22.9; LR 1974.29, 1975.7, 1976.4, 1989.34; NM 1976.4,1987.10,1989.10; DN 1977.3; 13 opowiadań: Mietropol, Ann Arbor 1979; Opowiadania:
Katałog, Ann Arbor 1982; Ju. 1986.11; Ogoniok 1988.52; Wiesielije Rusi, Ann Arbor 1981; Wywiady: LG 1988.20.4 i 3.8; Żdu lubwi nie wieroło-

491
POPÓW Władimir Fiodorowicz
mnoj, 1989; Dusza patriota, Wołga 1989.2, wyd. oddz. 1991; Priekrasnost' żyzni, 1990; Riestoran "Bierozka", Znamia 1991.3.
Lit.: G. Siemionow, Awrora 1974.12; W. Szuk-szyn, NM 1976.4; W. Oskockij, LO 1976.10;
W. Kasack, OBu. 1980.11 i Die Welt 1991.8.10;
Autobiogr. i bibliogr.: Katałog 1982; H. v. Ssach-no, SZ 1982.30/31.10; W. lwierni, RM 1983.10.2;
G. Hosking, Indekx on Censorship 1983.6;
M. Szneerson, NRS 1984.58; I. Winogradow, Moskowskije Nowosti 1989.12.3; Ch. Engel, w:
Georg Mayer zum 60. Geburstag, Munchen 1991;
E. Balzamo, RM 1991.14.6.
POPÓW Waleń) Gieorgijewicz, 8.12.1939 Kazań, prozaik. W 1963 ukończył instytut elektrotechniczny w Leningradzie i do 1969 pracował jako inżynier. Pierwsze próby literackie opublikował w 1964. W 1969 wydał 2 zbiory opowiadań, w 1970 został przyjęty do ZP i od tego czasu systematycznie ogłaszał swe utwory na łamach leningradzkiego miesięcznika "Awrora". Do 190 opublikował ponad 12 zbiorów opowiadań i opowieści, w tym m.in. Żyzń udałaś 1981 (Udane życie) i Nowaja Szecherezada 1988 (Nowa Szeche-rezada). Ponadto od 1969 pisał scenariusze filmowe. Od 1990 był sekretarzem zarządu ZP ZSRR. Mieszka w Leningradzie. P. pisze ciekawie. Jego utwory, poświęcone sowieckiej powszedniości, od samego początku porywają czytelnika niezwykłością zdarzeń i żywymi dialogami. Swoje opowieści konstruuje z odrębnych epizodów, nie podporządkowanych ciągłej linii fabularnej. Jego pierwszoosobową narrację cechuje dystans ironiczny, a czasami również sarkazm i kpina. Bohaterowie P. z reguły radzą sobie z absurdalnymi warunkami życia, a jego śmiech nie zna rozpaczy, smutku i jest pozbawiony głębi.
Dz.: Jużnieje, czem prieżdie, 1969; Eto imienna ja, 1969; Normalny] chód, 1976; Żyzń udałaś, 1981;
Nas idut, 1984; Dwie pojezdki w Moskwa, 1985;
Nowaja Szecherezada, 1988; Krutyje dieta, Awrora 1989.5-7; Boria-bojec, NM 1990.1. Lit.: W. Kuźmina, Niewa 1977.6; L. Anninskij, W. Nowikow, LG 1982.3.11; A. Pikacz, Niewa
1988.4; M. Ptuszkina, LO 1989.4; P. Wajl, A. Ge-nis, Zwiezda 1989.9; A. Szor, Niewa 1989.12;
L. Anninskij, w: tegoż Wgosti k Fanyczu, 1989.
POPÓW Władimir Fiodorowicz, 28.(15.)7. 1907 Charków, prozaik. W 1938 ukończył studia zaoczne i pracował w hutnicwie. W czasie II wojny światowej wraz z fabryką, w której pracował, został ewakuowany na Ural. Po wojnie pisał konformistyczne powieści produkcyjne, został wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. za 1948. Od 1975 był członkiem zarządu ZP ZSRR, a w 1975-90 również ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. W powieści Stal i szlak 1948 (Stal i szteka, 1950), opierając się na własnych doświadczeniach, opisał ewakuację zakładu przemysłowego na Wschód i walkę partyzancką tych członków załogi, którzy pozostali. Podkreślił szczególnie kierowniczą rolę partii, konstruktywne działanie jej przedstawicieli w przezwyciężaniu wszystkich przeszkód. Stalinowi nadał symboliczną postać hutnika, stapiającego w jedną niepodzielną całość wszystkich ludzi sowieckich. Przemysł pozostał również tematem wiodącym późniejszych utworów P. W powieści Razorwannyj krug 1966 (Przerwany krąg) ukazuje skuteczną pomoc partii w rozwiązaniu sztucznie zarysowanego konfliktu między pracownikami pewnej fabryki opon a naukowcami instytutu naukowo-ba-dawczego. Jego historyczna powieść produkcyjna Tichaja zawód' 1980 (Cicha zatoka) jest dziełem niskiej próby. Utwory P. odznaczają się schematyzmem w konstrukcji fabuły i bezpośrednią ingerencją autora w narrację, P. zastępuje ukazywanie postaci w akcji komentowaniem ich czynów i zachowania się. Toteż nie wzbudzają one zainteresowania czytelników, cieszyły się jednak oficjalnym uznaniem i były często drukowane nawet wówczas, kiedy nie przydzielano papieru na wydanie utworów bardziej znaczących pisarzy.
KLE,LES.
Dz.: Stal i szlak, 1948; Razorwanyj krug, 1966; Ob-rietiosz w boju, 1.1-2,1970 (Zdobędziesz w walce, Łódź 1976); / eto nazywajetsia budni..., Zwiezda

POWIEST
492
1973.8-10; Tichaja zawód', NM 1980.6-7. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1973-74; w 4-ch tt., 1987-88. Lit.: A. Tarasienkow, NM 1949.2; W. Kożewni-kow, tamże 1949.5; A. Gorłowskij, DN 1966.8;
I. Nieńko, Oktiabr' 1974.7; T. Gamzajewa, Moskwa 1979.3; W. Nowikow, LG 1982.3.11.
POWIEST', rosyjski termin literaturoznaw-czy, określający formę utworu prozatorskie-go, nie mający dokładnego odpowiednika w zachodnich studiach literackich. Określa utwory epickie średnich rozmiarów, dłuższe od opowiadania i noweli, mniejsze od powieści i mające bardziej addytywną strukturę. Jest tłumaczony nieraz jako opowiadanie, krótka powieść, innym razem jako powieść lub nowela. Takie odpowiedniki w sporadycznych wypadkach są do przyjęcia, jeśli mamy do czynienia z określeniem pewnych nietypowych form zbliżonych do noweli, lecz nie utworów o strukturze niehipotaktycznej, pozbawionych dynamicznej akcji i zbudowanych z dużych, autonomicznych niemal części. Jak wiadomo, termin p., wywodzący się z twórczości ludowej, był już szeroko stosowany w literaturze staroruskiej do określenia utworów rejestrujących bieżące lub minione zdarzenia w porządku chronologicznym. Taki sposób kształtowania relacji legł u podstaw parataktycznej, epizodycznej odmiany opowieści XIX i XX wieku, która pod względem objętości może niejednokrotnie przewyższać powieść. Termin p. jest również stosowany w odniesieniu do krótkich powieści, czyli utworów mieszczących się na pograniczu opowiadania i powieści. Obie odmiany preferują jednokierunkowy rozwój zdarzeń i chronologiczną konstrukcję fabuły, ukształtowanej nierzadko w formie łańcucha epizodów. W odróżnieniu od opowieści gatunek powieści cechuje wielowar-stwowość, złożoność fabuły, obecność licznych wątków i motywów. W literaturozna-wstwie sowieckim oraz w praktyce pisarskiej oba terminy są stosowane niekonsekwen-tnie. Już I. Turgieniew zaliczał niekiedy swoje Dworianskoje gniezdo (Szlacheckie gniazdo) do powieści, innym razem do opowieści. HRL, KLE, LE, LES.
POZDNIAJEW Michaił Konstantinowicz,
1.2.1953 Moskwa. Syn krytyka literackiego, w 1953-73 red. nacz. tygodnika "Litieratur-naja Rossija". W 1970-74 P. studiował filologię w instytucie pedagogicznym w Moskwie. Jako poeta debiutował na łamach miesięcznika "Junost"' w 1975. Po ukończeniu studiów pracował jako nauczyciel w niedużej wsi na Dalekim Wschodzie. W 1976-77 służył w wojsku nad Morzem Białym. Od 1977 uprawiał dziennikarstwo współpracując z redakcją moskiewskiej rozgłośni radiowej, a także z czasopismami "Sielskaja Moło-dioż", "Siemja" i "Stolica". Równocześnie zajmował się krytyką literacką. Opublikował opowiadanie dokumentalne Ałkid 1984, poświęcone A. Puszkinowi oraz cykl esejów pt. Dom Puszkina 1987 (z przedmową W. Bie-łowa), w którym śledzi ewolucję poglądów Puszkina na ekologię. Do 1991 zdołał wydać tylko jeden tomik własnej poezji pt. Bietyj topól 1984 (Biała topola), zawierający wczesne wiersze. Ponadto zamieszczał je oraz szkice krytycznoliterackie w periodykach "Nowyj Mir", "Junost"' i "Dień Poezii". Równocześnie aktywnie współpracował z rosyjskim Kościołem prawosławnym, za co był krytykowany zarówno przez ateistycznie usposobionych "nowych liberałów", jak i patriarchat moskiewski. Mieszka w Moskwie. W swej poezji opiera się na własnych wrażeniach i doświadczeniach. Opowiadanie o doznaniach osobistych przeplata refleksją. Jego poezja ma charakter dziennika, który jednak nie ogranicza się wyłącznie do spraw i doświadczeń jednostki, lecz usiłuje sytuować je na szerszym tle epoki. Duchowe i intelektualne osamotnienie staje się istotnym źródłem jego wewnętrznej spoistości i siły. W niektórych wierszach unaocznia swój proces pracy nad utworem literackim. Swoje

493
PRIGOW Dmitrij Aleksandrowicz
przekonania religijne mógł głosić otwarcie dopiero w wierszach opublikowanych w latach "" pieriestrojki wolnych od ingerencji wszelkich form cenzury. Niekiedy jego rozważania nad sprawami doczesnymi przybierają charakter ponadczasowy.
Dz.: Wiersze: Ju. 1975.8, 1980.9, 1983.10, 1984. 12; Moskwa 1980.6; Dień Poezii, Moskwa 1979, 1980, 1981, 1982, 1986, 1989; DN 1989.4; NM 1990.7. Afkid, Oktiabr' 1984.6; Biełyj topól, 1984. Lit.: A. Ławrin, Ju. 1985.4; W. Rieznik, Niewa 1985.6; L. Zamanskij, Moskwa 1985.6; A. Ar-changielskij, LO 1985.2; A. Kim, S. Czuprinin, LG 1986.22.1.
PRAWDUCHIN Walerian Pawłowicz, 2.2.
(21.1.)1892 Tanałykskaja (gub. orenburska) - 28.8.1938 w więzieniu, prozaik i krytyk. Po ukończeniu gimnazjum i uzyskaniu dyplomu nauczyciela wiejskiego wyjechał do Moskwy, gdzie w 1914-17 studiował na wydziale hi-storyczno-filologicznym uniwersytetu ludowego A. Szaniawskiego. Po przewrocie bolszewickim razem z żoną pisarką L. Siejfulli-ną zajmował się organizacją oświaty w Cze-labińsku. W 1921 był jednym z założycieli i redaktorów czasopisma "Sibirskije Ogni" w Nowosybirsku. W 1922-25 zamieścił w nim szereg prac krytycznoliterackich, m.in. artykuł pt. Litieratura o riewolucyi i rie-wolucyonnaja litieratura 1923 (Literatura o rewolucji a literatura rewolucyjna) oraz eseje, poświęcone twórczości I. Erenburga, B. Pilniaka, A, Matyszkina i in. W 1923 przeniósł się do Moskwy. Drukował artykuły krytyczne na łamach czasopism "Krasnaja Nów'" i "Krasnaja Niwa", w której pełnił funkcję kierownika działu krytyki. W 1924 został ostro zaatakowany przez przedstawicieli "* WAPP-u (Wardin) za bliskie kontakty z A. Woronskim oraz krytyczne opinie na temat ówczesnej poezji, którą określił jako "pseudoklasyczną", napełnioną natrętnym patosem walki klasowej, pozbawioną emocji i odruchów ludzkich. Wypomniano mu również wcześniejszą przynależność do eserow-
ców. W tym samym roku ogłosił drukiem ostatni zbiór prac krytycznych Litieraturnaja sowriemiennost' 1924 (Współczesność literacka). Ponadto we współautorstwie z L. Siej-fulliną napisał kilka sztuk, m.in. Wirinieja 1924 (Wiryneja) i Czornyj jar 1931 (Czarny parów). Poczynając od 1926 drukował jedynie opowiadania myśliwskie i podróżnicze. Ostatnim opublikowanym utworem P., który został uznany za trockistę i napiętnowany, była powieść historyczna Jaik uchodit w mo-rie 1936 (Jaik płynie do morza), poświęcona minionym dziejom Kozaków uralskich. Zademonstrował w niej swe nieprzeciętne zdolności literackie, widoczne w barwnych opisach scen codziennego życia i charakterów ludzkich, zarysowanych w tradycji wczesnej prozy N. Gogola. P. występował w obronie prześladowanego przez oficjalną krytykę M. Bułhakowa i prawdopodobnie w 1937 sam również stał się ofiarą terroru. Po 1956 został zrehabilitowany, lecz jego nazwisko i twórczość nadal pozostają w zapomnieniu. KLE,LE.
Dz.: Litieratura o riewolucyi i riewolucyonnaja litieratura, Sibirskije Ogni 1923.1/2; Tworiec. Ob-szczestwo. Iskusstwo, 1923; Litieraturnaja sowriemiennost' 1920-24,1924; Widnieją (wspólnie z L. Siejfulliną), 1925; Po izfuczinam Urata, 1929; Gody, tropy, ruijo, 1930, wyd 2: 1968; Czornyj jar (wspólnie z L. Siejfulliną), 1931; Ochotniczja ju-nost', 1933; W stiepi i gomoj tajgie, 1933; Jaik uchodit w morie, Krasnaja Nów' 1936.2-4, wyd. oddz. 1937, wyd.2:1968.
Lit.: I. Wardin (1924), w: Dokumente żur sowj. Lit. Politik, red. K. Eimermacher, Stuttgart 1972;
L. Siejfulliną, w: tejże O litieraturie, 1958; E. Piermi-tin, w: tegoż Ochotnicze sie.rd.ce, 1962; A. Szmakow, w: tegoż Nasze litieratumoje wczera, 1962; A. Kar- ' pow, LR 1967.17.3 i Prostor 1968.12.
PRIGOW Dmitrij Aleksandrowicz, 5.11. 1940 Moskwa, poeta. Syn inżyniera. Po ukończeniu szkoły przez dwa lata pracował jako ślusarz w fabryce. W 1959-1966 studiował rzeźbiarstwo w wyższej artystycznej

PRILEŻAJEWA Maria Pawłowna
494
szkole przemysłowej (w przeszłości szkoła Straganowa), musiał jednak przerwać naukę na dwa lata. W 1966-74 pracował *w zarządzie architektury miasta Moskwy. Wiersze pisał od 1956, lecz ze względu na estetyczną i polityczną niezgodność z kanonami "• realizmu socjalistycznego nie były one drukowane i krążyły w obiegu >• Samizdatu. W 1979 dzięki publikacjom w peńodykach emigracyjnych ("Kowczeg", "A-Ja", "Echo") poezja P. trafiła do czytelnika na Zachodzie. Jego udział w tworzeniu sztuki niekonformi-stycznej doprowadził do konfliktu z władzą, czego konsekwencją było przymusowe umieszczenie P. w klinice psychiatrycznej w 1986. Protesty w kraju (B. Achmadulina) i za granicą spowodowały szybkie jego zwolnienie. W almanachu "Katalog" P. wymienia tytuły swoich utworów, powstałych w latach 1971-80. Są wśród nich wiersze, 12 poematów, 4 sztuki wieloaktowe, 10 krótkich form dramatycznych ("Pjeski") oraz 7 "tekstów", do których włączył "stichografii", tj. układ powtarzających się słów w odpowiednim uszeregowaniu graficznym. "" Pieriestrojka od 1989 umożliwiła P. publikację utworów w ojczystym kraju. Po ogłoszeniu 700 wersów swojej poezji w almanachu "Zierkała" (1989) przygotował do druku pierwszy zbiorek pt. Slo-zy gieraldiczeskoj duszy 1990 (Łzy duszy heraldycznej). P. łączy twórczość literacką z rzeźbiarstwem. W 1975 został członkiem ZP ZSRR, a od 1980 wystawiał swoje rzeźby za granicą (Berno, Londyn, Warszawa). Mieszka w Moskwie. W 1991/92 odwiedził Berlin. P. jest przedstawicielem liryki intelektualnej, jego wiersze odwołują się do rozumu człowieka, a nie jego uczuć. Pod względem struktury zbliżone są do prozy. Pisze językiem prostym, niekiedy sięgając po powtórzenia w celu wzmocnienia określonych treści. Odrzuca sztampy komunistycznej propagandy i prezentując je ujawnia obłudę systemu i jego absurdalność. Rzadko narusza swoją trzeźwą, racjonalną manierę prezentacji nurtujących go zagadnień współczesności.
FV.
Dz.: Wiersze: Kowczeg, 1979.4, 1981.6; NRL 1979-80.2-3; Katałog, Ann Arbor 1982; Kultur-palast, red. G. Hirt, S. Wonders, Wuppertal 1984;
A-Ja, Elancourt 1985.1; Ju. 1988.1; Forum 1988. 3/4; DN 1990.4; LG 1990.2.5; Ogoniok 1990.29, 1991.43; LG 1991.2.10. Stichogrammy, Paris 1985; Slozy gieraldiczeskoj duszy, 1990. Lit.: N. Epsztejn, Oktiabr' 1988.4.
PRILEŻAJEWA Maria Pawłowna, 22.(9.) 6.1903 Jarosławl - 8.4.1989 Moskwa, prozaik. W 1929 ukończyła instytut pedagogiczny i pracowała jako nauczycielka i wychowawczyni w domach dziecka. Od 1937 rozwijała również działalność literacką, którą traktowała jako wkład do dzieła komunistycznego wychowania młodzieży. Do partii należała od 1952. Mieszkała w Moskwie. Od 1967 wchodziła w skład zarządu ZP ZSRR. W swej twórczości dążyła do przestrzegania zasad "" realizmu socjalistycznego, zwłaszcza dotyczących wychowania w duchu partyjnym oraz ukazywania bohatera pozytywnego. Konstruując utwory według obowiązujących schematów, daje prymitywny, daleki od rzeczywistości obraz życia w ZSRR, obejmujący okres od końca minionego stulecia do współczesności. Przedstawia go na trywialnie zarysowanym tle i napełnia zmyślonymi konfliktami. W charakterze bohaterów ukazywała cieszących się powszechnym uznaniem działaczy partyjnych (Lenin, Krupska, Kali-nin). Wypracowała określone nawyki pisarskie, dzięki czemu zapewniła sobie skromny sukces na niwie literackiej. Na konkursie w 1966 jej powieść Udiwitielnyj god 1966 (Niezwykły rok) została uznana za najlepszą książkę o Leninie przeznaczoną dla młodzieży. W 1971 z kolei otrzymała nagrodę im. N. Krupskiej za biograficzną książkę pt. Żyzń Lenina 1970 (Życie Lenina). W opowieści Zte/onaya wielka maja 1978 (Zielona gałązka majowa) opisała przewrót bolszewicki opierając się na materiale autobiograficznym. W opowieści Mariusza 1987 powróciła do wyidealizowanej postaci Lenina.

495
PRISTAWKIN Anatolij Ignatjewicz
Ka85, KLE, LES.
Dz.: Junost' Maszy Strogowoj, 1948 (Młodość Ma-szy Strogowej, Warzszawa 1953); S toboj towari-szczi, 1949 (Nie jesteś sam. Warszawa 1950); Nad Wołgą, Warszawa 1955; Puszkinskij wals, 1961;
Udiwitielnyj god, 1966; Żyzń Lenina, 1970; Zielo-naja wielka maja. Trietja Waria, 1978; Maniasza, Pionier 1987.1. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1973-75. Lit.: B. Gałanow, NM 1948.10; S. Narowczatow, tamże 1957.11; W. Osipow, Moł. Gw. 1967.4;
S. Michałkow, Komsom. Pr. 1967.7.2; A. Aleksin, LG 1975.3.9; W. Razumniewicz, NM 1976.2;
H. Wiatr, SRP 1977.9; N. Riemniow, DN 1988.7;
Nekrolog: LG 1989.19.4.
PRISMANOWA Anna Siemionowna, 6.9. 1892 (n.st.?) Libau - 4.11.1960 Paryż, poetka. Córka dermatologa. Wiersze zaczęła pisać już w dzieciństwie. W 1918 przybyła do Piotrogrodu, w 1921 weszła do założonego przez N. Gumilowa ugrupowania •* Cech Poetów. W 1922 wyemigrowała do Paryża. Wiersze zamieszczone w jej pierwszym zbiorku Tień i tieło 1937 (Cień i ciało) pochodziły z lat 1929-36. Pierwszy z nich poświęciła pamięci tragicznie zmarłego w 1935 B. Popławskiego, dwa inne swemu mężowi, A. Gingerowi. Oboje pozostawali w Paryżu po wkroczeniu do niego wojsk niemieckich, a w 1946 znaleźli się w gronie rosyjskich emigrantów, którzy ulegając propagandzie sowieckiej odzyskali obywatelstwo ZSRR. W pierwszych latach po wojnie P. opublikowała tomiki wierszy pt. Blizniecy 1946 (Bliźniaki) i Soi 1949 (Sól), a w roku śmierci poetki wyszedł drukiem jej poemat history-czno-liryczny Wiem 1960 (Wiera Figner). Podstawy do zbadania dorobku literackiego P. stworzyła P. Couvee w Leiden, która przygotowała do druku edycję jej dzieł i zajęła się ich opracowaniem naukowym. Poezja P. mieści się poza nurtem "nuty paryskiej", nawiązującym do koncepcji estetycznych G. Adamowicza. Ma ona charakter eksperymentalny. Pod względem duchowym szuka wartości prawdziwych i trwałych, w sensie czysto ludzkim zmierza do znalezienia samej
siebie, a z punktu widzenia formy dąży do wypracowania odpowiednich dla treści środków wyrazu. Te wieloaspektowe poszukiwania tłumaczą poniekąd wewnętrzne napięcie jej wierszy, ich nerwowość, niezwykłość obrazów, stosowanie zaskakujących, prowokujących czytelnika połączeń wyrazowych, a także dążenie do samokontroli i autoironii. Tematyka jej poezji dotyka sfery przeżyć i kontaktów międzyludzkich. Motywy te rozwija często w sposób narracyjno-opisowy, unika jednak realiów codziennego życia. W swym ostatnim poemacie Wiera przedstawia bohaterkę rewolucji 1905 roku, zupełnie do siebie niepodobną pod względem charakteru. Jej los traktuje jako swego rodzaju kanwę do ukazania własnych poszukiwań.
EmR, Fo, HRL. Dz.: Tień i tieło, Paris 1937; Blizniecy, tamże 1946;
Soi, tamże 1949; Wiera, tamże 1960; O gorodie l ogorodie, Mosty 1966.12. Wiersze: Ogoniok 1990.31. Sobr. socz., The Hague 1990. Lit.: W. Wejdłe, Sowr. Zap. 1937.63; A. Gorskaja. Wozr. 1960.108; E. Tauber, NŻ 1961.64; A. Ba-chram. Mosty 1961.6; J. Terapiano, RM 1974.28;
P. Couvee, w: A. P., Sobr. TOCZ., The Hague 1990;
W. Pierelmuter, Ogoniok 1990.31; W. Krejd, NŻ 1991.182.
PRISTAWKIN Anatolij Ignatjewicz, 17.10. 1931 Lubercy (obw. moskiewski), prozaik. W czasie wojny został sierotą, wychowywał się w domu dziecka. Działalność literacką rozpoczął w 1954. Studia w IŁ, które ukończył w 1959, przez jakiś czas łączył z pracą przy budowie Brackiej Elektrowni Wodnej. Wrażenia, wyniesione z tych doświadczeń, znalazły odbicie w znacznej części jego utworów, które później poświęcił pracy na budowach Syberii. W 1963-66 P. był członkiem redakcji miesięcznika "Mołodaja Gwardija", a w 1965 wstąpił do partii. Za książkę Na Angarie 1975 (Nad An-garą), którą krytyka uznała za utwór o "bohaterskiej pracy współczesnych ludzi sowieckich", P. otrzymał w 1978 doroczną nagrodę ZP ZSRR. Tę linię reportażowej prozy o tematyce syberyjskiej rozwijał w zbiorach An-

PRISZWIN Michaił Michajłowicz
496
gara-rieka 1977 (Rzeka Angara) i Angora 1981. Ponadto pisał utwory autobiograficzno-liryczne, m.in. Sieligier Sieligierowicz 1964 i Wozdiełaj pole swoje 1981 (Uprawiaj pole swoje), w których opiewał piękno drogiej mu przyrody środkowej Rosji. Szczególne miejsce w jego twórczości zajmuje opowieść Sofdat i malczik 1977 (Żołnierz i chłopiec), w której mówi o decydującym o jego postawie moralnej wrażeniu, jakiego doznał podczas pobytu w domu dziecka. Przypuszczalnie największym wkładem P. do literatury rosyjskiej jest jego powieść o Syberii pt. Gorodok 1983 (Miasteczko), ukończona w połowie lat 70. Unikając upiększeń i wbrew oficjalnej propagandzie ukazał w niej demoralizację sowieckiej klasy robotniczej, dlatego też utwór przez dłuższy czas nie mógł się ukazać drukiem. W pierwszych latach "" pieriestrojki P. opublikował głośną, przedtem zabronioną, opowieść No-czewata tuczka zolotaja... 1987 (Nocowała ongi chmurka złota), wyróżnioną nagrodą państwową ZSRR w 1988. Za powieść Kukuszata 1989 (Dzieci kukułki) otrzymał w Niemczech nagrodę młodych czytelników. W 1990 wystąpił z partii (Ogoniok 1990.4). Mieszka w Moskwie. P. uprawia prozę reportażową, opartą na jego osobistych doświadczeniach. Książki o tematyce syberyjskiej osnuł na materiale będącym wynikiem licznych wyjazdów do Bra-cka. Opisał stosunki międzyludzkie i zdarzenia, kształtując je w formie odrębnych scen, nie podporządkowanych jednej, ciągłej linii fabularnej. W powieści Gorodok ukazał machinacje i złodziejstwo panujące wśród robotników pewnej inwestycji państwowej, którzy bez skrupułów przywłaszczając cudze dobro budują własne domy, tworząc osobliwą, rządzącą się swoimi mafijnymi prawami gminę. Nieprzypadkowo też pierwotny tytuł powieści brzmiał Wor-gorodok (Miasto złodziei). W opowieści Sotdat i malczik P. przedstawia epizod, nawiązujący do wydarzeń znanych mu z autopsji. Ukazuje wychowanków domu dziecka, którzy okradają śpiącego żołnierza, oraz szlachetny postępek jednego z nich, zwracającego zrabowane rzeczy mimo pogróżek wspólników.
W opowieści Noczewała tuczka zolotaja... na przykładzie losów grupy dzieci naświetla dramat Czeczeńców, przymusowo wysiedlonych z ich ojczystych terenów w 1944. Wstrząsający i znakomity literacko obraz życia sierot, których rodzice zostali uznani za "wrogów ludu" i skazani na śmierć, rysuje w powieści Kukuszata. Proza P. opiera się na mocnych podstawach moralnych, jest ciekawa z punktu widzenia faktograficzno-socjo-logicznego i wzruszająca pod względem czysto ludzkim.
Ka91, KLE.
Dz.: Maleńkije rasskazy, 1959 (Miniaturki, Warszawa 1964); Moi sowriemienniki, 1959; Sieligier Sieligierowicz, 1965; Gotubka, Znamia 1967. 3-6;
Na Angarie, 1975; Sołdat i malczik, 1977; Angara--rieka, 1977; Angora, 1981; Wozdiełaj pole swojo, 1981; Bolszaja Angora, Znamia 1981.1-2; Gorodok, NM 1983.1-2; Noczewała tuczka zolotaja, 1988; Wywiad: Sowjetlit. 1989.2; Riazanka, Znamia 1991.3-4.
Lit.: A. Klitko, Nasz Sowr. 1965.3; A. Buczis, DN 1969.2; E. Moroz, LO 1975.12; W. Iljin, Znamia 1978.7; I. Duel, tamże 1982.4 i DN 1985.1; R. Sa-gabalan, LR 1983.29.4; L. Korobkow, LO 1983. 12; W. Kardin, tamże 1987.9; E. Szczegłowa, Nie-wa 1990.8; P. Bazinskij, LG 1991.16.10.
PRISZWIN Michaił Michajłowicz, 4.2.(23. l.) 1873 Chruszczewo (gub. orłowska) - 16. 1.1954 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie kupieckiej, wychowywał się na wsi. Do 1893 uczęszczał do szkół w Jelcu i Tiumie-niu (Syberia). Studiował na politechnice w Rydze, a od 1900 agronomię w Lipsku. W 1902 otrzymał dyplom inżyniera i do 1905 pracował jako agronom. W 1905 odbył podróż po Karelii, którą opisał w na poły literackiej, na poły reportażowej książce pt. W kraju niepugannych ptic 1907 (W krainie niepłoszonych ptaków). Wiele podróżował również po pomocnej części Rosji, poznał Norwegię (1907), rejony nadwołżańskie, gdzie zapoznał się z życiem staroobrzędowców (1908), a także wielkie obszary Azji Środowej. W 1908-12 zbliżył się do kręgów lite-

497
PROCHANOW Aleksandr Andriejewicz
rackich Petersburga, skupionych wokół A. Riemizowa i D. Mierieżkowskiego. Po przewrocie bolszewickim, którego nie zaakceptował, mieszkał przeważnie na wsi notując swoje wrażenia myśliwskie i podróżnicze w formie krótkich opowiadań. Bywał niekiedy obiektem krytyki"" RAPP-u, na ogół jednak cieszył się stałym, chociaż ze względu na jego apolityczną pozycję niepełnym uznaniem. Rozgłos zyskiwał najczęściej jako pisarz dla dzieci. Opowieść Żeń-szeń 1933 (Korzeń życia, 1947) osnuł na wrażeniach z podróży po Uralu i Dalekim Wschodzie. Do końca swego długiego życia zachował aktywność twórczą. W okresie "* pieriestroj-ki (1989) zostały wydane istotne fragmenty jego dziennika z 1930 roku. Dowodzą one, że P. zdawał sobie doskonale sprawę z zagrożenia, jakie dla wolności osobistej jednostki stwarzał nowy system sowiecki. K. Paustowski nazwał P. "piewcą przyrody rosyjskiej". Prawie wszystkie jego utwory nawiązują do bezpośrednich wrażeń i kontaktów ze światem przyrody, a równocześnie zdradzają wpływ koncepcji filozoficznych W. Rozanowa. We wczesnej twórczości łączył obiektywną, rzeczową informację z własnymi wrażeniami oraz elementami folkloru i mowy potocznej, obficie nasyconej dialektyzmami. W opowieści U stien grada niewidimogo 1909 (Pod murami niewidzialnego grodu) oraz w opowiadaniu Czornyj arab 1910 (Czarny Arab), w którym sens przedstawionych zdarzeń znacznie pogłębia wprowadzenie motywu sobowtóra, P. stapia w jedną, niepodzielną niemal całość "relację informacyjno-reporterską z elementami poetyckiej narracji baśniowej" (Lampl), łączy realia z symboliką, nadając aktualnym zdarzeniom wymiar ponadczasowy. Późniejsze utwory P., m.in. autobiograficzna powieść Kaszczejewa cep' 1923-54 (Łańcuch Koście-ja, 1962), Żeń-szeń, poemat prozą Facelija 1940 (Facelia) oraz inne, zwłaszcza opublikowane w okresie sowieckim, odznaczają się większym realizmem i powiązaniem z aktualną rzeczywistością. Zbudowane są w formie łańcucha epizodów, ale zawierają znacznie mniej fikcji niż utwory poprzednie. Ich mocną stronę stanowią niezwykle piękne opisy przyrody, wyróżniające się wielkim mistrzostwem języka. "Znakomicie dobrane szczegóły, umiejętne posługiwanie się synek-dochą, zastępującą określenia ogólniejsze bardziej szczegółowymi, te i inne elementy mikrokosmosu wyrażają i określają cały jego makrokosmos" (Parrot).
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RSPP3, Wy75. Wy82.
Dz.: W kraju niepugannych ptic, 1907; Za wołszeb-nym kolebkom, 1908; V stien grada niewidimogo, 1909; Czomyj arab, 1923; Kaszczejewa cep', 1927, wyd. uzupełn. 1960; Żeń-szeń, pierwsze wyd. pt. Korień żyzni, Krasnaja Nów' 1933.3; Facelija, NM 1940.9; Kladowaja sotnca, 1946 (Skarbnica słońca, Warszawa 1949); O czym mówią raki. Warszawa 1949; Opowiadania o dzieciach l zwierzętach, tamże 1949; Jastrząb i skowronek, tamże 1950;
Kalendarz przyrody, tamże 1950; W krainie dziadka Mazaja, tamże 1950; Krople z drzew leśnych, tamże 1951; Szara sowa, tamże 1951; Szumi zieleń, tamże 1951; Z księgi przyrody, tamże 1952;
Korabielnaja czaszcza, 1955 (Puszcza, Warszawa 1956); Złota łąka. Warszawa 1955; Osudariewa doroga, 1958; Źrenice ziemi. Z dzienników 1946-1950, tamże 1960; Skazka o prawdie, 1973; Fragm. dzienników Siewier 1982.8, Oktiabr' 1989.7 i 1990.1, DN 1990.6-9, LO 1990.8, LG 1990.17.10. Sobr. TOCZ. w 3-ch tt., 1912-14; w 7-mi tt., 1927-30;
w 6-ti tt., 1929-31; w 4-ch tt., 1935-39; w 6-ti tt., 1956-57; w 8-mi tt., 1982-86.
Lit.: T. Chmielnickaja, 1959; I. Motiaszow, 1965;
Z. Barański, MSPNE 1966; H. Lampl, Diss., Wien 1967; M. Pachomowa, 1970; G. Jerszow, 1973; G. Goryszyn, Awrora 1973.2; D. Hanna-way, Diss. Syracuse Univ. 1975; R.J. Parrot, SR 1977.3 i RLT 1977.109; P. i sowriemiennost', 1977; P. Wychodcew, Ruś. Lit. 1980.1 i 1984.4;
L. Gołowanow, Moskwa 1984.8; W. Kurbatow, 1986 i LG 1987.15.11; W. Fatiejew, Nasz Sowr. 1988.3; W. Kononow, LO 1990.3; N. Rossina, LG 1990.11.4; M. Złobina, NM 1990.8.
PROCHANOW Aleksandr Andriejewicz, 26.
2.1938 Tbilisi, prozaik. W 1960 ukończył instytut lotnictwa. Od 1967 zamieszczał swoje

PROKOFJEW Aleksandr Andriejewicz
498
reportaże w periodykach. W 1982-86 opublikował kilka tendencyjnych powieści, w których zgodnie z duchem ówczesnej polityki partii sławił władzę sowiecką i jej dążenie do rozszerzenia swoich wpływów na inne kraje globu ziemskiego. W 1985 został jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR, w 1989 red. nacz. czasopisma "Sowietskaja Litiera-tura", a w 1991 red. nacz. nowego, konserwatywnego czasopisma ZP RFSRR "Dień", ściśle współpracującego z wojskiem. W związku z ideologicznym poparciem udzielonym puczystom, zwłaszcza z powodu "Słowa k narodu" (Odezwa do narodu), był P. ostro krytykowany w kręgach demokratycznych po nieudanej próbie przewrotu państwowego 19-21. 8. 1991. Mieszka w Moskwie. Powieść P. Dieriewo w centrie Kabulu. 1982 (Drzewo w centrum Kabulu) jest pierwszą w literaturze sowieckiej powieścią o wojnie w Afganistanie. Interwencję wojsk sowieckich przedstawia w niej autor jako bratnią pomoc, a naród afgański ukazuje jako niezaradny i zacofany. Za ten utwór i opowieść Siedoj soldat 1985 (Posiwiły żołnierz) otrzymał nagrodę Ministerstwa Obrony ZSRR w 1988. Powieść W ostrowach ochotnik...
1983 (Myśliwy na wyspach) poświęcił przemianom w Kambodży, kolejną pt. Afrikanist
1984 (Afrykanista) - rzeczywistości współczesnego Mozambiku, a następną - / wot prichodit wietier 1984 (I oto nadchodzi wiatr) - wydarzeniom w Nikaragui. W tych utworach zastosował P. banalną, ckliwą manierę narracji, przeładowując tekst prymitywnymi epitetami ozdobnymi i natrętną patetycz-nością. Wszystkie jego powieści napisane zostały zgodnie z kanonicznymi zasadami "* realizmu socjalistycznego i przedstawiają zmyślony obraz rzeczywistości, któremu partia i generalicja sowiecka pragnęły nadać cechy realności. P. apeluje głównie do wrażliwości odbiorcy oraz do poczucia jego rosyjskiej dumy narodowej. Publikacja tego typu literatury, podjudzającej i wrogiej, świadomie fałszującej rzeczywistość, nie sprzyja jakiemukolwiek porozumieniu między narodami. W powieści Szest'sot let pośle bitwy 1988 (Sześćset lat po bitwie), ukazując budowę elektrowni atomowej, P. porusza różnorodne ekologiczne i czysto ludzkie problemy końca XX wieku i rozpatruje je na szerokim tle historycznym. KLE,LES.
Dz" Nieopalimyj swiet, 1972; Dieriewo w centrie Ka-buła, Oktiabr' 1982.1 i wyd. oddz. 1982; W ostrowach ochotnik..., NM 1983. 5; Afrikanist, Znamia 1984.3-4; I wot prichodit wietier, Znamia 1984.9--10; Siedoj soldat, Znamia 1985.2; Risunki batalista, Moskwa 1986.9-10; Szest'sot let pośle bitwy, Oktiabr' 1988.8-9; Słowo k narodu (wspólnie z J. Bondarie-wem, W. Rasputinem i in.), Dień 1991.15.7.
Lit.: I. Grinberg, Moskwa 1970. 2; H. v. Ssachno, SZ 1982.20.3 i 1985.11/12.5; M. Geller, Obozrie-nije, Paris 1983.6; W. Ganiczew, DN 1985.1;
G. Wiren, Oktiabr' 1985.4; A. Barchatow, LR 1986.1.8; W. Liczutin, Moskwa 1989.4.
PROKOFJEW Aleksandr Andriejewicz, 2.
12.(19.11.)1900 Kobona nad jeziorem Łado-ga - 18.9.1971 Leningrad, poeta. Urodził się w rodzinie rybaka. Do partii należał od 1919. W czasie wojny domowej służył w Armii Czerwonej, potem w leningradzkim oddziale Cze-ka. W pierwszych zbiorkach poezji, m.in. w tomikach Połdień 1931 (Południe) i Pobieda 1932 (Zwycięstwo) w słowach pełnych patosu opiewał rewolucję, łącząc prezentację własnych przekonań komunistycznych z dynamicznymi opisami okolic Ładogi. W tomiku Doroga czeriez most 1933 (Droga przez most) oraz w następnych zwiększa się liczba utworów poświęconych stronom ojczystym, a w ich leksyce i składni widoczny jest bliski związek z twórczością ludową. Pod teksty niektórych jego wierszy została podłożona muzyka. Podczas kampanii fińskiej i w latach II wojny światowej P. pracował w prasie frontowej. Pisał wiersze hy-mniczne, w których sławił niezwyciężoną armię sowiecką. Największy z tych utworów, poemat Rossija 1944 (Rosja) został wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. za 1943/44. W 1945-48 i 1955-65 był P. przewodniczą-

499
PROLETKULT
cym leningradzkiego oddziału ZP ZSRR. Za jeden z licznych, co roku wydawanych tomików wierszy, pt. Prigtaszenije k putieszestwiju 1960 (Zaproszenie do podróży) otrzymał nagrodę Leninowską w 1961. Od 1954 był członkiem sekretariatu ZP ZSRR, a od 1958 również ZP RFSRR. Należał do twórców, którzy mieli możność częstych wyjazdów za granicę. W swoich wierszach dawał pierwszeństwo nie konkretnym realiom, lecz abstrakcyjnej, patriotyczno-emfatycznej deklamacji, obliczonej na wywołanie efektów zewnętrznych. Rażą one prymitywnymi rymami, częstą monotonią rytmu i rozwlekłością. Nie odznaczają się również melodyjnością. KLE, LE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Potdień, 1931; Pobieda, 1932; Doroga czeriez most, 1933; Rossija, 1944; Stichotworienija, 1947;
Stichi s dorogi, 1963; Stichotworienija i poemy, 1976. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1979-80. Lit.: W. Bachtin, wyd 2: 1963 i Dień Poezii, Leningrad 1973; I. Grinberg, E. Dobin, 1966; S. Ba-ruzdin, Niewa 1975.6; W. Diemientjew, Nasz Sowr. 1978.6; D. Mołdawskij, 1985; B. Kieżun, Zwiezda 1986.1.
PROLETKULT (od słów "proletarskaja kultura", kultura proletariacka), kultural-no-oświatowe i artystyczno-literackie organizacje i stowarzyszenia, które poprzez szeroko zakrojone poczynania twórcze i samokształcenie usiłowały stworzyć własną, niezależną kulturę proletariacką, wolną od dziedzictwa przeszłości. Pojawiły się w lutym 1917. Na pierwszym ich zjeździe, zwołanym z inicjatywy A. Łunaczarskiego, ówczesnego ludowego komisarza oświaty, zostały złączone w jedną, wszechrosyjską organizację P. Nawiązując do wywodów Plechanowa o "kulturze klasowej", teoretycy P. (m.in. A. Bogdanów) mieli ambicję stworzenia proletariackiej kultury jako nadbudowy bazy technicznej, której nosicielami byliby robotnicy na czele z proletariatem wielkoprzemysłowym. Ta nowa kultura, która zostałaby stworzona w miejsce całego dorobku kulturalnego przeszłości, miała powstawać równolegle do zachodzących w kraju przemian politycznych i ekonomicznych, w warunkach pełnej autonomii, w oderwaniu od poczynań twórczych inteligencji i chłopstwa. Stosunek poszczególnych przedstawicieli P. do spuścizny kulturalnej nie był jednakowy. Po przewrocie bolszewickim P. szybko przekształcił się w organizację masową, posiadającą 100 studiów i kółek samokształceniowych (1919). W 1920 zrzeszał 80 000 robotników, wydawał około 20 czasopism, a także zbiorki wierszy poetów proletariackich. Do najbardziej znanych twórców proletariackich należeli W. Aleksandrowski, M. Gierasimow, W. Kazin, W. Kiriłłow, S. Obradowicz i N. Po-letajew, którzy w swej patetyczno-abstra-kcyjnej, eklektycznej pod względem formy poezji wyrażali ówczesne nadzieje na kosmiczny zasięg rewolucji, a także sławili wyzwoloną pracę i kolektyw. W kręgu czołowych funkcjonariuszy partyjnych działalność P. była oceniana różnie. Łunaczarski ją akceptował i wspierał, Trocki całkowicie negował istnienie odrębnej "kultury proletariackiej", a Lenin ostro krytykował separatyzm P. Po nieudanej próbie bolszewików, usiłujących zapewnić sobie kontrolę nad działalnością P. na pierwszym jego zjeździe (3.-12.10.1920), organizacja ta na mocy uchwały KC WKP(b) z 10.11.1920 i listu KC z 1.12.1920 została prawnie podporządkowana Ludowemu Komisariatowi Oświaty. Oba dokumenty stwierdzały, że autonomia kultury proletariackiej miała rację bytu wyłącznie w warunkach poprzedzających rewolucję. Obecnie, konkludowały, życie kulturalne musi być podporządkowane partii jako kierowniczej sile. Wymienieni wyżej pisarze w lutym 1920 wystąpili z P. i założyli ugrupowanie "" Kuźnica (Moskwa) i ** Kosmist (Piotrogród). P. jako ruch wymierał powoli. Resztki jego struktur zostały ostatecznie zlikwidowane dopiero na mocy "" uchwały partyjnej z 1932 roku. Po utworzeniu ugrupowania literackiego "" Oktiabr' (1922), złożonego wyłącznie z członków partii, sens określenia "proletariacki" stale się zmieniał. Pochodzenie

PROSKURIN Piotr Łukicz
500
robotnicze zastępowano wówczas określeniem "świadomość partyjna", a polityczną kontrolę nad istniejącymi "proletariackimi" ugrupowaniami literackimi zapewnili sobie przedstawiciele inteligencji ("* WAPP). Wrogość władzy sowieckiej wobec byłych członków P. pogłębiła się zwłaszcza w latach 30. Poczynając od 1937 w ciągu dwóch dziesięcioleci ich nazwiska były wykreślone z literatury rosyjskiej. Gierasimow, Kiryłow i in. poeci proletariaccy padli ofiarami represji. W sensie literackim znaczenie twórczości przedstawicieli P. jest niewielkie. HRL, KLE, LE, LES.
Dz.: Proletarskije poety pierwych let sowietskoj epo-chi, 1959.
Lit.: Lit. manifiesty, wyd. 2: 1929 (przedruk Munchen 1969); W. Chodasiewicz, w: tegoż Lit. statji i wospominanija, NY 1954; N. Ocup, w: tegoż Sowriemienniki, Paris 1961; K.-D. Seemann, Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas 1961.2;
H. Ermolaev, Soviet Literary Theories J 917-1934, Berkeley 1963; L. Dienisowa, Wopr. Fiłosofii 1964.4; Proletar. Kulturrevolution In Sowjetrufi-land, Munchen 1969; Dokumente żur sowj. Lit. Politik, red. K. Eimermacher, Stuttgart 1972; P. Hubner, w: Kulturpolitik der SU, Stuttgart 1973;
H. Gunther, Asthetik und Kommunikation 1973. 12; P. Gorsen, E. Knódler-Bunte, Proletkult II, Stuttgart-Bad Cannstadt 1974-75; R. Dejdar, Ćeskoslovenska Rusistika 1979.24; G. Gorzka, Diss., Marburg 1979.
PROSKURIN Piotr Łukicz, 22.1.1928 Kosi-cy (obw. briański), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Wychował się na wsi, która w 1941-43 była okupowana przez wojska niemieckie. Do 1950 pracował w kołchozie. Po odbyciu służby wojskowej w 1950-53 pozostał na Dalekim Wschodzie, gdzie m.in. pracował jako drwal i flisak. Tam również rozpoczął działalność literacką. W 1957-62 mieszkał w Chabarowsku, a w 1962-64 w Moskwie, gdzie studiował na wyższych kursach literackich przy IŁ. W 1964-68 przebywał w Orle, potem osiadł w Moskwie. Od 1960 systematycznie ogłaszał swoje utwory drukiem. W 1969 brał udział w kampanii, wymierzonej przeciwko czasopismu "Nowyj Mir" (zob. NM 1969. 7), a w 1970 wszedł do redakcji miesięcznika "Mołodaja Gwardija". Od tego czasu uczestniczył we wszystkich kolejnych zjazdach pisarzy RFSRR i ZSRR i był członkiem obu zarządów ZP. W 1974 otrzymał nagrodę państwową ZSRR. W okresie ** pieriestrojki zajmował pozycję konserwatywną i występował przeciwko liberalnym tendencjom, co wywoływało liczne protesty. Drogę twórczą rozpoczął powieściami Głubokije rany 1960 (Głębokie rany), Ischod 1966 (Wynik), przedstawiającymi okupację niemiecką i walki partyzanckie oraz poświęconymi wsi powojennej, np. Gor'kije trawy 1964 (Gorzkie trawy). W powieści Kamień sierdolik 1968 (Krwawnik z błękitną żyłką, 1970) psychologicznie wiernie ukazał los pewnego malarza, który nie znalazł swego miejsca w życiu. Powieści P. Sud'ba 1972 (Los) i Imia twojo 1977 (Imię twoje) składają się na monumentalne dzieło, obrazujące kilka dziesięcioleci historii ZSRR (część pierwsza obejmuje lata 1929-44, druga wydarzenia późniejsze i współczesne). P. ukazuje w nich życie wsi, loty kosmiczne, przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, w tym również Stalina, nastroje krytyczne i propagandę rosyjskiej wielkomocarstwowości. W swojej twórczości dopasowuje własne doświadczenia do obrazu sowieckiej historii, podkreśla odpowiedzialność kierownictwa i rolę partii. Pisze rozwlekle, nie przywiązując większej wagi do formy utworów.
KLE,LES, RSPP7.
Dz.: Głubokije rany, 1960; Korni obnażajutsia
w buriu, 1962; Gorkije trawy, 1964; Ischod, 1967;
Kamień sierdolik, 1968; Czerta, 1972; Sud'ba, 1973; Imia twojo, 1978; Słowom nie ubij. Nasz Sowr. 1982.6; Czomyje pticy, 1983; Poludiennyje sny, 1985; Porog lubwi. Powiesi' wstriecz i dorog, 1986; Otrieczenije, Moskwa 1987.9-12, 1990.7-9 (w 2 tomach). Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1976;
Sobr. socz. w 5-ti tt., 1981-83.
Lit.: W. Szyszow, Moskwa 1967.3; M, Kolesniko-
wa, Znamia 1969.3; D. Dyczko, Zwiezda 1973.9;

501
PROZA WIEJSKA
F. Kuzniecow, LO 1977.12; W. Tarsis, ZeitBild, Bern 1980.12.3 i 9.4; A. Czarienko, Nasz Sowr. 1983.2; W. Czałmajew, 1983 i LG 1984.18.7;
A. Łanszczikow, tamże 1985.12.6; O. Michajłow, Moskwa 1987.8.
PROZA WIEJSKA - określenie wprowadzone w latach 60., dotyczące utworów proza-torskich o życiu rosyjskiego chłopstwa, zmierzających do wyeksponowania głównie tych humanistycznych i etycznych wartości, jakie utrwaliła w swej wielowiekowej tradycji wieś rosyjska. Była ona zaprzeczeniem literatury, omijającej istotne problemy życia rosyjskiej wsi kołchozowej lub przedstawiającej ją w sposób zniekształcony, wyidealizowany, co znalazło odzwierciedlenie zwłaszcza w utworach, podejmujących temat przymusowej kolektywizacji (M. Szołochow) i odbudowy zrujnowanego podczas wojny rolnictwa (S. Babajewski). Podwaliny p.w. tworzyły reportaże W. Owieczkina, mówiące o negatywnych skutkach dla życia rosyjskiej wsi centralnego zarządzania, decyzji podejmowanych przez ludzi, nie znających się na sprawach rolnictwa. Za rządów Chruszczowa, który będąc u steru władzy partyjnej i państwowej próbował dokonać szeregu zmian w rolnictwie, ten krytyczny nurt p.w., koncentrujący się głównie wokół zagadnień so-cjalno-ekonomicznych, zaczął szybko przybierać na sile (J. Dorosz). Równocześnie, jak świadczą utwory W. Tiendriakowa, A. Jaszy-na i S. Antenowa, p.w. stawała się coraz bardziej artystyczno-literacka, dobitnie unaoczniając szkodliwe dla rosyjskiej wsi skutki odgórnego, biurokratycznego sposobu zarządzania. Po opublikowaniu opowiadania A. Sołżenicyna Matrionin dwór 1963 (Zagroda Matriony), w którym pisarz na tle trudnej sytuacji zubożałej rosyjskiej wsi ukazał zakodowane w świadomości jej mieszkańców niezniszczalne, ogólnoludzkie, a przede wszystkim chrześcijańskie wartości, p.w. doszła do najwyższego rozkwitu i w ciągu następnych dziesięcioleci wzbogaciła się o liczne utwory, zaliczane do wybitniejszych osiągnięć literackich owych lat. F. Abramow w cyklu swoich powieści szczegółowo opisał życie pewnej rosyjskiej wsi z obwodu archangiel-skiego. Znaczenie wspólnoty gminnej dla chłopa rosyjskiego przed kolektywizacją wykazał W. Biełow przedstawiając głębokie przywiązanie do dawnych tradycji mieszkańców wsi obwodu wołogodzkiego. S. Załygin zarzucił władzy sowieckiej zerwanie więzi z prastarą tradycją wiejską na Syberii. W. Szukszyn zaprezentował w swoich opowiadaniach zwykłych, niekiedy dziwacznych mieszkańców wsi, których przeciwstawił słabym, zdemoralizowanym mieszczuchom. W. Astafjew ostrzega przed zagrożeniem, jakie niesie naturalnemu środowisku współczesna cywilizacja. Nurt p.w. poważnie zasilili swoimi utworami W. Afonin (Syberia), S. Bagrow, I. Druce (Mołdawia), F. Iskan-der (Abchazja), W. Krupin, S. Krutiiin, W. Lipatow, W. Lichonosow, W. Liczutin, B. Możajew, J. Nosów, G. Siemionow, W. Siomin, G. Trojepolski, M. Worfołomie-jew i S. Woronin. W. Rasputin, uporczywie walczący w swojej prozie w obronie chrześcijańskich i ogólnoludzkich wartości oraz tradycji syberyjskiego chłopstwa, zdobył najwyższy rozgłos w kraju i poza jego granicami. Niektórzy spośród pisarzy tego nurtu (np. S. Sołouchin), zabierający głos w obronie zarówno wiejskich tradycji, jak też zabytków sakralnych i posiadłości rodowych wybitnych przedstawicieli rosyjskiej szlachty, byli surowo karceni przez krytykę. Na ogół jednak, pomimo swej niezgodności z hasłami przewrotu bolszewickiego w 1917, p.w., publikowana głównie przez miesięcznik "Nasz Sowriemiennik", cieszyła się przychylnością oficjalnych czynników ZSRR, podobnie jak inne przejawy działalności politycz-no-patriotycznej. Polaryzacja stanowisk w środowisku rosyjskiej inteligencji w latach "" pieriestrojki, uwidoczniona zwłaszcza w ówczesnej publicystyce, u schyłku lat 80. doprowadziła do poważnych ataków na twórców p.w. z powodu ich nacjonalistycznych i chrześcijańsko-prawosławnych po-

PUŁATOW Timur Ischakowicz
502
staw. Zarzucano im szowinizm i antysemityzm, a niekiedy utożsamiano z przedstawicielami ekstermistycznych grup, zbliżonych do stowarzyszenia "Pamiat"'. Zmieniająca się sytuacja społeczno-polityczna prawdopodobnie spowoduje, że w nowych warunkach punkt ciężkości w prozie rosyjskiej zostanie przesunięty na inne problemy i zjawiska, w wyniku czego nurt wiejski utraci swoje znaczenie w procesie literackim. HRL, KLE.
Lit.: Żyzń kotchoznoj dieriewni i litieratura., pod red. K.I. Bukowskiego, 1956; F. Kuzniecow, NM 1973.6; S. Poręba, Reportaż literacki polowy lat pięćdziesiątych i jego rola w okresie przełomu, w:
tegoż Rosyjska powieść radziecka w latach 1953-1956, Katowice 1977, s. 23-40; Y. Perret-GentiI, OEu. 1978.9; G. Hosking, Beyond Socialist Re-alism, London 1980; S. Poręba, Drogi rozwoju porewolucyjnej prozy rosyjskiej. Katowice 1981;
W. Akimow, Niewa 1982.1; G. Witte, Die sowje-tische Kolchos- und Dar/prosa derfiinfziger und sech-zigerJahre, Munchen 1983; L. Wilczek, Wopr. Lit. 1985.6; B. Czałmajew, tamże i LG 1989.15.12.
PUŁATOW Timur Ischakowicz, 22.7.1939 Buchara, prozaik. Jest Uzbekiem. Języka rosyjskiego nauczył się dopiero w szkole, ale pisze wyłącznie po rosyjsku. Od 14 roku życia pracował w fabryce obuwia, później przy wieżach wiertniczych na pustyni. W 1963 ukończył filologię rosyjską w instytucie pedagogicznym w Bucharze i pracował jako nauczyciel. W 1967 ukończył w Moskwie •wyższe kursy dla scenarzystów i reżyserów filmowych. Pierwszą swoją opowieść pt. Nie-chodi po oboczinie 1964 (Nie chodź poboczem drogi) opublikował w Uzbekistanie. S. Baruzdin włączył go do grona autorów miesięcznika "Drużba Narodów", gdzie wydał następną opowieść - Oklikni mienia w lesu 1966 (Zawołaj na mnie w lesie). Za rządów Breżniewa był nieomal całkowicie pomijany przez wydawnictwa uzbeckie, ponieważ pozostawał obojętny wobec kultu Raszydowa (por. Ogoniok 1988.12). Proza P. budzi w Rosji duże zainteresowanie wśród odbiorców i jest często tłumaczona na języki obce. Pisze on również scenariusze filmowe. W 1981 P. po raz pierwszy uczestniczył w zjeździe pisarzy ZSRR, w 1981-91 należał do koi. red. miesięcznika "Drużba Narodów", a po udaremnieniu puczu i pozbawieniu partii władzy został wybrany na pierwszego sekretarza ZP ZSRR (sierpień 1991). Mieszka w Taszkiencie. W 1993 został wykluczony z międzynarodowego Pen-Ciubu z powodu nacjonalistycznych wystąpień (zob. LG 1993.23.9). Głównym obiektem zainteresowania P. jest człowiek, a nie temat czy idea. Swoim utworom nadaje kształt epicki, ale poszczególne ich części zachowują znaczną niezależność od pozostałych. W opowieści Oklikni mienia w lesu ukazuje wojnę oczami 7-letniego chłopca. W następnej pt. Chór malczikow 1974 (Chłopięcy chór) stosując narrację pierwszooso-bową śledzi świat dziecka, jego reakcje i doznania poczynając od okresu niemowlęctwa. Dwie kolejne opowieści - Czisła i stopieni 1979 (Liczby i stopnie) i Siem' udowolstwij i sorok pieczalej (Siedem przyjemności i czterdzieści zmartwień) - kontynuują tę poetycką historię dzieciństwa, doprowadzając ją do lat wczesnej młodości bohatera. Cała trylogia pt. Strasti bucharskogo doma (Namiętności pewnego domu w Bucharze) ukazała się drukiem w 1985. W opowieści Wła-dienija 1976 (Rewir), zaliczanej do najlepszych utworów P., na przykładzie pewnej starej kani, obawiającej się utraty swych terenów łownych, pisarz ukazuje okrutne prawa, rządzące w przyrodzie i alegorycznie wskazuje na podobne układy między ludźmi. Jego opowieść Zawsiegdataj 1979 (Bywalec) prezentuje człowieka stale odwiedzającego bazar wschodni, który nie ma swego celu w życiu i zostaje wplątany w pewną złodziejską aferę. Opowieść następna pt. Czeriepacha Tarazi 1985 (Żółw Tarazi) jest utworem z pogranicza fantastyki i realiów średniowiecza. Ujawnia w niej P. swój wrodzony dar narracji ornamentalnej, zawierającej zagadki, pierwiastki

503
PUŁATOW Timur Ischakowicz
zabawowe oraz fantastyczny ciąg linii fabularnych. Na podobnej zasadzie łączy w jedną całość rzeczywistość realną oraz elementy fantastyczne i mitologiczne w powieści Pławajuszczaja Jewrazija 1990 (Pływająca Eurazja), w której przedstawia historię pewnego miasta, spodziewającego się trzęsienia ziemi. Miasto jest symbolem ludzkości końca XX wieku, znajdującej się na krawędzi apokaliptycznych wydarzeń. Ka91. Dz.: Nie chodi po oboczinie, Taszkient 1964;
Oklikni mienia w lesu, DN 1966.8; Wtoroje putie-szestwije Kaipa, 1970; Wadienija, 1976; Wpieczat-lltielnyj Aliszo, 1978; Wywiad: LG 1979.21.3; Za-wsiegdataj, DN 1979.8; Żyznieopisanije stroptiwo-go bucharca, 1983; Strasti bucharskogo doma, 1985; Czeriepacha Tarazi, 1985; Pławajuszczaja Jewrazija, DN 1990.3-4.
Lit.: G. Azierowa, DN 1966.8; I. Borisowa, NM 1968.11; G. Triefiłowa, tamże 1977.12; R. Musta-fin, LG 1979.30.5 i LO 1981.4; L. Anninskij, tamże; A. Boczarow, Oktiabr' 1980.5; A. Bitów, DN 1982.3; S. Baruzdin, LG 1983.19.1; N. Sołncewa, LO 1985.11; B. Fuchs, Munchen 1991.

R
RACHMANOW Leonid Nikołajewicz, 28.
(15.)2.1908 Kotielnicz (gub. wiacka) - 24.4. 1988 Leningrad, prozaik i dramatopisarz. W 1926-28 studiował w instytucie elektrotechnicznym w Leningradzie. Jako prozaik debiutował w końcu lat 20. opowiadaniami z życia studentów. W opowieści Bazil 1933 (Bazyl) ukazał tragiczny los pańszczyźnianego budowniczego świątyni na początku XIX wieku w Petersburgu. W kolejnej pt. Umnyj malczik 1934 (Mądry chłopiec) opisał własną długotrwałą podróż na Północ. Dwudziestej rocznicy rewolucji poświęcił scenariusz pt. Biespokojnaja starost' 1937 (Niespokojna starość), który w wersji scenicznej pod tym samym tytułem i sfilmowany pt. Dieputat Bał-tiki 1937 (Deputowany Floty Bałtyckiej), przyniósł mu spore uznanie. W postaci głównego bohatera, leciwego biologa profesora Poleżajewa, który już w 1916-17 opowiedział się po stronie bolszewików, zawarł fakty biograficzne i pewne cechy osobowości T.A. Timiriaziewa. Sztuka Bespokojnaja starost' wyróżniała się żywymi, wyrazistymi dialogami, ale raziła pewną dekoncentracją akcji. Później, z myślą o nowej inscenizacji, wniósł do niej R. istotne poprawki (1970). W czasie II wojny światowej był przez jakiś czas korespondentem wojennym. Znalazło to odbicie w jego dramaturgii, m.in. w sztuce Kamień, kinutyj w tichij prud 1963 (Kamień rzucony do spokojnego stawu), a także w prozie. Po wojnie wrócił do tematu nauki i uczonych pisząc dwa scenariusze o M. Ło-monosowie. W księdze wspomnień Ludi -naród intieriesnyj 1978 (Ludzie są zajmujący), o której pozytywnie wypowiedział się W. Kawierin, przedstawił O. Forsz, K. Paustow-skiego, J. Tynianowa, M. Zoszczenkę i in. pisarzy. Mieszkał w Leningradzie. Z wyjątkiem 1967 nie uczestniczył w zjazdach pisarzy, nie piastował też żadnych stanowisk oficjalnych. KLE,LES.
Dz" Bazil, 1933; Umnyj malczik, 1934; deputat Battiki (1937, wspólnie z D. Delem, A. Zarchim i I. Chejficem), w: libr. scenom sowietskogo kino, t. l, 1949; Biespokojnaja starost' (1937), w: Pjesy sowietskich pisatielej, t. 5, 1954; Pjesy i scenarii, 1956; Kamień, kinutyj w tichij prud, Zwiezda 1963. l; Oczeń raźny je powiesti, 1965; Pjesy, powiestl, wo-spominanija, 1972; Czot-nieczot, Tieatr 1974.7;
Ludi - naród intieriesnyj, 1978, wyd. 2: 1981; Czot-nieczot (utwory wybrane), 1988. Izbr., 1983.
Lit.: O. Grudcowa, Tieatr 1963.11; A. Bitów, LG 1966.2.7; A. Akimowa, Znamia 1966.10; G. Gór, Niewa 1968.5; I. Sztok, LG 1970.17.6; A. Swobo-din, Tieatr 1970.8; W. Kawierin, LG 1978.27.9;
A. Makiedonow, Niewa 1983.2; A. Wołodin, LR 1988.20.5.
RACHMANOWA Ala lub Aleksandra (właśc. Galina Nikołajewna von Hoyer, z d.
Diuragina), 27.(15.)6.1898 Kassiinskij Zawód (Ural) - 11.2.1991 Ettenhausen (Thur-gau, Szwajcaria), prozaik. Jej ojciec Nikołaj Dmitrijewicz Diuriagin był lekarzem. W czasie wojny domowej R. przedostała się do Irkucka, gdzie ukończyła studia filologiczne. W 1921 wyszła za mąż za byłego jeńca wojennego, Austriaka Arnulfa von Hoyera. Od 1922 mieszkała z nim w Fermie, a w 1925 oboje zostali wydaleni z Rosji. Udali się naj-

505
RACHMANOWA Ala
pierw do Wiednia (Ottakring), a w 1930 do Salzburga. Po ciężkiej na początku walce o przetrwanie szybko zdobyła międzynarodowy rozgłos ogłaszając drukiem pierwszą księgę swoich dzienników Studenten, Liebe, Tscheka und Tod 1931 (Studenci, miłość, Cze-ka i śmierć), obejmujących lata 1916-20. Wkrótce potem opublikowała dwie następne ich części -Ehen im roten Sturm 1932 (Małżeństwa podczas czerwonej burzy) iMilchfrau in Ottakring 1933 (Mleczarka z Ottakringu), w których opisała późniejsze lata swego życia. Następnie w książce pt. Ge-heimnisse urn Tataren und Gótzen 1933 (Tajemnice Tatarów i bożków) sięgnęła do lat dzieciństwa (sprzed 1916). Wszystkie te i następne utwory R. nigdy nie były drukowane w języku rosyjskim. Z rosyjskiego manuskryptu tłumaczył je na język niemiecki mąż R. poddając tylko nieznacznej korekcie (np. zmieniając imiona niektórych postaci). Te niemieckojęzyczne, ogłaszane drukiem wersje jej utworów stanowiły podstawę przekładów na 21 języków obcych. W latach 30. R. była jedną z najpopularniejszych, najchętniej czytanych pisarek rosyjskich. W 1936 na konkursie, zorganizowanym przez Acadć-mie d'Education et d'Entraide Sociale w Paryżu, jej utwór Die Fabrik des neuen Men-schen 1935 (Fabryka nowego człowieka) został uznany za "najlepszą antybolszewic-ką powieść współczesną" i otrzymał pierwszą nagrodę. Poczynając od 1937 opublikowała 5 dalszych utworów autobiograficznych oraz 9 powieści biograficznych, poświęconych wybitnym przedstawicielom rosyjskiej literatury i historii. 14. 11. 1946 R. zbiegła z terenów zajętych przez armię sowiecką do Szwajcarii, gdzie od 1949 mieszkała w Ettenhausen; do 1972 była aktywna twórczo. R. była pisarką posiadającą własne poglądy etyczne. Pisała obrazowo i zajmująco. Należała prawdopodobnie do tych nielicznych twórców rosyjskich, którzy nie wydali żadnego utworu w języku ojczystym. Łączny nakład jej dzieł przewyższa dwa miliony egzemplarzy. Jej utwory autobiograficzne i dzienniki dają żywy obraz życia i cierpień ludzi rosyjskich w okresie bolszewickiego przewrotu, wojny domowej i pierwszych lat emigracji. Dzięki psychologicznie wiernemu ukazaniu przekonań religijnych autorki, jej pokornego przyjęcia wyroku losu, przedstawione zdarzenia i przeżycia urastają do rozmiarów szerszych i bardziej uniwersalnych. Powieści R. o Tołstoju, Dostojewskim, Puszkinie i Turgieniewie ujawniają jej własny stosunek do kobiet, związanych z tymi pisarzami. Niektóre utwory poświęciła w całości wybitnym kobietom rosyjskim, jak np. aktorce teatralnej W. F. Komissarżewskiej i wybitnemu matematykowi S. Kowalewskiej. Powieści te oparte są na bogatym materiale faktograficznym. Postacie kobiece ukazała ze zrozumieniem i współczuciem. Ka85.
Dz.: Studenten, Liebe, Tscheka und Tod, Salzburg 1931, Miinchen 1978; Ehen im roten Sturm, Salzburg 1932, Miinchen 1979; Milchfrau in Ottakring, Salzburg 1933, Miinchen 1979 (te trzy części dziennika w oddz. wyd. pt. Symphonie des Lebens, Salzburg 1935 i Meine russischen Tagebucher, Graz 1960); Geheimnisse urn Tataren und Gótzen, Salzburg 1933, Solothurn 1971; Die Fabrik des neuen Menschen, Salzburg 1935; Tragedie einer Liebe, Berlin 1937, pt. Ssonja Tolstoj, Wien 1978 i Bergisch Gladbach 1981; Jurka, Berlin 1938;
Wiera Fiodorowna (Komissarżewska), Graz 1939;
Einer von vielen, t. 1-2, Ziirich 1947; Das Leben eines grofien Sunders (Dostojewski), t. 1-2, tamże 1947; Ssonja Kowalewski, tamże 1950; Jurka erlebt Wien, tamże 1951; Die Liebe eines Lebens (Turgieniew), Frauenfeid 1952; Die falsche Zarin, tamże 1954, Ziirich 1971; Im Schatten das Zaren-hofes (Puszkin), Frauenfeid 1957; Ein kurzer Tag (Czechów), tamże 1961; Tiere begleiten mein Leben, tamże 1963; Die Yerbannten, tamże 1964;
Tschaikowski, 1972. Lit.: L. J., OEu. Kónigsberg 1931.1; Recenzje:
Der Grał, Munchen 1931.1,1932.1,1933.1,1935. l; E. S., OEu. 1932.1; A. Luther, Die Neue Literatur 1938.2; P. Thun-Hohenstein, Wort und Wahr-heit, Wien 1948.6; R. Herle, Die Furche, Wien 1956.19.5 i 1960.22.10; A. Brousek, FAZ 1978.18. 11; G. Leech-Anspach, Der Tagesspiegel, Berlin

RADZINSKI Edward Stanisławowicz
506
1979.19.8; W. Kasack, OEu. 1980.12 i NZZ 1988. 27. 5,1991.14.2 i Die Welt 1991.13.2.
RADZINSKI Edward Stanisławowicz, 23.
9.1936 Moskwa, dramaturg. W 1959 ukończył instytut archiwistyczno-historyczny w Moskwie. Syn dramatopisarza Stanisława Adolfowicza R., członka ZP ZSRR. Pierwsza sztuka R. Mieczta moja..., Indija 1960 (Moje marzenie -Indie) została wystawiona w Teatrze Młodego Widza w Moskwie w 1960. Tej i następnej sztuki pt. Warn 22, stonki! 1962 (Macie po 22 lata, staruszkowie) nie włączał później do zbiorów swych utworów wybranych. Rozgłos zyskał dzięki sztuce 104 stronicy pro lubow' 1964 (Sto cztery strony o miłości), która miała wiele przedstawień (w 1965 była wystawiana 3106 razy w 103 teatrach ZSRR) i wywołała przewlekłe dyskusje. W Leningradzie grano ją pt.Je-szczo raz pro lubow' (Jeszcze raz o miłości). Do 1974 tylko ta sztuka R. doczekała się oddzielnego wydania. Dwie następne: Snimajetsia kino... 1966 (Kręci się film) i Obolstitiel Kołoba-szkin 1968 (Uwodziciel Kołobaszkin), w której wprowadził elementy fantastyki, również wzbudziły zażarte spory, koncentrujące się wokół przedstawionego w nich konfliktu artysty ze społeczeństwem. Bezpośrednio potem podjął ścisłą współpracę z kinematografią, dla której pisał scenariusze. W 1973 w Leningradzie wystawiono jego Monofog o brakie (Monolog o małżeństwie), a w 1975 w Moskwie szła sztuka R. Biesiedy s Sokratom (Rozmowy z Sokratesem), napisana w 1973. W sztuce Łunin, iii Smiert' Żaka, zapisannaja w prisutstwii Choziai-na 1979 (Łunin, czyli Śmierć Żaka opisana w obecności Gospodarza) nawiązał do wciąż jeszcze nie wyjaśnionych okoliczności śmierci jednego z dekabrystów i w niezwykłej formie monologu zamordowanego bohatera podjął problem sankcji wobec przeciwników politycznych. Wystawiona w 1986 sztuka Sportiwnyje sceny 1981 goda (Sceny sportowe roku 1981), w której ostro skrytykował pewne zjawiska społeczne w ówczesnym ZSRR, była ważnym wkładem R. do dzieła "* pieriestrojki. Do 1980 jego nazwisko było prawie nie wymieniane
w podręcznikach historii literatury. Mieszka w Moskwie. R. jest autorem interesujących sztuk, dotyczących ważnych problemów współczesnej młodzieży. Odrzuca w nich skostniałe formy i schematyczne rozwiązania, charakterystyczne dla literatury "* realizmu socjalistycznego czasów stalinowskich. Ukazuje człowieka, znajdującego się w konflikcie z samym sobą, pozbawionego cech idealnych, a finałowi sztuk zawsze nadaje formę nieoczekiwaną i zaskakującą. Pod względem kompozycyjnym dramaty R. są niezbyt spójne. Zawierają często aluzje do współczesności, a ich oddziaływanie na odbiorcę wzmacnia wykorzystanie komizmu sytuacyjnego. KLE, RE.
Dz.: J 04 stronicy pro lubow', Tieatr 1964.12 i wyd. oddz. 1965; Snimajetsia kino, Tieatr 1966.1; Obolstitiel Kołobaszkin, tamże 1968.1; 104 stronicy pro lubow'. Pjesy, 1974 (zawiera: Czuf-czuf o zenszczl-nie, Snimajetsia kino); Łunin, Ul Smiert' Żaka, zapisannaja w prisutstwii Choziaina, Tieatr 1979.3;
Biesiedy s Sokratom, 1982 (zawiera: Obolstitiel..., Ona w otsutstwii lubwi i smiertl, Piejzaż s riekoj i kriepostnymi stienami, Łunin..., Prodotzenije Don Żuana); Tieatr wriemlon Niemna i Seneki, Sowr. Dram. 1982.1; Prijatnaja żenszczina s cwietkom i oknami na siewier, Tieatr 1983.7; Starają aktrisa na roi zeny Dostojewskogo, Sowr. Dram. 1984.1;
Sportiwnyje sceny 1981 goda, tamże 1986.4; Tieatr, 1986 (zawiera: Biesiedy..., Łunin..., Tieatr wriemion.... Ona..., Okonczanije Don Żuana, Snimajetsia...,Prijatnaja..., Starają...); Ubjom mużczi-nu? ("Ja stoju u riestorana..."), Tieatr 1987.3; Pos-ledniaja iż doma Romanowych, 1989; Nasz Dieka-mieron, 1990.
Lit.: I. Wiszniewskaja, Tieatr 1965.2; L. Annin-skij, tamże 1965.10; N. Abałkin, LR 1968.22.11;
E. Kałmanowskij, Zwiezda 1969.1; E. Gorfunkiel, Tieatr 1974.1; N. Woronienko, tamże 1975.8;
A. Diemidow, tamże 1975.11; N. Palejewa, LO 1981.6; A. Sztejn, Tieatr 1982.11; M. Kipp, Diss. Univ. of Kansas, 1985; A. Zasławskaja, Tieatr 1987.6; N. Kuźmina, tamże 1988.9.
RAFALSKI Siergiej Milicz, 2.9.(21.8.)1896 Hołoniewo (gub. wołyńska) - 13.11.1981 Paryż, prozaik, poeta i publicysta. Syn duchow-

507
RAFALSKI Siergiej Milicz
nego prawosławnego. W czerwcu 1914 ukończył gimnazjum w Ostrogu i rozpoczął studia prawnicze w Petersburgu. Wiosną 1917 przeniósł się na uniwersytet w Kijowie, wstąpił do organizacji Narodnaja Swoboda, a w czasie wojny domowej walczył z bolszewikami w szeregach armii generała Wran-gla. Z Polski, gdzie przez jakiś czas pracował jako nauczyciel w Ostrogu, przeniósł się w 1922 do Pragi. Kontynuował studia na rosyjskim wydziale prawa uniwersytetu praskiego, które ukończył w grudniu 1924. Do 1927 był pracownikiem instytutu badawczego zajmującego się problematyką Rosji. W Pradze rozpoczął działalność literacką i publicystyczną. Był współorganizatorem grupy literackiej Skit Poetów. Swoje wiersze zamieszczał na łamach periodyków "Wola Rossii", "Społochi" i "Pieriezwony". Jego artykuł pt. Kłass tworczeskoj myśli 1922 (Klasa myśli twórczej) wywołał burzliwą polemikę. W tym okresie zbliżył się do "smienowie-chowców", będących zwolennikami poglądu o normalizacji życia w Rosji. W 1925 ożenił się z Tatianą Nikołajewną Ungerman. W latach 1927-29 mieszkał u swego ojca w Ostrogu, potem przeniósł się do Paryża, gdzie znalazł zatrudnienie w pracowni krawieckiej poety Dowida Knuta. Po II wojnie światowej prowadził aktywną działalność literacką i publicystyczną. W czasopiśmie "Grani" zamieszczał swoje wiersze, a na łamach "Wozrożdienija" ogłosił druidem pierwszą opowieść Iskuszenije otca Afanasija 1956 (Kuszenie ojca Afanasija). Od 1958 był stałym współpracownikiem wydawanej w Nowym Jorku gazety "Nowoje Russkoje Słowo", a od 1967 paryskiego tygodnika "Russkaja Mysi". Część artykułów opublikował pod pseudonimem (Rafaił, Siergiej Ra-ganow, ...Skij). Dopiero po śmierci R. wydano 4 tomiki jego dzieł, z których każdy jest znacznym wkładem do literatury rosyjskiej. Są to: wydane pod redakcją B. Filippowa wspomnienia Czto było i czego nie było 1984 (Co było i czego nie było), tomik wierszy Za czertoj 1983 (Poza obrębem) oraz zbiorki
utworów prozatorskich (Nikolin bór 1984, Bór Nikoły) i artykułów krytycznoliterackich (Ich pamiati... 1987, Ich pamięci). J. Linnik przedstawił R. czytelnikowi w Rosji prze-drukowując jego opowieść Iskuszenije otca Afanasija w 1993. R. był znanym publicystą. Jego sądy i opinie, zawarte w artykułach, często wywoływały dyskusje. Nie zatraciły swej wartości także utwory literackie R. W opowieści Iskuszenije otca Afanasija uka,-zał ewolucję duchową pewnego agenta sowieckiego, który udając duchownego miał szerzyć nastroje ateistyczne wśród swoich parafian. Dążenie autora do zademonstrowania nie tyle prawdy faktów, ile ich artystycznego odbicia w losach postaci, potwierdza znakomita oprawa narracyjna utworu, odznaczająca się ciągłymi zmianami punktów widzenia. W opowiadaniu Wo jedinu iż sub-bot... (Pewnego razu w sobotę), zastanawiając się nad fenomenem Wielkanocy, R. śledzi zachowanie się Judasza w czasie między Wielkim Piątkiem i Zmartwychwstaniem Pańskim. Fabułę tego nasyconego głębokimi treściami duchowymi utworu stanowi surrealistyczne, parapsychologicznie ujęte spotkanie zmartwychwstałego Chrystusa z Judaszem. Cechą charakterystyczną opowieści R. Nikolin bór jest mnogość linii fabularnych, nierzadko rwących się, przeplatanych fikcją literacką. R. usiłuje w tej powieści narysować panoramiczny obraz życia rosyjskiej emigracji. Jednym z centralnych epizodów utworu, którego akcja toczy się częściowo w ZSRR, jest fakt powstrzymania pewnego naiwnie myślącego bohatera przed powrotem do kraju w 1946. W księdze wspomnień Czto było i czego nie było opowiada R. o swych ostatnich latach, spędzonych w Rosji. "Wyczuwamy tu puls epoki, widzimy jej autentyczne, prawdziwe życie" (B. Filip-pow). Twórczość R. świadczy o jego ciągłej pracy nad językiem, o celowym stosowaniu gry słów. W poemacie Pośledni] wieczór 1966 (Ostatni wieczór), będącym twórczą adaptacją starożytnego mitu o zagładzie Atlantydy, odważnie sięgnął po współczesne słownic-

RAJEWSKI Gieorgij Andriejewicz
508
two. Jego twórczość wyróżnia się na tle ówczesnej poezji rosyjskiej częstym stosowaniem formy wiersza wolnego. Skala tematyczna utworów R., obejmująca zarówno problematykę religijną, jak i społeczno-politycz-ną jest niezwykle szeroka.
EmR, Fo.
Dz.: Wiersze i poematy: Grani 1957.34/35, 1958. 37, 1959.41, 43 i 44, 1960.48, 1966.60; NŻ 1981. 143; f3ass tworczeskoj myśli, w: Za czertoj, Praha 1922 (przedruk NŻ 1982.149); Iskuszenije otca Afanasija, Wozr. 1956.59 i Siewier 1993.6; Bólem wieka. Kont. 1977.11 (por. też 1978.15); Za czertoj, Paris 1983; Czto było i czego nie było, London 1984; Nikolin bór, Paris 1984; Ich pamiati..., tamże 1987.
Lit.: K. Pomierancew, RM 1981.17.12; W. Rybaków, tamże 1982.22.4 i 1984.9.4; R. Guerra, w:
S. R., Za czertoj, Paris 1983; E. Rajs, tamże;
B. Filippow, w: S. R., Czto było i czego nie było, 1984 i NRS 1985.15.12; W. Blinów, NŻ 1985. 160; K. Pomierancew, RM 1987.6.11.
RAJEWSKI (właśc. Ocup) Gieorgij Andriejewicz, 29.12.(n.st.?)1897 Carskie Sioło -12.2.1963 Stuttgart, poeta. Ojciec R. Andriej Ocup był fotografem nadwornym w Petersburgu. W odróżnieniu od swego brata, Niko-łaja Ocupa nie należał do "" Cechu Poetów. Na początku lat 20. emigrował do Paryża, gdzie wszedł do założonej w 1926 grupy literackiej Pieriekriostki (razem z J. Terapia-nem, W. Smoleńskim, D. Knutem i J. Man-delsztamem). By nie mylono jego utworów z poezją brata, przybrał jako pseudonim literacki nazwisko W. Rajewskiego, przyjaciela Puszkina. Od 1928 systematycznie zamieszczał swoje wiersze w czasopismach "Sow-riemiennyje Zapiski" i "Czisła". Wydał 3 zbiorki poetyckie: Strofy 1928, do którego włączył 46 liryków z lat 1923-27, Nowyje sti-chotworienija 1946 (Nowsze poezje), złożony z 77 wierszy, oraz Trietja kniga 1953 (Trzecia książka), zawierający kolejne 34 jego utwory. Był pesymistycznie nastawiony do teorii "nuty paryskiej", głoszonej przez G. Adamowi-cza, bliższe mu były poglądy estetyczne W.
Chodasiewicza. Mieszkał w Orli, zmarł w czasie podróży. Już w pierwszych utworach przejawiał niechęć do futurystycznych eksperymentów w dziedzinie języka. Był przedstawicielem liryki filozoficznej, w której znalazły odbicie jego przekonania religijne. Ubolewał nad tym, że krótki czas swego życia doczesnego ludzie trwonią na zbędną krzątaninę i sprzeczki, zamiast zgodnie z przeznaczeniem boskim czynić dobro i przynosić pożytek innym. Nie mógł również pogodzić się z tym, że cierpienia i okrucieństwa wojny zbyt szybko zostały zapomniane. Pisał o bogactwie i wrażliwości duszy dziecka, o jego szczerej i otwartej percepcji otaczającego świata. Mimo nieszczęść w życiu doczesnym, które, jego zdaniem, zostało przez ludzi sprymitywizowane i zbesz-czeszczone, R. umiał przedstawiać przejawy jego naturalnego piękna. Był niezłomnie przekonany o świetlistym, boskim przeznaczeniu świata i człowieka. EmR, Fo, HRL.
Dz.: Strofy, Paris 1928; Nowyje stichotworienija, tamże 1946; Trietja kniga, tamże 1953; Wiersze:
Ogoniok 1988.21 i 1989.18 (po jednym).
Lit.: J. Terapiano, Nowyj Korabi, Paris 1928.4 i w: tegoż Lit. żyzn russkogo Pariża za potwieka, Paris 1987; M. Słonim, Wola Rossii 1928.7;
G. Adamowicz, Sowr. Zap. 1929.38; E. Tauber, Grani 1954.21; J. Iwask, Opyty 1955.4.
RAPP - ROSSIJSKAJA ASSOCYACYJA PROLETARSKICH PISATIELEJ (Rosyjska Asocjacja Pisarzy Proletariackich) -komunistyczna organizacja literacka, która do "* uchwały partyjnej z 1932, zapowiadającej powołanie ZP, była w ZSRR czołowym stowarzyszeniem twórczym. Została utworzona w miejsce - WAPP-u na I Zjeździe Pisarzy Proletariackich (1928), na którym również powołano do życia WOAPP (Wsie-sojuznoje objedinienije assocyacyj proletar-skich pisatielej. Wszechzwiązkowe Stowarzyszenie Asocjacji Pisarzy Proletariackich). WOAPP był organizacją nadrzędną, mającą koordynować działalność wszystkich prole-

509 RASKIN Aleksandr Borisowicz
tariackich grup literackich, a RAPP w jej obrębie największym, dominującym nad innymi ugrupowaniem twórczym. W spadku po WAPP-ie RAPP przejął czasopismo "Na litieraturnom postu", kontynuujące tradycje "Na postu" - organu grupy "• Oktiabr'. W przeciwieństwie do tego skrajnie dogmatycznego lewicowego ugrupowania, negującego spuściznę literacką epok minionych, RAPP postulował hasło "nauki u klasyków", nawoływał do ukazywania "żywego człowieka" i "zrywania masek", lecz w praktyce literackiej jego członków owe tezy odgrywały nieznaczącą rolę. Bardziej angażowali się oni w działalność organizacyjno-polityczną, dążąc do zapewnienia sobie hegemonii w życiu literackim całego kraju. Na czele z krytykiem L. Awerbachem, pełniącym funkcję sekretarza generalnego, i ściśle z nim współdziałającymi aktywistami literackimi (A. Fa-diejewem, J. Libiedinskim i W. Kirszonem) prowadził ostrą, nie przebierającą w środkach walkę z innymi ugrupowaniami. Zwalczał "" Pieriewał, "* LEF, "" Oberiu, kon-struktywistów, a więc wszystkich pisarzy zaliczanych do tzw. "* współwędrowców. Partia traktowała RAPP jako krzewiciela i realizatora własnej polityki w dziedzinie literatury, z którego pomocą chciała stworzyć jednolity front ideologiczny w tym zakresie. Na początku lat 30., kiedy inne grupy literackie już w zasadzie nie istniały, RAPP jeszcze bardziej zaostrzył swój likwidatorski, bezwzględny tryb postępowania w stosunku do innych organizacji twórczych. W rezolucji z 4. 5. 1931 rozkazywał pisarzom, by ukazywali "bohaterów pięciolatki" oraz by w ciągu dwóch tygodni złożyli raport o wykonaniu tego zadania. W tym czasie wewnątrz RAPP-u zarysowały się jednak poważne rozdźwięki ideologiczne i nasiliła się walka o przywództwo. Ówczesne koncepcje programowe, wysuwane przez teoretyków RAPP-u, budziły zastrzeżenia kierownictwa partyjnego. Na mocy uchwały partyjnej z 23. 4.1932 RAPP rozwiązano, po czym został utworzony jedyny dla wszystkich twórców
Związek Pisarzy. Czołowi działacze literaccy RAPP-u - Awerbach, Fadiejew, Kirszon, M. Czumandrin i A. Afinogienow należeli do komitetu organizacyjnego ZP ZSRR. W ocenie działalności RAPP-u w istniejących pracach historycznoliterackich wciąż jeszcze nie ma jednomyślności.
HRL, KLE, LE.
Lit: Lit. manifiesty, wyd. 2: 1929 (przedruk Mlinchen 1969); E.I. Brown, The Proletarian Epi-sode in Russian Literaturę, NY 1953; H. Ermolaev, Soviet Literary Theories 1917-1934, Berkeley 1963; L.K. Szwiecowa, w: Oczerki istorii russkoj sowietskoj żumalistiki, t. l, 1966; S. Szeszukow, Nieistowyje riewnitieli, 1970; Dokumente żur sowj. Lit. Politik, red. K. Emermacher, Stuttgart 1972;
Kulturpolitik der SU, red. O. Anweiler, K.-H. Ruff-mann, Stuttgart 1973; W. Akimow, W sporach o chudożestwiennom mietodie, 1979.
RASKIN Aleksandr Borisowicz, 8.10.(25.9.) 1914 Witebsk - 4.2.1971 Moskwa, prozaik. Działalność literacką rozpoczął w 1937, w 1938 ukończył IŁ. Na pierwsze jego próby literackie pozytywny wpływ miały wskazówki redakcyjne J. Piętrowa. Do 1945 pisał banalne utwory prozatorskie w rodzaju opowiadania Wosklicatielnyj znak 1939 (Wykrzyknik) i sztuki teatralne we współautorstwie z M.R. Słobodskim. Pierwszy zbiorek własnych parodii i epigramatów pt. Momientalnyje biografii 1959 (Migawkowe biografie) zdobył uznanie dla jego talentu satyrycznego. Liczne nie opublikowane epigramaty R. krążyły w ustnym przekazie. Cykl krótkich opowiadań pt. Kok papa byt maleńkim 1956 (Kiedy tata był mały, 1964) i Kok maleńki] papa ucziłsia w szkole 1963 (Kiedy tata uczył się w szkole) przyniósł mu rozgłos za granicą. R. był mężem F. Wigdorowej, mieszkał w Moskwie. • R. jest autorem krótkich opowiadań o wyraźnej puencie, skoncentrowanych wokół pojedynczych zdarzeń oraz scenek dramatycznych. Efekty komiczne osiągał z reguły w finałach utworów, często dzięki spotęgowaniu dynamiki przedstawianych w nich zdarzeń. By nie narazić się cenzurze, poprzestawał

RASPUTIN Walentin Grigorjewicz 510
na wyśmianiu mało znaczących zjawisk społecznych. Dydaktyzm jego opowiadań dla dzieci polega na wytknięciu błędów i słabostek małego bohatera. Parodie i epigramy R., dotyczące współczesnych pisarzy, cechuje mistrzostwo języka, jego ostrość i trafność.
KLE.
Dz.: Momientalnyje biografii, 1959; Oczerki i po-czerki, 1959, wyd. 2:1962; Kak papa byt maleńkim, 1961, wyd. 2: 1965; Kak maleńki] papa uczUsia w szkole, 1963; Eto ja?, 1968; Lublu grozu w na-czale maja..., 1975; Parodie w: Sowietskaja litiera-tumaja parodija, red. B. Samów, 1.1 i 2,1988; Parodii, LG 1990.4.4.
Lit.: G. Władimow, NM 1960.4; J. Mann, LG 1961.23.3; S. Rassadin, NM 1962.4; W. Smirno-wa, Znamia 1963.12; Nekrolog: LR 1971.12.2;
J. Konstantinowskij i in., Wopr. Lit. 1985.9;
J. Kostiukowskij, LG 1990.4.4.
RASPUTIN Walentin Grigorjewicz, 15.3. 1937 Ust'-Uda (obw. irkucki), prozaik. W 1959 ukończył wydział historyczno-filolo-giczny uniwersytetu w Irkucku i pracował jako dziennikarz na Syberii. Pierwszy zbiór opowiadań pt. Ja żaby f sprosił' u Loszki 1961 (Zapomniałem spytać się Loszki) opublikował w 1961, potem od 1965 ogłaszał w druku następne. Opowieść Pośledni] srok 1970 (W ostatnią godzinę, 1974), opublikowana na łamach czasopisma "Nasz Sowriemiennik", oraz dwie kolejne - Żywi i pomni 1974 (Żyj i pamiętaj, 1977) i zawdzięczające swój druk pomocy J. Bondariewa i S. Wikułowa Prosz-czanije s Matioroj 1976 (Pożegnanie z Matio-rą, 1979) - uzyskały wysoką ocenę w krytyce i przyniosły mu sławę jednego z najwybitniejszych rosyjskich pisarzy współczesnych. W 1980 przyjął chrzest w obrządku prawosławnym i stał się zagorzałym obrońcą religii i duchowej odnowy życia. Od 1982 najważniejszą formą jego wypowiedzi literackich staje się publicystyka. Występuje w niej w obronie przyrody, a także głosi konsekwentne poglądy na życie i budzi poczucie rosyjskiej dumy narodowej. Mieszka w Irkucku, w 1975
został członkiem zarządu ZP RFSRR, a w 1981 również ZSRR. W 1985/86 wszedł do sekretariatu obu ZP. Od 1975 był członkiem redakcji miesięcznika "Nasz Sowriemiennik", w 1977 i 1987 otrzymał nagrody państwowe ZSRR. W 1990 został wybrany do rady prezydenckiej M. Gorbaczowa (LG 1990.28.3). W czasie nieudanej próby przejęcia władzy przez puczystów w sierpniu 1991 R. złożył swój podpis pod wspierającą ich duchowo odezwą "Słowo k narodu" (Apel do narodu), zamieszczoną w redagowanej przez A. Prochanowa gazecie "Dień". R. należy do grona pisarzy, którzy swoją uwagę koncentrują na tradycyjnej rosyjskiej wsi, jeszcze nie bardzo skażonej zgubnym wpływem cywilizacji. W centrum jego utworów znajdują się prości wieśniacy, mocno zakorzenieni w tradycji, bogaci swą naturalną mądrością życiową, wolną od jakichkolwiek wpływów zewnętrznych, ściśle przestrzegający norm i ustalonego wiekami porządku. W opowieści Dieńgi dla Marii 1967 (Pieniądze dla Marii) ukazuje R. zróżnicowanie ludzkich postaw w obliczu potrzeby pomocy bliźniemu, a równocześnie postawom konsumpcyjnym przeciwstawia wartości, utrwalone w obyczaju i moralności. W następnej opowieści Pośledni] srok stawia czwórkę dzieci w sytuacji próby moralnej, jaką staje się dla nich zbliżająca się śmierć 80-letniej matki. Ten krótki okres od momentu przybycia dzieci do umierającej matki do ich wyjazdu przed jej zgonem okazuje się wystarczający do wnikliwego naświetlenia ludzkich postaw i charakterów. W opowieści Żywi i pomni akcja rozgrywa się pod koniec wojny i na tym tle R. głęboko i wiernie psychologicznie przedstawia dramatyczny los kobiety i jej męża - dezertera. Rozważa przy tej okazji ważkie problemy moralne i życiowe, ukazuje rozterki duchowe bohaterki, jej sąd nad samą sobą i śmierć, na którą siebie skazuje czując się współodpowiedzialna za przestępstwo męża. W opowieści Proszcza-nije s Matioroj, której akcja, podobnie jak pozostałych utworów, toczy się na Syberii,

511
RATUSZYNSKA Irina Borisowna
na przykładzie mieszkańców pewnej wsi, przewidzianej do likwidacji w związku z budową elektrowni wodnej, R. ukazuje ostre zderzenie autentycznych wartości, związanych z tradycją i religią z prymitywnymi wyobrażeniami o życiu, powstałymi pod wpływem cywilizacji i propagandy. Swoistym ciągiem dalszym przedstawionych w utworze zdarzeń jest fabuła opowieści Pożar 1985, której akcja została usytuowana w pewnym osiedlu, zamieszkanym przez ludność niedawno zatopionych wsi. Ukazuje w niej R. bezmyślne wyniszczanie syberyjskich lasów i destruktywne, demoralizujące oddziaływanie nowych warunków i ludzi z zewnątrz na życie wieśniaków. Ostatni utwór pod względem wartości artystycznych zdecydowanie jednak ustępuje poprzednim. W swojej prozie R. przedstawia epizody codziennego życia, które dzięki niezwykłemu zdarzeniu, stanowiącemu fundament fabuły, łączą się w jedną nierozerwalną całość. Ukazując współczesną powszedniość wiejską, a także nawiązując do przeszłości bohaterów, swoją uwagę kieruje R. przede wszystkim na ich świat wewnętrzny.
HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LES RN, Wy82.
Dz.: Ja zabył sprosif u Loszki, 1961; Kraj wozie sa-mogo nieba, 1966; Czełowiek s etogo święta, 1967;
Dieńgi dla Mani, 1968; Pośledni) srok, 1970; Wniz i wwierch po tieczeniju, 1972; Żywi i pomni, 1975;
Proszczanije s Matioroj, Nasz Sowr. 1976.10-11;
Powiesti, 1980; Wiek żywi - wiek lubi, 1982; Pożar, Nasz Sowr. 1985.7; Czto w stówie, czto za stówom?, 1987; Sibir', Sibir' (fragm. nowego utworu), Nasz Sowr. 1988.5.8; Bajkał, tamże 1989.7. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1984, 1990.
Lit.: W. Szyszow, Moskwa 1967.9; W. Giejdieko, tamże 1971.6; J. Sielezniow, Moł. Dw. 1973.10;
A. Boczarow, Oktiabr' 1975.6; W. Kasack, OEu. 1975.7; W. Baranów, LO 1975.12; W. Wasiljew, Nasz Sowr. 1976.6; E. Biedka, Lit. na Św. 1976. 3; E. Sidorow, LG 1977.26.1; O. Safynskij, W. Oskockij, J. Sielezniow, A. Owczarienko, E. Starikowa, Wopr. Lit. 1977.2; E. Pawlak, ML 1977.10 i w: tegoż Pamięć i trwanie. Warszawa 1980; W. lwierni. Kont. 1978.15; S. Poręba, ML
1978.11 i PH 1980.7/8; N. Tienditnik, 1978,1987;
I. Corten, RLJ 1979.114; G. Hosking, w: tegoż Beyond Socialist Realism, NY 1980; W. Beitz, Wei-marer Beitrage 1980.4 i ZSP 1982.2; R.-D. Kluge, w: Die russische Novelle, Dlisseldorf 1982; I. Zoło-tusskij, LO 1983.11; I. Diedkow, NM 1984.7; F. Czapczachow, LG 1985.7.8; R. Schaper, Munchen 1985; E. Starikowa, NM 1985.12; D. Gillespie, London 1986; S. Siemionowa, 1987; N. Kotien-ko, 1988; G. Hasenkamp, Wiesbaden 1990.
RATUSZYNSKA Irina Borisowna, 4.3.1954 Odessa, poetka. Wychowywała się w Odessie, wiersze zaczęła pisać mając 7 lat. Już w dzieciństwie dzięki lekturze utworów rosyjskich klasyków (Puszkin, Tiutczew, Dostojewski i in.) przesiąkła ideami prawosławia. Studiowała fizykę na uniwersytecie w Odessie i przez pewien czas pracowała zawodowo. W końcu 1979 przeniosła się do swego męża, Ukraińca z pochodzenia, do Kijowa, gdzie kontynuowała działalność literacką. Od końca 1979 razem z mężem włączyła się do działalności, mającej na celu obronę osób prześladowanych przez władzę sowiecką. 17. 9.1982 została aresztowana, a 3.3.1983 skazana (głównie za swe wiersze) na 7 lat pobytu w łagrach. Została osadzona w obozie na terytorium Mordwińskiej ASRR, gdzie nadal prowadziła walkę z panującym w ZSRR bezprawiem. Jej poezja, powstała w łagrze, krążyła w obiegu "" Samizdatu i ** Tamizdatu. Pierwsze utwory R. zostały opublikowane w zachodnich periodykach "Grani" (1982) i "Kontinient" (1983). W ślad za tym ukazały się drukiem w Niemczech i USA jej zbiorki poezji - Stichi 1984 (Wiersze) z przedmową I. Brodskiego, Wnie limitu 1986 (Ponad limit) wydany przez J. Kubła-nowskiego oraz Ja dożywa 1986 (Ja doczekam), opatrzony słowem wstępnym W. Aksionowa. Protesty opinii światowej przeciwko uwięzieniu R., która w tym czasie została przyjęta do międzynarodowego Pen-Ciubu, spowodowały jej zwolnienie z obozu 9.10.1986. W grudniu 1986 wyjechała z mężem do Wielkiej Brytanii. Zaproponowano

RAZUMOWSKA Ludmiła Nikołajewna
512
jej pracę wykładowcy na uniwersytecie w Chicago. Do kolejnego zbiorku Stichi 1988 włączyła 287 wierszy, powstałych w latach 1970-88. Pisze również utwory proza-torskie, m.in. na temat życia w kobiecych obozach pracy w byłym ZSRR. Jej poezja i proza jest tłumaczona na języki obce. 15.8. 1990 R. została zrehabilitowana, a 15.8.1990 anulowano w ZSRR decyzję z 14.5.1987 o pozbawieniu jej obywatelstwa sowieckiego. W 1990 na łamach miesięcznika "Zna-mia" opublikowano 16 jej wierszy. R. mieszka na stałe w Londynie, przejściowo w Chicago. Wiersze R. noszą piętno jej przekonań religijnych, "są rozmową z Bogiem". W każdym z nich, a zwłaszcza w około 150 napisanych w obozie utworach, opiera się na konkretnych przeżyciach i odzwierciedla stany fizyczne i psychiczne swych bohaterów, walczących z samowolą i przemocą władz. Temat duchowej niezależności człowieka w warunkach zakłamania i gwałtu, usankcjonowanych przez system totalitarny, przewija się przez całą jej twórczość. Tytuł zbiorku Wnie Umila nawiązuje do jej przeżyć z okresu pobytu w obozie. Zawarte tu wiersze przekraczały obowiązujący poetkę limit korespondencji. Poza bramy obozu zostały one przekazane nielegalnie. Pokora przed Bogiem i losem nie neguje w jej twórczości walki o wolność człowieka, o praworządność, dla której gotowa jest poświęcić życie. Przyroda, będąca podstawowym składnikiem jej obrazów i leksyki, a także przepełnione uczuciem wiersze miłosne i obecność pierwiastków humorystycznych przydają liryce R. charakter zrównoważony i subtelny. W wierszach, powstałych na emigracji, łączy wspomnienia i nostalgię, nowe wrażenia życiowe i reminiscencje literackie. Nowelisty-ka R. świadczy o bogactwie jej fantazji twórczej. Pastelowe, surrealistyczne obrazy napełnia w niej realiami i fantastyką, sennymi marzeniami i metafizyką. KV, Ka91.
Dz.: Stichi, Ann Arbor 1984; Wnie limita, FfM 1986; Ja dożywa, NY 1986; Skazka o triach goło-
wach, Tenafly (New York) 1986; Rasskazy i skaz-ki. Kont. 1986.49; Wiersze: RM 1985.28.5, 1987. 31.7, 1988.5.2 i 28.10, 1990.2.2; Rodnik 1989.10;
Znamia 1990.1; Stichi, London 1989; Sieryj - cwiet nadjeżdy, London 1989, fragm. Rodnik 1989.10. Lit.: W. Wołków, Kont. 1985.44; K. Sapgir, RM 1986.7.11; I. Iwask, tamże 1986.9.5; K. Gersten-meier, Die Welt 1986. 13.10 (zob. też 1987.10.6);
W. Potapow, RM 1987.1/2.5; M. Carlson, New York Times, Book Review 1987.28.6.
RAZUMOWSKA Ludmiła Nikołajewna, 2.
2.1946 Ryga, dramatopisarka. Nosi nazwisko ojczyma. Jej ojciec był Ormianinem, a matka Udmurtyjką. Ponieważ ojczym był wojskowym, musiała często zmieniać miejsce zamieszkania. Od 1959 mieszkała w Leningradzie. Po skończeniu szkoły została aktorką i występowała na prowincja W 1969--74 studiowała w instytucie teatru, muzyki i sztuki filmowej w Leningradzie. W 1978 kontynuując swoje wcześniejsze próby twórcze napisała sztukę Pod odnoj kryszej (Pod jednym dachem), która została wystawiona w Leningradzie. W 1978/79 doskonaliła kwalifikacje zawodowe na wyższych kursach teatralnych w instytucie teatralnym w Moskwie (GITIS). Jej następna sztuka - Son sta-rogo domu (Sen starego domu), powstała w 1979, została wystawiona po raz pierwszy w 1986, a opublikowana dopiero w 1989. W 1980 otrzymała od ministerstwa kultury ZSRR propozycję napisania sztuki o "trudnej młodzieży". W ten sposób powstała sztuka zatytułowana Dorogaja Jelena Siergiejew-na (Droga Helena Siergiejewna), która nie zyskała oficjalnej aprobaty, ponieważ wyrażała krytyczny stosunek do sowieckiej rzeczywistości. Wystawiona jesienią 1982 w Leningradzie, została szybko zakazana przez "" cenzurę i wycofana z repertuaru na początku 1983. Dzięki "" pieriestrojce sztuka wróciła na scenę w 1987. Kolejna sztuka R. -Miedieja (Medea), napisana w 1981, była grana tylko w teatrach prowincjonalnych. Z trudem przedostała się na sceny teatrów leningradzkich w 1986 jej sztuka Sad bież

513
REALIZM SOCJALISTYCZNY
ziemli (Sad bez ziemi), powstała w 1982. Następna sztuka pt. Majja z 1984 roku nie doczekała się żadnych przedstawień. Krótko utrzymała się na scenie sztuka Siostra moja -rusałoczka (Siostra moja - rusałka) z 1985. Na skutek zmian w polityce kulturalnej w okresie pieriestrojki sztuki R. bez przeszkód trafiły na sceny wielu teatrów. W 1989 zdołała wydać pierwszy zbiór swoich sztuk pt. Sad bież ziemli złożony z sześciu utworów. Najważniejszym utworem dramatycznym R. do 1989 pozostawała sztuka Doroga-ja Jelena Siergiejewna, w której autorka poddała ostrej krytyce młodzież sowiecką, zarzucając jej brak zasad moralnych oraz bezwzględność w dążeniu do kariery i wszelkich wygód. W sztuce Sad bież ziemli ukazała współczesną kobietę, która zdawszy sobie sprawę z własnej winy doznaje oczyszczenia moralnego. Jej oparciem stają się wartości duchowe, dzięki którym łatwiej znosi przeciwności losu i panuje nad swymi instynktami. W sztuce Wasza siestra i plennica... 1989 (Wasza siostra i więzień) R. przywołuje zdarzenia przeszłości, związane z losem Marii Stuart, które służą jako kanwa rozważań nad zasadniczymi kwestiami natury moralno-du-chowej.
RE.
Dz.: Siestra moja - rusałoczka, Sowr. Dram. 1986. l; Sad bież ziemli, 1989 (zawiera też: Pod odnoj..., Dorogaja..., Miedieja, Sad..., Majja, Siestra...)', Son starogo doma, w: Skwoznoje diejstwije, 1989; Wasza siestra i plennica, Sowr. Dram. 1991.2.
Lit.: I. Dworieckij, Sowr. Dram. 1986.1; E. Alek-siejewa, Sowietskaja Kultura 1988.5.3; I. Silina, Tie-atr 1989.9; P. Kuźmienko, Sowr. Dram. 1990.2.
REALIZM SOCJALISTYCZNY (socyalisti-czeskij riealizm), termin wyłącznie sowieckiej teorii literatury i sztuki, uzależnionej od czynników politycznych. Był od 1934 do lat 80. metodą obligatoryjnie obowiązującą literaturę, krytykę i historię literatury, a także wszystkie inne dziedziny sztuki. Ograniczenie sensu pojęcia "realizm" do ram ideologicznych ("socjalistyczny") uniemożliwia
traktowanie r.s. jako kierunku estetycznego. Dopiero polityka "* pieriestrojki doprowadziła do zerwania z jego dogmatami. I. Zo-łotusski określił go jako "teoretyczny fantom panujący nad literaturą przez 50 lat" (NM 1989.1, s. 236). Termin r.s. został po raz pierwszy użyty przez I. Gronskiego (20.5.1932), przewodniczącego komitetu organizacyjnego tworzącego się Związku Pisarzy ZSRR ("" uchwała partyjna z 23.4.1932, por. LG 1932.23.5), który wespół z W. Kirpotinem, kierownikiem działu literatury pięknej KC WKP(b) usilnie go propagował w 1932/33. Pojęcie to było stosowane również wstecz w odniesieniu do poprzednich utworów, które poczynając od powieści M. Gorkiego Mat' 1907 zostały uznane za wzorcowe przykłady r.s. Definicja r.s., sformułowana w pierwszym statucie ZP ZSRR w 1934, mimo swej nieścisłości pozostała punktem wyjściowym wszystkich późniejszych jej odmian. Określała r.s. jako "zasadniczą metodę radzieckiej literatury pięknej i krytyki literackiej, która wymaga od artysty prawdziwego, historycznie konkretnego odzwierciedlenia rzeczywistości w jej rewolucyjnym rozwoju. Przy tym prawdziwość i historyczna konkretność artystycznego odzwierciedlenia rzeczywistości winny łączyć się z zadaniem ideowego przekształcenia i wychowania mas pracujących w duchu socjalizmu". Odpowiedni ustęp statutu ZP z 1971 brzmi: "R.s., oparty na zasadach partyjności i ludowości, przedstawiający rzeczywistość prawdziwie, historycznie konkretnie, w jej rewolucyjnym rozwoju, jest wypróbowaną metodą twórczą sowieckiej literatury. R.s. zapewnił literaturze sowieckiej wybitne zdobycze. Mając do dyspozycji niewyczerpane bogactwo środków artystycznych i stylów, otwiera różnorodne możliwości przejawu indywidualnej inicjatywy twórczej i nowatorstwa we wszystkich gatunkach literackich". U podstaw r.s. leżał pogląd o literaturze jako narzędziu ideologicznej partyjnej propagandy. Literatura miała wspierać partię w jej walce o komunistyczną przyszłość. Według formuły, przypisywanej

REALIZM SOCJALISTYCZNY 514
Stalinowi, pisarze w latach 1934-53 byli traktowani jako "inżynierowie dusz ludzkich". Zasada "• partyjności wymagała od twórców, krytyków i historyków literatury rezygnacji z empirycznie poznanej prawdy na rzecz prawdy partyjnej. Winni byli zatem pisać nie zgodnie z zasadą obiektywizmu, lecz z tym, co partia uznała za typowe i właściwe. Ściślej mówiąc r.s. domagał się od pisarzy kłamstwa. Żądanie "historycznie konkretnego odzwierciedlenia rzeczywistości w jej rewolucyjnym rozwoju" oznaczało ukazywanie wszystkich zjawisk przeszłości, teraźniejszości i przyszłości z pozycji materializmu historycznego, zgodnie z ówczesną jego interpretacją partyjną. A. Fadiejew musiał np. przerobić w 1947 wyróżnioną nagrodą Stalinowską powieść Mołodaja gwardija 1945 (Młoda gwardia), ponieważ partia zażądała mocniejszego zaakcentowania swej kierowniczej roli w organizacji przedstawionej w utworze walki partyzanckiej. Ukazywanie współczesności "w jej rewolucyjnym rozwoju" należało rozumieć jako rezygnację z przedstawienia niedoskonałej rzeczywistości realnej na rzecz oczekiwanego idealnego jej stanu (raju proletariackiego). L. Ti-mofiejew, jeden z czołowych teoretyków r.s. w 1952 pisał: "Przyszłość zarysowuje się jako jutro, już kształtujące się w dniu dzisiejszym i promieniujące na niego swoim światłem". Z identycznych, obcych realizmowi przesłanek zrodziły się wyobrażenia o "bohaterze pozytywnym", który miał być wzorem budowniczego nowego życia, jednostką przodującą, pozbawioną jakichkolwiek wątpliwości i skaz. Tak widziana idealna postać komunistycznego jutra miała być głównym bohaterem dzieł r.s. Analogicznie do tego r.s. żądał od każdego dzieła "optymizmu", który winien był odzwierciedlać komunistyczną wiarę w postęp oraz zapobiegać nastrojom przygnębienia i nieszczęścia. Opisywanie klęski wojsk sowieckich w czasie II wojny światowej oraz cierpień ludzkich było sprzeczne z zasadami r.s. W przypadku ich ukazywania wydźwięk optymistyczny oraz przedstawienie pozytywnych stron musiały dominować. Znamiennym przykładem wewnętrznej sprzeczności terminu r.s. jest tytuł sztuki W. Wiszniewskiego Optimisticzeskaja tragedija 1932 (Tragedia optymistyczna). Często celem zamaskowania oderwania się r.s. od rzeczywistości stosowano określenie "romantyka rewolucyjna" ("riewolucyonnaja romantika"). W połowie lat 30. do już istniejących postulatów r.s. dołączono zasadę "ludowości" ("narodnost"'). Nawiązując do tendencji, jakie w środowisku pewnej części rosyjskiej inteligencji zarysowały się w drugiej połowie XIX w., oznaczała konieczność demokratyzacji języka, czyli jego dostosowania do możliwości percepcyjnych masowego odbiorcy oraz wykorzystania zwrotów i przysłów ludowych. Zasada tak rozumianej "ludowości" służyła m.in. zwalczaniu ** symbolizmu, ** futuryzmu i wszelkiego rodzaju sztuki eksperymentalnej. Teoria r.s. miała zasięg ponadnarodowy, odpowiadający pod tym względem mesjanistycznemu przekonaniu komunistów o zwycięstwie ich ideologii na całym świecie i po II wojnie światowej została przeniesiona na grunt państw, które znalazły się w sferze sowieckich wpływów. Jedną z charakterystycznych zasad r.s. był również patriotyzm, tj. ograniczanie się głównie do ZSRR jako miejsca akcji i podkreślanie wyższości wszystkiego, co sowieckie, zwłaszcza rosyjskie. W przypadku pisarzy państw zachodnich lub rozwijających się termin r.s. stosowano w odniesieniu do tych, których komunistyczna, prosowiecka orientacja uzyskała pozytywną ocenę i uznanie. W gruncie rzeczy termin r.s. dotyczył treści dzieła sztuki, a nie jego formy. W związku z tym estetyczne zadania sztuki były poważnie lekceważone przez pisarzy, krytyków i historyków literatury. Poczynając od 1934 postulaty r.s. były propagowane, zalecane i wykonywane z różnym skutkiem. Uchylanie się od ich realizacji mogło spowodować utratę praw "pisarza sowieckiego", wykluczenie ze Związku Pisarzy, a nawet wtrącenie do obozu i skazanie na śmierć w przypadku ukazania rzeczywistości

515 REHABILITACJA
w sposób niezgodny z wymogiem "rewolucyjnego rozwoju", czyli gdyby uwagi na temat istniejącego porządku uznane zostały za wrogą działalność, przynoszącą szkodę sowieckiemu systemowi. Krytyka rzeczywistości w formie ironii i satyry była r.s. obca, o czym świadczyło np. prześladowanie M. Zoszczenki i M. Bułhakowa. Po śmierci Stalina r.s. został pośrednio, lecz ostro zaatakowany i obarczony winą za upadek literatury sowieckiej. Ówczesne żądania szczerości, prawdziwości konfliktów, ukazywania ludzi wątpiących i cierpiących oraz utworów, pozbawionych sztucznych finałów, wysuwane przez znanych pisarzy i krytyków, świadczyły o rozbieżności między r.s. a realną rzeczywistością. Próby uwzględnienia tych liberalnych postulatów w niektórych utworach okresu ** odwilży spotkały się z ostrą krytyką zwolenników r.s. Głównym powodem zarzutów stał się obiektywny obraz ujemnych stron sowieckiej rzeczywistości. Jak słusznie wykazał w swym eseju A. Siniawski, analogii do r.s. należy szukać nie w realizmie XIX, lecz w klasycyzmie XVIII w. Wieloznaczność terminu była powodem licznych pseu-dodyskusji, które nie wnosiły nic istotnego do interpretacji r.s. i jego zasad. Taki np. charakter na początku lat 70. miała polemika na temat wzajemnych relacji między "sztuką socjalistyczną" a "sztuką demokratyczną". "" Pieriestrojka spowodowała, że już w końcu lat 80. postulaty r.s. utraciły swoje znaczenie. Odtąd terminem tym posługiwali się tylko niektórzy funkcjonariusze literaccy. W projekcie nowego statutu ZP określenie r.s. już nie występuje (LG 1989. 22. 3). Po upadku ZSRR w 1991 pojęcie to zachowało jedynie swój sens historyczny.
HRL, KLE, LES.
Lit.: W. Kirpotin, Lit. Kritik 1933.1.3; K.E. Har-per, Controversy in Soviet Lit. Criticism on the Do-ctrine of Socialist Realism, Diss. Columbia Univ. 1950; L. Timofiejew, Oktiabr' 1952.4; G.A. Wet-ter, Der dialektische Materialismus, 1952; H. Er-molaev, Soviet Lit. Theories 1917-1934. The Ge-nesis of Socialist Realism, Berkeley 1963, oraz w:
Sowietsystem und Demokrat. Gesellschaft, t. 5, Freiburg 1972; A. Buszmin, Ruś. Lit. 1963.4, 1964.4; A. Tierc (A. Siniawskij), Czfo takoje socyalisticzeskij riealizm, w. tegoż Fantasticzeskije powiesti, NY 1967; C. V. James, Soviet Socialist Realism. Origins and Theory, London 1973; J.-U. Peters, ZSIPh. 1974.2; A. Owczarienko, Socyalisticzeskij riealizm, 1977; E. Możeiko, Der sociali-stische Realismus - Theorie, Entwicklung und Ver-sagen einer Literatur-Methode, Bonn 1977; D.F. Marków, Problemy tieorii socyalisticzeskogo rieali-zma, 1978 i Wopr. Lit. 1983.1; V. Terras, SEEJ 1979; H. Giinther, Stuttgart 1984; M. Gołubkow, LG 1988.24.8; Otkazywatsia li nam ot socyalisticzeskogo riealizma?, LG 1988.25.5 i 7.9 (por. Tie-atr 1989.5); A. Eijaszewicz, Zwiezda 1988.12 i 1989.1; I. Zołotusskij, NM 1989.1; A. Owczarienko - I. Gronskij (listy), Wopr. Lit. 1989.2;
W. Czałmajew, Wiestnik Akadiemii Nauk SSSR 1991.1.
REHABILITACJA, akt prawny anulujący wyrok sądu i przywracający poprzednie prawa. W przypadku pisarzy należy rozróżniać ich r. jako obywateli sowieckich na podstawie odnośnego aktu prawnego (niekiedy orzeczenie za każdy wyrok rozpatrywano oddzielnie) oraz jako twórców, co oznaczało przywrócenie im członkostwa w ZP. W okresie "* odwilży r. była zjawiskiem częstym, zwłaszcza po XX zjeździe partii w 1956 i uchwale KC "O przezwyciężeniu kultu jednostki i jego skutków" (Prawda 1956.2.7). Dokument ten potwierdzał, że "poważnie została naruszona sowiecka praworządność, że dopuszczono się masowych represji", w wyniku których "niesłusznie ucierpiało wielu uczciwych członków partii i bezpartyjnych ludzi sowieckich". Nowa fala r. nadeszła w okresie "* pieriestrojki, kiedy wydalonym z ZP za rządów Breżniewa twórcom przywrócono członkostwo, a ich zabronione dotąd utwory uzyskiwały możność druku w ZSRR. Formy stosowanych wobec pisarzy represji były różne. Oscylowały między potępieniem społecznym (np. za odchylenia troc-kistowskie, kosmopolityczne lub formalizm) a karą śmierci. Jako kary pośrednie stosowa-

REHABILITACJA
516
no zakaz druku lub wystawienia utworów, zwolnienie z pracy i pozbawienie mieszkania, zesłanie, więzienie lub skierowanie do łagru. Tak np. O. Mandelsztam po dwukrotnym aresztowaniu został wysłany do obozu, gdzie zmarł. Ocaleli i powrócili z więzień i łagrów B. Cziczibabin, J. Dombrowski, J. Ginzburg, P. Slotow, W. Szałamow i A. Żygulin. N. Zabołocki kilka lat spędził w łagrze, następnie był na zesłaniu, skąd powrócił do Moskwy. N. Korżawin, podobnie jak większość twórców skazanych na pobyt w obozach, po odbyciu kary nie uzyskał zgody na powrót do Moskwy. Spośród pisarzy, wymienionych w niniejszym "Leksykonie", wielu padło ofiarami represji (ich wykaz zob. w haśle GUŁag i lit.) Aresztowanie pisarza powodowało automatycznie wykluczenie z ZP, a następnie świadome i całkowite usunięcie z literatury sowieckiej. Utwory prześladowanego twórcy przestawały ukazywać się drukiem, jego książki usuwano z bibliotek i pomijano w pracach badawczych i w kompendiach literackich. W tym względzie represje z lat 30. różniły się od sankcji, stosowanych w latach 20., kiedy np. wiersze N. Gumilowa ukazywały się drukiem także po jego rozstrzelaniu. Nieliczne przypadki r. (np. A. Afinogienowa i O. Bergholc) zdarzały się już w czasach stalinowskich, lecz po łagrach i zesłaniach represjonowani twórcy z reguły nie powracali do normalnego życia i literatury, przy czym fakty prześladowań utrzymywano w tajemnicy. Pośrednią informacją o r. po śmierci Stalina były komunikaty, zamieszczane niekiedy na łamach "Litieraturnoj Gaziety", w których podawano do publicznej wiadomości fakt powołania komisji, mającej się zająć spuścizną literacką jakiegoś twórcy. W artykułach, poświęconych pisarzom prześladowanym, zawartych w "Kratkoj Litieraturnoj encykłopiedii" 1962-75 (do t. 8) zastosowano stereotypową formułę: "był niesłusznie represjonowany, został zrehabilitowany pośmiertnie". W większości wypadków z oficjalnego dokumentu o r. rodzina po raz pierwszy dowiadywała się
o śmierci ofiary. Przy czym informacja o dacie zgonu była najczęściej fałszywa. R. niekiedy pociągała za sobą skutki ekonomiczne (przyznanie renty). Stwarzała również szansę powrotu represjonowanych pisarzy do literatury. Wielu twórców, wykreślonych z literatury bez sądowych i administracyjnych sankcji, powróciło do niej już w okresie odwilży (1955-1964), inni w latach pieriestrojki (od 1985). Przemilczani twórcy powracali do literatury również w "okresie zastoju" (1964-1985). O ich literackiej rehabilitacji decydowali redaktorzy ówczesnych pism (często w porozumieniu z KC KPZR) za zgodą cenzury. W ten sposób m.in. rozpoczął się powrót twórczości M. Cwietajewej, M. Bułhakowa i J. Oleszy. Skala owych powrotów była różna. Niektórzy twórcy po r. drukowali swoje utwory systematycznie, inni w końcu lat 50. zdołali wydać tylko pojedyncze zbiorki. Typowym zjawiskiem r. z okresu odwilży było traktowanie poszczególnych pisarzy w sposób jednostronny i wybiórczy. Ujawniano niekiedy drugorzędne, nieistotne pozycje ich dorobku literackiego (np. książki dla dzieci), innym razem włączano utwory tylko do antologii. Dzieła sporej grupy pomijanych przez kilka dziesięcioleci pisarzy opublikowano w ZSRR po 1973. Znaleźli się wśród nich O. Mandelsztam (1973), I. Siewierianin (1975), F. Sołogub (1975), Wiacz. Iwanów (1976), B. Pilniak (1976), N. Klujew (1977, 1981), M. Wołoszyn (1977), A. Riemizow (1978) i S. Kłyczkow (1985). Zbiorki ich utworów wybranych wydawano w stosunkowo niedużych, jednorazowych nakładach, przewidzianych raczej do sprzedaży za granicą. Wielu pisarzy, w tym również D. Mierieźkowskiego i L. Łunca nie uwzględniano w planach wydawniczych do końca lat 80. Od 1986 zarysowało się w ZSRR ogromne ożywienie ruchu wydawniczego. Nowa fala publikacji już do 1989 ogarnęła sporą część twórców pierwszej "* emigracji (W. Chodasiewicz, G. Iwanów, W. Nabokow, I. Szmielow, B. Zajcew, J. Za-miatin i in.), nielicznych przedstawicieli dru-

517
REJN Jewgienij Borisowicz
giej (pojedyncze utwory I. Jełagina, D. Kle-nowskiego, N. Morszena, N. Narokowa), wielu pisarzy trzeciej (W. Aksionow, I. Brodski, A. Galicz, N. Korżawin, Wikt. Nie-krasow, S. Sokołów, A. Sołżenicyn, W. Woj-nowicz i in.) oraz wszystkich pozostających w ZSRR autorów almanachu "Mietropol" (F. Iskander, S. Lipkin, I. Lisnianska i J. Popów). Wydane zostały również dotychczas pomijane bądź zakazane utwory A. Achma-towej, L. Czukowskiej, J. Dombrowskiego, W. Dudincewa, W. Grossmana, N. Gumilo-wa, B. Pasternaka, A. Płatonowa, B. Słuckie-go, W. Szałamowa i wielu innych. Włączenie rehabilitowanych twórców do procesu histo-rycznoliterackiego było bardzo niewspółmierne. Tak np. w akademickim wydaniu historii literatury rosyjskiej z 1967 M. Kolco-wowi poświęcono odrębny rozdział, podczas gdy o B. Pilniaku mówi się tam sporadycznie i niechętnie. W sowieckich publikacjach rzadko informowano o r. i o krzywdach wyrządzonych ofiarom (zwłaszcza za rządów Breżniewa). W trzecim wydaniu "Bolszoj so-wietskoj encykłopiedii" (1970-81) pomija się milczeniem i jedno, i drugie. W latach pieriestrojki r. w dziedzinie literatury ogarnęła znacznie szersze obszary niż w okresie odwilży. Do 1991 objęła także pisarzy trzeciej fali emigracji, spośród których kilku wybitnym autorom decyzją Prezydium Rady Najwyższej ZSRR zostało przywrócone obywatelstwo sowieckie. 29.7.1990 przyznano je ponownie W. Maksimowowi i A. Zinowje-wowi, a 15.8.1990 W. Aksionowi, I. Ratu-szynskiej, A. Sołżenicynowi, W. Tarsisowi, G. Władimowowi i W. Wojnowiczowi. Przy ZP została powołana specjalna komisja, której zadaniem jest gruntowne zbadanie wszystkich aktów przemocy i represji w środowisku pisarskim. Szeroko rozpowszechniane są do niedawna zabronione dzieła rosyjskich twórców emigracyjnych. Trwają energiczne próby, mające na celu scalenie literatury rosyjskiej XX wieku, ogarnięcia jej jako jednego, nieprzerwanego procesu, ściśle związanego z tradycją jej poprzednich etapów rozwoju.
1. Akty prawne: Ob amnisti. Ukaz ot 27.3.1953 g., w: Sbornik zakonów SSSR 1938-1967, 1968. s. 627-628; O prieodolenii kulta licznosti i jego pos-ledstwij. Postanowienie CK KPSS ot 30.6.1956, Prawda 1956.2.7; Tekst wyroku sądu w sprawie R., w: Ż. Miedwiediew, Diesiaf let pośle "Odnogo dnia Iwana Dienisowicza", London 1973, s. 38-40.
2. Lit.: S. Sztut, NM 1956.9; A. Makarow, Znamia 1958.4; H. McLean, Problems of Communism 1970.3/4.
3. Świadectwa literackie: opisy życia w łagrach (A. Ałdan-Siemionow, E. Ginzburg, W. Grossman, A. Sołżenicyn, W. Szałamow, B. Szyriajew), ukazanie losu więźniów i zesłańców (A. Sołżenicyn, Rakowy] korpus, Paris 1968; A. Amairik, Nie-zetannoje putieszestwije w Sibir', NY 1970;
N. Mandelsztam, Wospominanija, NY 1970;
J. Nagibin, Wstań i idi, 1987), przedstawienie problemów ludzi zwolnionych z łagrów (książki W. Kawierina, Wikt. Niekrasowa, G. Władimowa). "* GUŁag i literatura, "" Pieriestrojka.
REJN Jewgienij Borisowicz, 29.12.1935 Leningrad, poeta. Studiował budowę maszyn w instytucie technologii w Leningradzie. Przyjaźnił się z D. Bobyszewem, A. Najma-nem, a później także z I. Brodskim. Jego wiersze były rozpowszechniane za pośrednictwem "* Samizdatu. Niektóre ważniejsze utwory z wczesnego okresu twórczości zamieścił w czasopiśmie "Sintaksis". Od 1964 dorywczo współpracował z wytwórnią filmów dokumentalnych, pisał książki dla dzieci (12), a także tłumaczył utwory poetów zachodnioeuropejskich. W ZSRR do 1984 zdołał wydać niewiele odrębnych wierszy. Od 1965 jego utwory były drukowane w zagranicznych periodykach ("Grani", "Kow-czeg" i in.). W 1979 almanach "Mietropol" zamieścił na swych łamach 22 wiersze R. Pierwszy zbiorek wierszy pt. Imiona mostów (Nazwy mostów) wydał R. w 1984. Umieścił w nim zaledwie 76 utworów z całego swego 30-letniego dorobku poetyckiego. Niewielką jego część uwzględnił także w tomiku następnym, zatytułowanym Bieriegowaja połosa 1989 (Pas nadbrzeżny). "* Pieriestrojka umożliwiła R. uzyskanie członkostwa ZP

REJSNER Larisa Michajłowna
518
w 1987. W 1991 przeniósł się z Leningradu do Moskwy. Liryka R. ma charakter oso-bisto-spowiedniczy. Poeta oddaje własne przeżycia za pośrednictwem opisywanych zjawisk i zdarzeń (spotkań, podróży, wrażeń). Prezentując je w zwięzłej, niemal pro-zatorskiej formie, tylko nieznacznie zabarwia pierwiastkiem subiektywno-duchowym. Często kształtuje wiersze w formie ballady, nadając opisywanym zdarzeniom napięty, dramatyczny charakter. Liczne wiersze (np. Katantin) poświęcił kobietom, a także problematyce społeczno-politycznej. W jednym z nich pt. Sosied Kotów (Sąsiad Kotów) mówi o szpiclu i donosicielu, który denuncjuje mieszkańców pewnego lokalu wielorodzinnego. Zestawienie pierwszej redakcji tego utworu (Grani 1965. 58, s. 183) z tekstem opublikowanym w zbiorku Imiena mostów pozwala stwierdzić, że autor, przygotowując wiersz do druku w wydawnictwie sowieckim, nieco stonował swoją krytykę ze względu na "" cenzurę. Kłopoty codziennego życia ukazuje w ich zewnętrznych przejawach (zabiegi o poprawienie sytuacji materialnej i warunków mieszkaniowych), a także poprzez przeżycia wewnętrzne, ujawniające rozterki z powodu nieudanego życia. Styl jego wierszy odznacza się dokładnością, wielką prostotą i klarownością.
Dz.: Imiena mostów, 1984; Bieriegowaja połosa, 1989; Protiw czasowo] striełki, Ann Arbor 1991. Wiersze: Grani 1965.58; Kowczeg 1978.2; Mie-tropol, Ann Arbor 1979; Czast' Rieczi, NY 1980. l; NM 1982.2; Ju. 1987.7; Niewa 1987.10; LG 1988.6.7; Znamia 1989.7; Awrora 1989.7; NM 1990.1; Ogoniok 1990.20; Zwiezda 1990.10. Lit: E. Jewtuszenko, LR 1984.3.8; D. Bobyszew, Kont. 1985.44; A Istogina, LO 1985.9; A. Mieży-row, LG 1990.20.10; E. Skulskaja, Niewa 1991.4.
REJSNER Larisa Michajłowna, 13.(1.)5. 1895 Lublin - 9.2.1926 Moskwa, prozaik. Córka profesora prawa, dzieciństwo spędziła w Tomsku. W 1903-07 mieszkała w Niemczech, wykształcenie średnie i wyższe (studia medyczne z zakresu neurologii i filologiczne) uzyskała w Petersburgu. Działalność literacką rozpoczęła w 1913. Razem z ojcem, należącym do grona inteligencji o poglądach rewolucyjnych, w 1915-16 wydawała pismo literackie "Rudin". Po przewrocie związała się z bolszewikami. W 1918 wstąpiła do WKP(b) i jako pierwsza kobieta została komisarzem, przydzielonym do sztabu generalnego marynarki wojennej. Posłużyła za pierwowzór postaci głównej bohaterki "Optimisticzeskoj tragiedii" (Tragedii optymistycznej) W. Wiszniewskiego. W 1921-23 mieszkała w Afganistanie wraz z mężem ambasadorem F. Raskolnikowem. W 1923/24 dwukrotnie odwiedziła Niemcy, później pracowała w redakcji gazety "Izwiestija" i jako korespondentka odbywała podróże po kraju. Zmarła na tyfus. Od 1928 mówiono o niej coraz mniej, a od 1936 na 20 lat została skazana na zupełne zapomnienie. Debiutowała sztuką Attantida 1913 (Atlantyda), napisaną pod wpływem L. Andriejewa. Przedstawiała w niej heroiczny czyn młodego bohatera, który, by uratować ludzkość, złożył w ofierze własne życie. W czasopiśmie "Rudin" zamieszczała swoje symbolistyczne i ak-meistyczne wiersze oraz artykuły krytycznoliterackie. Utwory, powstałe po 1917, związane są z miejscami jej ówczesnych podróży i nasycone rewolucyjną i polityczną problematyką. Poetyckie reportaże R., zebrane w książkach Front 1918-22, Afganistan 1922-25, Gamburg na bamkadach 1924 (Hamburg na barykadach) i W stronie Gin-dienburga 1925 (W kraju Hindenburga) pochodzą z lat wojny domowej i późniejszej pracy dziennikarskiej. Ekspresjonistyczny, metaforyczny styl prozy, za pomocą którego usiłowała oddać patos czasów, budził niechęć i sprzeciw krytyków proletariackich. Owa poetyka podnosiła jednak rangę artystyczną jej utworów, urastających ponad poziom zwykłej publicystyki i prezentujących bogaty, nasycony rozległymi skojarzeniami obraz epoki.
KLE, LE, LES, RSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Attantida, Szypownik 1913.21; Afganistan,

519
RELIGIA I LITERATURA
1925; Gamburg na barrikadach, 1925; W stronie Gindienburga, 1926; Front, 1928. Sobr. socz. w 2-ch tt., 1928; Izbr., 1958,1965,1980. Lit.: N. Smirnow, NM 1926.3 i 1929.2; I. Kramów, Moskwa, 1957.4 i w: Ł. R., Izbr., 1980;
N. Taktaszewa, Moskwa 1965.9; M. Roszczin, NM 1966.2; E. Łandau, Prostor 1967.8; L. R. w wospominanijach sownemiennilww, red. I. Nau-mowa, 1969; S. Żytomirskaja, LG 1975.21.5;
E. Sołowiej, 1985.
RELIGIA I LITERATURA. Problem chrześcijaństwa, czyli całokształt zagadnień związanych z problematyką religijną i metafizyczną w literaturze rosyjskiej XX wieku, ma ścisły związek z antyreligijną polityką rządu sowieckiego po przewrocie bolszewickim w 1917. Za pomocą "• cenzury i poprzez okrutne prześladowanie duchowieństwa i ludzi wierzących partia zgodnie z założeniami marksizmu usiłowała całkowicie wykorzenić myśl religijną. Dzisiaj, z pozycji lat 90. można stwierdzić, że pełna realizacja tego planu nie była możliwa. Świadomość religijna, znacznie osłabiona w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku, odrodziła się ponownie na początku XX. Znalazło to jaskrawe odbicie w literaturze rosyjskiej "" srebrnego wieku, której najważniejszymi twórcami byli symboliści. A. Riemizow, który stapiał w swoich klechdach w jedną całość elementy chrześcijaństwa biblijnego, tradycję ojców świętych Kościoła i rosyjskie podania ludowe, stworzył prawdziwie religijne utwory, które znakomicie wskrzeszają wydarzenia Nowego Testamentu i żywoty świętych. Obraz Sofii w poezji symbolistów pogłębił wiedzę o duchowych podstawach istnienia. W opowieści luda Iskariot 1907 (Judasz Iskariota) ateistycznie usposobiony L. An-driejew obok dowolnie zinterpretowanej postaci zdrajcy narysował prawdziwy obraz Chrystusa. Ukazując Jezusa Chrystusa na czele grupy czerwonoarmistów, rozprawiających się ze starym światem i wyszydzających rosyjskie tradycje prawosławne, A. Błok w poemacie Dwienadcat' 1918 (Dwunastu)
uległ wizji, wprawiającej w zdumienie jego samego i stworzył symboliczny obraz, który do dziś jest interpretowany rozmaicie. W. Maj akowski należał do grona autorów aktywnie zwalczających religię. Wiersze takich twórców, którzy jak np. A. Achmatowa i N. Gumilow pozostali w Rosji i podejmowali motywy chrześcijańskie, nie były ogłaszane drukiem. Wielu twórców emigracyjnych uświadomiło sobie, że to oni powinni chronić i utrwalać tradycje religijne. I. Szmielow szczegółowo odtworzył tradycyjny kalendarz codziennego życia, unormowany i sprawdzony w ciągu wielu wieków chrześcijaństwa (Leto Gospodnie 1933-48, Rok Pański), a B. Zajcew opisał życie świętego Siergija Radonieżskiego. Postaci Chrystusa liczne swe dzieła filozoficzno-religijne poświęcił D. Mierieżkowski. Religijny charakter mają też wiersze jego żony Z. Gippius i ich sekretarza, poety W. Złobina. Świadectwem głębokiego przenikania do sfery duchowej człowieka jest twórczość W. Naboko-wa. Wiele wierszy, a także misteria o treści ściśle religijnej napisała zakonnica Matka Maria. Twórczość A. Biełego oparta jest na antropozofii, a utwory Wiacz. Iwanowa stanowią swoistą syntezę greckiej mitologii i myśli chrześcijańskiej. Tematyka religijna zajmuje wiele miejsca w twórczości I. Nowgo-roda-Siewierskiego, czego dowodem są liczne wiersze o Matce Boskiej i legendy syberyjskie. N. Rierich, który bardzo wcześnie zwrócił się ku buddyzmowi, utrwalił zesłaną mu z góry mądrość duchową w swych wierszach, legendach o Szambale i w notatkach, dotykających zagadnień religijno-etycznych. Zapatrywania i mity rosyjskiego prawosławia i innych religii świata w swej prozie, nasyconej problematyką autobiograficzną i moralno-etyczną, przedstawił W. Linden-berg, a G. Piesków w "magicznych" opowiadaniach ukazał zjawiska nie dające się wytłumaczyć rozumowo. F. Stiepun, podobnie jak Lindenberg, swoją twórczością, opartą na fundamentach religii prawosławnej, sprzyjał popularyzacji tradycyjnej kultury rosyjskiej

RELIGIA I LITERATURA
520
w Niemczech. J. Terapiano oprócz licznych wierszy o tematyce religijnej napisał opowieść, której akcja ma związek z tybetańską Szambalą. Tematyki religijnej dotyczy nieraz liryka refleksyjno-filozoficzna W. Smoleńskiego. W opowiadaniu Wo jedinu iż subbot (Pewnego razu w sobotę) S. Rafalski podkreślił fundamentalne dla chrześcijaństwa znaczenie Zmartwychwstania Pańskiego, a w opowieści Iskuszenije otca Afanasija 1956 (Kuszenie ojca Afanasija), pokazał duchową siłę religii w ateistycznej Rosji. D. Knut nawiązał w swoich wierszach do przebogatej, historycznej i religijnej tradycji narodu żydowskiego. U podstaw religijnej poezji I. Iwaska tkwią wierzenia staromeksykań-skie i średniowieczna mistyka angielska. N. Ocup sięgał w swoich wierszach po motywy chrześcijańskie, a ponadto napisał dramat o tematyce biblijnej. Twórczość W. Warszawskiego służyła krzewieniu chrześcijańskiej idei miłości bliźniego wśród ludzi.
Druga fala emigracji, powstała w latach minionej wojny, dostarczyła nowych świadectw faktograficznych i literackich, potwierdzających obecność myśli chrześcijańskiej w Rosji czasów stalinowskich, mimo szalejącego tam wówczas terroru, prześladowania duchowieństwa i niszczenia obiektów sakralnych. Większość wierszy D. Klenowskiego, ujawniających jego związek z religią chrześcijańską i antropozofią, dotyczy rzeczywistości królestwa niebieskiego. Podobnie jak W. Lindenberg, N. Rierich i niektórzy inni twórcy łączyli chrześcijaństwo z przekonaniem o reinkarnacji duszy człowieka w życiu ziemskim. Poglądy te podzielał w swoich wierszach W. Pierieleszyn, który w czasie pobytu na emigracji w Harbinie przez kilka lat był mnichem. B. Szyriajew opisał swoje chrześcijańskie doświadczenia, wyniesione z łagru na Wyspach Sołowieckich. Wiersze o tematyce religijnej pisali również O. An-stiej, W. Sinkiewicz, J. Tauber i inni poeci drugiej emigracji.
Klimat ** odwilży po śmierci Stalina spowodował, że "obecny w obrębie literatury sowieckiej nurt religijny uzyskał dostęp do druku" (Steininger, s. 147), chociaż w bardzo ograniczonym jeszcze zakresie. Powieść B. Pasternaka Doktor Żywago, wyraźnie świadcząca o chrześcijańskiej orientacji autora i zakończona wierszami o tematyce religijnej, została w ZSRR zabroniona, a jej wydanie na Zachodzie w końcu lat 50. zapoczątkowało lawinę publikacji utworów pisarzy rosyjskich w wydawnictwach zagranicznych. Wiersze o tematyce religijnej zaczął ogłaszać A. Tarkowski, znany dotąd wyłącznie jako tłumacz. W swoich wierszach i prozie W. Sołouchin wystąpił w obronie historycznej i duchowej wartości rosyjskich ikon, apelując o uratowanie ich przed grożącym zapomnieniem i zniszczeniem. Opowiadanie A. Soł-żemcynaMatrionin dwór 1963 (Zagroda Ma-triony) tworzyło podwaliny rosyjskiej "" prozy wiejskiej. Pisarze tego nurtu - W. Astaf-jew, W. Sołouchin i W. Biełow - zdziałali wiele w obronie wiary i zatroszczyli się o przekazanie społeczeństwu podstawowej wiedzy o chrześcijaństwie. W tej tradycji świadomie umieszcza swe dzieła W. Raspu-tin. Nuta religijna zabrzmiała w niektórych wierszach O. Czuchoncewa z okresu breż-niewowskiego. Publikacja powieści M. Buł-hakowa Mastier i Margania (Mistrz i Małgorzata) w 1966/67, mimo daleko idących odstępstw od tekstu biblijnego (w scenach przedstawiających Chrystusa, ukazanego wyłącznie jako człowieka, i Poncjusza Piłata), była dla czytelników sowieckich niezwykle ważnym etapem odrodzenia ich świadomości religijnej. Utwory F. Swietowa, ukazujące wewnętrzne wyzwolenie się jednostki od usankcjonowanej systemowo przemocy i ograniczeń poprzez nawrót do chrześcijaństwa, z braku możliwości druku w ZSRR zostały opublikowane na Zachodzie, czego konsekwencją było uwięzienie autora i późniejsze jego zesłanie. W całkowitym zapomnieniu do okresu "" pieriestrojki pozostawała religijna, w dużej mierze wizjonerska twórczość Daniiła Andriejewa z lat 50. Literatura trzeciej fali emigracji na skutek

521
RELIGIA I LITERATURA
ateistycznego wychowania jej twórców ma charakter wyraźnie mniej religijny niż pierwszej. Jednak pisarze, którzy zdołali przezwyciężyć poglądy materialistyczno-marksi-stowskie i poznać duchowe fundamenty istnienia, otwarcie wystąpili w obronie wiary. W odróżnieniu od twórców, pozostających do pieriestrojki w ZSRR, mogli to czynić bez ograniczeń i konsekwencji. Przez twórczość W. Maksimowa przewija się myśl, że powrót do chrześcijaństwa to jedyna droga przezwyciężenia upadku moralnego, do którego przywiodły sowieckie metody wychowawcze. Utwory I. Brodskiego od wczesnego okresu twórczości łączył ścisły związek z angielską poezją mistyczną, a równocześnie występowały w nich motywy zaczerpnięte z Nowego Testamentu. Do pisarzy chrześcijańskich należą również D. Bobyszew, A. Ga-licz, N. Korżawin, J. Kubłanowski, M. Mor-gulis, I. Ratuszynska i A. Sołżenicyn, którzy mimo ateistycznego wychowania doszli do przekonań religijnych i unikając akcentów moralizatorskich prezentują je w swoich utworach. J. Tiernowski w powieści Strasz-naja istorija 1976 (Straszna historia) przedstawia konspiracyjną działalność rosyjskiego Kościoła prawosławnego w latach ucisku i terroru. Dwie antologie poezji rosyjskiej, przygotowane przez W. Krejda, wymownie prezentują lirykę religijno-duchową i wiersze poświęcone reinkarnacji.
Pieriestrojka stworzyła w ZSRR warunki do wskrzeszenia, prawdziwego chrześcijaństwa i zainspirowała twórców do podjęcia tematyki religijnej w swych utworach. Próby te były często nieudane i pochopne ze względu na brak wystarczającej wiedzy na temat chrześcijaństwa. Przykładem może być powieść Cz. Ajtmatowa Flacha 1986 (Golgota), będąca równocześnie przejawem ignorancji, mate-rialistycznego wychowania i poszukiwań religijnych autora, który w dużym stopniu naśladując M. Bułhakowa (Mastier i Margarita) traktuje Chrystusa jedynie jako człowieka, a Boga jako wytwór ludzkiej myśli. Niemniej utwór Ajtmatowa przyczynił się nie tylko do
przywrócenia tradycyjnej pisowni wyrazu "Bóg" w literaturze rosyjskiej, lecz także do zniesienia zakazów cenzury w odniesieniu do całej literatury religijnej. W powieści W. Tiendriakowa, który w początkowej fazie swej twórczości ujawnił się jako wojujący ateista, Pokuszenije na miraży 1987 (Zamach na miraże) powierzchowne ujęcie dziejów ewangelicznych nie wyklucza istnienia realnego Chrystusa, co potwierdzają w utworze badania komputerowe. J. Linnik utworzył w Pietrozawodsku Centr po izuczeniju du-chownoj kultury russkogo zarubieżja (Centrum do Badań Kultury Duchowej Rosyjskiej Emigracji). Sam też pisze wiersze o tematyce religijno-etycznej. W. Sidorow, który wiele zawdzięcza opartej na fundamentach religijnych twórczości N. Riericha, kultywuje tradycje teozofii i kultury buddyjskiej. Poezja Z. Mirkiny, negującej tradycje ojczyste i odwołującej się do doświadczeń Riikego, R. Tagorego i mistyki arabskiej, do 1991 była znana tylko nielicznym. Również G. Gor-bowski dopiero teraz zaczął otwarcie głosić swe poglądy religijne oraz myśl o śmierci jako przeistoczeniu się duszy w inne ciało. P. Pałamarczuk, rekonstruując prawdziwe obrazy rosyjskiej historii, wskazuje na miejsce i rolę prawosławia. N. Triapkin w poezji okresu pieriestrojki sięgnął po motywy ze Starego Testamentu. W twórczości W. Leo-nowicza głęboko chrześcijańskie cierpienia z powodu zniszczenia obiektów kultu religijnego kontrastują z bezwzględnością i upadkiem moralnym wandali, kalających świętości. Jelena Błaginina zdołała przed śmiercią opublikować tylko część swoich prawdziwie religijnych wierszy. T. Zulfikarow podkreśla duchową moc wiary chrześcijańskiej i islamu. Wczesna, pochodząca z lat 20. twórczość literacka P. Fłorienskiego, zamęczonego przez bolszewików, do 1991 nie znalazła wydawcy. Opublikowano natomiast jego pisma filozoficzne. Głęboko religijne są wiersze filologa i poety S. Awierincewa, oparte na doskonałej znajomości tekstów biblijnych. W opowiadaniu Samaritianka 1986 (Sama-

RIEKIEMCZUK Aleksandr Jewsiejewicz
522
rytanka) I. Druce ukazał lekceważący stosunek władz Mołdawii do obiektów sakralnych i przeciwstawił im czynną miłość bliźniego, która przetrwała mimo wielu lat przemocy. W obrębie tzw. poezji "drugiej kultury", która do pieriestrojki krążyła wyłącznie w obiegu "* Samizdatu i "• Tamizdatu, niewątpliwie religijne podłoże ma twórczość G. Ajgie-go, W. Kriwulina, O. Ochapkina, Jel. Szwarc i I. Żdanowa. Ukazując samobójcze postępowanie ludzkości u schyłku XX wieku, zmierzającej do apokaliptycznego zdawałoby się kresu, A. Kim w finale swej powieści Otiec-les 1989 (Ojciec-las) wprowadza postać Chrystusa, która napawa pewnym optymizmem i nadzieją.
Lit.: Russkije pisatieli o rieligii, red. D. Sumariew, Moskwa 1959; B. Szyriajew, Rieligioznyje motiwy w russkoj litieraturie, Briissel 1960; A. Steininger, Lit. und Politik in der SU nach Stalins Tod, Wies-baden 1965; G. Kline, Religious Themes in Sov. Lit., w: Aspects of Religion in the Soviet Union 1917-1967, Chicago 1971; M. Lathouwers, Religióse Themen in der zeitgenoss. mss. Lit., Con-ciiium 12(1975)5 i Glaube in der zweiten Welt 6(1978)7/8; G. Hóning, Typologie in derruss. Sow-jetlit. verarbeiteten religiósen Elemente, w: For-schung und Lehre (księga pamiątkowa ku uczczeniu John. Schrópfera), Hamburg 1975; U. Holt-meier, Religióse Elemente In der sowjet.-russ. Ge-genwartsiit., FfM 1986; W. Schriek, Russ. religióse Lit., w: tegoż Ivan Smelev, Miinchen 1987; Prapa-miat'. Antołogija russkich stichotworienij o pie-riewopłoszczenii, red. W. Krejd, Orange 1988;
Istocznik. Antołogija russkoj duchownej liriki, red. W. Krejd, Chicago 1989; W. Kasack, Religióse Motive in der russ. Lit. des 20. Jahrhunders, Ostkir-chliche Studien 1990.1.
RIAZANOW E.A. "" BRAGINSKI E.W.
RIEKIEMCZUK Aleksandr Jewsiejewicz,
25.12.1927 Odessa, prozaik. Syn urzędnika. W 1943-46 uczył się w wojskowej szkole artyleryjskiej. W 1946/47 rozpoczął studia w IŁ, ukończył je zaocznie w 1952. W 1948 wstąpił do partii, a w 1947-59 pracował jako dziennikarz na północy europejskiej części
ZSRR. Pierwszy tom opowiadań wydał w 1956. Opowieścią Wriemia letnich otpus-kow 1959 (Czas wakacji letnich) rozpoczął oswajanie większych form epickich. Równocześnie zaczął pisać scenariusze do filmów. W 1963 przeniósł się do Moskwy, gdzie wszedł do redakcji niektórych czasopism literackich (w 1970-88 był m.in. członkiem koi. red. miesięcznika "Nowyj Mir"). Od
1970 należał do, zarządu ZP RFSRR, od
1971 również ZP ZSRR. Część utworów oparł R. na obserwacjach i wrażeniach związanych z pobytem na Północy, w innych nawiązał do doświadczeń z okresu dzieciństwa. Lata dziecięce opisał m.in. w opowieści To-wariszcz Gans (Towarzysz Hans), w której ukazał los pewnego chłopca z Charkowa i jego przybranego ojca Austriaka, przebywającego w latach 30. w ZSRR. W swoich utworach o tematyce produkcyjnej, np. w powieści Skudnyj matierik (Ubogi ląd), w odróżnieniu od schematycznej prozy czasów stalinowskich sięga po nowe zagadnienia, dotyczące sfery zawodowej i życia osobistego bohaterów, rezygnuje z ich idealiza-cji i szablonowych rozwiązań konstrukcyjnych. W powieści Nieżnyj wozrast 1979 (Wrażliwy wiek) na podstawie własnych doświadczeń życiowych ukazał przedwczesne dojrzewanie chłopca w warunkach wojny, pod wpływem ewakuacji, pracy w przemyśle i nauki w szkole wojskowej. W powieści Tridcat' szest' i szest' 1982 i 1986 (Trzydzieści sześć i sześć), nawiązując do przeżyć osobistych, kreśli portret pewnego studenta, skierowanego w 1947 w charakterze dziennikarza, zbieracza poezji ludowej, na pomoc Rosji i śledzi jego ewolucję duchową w ciągu przeszło dziesięciu lat. Styl prozy R. cechuje płynność i swoboda wypowiedzi. Plastyczność jego obrazów prawdopodobnie ma związek z pracą w filmie. Poszczególne linie fabularne łączy w sposób luźny. KLE, LES, RSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Stuża, 1956; Wriemia letnich otpuskow, 1959;
Motodo-zieleno, 1962 (Żółtodziób, Warszawa 1963); Towariszcz Gans, 1965; Skudnyj matierik,

523
RIEMIZOW Aleksiej Michajłowicz
1968; Malcziki 1970; Chłopoty, 1976; Istok i ustje, 1977; Nieżnyj wozrast, 1979; Tridcaf szest' i szest', NM 1982.11-12,1986.10 i 12, wyd. oddz. 1987. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1977.
Lit.: A. Makarow, Znamia 1966.2; W. Giejdieko, Wopr. Lit. 1970.6 i Znamia 1972.1; J. Leonów, Nasz Sowr. 1975.7; A. Aleksin, Moskwa 1977.12;
N. Awczinnikowa, Znamia 1979.9; E. Potupow, LG 1988.3.2.
RIEMIZOW Aleksiej Michąjtowicz, 6.7.(24. 6.)1877 Moskwa - 26.11.1957 Paryż, prozaik. Syn kupca. Po ukończeniu szkoły handlowej studiował na wydziale matematyczno-przy-rodniczym uniwersytetu w Moskwie. Za przypadkowy udział w demonstracji studenckiej został zesłany i sześć lat spędził w Penzie, Wołogdzie i Ust'-Sysolsku. Wrażenia z pobytu na północy Rosji, jej świątynie i folklor utrwalił później w wielu utworach. Od 1905 pozwolono mu zamieszkać w Petersburgu. Poczynając od 1897 opublikował w periodykach mnóstwo opowiadań, podań ludowych, artykułów i recenzji. Zbiorek Posolon 1907 (Ku słońcu), złożony z 25 baśni ludowych zebranych przez R., był pierwszą z 83 jego książek, do których rzadko i fragmentarycznie włączał utwory napisane wcześniej. Trzecia książka R. pt. Limonar', siriecz: Ług duchowy] 1907 (Limonar, czyli pastwa duchowa) rozpoczyna w jego twórczości cykl utworów o tematyce religijnej, imitujących zwłaszcza styl podań ludowych i apokryfów. W powieści Prud 1908 (Staw) po raz pierwszy zwrócił się całkowicie ku fikcji literackiej. Sztuka Biesowskoje diejstwo 1908 (Diabelskie sztuczki) była pierwszym z czterech napisanych przez niego dramatów, w których połączył elementy średniowiecznego misterium z tradycjami sztuki ludowej (por. H. Segel). 8-tomowa edycja dzieł R., wydana w 1910-12, zawierała w sumie ponad 2000 stron. Przewrót bolszewicki przyrównał autor do najazdu tatarskiego w XIII wieku i łączył z nim tragiczny kres starej, chrześcijańskiej Rosji. Jego Słowo o pogibieli Russkoj ziemli 1918 (Słowo o zagładzie ziemi rosyjskiej), napisane jeszcze przed październikiem 1917, przedstawia apokaliptyczny obraz zagłady świata. W sierpniu 1921 R. wyemigrował do Berlina, a w końcu 1923 osiadł na stałe w Paryżu. Do późnej starości był aktywny twórczo. Opublikował kolejnych 45 książek, mimo przerwy między 1931 a 1949, kiedy nie wydał żadnej. Przyjaźniąc się z wieloma pisarzami, R. do końca lat 20. wywierał duży wpływ na rozwój porewolucyjnej prozy rosyjskiej i w znacznej mierze kształtował ornamentalny styl utworów I. Babla, Ws. Iwanowa, L. Leonowa, J. Oleszy, B. Pilniaka, J. Zamiatina i in. twórców. Po emigracji R. pierwsza edycja jego utworów wybranych w ZSRR wyszła dopiero w 1978. "" Pieriestrojka umożliwiła w Rosji rozpoczęcie poważnych badań nad jego dorobkiem literackim. Na Zachodzie istnieją już cenne studia i skrupulatnie zebrana bibliografia poświęconych R. prac, a także liczne wydania i wznowienia poszczególnych jego dzieł. R. był twórcą niezwykle płodnym, poszukującym i oryginalnym. Szczególnie eksperymentował w dziedzinie leksyki, składni i kompozycji. Był również uzdolnionym rysownikiem. Idąc za radą żony Serafi-my Pawłowny Riemizowej-Dowgiełło (1880 lub 1883-1943, związek małżeński zawarli w 1903), będącej z zawodu archeologiem, z którą szczegółowo omawiał wszystkie swoje zamierzenia twórcze, zajął się kaligrafią staro ruską, osiągając w tej dziedzinie znakomite rezultaty i pozyskując wielkie uznanie wśród specjalistów. Jego własne utwory, a także stylizacje i różnorodne adaptacje tekstów folklorystycznych, przemiennie ogłaszane drukiem, łączy niezwykła wrażliwość na zjawiska transcendentne, fascynacja religią, mitem i metafizyką oraz bogata obrazowość, ornamentyka języka, której podporządkował treść. Adaptował w swej twórczości teksty baśni i klechd (rosyjskich, gruzińskich, ormiańskich, tybetańskich, syberyjskich), a także bylin i przypowieści, apokryficzne i kanoniczne żywoty świętych oraz wątki mitolo-

RIEMIZOW Aleksiej Michajłowicz
524
giczne. Do jego utworów całkowicie opartych na fikcji literackiej, oprócz powieści Prud, należą także Czasy 1908 (Zegarek) i Kriestowyje siostry 1910 (Siostry od krzyża). W pierwszej zegarek staje się symbolem bezsensownego, przepełnionego bezmiarem cierpień życia, w drugiej, nawiązując w aspekcie socjalnym i duchowym do Dostojewskie-go, ukazuje losy głęboko skrzywdzonych "małych" ludzi, okaleczonych przez życie i wyrzuconych poza nawias społeczeństwa. W ostatniej z wymienionych powieści, jak zresztą w całej twórczości i w życiu prywatnym R., ważną rolę odgrywają sny. Był przekonany, że sny i jawa są ściśle ze sobą powiązane i przeplatają się nawzajem. Sądził, że sny, uniezależnione od czasowo-przestrzen-nych wyobrażeń i okoliczności, są jedynym łącznikiem między światem żywych i zmarłych, zjawiskiem umożliwiającym przenikanie ludzkich dusz w zaświaty. Opublikował opisy własnych snów, m.in. zbiorek Biedowa-ja dola 1909 (Nieszczęsna dola). W takich utworach, jak Wzwichriennaja Ruś 1927 (Ruś wichrem porwana) oraz Ogon wieszczej 1954 (Ogień rzeczy), mający podtytuł "Sny i priedsońja" (Sny i przywidzenia), stapia w jedną całość sny i rzeczywistość realną, a także wypowiada się na temat literatury rosyjskiej i odrębnych jej przedstawicieli. Powiązane tematycznie książki W pole bła-kitnom 1922 (W błękitnym polu), Ola 1927 i Wrozowom bleskie 1952 (W różowej poświacie), w których w różnym stopniu operuje fikcją i autentykiem, poświęcił życiu żony. Przedstawione w powieści Szumy go-roda 1921 (Zgiełk miasta) sceny rzeczywistości okresu wojny domowej ujawniają współczucie R. dla ludzkich cierpień, jego wewnętrzne, duchowe percypowanie rzeczywistości. Proza R., tematycznie bogata i różnorodna, zawiera wiele elementów symboliki i ekspresjonistycznej hiperboli. Prócz środków, zapożyczonych z poezji ludowej, takich np. jak powtórzenia, silna rytmizacja, chętnie odwoływał się również do chwytu udziwnienia, kształtując wypowiedź
w formie ** skazu, imitującego mowę fikcyjnej postaci z ludu. W stylu R. uwidoczniła się silna fascynacja archaicznymi formami języka rosyjskiego, a równocześnie skłonność do eksperymentów, do odnowienia środków i chwytów artystycznych. W tym celu sięgał również do tradycji rosyjskiego języka literackiego XVII wieku, wykorzystywał dialekty i leksykę ludową. Unikał przy tym zachodnioeuropejskich zapożyczeń językowych.
EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, LES, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Posotoń, 1907, Paris 1930; Limonar, 1907;
Prud, 1908; Czasy, 1908; Kriestowyje siostry, 1910;
Biesowskoje diejstwo, 1919; Szumy goroda, Tallinn (Rewel) 1921; Ogniennaja Rossija, tamże 1921 (zawiera też: Słowo o pogibieli Russkoj ziemli);
Płatają jazwa, Berlin 1922 (reprint Letchworth 1970); Rossija wpiśmienach, tamże 1922 (reprint 1982); W pole błakitnom, tamże 1922; Skazki rus-skogo narodu, tamże 1923; Kukcha. Rozanowy pisma, tamże 1923; Wzwichriennaja Ruś, Paris 1927 (reprint London 1979), 1990; Ola, tamże 1927;
Zwiezda nadzwiozdnaja, tamże 1928; Po karni-zam, Beograd 1929; Moskowskije lubimyje legien-dy. Tri sierpa, kn. 1-2, Paris 1929; Plaszuszczi] die-mon, tamże 1949; Podstriżennymi głazami, tamże 1951; Biesnowatyje: Sawwa Grudcyn i Sołomonija, tamże 1951; Wrozowom bleskie, NY 1952 (reprint Letchworth 1969), Moskwa 1990; Mieluzina, Paris 1952; Myszkina dudeczka, tamże 1953; Martyn Zadieka, tamże 1954; Ogon wieszczej, tamże 1954;
Krug sczastja, tamże 1957; Opowiadania w: Anto-logia dawnej noweli rosyjskiej. Warszawa 1978;
Uczitiel muzyki, Paris 19S3;Iwierień, 1987; Nieujo-mnyj bubien, 1988. Socz. w 8-mi tt., 1910-12 (reprint Miinchen 1971); Izbr., 1978; Powiesti i rasskazy, 1990.
Lit.: A. Rystienko, Odessa 1913; K. Czukowskij, w: tegoż Kniga o sowriemiennych pisatielach, 1914; M. Gorlin, OEu, Kónigsberg 1933/34.9;
N. Andriejew, Grani 1957.34/35; N. Kodrianska-ja, Paris 1959 i Paris 1977; S. Burkę, Diss. Univ. of Texas 1966; K. Geib, Miinchen 1970; A. Shane, RLT 1972.4; H. Lampl, WSUb. 1972.17, 1978.24 i WSIĄ 1982.10; J. Andriejew, Wopr. Lit. 1977.5;
Bibliogr., red. H. Sinany, Paris 1978; J. Bailey, Diss. Yale Univ. 1978 i Ann Arbor 1981; Ch. Ro-senthal, Diss. Stanford Univ. 1980 i Ann Arbor

525
RIERICH Nikołaj Konstantinowicz
1981; N. V. Reznikova, Berkeley 1980; A. Wieczorek, ZN WSP (Opole) 1981.21; Numer specjalny RLT 1985-1986.18-19. R. Approaches to a Protean Writer, red. G.N. Slobin, Columbus (Ohio) 1987; W. Cybin, LR 1988.11.3.
RIERICH Nikołaj Konstantinowicz (w pisowni anglo-amerykańskiej Roerich Nicho-las), 9.10.(27.9.)1874 Petersburg - 13.12. 1947 Nagar, Kulu-Tal, Pendżab (Indie), poeta, eseista i malarz. W 1893-97 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, a równocześnie na wydziale prawa uniwersytetu, który ukończył w 1898. Jako malarz doskonalił w 1900-01 swoją wiedzę i technikę w Paryżu. Od 1901 zajmował się aktywną działalnością organizacyjną w dziedzinie sztuki. W 1906-18 był dyrektorem Szkoły Rysunku, od 1909 członkiem rzeczywistym Akademii Sztuk Pięknych, a w 1910-19 przewodniczącym stowarzyszenia Mir Iskusstwa, zbliżonego do "" symbolizmu. Ponadto w 1910-14 pracował jako scenograf (m.in. przygotowywał scenografie do dzieł I. Strawińskiego i S. Diagilewa) oraz sporządzał szkice cerkiewnych malowideł ściennych i mozaiki. Ponieważ jego postawa duchowa była sprzeczna z duchem ateistycznym socjalizmu, od maja 1918 przebywał w Finlandii, a we wrześniu 1920 wyjechał do Londynu. Tam poznał Rabindranatha Tago-re, z którym pozostawał w kontakcie nieomal do jego śmierci. W 1920-23 pracował w USA, w 1923 otworzył prywatne muzeum swego malarstwa w Nowym Jorku (1991: 319 dzieł, 107th St.). W 1923 na zaproszenie Ta-gorego wyjechał do Indii, w 1928 zamieszkał na stałe w Kulu-Tal. W 1925-28 i 1934-35 zorganizował dwie wielkie ekspedycje naukowe po Azji. W 1926 był z wizytą w Moskwie. Doświadczenia indyjskie R. znalazły swój dobitny wyraz w jego książce Shambha-la 1930 (Szambala). Wiele uczynił dla ochrony dóbr kultury światowej. Jego hasło "pokój poprzez kulturę" legło u podstaw paktu, podpisanego w 1935 przez prezydenta Roosevel-ta. W 1930 w Niemczech powstało towarzystwo R., reaktywowane w 1980, mające od 1987 swą siedzibę w Domu R. w Pfronstet-ten i ściśle współpracujące z Nicholas R.-Museum w Nowym Jorku. R. rozwijał także działalność literacką. Jego wiersze, zebrane w tomiku Cwiety Marii 1921 (Kwiaty Morii), pochodzą z lat 1909-21. Moria - imię hinduskiego mahatmy w tytule zbiorku wskazuje na duchowy charakter zawartych w nim utworów. Umieścił je także w tytule następnej książki - Listy sada Morii 1924 (Liście sadu Morii), zawierającej wypowiedzi na temat zagadnień religijno-etycznych i anonimowo wydanej w Paryżu. Następnie opublikował 12 innych, podobnych pozycji, m.in. Biespriedielnost' 1930 (Bezgraniczność), Sierdce 1932 (Serce) i Bratstwo 1937 (Braterstwo). Zostały one dwukrotnie wydane w języku niemieckim. Wszystkie razem składają się na fundamentalne dzieło R. znane pt. Ży-waja etika (Żywa etyka), a później też jako AgniJoga 1924-36 (Agni Joga). Zostały zredagowane przez żonę R., Jelenę Iwanownę z d. Szaposznikową (1879-1955), którą nazywał "przyjaciółką, towarzyszką życia i natchnieniem". Z najwyższą powagą i rzetelnością przekazała ona duchowe sedno ich wspólnych przemyśleń i opinii. W ZSRR dopiero w latach "* pieriestrojki zwrócono baczniejszą uwagę na filozoficzno-literackie dzieła R. Jego dorobek jako malarza szacuje się na 7000 płócien, a na twórczość literacką składa się 10 tomów wierszy, traktatów religijno-etycznych, esejów, opowieści, opowiadań, bajek i utworów publicystycznych. Dzieła te jeszcze nie doczekały się kompleksowego zbadania i edycji. W 1987 została w tym celu powołana specjalna komisja ZP ZSRR. Cwiety Morii w 1988 zapoczątkowały przedruk dzieł R. w ojczystym kraju, w tym również jego książki Żywaja etika. W maju 1990 spuścizna pośmiertna R. została przekazana z Indii do utworzonego w Moskwie funduszu i muzeum jego imienia (por. LG 1990.30.5). Twórczość R. ma charakter re-ligijno-duchowy w szerokim sensie. Przeważają w niej azjatycko-buddyjskie pierwiastki,

ROMANÓW Pantielejmon Siergiejewicz
526
które łączą się z chrześcijańsko-bizantyjski-mi i pogańskimi, zaczerpniętymi z przeszłości Słowian i Skandynawów. Jego twórczość poetycka, którą ułożył w trzy cykle, znalazła swój najpełniejszy wyraz artystyczny w poemacie Nastawlenije łowcu, wchodiaszczemu w les (Wskazówki dla łowcy wstępującego do lasu), napisanym w 1921. W swoich wierszach, ukształtowanych w formie alegorycznych opowiadań i pouczających, napełnionych miłością do bliźniego rad, wskazywał człowiekowi drogę do duchowego doskonalenia się. Promieniują one głęboką wiedzą o boskiej genezie człowieka, w którego świadomości na skutek ewolucji duchowej rośnie pragnienie wiedzy i zanika strach przed życiem. Uduchowienie przyrody jest dla R. tak samo oczywiste, jak stopniowo zdobywana wiedza o tajemnicach i cudach duchowego oddziaływania na świat materialny. R. pisał wiersze o strukturze wolnej, bezrozmiaro-wej, bogate obrazowo i inspirujące. W książce Zywaja etika odwołuje się do prawiedzy. Ludzkie życie ujmuje jako proces wielokrotnego nawarstwiania się, rozpoczęty od pewnego punktu kosmicznego i prowadzący do doskonałości poprzez stopniowe odradzanie się człowieka drogą reinkarnacji. Zywaja etika jest orędziem skierowanym do dyscyplin, dbających o duchowy rozwój człowieka i do wszystkich ludzi, jest apelem o piękno, skromność, wsparcie dla wiary, o obronę duchowości przed zagrożeniem materialnym. W książce Shambhala za pośrednictwem wybranych legend, przypowieści i własnych wrażeń ukazuje najistotniejsze osobliwości Tybetu. Twórczość R. cechuje głębia duchowa i bogata symbolika.
EmR, Fo, Ka91.
Dz.: Sobr. socz., 1914; Cwiety Morii, Berlin 1921, 1988; Puti błagosłowienija, Riga 1924; Zywaja etika (Agni Joga), t. 1-13, Miinchen 1966-80 oraz autoryzowane wyd. towarzystwa R., Pfronstetten 1977-86: l. Listy sada Morii, t. l Zow, Paris 1924 (reprint Nowosibirsk 1990); 2. Listy sada Morii, t. 2 Ozarienije, Riga 1925 (reprint Nowosibirsk 1990); 3. Obszczina, 1927; 4. Agni Joga, 1929; 5-6.
Biespriedielnost'', część l i 2, 1930; 7. Ijerarchija, 1931; 8. Sierdce, 1932; 9-11. Mir Ogniennyj, 1.1-3, 1933-35; 12. Aum, 1936; 13. Bratstwo, 1937; 14. Nadziemnoje (fragm. z: Zywaja etika), Ogoniok 1989.43 i Siewier 1989.11; Sierdce Azii, NY 1929;
Shambhala, NY 1930, wyd. 2: 1978; Dierżawa święta, NY 1931; Twierdynia płamiennaja, Paris 1932; Swiaszczennyj dozór, Harbin 1934; Wrota w buduszczeje, Riga 1936; Nieruszymoje, tamże 1936; Piśmiena, 1974; Iz litieratumogo nasiedija, 1974; Ałtaj-Gimałaj, 1974 (Ałtaj-Himalaje, Warszawa 1980); Zaźygajtie sieroca, 1975,1990; Izbr., 1979; Miłosierdije, Sowr. Dram. 1983.1; Kripto-grammy Wostoka (1929), fragm. Podjom 1989.2;
Stichotworienija. Proza, Nowosibirsk 1989; różne teksty w: Mir czeriez kulturu, 1990; Uczenije żywoj etiki, t. 1-3, Pietierburg 1993.
Lit.: P. Rierich, 1916; J. Bałtruszajtis i in., 1916;
Barnett D. Conian, Riga 1939; W. Kniaziewa, 1963, 1968, 1972; E. Polakowa, 1973; J. Linnik, Siewier 1985.12, 1989.11 i Wpoiskach Szambaty, 1992; W. Sidorow, w: N. R., Cwiety Morii, 1988;
E.I. Rierich, Pisma, Sibirskije Ogni 1989.2;
L. Szaposznikowa, Ogoniok 1989.43; Rierichow-skij Wiestnik, 1989; J. Decter, Basel 1989; J. Kluczników, w: N. R., Stichotworienija. Proza, 1989;
W. Iwanów i in., w: Mir czeriez kultura, 1990; Ws. Iwanów, Ogni w tumanie, 1991; W. Kasack, Roe-rich Forum 1994/95.5-6; U. Betjen, Mainz 1995.
ROERICH NICHOLAS "" RIERICH N.K.
ROMANÓW Pantielejmon Siergiejewicz,
5.8.(24.7.)1884 Pietrowskoje (gub. tulska) -8.4.1938 Moska, prozaik. Był prawdopodobnie synem duchownego prawosławnego. Do 1908 studiował prawo na uniwersytecie w Moskwie, potem pracował w banku i w administracji. W 1907/08 rozpoczął pracę nad epickim dziełem pt. Ruś, a w 1911 debiutował jako nowelista na łamach czasopisma "Russkaja Mysi". Pierwszymi publikacjami książkowymi R. były części powieści Ruś, sukcesywnie ogłaszane drukiem od 1924. Zyskały sobie ogromną popularność wśród czytelników, lecz w krytyce te utwory, ukazujące życie Rosji lat 20., spotkały się z chłodnym przyjęciem. Ostre zarzuty, m.in. W. Kir-szona i A. Beka wywołała jego powieść To-

527
ROMASZOW Boris Siergiejewicz
wariszcz Kislakow 1930 (Towarzysz Kislakow), która odniosła sukces za granicą. W 1925/27 wyszła 7-tomowa edycja jego dzieł, a w 1928/29 kolejna, 12-tomowa, wznowiona w 1929/30. W latach późniejszych był stopniowo usuwany z literatury. Odrębne utwory wydawał do 1936. W miesięczniku "Nowyj Mir" ogłosił m.in. reportaż Nowyje ludi (Nowi ludzie), ukazujący ruch stachanowski. Po pośmiertnej edycji zbioru utworów wybranych w 1939 jego dzieła przez kilka dziesięcioleci były skazane na zapomnienie. W podręcznikach i kompendiach literackich nazwisko R. wymieniano sporadycznie. Dopiero "* pieriestrojka zwróciła jego twórczość czytelnikom. Nie dokończona powieść R. Ruś w pięciu swych częściach daje szeroki obraz życia rosyjskich chłopów i włościan, obejmujący lata I wojny światowej. Narracji nadał w niej kształt ad-dytywny. Akcja, niezbyt obfitująca w wydarzenia, toczy się wolno. A. Łunaczarski ocenił powieść pozytywnie, później jednak została poddana krytyce. Zarzucono R., że nie uczynił ze swego bohatera rewolucjonisty. Proza R., poświęcona rzeczywistości sowieckiej, przedstawia "wojnę państwa przeciwko ludności" (M. Złobina). R. daje w niej fascynujący i plastyczny obraz życia, sugestywnie oddziałujący na odbiorcę dzięki realistycznym dialogom i kunsztownemu przedstawieniu odrębnych scen. R. podejmuje problemy etyczne, dotyczące miłości i seksu, które zgodnie z normami moralnymi pierwszych lat władzy sowieckiej traktowano fizjologicznie i dowolnie, bez konieczności zawierania legalnego związku małżeńskiego (Bież cze-ńomuchi 1926, Bez czeremchy; Nowaja skri-żal 1928, Nowe przykazanie). W powieści Towariszcz Kislakow ukazał R. problemy rosyjskiej inteligencji końca lat 20., kiedy wiara w ideały rewolucji uległa zachwianiu i w atmosferze rosnącej podejrzliwości i strachu przed denuncjacją deprecjonowano rzeczywiste zasługi, a na czoło wysunęli się pozbawieni skrupułów oportuniści. EmR, HRL, KLE, LE, LES, Ni, RSPP7, Wy75.
Dz.: Ruś, kn. 1-5, 1923-36; Ziemletriasienije, 1924; Woprosypoła, 1926; Bież czeriomuchi, 1927;
Choroszyje miesta, 1927; Nowaja skriżal, wyd. 4:
1930; Towariszcz Kislakow, Niedra 1930.18 (przedruk NY 1952); Sobstwiennost', 1933; Rasskazy, 1935; Nowyje ludi, NM 1936.3; Dietstwo, Tuła 1984, 1986; Czornyje lepioszki, 1988; Opowiadania: Wopr. Lit. 1989.2. Sobr. socz. w 7-mi tt., 1925-27; Potn. sobr. socz, w 12-ti tt., 1928-29;
wznowienie tego wydania (bez t. 9), 1929-30;
Izbr., 1939; Izbr. proizw., 1988.
Lit.: W. Korolenko (1909), Wopr. Lit. 1962.4;
E. Mustangów, Zwiezda 1926.4; N. Zamoszkin, NM 1926.6 i 12; D. Gorbow,w: tegoż Lit. oczerki, 1928, s. 149 i nast, s. 174-179; W. Aleksandrowa (1930), w: tejże Lit. i zyzń, NY 1969; M. Złobina, NM 1989.9.
ROMASZOW Boris Siergiejewicz, 30.(18.)6. 1895 Petersburg - 6.5.1958 Moskwa, dramaturg. Urodził się w rodzinie aktorskiej. Do 1921 przebywał w Kijowie, gdzie pracował w teatrze, do Moskwy przeniósł się w 1922. Był najpierw dziennikarzem, a od 1924 czynnym dramatopisarzem, tworzącym zgodnie z zasadą ** partyjności i kanonami "" realizmu socjalistycznego. Po II wojnie światowej, kiedy uznawano prawie wyłącznie tylko utwory o charakterze propagandowym, otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za sztukę Wielikaja siła 1947 (Wielka moc). Od 1951 był wykładowcą w IŁ. Pierwsza sztuka R. Fied'ka-jesauł 1924 (Esauł Fiedka), rozpoczynająca cykl jego dramatów, poświęconych wojnie domowej, przedstawia sceny wydarzeń, toczących się na południu Rosji. Sztuka Wozdusznyj piróg 1925 (Suflet) w groteskowej formie ukazuje szachrajstwa popełniane w okresie NEP-u. W następnej pt. Og-niennyj most 1929 (Ognisty most), w której podejmuje problem stosunku inteligencji do rewolucji, przedstawia postać idealnego komunisty, kierującego pracą na budowie. Przykre wrażenia wywiera na odbiorcy jego sztuka Rodnoj dom 1937 (Rodzinny dom), w której propaguje podejrzliwość wśród ludzi jako przejaw rzekomo nieodzownej "czujności". Wielikaja siła z kolei jest wkła-

ROSLAKOW Wasilij Pietrowicz
528
dem R. do walki z "" kosmopolityzmem. Krytykuje w niej schlebianie Zachodowi, jego nauce i modzie. Późniejsze książki R. na temat teatru, m.in. Dramaturg i tieatr 1953 (Dramaturg i teatr), na skutek braku podstaw teoretycznych i tendencyjności opinii (np. apologia sztuk Surowa) mają niewielką wartość.
KLE, LE, LES, TE.
Oz.-.Pjesy, 1935,1948,1951 (zawiera: Wielikaja silą, Ogniennyj most, Bojcy, Znatnaja familija), 1954; Dramaturg i tieatr, 1953; Wozdusznyj piróg (1925), w: Pjesy sowietskich pisatlelej, t. l, 1953;
Wmiestie s wami, 1964; Zwiozdy nie mogut pogaś -nut', 1966 (zawiera też eseje i wspomnienia). Lit.: W. Łakszyn, NM 1954.4; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1960.7; W. Pimienow, tamże 1965.8, Nasz Sowr. 1966.11 i Ogoniok 1970.26.
ROPSZYN W. "* SAWINKOW B.W.
ROSLAKOW Wasilij Pietrowicz, 17.3.1921 Prikumsk (okręg stawropolski) - 12.1991 Moskwa, prozaik. W 1939-41 studiował w MIFLI, później był na wojnie. W 1950 ukończył uniwersytet w Moskwie. Do partii wstąpił w 1945. W czasie wojny był dziennikarzem. Pierwsze opowiadania opublikował w 1950. W 1953 obronił pracę kandydacką pt. Sowietskij poslewojennyj oczerk 1956 (Sowiecki reportaż powojenny) i uprawiał krytykę literacką. Rozgłos przyniosła mu opowieść Odin iż nas 1962 (Jeden spośród nas), będąca wkładem R. do nowej fali rosyjskiej prozy wojennej. Wiele utworów zamieścił na łamach miesięczników "Nowyj Mir", "Ju-nost'" i innych periodyków. Mieszkał w Moskwie. W 1975-1990 należał do zarządu ZP RFSRR. W opowieści Odin iż nas mówi R. o przedwojennym życiu studentów MIFLI oraz o ich walce w pierwszym, tragicznym okresie minionej wojny. Utwór ma charakter autobiograficzny, przedstawia m.in. losy poległych na froncie poetów - P. Koga-na, M. Kulczyckiego i N. Majorowa. R. informuje sam o pierwowzorach swoich bohaterów. Opowieść Obyknowiennaja istorija 1962 (Zwyczajna historia), napisana w formie listów i krótkiego do nich obramowania narracyjnego, ukazuje tragiczne dzieje pewnej miłości, a także demonstruje subtelny psychologizm R., jego zwięzły, wyrazisty styl wypowiedzi. Pisał także utwory publicystyczne, jak np. reportaż Pierwaja wstriecza 1972 (Pierwsze spotkanie), poświęcony budowie fabryki samochodów nad Karną oraz opowiadania i powieści. W jednej z nich pt. Pos-ledniaja wojna 1974 (Ostatnia wojna), nawiązując do własnych przeżyć i wydarzeń, przedstawionych już częściowo w opowieści Odin iż nas, ukazał ucieczkę swego bohatera z niewoli i jego walkę w partyzantce. Po wydaniu powieści Utro 1985 (Ranek) Posled-niaja wojna przybrała formę trylogii. W powieści Witieńka 1981 (Wituś) R. porusza problemy współczesnej rodziny, m.in. kwestię miłości rodzicielskiej oraz uważnie śledzi rozwój duchowy dziecka.
KLE, LES.
Dz.: Sowietskij poslewojennyj oczerk, 1956; Odin iż nas, 1962; Obyknowiennaja istorija, 1963; Niedaw-nije wstrieczi, Oktiabr' 1964.8; Krasnyje bieriozy, 1966; Od wlesny do wiesny, 1967; Pierwaja wstriecza, NM 1972.1; Posledniaja wojna, 1974; Witieńka, 1981; Czuzoje l swojo, NM 1984.1; Posledniaja wojna (trylogia), 1987; Jawlenije, LG 1990.6.9. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1983.
Lit.: Ł. Łazariew, 1962.12.4; I. Wielembowskaja, Znamia 1964.11; I. Kozłów, LO 1974.8; B. Moża-jew, tamże 1978.5; A. Prochanow, LR 1981.21.8;
anonim. LR 1984.20.7; N. Iwanowa, Wopr. Lit. 1987.11.
ROSZCZIN (właśc. Gibielman) MichaiłMi-chajłowicz, 10.2.1933 Kazań, prozaik i dramaturg. Wychowywał się w Sewastopolu, po wojnie przeniósł się do Moskwy. Pracował w fabryce i równocześnie uprawiał dziennikarstwo. W 1958 ukończył zaocznie IŁ i wstąpił do partii. Od 1952 zamieszczał opowiadania w periodykach, po raz pierwszy zebrał je w tomiku pt. W maleńkom gorodie

529
ROSZCZIN Michaił Michajłowicz
1956 (W małym mieście). Drugi zbiór opowiadań pt. Kakich-nibud' dwadcat' minut 1965 (Jakieś 20 minut) został zauważony przez krytyków, którzy podkreślili szczerość autora w ujęciu współczesnej powszedniości. Wyjątkowym powodzeniem u widzów cieszyła się jego sztuka Walentin i Walentina 1971 (Walenty i Walentyna), która w swoim czasie należała do najczęściej wystawianych w ZSRR utworów dramatycznych (w 1972 -2060 przedstawień, w 1973 - 2552). Nadal rozwija R. działalność literacką w obu dziedzinach. Nie pełnił żadnych funkcji w ZP. W 1993 razem z A. Kazancewem rozpoczął wydawanie pisma literacko-teatralnego "Dramaturg", wspieranego finansowo przez Instytut Goethego w Monachium. Mieszka w Moskwie. W swej twórczości ukazuje R. zwykłe codzienne życie i podejmuje związane z nim problemy. Jego narracja toczy się wolno, ogarniając wiele szczegółów, którym poświęca sporo uwagi. W opowieści Mój uczitiel Grisza Panin 1965 (Mój nauczyciel Grisza Panin) przedstawia konflikt młodego robotnika, który chce podnosić swoje kwalifikacje, ze starszymi, mającymi niechętny stosunek do nauki, i opowiada się za szerszym włączeniem do pracy ludzi z wyższym wykształceniem. Podróż frachtowcem w opowieści Rieka 1973 (Rzeka) symbolizuje monotonię życia, a jednocześnie pobudza czytelnika do poszukiwania w codzienności przejawów czegoś niezwykłego, zmusza do wewnętrznego doskonalenia poprzez wnikliwsze spoglądanie na rzeczywistość. Sztuki R. świadczą o jego niepospolitym talencie dramatopisarskim. W sztuce Walentin i Walentina znakomicie oddał wyobrażenia współczesnej młodzieży o miłości, umiejętnie łącząc dialogi postaci z prezentacją scen ich minionego życia. Podobnie jak w sztuce Stary'] Nowyj god (Stary Nowy Rok), napisanej w 1967, nie proponuje tu żadnych wzorców i recept. Wskazuje na zagrożenia, wypływające z postaw czysto konsumpcyjnych, które grożą człowiekowi utratą pierwiastków
duchowych. Równocześnie podkreśla, że także rezygnacja z wartości materialnych nie prowadzi do oczekiwanego rezultatu. Groteskowe hiperbole i deformacje nadają sztuce charakter komedii nie pomniejszając jednak powagi i znaczenia poruszonych w niej problemów. W sztuce Eszeton 1972 (Esze-lon) powraca R. do czasów minionej wojny i swej ówczesnej ewakuacji. W strukturze utworu wykorzystuje pewne elementy epickie. Punktem wyjścia akcji w sztuce Spieszy-tie dietat' dobro 1979 (Spieszcie czynić dobro) staje się uratowanie 15-letniej dziewczynki przed samobójstwem. Późniejsze działania wybawcy, usiłującego pomóc niedoszłej samobójczyni, przyjąć ją do swej rodziny, wywołują nieufność otoczenia i przysparzają bohaterowi wiele poważnych kłopotów. W swej prozie i w zbiorze esejów pt. Po-łosa 1987 (Pasmo) zastanawia się R. nad społecznymi i moralno-etycznymi problemami społeczeństwa sowieckiego w przyszłości, a także nad własnym pisarstwem w kontekście "głasnosti", umożliwiającej szczerość wypowiedzi.
KLE,LES.
Dz.: W malenkom gorodie, 1956; Kakich-nibud' dwadcat' minut, 1965 (zawiera też: Mój uczitiel Grisza Panin); S utra do noczi, 1968; Bunin wJał-tle, DN 1970.11; 24 dnia w raju, 1971; Walentin l Walentina, Tieatr 1971.12; Rieka, DN 1973.5, i wyd. oddz. 1978; Staryj Nowyj god, Tieatr 1974. 2; Spieszycie diełat' dobro, Tieatr 1979.4; Pjesy, 1980 (zawiera: Diewoczka, gdie ty żywiosz?, Staryj..., Pośle dueli, Walentin..., Riemont, Eszełon, Muz i żena snimut Iwmnatu, Galoszy sczastja);
Rasskazy s dorogi, 1981; Juznaja wielka 1982; Bli-zniec, Sowr. Dram. 1984.3; Rokowaja oszybka, Oktiabr' 1984.11; Spieszytie dietaf dobro, 1984 (zawiera też: Eszełon, Walentin..., Staryj..., Piemont, Gafoszy...); Pierłamutrowaja Zinaida, Sowr. Dram. 1987.3; Połosa, 1987; Na sterom w jabto-kach konie, 1988; Drużyna, Tieatr 1989.4. Izbr., 1988.
Lit: L. Anninskij, LG 1965.13.11; F. Czapcza-chow, tamże 1970.16.12; D. Tiewiekielan, Moskwa 1973.7; K. Mehnert, OEu. 1974.4; F. Swietow,

ROZANOW Wasilij Wasiljewicz
530
LO 1974.4; B. Staniłow, Tieatr 1981.4; W. Kli-mienko, LO 1982.7; W. Szytowa, NM 1982.5;
R. Kiriejew, Oktiabr' 1983.9; G. Wiren, tamże 1989.12.
ROZANOW Wasilij Wasiljewicz, 2.5.(20.4.)
1856 Wietługa (gub. kostromska) - 5.2.1919 Siergijew Posad pod Moskwą, prozaik i filozof. Ojca, który był urzędnikiem, utracił bardzo wcześnie, matka, pochodząca z rodziny szlacheckiej zmarła, gdy miał 13 lat. W 1880 ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Moskwie i do 1893 pracował jako nauczyciel w gimnazjum na prowincji. W 1880 zawarł związek małżeński ze starszą od siebie ponad 20 lat A. Susłową, uwielbianą niegdyś przez F. Dostojewskiego. Był to związek nieudany i męczący. Nie mając rozwodu z pierwszą żoną ożenił się po raz drugi w 1891. Od 1893 uprawiał dziennikarstwo w Petersburgu, w 1898-1917 był współpracownikiem konserwatywnego dziennika "Nowoje Wriemia", ale pisywał także dla prasy liberalnej i czasopism symbolistów. Rozgłos w kręgach literackich Petersburga przyniosła mu książka pt. Legienda o wieli-kom inkwizitorie F. Dostojewskogo 1891 (Legenda o Wielkim Inkwizytorze F. Dostojewskiego), w której podkreślał słuszność proroctw Dostojewskiego o przyszłym kuszeniu ludzkości przez dobra materialne oraz o nieuchronności utraty przez człowieka wolności w zamian za owe dobra. W 1886-1918 opublikował około 25 książek, dotyczących zagadnień kultury, religii, filozofii, historii, rodziny, literatury i sztuki, dzięki którym zdobył sławę jednej z najznakomitszych, chociaż kontrowersyjnych osobistości Petersburga. W 1890/91 przyjaźnił się z K. Leontjewem, potem zbliżył się do symbolistów, skupionych wokół D. Mierieżkowskiego i Z. Gip-pius. Pod koniec życia, pozbawiony na skutek bolszewickiego przewrotu pracy i środków na utrzymanie, przeniósł się do miejscowości Siergijew Posad pod Moskwą, gdzie przebywał jego przyjaciel, ojciec P. Fłorien-ski. Zamieszkał w pobliżu Ławry Trójcy
Przenajświętszej. Na dorobek literacki R. składają się przede wszystkim zbiory aforyzmów - Ujedinionnoje 1912 ( W samotności), Opawszyje listja 1913, 1915 (Opadłe liście) i Apokalipsis naszego wriemieni 1918 (Apokalipsa naszych czasów). Poglądy religijne R., który stanowczo odrzucał rewolucyjne, socjalistyczne i ateistyczne dążenia rosyjskiej inteligencji lewicowej, sprawiły, że do lat"" pieriestrojki jego dzieła filozoficzne i literackie nie były w ZSRR ogłaszane drukiem. J. Iwask, publikując na Zachodzie zbiorek pt. Izbrannoje 1956 (Utwory wybrane), jako pierwszy wydobył R. z zapomnienia i przybliżył czytelnikom niewielki, ale znaczący fragment jego spuścizny literackiej. W ślad za nim poszli E. Żyglewicz i Heinrich Stammler wydając w 1970 następny tom. W ZSRR niektóre utwory R. krążyły w obiegu "" Samizdatu. Bodźcem do szerszego włączenia R. do życia duchowego współczesnej Rosji była publikacja B. Sarnowa na łamach tygodnika "Ogoniok" (1989. 9). W 1990 edycje jego utworów wyszły w Moskwie i Leningradzie. R., niezwykle barwna i wybitna indywidualność "* srebrnego wieku literatury i życia duchowego Rosji, jest autorem aforyzmów, przypowieści, krótkich tekstów filozoficzno-literackich, w których mówił o miejscu człowieka między Bogiem a sprawami doczesnymi, wypowiadał się na temat chrześcijaństwa, wychowania, sztuki i literatury, śmierci, miłości cielesnej, a także poruszał problem ducha i duszy, ży-dostwa, rosyjskiej idei narodowej i wiele innych zagadnień. Często przy tym posługiwał się kontrastowymi porównaniami, paradoksalnymi aforyzmami, zostawiał postawione pytania bez odpowiedzi. Cała twórczość R. opiera się na podstawach religijnych, ale jego stosunek do chrześcijaństwa przez dłuższy czas był negatywny, chwiejny i zmienił się dopiero pod koniec życia. Pociągał go bardziej Stary Testament (jako religia afirmują-ca życie) niż Nowy, w którym dostrzegał głównie cierpienia i śmierć. Aktualne problemy polityczne i społeczne nie miały dla niego więk-

531
ROZINER Fieliks Jakowlewicz
szego znaczenia. Przedkładał nad nie ważne kwestie natury religijnej, globalnej, erotycznej i artystycznej.
BRP91, EmR, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, RP90. Dz.: O ponimanii, 1886; Legienda o wielikom in-kwizitorie F. Dostojewskogo, 1890, wyd. 3: 1906 (reprint Berlin 1924, Munchen 1970); Litieratur-nyje oczerki, 1899; Tiomnyj lik. Mietafizika chri-stianstwa, 1911 (reprint Wurzburg 1977); Ujedi-nionnoje, 1912, 1916 (reprint Paris 1980); Opaw-szyje listja, 1913,1915 (fragm. w: Lit. Nasiedstwo 1989.1); Listy, tamże 1989.6 i Lit. Uczoba 1990.1;
Myśli o litieraturie, 1989; Russkij Nit, NM 1987.7;
Apokalipsis naszego wriemieni, 1918 i LO 1990.1;
Niesowmiestimyje kontrasty żytija, 1990; Pieriepi-ska W.W. Rozanowu i M.O. Glerszenzona (J 909-1918), NM 1991.3. [zbr., NY 1956; Izbr., Miinchen 1970 (zawiera też: Mirnolotnoje); Socz., 1990.
Lit.: L. Gollerbach, 1918, 1922, Paris 1976;
W. Szkłowskij, 1921; J. Iwask, w: W.R, Izbr., NY 1956; H. Stammler, Merkur 1959.140, WSI. 1959. l, GieBen 1964 i w: W. R., Izbr., Munchen 1970;
R. Poggioli, London 1962; F.Ph. Ingold, Die Tat 1966.249/255; H. Dahm, w: tegoż Gnmdziige russ. Denkens, Munchen 1979; A. Siniawskij, Paris 1982; P. Palijewskij, LG 1989.28.6; A. Nikojukin, LO 1990.1; B. Samów, Ogoniok, 1991.8.
ROZINER Fieliks Jakowlewicz, 17.9.1936 Moskwa, poeta. Jego rodzice na początku lat 20. wyjechali do Palestyny. W końcu lat 20. już jako członkowie partii powrócili do ZSRR. W 1953-58 R. studiował w instytucie poligraficznym. Równocześnie uczęszczał do konserwatorium (klasa skrzypiec). Do 1967 pracował jako inżynier, potem był krytykiem muzycznym. Napisał m.in. biografie literackie E. Griega (1972), M.K. Ćiurlionisa (1974) i S. Prokofjewa (1978). Od końca lat 50. pisał wiersze, utwory prozatorskie i sztuki teatralne, lecz nie miał wówczas żadnych możliwości ich druku. W 1978 wyjechał do Izraela. Od 1979 zamieszczał swe utwory, powstałe w ZSRR i za granicą, w czasopismach "Dwadcaf Dwa", "Wriemia i My" oraz "Sintaksis", wydawanych przez emigrantów pochodzących ze środowiska żydo-
wsko-rosyjskiego. Najważniejsze dzieło R. -powieść Niekto Finkelmajer 1981 (Niejaki Finkelmaier), napisana w 1971-75, krążyła w obiegu ** Samizdatu. W 1980 otrzymał za nią nagrodę Dala. Powieść została przetłumaczona na język francuski (1985), hebrajski (1986) i angielski (1990). W tomiku Wie-siennije mużskije igry 1984 (Wiosenne igraszki męskie) zebrał R. opowiadania, napisane w ZSRR, w następnym pt. Tiomnyj dom 1985 (Ciemny dom) zamieścił wiersze, powstałe w ciągu dwudziestu lat jego działalności twórczej. Szczególną uwagę (również w przekładach) zwróciła jego opowieść Lito-wyj dym 1984 (Liliowy dym). W 1985 R. przeniósł się z Izraela do USA, gdzie łączy działalność literacką z pracą naukowo-dyda-ktyczną. Jest profesorem uniwersytetu w Bostonie, współpracuje również z uniwersytetem w Harwardzie. R. podejmuje problemy życia współczesnej Rosji, interesuje się zwłaszcza losami inteligencji i sprawami rosyjskich Żydów. Fabuła jego utworów dotyczy wybranych wydarzeń epoki, które rozpatruje w aspekcie społecznym i filozofi-czno-religijnym. W dokumentalnej opowieści Sieriebńanaja cepoczka 1983 (Srebrny łańcuszek) na przykładzie życia siedmiu pokoleń swoich przodków śledzi dzieje Żydów rosyjskich w okresie ponad stu minionych lat. W powieści Niekto Finkelmajer ukazał tragedię twórcy, który znalazł się w kolizji z rzeczywistością, a także narysował szeroki obraz życia sowieckiej inteligencji lat 60. Opisał absurdalną, ale zaczerpniętą z ówczesnej rzeczywistości sytuację życiową. Żydowski poeta Aron Finkelmaier, którego utwory nie są dopuszczane do druku, postanawia wydawać je pod zmyślonym nazwiskiem i wciela się w postać fikcyjnego autora, rzekomego przedstawiciela niewielkiego narodu, mieszkającego na Północy. Główna linia fabularna utworu, związana z postacią tytułowego bohatera i zakończona jego śmiercią, dotyczy bezpośrednio problemów filozofii sztuki i istoty aktu twórczego. Trzy reportaże R., napisane w 1974 i 1986 i wydane w postaci

RÓŻOW Wiktor Siergiejewicz
532
książki pt. Triptich 1986 (Tryptyk), ilustrują duchowy i moralny upadek społeczeństwa sowieckiego. Świadectwem owej degrengolady jest lekceważący stosunek do przeszłości, śmierci człowieka i jego pogrzebu, a także niszczenie obiektów sakralnych, ubóstwo potrzeb duchowych i materialnych ludzi. W opowieści Tri kapli adamowa nogtia (Trzy krople z paznokcia Adama), napisanej w 1979, przedstawiając życie emigrantów, R. ponownie zastanawia się nad kwestią "twórca a społeczeństwo". Odwołuje się przy tym do tradycyjnej już symboliki "portretu", nad którym praca budzi najpierw w artyście uczucie miłości, a następnie powoduje jego gruntowne przeobrażenie duchowe. Z kolei w opowiadaniu Poputcziki 1985 (Współwę-drowcy) na przykładzie osób różnych generacji wiekowych rozważa R. fundamentalne antynomie egzystencjalne i moralno-ducho-we rosyjskich Żydów, a mianowicie: wiara czy indyferencja, daleko idące duchowe ogarnięcie zjawisk czy ograniczenie się do kręgu logicznego myślenia, świadomość na-rodowo-historyczna czy internacjonalizm "demokratyczny", rozumienie sytuacji życiowych jako wyroku losu czy jako przypadku. W opowieści Liłowyj dym przedstawia R. dramatyczne zdarzenia rzeczywistości anektowanej przez ZSRR powojennej Litwy i pokazuje bezsilność obu reżimów wojsko-wo-politycznych - hitlerowskiego i stalinowskiego, wobec niezniszczalnych etycznych zasad życia.
FV, Ka9l.
Dz.: Opowiadania: Dwadcat' Dwa 1979.10, 1981.
17; Wr. i My 1979.46, 1985.84, 85; Wiersze:
Dwadcat' Dwa 1981.18, Wr. i My 1986.90, 1987. 96; Tri kapli adamowa nogtia, Dwadcat' Dwa 1981.17; Niekto Finkelmajer, London 1981, Moskwa 1990; Sieriebrianaja cepoczka, Jerusalem 1983; Siamskije blizniecy, Dwadcat' Dwa 1984.34;
Wiesiennije muzskije igry, Tenafly 1984; Tiomnyj dom, Paris 1985; Poputcziki, Wr. i My 1985.84;
Triptich, London 1986; Liłowyj dym. Boston 1987;
Achitł bieguszczij, Niewa 1994.7-8. Lit.: D. Szturman, Wr. i My 1982.67; A. Buchbin-
der, Dwadcat' Dwa 1982.24; N. Słucz, NRS 1983. 23.2; Wikt. Niekrasow, tamże 1983.11.12;
M. Dackowskaja, Dwadcat' Dwa 1984.34; M.F. Frank, Worid Lit. today, Norman, Summer 1985;
G. Nivat, L'Express, Paris 1986.2.5; K. Sapgir, RM 1986.8.8; M. Murawnik, Kont. 1987.52;
E. Szczegłowa, M. Sietiukowa, LG 1994.21.12.
RÓŻOW Wiktor Siergiejewicz, 21.(8.)8. 1914 Jarosławl, dramaturg. Od 1934 uczył się w szkole aktorskiej w Moskwie. W czasie wojny był ciężko ranny, po wyleczeniu się został aktorem frontowego teatru. Po wojnie pracował jako reżyser najpierw w Ałma Acie, później w Moskwie. W 1949 na scenach teatrów z powodzeniem wystawiano jego sztukę Je/o druzja (Jej przyjaciele). W 1952 R. ukończył studia w IŁ. Sztuka W dobryj czas 1954 (Szczęśliwej drogi, 1956), napisana po śmierci Stalina i przetłumaczona na 10 języków obcych, zdobyła szeroki rozgłos i postawiła R. w jednym szeregu z czołowymi wówczas dramaturgami rosyjskimi. Unikając schematów po nowemu spojrzał w niej na prawdziwe problemy sowieckiej młodzieży. W 1956 wydał napisaną podczas wojny sztukę Wieczna żywyje (Wiecznie żywi), która stała się kanwą filmu Letiat żurawli (Lecą żurawie), wyróżnionego nagrodą na festiwalu w Cannes (1958). Wystawiana w 1957/58 sztuka R. Wpoiskach radosti (W poszukiwaniu radości) osiągnęła rekordową liczbę przedstawień (4662 w 98 teatrach ZSRR). Scenariusz filmowy R. pt. A, B, W, G, D... 1961 (A, B, C, D, E...), podobnie jak opowieść W. Aksionowa "Zwiozdnyj bilet" (Gwiaździsty bilet) został poddany krytyce za ukazanie niezgodnych z oficjalnym obrazem dylematów ówczesnej młodzieży, w związku z czym zabroniono jego ekranizacji. Dwie kolejne sztuki R. z lat 60. - Pieried użynom (Przed kolacją) i Zatiejnik 1966 (Organizator imprez) - podejmowały wnikliwy obrachunek ze stalinizmem. Oprócz sztuk (do 1990 powstało ich 20) publikował R. artykuły poświęcone problemom twórczości literackiej i zagadnieniom etycznym. Ponadto

533
RÓŻOW Wiktor Siergiejewicz
napisał autobiograficzną książkę Putiesze-stwije w raźny je storony 1987 (Podróż w różnych kierunkach), nad którą pracował prawie 20 lat. W 1955-69 był członkiem redakcji miesięcznika "Junost"'. Ponownie należał do koi. red. tego pisma od 1987. Ponadto od 1982 jest członkiem koi. red. czasopisma "Sowriemiennaja Dramaturgija". Mieszka w Moskwie. U podstaw wielostronnych zainteresowań R. jako dramatopisarza leżą głęboko ludzkie problemy i dążenia. Pierwsza jego sztuka Wieczna żywyje, napisana w 1943 nie miała wówczas żadnych szans druku, jak również nie mogła liczyć na wystawienie w teatrze. Prezentowała bowiem osobę "nietypową": słabą kobietę zamiast wzorowego "bohatera pozytywnego". Była jedyną spośród sztuk R., którą autor kilkakrotnie przerabiał i zmieniał (m.in. przed premierą w teatrze "Sowriemiennik" w 1956, przed wydaniem w 1973). W innych sztukach - W dobry j czas, W poiskach radosti, dzięki którym zdobył rozgłos, ukazał problemy młodzieży, znajdującej się na progu szkoły i studiów. Wprowadził do nich nowego dla ówczesnej literatury bohatera, człowieka chwiejnego, poszukującego, przybierającego niekiedy postawę krytycznie usposobionego nihilisty (np. w sztuce Wdorogie 1961, W drodze, będącej wersją sceniczną scenariuszami, B, W, G, D...). Sztuka Wdorogie była w twórczości R. pierwszą próbą dramatu o strukturze epickim. Ukształtował ją z 37 scen, reprezentujących coraz to inne sytuacje życiowe, umożliwiające dokładne prześledzenie ewolucji bohatera w obliczu nędzy, zagrożenia, miłości i odpowiedzialności. Zgodnie z techniką, wypracowaną już w utworach poprzednich, zrezygnował i tym razem z ostatecznych rozstrzygnięć i finał utworu pozostawił otwarty. W sztuce Pierled użynom, dokonując rozrachunku z dziedzictwem epoki stalinowskiej, mówi R. o różnym stopniu odpowiedzialności za czynione krzywdy bezdusznych karierowiczów, bezwzględnych w realizacji własnych planów i bezwolnych konfor-mistów, dopasowujących się do okrutnych
warunków życiowych. Zatiejnik - jedna z najlepszych sztuk R., zwłaszcza pod względem formalnym, jest w jego twórczości znakomitym przykładem dramatu o charakterze analitycznym. Łączy w niej stopniowe odsłonięcie okropności życia w okresie kultu i Stalina z ukazaniem wpływu ówczesnego bezprawia na osobiste losy ludzi. Osnowę fabuły utworu stanowi spotkanie po 14 latach dwóch kolegów szkolnych. Jeden z nich, wykorzystując panującą w czasach stalinowskich atmosferę politycznego i psychologicznego ucisku, uwiódł kiedyś ukochaną drugiego. Pod względem struktury sztuki R. są bardzo różnorodne. Niektóre, jak np. Nie-rawnyj bój 1960 (Nierówna walka), mają budowę hipotaktyczną, inne (np. Tradicyonnyj sbor 1967, Klasyczne spotkanie) - paratakty-czną. R. zdradza predylekcję do sztuk dwu-aktowych, ograniczonych do niewielkich zmian w zakresie miejsca akcji. Przedstawione w nich zdarzenia mieszczą się z reguły w krótkim wycinku czasowym. Pod tym względem znacznie różnią się od utworów A. Arbuzowa. Sztuki R. Obyknowiennaja isto-rija 1966 (Zwyczajna historia) będąca adaptacją sceniczną powieści I. Gonczarowa i Malcziki 1971 (Chłopcy), oparta na motywach powieści "Bratja Karamazowy" (Bracia Kara-mazow) F. Dostojewskiego, obejmują znacznie dłuższe odcinki temporalne. Świadczy to nie tylko o jego dalszych poszukiwaniach w zakresie problematyki, lecz także o próbach znalezienia nowych rozwiązań formalnych. Sztuka Gniezdo głucharia 1979 (Gniazdo głuszca) dotyczy aktualnych zagadnień społecznych i jest satyrą na postawy ludzkie okresu rządów Breżniewa. R. przedstawia w niej dwóch bohaterów, reprezentujących typowe wówczas orientacje społeczne:
urzędnika na kierowniczym stanowisku i lekceważącego wszystkich cynika. Obaj są produktami epoki. Wszystkie ich poczynania są wyzute z jakichkolwiek ideałów i wyższych racji, kierują się jedynie pragnieniem osiągnięcia korzyści i przywilejów. Głównym bohaterem sztuki Kabanczik 1986 (Wieprzek),

ROZOWSKI Mark Grigorjewicz
534
która przez pięć lat była objęta zakazem druku, uczynił R. syna wysokiego funkcjonariusza państwowego, skazanego na karę więzienia za różne machinacje. Wszystkie jego sztuki oparte są na realistycznych, wychwyconych z rzeczywistości, sytuacjach życiowych, które pod piórem dramaturga przybierają wymiar szerszy, ogólnoludzki. Jego bohaterowie ujawniają się w żywych, zindywidualizowanych wypowiedziach, w zwartych dialogach, nasyconych mową potoczną. Sztukę dramatopisarską R. cechuje głęboki psychologizm, w tym również umiejętność trafnego i sugestywnego uchwycenia mentalności dziecka, stałe rezonansowe pobrzmiewanie nie wypowiedzianych przez bohaterów warstw treści, rezygnacja z podsumowań i jednoznacznych rozwiązań (wnioski mają poczynić czytelnicy i widzowie) oraz częste stosowanie wskazówek dotyczących inscenizacji. W większości jego sztuk akcja toczy się w kręgu rodziny, gdzie jedną z najważniejszych ról odgrywa matka. Stosunki międzyludzkie i problematykę społeczną ujmuje z zadziwiającą głębią.
Ka85, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LES, Re, RD, TE,
Wy75, Wy82.
Dz" Jejo druzja, 1951; Twój pul' (Stronica żyzni), 1953 (Stronica życia. Warszawa 1956); W dobry'] czas 1955; Wieczna zywyje, 1956; Letiat zurawli, 1959; Pjesy, 1959 (zawiera: W polskach radosti, Stronica..., W dobry j czas, Wieczna...)', Nierawnyj bój, 1960; A, B, W, G, D..., Ju. 1961.9, pt. W do-rogie, 1962; Pieried użynom, 1963; W polskach radosti, 1963; Wdień swad'by, 1964; Zatiejnik, 1966;
Obyknowiennaja istorija, 1966; Tradicyonnyj sbor, Tieatr 1967.3; Moi szestidiesiatyje, 1969 (zawiera:
Wdorogie, W dień..., Zatiejnik, Tradicyonnyj...)', S wieczera do południa, 1970; Iz biesied s mołodymi litieratorami, 1970; Malcziki, 1971; Situacyja, 1973; W dobry'] czas, 1973 (zawiera też: Nierawnyj..., W poiskach.... Stronica..., W dorogie, Wdień..., S wieczera..., Tradicyonnyj..., Wiecz-no...); Czetyrie kapll, Tieatr 1974.7; Prikosnowie-nije k wojnie, Smiena 1975.20; Der Kulturleiter. Zatiejnik, Stuttgart 1977; Gniezdo głucharia, Tieatr 1979.2; Choziain, Sowr. Dram. 1982.1; Putie-szestwije w raźny je storony, 1987; Kabanczik, Sowr.
Dram. 1987.1; Do/na, tamże 1989.2; Skrytaja pru-źyna, Tieatr 1989.6. Izbr., 1983 (zawiera: Wieczna..., W dobry]..., W poiskach..., W dorogie, Wdień..., Zatiejnik, Tradicyonnyj..., S wieczera..., Czetyrie..., Gniezdo...).
Lit.: A. Kron, Tieatr 1955.5; I. Sołowjowa, NM 1960. 8; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1963.6; I. Mei-ster, Diss., Bonn 1965; W. Anastasjew, 1966 i Tieatr 1973.8; M. Turowskaja, Moskwa Tie-atralnaja 1966; B. Rostocki, w: Dyskurs o tradycji, Warszawa 1974 i Di. 1977.2; K. Białek, Di. 1975. 4; W. Kasack, ZSIPh. 1975.1 i w: Das russ. Drama, Dusseldorf 1986; B. Lubimow, Tieatr 1981.10;
A. Smielanskij, Sowr. Dram. 1982.1; B. Jezierska-ja, NRS 1984.22.7; J. Bołdyriew, LO 1987.12; A. Sztejn, LG 1988.24.8.
ROZOWSKI Mark Grigorjewicz, 3.4.1937 Pietropawłowsk na Kamczatce, dramaturg i reżyser teatralny. W 1955-60 studiował dziennikarstwo na uniwersytecie w Moskwie. W 1958-69 był kierownikiem teatru studenckiego "Nasz Dom", w którym m.in. grali A. Arkanów, L. Pietruszewska i W. Sław-kin. Współpracował z prasą, a w 1961-64 był kierownikiem działu satyry "Pylesos" w miesięczniku "Junost"'. W 1963-64 ukończył wyższe kursy dla scenarzystów filmowych i telewizyjnych w Moskwie. Poczynając od lat studenckich inscenizował znane dzieła rosyjskiej prozy. Rozgłos światowy przyniosło mu przedstawienie pt. Istorija łoszadi 1958 (Historia konia), oparte na materiale opowieści L. Tołstoja "Chołstomier" (Bystrono-gi). Po raz pierwszy spektakl był zaprezentowany w Leningradzie w 1975, a następnie wszedł do repertuaru wielu sowieckich teatrów. Był też pokazywany za granicą, m.in. w Nowym Jorku (1979) i na Broadwayu (1981/82). Do pierwszych inscenizacji R. należy też spektakl według opowieści N. Ka-ramzina "Biednaja Liza" 1973 (Biedna Liza), utrzymujący się ponad dziesięć lat w repertuarze teatrów. W 1974 R. został przyjęty do ZP ZSRR. Udział w przygotowaniu nielegalnego almanachu "" Mietropol spowodował nagonkę oficjalnych czynników na osobę R., co na dłuższy czas uniemożliwiło

535
ROŻDIESTWIENSKI Robiert Iwanowicz
mu pracę twórczą. Inscenizacje R. nie byty ogłaszane drukiem. Wyjątek stanowi spektakl Istorija loszadi, którego tekst, a także muzyka, również napisana przez R., oraz geneza przedstawienia wraz z komentarzami, zostały opublikowane w jego książce pt. Priewraszczenije 1983 (Metamorfoza). Od 1987 R. prowadzi w centrum Moskwy własne studio teatralne "U Nikitskich Worot". Mieszka w Moskwie. Głównym celem działalności teatralnej R. jest przekazanie widzom "przejawów wiecznego pierwiastka Boskiego" (Ogoniok 1989.47). W swoich własnych sztukach i w inscenizacjach dzieł innych twórców wykazuje ogromny talent sceniczny. Często dodaje do tekstu własną muzykę. Do 1990 miał w swoim dorobku twórczym około 20 inscenizacji. Niektóre jego spektakle osnute są na pojedynczych utworach rosyjskich i obcych klasyków, jak np. Istorija łoszadi, oparta na kanwie opowieści L. Tołstoja lub Gambrinus, w którym bazuje na materiale identycznie zatytułowanej noweli A. Kuprina. W innych adaptuje teksty różnych dzieł interesującego go twórcy. Tak np. postępuje w sztuce Dwa suszcze-stwa w biespriedielnosti 1985 (Dwie istoty w bezgranicznej przestrzeni), w której wykorzystując teksty powieści Dostojewskiego "Biesy" oraz "Priestuplenije i nakazanije" (Zbrodnia i kara) zgodnie z duchem "" pie-riestrojki dokonuje obrachunku z totalitaryzmem. Sztuka R. Otiec i syn (Ojciec i syn) oparta została na motywach "Listu do ojca" i "Procesu" F. Kafki, w innej pt. Doktor Czechów kreśli portret wybitnego rosyjskiego pisarza odpowiednio adaptując teksty siedmiu jego opowiadań. W sztuce Krasny) ugołok 1986 (Świetlica) w dialogu dwóch kobiet łączy psychologiczną analizę duchowej niemocy pozornie twardych funkcjonariuszy niższego szczebla z polityczno-krytyczną oceną ich destruktywnej roli w sowieckim społeczeństwie. W sztuce Koncert Wysockogo w N11 (Koncert Wysockiego w pewnym instytucie naukowo-badawczym), nawiązując do zakazu wystąpień estradowych poety-bar-
da, R. w sposób groteskowy przedstawia metody działania sowieckiej biurokracji.
Dz.: Tieatr żywoj gaziety. Scenarii dla agitkollekti-wow, 1970; Reźyssior zrieliszcza, 1973; Samootda-cza. Iz opyla rabaty odnoj studii, 1976; Tieatralnyje koleczki, sfożennyje w spiral, Mietropol, Ann Ar-bor 1979; Priewraszczenije (zawiera: Istorija łosza-di), 1983; Krasnyj ugotok, Sowr. Dram. 1986.4;
Wywiad: Ogoniok 1989.47.
ROŻDIESTWIENSKI Robiert Iwanowicz,
20.6.1932 Kosicha na Ałtaju -18.8.1994 Moskwa, poeta. Syn oficera zawodowego i lekarki. W 1950-51 studiował filologię na uniwersytecie w Pietrozawodsku, w 1951-56 kontynuował naukę w IŁ w Moskwie. Wiersze zaczął publikować od 1950. Pierwszy ich zbiorek Flagiwiesny 1955 (Sztandary wiosny) ogłosił w Pietrozawodsku. Następny pt. Ispy-tanije 1956 (Próba) został wydany w Moskwie pod redakcją W. Ługowskiego. Wiersze R., mające charakter publicystyczny, napisane w manierze Maj akowskiego i przeznaczone do wystąpień estradowych, zdobyły mu szybki rozgłos. Rozpowszechniane w języku ojczystym i w przekładach, umożliwiły poecie liczne wyjazdy za granicę. Do popularności R. wśród czytelników przyczynił się zwłaszcza jego poemat Rekwiem 1961 (Requiem), w którym w tonacji patetyczno-he-roicznej ujął cierpienia i bohaterstwo narodu w okresie minionej wojny (muzykę do tekstu napisał B. Kabalewski). W 1965-90 R. był członkiem zarządu ZP RFSRR, od 1971 należał do zarządu i sekretariatu ZP ZSRR. Do partii wstąpił w 1977. W 1979 otrzymał nagrodę państwową ZSRR za tom wierszy 210 szagow 1978 (210 kroków). Obszerny zbiór jego wierszy pt. Za dwadcat' let (W ciągu dwudziestu lat), opatrzony przedmową K. Simonowa, ukazał się w 1973. Mieszkał w Moskwie. W swej poezji R. chętnie stosował emocjonalne zwroty i pytania retoryczne, mające na celu wywołanie silniejszego wrażenia u odbiorcy. W okresie postalinow-skim liryczna publicystyka R. niosła nowe, liberalne treści i nastroje, później dominowa-

ROZDIESTWIENSKI Wsiewołod Aleksandrowicz
536
ły w niej obrazy idealnego komunistycznego świata. Nasycał ją aktualną problematyką i wydarzeniami, utrwalonymi na pierwszych stronach codziennych gazet, pisał o lotach kosmicznych oraz oficjalnych wizytach w Paryżu i Nowym Jorku. Prasa codzienna stała się dla niego "tak samo niezbędna, jak heroina dla narkomana" - por. wiersz Gołod (Głód) ze zbioru Wsierjoz (Na serio). W wierszach R. najważniejszy jest rytm i werwa. Nie wykazuje w nich większej inwencji poetyckiej, nie troszczy się o metrykę i rymy, jak również o zwięzłość wypowiedzi. Od prozy jego poezję odróżnia jedynie wykorzystanie anafor i innych form paralelizmu. Szybka reakcja na sprawy dnia bieżącego nie idzie w niej w parze z głębią i wszechstronnością ich ujęcia. HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Fłagi wiesny, 1955; Rekwiem, Ju. 1961.2, wyd. oddz. 1970; Rówieśnik!, 1962; Radius diejstwija, 1965; Wsierjoz, 1970; Radar slerdca, 1971; Za dwadcaf let, 1973; 270 szagow, 1978; Siemidiesia-tyje, 1980; "Ja probiwahia wnutri siebia...", LR 1982.18.6; Siem' poem, 1982; Eto wriemia, 1983;
Druzjam, 1986. hbr. prolzw. w 2-ch tt., 1979;
Sobr. socz. w 3-ch tt., 1985.
Lit.: W. Nazarienko, Zwiezda 1955.5; L. Annin-skij, Znamia 1961.9 i Don 1966.11; T. Dimitrow-na, Godisznik na Sofijskija Uniwersitet 63.2 (1970); I. Meżakcw-Korjakin, Melbourne Slavo-nic Studies 1971.5-6; W. Koroticz, NM 1975.7;
I. Isajew, Oktiabr' 1980.4; A. Malgin, LO 1983.8;
W. Wołków, Ruś. Riecz 1988.6; E. Jewtuszenko, LG 1994.24.8.
ROZDIESTWIENSKI Wsiewołod Aleksandrowicz, 10.4.(29.3.)1895 Carskie Sioło pod Petersburgiem - 31.8.1977 Leningrad, poeta. Pierwszy zbiorek wierszy pt. Gimnazicze-skije gody 1914 (Lata gimnazjalne) wydał na początku swych studiów na uniwersytecie w Petersburgu (wydział historyczno-filologicz-ny). Naukę przerwał na skutek wybuchu I wojny światowej. Poznał wówczas N. Gumilowa i O. Mandelsztama. Zbiorki wierszy Leto 1921 (Lato) i Zołotoje wierietieno (Złote wrzeciono) napisał zgodnie z zasadami poetyki "* akmeizmu. Był członkiem "" Cechu Poetów. Jako tłumacz współpracował z wydawnictwem "Wsiemirnaja Litieratura". Od połowy lat 20. zaczął w swej twórczości coraz bardziej przystosowywać się do oficjalnych wymogów. Zbiorek wierszy Ziemnoje sierdce 1933 ( Ziemskie serce) był jego wkładem do literatury na temat budownictwa socjalistycznego. Brał udział w wojnie jako korespondent gazet frontowych. Pisał także teksty do piosenek. Będąc już osobą w podeszłym wieku, napisał wspomnienia o pisarzach pt. Stronicy żyzni 1962 (Karty życia). Opowiedział w nich o M. Gorkim, N. Tichonowie, S. Jesieninie, O. Forsz i niektórych innych twórcach nie wnosząc jednak nic istotnego do znanych już opinii na ich temat. Następna jego książka wspomnień Szkatułka pamiati 1972 (Szkatułka pamięci) zawiera szereg faktów i wrażeń natury autobiograficznej, które łączy z opisami życia poetów rosyjskich i francuskich. W 1939 i 1957-67 był R. członkiem redakcji miesięcznika "Zwiezda", a w 1967-77 wchodził w skład koi. red. miesięcznika "Niewa". W 1958-75 systematycznie uczestniczył w zjazdach pisarzy RFSRR, ale nigdy nie zabierał na nich głosu. Mieszkał w Leningradzie. Po akmeistycznym okresie twórczości był R. poetą konformistą, unikał jednak czystej propagandy. Oprócz tematu budownictwa w okresie pierwszych pięciolatek i w latach powojennych (głównie w Leningradzie) podejmował problemy sztuki kreśląc liryczne portrety poetów (Puszkina, Feta, Byrona, Kiedrina) i kompozytorów (Chopina, Czajkowskiego). Sięgał po klasyczne formy wiersza. Niekiedy w jego utworach przeważa pierwiastek narracyjny (np. w wierszach o tematyce historycznej), częściej jednak mają one charakter opisowy, co widoczne jest również w sposobie przedstawiania przyrody. Wiersze R. nie zawierają żadnych skomplikowanych czy zawiłych treści i są łatwe w odbiorze. KLE, LE, Ni, Wy75, Wy82. Dz.: Gimnaziczeskije gody, 1914; Leto, 1921; Zołotoje wierietieno, 1921; Bolszaja Miedwiedlca,

537
RUBIEŻ
1926; Granitnyj sad, 1929; Ziemnoje sierdce, 1933;
Rodnyje dorogi, 1947; Stichotworienija, 1956; 5(ro-nicy żyzni, 1962, wyd. 2: 1974; Czttaja Puszkina, 1962, wyd. 2: 1966; Załatają osien, 1969; Szkatułka pamiati, 1972; Źyzn stówa, 1977; Stichotworienija, 1985. /zfo-., 1965; ZzAr. w 2-c/; H., 1974;
7z6r. proizw. w 2-ch u., 1988.
Lit.: I. Wasiljewa, Zwiezda 1960.6,1971.3,1975.4 i wyd. oddz. 1983; W. Ditc, Niewa 1963. 7, Awro-ra 1975.4 i z W. Azarowem, Zwiezda 1985.4;
A. Amsterdam, 1965, Niewa 1970.12 i Zwiezda 1987.6; W. Szefnier, LG 1970.9.12, 1973.21.11 i 1977.7.9; A.Urban, LO 1975.11; N. Tichonow, Niewa 1977.12.
RUBCOW Nikołaj Michajłowicz, 3.1.1936 Jemieck (obw. archangielski) - 19.1.1971 Wologda, poeta. Wychował się na wsi. Wcześnie utracił rodziców, przebywał w domach dziecka. Po ukończeniu w 1952 technikum leśnictwa w miejscowości Tofma (obw. wołogodzki) pracował jako palacz na statkach rybackich, prowadzących połowy na wodach Morza Północnego, gdzie też odbywał służbę wojskową od 1955. W 1959-62 pracował jako ślusarz w jednej z fabryk Leningradu. W 1962, po przedstawieniu swoich pierwszych wierszy, dostał się do IŁ w Moskwie, z którego został wydalony w 1964. Kontynuował studia zaocznie i ukończył je w 1969. Pierwszy zbiorek wierszy wydał w 1965. Do momentu swej przedwczesnej śmierci (został prawdopodobnie uduszony przez kobietę) opublikował jeszcze trzy następne tomiki poezji. Już ich tytuły - Zwiezda polej 1967 (Gwiazda pól), Dusza chranit 1969 (Dusza strzeże) i Sosien szum 1970 (Szum sosen), określają główny kierunek jego poezji. Mieszkał w Wołogdzie. Zyskał uznanie (również w kręgach emigracji) jako piewca rosyjskiej przyrody, ziemi i tradycji. Kilka zbiorków jego wierszy wydano pośmiertnie. "Zaczął od tego, do czego poeci dochodzą po długich poszukiwaniach" -powiedział o nim A. Urban. W swoich nieskomplikowanych, nieco elegijnych wierszach wyrażał R. swe głębokie przywiązanie do rosyjskiej wsi i jej obiektów sakralnych.
Świat techniki, miasta, bezdusznej cywilizacji był mu tak bezgranicznie obcy, że pomijał go całkowicie. Poprzestawał na poetyzacji ukochanego swego otoczenia wiejskiego - gwiazd, wody, brzóz, ciszy i bezkresnych obszarów. Zawsze kierował się natchnieniem i odrzucał to, co nie było wynikiem jego własnych przeżyć i cierpień. Jego liryka ogarnia przede wszystkim sytuacje i obszary bardziej rozległe, rzadko przenika do sfery doznań jednostkowych. Wyrażał nastrój "otwartej i bezbronnej duszy ludzkiej, błądzącej w złożonym i pstrym świecie, którego nie sposób ogarnąć myślą" (Akatkin). HRL, KLE, LES.
Dz" Linka, 1965; Zwiezda polej, 1967; Dusza chranit, 1969; Sosien szum, 1970; Zielonyje cwiety, 1971; Pośledni] parochod, 1973; Podorożniki, 1976; Stichotworienija (1953-1971), 1977; Wiersze: Dień Poezii 1981; Nasz Sowr. 1981.12 i 1990. 12; Wołga 1988.11 i Siewier 1990.12; Izbr., 1982;
Stichi, 1985.
Lit.: W. Diemientjew, Moskwa 1970.9, 1973.3;
A. Urban, Wopr. Lit. 1971.4; W. Akatkin, tamże 1974.3; W. Koźynow, 1976; E. Jewtuszenko, LG 1976.18.8; A. Pikacz, Wopr. Lit. 1977.9; W. Wołków, Kont. 1978.15; S. Wikułow, Nasz Sowr. 1981.12; Wospominanija o N. R., 1983; N. Konia-jew, Niewa 1986.1; W. Oboturow, 1987; R. Free-born, SEER 1987.3; W. Biełkow, 1989; B. Szysza-jew, LR 1990.20.1.
RUBIEŻ, tygodnik literacki, wydawany w Harbinie w 1926-1945. Był organem grupy literatów o takiej samej nazwie. Redaktorem pisma był M. Rokotow. Ściśle współpracowali z nim M. Spurgot, E. Kokszarow i E. Kaufman (z zawodu lekarz, repatriowany w 1945 przez sowieckie władze okupacyjne do ZSRR, 16 lat spędził w łagrach, a następnie od 1961 do śmierci w 1971 mieszkał w Izraelu). Na łamach pisma ukazywały się przede wszystkim utwory pisarzy rosyjskich, przebywających na Dalekim Wschodzie i w Harbinie. Zamieszczano w nim również przekłady. Do stałych autorów należeli A. Aczair, A. Niesmiełow, będący również członkiem redakcji, oraz W. Pierieleszyn (w

RUCZJOW Boris Aleksandrowicz
538
1932-45). W R. ogłaszali też swe utwory twórcy emigracyjni, przebywający w Europie Zachodniej. W 1992 pismo zostało wznowione. Ukazuje się pod redakcją M. Koloso-wa w Moskwie i Władywostoku. Do koi. red. pisma należą zarówno rosyjscy, jak i obcy pisarze oraz badacze literatury. Są wśród nich m.in. E. Witkowski, D.B. Możajew, W. Krejd, W. Sinkiewicz, J.P. Hinrichs, Di Schaochua (Harbin) i W. Kasack.
Lit.: anonim. Politechnik, Sydney 1978.10;
V. Perelesin, Russ. poetry and lit. life in Harbin and Shanghai 1930-50, Amsterdam 1987, s. 30-33; S. Karlinskij, SR 1989.48.
RUCZJOW (właśc. Kriwoszczokow) Boris Aleksandrowicz, 15.(2.)6.1913 Troick (gub. orenburska) - 24.19.1973 Magnitogorsk, poeta. W 1930 ochotniczo zgłosił się do pracy przy budowie Magnitogorska, gdzie pracował jako betoniarz i cieśla. Równocześnie jako dziennikarz współpracował z gazetami komsomolskimi. W 1933 ukazał się pierwszy zbiorek jego wierszy Wtórują rodina (Druga ojczyzna), wydany pod redakcją E. Bagrickiego i A. Surkowa. R. był jednym z najmłodszych uczestników I zjazdu ZP ZSRR. W 1935 rozpoczął studia zaoczne w IŁ w Moskwie. Lata 1937-57 spędził w łagrach nad Kołymą i na zesłaniu w Kirgizji. Po ** rehabilitacji mieszkał w Magnitogorsku, odtwarzając w pamięci wiersze powstałe w więzieniu. Rozgłos zdobył przede wszystkim dzięki poematom, takim jak Lubawa 1962 (nagroda im. Gorkiego w 1967), w których rozwijał motywy wierszy komsomolskich z lat 30., poświęconych budownictwu. Od 1958 brał udział w kolejnych zjazdach pisarzy, a w 1970 wstąpił do partii i został członkiem zarządu ZP ZSRR. Autentyczny entuzjazm ludzi pracy, ukazany na przykładzie budowniczych Magnitogorska i określający charakter pierwszych wierszy R., pozostał dominującym motywem jego poezji również po powrocie z zesłania. W utworach o tej tematyce sugestywnie oddał nastrój chwili, gotowość ludzi do pracy i poświęceń, a także cementujące ich uczucie wspólnoty oraz napięcie w wyścigu z procesem pracy. Swój pobyt w łagrze ujmował jako fakt krzywdy jednostkowej. Nigdy nie łączył go z losem wielu innych, skrzywdzonych i poniżonych przez system ludzi. W wierszach R. często brzmi motyw żalu, że z powodu łagrów nie mógł wziąć udziału w wojnie i walczyć w obronie ojczyzny. Tematyka wojenna znalazła szersze odbicie w jego napełnionym hiperbolami i abstrakcyjnymi obrazami poemacie Niewidimka 1942-57 (Niewidzialny), w którym R. nawiązuje do tradycji twórczości ludowej. Poezja R. ma charakter narracyjno-opisowy. Chętnie sięgał po formę poematu epickiego. Zwraca uwagę pewna monotonia budowy utworów R., ale jego styl poetycki jest naturalny i wyrazisty.
KLE,LES.
Dz.: Wtórują rodina, 1933; Linka, 1958 (zawiera
też: Niewidimka); Krasnoje sołnyszko, 1960,1987;
Lubawa, 1963; Magnit-gora, 1964; Poemy, 1967;
Stichotworienija i poemy, 1976; Stlchotworienija, 1988. •/zAr., 1969; Sobr. socz. w 2-ch tt., 1978-79.
Lit.: K. Wanszenkin, NM 1959.6 i w: tegoż Lica igotosa, 1978; A. Własienko, Moł. Gw. 1961.12;
D. Starikow, 1969; W. Sorokin, Moskwa 1973.6;
L. Galcewa, 1973 i w: B. R., Sobr. socz., 1978-79;
J. Bołdyriew, NM 1981.1; K. Pozdniajew, 1982;
I. Wiktorowa, A. Rachmatullin, 1983; L. Galcewa, 1983; K. Pozdniajew, LR 1988.17.6.
RUSSKIJE ZAPISKI, czasopismo społecz-no-polityczne i literackie wydawane w Paryżu w 1937-39 (21 numerów). Początkowo miało być kontynuacją pisma "Sowriemienny-je Zapiski", którego redaktorzy N. Awsien-tjew, I. Bunakow, M. Wiszniak i W. Rudniew byli też wydawcami pierwszych trzech numerów R. Z. (1937-38). Ostatecznie istniało jako odrębne pismo, niezależne od równocześnie wydawanych "Sowriemiennych Za-pisok". R. Z. zostały założone z inicjatywy emigrantów rosyjskich, przebywających w Szanghaju. Trzy pierwsze numery pisma zawierały nadesłane przez nich materiały. Poczynając od 1938 (nr 4) do wybuchu II

539
RYBAKÓW Anatolij Naumowicz
wojny światowej na czele redakcji stał P. Mi-lukow. Oprócz systematycznie zamieszczanych jego wspomnień o wydarzeniach lat 1905-06, na łamach pisma ukazywały się utwory wielu pisarzy pierwszej fali emigracji, m.in. poezja M. Cwietajewej, D. Knuta, I. Knorring, A. Ładinskiego, G. Rajewskie-go, A. Sztejgera, J. Terapiana oraz proza I. Bunina, G. Gazdanowa, Z. Gippius, D. Mie-rieżkowskiego, W. Nabokowa, M. Osorgina, A. Riemizowa, N. Teffi i B. Zajcewa.
Lit.: G. Struwe, Russkaja litieratura w izgnanii, NY 1956, s. 239-241; I. Tołstoj, Zwiezda 1990.10.
RYBAKÓW (właśc. Aronow) Anatolij Naumowicz, 14.(!.)!.1911 Czernihów, prozaik. Syn inżyniera. Od 1918 mieszkał w Moskwie. Po ukończeniu instytutu transportu w Moskwie został aresztowany i zesłany na trzy lata na Syberię. W tym czasie i po zesłaniu, gdy był pozbawiony prawa pobytu w dużych miastach, pracował w przedsiębiorstwach transportu samochodowego (m.in. w Ufie i w europejskiej części RFSRR). Został oczyszczony z zarzutów podczas pobytu na froncie. Po wojnie zajął się działalnością literacką. W 1960 został całkowicie zrehabilitowany. Jego utwory często są drukowane i ekranizowane. Rozgłos światowy przyniosła R. wydana w 26 krajach powieść DietiAr-bata 1987 (Dzieci Arbatu, 1989), której druk w ZSRR był przez 21 lat zakazany. W 1990 R. wszedł w skład zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Moskwie. Debiutował przygodową książeczką dla dzieci pt. Kortik 1948 (Kor-dzik, 1951), której ciągiem dalszym była opowieść Bronzowaja ptica 1956 (Ptak z brązu). Jego powieść produkcyjna Woditieli 1950 (Kierowcy, 1950) została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1950. Temat pracy podjął również w powieści Jekatierina Woronina 1955 (Katarzyna Woronina, 1957), w której, jak też w utworze poprzednim, nawiązał do swych doświadczeń z okresu pracy w transporcie samochodowym. Jako subtelny znawca psychologii młodzieży zaprezentował się w opowieściach Priklucze-
nija Krosza 1960 (Na wozie i pod wozem, 1962), Kanikuły Krosza 1966 (Wakacje Krosza, 1968) i Nieizwiestnyj sotdat 1970 (Krosz szuka bohatera, 1972). Połączył je wspólnym bohaterem, opowiadającym w pierwszej osobie i obdarzonym zindywidualizowanym językiem, odzwierciedlającym jego horyzont myślowy. Bohaterem dwóch pierwszych opowieści jest 15-16-letni chłopiec, który przechodzi szereg prób, typowych dla jego przełomowego okresu życia. W trzeciej książce bohater ma już 18 lat i jego relacja o współczesnej rzeczywistości wiąże się ściśle z tragicznymi wydarzeniami minionej wojny. W tej opowieści zademonstrował R. znakomite wyczucie formy i umiejętność wykorzystania aktualnych, ciekawie zarysowanych zdarzeń do przekazywania ważnych treści moralno-etycznych. W powieści Tia-źofyj piesok 1978 (Ciężki piasek) przedstawił dzieje pewnej rodziny żydowskiej, rzucone na tło wydarzeń historycznych lat 1910-1943. Tematyka żydowska, pomijana dotąd w literaturze sowieckiej, szeroko, lecz jednostronnie ujęta przez R., przybrała dzięki jego utworowi aktualny sens i znaczenie w związku z ówczesną emigracją rosyjskich Żydów do Izraela. Powieść Dieti Arbata rysuje szeroki obraz literacki prehistorii stalinowskich "wielkich czystek". Centralnym wydarzeniem utworu, w konstrukcji którego ważną rolę odgrywa postać Stalina, staje się zamordowanie Kirowa w 1934. R. ogranicza się przeważnie do rozrachunku z osobą Stalina i nie sięga głębiej do mechanizmów systemu totalitarnego. Kontynuacją poruszonych tu wątków i linii fabularnych są powieści Trid-cat' piąty j i drugije gody 1988 (Rok 1935 i następne) oraz Strach 1990.
Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, RSPP4. Dz.: Kortik, 1948; Woditieli, 1950; Jekatierina Woronina, 1955; Bronzowaja ptica, 1956; Prikluczeni-ja Krosza, 1960; Leto w Sosniakach, 1965 (Miłość Liii, Warszawa 1967); Kanikuły Krosza, 1966; Nieizwiestnyj sołdat, 1971; Celinnyj siemiestr, Oktiabr' 1973.12; Tiaźofyj piesok, 1979; Dieti Arbata, 1987;
Tńdcat' piąty'] i drugije gody, DN 1988.9-10;

RYBAKÓW Władimir Mieczisławowicz
540
Strach, 1990. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1978; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1981-82.
Lit.: Z. Papiernyj, Znamia 1950.6,1961.3; L. Bie-łaja, Znamia 1966.8; A. Biek, NM 1970.12; J. Tri-fonow, LR 1971.5.2; E. Starikowa, 1977 i Oktiabr' 1981.1; J. Bołdyriew, tamże 1983.2; A. Boczarow, L. Anninskij, tamże 1987.10; A. Łatynina, LG 1988.14.12; L. Anninskij, w: tegoż Lokti i kryija, 1989; L. Bachnow, DN 1990.12; A. Niemzier, Oktiabr' 1991.1.
RYBAKÓW (właśc. Szczetinski) Wladimir Mieczisławowicz, 29.9.1947 Aleś (prowincja Gard we Francji), prozaik. Syn Polaka i Rosjanki, z zawodu lekarzy i malarzy, członków komunistycznej partii, którzy w 1956 opuścili Francję i przenieśli się do ZSRR. R. pracował w różnych miejscowościach ZSRR. Pierwsze opowiadania napisał mając 15 lat. W 1964 podjął studia historyczne na uniwersytecie w Czernowcach, z którego w 1964 został usunięty za głoszenie krytycznych opinii i skierowany do wojska. Z 3,5-rocznego okresu służby wojskowej 2 lata spędził na granicy sowiecko-chińskiej (1967/68). Po demobilizacji w 1969 pracował jako ładowacz, spawacz i ślusarz. Równocześnie zajmował się działalnością literacką w nadziei, że jego utwory kiedyś zostaną opublikowane. W końcu 1972 zdołał powrócić do Francji. Do 1984 pracował w redakcji tygodnika "Russkaja Mysi", na którego łamach systematycznie zamieszczał artykuły o tematyce politycznej i literackiej. Jego utwory ukazywały się również w czasopismach "Grani", "Kontinient", "Wriemia i My" oraz "Echo". Powieści Tiażest' 1977 (Brzemię), Tawro 1977 (Piętno) oraz zbiór reportaży literackich pt. Tiski 1985 (Imadło, 1987) i opowieść Afgancy 1988 (Afgańcy, 1990) przyniosły R. uznanie jako poważnemu i w pełni ukształtowanemu twórcy. W 1984 przeniósł się do Frankfurtu nad Menem. Od 1989 regularnie odwiedza Rosję. Wypowiada się tam na temat nowej sytuacji społeczno-politycznej, a także wydaje swoje utwory, m.in. powieść Tień topora 1991 (Cień topora). W powieści Tiażest' R. po raz pierwszy w literaturze rosyjskiej ukazał prawdziwy obraz codziennego życia sowieckiej armii. Wiernie odtworzył w niej realia środowiska - okrutną dyscyplinę, hierarchię służbową, dzielącą żołnierzy różnych lat powołania, niedostateczne ilościowo i jakościowo złe wyżywienie, pociąg do narkotyków, nieustanny strach oraz destruktywny wpływ tej atmosfery na postawę moralną młodych ludzi. Problemy natury ideologicznej i moralnej jeszcze ostrzej nakreślił w powieści Tawro, w której ukazał pierwsze doświadczenia emigranta rosyjskiego we Francji. Najważniejszą jego kwestią życiową, jak dowodzi pisarz, którą musi rozstrzygnąć w walce o swój byt codzienny, w kontaktach z ludźmi, wychowanymi w innych warunkach, staje się walka z sowieckimi nawykami, z totalitarnym "piętnem", nie pozwalającym być naprawdę wolnym. Zbiorek Tiski zawiera 68 reportaży, bez osłonek i upiększeń ukazujących codzienne życie sowieckiej armii. Tytułowe "imadło" symbolizuje tu różne formy fizycznego i psychicznego ucisku, jakiemu są poddawani żołnierze i oficerowie. R. przytacza typowe przykłady gnębienia człowieka w sowieckiej armii, znane mu z okresu służby wojskowej oraz zaobserwowane podczas pobytu w Afganistanie w latach 80. Jego sucha, rzeczowa relacja o przypadkach codziennego poniżania, podjudzania, ciągłej gotowości, okrucieństwa i wielkorosyjskiego szowinizmu jest donośnym wezwaniem do obrony człowieka i jego godności. Absurd i właściwe powody sowieckiej interwencji w Afganistanie oraz jej tragiczne konsekwencje dla losu pojedynczych żołnierzy odsłania również w opowieści Afgancy. W powieści Tień topora R. przedstawia grupę osób, pracujących przy szybie wiertniczym na Syberii, oraz ukazuje jak w warunkach izolacji kształtuje się ich osobliwy stosunek do władzy i powstaje konieczność samodzielnego rozwiązywania problemów życia i śmierci.
EmR, FV, Ka85, Ka91.

541
RZEWSKI Leonid Dienisowicz
Dz.: Sowietskaja armija bież orieota, RM 1976.11. 11; Tiażest', FfM 1977; Tawro, tamże 1981; Tień topora, fragm. RM 1984.9.2 i 16.2; Tiski, FfM 1985; Afgancy, London 1988; Tień topora, Sankt-Pietierburg 1991.
Lit.: E. Kannak, RM 1977.3.2; W. Sinkiewicz, NRS 1982.17.10; anonim. Kont. 1982.33; G. Władimow, w: W. R., Tiski, 1985; K. Pomierancew, RM 1985. 25.10; W. Kasack, NZZ 1986.19.9.
RYLENKOW Nikołaj Iwanowicz, 15.(2.)2. 1909 Aleksiejewka (gub. smoleńska) - 23.6. 1969 Smoleńsk, poeta. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1926 ukończył szkołę średnią w Rosławlu i pracował jako nauczyciel na wsi. W 1933 ukończył studia filologiczne w instytucie pedagogicznym w Smoleńsku. Zajmował się działalnością redakcyjną. Wiersze pisał od lat szkolnych, a drukować je zaczął od 1926. W 1933 opublikował pierwszy swój zbiorek Moi gieroi (Moi bohaterowie), który podobnie jak następne nie wzbudził zainteresowania krytyków, ponieważ R. pisał wiersze o przyrodzie, pozbawione jakiejkolwiek oprawy politycznej. W czasie II wojny światowej był najpierw dowódcą pododdziału saperów, później, od 1942 korespondentem gazet frontowych. Do partii wstąpił w 1945. Jego utwory ukazywały się drukiem w czasach stalinowskich, lecz uznanie krytyki zdobył dopiero po 1954. Zauważono zarówno jego poezję, jak i powstałą w tym czasie prozę liryczną. Od 1943 znów mieszkał w Smoleńsku. Od 1954 uczestniczył we wszystkich kolejnych zjazdach pisarzy ZSRR i RFSRR. Od 1958 należał do zarządu, a od 1965 również do sekretariatu ZP RFSRR. W swojej liryce R. rozwijał w najróżnorodniejszych wariacjach temat rodzimej przyrody smoleńskiej. Z miłością pisał o roślinach i zwierzętach, o wodzie i ziemi stron ojczystych. Opisywał zjawiska przyrody, łącząc zachwyt nad jej urokami z medytacjami o człowieku. Później, gdy oficjalna sowiecka ideologia zaczęła nawiązywać do przeszłości kraju, w twórczości R. zabrzmiały motywy historyczne, ujęte niekiedy
w formie ballady. Niektóre jego poematy, jak np. Apriel 1942 (Kwiecień), w którym mówi o odnalezieniu rodziny w czasie wojny, a także utwory prozatorskie mają charakter autobiograficzny. We wspomnieniach pt. Koktiebielskaja elegija (Elegia koktebel-ska), napisanych w 1967-68 i opublikowanych pośmiertnie w 1976, opowiedział o M. Wołoszynie. W twórczości R. dominują opisy liryczne i refleksje. Poeta unika sytuacji konfliktowych, prezentacji zdarzeń w ich rozwoju i dywagacji natury politycznej. Jego lirykę, zwłaszcza krótsze jej formy, cechuje szczerość, prostota i poczucie miary. Nie wyróżnia się ona szczególną głębią myśli autorskiej ani szerszym jej zasięgiem.
KLE, LES. Wy75, Wy82.
Dz.: Moi gieroi, 1933; Dychanije, 1938; Zielony] cech, 1949; Stichotworienija i poemy, 1956, wyd. dwutomowe 1959; Korni i listja, 1960; Na ozierie Sapszo, 1966;Kniga wriemieni, 1969; Kotiebielska-ja elegija, Zwiezda 1976.6; Stichotworienija i poćmy, 1981. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1974; Sobr. socz. w 3-chtt., 1985.
Lit.: L. Lewickij NM 1959.7; E. Osietrow, Mol. Gw. 1959.2; LR 1968.12.1 i 1974; L. Anninskij, 1962.8.2; W. Diemientjew, Wopr. Lit. 1967.12;
W. Zwiezdajewa, Zwiezda 1977.10 i wyd. oddz. 1987; W. Wiesiołow, Zwiezda 1982.8; A. Turków, Nasz Sowr. 1985.7.
RZEWSKI (właśc. Surażewski) Leonid Dienisowicz, 21.(8.)8.1905 pod Moskwą- 13.11. 1986 Nowy Jork, prozaik i historyk literatury. Do 1930 studiował filologię w Moskwie, w 1941 obronił pracę kandydacką. W 1928-41 był pracownikiem naukowo-dydaktycz-nym w różnych szkołach wyższych, w 1938 otrzymał stanowisko docenta. W 1941 trafił do niewoli niemieckiej. Po 1944 mieszkał w pobliżu Monachium. Zamiast właściwego nazwiska przybrał pseudonim Rżewski. W 1950-53 przebywał w rejonie Frankfurtu i pełnił funkcję redaktora czasopisma "Grani". W 1953-63 pracował jako lektor na uniwersytecie w Lund (Szwecja). W 1963 przeniósł się do USA, gdzie został zatrudniony

RZEWSKI Leonid Dienisowicz
542
na stanowisku profesora. R. łączył pracę literacką z działalnością naukowo-badawczą (liczne książki i artykuły). Jego pierwszym dużym utworem prozatorskim była powieść Diewuszka izbunkiera 1950-51 (Dziewczyna z bunkra). Potem na łamach czasopism "Grani", "Mosty", "Nowyj Żurnał" i innych periodyków opublikował wiele następnych powieści i opowiadań, z których część zamieścił w 3-tomowej edycji swoich dzieł. W 1958 w Monachium wydał antologię Li-tieraturnoje zarubieżje (Zagranica literacka), w której zebrał utwory pisarzy rosyjskich drugiej fali emigracji. Był profesorem literatur słowiańskich w Nowym Jorku i członkiem Pen-Clubu. W większości utworów łączył R. relację o życiu na emigracji z prezentacją swych doświadczeń wcześniejszych i spotkań z późniejszymi emigrantami. Był także jednym z nielicznych pisarzy drugiej fali "* emigracji, którzy podejmowali temat stosunku do Niemców po minionej wojnie. Przeważnie konstruował wypowiedź w formie pierszoosobowej i chętnie oddawał się rozmyślaniom literackim. W powieści Diewuszka iż bankiera, której tytuł w wersji zmienionej i uzupełnionej brzmi Mieżdu dwuch zwiozd 1951-53 (Między dwiema gwiazdami), ukazał walkę partyzancką w ZSRR, losy sowieckich jeńców wojennych i przymusową powojenną repatriację Rosjan z Niemiec. W Sientimien-talnoj powiesti 1954 (Opowieści sentymentalnej), przetłumaczonej m.in. na język niemiecki, przedstawił historię pewnej miłości. Ten charakterystyczny dla jego twórczości wątek przeplata w utworze relacją o posiedzeniu, mającym miejsce w 1940/41 w ZSRR, na którym potępiono i zbeszczesz-czono wybitnego naukowca (ma tu na myśli profesora W.W. Winogradowa). W opowiadaniu Dwie niedleli 1959 (Dwa tygodnie) ukazał R. śmiertelnie chorego bohatera, w którego pierwszoosobowej relacji znalazły odbicie strach i chęć znalezienia oparcia, a także pozbawiona głębszych uzasadnień
niewiara w życie pozagrobowe. Bohaterką powieści Dina 1979 uczynił sowiecką kobietę, która po zawarciu związku małżeńskiego z obcokrajowcem nie jest w stanie wyzbyć się zależności od K.GB. W powieści Bunt podsolniecznika 1981 (Bunt słonecznika) pisarz zastanawia się nad kwestią sztuki i wolności twórcy ukazując spotkanie pisarzy rosyjskich drugiej i trzeciej emigracji. Proza R. ma charakter opisowy. Szczegółowe opisy i obszerne dialogi, połączone jednotorowo toczącą się linią fabularną, często przybierają postać w pełni autonomicznych epizodów. Wśród publikacji historycznoliterackich R. oprócz studiów o Dostojewskim, B. Pasternaku i A. Solżenicynie na uwagę zasługują prace, poświęcone twórcom rosyjskim drugiej fali emigracji.
EmR, Fo.
Dz.: Diewuszka iż bankiera. Grani 1950.8-9,1951. 11, wyd. popr. i uzupeł. pt. Mieżdu dwuch zwiozd, NY 1953; Nagroda, Grani 1951.12; Sientimien-talnaja powiesi', tamże 1954.21; Dwie niedieli, zapiski Iz bolnicznoj kojki, tamże 1959.42; Dwoje na kamnie, Miinchen 1960; ...pokazawszemu nam swiet. Optimisticzeskaja powiesi', FfM 1961; Cze-riezproliw, Miinchen 1966; Sputnica. Zapiski chu-dożnika. Mosty 1968.13/14,1970.15; Tworiec ipo-dwig. Oczerki o tworczestwie Aleksandra Sotżenicy-na, FfM 1975; Dwie strączki wriemieni, tamże 1976; Dina. Zapiski chudożnika, NY 1979; Bunt podsołniecznika, Ann Arbor 1981; Zwiezdopad. Moskowskije powiesti, Ann Arbor 1984; Za okolice] (8 opowiad.), Tenafly (New York) 1987 (zawiera też: autobiogr. do 1962);Kwierszynam tworczeskogo słowa (20 artykułów hist.-lit.), Norwich 1990; Wstrie-czi s russidmi pisatielami. Grani 1990.156; Dwie strączki wriemieni, Siewier 1991.1-2.
Lit.: R. Gul, NŻ 1953.34 i w: tegoż Odwukon, NY 1973; W. Zawaliszyn, NŻ 1960.62; F. Stiepun, Mosty 1961.7; G. Adamowicz, NRS 1961.2.4;
T. Fiesienko, NŻ 1981.145; N. Andriejew, tamże 1982.147; W. lwierni. Kont. 1982.34; K. Sapgir, RM 1983.17.2; J. Baer, RLJ 1984.131; R. Dnieprów, RM 1986.24.1; W. Sinkiewicz, NŻ 1987.165 i Grani 1991.159; J. Linnik, Siewier 1991.1.

s
SADOWSKOJ (lub Sadowski - nazwisko właściwe) Boris Aleksandrowicz, 22.2. (10.2.)1881 Ardatow (gub. Niżny Nowogród) - 3.4.1952 Moskwa, poeta i prozaik. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Jego ojciec był historykiem. Wychował się S. w Niżnym Nowogrodzie. Studia na wydziale historycz-no-filologicznym uniwersytetu w Moskwie ukończył w 1906. Pierwsze swoje wiersze drukował w czasopismach symbolistów "Wiesy", "Zołotoje Runo" i in. W 1914 opublikował najbardziej znany swój zbiorek poetycki pt. Samowar. Pisał także opowieści historyczne np. Dwugławyj orioł 1911 (Dwugłowy orzeł), oraz powieści i opowiadania, z których jedno pt. Der Apfelkónig 1919 (Jabłkowy król) dzięki pomocy snycerza Waltera Gramatte ukazało się w postaci książkowej w Niemczech. 1915/16 S. wespół z W. Chodasiewiczem, a także samodzielnie inscenizował szereg utworów literatury klasycznej dla teatru małych form N. Balijewa "Letuczaja Mysz". Uprawiał również krytykę literacką. W tomikach Ozim 1915 (Ozimina) i Ledochod 1916 (Ruszenie lodów) zebrał artykuły krytyczne na temat poezji, w których odrzucał akmeizm jako "pozbawioną duchowości pseudopoezję" i futu-ryzm jako "zuchwałą bachanalię". Przeciwstawił im jako wzorce idealne twórczość klasyków, m.in. poezję A. Feta, którą interesował się szczególnie. Ostatnim, opublikowanym za życia utworem S. była powieść histo-ryczno-fantastyczna Prikluczenija Karla Wie-biera 1928 (Przygody Karola Webera), nawiązująca do zdarzeń początku wieku
XVIII. Krytyka sowiecka prawie całkowicie przemilczała jego twórczość. Sparaliżowany w 1929 S. w 1916 przeniósł się do Moskwy. Mieszkał w suterenie cerkwi klasztoru No-wodiewiczij. Był członkiem ZP. Powstałe w tym okresie utwory, jak np. sztuka Fiodor Kuźmicz, którą oparł na znanym podaniu o rzekomym przebywaniu w klasztorze cara Aleksandra I po 1925, prawdopodobnie zaginęły. W 1971 w "" Kratkoj litieraturnoj en-cykłopiedii ukazał się artykuł L. Czertkowa, poświęcony S. S. był wysoce uzdolnionym pisarzem, o którym niesłusznie zapomniano. Specyfika jego twórczości polegała na tym, że całkowicie mieścił się w XIX-wiecznym, a nie współczesnym mu procesie literackim. W znakomicie skonstruowanym opowiadaniu Der Apfelkónig, w którym oddaje nastrój rosnącego napięcia i tragizmu życia w kręgu rosyjskiej szlachty, S. ujawnia głębokie rozumienie sensu wewnętrznego głosu człowieka. W zbiorku nowel pt. Uzor czugunnyj 1911 (Żeliwny wzór) "niezwykle pięknie i dokładnie namalował kilka czarujących obrazków z życia Rosji lat 20. i 30." (A. Luther). Opinie S. na temat poezji, które dotyczą najczęściej twórców XIX w., są w pełni wiarygodne historycznie. Jego liryka pod względem duchownym i stylistycznym zbliżona jest do poezji A. Puszkina i A. Feta. KLE, LE, RP90.
Dz.: Pozdnieje utro, 1909; Russkaja Kamiena, 1910; Uzor czugunnyj, 1911; Piafdiesiat lebiediej, 1913; Samowar, 1914; Ozim', 1915; Lebiedinyje kliki. Dwugławyj orioł, 1915; Ledochod, 1916; Obi-tiel smierti, 1917; Prikluczenija Karła Wiebera,

SADUR Nina Nikołajewna
544
1928; Wiersze w: Poeticzeskije tieczenija w russkoj literaturie końca XIX-naczała XX w., 1988; Pszenica iplewiefy, NM 1993.11.
Lit.: A. Krajnij (Gippius), Lit. Mysi 1911.6; J. Aj-chenwald, w: tegoż Słowo o słowach, 1916; G. Iwanów, Apołłon 1915.3 i 1916.6/7; A. Luther, w:
tegoż Geschichte der russ. Lit., 1924; W. Krejd, Strielec 1986.5 i Oktiabr' 1990.11.; S. Szumichin, w: Lit. Nasiedstwo, 1987.92.4. s. 736-751.
SADUR Nina Nikołajewna, 15.10.1950 Nowosybirsk, dramatopisarka. Córka pisarza. Zainteresowania literackie zdradzała już w dzieciństwie. W 1978-83 studiowała w IŁ w Moskwie, m.in. pod kierunkiem W. Różowa i I. Wiszniewskiej. Debiutowała jako no-welistka, a od końca lat 70. uprawia głównie dramatopisarstwo. Ponieważ jej twórczość od samego początku wyróżniała się głębokimi poszukiwaniami duchowymi i nie godziła się na kompromis z oficjalnymi ustaleniami, przez dłuższy czas była przemilczana i pomijana. Kilka opowiadań S. zamieścił na swych łamach miesięcznik "Sibirskije Ogni" w 1977. Jej pierwsza, krótka sztuka Czudna-ja baba (Dziwaczna baba), napisana w 1981, dopiero dzięki "* pieriestrojce została wydana w 1987. Wystawiono ją na scenie razem z powstałą w 1982 jej częścią drugą pt. Grupa towariszczej (Grupa kolegów) i sztuką Je-chaj! (Jedź!), napisaną w 1984. Następne sztuki S. do 1989 pozostawały w manuskryptach. W 1988 moskiewski teatr studyjny "Czełowiek" wystawił jej napisany w 1985 dramat Pannoczka (Panieneczka), osnuty na motywach opowiadania N. Gogola "Wij". Poczynając od 1989 sztuki S. były grane również na scenach teatrów zagranicznych, m.in. we Włoszech i Kanadzie. W 1989 pisarka została przyjęta do ZP ZSRR i opublikowała swój pierwszy zbiór sztuk pt. Czudnaja baba. Mieszka w Moskwie. Sztuka Czudnaja baba jest świadectwem niezwykle ważnych poszukiwań duchowych S., zawartych w groteskowym obrazie sowieckiej rzeczywistości (ukazuje inżynierów wysłanych na wykopki
ziemniaków), do którego włącza mitologiczne motywy i obrazy (postać "dziwacznej baby", będącej po trosze uosobieniem zła, obłąkania bożego i ziemskiego ducha). Grupa towariszczej, w której rozwija motywy poprzedniej sztuki, zachowuje właściwy jej nastrój tajemniczości i zagadkowości. Rzeczywistości realnej przeciwstawia tu S. materialną i duchową egzystencję człowieka. Uli-czonnaja łastoczka (Zdemaskowana jaskółka), napisana w 1981, to sztuka analityczna, wieloplanowa, w której odsłonięcie motywów pewnego przestępstwa kryminalnego łączy się z rozstrzygnięciem ważnej kwestii filozoficznej, dotyczącej stopnia identyfikacji człowieka z jego duchowym pierwowzorem. Również w sztuce Jechaj! na przykładzie nieszablonowego zdarzenia (zwolniony z więzienia człowiek usiłuje rzucić się pod pociąg) porusza S. kluczowe problemy ludzkiej egzystencji. Ukazuje zagrożenia, wypływające z myślenia wyłącznie utylitarnego. Panoczka jest sztuką w pełni samodzielną, dowolnie interpretującą motywy i obrazy utworu Gogola. Ukazuje w niej S. dramat człowieka rozdwojonego, znajdującego się zarówno pod wpływem sił zła (diabła), jak i dobra (Chrystusa). Ujawnia przy tym umiejętność efektownego łączenia pierwiastków poważnych z komicznymi. Także w prozie unika S. tematyki i ujęć publicystycznych. W opowiadaniu Diewoczka noczju (Dziewczynka nocą), napisanym w 1981, przeplatając relację o zdarzeniach myślami bohaterki, przedstawia historię życia bezbronnego dziecka, żyjącego w otoczeniu ludzi złych i dobrych, również potrzebujących pomocy. W cyklu opowiadań pt. Pronikszyje 1983/84 (Przenikające w głąb) rysuje scenki z życia kobiet, podkreślając rolę losu w ludzkiej egzystencji, a także osobistą odpowiedzialność jednostki za jej kształt i charakter. W opowieści Jug (Południe), powstałej w 1987, śledzi drogę życiową kobiety, która zerwała więź ze światem materialnym i zwróciła się ku Bogu, znajdując w nim ukojenie po swych codziennych troskach i zmartwieniach.

545
SAJANOW Wissarion Michajłowicz
RE.
Dz.: Nawoje znakomstwo, Tieatr 1986.4; Czudna-ja baba, Tieatralnaja Żyzń 1987.6.3 i w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992; Jechaj!, Tieatr 1989.6; Die-woczka noczju, w: Wstriecznyj chód, 1989; Czud-naja baba, 1989 (zawiera: Czudnaja..., Gruppa..., Jechaj!, Uliczonnaja..., Zamlerzli, Nos, Zaria wzoj-diot, Panoczka, Sita wołos); Pronikszyje (10 opo-wiad.), w: Nie pomniaszczaja zła. Nowaja żenskaja proza, 1990; Jug, Znamia 1992.10; Czudiesnyje znaki spasienija, Urał 1993.8.
Lit: W. Różow, Tieatr 1986.4; A. Sołncewa, Tieatralnaja Żyzń 1987.6.3; I. Iniachin, Tieatr 1988.9; T. Chorszyłowa, Komsom. Pr. 1989.1.6 i Tieatr 1989.8; N. Puszkina, Sowr. Dram. 1990.3;
W. Kasack, w: Festschrift Joh. Schrópfer, Munchen 1991; S. Roli, RL 1993.34.
SAJANOW (właśc. Machnin) Wissarion Michajłowicz, 16.(3.)6.1903 Genewa - 22.1. 1959 Leningrad, poeta i prozaik. Syn emigranta politycznego. Od czwartego roku życia wychowywał się na Syberii (gub. irkucka), gdzie jego rodzice przebywali na zesłaniu po powrocie do Rosji. Później od nazwy tamtejszego pasma górskiego utworzył swój pseudonim literacki. W 1922-25 studiował na uniwersytecie w Piotrogrodzie. Debiutował jako poeta zbliżony do ugrupowania literackiego "" Kuźnica. W 1926-29 należał do grupy Smiena. W 1926 wydał pierwszy zbiór wierszy, po którym systematycznie ogłaszał inne. W końcu lat 20. zaplanował cykl powieści, w których chciał ukazać dzieje Rosji od schyłku minionego wieku do współczesności. Realizację tego zamierzenia przerwała wojna, w czasie której S. był korespondentem gazet frontowych. Druga część tego cyklu pt. Niebo i ziemia 1935-54 (Nie-bio i ziemia, 1951), poświęcona lotnikom rosyjskim, spotkała się z uznaniem i została wyróżniona nagrodą Stalinowską III st. za 1948, mimo krytycznej opinii, zawartej w ** uchwale partyjnej z 1946. Pierwsza część cyklu pt. Lena 1953-54, ukazująca życie rewolucjonistów za rządów carskich oraz trzecia - Strona rodnaja 1953-56 (Kraj ojczysty),
która obejmuje lata 1928-46, nie przyniosły mu szerszego rozgłosu. Rozwijał ponadto działalność krytycznoliteracką i edytorską. Był m.in. członkiem koi. red. serii wydawniczej Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety). Od 1941 należał do zarządu leningradzkiego oddziału ZP ZSRR, a od 1954 i odpowiednio od 1958 wchodził w skład zarządu obu Związków Pisarzy. Trylogia S. pod względem treści nie wykracza poza ramy schematów, typowych dla "* realizmu socjalistycznego. Poszczególne jej części łączy jedynie chronologiczny układ zdarzeń, a nie bohaterowie czy określone linie fabularne. Narracja ma charakter płynny, nie pozbawiony napięcia. Pokazywanie psychologii postaci zastępuje S. komentowaniem. Zdecydowanie ważniejsza w jego twórczości jest poezja, w której początkowo zaznaczył się wpływ różnych kierunków modernistycznych. Jego Komsomolskije stichi 1928 (Wiersze komso-molskie) przesiąknięte są typowym dla ówczesnej epoki patosem internacjonalizmu i ascetyzmu. W późniejszych utworach brakuje, zdaniem G. Struwego "akcentów osobistych, właściwych jego młodzieńczej liryce". Przerabiał swoje wiersze, "nie zważając na to, że zatracały przy tym niekiedy aromat epoki" (Azarow). Najbardziej zindywidualizowaną oprawą artystyczną odznacza się jego poemat Załatają Olokma 1934 (Złota Olekma), w której rysuje obraz dawnej i nowej Syberii.
KLE, LE, RSPP7, Wy75.
Dz.: Fartowyje goda, 1926; Komsomolskije stichi, 1928; Załatają Olokma, 1934 i Ogoniok 1988.9; Niebo i ziemia, 1935-54, 1986; Łuko-morje, 1939; lwa, 1939; W bojach za Leningrad, 1953; Niurnbiergskij dniewnik, 1946; Lena, 1954-55; Strona rodnaja, 1953-56, 1975; Koto-bowy, 1956; Stichotworienija i poemy, 1966; Sti-chotworienija, 1970; Wiersze: LG 1984.14.11 i Ogoniok 1988.9. Izbr. socz. w 2-ch tt., 1955;
Socz. w 2-ch tt., 1959.
Lit.: M. Zienkiewicz, NM 1929.6; W. Azarow,
Zwiezda 1953.9, Niewa 1973.3; W. Abramkin i A.

SAŁYNSKI Afanasij Dmitrijewicz,
546
Łurje, 1958, 1959; D. Chrienkow, 1972; A. Wołków, Zwiezda 1980.7; anonim. Niewa 1983.6.
SAŁYNSKI Afanasij Dmitrijewicz, 9.9.1920 Smoleńsk - 22.8.1993 (?) dramaturg. Pracował w górnictwie, od 1939 był dziennikarzem. Brał udział w minionej wojnie. Do partii wstąpił w 1942. Po wojnie mieszkał w Swierdłowsku, gdzie w 1949 została wystawiona pt. Doroga pierwych (Droga pionierów) jego sztuka Bratja 1947 (Bracia). Należała, podobnie jak następna pt. Opasnyj sputnik 1952 (Niebezpieczny współtowarzysz), do sztuk o tematyce produkcyjnej, bardzo w tym czasie rozpowszechnionych. W latach 50. S. przeniósł się do Moskwy. W ciągu trzydziestu lat napisał około 20 sztuk, w których zgodnie z postulatem "* partyjności poruszał aktualne problemy oficjalnego życia. Rozgłos zyskał dzięki sztuce Barabanszczica 1958 (Kobieta-dobosz), która w 1960 miała 4325 przedstawień na scenach 176 teatrów ZSRR. Jeszcze w 1971 liczba jej przedstawień przekraczała 100. Od III zjazdu pisarzy w 1959 był jednym z czołowych funkcjonariuszy literackich, decydującym głównie w sprawach dramaturgii. Należał do sekretariatu ZP ZSRR i wygłaszał referaty plenarne na zjazdach. W 1972 znalazł się wśród laureatów nagrody im. Stani-sławskiego. Był także red. nacz. miesięcznika "Tieatr", a w 1984 otrzymał nagrodę państwową ZSRR za sztukę Motwa 1980 (Fama). Sztuka S. Zabytyj drug 1955 (Zapomniany przyjaciel), mówiąca o ludziach niesłusznie skazanych zgodnie z ówczesnymi ustaleniami odwilżowymi, nie wzbudziła większego zainteresowania, podobnie jak następna pt. Chleb i róży 1958 (Chleb i róże), napisana z okazji 40-lecia rewolucji, w której przedstawił ustanowienie władzy sowieckiej na Ałtaju. W sztuce Barabanszczica ukazał powojenne kłopoty konspirator-ki - kobiety, która po wyzwoleniu miasta w 1943 z trudem przezwycięża wrogość otoczenia, podejrzewającego ją o współpracę z Niemcami. Tematykę wojenną podejmował też w następnych sztukach. Zwróciła na siebie uwagę jego sztuka pt. Marija 1969 (Maria), w której ukazując budowę elektrowni na Syberii przedstawił konflikt między humanitarnym kierownictwem i bezwzględnością procesu budownictwa przemysłowego. Akcję sztuki Mołwa przeniósł do lat NEP-u i zarysował ówczesne problemy etyczne i polityczne, wynikające z rozczarowań do ideałów rewolucji. Sztuki S., oparte z reguły na materiale jego własnych doświadczeń życiowych, zawierają wiele elementów sztucznych, wprowadzonych w trosce o odpowiednią ich wymowę ideową. Uwidacznia się to w konstrukcji konfliktów i odrębnych partii dialogowych.
KLE, LES, Wy75, Wy82.
Dz.: Opasnyj sputnik, 1953; Zabytyj drug, Tieatr 1955.11; Chleb i róży, 1958; Barabanszczica, Tieatr 1959.1, wyd. oddz. 1960; Łóz dla uzkogo kruga, 1964; Kamieszki na tadoni Tieatr 1965.4; Pjesy, 1966 (zawiera 6 sztuk poczynając od Opasnyj...);
Muźskije biesiedy, Tieatr 1967.9, wyd. oddz. 1969;
Marija, Tieatr 1969.12; Letnije progulki, NM 1973.10; Dolgożdannyj, Tieatr 1975.9; Oramy i komiedii, 1977 (zawiera 10 sztuk wymienionych wyżej); Mołwa, Tieatr 1980.9; Sładkaja sobaczka, iii Oszybka wielikogo Wasi Osokina, Tieatr 1982.2;
O żyzni dramaturgii, 1982; Pieriechod na letnieje wriemia, Tieatr 1983.12; Wozdusznyj poceluj, Sowr. Dram. 1985.1; Spasienije, Tieatr 1985.5;
Pjesy, 1985; No 7, Oktiabr' 1989.11; Siegodnia ja stanu żenszczinoj, Sowr. Dram. 1990.3. Izbr. w2-chtt., 1988.
Lit.: N. Ignatjewa, LG 1954.17.6; N. Gromów, LG 1961.9.2 i Tieatr 1965.6; A. Radiszczewa, Tieatr 1972.9; A. Biełkin, LO 1974.6; J. S. Field-man, 1976; A. Smielanskij, LG 1982.19.5; I. Un-gurianu, Tieatr 1984.8.
SAMIZDAT (oznacza "sam izdaju", czyli "wydaję sam"), określenie utworzone analogicznie do powszechnie stosowanych skrótów typu Gosizdat (Gosudarstwiennoje izda-tielstwo. Wydawnictwo państwowe) czy Die-tizdat (Dietskoje izdatielstwo. Wydawnictwo książek dla dzieci). Twórcą terminu był poeta Nikołaj Głazkow, który w latach 40. uży-

547
SAMIZDAT
wał go tylko w odniesieniu do swoich własnych wierszy (samsiebiaizdat), rozpowszechnianych w maszynopisie i nie przewidzianych do druku w Gosizdacie. Od początku lat 60. termin był stosowany powszechnie. Oznaczał utwory literatury pięknej i publicystyki, które w związku z niemożnością ich druku w zależnych od "* cenzury wydawnictwach oficjalnych, były powielane i kolportowane metodami konspiracyjnymi. Początki kolportażu dzieł literackich, zabronionych przez cenzurę, sięgają w Rosji końca XVIII wieku, kiedy to krążyła w odpisach "Podróż z Petersburga do Moskwy" (Putieszestwije iż Pietierburga w Moskwu) A. Radiszczewa. Po przewrocie bolszewickim tradycja ta była kontynuowana, czego dowodem są sztuki M. Bułhakowa oraz wiersze członków grupy ** Oberiu D. Charmsa i A. Wwiedienskiego. Działalność S. rozwinęła się szczególnie po roku 1959, kiedy nielegalne powielanie i rozpowszechnianie literatury w ZSRR przybrało rozmiary dotąd nie spotykane i zaczęło konkurować z pracą legalnych wydawnictw. Ponieważ korzystanie z kserokopiarek dla celów prywatnych do lat "* pierie-strojki było zabronione, teksty oryginału przepisywano na maszynie lub fotografowano. Przy tym sporządzano maksymalną ilość kopii. Liczba egzemplarzy tekstu szybko rosła dzięki kolejnym odpisom z istniejących kopii. Rozwinęła się też inna forma S., związana z zastosowaniem techniki magnetofonowej. Wykorzystywana była głównie do rozpowszechniania poezji i piosenek (B. Okudżawa, A. Galicz, W. Wysocki), krążących poza oficjalnym obiegiem w niezliczonej liczbie nagrań i kopii magnetofonowych. Rozwojowi S. w dużym stopniu sprzyjał kolportaż i druk tekstów na Zachodzie (do określenia edycji zagranicznych używano terminu "* Tamizdat), a także rozpowszechnianie poprzez rozgłośnie radiowe, nadające audycje dla słuchaczy w ZSRR. Dzięki tym zabiegom określone teksty znów powracały do kraju. "* Pieriestrojka stopniowo zniosła zakaz druku utworów literackich i S. utracił
swe znaczenie. Termin S. obejmował zarówno literaturę piękną, jak i dokumentalno-publicy-styczną, dzieła już publikowane i dotąd nie wydawane, pozycje krajowe i przekłady. Edycje S. wychodziły niekiedy za zgodą autora, innym razem bez jego aprobaty i wiedzy. Poczynając od 1959 w S. krążyły liczne czasopisma, m.in. "Sintaksis" (red. A. Ginz-burg), "Bumierang" (red. W. Osipow), "Fie-niks" (red. J. Gałanskow), "37" (red. W. Kri-wulin i T. Goriczewa), "Czasy" (red. B. Iwanów), "Poiski" (nr l w 1978), a także almanachy, jak np. "Mietropol" (1979) i "Katalog" (1980). Liczba czasopism S., ukazujących się w nakładzie od 10 do 1000 egzemplarzy, w 1986 wynosiła 10, w 1987 - 30, w 1988 - 100, a w 1989 - 323. W S. krążyły m.in. wiersze O. Mandelsztama, B. Paster-naka i N. Korźawina, powieści A. Sołźenicy-na, W. Grossmana i W. Maksimowa, autobiograficzne i publicystyczne utwory A. Amairika, stenograficzne zapisy procesów sądowych I. Brodskiego, A. Siniawskie-go i J. Daniela. Rozprawy sądowe przeciwko pisarzom oraz rozpowszechniane nieoficjalnymi kanałami sprawozdania z ich przebiegu są ważnymi dowodami walki organów władzy sowieckiej z S. Ponieważ działalność S. w dużej mierze przypominała szeroko stosowaną w ZSRR praktykę gazetek ściennych i w zasadzie nie naruszała istniejącej ustawy prasowej, sądy zwalczały ją na mocy artykułu 70 kodeksu karnego RFSRR, który przewidywał surowe kary za "antysowiecką agitację i propagandę". Liczni wydawcy i autorzy S. zostali skazani na wieloletnie pobyty w więzieniach i łagrach, niektórzy zdołali wyjechać za granicę. "Samizdat został opłacony łzami i krwią" (L. Timofiejew, 1989). Zgromadzono już m.in. w Tnę Library of Congress (Slavonic and East European Di-vision, Washington) i Bodleian Library (Slavonic Section, Oxford) ogromną ilość publikacji S. Dużą ich część wznowiono w seriach wydawniczych rozgłośni radia "Swoboda" w Monachium (Archiw Samizdata 1972-75. Archiwum Samizdatu; Matieriały Samizdata

SAMOJŁOW Dawid Samuiłowicz
548
od 1973. Materiały Samizdatu), wydawnictwa "Posiew" we Frankfurcie nad Menem (Wol-noje Słowo. Wolne Słowo), Kuratorium Gei-stige Freiheit w Bemie (Russkij Samizdat. Samizdat Rosyjski) oraz Funduszu im. Aleksandra Hercena w Amsterdamie (Bibliotieka Samizdata. Biblioteka Samizdatu).
HRL.
Lit: K. van het Reve, Die Zeit 1970.10.4; A. Boi-ter, OEu. 1972.9 i Russian Review 1972; D. A. Loeber, Rabels Zs. fur ausiand. und internatio-nales Privatrecht 1973.2/3; A. Terc (A. Sinia-wskij), Kont. 1974.1; F. J. Feldbrugge, Leiden 1975; J. Malcew, Wolnaja russkaja lltieratura, FfM 1976; J. Wiszniewskaja, RM 1977.27.1; Samizdat tridcatych godów, RM 1977.7.4; D. Pospielowsky, CanSlP 1978.1; G. Swirskij, Na łobnom miestie, London 1979; W. P., Kont. 1986.52; L. Timofie-jew, Tieatr 1989.6; Po stronicom Samizdata, 1990;
J. Popów, w: N22-Folio, październik 1991; Przedruk czasopism i almanachów lit. S. na Zachodzie: Sintaksis, M.-L. 1959-60.1-3 (Grani 1965.58); Fieniks, M. 1961.1 (Grani 1962.52);
Sfinksy, M. 1965.1 (Grani 1965.59); Polski, M. 1978-83.1-8 (NY 1979-83.1-6); Mietropol, M. 1979 (Ann Arbor 1979); Katalog, red. F. Ber-man, M. 1980 (Ann Arbor 1982).
SAMOJŁOW (właśc. Kaufman) Dawid Samuiłowicz, 1.6.1920 Moskwa - 23.2.1990 Parnu (Estonia), poeta. W 1938-41 był studentem MIFLI. W czasie wojny walczył na froncie. Wiersze zaczął pisać już w latach szkolnych. W początkowym okresie twórczości tłumaczył wiele utworów z języka polskiego, czeskiego, węgierskiego i in. Pierwszy zbiorek własnych wierszy opublikował w 1958. W almanachu ** Tarusskije Stranicy (1961) zamieścił 6 wierszy i poemat Czajnaja (Herbaciarnia). Następnie ogłosił szereg innych tomików poezji, m.in. Rawnodienstwije 1972 (Zrównanie dnia z nocą) i Gorst' 1989 (Garść). Pierwsze obszerne wydanie jego utworów ukazało się w 1985, a 2-tomowa edycja dzieł wybranych dopiero w 1989. Kni-ga o russkoj rifmie 1973 (Książka o rymie rosyjskim) zaprezentowała go jako wybitnego znawcę techniki poezji rosyjskiej, którą śledzi od początków eposu ludowego do współczesności. Mieszkał w Moskwie i Parnu. Nie brał udziału w zjazdach pisarzy i nie piastował stanowisk kierowniczych w ZP. S. był wysoce uzdolnionym poetą generacji frontowej. Do literatury wszedł z pewnym opóźnieniem. Doświadczenia wojenne nigdy nie dominowały w jego twórczości. Często zwracał się ku przeszłości Rosji. Potępiał okrucieństwo Iwana Groźnego, usprawiedliwiane wyższymi racjami państwowymi i politycznymi. Krytykę swą kierował również przeciwko próbom korekty, idealizacji innych postaci historycznych, podejmowanym w czasach stalinowskich. Prawie połowę jego zbiorku wierszy Wtoroj pieriewal 1963 (Druga przełęcz) zajmują "sceny historyczne" pt. Suchoje plamią (Suchy płomień), w których na przykładzie Mienszykowa mówi o bezsensowności niszczenia ludzi w imię rzekomej konieczności dziejowej. Poemat S. Czajnaja utrzymany jest w duchu ballady. Rysując współczesną sytuację, stara się zaakcentować prawa poety do ukazywania bólu i cierpień swego narodu. Sny, widzenia i przeplatająca się ze współczesnością przeszłość (Poslednije kanikuły 1973. Ostatnie ferie) umożliwiają mu szersze, wieloplanowe ujęcie zdarzeń. Częste w wierszach S. dialogi wzmacniają wrażenie sprzeczności zawartych w nich treści, zawsze dotyczących spraw zwyczajnych i ziemskich. W. Kardin cenił S. za "przenikliwość spojrzenia, klarowność myśli i obrazu". Jego poezja, prosta pod względem semantyki i składni, nawiązująca pod względem formy do tradycji rosyjskiej klasyki, odsłania rozdarcie wewnętrzne poety, jego dążenie do sprawiedliwości i wolności osobistej.
Ki, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Bliżnije strony, 1958; Czajnaja, Tarusskije Stranicy 1961; Wtoroj pieriewał, 1963; Natchnienie l inne wiersze. Warszawa; Dni, 1970; Kniga o russkoj rifmie, 1973, wyd. 2: 1982 Poslednije kanikuły, Dień Poezii 1973; Wolna i kamień, 1974; Wiest', 1978; Poezje wybrane. Warszawa 1980; Zaliw, 1981;
Wriemiena, 1983; Stichotworienija, 1985; Wywiad:

549
SAPGIR Gienrich Wieniaminowicz
LR 1987.21.5; Gorst', 1989; Ludi odnogo wariantu, Awrora 1990.1-2; Sniegopad. Moskowskije stichi, 1990. Izbr., 1980; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1989.
Lit.: W. Kardin, DN 1960.3; B. Samów, NM 1964.3; A. Drawicz, w: tegoż Zaproszenie do podróży, Kraków 1974, s. 273-76; P. Wiegin, Oktiabr' 1974.12; J. Minerałów, Moskwa 1975.2;
L. Anninskij, DN 1978.9; F. Nieuważny, PH 1980.3; J. Waczków, Lit. na Św. 1980.2; W. Bąje-wskij, Wopr. Lit. 1981.5 i 1986; L. Bachnow, LO 1983.8; N. Czubienko, S. Czuprinin, LG 1986.3.12; A. Niemzier, DN 1988.3; W. Bielaki, RM 1990.16.3; E. Stiepanian, Znamia 1990.6; L. Ławlinskij, LO 1990.11.
SANGI Władimir Michąjłowicz, 18.3.1935 Nabel na Sachalinie, prozaik i poeta. Z pochodzenia jest Niwchem, pisze po rosyjsku i w języku ojczystym. W 1959 ukończył instytut pedagogiczny w Leningradzie, w 1962 został przyjęty do ZP. W 1965 ukończył wyższe kursy literackie przy IŁ w Moskwie, a w 1967 wstąpił do partii. Działalność literacką rozpoczął w 1954. Oparł się w niej na tradycji ustnej, posiadającej bogatą mitologię twórczości epickiej Niwchów. Jest pierwszym pisarzem swego, liczącego zaledwie 4500 osób narodu (1985), a także autorem podręczników i wydawcą utworów wybranych pisarzy rosyjskich XIX i XX wieku. Pierwsza książka S. pt. Niwchskije legiendy 1961 (Legendy Niwchów), będąca zbiorem zapisanej przez niego rodzimej poezji ludowej, została opublikowana na Sachalinie. Następnie ogłosił tomik wierszy Solonyje bryzgi 1962 (Słone bryzgi). Od 1964 systematycznie wydawał w Moskwie własne opowiadania i powieści, a także zapisy epiki ludowej swojego narodu. Od 1975 był sekretarzem zarządu ZP RFSRR. W 1988 został laureatem nagrody państwowej RFSRR. Mieszka w Moskwie. W całej jego twórczości uwidacznia się utrwalona w mitach mocna więź człowieka z przyrodą, ze światem zwierząt i siłami duchowymi, określającymi byt materialny. Dalsza egzystencja człowieka po śmierci jest w tych mitach tak samo oczywista jak oddziaływanie na niego
sił duchowych. Akcja jego utworów proza-torskich toczy się w tajdze, na Sachalinie lub nad morzem, a głównymi bohaterami są myśliwi i rybacy (Cz. Ajtmatow zapożyczył od niego fabułę swego opowiadania "Piegij pios..." Łaciaty pies). Już we wczesnym opowiadaniu Pierwyj wystrieł 1965 (Pierwszy strzał) wyraził S. swój wielki szacunek i zrozumienie dla dzieci, a w opowieści Izgin 1965 - miłość do ludzi starszych. Jego narrator epicki z uwielbieniem opisuje więź między człowiekiem i zwierzęciem. W pierwszej powieści pt. Łożnyj gon 1985 (Zwodnicze gody, 1968) ukazuje S. trzech myśliwych podczas polowania na sobole i śledzi ich zachowanie uwarunkowane hołdem przed tradycją bądź zerwaniem z nią wszelkich więzi. Jego książka pt. Czełowiek Ychmifa 1986 (Człowiek Ychmitu), w której zawarł opracowanie i przekład rosyjski eposu Niwchów, została bardzo pochlebnie przyjęta przez krytyków, szczególnie akcentujących troskliwy stosunek pisarza do ludowej tradycji. W opowieści Mor-skaja poema 1988 (Poemat morski) sięgnął po topos kobiety uwodzicielki, która kusi wędrowców nie patrząc na grożące jej niebezpieczeństwo. We wszystkim, co pisze, S. pozostaje wiemy duchowi mitów swego narodu.
KLE,LES.
Dz.: Niwchskije legiendy, 1961; Solonyje bryzgi, 1962; Siemipioraja ptica, 1964, 1967; Łożnyj gon, 1965, 1968; Pierwyj wystrieł, 1965; Legiendy Ychmifa, 1967,1974; Zenifba kiewongow, 1975,1977 (Wesele Kewongów, Warszawa 1980); Miesiąc nmnogo choda, 1985; Putieszestwije w stojbiszcze lunwo, 1985; Czełowiek Ychmifa, 1986 (fragm. Oktiabr' 1985.7); Morskaja poema, Sibirskije Ogni 1988.2. •/zfcr., 1983.
Lit: D. Chalileckij, LG 1961.23.11; E. Lewitan, NM 1964.4; W. Siemionow, Oktiabr' 1966.11;
A. Priszwin, DN 1966.12; I. Motiaszow, tamże 1969.2; L. Chanbiekow, 1978; W. Christoforow, LR 1985.15.3 i 1988.10.6.
SAPGIR Gienrich Wieniaminowicz, 20.11. 1928 Bijsk na Ałtaju, poeta. Syn dyrektora fabryki obuwia. Mając 14 lat rozpoczął sa-

SARTAKOW Siergiej Wieniediktowicz
550
modzielne życie. Za swych nauczycieli literackich uważa A. Alwinga i J. Kropiwnickie-go. W 1960-79 opublikował około 40 książek dla dzieci. Ponadto pisze sztuki dla teatrów dziecięcych i scenariusze filmów rysunkowych. Tłumaczył wiersze żydowskiego poety O. Driza. W latach 60. stał na czele nieoficjalnej awangardowej grupy poetów Konkriet, do której m.in. należeli W. Bach-czanian, I. Cholin, W. Lewin, E. Limonow i W. Niekrasow. W swoim mieszkaniu organizował wystawy obrazów nonkonformisty-cznych malarzy. Do 1988 własne wiersze publikował tylko na Zachodzie, m.in. w czasopiśmie "" Apołłon-77 i almanachu "" Mie-tropol. Jego pierwszy tomik poezji pt. Sonie-ty na rubaszkach 1978 (Sonety na koszulach) ukazał się w wydawnictwie "Trietja Wołna" (Paryż - Nowy Jork). Tytuł zbiorku nawiązuje do dwóch sonetów rzeczywiście napisanych przez S. na koszulach, eksponowanych na wystawie malarzy awangardowych w 1975 w charakterze "przykładów poezji wizualnej", później zakazanych przez "" cenzurę. "* Pieriestrojka umożliwiła mu wydanie nakładem własnym zbioru wierszy, przeznaczonego dla dorosłego czytelnika pt. Stiena 1989 (Ściana), poszerzonej wersji tomiku Soniety na rubaszkach 1989 i utworów wybranych pt. Moskowskije mify 1989 (Moskiewskie mity). Mieszka w Moskwie. S. jest utalentowanym poetą. Zwraca uwagę różnorodność stosowanych przez niego środków wyrazu. Z pierwszych jego nie opublikowanych zbiorków poetyckich pt. "Gołosa" 1963 (Głosy), "Psalmy" 1965 (Psalmy) i "Elegii" 1968 (Elegie) tylko niektóre wiersze są znane z późniejszych edycji. W swoim tomiku sonetów łączy S. powagę treści z grą słów. Porusza problemy filozoficzne, dotyczące wzajemnych powiązań duszy i ciała, życia i śmierci, przyjaźni i miłości. Liryczne "ja" często utożsamia z przedmiotami, ożywiając je. Pozwala mówić walizce, koszuli, literom, a nawet częściom ciała. Łączy w swych wierszach środki klasyczne, różnorodne eksperymenty w zakresie leksyki i składni oraz szeregi rzeczowników, będących jedynie sygnałami myśli. Jego język cechuje śmiałość obrazów i duży stopień wyobcowania. Równolegle stosuje najróżnorodniejsze szeregi ję-zykowo-informacyjne, oddziaływając w ten sposób na odbiorcę i pobudzając jego fantazję. Rezygnuje ze znaków interpunkcyjnych.
EmR, FV, KLE. Dz.: Wiersze w: Freiheit ist Freiheit, Zitrich 1975;
TW 1977.2; Wr. i My 1978.62; Kont. 1978.16;
Apołłon-77, Paris 1977; NRL 1978.1; Mietropol, Moskwa 1979, Ann Arbor 1979; Czast' Rieczi, NY 1980; Echo 1986.14; NM 1988.12; Strielec 1990.1; DN 1990.10; Soniety na rubaszkach, Paris 1978, wyd. poszerz. Moskwa 1989; Iz sbomika "Psalmy Dawida", TW 1979.6; Składień, NRL 1983.4-5; Stiena, 1989; Moskowskije mify, 1989;
Wywiad: Ogoniok 1990.25; Lica soca, Paris 1990. Lit.: anonim. Kont. 1978.17; P. Wajl, TW 1979.6;
W. Kasack, OEu. 1980.11; R. Ziegler, Russ. Lyrik heute, 1983; K. Sapgir, NRS 1985.31.3.
SARTAKOW Siergiej Wieniediktowicz, 26.
(13.) 3.1908 Omsk, funkcjonariusz literacki i prozaik. Syn urzędnika kolejowego. Po ukończeniu szkoły w 1924 pracował jako stolarz i buhalter, w 1931-34 służył w Armii Czerwonej. Pierwsze utwory ogłosił drukiem w 1938. Do partii wstąpił w 1951. W 1954 wszedł do zarządu ZP ZSRR. Był funkcjonariuszem literackim wysokiego szczebla. W 1957 pełnił funkcję przewodniczącego komitetu organizacyjnego ZP RFSRR, potem prezesa "* Litieraturnogo fonda. W 1958 przeniósł się do Moskwy. Do 1962 był deputowanym do Rady Najwyższej RFSRR i członkiem redakcji miesięcznika "Mołodaja Gwardija", w 1967-86 jednym z sekretarzy ZP ZSRR, a od 1971 przewodniczącym komisji statutowej ZP i zastępcą przewodniczącego sekretariatu ZP ZSRR. Za trylogię pt. Barbinskije powiesti 1957-67 (Opowieści barbińskie) otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1970. Uprzywilejowaną pozycję w życiu literackim zawdzięczał S. wyłącznie swej działalności organizacyjnej. Walory artystyczne jego książek,

551
SATUNOWSKI Jan
w głównej mierze poświęconych tematyce syberyjskiej, są tak niewielkie, że w poważniejszych opracowaniach historycznoliterac-kich rzadko wymienia się jego nazwisko. W powieści Chriebty Sajanskije 1948-55 (Pasma górskie Sajanów) schematycznie ukazał warunki pracy klasy robotniczej za rządów carskich i rozwój jej świadomości rewolucyjnej pod wpływem bolszewików. Do zbiorków pt. Pierwaja wstriecza 1967 (Pierwsze spotkanie) i Żarkij letni] dień 1969 (Upalny letni dzień) włączył opowiadania o Lenine. W powieści Swincowyj monumient 1981 (Ołowiany monument) przedstawił syberyjskiego robotnika, który zostając artystą malarzem całą swoją twórczość podporządkował służeniu partii. Narracja w utworach S. jest rozwlekła i pozbawiona konkretów, a przedstawionym w nich obrazom brakuje plastyczności. Uwidacznia się też poważny niedowład techniki kompozycyjnej S.
KLE, LES, RSPP4, Wy75, Wy82.
Dz.: Aleksiej Chudonogow, 1946; Po Czunskim do-
mgam, 1946; Chriebty Sajanskije, t. 1-3, 1948-55;
Mocny fundament. Warszawa 1953; Tratwy płyną na północ. Warszawa 1954; Pierwaja wstriecza, 1967; Barbinskije powlesti, 1968; Żarkij tętnij dień, 1969; Fiłosofskij kamień, t. 1-2, 1971 (Kamień filozoficzny, Warszawa 1975); A ty gori, zwiezda, Oktiabr' 1974.4-6, 1975.1-3; Swincowyj monumient, 1981; Wiecznajapiesn-kołybielnaja, 1987. Sobr. socz. w 6-ti U., 1978-80.
Lit.: B. Bielajew, NM 1951.8; A. Pawłowskij, Zwiezda 1958.12; P. Wojłosznikow, JR 1961.3; G. Jer-szow, 1969; G. Browman, LG 1975.23.4; A. Drio-mow, 1975 i Znamia 1984.11; B. Brajnina, Moskwa 1983.1; I. Guro, LG 1983.23.3 i 1988.23.3.
SATUNOWSKI Jan (właśc. Jaków Abramowicz), 23. (10.) 2.1913 Jekaterinosław -12.8.1982 Moskwa, poeta. Jako dziecko przeżył okropności wojny domowej na Ukrainie. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczęszczał do technikum w Moskwie. Nawiązał bliski kontakt z konstruktywistami rosyjskimi i zaczął pisać wiersze. W 1931 powrócił do rodzinnego miasta (przemianowanego na Dniepropietrowsk) i rozpoczął studia chemiczne na uniwersytecie. Równocześnie współpracował z lokalną gazetą wieczorną, w której prowadził kącik humoru. Po studiach w 1938 został powołany do służby wojskowej. W stopniu oficera uczestniczył w II wojnie światowej, po pobycie w szpitalu pracował jako dziennikarz gazety armijnej "Patriot Rodiny". Jego szlak bojowy biegł przez Polskę, Drezno i Pragę. Bezpośrednio po wojnie pracował i mieszkał w Elektrostalu pod Moskwą. Pracę zawodową jako chemik łączył z działalnością literacką, której poświęcił się zwłaszcza po przejściu na emeryturę w 1966. Książka S. dla dzieci Raz-dwa-tri 1967 (Raz, dwa, trzy) została pozytywnie przyjęta przez Ws. Niekrasowa i W. Szkłowskiego, który też napisał przedmowę do zbiorku jego dziecięcych piosenek i wyliczanek pt. U miedwiedia wo boru 1971 (W borze u niedźwiedzia). Do 1982 wydał 14 takich książek. Najważniejsze jego utwory - niezwykle lapidarne, krótkie wiersze - pozostawały w rękopisach. Niektóre z nich były rozpowszechniane przez "* Samizdat. Izbrannoje 1974 (Utwory wybrane) w trzech tomach wydał nakładem własnym w siedmiu egzemplarzach. Przyjaźnił się z G. Aigim i G. Obołdujewem. Podobnie jak G. Sapgir, Ws. Niekrasow, I. Cholin, E. Li-monow, W. Łon i niektórzy inni twórcy należał do nieformalnej grupy literackiej Kon-kriet, istniejącej przez jakiś czas od 1971. Dwa jego wiersze zostały opublikowane w almanachu "" "Apołłon-77", 16 zamieściła w 1980 "The Blue Lagoon Anthology" ("" Antołogija nowiejszej russkoj poezii u Gołu-boj łaguny). "" Pieriestrojka w 1987 pozwoliła S. Byczkowowi zaprezentować sylwetkę S. na łamach gazety "Moskowskij Komsomołce" (15.2). G. Ajgi w swym wystąpieniu w Centralnym Domu Literatów (22.2.1988) określił S. jako jednego z najwybitniejszych przedstawicieli " prześladowanej drugiej kultury". S. lubił oznaczać dokładną datę powstania swoich utworów. "Wiersze - pisał - to moje życie, czułem się ogromnie

SAWICZ Owadij Giercowicz
552
szczęśliwy po napisaniu każdego z nich". Prawie wszystkie jego utwory opatrzone są kolejnymi numerami i datami powstania (np. nr 5 z 1938, nr 174 z 12.1.1960, nr 533 z 3.1.1968, nr 1005 z 30.4.1978). Każdy z nich zawiera konkretną informację o wydarzeniu, a także o myślach, doznaniach i przeżyciach podmiotu lirycznego. Poszczególne wiersze to "klarownie wyrażona skondensowana myśl, ujęta w maksymalnie oszczędnej formie" (E. Limonow). "Ujawniają swój bliski związek z wierszami dla dzieci" (K. Kuźminski). S. znakomicie władał techniką wiersza wolnego. W jego poezji panuje harmonia między rytmem i dźwiękiem niezależnie od form zastosowanych rymów. Stosunek S. do sowieckiej rzeczywistości, m.in. do pustki duchowej egzystencji, gnębienia życia kulturalnego, nacechowany był dystansem ironicznym. Surowo potępiał zdradę i kłamstwo w środowisku twórczym, ale jego humor, nawet wówczas gdy wypływał z rozpaczy, łatwo unosił się nad wypaczeniami i tragizmem życia. Nie zdradzał też respektu przed własną śmiercią. Liczne utwory S., np. występujący pod nr 1006 (1979) wiersz Pust' pobiedit słabiejszyj (Niech zwycięży słabszy), przybrały postać aforyzmów.
Dz.: Książki dla dzieci: Raz-dwa-tri, 1967; Mafy-szam pro mafyszej, 1970; U miedwiedia wo boru, 1971; Sapozki dla gusiat, 1972, 1974; Gdie zagadka, tam otgadka, 1978; Biegi, biegi, dorożka, 1981. Eseje: Rltmy sczitałki w stichach Majakowskogo, Ruś. Riecz 1968.4; Rifma - nierlfma w dietskoj poezii, Dietskaja Lit. 1971.2. Wiersze: Apołłon-77, Paris 1977; Antotogija ruske poezije, t. 2, Beo-grad 1977 (w jeż. roś. i serb. - chorw.); Leviafan, Jerusalem 1979.2; Kowczeg 1979.4; The Blue Lagoon Anthology of Modern Russ. Poetry, Newton-ville 1980.1, s. 325-327; Moskowskij Komsomołce 1987.15.2; Ju. 1980.4; NM 1990.2; Ogoniok 1990.25; Choczu li ja pośmiertnej sławy, 1992;
Rublenaja proza. Sobranije stichotworienij, red. W. Kasack, Munchen 1994.
Lit.: Ws. Niekrasow, Siemja i Szkoła 1989.9;
W. Szkłowskij, LG 1969.3.12; E. Limonow, Apoł-łon-77, Paris 1977, s. 46; K. Kuźminskij, w: The
Blue Lagoon Anthology of Modem Russ. Poetry, 1980.1 s. 324; S. Byczków, Moskowskij Komso-molec 1987.15.2; W. Kasack, NZZ 1989.16/17.4;
B. Kofymagin, Oktiabr' 1993.5.
SAWICZ Owadij Giercowicz, 17.7.(n. st?) 1896 Warszawa - 19.7.1967 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie inteligenckiej. Wiersze zaczął pisać już w latach szkolnych. W 1915 rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie. W 1917-23 był aktorem. Później prawdopodobnie przebywał przez jakiś czas w Paryżu, ale nie był emigrantem. Ogłaszał opowiadania i powieści na łamach czasopisma "Krasnaja Nów'". Wydał dwa zbiorki prozy pt. Korotkoje zamy-kanije 1927 (Krótkie spięcie) i Płowuczij ostrów 1927 (Pływająca wyspa). Następnie opublikował najważniejszy swój utwór pt. Woobrażajemyj sobiesiednik 1928 (Zmyślony rozmówca), "jedną z nielicznych sowieckich powieści, prawie całkowicie poświęconą sprawom osobistym ludzi" (Struve). W 1932-36 przez jakiś czas był korespondentem gazety "Komsomolskaja Prawda" w Paryżu. I. Erenburg, który od początku lat 20. przyjaźnił się z S., ściągnął go w 1937 do Hiszpanii, gdzie jako korespondent TASS-u przebywał do 1939. Wrażenia z wojny domowej w Hiszpanii znalazły później odbicie w książkach S. Ludi intiernacyonalnych bri-gard 1938 (Ludzie z międzynarodowych brygad) i Dwa goda w Ispanii 1961 (Dwa lata w Hiszpanii). Podczas II wojny światowej S. był dziennikarzem, najpierw pracował w KC Komsomołu, później w Sowieckim Biurze Informacyjnym. Po wojnie rozwijał głównie działalność translatorską. Wespół z Eren-burgiem przetłumaczył sztukę J. P. Sartra "Nekrassov" (Tolko prawda, Znamia 1955.8), najwięcej jednak tłumaczył poezji hiszpańskiej i latynoamerykańskiej (poczynając od 1959 wydał kilka książek przekładów). W Moskwie mieszkał samotnie. Po śmierci pozostawił nie opublikowane utwory prozatorskie, wiersze i artykuły krytycznoliterackie. W sowieckich opracowaniach

553
SAWINKOW Boris Wiktorowicz
historycznoliterackich jego twórczość pomijano. "W życiu Sawicza były trzy pasma szczęścia - Woobrażajemyj sobiesiednik, pobyt w Hiszpanii i przekłady" (W. Kawierin). Źródła twórczości S. tkwią w zapoczątkowanym przez Pilniaka nurcie prozy ornamen-talno-fragmentarycznej. W utworach, powstałych przed 1927 (np. Konokrady. Koniokrady), zaprezentował ciekawe przykłady narracji fragmentarycznej, kunsztownie zmieniającej plany i obrazy. W nasyconej symboliką powieści Woobrażajemyj sobiesiednik przedstawił życie pięćdziesięcioletniego mężczyzny, zastanawiającego się nad zmarnowanymi szansami samorealizacji, co stopniowo powoduje jego samounicestwienie. Wartość literacką utworu znacznie podnosi umiejętne wyzyskanie postaci rzekomego rozmówcy, alter ego głównego bohatera.
Ki, KLE, Wy75, Wy82.
Dz.: W górach, Krasnaja Nów' 1925.9; Korotkoje zamykanije, 1927; Pławuczyj ostrów, 1927; Woobrażajemyj sobiesiednik, 1928, Berlin 1929; Wan-ka-wstańka, 1928; Ludi intiernacyonalnych brigad, 1938; Sczastje Kartachieny, 1947; Dwa goda w Ispanii, 1961, 1981; Do sich por wlublon w etu stranu, LO 1986.7.
Lit.: J. Felzen, Czisła 1930.1; R. Ziernowa, NM 1961.11; B. Słuckij, ILit. 1967.2; W. Ogniow, Dień Poezii 1971; W. Kawierin, w: tegoż Sobiesiednik, 1973,s. 173-186.
SAWINKOW Boris Wiktorowicz (pseudonim W. Ropszyn), 31.(19.)11879 Charków -7.5.1925 w więzieniu w Moskwie, prozaik. Syn prokuratora. W 1899, po dwóch latach studiów prawniczych, został wydalony z uniwersytetu w Petersburgu za działalność polityczną. Studia ukończył w Berlinie i Heidelbergu. Był jednym z liderów partii socjali-stów-rewolucjonistów i w 1903-05 brał udział w zamachach na najwyższych dostojników carskiego rządu. Od 1909, przebywając na emigracji we Francji, opisywał i wydawał pod psudonimem swoje wrażenia z działalności polityczno-terrorystycznej. Po rewolucji lutowej w 1917 odgrywał ważną rolę
w Rządzie Tymczasowym, po przewrocie bolszewickim jakiś czas walczył z bolszewikami, a w 1918 przez Szanghaj wyemigrował do Francji. W 1920 przybył do Warszawy. Stanął na czele Rosyjskiego Komitetu Politycznego do walki z bolszewikami i uczestniczył w działaniach wojennych nad Dnieprem. 16 sierpnia 1924 wrócił do Rosji, gdzie został aresztowany i po kilku dniach skazany na śmierć, którą następnie zamieniono na dziesięć lat więzienia. Według oficjalnej wersji S. popełnił samobójstwo, zdaniem A. Sołżenicyna, w którego posiadaniu są inne dowody, został siłą wyrzucony przez okno na dziedziniec Łubianki. Wspomnienia S. wydawano w ZSRR do 1928. Później jego utwory całkowicie przemilczano. Dopiero •* pieriestrojka umożliwiła ich wznowienie. W 1989 opublikowano jego fikcyjny dziennik z lat 1917-19 pt. Koń woronoj 1924 (Koń wrony), a w ślad za nim wyszły inne edycje jego utworów. Jako pisarz S. nie ograniczał się do wspomnień. W powieści Koń biedny'] 1909 (Koń blady) w zajmującej, impresjonistycznej formie oczami bohatera - terrorysty - ukazał jego działalność, a także ujawnił jej bodźce i motywy, głęboko zakodowane w psychice (fanatyzm, cynizm, chęć zemsty, gotowość do samopoświęceń, zależność od wybranej drogi). Z. Gippius, która przez dłuższy czas była w kontakcie z S., niewątpliwie korygowała jego utwory pod względem stylistycznym. W powieści To, czego nie było 1912/13 (To, czego nie było) S. wyraża swoje rozczarowanie do rewolucji 1905 roku.
Fo. Ka91, Ki, KLE, LE, Ni.
Dz.: Koń biedny], 1909 (reprint Nice 1913,
Munchen 1974); To, czego nie było, 1914, 1990;
Wo Francyl wo wriemla wojny, t. 1-2, 1916-17;
Koń woronoj, 1924 i Ju. 1989.3; Poslednije pomle-szcziki, 1925; Wospominanija tierrorista, Byłoje 1917.1-3, 1918.1-3, 6 i wyd. oddz. 1926, wyd. 3;
1928, 1991; Autobiografia (1921), Wozdusznyje Puti 1967.5; Posmiertnyje statji i pisma, 1926; Kni-ga stichow, Paris 1931. Izbr., 1990. Lit.: B. Pares, Slavonic Review 1925/26; Der Prozefi gegen Sawinkow, Berlin 1926; R. Gul,

SIDOROW Walentin Mitrofanowicz
554
1930; F. Stiepun, Paris 1950; Z. Gippius, D. Mie-rieżkowskij, Paris 1951; A. Szamaro, Nauka i Rieli-gija 1966.4; A. Sdżenicyn, w: Archipiełag GUŁag, t. l, Paris 1973, s. 371-374; P. Aleszkowskij, Ju. 1989.3; D. Żuków, Nasz Sowr. 1990.8-10.
SIDOROW Walentin Mitrofanowicz, 28.4. 1932 Woroneż, poeta i eseista. Po ukończeniu w 1954 wydziału filologicznego uniwersytetu w Moskwie był aspirantem w IŁ, obronił dysertację kandydacką, poświęconą N. Rierichowi. Po pierwszym zbiorku wierszy pt. Gorod pośle dożdia 1959 (Miasto po deszczu) do 1990 napisał około 20 następnych, m.in. Ispytanije lubowju 1965 (Próba miłości) iPutnik 1980 (Wędrowca). W 1966 został członkiem ZP ZSRR i pracował jako wykładowca w IŁ. W 1990 wszedł do zarządu ZP RFSRR. W swoich książkach, np. Na wier-szynach 1977 (Na szczytach) i Siem dniej w Gimatajach 1982 (Siedem dni w Himalajach), nawiązał do biografii Riericha i własnych podróży zagranicznych. Został przewodniczącym komisji ds. spuścizny literackiej Riericha i w 1989 założył rosyjską filię towarzystwa "Pokój poprzez kulturę", które od 1991 mieści się w gmachu ZP. Mieszka w Moskwie. Duży wpływ na twórczość S. wywarły religijno-kosmiczne poglądy Riericha, oparte na hinduizmie i teozofii. W Na wierszynach dał pierwszy w Rosji opis drogi życiowej Riericha. W reportażowych książkach Po marszruta Riericha 1979 (Szlakami Riericha) i Siem dniej w Gimałajach opisał miejsca w USA i Indiach, związane z osobą Riericha. Tę samą tematykę rozwinął w reportażach Rukopożatije na rasstojanii (Uścisk dłoni na odległość) i Most nad potokom 1988 (Most nad potokiem). W równolegle publikowanej liryce znalazła odbicie mocna więź S. z przyrodą, Rosją, jej historią, a także religijna wizja miejsca człowieka w kosmosie, jego stosunku do Boga, do cierpień i sensu życia. Poezja S. ma często charakter narra-cyjno-opisowy, niekiedy grzeszy dłużyznami. Jego poematy, dotyczące m.in. znaczenia kolorów, drogi Napoleona na Elbę oraz stosunku do swego nauczyciela duchowego, cechuje wieloplanowość ujęcia poruszanych zagadnień.
Dz.: Gorod pośle dożdia, 1959; Dom mojego die-tstwa, 1961; Ispytanije lubowju, 1965; Emszan, 1969; Swietfaja osień, 1971; Gimałajskij sad, 1976;
Na wierszynach, 1977; Po marszruta Riericha, 1979; Putnik, 1980; Klucz, 1982; Siem dniej w Gimałajach, Moskwa 1982.8; Rukopożatije na rasstojanii, tamże 1986; Most nad potokom, tamże 1988.4 i w: Mir czeriez kultura, 1990. Izbr. pro-izww2-chtt., 1990.
Lit.: O. Michajłow, Nasz Sowr. 1970.6; E. Pawli-chin, LO 1973.3; N. Żygałow, NM 1979.2;
W. Bondarienko, LR 1980.21.3; W. Sorokin, LG 1982.9.6; W. Siewastjanow, LR 1987.6.; W. Gor-baczow, w: tegoż Sud'by narodnyje: pisatiel i sow-riemienniki, 1987, s. 130-159.
SIEDAKOWA Olga Aleksandrowna, 26.12. 1949 Moskwa, poetka. W 1973 ukończyła studia filologiczne na uniwersytecie w Moskwie, w 1983 otrzymała stopień kandydata nauk filologicznych w Instytucie Słowiano-znawstwa AŃ ZSRR. Zajmuje się działalnością naukową i od 1963 pisze wiersze. Jako poetka, podobnie jak I. Żdanow, należy do twórców tzw. "drugiej kultury". Do 1990 jej utwory niezwykle rzadko ukazywały się drukiem. S. nie należała do ZP ZSRR. Mieszka w Moskwie. S. należy do grona rosyjskich poetów awangardowych, nawiązujących do tradycji twórczości W. Chlebnikowa. Jej nasycona metaforami poezja nie jest łatwa w odbiorze. W nielicznie opublikowanych jej wierszach przeważają obrazy kosmiczne i przyroda, a rzeczywistość powszednia jest prawie zawsze przepuszczana przez pryzmat dręczących poetkę przemyśleń duchowych. Często mówi o "pustyni życia", o "komorze zimy". Rzadko w swych utworach, jak np. w wierszu "Kto może pochwalić świat nasz piękny, gdzie się topi ludzi jak kocięta" (DN 1988.10, s. 124), reaguje na aktualne problemy społeczno-polityczne. Wiersze S. napełnione są głębokimi treściami metafizycznymi. Poetka nie ma żadnych wątpliwości co do życia człowieka po śmierci i wierzy

555
SIEDYCH Andriej
w opatrzność Boską. Według Wiacz. Ws. Iwanowa hermetyczne utwory S. to "prawdziwy cud poetycki".
FV. Dz.: Wielimir Chlebnikow, Ruś. Riecz 1985.5;
Wiersze: DN 1988.10, Znamia 1991.6; Muzyka gtuchogo wriemieni (o E. Szwarc, W. Kriwulinie, I. Zdanowie), Wiestnik Nowoj Litieratury 1990.2;
Kitajskoje putieszestwije, Moskwa 1990; Stichi,
1994.
Lit.: A. Wozniesienskij, LG 1976.20.10; M. Ep-
sztejn, Wopr. Lit. 1986.5 i Oktiabr' 1988.4;
Wiacz. Ws. Iwanów, DN 1988.10; W. Thumler, Park 1992.42-43.
SIEDYCH Andriej (właśc. Jaków Moisieje-wicz Cwibak), 14.(1.)8.1902 Teodozja na Krymie - 8.1.1994 Nowy Jork, prozaik. Syn dziennikarza. W 1920 ukończył gimnazjum w Teodozji i przez Konstantynopol wyemigrował do Paryża. W 1925 ukończył Ecole des Sciences Politiques. Od 1922 uprawiał działalność dziennikarską jako stały współpracownik gazety P. Milukowa "Poslednije Nowosti", a po ukończeniu studiów jako jej specjalny korespondent przy parlamencie francuskim. Później był również korespondentem gazet "Siegodnia" (Ryga) i "Nowoje Russkoje Słowo" (Nowy Jork). Swoje reportaże po raz pierwszy zebrał w tomiku Staryj Pani 1925 (Stary Paryż). Następna jego książka pt. Pariż noczju 1928 (Paryż nocą) została opatrzona przedmową A. Kuprina. Około 1930 przybrał pseudonim Andriej Siedych. I. Bunin po otrzymaniu nagrody Nobla zatrudnił S. w charakterze sekretarza. W 1941, przed wkroczeniem Niemców do Francji, S. wyjechał za granicę. 20.2.1942 przybył do Nowego Jorku i podjął pracę w redakcji gazety "Nowoje Russkoje Słowo". W pierwszych latach pobytu w USA zarabiał na utrzymanie pracując w towarzystwie ubezpieczeniowym. Opublikował 16 tomów opowiadań i reportaży. Niektóre z nich były wielokrotnie wznawiane i przyniosły S. duży rozgłos w środowisku emigrantów rosyjskich. Zyskał również uznanie
(także poza granicami USA) jako działacz społeczny i red. nacz. gazety "Nowoje Russkoje Słowo", której od 1973 był właścicielem. Swoje codzienne obserwacje i przeżycia przedstawia S. klarownie i plastycznie, kształtując je w formie krótkiego opowiadania. Częste stosowanie dialogów, dzięki którym oddaje indywidualne osobliwości języka ludzi nierosyjskiego pochodzenia (np. Tatarów krymskich), ożywia jego prozę, a także umożliwia przekazanie kolorytu lokalnego. Tematykę swoich utworów czerpie z aktualnej rzeczywistości i wspomnień, wyraziście kreśląc sylwetki ludzi, obrazy przyrody i tło określonych zdarzeń i epoki. W książce Do-roga czeriez okiean 1942 (Droga przez ocean) opisał okoliczności swego wyjazdu do USA. W następnej pt. Dalokije, blizkije 1962 (Dalecy i bliscy) zebrał eseje literackie, wspomnienia i listy, trafnie rysując portrety M. Ałdanowa, D. Aminado, K. Balmonta, I. Bu-nina, D. Knuta, A. Riemizowa i innych znaczniejszych przedstawicieli rosyjskiego życia kulturalnego. Jego książka Ziemia Obieto-wannaja 1962 (Ziemia Obiecana) została przetłumaczona na język angielski. W tomiku pt. Puti-dorogi 1980 (Drogi) zawarł reportaże z pobytu we Włoszech i Hiszpanii oraz fragmenty utworów z lat 1931 i 1942. EmR, Fo.
Dz.: W 1925-28 pod właściwym nazwiskiem Cwibak, od 1930 pod pseudonimem Siedych: Staryj Parli, Paris 1925; Monmartr, Paris 1927, NY 1985 (zawiera też: Staryj Pariż); Parli noczju, Paris 1928; Tam, gdie żyli koroli, Paris 1928; Tam, gdie byfa Rossija, Paris 1931; Ludi za bortom, Paris 1933; Doroga czeriez okiean, NY 1942; Zwiezdo-czoty s Boś f ora, NY 1948; Sumasszedszyj szarman-szczik, NY 1951; Tolko o Indiach, NY 1955; Dalokije, blizkije, NY 1962, wyd. 2: 1979; Ziemia Obietowannaja, NY 1962; Zamieło tiebia śniegom, Rossija, NY 1964; Ijerusalim, imia radostnoje, NY 1969; Krymskije rasskazy, NY 1977; Puti-dorogi, NY 1980.
Lit.: P. Stiepanowa, Gołos Minuwszego, Paris 1926.3; A. S., Wola Rosii, Praha 1927.5/6;
G. Adamowicz, Sowr. Zap. 1929.38; E. Bakuni-na, Czisła 1933.9; M. Cetlin, NŻ 1942.3; G. Aron-

SIEDYCH Konstantin Fiodorowicz
556
son, tamże 1948.19; R. Gul, tamże 1955.41 i 1964.76; W. Zawaliszyn, tamże 1962.69; W. Sa-marin. Grani 1963.54; J. Tierapiano, Sowr. 1964.10; N. Andriejew, RM 1982.4.3; Tri jublleja A. S., NY 1982 (zawiera artykuły W. Sinkiewicz, I. Bunina, L. Rżewskiego i in.); N. Gorbanie-wskaja, Kont. 1983.35.
SIEDYCH Konstantin Fiodorowicz, 21.(8.) 1.1908 Popiereczny Zerentuj (gub. irkucka) -21.11.1979 Irkuck, prozaik i poeta. Urodził się w rodzinie Kozaków zabajkalskich. Od 1923 pracował jako korespondent wiejski w prasie komsomolskiej. Ukończył szkołę pedagogiczną w Czycie. W 1931 przeniósł się do Irkucka. W 1933-50 opublikował 8 tomików poezji w syberyjskich wydawnictwach prowincjonalnych. W czasie II wojny światowej był korespondentem gazet frontowych. Od 1934 pracował nad swoją jedyną monumentalną powieścią o życiu Kozaków zabajkalskich. Pierwsza, 2-tomowa jej część pt. Daurija 1942-48 (Dauria, 1952) została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1949. Ta dylogia wraz z powieścią Otczij kraj 1958 (Kraj ojczysty) i następnym, zaplanowanym utworem, miały się złożyć na trylogię, której jednak nie ukończył. S. rzadko uczestniczył w zjazdach pisarzy ZSRR. Jego twórczość nie cieszyła się większą popularnością. W swej poezji S. sławił ojczyznę i socjalizm, przedstawiając je w uogólnionej, pozbawionej konkretów formie. W powieści Daurija podjął próbę ukazania historii Kozaków zabajkalskich od 1854 roku, ale swoją uwagę skoncentrował przede wszystkim na sprzecznościach klasowych i ewolucji świadomości rewolucyjnej pod wpływem bolszewików. Bohaterowie tej rozległej w czasie kroniki rodzinnej, która w powieści Otczij dom została doprowadzona zaledwie do lat wojny domowej są fikcyjni, z wyjątkiem kilku postaci historycznych. Sztuczne dialogi i rozwlekłe komentarze autorskie świadczą o nieporadności S. jako twórcy i niewielkiej wartości artystycznej jego utworu, który nawet w ZSRR oceniano niewysoko. Niemniej
powieść do 1988 była niejednokrotnie wznawiana.
KLE, LES, RSPP4.
Dz.: Daurija, t. 1-2, 1942-48; Otczij kraj, 1958, 1987; Stiepnyje maki, 1969.
Lit.: J. Konstantinow, Zwiezda 1950.9 i Nasz Sowr. 1959.2; P. Wojłosznikow, 1959; A. Mierku-łow, LR 1968.26.1; W. Truszkin, Sibir' 1983.1.
SIEGIEL Jaków Aleksandrowicz, 10.3.1923 Rostów nad Donem, prozaik. Od 1941 walczył na froncie. W 1945-48 pracował w studiu Teatru im. Massowietu, a w 1948-53 studiował we WGlK-u. Zdobył uznanie w kraju i poza jego granicami jako reżyser filmowy, zwłaszcza dzięki zrealizowanemu wespół z L. Kulidżanowem filmowi "Dom, w koto-rom ja żywu" 1957 (Dom, w którym mieszkam) oraz następnemu pt. "Proszczajtie, go-łubi!" 1961 (Żegnajcie, gołębie!). Od 1964 rozwijał również działalność literacką. Ogłosił drukiem kilka opowiadań, sztukę autobiograficzną Ja wsiegda utybajuś 1975 (Zawsze się uśmiecham) oraz 3 książki dla dzieci, m.in. W odno priekrasnoje dietstwo 1984 (W przepięknych latach dzieciństwa). Jako autor opowieści Biessonnica 1988 (Bezsenność) S. stał się znany również czytelnikowi niemieckiemu. Mieszka w Moskwie. S. jest poważnym i utalentowanym nowelistą. Posiada dar głębokiego przenikania w świat wewnętrzny bohaterów i przedstawiania niezwykłych sytuacji, zaczerpniętych z życia codziennego. Najczęstsze motywy jego utworów to zbliżająca się śmierć, fatalne spotkania i rozstania. W opowieści Biessonnica retrospektywnie ujął pewną niebezpieczną sytuację frontową. W sztuce Ja wsiegda utybajuś, której akcja toczy się w ostatnich dniach wojny na terytorium Austrii, podkreślił głęboki sens wartości duchowych dla człowieka, znajdującego się w obliczu śmiertelnego zagrożenia. Zasłużony rozgłos światowy przyniosło S. opowiadanie Gody 1969 (Lata). Ma ono formę rozmów telefonicznych między mężczyzną i kobietą, prowadzonych w okresie od kwietnia 1941 do jesieni 1945.

557
SIEJFULLINA Lidia Nikołajewna
W utworze tym na pojedynczym, niezwykłym przykładzie S. ciekawie i taktownie oddał typowe ludzkie nastroje i doznania. Dz.: Rasskazy i esse, 1966; Gody, LR 1969.9.5;
Gdie-to brodiat żurawli, Iskusstwo Kino 1970.5; Ja wsiegda ufybajus, Tieatr 1975.2; Wodno priekrasnoje dietstwo, 1984; Biessonnica, Ogoniok 1988.28.
SIEGIEŃ Aleksandr Jurjewicz, 12.4.1959 Moskwa, prozaik. Najpierw podjął studia techniczne, w 1980-85 studiował w IŁ, gdzie później otrzymał aspiranturę. Pracował nad dysertacją kandydacką o twórczości N. Ka-ramzina. Debiutował w 1986 jako nowelista. W 1988 został przyjęty do ZP ZSRR. Pierwszą powieść pt. Pochoronnyj marsz (Marsz żałobny) wydał w 1988. Od 1990 był członkiem redakcji miesięcznika "Nasz Sowrie-miennik", gdzie pełnił funkcję kierownika działu prozy. Mieszka w Moskwie. Światopogląd S. bazuje na prawosławiu i tradycjach narodu rosyjskiego. W powieści Pochoronnyj marsz, napisanej w 1982-84, połączył w jedną całość różnorodne, autonomiczne i synchronicznie ułożone sceny, ukazujące życie w ZSRR bez jakichkolwiek przemilczeń i ozdobników. W opowiadaniu Pośle wsiego 1990 (Po wszystkim), polemizując z opowieścią N. Gogola "Portriet" (Portret), przeciwstawił zawartym w niej motywom satanistycznym promieniującą moc duchową pewnej dziewczyny, która oddziałując na otoczenie, czyni go bardziej szlachetnym. W opowiadaniu Pietrow i Toptygin 1990 (Myśliwy Pietrow i niedźwiedź Toptygin) S. demaskuje "feudalną partokrację" ukazując jej gigantyczne, obejmujące obszar całego kraju działania niszczycielskie. Rysuje tu sugestywny obraz rosyjskiej wsi ostatnich lat rządów Breźniewa, bezwolnej, wymierającej i zubożałej, szukającej ucieczki w zamroczeniu alkoholowym. S. świadomie przemieszcza warstwy narracyjne, łącząc treści wzniosłe z niskimi, nikczemnymi, a elementy tragiczne z komicznymi. Jego sarkazm ma charakter powściągliwy.
Dz.: Nad letopiśju Karamzlna, Lit. Uczoba 1986.6;
Dieriewiaszka, Ju. 1986.5; Roman Ogiusta Lefrua, w: Kitajgorodskaja stiena, 1988; Pochoronnyj marsz, 1988; Żara, w: "Licej na Czistych prudach", 1989; Brat wasz w Jegiptie, Sowietskaja Lit. 1990.2; Kitajskij oguriec, LR 1990.18.5; Pietrow i Toptygin, Nasz. Sowr. 1990.7; Pośle wsiego, Sowietskaja Lit. 1990.7.
Lit.: W. Siemionow, Moł. Gw. 1989.6; P. Basin-skij, NM 1989.9.
SIEJFULLINA Lidia Nikołajewna, 3.4. (22. 3.)1889 Wariamowo (gub. orenburska) -25.4.1954 Moskwa, prozaik. Urodziła się w rodzinie duchownego prawosławnego, z pochodzenia Tatara. Przed przewrotem bolszewickim pracowała jako nauczycielka, aktorka i działaczka lokalnych instytucji kulturalnych. W 1917-19 należała do partii ese-rowców. W 1919-21 była bibliotekarką w Czelabińsku i pisała sztuki dla założonego przez nią teatru dziecięcego. W 1921-23 pracowała w redakcji wydawnictwa państwowego w Nowosybirsku. Pierwsze opowiadania i opowieści ogłosiła na łamach miesięcznika "Sibirskije Ogni". Opowiadanie Prawonaruszytieli 1922 (Gwałciciele prawa) przyniosło jej rozgłos w kraju i za granicą. Od 1923 mieszka w Moskwie i Leningradzie. W latach 20. cieszyła się uznaniem (zwłaszcza A. Woronskiego i N. Asiejewa), chociaż była krytykowana (m.in. przez W. Szkłowskiego). Opowieść Widnieją 1924 (Wiryneja, 1957) wespół z mężem, W. Praw-duchinem przerobiła w 1925 na sztukę, którą w teatrach wystawiano częściej niż jakikolwiek inny jej dramat. Po podróży do Turcji (1924) i Europy Zachodniej (1927) pisała reportaże publicystyczne. W 1934 została wybrana do prezydium I zjazdu pisarzy, później jednak poświęcano jej niewiele uwagi. W 1946 bezskutecznie wstawiła się za A. Achmatową i M. Zoszczenką. Poczynając od lat ** odwilży jej utwory były drukowane systematycznie. Budzenie się pierwotnych instynktów, wyzwolonych przez przewrót bolszewicki od samego początku było najważniejszym motywem prozy S. Swoje obser-

SIELWINSKI Uja Lwowicz
558
wacje na ten temat utrwaliła jako jedna z pierwszych autorów porewolucyjnych i nadała im wyrazisty kształt literacki. W opowiadaniu Prawonaruszytieli ukazała młodzież, oderwaną od swych naturalnych korzeni i wstępującą na przestępczą drogę, w opowieści Pieriegnoj 1922 (Mierzwa) przedstawiła środowisko chłopskie, wytrącone w nowych warunkach ze swej dotychczasowej kolei życia, a w Wiriniei naświetliła tragiczny los wiejskiej kobiety w wirze przemian społecznych początku lat 20. Proza S. o wsi odznacza się wielką siłą wyrazu artystycznego, znacznie słabsze są pod tym względem jej utwory o tematyce miejskiej. Maniera twórcza S., której cechą charakterystyczną jest swoisty naturalizm w przedstawieniu zdarzeń i w warstwie językowo-stylistycznej, niechęć do szablonowych rozwiązań i upiększeń obrazu żywiołu rewolucyjnego, niejednokrotnie była obiektem krytyki. Miała jednak swoich zwolenników i obrońców, m.in. L. Rejsner.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ki, KLE, LE, LES, Ni,
RSPP4, Wy75, Wy82.
Dz.: Prawonaruszytieli, 1922; Czetyńe głowy, 1922;
Pieriegnoj, 1923; Wirinieja, 1925,1984 (zawiera też inne opowieści i opowiadania); O litieraturie, 1958. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1925; w 5-ti tt., 1926-27; w 5-ti tt., 1927-28; w 6-ti tt., 1929-31; w 4-ch tt., 1968-69; Socz. w 2-ch tt., 1980.
Lit.: L. S., red. E. Nikitina, 1928, wyd. 2:1930; W. Aleksandrowa, Socyalisticzeskij Wiestnik 1939.4/5 (przedruk w tejże Lit. i Żyzń, NY 1969);
5'. w wospominanijach sowriemiennikow, 1961; Z. Siejfullina, 1970; N. N. Janowskij, wyd. 2: 1972;
S. Poręba, Wrocław 1974; W. Kardin, 1976; N. Pientiuchowa, LG 1989.12.4.
SIELWINSKI Uja (właśc. Kart) Lwowicz,
24. (12.) 10.1899 Symferopol - 22.3.1968 Moskwa, poeta i dramaturg. Syn kuśnierza. Wychowywał się w Eupatorii. W 1923 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie. Imał się różnych zawodów, był m.in. instruktorem ds. handlu futrami w Kir-gizji (1929). Wiersze zaczął pisać w 1915, pierwszy ich zbiór pt. Riekordy (Rekordy)
ogłosił w 1926. Był najwybitniejszym i najbardziej konsekwentnym przedstawicielem ugrupowania konstruktywistów. Różnił się od W. Maj akowskiego swymi poszukiwaniami w zakresie nowych form i środków poetyckich. Początkowo przedkładał ponad inne gatunki formę poematu epickiego, którego najbardziej znaczącym przykładem pod względem eksperymentów formalnych są Zapiski poeta 1927 (Notatki poety). W części pierwszej utworu zaprezentował fikcyjnego poetę Eugeniusza Neja, swego "ja" lirycznego, w drugiej umieścił cykl wierszy pt. Szoł-kowaja łuna (Jedwabny księżyc) rzekomo przez niego napisanych. Na początku lat 30. zwrócił się ku formie dramatu poetyckiego, awangardowego pod względem struktury. Jego tragedia Komandami 2 z 1928 została wystawiona w inscenizacji W. Meyerholda. Sztuka S. Umka-BiefyjMiedwied 1933 (Um-ka - Biały Niedźwiedź) wzbudziła zacięte spory, lecz mimo to była grana nawet na scenach zagranicznych. Na początku lat 30. S. odwiedził najważniejsze stolice Europy Zachodniej, co znalazło odbicie w jego liryce opisowej. Od 1937 tworzył wierszowane tragedie historyczne. W czasie wojny był oficerem frontowym. Do partii wstąpił w 1941. Wiersze S., w których unikał aktualnych zagadnień politycznych i kontynuował (rzecz jasna w ograniczonym zakresie) swoje eksperymenty formalne, ukazywały się systematycznie, lecz nie cieszyły się większym zainteresowaniem krytyków (por. LG 1954.19.10). W 1955-60 najbardziej znaczące swe utwory z lat 30. poddał daleko idącej przeróbce. Rozważania na temat teorii wiersza zebrał w tomie pt. Studija sticha 1962 (Studium nad wierszem). Po sztuce o Leninie pt. Czelowiek wysze swojej sud'by 1962 (Człowiek stojący ponad swym losem) napisał powieść autobiograficzną O, junost moja! (O, młodości moja!), opublikowaną po raz pierwszy w miesięczniku " Oktiabr'" w 1966 (nr 6-7). Dzięki swym poematom i wierszowanym tragediom, w których intensywnie poszukiwał nowych form i środków wyrazu,

559
SIEMIONOW Gieorgij Witaijewicz
S. zajmował pozycję szczególną w literaturze rosyjskiej okresu sowieckiego. Zgodnie z założeniami estetyki "* konstruktywizmu wiele uwagi poświęcał tzw. "semantyce lokalnej", nadając stosownym środkom funkcjonalne znaczenie i ściśle podporządkowując je tematowi utworu. W poemacie Ulatajewszczi-na 1927 (Ulałajewszczyzna), mocno akcentując osobliwości mowy prezentowanego środowiska, a także stosując różnorodne chwyty instrumentacji dźwiękowej, ukazał anarchiczny bunt żywiołu chłopskiego przeciwko władzy sowieckiej. W 1956 utwór ten poważnie przerobił i głównym jego bohaterem uczynił Lenina. Powieść wierszem Pu-sztorg 1927 (Handel futrami), w której poruszył problem inteligencji w warunkach dyktatury proletariatu oraz podjął inne ważne zagadnienia ówczesnego życia, wzbudziła poważne zastrzeżenia dogmatycznie usposobionych krytyków. Protest wywołała samobójcza śmierć głównego bohatera utworu oraz interpretacja zdarzeń, niezgodna z linią partii. W cyklu wierszy Dawajtie porazmysz-lajem o biessmiertje 1964-66 (Pomówmy o nieśmiertelności) wyraził S. swoje przekonanie o odrodzeniu się człowieka po śmierci fizycznej i dalszej jego indywidualnej egzystencji duchowej. Nawiązywał przy tym do najnowszych odkryć w dziedzinie fizyki. Napisana wierszem sztuka satyryczna S. Pao-Pao 1931 przedstawia sceny z pogranicza rzeczywistości realnej i absurdu. Ukazał w niej orangutana, który pod wpływem komunistów opanowuje swe zwierzęce instynkty, przezwycięża burżuazyjne przyzwyczajenia i staje się człowiekiem. Tematyka wierszowanych tragedii historycznych S. jest niezwykle rozległa i sięga daleko w przeszłość. W jednej z nich - pt. Babek 1941, późniejsza nazwa Orła na piecze nosiaszczij (Noszący orła na ramieniu) - akcję przeniósł do IX wieku i umiejscowił w Armenii. W tragedii Li-wonskaja wojna 1944 (Wojna liwońska) nawiązywał do okresu panowania Iwana Groźnego, którego postać w ówczesnej literaturze rosyjskiej ukazywano nader często.
W tragedii Czitaja Fausta 1947 (Czytając Fausta), napisanej w manierze B. Brechta, podjął problem inteligencji niemieckiej XX w. Powieść S. Arktika 1960 (Arktyka), oparta na wrażeniach z polarnej ekspedycji naukowej, w której brał udział w 1933 oraz na kanwie poematu Czeluskiniana z 1937/38, jest kolejnym świadectwem jego nieustannych, trwających do ostatnich lat życia, poszukiwań w zakresie form i środków artystycznych.
HRL, Ki, KLE, LE, LES, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Riekordy, 1926; Ulatajewszczina, 1927, wyd. 2: 1956; Zapiski poeta, 1928; Pusztorg, 1929; Ko-mandarm 2, 1930; Pao-Pao, 1932; Umka - Biefyj Miedwied, 1935; Rycar' loann, 1937; Babek (Orla na piecze nosiaszczij), 1941; Rossija. Drama-triło-gija: l. Liwonskaja wojna, 1944; 2. Od Pottawy do Ganguta, 1951; 3. Bolszoj Kiriłł, 1957; CzitajaFau-sta, 1952; Arktika, 1960; Czełowiek wysze swojej sud'by, 1962; Studija sticha, 1962; Polowanie na tygrysa i inne wiersze. Warszawa 1963; O, junost' moja!, 1967; Cariewna-Lebied', Oktiabr' 1968.5. Wiersze: Antologia roś. poezji radź. lat 1917-1945, Katowice 1978; Antologia poezji roś. 1895-1975, Olsztyn 1981; Znamia 1988.10. •7zfc proizw. w 2-ch tt., 1956; w 2-ch tt., 1960; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1971-74.
Lit.: A. Sieliwanowskij, Lit. Kritik 1935.2; O. Rie-znik, Moskwa 1958.2, Oktiabr' 1967.2 i 1967, wyd. 3: 1981; D. Mołdawskij, Oktiabr' 1962.1; J. Szy-mak, Wrocław 1965; I. Michajłow, Niewa 1973.12 i Zwiezda 1979.10; R. Grubel, WSIĄ 1980.6;
O Sielwinskom. Wospominanija, 1982; S. Anisi-mowa, NM 1983.7; L. Ozierow, LR 1984.19.10;
A. Puzikow LG 1989.8.11.
SIEMIONOW Gieorgij Witaijewicz, 12.1. 1931 Moskwa - 30.4.1992 tamże (?), prozaik. W 1949 ukończył wyższą szkołę przemysłową w Moskwie, potem pracował jako rzeźbiarz (m.in. projektował elewacje frontowe budynków). W 1960 ukończył IŁ. Uwielbiał podróże, przez dłuższy czas mieszkał nad Wołgą i na północy Rosji. Od 1961 ogłaszał swoje utwory w periodykach i oddzielnych zbiorkach. Spotkały się one z życzliwym przyjęciem krytyków. W 1981 S. został wyróżniony nagrodą literacką im. M. Gor-

SIEMIONOW Gleb Siergiejewicz
560
kiego. W 1970 po raz pierwszy wziął udział w zjeździe pisarzy RFSRR. Od 1980/81 należał do zarządów ZP RFSRR i ZSRR. Od 1979 był członkiem redakcji miesięcznika "Nasz Sowriemiennik". Mieszkał w Moskwie. S. przedstawiał w swej prozie sytuacje (głównie spotkania) nie całkiem zwyczajne, lecz niezbyt wyjątkowe. Kreślił portrety zwykłych ludzi, zwracając uwagę przede wszystkim na ich świat wewnętrzny. Istotę jego utworów stanowią nie zdarzenia, lecz konflikty (często tragiczne) jednostki z otoczeniem oraz walka człowieka z samym sobą. Często nadawał poszczególnym utworom formę podróży. Akcja przybiera w nich charakter spokojny, epicki, a rzeczywistość jawi się w formie impresjonistycznych szkiców, nie zawierających żadnych rozstrzygnięć czy odpowiedzi na poruszone kwestie. Styl prozy S. cechuje przejrzystość i obrazowość. Jego świat przedstawiony jest ściśle związany z przyrodą.
KLE,LES.
Dz.: Na Wolgie, Znamia 1961.3; Sorok czetyrie no-czl, 1964; Lebledl i śnieg, 1964 (Łabędzie i śnieg, Warszawa 1966); Raspachnutyje okna, 1966; Kto on iotkuda, 1968; Łuna zwienit, 1968; Wieczorom, pośle dozdia, 1969; K zimie, minują osień, 1972;
Dniej czerieda, 1973 (Biegnące dni. Warszawa 1977); Ulicznyje fonari, 1976; Wolnaja nataska, 1978; Fńgijskije wasilki, 1980; Utriennije slozy, 1982; Gorodskoj piejzaż, NM 1983.8; Ziemnyje pu-ti, NM 1985.7; Urn lisicy, 1987; Czortów koleso, Nasz Sowr. 1988.1-2; Putieszestwije duszy, NM 1991.1-2.
Lit.: W. Kożynow, LG 1961.11.7; I. Grinbierg, Moskwa 1961.12; M. Blinkowa, NM 1964.7;
S. Gieorgijewskaja, LG 1965.24.7; G. Lebiediew, Niewa 1967.12 i Zwiezda 1969.1; W. Cybin, Znamia 1971.6; I. Sztokman, Znamia 1974.8; W. Kur-batow. Nasz Sowr. 1980.7; A. Michajłow, NM 1984.2; S. Sieliwanowa, LG 1984.1.8; L. Lechtina, LR 1986.7.2; A. Karpow, LG 1988.13.4; W. Kaw-torin, E. Stiepanian, LO 1989.3.
SIEMIONOW Gleb Siergiejewicz, 18.4.1918 Piotrogród - 23.1.1982 Leningrad, poeta. Syn prozaika Siergieja Aleksandrowicza S.
(1893-1942). W 1941 ukończył studia chemiczne na uniwersytecie w Leningradzie. W czasie wojny pracował jako chemik (do 1943 w Leningradzie, potem w Permie). Kilka wierszy opublikował w 1935, od 1940 zamieszczał je na łamach miesięcznika "Zwiezda". Pierwszy zbiorek poezji pt. Swiet w oknach 1947 (Światło w oknach) ogłosił w 1947, następny -Pieczom k pleczu (Ramię przy ramieniu) -w 1952. Pierwszy znaczniejszy, lecz szczupły wybór poezji pt. Otpusk w sientiabrie (Wrześniowy urlop) wydał w 1964. Ewolucję twórczą S. pozwala prześledzić dopiero ostatni, wydany za życia poety zbiorek Stichotworienija 1979 (Poezje), zawierający 119 najbardziej reprezentatywnych, chronologicznie ułożonych jego wierszy oraz 99 przekładów czterowierszy (ru-bai) perskiego poety Omara Chajjama (1045-1122). Utwory S. sporadycznie zamieszczano w publikowanych w ZSRR antologiach. Ponadto S. tłumaczył na język rosyjski poezję narodów słowiańskich i narodów dalekiej północy ZSRR. Nie uczestniczył w zjazdach pisarzy, był pomijany w podręcznikach historii literatury. Szerokie uznanie, jakim się cieszył, zawdzięczał przede wszystkim działalności orga-nizacyjno-literackiej. Pomógł niektórym poetom w ich samookreśleniu się i znalezieniu własnej drogi twórczej. Dopiero opublikowane w 1989 wiersze S. ujawniają jego religijność i moc duchową, która pozwoliła przetrwać lata sowieckiej niewoli. Wiersze S. wyróżniają się misterną oprawą, dbałością o słowo i bogatą metaforyką. Fragmentaryczna metoda obrazowania i aluzyjny sposób przekazywania doznań ludzkich tworzą w jego poezji nastrój nie dopowiedzianej głębi. Obrazy miasta i bezdusznej techniki rozjaśniał opisami niezniszczalnej przyrody, życia, niezależnie od tego, czy wskrzeszał zdarzenia blokady Leningradu, czy pisał o współczesności. W wielu wierszach, utrzymanych w minorowej tonacji, usiłował wznieść się nad otaczającą rzeczywistością, spłyconą, wypaczoną i zautomatyzowaną. Pojedyncze obrazy i zasygnalizowane zjawiska dzięki sile przenośni przybierają w jego poezji głębszy sens i znaczenie.

561
SIEMIONOW Siergiej Aleksandrowicz
FV, KLE.
Dz.: Swiet w oknach, 1947; Pieczom k pleczu, 1952; Otpusk w sientiabrie, 1964; Wstrieczi s Itali-jej, Tbilisi 1971; Sosny, 1972; Stichotworienija, 1979; Po tiomnym ulicom razłuki, Wr. i My 1983.70; Proszczanije s osiennim sadom, 1986;
Wiersze: NM 1989.1, Ogoniok 1989.12 i Zwiezda 1991.2.
Lit.: I. Andriejewa, Znamia 1965.8; T. Chmielnic-kaja, Zwiezda 1965.8,1973.9 i Niewa 1979.12; N. Bank, LO 1980.11; E. Etkind, Wr. i My 1983.70;
T. Chmielnickaja, Dien Poezii, Leningrad 1987.
SIEMIONOW (właśc. Landers) Julian Sie-mionowicz, 8.10.1931 Moskwa - 5.9.1993 Krasnaja Pachra pod Moskwą, prozaik. W 1953 ukończył instytut orientalistyki i został zatrudniony jako asystent na uniwersytecie w Moskwie. Potem pracował w Kabulu, tłumaczył z języka afgańskiego. Napisał liczne utwory w duchu •* realizmu socjalistycznego, przeznaczone dla masowego czytelnika. Rozwijał tradycje powieści kryminalnej i szpiegowskiej. W 1962-67 był członkiem redakcji miesięcznika "Moskwa". Wyjeżdżał czasami za granicę jako wysłannik "Litieraturnoj Gaziety". Od 1976 należał do zarządu ZP ZSRR, a w 1975-90 również do zarządu ZP RFSRR. S. jest autorem wielu opowieści przygodowych, odznaczających się wartką akcją i wydawanych w milionowych nakładach. Ich bohaterami są silni i szlachetni funkcjonariusze milicji, odważni lotnicy polarni, mężni geologowie i inni tego rodzaju bohaterowie pozytywni. Jego opowieść Pietrowka, 38 1963 (Trzech z wydziału śledczego, 1965) to banalny kryminał, przepełniony nieprawdopodobnymi zdarzeniami, ułożonymi według utartego szablonu w pewien ciekawie rozwijający się ciąg. Podobnie skonstruował powieść Major Wichr' 1967 (Major Wicher, 1969), podejmującą temat wojny i szpiegostwa. Akcja powieści S. Siemnadcat' mgnowienij wiesny 1970 (Siedemnaście mgnień wiosny, 1972) toczy się w kwaterze Hitlera. W powieści kryminalnej Brillianty dla diktatury proletariatu 1971 (Brylanty dla dyktatury proletariatu, 1975) nawiązał do rzeczywistości pierwszych lat pore-wolucyjnych. W 1975-78 zebrał wszystkie swoje dotychczasowe utwory w cykl powieściowy Altiernatiwa (Alternatywa), układając je według chronologii przedstawionych zdarzeń. Hasła >" pieriestrojki propagował w powieści Rieportior 1988 (Reportaźysta), w której m.in. ukazał żołnierzy rosyjskich, walczących podczas minionej wojny po stronie Niemców. Uproszczony sposób konstrukcji postaci i powierzchowność konfliktów w prozie S. nierzadko były przedmiotem krytyki. Liczne jego utwory ekranizowano. Razem z A. Gorbowskim napisał książkę Za-krytyje stronicy istorii 1988 (Ukryte stronice historii), w której w duchu nowej politycznej linii, ale z pozycji marksistowskich naświetlił wiele faktów z dziedziny nauki i historii, będących do "* pieriestrojki tematem tabu.
Ka91, Ki, KLE, LES.
Dz.: 49 czasów 25 minut, 1960; Uchodiat, cztoby wiernut'sia, 1961; Pri ispołnienii służebnych obia-zannostiej, 1962 (Ostatni lot. Warszawa 1963);
Pietrowka, 38, 1964; Parol nie nużen, 1966; Major Wichr, 1967; Siemnadcat' mgnowienij wiesny, 1970, Brillianty dla diktatury proletariata, Oktiabr' 1971.1-2; Bomba dla przewodniczącego. Warszawa 1973; Altiernatiwa, t. 1-4, 1975-78; Gorienije, 1977; "TASS upołnomoczen zajawit'...", DN 1979.7-8; Przy Ogariowa 6, Warszawa 1979; Pri-kazano wyżyt', Moskwa 1983.7-8; Psiewdonim, Znamia 1984.11-12; Priess-centr, 1985; Aukcyon, DN 1985.8-9; Pozicyja, t. 1-4, 1985-87; Ekspan-sija, 1986; Mieżkontinientalnyj uziel, DN 1986.8-9;
Koniec "Czornoj tropy", Donieck 1987; Rieportior, 1988; Zakrytyje stronicy istorii (wspólnie z A. Gorbowskim), 1988. Sobr. socz. w 5-ti tt.., 1983.
Lit: L. Anninskij, LG 1959.20.10; F. Swietow, NM 1964.1; A. Bielajew, Oktiabr' 1972.6; W. Bie-lajew, LG 1972.28.6; J. Idaszkin, Oktiabr' 1973.2, Niewa 1983.9 i LR 1985.25.11; A. Gładiiin, RM 1979.25.10; K. Mehnert, Die Zeit 1981.6.3 i 1983;
A. Borowik, LG 1993.22.9.
SIEMIONOW Siergiej Aleksandrowicz, 19.
(7.)10.1893 Naumowo-Poczinok (gub. ko-stromska) - 12.1.1942 w jednym ze szpitali

SIERAFIMOWICZ Aleksandr Sierafimowicz
562
Frontu Leningradzkiego, prozaik. Urodził się w rodzinie robotniczej. W dzieciństwie przeniósł się do Petersburga, gdzie pracował jako robotnik i urzędnik. W 1918 wstąpił do partii bolszewików, służył w oddziałach Armii Czerwonej, stacjonujących w Mongolii i za kołem polarnym. W 1921-39 pełnił różne funkcje w leningradzkich instytucjach kulturalnych, był m.in. kierownikiem działu literackiego leningradzkiej filii wydawnictwa państwowego, a także red. almanachu literackiego "Kowsz". Własne utwory zaczął ogłaszać drukiem od 1921. Jego wstrząsająca powieść dokumentalna Gotod 1922 (Głód) do 1936 została wznowiona 9 razy. Wydał kilka zbiorów opowiadań. Następna powieść pt. Nataija Tarpowa 1927-28, w której przedstawił rzeczywistość pierwszych lat władzy sowieckiej, wzbudziła duże zainteresowanie czytelników i krytyków. W 1932-36 brał udział w trzech wyprawach polarnych, które znalazły odbicie w jego utworach. W 1934 S. został wybrany do prezydium ZP ZSRR. Uczestniczył w wojnie rosyjsko-fiń-skiej. Podczas drugiej wojny światowej był zastępcą dowódcy batalionu ds. politycznych. Po śmierci S. jego utworom poświęcano niewiele uwagi. Ostatnia jego książka została wydana w 1936. - W powieści Gotod, w której narrację prowadzi w imieniu 15-let-niej dziewczynki, mówi S. o konsekwencjach klęski głodowej w 1919 (wówczas zmarł również ojciec pisarza). Przytoczone w utworze myśli i dialogi, przekazane w formie dziennikowych zapisków, mających niekiedy charakter impresjonistyczny, świadczą o dużym psychologicznym mistrzostwie S. i jego autentycznym talencie pisarskim. Oschłość i obcość, nasilające się pod wpływem głodu między członkami pewnej rodziny, mają w powieści nie tylko wartość dokumentalną, lecz również rzucają sporo światła na całą ówczesną rzeczywistość Rosji. Narracja pierwszo-osobowa dominuje też w opowiadaniach S. W jednym z nich pt. Tif 1922 (Tyfus) oddał potok świadomości bohatera. W powieści Nataija Tarpowa, objętościowo największym
swym utworze, rysując obraz życia pierwszych lat władzy sowieckiej, S. ogarnia różne jego dziedziny i w duchu prozy "" współwę-drowców ujmuje działalność organizacji partyjnych, codzienną pracę i sytuację rodzinną. Braki kompozycyjne powieści świadczyły o ograniczonym zasięgu uzdolnień twórczych S., którego największą troską był umiar i obiektywizm w przekazywaniu ludzkich doznań i cierpień.
KLE, LE, Ni, RSPP4.
Dz.: Tif, Krasnaja Nów' 1922.1; Rożdienije raba, Krasnaja Nów' 1922.22.5; Gotod, 1922; Jedinica w millionie, 1922; Kopiejki, 1924; Nataija Tarpowa, t. 1-2, 1927-30; Odnotomnik, 1936. Socz. w 2-ch tt., 1925-27; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1928-30.
Lit.: A. Palej, NM 1927.4; S. Pakentrejger, NM 1927.10; G. Jakubowskij, Oktiabr' 1928.5; M. Sło-nimskij, LG 1934.18.7; A. Bartien, w: Za sowiet-skuju Rodinu, 1949.
SIERAFIMOWICZ (właśc. Popów) Aleksandr Sierafimowicz, 19.(7.)1.1863 Niżnie--Kurmojarska nad Donem - 19.1.1949 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie esauła Wojska Dońskiego. W 1883-87 studiował na wydziale fizyczno-matematycznym uniwersytetu w Petersburgu, został aresztowany za kontakty z kręgami rewolucyjnymi i na trzy lata zesłany do guberni archangielskiej. Debiutował opowiadaniem Na Idinie (Na krze) w 1889, a w 1901 ogłosił pierwszy ich zbiór, pozytywnie oceniony przez W. Korolenkę. W 1902 przeniósł się do Moskwy, wszedł do ugrupowania literackiego Srieda i zaczął współpracę z wydawnictwem "* Znanije. W 1918 wstąpił do partii bolszewików i został kierownikiem działu literackiego gazety "Izwiestija". Jego powieść Żeleznyj potok 1924 (Żelazny potok, 1950) przez kilka dziesięcioleci była uważana za "klasyczne dzieło literatury sowieckiej". Od listopada 1926 do sierpnia 1929 pełnił S. funkcję red. nacz. miesięcznika "Oktiabr"', w 1934 był wybrany do prezydium I zjazdu pisarzy. W 1943 z okazji 80-lecia został razem z W. Wieriesa-jewem wyróżniony nagrodą Stalinowską I st.

563
SIERGIEJEW-CENSKI Siergiej Nikołajewicz
"za wieloletnie wybitne zasługi w dziedzinie literatury". W powieści Gorod w stiepi 1912 (Miasto w stepie, 1951) S. z pozycji marksistowskich ukazał początki kapitalizmu w Rosji na przykładzie budowy pierwszej linii kolejowej. W powieści Źeleznyj potok przedstawił odwrót bolszewickiej armii (wraz z rodzinami) zmierzającej z Kubania na północ, by połączyć się z innymi oddziałami sowieckimi. Rezygnując z indywidualizacji postaci, dążył zgodnie z ówczesnymi tendencjami literackimi do ukazania masy ludzkiej jako siły motorycznej historii. Poetyzował bohaterstwo zbiorowe, nadając narracji charakter patetyczno-epicki i stosując charakterystyczne dla ówczesnej prozy środki zdobnicze: zaskakujące, drastyczne szczegóły, porównania, metafory, zwroty retoryczne, najróźnorodniejsze chwyty instru-mentacji dźwiękowej itp.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RSPP4, Wy75, Wy82.
Dz.: Na Idinie, Russkije Wiedomosti, 1889.26.2 i 1.3; Oczerki i rasskazy, 1901; Gorod w stiepi, Sowr. Mir 1912.1-5; Źeleznyj potok, 1924; Opowiadania, Warszawa 1950; Trzy opowiadania, Warszawa 1951; Na krze oraz inne opowiadania, Warszawa 1951; Utwory wybrane. Warszawa 1956. Sobr. TOCZ. w 4-ch tt., 1903-10; w 15-ti tt., 1928-30; w 11-ti tt., 1931-33; w JO-ti tt., 1940-48; w 7-mi tt., 1959-60; w 4-ch tt., 1987.
Lit.: N. Fatów, 1927; W. Kurilenko, 1950; W. Be-itz, Halle 1961; R. Chigerowicz, wyd. 2: 1961;
A. Wołków, 1969; V. Lafferty, CanSIP 1974.16 i Diss., London 1974; Wospominanija sowrie-miennikow ob A. S., 1977; A. Sofronow, Oktiabr' 1983.1.
SIERGIEJEW-CENSKI (właśc. Siergiejew) Siergiej Nikołajewicz, 30.(18.)9.1875 Prie-obrażenskoje (gub. tambowska) - 3.12.1958 Ałuszta na Krymie, prozaik. Urodził się w rodzinie oficera, który później pracował jako nauczyciel. W 1895 ukończył instytut pedagogiczny w Głuchowie i do 1904 był nauczycielem. W 1904-05 i 1914-15 służył w wojsku. Pisać zaczął bardzo wcześnie. Debiutował w 1898. W 1907 zwrócił się ku dużym formom epickim, opartym przeważnie na materiale historycznym. W ciągu swego drugiego życia napisał ich wiele. Od końca I wojny światowej mieszkał na Krymie. W 1919, podczas wojny domowej zamieszczał swoje utwory w wydawnictwach działu propagandy armii Denikina. Powstałe na początku lat 20. utwory S.-C., jak np. opowieść Żestokost' 1926 (Okrucieństwo), świadczyły o tym, że z przewrotem bolszewickim łączył on przede wszystkim nieszczęścia Rosji -strach, nędzę i głód. W końcu lat 20. i na początku 30. był ostro krytykowany przez działaczy RAPP-u. Jego powieść historyczną Siewastopolskaja strada 1936-38 (Gorące dni Sewastopola, 1957) wyróżniono w 1941 nagrodą Stalinowską I st. (za 1935-41). Za prace z zakresu historii literatury otrzymał tytuł doktora i został członkiem Akademii Nauk ZSRR. W 1946 jego powieść Brusiło-wskij proryw 1943 (Wyłom Brusiłowa), w której obiektywnie ukazał wydarzenia I wojny światowej, uznano za " ideologicznie szkodliwą". W 1955-56 ukazało się pierwsze wydanie dzieł S.-C., które przyniosło mu rozgłos i sławę jednego z najbardziej znaczących twórców powieści historycznych. Niektóre utwory znacznie przerobił i poprawił. Wczesną prozę S.-C. cechował nastrój przygnębienia i pesymizmu, przypominający utwory L. Andriejewa. Powieścią Wala 1914 zapoczątkował wielotomową epopeję pt. Prieobrażenije Rośli (Przeobrażenie Rosji), na którą złożyło się 12 powieści, 3 opowieści i 2 szkice trzech dalszych utworów. Czas akcji całego cyklu obejmuje okres od początku I wojny światowej do bolszewickiego przewrotu. Wszystkie zdarzenia łączy kilka stale przewijających się postaci fikcyjnych. Pięć powieści, powstałych w 1934-44 i poświęconych latom wojny, cechuje duży obiektywizm w ukazaniu ówczesnej rzeczywistości. Zawierają dokumenty, wycinki z gazet i komentarze historyczne, wzbogacające ich treść. S.-C. rzadko sięgał po aktualną problematykę. Jego wkładem do tematu pierwszych pięciolatek była powieść Iskat', wsiegda

SIERIEBRIAKOWA Galina losifowna
564
iskat' 1934-35 (Poszukiwać, stale poszukiwać), w której na przykładzie budowy Dnie-propietrowska ukazał rozmach socjalistycznych przeobrażeń w ZSRR. W powieści Siewastopolskaja strada, obejmującej 1600 stron tekstu, ukazał wojnę krymską w 1954-55. Przedstawił ją na szerokim tle historycz-no-politycznym i nadał przedstawionym zdarzeniom wymowę antybrytyjską. Ponadto około 1930 napisał kilka utworów prozator-skich i sztuk o klasykach literatury rosyjskiej (Puszkin, Gogol, Lermontow). Styl prozy S.-C. jest niezwykle barwny i obrazowy. W opisach postaci i scen batalistycznych obficie posługiwał się porównaniami i metaforami.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LE, LES, NI, RP90, RSPP4, Wy75, Wy82.
Dz.: Sad, 1906; Babajew, 1908; Żestokosf, NM 1926.2-3; Prieobraźenije Rossii (cykl powieściowy);
Wala, 1914 (pt. Prieobraźenije, 1926); Obrieczonnyje na gibiel, 1927, wyd. 2: 1955; Zauriad-polk, 1934;
Iskat', wsiegda iskat', 1935 Lutoja zima (również pt. Massy, maszyny, stlchU), 1936; Siewastopolskaja strada, 1.1-3,1939-40; Brusitowskijproryw, 1943; Puszki wydwigajut, 1944; Utnennij wzryw, 1952; Prieobraźenije czebwieka, 1955; Puszki zagoworili, 1956 (rok napisania 1944);Lenin wawgustie 1914 goda, fragm. 1957; Rodnaja ziemia, 1958; Topiel i inne opowiadania, Warszawa 1960; Prieobraźenije Rossii, 1963, ].9S8;Radost'hvorczestwa, 1969. Sobr. socz. w JO-ti tt., 1955-56; w 12-titt., 1967.
Lit: G. Makarienko, 1957; P. Płuksz, 1968,1975;
J. Anipkin, 1974; F. Szewców, wyd. 2: 1976; G. Stiepanow, 1985.
SIERIEBRIAKOWA Galina losifowna, 20.
(7.)12.1905 Kijów - 30.6.1980 Moskwa, prozaik. Córka lekarza wiejskiego. Do partii wstąpiła w 1919 i prowadziła działalność polityczną. W 1920-25 studiowała medycynę na uniwersytecie w Moskwie, później była dziennikarką. W 1927 jako korespondentka gazety "Komsomolskaja Prawda" odwiedziła Chiny, w 1927/28 Genewę i Paryż, a w 1930-32 Anglię. Wrażenia z tych wizyt zawarła w publicystyce. Wyjazdy wykorzystała również do zebrania materiałów do powieści o Karolu Marksie. Pierwsza jej część pt. Ju-
nost' Marksa 1934-35 (Młodość Marksa, 1959) spotkała się z różnym przyjęciem w krytyce. Zgodność z linią partii w interpretacji faktów historycznych nie rekompensowała w niej istotnych braków artystycznych. W 1936 S. została aresztowana w ślad za swym mężem, który padł ofiarą stalinowskiego terroru (por. Oktiabr' 1936.9). Po 20 latach na mocy amnestii powróciła do Moskwy, gdzie kontynuowała działalność literacką, opowiadając się po stronie konserwatywnych sił w obrębie ZP. Ukończyła powieść o Marksie, którą po napisaniu kolejnych części - Pochiszczenije ognia 1961 (Porwanie ognia) i Wierszyna żyzni 1962 (Wyżyny życia), przekształciła w trylogię pt. Promie-tiej (Prometeusz). Na spotkaniu pisarzy z Chruszczowem w grudniu 1963 ostro zaatakowała I. Erenburga. W powieści Śmierci (Huragan) znalazły odbicie jej osobiste doświadczenia obozowe. Ponieważ temat ten w czasach Breżniewa został w ZSRR zakazany, utwór ukazał się w Paryżu w przekładzie polskim (zob. protest LG 1967.27.12). W późniejszej twórczości pisała również o działaczach partyjnych wysokiego szczebla. Utwory S. cieszyły się w ZSRR uznaniem wyłącznie ze względu na tematykę, a także ich zgodność z postulatami partii, kierowanymi pod adresem twórców. S. nie zdołała stworzyć prawdziwych dzieł literackich, mimo że posiadała materiały źródłowe. Nie przekonuje czytelnika nawet bohater fikcyjny jej trylogii - Johann Stock, który "przybiera postać symbolu proletariusza w ogóle, stając się schematyczną tubą" (F. Lewin). Sprawy istotne gubią się tu w masie bohaterów drugoplanowych i w zbędnych szczegółach.
KLE, LES, RSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Źenszcziny epochi francuzskoj riewolucyi, 1929; Junosf Marksa, 1934-35; Pochiszczenije ognia, 1961; Wierszyny żyzni, 1962; Promietiej. Triło-gija, 1963; Stranstwija po minuwszym godam, 1963; Priedszestwije (o Engelsie), 1966; Huragan, Kultura, Paris 1967.7-8; Izpokolenija wpokoleni-je, 1973; Dalokije, dwadcatyje, LG 1986.15.1. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1967-69; w 6-ti tt., 1977-89.

565
SIEWIEŁA Jefraim Jewielewicz
Lit.: F. Lewin, Lit. Kritik 1935.12; W. Goffensze-fer, NM 1960.5; W. Powolajew, LG 1970.4.2; A. Rothberg, The Heirs of Stalin, Ithaca (New York) 1972; N. Starosielskaja, LO 1974.8; Nekrolog:
LG 1980.9.7; M. Łapszyn, Oktiabr' 1981.2.
SIEWIEŁA Jefraim Jewielewicz, 8.3.1928 Bobrujsk (Białoruś), prozaik. Syn trenera ringowego. Od 1943 był w wojsku. W 1945-48 studiował filologię rosyjską i dziennikarstwo w Mińsku, potem pracował jako dziennikarz w Wilnie. W 1956 zaczął współpracę z filmem i przeniósł się do Moskwy. Napisał scenariusze do 8 filmów, w których realizacji uczestniczył jako reżyser i aktor. 24.2.1971 zorganizował pierwszą demonstrację rosyjskich Żydów przeciwko antysemityzmowi w ZSRR żądając prawa na wyjazd za granicę. 4 maja 1971 zdołał opuścić ZSRR i wyjechał do Paryża. Jesienią 1971 przeniósł się do Izraela, gdzie przez 9 miesięcy służył w wojsku. Uczestniczył m.in. w wojnie Dnia Sądnego. Od 1971 (Paryż) do 1975, kiedy opuścił Izrael, napisał 6 książek. Część z nich najpierw opublikował w przekładzie (głównie po 1976). W USA, dokąd się przeniósł w 1976, do 1986 powstało 10 kolejnych jego powieści i opowieści. W 1982 wydał zbiór opowiadań pt. Popugaj, goworiaszczij na idisz (Papuga mówiąca w języku jidysz), w którym wykazał niezwykle szerokie możliwości swej techniki narracyjnej. W 1986-88 mieszkał S. w Berlinie i w związku ze swoimi projektami filmowymi co roku odwiedzał ZSRR. Od 1992 jego powieści regularnie wznawiano w Moskwie. W 1994 ich nakład przekroczył milion egzemplarzy. W tym samym czasie na świecie ukazało się 118 edycji jego dzieł. S. mieszka w Moskwie i w Nowym Jorku. W zbiorze opowiadań Legien-dy Inwalidnoj ulicy 1975 (Legendy ulicy Inwalidów), powstałym w 1971, przedstawił S. życie Żydów na Białorusi i w Wilnie. Jego drugi, napisany w 1973 utwór pt. Wiking 1982, najpierw ukazał się w przekładzie angielskim. Przedstawił w nim problemy życiowe pewnego pisarza rosyjskiego na Litwie
w 1948/49, który sprzedał talent reżimowi politycznemu. W powieści Monia Cackies -znamienosiec 1977 (Monia Cackes, 1991) w ironiczno-groteskowej formie ujął frontowe losy litewskich Żydów w czasie II wojny światowej. Swoją inwencję twórczą i humor szczególnie jaskrawię i wielostronnie uwydatnił w powieści Ostanowitie samolot - ja slezu 1977 (Wysiadam, proszę zatrzymać samolot), w której poruszył poważne problemy natury politycznej i egzystencjalnej, z jakimi przyszło borykać się żydowskim emigrantom z ZSRR. W dokumentalnej, nie wydawanej po rosyjsku powieści Farewell, Is-rael 1975 (Żegnaj, Izraelu) przedstawił trudną sytuację życiową Żydów w Izraelu, a także wyjaśnił powody własnego wyjazdu z tego kraju. W kolejnym utworze pt. Foczemu niet rają na ziemie 1981 (Dlaczego nie ma raju na ziemi), niezwykle wzruszająco, ale bez sentymentów opowiedział o dzieciństwie żydowskiego chłopca na Białorusi, skomplikowanym okolicznościami wojny, podczas której stał się ofiarą esesmanów. W napisanej w 1978/79 powieści Zub mudrosti 1981 (Ząb mądrości) oczami 13-letniej dziewczynki ukazał dwa biegunowo przeciwstawne światy - komunistyczny i wolny, demokratyczny. W ostrej, satyrycznej formie powieści Prodaj swoju mat' 1982 (Sprzedaj swoją matkę) przedstawił Żydów spekulantów w Berlinie. Motyw szczęścia w nieszczęściu i śmiertelnego niebezpieczeństwa, który miał być kanwą filmu o życiu pewnego litewskiego Żyda, rozwinął w powieści filmowej Mama z 1982. Odyseję żydowskiego chłopca, który w wieku 13-17 lat przeszedł szlak frontowy do Berlina, przedstawił w powieści Wsio nie kok u ludiej 1984 (Wszystko nie tak jak u ludzi). W latach 1976-83 pracował nad powieścią Tojota-korolla 1984 (Toyota-Corolla), w której podróż z Los Angeles do Nowego Jorku posłużyła jako osnowa do przekazania sprzecznych pozycji światopoglądowych dojrzałego mężczyzny, rosyjskiego emigranta i antykomunisty oraz młodej Amerykanki o lewicowych poglądach. S. opowiada o ży-

SIEWIERIANIN Igor
566
ciu Żydów na Białorusi, Litwie, w Izraelu, Niemczech i USA. Przedstawia je wyraziście, plastycznie i ciekawie, nie omijając aktualnych problemów politycznych i społecznych. FV, Ka85, Ka91. Dz.: Liegiendy Inwalidnoj ulicy, Jerusalem 1977;
Ostanowitie samolot- ja slezut, 1977, wyd. 2:1980;
Monia Cackies - znamienosiec, Jerusalem 1978;
Mużskoj razgowor w russkoj banie, tamże 1980;
Foczemu niet rają na ziemie, tamże 1981; Wiking, NY 1982; Prodaj swoju mat', Jerusalem 1982; Po-pugaj, goworiaszczij na idisz, tamże 1982; Mama, tamże 1982; Wsio nie kak u ludiej, NY 1984; To-jota-korolla, NY 1984.
Lit.: C. Leviant, Midstream, NY 1975.10; G. Laub, Die Zeit 1979.16.11; B. Nielsen-Stokkeby, Die Weitwoche, Ziirich 1979.21.11; T. Nowakow-ski, FAZ 1979.10.12; W. Kasack, NZZ 1983.8.11;
K. Marko, Wiener Journal, lipiec-sierpień 1986.
SIEWIERIANIN Igor (właśc. Igor Wasilje-wicz Łotariow), 16. (4.) 5.1887 Petersburg -20.12.1941 Tallin (Rewel), poeta. Pochodził z rodziny szlacheckiej, jego ojciec był oficerem. Nie posiadał wyższego wykształcenia. Debiutował w 1905. Napisał liczne wiersze liryczne, które nosiły ślady wpływu poezji K. Fofanowa i M. Łochwickiej. W październiku 1911 proklamował narodzenie się ego-futuryzmu jako nowego prądu w poezji rosyjskiej (później na krótko związał się z kubofuturystami). Ogromną popularnością cieszył się jego zbiorek wierszy pt. Gromokipiaszczij kubok 1913 (Gromem kipiący kubek), opatrzony wstępem F. Sołogu-ba, który w ciągu dwóch lat siedmiokrotnie wznawiano. W połowie 1918 S. wyemigrował do Estonii. Był znakomitym recytatorem, swe wiersze prezentował podczas "poezo-wieczorów" w Helsinkach, Gdańsku, Berlinie, Paryżu, a w 1930/31 również w Jugosławii i Bułgarii. Mieszkał w estońskiej wiosce rybackiej Toiła i unikał ściślejszych kontaktów z kręgami emigracji rosyjskiej. Jako poeta nieomal utracił swych czytelników, lecz do 1923 zdołał jeszcze ogłosić kilka zbiorków poezji w Berlinie i Dorpacie (Tar-
tu), a na początku lat 30. w Belgradzie i Bukareszcie. Po aneksji państw bałtyckich przez ZSRR w 1940 S. pozostał w Estonii próbując dostosować się do nowej sytuacji politycznej. S. był uzdolnionym poetą lirycznym, lecz jego ekstrawaganckie eksperymenty językowe wywoływały zarówno zachwyt, jak i ostry sprzeciw. Podobnie jak inni futuryści negował zdobycze poezji epok minionych (Puszkin), domagał się innowacji we wszystkich dziedzinach sztuki, chętnie występował publicznie i był związany z ówczesną bohemą literacką. "Na pewno dziewięć dziesiątych całej jego twórczości to nic innego, jak zwyczajna chęć skandalu" - mówił o nim N. Gumilow. Gromokipiaszczij kubok początkowo przyniósł S. rozgłos tylko w środowisku inteligencji, ale wkrótce uczynił go ulubionym poetą szerokich rzesz wielbicieli jego talentu. Punktem wyjścia w liryce S., która ma charakter narracyjno-opisowy, są z reguły jego osobiste doświadczenia życiowe. Pisał o miłości, o wydarzeniach dnia powszedniego i nigdy nie tracił więzi z przyrodą. Duża melodyjność wespół z dość niezwykłą metryką łączy się w jego wierszach z zafascynowaniem neologizmami. Skłonność do ekstrawaganckich poszukiwań w zakresie słowotwórstwa określa indywidualne właściwości jego stylu. W neologizmach zawarł dystans autoironiczny i wyobcowanie, ukrywając właściwą swoją pozycję pod maską zaskakującego słowotwórstwa. W twórczości emigracyjnej stopniowo odszedł od eksperymentu językowego w kierunku tradycyjnych środków wyrazu.
EmR, Fo, HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Gromokipiaszczij kubok, 1913; Złatolira, 1914; Ananasy w szampanskom, 1915; Yictoria re-gia, 1916 (wydanie czterech zbiorków pt. Sobr. poezji, 7975-76; przedruk Washington 1966-70);
Poezoantrakt, 1915; Poezokoncert, 1918; Creme de violettes, Dorpat (Tartu) 1919; Mieniestriel, Berlin 1921; Poduczają striemnina, kn. 1-2, Berlin 1922;
Sołowiej, Berlin 1923; Rosa oranzewogo czasa, Dorpat 1925;Adriatika, Narwa 1932; Miedaijony. Soniety l wariacyi o poetach, pisatielach i kompozi-

567
SIMONOW Konstantin Michajłowicz
torach, Beograd 1934; Wiersze: NŻ 1956.44, 1963.73, 1966.83; Sotniecznyj dikar', w: Trudy po russkoj i sławianskoj fiłołogii, Tartu 1966.9; Sti-chotworienija, 1975,1988,1990; Pisma kAwgustie Baranowoj 1916-1938, Stockholm 1988. Sobr. poezii w 4-ch tt., 1915-16 (reprint Washington 1966-70); w 4-ch tt., 1918.
Lit.: N. Gumilow, Apołłon 1911.4, 1914.1-2 (reprint Sobr. socz. w 4-ch tt., Washington 1968); W. Briusow (1915), w: tegoż Izbr. socz. w 2-ch tt. 1955; J. Szumakow, Zwiezda 1965.3; J. Iwask, NŻ 1968.91; V. Markov, w: tegoż Russian Futurism, Berkeley 1968; W. Rożdiestwienskij, w: I. S., Sti-chotworienija, 1975; A. Urban, Zwiezda 1975.9, 1987.5; I. Odojewcewa, RM 1978.16.3 i 30.3; E. Boronowski, Diss., Munster 1978; N. Chardży-jew, RL 1978.4; W. Bielaki, RM 1987.12.5; A. Mieżyrow, LG 1987.13.5; J. Kubłanowskij, RM 1988.22.7.
SIMASZKO (właśc. Szamis) Moris Dawido-wicz, 18.3.1924 Odessa, prozaik. Jego ojciec był mikrobiologiem, więzionym w 1937, matka pochodziła z Niemców nadwołżań-skich. W czasie II wojny światowej walczył w lotnictwie myśliwskim, a także był instruktorem lotniczym. W 1950 ukończył studia dziennikarskie na uniwersytecie w Ałma Acie i wstąpił do partii. Debiutował w 1948 przybierając pseudonim Simaszko, utworzony od jego prawdziwego nazwiska czytanego wstecz. Tematykę swoich utworów czerpie z przeszłości Kazachów. Mieszka w Ałma Acie, do 1974 był członkiem redakcji rosyjskiego pisma literackiego "Prostor", wydawanego w Kazachstanie. Drukował swoją prozę w Moskwie i Ałma Acie. W ZSRR nie cieszyła się ona większym wzięciem, ale za granicą była tłumaczona na język angielski, francuski, portugalski, polski, węgierski, niemiecki oraz na języki różnych narodów azjatyckich. Rozgłos zyskał S. opowieścią z czasów wojny domowej pt. W Czarnych Pieskach 1958 (W Czarnych Piaskach), w której sugestywnie i plastycznie oddał zderzenie zasady walki klasowej z indywidualnymi dążeniami narodów Wschodu i ich tradycją krwawej zemsty. W późniejszych
utworach zwrócił się ku dalekiej przeszłości narodów Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej, sięgając z reguły po wydarzenia dotąd nie będące obiektem wnikliwszej uwagi historyków. Akcję powieści Mazdak 1971 (Mag ze Świątyni Ognia, 1974) umieścił na przełomie V i VI w. Przedstawił w niej reformatora religijnego, w którego postawie dzięki zaakcentowaniu antydespotycznych poglądów i dążeń zawarł wiele aluzji natury politycznej i ogólnoludzkiej do czasów współczesnych. W powieści Komissar Dżangildin
1978 (Komisarz Dżangildin) ukazał kazach-skiego rewolucjonistę, a także przedstawił postać Lenina. Powieść Iskuplenije dabira
1979 (Okup dabira) poświęcił perskiemu poecie i filozofowi Omarowi Chajjamowi z XI/XII w., a w następnej pt. Siemiramis 1987 (Semiramida) naświetlił okres rządów Katarzyny II. Styl prozy S. jest zwarty, spra-wozdawczo-informacyjny. Przeważnie operuje zdaniami nadrzędnie złożonymi. KLE.
Dz" W Czarnych Pieskach, NM 1958.10, wyd. oddz. 1965; Powiesti Krasnych Piesków, 1960, 1966; Nowaja ziemia, Prostor 1963.8; Chronika caria Kawada, 1968; Mazdak, 1971,1984 (zawiera też inne powieści); Jemszan. Opowieści Czerwonych i Czarnych Piasków, Warszawa 1974; Komissar Dżangildin, 1978; Iskuplenije dabira, 1979; Ko-lokot, Prostor 1982.1-3, Gu-ga, DN 1987.8; Siemiramis, l987;PisanijepoBondariu, LG 1988.1.6;
Wywiad; tamże 1988.30.11.
Lit.: W. Kardin, DN 1959.2; A. Stii, Prostor
1974.3 (przekład z Humanite 1973.15.11);
M. Karatajew, LG 1975.25.6; B. Chotimskij, DN 1979.11; W. Warżapietian, tamże 1980.8;
S. Aksionowa, LO 1984.1; P. Kosienko, LO 1990.12.
SIMONOW Konstantin (właśc. Kiritt) Michajłowicz, 28.(15.)11.1915 Pietrograd -28.8.1979 Moskwa, poeta, prozaik i dramaturg. Jego ojczym służył w armii carskiej. Do 1935 S. pracował jako tokarz. Jako poeta debiutował w 1934. W 1935-38 studiował w IŁ. Zaczął pisać jako liryk, ale rozgłos zdobył dzięki poematom o treści politycznej.

SIMONOW Konstantin Michajłowicz
568
W 1939 napisał pierwszą sztukę Istorija od-noj lubwi (Historia pewnej miłości), po której opublikował 10 następnych. Podczas II wojny światowej był korespondentem frontowym gazety "Krasnaja Zwiezda". Ogromną popularnością cieszył się jego wiersz liryczny Żdi mienia... 1941 (Czekaj na mnie), rozpowszechniany w milionowych odpisach, w którym zawarł namiętny apel-zaklęcie żołnierza frontowca do ukochanej kobiety. Do partii wstąpił w 1942. W czasie wojny został trzykrotnie wyróżniony nagrodą Stalinowską: I st. w 1942 za sztukę Parień iż naszego goroda 1941 (Chłopiec z naszego miasta, 1949), II st. w 1943 za opublikowaną w gazecie "Prawda" sztukę Russkije ludi 1942 (Rosjanie, 1952) i II st. za 1943-44 za opowieść o walkach w Stalingradzie pt. Dni i no-czi 1943/44 (Dni i noce, 1948). Następną nagrodę Stalinowską (I st. za 1946) otrzymał za antyamerykańską propagandową sztukę Russkij wopros 1946 (Harry Smith odkrywa Amerykę, 1949), którą włączył się do walki z tzw. "" kosmopolityzmem. Kolejną nagrodą Stalinowską (I st. za 1948) został wyróżniony za cykl wierszy pt. Druzja i wragi 1948 (Przyjaciele i wrogowie, 1952), w której również rozwijał zagadnienia polityczne okresu "zimnej wojny". Po raz szósty nagrodę Stalinowską (II st.) otrzymał za sztukę Czużaja tień 1949 (Obcy cień, 1950) w 1950. W 1946-54 był S. zastępcą sekretarza generalnego ZP ZSRR, a równocześnie (do 1950) pełnił funkcję red. nacz. miesięcznika "Nowyj Mir". W latach 1952-56 był kandydatem na członka KC KPZR, a do 1961 członkiem komisji rewizyjnej KC KPZR. W 1954 został ponownie powołany na stanowisko red. nacz. czasopisma "Nowyj Mir" na miejsce zwolnionego A. Twardowskiego. Zajmował w tym czasie dość liberalną pozycję w życiu literackim. W 1958 znów przekazał obowiązki red. nacz. Twardowskiemu. Nie uczestniczył w tworzeniu konserwatywnego ZP RFSRR w 1958, nie brał też udziału w III zjeździe pisarzy ZSRR. W powieści Źywyje i miortwyje 1959 (Żywi i martwi, 1961), wyróżnionej nagrodą Leninowską (1974), powrócił do tematyki wojennej, która odtąd dominowała w jego twórczości literackiej i publicystyce. Poczynając od 1965 S. uczestniczył w kolejnych zjazdach pisarzy oraz brał udział w naradach obu zarządów ZP. W 1967 ponownie został sekretarzem ZP ZSRR. W 1967 opowiadał się za wydaniem dzieł A. Sołźenicyna, w 1979 złożył swój podpis pod listem potępiającym go (Prawda 31.8). Wielokrotnie wyjeżdżał za granicę. Mieszkał w Moskwie. Prosta, bezpretensjonalna liryka S., w której rozwijał motyw miłości, przyjaźni, tęsknoty za domem i ojczyzny, przyniosła mu szerokie uznanie wśród czytelników. Łączył w niej, jak np. w wierszu Ty pomnisz, Alosza, dorogi Smo-lenszcziny... 1941 (Czy pamiętasz, Alosza, ów szlak od Smoleńska...), element narracyjny, pełniący określone funkcje propagandowo-po-lityczne, z pierwiastkiem intymno-lirycznym. Dramaturgia S. okresu stalinowskiego dotyczyła aktualnej tematyki politycznej i miała charakter propagandowy. W sztuce Czet-wiortyj (Czwarty) przedstawił dialog bohatera z własnym sumieniem i jego spotkania z nieżyjącymi przyjaciółmi, których przywołuje w swej pamięci. Z kolei proza S. całkowicie koncentruje się na tematyce wojennej. Niektórzy centralni bohaterowie jego pierwszej powieści Towariszczi po orużyju 1952 (Towarzysze broni, 1954), ukazującej walki w Mongolii w 1939, działają również w utworach następnych. W powieści Źywyje i miortwyje po raz pierwszy w literaturze rosyjskiej ukazał porażki Armii Czerwonej w czerwcu-listopadzie 1941, przeplatając osobiste wrażenia frontowe krytycznymi uwagami na temat błędów, popełnionych przez Stalina. W powieści Sotdatami nie roż-dajutsia 1964 (Nikt nie rodzi się żołnierzem, 1966) ponownie wrócił do wydarzeń bitwy pod Stalingradem i rozwinął wątek nadużyć dowództwa w armii sowieckiej na przykładzie jednego z oficerów organów bezpieczeństwa. Jego powieść Poslednieje leto 1970-71 (Ostatnie lato, 1975) przedstawia

569
SINKIEWICZ Walentina Aleksiejewna
operację "Bogration" w czerwcu 1944, rozpoczynającą końcowy etap walk minionej wojny. Opisy działań bojowych występują tu przemiennie z rutynowo ujętymi scenami lirycznymi. Pojawia się również Stalin, ukazany jako mądry wódz, nie ma natomiast żadnych wzmianek na temat obozów i więzień. "Wszystkie powieści S. można zaliczyć do miernych utworów drugiego rzutu, czyli do literatury, mającej znaczny wpływ na szerokie rzesze czytelników na całym świecie" (Slonim). Są one politycznym barometrem ram dozwolonego przez partię liberalizmu. W latach 70. opublikował S. swoje dzienniki frontowe, będące materiałem źródłowym jego powieści. Opatrzył je komentarzami, naświetlającymi zdarzenia z punktu widzenia współczesności.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, RSPP4, Wy75, Wy82.
Dz.: Parień iż naszego goroda, 1941; Russkije ludi, 1942; Dni i noczi, 1944; Russkij wopros, 1946;
Dym otieczestwa, 1959 (Dymy ojczyste, Warszawa 1959); Druzja i wragi, 1948; Czużaja tień, 1949;
Walczące Chiny, Warszawa 1950; Tak będzie, Warszawa 1951; Towariszczi po oruźyju, 1952;
Opowiadania, Warszawa 1954; Iwan i Maria, Warszawa 1955; Żywyje i miortwyje, 1960; Cze-twiortyj, 1961; Sołdatami nie rożdajutsia, 1964; Decyzje. Z notatnika korespondenta wojennego. Warszawa 1965; Każdy dzień jest długi. Warszawa 1966; Z tobą i bez ciebie, Warszawa 1970; Posled-nieje /eto, 1971; Niezadołgo do tiszyny, 1974; Daleko na Wschodzie, Warszawa 1974; Raznyje dni wojny, DN 1974.4-6, 1985.2; Dwadzieścia dni bez wojny. Warszawa 1975; Od Chałchyn-got do Berlina, Warszawa 1976; Japonija 46,1977; Stichotwo-rienija i poemy, 1982; Sofja Leonidowna, DN 1985.2; Głazami czefowieka mojego pokolenija, Znamia 1988.3-5; Pisma o wojnie, 1990. Socz. w 3-ch tt., 1952-53; Sobr. socz. w 6-ti tt., 1966-70;
Sobr. socz. w 10-ti tt. i dodatkowo t. XI i XII, 1979-87.
Lit.: I. Wiszniewskaja, 1966; S. Fradkina, 1968; L. Płotkin, Lit. i Sowriemiennost' 1972.11 i Awrora 1975.2: Ł. Łazariew, 1974, 1985; V. Poltoratzky, Diss. Vanderbilt Univ. 1977; L. Fink, 1979; M. Popowskij, Kont. 1980.24; K. Wanszenkin, Oktiabr' 1984.11; K. S. w wospominanijach sow-
riemiennikow, 1984; A. Karagonow, 1987; E. Et-kind, Wr. i My 1988.100; J. Karabczijewskij, NM 1989.1.
SINIAWSKI A. >" TERC A.
SINKIEWICZ Walentina Aleksiejewna, 29.
9.1926 Kijów, poetka. Wychowała się w prowincjonalnym miasteczku Oster nad Desną, dokąd jej rodzice przenieśli się w końcu lat 20. w obawie przed represjami. Jej ojciec, prawnik z wykształcenia, pracował jako nauczyciel matematyki. Biblioteka domowa stała się podstawą edukacji S. W 1942 została wywieziona na roboty przymusowe do Niemiec. Po zakończeniu wojny była w obozie dla osób deportowanych we Flensburgu i Hamburgu. W 1950 przeniosła się do USA. Mieszka w Filadelfii, gdzie w 1960-87 pracowała jako bibliograf. Wiersze pisała od lat dziecięcych, ale jako poetka zadebiutowała dopiero mając ponad 40 lat zbiorkiem Ogni 1973 (Ognie), który został życzliwie powitany przez I. Odojewcewą i J. Terapianę. Od 1983 redaguje S. almanach poetycki "Wstrieczi", ukazujący się w postaci rocznika i zawierający utwory poetów i malarzy. Była również współredaktorką jego poprzednika - almanachu "Pieriekriostki" (1977-82). Zamieszczała swoje wiersze także w periodykach emigracyjnych. Dwa następne jej tomiki poezji - Nastuplenije dnia 1978 (Nastanie dnia) i Cwietienije traw 1985 (Kwitnienie traw) zawierają wiersze nowe i wznowienia, czwarty zaś pt. Zdieś ja żywu 1988 (Mieszkam tutaj) zapoznaje z jej najnowszymi utworami. Dzięki "* pieriestrojce, po raz pierwszy od chwili opuszczenia Rosji w 1942, zdołała odwiedzić strony rodzinne w 1988. Wydała antologię pt. Bieriega 1992 (Brzegi) wydatnie przyczyniając się do popularyzacji poezji drugiej fali emigracji. Wiersze S. pobudzają czytelnika do rozpatrywania życia w jego wymiarach duchowych, znajdujących odbicie w pierwiastkach materialnych, zwłaszcza w sztuce. Poetka przedstawia ludzi zagubionych, przeżywają-

SINTAKSIS
570
cych wstrząsy życiowe, innym razem mówi o względności percypowanego przez nich obrazu świata. Przy czym niejednokrotnie wykracza poza granicę oddzielającą rzeczywistość od złudzenia i snu. Akt doznawania wrażeń znajduje również wyraz w języku, zwłaszcza wówczas, kiedy kojarząc analogicznie brzmiące wyrazy, wykazuje różnicę zawartych w nich treści. Swoją orientację chrześcijańską zawdzięcza S. domowi rodzinnemu, skąd też wyniosła uwielbienie dla przyrody i głęboki szacunek dla takich autorytetów moralnych, jak Franciszek z Asyżu i A. Schweitzer. W swych wierszach, opartych na miarowym rytmie, nieraz rezygnuje z rymów, innym razem stosuje asonanse i rymy.
EmR.
Dz.: Ogni, NY 1973; Nastuplenije dnia, Philadel-phia, 1978; Wiersze: Pieriekriostki, Philadelphia 1977-83.1-6; Wstrieczi, Philadelphia od 1983;
Cwietienije traw, tamże 1985; Zdiesja żywu, tamie 1988; Bieriega. Stichl poetów wtoroj emigracyl, tamże 1992; Izbrannoje, tamże 1992. Lit.: I. Odojewcewa, NRS 1973.19.12; L. Rżew-skij, tamże 1885.6.11; O. IIjinskij, Zapiski Ruś. Akadiemicz. Gruppy 1986.19 i 1988.21; B. Filip-pow, NRS 1987.1.2; N. Małachowskaja, Grani 1987.143; E. Dubrowina, tamże 1989.152;
W. Krejd, NŻ 1989.175; W. Kasack, OEu. 43(1993)8.
SINTAKSIS, czasopismo, którego podtytuł brzmi: "publicystyka, krytyka i polemika". Od 1978 ukazuje się w Paryżu pod redakcją M. Rozanowej (nr 1-10 wydała wespół z mężem A. Siniawskim) od jednego do czterech razy rocznie (nr 32 w 1992). Tytuł periodyku został zapożyczony od moskiewskiego czasopisma "" Samizdatu "Sintaksis", wydawanego w 1959-60 pod redakcją A. Ginzburga, któremu poświęcono pierwsze cztery numery S. (reprint nr 1-3, Grani 58). Autorzy S. wypowiadali się na aktualne problemy życia literackiego, krytykowali m.in. czasopismo "Kontinient", redagowane przez W. Maksi-mowa. Większość artykułów zamieszczanych, w S. jest autorstwa M. Rozanowej i A.
Siniawskiego, niekiedy publikującego pod pseudonimem literackim A. Terc. Do grona współpracowników S. należą m.in. A. Jesie-nin-Wolpin, J. Etkind, I. Gołomsztok, D. Ka-minska, P. Litwinów, T. Venclova i J. Wisznie-wska. Ponadto ogłaszają tu swoje prace I. Po-mierancew i Z. Zinik. Na tle innych wyróżnia się zeszyt 7 S., zawierający cykl krótkich utworów prozatorskich, poprzedzonych nagłówkiem: "N. Lepin, Parafrazy i pamia-towanija" (Parafrazy i przypomnienia), Moskwa 1979. Poszczególne utwory tego zbiorku, mające formę polemicznych wypowiedzi lub parodii znanych utworów literatury światowej o charakterze filozoficzno-religijnym, utrzymane są w charakterystycznej dla A. Terca ironiczno-surrealistycznej manierze narracji. Niekiedy na łamach S. były zamieszczane referaty, wygłoszone uprzednio na konferencjach rosyjskich pisarzy emigracyjnych. Tak np. w 10 numerze pisma z 1982 zamieszczono artykuły, odczytane na konferencji w Los Angeles w maju 1981.
Lit.: K. Pomierancew, RM 1978.20.7; W. Rybaków, tamże 1979.5.4; I. Burichin, TW 1981.11; G. Andriejew, RM 1983.13.1, 1983.3.11, 1984.14.6, 1985.28.6; K. Marko, Ósterreichische Osthefte 1984.4; W. Aksionow, RM 1986.25.4.
SIOMIN Witalij Nikołajewicz, 12.6.1927 Rostów nad Donem - 10.5.1978 Koktebel, prozaik. W 1942 został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec. W 1948-53 studiował na wydziale literackim instytutu pedagogicznego w Rostowie. W styczniu 1953 został wydalony ze studiów z powodu swego pobytu w Niemczech. Przebywał w obozie pracy w rejonie Kujbyszewa. W 1954 pozwolono mu zająć się nauczaniem dzieci w pewnej niedużej wsi. W 1956 ukończył w trybie zaocznym instytut pedagogiczny w Taganrogu. W tym samym roku zezwolono S. wrócić do Rostowa, gdzie debiutował jako nowelista. W 1960 opublikował pierwszy zbiór opowiadań pt. Sztorm na Cymie (Sztorm na Cymiańskim zbiorniku wodnym). W 1958-76 pracował jako dziennikarz

571
SIOMUSZKIN Tichon Zacharowicz
w prasie codziennej i w telewizji. W 1965 w miesięczniku "Nowyj Mir" zamieścił opowieść Siemiero w odnom domie (Siedmioro w jednym domu, 1969), która wywołała burzliwą polemikę. Obnażył w niej z bezwzględną prawdą obraz życia okolic Rostowa, za co został poddany krytyce na łamach "Prawdy" (1965.11.8). S. nie był delegowany na zjazdy pisarzy. Pierwszym impulsem, który pobudził wyobraźnię twórczą S. było poczucie krzywdy, jakiej doznał w czasie wojny od Niemców, a także od władzy sowieckiej po powrocie z niewoli. W opowieści Łastoczka-zwiozdoczka 1963 (Jedynak, 1966) opisał los 15-letnich chłopców, szybko dojrzewających w warunkach wojny i niemieckiej okupacji. W kolejnej pt. Sto dwad-cat' kiłomietrow do żeleznoj dorogi 1964 (Sto dwadzieścia kilometrów do kolei) posłużył się formą narracji pierwszoosobowej, by nadać walor autentyzmu swej relacji o życiu mieszkańców pewnej usytuowanej z dala od wszelkiej cywilizacji wsi, pozbawionej elektryczności i pomocy lekarskiej, gdzie przekonanie o istnieniu czarownic jest bardziej realne niż informacje docierające z miasta. Optymistyczny epilog utworu, zgodny z postulatem "" realizmu socjalistycznego, wydaje się całkowicie sztuczny i zbędny. Jego istnienie można jedynie wytłumaczyć jako wymuszone ustępstwo autora wobec żądań redakcji i ** cenzury. W opowieści Siemiero w odnom domie kreśli S. znakomity portret prostej kobiety wiejskiej, ciężko doświadczonej przez życie. Utwór ten działa na czytelnika nieukrywaną, nagą prawdą życia rosyjskiej prowincji, gdzie ludzie egzystują na granicy ubóstwa materialnego, nędzy będącej konsekwencją wojny, kłopotów aprowizacyj-nych i lokalowych, przestępczości i drobno-mieszczańskiego sposobu myślenia. W powieści Nagrudnyj znak "Ost" 1976 (Znak "Ost", 1979) nawiązał S. do własnych doświadczeń z okresu pobytu w niemieckim obozie koncentracyjnym. Ukazując bezmiar cierpień człowieka w niewoli, oskarżył również sowiecki ustrój totalitarny. Proza S. stanowi swego rodzaju łańcuch autobiograficznych wrażeń, przekazanych przez autora niezwykle sugestywnie i szczerze, nasyconych autentycznymi szczegółami i wyraziście naszkicowanymi postaciami. Ka85, Ka91, Ki, KLE, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: Sztorm na Cymie, 1960; Łastoczka-zwiozdoczka, 1965; Powiesi' (Sto dwadcat' kiłomietrow do żeleznoj dorogi). Rasskazy, 1965; Siemiero w odnom domie, NM 1965.6; Asia Aleksandrowna, NM 1965.11; Wsorok wtórom, NM 1968.5; Żenią i Walentina, NM 1972.11, wyd. oddz. 1974, 1989 (nie opublikowane rozdziały utworu w LO 1987.3); Siem'sot szesfdiesiat trietij, 1976; Nagrudnyj znak "Ost", 1978; Plotina, DN 1981.5; Rabo-czije zamietki, 1984; Czto istinno w litieraturie, 1987.
Lit.: A. Makarow, Znamia 1966.3; W. Łakszyn, NM 1966.8; W. Razumniewicz, Oktiabr' 1974.5;
L. Ławlinskij, NM 1979.4; W. Kamianow, tamże 1982.1; E. Dżyczojewa, Znamia 1986.3; W. Li-chonosow, LG 1987.15.7; S. Czuprinin, DN 1988.11.
SIOMUSZKIN Tichon Zacharowicz, 26.
(13.)6.1900 Starają Kutia (gub. penzeńska) - 6.5.1970 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Po przejęciu władzy przez bolszewików był nauczycielem, w 1922-24 studiował zaocznie na wydziale pedagogicznym uniwersytetu w Moskwie. Od 1924 niejednokrotnie uczestniczył w wyprawach naukowych na Czukotkę, pełniąc różne funkcje kulturalne i polityczne. Był współtwórcą (pod kierownictwem W. G. Tan-Bogoraza) pisma czukockiego, a w 1928 dyrektorem szkoły i internatu dla czukoc-kich dzieci. Po 1932 napisał dwie książki o życiu Czukczów i Eskimosów. W opowieści Czukotka 1939 zawarł odrębne wydarzenia, nie powiązane jakimś ciągiem przyczy-nowo-skutkowym. Jest to utwór słaby pod względem artystycznym, co szczególnie uwidacznia się w ukazywaniu świata wewnętrznego postaci i konstrukcji dialogów. Mimo to opowieść spotkała się z uznaniem i była upowszechniana wśród dzieci. W powieści Alitiet uchodit w góry 1947-49 (Alitet odcho-

SKAZ
572
dzi w góry, 1952) w duchu powojennej walki z tzw. "* kosmopolityzmem ujął S. życie Czukczów, podkreślając ich eksploatację przez Amerykanów i własnych bogaczy przed przybyciem bolszewików. Utwór ten został wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. za 1948 i przetłumaczony z inicjatywy Moskwy na wiele języków. Później S. pisał niewiele. W 1952 wstąpił do partii, a w 1955 wziął udział w wyprawie polarnej, którą opisał w reportażu Polot w Arktiku 1956 (Lot na Arktykę). Braki techniki pisarskiej S. znacznie osłabiają wrażenie, jakie wywołuje zgromadzony w jego utworach niezwykły materiał folklorystyczny.
KLE,LES, RSPP4.
Dz.: Na Czukotkie, 1938 (pierwodruk następnego utworu); Czukotka, 1939; Alitiet uchodit w góry, cz. 1-2,1947-49,1988; Polot w Arktiku, 1956; Pri-kluczenija Ajwama, 1956; Ugrium-Siewier, 1968 • Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1970.
Lit.: J. Czerniak, NM 1948.5; A. Markusza, Zna-mia 1956.1; Nekrolog: Piewiec Siewiera, Dalnij Wostok 1970.6.
SIRIN W. "* NABOKOW W. W.
SKAZ, rosyjski termin literacki, utworzony od czasownika "skazywat"' (opowiadać), określający swoisty typ narracji, prowadzonej z punktu widzenia niezwykłego opowia-dacza. Ten typ narracji odbiega od obowiązujących norm języka literackiego. Imituje z reguły manierę wypowiedzi pierwszo-osobowego opowiadacza, wywodzącego się z innych warstw społecznych niż przypuszczalny czytelnik, najczęściej z kręgów mało wykształconych. Naruszenie norm literackich powoduje zwłaszcza zastosowanie bezpośredniego monologu mówionego, co najbardziej uwidacznia się w składni. W wieku XIX techniką narracji skazowej posługiwali się N. Gogol i N. Leskow. Ich tradycję kontynuowali A. Bieły, A. Riemizow i J. Zamia-tin, a około 1920 zwrócili się ku niej B. Pil-niak, I. Babel, M. Zoszczenko, L. Leonów, L. Pantielejew i in. twórcy rosyjscy. W tym
czasie S. zainteresował również teoretyków literatury, m.in. J. Tynianowa, B. Ejchenbau-ma i W. Winogradowa. S. może przybierać różne formy. Przeważa typ narracji pierwszo-osobowej, występujący często w obramowaniu innej warstwy narracyjnej. Może wystąpić w formie narracji trzecioosobowej z opo-wiadaczem autorskim, którego wypowiedź kształtuje się pod wpływem różnego rodzaju naleciałości "cudzej mowy". Niekiedy S. przybiera formę stylizowanego monologu, w którym postać opowiadacza, jego inność ujawnia się wyłącznie poprzez leksykę, składnię i rytm wypowiedzi.
HRL, KLE, LE, LES.
Lit.: B. Ejchenbaum, Illuzija skaza, w: tegoż Skwoz lit., 1924; J. Tynianow, Litieraturnoje sie-godnia. Lit. Sowr. 1924.1; W. Winogradow, Prob-lema skaza w stiiistikie, Poetika 1926.1; M. Bach-tin. Problemy poetiki Dostojewskogo, wyd. 2:1963;
K. Hamburger, Die Logik der Dichtung, Stuttgart, wyd. 2: 1968; J. Striedter, Wstęp do: Texte der russ. Formalisten, Mlinchen 1969 (zawiera m.in. artykuły B. Ejchenbauma i W. Winogradowa);
M. P. Rice, RLT 1975.12.
SKITALEC (właśc. Stiepan Gawriłowicz Pietrow), 9.11.(28.10.)1869. Obszarowka (gub. samarska) - 25.6.1941 Moskwa, prozaik i poeta. Syn stolarza, gęślarza. Uczył się w seminarium nauczycielskim w Samarze, z którego został wydalony za polityczną nie-prawomyślność. Do 1905 brał czynny udział w działalności politycznej. Pracę literacką rozpoczął w 1897-1903 współpracując z lokalną prasą. W 1898 poznał M. Gorkiego, który wywarł duży wpływ na jego twórczość. Od 1902 zamieszczał S. swoje utwory proza-torskie w wydawnictwie "Znanije". Około 1908 zerwał z bolszewikami i Gorkim, który ostro skrytykował j ego opowieść Etapy 1908, zarzucając autorowi pesymizm i utratę historycznej perspektywy. Największa, 8-to-mowa edycja dzieł S. wyszła w czasie I wojny światowej. Do przewrotu bolszewickiego odniósł się wrogo. Po bezskutecznej próbie okazania pomocy głodującym chłopom swe-

573
SKRIABINA Jelena Aleksandrowna
go rodzimego Powołża wyemigrował w 1921 do Harbina. Od 1928 miał możność publikacji w czasopismach "Nowyj Mir" i "Krasnaja Nów'", a w 1934 został skłoniony do powrotu. W 1934 brał udział w I zjeździe pisarzy, lecz był pozbawiony możliwości zabrania głosu. Mieszkał w Moskwie, po śmierci został nieomal całkowicie zapomniany. Ostatnia powieść S. Kandaty (Kajdany), ogłoszona na łamach miesięcznika "Oktiabr"' w 1940, doczekała się wydania książkowego dopiero w 1956. S. był pisarzem realistą, którego szczególnie nurtowały cierpienia ludu, jego dążenia do piękna i wolności. Często przedstawiał w swych utworach, np. w opowiadaniu Lubow' diekoratora 1901 (Miłość dekoratora wnętrz), bohaterów niezwykłych lub utalentowanych artystycznie, pochodzących ze środowiska prostego ludu. Liryka S., bezpretensjonalna pod względem formalnym, ma charakter narracyjno-opisowy. Fo, KLE, LE, LES, Ni, RP90. Dz" Skwoź strój, 1901 (wyd. ang. Publican and Serf, London 1905); Polewaj sud, 1905; Etapy, 1908, wyd. zmienione 1937; Dom Czernowych, 1935, 1983; Kandafy, Oktiabr' 1940.1-10, wyd. oddz. 1956; Wlitieratumych bojach, 1959. •Po/n. sobr. socz. w 8-mi tt., 1916-18; Izbr. rasskazy, 1939; Izbr. proizw., 1955; Powiestl l rasskazy. Wo-spominanija, 1960; Izbr., 1977, 1988.
Lit.: A. Triegułow, w: S. S., Izbr. proizw., 1955, w:
Kandaty, 1956 oraz w: Izbr., 1977; E. Pietrow-Ski-
SKOBCOWA J. J. >" MATKA MARIA
SKRIABINA Jelena Aleksandrowna (w pisowni zachodnioeuropejskiej Skriabine, Skrjabin), z d. Gorstkina, 26. (13.) 2.1906 Niżny Nowogród, prozaik. Córka marszałka szlachty, członka Dumy, który wyemigrował do Paryża, gdzie w 1920 zmarł. W 1937-41 S. studiowała filologię romańską w instytucie języków obcych w Leningradzie. W 1942 po 9 miesiącach życia w oblężonym przez Niemców mieście została ewakuowana do Piatigorska. Razem z cofającymi się oddziałami niemieckimi przedostała się do Niemiec, pracowała jako "siła robocza ze Wschodu" w miejscowości Bendorf w pobliżu Koblencji. Poinformowana na czas o grożącym jej życiu niebezpieczeństwie w przypadku powrotu do ZSRR, dzięki pomocy Francuzów uniknęła przymusowej repatriacji i w maju 1950 przeniosła się do USA. Początkowo pracowała jako pomywaczka, następnie w 1951-54 jako lektorka języka rosyjskiego w Air Force w Syracuse, gdzie również studiowała w 1957-60 i obroniła pracę doktorską (1962). W 1960-79 nauczała języka rosyjskiego na uniwersytecie w Iowa, gdzie pracowała na stanowisku profesora (doktorat honoris causa w 1987). Po śmierci syna, który zginął w czasie trzęsienia ziemi w Skopje (1963), opublikowała książkę pt. Wbłokadie 1964 (W oblężeniu), a następnie inne utwory autobiograficzne, tłumaczone na język niemiecki i angielski. Autorzy wstępów, poprzedzających edycje utworów S. podkreślają ogólnoludzką i historyczną wartość utrwalonych w nich świadectw. S. mieszka w Iowa City. Dzięki "" pieriestrojce w 1990 zdołała odwiedzić Petersburg. W Rosji został zrealizowany film dokumentalny, poświęcony jej życiu. Od 22.6.1941 S. prowadziła dziennik, w którym notowała fakty codziennej udręki w warunkach wojny. Materiał ten wykorzystała w książce pt. Gody skitanij 1975 (Lata tułaczki). Oprócz życia w oblężonym Leningradzie opisała w niej również okres ewakuacji do 8.8.1942. Końcowy fragment jej dzienników lat wojny pt. Sojuzniki na Riejnie (Sojusznicy nad Renem), obejmujący zdarzenia do 25.3.1945, ukazał się tylko w języku niemieckim (Leningrader Tagebuch, 1975) i angielskim (do 30.5.1950 pt. The Allies on the Rhine: 1945-1950, 1980). Swoje życie w carskiej Rosji przed I wojną światową i w latach sowieckiego reżimu, który przyniósł nędzę, a następnie okrutne prześladowania i obezwładniający strach, opisała w książce Eto było w Rossii (Było to w Rosji). W niemieckiej edycji utworu, która ukazała się pt. Von Pe-

SLOTOW Piotr
574
tersburg bis Leningrad (Od Petersburga do Leningradu) uwzględniono również późniejsze etapy życia autorki do roku 1963 włącznie, kiedy po powojennych perypetiach została lektorką języka rosyjskiego w USA. Oprócz książek, przeznaczonych dla dydaktyki uniwersyteckiej, napisała także cykl utworów pt. Piat' wstriecz 1975 (Pięć spotkań), opartych na dokumentalnym, lecz nie autobiograficznym materiale, w których ujawniła swoją niezwykłą wrażliwość na zmienne koleje losu. Proza S. jest wiernym, pozbawionym patosu i politycznego zaangażowania świadectwem 25 lat życia w warunkach sowieckiego systemu i ośmioletniej poniewierki na Zachodzie. Wartość jej książek podnosi wielki humanitaryzm i pogodna tonacja wypowiedzi. O skomplikowanych i tragicznych losach rosyjskich opowiada spokojnie, przekonywająco i bez utyskiwań. Fo, Ka91.
Dz.: W błokadie, Munchen 1964; Gody skitanij, Paris 1975; Piat' wstriecz, Mlinchen 1975; Eto było w Rossil, Los Angeles 1980. W edycjach niemieckich i anglojęzycznych te teksty byty swoiście modyfikowane. Por.: Leningrader Tagebuch, Miinchen 1972, wyd. 2: Wiesbaden 1985; Von Petersburg bis Leningrad, Wiesbaden 1986.
Lit.: H. Graf v. Lehndorf, w: E. S., Leningrader Tagebuch, 1985; K. Miiller-Tupath, Allgemeine Judische Wochenztg. 1985.231.6; R. Zirkler, Rhein-Neckar-Ztg. 1985.6/7.7; K. Schónnherr, Militargeschichti. Mitteilungen 1986.2; N. Lu-xemburg, H. S. Salisbury, w: E. S., Von Petersburg bis Leningrad, 1986; anonim. Siegener Ztg. 1985.28.9; -lin, Rhein-Ztg. 1985.20.10; W. Ka-sack, OEu. 1986.12, 1987.12, Die Welt 1987.16.4 i Kontinent (wyd. niem.) 1988.2.
SLOTOW Piotr (właśc. Piotr Władimiro-wicz Kudriawcew), 3.5.(21.4.)1897 Włocławek (gub. warszawska) - 7.8.1981, prozaik. Drukował swoje utwory w periodykach od 1919. Studiował w Saratowie i Moskwie. Kiedy w 1927 wszedł do ugrupowania ** Pie-riewał, był już dość znanym pisarzem. Pierwsza jego książka Proryw 1928 (Wyłom) dotyczyła zdarzeń wojny domowej. Z dużym
zainteresowaniem spotkała się opowieść S. Mastierstwo 1930 (Mistrz z Cremony, 1980), której motywem przewodnim stał się odwieczny konflikt między genialnością a żądzą sławy. Centralną jej postacią uczynił włoskiego lutnika (sam również budował skrzypce), żyjącego w końcu XVIII w. Nawiązał do tematu miniatury scenicznej A. Puszkina "Mozart i Salieri", ale go rozwinął wprowadzając tło polityczno-rewolucyjne i ukazując ewolucję bohatera, geniusza, który w końcu zostaje rewolucjonistą i ateistą. Z grona członków Pieriewału najbliżsi byli S. A. Leżniew i I. Katajew, z którymi bronił programu grupy przed atakami "* RAPP-u do chwili jej rozbicia i ostatecznej likwidacji. Później jeszcze przez jakiś czas jego utwory były dopuszczane do druku. Ogłosił wówczas biografie Mendelejewa (1933), Musorgskiego (1934) i Glinki (1935). Próbował także pisać o pierwszych pięciolatkach, ale owe poczynania nie zostały zauważone. W 1945 S. wstąpił do partii. Od 1948 prawdopodobnie był w łagrze, w 1956 został zrehabilitowany. W 1958 wydano dwa tomiki utworów wybranych S., a w 1967 o jego opowieści Mastierstwo pochlebnie wypowiadał się J. Dom-browski. Później oprócz zdawkowych życzeń z okazji 70- i 75-lecia pisarza w ogóle o nim zapomniano. O jego obecności w życiu literackim przez dłuższy czas świadczyły jedynie przekłady. Ponownie utwory S. wznowiono dopiero w 1977 i 1980. Mieszkał w Moskwie, w zjazdach pisarzy nie brał udziału.
KLE.LE. Di.: Proryw, 1928;Listja, NM 1929.2 (przedruk w:
G. Glinka, 1954); Pieriewozczik, NM 1929.11;
Mastierstwo, 1930; Zasztatnaja riespublika, 1930;
Piecz, NM 1931.10; Powiestl i rasskazy, 1934; Sza-gi wriemieni, 1958 (zawiera też: Zasztatnaja..., Mastierstwo, Smiefyj argonowi, Okurok); Biesiedy s naczinajuszczimi pisatielami, wyd. 2: 1958; Zasztatnaja riespublika, 1977 (zawiera też: Smietyj argonowi, Mastierstwo, Zasztatnaja...)', Rawno-dienstwije, 1980; Posłowie, w: S. Borodin, Dmitrij Donskoj, 1980.

575
SŁAWKIN Wiktor losifowicz
Lit.: A. Leżniew, NM 1928.8; N. Zamoszkin, tamże 1930.1; A. Głagolew, tamże 1931.2; G. Glinka, Na pieriewale, NY 1954; anonim. LR 1967.5.5, 1972.5.5.
SŁAWIN Lew Isajewicz, 27.(15.)10.1896 Odessa - 7.9.1984 Moskwa, prozaik. Syn urzędnika. W 1916 rozpoczął studia w Odessie, lecz w tym samym roku je przerwał, gdyż został powołany do wojska i skierowany na front. W 1918-20 służył w Armii Czerwonej. Od 1920 pracował jako dziennikarz w Odessie, był też członkiem koła literackiego, do którego m.in. należeli I. Babel, E. Bagricki, S. Gecht, I. Ilf i J. Olesza. Pierwsze opowiadanie opublikował w 1922. W kwietniu 1923 przeniósł się do Moskwy i podjął współpracę z gazetami "Gudok" i "Wieczerniaja Moskwa". Pierwszą powieść pt. Noslednik (Spadkobierca, 1962), poświęconą życiu inteligencji rosyjskiej sprzed roku 1917, ogłosił w 1930. Do 1936 utwór doczekał się czterech wydań, później był pomijany i wrócił do czytelnika dopiero w 1957. Natomiast jego sztuka Intierwiencyja 1932 (Interwencja, 1950), która przedstawia wydarzenia wojny domowej w Odessie w 1918/19 zgodnie z oficjalnymi schematami, należała do stałego repertuaru teatrów ZSRR. W 1971 w Teatrze im. Wachtangowa w Moskwie odbyło się jej sześćsetne przedstawienie. W latach 70. oprócz pracy dziennikarskiej S. wiele czasu poświęcał filmowi. W 1934 razem z B. Łapi-nem i Z. Chacrewinem odbył podróż do Mongolii. Jego utwory z okresu II wojny światowej, w czasie której był korespondentem wojennym, m.in. Dwa bojca 1942 (Dwaj żołnierze), spotkały się z dość wstrzemięźliwym przyjęciem w krytyce, niemniej były ekranizowane. W reportażach, opisujących kraje wyzwolone przez oddziały sowieckie, m.in. Pojezdka w Cerbst 1945 (Podróż do Cerbst) uwidacznia się skłonność do ironicznych aluzji. Po wojnie pisał utwory oparte na wrażeniach z pobytu w Polsce i Belgii. W opowieści Nieistowyj 1973 (Nieposkromiony), poświęconej W. Bielinskiemu zastosował eksperymentalną manierę narracji. W powieści Ardienskije strasti 1977 (Namiętności ardeńskie) opisał natarcie wojsk niemieckich na Zachodzie w ostatnim etapie minionej wojny. W książce Portriety i zapiski 1965 (Portrety i notatki) zawarł wspomnienia o przyjaciołach pisarzach i innych osobach z okresu swojej młodości, kreśląc ich sylwetki lakonicznie, lecz wyraziście i plastycznie. W 1966 S. złożył swój podpis pod petycją w obronie A. Siniawskiego i J. Daniela. Mieszkał w Moskwie. KLE, LES, RSPP7, Wy 75. Dz.: Nasiednik, 1931; Intierwiencyja, 1933; Moi ziemlaki (później pt. Dwa bojca), 1942; Ostatnie dni faszystowskiego imperium. Warszawa 1946;
Pojezdka w Cerbst, 1947; Po tu storonu chołma, 1960; Portriety i zapiski, 1965; Priedwiestije istiny, 1968; Mój czuwstwitielnyj drug, 1973; Nieistowyj, 1973; Ardienskije strasti, 1977, 1987; Udariwszyj w kołokoł. Powiesi' ob A. Giercenie, 1986. Izbr., 1957, 1970; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1981. Lit.: A. Głagolew, NM 1931.2; R. Pikiel, tamże 1933.12; S. Bondarin, tamże 1967.1; N. Radiec-kaja, LO 1974.8; Nekrolog: LG 1984.19.9.
SŁAWKIN Wiktor losifowicz, 1.8.1935 Moskwa, dramaturg. Ukończył instytut transportu kolejowego w Moskwie i pracował jako inżynier budowlany. Od początku lat 60. pierwsze jego sztuki jednoaktowe, m.in. Plo-chaja kwartira 1966 (Kiepskie mieszkanie) były wystawiane w studiu teatralnym uniwersytetu w Moskwie. Debiutował jako dziennikarz na łamach miesięcznika "Ju-nost'", gdzie również opublikował pierwsze opowiadanie Sosiedipo wiertikali 1977 (Sąsiedzi w pionie), w którym pod grotesko-wo-komiczną formą ukrył poważne treści. Pierwsza wieloaktowa sztuka S. Wzrastają docz mołodogo czetowieka 1979 (Dorosła córka młodego człowieka) została wystawiona w Teatrze im. Stanisławskiego w Moskwie. Publikację swoich sztuk rozpoczął od jednoaktówek Karlina 1982 (Obraz) i Orkiestr 1982 (Orkiestra). W zbiorku pt. Pjesy 1983 (Sztuki), w którym znalazły się również

SŁONIMSKI Michaił Leonidowicz
576
utwory L. Pietruszewskiej, umieścił cztery jednoaktówki. W sezonie teatralnym 1985/86 w Teatrze na Tagance w inscenizacji A. Wasiljewa została wystawiona jego sztuka Serso 1981 (Cerceau), która wzbudziła zainteresowanie w kraju i za granicą. S. mieszka w Moskwie. Akcja sztuk S. toczy się współcześnie, przy czym jednoaktówki poważnie różnią się od później napisanych dramatów wieloaktowych. Plochaja kwartira w planie groteskowo-satyrycznym ujmuje sytuację lokalową pewnej rodziny, która mieszka w stale używanej, krytej strzelnicy, gdzie ludzie nieomal w sensie dosłownym przekształcają się w tarcze. Jednoaktówka Orkiestr jest ciekawą przypowieścią dramatyczną, swoją absurdalnością przypominającą sztuki D. Charmsa i M. Bułhakowa. Ukazuje samotność i egoizm ludzi oraz godną podziwu zdolność oszukiwania samych siebie. W sztuce Karlina działają tylko dwaj bohaterowie. Jednym z nich jest malarz, który regularnie odwiedza pokój w hotelu, gdzie się znajduje jego obraz. Tamże dochodzi do dialogu na temat fundamentalnych zagadnień sztuki. Jej momentem kulminacyjnym staje się rekonstrukcja procesu powstania obrazu. Obie późniejsze sztuki S. dotyczą już nie sytuacji wyjątkowych, lecz najzwyklejszych zdarzeń życiowych. Przy czym problemy natury socjalno-bytowej autor zaledwie sygnalizuje. W sztuce Wzrastają docz mołodogo czełowieka generacji czterdziestolatków, do której przynależy, przeciwstawia lata własnej młodości, upływające pod znakiem amerykańskiego jazzu i współczesną młodzież. W sztuce Serso, w której tytule nawiązał do starej francuskiej gry z obręczą, przedstawił sześć zaprzyjaźnionych osób w atmosferze samotności, nostalgii, tęsknoty za minioną miłością i uświadamiających sobie, że rozpoczęcie życia na nowo jest już niemożliwe. Ostatnie sztuki S. mają strukturę analityczną. Widać w nich dążenie autora do naświetlenia problemów dnia dzisiejszego, zwłaszcza kwestii wyobcowania człowieka poprzez retrospektywne przywołanie przeszłości.
Nierzadko w swoich sztukach poprzestaje na ukazaniu spotkań ludzi, którzy dotąd ze sobą się nie stykali lub dawno się nie widzieli. Punkt ciężkości mieści się zawsze w niezwykle wyszukanym dialogu, utrzymanym w tradycji A. Czechowa. Czytelnik, pozbawiony oparcia w metafizyce, identyfikuje się z jego bohaterami, zawsze jednakowo ważnymi w strukturze odrębnych sztuk. Ka91, Ki, LES, Re.
Dz.: Wzrastają docz mołodogo czełowieka (na prawach rękopisu WAAP), 1979, 1990 (razem z innymi sztukami); Kartina, Sowr. Dram. 1982.2; Orkiestr, w: Odnoaktnyje pjesy, 19S2;Pjesy (wspólnie z L. Pietruszewską), 1983 (zawiera: Plochaja kwartira, Karlina, Moroz, Pojezd na Czattanugu);
Serso, Sowr. Dram. 1986.4 (dwa akty Tieatralnaja żyzń 1988.12); Riadom s pjesoj, Sowr. Dram. 1989.3; Wzrastają docz mołodogo czełowieka (zbiór), 1990.
Lit.: G. Gorin, Sowr. Dram. 1982.2; A. Smielan-skij, tamże 1985.4; O. Kuczkina, LG 1986.16.4; R. Rischbeiter, Theater heute 1987.8; I. Iwanów, Tieatr 1988.6; M. Sorwina, LO 1991.4.
SŁONIMSKI Michaił Leonidowicz, 1.8. (20.7.)1897 Petersburg - 8.10.1972 Leningrad, prozaik. Ojciec S. współpracował z czasopismem "Wiestnik Jewropy", jego wujkiem ze strony matki był historyk literatury S. A. Wiengrow. Po ukończeniu gimnazjum S. zgłosił się jako ochotnik na front, potem przez dwa lata studiował na wydziale hi-storyczno-filologicznym uniwersytetu w Petersburgu. W 1920 został sekretarzem Domu Sztuk. Istniało przy nim studio literackie, z którego rekrutowali się późniejsi członkowie ugrupowania literackiego ** Bractwo Serafina. S. należał do niego od chwili założenia. Pierwszy zbiór opowiadań pt. Szestoj striełkowyj (Szósty pułk strzelców) opublikował w 1922. Od 1923 pracował w redakcjach różnych czasopism i wydawnictw. Powieścią Ławrowy 1926 (Rodzina Ławrowów, 1956) rozpoczął oswajanie wielkich form epickich. Następną próbą w tym zakresie był utwór F oma Kleszniew 1931. Po dwóch wyjazdach

577
SŁUCKI Boris Abramowicz
za granicę (1927 i 1932) napisał Powiesi' o Lewine 1935 (Eugen Levine), często później wznawianą, w której przedstawił zdarzenia rewolucji w Bawarii w 1919. Podczas II wojny światowej napisał kilka utworów wojennych, następnie opublikował przerobioną wersję powieści Ławrowy pt. Pierwy-jegody 1949 (Pierwsze lata), dostosowaną do ideologicznych wymogów chwili. Kształtowanie się nowej sowieckiej inteligencji ukazał w trylogii - Inżeniery (Inżynierowie, 1951),Druzja 1954 (Przyjaciele) i Rowiesniki wieka (Rówieśnicy wieku), która nie wzbudziła większego zainteresowania czytelników i krytyków. W powieści Siem' let spustia 1963 (Siedem lat później) zawarł pewne uwagi krytyczne o czasach stalinowskich, pozostając w zgodzie z ówczesną linią partii. Pod koniec życia wydał wspomnienia o współczesnych mu pisarzach. W 1934-54 był członkiem zarządu ZP ZSRR i brał udział we wszystkich zjazdach pisarzy ZSRR i RFSRR, ale żadnych kierowniczych funkcji w ZP nie pełnił. Mieszkał w Leningradzie. Początkowo S. "pisał świeże, obiecujące opowiadania impresjonistyczne" (Slo-nim), w których ujawnił się "duży wpływ stylu Zamiatina" (Struve). Później krąg interesującej go problematyki ograniczał się głównie do tematu inteligencji i jej adaptacji w nowych sowieckich warunkach. Powieść S. Ławrowy jeszcze oddziaływała na czytelnika wiarygodnością obrazu rzeczywistości, opartego na doświadczeniach wojennych autora, ale już następne jego wielkie formy epickie nie wywoływały większego wrażenia. Przedstawiona w nich rzeczywistość wydaje się sztuczna i mało przekonywająca.
Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP4, Wy75, Wy82. Dz.: Szestoj strietkowyj, 1922; Maszyna Emeri, 1924; Ławrowy, 1927, całkowicie zmieniona wersja pt. Pierwyje gody, 1949, później pod pierwotnym tytułem; Foma Kleszniew, 1931; Powiesi' o Lewine, 1935; P ograniczniki, 1937; Inżeniery, 1950; Druzja, 1954; Rowiesniki wieka, 1959; Siem' let spustia, 1963; Kinga wospominanija, 1966;
Zawtra, 1987. Socz. w 4-ch tt., 1928-29, w 4-ch
tt., 1931-32; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1969-70; Izbr. w2-chtt., 1980.
Lit.: N. Ługowcew, 1966; G. Filippow, Zwiezda 1973.8; F. Scholz, w: Sierapionowy bratja, 1922 (reprint Miinchen 1973); W. Zamkowej, Niewa 1975.9; W. Sażyn, Zwiezda 1977.8; N. Pawłów, Zwiezda 1989.1.
SŁUCKI Boris Abramowicz, 7.5.1919 Sła-wiańsk (Donbas) - 22.2.1986 Tuła, poeta. Jego ojciec był urzędnikiem, matka nauczycielką. Do szkoły uczęszczał w Charkowie, w 1937 rozpoczął studia prawnicze w Moskwie, następnie studiował w IŁ, który ukończył w 1941. Podczas wojny walczył najpierw na froncie jako szeregowiec, był ciężko ranny i po powrocie ze szpitala pracował w prokuraturze wojskowej. Do partii wstąpił w 1943. Pierwsze utwory liryczne ogłosił w 1941, następne zaczął drukować dopiero od 1953. W 1956 I. Erenburg publicznie domagał się publikacji jego zbiorku wierszy, który wkrótce potem ukazał się pt. Pamiat' 1957 (Pamięć). W ślad za nim ogłosił 3 następne: Wńemia 1959 (Czas), Siegodnia i wczera 1963 (Dzisiaj i wczoraj), Robota 1964 (Praca), a w 1965 wydał 2 tomiki wierszy wybranych, pochodzących z wcześniejszych edycji. W 1963 pod redakcją S. ukazał się zbiór poezji żydowskiej. Pozbawiona patosu liryka S., w której nawiązywał głównie do doświadczeń frontowych, zapewniła mu duże uznanie krytyków, chociaż przysporzyła także przeciwników (Dymszyc). Jego wiersze były systematycznie drukowane w periodykach oraz wychodziły w edycjach książkowych, ale mimo to znaczna część dorobku poetyckiego za życia S. nie została opublikowana. Były to głównie utwory krytycznie ustosunkowane do sowieckiej rzeczywistości, które ukazały się drukiem dopiero w latach "" pieriestrojki. Po raz pierwszy S. uczestniczył w zjeździe pisarzy RFSRR w 1970. Mieszkał w Moskwie. Liryka S. przez dłuższy czas koncentrowała się wokół tematyki wojennej. Jego wspomnienia z frontu domagały się wciąż nowszych ujęć. W swych

SMIELAKOW Jarosław Wasiljewicz
578
wierszach opowiadał o pojedynczych losach ludzkich, głęboko wnikając w stany psychiczne ofiar wojny. Niewielki cykl wierszy poświęcił pamięci poległego na froncie poety M. Kulczyckiego. Ukazał tragizm frontowej powszedniości bez sentymentalizmu i retoryki. Wiele miejsca w jego liryce zajmują również rozważania na temat powołania poety, które często podejmuje kreśląc portrety konkretnych pisarzy lub malarzy. W swoich wierszach starał się łączyć w jedną całość doznania wzrokowe oraz myśli i wspomnienia. Niekiedy odrębne zdarzenia kształtował w formie zbliżonej do ballady. W późniejszym okresie pisał wiele o pożegnaniu z młodością i o śmierci, ujmując życie ludzkie w szerszym kontekście. Czasami wypowiedź poetycka S. ma wymiar jednoplanowy, ale w jego wierszach zawsze wyczuwa się dużą samodyscyplinę i poczucie odpowiedzialności za każde napisane słowo. Opublikowane dopiero pod koniec lat 80. wiersze S. piętnują różne mankamenty sowieckiej rzeczywistości, a przede wszystkim nadużycia władzy w wojsku i życiu literackim oraz antysemityzm. "Mimo przewagi w jego utworach formy wypowiedzi bezpośredniej, S. jest poetą niełatwym i sprzecznym" (D. Brown). Nadawał swym wierszom kształt nieskomplikowany, zbliżając je pod względem składniowym do prozy. Pisał językiem prostym, wzbogaconym o elementy semantyki historycznej i mowy potocznej. Stale konfrontował wyrazy o jednakowym brzmieniu, lecz różnym znaczeniu, rymował słowa posiadające jednakowy rdzeń, wykorzystywał powtórzenia i asonanse. Niektórym zwrotkom nadawał kształt ciągły, zbliżony do prozy, inne formował z lakonicznych, zwięzłych wersów.
FV, HRL, KLE, LES, Wy75, Wy82.
Dz.: Pamiat', 1957; Wriemia, 1959; Siegodnia
i wczera, 1963; Pamięć (wybór), Warszawa 1964;
Rabata, 1964; Izbrannaja linka, 1965; Pamiat', 1965; Sowriemiennyje istorii, 1969; Godowaja striełka, 1971; Dobrota dnia, 1973; Prodlonnyj pof-
dień, 1975; Wriemia moich rówieśników, 1977;
Nieokonczennyje spory, 1978; libr., 1980; Sroki, 1984; Wiersze: NM 1987.10, Znamia 1988.1, Ogoniok 1988.17, Grani 1989.152, Kont. 1990.65;
Stichi raźnych let, 1988; Stichotworienija, 1989; Ja istoriju izłagaju, 1990. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1990.
Lit.: I. Erenburg, LG 1956.28.7; D. Dymszyc, Zwiezda 1958.6 i Moskwa 1965.5; A. Urban, Zwiezda 1965.1; Ł. Łazariew, Wopr. Lit. 1967.1, 1988.7 i LO 1974.10; W. Sołowjow, Niewa 1973.2 i Oktiabr' 1991.2; E. Jewtuszenko, LR 1973.6.7;
F. Nieuważny, RSL 1980.323; A. Pomorski, Lit. na Św. 1980.1; W. Sokołów, LO 1982.4; O. Chleb-nikow, tamże 1985.6; N. Kamysznikowa, tamże 1988.6; J. Parchomienko, LG 1988.16.3; K. Wan-szenkin, tamże 1989.24.5; W. Kasack, w: Fest-schrift fur E. Wedel, Miinchen 1991.
SMIELAKOW Jarosław Wasiljewicz, 8.1.
1913(26.12.1912) Łuck (gub. wołyńska) -27.11.1972 Moskwa, poeta. Pochodził z rodziny chłopskiej, jego ojciec pracował na kolei. W 1931 ukończył szkołę poligraficzną w Moskwie. Pierwsze jego wiersze, pełne patosu i komsomolskiego naporu, zwróciły uwagę M. Swietłowa i E. Bagrickiego. Pierwszy zbiorek poezji Robota i lubow' 1932 (Praca i miłość) złożył w drukarni osobiście. W 1934-37 był w łagrze, a w 1941-44 w niewoli w Finlandii. Po otrzymaniu zezwolenia na pobyt w Moskwie wydał tomik liryki patriotycznej pt. Kriemlowskije jęli 1948 (Krem-Iowskie świerki), która na tle powierzchownej i drętwej poezji ówczesnej korzystnie wyróżniała się swoją dojrzałością oraz miała wymiar uniwersalny (N. Korżawin). Ostre zarzuty S. Lwowa, który dopatrzył się w tym zbiorku nadmiernego pesymizmu, spowodowały, że S., mimo ogłoszenia później prymitywnego, propagandowego poematu Lampa szachtiora 1949 (Lampa górnicza), został ponownie aresztowany. Zrehabilitowano go prawdopodobnie dopiero w 1956. Duży rozgłos przyniósł mu poemat Strogaja lubow' 1956 (Surowa miłość), częściowo napisany w łagrze oraz zbiorek wierszy pt. Razgowor

579
SMIRNOW Siergiej Siergiejewicz
o gtawnom 1959 (Rozmowa o sprawach najważniejszych). Od 1958 uczestniczył we wszystkich zjazdach pisarzy ZSRR i RFSRR. W 1967 wszedł do zarządu ZP ZSRR, a w 1970 również ZP RFSRR. Za cykl wierszy Dień Rossu 1966 (Dzień Rosji) otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1967. Był kierownikiem sekcji poezji w ZP ZSRR, brał czynny udział w kampanii przeciwko A. Sołżenicynowi. Mieszkał w Moskwie, był członkiem redakcji czasopism "Drużba Narodów" (od 1958) i "Soviet Literaturę" (od 1963). Rozpoczął twórczość literacką od ukazania własnego środowiska robotniczego, które opiewał w nastroju komsomolskie-go zachwytu ideałami rewolucji. Motyw młodości, klasy robotniczej przewija się również często w jego późniejszych wierszach, podejmujących temat sowieckiego patriotyzmu i ilustrujących różne jego przejawy i odmiany. W poemacie Strogaja lubow' przedstawił młodzież sowiecką lat 20. i 30. W późniejszej poezji niejednokrotnie konfrontował zdarzenia współczesności z bliższą lub dalszą przeszłością. Wartość literacka wierszy S. jest różna zarówno pod względem głębi ujęcia, jak i formy wyrazu. Był poetą utalentowanym, co potwierdzają takie autorytety, jak J. Winokurow, N. Korżawin i Z. Pa-pierny, ale osobowością słabą, ciężko doświadczoną przez los i uzależnioną od alkoholu. Lepsze jego wiersze odznaczają się wyrazistą obrazowością, słabe mają formę prymitywnych rymowanek. KLE, Wy75, Wy82.
Dz.: Robota i lubow', 1932; Kriemlowskije jęli, 1948; Lampa szachtiora, 1949; Strogaja lubow', 1956; Razgowor o glawnom, 1959; Robota i lubow', 1960; Swiaznoj Lenina, 1970; Służba wrie-mieni, 1975; Stichotwońenija i poemy, 1979. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1967; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1977-78; Izbr., 1986.
Lit.: A. Michajłow, NM 1960.6 i LG 1970.14.10;
Z. Papiernyj, NM 1961.10; E. Winokurow, LR 1963.8.3 (przedruk w: tegoż Poezija myśli, 1966);
L. Ławlinskij, Oktiabr' 1966.4; W. Diemientjew, 1967; S. Rassadin, 1971; N. Korżawin, Grani
1974.91; W. Zaleszczik, LG 1975.21.5; E. Jewtu-szenko, tamże 1977.18.5; A. Pikacz, Zwiezda 1981.2; W. Tulakowa-Chikmiet, LG 1988.3.2.
SMIRNOW Siergiej Siergiejewicz, 26.(13.) 9.1915 Piotrogród - 22.3.1976 Moskwa, prozaik. Syn inżyniera elektronika. Szkołę ukończył w Charkowie. W 1932-37 studiował w instytucie energetyki w Moskwie, lecz go nie ukończył. Od 1937 uprawiał dziennikarstwo, w 1941 ukończył IŁ. Podczas wojny walczył początkowo na froncie, potem był korespondentem wojennym. Do partii wstąpił w 1946. Przez kilka lat pracował w państwowym wydawnictwie wojskowym, od marca 1950 do października 1954 należał do redakcji miesięcznika "Nowyj Mir", od listopada 1953 pełnił funkcję zastępcy red. nacz. W tym okresie opublikował kilka książek reportaży m.in. W bojach za Budapieszt 1947 (W walkach o Budapeszt), poświęconych wojnie. W 1954-64 badał dzieje twierdzy brzeskiej i jej obrońców, którzy ponad miesiąc walczyli na tyłach wojsk niemieckich. Wyniki swych poszukiwań w tym zakresie zamieścił w reportażu Kriepost' na granice 1956 (Twierdza na granicy), a następnie dopełnił i rozbudował w książce pt. Briestskaja kriepost' 1964 (Twierdza brzeska). Opowiedział w niej o poszukiwaniu materiałów źródłowych, o spotkaniach z ocalałymi obrońcami twierdzy i przypomniał odrębne epizody walk. Ukazał fakty i zdarzenia zgodnie z oficjalnie obowiązującą linią, ale "po raz pierwszy poddał w wątpliwość rozpowszechniane insynuacje o winie jeńców wojennych" (Łazariew). Utwór S., nie mający charakteru czysto publicystycznego, ale też pozbawiony cech powieści dokumentalno-hi-storycznej, został wyróżniony nagrodą Leninowską w 1965. S., pod którego przewodnictwem w 1958 odbyło się wymierzone przeciwko B. Pasternakowi posiedzenie zarządów ZP ZSRR i ZP RFSRR, był aktywnym funkcjonariuszem obu ZP. W 1959/60 pełnił funkcję red. nacz. tygodnika "Litieraturnaja

SMIRNOW Siergiej Wasiljewicz
580
Gazieta", a od 1958 wchodził w skład zarządu obu ZP, w 1975/76 był sekretarzem ZP ZSRR. Na jego dorobek literacki składają się reportaże publicystyczne o tematyce wojennej, jak np. Rasskazy o nieizwiestnych gie-rojach 1963 (Opowiadania o nieznanych bohaterach), dwie epizodycznie zbudowane sztuki teatralne oraz szkice z podróży do 50 krajów (w 1958-70). Mieszkał w Moskwie. KLE, LES, RSPP4.
Dz.: W bojach za Budapieszt, 1947; Na polach Wiengrii, 1954; Kriepost' na granice, 1956; Kriepost' nad Bugom, 1956; Ludi, kotorych ja widiel, 1958;
Pojezdka na Kubu, 1962; Rasskazy o nieizwiestnych gierojach, 1963; Briestskaja kriepost', 1964. Sobr.socz. w3-chtt., 1973.
Lit: I. Andronikow, NM 1958.2, LG 1961.22.7 i w: S. S., Sobr. socz., 1973; W. Sokołów, NM 1975.8; M. Łapszyn, Moskwa 1975.9; A. Miedni-kow, Wopr. Lit. 1978.5; W. Kosołapow, tamże 1982.9; Wospominanija o S. S., 1987; Ł. Łazariew, LG 1988.13.7; A. Smirnow, tamże 1991.25.9.
SMIRNOW Siergiej Wasiljewicz, 28.(15.)12. 1913 Jałta, poeta. Urodził się w rodzinie fotografa, wychowywał się na wsi pod Jarosławiem, skąd pochodzili jego rodzice. W 1932 przeniósł się do Moskwy, od 1934 pracował w brygadzie komsomolskiej przy budowie metra, a w 1935-40 studiował zaocznie w IŁ. Pierwszy zbiorek wierszy opublikował w 1939. W 1941 wstąpił do partii, w czasie wojny walczył na froncie. Potem przez jakiś czas był współpracownikiem gazety "Prawda". W 1947 został członkiem ZP i od tego czasu systematycznie ogłaszał swoje utwory drukiem. W 1954 wszedł w skład zarządu ZP ZSRR, a od 1958 należał również do zarządu ZP RFSRR. W 1969 otrzymał nagrodę państwową RFSRR im. M. Gorkiego. Mieszka w Moskwie. Pisał S. wiersze pseudofilozoficzne i banalne, przesiąknięte duchem patriotyzmu i zgodne z kanonami •* realizmu socjalistycznego. Brakiem muzykalnego słuchu można wytłumaczyć niedowład organizacji metrycznej jego wierszy, odróżniających się od prozy jedynie podziałem na wersy i prymitywnymi rymami, a pod względem treści nie wykraczających poza obręb publicystyki. W poemacie Swidietielstwuju sam 1967 (Zaświadczam osobiście) S. przywołuje postać Stalina, któremu składa hołd w duchu poprzednich utworów panegirycznych: "Jego wizerunek w głębi duszy żyje / dręczy ją i ogniem pali wciąż..." Poetycka wypowiedź S. na temat patriotyzmu, optymizmu i poczucia odpowiedzialności społecznej jest tak ograniczona i banalna, że jeden z krytyków już w 1953 roku zwracał uwagę na niebezpieczeństwo niezamierzonych efektów komicznych, jakie mogą wywołać jego wiersze.
KLE, LES. Dz.: Druzjam, 1939; Otkrowiennyj razgowor, 1951;
Stichotworienija i korotkije baśni, 1960; Swidietielstwuju sam, Moskwa 1967.10; Rossija - Rodina moja, 1967; Satiriczinki, 1987. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1983-84.
Lit.: Z. Papiernyj, NM 1953.2; L. Jerszow, Niewa 1963.5; A. Michajłow, LG 1963.31.10; A. Migu-now, 1970; E. Szewielewa, LO 1973.5; A. Parpa-ra, LR 1980.15.2; I. Smirnow, Moskwa 1988.11.
SMIRNOW Wasilij Aleksandrowicz, 13.1. 1905 (31.12.1904) Sinicyno (gub. jarosławl-ska) - 19.10.1979 Moskwa, prozaik. Pochodził z rodziny chłopskiej. W 1924 ukończył szkołę partyjną w Rybinsku, w 1925 wstąpił do partii. Od 1925 był działaczem komso-molskim, a równocześnie uprawiał dziennikarstwo. W 1927 na łamach czasopisma "Oktiabr"' ogłosił pierwszą powieść pt. Gar' (Zgorzelisko). W 1930 otrzymał nominację partyjną na stanowisko sekretarza obwodowego oddziału "* RAPP-u w Iwanowie. Od 1935 zamieszkał w Jarosławiu, podjął studia zaoczne w IŁ, lecz ich nie ukończył. Przed wojną opublikował powieść Synowja 1940 (Synowie, 1951). Nad swoim najważniejszym utworem pt. Otkrytije mira 1947-73 (Szurka odkrywa świat, 1951) złożonym z czterech części, pracował do końca życia. W 1949 przeniósł się do Moskwy i piastował różne stanowiska kierownicze w ZP ZSRR. Od

581
SMOLEŃSKI Władimir Aleksiejewicz
1954 wchodził w skład zarządu ZP ZSRR, w 1954-59 był jednym z sekretarzy zarządu, a w 1959-65 pełnił funkcję red. nacz. miesięcznika "Drużba Narodów". Dorobek literacki S. stanowią krótkie opowiadania i dwie powieści. W powieści Synowja przedstawił życie kobiety wiejskiej od lat wojny domowej do początku drugiej pięciolatki. W powieści Otkrytije mira, opartej prawdopodobnie na materiale autobiograficznym, ukazał proces kształtowania się świadomości młodego chłopca wiejskiego w przedrewolucyjnym dziesięcioleciu. Pewien rozgłos zyskał głównie dzięki jej pierwszej części, w której narratorem uczynił swego bohatera. W następnych tomach zrezygnował z tej formy narracji i nadał utworowi dość sztuczny charakter. Akcja w jego utworach nie obfituje w zdarzenia, a relacja opowiadacza jest nazbyt rozwlekła. S. wprowadza często emfaty-czne wynurzenia narratora, który ma wpływ na przebieg zdarzeń i chętnie posługuje się słownictwem, związanym z życiem codziennym chłopstwa. KLE, LES, RSPP4.
Dz.: Gar', 1930; Synowja, 1940; Otkrytije mira, t. l, 1949, t. 2, 1957, t. 1-3, 1972, t. 4, Znamia 1973.10.12.
Lit.: K. Paustowskij, NM 1948.3; M. Szczegłow, Oktiabr' 1956.3 i w: tegoż Lit. kritika, 1971; M. Łapszyn, Moskwa 1968.12,1975.1, w: tegoż Licz-nost' w litieraturie, 1973 i Oktiabr' 1980.1; L. Tie-rakopian, LO 1974.7; W. Wichrów, LG 1975.22.1;
J. Borodkin,LR 1980.1.2.
SMOLEŃSKI Władimir Aleksiejewicz, 6.8. (24.7.)1901 Ługańsk (gub. jekaterynosła-wska) - 8.11.1961 Paryż, poeta. Jego ojciec, właściciel ziemski i pułkownik armii carskiej, został w 1920 rozstrzelany przez bolszewików. W latach wojny domowej S. walczył po stronie białych. W 1920 wyemigrował do Paryża, gdzie ukończył gimnazjum rosyjskie i studiował ekonomię. Jako poeta debiutował w 1929. Pierwszy tomik wierszy pt. Zakat (Zachód), zawierający 40 utworów, wydał w 1931. Następny zbiorek Najedinie 1938
(W samotności) ogłosił w wydawnictwie czasopisma "Sowriemiennyje Zapiski", gdzie systematycznie publikował swoje wiersze. Podczas wojny przebywał w Paryżu, a ówczesne utwory zamieszczał na łamach czasopism "Wozrożdienije" i "Nowyj Żurnał". Do tomiku trzeciego pt. Sobranije stichotworienij 1957 (Poezje zebrane) włączył 2 zbiorki poprzednie i nowy cykl wierszy pt. Sczastje (Szczęście). S. uwielbiał poezję M. Lermon-towa, A. Błoka i W. Chodasiewicza, przyjaźnił się z J. Odarczenką, który poświęcił mu jedno z opowiadań. Pośmiertnie w 1963 został wydany ostatni zbiorek jego poezji, złożony z 41 wierszy. Do tomiku wierszy S., wydanego przez W. Leonidowa w 1994, włączono utwory ze wszystkich poprzednich edycji. Liryka filozoficzna S. odznacza się wielką głębią, powagą i należy do najwybitniejszych osiągnięć rosyjskiej poezji emigracyjnej zarówno pod względem jej zawartości myślowej, jak i formy wypowiedzi językowej. Koncentruje się wokół takich motywów, jak samotność człowieka, miłość, ból istnienia i śmierć. Poeta unika opisywania zjawisk ujemnych, a jego liryka nabiera sugestywnej wymowy dzięki głębokiej religijności, dostrzeganiu i krzewieniu poczucia dobra mimo udręki życia doczesnego. Kilka wierszy, m.in. Mojemu otcu (Mojemu ojcu) iAngiełsmierti (Anioł śmierci) stanowi swego rodzaju zapis wizjonerskich przeżyć S. Całą jego poezję przenika niezachwiana wiara w istnienie życia pośmiertnego i niebiańskie istoty. Niewielką grupę w jego dorobku poetyckim stanowią wiersze polityczne, podejmujące wątki zabójstwa trockistów, przestępstw w stalinowskich łagrach. Fakty takie S. interpretuje jako twórca wolny, na którym ciąży obowiązek mówienia o nich i występowania w obronie zabitych i więzionych (Sti-chi o Solówkach. Wiersze o Solówkach). Lirykę S. cechuje wielka melodyjność (jego recytacje cieszyły się w Paryżu wielkim powodzeniem) umiejętne, wielostronne wykorzystanie powtórzeń i wizyjność obrazów. Ciągle szukał nowych połączeń wyrazowych (nie

SOBÓL Andriej
582
neologizmów), by ożywić świat przedstawiony, nadać mu określony ruch i wywołać odpowiednie wrażenia u odbiorcy. EmR, Fo.
Dz" Zakat, Paris 1931; Najedinie, Paris 1938; Mi-stikaA. Bloka, Wozr. 1955.37-38; Myśli o Choda-siewicze, tamże 1955.41; Sobranije stichotworienij, Paris 1957; Wospominanija, Wozr. 1960.98; Sti-chi, Paris 1963; Wiersze: LO 1990.7: Żyzń uszła, a lira wsio zwuczit, 1994. Lit.: P. Bicylli, Sowr. Zap. 1932.49; W. Złobin, Wozr. 1957.70; G. Struwe, NŻ 1958.53; S. Rafal-skij, Grani 1958.38; J. Terapiano, Opyty 1958.9;
K. Pomierancew, Wiestnik RChD 1962.65, Mosty 1966.12 i w: tegoż Skwoź smierf, London 1986;
T. Wieliczkowskaja, Wozr. 1963.142.
SOBÓL Andriej (właśc. Julij Michajłowicz Soból), 25.(13.)5.1888 Saratów - 7.6.1926 zmarł śmiercią samobójczą w Moskwie. Pochodził z biednej rodziny żydowskiej. Dom rodzinny opuścił mając 14 lat i od tego czasu nigdy nie przebywał dłużej w jednym miejscu. W 1906 za działalność polityczną został skazany na katorgę. W 1909 udało mu się zbiec z Syberii do Szwajcarii. Odwiedził większość państw Europy Zachodniej, około 1915 wrócił do Rosji pod innym nazwiskiem. Pisać zaczął w 1913, w 1915 ogłosił pierwszy zbiór opowiadań i (na łamach czasopisma "Russkaja Mysi") powieść Pyl (Kurz), która wywołała wiele dyskusji w krytyce. S., który należał do partii eserowców, po rewolucji lutowej 1917 był jednym z komisarzy Rządu Tymczasowego. Po przewrocie bolszewickim razem z I. Erenburgiem znalazł się w Kijowie, w 1920 przez jakiś czas mieszkał w Ko-kteblu, prawdopodobnie u M. Wołoszyna, a w 1921 przebywał w Odessie, gdzie pół roku był więziony przez Cze-ka. W 1922 S. osiadł w Moskwie i rozwijał bardzo aktywną działalność literacką (napisał około 20 książek). W 1923-25 ogłosił drukiem 4 zbiory opowiadań. Przebywał przez jakiś czas we Włoszech i w Berlinie, bezskutecznie poszukując dla siebie miejsca w środowisku twórców sowieckich i emigracyjnych. Na krótko
przed samobójczą śmiercią przygotował do druku 4-tomową edycję dzieł wybranych. W związku z nieprzychylną opinią M. Gor-kiego o S. jego utwory w ZSRR od 1928 do 1988 nie były drukowane. Dopiero "* pierie-strojka umożliwiła jego twórczości powrót do czytelnika w ZSRR. Centralną postacią realistyczno-psychologicznej prozy S. jest inteligent, zastanawiający się nad wyborem drogi w objętym przemianami rewolucyjnymi kraju. Rozczarowanych rewolucjonistów i kontrrewolucjonistów ukazał w zbiorze opowiadań pt. Obtomki 1923 (Wyrzutki). W napisanej w manierze impresjonistycznej opowieści Sałon-wagon 1922 (Salonka) przedstawił obraz rzeczywistości okresu Rządu Tymczasowego. Ukazał w niej " zarówno fantastyczny splot wydarzeń, jak i dramat wewnętrzny pewnego komisarza, który zauważa, że długo oczekiwana przez niego rewolucja przemienia się w odrażającą i okrutną powszedniość" (Struve). S. jest dobrym stylistą, umiejętnie łączącym pierwiastki realistyczne z fantastyką i niezwykle subtelnie przekazującym indywidualne właściwości języka swoich postaci (Miemuary wiesnuszczatogo czełowieka 1926. Wspomnienia piegowatego mężczyzny).
Ki, KLE, LE, LES, Ni, Wy75.
Dz.: Rasskazy, 1915; Pyl, 1916; Sałon-wagon. Bried, 1922; Ludi prochożyje, 1923; Obtomki, 1923; Otkrytoje pismo, Na postu 1923.2-3; Kniga maleńkich rasskazow, 1925; Panoptikum, 1925;
Lubaw' na Arbatie, 1925 (przedruk Ann Arbor 1979); Miemuary wiesnuszczatogo czełowieka, NM 1926.1; Kogda cwietiot wisznia, Ogoniok 1988.20. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1926; w 3-ch tt., 1928. Lit.: D. Gorbow, Krasnaja Nów' 1926.8 i w: tegoż U nas i za rubieżom, 1928; Z. Sztejnman, Zwiezda 1927.1; B. Fajbusz, Zwiezda 1928.7; M. Osorgin, Wr. i My 1985.84; F. Mierau, w: A. S., Die Furstin. Geschichten von Liebe und Verrat, 1989.
SOBOLEW Leonid Siergiejewicz, 21.(9.)7. 1898 Irkuck - 17.2.1971 Moskwa, prozaik, funkcjonariusz literacki. Urodził się w rodzinie oficera pochodzącego z drobnej szlach-

583
SOFRONOW Anatolij Władimirowicz
ty. Od 1910 kształcił się w korpusie kadetów marynarki w Petersburgu. W 1918-31 służył w randze oficera w marynarce sowieckiej. Debiutował jako nowelista w 1926. Od 1930 był członkiem ugrupowania "* LOKAF, a od 1931 sekretarzem organizacyjnym jego leningradzkiej filii. Pierwszą powieść pt. Kapitalny j riemont 1932 (Remont kapitalny, 1951) opublikował w czasopiśmie LÓKAF-u "Znamia". Podróż do Azji Środkowej w 1935 obudziła w nim zainteresowanie Kazachstanem. We współautorstwie z M. Aue-zowem napisał książkę Epos i folklor kazach-skogo narada 1935 (Epos i folklor Kazachów). Tłumaczył również dzieła literatury kazaskiej. W 1938 przeniósł się do Moskwy. W czasie II wojny światowej był korespondentem gazety " Prawda". Za zbiór opowiadań Morskaja dusza 1942 (Dusza morska, 1949), utrzymanych w tonacji podniosło-he-roicznej, otrzymał nagrodę Stalinowską II st. w 1943. Tematyki wojennej dotyczy także jego ostatni utwór literacki, opowieść Zielony] tucz 1954 (Zielony promień, 1956). Od 1934 należał S. do zarządu ZP ZSRR, a od 1954 prawie całkowicie poświęcił się działalności organizacyjno-literackiej. W 1957 oprócz obowiązków w ZP ZSRR podjął się organizacji i kierownictwa ZP RFSRR, na którego czele stał od 1958. Został zdjęty z tego stanowiska dopiero na krótko przed śmiercią. Był osobą bezpartyjną, lecz już w 1954 wnioskował, by funkcję pierwszego sekretarza ZP ZSRR pełnił nie pisarz, lecz funkcjonariusz aparatu partyjnego. Przez cały czas należał do grona najbardziej nieprzejednanych przeciwników jakiejkolwiek liberalizacji, a w 1970 występował z żądaniem " wojny ideologicznej". W 1958-71 był deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR, a od 1970 członkiem Prezydium. Skromny ilościowo dorobek S. ogranicza się wyłącznie do jednego tematu - życia marynarki wojennej, zwłaszcza środowiska oficerskiego, ukazywanego zgodnie z obowiązującą linią partyjną. W powieści Kapitalny] riemont, krytykowanej za jednostronność ujęcia rzeczywistości,
ukazał marynarkę carską w latach poprzedzających przewrót bolszewicki. W 1961 utwór dopełnił czterema nowymi rozdziałami. W opowieści Zielony] łucz zademonstrował umiejętność prezentowania zdarzeń w sposób ciekawy i pełny napięcia. Opowiadania wojenne S. nie zawierają opisów frontowej powszedniości. Mają one charakter dydaktyczny i służą propagowaniu niezwykłych czynów bohaterskich, ukazanych w ekstremalnych sytuacjach wojennych. Celowo włączone do nich elementy tragizmu miały podkreślać doniosłość przedstawionych zdarzeń i potęgować optymistyczny, zwycięski wydźwięk finału. Ki, KLE, LES, RSPP4, Wy75. Dz.: Kapitalny] riemont, 1933, uzupeł. redakcja 1961: Epos i folklor kazachskogo narodu (razem z M. Auezowem), Lit. Kritik 1939.10-11, 1940.1;
Morskaja dusza, 1942; Zielony] łucz, 1955. Izbr. proizw. w 3-ch tt., 1962; Sobr. socz. w 6-ti tt., 1972.74; w 5-titt., 1987.
Lit.: W. Szczerbina, NM 1944.4-5; M. Szczegłow, tamże 1955.4 i w: Lit. kritika, 1971; W. Surganow, Oktiabr' 1958.7, LO 1986.9 i 1962, 1986; W. Pi-mienow, Moskwa 1980.12; W. Surganow, LG 1988.31.8.
SOFRONOW Anatolij Władimirowicz, 19.
(6.)1.1911 Mińsk - 10.9.1990 Moskwa, dramaturg i poeta. Urodził się w rodzinie szefa policji w Charkowie. W 1921-41 mieszkał w Rostowie nad Donem, pracował w fabryce, pełnił m.in. funkcję sekretarza gazety zakładowej. W 1937 ukończył wydział literacki instytutu pedagogicznego w Rostowie. W 1940 wstąpił do partii. Podczas wojny był korespondentem gazety "Izwiestija". W 1946 napisał pierwszą sztukę pt. Wodnom gorodie (W pewnym mieście, 1949). Ten publicystyczny utwór, zgodny z duchem ówczesnych postulatów partyjnych, został wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. za 1947, podobnie jak następna sztuka - Moskowskij charaktier (Moskiewski charakter, 1949; nagroda Stalinowska I st. w 1949), której premiera odbyła się w 1948. Kolejną sztuką pt. Karjera Biekie-

SOKOŁÓW Sasza
584
towa 1948 (Kariera Beketowa) S. włączył się do kampanii, wymierzonej przeciwko "* kosmopolityzmowi. Od 1953 do 1986 był red. nacz. tygodnika "Ogoniok" i zajmował stanowisko konserwatywno-dogmatyczne. Od 1954 należał do zarządu ZP ZSRR, a od 1958 również ZP RFSRR. W 1975 był jednym z sekretarzy zarządu. Częste wyjazdy w składzie delegacji ZP w różne strony świata znalazły odbicie w jego publicystyce i wierszach. Opublikował około 40 sztuk, wśród których szczególnym powodzeniem cieszyły się jego komedie, zwłaszcza najczęściej wystawiany Million za ułybku 1958 (Milion za jeden uśmiech), który w 1960 był grany w 154 teatrach i miał 6015 przedstawień. Mieszkał S. w Moskwie. Sztuki S. o treści politycznej napisane są zgodnie z postulatami ** realizmu socjalistycznego. Jego sztuka W naszy dni 1952 (W naszych dniach) była w krytyce wymieniana jako przejaw negatywnych skutków oddziaływania "" teorii bezkonfliktowości. Sztuka Czetowiek w otsta-wkie 1956 (Człowiek w stanie spoczynku) wyrażała nastroje przeciwne destalinizacji. W innej pt. Bieriegitie żywych synowie'] 1963 (Chrońcie synów żyjących) wystąpił S. w obronie funkcjonariuszy partyjnych z czasów stalinowskich. W sztuce Diemidowy 1964 (Rodzina Demidowów) głosił tezę o wielkoduszności postalinowskiej polityki partii w stosunku do odszczepieńców. Sztuka Emi-granty 1967 (Emigranci), w której tendencyjnie, jednostronnie przedstawił USA i środowisko rosyjskich emigrantów, była jego wkładem do partyjnej kampanii ideologicznej. Kolejna pt. Łabińnt 1968 (Labirynt) była zwykłym utworem agitacyjnym, związanym z wydarzeniami wojny w Wietnamie. Te tendencyjne utwory S. były rzadko wystawiane na scenach teatrów w przeciwieństwie do jego komedii, mających u widza duże wzięcie. Po sukcesie komedii Striapucha 1959 (Kucharka), granej w 1960 4637 razy, rozwijał dzieje głównej bohaterki w następnych sztukach - Striapucha zamuźem 1961 (Kucharka
po zamążpójściu), Pawlina 1964 (Paulina) i Striapucha-babuszka 1978 (Kucharka babcią), które mimo słusznie wytykanych przez krytykę powtórzeń, były często grane. W sztuce Opieracyja na sierdce 1981 (Operacja serca) S. w banalnej, czarno-białej tonacji ujął temat etyki lekarskiej. W swych sztukach posługiwał się szablonami konstrukcyjnymi, ograniczał akcję do spraw mało istotnych, także unikał półtonów, niezbędnych do osiągnięcia pełni obrazu. W poezji ograniczał się do banalnych, wartkich rymowanek na temat pokoju, przyjaźni i szczęśliwego życia w ZSRR. KLE, LES, TE, Wy 75, Wy82. Dz.: Sołniecznyje dni, 1934; Pieried znamieniem, 1948; Pjesy, 1953; Oramy, 1959; Tri komiedii:
Striapucha, Striapucha zamuźem, Pawlina, 1967;
Na bliżniem i dalniem Zapadłe, 1968; Łabirint, 1971; Wriemia proszczanij i wstriecz, 1977. Sobr. socz. w 5-ti tt., 1971-72; w 6-ti tt., 1983-86. Lit.: A. Siniawskij, NM 1959.8; A. Własienko, Tieatr 1963.11; J. Idaszkin, Oktiabr' 1971.1;
N. Tołczenowa, Wielenije wriemieni, 1972; L. Ni-kołajewa, LO 1974.6; D. Cholendro, Niewa 1981.1; I. Sawieijew, NM 1984.11; J. Zubkow, 1985; Nekrolog: LR 1990.21.9.
SOKOŁÓW Sasza (właśc. Aleksandr Wsie-wołodowicz), 6.11.1943 Ottawa, prozaik. Syn dyplomaty. Od grudnia 1947, kiedy jego ojciec, zastępca attache wojskowego został odwołany ze stanowiska, mieszkał w Moskwie. W 1962 rozpoczął studia w wojskowym instytucie języków obcych. Przerwał je w 1963, a w 1967 podjął studia dziennikarskie na uniwersytecie w Moskwie. W 1969-71 kontynuował studia na kierunku zaocznym pracując równocześnie jako dziennikarz. Współpracował z tygodnikiem " Litieratur-naja Rossija", gdzie zamieszczał reportaże pod swoim właściwym nazwiskiem. Po ukończeniu studiów przebywał zarówno w Moskwie, jak i na prowincji, głównie nad Wołgą, gdzie podejmował pracę w charakterze myśliwego. Później przebywał w okolicach Josz-

585 SOKOŁÓW Władimir Nikołajewicz
kar-Oły. Działalność dziennikarska na prowincji pozwalała mu na względną swobodę, z której korzystał utrwalając swoje wrażenia w formie prozy rytmicznej. Najważniejszy jego utwór z tego okresu - opowieść Szkoła dla durakow (Szkoła dla głupców) nie mogła wówczas ukazać się drukiem ze względu na surrealistyczny charakter przedstawionej w niej rzeczywistości. Została opublikowana w 1976 po emigracji S. do USA (październik 1975). W Rosji wydano ją po raz pierwszy dopiero w 1989. Za granicą osiadł S. w Kanadzie. Druga jego powieść pt. Mieżdu sobako] i wołkom 1980 (Między psem i wilkiem) na skutek jeszcze większej irrealności kreowanego obrazu świata spotkała się z niezrozumieniem, choć leningradzkie czasopismo "> Samizdatu "Czasy" uznało ją za "jeden z najlepszych utworów prozatorskich roku 1981". W ZSRR powieść opublikowano w 1990. S. mieszkał zarówno w Kanadzie, jak i w USA, gdzie przez dłuższy czas przebywał, ale nigdzie nie zadomowił się na dobre. Od 1989 znów sporo czasu spędza w Rosji. • Szkota dla durakow S. była w swoim czasie najbardziej surrealistycznym utworem współczesnej literatury rosyjskiej. Napisana jednym tchem, podobnie jak inne powieści S. była kilkakrotnie poważnie poprawiana. Pisarz doskonalił jej kompozycję, układ poszczególnych części i styl. Opowieść nie posiada tradycyjnej fabuły, a jej bohaterowie przechodzą daleko idące metamorfozy i zatracają swoją tożsamość. Czas jako czynnik rozwoju i dynamiki nie istnieje, podobnie jak granica między życiem a śmiercią. Eksperymenty językowe i konkretne aluzje do sowieckiej rzeczywistości i rosyjskiej historii są wyrazem zarówno poszukiwań duchowych autora, jak i próbą poza-logicznego poznania fundamentalnych współzależności. Opowieść została przetłumaczona na język angielski, niemiecki, włoski, szwedzki, polski, holenderski i francuski. Utwór następny - Mieżdu sobako) i wólkom, złożony z równolegle rozwijanych dwóch
prozatorskich i jednej wierszowanej części, stanowi jeszcze bardziej skomplikowany i płynny stop realiów i fikcji, fantazji, wspomnień i domysłów. Opowieść ta ze względu na poważne trudności z odczytaniem zawartych w niej treści nie była jeszcze tłumaczona na języki obce. Trzecia powieść S. Palisan-drija 1985 (Palisandria) opowiada o życiu na początku XXI w. postaci fikcyjnej, którą jest rzekomy wnuk brata Berii. Prezentując surrealistyczne, niekiedy groteskowe sceny ukazuje w niej pisarz los człowieka zniewolonego, zajmującego uprzywilejowane stanowisko w społeczeństwie. Dzieło to wskutek nadmiaru erotyki, a także ze względu na pewną sztuczność budowy nie osiąga tak wysokiego poziomu duchowego jak Szkoła dla durakow. FV, HRL, Ka85, Ki.
Dz.: Szkoła dla durakow, Ann Arbor 1976, Oktiabr' 1989.3; Mieżdu sobako] i wołkom, Ann Arbor 1980, Moskwa 1990 (razem ze Szkołą dla durakow)', 8 wierszy: Kowczeg, Paris 1980.6; Wywiady: RM 1981.12.11, 1985.31.5; Na sokrowien-nych skriźalach, Dwadcat' Dwa 1982.24; Palisan-drija, Ann Arbor 1985; Triewożnaja kukofka, Kont. 1986.49, LG 1990.2.5.
Lit.: F. Ingold, WSIĄ 1979.3; F. Moody, RLT 1979.16; A. Karriker, Worid Lit. Today 1979.4;
D. B. Johnson, w: Fiction and Drama in Eastern and Southeastern Europę, Columbia (Ohio) 1980 i Wr. i My 1982.64, SEEJ 1986.3; I. Burichin, Grani 1980.118; E. Tiernowskij, RM 1980.26.6;
W. Aksionow, tamże 1983.16.6; O. Maticz, Sint. 1986.15; A. Zorin, NM 1989.12; L. Litus, Diss. Univ. of Michigan 1990.
SOKOŁÓW Władimir Nikołajewicz, 18.4. 1928 Lichosław (obw. kaliniński), poeta. Syn inżyniera. W 1952 ukończył IŁ. Wiersze zaczął ogłaszać w prasie w 1948. Pierwszy ich zbiór pt. Utro w puti (Poranek w drodze), w którym znalazły odbicie wrażenia dziecięce z okresu wojny i ewakuacji, został wydany w Moskwie w 1953. J. Jewtuszenko i inni studenci IŁ darzyli S. wielkim uznaniem, ponieważ "uczył poważnego traktowania poezji".

SOKOŁOW-MIKITOW Iwan Siergiejewicz 586
Jeden wiersz S. został umieszczony w liberalnym almanachu "Litieraturnaja Moskwa" (1956.2). Następne tomiki poezji - Trawa pod śniegom 1958 (Trawa pod śniegiem) i Na sołniecznoj storonie 1961 (Po słonecznej stronie) przyniosły mu szeroki rozgłos i sławę poety, unikającego publicystyki, która po 1965 dzięki publikacjom nowych wierszy ugruntowała się jeszcze bardziej. Ponadto S. tłumaczy utwory poetów gruzińskich. Po raz pierwszy uczestniczył w zjeździe pisarzy ZSRR w 1971. W 1975 wszedł do zarządu ZP RFSRR, a w 1980 również do ZSRR. W 1983 został laureatem nagrody państwowej ZSRR. Mieszka w Moskwie. S. należy do najstarszych przedstawicieli generacji, która nie brała udziału w walkach frontowych, toteż temat wojny w jego twórczości zajmuje niewiele miejsca. Uważany jest za "tradycjonalistę" , za piewcę duszy, głęboko przemyślanych sytuacji, które pieczołowicie utrwala ratując przed zapomnieniem i nadając im wymiar uniwersalny. W dorobku poetyckim S. nie ma wierszy na aktualne tematy polityczne. Umiar i prostota środków wyrazu, przywiązanie do tradycji i duża zwartość wiersza, nasyconego metaforyką, świadczą o jego celowym unikaniu publicystycznego patosu. Pisze S. o nietrwałości istnienia, o niebezpieczeństwach pozornie stabilnego świata. Zachwyca się jesienią, śniegiem, pastelowymi pejzażami, miastem i dobitnie utrwala je w swoich zewnętrznie prostych, lecz wielowarstwowych wierszach.
KLE,LES. Dz.: Utro w puti, 1953; Trawa pod śniegom, 1958;
Na sołniecznoj storonie, 1961; Smiena dniej, 1965;
Raznyje gody, 1966; Izbrannaja linka, 1967; Śnieg w sientiabrie, 1968; Stichotworienija, 1970; Cze-twiert' wieka, 1975; Gorodskije stichi, 1976; Pozd-nieje utro, 1977; Spasibo, muzyka, 1978; Siużet 1980; Dolina, 1981; Stichotworienija, 1983; Stichotworienija, poemy, 1987. Izbr. prolzw. w 2-ch tt., 1981.
Lit.: E. Jewtuszenko, LG 1955.25.1, 1965.28.12;
L. Anninskij, Moł. Gw. 1964.2; A. Michajłow, Znamia 1968.9 (przedruk Lit. i Sowr. 1969.9)
i DN 1975.12; J. Aichenwald, NM 1969.5; O. Michajłow, DN 1969.6; I. Wołgin, LG 1971.9.6; P. Koszel, LO 1978.4; D. Czernis, Wopr. lit. 1979.9, NM 1985.2; K. Wanszenkin, LG 1988.20.4.
SOKOŁOW-MIKITOW Iwan Siergiejewicz,
30.(18.)5.1892 Osieki (gub. kałuska) -20.2.1975 Moskwa, prozaik. Jego ojciec był zarządcą u handlarza drewnem. S.-M. wychowywał się na Smoleńszczyźnie. W 1910 podjął studia rolnicze w Petersburgu, ale w 1911 przerwał je i został dziennikarzem w Rewlu. W 1912-14 był marynarzem floty handlowej, dzięki czemu poznał wiele miast portowych Europy i Afryki. Brał udział w I wojnie światowej jako sanitariusz i lotnik. Po przewrocie bolszewickim w 1920 na Krymie znów powrócił do marynarki. W 1921/22 przebywał w Berlinie, gdzie wydał pierwszy, złożony z 8 opowiadań tomik prozy pt. Kuzowok 1922 (Kobiałeczka) i inne nieduże pozycje książkowe. W sierpniu 1922 powrócił z emigracji (por. Ogoniok 1990.24, s. 14) i do 1930 mieszkał na Smoleńszczyźnie, systematycznie zamieszczając w periodykach swoje opowiadania, które w 1929 złożyły się na 3-tomową edycję jego dzieł wybranych. W latach 30. i w drugiej połowie lat 40. brał udział w ekspedycjach naukowych do oddalonych rejonów Azji Środkowej i Północy, co znalazło odbicie w jego utworach. W 1954-67 S.-M. był delegowany na zjazdy pisarzy ZSRR i RFSRR, ale żył na uboczu, stroniąc od ludzi i świata zarówno w Leningradzie, gdzie przebywał od 1933, jak i w swym drewnianym domu w Karacza-rowie. S.-M. cieszy się uznaniem jako pisarz, znawca i miłośnik przyrody oraz jako człowiek niezwykle uczciwy. Duży wpływ na jego twórczość wywarł I. Bunin, wiele też miał wspólnego z M. Priszwinem i K. Pau-stowskim, którzy podobnie jak on byli myśliwymi i wnikliwymi obserwatorami życia przyrody, jej lasów, łąk i wód. Reportaże o wyprawach do Azji Środkowej pozwalają mówić o pewnych analogiach między nim a W. Arsienjewem. Proza S.-M. odznacza się

587
SOŁOGUB Fiodor
wyrazistością i konkretnością świata przedstawionego, szczególnie wówczas, gdy opiera się na jego własnych doświadczeniach. Zdarzenia i fakty zasłyszane, nie znane z autopsji, są mniej sugestywne i obrazowe. Zarzucano mu w krytyce brak bardziej otwartych deklaracji natury ideologicznej. Uwagi te nie zagłuszały jednak dominującego, stale życzliwego tonu wypowiedzi, brzmiącego m.in. w opiniach J. Trifonowa, A. Twardowskie-go, Wikt. Niekrasowa i wielu innych pisarzy. W podręcznikach historii literatury rosyjskiej S.-M. poświęcano niewiele uwagi.
EmR, Fo, KLE, LES, RSPP4, Wy75, Wy82. Dz.: Kuzowok, 1922; Czizykowa ławra, 1927; Na rieczkie Niewiestnice, 1928; Lenkorań, 1934;Letiat lebiedi, 1936; Rasskazy ochotnika, 1946; Białe brzegi. Warszawa 1950; Ocalenie okrętu, tamże 1950; Błękitne dni, tamże 1951; Na ciepłej ziemi, tamże 1951; Przez góry i lasy, tamże 1951; Ojczyzna, tamże 1954; Opowieści i opowiadania, tamże 1954; Na tiopłoj ziemie, 1954; Zwuki wiesny, 1962;
U swietłych istokow, 1969; Zwuki ziemli, 1972;
Poswiaszczenije, 1982. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1929; Socz. w 2-ch tt., 1959; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1965-66; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1985-87.
Lit.: A. Twardowskij, w: S.-M., Socz., 1959; Wikt. Niekrasow, NM 1962.5, NRS 1982.28.3; P. Dudo-czkin, Ruś. Lit. 1972.3, Niewa 1983.2; J. Trifonow, NM 1972.4; M. Smirnow, 1974; W. Łazariew, Nasz. Sowr. 1976.1; W. Łakszyn, Oktiabr' 1981.7;
W. Smirnow, 1983; Tworczestwo I. S. S.-M., 1983;
Wospominanija ob I. S. S.-M., 1984; G. Goryszyn, Nasz. Sowr. 1985.8.
SOŁOGUB Fiodor (właśc. Fiodor Kuźmicz Tietiernikow) 1.3.(17.2)1863 Petersburg -5.12.1927 Leningrad, poeta i prozaik. Syn krawca. W 1882 ukończył seminarium nauczycielskie i do 1907 pracował jako nauczyciel matematyki (do 1892 na prowincji). Swoje wiersze, będące typowym przejawem rosyjskiego "* symbolizmu, ogłaszał od 1884, Od 1886 publikował również utwory proza-torskie, z których największy rozgłos przyniosła mu powieść Miełkij bies 1907 (Mały bies, 1973). Za najważniejszy swój utwór uważał trylogię Nawji czary (Śmiertelne czary), ogłaszaną od 1907, która w wersji zmienionej ukazała się pt. Tworimaja legienda 1914 (Tworzona legenda). W 1909 rozpoczęto 12-tomową edycję dzieł S., w 1913 zaczęła wychodzić nowa, 20-tomowa. Po przewrocie bolszewickim jego możliwości pracy twórczej i szansę uzyskania rozgłosu wśród czytelników poważnie zmalały. W 1921 zwracał się z prośbą do Lenina o zezwolenie na wyjazd za granicę. Odmowna decyzja władz sowieckich była przyczyną samobójstwa jego żony. Do 1923 wydał jeszcze 8 zbiorków wierszy, później utrzymywał się z przekładów. Ze spuścizny literackiej S. wydano w ZSRR bardzo niewiele. W 1933 i 1958 wznowiono jego powieść Miełkij bies, a w 1939 i 1975 wydano dwa zbiorki poezji w serii Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety). "* Pieriestrojka poczynając od 1987 umożliwiła szersze włączenie jego twórczości do historii literatury rosyjskiej. S. jest jednym z wybitniejszych symbolistów rosyjskich. Wyznawał skrajny pesymizm i sceptycyzm. W swej nasyconej melancholią liryce, w której pierwiastki fantastyczno-demoniczne łączył z motywem ucieczki na łono pięknej przyrody, złemu rzeczywistemu światu stale przeciwstawiał fantazję i marzenie. Dominującym motywem jego wierszy jest śmierć, przybierająca różne, często budzące zgrozę oblicza. Apologia śmierci, a niekiedy pochwała jej "słodyczy" w kontekście całej twórczości S. wydaje się jego maską ochronną przed strachem o własne życie, który niekiedy musiał pokonywać w czasie widzeń sennych swojej żony. Odosobnione miejsce w jego twórczości zajmują wiersze patriotyczne z czasów rosyjsko-japońskiej i I wojny światowej. Język poezji S. odznacza się prostotą i klarownością, fascynuje swoją melo-dyjnością. W 1921 I. Erenburg przyrównywał siłę oddziaływania tej poezji na odbiorcę do narkotyków. W powieści Miełkij bies przedstawił S. historię pewnego nauczyciela i jej haniebny kres na tle życia głuchej rosyjskiej prowincji lat 80. Postać bohatera, człowieka zdemoralizowanego, pozbawionego

SOŁOUCHIN Władimir Aleksiejewicz
588
wartości duchowych i opętanego pragnieniem sukcesu za wszelką cenę, stała się symbolem wszelkiego zła utajonego w ludziach. Napełniona znakomicie wychwyconymi szczegółami życia prowincji i mistrzowsko skonstruowana powieść S. sugestywnie odtwarza atmosferę martwoty duchowej rosyjskiej powszedniości końca XIX wieku. W swym głównym utworze, podsumowującym jego symbolistyczne poszukiwania formalne i filozoficzne, S. swoiście przemieszał elementy realne z nierealnymi, tworząc "solipsystyczny" obraz rzeczywistości, w którym oprócz mistyczno-symbolistycznych marzeń i wizji zawarł konkretne, satyryczne docinki pod adresem ówczesnego społeczeństwa. Tematyka opowiadań S. z lat 1894-1921, których według obliczeń F. Leitnera napisał w tym czasie 100, dotyczy wątków demonicznych i satanistycznych, śmierci, seksu, a nawet motywów biblijnych. "Styl prozy S. jest całkowicie bezpretensjonalny i chłodny, niekiedy świadomie ironicznie naiwny. O zjawiskach najbardziej okropnych i absurdalnych opowiada w spokojnym, aforystycznym tonie" (Holthusen). Pisał również sztuki symbolistyczne, w których akcentując motyw maski i marionetki, nadawał swej wizji świata wyraz teatralny, poddając w wątpliwość wszelkie przejawy rzeczywistości realnej.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka85, Ka91, H, KLE, LES, Ni, RN, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichl, 1896; Tleni, 1896; Tiazofyje sny, 1896;
Żalo smierti, 1904; Rodinie, 1906; Mielkij bies, 1907 (reprint z wyd. 1933, Kiemierowo 1958, Letch-worth 1966); Pobieda smierti, 1907; Płomienny] krug, 1908; Tworlmaja legienda, t. 1-3, 1914 (w:
Sobr. socz., 1913-14 t. 18-20, reprint Miinchen 1972); Fimiamy, 1921 (reprint Letchworth 1972);
Niebo goluboje, 1921 (przedruk Letchworth 1972);
Sobomyj blagowiest, 1921; Czarodiejnaja czasza, 1922 (przedruk Letchworth 1970); Kostior dorożny]', 1922; Stichi, 1923; Stichotworienija, 1939; Izbr., Chicago 1965; Stichotworienija, 1975; Żądło śmierci. Wybór opowiadań. Warszawa 1978; Swiet i tleni, Mińsk 1988; Tiazofyje sny, 1990. Sobr. socz.
w 12-ti tt., 1909-12; w 20-ti tt., 1913-14 (ukazały się t. l, 3, 5, 6, 9, 11-20); Sobr. socz. Rasskazy 1894-1908,1.1: Miinchen 1992.
Lit.: A. Błok, Pieriewał 1907.10 (też w: tegoż Sobr. socz., t. 5,1962); A. Czebotariowskaja, O F. S., Kritika, statji i zamietka, SPb. 1911 (reprint Ann Arbor 1983); I. Erenburg, Portriety russkich poetów, 1922; G. Struwe, NŻ 1947.16/17; J. Holthusen, Den Haag 1960; G. Selegen, Diss. Indiana Univ. 1967; E. Bristol, Russian Review 1971;
P. P. Brodsky, Berkeley 1972; C. Hansson, Stock-holm 1975; K. L. Robbins, Washington 1975;
A. Leitner, Miinchen 1976; W. Czerniawskij, Grani 1978.108; S. Rabinowitz, CanSlP 1979.4;
G. Kalbouss, SEEJ 1983.4; J. M. Mills, SEEJ 1984.1; L. Klejman, Ann Arbor 1983; Wikt. Jero-fiejew, Wopr. Lit. 1985.2; K. Kulesov, RLJ 1986.135; O. Michajłow, w: F. S., Swiet i Heni, Mińsk 1988.
SOŁOUCHIN Wladimir Aleksiejewicz, 14.
6.1924 Alepino (obw. włodzimierski), poeta i prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W czasie II wojny światowej był żołnierzem oddziałów specjalnych, przeznaczonych do ochrony Kremla. Wiersze zaczął ogłaszać w druku od 1946. W 1946-51 studiował w IŁ, a w 1952 wstąpił do partii. Pierwszy zbiorek wierszy S. Dożd' w stiepi 1953 (Deszcz w stepie) został przyjęty życzliwie. Podkreślano zwłaszcza "subtelne piękno jego obrazów" (Szczegłow). Od 1951 pisał reportaże o podróżach po ZSRR i wyjazdach zagranicznych dla tygodnika "Ogoniok". Utworem Władimirskije prosiołki 1957 (Wło-dzimierskie drogi polne) rozpoczął swoją prozę liryczną, współczesną, a jednocześnie świadomie i mocno osadzoną w tradycji, która przyniosła mu duży rozgłos. Tę formę narracji lirycznej rozwinął następnie w powieści autobiograficznej Maf-maczecha 1964 (Podbiał). Na początku lat 60. zainteresował się ikonami rosyjskimi, apelował o troskliwy do nich stosunek i ochronę, stał się ich znawcą, zbieraczem i specjalistą z zakresu techniki malowania. Poświęcone tym sprawom jego książki Pisma iż Russkogo muzieja 1966

589
SOŁOUCHIN Władimir Aleksiejewicz
(Spotkania z ikonami, 1975) i Czornyje doski 1969 (Czarne deski, 1975) wywołały szeroki oddźwięk i krytyczne uwagi. W 1958 S. uczestniczył w nagonce na B. Pasternaka. W 1958-75 należał do zarządu ZP RFSRR, a od 1959 również do ZP ZSRR. W 1964-81 był członkiem koi. red. miesięcznika "Moło-daja Gwardija", w 1979 został laureatem nagrody państwowej RFSRR. Mieszka w Moskwie. S. jest zwolennikiem rosyjskiej przeszłości, któremu szczególnie bliskie są religijne tradycje chłopskie. Jego liryka zmierzała coraz bardziej w kierunku prozy. Unikał w niej rymów i metrum, ograniczając się do paralelizmów składniowych oraz powtórzeń odrębnych słów i części zdania. Proza S., należąca do tzw. nurtu wiejskiego, swoją asocjacyjną strukturą, częstą wtórnością zdarzeń wobec planu refleksyjno-filozoficznego przypomina utwory K. Paustowskiego, o którego twórczości wypowiada się z głębokim uznaniem. Łączy w niej fakty realne z nastrojowością liryki pejzażowej, pierwiastki autentycznie chłopskie, znane z autopsji, z refleksjami na temat sztuki i religii, zachwyt nad ojczyzną i jej tradycjami kulturalnymi z krytyką współczesności. Fabułę opowieści S. Kapią rosy 1960 (Kropla rosy, 1962) stanowi historia jego rodzimej wsi i jej mieszkańców. Własne doświadczenia życiowe określają również problematykę jego powieści Mat'-maczecha, w której zamiast typowej dla niego formy opowiadania pierwszo-osobowego wykorzystał narrację trzeciooso-bową. Pisma iż Russkogo muzieja i Czornyje doski obok uwag na temat historii sztuki zawierają refleksje nad chrześcijaństwem i jego pozytywną rolą w kulturze Rosji. W książce Olepinskije prudy 1973 (Stawy wsi Olepino) w tonie humorystycznym ujął opisy podróży po kraju i państwach zagranicznych. Włączył do niej także reportaż liryczny pt. Trawa (Zielsko, 1978), w którym opierając się na informacjach z dziedziny botaniki, a także na własnych obserwacjach nad przyrodą i osobistych doświadczeniach sformułował trzeźwe, aktualne opinie natury ekonomicznej. W następnym utworze pt. Posie-szczenije Zwanki 1975 (Odwiedzenie Zwan-ki) S. mówi o zniszczonej podczas wojny posiadłości G. Dierźawina, a także przeprowadza analizę treści religijnych jego ody "Bóg" (Bóg). Nieco odosobnione miejsce w twórczości S. zajmuje reportaż Prigowor 1975 (Wyrok), w którym podejmuje odwieczny temat walki człowieka ze śmiercią. W artykule Wńemia sobirat' kamieszki 1980 (Czas zbierać kamienie) z dużym ubolewaniem pisze o zniszczonym za czasów władzy sowieckiej słynnym klasztorze Optina Pustyń. W opowieści Śmiech za lewym pieczom 1988 (Śmiech po lewej stronie), której pierwsze wydanie ukazało się za granicą, opisał przestępstwa bolszewików po przejęciu władzy przeciwko rosyjskiemu chłopstwu. Ukazał też negatywne skutki procesu naukowo-technicz-nego i zaapelował o moralne i religijne samodoskonalenie człowieka.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ki, KLE, KLFG, LES, RSPP7,
Wy75, Wy82.
Dz.: Doźd' w stiepi, 1953; Wladimirskije prosiołki, 1958; Kapią rosy, 1960; Imiejuszczij w rakach cwiety, 1962; Swidanije w Wiaznikach, 1964; S liri-czeskich pozicyj, 1965; Mat-maczecha, 1966; Pisma iż Russkogo muzieja, Moł. Gw. 1966.9-10, wyd. oddz. (skrócone) Moskwa 1967, FfM 1968;
Czornyje doski, Moskwa 1969.1; Olepinskije prudy, 1973; Posieszczenije Zwanki, Moskwa 1975.7; Prigowor, Moskwa 1975.1; Kamieszki na ladom, 1977 i NM 1986.8; Wrlemia sobirat' kamieszki, 1980;
Kołokoł. Pierwoje poruczenije. Grani 1980.118;
Stichotworienija, 1982; Śmiech za lewym pieczom, FfM 1988, Moskwa 1989; Czitaja Lenina, FfM 1989; Wozwraszczenije k naczału, Moskwa 1990. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1974; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1983-84.
Lit.: M. Szczegłow, LG 1954.16.10; I. Sokołow-Mikitow, NM 1959.1; J. Burtin, NM 1960.7;
L. Lubimow, Nasz Sowr. 1969.9; E. Morozowa, G. Cwietow, Ruś. Riecz 1975.2; N. Kosaczowa, RLJ 1981.121-122; S. Rybak, DN 1981.3;
W. Diemientjew, Moskwa 1984.5; A. Woznie-sienskij, LG 1984.13.6; P. Uijaszow, LR

SOŁOWJOW Leonid Wasiljewicz
590
1984.15.6; A. Gieorgijewskij, Oktiabr' 1984.10;
M. Grossen, Grani 1984.130; A. Owczarienko, NM 1985.7; M. Nazarow, RM 1988.1.7; E. Panfi-łowa, LR 1989.23.6; W. Kasack, NZZ 1989.9.1, Posiew 1989.4.
SOŁOWJOW Leonid Wasiljewicz, 19.(6.) 8.1906 Trypolis - 9.4.1962 Leningrad, prozaik. Syn dyplomaty. W 1909 powrócił z rodzicami do Rosji i do 1920 mieszkał w gub. samarkandzkiej. Potem pozostał w Azji Środkowej do 1931 pracując m.in. jako nauczyciel języka rosyjskiego i dziennikarz. W 1924-25 zajmował się zbieraniem folkloru w Kotlinie Fergańskiej, w 1932 ukończył wydział reżyserski w instytucie sztuki filmowej. W 1932-35 opublikował 5 książek i pozycji broszurowych. Szczególnym zainteresowaniem wśród nich cieszyła się opowieść Wozmutitiel spokojstwija 1940 (Mąciwoda, 1949), oparta na motywach środkowoazja-tyckich podań ludowych o Hodży Nasred-dinie. W czasie II wojny światowej był S. korespondentem w marynarce wojennej. Jego opowieść Iwan Nikulin-russkij matros 1943 (Iwan Nikulin, marynarz rosyjski) była wielokrotnie wznawiana. W 1946-54 przebywał w łagrze albo na zesłaniu. Potem mieszkał w Leningradzie, gdzie po dwóch latach pobytu ogłosił dalszą część dziejów Hodży Na-sreddina Oczarowannyj princ (Zaczarowany książę, 1960), którą później połączył z poprzednią wspólnym tytułem Powiesi' o Chodzę Nasreddinie 1956 (Przygody Hodży Na-sreddina, 1958). Na motywach obu części utworu już w 1945 oparł dwa scenariusze filmowe. Pośmiertnie zostały wydane fragmenty jego wspomnień pt. Iz "Knigi junosti" 1963 (Z księgi młodości, 1965), poświęcone życiu w Azji Środkowej. Swoją pozycję w literaturze rosyjskiej zawdzięcza S. książce o na poły legendarnym mędrcu tureckim, Hodży Nasreddinie z XIII wieku, osnutej na około 300 zabawnych facecjach z jego życia, które przetrwały do naszych czasów. W postaci głównego bohatera zachował tradycyjne cechy szachraja i człowieka szlachetnego, występującego w obronie uciśnionych, a także mędrca i miłośnika przygód. W drugiej części utworu pierwiastek fantastyczno-zabawo-wy uległ pewnemu osłabieniu, ale styl dowolnie zaadaptowanych przez S. epizodów z życia bohatera nie utracił właściwej literaturze Wschodu obrazowości i efektownej wyrazistości.
Ka91, KLE, RSPP4. Dz.: Koczewje, 1932; Wysokoje dawlenije, 1938;
Wozmutitiel spokojstwija, 1940; Iwan Nikulin-russkij matros, 1943; Chodzą Nasrieddin (dwa scenariusze literackie), 1945; Powiesi' o Chodzę Na-srieddinie (Wozmutitiel spokojstwija. Oczarowannyj princ), 1956, 1980; Siewastopolskij kamień, 1959; Iz "Knigi junosti", 1963. Izbr. w 3-ch U., 1964.
Lit.: J. Karasiow, Moskwa 1957.4; L. Anninskij, DN 1958.1; E. Sotowjowa, Niewa 1964.2; D. Moł-dawskij, w: tegoż Towariszcz śmiech, 1981.
SOŁOWJOW Władimir Aleksandrowicz, 8.
4.(26.3.)1907 Sumy (gub. charkowska) -30.1.1978 Moskwa, dramaturg. Debiutował jako poeta liryczny, ale po napisaniu sztuk My ołonieckije 1932 (My z Ołoniecka) oraz Licznajażyzń 1934 (Życie osobiste), w której podjął współczesną problematykę społeczną, zajął się wyłącznie dramaturgią. W sztuce Czużoj 1938 (Obcy) poruszył aktualny wówczas temat sabotażu w dziedzinie przemysłu. Rozgłos zdobył głównie dzięki sztuce Fieldmarszal Kutuzow 1940 (Feldmarszałek Kutuzow), wydanej po raz pierwszy pt. 1812 god (Rok 1812) w 1939, a następnie poważnie przerobionej. Zgodnie z duchem panującej propagandy w sposób mocno uproszczony, ahistoryczny przedstawił w niej patriotyzm rosyjskiego ludu, z którego uczynił siłę motoryczną ówczesnych zdarzeń. Sztuka ta została wyróżniona nagrodą Stalinowską II st. za 1935-41. Identyczną nagrodę otrzymał w 1945 za dramat Wielikij gosudar' 1944 (Wielki władca), w której zgodnie z ówczesną linią partii przewartościował postać Iwana Groźnego, a jego drastyczne pociągnięcia w stosunku do podwładnych wytłumaczył

591 SOŁŻENICYN Aleksandr Isajewicz
wyższymi racjami państwowymi. Sztuka była typowym przykładem propagandy kultu Stalina w literaturze. W jej poprawionej wersji z 1955, dopasowanej do aktualnej sytuacji społeczno-politycznej, główny bohater przyznaje się do przelania krwi niewinnych ludzi. S. pisał także sztuki na temat minionej wojny. Są to: Doroga pobiedy 1946 (Droga zwycięstwa) i Opasnaja profiessija 1958 (Niebezpieczny zawód), w której ukazał pełne ryzyka życie i działalność sowieckiego podziemia podczas okupacji niemieckiej. Do spraw współczesnych nawiązał S. w satyrze Mior-twyj kapitał (Chamieleon) 1956 (Martwy kapitał. Kameleon) oraz w scenariuszu o tematyce antyreligijnej pt. Malenkoje kolesiko istorii 1963 (Małe kółeczko historii). Sztukę Gibiel poeta 1961 (Śmierć poety) poświęcił A. Puszkinowi, a "komedię heroiczną" Die-nis Dawydow 1963, na materiale której w 1957 osnuł libretto operowe, bohaterskiemu husarzowi i poecie z tamtych czasów. Swoje utwory S. pisał białym wierszem. Ujawnił się w nich jako autor rutynowany, lecz płytki. W życiu literacko-politycznym swojej epoki S. nie odgrywał żadnej roli. Mieszkał w Moskwie. Ki,KLE,TE.
Dz.: Licznaja żyzń, Krasnaja Nów' 1934.8; 7572 god, NM 1939.10/11; Fieldmarszał Kutuzow, 1940;
Wielikij gosudar'', 1945; Pjesy, 1948,1950; Istoricze-skije dramy, 1956, 1960; Chamieleony, 1957; Malenkoje kolesiko istorii, Iskusstwo Kino 1963.8;
Wielikij gosudar'. Car' Jurij. Puszkin, 1972; Wiek
nyniesznij i wiek minuwszyj, 1975 • Izbr. w 2-ch tt.,
1982.
Lit: B. Miejłach, LG 1961.29.8; O. Dziubinskaja,
Tieatr 1963.11; J. Ajchenwald, tamże 1968.8;
T. Stieblecowa, 1980; K. Zaporoszczenko, Sowr. Dram. 1989.4.
SOŁŻENICYN Aleksandr Isajewicz, 11.12. 1918 Kisłowodsk, prozaik. Ukończył wydział fizyczno-matematyczny uniwersytetu w Rostowie nad Donem. Równocześnie zaocznie studiował w MIFLI. W 1941 został powołany do wojska. W 1945, kiedy został aresztowany, był oficerem, dowódcą baterii. Do 1953 odbywał wyrok w obozach pracy i więzieniu specjalnym pod Moskwą, następnie do 1956 w łagrze i na zesłaniu w Azji Środkowej. W tym czasie rozpoczął działalność literacką. W 1956 został zrehabilitowany, pracował jako nauczyciel w Riazaniu. W 1962 z wyraźnym poparciem Chruszczowa na łamach redagowanego przez A. Twardowskiego miesięcznika "Nowyj Mir" ukazała się jego opowieść Odin dien Iwana Dienisowicza (Jeden dzień Iwana Denisowicza, 1963, 1989). Utwór ten, w którym po raz pierwszy znalazła jaskrawe odbicie rzeczywistość sowieckich przymusowych obozów pracy, należał do najwybitniejszych osiągnięć literatury rosyjskiej okresu powojennego. W 1963 również w czasopiśmie "Nowyj Mir" S. zamieścił 3 opowiadania. W 1964 został wytypowany do nagrody Leninowskiej, której jednak nie otrzymał na skutek zmiany ówczesnego kursu politycznego. Swoje utwory mógł publikować tylko do 1966. Międzynarodową sensację wywołał jego list otwarty z maja 1967, skierowany do delegatów IV zjazdu pisarzy ZSRR, w którym zaprotestował przeciwko ** cenzurze, wyrządzającej literaturze ogromne szkody i prześladowaniom policyjnym, dotyczącym również jego osoby. Dwie, napisane między 1955 a 1967 powieści S. Rakowy] korpus 1968 (Oddział chorych na raka, Paryż 1983) i W krugie pierwom 1968 (Krąg pierwszy, Paryż 1972), oparte na jego własnych doświadczeniach obozowych i krążące początkowo w obiegu "" Samizdatu, po raz pierwszy zostały wydane na Zachodzie i przyniosły mu rozgłos światowy. Mniejszym zainteresowaniem cieszyły się dwie (spośród czterech napisanych w 1951-60) jego sztuki Swiecza na wietru 1968 (Świeca na wietrze, późniejszy tytuł Swiet, kotoryj w tie-bie. Światło, które jest w tobie) i Oleń i sza-łaszowka 1968 (Frajer i ladacznica, później pt. Riespublika truda. Republika pracy). Nieugięta postawa S. wobec rygorów i kompromisów ówczesnego życia literackiego spo-

SOŁŻENICYN Aleksandr Isajewicz
592
wodowała wykluczenie go z ZP 5.11.1969. W 1970 otrzymał literacką Nagrodę Nobla, której nie mógł odebrać osobiście w obawie przed zamknięciem drogi powrotnej do kraju. Kampania w ZSRR przeciwko S. dosięgła wówczas zenitu. W następnym roku wyraził zgodę na publikację w Paryżu powieści Awgust czetymadcatogo 1971 (Sierpień roku 1914) - pierwszego tomu swojej epopei Krasnoje koleso (Czerwone koło), która zgodnie z zamierzeniem autora miała się składać z dwudziestu "węzłów" fabularnych, obejmujących okres od wybuchu I wojny światowej do roku 1922. Po odnalezieniu przez KGB skrytki jednej z redakcji jego książki Archipiełag GUŁag 1973-1975 (Archipelag GUŁag, Paryż 1974-77, Warszawa 1990), w której w formie dokumentalno-li-terackiej przedstawił historię represji w ZSRR w latach 1918-56, S. przyspieszył decyzję jej publikacji w Paryżu. W lutym 1974 został aresztowany i przymusowo deportowany z ZSRR. Wraz z rodziną osiedlił się w Zurychu. Przebywając za granicą opublikował wiele utworów napisanych wcześniej, m.in. Pismo wożdiam Sowietskogo Sojuza 1974 (List do przywódców ZSRR), w którym zawarł przestrogi i rady związane z przyszłością Rosji oraz książkę wspomnień pt. Bodalsia tielonok s dubom 1975 (Łbem o ścianę, 1981), naświetlającą sytuację poli-tyczno-literacką w ZSRR w latach 1961-74. Jako oddzielną książkę wydał też 11 rozdziałów epopei Krasnoje koleso pt. Lenin w Ciu-richie 1975 (Lenin w Zurychu, Kraków 1983). W sierpniu 1976 przesiedlił się do USA. Mieszkał w miejscowości Cavendish w stanie Vermont. Tam przeredagował na nowo wszystkie swoje wcześniejsze utwory i po przestudiowaniu niezbędnych materiałów historycznych kontynuował pracę nad 10-tomową epopeją Krasnoje koleso, którą ukończył w 1991. Ukształtował ją z czterech "węzłów". Pierwszy z nich pt. Awgust czetyr-nadcatogo 1983, poszerzony i zmodyfikowany, składa się z dwóch tomów, podobnie jak drugi, zatytułowany Oktiabr' szestnadcatogo
1984 (Październik roku 1916). "Węzeł" trzeci - Mart siemnadcatogo 1986-88 (Marzec roku 1917) obejmuje cztery, a ostatni -Apriel siemnadcatogo 1991 (Kwiecień roku 1917) dwa tomy, w których ukazał koniec monarchii w Rosji, rewolucję lutową oraz zapowiedział nieuchronność przejęcia władzy przez bolszewików. Pochłonięty pracą literacką S. niekiedy zabierał głos w sprawie międzynarodowej sytuacji politycznej. ** Pieriestrojka przyczyniła się do uchylenia w lipcu 1989 decyzji o jego wykluczeniu z ZP i umożliwiła nieograniczoną publikację utworów pisarza w ojczystym kraju. W 1990 została unieważniona uchwała z 1974 pozbawiająca go obywatelstwa sowieckiego. Prokuratura ZSRR 17.9.1991 poinformowała o kardynalnych błędach, popełnionych w sprawie S. i przeprosiła za nie pisarza (Iz-wiestija 18.9.1991). Po utracie władzy przez KPZR w wyniku nieudanego puczu w 1991 S. powziął zamiar powrotu do Rosji (por. Die Welt 16.9.1991), który nastąpił w końcu maja 1994. S., co początkowo potwierdzała również oficjalna prasa sowiecka, należy do najwybitniejszych prozaików rosyjskich. Czując się w obowiązku mówić ludziom tylko prawdę, w trzech pierwszych swoich dużych utworach prozatorskich ukazał życie w czasach stalinowskich, a zwłaszcza powszednią egzystencję przymusowych obozów pracy i więzień specjalnych. Zgodnie z tak rozumianą rolą względem czytelnika w powieści Awgust czetymadcatogo przedstawił klęskę armii carskiej pod Tannenbergiem w czasie I wojny światowej, a w sztuce Swiet, kotoryj w tiebie przestrzegł opinię światową przed zagrożeniem ze strony osiągnięć współczesnej cywilizacji dla duchowej sfery życia człowieka. Archipiełag GUŁag S. daje najpełniejszy obraz represji i najróżnorod-niej szych form przemocy (obozy, procesy, kary administracyjne i inne środki prewencyjne), stosowanych przez cały czas istnienia systemu sowieckiego. Jego warstwę faktograficzną tworzą przytoczone fragmenty dokumentów, osobiste doświadczenia autora

593
SOROKIN Władimir Gieorgijewicz
i wykorzystane przez niego świadectwa innych więźniów. W książce wspomnień Bo-dałsia tielonok s dubom szczegółowo opisuje własne zmagania z panującymi w sowieckim życiu literackim normami i zasadami. Uwzględnia w nim okres od początku swej działalności literackiej do momentu drugiego aresztowania i wydalenia z kraju, nie ogranicza się jednak do spraw wyłącznie osobistych, lecz równocześnie kreśli barwny obraz życia literackiego owych lat. Kompozycja utworów S., w tym również jego sztuk, ma charakter addytywno-epicki. Poszczególne rozdziały i epizody, w których działają liczni bohaterowie, odznaczają się dużą niezależnością od pozostałych. Akcja ogranicza się do niewielkiego wycinka temporalnego (wyjątkowo w powieści Rakowy j korpus trwa kilka tygodni). W utworach, ukazujących czasy stalinowskie, wszelkiego rodzaju ekskursy w przeszłość umożliwiają nakreślenie pełniejszego obrazu epoki. Akcja poszczególnych utworów zawiera pełne napięcia elementy dramatyczne, które zapewniają im jedność artystyczną. Maksymalny obiektywizm obrazu osiąga w nich S. dzięki częstym zmianom punktów widzenia, a także na skutek rezygnacji z komentarzy odautorskich, a w powieści Krasnoje koleso poprzez zastosowanie wielowarstwowej i różnorodnej pod względem językowo-stylistycznym struktury narracji (fikcja, esej historyczny, dokument, relacja impresjonistyczno-liryczna). Duża zwartość wypowiedzi, stosowanie elipsy i konstrukcji językowych, nawiązujących do tradycji staroru-skiej, cechuje jego poezję i publicystykę.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, KaKl, Ki, RN, RR, Wy75, Wy82.
Dz.: (od 1989 liczne przedruki w ZSRR); Odin dień Iwana Dienisowicza, 1963, wyd. popr., Paris 1973 (zawiera też: Matrionin dwór)', Matrionin dwór, NM 1963.1; Zachar-Kalita, NM 1966.1; Rakowy] korpus, FfM 1968, wyd. popr., Paris 1978;
W krugie pierwom, FfM 1968, wyd. popr., Paris 1978; Oleń i szalaszowka, London 1968 i (pt. Ries-publika trucia) Tieatr 1989.12; Swiecza na wietru, Studient, London 1968.11-12 i Grani 1969.71;
Awgust czetymadcatogo, Paris 1971, wyd. uzu-pełn., Paris 1983; Archipielag GUŁag, kn. 1-3, Paris 1973-75; Pismo wozdiam Sowietskogo Soju-za, Paris 1974; Na wozwratie dychanija i soznanija (zawiera też dwa inne eseje), w: Iz-podglyb, Paris 1974; Prusskije noczi, Paris 1974; Bodałsia tielonok s dubom, Paris 1975; Lenin w Ciurlchie, Paris 1975; Krasnoje koleso, Paris 1983-91 (Węzeł l. Awgust czetymadcatogo, wyd. uzupełn. 1983; Węzeł 2. Oktiabr' szestnadcatogo, 1984; Węzeł 3. Mart siemnadcatogo, 1986-88; Węzeł 4. Apriel siem-nadcatogo, 1991); Kak nam obustroit' Rossiju, LG 1990.18.9, RM 1990.21.9. Sobr. socz. w 6-ti tt., FfM 1969/70; Sobr. socz., Paris 1978- (do 1991 ukazało się 20 tomów).
Lit.: G. Lukacs, Neuwied 1970; A. Rothberg, Ithaca 1971; L. Rżewskij, Tworiec ipodwig, FfM 1972; R. Pletniow, wyd. 2: Paris 1973; P. Daix, Paris 1973; H. Bjórkegren, Nuffieid 1973; UberSol-schenizyn, Darmstadt 1973 (zawiera bibliogr.);
J. B. Duniop, Diss. Yale Univ. 1973; V. Carpo-vich, NY 1976; F. Barker, NY 1977; G. Nivat, Paris 1980; M. Szniejerson, FfM 1984; M. Scamell, London 1985; Solzhenitsyn in exile, red. J. B. Dun-lop i in., Stanford 1985; F. Woronow, LR 1989.7.7; A. Niemzier, LO 1990.6; WysyłkaA. Sof-żenicyna. Siekrietnyje dokumienty, RM 1993.30.9/6.10; A. Drawicz, w: Emigracja i Tamiz-dat, Kraków 1993; Akte Solschenizyn: 1965-77, Geheime Dokumente des Politburos und der Kul-turabt. des ZK der KPdSU, des KGB, red. A. Ko-rotkow, Berlin 1994.
SOROKIN Władimir Gieorgijewicz, 7.10. 1955 Bykowo (obw. moskiewski), prozaik i dramaturg. W 1977 ukończył w Moskwie instytut przemysłu naftowego i gazu ziemnego uzyskując tytuł inżyniera. Zarabiał na swoje utrzymanie pracując jako ilustrator książek. Od 1970 zajmował się działalnością literacką, należał do kultury "drugiego obiegu". Pisał utwory wyraźnie przeciwstawione systemowi sowieckiemu, których nie mógł publikować w kraju. W 1985 został zaprezentowany czytelnikom przez S. Gundlacha, D. Prigowa i in. na łamach paryskiego czasopisma "A-Ja", które zamieściło 5 jego opowiadań. Pochodziły prawdopodobnie z nie opublikowanego tomu Pierwyj subbot-

SOSNORA Wiktor Aleksandrowicz
594
nik (Pierwszy czyn społeczny), który powstał w 1979-83. Do 1989 napisał 3 następne zbiorki. Sztuka Russkaja babuszka (Rosyjska babcia), będąca jednym z pięciu jego krótkich dramatów, powstałych w 1987-89, ukazała się 1989 w języku rosyjskim i niemieckim w Niemczech. Napisana w 1983 powieść S. Oczeried' (Kolejka), opublikowana w 1985 w Paryżu, dzięki licznym przekładom stała się najbardziej znanym jego utworem. Kolejna powieść Tridcataja lubow' Mariny (Trzydziesta miłość Maryny), którą napisał w 1984, została wydana tylko w języku francuskim (1987) i niemieckim (1991). W ZSRR utwory prozatorskie S. zaczęły się ukazywać dopiero od 1989 (Rodnik, nr 11). Igor Le-wszyn uważa, że właściwym autorem jego dzieł jest Aleksander Kurnosow. S. mieszka w Moskwie. Twórczość S. wyrasta z protestu przeciwko polityczno-ideologicznemu i moralnemu gnębieniu literatury. Autor nadaje narracji charakter naturalistyczny. W powieści Oczeried' doprowadza ją do absurdu, kształtując w postaci strzępów wypowiedzi anonimowych rozmówców. Podobnie prowadzi narrację w utworze Normale Briefe (Zwykłe listy), w którym unika jakichkolwiek komentarzy, poprzestając na przedstawieniu bohaterów wyłącznie za pomocą mo-nologów-listów. Identyczne efekty osiąga w sztuce Babuszka, napisanej w formie mo-nologów-wspomnień z okresu minionej wojny. S. lubi szokować czytelnika nieoczekiwanymi chwytami, nagłą zmianę stylu i treści wypowiedzi. W sztuce Babuszka stosuje banalne, brukowe rymowanki, często również wykazuje chorobliwą skłonność do ukazywania obszarów wzbudzających wstręt. W centrum powieści Tridcataja lubow' Mariny umieszcza lesbijkę, w swych opowiadaniach podejmuje temat homoseksualizmu. Świadomie prowokująca i ciekawa pod względem stylistycznym twórczość S. jest pozbawiona światła duchowego.
Ka91.
Dz.: Oczeried', Paris 1985; 5 opowiadań: A-Ja, Pa-
ris 1985.1; Tridcataja lubow' Mariny (w jeż.
franc.), Paris 1987; Normale Briefe (w jeż. niem.), Schreibheft 1987.29; Babuszka, (w jeż. roś. i niem.), w: Gruppa, Stuttgart 1989; Pelmeni (w jeż. niem.), w: Fehier des Todes, FfM 1990. Lit.: A. M., S. Gundlach, D. Prigow, A-Ja 1985.1;
G. Hirt, S. Wonders, Schreibheft 1987.29, s. 203;
D. Prigow, w: Gruppa, Stuttgart 1989; K. Holm, FAZ 1990.11.9 i 22.12; J. Lewszyn, Nowoje LO 1993.2.
SOSNORA Wiktor Aleksandrowicz, 28.4. 1936 Ałupka na Krymie, poeta. Na początku II wojny światowej przebywał w oblężonym Leningradzie, później nad Kubaniem, przez jakiś czas w partyzantce. Szkołę ukończył we Lwowie. W 1955-58 odbywał służbę wojskową. W 1958-63 pracował jako ślusarz w le-ningradzkiej fabryce maszyn, równocześnie zaocznie studiował filologię. W 1958 talent poetycki S. odkrył N. Asiejew, który napisał przedmowę do pierwszego zbiorku jego poezji pt. Janwarskij liwień (Styczniowa ulewa), wydanego w 1962. S. poświęcił Asiejewowi następny tomik wierszy pt. Tńptich 1965 (Tryptyk), który został wysoko oceniony przez B. Słuckiego. W 1967 S. poparł list otwarty A. Sołżenicyna potępiający cenzurę. Opinie o twórczości S. były całkowicie sprzeczne z powodów politycznych. Zarzucano mu osobliwy, dobroduszno-ironiczny stosunek do wczesnego okresu historii państwa rosyjskiego oraz absurdalność w wierszach o współczesności. W następnych zbiorkach - Wsadniki 1969 (Jeźdźcy), Aist 1972 (Bocian), Stichotworienija 1977 (Wiersze) i Kri-stałł 1977 (Kryształ) uwzględnił również wcześniejsze wiersze. W 1987 oznajmił:
"Trzy czwarte tego, co napisałem, nie zostało opublikowane" (Smiena 19.7). Tom opowiadań pt. Letuczij gołłandiec (Latający Holender), zawierający utwory z lat 1965-73, wydał we Frankfurcie nad Menem w 1979. Nigdy nie był delegowany na zjazdy pisarzy. Mieszka w Petersburgu. W liryce S. szczególnie wyróżniają się wiersze, oparte na motywach latopisów, "Słowa o wyprawie Igora" i bylin cyklu kijowskiego, obejmujące prawie

595
SOWIECKA LITERATURA
połowę pierwszego, jedną trzecią drugiego i cały trzeci zbiorek jego poezji. S. nie imituje źródeł pod względem treści i formy. Ukazuje bohaterów bylin w zupełnie nieheroicz-nych okolicznościach, w scenach wesołych lub bitewnych, frywolno-erotycznych, lecz zawsze powszednich, ludzkich. Często wprowadza postacie zapożyczone z literatury zachodnioeuropejskiej, starogreckiej i rosyjskiej. W wierszach poświęconych współczesności ukazuje obrazy świata uprzemysłowionego i przyrody. Ujawnia przy tym umiejętność kojarzenia odległych zjawisk i pojęć na zasadzie ich dźwiękowego współbrzmienia. Charakterystyczną cechą poetyki S. jest gra słów i bogactwo asocjacji dźwiękowych, co świadczy o wpływie W. Chlebnikowa i innych futurystów. "Wśród młodszych poetów sowieckich jest jedynym, tak wrażliwym na dźwięk i w sposób wykwintny posługuje się instrumentacją głoskową" (D. Brown 1978). Często sens jego wierszy jest niełatwy do wydobycia. Niekiedy brak jakiegokolwiek ukierunkowania staje się w nich zasadą, innym razem przez pancerz poetyckiej błazenady przebija się cierpienie. Proza S. ma charakter impresjonistyczno-liryczny i zawiera pierwiastki surrealistyczne.
EmR, FV, HRL, KLE, Wy75, Wy82. Dz.: Janwarskij liwień, 1962; Triptich, 1965; Wsad-niki, 1969; Aist, 1972; Kristałł, 1977; Stichotwo-rienija, 1977; Iz knigi "1973", Echo 1978.3; Letu-czij goHandiec, 1979; Pieśń tunnaja, 1982; Spasi-tielnica otieczestwa, Niewa 1984.12; Wastitieli i sud'by, 1986. Izbr., Ann Arbor 1987.
Lit.: N. Asiejew, Izw. 1962.8.1; W. Zajcew, G. Krasuchin, Oktiabr' 1963.2; W. Portnow, NM 1963.2; B. Słuckij, LG 1965.9.12; A. Prokofjew, LR 1970.10.7; W. Sołowjow, Ju. 1971.2; A. Prij-ma, S. Czuprinin, LO 1973.8; W. Nowikow, A. Pi-kacz, tamże 1979.1; K. Sapgir, RM 1980.31.1;
W. Nowikow, NM 1984.4, LG 1990.4.4.
SOWIECKA LITERATURA (sowietskaja li-tieratura), termin stosowany do określenia utworów, powstałych po przewrocie bolszewickim 1917 roku i mających zgodę "* cenzury na druk. W związku z rozpadem ZSRR w grudniu 1991 używany od 1932 termin s.l. utracił swój sens i stał się pojęciem o znaczeniu historycznym. S.l. miała charakter wielonarodowy: według encyklopedycznego słownika literackiego z 1987 należały do niej utwory napisane w 88 językach (w 1934 w 52), przy czym pod względem liczby wydanych książek, pisarzy i czytelników zdecydowanie dominowała w niej literatura rosyjska. Część literatur, wchodzących w skład s.L, powstało wcześniej niż literatura rosyjska (np. armeńska), prawie połowa literatur narodów ZSRR według stanu z 1987 jeszcze w 1917 nie posiadała własnego języka literackiego. W s.l. polityczne określenie "sowiecka" było pojęciem nadrzędnym wobec literatury jako tworzywa językowego. Instancje polityczne i ideologiczne od samego początku usiłowały podporządkować ją własnym celom, wykorzystując jako instrument wychowania. Wyrazem tego były konkretne zalecenia, określane mianem "zamówienia społecznego". Za najważniejsze składniki s.l. były uważane "* partyjność, ludowość i ** realizm socjalistyczny. Podporządkowanie s.l. ideologii uwarunkowało jej periodyzację według kryteriów politycznych z uwzględnieniem zmian, zachodzących na szczeblach najwyższych władz partyjnych i państwowych. Zupełnie inny charakter miała s.l. za rządów Stalina, Chruszczowa, Breżniewa i Gorbaczowa. Pozwala to zaproponować następującą jej periodyzację:
1917-1932: okres trwający od momentu przewrotu bolszewickiego z charakterystycznymi dla niego próbami stworzenia "literatury proletariackiej", podziałem twórców na krajowych i emigracyjnych (pierwsza fala ** emigracji), coraz bardziej zanikającej różnorodności grup i kierunków, zakończony "" uchwałą partyjną o likwidacji istniejących ugrupowań i powołaniu Związku Pisarzy ZSRR.
1932-1953: okres stalinowski, odznaczający się wzmożeniem ideologicznego i fizycznego nacisku w środowisku pisarskim ("* GUŁag

SOWIECKA LITERATURA
596
i lit.), coraz bardziej postępującym zubożeniem i unifikacją s.l. wskutek wyeliminowania wielu wybitnych autorów i dzieł oraz pojawieniem się kolejnej fali emigracji twórczej w czasie II wojny światowej.
1953-1964: okres chruszczowowski, charakteryzujący się zmienną i częściową liberalizacją, zachodzącą pod znakiem "* odwilży, która doprowadziła do wybiórczej "* rehabilitacji represjonowanych autorów i zakazanych dotąd dzieł.
1964-1985: okres rządów Breżniewa i jego dwóch następców to lata restauracji stalinizmu i stagnacji życia duchowego oraz ponownego podziału literatury rosyjskiej na skutek trzeciej fali emigracji (od 1972).
1985-1991: okres gorbaczowowski, odznaczający się znaczną liberalizacją życia literackiego pod znakiem "" pieriestrojki, głas-nosti (szczerości), pluralizmu i demokratyzacji. Przyniósł rehabilitację autorów prześladowanych i emigracyjnych, umożliwił w szerokiej skali publikację dotąd zakazanych dzieł, zniesienie cenzury, usunięcie terminu "realizm socjalistyczny" ze statutu ZP oraz przyczynił się w dużej mierze do przywrócenia jedności literatury rosyjskiej. Spowodował rozpad ZP w jego dotychczasowej strukturze, najpierw poprzez usamodzielnienie się niektórych republik ZSRR, później na skutek upadku państwa oraz w wyniku otwartej konfrontacji ugrupowań pisarskich. Periodyzacja przyjęta w "Historii literatury sowieckiej", wydanej przez Akademię Nauk ZSRR w 1967 (1917-29, 1929-41, 1941-55, 1956-66) uwzględnia jako etapy przełomowe początek systemu totalitarnego (1929), wybuch II wojny światowej (1941) i XX zjazd KPZR (1956), a więc również czynniki polityczne, oddziałujące na literaturę. Wraz ze zmianą polityki władz państwowych w stosunku do literatury odpowiednio był modyfikowany wykaz autorów i dzieł zaliczanych do s.l. W historii literatury autorstwa L. Timofiejewa z 1951 nie wymienia się twórców zgładzonych w okresie stalinowskim, m.in. I. Babla, O. Mandelsztama
i B. Pilniaka, a także gnębionych i zaszczutych, jak M. Bułhakow, B. Pasternak. Z kolei A. Achmatowa i N. Gumilow byli w niej tylko wzmiankowani i oceniani negatywnie. Najwięcej natomiast miejsca poświęca się "klasykom" s.l. - M. Gorkiemu, W. Majakow-skiemu, N. Ostrowskiemu, A. Sierafimowi-czowi, K. Simonowowi i M. Szołochowowi. W historii literatury sowieckiej z 1979 (pod red. P. Wychodcewa) wymienia się wprawdzie pisarzy wykreślonych z s.l. w 1951, ale A. Achmatowej poświęca się tu mniej miejsca niż D. Biednemu, I. Bablowi mniej aniżeli W. Wiszniewskiemu lub N. Gribaczowo-wi, a M. Bułhakowowi mniej niż N. Pogodi-nowi. Całkowicie pominięto G. Ajgiego, D. Charmsa, J. Dombrowskiego, N. Olejni-kowa, W. Wysockiego oraz emigrantów -A. Galicza, N. Korżawina, Wikt. Niekraso-wa, A. Sołżenicyna i autorów przebywających jeszcze wówczas w ZSRR - W. Aksio-nowa i W. Wojnowicza, którzy przez lata byli uważani za typowych przedstawicieli s.l. Nowe wydanie tego podręcznika z 1987 tylko w nieznacznym stopniu koryguje zafałszowany obraz literatury rosyjskiej. Dopiero pieriestrojka umożliwiła publikację prac krytycznych, domagających się gruntownej rewizji miejsca autorów i ich dzieł w historii literatury rosyjskiej opartych na kryteriach wyłącznie literackich. W zachodnich studiach historycznoliterackich termin s.l. do końca lat 70. często traktowano jako synonim określenia "współczesna literatura rosyjska". W tych pracach do s.l. włączano wielu twórców, którzy w ZSRR nie byli do niej zaliczani lub sami nie traktowali siebie jako jej części składowej. Wymienione wyżej nazwiska pisarzy, czasowo wykluczonych ze Związku Pisarzy, są tego dowodem. W odniesieniu do pojedynczych autorów lub dzieł termin s.l. jest właściwy tylko w ograniczonym zakresie i wymaga dobrej znajomości zaleceń "* cenzury. Ponieważ były one tajne, zaszeregowanie autorów i utworów do s.l. jest poważnie utrudnione. Toteż w pracach badawczych niezależnie od oceny politycz-

597
SOWRIEMIENNYJE ZAPISKI
nej i estetycznej wydaje się bardziej celowe stosowanie terminu "literatura rosyjska", łączącego w jedną całość wszystkie utwory bez względu na miejsce ich publikacji i oficjalną ocenę w byłym ZSRR oraz podporządkowanie temu pojęciu klasyfikacji gatunkowej, zawartości ideowej, właściwości stylistycznych i wartości estetycznych.
HRL, KLE,LES.
Lit.: G. Struve, Soviet Russian Literaturę, London 1935, tegoż: Soviet Russian Literaturę 1917-1950, Norman 1951; L. I. Timofiejew, Russkaja sowie-tskaja literatura, 1951; G. Struve, Geschichte der Sowjetliteratur, Munchen 1957; Istorija russkoj so-wietskoj lltieratury w 3-ch tt., 1958-61; Istorija russkoj sowietskoj litieratury w 4-ch tt., 1967-71; Istorija russkoj sowietskoj litieratury (pod red. P. S. Wychodcewa), 1970, wyd. 4: 1986; G. Struve, Russian Literaturę under Lenin and Stalin 7977-7953, Norman 1971; Geschichte den russischen Sowjetliteratur, red. H. Jiinger i in. t. 1-2, Berlin 1973, 1977; M. Slonim, Soviet Russian Literaturę. Wńters and Problems 1917-1977, NY 1977;
D. Brown, Soviet Russian Literaturę sińce Stalin, NY 1978; J. Holthusen, Russische Literatur im. 20. Jahrhundert, Munchen 1978; E. Brown, Russian Literaturę sińce the Revolution, Cambridge 1982; W. Kasack, Russian Literaturę 1945-1988, Munchen 1989.
SOWRIEMIENNAJA DRAMATURGIJA,
czasopismo literackie i społeczno-politycz-ne, wydawane od 1982 jako organ ZP ZSRR, Ministerstwa Kultury ZSRR i Związku Działaczy Teatralnych ZSRR (1988-91). Od 1982 S.D. funkcjonowała na prawach almanachu, ukazującego się do 1987 cztery, a od 1988 sześć razy rocznie. Red. nacz. periodyku w 1982-85 był W. Czi-czkow, a jego następcą został N. Miroszni-czenko. Od momentu założenia S.D. do jej redakcji wchodzili znani dramatopisarze, m.in. I. Dworiecki (do 1986), W. Różow oraz M. Roszczin. Głównym zadaniem S.D. jest publikacja sztuk, co do roku 1982 było domeną czasopisma "Tieatr" i wydawnictw książkowych. Każdy zeszyt S.D. zawiera około 6 nowych sztuk. Prócz tego na jego łamach
często ukazują się utwory wcześniej nie publikowane, a także recenzje książek, dotyczących dramaturgii, przedstawień teatralnych oraz publicystyka, informacje i materiały bibliograficzne. W latach 1982-89 w S.D. opublikowano szereg sztuk, pochodzących ze spuścizny literackiej autorów. Wśród nich wyróżniają się utwory A. Afinogienowa, M. Bułhakowa, N. Erdmana, N. Gumilowa, L. Łunca, W. Nabokowa i S. Trietjakowa. Dramaturgię współczesną natomiast reprezentują prawie wszyscy wybitniejsi autorzy, m.in. S. Aloszyn, I. Druce, I. Dworiecki, J. Edlis, A. Galin, A. Gielman, A. Kazancew, L. Pietruszewska, E. Radzinski, L. Razumo-wska, M. Roszczin, W. Różow, M. Rozo-wski, W. Sławkin, A. Wołodin i M. Worfoło-miejew. S.D. regularnie zamieszcza także sztuki dramaturgów zagranicznych, np. E. lonesco (1987.4), S. Mrożka (1988.2), F. Sagan (1988.4) i K. Hampton (1988.6). Od 1986 w ostatnim zeszycie każdego rocznika prezentowany jest wykaz pozycji opublikowanych w ciągu roku. Utrzymujący się na względnie stałym poziomie nakład pisma w 1990 wynosił 24 000 egzemplarzy, ale w 1991 spadł do 13 000, a w 1992 do 9000.
SOWRIEMIENNYJE ZAPISKI, czasopismo kulturalno-polityczne i literackie, wydawane w 1920-40 w Paryżu. Planowane było jako miesięcznik, odpowiednik rosyjskich "dużych" czasopism, ukazywało się jednak maksymalnie 6 razy rocznie (1921), a od 1931 zaledwie 2-3 razy do roku. S.Z. musiały ulec likwidacji po wkroczeniu Niemców do Francji. W sumie ukazało się 70 zeszytów czasopisma. Przez cały czas istnienia S.Z. były wydawane przez stałe grono redakcyjne, złożone z przedstawicieli pierwszej emigracji - N. D. Aksientjewa, I. I. Bunakowa, M. W. Wiszniaka, A. I. Gukowskiego (zmarłego w 1925) oraz W. W. Rudniewa. S.Z., pierwotnie organ eserowców, były pierwszym tak obszernym pismem artystyczno-li-terackim i w środowisku emigracji rosyjskiej cieszyły się dużym uznaniem. W 1933

SREBRNY WIEK
598
w związku z ukazaniem się pięćdziesiątego zeszytu S.Z. Chodasiewicz pisał: "Redaktorzy czasopisma, nie będący artystami ani specjalistami z dziedziny literatury, zgromadzili w nim wszystkie lub prawie wszystkie najwybitniejsze pozycje rosyjskiej prozy i poezji, powstałe dotąd za granicą" (S.Z. 51, s. 440). W dziale literatury pięknej, kształtowanym w dużej mierze przez F. Stiepuna, którego opinii zasięgali wydawcy czasopisma, były drukowane m.in. utwory G. Ada-mowicza, M. Ałdanowa, K. Balmonta, N. Bierbierowej, I. Bunina, W. Chodasiewi-cza, M. Cwietajewej (zeszyt 36), J. Felzena, G. Gazdanowa, Z. Gippius, G. Iwanowa, Wiacz. Iwanowa, D. Mierieżkowskiego, W. Nabokowa (Sirina), M. Osorgina, G. Pieskowa, B. Popławskiego, A. Riemizowa, A. Sztejgera, J. Terapiany, A Tołstoja (w pierwszym numerze pisma ukazały się rozdziały jego powieści Chożdienije po mukam. Droga przez mękę), I. Szmielowa i B. Zajcewa.
HRL.
Lit.: Spis treści nr 1-65 z lat 1920-37; W. Rud-niew, S.Z. 1933.51; M. Wiszniak, Bloomington 1957, RM 1990.13, 20, 27.3 oraz 3,10.8 i w: Rus-skaja lit. w emigracyi, red. N. P. Połtorackij, Pitts-burgh 1972, NŻ 1948.20; R. Johnston, CanSlP 1982.1; A. Bachrach, Lit. Kurjer 1983.10.
SREBRNY WIEK (sieriebrianyj wiek), nazwa okresu kultury rosyjskiej, obejmującego lata od początku XX w. do przewrotu bolszewickiego. Koresponduje z określeniem "złoty wiek", czyli z epoką puszkinowską jako punktem odniesienia. Powstała już w tamtych czasach, ale w literaturoznaw-stwie sowieckim do końca lat 80. nie była stosowana. Określenie s.w. oznacza szereg ważnych dla ówczesnej sztuki nowych poglądów i kierunków, przeciwstawionych tradycji XIX w. Pierwszym i najważniejszym z nich był"" symbolizm, drugim wypływający z niego "* akmeizm, kolejnym "" futuryzm. Dodatkowe terminy, jak np. awangarda rosyjska, modernizm, dekadentyzm, stosowane
są w odniesieniu do różnorodnych, ważnych zjawisk w obrębie sztuki s.w. Mimo wieloto-rowości życia artystycznego w okresie s.w. przedstawicieli poszczególnych nurtów łączyła negacja materializmu, utylitaryzmu i pozytywizmu oraz kontynuacja wyniesionych z twórczości Puszkina i tradycji romantycznych "złotego wieku" przekonań o transcendentej genezie prawdziwej sztuki. Nawiązywano wówczas zarówno do źródeł religii chrześcijańskiej, jak też do tradycji antycznej i religii Wschodu. Odwoływano się w jakimś stopniu do doświadczeń sztuki zachodniej, np. symbolizmu francuskiego, a także do tradycji rodzimej (F. Tiutczew, A. Fet, A. K. Tołstoj, F. Dostojewski). Ważnym nosicielem i twórcą sztuki s.w. było powołane w końcu XIX w. w Petersburgu ugrupowanie "* Mir Iskusstwa, na czele którego w 1910-18 stał N. Rierich. Najwybitniejsi przedstawiciele s.w. wywodzili się z kręgu symbolistów (W. Sołowjow, D. Mierieżkowski, Z. Gippius, Wiacz. Iwanów, W. Briusow, A. Bieły, K. Balmont, A. Błok, J. Baltrusąjtis, S. Makowski, L. El-lis), ze środowiska twórców nie zrzeszonych (W. Rozanow, P. Fłorienski, M. Wołoszyn, A. Riemizow), z grona akmeistów (A. Ach-matowa, O. Mandelsztam, N. Gumilow) i futurystów (D. Buriuk, W. Chlebnikow, A. Kruczonych, W. Maj akowski i B. Pasternak). Oprócz poetów Petersburga i Moskwy istotny wkład do kultury s.w. wnieśli malarze - Wrubel, Kandinski, Malewicz, Fiłonow oraz liczni literaci-malarze. Na dorobek s.w. złożyła się też działalność rosyjskich filozofów - Bierdiajewa, Franka, Szestowa i innych, których droga wiodła niekiedy od marksizmu do światopoglądu religijnego. Niektórzy przedstawiciele "drugiej kultury" w czasach breżniewowskich w końcu lat 70. celem zaakcentowania swej religijno-estety-cznej pozycji, a także na znak przywiązania do tradycji i protestu przeciwko podporządkowaniu sztuki polityce ("• partyjność) zaliczali siebie do twórców "brązowego wieku" (por. NRL). Dopiero "" pieriestrojka umoż-

599
STAWSKI Władimir Pietrowicz
liwiła docenienie dorobku kulturalnego s.w. w samej Rosji. Dotychczas znaczenie tego ważnego i bogatego okresu rosyjskiej kultury XX w., ozdobionego nazwiskami wielu wybitnych twórców, podkreślano głównie na Zachodzie, gdzie poświęcano mu wiele uwagi.
KLE,LE.
Lit.: Piast, Wstrieczi 1929; S. Makowskij, Na Parnasie "Sieriebrianogo wieka", Mlinchen 1962, przedruk 1986; J.E. Bowit, The SilverAge, Ann Ar-bor 1979, wyd. 2: 1982; Sieriebrianyj wiek Pietier-burgskaja poezija..., red. M. Pjanych, Leningrad 1991; Wospominanija o Sieriebrianom wiekie, red. W. Kriejd, Moskwa 1993; Russkaja poezija "Sieriebrianogo wieka", red. M. Gasparow, 1993.
STADNIUK Iwan Fotijewicz, 8.3.1920 Kor-dyszewka (obw. winnicki) - kwiecień 1994 Moskwa (?), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1939-59 był zawodowym wojskowym. W 1957 ukończył wydział redaktorski instytutu poligraficznego w Moskwie. W 1940 wstąpił do partii, w tym samym roku debiutował w prasie. Podczas wojny był korespondentem frontowym, w latach powojennych wydał kilka tomików nowel poświęconych życiu armii. Jego złożony z 13 opowiadań zbiorek Maksim Pieriepielica 1952 (Maksym Perepielica, 1955) przedstawia codzienne życie żołnierskie w sztucznym, optymistycznym duchu "• teorii bezkonflikto-wości. Znacznym zainteresowaniem cieszyła się powieść S. Ludi nie angiety 1962 (Kto jest aniołem?, 1967), w której zwrócił uwagę na pewne ujemne strony polityki ZSRR w czasach stalinowskich. Druga część powieści, powstała w 1965, ma charakter konserwatywny i pod tym względem przeciwstawia się pierwszej. Od 1965 S. należał do zarządu ZP RFSRR, a od 1971 również do zarządu ZP ZSRR. Chętnie uczestniczył w manewrach armii państw Układu Warszawskiego i był uważany za partyjnego pisarza wojskowego. Ogromną powieść epicką o minionej wojnie pt. Wojna 1970-80, w której w charakterze bohaterów pozytywnych ukazał Stalina i głównych
przedstawicieli jego rządu (m.in. Mołoto-wa), doprowadził zaledwie do lipca 1941 (trzecia część, 1980). Mieszkał w Moskwie.
KLE,LES.
Dz.; Eto nie zabudietsia, 1951; Maksim Pieriepielica, 1952; Ludi nie angiety, 1963, kn. 1-2, 1972;
Wojna, 1.1:1971, t. 2: Moł. Gw. 1974.5, t. 3: Moł. Gw. 1980.5-6, 9; Wywiad: LR 1990.13.4. Sobr. socz. w 5-titt., 1985-86.
Lit.: W. Utarow, Znamia 1953.5; M. Aleksiejew, Moskwa 1963.4; W. Chmara, tamże 1966.5;
W. Poltorackij, tamże 1971.5; S. Woronin, Zwiezda 1975.5; M. Tanfiijew, tamże 1981.9;
Wikt. Niekrasow, NRS 1982.12.12; L. Słobodni-kow, LG 1983.31.8; S. Borzunow, tamże 1985.2.10.
STAWSKI (właśc. Kirpicznikow) Władimir Pietrowicz, 12.8.(30.7.)1900 Penza -14.11.1943, funkcjonariusz literacki poległy pod Newlem. Urodził się w rodzinie robotniczej. Do partii wstąpił w 1918, w czasie wojny domowej był komisarzem. W 1926 stał na czele Północnokaukaskiego Stowarzyszenia Pisarzy Proletariackich (SKAPP), a od 1928 był sekretarzem RAPP-u w Moskwie. Brał aktywny udział w przymusowej kolektywizacji chłopstwa rosyjskiego i opisał jej przebieg w sposób daleki od prawdy i literacko prymitywny w opowieściach Stanica 1926 i Rozbieg 1930 (Rozpęd). Na początku lat 30. na polecenie partii uczestniczył w organizowaniu "" Związku Pisarzy ZSRR. Później należał do zarządu ZP, gdzie zajmował się głównie sprawami kontroli partyjnej. Po śmierci M. Gorkiego w 1936 został sekretarzem generalnym ZP ZSRR i piastował to stanowisko do 1941. W 1937 był deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR, w 1937-40 red. nacz. miesięcznika "Nowyj Mir", a poczynając od kampanii polskiej w 1939 korespondentem gazety "Prawda". Na S., pełniącego w czasie masowych represji w ZSRR ("• GUŁag i literatura) wysokie funkcje kierownicze, spada w dużym stopniu wina wobec ofiar terroru.

STIEPANOW Aleksandr Nikołajewicz
600
KLE, LES, RSPP4.
Dz.: Stanica, 1928; Rozbieg, 1932; Frontowyje zapiski, 1942; Kubanskije zapisi, 1955. Lit.: N. Wielengurin, 1958; A. Surkow, LG 1980. 13.8.
STIEPANOW Aleksandr Nikołajewicz, 2.2. (21.1.) 1892 Odessa - 30.10.1965 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie oficera zawodowego. W 1901-03 pobierał naukę w korpusie kadetów w Połocku. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej wraz z ojcem przebywał w oblężonym Port Arthur. W 1913 ukończył instytut technologiczny w Petersburgu. Podczas I wojny światowej walczył na froncie, a w okresie wojny domowej służył w Armii Czerwonej. Od 1921 pracował jako inżynier w Krasnodarze. Zaczął pisać w 1932. Pierwsza powieść historyczna Port-Artur 1940-41 (wyd. poi. 1950-51) przyniosła mu rozgłos. Został laureatem nagrody Stalinowskiej I st. za 1943/44. Później utwór ten był wielokrotnie wznawiany, przy czym S. stale go przerabiał i uzupełniał. Następna powieść Siemja Zwonariowych 1959-63 (Rodzina Zwonario-wów), w której ukazywał dalsze losy swych bohaterów w latach 1905-17, nie została ukończona. W 1947 S. wstąpił do partii, brał udział jedynie w pracy II zjazdu pisarzy ZSRR. Od 1957 mieszkał w Moskwie. Obszerne powieści S. oparte są na wydarzeniach historycznych, które przedstawiał zgodnie z aktualnie obowiązującą ich interpretacją polityczną. Był twórcą miernym. Jego narracji brakuje siły wyrazu, a dialogi mają charakter jedynie informacyjny. Mimo to utwory S. były czasami wznawiane. KLE, LES, RSPP4.
Dz.: Port-Artur, kn. 1-2, 1940-41; Siemja Zwonariowych, kn. 1-2, 1959-63,1984; Bój pod Narwoj, 1987.
Lit.: K. Osipow, NM 1941.4; W. Kurganow, Zwiezda 1961.8 i Ruś. Lit. 1967.1; W. Marjanow-skij, Ogoniok 1982.9.
STIEPUN Fiodor Awgustowicz, 18.(6.)2i 1884 Moskwa - 23.2.1965 Monachium, pisarz i filozof. Pochodził ze wschodniopru-skiej rodziny obszarniczej, miał swych przodków na Litwie, we Francji i Szwecji. Jego ojciec był dyrektorem naczelnym rosyjskiej fabryki papieru. W 1903-07 S. studiował filozofię na uniwersytecie w Heidelbergu. W 1910 obronił pracę doktorską pt. "Die Philosophie Wladimir Solowjows", założył międzynarodowe czasopismo filozoficzne "Logos" i został wydawcą jego edycji rosyj-skojęzycznej. W wielu miastach wygłaszał wykłady na tematy dotyczące filozofii religii. Po rewolucji lutowej zwalczał bolszewików w różnych gremiach i na stanowiskach rządowych. Brał aktywny udział w zakładaniu struktur demokratycznych w Rosji. Podczas I wojny światowej walczył jako oficer artylerii na froncie austriackim. Po przewrocie bolszewickim ledwo uniknął rozstrzelania i przez jakiś czas współpracował z teatrem. W 1922 razem z filozofami N. Bierdiaje-wem, S. Frankiem, I. Iljinem, N. Losskim i in. został deportowany za granicę. Początkowo przebywał w Berlinie, a w 1926 został zatrudniony jako profesor socjologii na uniwersytecie w Dreźnie. Równocześnie podjął współpracę z paryskim czasopismem "Sow-riemiennyje Zapiski", gdzie opublikował najważniejsze swoje dzieło literackie - powieść Mikołaj Pierieslegin 1923-25. W 1937 zmuszony został przez rząd narodowoso-cjalistyczny do przejścia na emeryturę. Napisał wówczas wspomnienia o życiu w Rosji, które, z powodu pozbawienia go do 1945 prawa publikacji, wydał później pt. Bywszeje i niesbywszejesia 1956 (Zdarzenia byłe i niebyłe; 3-tomowy przekład niemiecki ukazał się w 1947-50). Po zbombardowaniu Drezna mieszkał nad jeziorem Tegernsee w pobliżu Monachium. W 1946 otrzymał nominację na stanowisko profesora honorowego tutejszego uniwersytetu w zakresie rosyjskiej kultury duchowej. Do końca życia był czynny jako uczony, pisarz i publicysta. Zamieszczał swe publikacje na łamach czasopism "Mosty", "Nowyj Żurnał", "Wiestnik RChD" i innych periodyków. Wydał liczne pozycje książkowe

601 STRATANOWSKI Siergiej Gieorgijewicz
z zakresu religioznawstwa, teatru, poezji i filmu, które ukazały się również w języku niemieckim. Po deportacji w 1922 jego teksty zaczęły się pojawiać ponownie w krajowych periodykach rosyjskich dopiero od 1989. • S. należy do najwybitniejszych indywidualności pierwszej "* emigracji rosyjskiej. Był osobą wszechstronnie uzdolnioną. Zajmował się filozofią i twórczością literacką, był socjologiem, aktorem, krytykiem teatralnym i filmowym, a także znakomitym stylistą. W swej autobiograficznej powieści pt.Nikołaj Pierieslegin, mającej formę listów, ukazał miłość młodego wdowca do zamężnej kobiety. Autor śledzi rozwój uczucia poczynając od pierwszych korespondencji do ponownego zawarcia związku małżeńskiego i głęboko zastanawia się nad zasadniczymi problemami erotyki, małżeństwa i śmierci, które rozpatruje z punktu widzenia religii, filozofii i psychologii. W memuarach By-wszeje i niesbywszejesia, w których opowiedział o własnym życiu od lat dziecięcych do wygnania w 1922, podobnie jak w utworze poprzednim, ciekawą i obrazową relację o spotkaniach z wieloma znanymi osobistościami - filozofami, pisarzami i politykami -łączy z osobistymi refleksjami. Swoje doświadczenia frontowe z lat 1914-17 przedstawił w formie wybranych listów do matki i żony, opublikowanych w książce pt. Iz pi-siem praporszczika artiiierista 1917 (Z listów chorążego artylerii). Znaczenie tego utworu nie ogranicza się do wartości poznawczych, lecz polega także na omówieniu wielu problemów natury moralnej i psychologicznej, związanych z rzeczywistością frontową (np. kwestii zmuszania żołnierzy do zabijania ludzi, do których nie czują nienawiści, demoralizującego wpływu wojny na psychikę człowieka). S. uważał, że wyleczenie i odrodzenie zburzonej przez bolszewików Rosji może nastąpić jedynie w wyniku przywrócenia tradycji narodowo-religijnych. Uczynił wiele dla rozpropagowania kultury rosyjskiej w Niemczech. Twórczość S. ze względu na zawarte w niej walory poznawcze i myśli
filozoficzne ma duże znaczenie dla zrozumienia kultury duchowej Rosji, zwłaszcza jej stanu w okresie dwóch pierwszych dziesięcioleci XX wieku.
EmR, Fo, Ki, KLE, Wy75.
Dz.: Izpisiem praporszczika artiiierlsta, 1917, wyd. 2: Praha 1926; Nikofaj Pierieslegin, Sowr. Zap. 1923-25.14-18, 20-22, 25, wyd. oddz. 1929; By-wszeje i niesbywszejesia, kn. 1-2, NY 1956, wyd. 2:
London 1990; Wstrieczi. Dostojewskij, L. Tołstoj, I. Bunin, B. Zajcew, Wiacz. Iwanów, A. Biefyj, L. Leonów, Miinchen 1962. Eseje: Myśli o Rossii, Sowr. Zap. 1923-28.14, 15, 17,19, 21, 23, 28, 32, 33 i 35; Rieligioznyj socyalizm i christianstwo, Put' 1931.29; Wiaczesław Iwanów, Sowr. Zap. 1936.62;
Andriej Biefyj i Rudolf Sztejnier, Mosty 1965.11;
Lit.-kriticzeskije statji, Ruś. Lit. 1989.3. Publikacje w jeż. niem.: Das Antlitz Rufilands und das Ge-sicht der Revolution, 1934; Der Bolschewismus und die chństl. Existenz, Miinchen 1959; Dostojewskij und Tołstoj. Christentum und sociale Revolution, Miinchen 1961; Myst. Weitschau, Miinchen 1964 (o W. Sołowjowie, N. Bierdiajewie, Wiacz. Iwanowie, A. Biełym, A. Błoku); Wstrieczi i razmy-szlenija, London 1992.
Lit.: M. Wiszniak, NŻ 1949.22; R. Roessier, Ky-rios 1962; A. Stammler, Ósterreich. Osthefte 1962 i NŻ 1966.82; J. Iwask, NŻ 1963.74; L. Za-nder. Mosty 1963.10; D. Cziżewskij, NŻ 1964.75;
W. Lettenbauer, Jahrbiicher fur Geschichte Osteuropas 1964; H.E. Holthusen, SZ 1965.25.2;
N. Struwe, Wiestnik RChD 1965.2; A. Bachrach, RM 1980.10 i 17.4; B. Chazanow, H.E. Holthusen, Strana i Mir 1985.3; G. Fridlender, Ruś. Lit. 1989.3; W. Kasack, Coexistence, Glasgow 28 (1991) 2; N. Omielczenko, Tieatr 1991.4; W. Bo-risow, NM 1991.6.
STRATANOWSKI Siergiej Gieorgijewicz, 5.12.1944 Leningrad, poeta. Syn nauczycieli akademickich. W 1968 ukończył wydział historyczny uniwersytetu w Leningradzie. Do swego dorobku poetyckiego zalicza tylko wiersze powstałe po 1968. Należał do nieoficjalnego ugrupowania poetów leningradzkich, skupionych wokół Dawida Dara, uczęszczał na lekcje Gleba Siemionowa. Jego wiersze były rozpowszechniane w ZSRR w ograniczonym zakresie i do 1988 krążyły

STRIELEC 602
wyłącznie w obiegu "" Samizdatu. Dzięki almanachowi M. Szemiakina "Apołłon - 77" utwory S. po raz pierwszy zostały spopularyzowane na Zachodzie. W. Maramzin udostępnił mu łamy czasopisma "Echo" (1978), około 40 jego krótkich wierszy opublikował również w swojej antologii K. Kuźminski (1983). W 1988 dzięki >" pieriestrojce S. zdołał wydać 11 krótkich utworów z cyklu Naucznaja fantastika w stichach (Fantastyka naukowa w poezji) w miesięczniku "Rodnik" w Rydze. Przez jakiś czas pracował w muzeum A. Puszkina. Mieszka w Petersburgu. Twórczość S., którego pozbawiono możliwości publikacji, można tylko przedstawić w ogólnym zarysie. "Kontekst kulturalny, w jakim egzystuje jego poezja, jest niezwykle skomplikowany: świat antyczny, Biblia, klasyka rosyjska, "srebrny wiek" Gieorgija Iwanowa, M. Kuzmina, a zwłaszcza F. Sołoguba, nieoficjalna poezja rówieśników i współczesnych mu twórców leningradzkich, oberiuci, A. Platonów oraz Zachód, reprezentowany m.in. przez psychoanalizę i egzystencjalizm" (W. Krejd). Wczesne jego wiersze, odznaczające się lapidarnością wypowiedzi, oddają nastrój głęboko zakorzenionej rozpaczy, samotności i przygnębienia, graniczącego z pragnieniem śmierci. Przy tym poeta poszukuje swego "ja", miejsca w życiu, zdając sobie równocześnie sprawę z własnej nicości, pragnie miłości i spokoju. W późniejszych wierszach, opublikowanych w 1988 w ZSRR, zarysowuje się jego ewolucja duchowa i estetyczna. Pierwiastki subiektywne schodzą na plan drugi, a ich miejsce zajmują kluczowe moralne problemy ludzkiej egzystencji, związane z zagrożeniami dla otaczającego człowieka środowiska i nadużywaniem słowa w intelektualnej grze. Swoje wiersze, w-których unika rymów, napełnia nowymi określeniami i zwrotami (np. "bioarchitiektura", "driewoszumiaszczaja bio-zona") oraz śmiałymi metaforami i obrazami. FV.
Dz.: Wiersze: Apołłon - 77, Paris 1977; Wiestnik RChD 1977.121; Echo 1978.4; Pieriekriostki, NY
1981.5; The Blue Lagoon Anthology, t. 4B, New-tolwille 1983; TW 1984.17; Sint. 1984.4; RM 1985.3.1; Rodnik 1988.6; Niewa 1989.9; Zwiezda 1993.1.
Lit.: K. Kuźminskij, w: The Blue Lagoon Anthology, t. 4B, 1983; W. Krejd, NŻ 1984.155.
STRIELEC, miesięcznik literacki trzeciej fali "• emigracji, wydawany od stycznia 1984 do 1989 we Francji (Montgeron) i USA (Jersey City, NY). Od 1989 ukazuje się jako almanach 2-3 razy do roku. Założycielem S. był A. Glezer, znany ze swych wystąpień w obronie współczesnej rosyjskiej sztuki nonkonformistycznej, w którego wydawnictwie "Trietja Wonią" miesięcznik drukowano. S. był pismem dużego formatu (nieco większym niż kartka papieru maszynowego), ciekawie prezentującym się dzięki czarno-bia-łym ilustracjom i kunsztownej oprawie poszczególnych stron, których liczba w każdym numerze wynosiła 48. Almanach S. ukazuje się pod red. A. Glezera i S. Jurjenena w formacie książkowym. Od numeru l w 1990 skład jego redakcji powiększył się o moskiewskich pisarzy i krytyków - Wiktora Jerofie-jewa, A. Łatyninę i N. Filippowskiego. Zarówno miesięcznik, jak i almanach to periodyki różnorodne pod względem treści i formy, orientujące się na współczesność i tradycję, pluralistyczne, ale zdecydowanie anty-totalitarne. Prawie w każdym numerze S. proponuje swoim czytelnikom wiersze, opowiadania, powieści w odcinkach, przedruk starszych utworów, recenzje, wywiady i artykuły publicystyczne o literaturze i sztuce współczesnej, zwłaszcza o wystawach malarstwa rosyjskiego na Zachodzie. Dążenie S. do ukazania rosyjskiej literatury i sztuki jako zjawiska stanowiącego jedną całość niezależnie od miejsca zamieszkania twórców (Rosja czy emigracja) zapewnia mu charakter reprezentatywny. Artykuły o współczesnym procesie literackim w Rosji, zwłaszcza Jurjenena, uzupełniają publikacje poświęcone głównie życiu na emigracji. O szerokim zakresie proponowanych odbiorcy publikacji

603
STRUGACCY Arkadij Natanowicz i Boris Natanowicz
świadczy fakt, że już w ciągu dwóch pierwszych lat istnienia S. zaprezentowano w nim ponad 100 autorów. Wśród pozycji wznowionych w dziale "Litieraturnyj Ar-chiw" znalazły się m.in. utwory A. Awier-czenki, A. Biełego, W. Chodasiewicza, G. Gazdanowa, Z. Gippius, A. Marienhofa, A. Płatonowa, A. Riemizowa i J. Terapiany. Do poetów współczesnych, współpracujących z S., należeli: W. Bielaki, D. Bobyszew, A. Cwietkow, N. Gorbaniewska, W. lwierni, W. Kriwulin, J. Kubłanowski, W. Łon, L. Ło-siew, K. Pomierancew, I. Ratuszynska, G. Sapgir, W. Sinkiewicz, Jel. Szwarc, J. Tiernowski. Prozaików współczesnych na łamach pisma reprezentowali m.in. J. Alesz-kowski, J. Galpierin, S. Jurjenen, J. Mamle-jew, W. Maksimów, J. Miłosławski, Wikt. Niekrasow i D. Sawicki. Ostatni numer każdego rocznika S. zawiera biografie poszczególnych autorów. Opinie na temat pisma zamieszczone w innych periodykach emigracyjnych były wyjątkowo pozytywne.
Lit.: anonim. RM 1983.29.12; J. Mamlejew, tamże 1984.1.3; G. Andriejcw, tamże 1984.10.5 i 16.8, 1985.14.3 i 22.11, 1988.12.8 i 2.12, 1989.28.4; A. Kopiejkin, NRS 1984.29.4; S. Jurjenen, tamże 1984.10.8; K. Sapgir, Kont. 1984.40;
S. Kellermann, Kont. 1986.50; O. Dark, LG 1991.5.6.
STRUGACCY Arkadij Natanowicz i Boris Natanowicz, wspólnie piszący bracia prozaicy. A. N., 28.8.1925 Batumi - 12.10.1991 Moskwa; B. N., 15.4.1933 Leningrad. Ich ojciec był historykiem sztuki, matka nauczycielką. A. N. studiował w 1943-49 japonisty-kę w moskiewskim wojskowym instytucie języków obcych, a po zakończeniu służby w wojsku w 1955 pracował w instytutach na-ukowo-badawczych. Mieszkał w Moskwie. B. N. w 1950-55 studiował astronomię i do 1965 pracował w obserwatorium astronomicznym w Pułkowie. Mieszka w Petersburgu. W 1956-1991 uprawiali prozę fantastycznonaukową i napisali ponad 20 opowieści z tego zakresu. Zyskali pełne uznanie, ale ich próby surrealistycznego przedstawienia problemów współczesności wywołały poważne zastrzeżenia dogmatycznie usposobionych krytyków. "Rozpiętość między nieżyczliwością krytyki i przyjęciem w środowisku czytelniczym jest w tym przypadku ogromna" (Moł. Gw. 1965.4). Pierwsze ich opowieści - Strona bagrowych tucz 1959 (W kramie purpurowych obłoków, 1961) i Put' na Amaltieju 1960 (Droga do Amaltei) mieszczą się w nurcie tradycyjnej fantastyki kosmicznej. Od 1962 coraz bardziej zwracali się ku formie powieści fantastycznej o charakterze społeczno-filozoficznym. W opowieści Po-niedielnik naczinajetsia w subbotu 1965 (Poniedziałek zaczyna się w sobotę, 1970) Stru-gaccy podważyli m.in. materialistyczny pogląd na świat, wykorzystując tradycyjny wątek wehikułu czasu. W kolejnym utworze pt. Chiszcznyje wieszczi wieka 1965 (Drapieżne rzeczy wieku) skrytykowali społeczeństwo dobrobytu, pozbawione wszelkich wartości i dążeń duchowych. W innej opowieści pt. Ulitka na skłonie 1966 (Ślimak na stoku), złożonej z dwóch, oddzielnie drukowanych w ZSRR części, pokazali ludzi, uzależnionych od nieprzewidzianych, bezsensownych działań mechanizmu systemu totalitarnego. Opowieść S. Gadkije lebiedi 1972 (Brzydkie łabędzie), która w ZSRR krążyła tylko w "* Samizdacie, została wydana na Zachodzie. Wybitnym osiągnięciem ich prozy fanta-stycznonaukowej jest opowieść Piknik na oboczinie 1972 (Piknik na skraju drogi, 1974), wysoko oceniona przez S. Lema. Przedstawili w niej skutki najazdu mieszkańców innej planety dla egzystencji tajemniczego, obecnie zamkniętego obszaru. W opowieści Za milliard let do końca święta 1976 (Na miliard lat przed końcem świata) ukazali ludzi w konfrontacji z reakcjami pewnego uniwersum, zagadkowo reagującego na próby naukowego zbadania jego struktury. W opowieści Żuk w murawiejnikie 1979 (Żuk w mrowisku) zobrazowali społeczeństwo przyszłości, nie rozstrzygając przy tym

SULEJMIENOW Ołżas Omarowicz
604
do końca kwestii tajemniczego posłańca pewnej pozaziemskiej cywilizacji. Proza braci S., którzy w latach 60. należeli w ZSRR do grona najpopularniejszych pisarzy, odznacza się porywającą akcją, plastycznością, mistrzowskim wykorzystaniem szczegółu, groteskową ostrością trafnie wychwyconych epizodów sowieckiej codzienności, psychologiczną wiernością i ważnością poruszonych zagadnień społecznych i moralnych. Ich para-boliczno-satyryczne aluzje do rzeczywistości sowieckiej owych lat mieściły się w ramach wyznaczonych przez cenzurę. Głębszej krytyki systemu nie podejmowali. Kres epoki sowieckiej umożliwił publikację ich dzieł, m.in. opowieści Gadkije lebiedi 1986 i Skaz-ka o trojkie 1993 (Bajka o trójce), zabronionych dotąd przez cenzurę. Niektóre utwory, publikowane od 1972 pod pseudonimem S. Jarosławcew i w 90 procentach napisane przez A. S. zebrał B. S. w tomie pt. Djawoł sriedi ludiej 1993 (Diabeł wśród ludzi).
FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, KLFG, LES, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: Strona bagrowych tucz, 1959; Put' na Amaltie-ju, 1960; Popy tka k biegstwu, w: Fantastika 1962 goda, 1962; Wozwraszczenije, 1962; Stazory, 1962;
Dalokaja raduga, 1964 (zawiera też: Trudno byt' bogom. Trudno być bogiem, Warszawa 1974); Su-jeta wokrug diwana, w: Fantastika J 964 goda, 1964; Chiszcznyje wieszczi wieka, 1965; Poniediel-nik naczinajetsia w subbotu, 1965; Ulitka na skłonie, t. l w: Ellinskij siekriet, 1966, t. 2, Bajkał 1968.1-2; Skazka o trojkie, Angara 1968.4-5, Smiena 1987.11-14; Ulitka... i Skazka..., FfM 1972; Wtoroje naszestwije marsijan, Bajkał 1967.1 (Drugi najazd Marsjan, Warszawa 1974); Otiel"U pogibszego alpinista", Ju. 1970.9-11 (Sprawa zabójstwa, Warszawa 1973), wyd. oddz. 1982; Obi-tajemyj ostrów, 1971 (Przenicowany świat, Warszawa 1971); Matysz, Awrora 1971.8-10 (Koniec akcji "Arka", Warszawa 1975); Gadkije lebiedi, FfM 1972; Piknik na oboczinie, Awrora 1972.7-10 i w: Za milliard let do końca święta, 1988; Parień iż prieispodniej, Awrora 1974.11-12 (Przyjaciel z piekła. Warszawa 1979); Za milliard let do końca święta. Rukopiś, obnarużennaja pri stronnych obstojatielstwach, Znanije - Siła 1976.9-12, 1977.1; Żuk w murawiejnikie, tamże 1979.9-12,
1980.1-3, 5, 6; Nienaznaczennyje wstrieczi, 1980 (zawiera 3 opowieści: Izwnie, Piknik..., Mafysz);
Żona, NY 1983; Chromają sud'ba, Niewa 1986.8-9; Grad obrieczonnyj, kn. l, Niewa 1988.9-10, kn. 2, tamże 1989.2-3, 1990; Otiagoszczonnyje zlom, ilisorokletspustia.Ju. 1988.6-7; Wolny gasiat wie-tier. Ulitka na skłonie. Chromają sud'ba, 1989; Po-niedielnik naczinajetsia w subbotu. Skazka o trojkie, 1992; Djawoł sriedi ludiej (3 opowieści pod pseud. S. Jarosławcew), 1993.
Lit.: A. Gromowa, LR, 1965.26.3; W. Riewicz, Moł. Gw. 1965.4, LG 1975.4.6, LO 1980.12;
W. Saparin, Kommunist 1967.12; G. Gór, LG 1969.22.10; D. Rudniew, Grani 1970-71.78-79;
D. Suvin, Canadian American Slavic Studies 1972.6, 1974.8; H. Foldeak, Neue Tendenzen der sowj. Science-Fiction, 1975; W. Kasack, OEu. 1976.1; S. Lem, w: A. i B. Strugaccy, Piknik na skraju drogi, Kraków 1977; P. Kuncewicz, w:
W poszukiwaniu niecodzienności. Warszawa 1979;
J. Smiełkow, LO 1981.10; Polaris 10, red. F. Rot-tensteiner, FfM 1986; W. Golicyn, Strielec 1988.6; M. Amysin, Oktiabr' 1989.6; M. Weber, Ouaber Merkur 1989/90.73-76; R. Arbitman, LG 1991.20.11; M. Czudakowa, Nekrolog, Moskow-skije Nowosti 1991.27.10.
SULEJMIENOW Ołżas Omarowicz, 18.5. 1936 Ałma Ata, poeta. Z pochodzenia jest Kazachem, pisze w języku rosyjskim. W 1959 ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Ałma Acie. Uzupełniał je następnie w IŁ, który ukończył w 1961. Debiutował wierszami, których publikację w tygodniku "Litieratumaja Gazieta" w 1959 poprzedziła przedmowa L. Martynowa. W 1961 wydał pierwszy ich zbiór pt. Argamaki. W tym samym roku opublikował poemat Ziemia, pokłoniś czełowieku (Ziemio, złóż ukłon człowiekowi), poświęcony kosmonaucie Gagarinowi, za który otrzymał nagrodę Komsomołu Kazaskiej SRR. Poezja S. szybko zwróciła na siebie uwagę, ale większość jego utworów opublikowano nie w Moskwie, lecz w Kazachstanie. Odbył kilka podróży zagranicznych. Jego zbiór wierszy Glinianaja kniga 1969 (Gliniana księga), mający charakter eksperymentalny, wywołał wiele dyskusji. W kolejnym tomiku pt. Nad biefymi riekami

605 SURGUCZOW lija Dmitrijewicz,
1970 (Nad białymi rzekami) zebrał utwory poetyckie i prozę. Pisze również prace naukowe z zakresu slawistyki i turkologii. Podjął m.in. próbę reinterpretacji "Słowa o wyprawie Igora", która była ostro krytykowana przez D. Lichaczowa. Mieszka w Ałma Acie. Od 1976 należał do zarządu ZP ZSRR, od 1986 był jednym z jego sekretarzy. Pełnił również funkcję sekretarza ZP Kazaskiej SRR. W 1981 został wydelegowany na XXVI zjazd KPZR. W 1990 stanął na czele ruchu przeciwników prób nuklearnych w Kazachstanie. • Już od początku działalności literackiej S. ujawnił się jako utalentowany poeta. Siła oddziaływania jego poezji na odbiorcę wiąże się z jej obrazowością. Pozytywne opinie rosyjskich poetów i krytyków, towarzyszące zbiorkom S., początkowo, być może, były reakcją na atrakcyjne, azjatyckie motywy jego liryki (step, konie, koczownicy, jurty), ale główna jej wartość tkwi w symbolice obrazów. S. często łączy bardzo odległe pojęcia i zjawiska, pochodzące z różnych zakresów znaczeniowych, co poważnie utrudnia interpretację jego wierszy. Nieprzypadkowo niektórzy krytycy dopatrują się u niego odgłosów poezji W. Chlebni-kowa. S. ma skłonność do paradoksów, niekiedy stosuje neologizmy. Słowo traktuje nie tylko jako środek wyrazu, lecz także jako obiekt zainteresowań lingwistycznych. Jego poezja zbliża się do prozy, obfituje w alitera-cje i elementy melodyjne, których źródła tkwią prawdopodobnie w harmonii wokalnej języków grupy tureckiej. W zbiorze wierszy Glinianaja kniga wielowiekowej historii Kazachów nadaje znaczenie symboliczne, poszukując w niej analogii do współczesności. Ujawnił też właściwe mu dążenie do sa-mopoznania za pośrednictwem poezji.
Ka85, KLE, LES, Wy82.
Dz.: Argamaki, 1961, 1976; Solniecznyje noczi, 1962; Nocz-pariżanka, 1963; Dobroje wriemia wo-schoda, 1964; God oblezjany, 1967; Siniaja mgła i sinije motnii. Issiedowanije o "Słowie o pólku Igo-riewie", Prostor 1968.9; Glinianaja kniga, 1969;
Nad bietymi riekaml. Stichi i proza, 1970; Powto-
riaja w połdień, 1973; Krugłaja zwiezda, 1975; Aż i Ja. Kniga błagonamieriennogo czitatiela, 1975;
Opriedielenije bieńega, 1976, 1979; Wywiad: LO 1985.4, LG 1989.5.7; Prieodolenije, 1987. Lit.: L. Martynow, LG 1959.13.6; W. Portnow, NM 1963.9; O. Michajłow, LG 1964.20.6; Ch. Machmudow, Prostor 1969.6; A. Marczenko, Wopr. Lit. 1970.9; G. Awierin, Zwiezda 1974.7;
D. S. Lichaczow, tamże 1976.6; W. Władimirow, Prostor 1980.6; W. Rzajew, NM 1986.4; E. Sido-row, w: tegoż Tieczenije stichotwomych dniej, 1988,s. 175-182.
SURGUCZOW lija Dmitrijewicz, 27.(15.) 2.1881 Stawropol - 19.11.1956 Paryż, prozaik i dramaturg. Dziadek S. był chłopem, ojciec drobnym przedsiębiorcą. S. uczęszczał do seminarium duchownego i studiował mongolistykę na uniwersytecie w Petersburgu. W 1910 opublikował pierwszy zbiór opowiadań w wydawnictwie "Znanije". Uwagę zwrócił powieścią Gubiemator 1912. Po sukcesie, jaki odniosła jego sztuka Targowy] dom 1913 (Dom handlowy), na zamówienie Stanisławskiego napisał dla MChAT-u następną - Osiennije skripki 1915 (Jesienne skrzypce), która również zyskała duże uznanie. Będąc zdecydowanym przeciwnikiem bolszewickiego przewrotu, S. w 1920 wyemigrował przez Konstantynopol (1921) i Pragę do Paryża. Drukowane od 1922 nowele, zamieszczane w różnych periodykach, m.in. w czasopiśmie "Sowriemiennyje Zapiski", zebrał w tomie Emigrantskije rasskazy 1927 (Opowiadania emigracyjne), wydanym w Paryżu. Współpracował głównie z czasopismem "Wozroźdienije". W czasie II wojny światowej wiązał swoje nadzieje z Niemcami, zamieszczał nawet utwory w wydawanej przez nich rosyjskojęzycznej gazecie "Pariżskij Wiestnik". •* Pieriestrojka w 1987 umożliwiła publikację obszernego wyboru dzieł S. w Moskwie, gdzie planowane jest wydanie także innych jego utworów. • S. jest przedstawicielem nacjonalistycznego, religijnego nurtu literackiego. W powieści Gubiemator mówiąc o kryzysie społecznym na przełomie

SURKOW Aleksiej Aleksandrowicz 606
dwóch wieków, ogarniętym terrorem rewolucyjnym, podkreśla nieuchronność zbliżającej się gwałtownej śmierci głównego bohatera, a tym samym podaje w wątpliwość wszystkie uznane wartości i wiarę w sensowność życia. S. zrezygnował z realistycznego sposobu wypowiedzi. Jego Osiennije skripki to dramat nastrojów, napisany statycznie i prawie całkowicie pozbawiony akcji. Podobnie ma się rzecz w powieści Rotonda 1928 (Rotunda), głównym utworze S. okresu emigracyjnego. Ukazuje w niej występy emigracyjnej grupy liliputów, wysuwając na czoło dygresje liryczne, a zdarzenia spychając na plan drugi. Za Czachochbili 1954 (Podczas kaukaskiej uczty) to fragment jego sztuki o Stalinie pt. Wożd' (Wódz), w której ukazał go w roli kucharza. Nawiązał tutaj do epizodu własnej biografii z okresu dzieciństwa w Stawropolu. EmR, Fo, LE, Wy75.
Dz.: Rasskazy, t. 1-2, 1910-13; Prieddwierije, 1917; Rieki Wawiłonskije, Sowr. Zap. 1922.11;
Emigrantskije rasskazy, Paris 1927; Rotonda, 1928;
Za Czachochbili, Grani 1953.20; Nieispolzowan-naja tiema, Wozr. 1954.32; Czornaja tietrad', tamże 1955.37-38; Gubiemator, Moskwa 1987.
Lit.: E. Jakonowskij, Wozr. 1956.60; N. Wieriti-now, tamże 1957.72; N. Klimienko, tamże 1959.96,1962.132; W. Unkowskij, Grani 1959.44.
SURKOW Aleksiej Aleksandrowicz, 13.(1.) 10.1899 Sieriedniewo (gub. jarosławska) -14.6.1983 Moskwa, poeta i funkcjonariusz literacki. Pochodził z rodziny chłopskiej. Brał udział w wojnie domowej, później zajmował się działalnością partyjną (początkowo na prowincji). Do partii wstąpił w 1925, po czym przeniósł się do Moskwy. Już w 1928 był jednym z czołowych działaczy RAPP-u. W 1934 ukończył wydział literacki w Instytucie Czerwonej Profesury. Zaczął pisać około 1918, pierwszy jego zbiorek poetycki pt. Za-piew 1930 (Zaśpiew) dotyczył tematu wojny domowej. W połowie lat 30. cieszyły się popularnością niektóre piosenki, do których napisał teksty. W 1939-45 był korespondentem wojennym. Jego liryka frontowa została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. za 1943/44. W 1944-46 S. był red. nacz. tygodnika "Litieraturnaja Gazieta", a w 1945-53 tygodnika "Ogoniok". W 1949 został sekretarzem zarządu ZP ZSRR, w 1951 otrzymał kolejną nagrodę Stalinowską (II st. za 1950) za zbiór wierszy Miru - mir 1950 (Pokój światu). W 1953 przejął po A. Fadiejewie kierownictwo ZP ZSRR. Do 1952 zdobył też wysoką pozycję w hierarchii partyjnej. Funkcję pierwszego sekretarza ZP pełnił do 1959, czyli w okresie pierwszej fali "" rehabilitacji, a także nagonki na B. Pasternaka. Na czele oficjalnych delegacji odbył wiele podróży zagranicznych do różnych krajów świata. W 1966 już nie został wybrany na kandydata do KC KPZR, ale nadal pozostawał deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR, do której należał od 1954. Od 1967 systematycznie był wybierany na stanowisko sekretarza ZP. Ponadto od 1958 należał do zarządu ZP RFSRR. S., który wyczerpał swoje możliwości twórcze w liryce wojennej, zajmował się także tłumaczeniem poetów państw obozu socjalistycznego. W 1962-65 był red. nacz. - KLE. Swoją wpływową pozycję czasami wykorzystywał w interesie twórców represjonowanych (np. w przypadku O. Mandelsztama). Mieszkał w Moskwie.
• S. napisał wiele tekstów do piosenek patriotycznych i był popularnym lirykiem wojennym. Niejeden jego wiersz, oddający nienawiść i ból, przedstawiający zwykłą codzienność frontową i męstwo, kontrastuje z utartym wówczas patosem literackim.
HRL, KLE, LE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Zapiew, 1930; Sołdatskoje sierdce, 1943; Miru
- mir, 1950; Wostok i Zapad, 1957; Gołosa wrie-mieni. Zamietki na polach istorii lit. J 934-65, 1965; Pośle wojny. Stichi 1945-1970,1972. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1965-66; Izbr. w 2-ch tt., 1974, w4-chtt., 1979-80.
Lit.: A. Kulinicz, 1953; O. Rieznik, Oktiabr' 1954.2 i wyd. 2: 1969, wyd. 3: 1979; S. Władimi-row, D. Mołdawskij, 1956; I. Grinbierg, Znamia 1958.3, wyd. oddz. 1958 i Nasz Sowr. 1974.10;

607
SWIETŁOW Michaił Arkadjewicz
M. Soból, w: A. S., Izbr. w 2-ch tt., 1974; S. Baruz-din, w: tegoż Ludi i knigi, 1978; B. Leonów, Moskwa 1984.10; K. Pomierancew, w: tegoż Skwoź smiert', London 1986.
SWIETŁOW Michaił Arkadjewicz, 17.(4.) 6. 1903 Jekaterinosław - 28.9.1964 Moskwa, poeta. Urodził się w żydowskiej rodzinie rzemieślniczej. Należał do pokolenia pierwszych komsomolców (1919). W 1920 zgłosił się ochotniczo do Armii Czerwonej i brał udział w wojnie domowej. Od 1922 mieszkał w Moskwie, gdzie w 1923 ogłosił pierwszy zbiorek wierszy pt. Rielsy (Szyny). W 1927-28 studiował na uniwersytecie w Moskwie. Szeroki rozgłos jako poeta zdobył dzięki ro-mantyczno-rewolucyjnej balladzie Grienada
1926 (Grenada). Sceptycyzm S. na skutek odejścia nowych władz w latach NEP-u od ideałów rewolucji oraz coraz bardziej panoszącej się biurokracji partyjnej, a także jego zwrot ku postaciom ludzi bezradnych i nieszczęśliwych, jak np. w wierszu Staruszka
1927 (Starowinka), wywołały nagonkę oficjalnej krytyki na osobę poety. Obowiązujący w literaturze początku lat 30. temat pierwszych pięciolatek nie znalazł ujęcia w poezji S. Dużą popularnością cieszyła się jednak wówczas jego Pieśnią o Kachowkie 1935 (Pieśń o Kachowce), w której opiewał zdarzenia rewolucji i wojny domowej. W tym okresie zwrócił się ku dramaturgii. Pierwsza jego sztuka Głubokaja prowincyja 1935 (Głęboka prowincja), w której ukazał nieszczęśliwe życie osobiste kołchoźników, została poddana ostrej krytyce na łamach gazety "Prawda" (1936.10.4) i usunięta z repertuaru teatrów. Inne sztuki, m.in. Mys Żełanija 1940 (Przylądek Pragnienia), nie były wystawiane i drukowane. W czasie II wojny światowej S. był korespondentem wojennym gazety "Krasnaja Zwiezda" w Leningradzie. Napisał wtedy dwa nietypowe dla niego utwory - poemat Dwadcat' wosiem 1942 (Dwudziestu ośmiu) i cykl wierszy pt. Liza Czajkina 1942, powiązanych postacią tytułowej bohaterki. Zyskał uznanie jako autor
wiersza Itaijaniec 1943 (Włoch). Po wojnie zdołał opublikować dwa zbiorki wierszy i sztuk, ale pozostały one prawie nie zauważone przez historyków i krytyków literackich. Na II zjeździe, w którym uczestniczył na zasadzie delegata, pozbawionego prawa głosu, w jego obronie wystąpili S. Kirsanow i O. Bergholc. Od tego momentu powrócił do literatury. Jego tomik nowych wierszy pt. Gorizont 1959 (Horyzont) został życzliwie przyjęty przez krytyków. Będąc wykładowcą w IŁ odważnie wstawił się za G. Ajgim. Pełne uznanie zyskał dopiero po śmierci w 1967, kiedy przyznano mu nagrodę Leninowską. Poezja S., zwłaszcza jego wczesna liryka, opiera się na konkretnej, przeważnie opowiedzianej sytuacji, której prawie zawsze przeciwstawia inne zdarzenie, mające miejsce w odległym czasie lub przestrzeni. Tak np. w wierszu Rabfakowkie 1926 (Do słuchaczki Rabfaku) postać studentki, pragnącej wiedzy, wiąże z osobą Joanny d'Arc. Przy tym druga warstwa postaci i zdarzeń w utworach S. często przybiera abstrakcyj-no-romantyczny charakter. Nierzadko poeta zastanawia się nad problemem śmierci, co m.in. znalazło odbicie w wierszu Itaijaniec, w którym odsłania monolog wewnętrzny żołnierza, adresowany do zabitego przez niego przeciwnika. Liryka S. zawsze ma kształt wie-loplanowy. Wiele w niej niedopowiedzeń, które pobudzają twórczą wyobraźnię odbiorcy. Styl wierszy S. jest przeważnie rzeczowy. Do przekazania myśli i uczuć stosuje konkretne pojęcia i obrazy. Miał talent wrodzony, "lubił łagodzić patos dobrą ironią" (Smielakow).
HRL, KLE, LES, Ni, Wy75, Wy82. Dz.: Rielsy, 1923; Kniga stichow, 1929; Skazka, 1939; Dwadcat' let spustia, 1940 (Po dwudziestu latach, Warszawa 1950); Stichi ipjesy, 1957; Go-rizont, 1959; Grenada i inne wiersze. Warszawa 1961; Sorok let mojej liriki, 1965; Stichotworienija ipoemy, 1966; Stichi poślednich let, 1970; Pjesy, 1970; Wiersze: Antologia roś. poezji radź. lat 1917-41, Katowice 1978. •AAr. proizw. w 2-ch tt., 1965; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1974-75; Izbr. Stichotworienija, 1983; Izbr., 1990.

SWIETOW Fieliks Grigorjewicz
608
Lit.: E. Lubariewa, 1960; Z. Papiernyj, Oktiabr' 1961.1, NM 1963.6 i 1967; E. Winokurow, Smie-na 1963.11; M. Pieczyński, Tw. 1965.2; J. Smielakow, w: M. S., Izbr. proizw., 1965; F. Swietow, 1967; Ty pomnisz, towariszcz, 1973; L. Ozierow, LG 1978.28.6; M. Aligier, w: tejże Tropinka wo rży, 1980; J. Chielemskij, LG 1983.6.7.
SWIETOW Fieliks Grigorjewicz, 28.11.1927 Moskwa, krytyk literacki i prozaik. Po aresztowaniu ojca, historyka Grigorija Fridlan-da w 1936, do 1937 mieszkał w Archangiel-sku. W 1946-51 studiował filologię rosyjską na uniwersytecie w Moskwie, potem przez 3 lata pracował na Sachalinie jako dziennikarz. Od 1955 był jednym z czołowych krytyków miesięcznika "Nowyj Mir". Opublikował cztery prace naukowe, m.in. monografię pt. Michaił Swiettow w 1967. Zdławienie względnej wolności okresu "" odwilży sprawiło, że związał się z ruchem dysydenckim. Występował m.in. w obronie A. Siniawskie-go, J. Daniela, J. Gałanskowa i A. Sołżeni-cyna. Razem z żoną, Zoją Krochmalnikową, późniejszym red. czasopisma "Nadieżda", drukowanym przez wydawnictwo "Posiew", stał się wyznawcą wiary chrześcijańskiej i poczynając od lat 70. napisał szereg artykułów oraz utworów prozatorskich, dotyczących problemów religijnego odrodzenia Rosji, stosunku sowieckiej inteligencji do chrześcijaństwa oraz wiary i Kościoła. Jego teksty krążyły w ** Samizdacie, a od 1975 również w "" Tamizdacie, gdzie m.in. opublikowano powieści S. Otwierzi mi dwieri 1978 (Otwórz mi drzwi) oraz Opyt biografii 1985 (Próba biografii), za którą otrzymał nagrodę im. Dala w Paryżu (1985). W marcu 1980 został wydalony z ZP ZSRR, w 1985 aresztowany, a w 1986 zesłany do Kraju Ałtajskiego. Od lipca 1987 znów mieszkał w Moskwie. W 1990 decyzja o jego wykluczeniu z ZP została cofnięta. Od tego czasu mógł zamieszczać swoje utwory w periodykach sowieckich. W powieści Opyt biografii, napisanej w 1968-72, przedstawił S. sytuację literatów okresu poodwilżowego, zwłaszcza życie intelektualne sowieckiej inteligencji, która poznała się wreszcie na hipokryzji systemu sowieckiego i zaczęła snuć plany uwolnienia się z jego pęt. W artykule Russkije sud'by 1974 (Rosyjskie losy), zamieszczonym w zbiorze "Iz-pod glyb" (Spod głazów), przygotowanym przez A. Sołżenicyna i opatrzonym jego wstępem, S. wskazał na nieuchronność religijnego odrodzenia się Rosji po sześćdziesięciu latach dławienia wiary. W powieści Otwierzi mi dwieri przedstawił własną drogę do Boga i poruszył problem wzajemnych stosunków między chrześcijanami a Żydami. W ukończonej w 1984 powieści Pośledni] dień 1989 (Ostatni dzień) ukazał przedśmiertne chwile chrześcijanina, który świadomie i podświadomie spogląda na minione dzieje, podsumowuje je i żegna się z życiem. W powieści Tiur'ma 1991 (Więzienie), powstałej w 1987, przedstawił porządki panujące w sowieckich zakładach karnych.
EmR, FV, KLE.
Dz.: Michaił Swiettow, 1967; Russkije sud'by (pod pseudonimem F. Korsakow), w: Iz-pod glyb, Paris 1974; Otwierzi mi dwieri, Paris 1978 i NM 1991. 10-12; Opyt biografii, Paris 1985; Pośledni] dień (fragm.), RM 1989.11.8; Wolnomu - wola, RM 1989.29.9,6.10, wyd. skrócone LG 1990.23.5; Wywiad: LG 1990.28.3; Tiurma, Niewa 1991.1-3. Lit.: A. Boczarow, Wopr. Lit. 1964.5; G. Swier-biejew, RM 1980.29.5; J. Kubłanowskij, RM 1985.6.12; A. Ginzburg, Opyt stradanija. Kont. 1986.49.
SYMBOLIZM, pierwszy i najważniejszy prąd literatury rosyjskiej XX wieku, wywodzący się z symbolizmu francuskiego. Powstał u schyłku XIX w. jako reakcja na zubożały realizm i pozytywizm ówczesnej literatury, marksistowsko-ateistyczną krytykę, wiarę w postęp i lekceważenie estetyki. Głosił wyższość intuicyjnego poznania poetyckiego nad ograniczonym poznaniem empirycznym. S. w Rosji wywodził swoje korzenie z twórczości A. Puszkina, E. Baratynskiego, F. Tiutczewa, A. Feta i in. poetów nurtu re-ligijno-filozoficznego. Nawiązywał też do

609
SYMBOLIZM
niemieckich romantyków i idealistycznej filozofii oraz przeciwstawiał się wąskiemu uty-litaryzmowi. Łączył subiektywne widzenie świata i historii z apokaliptycznymi przewidywaniami. W 1900-10 s. przyczynił się do niezwykłego rozkwitu literatury rosyjskiej, najpierw poezji, później prozy, zapoczątkował badania krytyczne- i historycznoliterac-kie, które doprowadziły do powstania "* szkoły formalnej. Epoka s. oraz powstałego po nim "" akmeizmu określana jest w historii literatury mianem "srebrnego wieku" (przez analogię do "złotego wieku" poezji rosyjskiej okresu puszkinowskiego). Bezpośredniemu i jednoplanowemu ujęciu rzeczywistości przeciwstawiał s. w literaturze ujęcia wieloplanowe za pośrednictwem symboli oraz innych środków ekspresji. Ważne nowe motywy poezji s. kształtowały się pod wpływem Baudelaire'a, Verlaine'a i Rimbauda oraz Verhaerena i "realizmu fantastycznego" powieści Dostojewskiego, z ich wizją wielkiego miasta i miejskiego życia. Traktując siebie jako przedstawicieli nurtu awangardowego, niektórzy przedstawiciele s. dążyli do rozszerzenia zakresu tematycznego literatury poprzez wkroczenie w sferę wyrafinowanej erotyki, satanizmu oraz głoszenie kultu śmierci. Najwybitniejsi z nich podkreślali wszakże religijny charakter prawdziwej sztuki, wskutek czego s. w dużej mierze sprzyjał w Rosji odnowieniu religii, częściowo w ramach tradycyjnego prawosławia, poprzez zwrócenie się do teozofii i antropozo-fii oraz do przedchrześcijańskiej mitologii greckiej. Sztuka, oparta na przesłankach mistycznych, miała stać się pomostem, łączącym życie w znaczeniu fizycznym i duchowym, jedynym prawdziwym narzędziem poznania rzeczywistości współczesnej i minionej. Przy tym s. rosyjski opierał się szczególnie na filozofii i poezji Władimira Sołowjo-wa, jego sofiologii, wiecznej Mądrości, pojmowanej jako mistyczna "Dusza Świata". Do grona najwybitniejszych symbolistów rosyjskich należą: D. Mierieżkowski, który w 1892 opublikował zbiorek "Simwoły"
(Symbole), zwrócił uwagę na kryzysową sytuację w sztuce oraz był jednym z głównych teoretyków s., a także jego żona, poetka Z. Gippius, W. Briusow, torujący drogę s. do Moskwy (m.in. poprzez tłumaczenie dzieł twórców francuskich), F. Sołogub, podobnie jak jego poprzednicy zaliczany do grupy "starszych" przedstawicieli tego nurtu, oraz M. Łochwicka, zawdzięczająca swoją ogromną popularność przystępnie napisanej liryce miłosnej. Czołowymi reprezentantami "drugiej fali" rosyjskiego s. byli A. Bieły, który najpierw w poezji, potem w prozie i pracach filozoficznych stworzył podstawy teoretyczne nowej sztuki, A. Błok, stosujący w najróźnorodniejszych odmianach typowe dla tego kierunku symbole "zamieci", "maski", "zorzy", "nocy" i "wiatru" oraz Wiacz. Iwanów, organizujący od 1905 w swej "wieży" w Petersburgu regularne wieczory literackie, w dużym stopniu sprzyjające wymianie poglądów, umocnieniu s. jako prądu i zachowaniu jego różnorodności. Za prekursora s. uważany jest N. Miński, znaczny wpływ na jego kształtowanie się wywarli też W. Bierdiajew oraz pisarz i filozof W. Roza-now. Na skutek późnej publikacji utworów I. Annienskiego jego twórczość silniej wpłynęła na akmeistów. Przez krótki czas jako poeta symbolista występował A. Dobrolubow, reprezentujący nurt dekadencki w obrębie rosyjskiej szkoły symbolistycznej. Bliskie więzy łączyły z s. M. Wołoszyna, na uboczu prądu mieściła się proza A. Riemizowa. Rozkwitowi kierunku sprzyjały również przekłady i twórczość literacka poety litewskiego J. Baltrusajtisa. S. nie ograniczał się wyłącznie do twórczości literackiej, proponował bowiem także określony pogląd na świat i sztukę. Pierwszą trybuną i możliwością stałego kontaktu stało się dla jego przedstawicieli czasopismo "Mir Iskusstwa" (1899-04). Ostatnim kierownikiem noszącego tę samą nazwę ugrupowania plastyków i malarzy w Petersburgu (1910-18), zbliżonego do symbolizmu i opartego na podstawach religijnych, był N. Rierich. Ważnym organem

SZAGINIAN Marietta Siergiejewna
610
druku moskiewskich symbolistów było czasopismo "Wiesy" (1904-09) pod redakcją W. Briusowa. Nurt religijny s., związany z programem jego "drugiej fali", szczególnie wyraziście reprezentował miesięcznik "Zołotoje Runo" (1906-09). Później ukazywało się czasopismo "Apołłon" (1909-17), na którego łamach jego redaktor S. Makowski skupił wokół siebie twórców nowoczesnego malarstwa i literatury. W życiu społeczno-politycznym symboliści zajmowali pozycje liberalne. Entuzjastycznie przyjęli rewolucję 1905 roku, lecz nie podzielali poglądów ateistycznych socjalistów, skupionych przez M. Gorkiego wokół wydawnictwa "" Znanije. Przewrót bolszewicki w 1917 zmusił niektórych z nich do "" emigracji, inni, jak np. A. Błok, przyjęli go jako konieczny, pozytywny krok do odnowienia Rosji albo jak W. Briusow podjęli próbę przystosowania się do nowych warunków i doznali gorzkiego rozczarowania, kiedy zostali pozbawieni wszelkich możliwości kontynuacji swoich poczynań twórczych. W odróżnieniu od pozytywnych ocen w literaturoznawstwie zachodnim, ten kierunek i jego przedstawiciele w sowieckich pracach naukowych byli stale obiektem krytyki i oszczerstw. O. Mandelsztam w 1928 stwierdzał: "Cała współczesna poezja rosyjska wywodzi się z symbolizmu, ale czytelnik ma krytką pamięć i nie chce o tym wiedzieć" (O poezii, Sobr. socz. 2.230). Obiektywną ocenę ogromnego dorobku s. rozpoczęto dopiero w czasie "* odwilży i na nowo podjęto w latach "* pieriestrojki.
HRL, KLE, LE, LES, Ni.
Lit.: E. Ellis, Russkije simwolisty, 1910; W. Piast, Wstrieczi 1929; Lit. Nasiedstwo 1937.27/28; J. Holthusen, Studien żur Asthetik und Poetik des russ. Symbolismus, 1957; R. Matlaw, SEEJ 1957;
G. Donchin, The Hague 1958; L. Strakhovsky, CanSlP 1959; F. Stiepun, Myst. Weitschau, Munchen 1964; V. Erlich, w: tegoż Russ. Forma-lismus, Munchen 1964; Z. Barański, w: Literatura rosyjska, t. 2, Warszawa 1971, s. 660-99; Symbo-
lism, RLT 1972.4; S. Awierincew, Wopr. Lit. 1975.8; L. Dołgopołow, Na rubieże wieków, 1977;
E. Bristol, SR 1980.39; A. Biełyj, Ich, ein Symbo-list, FfM 1987; Ch. Ebert, Weimarer Beitrage 1989.7; A. A. Hansen-Lóve, Der russ. Symb., Wien 1989; E. Jermiłowa, Tieorija i obraznyj mir russkogo simwolizma, Moskwa 1989.
SZAGINIAN Marietta Siergiejewna, 2.4. (21.3.)1888 Moskwa - 21.3.1982 tamże, prozaik. Jej ojciec, z zawodu lekarz, był wykładowcą na wielu uczelniach wyższych. W 1908-12 studiowała filologię, w 1912-14 mineralogię w Moskwie i Heidelbergu. Przewrót bolszewicki przyjęła jako zjawisko o charakterze religijno-mistycznym. Do 1921 mieszkała w Rostowie nad Donem, do 1927 w Piotrogrodzie/Leningradzie, potem w Armenii, a od 1931 w Moskwie. Była aktywna twórczo od 1903 do późnej starości, przeważnie dostosowując się do norm i potrzeb sowieckiego systemu. Do partii wstąpiła w 1942. W 1944 otrzymała tytuł doktora nauk za książkę Tworczestwo T. G. Szewczen-ko 1941 (Twórczość T. G. Szewczenki). W 1950 za zbiór reportaży pt. Putieszestwije po Sowietskoj Armienii 1946-50 (Podróż po radzieckiej Armenii, 1951) została wyróżniona nagrodą Stalinowską III st., a w 1972 za 4 książki o Leninie nagrodą Leninowską. Od 1934 do końca życia należała do zarządu ZP ZSRR. Debiutowała jako poetka symbo-listka w 1903. Drugi zbiorek jej wierszy pt. Orientalia 1913 przyniósł jej rozgłos i był do 1922 siedmiokrotnie wznawiany (m.in. w Berlinie). W 1916 oprócz opowiadań napisała powieść Swoja sud'ba 1923 (Ludzie i maski, 1960), której akcja toczy się w klinice psychiatrycznej. W 1954 Sz. gruntownie ją przerobiła. Niektóre wczesne jej utwory, m.in. Pieriemiena 1922-23 (Zmiana), Priklu-czenija damy iż obszczestwa 1923 (Przygoda damy z towarzystwa, 1966), nie całkiem przylegały do norm nowego systemu i były krytykowane na łamach czasopisma "Na postu". Pod ironicznym pseudonimem Jim (Dżim) Dolar wydała cykl opowieści przygo-

611 SZAŁAMOW Wartam Tichonowicz
dowych, m.in. Miess-Miend, iii Janki w Pie-trogradie, (Mess-Mend, czyli Jankesi w Pio-trogrodzie), napisanych w stylu satyry agitacyjnej, które oprócz doraźnych zadań politycznych miały też przyczynić się do odwrócenia uwagi czytelnika od zagranicznej literatury przygodowej. Nowe edycje tych utworów, ukazujące się po 1956, były wielokrotnie przerabiane. W powieści Kik 1929 (skrótowiec od wyrazów kołdunja i kommunist -czarownica i komunista) agitację polityczną łączy Sz. z eksperymentami w dziedzinie techniki narracyjnej (te same zdarzenia przedstawia z punktu widzenia czterech bohaterów). Najważniejszym jej dziełem, powstałym w czasie 4-letniego pobytu w Armenii, była powieść Gidrocentral 1930/31 (Zapora wodna, 1952), w której poprzestała na propagandzie sowieckiej gospodarki planowej. Następnie od 1957 publikowała głównie reportaże i książki popularnonaukowe. Ukazał się wówczas zbiór Urał w oboranie 1943-44 (Ural w obronie), Dniewnik pisatiela 1953 (Dziennik pisarza), krytykowany w 1954 za potknięcia rzeczowe i banały, oraz biografie literackie T. G. Szewczenko, I. A. Krylów 1944, J. W. Ciotę 1950 (Goethe, 1952) i Niżami 1955. W końcu lat 50. powróciła Sz. do swego wcześniejszego zamiaru napisania cyklu powieści o Leninie. Jedna z nich pt. Siemja Uijanowych 1958 (Rodzina Uijano-wów), będąca poprawioną wersją identycznie zatytułowanej powieści-kroniki z 1938, nie wzbudziła większego zainteresowania. Będąc już w bardzo sędziwym wieku napisała wspomnienia o swoim życiu pt. Czełowiek i wriemia 1972-78 (Człowiek i czas).
HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, Ni, RSPP6, Wy75. Dz.: Pierwyje wstrieczi, 1909; Orientalia, 1913, wyd. 7: 1922; Putieszestwije w Wejmar, 1923; Swoja sud'ba, 1923; Miess-Miend, UiJankiwPietrogradie, 1924; Pieriemiena, 1924; Prikluczenija damy iż ob-szczestwa, 1924; Kik, 1929; Gidrocentral, 1931; Bilet po Rossii, 1938, nowa redakcja 1970: T. G. Szewczenko, 1941; I. A. Krylów, 1944; Urał w oboranie., 1944; Putieszestwije po Sowietskoj Armienii, 1950; I. W. Ciotę, 1950; Szlakiem pięciolatki. Warszawa 1950; Dniewnik pisatiela, 1953; Niżami, 1955;
Siemja Uijanowych, 1959; Czetyrie uroka u Lenina, 1970; Czełowiek i wriemia, NM 1971.4, 1972.1-2, 1973.4,1975.3,1977.1,1978.4,9,11; Oczerla raźnych [et, 1977; 50 pisiem D. D. Szostakowicza, NM 1982.12; Uralskij dniewnik, NM 1985.4-5; Pisma M. Sz. k Z. Gippius, NŻ 1988.171-173. Sobr. socz. w 7-mi tt., 1929-30, w 4-ch tt., 1935, w 6-ti"., 1956-58, w 9-titt., 1986-89.
Lit.: N. Zamoszkin, NM 1929.12; L. Skorino, Oktiabr' 1947.8, Znamia 1955.9 i 1985; M. Lif-szyc, NM 1954.2; L. Żak, LR 1966.14.1; M. Agur-skij, RM 1979.1.2; Tworczestwo M. Sz., 1980; P. Fast, SIO 1981.4; A. Rubaszkin, Zwiezda 1983.3;
K. Sieriebriakow, LG 1985.16.1 i 1988.6.4.
@SZAŁAMOW Warłam Tichonowicz, 1.7.(18.6.)1907 Wołogda - 18.1.1982 Moskwa, prozaik i poeta. Syn duchownego prawosławnego. Jego studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie (1926-29) przerwało aresztowanie i 3-letni pobyt w łagrze. W 1932-37 opublikował kilka wierszy i utworów prozatorskich. W 1937 ponownie został skazany i skierowany do łagrów nad Kołymę, gdzie spędził 17 lat. Po "" rehabilitacji powrócił do działalności literackiej. Od 1957 jego wiersze ukazywały się na łamach miesięczników "Moskwa", "Znamia" i "Junost"'. Wydał kilka zbiorków poetyckich, m.in. Ogniwo 1961 (Krzesiwo) i Moskowskije obłaka 1972 (Moskiewskie obłoki). Pisał ponadto krótkie utwory prozatorskie na temat życia w sowieckich łagrach. Krążyły one w "" Samizdacie, w 1966-76 pod wspólnym tytułem Kołymskije rasskazy (Opowiadania kołymskie) zostały opublikowane w nowojorskim czasopiśmie "Nowyj Żurnał" (por. list Sz., LR 1972.23.2), a w 1978 w postaci książkowej ukazały się w Londynie. Dzięki "* pieriestrojce utwory Sz. zostały też włączone do procesu historycznoliterackiego w kraju i spotkały się tam z wielkim uznaniem. W prostych, niezbyt kunsztownych wierszach opowiada Sz. o swych dramatycznych doświadczeniach życiowych. Z goryczą mówi o źle znajdującym się w człowieku, o tęsknocie za ludzkim ciepłem. Wyrazem rozterek

SZAPIRO Boris Izrailewicz 612
i goryczy są przede wszystkim opisy przyrody, zimy i śniegu, przeciwstawione złudnemu ciepłu, jakie daje ogień. Jego opowiadania, o których z wielkim uznaniem wypowiadali się G. Ajgi i A. Siniawski, oddziałują na czytelnika autentyzmem zawartych w nich faktów i zdarzeń, ułożonych w dynamicznie rozwijający się ciąg informacyjny. Poszczególne z nich opiera Sz. na pojedynczym zdarzeniu, znanym z autopsji. Nie stosuje przy tym żadnych ozdobników literackich, nie dba o kunsztowność stylu. Poprzestaje na realistycznym przedstawieniu przejawów okrucieństwa i zła otaczającego człowieka w łagrze. EmR, FV, HRL, Ka85, Ki, KLE, Re, Wy82. Dz.: Wiersze: Ogniwo, 1961; Szelest listjew, 1964;
Doroga i sud'ba, 1967; Moskowskije obloką, 1972;
Toczka kipienija, 1977. Proza; Tri smierti d-ra Au-stino, Oktiabr' 1936.1; Kofymskije rasskazy, Lon-don 1978; Woskrieszenije listwiennicy, Paris 1985, Moskwa 1989; Dwadcatyje gody, Ju. 1987.11-12;
Proza, stichi, NM 1988.6; Stichotworienija, 1988;
Anna Iwanowna, Tieatr 1989.1 i w: Opalnyje pje-sy, Wrocław 1992; Nowaja proza, NM 1989.12;
Lewy] bierieg, Moskwa 1989; Iz lit. nasiedija, Zna-mia 1990.7.
Lit.: B. Słuckij, LG 1961.5.10; W. Prichod'ko, Znamia 1962.4; W. Inbier, LG 1964.23.6; L. Le-wickij, NM 1964.8; E. Kahnanowskij, Zwiezda 1965.2; S. Kirsanow, Grani 1971.79; A. Rostow-cewa, Moskwa 1973.9; M. Geller, w: W. Sz., Ko-tymskije rasskazy, 1978; G. Hosking, Nev Univer-sities Quaterly, Spring 1980; V. Pereleszin, RLJ 1980.117; A. Siniawskij, Sint. 1980.8; V. S. Dun-ham, SR 1982.3; G. Ajgi, W. Jakubów, L. Kor-niew i A. Jakobson, Wiestnik RChD 1982.137;
A. Lwów, NRS 1983.13.3; A. Szor, NŻ 1984.155;
E. Sidorow, Ogoniok 1989.22; J. Szrejder, LO 1989.1, Sowietskaja bibliografija 1988.3 i RM 1991.14.6; E. Szkłowskij, LO 1989.8; W. Frenkiel, Daugawa 1990.4; L. Timofiejew, Oktiabr' 1991.3;
A. Raźny, w: Samizdat i Tamizdat, Kraków 1993.
SZAPIRO Boris Izrailewicz, 21.4.1944 Moskwa, poeta. Syn profesora nauk ekonomicznych. W 1961-68 studiował na uniwersytecie w Moskwie fizykę, logikę, stylistykę języka rosyjskiego i inne przedmioty. Wraz z kolegami ze studiów w 1964 z założył koło poetyckie Klenowyj List, które zorganizowało 2 wielodniowe festiwale poezji, a także do roku 1966 wystawiło 4 spektakle teatralne pod wspólnym tytułem "Poeticzeskij tieatr". Jego próby publikacji wierszy w ZSRR zakończyły się niepowodzeniem, gdyż nie chciał do nich włączyć utworów, napisanych zgodnie z oficjalnymi wymogami politycznymi. Małżeństwo z Niemką umożliwiło Sz. w grudniu 1975 wyjazd do Niemiec Zachodnich. W 1979 otrzymał tytuł doktora nauk przyrodniczych na uniwersytecie w Tybindze. W 1981-86 pracował na uniwersytecie w Regensburgu, gdzie prowadził badania naukowe w zakresie fizyki teoretycznej i "matematycznej teorii dynamiki języka". Pierwszy tomik wierszy w języku niemieckim pt. Metamorphosenkom (Ziarno metamorfozy) wydał w 1981. Oprócz przekładów utworów poprzednich umieścił w nim wiersze, napisane już za granicą w języku niemieckim. W 1983 ukończył następny zbiorek poezji pt. Ein Tropfen Wort (Jedna kropla słowa). Najważniejsze swoje wiersze rosyj-skojęzyczne, powstałe w ciągu minionych dwudziestu lat, zebrał w książce Solo na flej-tie 1984 (Solo na flecie). Mieszka w Tybindze, pracuje na tamtejszym uniwersytecie. Podstawą twórczości poetyckiej Sz. jest dźwięk. Różnorodność formalna jego zbiorku Solo na flejtie tłumaczy się przede wszystkim bogactwem świata dźwięków, poszukujących odpowiedniej oprawy słownej. Sam Sz. taki sposób muzykalnej organizacji wiersza, niezależnej od kontekstu, nazywa "pre-semantyką muzykalną". Wyrazem tego w jego poezji jest predylekcja do paralelizmów, asonansów i niezwykłych rymów, przy czym rymy konsonansowe często stosuje w celu zaakcentowania kontrastu semantycznego. Plan pierwszy w wierszach Sz. stanowią tematy związane ze światem przyrody, poezji, muzyki, miłości i śmierci. Na planie dalszym znajdują się poszukiwania bezpieczeństwa w życiu ziemskim, dla którego oparciem jest aluzyjnie napomykana wiara w opatrzność boską. Zdyscyplinowanie w sferze duchowej,

613
SZAROW Aleksandr Izrailewicz
wyraźnie określony stosunek do zła, koresponduje w twórczości Sz. z klarownością formy. Faktura jego wierszy jest bardzo różnorodna. Oscyluje między formami zwięzłymi, eliptycznymi a strukturami arytmicznymi, zbliżonymi do prozy. Po przesiedleniu się do Niemiec Zachodnich stał się Sz. poetą dwujęzycznym. Muzykalne założenia swej poezji wyraża też za pośrednictwem języka niemieckiego. Ka85.
Dz.: Metamorphosenkorn, Tiibingen 1981; Soło na flejtie, Miinchen 1984 (reprint Leningrad 1991);
Stichi, Wstrieczi 2, 1987.
Lit.: K. Borowsky, w: B. Schapiro, Metamorphosenkorn, 1981; W. Kasack, OEu. 1982.12, s. 987 i w: B. Sz., Solo na flejtie, 1984.
SZAROW Aleksandr Izrailewicz (właśc. Niurenberg Szera Izrailewicz), 25.(12.)4. 1909 Kijów - 13.2.1984 Moskwa, prozaik. Rodzice Sz. byli czynnymi działaczami rewolucyjnymi i padli ofiarami terroru w latach 30-50. Uczęszczał do założonej przez P. N. Lepie-szynskiego eksperymentalnej szkoły-komuny w Moskwie, w 1932 ukończył studia biologiczne (genetyka). Przed II wojną światową był dziennikarzem prasowym. Współpracował m.in. z gazetą "Prawda" i opublikował książkę dla dzieci pt. Otstuplenije tundry 1936 (Odwrót tundry). W 1937 uczestniczył w jednym z lotów do Arktyki. Po powrocie przybrał pseudonim Szarow. Podczas wojny był najpierw żołnierzem, potem korespondentem wojennym. W 1943 wstąpił do partii. W 1945-47 służył w oddziałach okupacyjnych w Wiedniu. Od 1947 do 1949 pracował w redakcji czasopisma "Ogoniok". Na początku lat 50. zajął się wyłącznie działalnością literacką. Początkowo pisał o naukowcach (np. Żyzń pobieżdajet 1950, Życie zwycięża), książki dla dzieci (Maleńkije stano-wiatsia bolszymi 1958, Mali stają się dużymi), utwory fantastyczne, zamieszczane w almanachu "Naucznaja Fantastika", a także prozę realistyczną i bajki. W 1954-67 systematycznie ogłaszał reportaże w dziale
"Dniewnik pisatiela" (Dziennik pisarza) miesięcznika "Nowyj Mir". Jeden z nich pt. Janusz Korczak i naszy dieti 1966 (Janusz Korczak i nasze dzieci) stał się kanwą scenariusza Michaiła Kalika. Realizacja filmu na skutek ingerencji cenzury została wstrzymana. Utwory Sz. spotykały się z życzliwym przyjęciem w krytyce. Mieszkał w Moskwie, przyjaźnił się z W. Grossmanem i K. Boga-tyriowem. W podręcznikach literatury rosyjskiej o nim nie wspominano. W swoich książkach dla dzieci Sz. często opierał się na własnych przeżyciach z lat 20-30. i późniejszych, włączając zwłaszcza doświadczenia z okresu pobytu w Wiedniu. W opowieści Maleńkije stanowiatsia bolszymi nawiązał do wrażeń z pobytu w szkole-komunie. Do tych samych doświadczeń odwołał się w następnym utworze pt. Druzja moi kommunary 1957 (Moi przyjaciele komunardzi), przy czym szczególną uwagę zwrócił na problematykę moralno-etyczną, zwłaszcza kwestię uczciwości. W książce Dieti i wzrosły je 1966 (Dzieci i dorośli) zebrał utwory z różnych lat swej twórczości. Interesował go z reguły człowiek przeciętny i jego gotowość niesienia pomocy innym. W opowieści Ruczej sta-rogo bobra 1958 (Ruczaj starego bobra), ukazując historię pewnego chłopca, Sz. podjął pierwszą w literaturze próbę rehabilitacji zniesławionej genetyki rosyjskiej. W zbiorku reportaży Wołszebniki prichodiat k ludiam 1974 (Czarodzieje przychodzą do ludzi) opowiedział o bajkopisarzach - braciach Grimm, Andersenie i Puszkinie. B. Cziczi-babin w przedmowie do utworów wybranych Sz. podkreślał, że głównym jego zadaniem było mówienie o sprawach ogólnoludzkich.
KLE.
Dz.: Otstuplenije tundry, 1936; Żyzń pobieżdajet, 1950; Maleńkije stanowiatsia bolszymi, 1957; Druzja moi kommunary, 1957; Ruczej starogo bobra, 1958; Ja s etoj ulicy, 1962; Dieti i wzrosfyje, 1966;
Janusz Korczak i naszy dieti, NM 1966.10; Illuzija, iii korolewstwo kaczek, 1966; Wołszebniki prichodiat k ludiam, 1974, wyd. 3: 1985; Powiest' o die-siati oszybkach, 1982; Okojom, 1990 (zawiera: Po-

SZARSZUN Siergiej Iwanowicz
614
wiest' o..., Zyzń WasUija Kurki, Iz wospominanij o W. Grossmanie).
Lit.: E. Gierasimow, NM 1954.10; A. lwicz, tamże 1958.5; L. Razgon, Narodnoje Obrazowanije 1963.2; E. Polakowa, NM 1966.9; P. Spiwak, tamże 1983.4; G. Bali, Dietskaja Lit. 1986.4; B. Czi-czibabin, P. Spiwak, w: A. Sz., Okojom, 1990.
SZARSZUN Siergiej Iwanowicz (w pisowni francuskiej Charchoune Serge), 16.(4.)8. 1888 Bugurusłan - 24.11.1975 Villeneuve, Saint George, prozaik. Był przede wszystkim malarzem. W 1912 po studiach w Paryżu pozostał na Zachodzie. W 1916-17 przebywał w Hiszpanii, pierwsza wystawa jego malarstwa odbyła się w Barcelonie. W 1920 powrócił na stałe do Paryża, gdzie został zaliczony do młodszego pokolenia twórców pierwszej "" emigracji. W 1923 przebywał w Berlinie. Należał do awangardy twórczej, W. Marków nazywał go "drugim dadaistą rosyjskim" (obok I. Zdaniewicza). Siebie jako pisarza określał Sz. mianem "realisty magicznego". Był zwolennikiem antropozofii. W 1922-73 pisał i rozpowszechniał swe utwory w formie niedużych, przeważnie 4-stronico-wych broszur, którym nadawał najdziwniejsze tytuły, np. "Kłapań" (Zawór). Pierwszym wydawcą Sz. był N. Ocup, który w latach 1930-34 na łamach czasopisma "Czisła" zamieszczał jego recenzje, eseje i fragmenty trzech powieści autobiograficznych, pozytywnie ocenionych przez J. Felzena i G. Adamowicza. Pierwsza powieść Sz. Dolgoli-kow 1934 i następna -Pufprawyj 1934 (Słuszna droga), będąca jej ciągiem dalszym, zostały opublikowane tuż po napisaniu, trzecia pt. Jano Grustniejszyj, iii chożdienije k isto-kam otcowskoj krowi 1951 (Jano Najsmutniejszy, czyli wędrówka ku źródłom krwi ojcowskiej) przez dłuższy czas pozostawała w manuskrypcie. W 1933-38 Sz. ogłaszał swe utwory w czasopiśmie "Żurnał Sodruże-stwa" w Wyborgu. Później zajmował się głównie malarstwem. Dopiero w latach 60., gdy zdobył rozgłos jako malarz i rozporządzał odpowiednimi środkami materialnymi, znów powrócił do działalności literackiej. W 1962-72 ogłosił drukiem szereg zbiorów swych utworów prozatorskich. W tym czasie wiele razy odwiedził Rosję. W swych edycjach broszurowych zawarł Sz. niezwykłe, jednostronne i często paradoksalne sądy, prowokujące do dyskusji, mające niekiedy głęboki sens. Głównym tematem jego autobiograficznych powieści jest, zdaniem J. Te-rapiana, "tragedia rosyjskiej elity w środowisku młodszego pokolenia emigrantów". Sz. ukazuje w nich ubogiego malarza rosyjskiego, który niezwykle emocjonalnie, choć na pozór niewzruszenie reaguje na zjawiska codziennego życia w Paryżu. W niektórych opowiadaniach zawarł wrażenia ze swych licznych podróży. Jego maniera twórcza kształtowała się pod wpływem A. Biełego, a także Prousta, Joyce'a i Kafki. Ich oddziaływanie zaznaczyło się w utworach całego pokolenia literackiego, do którego należał. EmR, Fo, HRL.
Dz.: Fragm. powieści: Czisła 1930.1 i 4, 1933.9, 1934.10; Dołgolikow, Paris 1934, wyd. 2: 1961;
Pufprawyj, Paris 1934; ./ano Grustniejszyj, iii chożdienije k istokam otcowskoj krowi, Paris 1951; Nie-prijatnyje rasskazy, Paris 1964; Rakieta, Paris 1965; Rozdych, IdUlija, Paris 1966; Bież majaka, Paris 1969; Bież siebia. Skucznaja istorija, Paris 1972; Mojo uczastije wo francuzskom dadaisticze-skom dwiżenii, Wozdusznyje Puti 1967.5.
Lit.: G. Adamowicz, Poslednije Nowosti 1929.20. 6,1934.10.5,1937.9.9 i Mosty 1963.10; G. Struwe, w: tegoż Russkaja lit. w izgnanii, NY 1956; W. Co-pley, London 1961; A. Bosquet i R. Guerra, Paris 1973; J. Terapiano, RM 1976.22.1 i w: tegoż Lit. żyzń russkogo Paryża..., Paris 1986; M. Andriejen-ko, Russkij almanach, Paris 1981; K. Pomieran-cew, RM 1986.14.2; K. Kriwoszeina, tamże 1987.27.11.
SZATROW (właśc. Marszak) Michaił Filip-powicz, 3.4.1932 Moskwa, dramaturg. W 1956 ukończył studia górnicze w Moskwie. Debiutował sztuką Czistyje ruki 1955 (Czyste ręce), wystawioną przez Teatr Mło-

615
SZCZIPACZOW Stiepan Pietrowicz
dego Widza w Moskwie. Trzecia jego sztuka - Imieniem riewolucyi 1957 (W imieniu rewolucji), w której ukazał Lenina oraz dwóch osamotnionych chłopców, została uznana za najlepszy utwór dramatyczny, napisany z okazji 40-lecia rewolucji i przez wiele lat należała do stałego repertuaru wielu teatrów. W 1961 Sz. wstąpił do partii, a w 1962 został przyjęty do ZP. W 1970 po raz pierwszy wydelegowano go na zjazd pisarzy RFSRR. Do 1991 w teatrach wystawiono około 20 jego sztuk. Przemiany społeczno-polity-czne w okresie ** pieriestrojki znacznie poszerzyły ramy tematyczne jego sztuk. Stał się zwolennikiem odnowy i otwartości. Mieszka w Moskwie. Pierwsze swoje sztuki poświęcił Sz. młodym komsomolcom. Jedna z nich - Miesto w żyzni 1956 (Miejsce w życiu) zdradza spore pokrewieństwo ze sztuką W. Różowa "W dobryj czas" (Szczęśliwej drogi). Kolejna sztuka Sz. -Jeśli każdy] iż nas 1958 (Jeżeli każdy z nas) na skutek banalnego dydaktyzmu nie weszła na sceny teatrów. Uwagę krytyków najbardziej przyciągały jego sztuki o Leninie: Imieniem riewolucyi, Szestoje ijula 1964 (Szósty lipca) - utwór, ukazujący rozgromienie eserowców w 1918, Tridcatoje awgusta (Bolszewiki) 1968 (Trzydziesty sierpnia. Bolszewicy, 1971) - dramat o zamachu na Lenina, Riewolucyonnyj etiud 1979 (Etiuda rewolucyjna) oraz Tak pobie-dim! 1982 (Tak zwyciężymy!). W sztuce Ło-szad' Prżewalskogo 1972 (Koń Przewalskie-go) pokazuje Sz. studentów, zagospodarowujących ugory Kazachstanu, w innej pt. Pogoda na zawtra 1974 (Pogoda na jutro) akcję umieszcza w fabryce samochodów, a w następnej pt. Moi Nadieżdy 1977 (Moje Nadzieje) przenosi ją do środowiska tkaczy. W napisanej wespół z historykiem W. Łogi-nowem powieści dokumentalnej pt. Fiewral 1979 (Luty), przeplatając monologi faktami, opowiada o rewolucji rosyjskiej w lutym 1917. Sztuki Sz. okresu pieriestrojki, m.in. Diktatura sowiesti 1986 (Dyktatura sumienia), Briestskij mir 1987 (Pokój brzeski) oraz
Dalsze, dalsze, dalsze...! 1988 (Dalej, dalej, dalej) wzbudziły duże zainteresowanie odbiorców. Nawiązał w nich m.in. do Dostojew-skiego, jego krytyki socjalizmu oraz jako pierwszy wprowadził na scenę postać Troc-kiego. Dramaturgia Sz. ma charakter publicystyczny, niekiedy zbyt prostolinijny. Porusza przede wszystkim problematykę społe-czno-polityczną w oderwaniu od spraw jednostki.
Ka91, Ki, KLE, LES, Re, TE. Dz" Imieniem riewolucyi, Sowr. Dram. 1957.3;
Szestoje ijula. Nasz Sowr. 1964.4, wyd. oddz. 1966;
Łoszad' Prżewalskogo, Tieatr 1972.11; 18-j god, 1974; Pogoda na zawtra, Tieatr 1974.3; Moi Nadieżdy, Tieatr 1977.10; Riewolucyonnyj etiud, Tieatr 1979.6; Fiewral (wspólnie z W. Łoginowem), Ju. 1979.9-11, wyd. oddz. 1989; Izbrannoje, 1982 (zawiera: Imieniem..., Gleb Kosmaczow, Szestoje..., Bolszewiki, Łoszad'..., Pogoda..., Koniec, Moi Nadieżdy, Tak pobiedim!, Sinije koni na krasnoj trawie, Riewoluc. etiud); Diktatura sowiesti, Tieatr 1986.6; Briestskij mir, NM 1987.4; Dalsze, dalsze, dalsze....', Znamia 1988.1, wyd. oddz. 1989.
Lit.: E. Junaszewskaja, Zwiezda 1958.11; J. Babu-szkin, Tieatr 1960.11; W. Pimienow, Tieatr 1965.4; W. Łakszyn, NM 1968.9; K. Szczerbakow, Tieatr 1973.1; A. Miodników, LR 1974.15.2;
A. Wróblewski, Di. 1974.11; B. Rostocki, Di. 1977.2; E. Wysińska, Di. 1979.10; N. Potapow, Tieatr 1980.2; B. Bugrow, RSL 1981; M. Stroje-wa, LG 1982.20.1; O. Jefriemow, Sowr. Dram. 1982.1; T. Landa, NM 1986.11; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1988.5; Czitatieli opjesie M. Sz. Dalsze, dalsze, dalsze.', Znamia 1988.5; F. Hitzer,w: M. Scha-trow, Weiter..., 1988; D. Szturman, LR 1991.5.4.
SZCZIPACZOW Stiepan Pietrowicz, 7.1. 1899 (26.12.1898) Szczipaczi (gub. permska) - 2.1.1980 Moskwa, poeta. Pochodził z rodziny chłopskiej. Od 1914 pracował w handlu księgarskim, w 1917 został powołany do służby wojskowej, a w 1919 zgłosił się ochotniczo do Armii Czerwonej i wstąpił do partii. Debiutował w prasie lokalnej w 1919, w 1923 wydał pierwszy zbiorek wierszy. W 1922-29 prowadził działalność polityczno-wychowawczą

SZEFNER Wadim Siergiejewicz
616
w Armii Czerwonej. Od 1926 przebywał w Moskwie. W 1929-31 pełnił obowiązki redaktora czasopisma "Krasnoarmiejec". W 1930 był jednym z założycieli"" LOKAF-u. W 1931-34 studiował na kierunku literackim w Instytucie Czerwonej Profesury. Nie znalazł się wśród delegatów na I zjazd pisarzy w 1934. Od 1934 poświęcił się wyłącznie działalności literackiej i zdobył szeroki rozgłos jako poeta. Uwzględniano go we wszystkich antologiach poezji sowieckiej. W czasie II wojny światowej był współpracownikiem gazety "Prawda" i prasy frontowej. Otrzymał dwie nagrody Stalinowskie (II st. za 1948 i I za 1950). Od 1954 uczestniczył w kolejnych zjazdach ZP, od 1954 należał do zarządu ZP ZSRR, a od 1958 również ZP RFSRR. Mieszkał w Moskwie. Talent liryczny Sz. miał bardzo ograniczony zasięg. W latach młodości pisał wiersze w duchu poetyki "" Kuźnicy, z charakterystycznymi dla niej kosmicznymi obrazami i symboliką, później zrezygnował z głośnych intonacji i pustego patosu. Pozostał w obrębie tematów poprzednich, dotyczących komunizmu, ojczyzny, szczęśliwej przyszłości i pracy, ale zabarwił je nastrojem lirycznym, uczuciem miłości, później również cierpienia i nasycił obrazami przyrody. Te cechy poetyki Sz. szczególnie wyróżniały go na tle innych poetów w ostatnich latach rządów Stalina. Większość jego wierszy opiera się na nieskomplikowanej, przejrzyście sformułowanej myśli i zakończona jest wyrazistą, banalnie brzmiącą pointą. Większym uznaniem cieszyły się miniatury liryczne Sz. Mniej udane są jego poematy, w których uwidacznia się brak lakonizmu, melodyjnoś-ci i obrazowości.
HRL, KLE, LES, Wy75, Wy82.
Dz.: Po kurganam wieków, 1923; Odna szestaja,
1931; Strąki lubwi, 1945; Pawlik Morozow, 1950;
Bieriozowyj sok, 1956; Strofy miłosne. Warszawa 1960; Ładoń, 1964; Siniewa Rossii, 1976; U gori-zonta, 1982. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1965; w 2-ch tt., 1970; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1976-77; Wiersze sercu bliskie. Łódź 1978; Izbr., 1988.
Lit.: B. Grossman, NM 1940.10; W. Piercow, NM 1949.4; W. Diemientjew, 1956,1970,1975; S. Ba-
bionyszewa, 1957; K. Wanszenkin, LO 1973.3; A. Surkow, LG 1974.9.1; Ch. Mar, LG 1980.15.10;
L. Obuchowa, LR 1985.11.1; L. Ozierow, LG 1989.5.4; W. Szczipaczow, A. Turków, 1989.
SZEFNER Wadim Siergiejewicz, 12.1.1915 (30.12.1914) Pietrograd, poeta i prozaik. Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Po przedwczesnej śmierci ojca przez jakiś czas przebywał w zakładzie dla dzieci bezdomnych. W 1931 ukończył szkołę średnią, a w 1937 fakultet robotniczy uniwersytetu w Leningradzie. Pracował m.in. jako palacz, później kreślarz w leningradzkich zakładach przemysłowych. Jako poeta debiutował w 1936, w 1940 opublikował pierwszy zbiorek poezji pt. Swietfyj bierieg (Jasny brzeg). W tym samym roku ogłosił drukiem pierwsze opowiadanie. W czasie wojny był najpierw żołnierzem, później korespondentem wojennym w Leningradzie. Do partii wstąpił w 1945. W latach 50. odbył podróże po ZSRR. Był na Syberii, Kaukazie, w Azji Środkowej i Białorusi. Odwiedził też Czechosłowację. Do 1991 opublikował około 25 zbiorków poezji, cieszącej się dużym wzięciem u czytelnika, a także kilka tomów prozy. Krytycy i historycy literatury za mało poświęcają uwagi jego twórczości. W 1970-90 Sz. był członkiem zarządu ZP RFSRR. Mieszka w Petersburgu. Sz. jest jednym z najbardziej znaczących przedstawicieli liryki refle-ksyjno-filozoficznej, nawiązującej do tradycji F. Tiutczewa i zbliżonej do nurtu poetyckiego, reprezentowanego przez N. Zabołockie-go i L. Martynowa. Od innych poetów odróżniła go ogromna rozpiętość czasowa przedstawianych zjawisk i zdarzeń. Człowieka jaskiniowego ukazuje na tle epoki drapaczy chmur, w jesieni dostrzega oznaki wiosny. Lustro w zniszczonym przez bombę budynku wywołuje u niego obrazy utraconego szczęścia, budzi refleksje na temat okrucieństwa wojny, a także zmusza do zastanowienia się nad przyszłością. Sklepienie schronu kojarzy się bohaterowi lirycznemu ze sklepieniem w mnisiej celi staroruskiego kroni-

617
SZEJNIN Lew Romanowicz
karzą Nestora, a następnie urasta w jego świadomości do rozmiarów sklepienia niebieskiego, pod którym przez "miliardy lat istniały różne światy". Zdobycze techniki łączą się w liryce Sz. ze światem przyrody, zachwyca się bowiem jednym i drugim ("Go-roda - prodołżenje prirody". Miasta są kontynuacją przyrody). Obrazy przyrody przybierają charakter alegoryczny, służą przekazaniu określonych treści, a równocześnie w swej prostocie i naturalności jawią się jako uosobienie ideału piękna (Bież ukraszeni] 1959. Bez upiększeń). Sz. nadaje sens dodatni cierpieniom ludzkim (Twojo niesczastje w tom, czto ty nie znał biedy 1958. Nieszczęście twoje polega na tym, że nie zaznałeś biedy). Nie pisze wierszy o tematyce politycznej. Jego poezję cechuje niezwykła zwartość i zwięzłość przekazu, plastyczność obrazów, wykorzystanie neologizmów i niezwykłych epitetów. W przeważającej większości wierszy pozostaje w obrębie klasycznych form i rymów. W prozie, która dzieli się na autobiograficzną i fantastyczno-naukową, podejmuje zasadnicze problemy natury moralno-psychologicznej. W opowiadaniach i opowieściach autobiograficznych opisał lata dzieciństwa (Imia dla pticy, iii Czajepitije na żołtoj wierandie 1986. Imię dla ptaka, czyli Herbatka na żółtej werandzie, 1979), ukazał los bezdomnych dzieci, a także blokadę Leningradu w czasie wojny (Siostra pieczali 1970. Siostra smutku, 1978). W prozie fantystycznej przenosi własne doświadczenia życiowe w przyszłość. W powieści Łaczuga dolżnika 1983 (Chałupa dłużnika) akcja toczy się w XII wieku na Ziemi i na pewnej fikcyjnej planecie. Sz. jest zafascynowany realizmem fantastyki i w swych zajmujących utworach z powagą lub humorem traktuje zjawiska pozornie pozbawione sensu. Źródła jego fantastyki tkwią w osiągnięciach współczesnej techniki i bajkach ludowych. Ka91, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Swietfyj bierieg, 1940; Wzmorje, 1955; Obłaka i dorogi, 1957; Nieżdannyj dien, 1958; Znaki ziem-II, 1961; Nyncze, wieczna i nikogda, 1963; Siestra
pieczali, 1970; O pechowcu, który miał szczęście, Warszawa 1970; Skromny) gienij, 1974; Chłopiec z pięcioma "nie", czyli Spowiedź prostodusznego, Warszawa 1975; Cwietnyje stiokła, 1975; Kulista tajemnica. Warszawa 1975; Pierieulok pamiati, 1976; Imia dla pticy, 1977; Storona otprawlenija, 1979; Pałac na trzy osoby, czyli Wyznanie starego kawalera. Warszawa 1980; Wtoraja pamiat', 1981;
Łaczuga dołźnika, 1983; Gody i migi, 1983; Skazki dla umnych, 1985; Zapozdatyj striełok, 1987;
W etom wiekie, 1987; Wywiad: LG 1988.12.10;
Nocznaja łastoczka, 1991. Izbr. proizw. w 2-ch tt.,l975;w2-chtt.,19S2.
Lit.: A. Makiedonow, NM 1964.6; S. E. Arro, Lit. w Szkole 1965.6; A. Eijaszewicz, w: tegoż Poety, stichi, poezija, 1966, s. 116-193; I. Kuźmiczow, 1968 i Niewa 1981.7; W. Kasack, NZZ 1973.4.2;
T. Głuszkowa, LO 1973.9; W. Rożdiestwienskij, LG 1975.22.1; M. Soból, LO 1977.12; F. Nieuważny, PH 1980.3; A. Skotnicka, RSL 1980.349;
A. Michajłow, LO 1982.10; D. Mołdawskij, Zna-mia 1982.11; G. Filippow, Zwiezda 1985.1;
A. Aleksandrów, Sowjetliteratur 1990.12; C. Car-rier, ZSIPh. 1990.1; B. Kodzis, Rostocker For-schungen żur Sprach- und Literaturwissenschaft, Rostock 1990.7 i PR 1991.1-2.
SZEJNIN Lew Romanowicz, 25.(12.)31906 Brusowanka (gub. Witebska) - 11.5.1967 Moskwa, prozaik i dramaturg. W 1921-23 studiował w wyższym instytucie literacko-ar-tystycznym w Moskwie. Po 6-miesięcznym przeszkoleniu specjalnym w 1923-50 pracował jako sędzia śledczy w prokuraturze ZSRR i brał czynny udział w procesach politycznych w latach 1937-38. Do partii wstąpił w 1929. Działalność literacką rozpoczął w 1928, początkowo jako prozaik, a od 1936 (niekiedy we współautorstwie z braćmi Tur) również jako dramaturg. Po wojnie brał udział w procesie norymberskim. Za scenariusz do filmu Wstriecza na Elbie 1947 (Spotkanie nad Łabą), napisany wespół z braćmi Tur, otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za 1949. Od 1950 całkowicie poświęcił się działalności literackiej. Mieszkał w Moskwie. Pisał Sz. utwory banalne, przeznaczone dla masowego odbiorcy i zgodne z duchem odpowiednich rezolucji partyjnych. Jego Zapi-

SZENGELI Gieorgij Arkadjewicz
618
ski sledowatiela 1938 (Notatki sędziego śledczego, 1961) często wznawiano. Swoje doświadczenia z pracy w prokuraturze wykorzystał w licznych powieściach kryminalnych, a także w opowiadaniach, sztukach i scenariuszach filmowych. Wszystkie te utwory odznaczają się schematyczną budową. Ich akcja zawiera epizody, pełne dramatycznego napięcia, ściśle podporządkowane odnośnym celom wychowawczym, określonym przez partię i organa bezpieczeństwa (Cze-ka, NKWD, Ministierstwo wnutriennych dieł. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych). Do grona opiekunów literackich Sz. należeli L. Nikulin, N. Pogodin i A. Pierwiencew. Był prototypem pisarza i sędziego śledczego w powieści J. Dombro-wskiego "Fakultiet nienużnych wieszczej" (Wydział spraw niepotrzebnych). Nazwisko tego płodnego, lecz mocno skompromitowanego pisarza, w historii literatury sowieckiej pomijano. KLE, LES, TE.
Dz.: Zapiski sledowatiela, 1938, t. 2, NM 1957.1, Oktiabr' 1958.10, wyd. oddz. 1968,1987 (zawiera też: Wojennaja tajna); Wojennaja tajna, 1943-50 (Tajemnica wojskowa. Warszawa 1952); Wstrie-cza na Elbie (wspólnie z braćmi Tur), w: Izbran-nyje kinoscenarii 1949-50, 1951; W połowie stulecia, Warszawa 1952; Szpiedzy, Warszawa 1962;
Pomitowanije, Moskwa 1965.1; Wólki w gorodie, Oktiabr' 1965.1; Pjesy, 1969. Lit.: L. Nikulin, Znamia 1956.4; S. Łarin, Moskwa 1958.1; A. Dymszyc, LG 1967.17.5; A. Lwów, NRS 1982.6.3.
SZENGELI Gieorgij Arkadjewicz, 2.5. (20. 4.)1894 Temruk (gub. kubańska) - 16.10. 1956 Moskwa, poeta. Syn adwokata. Studia prawnicze na uniwersytecie w Charkowie ukończył w 1918. Należał do kręgów futurystycznych Odessy i Kerczu. Pierwszy zbiorek poezji Róży s kładbiszcza 1914 (Róże z cmentarza) wkrótce zlikwidował i zastąpił bardziej obszernym tomikiem pt. Gong 1916. Na początku 1920 przeniósł się do Moskwy
i włączył się do współpracy z nowymi siłami politycznymi. Do 1925 wydał szereg zbiorków własnych wierszy i poematów, a także przekładów. Ogłosił m.in. 4-tomową edycję dzieł Verhaerena (1923), tomiki wierszy Heinego (1924) i Hugo (1925) oraz prawie wszystkie utwory Byrona (63 000 wersów). W 1925-27 był przewodniczącym neoklasy-cystycznie ukierunkowanego Wszechrosyj-skiego Związku Poetów, a także pracował jako wykładowca w Instytucie Literackim im. W. Briusowa. Zerwał całkowicie z futu-ryzmem i zbliżył się do poezji klasycznej i ** akmeizmu. W artykule Majakowskij wo wieś rost 1927 (Majakowski w całej okazałości) skrytykował Majakowskiego i LEF. Publikacją niedużej książeczki pt. Prakticzeskoje sti-chowiedienije 1923 (Praktyczna wersologia) rozpoczął trwające do końca życia studia nad teorią wiersza, co znalazło odbicie w kolejnych, znacznie zmodyfikowanych i poszerzonych jej edycjach w 1926 i 1940 oraz w redakcji ostatniej, wydanej pośmiertnie pt. Tiechnika sticha 1964 (Technika wiersza). Po ogłoszeniu zbiorku Izbrannyje stichi 1914-1939 1939 (Poezje wybrane 1914-1939) ograniczył się do przekładów i jako poeta został nieomal zapomniany. Niektóre jego utwory wznowiono dopiero w okresie "• pieriestrojki. Wydanie obszernego tomu dzieł Sz. zapowiadano w 1992. Miał zawierać również jego powieść Czornyj pogoń (Czarny naramiennik), której bohaterami są m.in. M. Wołoszyn, I. Bunin i J. Olesza. Futurystyczne wiersze Sz. świadczą o jego gruntownej znajomości poezji dekadentyzmu francuskiego, a także o wpływie K. Balmonta i I. Siewie-rianina. W późniejszej liryce Sz. częste są wiersze, w których kreśli portrety poetów (np. M. Wołoszyna, A. Puszkina) i innych osób. Jego utwory zawierają wiele konkretnych obserwacji, które przekazuje w formie opisów lub refleksji. Poezja Sz. odznacza się bogactwem porównań i aluzji literackich. KLE, Ni.

619
SZERSZENIEWICZ Wadim Gabrielewicz
Dz.: Róży s kładbiszcza, 1914; Gong, 1916; Apriel nad obsierwatorijej, 1917; Jewriejskije poemy, 1920; Rakowina, 1922; Prakticzeskoje stichowie-dienije, 1923; Atoró, 1927 (nie był w wolnej sprzedaży); Szkolą pisatiela, wyd. 2: 1930; Płanior, 1935; Tiechnika sticha, 1940, wyd. 2: 1960; Wichr źeleznyj, 1988. Wiersze: Dień Poezii, Moskwa 1968, 1969; Ogoniok 1987.20; Oktiabr' 1988.1;
NM 1989.5.
Lit: Nekrolog: LG 1956.20.11; V. Markov, w: tegoż Russian Futurism, 1968; N. Machunina, Dień Poezii 1968; W. Sławieckij, NM 1989.4.
SZERGIN Boris Wiktorowicz 28.(16.)7. 1893 (wcześniej wymieniano 1896) Archan-gielsk - 31.10.1973 Moskwa, prozaik i folklorysta. Syn budowniczych okrętów i marynarzy z dziada pradziada. Uczęszczał do Stroganowskiej szkoły artystycznej w Moskwie, później przez pięć lat był w Archangiel-sku kierownikiem pracowni rzemiosła artystycznego. Bardzo wcześnie zainteresował się twórczością ludową. Od 1915 ogłaszał zebrane przez siebie baśnie, pieśni, byliny i wkrótce zasłynął jako znakomity gawędziarz. W 1921-33 pracował w instytucie recytacji dziecięcej w Moskwie. Po pierwszym zbiorku poezji ludowej - U Archangielskogo goroda, u korabielnogo pristaniszcza 1924 (Pod miastem Archangielskiem, na przystani okrętów) wydał tom opowiadań pt. Szysz Moskowskij 1930 (Moskiewski opryszek). Spośród kilkunastu opublikowanych przez Sz. w ciągu długich lat życia książek do najbardziej reprezentatywnych należą Okiean -morie russkoje 1959 (Rosyjskie morze - ocean), na podstawie której został wysunięty do nagrody Leninowskiej, oraz Zapieczatlonna-ja sława 1967 (Wyraz chwały). Sz. zdobył powszechne uznanie jako zbieracz rosyjskiej twórczości ludowej, obrońca tradycji kulturowych dalekiej Pomocy oraz jako gawędziarz. Mieszkał w Moskwie. O jego głębokiej religijności i cierpieniach w okresie stalinowskiego reżimu totalitarnego dowiedziano się dopiero po upadku władzy sowieckiej.
• Przez całe życie Sz. zbierał i publikował folklor północnorosyjski, ratując go od zapomnienia. Zanotował wiele przysłów, bylin i legend, a także napisał wiele opowiadań, osnutych na podaniach ludowych. Opisał m.in. proces budowy okrętów, nadając mu charakter uroczystego wydarzenia, świętej pracy, naszkicował sylwetki znakomitych budowniczych i żeglarzy, opowiedział o czyhającym na nich niebezpieczeństwie i zatonięciach w Oceanie Lodowatym. Szczególnie zadbał o maksymalne oddanie osobliwości i bogactwa języka prostego ludu, stosując krótkie, urywane zdania i włączając wiele dialogów. (Autentyzm jego języka wysoko oceniali krytycy). W swoich własnych opowiadaniach najchętniej sięgał po formę •* skazu, dążąc do przekazania indywidualnej specyfiki mowy opowiadacza, mieszkańca pomocnych rejonów Rosji.
KLE,LES, RSPP7.
Dz.: U Archangielskogo goroda, u korabielnogo pristaniszcza, 1924; Szysz Moskowskij, 1930; Okiean - morie russkoje, 1959, wyd. 2:1968; Zapieczat-lonnaja sława, 1967; Skazy i skazki (wspólnie z S. Pisachowem), 1985; Skazka o dniewnom gu-doczkie, Sowr. Dram. 1989.4; Żyzń żywaja. Słowo 1990.8; Żywa dusza moja, LG 1990.12.12; Iziasz-cznyje mastiera, 1990.
Lit.: L. Leonów, Izw. 1959.3.6; B. Sarnow, LG 1960.16.2; S. Jeriomina, DN 1968.2; I. Brażnin, Awrora 1971.5; J. Gałkin, 1982; O. Sokołowa, Sowr. Dram. 1989.4; E. Stiepanienko, LR 1991.12.7; J. Szulman, LG 1993.25.8.
SZERSZENIEWICZ Wadim Gabrielewicz,
6.2.(25.1.)1893 Kazań - 18.5.1942 Barnauł (na zesłaniu), poeta. Syn znanego profesora prawnika. Pierwsze jego tomiki wierszy, ukazujące się od 1911 w Moskwie, pozostawały pod wpływem symbolistów, zwłaszcza K. Balmonta. W 1913 wysoko ocenił jego styl poetycki N. Gumilow. Później Sz. należał do ugrupowania egofuturystów. W 1918 był jednym z założycieli grupy imażynistów, a następnie stanął na jej czele. Szczególnie

SZKAPSKA Maria Michajłowna
620
bliskie więzy przyjaźni łączyły go z A. Kusi-kowem. Nawiązał do doświadczeń pisarzy i literaturoznawców rosyjskich oraz do eksperymentów włoskiego futurysty Marinettie-go i został jednym z głównych teoretyków "" imażynizmu. Odrzucał doświadczenia poezji epok minionych, a także przerażającą go absolutną pustką twórczość ugrupowań "• Oktiabr', "* Kuźnica i szukał możliwości samowyrażenia poetyckiego poza sferą "agitprodukcji". W warunkach wciąż nasilającego się ucisku politycznego zmuszony był zaniechać swych eksperymentów formalnych i zająć się przekładami (Shakespeare, Bau-delaire, Corneille, Parny) oraz pisaniem scenariuszy. Jego wierszy później nie wznawiano. W poezji Sz. przeważa liryka miłosna i wiersze podejmujące temat poety i poezji. Jego "protagonistą jest antybohater, który przede wszystkim pragnie ukryć się przed okrutną rzeczywistością" (V. Markov). N. Gumilow pisał: "niewyszukany, ale wycyzelowany styl i ciekawa forma cieszą w jego wierszach ... a kunsztowne rymy ich nie zniekształcają". Szokował jednak niekiedy zawartością treściową swych utworów, a niektóre z nich budziły odrazę, kiedy epatował brutalnością i nieprzyzwoitością. Po odejściu od futurystów Sz. głosił hasła poezji jako "sztuki kojarzenia autonomicznych wyrazów i obrazów" (Zielonaja ulica. Zielona ulica). W artykule 2x2=5, polemizując z przeciwnikami imażynizmu, Sz. domagał się zniesienia norm gramatycznych i wysuwał szereg innych postulatów, znacznie przekraczających jego własne możliwości twórcze.
HRL, KLE, LES, Ni, RP90, Wy75, Wy82. Dz.: Wiesiennije protalinki, 1911; Carmina, 1913;
Romanticzeskaja pudra, 1913; Zielonaja ulica, 1915; AwtomobUja postup', 1916; Wieczny] żyd, 1919; Łoszad' kak łoszad', 1920; 2x2=5, 1920;
Koopieratiwy wiesieija, 1921; Russkaja poezija i riewolucyja (1924), CMRS 1974.1-2; Wiersze w:
Antologia roś. poezji radź. lat 1917-41, Katowice
1978.
Lit.: N. Gumilow, Apołłon 1913.3 (przedruk w:
tegoż Sobr. socz. Washington 1963. s. 314-318);
V. Markov, Russian Futurism, Los Angeles 1968, w: tegoż Russian Imagism, Giessen 1980; N. A. Nilsson, The Russian Imaginists, Stockholm 1970;
A. Lawton, RLT 1975.12 i w: tegoż Diss. Univ. of. California, Los Angeles 1976 i SEEJ 1979.23;
W. Piotrowski, RSL 1979.235.
SZKAPSKA Maria Michajłowna (z d. An-
driejewskaja), 15.(3.)10.1891 Petersburg -7.9.1952 Moskwa, poetka. Córka urzędnika. W 1914 ukończyła studia filologiczne w Tuluzie i powróciła do kraju. Debiutowała wierszami w 1910. Pierwszy ich zbiorek pt. Mater dolorosa 1924 został niezwykle wysoko oceniony w krytyce, m.in. przez P. Fłorien-skiego. W ślad za nim opublikowała trzy następne - Czas wieczemij 1921 (Wieczorowa pora), Baraban strogogo gospodina 1922 (Bęben srogiego pana), wydany w Berlinie i skrytykowany przez W. Briusowa jako "kontrrewolucyjny" oraz Krow'-ruda 1923 (Krew-ruda). Później w Moskwie wyszły jeszcze trzy tomiki jej wierszy - Jaw' 1923 (Jawa), Kniga o łukawom Siejatiele 1923 (Książka o figlarnym Siewcy) i Ziemnyje riemiesta 1925 (Ziemskie rzemiosła). Po tym okresie musiała zamilknąć ze względu na religijny charakter swej liryki, która znalazła się w kolizji z ideologią komunistyczną. Prawdopodobnie nie tylko nie ogłaszała następnych wierszy, lecz ich po prostu więcej nie pisała. Zajęła się dziennikarstwem. Współpracowała z pismem "Leningradskaja Krasnaja Ga-zieta", w 1930-32 i 1942 opublikowała 5 zbiorów reportaży. Twórczość Sz. wydobył z zapomnienia B. Filippow, wydając w 1979 tomik jej poezji wybranych. Sz. była poetką szczodrze obdarzoną talentem, którego podstawę stanowiły jej przekonania religijne. Centralnym obiektem jej liryki była kobieta jako osoba ukochana i matka. Ukazywała ją w ziemskim (cielesnym i duchowym) otoczeniu, w szczęściu i kłopotach, w trudnym, pełnym napięcia oczekiwaniu na zrządzenie opatrzności. W wierszach Sz. często

621
SZKŁOWSKI Wiktor Birisowicz
brzmi motyw miłości, brzemienności, narodzenia, przerwania ciąży, radości macierzyństwa i śmierci dziecka. B. Filippow pisał, że leningradzka "młodzież literacka" lat 20. nazywała ją "trzy W", co oznaczało "wiedźma, bachantka, wilczyca" ("wied'ma-
-wakchanka-wołczica"). W przeciwieństwie do niej uważał, że Sz. była "Wasylisą Rozano-wą poezji rosyjskiej", gdyż w swych wierszach potrafiła nadać ciału właściwy sens i kształt, nie uchybiający świętości. W niedużym poemacie Jaw', napisanym w 1919, Sz. w sposób nieomal ekspresjonistyczny ukazała wykonanie wyroku śmierci przez powieszenie. Chrześcijańską postawę poetki względem opisanego zdarzenia potwierdza wewnętrzne napięcie, łączące ofiarę z jego matką i gapiami. W swej liryce Sz. posługiwała się rymami i asonansami, drukując poszczególne wiersze często rezygnowała z wyodrębniania wersów. HRL, KLE, Ni, Wy 75, Wy82. Dz.: Mater dolorosa, 1921; Czas wieczemij, 1922;
Baraban strogogo gospodina, Berlin 1922; Krow'-
-ruda, Berlin 1922; Jaw', 1923; Ca-Ca-Ca. Kitaj-skaja poema, Berlin 1923; Kniga o tukawom Sie-jatiele, 1923; Ziemnyje riemiesfa, 1925; Stichi, Lon-don 1979; Wiersze: Ogoniok 1987.14.
Lit.: W. Briusow, Pieczat' i Riewolucyja 1923.1;
G. Lelewicz, Krasnaja Nów' 1925.1; B. Filippow, NRS 1973.1.5 i w: M. Sz., Stichi, London 1979; E. Żyglewicz, tamże; A. Bachrach, NRS 1979.9.12;
Z. Szachowskaja, RM 1979.13.12; W. Sinkiewicz, NRS 1980.27.1; anonim. Kont. 1980.23; D. Kuźmin, Kniżnoje Obozrienije 1991.24.
SZKŁOWSKI Wiktor Birisowicz, 6.2. (25. l.)1893 Petersburg - 5.12.1984 Moskwa, prozaik i historyk literatury. Urodził się w rodzinie nauczyciela żydowsko-rosyjsko-niemiec-kiego pochodzenia. Studiował filologię na uniwersytecie w Petersburgu. Pierwsza jego publikacja ukazała się w prasie w 1908. Od 1916 był aktywnym członkiem OPOJAZ-u, jednym z czołowych teoretyków "" szkoły formalnej. W 1917 przyłączył się do eserow-
ców i zwalczał zarówno białych, jak i bolszewików. W 1920 powrócił do Piotrogrodu, wykładał w tamtejszym Domu Sztuk, wspierał ugrupowania literackie "* Bractwo Serafina i "" LEF. W 1922 musiał wyemigrować za granicę. Przez Finlandię dotarł do Berlina, gdzie wydał pierwsze tomiki prozy -Sientimientalnoje putieszestwije 1923 (Podróż sentymentalna) i Zoo. Pisma nie o lubwi, iii Trietja Ełoiza 1923 (Zoo. Listy nie o miłości, albo Trzecia Heloiza). Skorzystał z amnestii i w 1923 powrócił do Rosji. Kontynuował swoją działalność literacką i teoretycz-nonaukową, związaną z praktyką ówczesnych kierunków modernistycznych. Kiedy w warunkach wzmagającego się nacisku ideologicznego na sztukę badania w tym zakresie stały się nieomal niemożliwe, napisał artykuł Pamiatnik naucznoj oszybkie (LG 1930.27.1. Pomnik naukowej pomyłki), w którym zapowiedział swoją rezygnację z dalszych badań nad literaturą eksperymentalną. Od 1926 podjął współpracę z filmem i wydawnictwami literatury dziecięcej. Te dziedziny sztuki pozostawały dla niego stosunkowo dostępne i później, mimo odpowiedniego dystansu Sz. do reżimu, o czym świadczy np. jego dalsza przyjaźń z prześladowanym O. Mandelsztamem. Książka Sz. O Majakowskom 1940 (O Majakowskim, 1960) została poddana ostrej krytyce za wysoką ocenę roli "* futuryzmu. Od 1953 Sz. znów cieszył się uznaniem jako teoretyk literatury. Napisał kolejny utwór autobiograficzny pt. Żyli-byli 1961 (Żyli sobie), w którym opowiedział głównie o zdarzeniach sprzed 1917. Jego subiektywnie i prowokująco napisana biografia Lew Tołstoj 1963 (wyd. poi. 1967), zawiera cenne uwagi na temat życia i twórczości wielkiego pisarza rosyjskiego, ale nie jest pozbawiona szeregu potknięć faktograficznych. Za książkę pt. Ejzensztejn 1976 (Eisenstein, 1980) otrzymał nagrodę państwową ZSRR w 1980. Od 1934 brał udział we wszystkich (z wyjątkiem 1959) zjazdach pisarzy ZSRR i RFSRR. Mieszkał

SZKOŁA FORMALNA
622
w Moskwie. Sz. był jedną z ciekawszych, niezwykle dynamicznych indywidualności rosyjskiego życia literackiego. Ujawnił się bardziej jako inspirator nowych kierunków badawczych aniżeli badacz. Twórczość literacka Sz. jest ilustracją jego postulatów teoretycznych. W prozie autobiograficznej zrywał z kanonami powieści tradycyjnej, unikał ciągłej akcji i wprowadzał różnego rodzaju dygresje. Taka żywiołowa struktura jego utworów korespondowała również z impulsywnym usposobieniem Sz. W tytule książki Sientimientalnoje putieszestwije, w której przedstawił tragiczne konsekwencje bolszewickiej rewolucji, ironicznie nawiązał do identycznie zatytułowanego utworu L. Steme'a. Inna jego pozycja literacka - Zoo. Pisma nie o lubwi, iii Trietja Ełoiza składa się z 30 listów do Ali (chodzi tu o Elzę Triolet), w których ukazał paradoksalny obraz Berlina lat 1922-23, widziany oczami dowcipnego obserwatora, rosyjskiego emigranta. Podobnie jak inne dzieła literackie Sz. utwór ten nasycony jest refleksjami natury historyczno- i teoretycznoliterackiej i nie mieści się w ramach istniejących gatunków.
BRP76, BRP91, EmR, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, RSPP6, Wy75, Wy82.
Dz.: Sientimientalnoje putieszestwije, Berlin 1923;
Zoo. Pisma nie o lubwi, iii Trietja Ełoiza, Berlin 1923; O tieorii prozy, 1925; Gamburgskij sczot, 1926 (reprint Diisseldorf 1986); Trietja fabrika, 1926; kilka prac teoretycznych w: Litieratura fa-kta, red. N. Czużak, 1929 (przedruk Miinchen 1972); Marko Polo razwiedczik, 1931; O Majakow-skom. Wospominanija, 1940; Chudożestwiennaja proza. Statji, 1959 (O prozie. Rozważania i analizy, Warszawa 1964); Źyli-byli, 1964; Za sorok let. Statji o kino, 1965; Tietiwa. O nieschodstwie schodnogo, 1970; Ejzensztejn, wyd. 2:1976; Enier-gija zabfużdienija, 1981. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1973-74; Izbr. w 2-ch tt., 1983.
Lit.: L. Timofiejew, NM 1941.1; L. Anninskij, Moskwa 1961.1 i LG 1963.24.1; L. Aleksiejew, Wopr. Lit. 1971.7; I. Andronikow, LG 1973.17.1 i w: W. Sz., Sobr. socz., 1973; R. Sheldon, SR 1975.1; V. Erlich, R. Sheldon, tamże 1976.1; Bi-bliogr., Ann Arbor 1977; M. C. Smith, Diss. Univ.
of Pensylvania 1978; A. Piesków, LO 1984.9;
I. Sierman, RM 1984.27.12; N. Rubinsztejn, Sint. 1985.14, V. Dohrn, Miinchen 1987; A. Czuda-kow, LO 1990.6.
SZKOŁA FORMALNA, kierunek w lite-raturoznawstwie rosyjskim, który w latach 20. był zbieżny z analogicznymi trendami w Europie Zachodniej i sprowadzał się przede wszystkim do immanentnych badań struktury tekstu. U podstaw sz. f. leży działalność założonego w 1915 Moskiewskiego Koła Lingwistycznego, w którego skład wchodzili R. Jakobson, G. Winokur, O. Brik i in., oraz OPOJAZ-u powstałego w 1916 w Petersburgu i zbliżonego do "* futuryzmu, którego członkami byli W. Szkłowski, B. Ej-chenbaum, J. Tynianow, L. Jakubinski, S. Be-rensztejn i E. Poliwanow. Sz. f. była w opozycji do historycznej, biograficznej i socjologicznej metodologii badań literackich XIX w. i stała na stanowisku, że w centrum uwagi badacza winna się znajdować analiza formy artystycznej utworu. Głównym obiektem badań powinna być nie literatura jako ogół dzieł sztuki, lecz język w jego funkcji estetycznej. Rozpatrując literaturę jako coś, co zostało "zrobione", rosyjscy formaliści wnieśli znaczący i trwały wkład do literaturoznawstwa swymi filologicznie skrupulatnymi badaniami dzieł literatury rosyjskiej. Dużą rolę w ich studiach odgrywały wprowadzone przez Szkłow-skiego terminy "prijom" (chwyt artystyczny) i "ostranienije" (chwyt wyobcowania). Dzieło literackie rozumieli jako ogół (później jako system) chwytów, których strukturę należało określić. Sz. f. uznawała jedność w utworze formy i treści, ale nade wszystko przedkładała analizę formy. Jej trwałe i owocne prace badawcze toczyły się równolegle do niemieckich studiów nad stylem oraz poszukiwań metodologicznych amerykańskiej szkoły "nowej krytyki". Sz. f. była ostro zwalczana przez krytyków marksistowskich, zorientowanych na literaturoznawstwo, stojące na pozycjach wąsko rozumianego socjologizmu. Negując estetykę sz. f. jako "naukę opisową,

623 SZKWARKIN Wasilij Wasiljewicz
a nie metafizyczną" (Erlich, 189), zarzucali jej tendencje "sztuki dla sztuki". Nasilające się upolitycznienie życia duchowego spowodowało, że po okresie rozkwitu w latach 1921-26 rosyjska sz. f. na początku lat 30. została skazana na całkowitą likwidację. Znalazła jednak swoich kontynuatorów w Praskim Kole Lingwistycznym, a także była jednym ze źródeł późniejszego strukturalizmu. Od tego czasu termin "formalizm" służył w oficjalnej sowieckiej krytyce do negatywnej charakterystyki twórców, podważających kanony "* realizmu socjalistycznego. HRL, KLE, LE, LES, MERSL. Lit.: B. M. Engelgardt, Formalny] mietod w istońi litieratury, 1927; V. Erlich, Russ. Formalismus, Munchen 1964; Tacte derruss. Formalisten, 1.1-2, Munchen 1969, 1972; A. A. Hansen-Lóve, Wien 1978 i WSLJb. 1978.24; C. Mailand-Hansen, ScSl. 1983.29; P. Steiner, Ithaca 1984; Die Erwe-ckung des Wortes. Essays der russ. Formalen Schu-le, Leipzig 1987.
SZKWARKIN Wasilij Wasiljewicz, 16.(4.) 5.1894 Twer - 14.11.1967 Moskwa, dramaturg. Do 1924, kiedy napisał pierwszą sztukę, pracował w prywatnym banku, służył w Armii Czerwonej i przez rok studiował filologię na uniwersytecie w Moskwie. W konkursie na najlepszą sztukę o tematyce historycznej jego dramat Głuchoje carstwowanije 1924 (Panowanie obojętności), znany również pt. Pńedatielstwo Diegajewa (Zdrada Diegaje-wa) zdobył pierwszą nagrodę. Sztuką Wried-nyj elemient 1927 (Szkodliwy element) rozpoczął cykl lekkich komedii o tematyce współczesnej, zawierających wstawki muzyczne, które szybko zapewniły mu wielki i długotrwały sukces sceniczny. Do 1940 około 9 z nich przyniosło Sz. rozgłos zarówno w kraju, jak i za granicą. Szczególnym powodzeniem cieszyła się komedia Czużoj ńebionok 1933 (Cudze dziecko), która już w 1939 doczekała się pięćsetnego przedstawienia. Ostatnie dwie sztuki Sz., związane tematycznie z wydarzeniami II wojny światowej, zostały wystawione w 1945, lecz nie
wzbudziły większego zainteresowania odbiorców. W 1925-45 mimo ogromnego sukcesu scenicznego, jaki odniosły niektóre sztuki Sz., jego dramaturgii w krytyce poświęcano niewiele uwagi, a po 1946 na pewien czas o nim zupełnie zapomniano. Jedyny zbiór sztuk Sz. opublikowano dopiero w okresie "" odwilży (1954). Wówczas również niektóre jego utwory powróciły na scenę. Komedia Czużoj ńebionok utrzymała się w repertuarze w 1959-71 i była grana w różnych teatrach ZSRR, osiągając średnio po 300 przedstawień rocznie. Sz. mieszkał w Moskwie, nie angażując się w życie polityczno-lite-rackie swoich czasów. • Sz. był uzdolnionym twórcą lekkich komedii, posiadającym znakomite wyczucie efektu scenicznego. W swych sztukach jednak ograniczał się do przedstawiania sytuacji niezwykłych, za których ramy nie był w stanie wyjść. W komedii Wokrug święta na samom siebie 1927 (Dokoła świata na sobie) ukazał bezrobotnego aktora wśród złodziei w więzieniu Butyrki, w innej pt. Szuler 1929 efekty humorystyczne oparł na nieporozumieniach i poprzestał na wyśmianiu "ludzi dnia wczorajszego". Próba dostosowania się do oczekiwań epoki, podjęta w sztuce Kto idiot? 1931 (Kto idzie?), w której nawiązał do aktualnej wówczas tematyki komsomolskiej, nie powiodła się. Po najbardziej popularnej swej komedii Czużoj ńebionok, której akcja toczy się wokół problemu ciąży domniemanej, napisał dwie następne -Prostują diewuszka 1937 (Zwyczajna dziewczyna) oraz Wiesiennij smotr 1937 (Wiosenna rewia), przedstawiające przede'wszystkim zdarzenia. Nieco bardziej ostrą satyrę zawarł w komedii Strasznyj sud 1939 (Straszny sąd), skonstruowanej według już sprawdzonych schematów fabularnych: kradzież-cudzołós-two-pomyłka-szczęśliwy finał. Spośród sztuk Sz. o wojnie - Poslednij dień 1945 (Ostatni dzień), znana także pt. Proklatoje kofe (Cholerna kawa), orazMirnyje ludi 1945 (Spokojni ludzie) jedynie druga wróciła na scenę po 1957. Poszczególne sztuki Sz. mają różną wartość literacką. We wszystkich demonstruje

SZMIELOW Iwan Siergiejewicz 624
nieskazitelnie czystą pozycję etyczną i dobrodusznie pokpiwa z filistrów. KLE, LES, TE.
Dz.: Priedatielstwo Diegajewa, 1926; Wokrug święta na samom siebie, 1927; Szuler, 1929; Kto idiot?, 1932; Prostują diewuszka, 1940; Czużoj riebionok, •w: Pjesy sowietskich pisatielej, 1954.4; Komiedii, 1954 (zawiera: Czużoj..., Wiesiennij smotr, Prosta-ja..., Strasznyj sud); Komiedii, 1966.
Lit.: W. Frołow, w: tegoż O sowietskoj komiedii, 1954 i Oktiabr' 1958.3; I. Sztok, Tieatr 1958.8;
L. Klimowa, w: Oczerki istorii russkoj sowietskoj dramaturgii, 1966.
SZMIELOW Iwan Siergiejewicz, 3.10. (21. 9.)1873 Moskwa - 24.6.1950 Bussy-en-Othe, prozaik. Pochodził ze staroobrzędowskiej rodziny kupieckiej. W 1894-98 studiował prawo na uniwersytecie w Moskwie, do 1907 pracował jako urzędnik na prowincji. Działalność literacką rozpoczął w 1895, w 1905 został członkiem ugrupowania Srieda. Od 1910 należał do grona autorów, skupionych wokół wydawnictwa "Znanije". Szeroki rozgłos przyniosła mu powieść Czełowiek iż rie-storana 1911 (Kelner, 1960). Od 1912 razem z I. Buninem, B. Zajcewem, N. Tieleszowem, W. Wieriesajewem i in. pisarzami był współ-założycielem i udziałowcem wydawnictwa w Moskwie, w którym ukazała się 8-tomowa edycja jego dzieł. Przed bolszewickim przewrotem ukrył się w Ałuszcie na Krymie, gdzie przeżył okropieństwa wojny domowej i głód. W końcu 1922 przez Moskwę wyjechał za granicę. Na krótko zatrzymał się w Berlinie, a następnie przeniósł się do Paryża. Jednym z pierwszych jego utworów, napisanych na emigracji, była opowieść autobiograficzna Sotnce miortwych 1923 (Słońce martwych), w której ukazał przerażające swym okrucieństwem konsekwencje przewrotu bolszewickiego. Przetłumaczona na wiele języków obcych książka wstrząsnęła opinią światową. W latach następnych pisał wiele i należał do czołowych, często tłumaczonych pisarzy pierwszej "* emigracji. Od 1960 utwory Sz. wydawano również wybiórczo w ZSRR. Najważniejsze jego dzieła, w tym Leto Gospodnie 1933-48 (Rok Pański) ukazały się tam dopiero w okresie "* pieriestrojki (1988). Twórczość Sz. rozwijała się pod wpływem rosyjskiej tradycji i ortodoksyjnego prawosławia. Jego wczesne utwory, np. Pod górami 1910 (U podnóża gór), należą do literatury socjalno-społecz-nej, ukazującej dolę prostego ludu. Ujawnił w nich szczególną umiejętność ukazywania stanów wewnętrznych ludzi w otoczeniu przyrody. Jego opowieść Nieupiwajemaja czasza 1919 (Niewyczerpany kielich), powstała na Krymie, mówi o miłości pańszczyźnianego malarza ikon do swej pani i ma wydźwięk mistyczny. Oprócz dokumen-talno-autobiograficznej opowieści Sotnce miortwych, którą wysoko cenili T. Mann, G. Hauptmann i inni twórcy zachodni, Sz. napisał wiele opowiadań, np. Swiet razuma 1928 (Światło rozumu), nawiązujących do jego ciężkich doświadczeń z okresu pobytu na Krymie. Wiele utworów poświęcił też życiu na emigracji. Później odwołał się do wcześniejszych wspomnień i rozwinął temat starej Rosji, wierzącej i bogatej swymi tradycjami. W książce Leto Gospodnie ukazał sens i znaczenie rosyjskich świąt prawosławnych, a w następnej pt. Bogomoije 1931-48 (Pielgrzymka) opisał tradycyjne pielgrzymowanie do klasztoru Św. Trójcy pod Moskwą. W powieści Niania iż Moskwy 1936 (Niania z Moskwy) przedstawił przewrót 1917 oczami prostej, pobożnej kobiety rosyjskiej. W ostatniej powieści Puti niebiesnyje 1937-48 (Drogi niebieskie) ukazał stopniowe oczyszczenie się duchowe ateisty pod wpływem prawosławnej nowicjuszki. Trzecia, nie dokończona część utworu nie była ogłaszana w druku. Styl prozy Sz. przybiera nieraz charakter nazbyt liryczny, przesadnie uczuciowy. Był mistrzem "" skazu, chętnie uciekał się do stylizacji języka człowieka z ludu. W tym względzie nawiązywał do tradycji N. Leskowa, którego wpływ ujawnia się w jego twórczości, podobnie jak oddziaływanie F. Dostojewskiego.

625
SZOŁOCHOW Michaił Aleksandrowicz
EmR, HRL, Ka85, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LES, Ni, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Pod górami, 1910; Raspad. Grazdanin Ulej-kin, 1910; Czełowiek iż riestorana, 1911; Nieupi-wajemaja czasza, Simfieropol 1919, Paris 1921, Moskwa 1922; Sładkij muzyk, Berlin 1921; Eto było, Berlin 1923; Na pieńkach, Sowr. Zap. 1925.26;
Sotnce miortwych, Paris 1926, wyd. 2: 1949 i So-głasije 1990.1; Pro odnu staruchu, Paris 1927;
Swietrazuma, Paris 1928; Istorija lubownaja, Paris 1929; Leto Gospodnie, Beograd 1933, Paris 1948, przedruk NY 1975, Moskwa 1988 i Wołga 1988.11-12, 1989.1; Bogomoije, Beograd 1935, Paris 1948; Niania iż Moskwy, Paris 1936; Puti nie-biesnyje, t. 1-2, Paris 1937-38; Izbr. rasskazy, NY 1955; Kulikowo pole. Staryj Walaam, Paris 1958;
Powiesti i rasskazy, Moskwa 1960,1966,1983; Sol-daty, Paris 1962; Inostraniec, Paris 1963; Dusza Rodiny, Paris 1967; Swiet wiecznyj, Paris 1968. Rasskazy w 8-mi tt., 1910-1917; Socz. w 2-ch tt., Moskwa 1989; Izbr. proizw. w 2-ch tt., Moskwa 1990.
Lit: J. Legras, Le Monde Slave 1935.3; M. Aschen-brenner, Kónigsberg 1937; J. Kutyrina, Paris 1960; S. Pollak, w: I. Sz., Kelner, Warszawa 1960;
O. Sorokin, Diss. Univ. of California, Berkeley 1965; T. Ozkaya, Diss. NY Univ. 1976; A. Czer-nikow, Ruś. Lit. 1980.1; Bibliographie des oewres de Ivan Chmelev, Paris 1980; W. Schriek, Miinchen 1987; O. Sorokin, Oakland 1987;
E. Osminina, Moskwa 1991.4.
SZOŁOCHOW Michaił Aleksandrowicz,
24.(11.)5.1905 (prawdopodobnie w 1900) Krużylin (okręg Wojska Dońskiego) -21.1.1984 stanica Wieszenska (obw. rostow-ski), prozaik, funkcjonariusz literacki. Syn pracownika administracji, jego matka była na wpół Kozaczka. Do 1918 uczęszczał do gimnazjum, od końca 1922 do maja 1924 przebywał w Moskwie utrzymując się z prac dorywczych. Wówczas opublikował pierwsze swoje felietony. Następnie wrócił nad Don, w 1926 osiadł na stałe w stanicy Wieszenskiej. W 1926 wydał 2 zbiorki pierwszych opowiadań. W 1932 wstąpił do partii, od 1934 był członkiem zarządu ZP ZSRR, a od 1967 jednym z jego sekretarzy. W 1928-40 opublikował 4-tomową powieść Tichij Don
(Cichy Don, 1946-48), wyróżnioną jedną z pierwszych nagród Stalinowskich (I st. za 1935/41). W ZSRR powieść ta należała do utworów najczęściej wydawanych. W 1974 A. Sołżenicyn ponowił przypuszczenia, snute już od końca lat 20., że właściwym twórcą tego utworu jest zmarły w 1920 znany pisarz Fiodor Kriukow, deputowany do I Dumy państwowej oficer Armii Dońskiej, którego rękopisy z okresu wojny domowej zaginęły (por. wypowiedzi w tej sprawie A. Gerburg-Jogansen, Kont. 1985.44 i Z. Bar-Stella w 1989 oraz opinie G. Kjeetsaa i in. z 1984 i 1989). Jak się przypuszcza, tylko 5 procent dwóch pierwszych i 30 dwóch ostatnich części powieści jest autorstwa Sz. W 1932 Sz. przerwał publikację utworu i napisał pierwszą część powieści o kolektywizacji pt. Pod-niataja celina (Zorany ugór, 1949). W 1936 został deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR i był nim do końca życia. Podczas II wojny światowej zaczął publikować fragmenty trzeciej powieści Oni srażaliś za Rodinu 1959 (Walczyli za ojczyznę, 1977). W ostatnim okresie rządów Stalina wskazano na potrzebę poprawienia powieści Tichij Don zgodnie z aktualnymi zaleceniami partii. Chodziło głównie o usunięcie tych fragmentów tekstu, gdzie była mowa o dążeniu Kozaków do autonomii. Odnośna edycja z 1953 została ponownie zmodyfikowana w 1965. Sz. był stałym delegatem na wszystkich kolejnych zjazdach KPZR, począwszy od XVIII w 1939. Od momentu powołania ZP RFSRR w 1958 wszedł do jego zarządu. Dopiero w 1959 ukończył drugą część powieści Podniataja celina, za którą w 1960 otrzymał nagrodę Leninowską. Na XXII zjeździe KPZR został wybrany do KC. W 1965 otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie literatury, którą w odróżnieniu od B. Pasternaka i A. Sołźenicyna odebrał w Sztokholmie osobiście. Na XXIII zjeździe KPZR Sz. piętnował A. Siniawskiego i J. Daniela, skazanych (ku przerażeniu opinii światowej) na surowe kary pozbawienia wolności, oraz wielu innych pisarzy i krytyków, którzy wystąpili w ich ob-

SZTEJGER Anatolij Siergiejewicz
626
ronię. Ten sprzeczny z prawem wyrok uważał za nazbyt łagodny. Polemizowała z nim L. Czukowska pisząc w swym liście otwartym następująco: "Zadaniem pisarzy jest nie prześladowanie, a obrona (...) Ideom należy przeciwstawiać idee, a nie więzienia i obozy". W ciągu 55 lat działalności literackiej opublikował Sz. niewielką liczbę opowiadań oraz tylko dwie powieści. Tichij Don jest historyczną epopeją o życiu Kozaków, obejmującą lata 1912-1922. Zawiera włączoną do niej powieść familijną, mocno osadzoną w tradycjach klasyki rosyjskiej XIX w. W przedstawieniu zdarzeń historycznych autor nie uniknął zniekształceń. Sz. nie stosuje w powieści prymitywnego podziału na dobro i zło, zgodnego z ówczesnymi kryteriami politycznymi, według których wyróżniano tylko "czerwonych" i "białych". Całościowa koncepcja powieści nie jest zbyt przemyślana i zwarta. Jej wartość polega przede wszystkim na dokładnym odtworzeniu szczegółów. Utwór "niewątpliwie został przeceniony, licznych jego braków językowych i kompozycyjnych nie uwzględniono" (Stru-ve). Powieść Podniataja celina służyła propagandzie kolektywizacji i walki klasowej na wsi, podobnie jak Tichij Don ostrożnie nawiązywała do tragicznych wydarzeń owych lat. W niej Sz. "zatracił całkowicie poczucie umiaru" (Slonim), wykazując swoją niezdolność do opanowania materiału. Kiedy w latach "" pieriestrojki zostały opublikowane prawdziwe historycznie świadectwa zagłady chłopstwa rosyjskiego w latach 30., zaprezentowane m.in. w utworach B. Możajewa, W. Sołouchina i W. Biełowa, wysunięto żądania, by tę stalinowską powieść usunąć z programu szkolnego (Moskowskije Nowo-sti 1987.9.8).
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LES, RN, RR, RSPP6, Wy75, Wy82.
Dz.: Tichij Don, t. 1-4, 1928-40, wyd. 2, zmienione 1953; Podniataja celina, kn. 1-2, 1932-60; Oni srażaliś za Rodinu, 1959. Sobr. socz. w 8-mi tt., 1956-60; w 8-mi tt., 1968-69; w 8-mi tt., 1975, 1980,1985-86.
Lit.: J. Ruhle, Der Monat 1956.90; D. Stewart, American Slavic and East European Reviev 1959, wyd. oddz. Ann Arbor 1967; A. Britikow, 1964;
Z. Barański, Warszawa 1965; L. Czukowskaja (1966), w: Lit. und Repression, Munchen 1970;
G. Jermołajew, Mosty, NY 1970.15; L. Jakimien-ko, wyd. 2: 1970; Striemia "Tichogo Dona", Paris 1974; W. Pietielin, 1974; A. B. Murphy i in. New Zealand Slavonic Journal 1975-77; M. Geller, Kont. 1978.16; W. Gura, 1980; R. L. White, RLJ 1983.126-127; Wielikij chudożnik sowriemienno-sti, 1983; A. Chwatów, Nasz Sowr. 1984.4 i 6;
R. Miedwiediew, G. Jermołajew, S. Siemanow, Wopr. Lit. 1989.8; Z. Bar-Sella, Dwadcat' Dwa 1989.60-63; G. Kjeetsaa i in., 1989.
SZTEJGER Anatolij Siergiejewicz, 7.7.(n. st.?)1907 Nikołajewka (gub. kijowska) - 24. 10.1944 Leysin (Szwajcaria), poeta. Pochodził ze starego berneńskiego rodu, posiadał tytuł barona. Jego przodkowie osiedlili się w Rosji na początku XIX w. Bezpośrednio po przewrocie bolszewickim wraz z rodzicami i rodzeństwem wyjechał najpierw do Konstantynopola, później przez Pragę do Paryża. W 1928 wydał pierwszy niewielki zbiór wierszy pt. Etot dień (Ten dzień), zaczął też od czasu do czasu zamieszczać swoje poezje w czasopismach emigracyjnych. Wiersze Sz., który należał do młodszego pokolenia twórców pierwszej "* emigracji, spotykały się z dość wstrzemięźliwym, aczkolwiek pozytywnym przyjęciem w krytyce. Przyjaźnił się z G. Adamowiczem, który wprowadził go w świat literacki emigracji. Mieszkał przeważnie w Nicei, wiele podróżował po Europie. Chorował na gruźlicę. Za życia wydrukował jeszcze dwa zbiorki poezji:
Eta żyzń 1931 (To życie) i Niebłagodamost' 1936 (Niewdzięczność). Później odrębne jego wiersze ukazywały się tylko w czasopismach "Sowriemiennyje Zapiski" i "Russkije Zapiski". Podczas wojny mieszkał w szwajcarskim sanatorium, występując z antyfaszystowską publicystyką. Pośmiertnie wyszedł drukiem tom jego liryki pt. 2 x 2 = 4 (1950), który sam przygotował. Źródeł liryki Sz. należy szukać w poezji rosyjskiej "" srebrnego

627
SZTEJN Aleksandr Pietrowicz
wieku, szczególnie w twórczości I. Annien-skiego i akmeistów. W swoich wierszach poruszał zasadnicze problemy ludzkiej egzystencji: samotność, cierpienie, śmierć, nadzieja. Oddawał w nich w sposób najbardziej wyrazisty nastroje i tendencje "nuty paryskiej" w rosyjskiej poezji emigracyjnej, której głównym propagatorem był G. Ada-mowicz. Ujawniło się to m.in. w konstrukcji formy wypowiedzi poetyckiej, nacechowanej prostotą, daleką od eksperymentu i ekstrawagancji. Przeważają w jego poezji motywy bólu i cierpienia, tęsknoty za czułością, pesymizmu. Takie odczuwanie świata miało związek z chorobą poety, który rzeczywistość wokół siebie postrzegał jakby po raz ostatni, rejestrując jej obraz z ironią i smutkiem. Jego chorobliwe widzenie otaczającej rzeczywistości nie neguje pierwiastków transcendentnych, ale nie zdradza bliższych związków z jakimś konkretnym wyznaniem. EmR, Fo, HRL.
Dz.: Etot dien, Paris 1928; Eta źyzń, Paris 1931;
Niebłagodarnost', Paris 1936; 2x2=4, Paris 1950, wyd. 2: NY 1982; Samoubijstwo, RM 1984. 24.5 i 7.6; Dietstwo, NŻ 1984.154; Wiersze: Sowr. Zap. 1933.52,1934.55,1935.58,1936.60-62,1937. 64-65, 1938.66-67, 1939.68-69, 1940.70 i Ruś. Zap. 1937.2, 3 i 1938.12.
Lit.: L. Czerwinskaja, Krug, Paris 1936.1; J. Iwask, NŻ 1951.25 i A. Sz., 2x2 = 4, wyd. 2: NY 1982;
J. Terapiano, w: tegoż Wstrieczi, NY 1953; G. Adamowicz, w: tegoż Odinoczestwo i swoboda, NY 1955; Z. Szachowskaja, Wozr. 1968.195; M. Dalton, NŻ 1984.156; T. Pachmuss, CMRS 1985.3; J. P. Hinrichs, w: tegoż Yerbannen muzę, Leiden 1990, Miinchen 1992.
SZTEJN (właśc. Rubinsztejn) Aleksandr Pietrowicz, 28.(15.)9.1906 Samarkanda - 5. 10.1993 Moskwa (?), dramaturg. Studiował na uniwersytecie w Leningradzie. W 1930 wstąpił do partii. Działalność dramatopisar-ską rozpoczął w 1929 dwiema sztukami, które napisał we współautorstwie z braćmi Tur i J. Gorewiczem. Pierwsze własne sztuki -Wiesna dwadcat' pierwogo 1939-40 (Wiosna roku 1921) i Prolog 1939 (Prolog), do której
włączył scenę z udziałem Stalina, a następnie podczas przeróbki w 1955 wyeliminował ją, nie odniosły większego sukcesu. Niechlubnym dokumentem czasów pozostaje sztuka Sz. Zakon czesti 1948 (Prawo honoru), w której przedstawił uczonego, potępionego i skazanego za "* kosmopolityzm w związku z jego poglądami, wykraczającymi poza obręb spraw wyłącznie narodowych. Sam autor również spotkał się z podobnymi zarzutami (NM 1964.12, s. 209). Za scenariusz pt. Sud czesti 1948 (Sąd honorowy), osnuty na kanwie tej sztuki, Sz. otrzymał nagrodę Stalinowską I st. w 1949. Następną (II st. w 1951) wyróżniono go za sztukę Flag admirała 1946-50 (Flaga admiralska, 1953), poświęconą czasom Katarzyny II, w której zawarł wyraźne analogie do czasów współczesnych. Jego sztuka Piersonalnoje dieto 1954 (Sprawa personalna, 1956) wywołała duże zainteresowanie, w związku z tym, że negatywnie ukazał w niej działacza partyjnego. Faktycznie jednak, jak udowodnił to w 1956 M. Szczegłow, przedstawiając w utworze ostatni okres rządów Stalina, Sz. ominął prawdziwe problemy owych czasów. Jedna z późniejszych jego sztuk pt. Mieżdu liwniami 1964 (Pomiędzy ulewami) została skrytykowana przez oficjalną prasę partyjną za ukazanie Lenina jako nieomal nieograniczonego władcy (Prawda 1964.12.7). Szereg dyskusji wywołała sztuka Wdowiec 1965, wystawiana w wielu teatrach, natomiast kolejna, zatytułowana Apłodismienty 1967 (Oklaski), w której aktualny temat życia teatralnego połączył z kwestią "ojców i dzieci", została przyjęta pozytywnie. Opierając się na sztukach W. Wiszniewskiego "Pierwa-ja Konnaja" (Pierwsza konna) i "Optimisti-czeskaja tragiedija" (Tragedia optymistyczna) napisał kompilacyjny dramat U wriemie-ni w plenu 1970 (W niewoli u czasu), w którym przedstawił W. Wiszniewskiego oraz opowiedział w imieniu fikcyjnego narratora, naruszającego chronologiczny tok akcji, o zdarzeniach I i II wojny światowej. Znaczny sukces odniosła sztuka Itaijanskaja tragie-

SZTOK Isidor Władimirowicz
628
dija 1971 (Tragedia włoska). W sztuce Wier-sija 1976 (Wersja), ukształtowanej częściowo z cytatów, na tle wydarzeń rewolucyjnych ukazał A. Błoka i innych pisarzy. Mieszkał Sz. w Moskwie. W 1957-90 należał do koi. red. miesięcznika "Tieatr", a do zarządu ZP ZSRR wszedł dopiero w 1982. Sz. był uzdolnionym dramatopisarzem i jego sztuki systematycznie wystawiano w teatrach. Zasygnalizowane w nich konflikty mają dość sztuczny charakter i odznaczają się powierzchownością ujęcia. Jego gotowość do podejmowania aktualnej, oficjalnie aprobowanej tematyki, ujawniła się zarówno w czasach stalinowskich, jak również w okresie odwilży i w latach późniejszych. Wspomnieniom Sz. pt. Powiesi' o tom, kak woznikajut siużety 1964 (Opowieść o tym, jak się rodzą fabuły) zarzucono jednostronność. Kontynuował je pisząc książkę Wtoroj antrakt 1975 (Drugi antrakt). Później zebrał teksty autobiograficzne w tomie pt. Najedinie so zritielem 1982 (Sam na sam z widzem).
KLE, LES, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Tałant, 1936; Wiosna dwadcaf pierwogo, 1940; Zakon czesti, 1948; Ftag admirała, 1950; Ki-noscenarii. Sud czesti. Podwodnaja łódka "T-9". Bałtijcy, 1950; Pjesy, 1953; Pjesy, 1956; Gostinica "Astorija", 1957 (Hotel Astoria, Warszawa 1961);
Wiesiennije skripki, Tieatr 1959.8; Okiean, 1962;
Pjesy, 1962; Powiesi' o tom, kak woznikajut siużety, 1965; Wdowiec, 1965.9; Mieżdu liwniami, 1966;
Dramy, 1966; Apłodismienty, Tieatr 1967.3; Pos-lednij parad, 1969; U wriemieni w plenu, Tieatr 1970.1; Pjesy, 1972; Noczju bież zwiozd, Tieatr 1973.7; Wtoroj antrakt, tamże 1975.14; Okiean, 1976; Niebo w afmazach, 1976; Pjesy, kn. 1-2, 1978; Najedinie so zritielem, 1982; Potop-82, Sowr. Dram. 1982.2; On i Ona, Tieatr 1984.8; I nie tolko omom..., tamże 1988.1-3; Szarowaja mohzija, Sowr. Dram. 1989.3. Izbr. w 2-ch tt., 1988.
Lit.: D. Zołotnickij, Tieatr 1955.7; M. Szczegłow, Lit. Moskwa, t. 2,1956; L. Milugin, NM 1964.12, 1965.5; Otwietstwiennost' chudoznika, Tieatr 1964.9; M. Korałłow, tamże 1967.1; K. Szczerba-kow, tamże 1967.9; J. Sałajczyk, ZN ZSP (Opole) 1971.9; M. Szwydkoj, Tieatr 1974.10; K. Białek, Di. 1979.6; B. Bugrow, RSL 1981.419; W. Pimie-
now, 1980.12; N. Zajcew, Niewa 1980.5; O. Dziu-binskaja, Tieatr 1983.5; E. Kamienieckij, LO 1983.6; A. Safynskij, L. Wiwjen, Tieatr 1986.9;
Nekrolog: LG 1993.13.10.
SZTOK Isidor Władimirowicz, 19.(6.)1908 Petersburg - 17.9.1980 Moskwa. Syn dyrygenta i śpiewaczki operowej. Po ukończeniu szkoły w Charkowie (1925) kształcił się w studiu teatralnym przy Teatrze Rewolucji w Moskwie, później był aktorem teatru objazdowego "" Proletkultu. Działalność dra-matopisarską rozpoczął sztuką Komsomot kak takowoj 1927 (Komsomołjako taki). Na początku lat 30. pracował jako dziennikarz w Magnitogorsku, gdzie została wystawiona jego sztuka Ziemia dierżyt 1931 (Ziemia trzyma) poświęcona aktualnemu wówczas tematowi uprzemysłowienia kraju. Do 1971 napisał nie mniej niż 24 sztuki (według N. Toł-czonowej 40), z których wiele wystawiono na scenach teatrów Moskwy i Leningradu. Sukces zawdzięczał przede wszystkim satyrycznym bajkom scenicznym, m.in. sztuce Czor-towa mielnica 1953 (Diabelski młyn), wystawionej przez Centralny Teatr Lalek w Moskwie. W czasie minionej wojny światowej Sz. służył w marynarce na Oceanie Lodowatym. W 1953 wstąpił do partii, brał udział w II zjeździe pisarzy ZSRR na zasadzie delegata nie uprawnionego do zabierania głosu. Poczynając od 1958 regularnie uczestniczył jako delegat w zjazdach pisarzy RFSRR. W 1965-70 wchodził w skład zarządu ZP RFSRR. Mieszkał w Moskwie. Przeważająca większość sztuk Sz. dotyczy aktualnej problematyki. Zdradza w nich szczególne zainteresowanie tematyką moralno-etyczną i patriotyczną. Sztukami o wymowie anty-amerykańskiej, jak np. Pobieditieli noczi 1950 (Zwycięzcy nocy), której tytuł pierwotny brzmiał Russkij swiet (Rosyjskie światło), włączył się do walki z tzw. "* kosmopolityzmem. Wiele sztuk poświęcił tematyce morskiej. Niektóre jego dramaty zostały przetłumaczone na języki obce. Należy do nich m.in. Jakornaja ptoszczad' 1960 (Plac Kotwi-

629
SZTORM Gieorgij Pietrowicz
czny), w której stosunki między ludźmi uzależnił od warunków i rygorów służby wojskowej. Kolejna sztuka pt. Leningradskij pro-spiekt 1961 (Prospekt Leningradzki), wielokrotnie grana w teatrach, dotyczy wyłącznie sfery stosunków rodzinnych i zagadnień natury etycznej. Pośmiertnie została wydana sztuka Sz. L(070 - wasz siekńetar' 1982 (To ja, wasz sekretarz), w której poruszył temat ruchu dysydenckiego w ZSRR, kwestię obrony praw człowieka. Dialogi w sztukach Sz. są żywe, ale akcja wskutek tendencyjnego ujęcia problematyki ma w nich często charakter sztuczny, a charakterystyki bohaterów nazbyt deklaratywne i uproszczone. Pisał także o teatrze i dramaturgach. KLE, TE.
Dz.: Gastello, Warszawa 1950; Karawan, Tieatr 1957.5; Mecznoje piero, 1958; Drawy, 1960; Ja-komaja płoszczad', Tieatr 1960.2, wyd. oddz. 1961; Leningradskij prospiekt, Sowr. Dram. 1961. l; Objasnienije w nienawisti, Tieatr 1964.2; Ras-skazy o dramaturgach, 1965; Tri dramy i dwie ko-miedii, 1965; Leningradskij prospiekt, (zbiór), 1969; Ziemia Zamoskworieckaja, Tieatr 1970.6;
Aleksandra Wasniecowa, 1971; Priemjera, 1975;
Pjesy, 1977; Eto ja - wasz siekńetar, Tieatr 1982.1;
Riejs, Sowr. Dram. 1982.3; Pjesy, 1986 (zawiera:
Tuman nad zaliwom, Pobieditieli..., Jakomaja..., Leningradskij..., Starają diewa. Ziemia..., Zototyje kostry, Pietrowskij park. Eto ja..., Staryj admirał, Dom nomier piat').
Lit.: I. Wiszniewskaja, Wopr. Lit. 1960.2;
K. Szczerbakow, Moł. Gw. 1964.12; N. Tołczono-wa, Ogoniok 1968.15; J. Zubkow, LR 1969.24.10, Oktiabr' 1972.2; N. Lejkin, LO 1978.6; L. Dona-tow, RM 1982.21.10; A. Miszarin, LR 1988.18.3.
SZTORM Gieorgij Pietrowicz, 24.(12.) 9. 1898 Rostów nad Donem - 27.4.1978 Moskwa, prozaik. Syn urzędnika. Początkowo wychowywał się w Petersburgu, potem od 1910 przebywał na południu Rosji. W 1919-21 studiował na wydziale historyczno-filozoficz-nym uniwersytetu w Rostowie. Tu też w 1921 opublikował poemat Karma ioga (Karma joga). W tym samym roku przeniósł się do Moskwy. W końcu lat 20. rozpoczął
publikację powieści historycznych, które odznaczały się prawdziwością przedstawionych zdarzeń, autentyzmem języka postaci i spotkały się z życzliwym przyjęciem. W latach 30. Sz., podobnie jak W. Grossman, należał do kręgu literatów, skupionych wokół K. Paustowskiego i R. Frajermana. W 1939-47 pracował w różnych wydawnictwach. W czasie wojny przebywał w Ałma Acie, gdzie współpracował z filmem i rozgłośnią radiową. W 1943 powrócił do Moskwy. Wśród powieści Sz. do najbardziej znanych należy Fło-towodiec Uszakow 1946 (Admirał Uszakow, 1952), poświęcona żyjącemu w końcu XVIII w. admirałowi Ploty Czarnomorskiej, którego postać była często przywoływana w literaturze rosyjskiej okresu II wojny światowej. Po 1954 Sz. badał los rękopisów A. Radiszcze-wa. Czasami wypowiadał się na temat ówczesnych publikacji historycznych, m.in. o poważnym fałszowaniu faktów, jakiego dopuściła się w swoich utworach G. Sierie-briakowa (LG 1957.16.4). W życiu politycz-no-literackim ZSRR Sz. nie brał prawie żadnego udziału. Nie uczestniczył też w zjazdach pisarzy (z wyjątkiem 1934). Pierwszy duży utwór Sz. Powiest' o Bołotnikowie 1930 (Opowieść o Bołotnikowie) dotyczy powstania chłopskiego z okresu fali ruchów ludowych w XVII wieku. W utworze tym, zdaniem G. Struwego, "w sposób mistrzowski przeplatają się historia i poezja", a styl ma charakter zwarty, impresjonistyczny. Powieść ta była wielokrotnie wznawiana. W książce Trudy i dni Michaita Łomonosowa 1932 (Dzieła i życie Michaiła Łomonosowa) Sz. ukazał na tle epoki dzieje rosyjskiego uczonego i poety. Powieść o admirale Usza-kowie (1752-1817) kilkakrotnie przerabiał i wydawał pod różnymi tytułami. Napisał o tym w książce pt. Stronicy morskoj sławy 1954 (Karty morskiej chwały), do której włączył również swoje przemyślenia i badania dotyczące losu Radiszczewa. KLE, LES, RSPP6.
Dz.: Karma ioga, 1921; Powiest' o Bołotnikowie, 1930; Trudy i dni Michaiła Łomonosowa, 1932;

SZUBIN Pawieł Nikołajewicz
630
Łomonosow, 1933; Ftotowodiec Uszakow, 1946;
Podwigi Swiatosława, 1947; Stronicy morskoj sławy, 1954; Dieti dobroj nadiezdy, 1959; Potajennyj Radiszczew, 1965, wyd. 3: 1974. Izbr. proizw. w2-chtt.,1985.
Lit.: N. Bogosłowskij, NM 1933.7/8; A. Zapadow, Znamia 1965.1; G. Makagonienko, LG 1965.11. 21; I. Andronikow, w tegoż Ja choczu rasskazat' wam..., 1971; N. Koźmin, LG 1978.4.10.
SZUBIN Pawieł Nikołajewicz, 27.(14.) 3. 1914 Czerniawsk (gub. orłowska) - 11.4. 1951 Moskwa, poeta. Syn robotnika. W 1929-33 pracował jako ślusarz w lenin-gradzkiej hucie im. Stalina. W 1933-36 studiował filologię w instytucie pedagogicznym w Leningradzie. Wiersze zaczął pisać około 1930. Początkiem jego dojrzałej twórczości poetyckiej były zbiorki Wietier w lico 1937 (Wiatr wieje w twarz) oraz Parus 1940 (Żagiel). W czasie II wojny światowej był początkowo szeregowym żołnierzem, a następnie korespondentem gazet Wołchowskiego i Karelskiego Frontu, potem przebywał za kołem polarnym, w Norwegii i Mandżurii. Cała jego twórczość obejmuje około 10 000 wersów. Część z napisanych przez niego 50 piosenek została włączona do zbiorku Wo imia żyzni 1943 (W imię życia). Do swej przedwczesnej śmierci mieszkał w Moskwie, gdzie wydał jeszcze dwa zbiorki poezji. Niewielkie grono przyjaciół Sz. stara się zapewnić mu godziwe miejsce w literaturze rosyjskiej. Największą wartość w twórczości Sz. przedstawia jego liryka wojenna. Opisywał konkretne zdarzenia frontowego życia, podkreślając jego surowość i znaczenie ciężkiego żołnierskiego wysiłku. Bohaterstwo człowieka na wojnie ukazał nie w abstrakcyjnej, patetycznej formie, lecz w konkretnym działaniu. Ograniczał się głównie do liryki narra-cyjno-opisowej, odsuwając refleksje podmiotu podawczego na plan drugi. Metryka jego wierszy nie odznacza się regularnością, sięgał po rymy proste, narracji nadawał kształt płynny, niezbyt kunsztowny i dość rozwlekły. W utworach, napisanych zarówno
przed, jak i po wojnie, np. w wierszu Osień 1946 (Jesień), poświęconym M. Priszwinowi, wyraźnie wyczuwa się więź poety ze światem przyrody.
KLE.
Dz" Naczało, 1931; Wietier w lico, 1937; Parus, 1940; Wo imia żyzni, 1943; Sołdaty, 1948; Dorogi, gody, goroda, 1949; Izbrannoje, 1952; Stichotwo-rlenija, 1953; Stichotworlenija i poemy, 1959; Iz-brannaja linka, 1966; Stichotwońenija, 1971,1982.
Lit.: A. Kowalenkow, w: P. Sz., Izbrannoje, 1952 i Znamia 1957.5; W. Lifszyc, Dień Poezii, Moskwa 1957; A. Abramow, Podjom 1964.5, Siewier 1970.5; A. Dymszyc, Niewa 1974.12; A. Kogan, 1974; I. Winokurowa, NM 1975.5; B. Runin, NM 1983.11.
SZUKSZYN Wasilij Makarowicz, 25.7.1929 Srostki na Ałtaju - 2.10.1974 stanica Klet-skaja (obw. wołgogradzki), prozaik, reżyser i aktor filmowy. Mając 16 lat pracował najpierw w kołchozie w swoich stronach ojczystych, później w fabryce w Rosji centralnej. W 1949-52 służył w marynarce wojennej. W 1953-54 był dyrektorem szkoły wieczorowej w rodzinnej wsi. W 1954-61 studiował na wydziale reżyserskim Wszechzwiązkowe-go Instytutu Kinematografii w Moskwie. Do partii wstąpił w 1955. Od 1957 grał w wielu filmach. W 1958 debiutował jako nowelista w czasopiśmie "Smiena" (nr 15), następnie wydał zbiór opowiadań Siebkije żytieli 1963 (Jest taki chłopiec, 1966). Film Żywiot tako] parień 1964 (Jest taki chłopiec), zrealizowany na podstawie scenariusza Sz., uzyskał rozgłos światowy (został wyróżniony Złotym Lwem na XVI międzynarodowym festiwalu filmowym w Wenecji). Do końca swego przedwcześnie zakończonego życia pracował równocześnie jako aktor filmowy, reżyser i pisarz. Proza Sz. od samego początku spotykała się z wysoką oceną krytyków, nierzadko będąc przedmiotem poważnych dyskusji. Druga część jego powieści Lubawiny 1987 (Rodzina Lubawinów, wyd. poi. części pierwszej, 1967) mogła się ukazać dopiero w okresie •* pieriestrojki. Dowodem oficjał-

631
SZUNDIK Nikołaj Jelisiejewicz
nego uznania dla działalności Sz. w dziedzinie filmu i literatury było przyznanie mu zespołowej nagrody państwowej RFSRR im. Braci Wasiljewów (1967) oraz nagrody państwowej ZSRR (1971). Pośmiertnie w 1976 za osiągnięcia w dziedzinie filmu został uhonorowany nagrodą Leninowską. Sz. w licznych swoich nowelach ukazał niezwykłe epizody codziennego życia, nasycając je elementami komizmu i tragizmu. Główną uwagę skoncentrował na prostych, nieco dziwacznych bohaterach z ludu. Przeważają wśród nich ludzie niecierpliwi i ruchliwi, ukazywani w chwilach przybycia do miejsca przeznaczenia lub wybierający się w drogę oraz osoby napotykające problemy, sprzeczne z utartymi poglądami na życie. Sz. jest wybitnym przedstawicielem nurtu ** prozy wiejskiej. W centrum jego opowiadań, ciekawych, często dynamicznych, zawsze żywych i obrazowych, znajdują się problemy życiowe człowieka, nagle przeniesionego w obce mu warunki lub środowisko. Takie okoliczności stwarza z reguły wyjazd ze wsi do miasta albo wyjście z więzienia, jak np. w opowieści filmowej Kalina krasnaja 1973 (Kalina czerwona). Poświęcona postaci Stiepana Razina powieść Ja priszot dat' wam wolu 1971 (Przyszedłem, by dać wam wolność), o której ekranizację Sz. bezskutecznie zabiegał, rysuje barwny obraz życia rosyjskiego ludu. Aktualnie brzmi w niej motyw tragedii, do której doprowadza próba przeciwstawienia się istniejącej władzy. Sz. darzył sympatią bohaterów impulsywnych, niezrównoważonych, a nie kierujących się rozsądkiem i logiką. Wprowadzał odbiorcę bezpośrednio w tok akcji. Pisał lakonicznie, konstruując żywe, dynamiczne dialogi. Dzięki otwartym finałom przedstawione w jego utworach zdarzenia przybierają bardziej uogólniony charakter.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, KLFG, LES, Wy82.
Dz.: Sielskije żytieli, 1963; Źywiot takoj parień, 1964; Lubawiny, cz. l, 1965, cz. 2, DN 1987.1-4;
Tam, wdali, 1968; Ja priszof dat' wam wolu, Issku-
stwo Kino 1968.6, Sibirskije Ogni 1971.1-2, wyd. oddz. 1974, 1982; Ziemlaki, 1970; Charaktery, 1973; Kalina krasnaja. Nasz. Sowr. 1973.4; Biesie-dy pri jasnoj lunie, 1974 (Rozmowy przy jasnym księżycu, Warszawa 1974); Brat mój, 1975; Kino-powiesti, 1975, 1988; Ochota żyt', 1977; Nra-wstwiennost' jest' prawda, 1979; Woprosy k samo-mu siebie, 1981. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1975;
Sobr. socz. w 3-ch tt., 1984-85; w 5-ti tt., 1994. Lit: M. Aleksiejew, Moskwa 1964.1; W. Czałma-jew, Siewier 1972.10; S. Załygin, LG 1973.11.6;
L. Anninskij, LO 1974.1 i NM 1975.12; A. Urban, Zwiezda 1974.4; Nekrolog: LG 1974.9.10;
G. Goryszyn, Awrora 1975.6; W. Korobow, 1977;
M. Geller, Wiestnik RChD 1977.120; N. Tołczo-nowa, 1978, 1982; Ekran i żyzń, 1979; G. Mitin, W. Sierdiuczenko, NM 1980.9; G. Hosking, w: tegoż Beyond Socialist Realism, NY 1980; W. Gorn, 1981, 1990; W. M. Sz. Bibliograficzeskij ukazatiel, Barnauł 1981; L. Jemieijanow, 1983; J. Tiurin, 1984; H. Wiist, Mtinchen 1984; W. Bystrow, Ruś. Lit. 1984.4; M. Sznejerson, NRS 1985.19.5;
E. Wertlib, Grani 1988.149; G. Goryszyn, Słowo 1989.7 i LG 1989.26.7; Statji i wospominanija o W. Sz., 1989; E. Wertlib, NY 1990; I. Spirido-nowa, Ruś. Lit. 1990.4.
SZUNDIK Nikołaj Jelisiejewicz, 30.7.1920 Michajłowka (okręg chabarowski), prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Po ukończeniu liceum pedagogicznego został przez Komsomoł skierowany na Czukotkę, gdzie w 1939-46 pracował jako nauczyciel. Do partii wstąpił w 1946. W 1947-52 studiował w instytucie pedagogicznym w Chabarow-sku. Debiutował w 1947 jako publicysta. W 1957-65 mieszkał w Riazaniu, potem przeniósł się do Saratowa i pełnił funkcję red. nacz. miesięcznika "Wołga" (do 1976). Od 1958 był w zarządzie ZP RFSRR, w 1975 został jednym z jego sekretarzy. W 1967-91 należał do zarządu ZP ZSRR. Od początku lat 70. mieszka w Moskwie. Otrzymał nagrodę państwową RFSRR za 1979. W 1982-89 był członkiem redakcji miesięcznika "Nasz Sowriemiennik". Sz. jest przykładem pozbawionego talentu funkcjonariusza literackiego. Pierwsze jego utwory, jak np. Na ziemie Czukotskoj 1949

SZWARC Jelena Andriejewna
632
(Na ziemi czukockiej) oraz Na Siewierie dal-niem 1952 (Na dalekiej Północy) ukazują szczęśliwe życie dzieci czukockich w warunkach sowieckiego systemu przeciwstawiając im ciężkie i smutne dzieciństwo ich amerykańskich rówieśników ("* kosmopolityzm). Wszystkie utwory Sz., w tym również powieść W stronie sinieokoj 1968-70 (W niebieskookim kraju), której akcja nie toczy się na Czukotce, zbudowane są według tego samego prymitywnego schematu. Ukazuje w nich dzielnych funkcjonariuszy partyjnych, prowadzących walkę z zewnętrznymi i wewnętrznymi wrogami władzy sowieckiej. W powieści Bietyj szaman 1977 (Biały szaman) znów powrócił do tematu przeobrażeń politycznych i kulturalnych na Czukotce w czasach sowieckich. W innej powieści pt. Driew-nijznak 1982 (Stary znak) zagadnienia te powiązał z ówczesną antyamerykańską polityką ZSRR. Styl prozy Sz. jest ciężki, pozbawiony obrazowości. Jego narracja razi dłuży-znami, patetycznością i pseudofolklorysty-cznymi składnikami. Próbował swych sił również jako dramatopisarz.
KLE, LES, RSPP6.
Dz.: Na ziemie Czukotskoj, 1949; Na Siewierie dal-
niem, 1952; Bystronogij oleń, Oktiabr' 1952.9-10;
Odierźymaja, Niewa 1963.5; Rodnik i bieriozy, 1964; W strawę sinieokoj, 1973; Biełyj szaman, Nasz Sowr. 1977.10-12; Driewnij znak, 1982. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1983-84.
Lit.: W. Szyszow, Niewa 1965.8; L. Fink, Moskwa 1970.9; W. Surganow, tamże 1974.1; J. Łukin, LG 1978.15.2; I. Rogatko, LO 1979.6; S. Alijewa, LR 1982.11.6; W. Wasiljew, Nasz Sowr. 1983.4
SZWARC Jelena Andriejewna, 17.5.1948 Leningrad, poetka. Jej ojciec, Andrzej Dże-dżuła, który wywodził się z rodziny tatarsko--ukraińskiej, był z wykształcenia historykiem. Pełnił funkcję sekretarza organizacji partyjnej na uniwersytecie w Kijowie, zmarł prawdopodobnie w 1948. Matka, pochodzenia żydowskiego, przez dłuższy czas była kierownikiem literackim Wielkiego Teatru Dramatycznego w Leningradzie. Niezapomniane wrażenia wywarły na Sz. rzeźby egipskie domu przy ul. Kalajewa w Leningradzie, gdzie mieszkała do 1962. W 1971 ukończyła zaocznie wydział muzyki i sztuki filmowej w leningradzkim instytucie teatralnym. Już jako dziecko pisała wiersze mające charakter religijny. Od końca lat 60. jej poezja funkcjonowała w "* Samizdacie. Krążyły tam m.in. cztery zbiorki liryki, o których zawartości wyraźnie świadczą tytuły włączonych cykli: Prosty je stichi dla siebia i dla Boga 1976 (Proste wiersze dla siebie i dla Boga) i Grubymi sriedstwami nie dosticz błazeństwa 1978 (Nie można osiągnąć szczęścia środkami drastycznymi). Na Zachodzie wiersze Sz. były systematycznie ogłaszane na łamach różnych periodyków. Po pierwszym, przygotowanym nie przez autorkę tomiku jej wierszy pt. Tancujuszczij Dawid 1985 (Tańczący Dawid), który ukazał się w USA, pojawiły się dwa następne, m.in. cykl Trudy i dni Ławinii, monachini iż ordiena obriezanija sierd-ca 1987 (Dzieło i życie Lawinii, mniszki zakonu krwawiącego serca). Dzięki - pierie-strojce po pierwszym, niedużym zbiorze pt. Storony swieta 1989 (Strony świata), złożonym z 12 wierszy, pochodzących z trzech cykli, zdołała też opublikować w ojczystym kraju ich wybór pt. Stichi 1990 (Poezje). Ponadto Sz. uprawia prozę, eseistykę, a także przekład artystyczny. Mieszka w Petersburgu. Sz. pisze wiersze religijne, w dużym stopniu oparte na tradycji chrześcijańskiej. Poszukuje w nich miejsca dla jednostki w świecie opanowanym przez zło. Wolna wola stawia człowieka przed koniecznością pokonania w sobie Szatana. Osnowę wielu wierszy stanowi stop pierwiastków realnych, snów i wizjonerskich widzeń. W cyklu Kinfi-ja 1981 (Kinfia) rzymska poetka opowiada o swoich dziwactwach, którymi dręczy siebie i innych. W wierszu Pławanije (Pływanie) przedstawia doświadczenia egzystencji bezcielesnej, w innym pt. Widienije cerkwi na wodach (Wizja cerkwi na wodzie) łączy w groteskowym obrazie upiorne okropności oraz anielską wiarę i pokorę. W jej hierar-

633
SZWARC Jewgienij Lwowicz
chii anielskich szczebli jednakową wartość mają zarówno ptaki za ogrodzeniem, obłoki i las, jak również łaźnia, drwa i ogień. Nawet wówczas, gdy ukazuje człowieka upadłego, grzesznego i bezbronnego, szuka hieroglifów, symboli, określających sens życia. W jej poezji "bezwzględna powaga oraz krańcowość przeżyć spirytystycznych sąsiaduje z samoironią, groteską i absurdem" (W. Kriwulin).
EmR, FV.
Dz" Wiersze: Echo 1978.2, 1979.1; Gnozis, 1979.5/6; Głagoł, Ann Arbor 1981.3; TW, 1982.12; Wiestnik RChD 1983.140; Muleta, Paris 1984.1; Strielec 1986.3; Awrora 1988.12; Niewa 1989.9; Zwiezda 1990.6; Tancujuszczij Dawid, NY 1985; Stichi, Paris 1986; Trudy i dni Lawina, Ann Arbor 1987; Storony święta, Leningrad 1989; Stichi, Leningrad 1990. Lit.: I. Burichin, Kowczeg 1981.6, Muleta 1984.1;
T. Goriczewa, Grani 1981.120; W. Kriwulin, RM 1989.14.7; A. Rownier, W. Andriejewa, Rodnik 1990.4; A. Kuzniecowa, Zwiezda 1990.12.
SZWARC Jewgienij Lwowicz, 21.(9.) 10. 1896 Kazań - 15.1.1958 Leningrad, dramaturg. Syn lekarza. Wychował się w Majkopie. Studiów prawniczych na uniwersytecie w Moskwie nie ukończył, ponieważ równocześnie rozpoczął pracę aktorską w Rosto-wie nad Donem, a od 1921 w Piotrogrodzie. Potem, w 1923-24 był dziennikarzem w Donbasie. W 1924 został współpracownikiem S. Marszaka w dziale dziecięcym wydawnictwa państwowego (Gosizdat), pisał artykuły dla czasopism oraz książki prozą i wierszem. Był blisko związany z ugrupowaniem "* Oberiu. W 1928 zwrócił się ku oryginalnej formie wyrazu - baśni scenicznej. Jej właściwości wyraziście zademonstrował w pierwszej sztuce Undierwud 1929 (Under-wood) oraz w następnej pt. Kład 1933 (Skarb). Sztuki Sz. w bardzo niewielkim stopniu odpowiadały żądaniom ówczesnej polityki. Większość ich była wystawiana w teatrach, ale krytyka oficjalna poświęcała Sz. niewiele uwagi. Sztuka Tień 1940 (Człowiek i cień, 1951), która ma cechy satyry politycznej, wkrótce po premierze została zdjęta z repertuaru. Inna pt. Drakon (Smok), napisana w 1943/44, kiedy Sz. po ewakuacji z oblężonego Leningradu mieszkał w Kirowie i Stalinabadzie (Duszanbe), po premierze pozostawała na indeksie do 1962. L. Malu-gin bezskutecznie zabiegał o zgodę na wystawienie sztuki Sz. Odna nocz 1942 (Jedna noc), dotyczącej blokady Leningradu i pozbawionej elementów baśniowych. Kontrastowała z ówczesnymi zaleceniami i patosem literatury wojennej. Po wojnie Sz. utrzymywał się w Leningradzie z dorywczych prac. Na II zjeździe ZP ZSRR O. Bergholc domagała się powrotu jego sztuk na scenę. Pierwszy ich zbiór został wydany w 1956. Stopniowo też zaczęto je prezentować w teatrach. W 1957 wystawiono napisaną w końcu lat 40. Powiesi o mohdych suprugach (Opowieść o młodych małżonkach), a w 1960 pierwszą polityczną sztukę baśniową Sz. Gotyj korol 1934 (Nagi król). Na Zachodzie jego utworami najwcześniej chyba zainteresował się Gustaw Griindgens, który w 1947 wystawił sztukę Tień w Berlinie. Po 1956 baśnie sceniczne Sz. tłumaczono i wystawiano często za granicą. W ówczesnym ZSRR również należały do stałego repertuaru wielu teatrów. Jego wspomnienia, nad którymi pracował od 1949, odznaczające się niezwykłą prawdziwością faktów i zdarzeń, zostały wydane w Paryżu w 1982. Sz. napisał około 25 sztuk, ale nie wszystkie one zostały ogłoszone drukiem. W większości oparł się na motywach znanych baśni, zwłaszcza H. Ch. Andersena. Tylko niektóre z nich były adresowane do dzieci. Są to przede wszystkim sztuki dla teatru kukiełkowego, jak np. Kras-naja szapoczka 1936 (Czerwony kapturek), Snieżnaja korolewa 1938 (Królewna Śnieżka) i scenariusz filmowy Zołuszka 1946 (Kopciuszek). Unikając natrętnego dydaktyzmu przeciwstawił w nich charaktery szlachetne (wierne, odważne, ofiarujące pomoc) postaciom złym, egoistycznym, fałszywym i okrutnym. Pisał także sztuki baśniowe, zawierające alegorie polityczne i adreso-

SZYM Eduard Jurjewicz
634
wane do dorosłego widza. Sztuka Sz. Gotyj korol, osnuta na motywach baśni Andersena "Świniopas", "Nowe szaty króla" i "Księżniczka na ziarnku grochu", ostrością krytyki pod adresem tyranii przypomina jego baśnie sceniczne Tień i Drakon. "Cechą najbardziej charakterystyczną sztuk politycznych i filozoficznych Sz. jest czopowy język" (Segel). Wieloletnie przemilczanie i zakazywanie tych utworów, w których zło niekiedy odnosi zwycięstwo nad dobrem, dowodzi, że zawarta w nich krytyka skierowana była nie tylko przeciwko Hitlerowi. Drakon to najbardziej zaostrzona satyrycznie sztuka polityczna Sz., w której piętnuje postawę niesprzeciwiania się złu siłą.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, KLFG, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Rasskaz staraj bałałajki, 1925; Skazka opotie-riannom wńemieni, 1948 (Bajka o straconym czasie, Warszawa 1951); Pierwokłassnica, 1949 (Uczennica pierwszej klasy. Warszawa 1950);
Tień i drugije pjesy, 1956 (zawiera: Dwa Utoną, Snieźnaja korolewa, Tień, Odna nocz, Obykno-wiennoje czudo, Zołuszka); Kukolnyj gorod, 1959;
Pjesy, 1960, 1962 (zawiera: sztuki z wyd. 1956 oprócz utworu Odna nocz oraz Kład, Gotyj korol, Drakon, Powiesi' o mołodych suprugach. Don Kichot); Baśnie dla dorosłych, Kraków 1965; Skazki, powiesti, pjesy, 1969; Pjesy, 1972; Izbr., Chicago 1973; Blefy] wołk, Pamiat', Paris 1980.3, Wopr. Lit. 1989.1 i Zwiezda 1989.12; Iz wospominanij, RM 1982.13.5, 20.5, 27.5 i 3.6; Miemuary, Paris 1982; Pod lipami Bierlina (wspólnie z M. Zosz-czenką), Tieatr 1987.5; Drakon (zbiór), 1988;
Drakon, w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992. Lit.: S. Cymbał, 1961, kilka następnych wydań i Tieatr 1972.4; W. Kawierin, w: tegoż Zdraw-stwuj, brat! Pisat' oczeń trudno, 1965; L. Malugin, Tieatr 1966.6; My znali E. Sz., 1966; E. Kałmano-wskij, Zwiezda 1967.9; E. Sz., Mensch wid Schat-ten, red. L. Debiiser, Berlin 1972; I. H. S. Corten, Diss. Berkeley 1972 i RLT 1979.16; L. Rachma-now, w: E. Sz., Pjesy, 1972; J. D. Clayton, w: Etu-des slaves et est-europeennes, 1974; I. Lipelis, RLJ 1978.112, 1979.114; A. J. Metcalf, Birmingham 1979; P. Ziernowa, RM 1983.25.5; L. Loseff, w:
tegoż On the Beneficence ofCensorship, Mlinchen
1984; W. Bielaki, RM 1988.26.2; S. Drejden, Wopr. Lit. 1989.5.
SZYM (właśc. Szmidt) Eduard Jurjewicz,
23.8.1930 Leningrad, prozaik. W czasie II wojny światowej był ewakuowany z Leningradu, wychował się w domu dziecka. Po powrocie do Leningradu uczęszczał do szkoły kreślarskiej, od 1950 pracował w biurze konstrukcyjnym. Od 1949 ogłaszał pierwsze opowiadania, m.in. w dziecięcym czasopiśmie "Murziłka". W 1951 w wydawnictwie dziecięcym ukazał się zbiorek jego opowiadań pt. Leto na Korbie (Lato na Korbie). W 1952-55 Sz. odbywał służbę wojskową. Od 1955 systematycznie zamieszczał swoje utwory w periodykach. W 1957 wydał zbiór opowiadań pt. Niestysznyje golasa (Niesłyszalne głosy), później od czasu do czasu ogłaszał następne. Do ZP należał od 1959. Na początku lat 60. przeniósł się do Moskwy. W 1962-72 był członkiem redakcji miesięcznika "Znamia". Z czasem zwrócił się ku większym formom epickim. Szczególnym powodzeniem cieszyła się jego opowieść Malczik w lesu 1967 (Chłopiec w lesie, 1970). We współautorstwie z G. Markowem napisał sztukę Wyzow 1980 (Wezwanie), w której podjęty został problem ochrony środowiska naturalnego Syberii. Za sztukę o wojnie z Japonią w 1945, napisaną z G. Markowem, otrzymał nagrodę państwową RFSRR w 1984 (LG 1985.16.11). Sz. jest ciekawym nowelistą, zafascynowanym światem przyrody. Znakomicie zna psychikę dzieci, które często są bohaterami jego opowiadań. Sugestywnie i trafnie oddaje ich stosunek do życia dorosłych. Obserwując rzeczywistość codzienną z jej zwykłymi kłopotami i niedogodnościami, wybiera zdarzenia w jakimś stopniu wyróżniające się lub sam nadaje im znamię inności. Fascynują go entuzjaści, ludzie, których coś ujmuje, zadziwia i zachwyca, co budzi nieraz zastrzeżenie krytyki, dopatrującej się w jego utworach oznak sztuczności. Proza Sz. odznacza się zwartą budo-

635 SZYRIAJEW Boris Nikołajewicz
wą, świadczy o mistrzostwie jego techniki kompozycyjnej. Sz. twierdzi jednak, że walory literackie, mistrzostwo formalne są dla niego mniej istotne niż głębia i szczerość wypowiedzi, niż "temperatura duchowa autora" (Wopr. Lit. 1969.7). KLE.
Dz.: Leto na Korbie, 1951; Niesfysznyje gołosa, 1957; Biełyje bieriozy, 1959; Dieriewiannaja kniga, 1960, 1965; Martowskij śnieg, 1962; ... a dieti nie słuszajutsia roditielej, 1966; Malczik w lesu, Zna-mia 1967.7; Wania piesienki pojot, 1969; Chłopiec w lesie i inne opowiadania. Warszawa 1970; Woda na kamieszkach, 1970; Skazki, najdiennyje w trawie, 1972; Pieriekńostok, 1975; Dwojnoj swiet, 1980; Wyzow (wspólnie z G. Markowem), Tieatr 1980.5; Odin-jedinstwiennyj, 1987; Pośle swad'by żyli choroszo, LR 1989.28.4.
Lit.: W. Buszyn, Znamia 1960.5; M. Roszczin, NM 1962.11; I. Grinbierg, Moskwa 1968.1; S. Ob-razcow, LO 1973.2; E. Olchowicz, tamże 1976.2;
N. Sawickij, Tieatr 1981.2; S. Klimowicz, LR 1981.28.8; I. Wiszniewskaja, Tieatr 1986.3.
SZYRIAJEW Boris Nikołajewicz, 7.11. (27. 10.)1889 Moskwa - 17.4.1959 San Remo we Włoszech, prozaik. Urodził się w bogatej rodzinie obszarniczej. Ukończył wydział historyczno-filozoficzny uniwersytetu w Moskwie, potem studiował w Niemczech. Ponadto ukończył w Rosji akademię wojskową. Po I wojnie światowej i wojnie domowej jako oficer armii białych musiał ukrywać się na Kaukazie. W 1920 został aresztowany i skazany na karę śmierci. W 1922 wyrok zamieniono na 10 lat więzienia w świeżo utworzonym obozie koncentracyjnym na Wyspach Sołowieckich. Pracował jako drwal i flisak, był współzałożycielem i autorem czasopisma "Sołowieckije Ostrowa". Ponadto brał udział w pracy obozowego teatru i zbierał pieśni złodziejskie. W 1929 na skutek przepełnienia obozu zamieniono mu karę więzienia na trzy lata zesłania do Azji Środkowej, gdzie mógł pracować jako dziennikarz. Po powrocie do Moskwy w 1932 został aresztowany ponownie i zesłany na trzy lata do
miejscowości Rossosz (środkowa Rosja), gdzie mieszkał w nieludzkich warunkach, będąc pozbawiony własnego pomieszczenia i kontaktów. Później przebywał w Stawropolu, pracował m.in. w instytucie pedagogicznym w Czerkassku jako wykładowca języka rosyjskiego i literatury. Po okupacji niemieckiej został redaktorem lokalnej gazety rosyjskiej. W 1943 przez Berlin wyjechał do Belgradu, gdzie wydawał rosyjskojęzyczną gazetę dla oddziałów kozackich, wchodzących w skład armii niemieckiej. 12.2.1945 został odkomenderowany przez wermacht do Włoch celem założenia gazety rosyjskiej. Pozostał tam po wojnie (początkowo w obozie dla osób deportowanych), później utrzymując się z różnych prac dorywczych. Pisał ponadto utwory prozatorskie i artykuły histo-rycznoliterackie, które zamieszczał m.in. w czasopismach "Wozrożdienije" (od 1950) i "Grani" (od 1952). Trzy pierwsze jego książki - dwa zbiorki opowiadań o życiu we Włoszech i ZSRR pt. Di-Pi w Italii 1952 (Deportowani we Włoszech) i Ja czełowiek russkij! 1953 (Jestem Rosjaninem) oraz tomik Swietiiniki Russkoj Ziemli 1953 (Ogniska duchowe rosyjskiej ziemi) zostały wydane w Buenos Aires, następne ukazywały się w Nowym Jorku, Monachium, Frankfurcie i Brukseli. Sz., który przebywając na Solówkach głębiej pojął sens i znaczenie wiary chrześcijańskiej, przeszedł we Włoszech na katolicyzm. W ZSRR pierwszy jego tekst wydano dopiero w 1989. Sz. należy do grona pisarzy realistów, którzy w swych utworach bazują na własnych doświadczeniach lub na faktach, zasłyszanych od innych osób. Największą jego zasługą dla literatury jest ukazanie minionej wojny z pozycji Rosjanina patrioty, który odrzuca sowiecki system totalitarny i mając na względzie dobro narodu podejmuje współpracę z Niemcami. Powieścią Kudiejarow dub 1957/58 (Dąb Ku-dejara), w którym temat ten ujął w kategoriach moralnych i politycznych, zdecydowanie przeciwstawił się "Młodej gwardii" (Mo-

SZYRIAJEWIEC Aleksandr Wasiljewicz
636
łodaja gwardija) A. Fadiejewa, opowiadającego o zdarzeniach nie znanych z autopsji i fałszującego je zgodnie z oczekiwaniami partii. W tym samym niemal czasie toczy się akcja opowieści Sz. Owieczja tuza 1952 (Owcze bajoro). Ukazał w niej los prześladowanego duchownego rosyjskiego. Sz. był jednym z pierwszych więźniów łagrów na Wyspach Sołowieckich. Przeszedł gehennę obozową i ocalał, pozostawiając po sobie cenne świadectwo o życiu tamtejszych więźniów w latach 1922-27. Opisał okrutne warunki i śmierć, a równocześnie podkreślił ogromne znaczenie dla więzionych osób wartości religijno-duchowych, których nosicielami byli mnisi i klasztor. Do książki pt. Nieugasi-maja łampada 1954 (Lampka wieczna) Sz. włączył wcześniej opublikowane utwory, jak np. opowieść Urienskij car' 1950 (Cesarz Ureni), w której ukazał maleńkie państwo, wieś, stawiającą opór Armii Czerwonej w czasie wojny domowej, oraz zbiór opowiadań pt. Górka Gofgofa 1953 (Górka Golgota), mówiących o czynach rosyjskich męczenników na Solówkach, kanonizowanych przez rosyjski kościół prawosławny za granicą w 1981. Pośmiertnie opublikowane nieduże studium Sz. pt. Rieligioznyje motiwy w russkoj poezii 1960 (Motywy religijne w poezji rosyjskiej) jest wartościowym uzupełnieniem tradycyjnych badań historyczno-literackich. Opowieść Pośledni] barin 1954 (Ostatni dziedzic) i następna pt. Wańka-Wjuga 1955 (Wańka Zawieja), poświęcona złodziejowi koni, w których nawiązuje do rzeczywistości sprzed przewrotu bolszewickiego, są słabsze niż utwory ukazujące epokę sowiecką.
EmR.
Dz.: Stawropol - Bierlin, Czasowej, Brussel 1949--50.287, 293-303; Raba politiki. Wospominanija podsowietskogo żurnalista, Wozr. 1950.8; Urienskij car', tamże 1950.11-13; Owieczja tuza. Grani 1952.16; Di-Pi w Italii, Buenos Aires 1952; Górka Gołgofa, Grani 1953.20; Ja czełowiek russkij!, Buenos Aires 1953; Swietiiniki Russkoj Ziemli, tamże 1953; Nieugasimaja fampada, NY 1954,
fragm. Nasze Nasiedije 1989.2, Moskwa 1992;
Pośledni] barin,'Wozr. 1954.33-36; Wańka-Wjuga, tamże 1955.37-41; Sowriemiennaja rossijskaja in-tielligiencyja, Miinchen 1955; Kudiejarow dub, FfM 1958; (ciąg dalszy) Chorunżyj Wokulenko, Grani 1959.42; Rieligioznyje motiwy w russkoj poezii, Briissel 1960.
Lit.: V. Zeeler, RM 1950.12.12, 1953.20.3;
L. Rżewskij, Grani 1953.18 i w: Russkaja litieratu-ra w emigracyi, red. N. Połtorackij, Pittsburgh 1972; W. Kryłowa, Lit. Sowr. 1954; W. Arsienjew, Grani 1955.24; A. P., tamże 1955.27/28; J. Bolszu-chin, w: Lit. Zarubieżje, Miinchen 1958; N. Czu-chow, Znamia Rossii, NY 1969.306; P. Sawieijew, Nasza Strana 1989.4.11.
SZYRIAJEWIEC (właśc. Abramow) Aleksandr Wasiljewicz, 14.(2.)4.1887 Szyriaje-wo nad Wołgą (gub. symbirska) - 15.5.1924 Moskwa, poeta. Pochodził z rodziny chłopskiej, jego ojciec był gajowym. W 1905-19 Sz. mieszkał w Turkiestanie, był pracownikiem pocztowym i zdołał dopiero w 1915 odwiedzić strony ojczyste, które opiewał w swej liryce już od 1907. Oba pierwsze jego zbiorki poezji - Rannije sumierki 1911 (Wczesny zmrok) i Zapiewka 1916 (Wstępna zwrotka) - ukazały się później w Taszkiencie. Sz. przyjaźnił się z S. Jesieninem i P. Orieszy-nem, ogłaszał swoje utwory w Piotrogrodzie i Moskwie. W ostatnich latach życia (1922-24) mieszkał w Moskwie. W ślad za tomikiem pośmiertnym 7?azrfo//'e 1924 (Przestworza) w atmosferze politycznego ucisku, w jakiej się znaleźli poeci chłopscy, wydano jeszcze tylko jeden zbiorek jego wierszy pt. Woiżskije pieśni 1928 (Pieśni znad Wołgi). Następny - Izbrannoje 1961 (Poezje wybrane) ukazał się dopiero w latach "* odwilży w Kujbyszewie. Liryka Sz. rozwijała się pod wpływem tradycji A. Kolcowa i ojczystej poezji ludowej. Jest ona nierozerwalnie związana z życiem jego rodzinnych stron nadwołżańskich i oddaje tęsknotę poety za tamtejszymi obszarami i wolnością. W swych melodyjnych wierszach opiewał piękno gór Żyguli nad brzegami Wołgi, młodzieńczy zapał, wodę, wiatr i fale. Rytmicz-

637
SZYSZKOW Wiaczesław Jakowlewicz
no-patetyczne, śpiewne intonacje brzmią w jego poezji naturalnie, podobnie jak w pieśni ludowej. KLE, Ni, RP90.
Dz.: Zapiewka, 1916; Ałyje maki, 1917; Muzykantów, 1921; Razdoije, 1924; Wołżskije pieśni, 1928;
hbr., 1961; Pieśnią o Wołgie, 1980; Wiersze w:
Poeticzeskije tieczenija w russkoj lit. końca XIX -naczałaXXw., 1988; Wopr. Lit. 1992.2.
Lit.: A. Szabunin, Wołga 1966.7; A. J. Michajłow, w: tegoż Puti razwitija nowokriestjanskoj poezii, 1990.
SZYSZKOW Wiaczesław Jakowlewicz, 3.10. (21.9.)1973 Bieżeck (gub. twerska) - 6.3. 1945 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie kupieckiej. W 1881 ukończył szkołę techniczną w mieście Wyszni Wołoczok. Do 1917 pracował w swoim zawodzie, najpierw w europejskiej części Rosji, a od 1894 przez 20 lat na Syberii, gdzie po uzyskaniu odpowiednich uprawnień był kierownikiem ekspedycji naukowych, badających stan techniczny rzek. W 1915 przeniósł się do Piotro-grodu i pracował w ministerstwie komunikacji. Od 1908 zamieszczał swoje pierwsze utwory w periodykach. W 1916 opublikował zbiór opowiadań pt. Sibirskij skaz (Gawędy syberyjskie), oparty na bogatych doświadczeniach życiowych, wyniesionych z licznych swoich wypraw naukowych. Od 1917 uprawiał pisarstwo zawodowo i stopniowo zmierzał ku większym formom epickim. W 1924 należał do "* współwędrowców, protestujących przeciwko napastliwym atakom ugrupowania "* Oktiabr'. W 1926-29 wyszła największa, 12-tomowa edycja dzieł Sz. Poczynając od 1928 pracował nad dużą powieścią historyczną Ugrium-rieka 1933 (Rzeka posępna, 1949), w której ukazał historię Syberii sprzed roku 1917. W czasie minionej wojny do 1942 przebywał w oblężonym Leningradzie i pracował nad powieścią Jemieijan Pu-gaczow 1941-45 (Jemelian Pugaczow, 1950),
poświęconej historii XVIII-wiecznej Rosji. Zmarł tuż przed ukończeniem swego dzieła, za które pośmiertnie wyróżniono go nagrodą Stalinowską I st. za 1943/44. W swej prozie, nacechowanej realizmem i dobrym smakiem literackim, ujawnił doskonałą i wszechstronną znajomość różnych dziedzin życia Syberii oraz fascynację językiem ludowym. W powieści Wataga 1924 (Wataha) przedstawił rewolucję bolszewicką jako wyuzdany żywioł, niosący rozboje, śmierć i chaos. Utwór poddano surowej krytyce i od 1927 nie wznawiano. Natomiast opowieść Pejpus-oziero 1925 (Jezioro Pejpus) cieszyła się stałym uznaniem. W opowieści Stranniki 1941 (Włóczędzy) ukazał Sz. los bezdomnych dzieci ("biesprizornych"). W opowieści Ugrium-rieka naświetlił proces zubożenia syberyjskiej rodziny kupieckiej, śledząc jej dzieje od końca XIX w. do początku I wojny światowej. Na materiale powstania chłopskiego 1773-1775 pod przywództwem Kozaka Pugaczowa, podającego się za cara Piotra III, oparł powieść Jemieijan Pugaczow, w której zarysował panoramiczny obraz epoki. Uniknął przy tym "typowej idealizacji chłopstwa i potępienia arystokracji" (Slonim).
HRL, KLE, LES, Ni, RP90, RSPP6, Wy75, Wy82. Dz.: Sibirskij skaz, 1916; Tajga, 1918 (wyd. poi., Warszawa 1951); Miedwieżaczje carstwo, Siewier-nojeSijanije 1919.1-2; Wataga, 1925; Pejpus-oziero, 1925; Stranniki, 1931; Ugrium-rieka, kn. 1-2, 1933; Jemieijan Pugaczow, kn. 1-3, 1946/47. Potn. sobr. socz. w 12-ti tt., 1926-29; Izbr. socz. w 6-ti tt., 1946-48; Sobr. socz. w 8-mi tt., 1960-62;
w 10-ti tt., 1974; w 8-mi tt., 1983.
Lit.: M. Majziel, 1935; W. Bachmietjew, 1947 i LG
1965.25.12; A. Bogdanowa, 1953; I. Izotow, 1956;
G. Marków, w: W. Sz., Sobr. socz., 1960-62; W. Czałmajew, 1969; N. Jesielew, 1973, wyd. 2: 1976;
Wospominanija o W. Sz., 1979; Wł. Koczetow, 1981;
S. Sartakow, LG 1983.28.9; N. Janowskij, 1984.

T
TAMIZDAT, powszechnie stosowany termin, oznaczający publikacje za granicą ("na Zachodzie") utworów pisarzy sowieckich, którzy nie mogli ich drukować w kraju ze względów cenzuralnych. Powstał przez analogię do skrótów "* Samizdat (sam izdaju) i Gosizdat (gosudarstwiennoje izdatielstwo) na skutek restrykcyjnych działań sowieckiej "* cenzury, która nie dopuszczała do druku pozycji, sprzecznych z oficjalną linią partii. Wprawdzie zagraniczne rosyjskie publikacje ze względów cenzuralnych miały już miejsce w XIX w., jednak w czasach sowieckich zjawisko to przybrało charakter masowy. Termin T. powstał w 1957 w związku z wydaniem w Mediolanie powieści B. Pasternaka Doktor Źywago. W końcu lat 80. na skutek "* pieriestrojki, zniesienia barier politycznych i ułatwienia druku w kraju, działalność T. zaczęła zanikać. Wówczas w ZSRR zaczęto powszechnie stosować określenie "rosyjska literatura zagraniczna", w znaczeniu pozytywnym. W pierwszych latach władzy sowieckiej przypadki publikacji tekstów autorów krajowych za granicą, zwłaszcza w berlińskich wydawnictwach emigracyjnych, nie były rzadkością. Ale już w 1929 B. Pilniak został poddany ostrej krytyce za wydanie w Berlinie powieści Krasnoje dieriewo (Mahoń), chociaż ogłosił ją za wiedzą i pośrednictwem Wszechzwiązkowego Towarzystwa Kontaktów Kulturalnych z Zagranicą (WOKS). Od tego czasu publikacje utworów za granicą były zabronione. Pasternak za wydanie powieści poza krajem został surowo potępiony przez wielu na ogół liberalnych
pisarzy sowieckich. Następny tego rodzaju przypadek - sprawa A. Siniawskiego i J. Daniela - wywołał w środowisku literackim współczucie dla autorów, o czym m.in. świadczyły podpisy złożone pod petycją w ich obronie. Ci pisarze, którzy w 1959-62 zamieszczali swoje utwory za granicą pod pseudonimami A. Terc i N. Arżak, zostali w 1966 skazani na siedem lat obozu karnego. Protest opinii światowej spowodował, że wobec twórców, ogłaszających utwory za granicą, zaczęto stosować inne sankcje karne. W większości przypadków wykluczano ich z ZP, co oznaczało zakaz publikacji oraz pociągało za sobą niekorzystne następstwa finansowe i socjalne. Na początku lat 70. funkcjonariusze literaccy zmuszali autorów, m.in. B. Okudżawę, W. Wojnowicza, A. Gła-diiina, W. Szałamowa oraz braci Strugackich do potępiania zagranicznych wydawców za publikację ich utworów. Próbowano w ten sposób na siłę utrzymać tych pisarzy w gronie twórców sowieckich, co jednak nie przyniosło oczekiwanych wyników. Publikację w T. często poprzedzały wieloletnie, bezowocne próby wydania poszczególnych utworów w kraju. Tylko w nielicznych przypadkach można dokładnie stwierdzić, czy określeni twórcy sami przekazali swoje dzieła do druku w wydawnictwach zachodnich, czy też trafiły one do T. za pośrednictwem Samizdatu, gdzie krążyły bez zgody autorów. Pozycje T. ukazywały się zarówno w emigracyjnych periodykach ("Grani", "Konti-nient", "Nowyj Żurnał", "Wiestnik RChD", "Strielec", "Echo", "Wriemia i My" i in.),

639
TAMIZDAT
jak też w wydawnictwach książkowych USA, Francji, Niemiec Zachodnich, Izraela i Wielkiej Brytanii.
W pierwszym okresie istnienia T., zapoczątkowanego wydaniem powieści Pasternaka i trwającego do chwili powołania "* WAAP-u w 1973, gdy władza sowiecka podejmowała pierwsze kroki zaradcze przeciwko odpływowi literatury na Zachód, jej ingerencja w sprawy zagranicznych publikacji pod względem prawnym była bezpodstawna. W tym czasie do najbardziej znaczących autorów T. należeli: w 1957 B. Pasternak, w 1959 A. Terc (Siniawski), w 1962 W. Tar-sis, N. Arżak (Daniel), L. Czukowska, w 1966 (tylko w czasopismach) W. Szała-mow, w 1967 J. Ginzburg, w 1968 A. Sołże-nicyn, w 1969 A. Amairik, A. Galicz, w 1972 A. Gładiiin, N. Gorbaniewska, W. Kazakow, W. Maksimów oraz A. i B. Strugaccy. Przy czym edycje książkowe ich dzieł bardzo często poprzedzały wydania w periodykach. Próby zahamowania rozwoju T. poprzez powołanie WAAP-u, nie dały oczekiwanych rezultatów, ponieważ tylko treść dzieła i określone przepisy dewizowe uprawniały do legalnego stosowania restrykcji wobec autorów. Wśród najbardziej znaczących pisarzy, którzy współpracowali z T. w drugim okresie jego działalności (po 1973), a później wyemigrowali z ZSRR, znajdowali się m.in.: w 1975 G. Władimow, W. Wojnowicz, w 1978 F. Go-rensztejn, S. Dowłatow, F. Swietow, w 1981 J. Kubłanowski. W tym samym czasie ukazywały się w T. również utwory poetów i pisarzy, którzy w kraju publikowali niewiele lub byli całkowicie pozbawieni możliwości druku. W 1974 opublikowano dzieła W. Korni-łowa, w 1975 G. Ajgiego - w języku czeskim już w 1967, L. Borodina, Wien. Jerofiejewa, w 1981 S. Lipkina, w 1983 I. Lisnianskiej). Pierwszą publikacją zbiorową T. był almanach "* Mietropol w 1979, którego wielu autorów już legitymowało się pokaźnym dorobkiem literackim, znanym z edycji krajowych i zagranicznych. Innym wydaniem zbiorowym T. był almanach "Katalog" (1982),
przygotowany w Moskwie przez Kłub Pisa-tielej Rossii i proponowany w 1980 do druku w ZSRR. Zawierał fragmenty utworów siedmiu pisarzy oraz ich personalia. Do grona autorów zbioru należeli m.in. jego redaktor F. Berman, J. Popów i M. Charitonow, popularyzowany w 1979/80 na łamach wydawanego w Salzburgu almanachu "Neue Rus-sische Literatur" (NRL). Oprócz twórców współczesnych w T. byli uwzględniani pisarze już nieżyjący, ofiary systemu, zamęczeni w więzieniach i obozach, mający za życia ograniczone możliwości publikacji w ZSRR, których utwory do okresu pieriestrojki znajdowały się na indeksie. Ich dzieła w postaci oddzielnych tomów lub pism zebranych wydano w T. w następującej kolejności: w 1954 N. Klujew, w 1955 O. Mandelsztam, w 1962-68 N. Gumilow, w 1966 B. Pilniak, w 1967-68 A. Achmatowa, w 1968 M. Bułhakow, w 1968-71 W. Chlebnikow, w 1969 A. Platonów, w 1971 W. Iwanów, w 1974 D. Charms, A. Wwiedienski, w 1975 N. Olejnikow, w 1976 N. Erdman, w 1977 M. Kuzmin, w 1978 G. Obołdujew, w 1979 M. Szkapska, S. Parnok, w 1980 W. Grossman, w 1981 W. Wysocki, w 1982 B. Wachtin, M. Woło-szyn, K. Waginow, w 1983 W. Narbut. Trzecią grupę autorów T. stanowili twórcy przebywający na "• emigracji. Spośród nich najbliżsi właściwemu profilowi T. byli pisarze trzeciej emigracji, którzy jeszcze niedawno mieszkali w ZSRR i byli zaliczani w poczet twórców sowieckich.Wydawano też dzieła przedstawicieli pierwszej emigracji, zabronione w ZSRR, a wśród nich przemilczane w kraju utwory M. Gorkie-go, I. Bunina, M. Cwietajewej, A. Kuprina, a także prawie całkowicie pomijanych I. Szmielowa i A. Riemizowa. W T. ukazywały się również dzieła tych twórców pierwszej i drugiej emigracji, których, jak np. D. Mierieżkowskiego, W. Nabokowa, J. Fel-zena, W. Chodasiewicza lub N. Morszena, do pieriestrojki w ZSRR w ogóle nie publikowano. T. umożliwiał pisarzom publikację utworów bez jakichkolwiek uprzednich

TAN W. G.
640
przeróbek i cięć cenzuralnych, a także wydobywał z zapomnienia dzieła twórców już nieżyjących, zarówno przedtem drukowanych, jak i pomijanych milczeniem. Edycje T. przeważnie w nielicznych, lecz nie pojedynczych egzemplarzach przywożono do ZSRR. Nabywały je do swoich zbiorów zamkniętych niektóre biblioteki centralne, skąd trafiały do rąk pracowników naukowych i zainteresowanych czytelników, zwłaszcza pisarzy. W ten sposób T. miał określony, chociaż w dużym stopniu ograniczony wpływ na literaturę powstającą w kraju. W jakiejś mierze oddziaływał również na sowiecką politykę wydawniczą w dziedzinie literatury pięknej. Tak np. utwory niektórych pisarzy (W. Aksionow, F. Iskander i in.), przez wiele lat nie wydawane w czasach breżniewowskich, zostały przyjęte do druku w ZSRR po ich uprzedniej publikacji w T. Dla autorów, pozbawionych wszelkich możliwości druku w kraju, wydawnictwa zachodnie stanowiły często jedyną szansę wyjścia do czytelnika. W latach "zastoju" (okres rządów Breżniewa) w celu powstrzymania odpływu pisarzy do T. i zapobieżenia tym samym procesowi recesji literatury krajowej w stosunku do wydawanej na Zachodzie, niektórym twórcom w ZSRR (m.in. J. Trifo-nowowi) zezwalano przybliżać się do prawdy życia. Po jednej lub kilku publikacjach w T. utwory niektórych, zwłaszcza nieżyjących pisarzy drukowano także w ZSRR, przeważnie jednak w niskich nakładach. Dotyczyło to m.in. twórczości O. Mandelsztama, B. Pil-niaka i Wiacz. Iwanowa. Będąc zjawiskiem uwarunkowanym politycznie, wymuszoną reakcją na potrzebę chwili, T. stanowił ważne ogniwo łączące usankcjonowaną w ZSRR literaturę sowiecką i literaturę rosyjskiej emigracji. Utrwalał też jedność literatury rosyjskiej niezależnie od miejsca jej wydania w okresie całego swego 30-letniego istnienia do momentu, gdy takie jej widzenie dzięki pieriestrojce zostało zaakceptowane również w kraju. HRL.
Lit.: "* Samizdat, "" WAAP, "* emigracja, >* cenzura. Katałog, Ann Arbor 1982; W. Kasack, Zarubieżnyje publikacyi russkoj lit., Wopr. Lit. 1989.3: Otchodnaja tamizdatu?, Grani 1990.156;
Swidanije s tamizdatom, LG 1990.29.8.
TAN W. G. (także N. A., właśc. Władimir Giermanowicz Bogoraz), 27.(15.)4.1865 Ob-rucz (gub. wołyńska) - 10.5.1936 w drodze do Rostowa nad Donem, etnograf i prozaik. W 1880 przybył do Petersburga, gdzie podczas studiów na uniwersytecie związał się z rewolucyjnym ruchem narodnickim. Po trzyletnim więzieniu w twierdzy Pietropa-włowskiej w Petersburgu został zesłany na 10 lat nad Kołymę. Podjął tam energiczne i tak owocne badania naukowe z zakresu etnografii, folklorystyki i lingwistyki, że Impe-ratorska Akademia Nauk włączyła go w skład ekspedycji, skierowanej w 1894-96 na Czukotkę, wystarała się o zezwolenie na jego powrót do Petersburga, a w 1900-01 wysłała na następną wyprawę. Oprócz prac naukowych publikował prozę i wiersze, które pod pseudonimem Tan zamieścił po raz pierwszy w 1896 na łamach czasopism "Rus-skaja Mysi" i "Russkoje Bogatstwo". Jako prozaik zdobył uznanie po obublikowaniu zbiorku Czukotskije rasskazy 1899 (Opowiadania czukockie). Po pierwszej powieści Wo-siem'plemion 1902 (Osiem plemion) napisał następne: Żertwa drak/ona 1909 (Ofiara smoka) i Na ozierie Łocze 1914 (Nad jeziorem Łocze), których akcja toczy się w epoce paleolitu. Ich przekłady przyniosły autorowi rozgłos w Europie Zachodniej. W 1900-11 ukazała się w druku 10-tomowa edycja jego dzieł. Po przewrocie bolszewickim najpierw pracował w muzeum antropologii i etnografii w Leningradzie, później wykładał na tutejszych wyższych uczelniach. Był założycielem Instytutu Ludów Północy. Niejednokrotnie atakowano go z powodu niebolsze-wickich poglądów ideologicznych. W 1932 założył Muzeum Historii Religii przy Akademii Nauk ZSRR i został jego dyrektorem. Na początku lat 30. wydał następne utwory

641
TARKOWSKI Arsienij Aleksandrowicz
literackie - Kotymskije rasskazy 1931 (Opowiadania kołymskie) i powieść Woskriesszeje plemia 1935 (Wskrzeszone plemię), poświęconą dziejom Czukczów po 1917 roku. Po śmierci przez 20 lat twórczość T. pozostawała w zapomnieniu. Poczynając od 1958 niektóre utwory pisarza zostały wznowione dzięki staraniom jego byłych współpracowników.
HRL, KLE, LES, RP90.
Dz.: Czukotskije rasskazy, 1899; Wosiem' plemion, 1902,1962; Żertwa drakona, 1909; Na ozierie Ło-cze, 19U;Sojuzmołodych, 1928, wyd. 3:1963; Ko-łymskije rasskazy, 1931; Czukczi, cz. 1-2,1934-39;
Woskriesszeje plemia, 1935; Siewiemyje rasskazy, 1958. Sobr. socz. w JO-ti. tt., 1910-11, w 4-ch tt., 1928-29.
Lit.: Pamiati W. G. Bogoraza, 1937; T. Siemusz-kin, w: W. T., Siewiemyje rasskazy, 1958; B. Ko-manowskij, tamże i LR 1965.16.4; B. Kartaszow, Po stronie olennych ludiej, 1959; M. Woskobojni-kow, DN 1965.4; N. Kuleszowa, Mińsk 1975.
TARASOW-RODIONOW Aleksandr Ignat-jewicz, 7.10. (25.9.) 1885 Astrachań - 3.9. 1938 w więzieniu, prozaik. Urodził się w rodzinie mierniczego. W 1905 jako członek jednej z bojówek bolszewickich wstąpił do RSDRP. W 1908 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Kazaniu. W czasie wojny domowej awansował na stanowisko dowódcy armii. W 1921-24 pracował jako sędzia śledczy sądu najwyższego. Jako pisarz należał najpierw do ugrupowania "" Kuźnica, a w 1922 był jednym z założycieli dogmatyczno-wojowni-czej grupy "* Oktiabr'. Ostrą polemikę wywołała jego opowieść Szokoład 1922 (Czekolada), zamieszczona w czasopiśmie "Moło-daja Gwardija" i często tłumaczona na języki obce. Wystąpił w niej jako zdecydowany zwolennik kary śmierci dla bolszewika czeki-sty, którego wina jest niewspółmierna do wysokości kary (przyjął za pośrednictwem żony drobny prezent od kontrrewolucjonisty w postaci kilku tabliczek czekolady). Zmusza też swego bohatera do uświadomienia słuszności owej decyzji w interesie komunistycznej ideologii. Takie podporządkowanie
praworządności polityce wzbudziło sprzeczne opinie wśród krytyków. A. Woronski podkreślił poważne braki artystyczne utworu T.-R., który swoją nieprzejednaną pozycję polityczną i literacką zademonstrował również w artykule pt. "Kłassiczeskoje" i kłassowoje 1923 ("Klasyczne" i klasowe), opublikowanym na łamach czasopisma "Na postu". Ostro atakował w nim Woronskiego i innych krytyków. Następny utwór T.-R. - nie dokończona trylogia Tiażołyje szagi (Ciężkie kroki), w której dwóch pierwszych częściach pt. Fiewral 1927 (Luty) i Ijul 1930 (Lipiec) przedstawił w formie wspomnień przejęcie władzy przez bolszewików, została poddana surowej krytyce za uchybienia w treści i formie. T.-R. uczestniczył w I zjeździe pisarzy ZSRR, lecz był pozbawiony prawa głosu. W 1937 rozpoczęto kolejną nagonkę na jego osobę związaną z opowieścią Szokoład. Został uznany za "wroga ludu" i tak jak jego bohater prawdopodobnie rozstrzelany. Po "* rehabilitacji w 1956 jego utworów nie wznawiano. HRL, KLE, Ni. Dz.: Szokoład, Moł. Gw. 1922.6-7 (przedruk w:
Opalnyje powiesti, NY 1955); "Kłassiczeskoje" i kłassowoje, Na postu 1923.2-3; Fiewral, 1927; Ijul, 1930.
Lit.: A. Woronskij, Krasnaja Nów' 1923.1 i w: tegoż Lit. portriety, t. 2, 1929, s. 262-66; L. Awier-bach, Mot. Gw. 1925.10-11; W. Aleksandrowa (1929), w: tejże Lit. iżyzń, NY 1969, s. 324-25 i Ost-probleme 1952.47; W. Lepiłow, LR 1987. 25.9.
TARKOWSKI Arsieny Aleksandrowicz,
25.(12.)6.1907 Jelizawietgrad - 27.5.1989 Moskwa, poeta. W 1925-29 studiował na wyższych kursach literackich. W 1924-29 pracował w redakcji gazety "Gudok", a w 1941-43 w gazecie armijnej "Bojewaja Trie-woga". Od 1932 przekładał głównie poetów klasycznych Wschodu. Tomik jego wierszy, będący już w druku, na skutek "* uchwały partyjnej z 1946 roku nie został wydany. W związku z tym pierwsze utwory ogłosił dopiero mając 50 lat. W ciągu następnych 25

TARSIS Walerij Jakowlewicz
642
lat oprócz wierszy, zamieszczanych w periodykach, opublikował 8 zbiorków poezji, m.in. Pieried śniegom 1962 (Przed śnieżycą), Ziemie - ziemnoje 1966 (Ziemi, co ziemskie), Wiestnik 1969 (Zwiastun), Zimni] dień 1980 (Zimowy dzień), obszerny tom pt. Izbrannoje 1982 (Poezje wybrane) oraz Ot junosti do starosti 1987 (Od młodości do starości), w którym uwzględnił wiele utworów, nie włączonych do poprzednich edycji. W tomiku Wołszebnyje góry 1978 (Czarodziejskie góry) zebrał przekłady poezji gruzińskiej. Wkrótce krytycy i historycy literatury uznali T. za jednego z najwybitniejszych współczesnych poetów rosyjskich. Mieszkał w Moskwie nie angażując się w bieżące życie literackie i rzadko uczestnicząc w zjazdach pisarzy. W 1966 złożył podpis pod petycją w obronie A. Siniawskiego i J. Daniela. Jego przekłady zostały wyróżnione nagrodami państwowymi Karakałpackiej ASRR (1967) i Turkmeń-skiej SRR (1971). Pisał ponadto artykuły teoretycznoliterackie i recenzje. Poezja T. utrzymana jest w tradycji liryki filozoficznej F. Tiutczewa i A. Feta. Szczególnie bliskie więzy łączą ją z poezją akmeistów, a także B. Pasternaka i M. Cwietajewej. Unikał eksperymentów formalnych, właściwych sztuce awangardowej i dążył do maksymalnego wykorzystania możliwości poetyki klasycznej. Nawiązując do A. Błoka uważał, że jego zadaniem jest wzbogacenie harmonii świata poprzez poezję. Bogactwo obrazów i metafor nadaje jego wierszom wymiar wieloplanowy, umożliwiając nową interpretację takich wiecznych tematów jak sztuka, miłość, człowiek i śmierć. Punktem wyjściowym niektórych wierszy T. są konkretne sytuacje, lecz one wychodzą poza ramy czasu i przestrzeni i podobnie jak w wielu innych jego utworach czynią poetę pośrednikiem między przeszłością i teraźniejszością (nierzadko odwołuje się również do poezji antycznej). T. wierzy w magiczną moc słowa. Według niego "słowo prozaika tak się ma do słowa poety, jak eksperyment fizyczny do cudu" (1967). Dręczyła go niedoskonałość językowego wyrazu, niemożność pogodzenia sprzeczności i zjawisk wykluczających się. W dużym stopniu jednak osiąga w swej poezji upragnioną syntezę. Styl wierszy T. odznacza się dużą zwartością i lakonizmem. Szlachetność myśli poety koresponduje w nich z wielką kulturą formy. HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Pieried śniegom, 1962; Powiesi' o priekrasnoj Gulaim, wyd. 2: 1965; Ziemie - ziemnoje, 1966;
Wiestnik, 1969; Artykuły krytycznoliterackie:
Wopr. Lit. 1967.5-6, 1969.1, 1972.2 i LG 1967.2.8, 1967.22.11, 1967.13.12; Piemorództwo, Warszawa 1971; Stichotworienija, 1974; Wołszebnyje góry, 1978; Wywiad: Wopr. Lit. 1979.6; Zi-mnijdień, 1980; Stichi raźnych let, 1983; Ot junosti do starosti, 1987. Izbr., 1982; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1991-92.
Lit.: A. Urban, Zwiezda 1964.5,1966.11 i 1975.9;
W. Portnow, NM 1967.1; B. Runin, Wopr. Lit. 1967.5; A. Drawicz, Poezja 1968.10; A. Michaj-łow, Znamia 1968.9; W. Dąbrowski, w: A. T., Pierworództwo, 1971; S. Arro, Zwiezda 1972.3; W. Kasack, OEu. 1975.4; S. Czuprinin, LO 1980.8;
A. Ławrin, DN 1983.7; J. Karabczijewskij, NM 1988.5; G. Ratgaus, LO 1990.7.
TARSIS Walerij Jakowlewicz, 23.(10.)9.1906 Kijów-3.3.1983 Berno, prozaik. Jego ojciec, z pochodzenia Grek, był najpierw parobkiem, później magazynierem. Zmarł w 1942 w więzieniu. Matka wywodziła się z rodziny ukraińskiej. W 1924-29 T. studiował na uniwersytecie w Rostowie nad Donem, potem obronił pracę kandydacką na temat poezji włoskiego odrodzenia. Opublikował m.in. nieduży poradnik pt. Sowriemiennyje russkije pisatieli 1930 (Współcześni pisarze rosyjscy). Do 1937 pracował w Moskwie jako redaktor w wydawnictwie "Chudożestwiennaja litie-ratura". Z własnych utworów wydał tylko dwa opowiadania, zamieszczone na łamach "Nowego Miru": Nocz w Characzoje 1937 (Noc w Characzoju) oraz Dezdemona 1938. Zarabiał też na własne utrzymanie jako tłumacz. W czasie II wojny światowej, w której uczestniczył jako korespondent wojenny, był trzykrotnie ciężko ranny. Po wojnie mieszkał

643
TARUSSKIJE STRANICY
w Moskwie trudniąc się przekładami. Równocześnie pisał powieści, z których tylko część została ogłoszona wiele lat później na Zachodzie. W 1961 przekazał manuskrypty swoich utworów do Wielkiej Brytanii. Jako pierwszą opublikował powieść Skazanije o siniej muchie 1962 (Opowieść o niebieskiej musze), będącą ostrą satyrą na ówczesną rzeczywistość sowiecką. 23.8.1962 został aresztowany i umieszczony w klinice psychiatrycznej, skąd zwolniono go pod presją światowej opinii publicznej dopiero w marcu 1963. W 1963 wystąpił z KPZR i ZP. Przeżycia z okresu aresztowania i przymusowego pobytu w szpitalu psychiatrycznym zostały odzwierciedlone w jego powieści Połata No 7 1965 (Sala nr 7). Dzięki przekładom licznych utworów za granicą T. był postacią znaną, jego los budził duże zainteresowanie. W 1965 był redaktorem czasopisma "* Sa-mizdatu "Sfinksy". 7.2.1966 zwrócił się do władz z prośbą o wyrażenie zgody na wyjazd do Wielkiej Brytanii, potem nie mógł wrócić do kraju, gdyż został pozbawiony obywatelstwa sowieckiego. W 1967-70 przebywał w RFN, później w Szwajcarii, gdzie ukończył wiele powieści, sztuk teatralnych i wierszy. Systematycznie współpracował z czasopismem "ZeitBild", w którym popularyzował najnowszą literaturę rosyjską. Dzięki "" pieriestrojce w sierpniu 1990 została cofnięta decyzja o pozbawieniu go obywatelstwa sowieckiego. W 1992 archiwum T. zostało przekazane przez jego żonę Instytutowi Literatury Światowej w Moskwie (RM 1992. 26.6). Spośród utworów, napisanych przez T. w ZSRR, w druku ukazały się dotychczas:
trylogia Kombinat nasłażdienij 1967 (Kombinat rozkoszy), opowieść autobiograficzna Siedaja junost' 1968 (Siwa młodość) oraz powieść Stołknowienije s zierkałom 1970 (Zderzenie z lustrem), będąca pierwszą częścią 10-tomowej epopei Riskowannaja żyzń Wa-lentina Atmazowa (Ryzykowne życie Walentyna Ałmazowa). Utwór ten, zamierzony jako próba encyklopedycznego ujęcia rzeczywistości sowieckiej od lat 30. do współczesności, został ukończony w Szwajcarii (t. 6-9). Tom 8 epopei pt. Niedaleko ot Moskwy 1981 (Niedaleko od Moskwy) ukazał się w druku w rocznicę 75 urodzin pisarza. Proza T. zdradza jawne ślady wpływu Dostoje-wskiego. Bohaterami jego utworów często są ludzie pozbawieni oparcia życiowego, potrzebujący pomocy i opieki. W narracji wiele miejsca poświęca medytacjom, mającym swoje oparcie w religii. W satyrycznych barwach ukazał przykłady nadużywania władzy i gnębienia wszelkich przejawów duchowości w ZSRR. Przy tym podkreślił zdecydowane pogorszenie sytuacji w kraju po przewrocie bolszewickim. Liczne utwory T., powstałe na emigracji, nie doczekały się publikacji. Dotyczy to m.in. powieści Moi bratja Kara-mazowy (Moi bracia Karamazow) i tragedii wierszem Faust w adu (Faust w piekle). EmR, Fo, FV, HRL, Ka 85, Ki, Wy75.
Dz.: Sowriemiennyje russkije pisatieli, 1930; Nocz w Characzoje, NM 1937.5; Dezdemona, tamże 1938.9; Skazanije o siniej muchie. Krasnoje i czor-noje, FfM 1963, wyd. 2:1966; Połata No 7, tamże. 1966, wyd. 2: 1974; Kombinat nasłażdienij, tamże 1967; Siedaja junost', tamże 1968; Riskowannaja żyzń Walentina Atmazowa. Stołknowienije s zierkałom, tamże 1970; Niedaleko ot Moskwy, tamże 1981. Sobr. socz. w 12-ti tt., tamże 1967 (ukazały się t. 1,4,8,12).
Lit.: Biografija, Grani 1965.57 i LG 1966.22.2; Z. Maurina, w: tejże Portrats russischer Schriftsteller, Memmingen 1968; P. Hiibner, Der Berichte des Bundesinstituts fur ostwissenschaftl. und interna-tionale Studien, 1969.63; M. Bogojawlenskij, Grani 1969.70; D. Skrylnikow, RM 1978.18.5; P. Sa-ger, ZeitBild, Bern 1981.19; W. Kasack, NZZ 1983.8.3; S. Jurjenen, RM 1983.31.3; W. Kowa-Iow-Siwinskij, tamże 1986.3.10.
TARUSSKIJE STRANICY, ilustrowany almanach literacki, którego jedyny zbiór w nakładzie 31 000 egzemplarzy (nie 75 000 jak podawano) ukazał się w 1961 w Kałudze. Został przygotowany przez K. Paustowskie-go (którego drugim miejscem zamieszkania była Tarusa), przy współudziale N. Panczen-ki, W. Koblikowa, N. Ottena, i A. Stejnber-

TATJANICZEWA Ludmiła Konstantinowna
644
ga. T. S. wespół z dwoma tomami almanachu "Litieraturnaja Moskwa" (1956) stanowią niezwykle ważne świadectwo inicjatywy twórczej inteligencji rosyjskiej, sprzeciwiającej się ingerencji państwa w sprawy literatury. Pomysłodawcą almanachu był N. Pan-czenko, ówczesny współpracownik wydawnictwa książkowego w Kałudze, który proponował włączyć do niego najlepsze utwory literackie, wybrane spośród odrzuconych przez centralne oficyny wydawnicze. T. S., powstałe na skutek zaostrzającego się konfliktu między instancjami prowincjonalnymi i centralnymi, a także w związku z gotowością miejscowych władz partyjnych do poniesienia konsekwencji, wynikających z ich wydania poza moskiewską "" cenzurą, zdecydowanie wykraczały poza ramy "" odwilży, chociaż rezygnowały z tendencji rozrachunkowych i krytyki ówczesnej rzeczywistości. "K. G. Paustowski jako pierwszy przebił beton cenzury" (G. Swirski). Tuż po opublikowaniu T. S. zostały ostro zaatakowane przez konserwatystów (zob. LG 1962.9.1). Wciągnięto je w bibliotekach na listę prohibitów, a część egzemplarzy, być może, zniszczono. Planowane wydanie w odstępie 2-5 lat kolejnych tomów almanachu okazało się niemożliwe. Oficjalne uznanie T. S. w ZSRR nastąpiło dopiero na fali "" pieriestrojki w końcu lat 80. T. S. zawierały utwory prozatorskie i poezję, zarówno dzieła współczesne, jak i wcześniejsze, których dotąd nie wydawano. Znalazły się w nich 42 wiersze M. Cwietaje-wej z przedmową W. Iwanowa, co w dużym stopniu sprzyjało powrotowi poetki do literatury rosyjskiej. Na łamach T. S. zdołał po raz pierwszy opublikować 16 wierszy N. Kor-żawin, niedawny więzień obozów karnych. Prócz tego w almanachu zostały zamieszczone utwory innych znanych poetów rosyjskich - N. Zabołockiego, B. Słuckiego, D. Samoj-łowa, J. Winokurowa i N. Panczenki. B. Okudżawa przedłożył wydawcom T. S. autobiograficzną opowieść Bud' zdorow, szkolar! (Jeszcze pożyjesz), która ze względu na jej pacyfistyczny charakter pozostawała
na indeksie do lat pieriestrojki. B. Bałtier, będący jednym z inicjatorów almanachu, przedstawił w nim opowieść Troje iż odnogo goroda (Trzej z jednego miasta), która torowała drogę młodzieżowej prozie owych lat. Na łamach T. S. debiutowali W. Maksimów i W. Korniłow, a N. Mandelsztam występowała w nich pod pseudonimem N. Jakowle-wa. Opublikowane w almanachu utwory dokumentalne F. Wigdorowej ukazywały konsekwencje kłamstwa i fałszu w wychowaniu szkolnym. Trzy umieszczone w zbiorze opowiadania J. Kazakowa należą do najwybitniejszych osiągnięć jego nowelistyki (J. Dry-żakowa). K. Paustowski, który opublikował w T. S. esej o I. Buninie, sprzyjał ostatecznemu uznaniu tego twórcy w ZSRR. Wydał ponadto szkice literackie, poświęcone J. Oleszy, A. Blokowi i W. Ługowskiemu, pochodzące z drugiej części jego książki Zolotaja róża (Złota róża). Wśród ilustracji, zamieszczonych w almanachu, na czoło wysuwają się obrazy W. E. Borisowa-Musatowa z początku XX w.
Dz.: Tarusskije Stranicy. Lit.-chudożestwiennyj illustrirowannyj sbornik. Sostawitiel N. Otten, Kaługa 1961, 319 s., reprint Moskwa 1993. Lit.: LG 1962.9.1; A. Dymszyc, Oktiabr' 1962.7;
W. Bronska-Pampuch, Stuttgarter Zeitung 1962.16.3; H. v. Ssachno, w: tejże Der Aufsland der Person, Berlin 1965, s. 175-82; G. Swirskij,7Vfl lobnom miestie, London 1979, s. 217-30; M. Alt-szuller, E. Dryżakowa, w: Pul' otrieczenija, Tena-fly (New Jork) 1985, s. 62-69; I. Milsztejn, Ogo-niok 1989.14.
TATJANICZEWA Ludmiła Konstantinowna, 19.(6.)12.1915 Ardatow (gub. symbirska) - 9.4.1980 Moskwa, poetka. Studiowała na kierunku zaocznym instytutu metali kolorowych w Swierdłowsku. W 1934 przeniosła się do powstającego w owym czasie Magni-togorska, gdzie do 1944 pracowała jako redaktorka w gazecie. W 1941 ukończyła zaocznie IŁ i wstąpiła do partii. W 1944-46 była dyrektorem wydawnictwa obwodowego w Czelabińsku. Tam opublikowała pierwszy

645
TAUBER Jekatierina Leonidowna
zbiorek poetycki Wlemost' 1944 (Wierność). Od tego czasu zamieszczała swoje utwory w wydawnictwach Moskwy i Uralu. Była członkiem zarządu ZP RFSRR (w 1965-75 jednym z sekretarzy), a od 1967 należała również do zarządu ZP ZSRR. Około 1970 przeniosła się do Moskwy. Za zbiór wierszy pt. Zońanka 1970 otrzymała nagrodę im. M. Gorkiego za 1971. Uważana była za piewcę Uralu, który jako jej ojczyzna i centrum przemysłowe stanowił główny temat twórczości literackiej T. Jej poezja, nasycona patriotycznymi motywami, wyidealizowanymi opisami klasy robotniczej i budownictwa socjalistycznego, była całkowicie podporządkowana kanonom "* realizmu socjalistycznego. Wiersze T. często wznawiane w ZSRR, mają charakter prymitywno-deklamatorski.
KLE.
Dz.: Wiemost', 1944; Rodnoj Ural, 1950; Siniegor-
je, 1958; Malachit, 1960; Zońanka, 1970; Pora
miedosbora, 1974; Chwojnyj miód, 1978. Izbr.
linka 1940-55, 1965; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1985-
96.
Lit.: B. Sołowjow, Moskwa 1963.10; A. Michaj-
łow, NM 1966.3 i LG 1971.6.10; W. Razumnie-
wicz, Prawda 1974.5.7; I. Grinbierg, LO 1974.10;
S. Sołożenkina, LG 1979.19.12; W. Fiodorow, Nasz Sowr. 1982.10; L. Chanbiekow, 1984.
TAUBER Jekatierina Leonidowna, 3.12.
(20.11.) 1903 Charków - 6.11.1987 Mougins (Francja), poetka. Jej ojciec był docentem uniwersytetu w Charkowie, specjalistą z zakresu kryminalistyki i prawa handlowego. W 1920 wraz z rodzicami wyemigrowała do Belgradu, gdzie studiowała romanistykę (ukończyła w 1928), a następnie nauczała języka i literatury francuskiej w szkole. W 1933 brała udział w tłumaczeniu i przygotowaniu do druku antologii najnowszej poezji jugosłowiańskiej, która została wydana w Belgradzie przez Związek Rosyjskich Pisarzy i Dziennikarzy w Jugosławii. Własne wiersze, które zaczęła pisać mając 7 lat, ogłaszała w periodykach poczynając od 1927. W 1936 wyszła za mąż za Konstantina Staw-
rowa i zamieszkała na Riwierze Francuskiej. Jej pierwszy zbiór wierszy pt. Odinoczestwo 1935 (Samotność) wyrażał nastrój cierpienia ("Szczęśliwi wierszy nie piszą"), natomiast drugi - Pod sienju oliwy 1948 (W cieniu drzewa oliwnego), a zwłaszcza trzeci - Pleczo s pieczom 1955 (Ramię przy ramieniu), napisane są w bardziej pogodnej tonacji. Wyraźnie brzmi w nich motyw pokory, pogodzenia się z wyrokiem opatrzności oraz ukojenia na łonie przyrody. Po II wojnie światowej przez 16 lat pracowała jako nauczycielka języka rosyjskiego w Kannach. Utrzymywała bliskie kontakty z B. Zajce-wem, I. Buninem i D. Klenowskim. Była aktywna twórczo do późnej starości. Wydała czwarty tomik poezji pt. Niezdiesznij dom 1973 (Nietutejszy dom), stale współpracowała z almanachem "Pieriekriostki" ("Wstrieczi"). Najważniejsze utwory włączyła do zbiorku Wiemost' 1984 (Wierność). Mieszkała w Mougins we Francji. Wiersze T. świadczą o stałym poszukiwaniu przez poetkę właściwego słowa. Miała świadomość dobroci, ciężaru i powinności daru poetyckiego. Punkt wyjściowy dla jej wierszy zawsze stanowiły przeżycia wewnętrzne, walka z własnym "ja" o przyjęcie wyroku losu. T. uważnie obserwowała świat przyrody, była wrażliwa na jego piękno i umiała oddawać panujący w nim stan błogości i harmonii. Przy tym swoje przekonania religijne wypowiadała z troskliwą ostrożnością. Umiejętnie ukazywała również stosunki międzyludzkie, nadając określonym scenom i obrazom charakter alegoryczno-przypowieściowy. Niektóre wiersze T., związane z tematyką współczesną, m.in. utwory o wojennych rozstaniach, przedstawiające rosyjski pejzaż wiejski (np. Pod sienju oliwy, nr 16 i 20), należą do skarbnicy literatury rosyjskiej.
EmR, Fo.
Dz.; Antołogija nowoj jugosławskoj linki, Beograd 1933 (udział w tłumaczeniu i wydaniu); Odinoczestwo, Berlin 1935; Pod sienju oliwy, Paris 1948;
Pleczo s pieczom, Paris 1955; Niezdiesznij dom, Munchen 1973; Wiemost', Paris 1984.

TAURIN Franc Nikołajewicz
646
Lit.: A. Niejmirok, Grani 1955.24; G. Zabieżyn-skij, NŻ 1955.42; L. Poliwanow, RM 1984.29.11;
A. Radaszkiewicz, tamże 1985.4,4; J. Kubłanowskij, Grani 1985.136; T. Fiesienko, NŻ 1985. 158; W. Sinkiewicz, Strielec 1987.7; O. Durić, w: Ruska lit. Srbja 1920-1941, Beograd 1990, s. 75-77.
barrikadach Priesni (fragm.), tamże 1985.4. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1983. Lit.: A. Aramilow, Oktiabr' 1951.5; N. Janowskij, Zwiezda 1956.12; P. Nilin, NM 1957.1; E. Jazo-wickaja, Sibirskije Ogni 1970.11; I. Gierasimow, NM 1982.3.
TAUMN Franc Nikołajewicz, 27.(14.)1.1911 Pietrowskoje (gub. tulska), prozaik. Urodził się w rodzinie robotniczej. W 1930 ukończył technikum przemysłowe w Kazaniu, potem pracował jako inżynier na Syberii. Do partii wstąpił w 1939. Przez jakiś czas był sekretarzem miejskiego komitetu partii w Jakucku. Od 1952 pisał w myśl zaleceń partii powieści utrzymane w duchu "* realizmu socjalistycznego. W 1965-70 był jednym z sekretarzy zarządu ZP RFSRR, następnie przeniósł się z Irkucka do Moskwy. Po zmianach w redakcji miesięcznika "Nowyj Mir", na której czele stanął A. Twardowski, od 1970 do 1975 T. pełnił w niej funkcję kierownika działu prozy. T., który wszedł do literatury rosyjskiej powieścią produkcyjną z czasów wojny K odnoj celi 1950 (Do jednego celu), jest przykładem twórcy ściśle przestrzegającego zasady "" partyjności. W powieści Angora 1956-57 opisał budowę elektrowni wodnej na Syberii. W trylogii Daleko w stronie irkuc-koj 1961-63 (W dalekim kraju irkuckim) przedstawił stuletnie dzieje Syberii od czasów carskich do współczesnego budownictwa przemysłowego. W innej powieści pt. U wriemieni w plenu 1980 (W niewoli czasu) ukazuje człowieka, oddanego sowieckiemu systemowi, śledząc koleje jego losu w latach 1914-33. Brak siły wyrazu, prymitywizm języka, sztuczność akcji, zakończonej z góry wiadomym finałem oraz nieprawdziwość poruszonych problemów powoduje, że jego utwory posiadają niewielką wartość estetyczną.
KLE.
Dz.: K odnoj celi, 1950; Daleko w strunie irkutskoj, 1964; Pul' k siebie, Niewa 1966.8-9; Bajkalskije krutyje bieriega, 1969 (Strome brzegi Bajkału, Warszawa 1975); U wriemieni w plenu, 1980, 1990; Kamienszczik riewolucyi, NM 1980.12; Na
TEFFI (właśc. Nadieżda Aleksandrowna Buczyńska, z d. Łochwicka), 21.(9.)5.1872 Petersburg - 6.10.1952 Paryż, prozaik. Pochodziła z rodziny szlacheckiej. Jej ojciec był profesorem, specjalistą z dziedziny kryminalistyki, siostra, Mirra Łochwicka, poetką. Debiutowała w prasie w 1901, najpierw jako poetka, później jako nowelistka i felietonistka. Wszystkie ówczesne jej utwory, które powstawały nie bez wpływu wydarzeń rewolucji 1905 roku, odzwierciedlały krytyczny stosunek do poczynań rządu. Była stałą współpracownicą czasopisma "Satirikon" i "Nowyj Satirikon" od momentu jego założenia przez A. Awierczenkę w 1908 do chwili zamknięcia. W 1910, gdy wydała pierwszy zbiór opowiadań, była już znana w szerokich kręgach czytelniczych (miała tak ogromną popularność, że nawet produkowano perfumy o nazwie, zapożyczonej od jej pseudonimu). Rewolucję lutową powitała przychylnie, po przewrocie bolszewickim musiała wyjechać na Krym, a stamtąd w 1919 przez Konstantynopol do Paryża. Współpracowała z rosyjskimi periodykami emigracyjnymi jako felietonistka. Pierwsze jej książki Czomyj iris 1921 (Czarny irys) i Tak żyli 1922 (Tak się mieszkało), opublikowane w Sztokholmie, uwydatniają nie tylko satyryczny talent T., lecz także osobisty dramat autorki. Ze względu na kłopoty zdrowotne musiała pozostać w Paryżu po wkroczeniu do niego oddziałów niemieckich, chociaż była nastawiona zdecydowanie opozycyjnie wobec narodowego socjalizmu. Po wojnie jej utwory jeszcze czasami ukazywały się w emigracyjnych wydawnictwach w USA. W ciągu całego życia wydała około 30 książek, z czego prawie połowę na emigracji. Wbrew odmiennie brzmiącym opiniom nie zachowała

647
TEORIA BEZKONFLIKTOWOŚCI
obywatelstwa sowieckiego. W 1971 O. Mi-chajłow dzięki pomocy K. Czukowskiego, A. Twardowskiego i in. zdołał opublikować tom utworów wybranych T. w Moskwie. W warunkach "* pieriestrojki w końcu lat 80. jej dzieła w ZSRR zaczęły się pojawiać znacznie częściej. Krótkie formy literackie T. świadczą o jej dużym talencie pisarskim, chociaż wartość artystyczna utworów, zwłaszcza pisanych na potrzeby prasy jest różna. Zainteresowanie szerokich rzesz czytelników zawdzięczała aktualności podejmowanej tematyki. W paryskim okresie twórczości skoncentrowała się głównie na opisywaniu życia emigrantów rosyjskich. Wielu jej nowelom głębi i szerszego wymiaru dodaje osobiste współczucie autorki dla prostych, ubogich bohaterów, dla ich trosk i cierpień. Charakterystyczną cechą maniery twórczej T. jest akcentowanie rozbieżności między rzeczywistością realną a urojeniami. W zbiorze opowiadań pt. Wied'ma 1936 (Wiedźma), który został wysoko oceniony przez I. Bunina, A. Kuprina i D. Mierieżkowskiego, T. przeplata opisy scen codzienności motywami, zaczerpniętymi z rosyjskich podań ludowych i mitów.
BRP76, BRP91, Fo, HRL, KLE, LES, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Siem' ognie], 1910; Jumoristiczeskije rasskazy, 1.1-2,1910, wyd. 1-tomowe 1990; Karusiel, 1913;
I stało tak..., 1913; Dym bież ognia, 1914; Nieżywej zwier', 1916; Tichaja zawód, Paris 1921; Czomyj iris, Stockholm 1921; Tak żyli, tamże 1922; Passi-flora, Paris 1923; Wieczemij dień, Praha 1924; Go-rodok, Paris 1927 (przedruk NY 1982); Kniga Ijuń, Beograd 1931; Wospominanija, Paris 1932 (przedruk Paris 1980); Awantiurnyj roman, tamże 1932; Pjesy, Berlin 1934; Wied'ma, tamże 1936;
O nieżnosti, 1938; Zigzag, 1939; Wsio o lubwi, Paris (bez daty, 1946?); Ziemnaja raduga, NY 1952;
Wiersze w: Poety "Satirikona", Moskwa 1966;
Rasskazy, tamże 1971; Nostalgija, 1989; Nowele:
Ogoniok 1987.47, 1989.50; NŻ 1990.178; Słowo
1990.8.
Lit.: M. Cetlin, NŻ 1943.6; G. Aleksinskij, Grani
1952.16; A. Siedych, Wozdusznyje Puti, NY
1963.3; E. Haber, Diss, Harvard 1971, RLT
1974.9, w: Mnemozina, Miinchen 1974 i w: N.T., Gorodok, 1982; E.B. Neatrour, Diss., Blooming-ton 1972 i RM 1981.13.8; L. Jewstigniejewa, Wopr. Lit. 1975.6; A. Bachrach, RM 1979.14.6 i 1981.13.8.
TEORIA BEZKONFLIKTOWOŚCI (tieori-ja biezkonfliktnosti), szeroko dyskutowany na początku lat 50. pogląd, zgodnie z którym literatura "" realizmu socjalistycznego miała unikać ukazywania sytuacji konfliktowych i w ogóle wszelkich zjawisk negatywnych, jakoby nietypowych dla rzeczywistości sowieckiej. Geneza t.b. sięga drugiej połowy lat 30. Wówczas to marksistowscy teoretycy zgodnie ze swoimi wyobrażeniami o rozwoju społeczeństwa sowieckiego od kapitalizmu do komunizmu, sformułowali tezę, że w okresie socjalizmu nie ma miejsca "nie tylko dla sprzeczności antagonistycznych, lecz również dla nieantagonistycznych ", ponieważ "nie istnieją żadne powody do owych konfliktów i sprzeczności" (por. Pod znamieniem marksizma 1940.8). W latach 20. partia żądała od literatury ukazywania konfliktów pomiędzy "starym a nowym", rzeczywistością przed- i porewolucyjną. Wówczas zjawiska ujemne traktowano jako "relikty kapitalizmu". Konflikt ten w miarę upływu czasu miał stracić na aktualności. Dogmatyczny wymóg realizmu socjalistycznego, żądającego od twórców "ukazywania rzeczywistości w jej rewolucyjnym rozwoju", czyli jej ewolucji w kierunku oczekiwanego ideału, wydatnie sprzyjał powstawaniu bezkonfliktowej pseudoliteratury. Termin określający owe zjawisko jeszcze nie istniał, ale działalność "* cenzury i wypowiedzi wpływowych krytyków owe nastroje wyraźnie potęgowały. W wyniku tego zakazano ukazywania wszelkich sprzeczności między jednostką a władzą, czyli konfliktów, powstałych na skutek przymusowej kolektywizacji, wywózek i ze-słań, bezprawnych skierowań do obozów pracy i innych form przemocy, pociągających za sobą tragiczne następstwa. Zabroniono również opisywania przejawów powo-

TERAPIANO Jurij Konstantinowicz
648
jennego głodu i nędzy, a także śmierci (z wyjątkiem bohaterskiej), ludzkich wątpliwości i niemocy. Po ** uchwale partyjnej z 1946, która owe tendencje spotęgowała, literatura stała się jeszcze bardziej jednostajna i oderwana od życia. Na tym tle kierowane pod adresem pisarzy postulaty, by ukazywali walkę "dobrego z lepszym" lub "lepszego z najlepszym" (B. Ławrieniow), były zaledwie nieudolną próbą dostosowania literatury do bezsensownego schematu ideologicznego. Według tego szablonu napisano wiele utworów wyróżnionych nagrodą Stalinowską. Określenie t.b. zostało prawdopodobnie wprowadzone w 1952, by w jakiejś mierze umotywować upadek literatury sowieckiej w czasach stalinowskich (Prawda 1952.7.4). Krytyka t.b. nie przyczyniła się wówczas do wnikliwszego ujęcia w literaturze autentycznych konfliktów życiowych. Stało się to dopiero w okresie "• odwilży, kiedy ataki na t.b. i jej pozostałości stały się punktem wyjścia do liberalizacji życia literackiego. Mimo pewnego odprężenia literatura owych lat, a zwłaszcza okresu "zastoju" omijała wiele zjawisk i problemów rzeczywistości sowieckiej (m.in. represje i cierpienia ludzi w latach stalinowskiego terroru), które nadal były objęte zakazem. Można zatem twierdzić, że t.b. pozostawała poniekąd częścią składową sowieckiej polityki w dziedzinie literatury do 1986 roku, rozpoczynającego okres "* pieriestrojki.
Lit.: K. Mehnert, OBu. 1951/52; Prieodolef otsta-wanije dramaturgii. Prawda 1952.7.4; W. Pomie-rancew, NM 1953.12; A. Kron, Lit. Moskwa 1956.2; E. Etkind, Sowietskije tabu, Sint. 1981.9.
TERAPIANO Jurij Konstantinowicz, 21.(9.) 10.1892 Kercz - 3.7.1980 Gagny (Francja), poeta i krytyk literacki. W 1911 ukończył gimnazjum klasyczne w Kerczu, a w 1916 studia prawnicze w Kijowie. W 1917 został powołany do służby wojskowej, a w 1919 wstąpił na Krymie do ochotniczej armii białych. Zwycięstwo bolszewików zmusiło go do ** emigracji. W Paryżu został jednym z założycieli Związku Młodych Poetów i Pisarzy (1925). Pierwszy zbiór wierszy pt. Łuczszyj zwuk 1926 (Lepszy dźwięk) wydał w Monachium, następny Biessonnica 1935 (Bezsenność) opublikował w Berlinie, kolejne - Na wietru 1938 (Na wietrze), Stranstwije ziemno-je 1950 (Ziemska wędrówka) - wyszły w Paryżu. T. zyskał uznanie jako poeta głęboko religijny, jednakże popularność przyniosła mu przede wszystkim działalność krytyka literackiego. W 1945-55 stale zamieszczał swoje utwory w gazecie "Nowoje Russkoje Słowo", wychodzącej w Nowym Jorku, a później ponad 25 lat w paryskim tygodniku "Russkaja Mysi". Jego książka wspomnień pt. Wstrieczi 1953 (Spotkania) wiernie oddaje atmosferę intelektualną Paryża lat 1925-39 i zawiera portrety literackie K. Balmonta, W. Chodasiewicza, J. Felzena, Z. Gippius, D. Mierieźkowskiego i B. Popławskiego. Jej uzupełnieniem jest wydanie pośmiertne pt. Litieratumaja żyzń russkogo Pariża zapołwie-ka 1987 (Życie literackie rosyjskiego Paryża w ciągu półwiecza) z wizerunkami literackimi W. Złobina, S. Makowskiego, D. Knuta, D. Klenowskiego, W. Warszawskiego, A. Gingera i in. W 1963 opublikował tomik Iz-brannyje stichi (Poezje wybrane), zawierający 67 wierszy reprezentujących jego pozycję duchową. Później wydał zbiorek Paroma 1965 (Żagle). Z inicjatywy T. i dzięki jego staraniom wyszła drukiem antologia rosyjskiej poezji emigracyjnej pt. Muza diaspory 1960. W artykule wstępnym, którego jest autorem, zamieścił zwięzłe informacje na temat głównych nurtów poezji rosyjskiej, powstałych na emigracji. Zainteresowaniom egiptologią, kulturą islamu, teozofią, a zwłaszcza maz-deizmem T. dał wyraz w pierwszym tomie swoich wierszy Łuczszyj zwuk. W drugim zbiorku pt. Biessonnica odchodzi od tej tematyki i zwraca się ku problemom, które rozwija w dalszej twórczości: istnienie Boga i jego poszukiwanie, ziemskie sprawy jako część boskiego porządku świata, samotność człowieka i poszukiwanie pociechy w wierze, twórczość jako udręka i źródło radości. Pa-

649
TERC Abram
ryż i jego otoczenie jest często miejscem, w którym poeta osadza realia swoich utworów. Tęsknota za utraconym Krymem ujawnia się przez aluzyjne przywoływanie obrazów z przeszłości. Utwory o tematyce politycznej pisał rzadko, większość z nich pod względem artystycznym jest słaba. Wizjonerski charakter ma jego wiersz Był angieł posłań... (Wysłany został anioł), w którym wyraża swój pogląd na śmierć, stan przejściowy i świat pozaziemski. Ostatni zbiór wierszy T., podobnie jak poprzednie, przesiąknięty jest niezachwianą wiarą w Boga. Pod względem formalnym T. kultywuje tradycje wiersza klasycznego w akmeistycznej jego oprawie i "ja" liryczne odsuwa na plan drugi. Jedyna znana opowieść T. Putieszestwije w nieizwie-stnyj kraj 1946 (Podróż do nieznanej krainy), jest zwięzłym, pełnym głębokiego sensu, częściowo surrealistycznym opisem czasów prehistorycznych ludzkości, jej jedności w obliczu boskiego panowania kosmicznego. Utwór oparty jest na rozległej wiedzy T. z zakresu mądrości religijnej Wschodu i jego głębokiej znajomości podstaw duchowych ziemskiego istnienia. EmR, Fo, HRL, Wy75.
Dz" Łuszczyj zwuk, Miinchen 1926; Biessonnica, Berlin 1935; Na metru, Paris 1938; Putieszestwije w nieizwiestnyj kraj, tamże 1946; Stranstwije zie-mnoje, tamże 1951; Wstrieczi, NY 1953; Muza diaspory, FfM 1960; Parusa, Washington 1965; Ob odnoj litieratumoj wojnie (W. Chodasiewicz. G. Iwanów), Mosty 1966.12; Litieraturnaja żyzń rus-skogo Pariża za połwieka, Paris, NY 1987; Stichi, Moskwa 1991.1. Izbr. stichi, Washington 1963. Lit.: G. Struwe, RM 1927.1 i w: tegoż Russkaja lit. w izgnanii, NY 1956; K. Moczulskij, Sowr. Zap. 1935.58; I. Odojewcewa, NŻ 1964.76, 1966. 82, RM 1980.17.7, 1981.29.1 i NRS 1980.24.8; J. Gorbow, Wozr. 1967.186; J. Iwask, NŻ 1981.144;
W. Sinkiewicz, Grani 1988.147.
TERC Abram (właśc. Andriej Donatowicz Siniawski) 8.10.1925 Moskwa, prozaik i historyk literatury. Syn działacza partyjnego aresztowanego w 1951. W czasie II wojny światowej walczył na froncie, potem studiował filologię na uniwersytecie w Moskwie. Pracę kandydacką obronił w 1952. Został docentem uniwersytetu, a równocześnie współpracownikiem Instytutu Literatury Światowej AŃ ZSRR. Już wówczas dzięki swym studiom i pracom krytycznym dał się poznać jako utalentowany badacz literatury rosyjskiej XX wieku. W 1955 napisał opowiadanie satyryczne W cyrkle (W cyrku). Utwór ten nie mógł być opublikowany, tak samo jak artykuł Czto takoje socyalisticzeskij riealizm? 1956 (Co to jest realizm socjalistyczny?, Paryż 1959), w którym dał ironiczną interpretację kanonów obowiązującej metody literatury sowieckiej, wykazując jej bliskie analogie z dogmatami estetyki klasycyzmu. W 1956 przekazał te utwory oraz opowieść Sud idiot 1956 (Sąd idzie) do druku we Francji, gdzie począwszy od 1959 były wydawane pod pseudonimem Abram Terc. W następnych latach napisał kilka dalszych opowiadań groteskowo-fantastycznych, m.in. Gra-fomany 1960 (Grafomani), Lubimow 1961/62 (wyd. poi. Paryż 1963) iPchenc 1965. Notatki pisarza pt. Myśli wraspłoch 1965 (Myśli niespodziewane, Paryż 1965) zostały opublikowane dopiero po ujawnieniu przez sowieckie służby specjalne jego tożsamości z pseudonimem. Za publikację utworów za granicą 8.9.1965 został aresztowany i skazany razem z J. Danielem na 7 lat obozu o zaostrzonym reżimie. A. Ginzburg przygotował o tym procesie "białą księgę", która najpierw krążyła w "" Samizdacie, a następnie została wydana na Zachodzie. Wyrok w sprawie obu pisarzy wywołał szeroką falę protestów na całym świecie. T. i Daniel stali się najbardziej znanymi więźniami sowieckimi. M. Szołochow na XXIII zjeździe KPZR (1966) surowo potępił skazanych autorów i odwołując się do "rewolucyjnej praworządności" podkreślał, że zasłużyli na karę śmierci. T. odsiadywał wyrok w obozie w pobliżu Pofmy. Został zwolniony 8.6.1971. Kontynuował swoją działalność literacką w listach wysyłanych do żony, których fragmenty zostały zamieszczone w książce Gołos iż chora

TERC Abram
650
1973 (Głos z chóru) wydanej w Londynie. W 1973 wyemigrował do Paryża. Jest profesorem literatury rosyjskiej na Sorbonie. Nadal drukuje swoje utwory literackie pod pseudonimem Terc. "• Pieriestrojka pozwoliła mu odwiedzić Rosję, gdzie wydał zarówno wcześniejsze, jak i nowsze utwory, m.in. Dissidientstwo kak liczny j opyt 1989 (Dysy-denctwo jako osobiste doświadczenie). Twórczość literacka T. przybrała formę ostrej reakcji na przejawy gwałtu i zakłamania w sowieckiej rzeczywistości. Jej obraz kształtował z najróźnorodniejszych warstw odwołując się do fantastyki, sięgając do sfery snu, obłędu i halucynacji. Jego "artyzm wynika z ironicznej postawy wobec własnego zagubienia i niepewności" (D. Brown). Zniekształcona groteskowo rzeczywistość jawi się jako mara, a świat fantastyki przybiera formy realne. Satyra T. piętnuje szowinizm, podejrzliwość, strach i nieludzkie mechanizmy inwigilacji, działające zgodnie z komunistyczną zasadą "cel uświęca środki" {Sud idiot). Ośmiesza też środowisko moskiewskich literatów (Graf omany). W opowieści Lubimow satyrę polityczną łączy z poetyką uniwersalnej antyutopii i podejmuje filozoficzną kwestię prawa jednostki do życia według instynktu i intuicji, a nie na zasadzie narzuconych norm racjonalnie kształtowanego "szczęścia" (Dalton). W opowiadaniu Pchenc efekty groteskowe osiąga dzięki przeniesieniu istoty, pochodzącej z innej planety, w warunki moskiewskiej powszedniości. Ponadto wprowadza sceny erotyczne i motyw sobowtóra, przewijające się również przez inne jego utwory. Proza T. odznacza się fragmentaryczną budową. Częste zmiany perspektywy widzenia nadają jej charakter wielowarstwowy, a dynamikę akcji powoduje nielinearny sposób przekazywania informacji. Motywy religijne wyraźnie zabrzmiały już w jego książce Myśli wrasptoch. W innej pt. Gotos iż chora dąży do zrozumienia jestestwa człowieka, a jednocześnie przedstawia trafnie i dowcipnie wychwycone sceny życia więźniów, znakomicie oddając
ich język. W pierwszym dziesięcioleciu swego pobytu na emigracji T. opublikował wiele artykułów i książek poświęconych pisarzom rosyjskim. Oprócz niezwykle dyskusyjnej rozprawy pt. Progułki s Puszkinym 1975 (Przechadzki z Puszkinem) należy do nich m.in. poetyckie studium Wtieni Gogola 1975 (W cieniu Gogola), poświęcone twórczości pisarza, do tradycji którego jako satyryka i jego poglądów religijnych nawiązuje. Na paradoksach koncentruje swoją uwagę w eseju filozoficzno-literackim " Opawszyje listja" W. W. Rozanowa 1982 ("Opadłe liście" W. W. Rozanowa), który, jak również inne pozycje tego rodzaju, świadczy o szczególnym zainteresowaniu T. techniką wypowiedzi. Kroszka Cores 1980 (Mała Cores) napisana jest w typowej dla wczesnej twórczości T. manierze groteskowej. Materiał autobiograficzny łączy w niej z tradycją E.T.A. Hoffmanna, realną rzeczywistością i pierwiastkami bajkowymi. Wybrane, istotne wydarzenia swego życia przedstawił w powieści Spokojnej noczi 1984 (Dobranoc). W opowiadaniu Zofotoj sznurok 1987 (Złoty sznur) w formie absurdalnego, surrealistycznego potoku słownego przedstawił codzienne sztampy językowe.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, Wy75,
Wy82.
'Dz.: Dawajtie goworit' profiessionalno, NM 1961.8;
Poezija pierwych let riewolucyj 1917-20 (wspólnie z A. Mieńszutinem), 1964; Myśli •wrasptoch, NY 1966; Fantasticzeskije powiesti. Sud idiot. Lubimow. Czto takoje socyalisticzeskij riealizm, NY 1967 (Czto takoje..., Tieatr 1989.5 i LO 1989.8);
Gotos iż chora, London 1973; Lit. process w Ros-sii, Kont. 1974.1; Wtieni Gogola, London 1975;
Progułki s Puszkinym, tamże 1975, fragm.:
Oktiabr' 1984.4, Wopr. Lit. 1991.7; Artykuły:
Sint. 1978.1, 2, 1979.3, 1980.6,8, 1982.9, 1983.10, 1984.12; Kroszka Cores, Paris 1980; " Opawszyje listja" W. W. Rozanowa, tamże 1982; Spokojnej noczi, tamże 1984; Zofotoj sznurok, Sint. 1987.18;
Wywiad: Moskowskije Nowosti 1989.8.1; Dissidientstwo hak liczny/' opyt, Ju. 1989.3; Osnowy so-wietskoj cywilizacyi, Paris 1989; Iwan Durak, tamże 1990. Sobr. socz., t. 1-2, Moskwa 1992.

651
TIEATR
Lit.: "" Daniel; B. Filippow, Grani 1966.60; R. Gul, NŻ 1966.84 i LR 1989.30.6; M. Mihajlov, w:
tegoż Russische Themen, Bern 1969; D. Brown, SR. 1970.4; M. Dalton, Wiirzburg 1973; W. Ka-sack, NZZ 1974.10.12, 1985.15.11; R. Lourie, Ithaca 1975; W. Levin, Miinchen 1975; M. Sło-nim, RM 1976.18.3; N. Rubinstejn, Wr. i My 1976.9; A. Durkin, SEER 1980.2; E. Cheaure, Heidelberg 1981; R. Podruzskij, RM 1982.27.5;
A. Woronzoff, RLJ 1983.126-127; V. Alexan-drov, SEER 1984.2; G. Nivat, RM 1984.6.12; I. Wołgin, Ju. 1990.12; W. Szczukin, w: Emigracja i Tamizdat, Kraków 1993.
TICHONOW Nikołaj Siemionowicz, 4.12. (22.11.) 1896 Petersburg - 8.2.1979 Moskwa, poeta, funkcjonariusz literacki. Syn fryzjera. W 1911 ukończył szkołę handlową w Petersburgu. Podczas I wojny światowej służył w kawalerii, a w 1918-21 w Armii Czerwonej. Wiersze zaczął pisać w czasie pobytu w wojsku, pierwsze z nich opublikował razem z K. Waginowem i S. Kołbasjewem w almanachu "Ostrowitianie" (1921.1), wydawanym w Pio-trogrodzie przez identycznie nazywane ugrupowanie literackie. W 1922 został członkiem grupy "* Bractwo Serafina. Rozgłos zdobył jako autor ballad rewolucyjnych, których przykładem może być znana Bałłada o siniem pa-Idetie 1922 (Ballada o niebieskim pakiecie). W latach 20-30. wiele podróżował po kraju, zwłaszcza po Azji Środkowej i Kaukazie. Coraz bardziej poświęcał się działalności organizacyjnej, stając się w końcu funkcjonariuszem literackim. Na I zjeździe pisarzy ZSRR w 1934 został wybrany do prezydium zarządu ZP i od tego czasu pełnił w nim funkcje kierownicze. Za poemat Kirów s nami 1941 (Kirów z nami), poświęcony oblężonemu Leningradowi, otrzymał nagrodę Stalinowską I st. w 1942. Laureatem dwóch następnych, identycznych nagród został w 1949 i 1952. W 1946 w związku z "" uchwałą partyjną musiał ustąpić ze stanowiska przewodniczącego ZP ZSRR i przekazać je A. Fadiejewowi, zachował jednak funkcję jednego z sekretarzy zarządu. Po zakończeniu wojny brał aktywny udział w ruchu obrońców pokoju. Od 1946 był deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR. W 1970 jego tom nowel został wyróżniony nagrodą Leninowską. Mieszkał w Moskwie. "Pierwszy okres twórczości poetyckiej T., przypadający na połowę lat 20., był niezwykle obiecujący" (D. Brown). Jego ówczesna liryka rewolucyjna, oddająca romantyczny nastrój heroicznych bitew i pochodów, odznaczała się maksymalną kondensacją słów i obrazów, a także "silnym metalicznym brzmieniem" (Struve). Jej przedmiotowość oraz wywodząca się z poetyki akmeistów lakoniczność i precyzja zjednały T. zasłużone uznanie i sławę poety nowych czasów. W późniejszych utworach tematykę rewolucyjną zastąpił płytką idealizacją wojennych zdarzeń. Równocześnie,odszedł od egzotycznej tematyki środkowoazjatyckiej wczesnych wierszy i zwrócił się ku lirycznej publicystyce. W tej formie ukazywał najpierw przeobrażenia, zachodzące w czasach sowieckich w Azji Środkowej i na Kaukazie, później międzynarodowy komunistyczny ruch obrońców pokoju. W podobnym duchu pisał propagandowe wiersze o innej tematyce, zgodnie z aktualnymi hasłami polityki partii.
BRP76, BRP91, HRL, KLE, LE, LES, Ni, Wy75, Wy82. Dz.: Orda, 1922; Kirów s nami, 1941; Stichi o Jugosławii, 1947; Opowiadania leningradzkie. Warszawa 1950; Dzielny partyzant, tamże 1951; Opowiadania, tamże 1951; Na Wtórom Wsiemimom Kongriessie mira, 1951; Opowiadania o Pakistanie, Warszawa 1952; Wiersze, tamże 1959; Turkusowy pułkownik, tamże 1964; Ustnaja kniga, Wopr. Lit. 1980.6.8; Stichotworienija i poemy, 1981. Sobr. TOCZ. w 6-ti tt., 1958-59; w 7-mi tt., 1973-76,1985-"6. Lit.: P. Antokolskij, Lit. i Sowr. 1967.7; I. Grin-berg, wyd. 2:1972; D. Norman, Diss. Univ. ofCo-lorado 1974; Bibliograficzeskij ukazatiel, red. W. Szoszyn, 1975; S. Szuniajewa, Wiestnik MU, 1977.6; W. Szoszyn, 1981; M. Dudin, Awrora
TIEATR, miesięcznik poświęcony problemom dramaturgii, teatru i krytyki teatralnej, ukazujący się w Moskwie od 1937. Zastąpił uprzednio wydawane czasopismo "Tieatr i Dramaturgija" (1933-36). Od czerwca

TIEATRALNYJ OKTIABR'
652
1941 do sierpnia 1945 druk T. był wstrzymany. Pierwszym red. nacz. pisma był I. Alt-man, który został usunięty ze stanowiska w kwietniu 1941. Jego miejsce zajął W. Mo-czalin, miesięcznik zaś przekazano pod zarząd Komitetu ds. Kultury przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR. W 1946 na stanowisko red. nacz. T. powołano J. Kałaszniko-wa. Na początku 1949 w związku z prowadzoną w tym czasie walką z tzw. "* kosmopolityzmem w redakcji czasopisma zaszły gruntowne zmiany. Redakcję powierzono A. Sołodownikowowi, a do grona jego współredaktorów weszli B. Romaszow i A. Sofro-now. Miesięcznik stał się organem ZP ZSRR i Komitetu ds. Kultury przy Radzie Ministrów ZSRR (w 1957-90 był periodykiem ZP ZSRR i Ministerstwa Kultury ZSRR). Na skutek reorganizacji dziennikarstwa podczas •* pieriestrojki współwydawca-mi T. zostali: Ministerstwo Kultury ZSRR, ZP ZSRR, Związek Działaczy Teatralnych ZSRR i RFSRR oraz koi. red. miesięcznika. W 1951 na czele redakcji stanął dramaturg N. Pogodin, który wchodził do jej składu już w 1946-49 i po przekazaniu funkcji red. nacz. W. Pimenowowi (1960) pozostał członkiem koi. red. do końca życia. Następnie stanowisko red. nacz. obejmowali po kolei J. Rybaków (1965-69), dramaturg B. Ławrie-niow (1969-72), A. Sałynski (1972-82), G. Borowik (1982-87) i od 1987 ponownie A. Sałynski. W 1990 przy T. pod przewodnictwem A. Sałynskiego powstała międzynarodowa rada społeczna, do której m.in. należeli: niemieccy twórcy Heiner Miiller i Peter Stein, szwajcarski dramaturg F. Durrenmatt (do swej śmierci) oraz czeski pisarz Vaclav Havel. T. systematycznie zamieszcza na swych łamach nowe sztuki, recenzje utworów dramatycznych i opinie na temat spektakli teatralnych, artykuły dotyczące teorii i historii teatru rosyjskiego, a także (w ograniczonym zakresie) światowego. W okresie pieriestrojki w T. ukazały się przez wiele lat przemilczane i zabronione sztuki N. Gumi-Iowa, M. Cwietajewej, M. Zoszczenki,
A. Platanowa, J. Szwarca, a także współczesne dramaty M. Szatrowa i L. Pietruszewskiej. Nakład miesięcznika w 1976-85 wynosił 35 000 egzemplarzy, w 1990 - 50 000, a w 1991 - 23 000. KLE.
TIEATRALNYJ OKTIABR', określenie wprowadzone przez W. Meyerholda we wrześniu 1920 roku. Miało oznaczać rewolucyjny i polityczny charakter teatru sowieckiego, łączącego bolszewicką ideologię i agitację z lewicowymi poglądami na sztukę. Tacy przedstawiciele ówczesnej sztuki, jak uczeń K Stanisławskiego, reżyser Meyer-hold (1874-1940) oraz poeta futurysta W. Maj akowski wiązali z przewrotem bolszewickim nadzieje na urzeczywistnienie swoich rewolucyjnych eksperymentów w dziedzinie sztuki. Był to politycznie jednostronny i płytki pod względem duchowym, lecz ze względu na poszukiwania formalne niezwykle owocny okres rozwoju rosyjskiej sztuki teatralnej, mającej również wpływ na teatr europejski. Z okazji politycznych rocznic i świąt urządzano masowe widowiska teatralne z udziałem tysięcy uczestników, które przypominały średniowieczne misteria (np. Mistierija-buff W. Majakowskiego, Wziatije Zimniego dworca N. Jewrieinowa). Po przejęciu przez Meyerholda w 1920 funkcji kierownika działu teatralnego przy Ludowym Komisariacie Oświaty doświadczenia politycznego teatru masowego były przenoszone na sceny teatrów tradycyjnych. Proklamuje się prymat aranżacji i improwizacji nad tekstem literackim, który traktowany jest jako surowiec, powstają amatorskie zespoły teatralne, zaciera się granica między sceną a widownią, wykonawcami i widzami, klasyczny dialog ustępuje miejsca pantomimie, tańcom, muzyce, akrobatyce i popisom klownów. Postuluje się całkowite zerwanie z realizmem, m.in. w oprawie scenicznej spektakli, wzorowanej przede wszystkim na abstrakcyjnej sztuce ówczesnej. Z jednej strony teatr zgodnie z oczekiwaniami nowej władzy zostaje pod-

653
TIELESZOW Nikołaj Dmitrijewicz
porządkowany celom agitacyjno-wychowaw-czym, czyli reedukacji mas, z drugiej jednak w praktyce demonstruje ogromne bogactwo i różnorodność form. W swoim własnym teatrze Meyerhold oddziaływał na masowego widza poprzez "biomechanikę" (ukazywanie doznań wewnętrznych za pośrednictwem mimiki i gestu), którą łączył z konstruktywi-stycznym kształtem przestrzeni scenicznej (zastąpił "pudło sceniczne", kurtynę i kulisy urządzeniami technicznymi, składającymi się z przesuwanych tarasów, scen obrotowych i schodów ruchomych) oraz pewnymi chwytami średniowiecznego teatru jarmarcznego. A. Tairow (1885-1950) w swoim "wyzwolonym teatrze" wypracował formę spektaklu, zbliżonego do pełnego wyrazu tańca, pozbawionego ambicji literackich, psychologicznych, efektów plastycznych i technicznych. Inny uczeń Stanisławskiego, J. Wachtangow (1883-1922) był założycielem teatru improwizacji, scenicznej widowiskowości, "teatru pełnej swobody, malowniczoś-ci i muzyki, będącego w jaskrawej sprzeczności z warunkami życia ówczesnej Rosji" (J. Ruhle). Wśród licznych teatrów awangardowych tych lat na uwagę zasługiwało również utworzone przez Wachtangowa żydowskie studio teatralne "Habima", którego przedstawienia pod względem scenograficznym opracowywał M. Chagall oraz teatr "" Proletkultu z S. Eisensteinem jako reżyserem. Ten ostatni wraz z innymi reżyserami rosyjskimi, takimi jak np. W. Pudowkin, zdołał zaszczepić ówczesny zapał artystycznych eksperymentów również młodej sowieckiej kinematografii, której już pierwsze filmy zyskały uznanie światowe. Wszystkie te osiągnięcia sztuki rosyjskiej, mające rozgłos międzynarodowy, były owocem stosunkowo krótkiego okresu. Komunistyczni ideologowie •* RAPP-u, realizujący swoje prymitywne koncepcje sztuki, wkrótce przyczynili się nie tylko do zamknięcia awangardowych teatrów, lecz również do likwidacji innych autentycznych, eksperymentalnych dziedzin działalności artystycznej. Ostry protest N.
Krupskiej przeciwko T. O. Meyerholda w listopadzie 1920 oraz jego stracenie 2.2.1940 (Ogoniok 1989.15) mają w tym kontekście wymowę symboliczną. Do tradycji T.O. teatry sowieckie nawiązały później dopiero w okresie "• odwilży. Próby te, podejmowane po rehabilitacji Meyerholda, miały jednak ograniczony zakres. Eksperyment i improwizacja pozostawały bowiem w sprzeczności z dogmatami "" realizmu socjalistycznego i zasadą "" partyjności.
Lit.: A. Tairow, Zapiski rieźyssiora, 1921; E. Zno-sko-Borowskij, Russidj tieatr naczata XX wieka, Praha 1925; R. Flilop-Miller, Geist und Gesicht des Bolschewismus, Zurich 1926, s. 157-81; J. Gregor, R. FiiIop-Miller, Das mss. Theater, Wien 1927; Habima. Hebrdisches Theater, Berlin 1928;
Le theatre dans l'URSS, Moskwa 1933; Istorija so-wietskogo tieatra, t. l, 1933; E. Wachtangow, Zapiski, pisma, statji, 1939; J. Elagin, Taming of the Art, NY 1951 i Tiomnyj gienij (Wsiewołod Mejer-chold), tamże 1955, wyd. 2: London 1982, s. 229-34; E. Lo Gatto, Storia del teatro russo, Firenze 1952; N. Gorczakow, Istorija sowietskogo tieatra, NY 1956; W. Mejerchold, Tieatr 1957.3 i w: tegoż Statji, pisma, rieczi, biesiedy, 1968; J. Runie, Das gefesselte Theater, Koln 1957 (wznowienie pt. Theater i Revolution, Miinchen 1963) i w: Sowjet-system und demokrat. Gesselschaft, Freiburg 1972;
A. Tairow, J. Wachtangow, Theateroktober, Leip-zig 1972; H. Segel, Twentieth-Century Russian Drama, NY 1979.
TIELESZOW Nikołaj Dmitrijewicz, 10.11 (29.10).1867 Moskwa - 14.3.1957 tamże, prozaik. Urodził się w rodzinie kupieckiej. W 1884 ukończył szkołę handlową w Moskwie. Debiutował jako poeta w 1884. W 1889 założył stowarzyszenie literackie Srieda, do którego należeli L. Andriejew, I. Bunin, A. Sierafimowicz, Skitalec, W. Wieriesajew i inni. Współuczestniczył w wydawaniu kolejnych tomów wydawnictwa "Znanije". W 1895-1917 opublikował szereg zbiorów, zawierających przeważnie małe formy literackie. Po przewrocie bolszewickim pracował m.in. w Ludowym Komisariacie Oświaty, a od 1926 był dyrektorem muzeum

TIENDRIAKOW Władimir Fiodorowicz
654
MChAT-u. Napisał wspomnienia pt. Zapiski pisatiela 1943 (Notatki pisarza), które były wielokrotnie wznawiane. Szczytowy okres działalności literackiej T. przypadł na lata poprzedzające przewrót bolszewicki. Tło licznych jego opowiadań i reportaży stanowią podróże po Uralu i Syberii. Życie codzienne tutejszej społeczności ujął krytycznie. Wielką inwencją odznaczają się też legendy i baśnie T. We wspomnieniach przedstawił swoje spotkania z wybitnymi twórcami.
Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, Wy75. Dz.: Na trojkach, 1895; Za Ural, 1897; Rasskazy, w 2-ch tt., 1903-08; Mieżdu dwuch bieriegow, 1910; Rasskazy, w 4-ch tt., 1913-17; Czornoju no-czju, 1919; Pieriesielency, 1929; Lit. wospominani-ja, 1931; Zapiski pisatiela, 1943; Rasskazy, powie-sti, legiendy, 1983; Zapiski pisatiela (opow. i wspomn.), 1987. Izbr. TOCZ. w 3-ch tt., 1956;
Izbr. proizw., 1985.
Lit.: A. Wołków, NM 1944.11/12; W. Lidin, Nasz Sowr. 1959.3 i w: tegoż Ludi i wstrieczi, 1965; W. Borisowa, w: N. T., Izbr. socz., 1956; F. Lewin, Wopr. Lit. 1972.6; G. Ziabriewa, Woprosy rus-skoj lit. 1980.1.
TIENDRIAKOW Władimir Fiodorowicz,
5.12.1923 Makarowskaja (obw. wołogodzki) - 3.8.1984 Moskwa, prozaik. Jego ojciec był najpierw sędzią ludowym, później prokuratorem. W czasie wojny T. walczył na froncie, był ranny. Później pracował jako nauczyciel i działacz komsomolski. W 1945 rozpoczął studia we Wszechzwiązkowym Instytucie Kinematografii w Moskwie, a po roku przeszedł do IŁ, który ukończył w 1951. Do partii wstąpił w 1948. W 1947-53 na łamach periodyków, głównie tygodnika "Ogoniok", opublikował kilka opowiadań. Właściwą twórczość literacką rozpoczął jednak dopiero w okresie "• odwilży, stając się jedną "z najbardziej wyrazistych postaci procesu literackiego owych lat" (Sołowjowa). Poczynając od 1954 prawie co roku ogłaszał tomiki swojej prozy, poświęconej skomplikowanym problemom społecznym i moralnym, które
podejmował w licznych opowiadaniach, opowieściach i powieściach. Niektóre jego opowiadania były ekranizowane. Razem z G. Bakłanowem i J. Bondariewem napisał scenariusz do filmu 49 dniej 1962 (49 dni). Był członkiem zarządu ZP ZSRR i ZP RFSRR. Mieszkał w Moskwie i Pachrze. Od połowy lat 60. pisał opowiadania, oparte na własnych doświadczeniach, pozbawione niedomówień i upiększeń (m.in. Mietamorfozy sobstwiennosti, Metamorfozy własności), których nie mógł opublikować do końca życia. Część z nich, m.in. ostre, krytyczne opowiadania o zbrodniach i tragediach w okresie przymusowej kolektywizacji, została po raz pierwszy ogłoszona dopiero w latach "" pie-riestrojki. Rozgłos i uznanie przyniosły T. opowiadania i reportaże, w których podjął krytykę "* teorii bezkonfliktowości i innych reliktów czasów stalinowskich. W centrum jego utworów znajduje się jednostka wyrwana z normalnego toku życia z własnej winy lub na skutek tragicznego splotu okoliczności, która przeżywa spadek wartości obowiązujących norm i wyobrażeń o prawie i sprawiedliwości. Zachowanie się człowieka w obliczu śmierci, zakłamanie w stosunkach międzyludzkich, zwłaszcza w życiu rodzinnym, sztuka w jej różnorodnych przejawach (w tym również abstrakcyjna), religia i stosunek do wierzącej młodzieży - takie i inne tego rodzaju zagadnienia znajdują w jego utworach oryginalne i wszechstronne ujęcie, dalekie od optymistycznych rozwiązań. Opowieść T. Sud 1961 (Sąd, 1962) kończy się słowami: "Nie ma bardziej surowego sądu nad sąd własnego sumienia". To uniwersalne stwierdzenie można rozpatrywać jako motto większości jego utworów. T. był rzadko atakowany przez krytyków konserwatywnego nurtu, z niechęcią jednak spotkała się np. jego opowieść Trojka, siemiorka, tuz 1960 (Trójka, siódemka, as, 1960). W opowieści Apostolskaja komandirowka 1969 (Delegacja apostolska) podjął próbę rozstrzygnięcia problemu religii w sposób ateistyczno-par-tyjny. Ukazał w niej człowieka poszukuj ące-

655
TIERIENTJEW Igor Gierasimowicz
go sensu życia w konfrontacji z prymitywnie ujętym chrześcijaństwem. W innym utworze pt. Nocz pośle wypuska 1974 (Noc po balu, 1976) podważył szablonowe metody i treści wychowawcze sowieckiej szkoły, która zamiast rozwijać u młodzieży samodzielność, krytyczne widzenie świata, narzuca jej zuni-formizowane poglądy na życie. Przy czym podobnie jak w wielu innych utworach przedstawia swoich bohaterów w sytuacjach niezwykłych, dramatycznych, wyróżniających się na tle codziennej rzeczywistości, które pełnią funkcję prób moralnych, pomagając odsłonić ukryte pokłady charakteru człowieka, jego przywary lub wartości duchowe. W opowieści Zatmienije 1977 (Zaćmienie) T. ukazał kobietę, która dokonując wyboru między dwoma mężczyznami, wiąże swój los nie z człowiekiem zabezpieczonym materialnie, lecz z poszukującym głębszego sensu istnienia w religii. Z kolei w opowieści Rasptata 1979 (Zapłata) rozważa kwestię współodpowiedzialności otoczenia za zamordowanie ojca przez 15-letniego ucznia. W opowieści Szesfdiesiat swieczej 1980 (Sześćdziesiąt świec), nie wydawanej przez 10 lat, przedstawia dyrektora szkoły, który w dniu 60. urodzin krytycznie spogląda na minione życie, dostrzegając w nim wiele błędów, wynikających m.in. z ingerencji czynników partyjnych. Do szczególnie udanych utworów T. należy opowieść Czistyje wody Kitieża 1986 (Czyste wody Kitieża), będąca wesołą satyrą na konformizm sowieckich dziennikarzy. W powieści Pokuszenije na miraży 1987 (Zamach na miraże) ukazał Chrystusa wyłącznie jako człowieka, zniekształcając tym samym obraz chrześcijaństwa. Głębi psychologicznej analizy charakterów w twórczości T. towarzyszy częste i zróżnicowane wykorzystanie mowy pozornie zależnej.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, Ki, KLE, LES, RSPP5, Wy75, Wy82.
Dz.: Padienije Iwana Czuprowa, 1954; Wśród lasów, Warszawa 1956; Czudotwornaja, 1958; Za bieguszczim dniom, Moł. Gw. 1959.10 (W pogoni za jutrem, Warszawa 1961); Trojka, siemiorka,
tuz, NM 1960.3; Sud, 1961; Czriezwyczajnoje, 1961; Korotkoje zamykanije, 1962 (Krótkie spięcie, Warszawa 1963); Ciasny węzeł. Warszawa 1962; Nie ko dworu, 1965; Putieszestwije dlinoj w wiek, 1965; Swidanije s Niefiertiti, 1965 (Spotkanie z Nefretete, Warszawa 1967); Jętka-jedno-dniówka. Znajda, Warszawa 1968; Konczina, Moskwa 1968.3 (Zgon, Warszawa 1969);Apostolska-ja komandirowka. Nauka i Rieligija 1969.8-10;
Nocz pośle wypuska, NM 1974.9; Wiesiennije pie-riewiortyszy, 1974 (Wiosenne szachrajstwa. Warszawa 1975); Zatmienije, DN 1977.5; Raspłata, NM 1979.3; Szesfdiesiat swieczej, DN 1980.9;
Dień, wytiesniwszyj żyzń, tamże 1985.1; Pożar, Sowr. Dram. 1985.2; Czistyje wody Kitieża, DN 1986.8; Pokuszenije na miraży, 1987; Ludi iii nie-ludi, DN 1989.2, wyd. oddz. 1990; Mietamorfozy sobstwiennosti, Zwiezda 1990.3. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1978-80; w 5-ti tt., 1987-89.
Lit.: L. Winogradow, NM 1958.9; W. Litwinów, Oktiabr' 1961.6; I. Sołowjowa, NM 1962.7; L. Anto-polskij, DN 1971.1; N. Podzorowa, Oktiabr' 1974.10; T. Pieriesuńko i in, LO 1975.1; L. S. Paci-ra, Diss. Michigan State Univ. 1975; L. H. Wangler, Diss. Univ. of Pittsburgh 1977; W. Dudincew, LO 1977.12; J. Łatka, A. Jachontow, NM 1979.3; G. Hosking, w: tegoż Beyond Socialist Realism, NY 1980; A. Eijaszewicz, NM 1982.7; W. Sierdiuczen-ko, Oktiabr' 1983.11; W. Roslakow, LG 1984.15.8;
W. Kardin, NM 1985.9; A. Turków, LG 1988.1.6; S. Czuprinin, tamże 1989.7.6; N. Iwanowa, Ju. 1989.9;
G. Nikotajew, LG 1993.1.12.
TIERIENTJEW Igor Gierasimowicz, 29.
(17.)1.1892 Pawłograd (gub. jekaterinosła-wska) - 17.6.1937 w więzieniu (Moskwa), poeta i dramaturg. Jego ojciec był pułkownikiem żandarmerii, matka pochodziła z pruskiej rodziny szlacheckiej. W 1910-12 uczęszczał do szkoły artystycznej w Charkowie, gdzie po raz pierwszy zetknął się z futurystami. Równocześnie był studentem wydziału prawa uniwersytetu w Charkowie. Studia prawnicze w latach 1912-14 do chwili ukończenia kontynuował na uniwersytecie w Moskwie. Od 1916 czasowo przebywał w Tyfli-sie (Tbilisi). Od 1918 był aktywnym członkiem ugrupowania "41" w Moskwie. W Ty-flisie opublikował 5 futurystycznych pod

TIERNOWSKI Jewgienij Samojłowicz
656
względem treści i szokujących swoją formą broszur: zbiorki wierszy Chieruwimy swistiat 1919 (Cherubiny gwiżdżą) i Fakt 1919, teoretyczne rozważania na temat słowa, dźwięku, rytmu i twórczości poetyckiej pt. 17 jerundowych orudij 1919 (17 bezsensownych rzeczy), książeczkę o poecie futuryście I. Zdaniewiczu (Ujazdzie) Rekord nieżnosti 1919 (Rekord czułości) oraz zaplanowany jako swoista "biblia" futurystów, zwolenników mowy pozarozumowej Traktat o spłosz-nom niepriliczii 1920 (Traktat o totalnej nie-przyzwoitości), który podobnie jak inne jego prace teoretyczne ukazał się w wydawnictwie "41", założonym wespół z I. Zdanie-wiczem i A. Kruczonychem. W 1922 razem z I. Zdaniewiczem wyjechał do Konstantynopola, gdzie z J. Terapianem utworzył filię wydawnictwa "41". Nie udał się jednak ze Zdaniewiczem do Paryża i po 8 miesiącach powrócił do Rosji. Jego rodzice i brat pozostali na emigracji. W 1923-29 mieszkał przeważnie w Piotrogrodzie (Leningradzie), zajmując się głównie sprawami teatru awangardowego. Na podstawie książki Johna Reeda "Ten Days that Shook the Worid" 1919 (Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem) napisał sztukę agitacyjną Dżon Rid 1924 (John Reed), która do 1926 była wystawiana w różnych inscenizacjach, w tym również w wersji operowej. Skandal wywołała jego futurystyczna inscenizacja sztuki N. Gogola "Rewizor", zaprezentowana w teatrach Leningradu i Moskwy w 1927/28. T. był zwolennikiem utylitarnego, faktograficznego nurtu w sztuce. W 1928 współpracował z S. Trietjakowem w czasopiśmie "Nowyj Lef", a w 1929-31 był reżyserem wielu teatrów na Ukrainie. Lata 1931-33 spędził w łagrach, zorganizował m.in. zespół teatralny, złożony z więźniów pracujących przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. Zwolniony przedterminowo w 1933 pracował jako reżyser teatralny w obozowym sektorze Kanału Moskwa-Wołga. W 1937 został aresztowany ponownie i wkrótce rozstrzelany. Jego utwory, zebrane przez Marzia Marzaduriego (Bolonia) i Tatianę Nikolską (Leningrad) zostały wydane w 1988 w Bolonii. Jako futurysta T. pozostawał w cieniu A. Kruczonycha, W. Majakowskiego i S. Trietjakowa. W jego nielicznych publikacjach znajdują odbicie identyczne formy protestu, poszukiwania pierwotnych znaczeń słów oraz próby odnowienia ich sensu i formy za pomocą udziwnionej typografii. Charakterystyczną cechą jego techniki poetyckiej jest m.in. częste odwoływanie się do znanych przysłów, które wykorzystywał jako materiał w swych poszukiwaniach nowych wyrazów i znaczeń. Był wysoko ceniony jako niezwykle pomysłowy reżyser teatralny. W. Szkłowski uważał, że jego inscenizacja "Rewizora" zdecydowanie przewyższała opracowanie sceniczne tej sztuki dokonane przez W. Meyerholda. Gdy nurt awangardowy w teatrze rosyjskim został zatrzymany przez niechętną eksperymentowi politykę literacką, której ofiarą padł m.in. jego dramat Dżordano Bruno 1924 (Giordano Bruno), T. przyłączył się do "literatury faktu", w konwencji której napisał sztukę Kołchoz 1927.
Dz.: Sobr. socz., Bologna 1988; Autobiografia, napisana dla GPU, Siewiernaja Gileja 1991.6; Moi pochorony. Stichi. Pisma. Sledstwiennyje pokazani-ja, Moskwa 1993.
Lit.: T. Nikolskaja i M. Marzaduri, w: I. T., Sobr. socz., t. l, 1988; T. Nikolskaja, Zabytyj awangard, Wien 1988; W. Krejd, NŻ 1990.178; S. Kudriaw-cew, Siewiernaja Gileja 1991.6.
TIERNOWSKI Jewgienij Samojłowicz, 2.8. 1941 Ramienskoje (obw. moskiewski), prozaik. Syn inżyniera. W 1960-61 studiował zaocznie w instytucie języków obcych w Moskwie. Później pracował jako ładowacz, sanitariusz, a także tłumacz poezji, głównie twórców romańskiej grupy językowej. W latach 60. swoje przekłady i artykuły krytycznoliterackie zamieszczał na łamach moskiewskich periodyków. Na początku lat 70. zwrócił się ku tematyce religijnej, zajął się m.in. wybranymi zagadnieniami chrześcijaństwa w ZSRR. W 1973 rozpoczął publikację

657
swoich prac w prasie emigracyjnej. W 1974 wyemigrował na Zachód, mieszka w Paryżu. Po studiach slawistycznych na uniwersytecie w Kolonii był wykładowcą na uniwersytecie w Lilie (stopień doktora nauk filologicznych uzyskał w 1985). Przez wiele lat współpracował z tygodnikiem "Russkaja Mysi". Wespół z Z. Szachowską i R. Guerrą wydał antologię Russkij Almanach (Almanach rosyjski), zawierającą utwory pisarzy rosyjskich wszystkich trzech fal emigracji. Twórcza samodzielność T. jako prozaika ujawniła się już w pierwszej jego powieści Strannaja istorija 1976 (Dziwna historia), napisanej w 1973 w Moskwie. Bodźcem dla T. w okresie wczesnej twórczości były dzieła F. Dostoje-wskiego. W powieści Strannaja istorija przedstawił w formie relacji pierwszoosobo-wej fragment życia pewnego urzędnika, ciężko doświadczonego przez los. Równocześnie na jego przykładzie ukazał podejmowane w ZSRR poszukiwania duchowe, usiłujące wyjść poza bezsens życia ograniczonego wyłącznie do spraw materialnych. Symbolika obrazów (np. scena zamieci śnieżnej) oraz brak jakiejkolwiek tendencyjności (myśl o odrodzeniu się człowieka poprzez religię sygnalizuje bardzo dyskretnie) podnoszą wartość artystyczną tego utworu, powstałego na skutek wewnętrznej potrzeby autora wypowiedzenia własnych opinii na temat dręczących go zagadnień. W powieści następnej pt. Prijomnoje otdielenije 1979 (Izba przyjęć) na przykładzie dwóch pacjentek pewnego szpitala i ich mężów T. ukazuje rażące podziały socjalne w sowieckim społeczeństwie. Harmonijna, zwarta budowa utworu, uwidoczniona zwłaszcza w ujęciu świata wewnętrznego postaci i rekonstrukcji obrazu przeszłości, świadczy o mistrzostwie techniki narracyjnej T. Akcja jego powieści Portriet w sumierkach 1990 (Portret w półmroku) toczy się na emigracji, ale stale nawiązuje do wydarzeń minionych i współczesnych w Rosji. Utwór jest swego rodzaju parodią powieści kryminalnej. Styl narracji przybiera w nim charakter aluzyjny, sarkastyczny,
TOKARIEWA Wiktoria Samojłowna
a pejzaże i przedmioty stają się bardziej wyraziste i obrazowe. W 1990 T. opublikował esej pt. Pouchkine et la tribu Gontcharoff (Puszkin i klan Gonczarowów), w którym na podstawie nowych materiałów przedstawił inną, nie znaną dotąd wersję wzajemnych stosunków między Puszkinem a rodziną Gonczarowów. EmR, FV, Ka85, Ki, Wy82. Dz.: Źywoj jazyk prosnuwszejsia prirody, Wopr. Lit. 1967.7; pod pseudonimem N. Antonow: Gody biezwriemienszcziny. Grani 1973.89/90 oraz Kriest i kamień. O romanie W. Maksimowa "Ka-rantin", tamże 1973.92/93; pod własnym nazwiskiem: Soimiennik i imiariek. Grani 1976.100;
Tień nad Rossijej, RM 1976.23.9; Strannaja istorija, FfM 1987; Prijomnoje otdielenije, tamże 1979;
Wiersze: Wr. i My 1983.73, Strielec 1985.6; Portriet w sumierkach, Paris 1990; Pouchkine et la tribu Gontcharoff, tamże 1990. Lit.: W. Kasack, NZZ 1976.25.11 i 1979.26.9; W. Wejdłe, RM 1977.9.6; A. Sumierkin, NŻ 1991. 182; L. T. Ziemcowa, LG 1994.21.12.
TOKARIEWA Wiktoria Samojłowna,
20.11.1937 Leningrad, prozaik. W 1969 ukończyła WGIK. W tym samym roku opublikowała pierwszy zbiór opowiadań. Do ZP została przyjęta w 1971. Pisze głównie opowiadania, ale posiada w swoim dorobku również powieści i scenariusze filmowe. W związku ze szczególnym zainteresowaniem T. tematyką kobiecą niektóre jej opowiadania zostały przetłumaczone na język niemiecki. Mieszka w Moskwie. Głównym obiektem twórczych obserwacji T. jest sowiecka rodzina, jej powszednie problemy, tęsknota, nieporozumienia i rozczarowania. Dostrzega zjawiska negatywne, lecz je z reguły tylko rejestruje, unikając głębszej penetracji. "Prawdziwy tragizm jest tym opowiadaniom obcy, nie ma też jego oznak w życiu bohaterów, obdarzonych wieloma przywarami" (I. Rakusa). Brak w jej utworach ludzi, którzy wzbogacają się wzajemnie, a także wzbogacają innych" (W. Łysienko). Maniera twórcza T. odznacza się realizmem i bogac-

TOŁSTAJA Tatjana Nikiticzna
658
twem dialogów. Narracji nadaje charakter jednoplanowy, niekiedy ironiczny. Ka91, KLE.
Dz.: O tom, czego nie było, Koln 1969; Kogda stało niemnoźko tiepleje, 1972; Letajuszczije kaczeli, Ziirich 1978; Niczego osobiennogo, 1983; Pierwaja popytka, NM 1989.1. (wyd. niem. Mara 1991); Na czorta nam czuzyje, Ogoniok 1989.26; Dwa rasska-za, Oktiabr' 1990.2.
Lit.: O. Nowikowa, W. Nowikow, LO 1979.11; W. Łysienko, tamże 1980.8; J. Smiełkow, Znamia 1984.10; I. Rakusa, NZZ 1988.1/2.1; S. Brandt, FAZ 1988.4.1; W. Kasack, OEu. 1988.12, s. 1111-2; M. Proroków, Oktiabr' 1989.4.
TOŁSTAJA Tatjana Nikiticzna, 3.5.1951 Leningrad, prozaik. Jej dziadkiem ze strony ojca był prozaik A.N. Tołstoj, a ze strony matki tłumacz M. Łozinski. W 1974 ukończyła filologię klasyczną na uniwersytecie w Leningradzie. Pierwsze opowiadania opublikowała w czasopiśmie "Awrora" w 1983, od 1986 ogłaszała je również na łamach miesięcznika "Nowyj Mir". Wydała pierwszy zbiorek, złożony z 13 opowiadań i w 1988 została przyjęta do ZP. Jej proza wkrótce zwróciła na siebie uwagę również wydawców zagranicznych. W 1990/91 przebywała w USA. Mieszka w Moskwie. W swojej nowelistyce T. przedstawia życie codzienne ludzi zwracając przede wszystkim uwagę na jego ujemne strony. Ukazuje nieprzystosowanie się bohaterów do wspólnego pożycia, rozpacz, nieszczęścia, okrucieństwo, nienawiść i brak miłości. Marzeniom i pragnieniom postaci przeciwstawia ich trudne okoliczności życiowe, powstałe często na skutek ich własnej winy i błędów. Przy tym obejmuje niekiedy całe życie swoich bohaterów, innym razem jego kilkumiesięczne etapy lub jeszcze krótsze wycinki czasowe. Chętnie wprowadza do opowiadań postacie ludzi starszych i dzieci. Opisuje rzeczywistość bardzo szczegółowo, często odbiegając od tematu i łącząc odrębne fragmenty narracji za pomocą wprowadzonych celowo, lecz nie zawsze organicznych, ciągłych detali. Zachowuje pewien dystans intelektualny i lubuje się w niezwykłym obrazowaniu, które niekiedy może wydawać się sztuczne. Nierzadko opisywanym w jej utworach scenom śmierci brakuje metafizycznego wymiaru, ogranicza się bowiem do jej ujęcia w płaszczyźnie materialistycznej, sprowadzonej do problemów strachu i rozpaczy. W 1988 w jednym z wywiadów T. oznajmiła: "Nasze kobiety są nieznośnie ograniczone, małostkowe... Rosja to Azja... Nigdy nie miałam zamiaru cokolwiek zmienić".
Ka91.
Dz.: Opowiadania: Awrora 1983.8, 1984.10, 1985.3, 1986.4 i 10, 1987.11; Oktiabr' 1983.12, 1985.12,1987.4; NM 1986.1 i 12,1988.7; Wywiad:
LG 1986.23.7; "Na zalotom krylce sidieli...", 1987;
S. Bontemps, Wywiad, Brigitte 1989.6.
Lit.: E. Niewzgladowa, Awrora 1986.10; M. Zo-
łotonosow, LO 1987.4; I. Griekowa, NM 1988.1;
P. Spiwak, Oktiabr' 1988.2; I. Bachnow, Znamia 1988.7; I. Murawjowa, Grani 1989.152; P.K. Beli, New York Times Book Review 1989.30.4; A. Isenschmid, Die Zeit 1990.4.5; P. Wajl, A. Gienis, Zwiezda 1990.8.
TOŁSTOJ Aleksiej Nikołajewicz, 10.1.1883 (29.12.1882) Nikołajewsk (gub. samarska) -23.2.1945, prozaik i dramaturg. Pochodził z rodziny szlacheckiej z tytułem hrabiowskim. W 1901-08 studiował w instytucie technologicznym w Petersburgu (w 1906 w Dreźnie), lecz go nie ukończył. Od 1905 ogłaszał drukiem wiersze świadczące o związkach z symbolizmem, a od 1908 uprawiał prozę. Popularność zdobył dzięki opowiadaniom i powieściom już przed I wojną światową. Przed przewrotem bolszewickim napisał także 7 sztuk teatralnych. W 1917 zajął pozycję antybolszewicką, pracował przez jakiś czas u generała Denikina w oddziale propagandy, a w 1918 wyemigrował do Francji, skąd w 1921 przeniósł się do Berlina. Na emigracji powstały m.im opowieść autobiograficzna Dietstwo Nikity 1920-22 (Dzieciństwo Nikity, 1950) oraz powieść o rewolucji Chożdienije po mukam 1920

659
(Droga przez mękę), której po przeróbce nadał tytuł Siostry i uczynił pierwszą częścią trylogii Chożdienije po mukam 1920-41 (Droga przez mękę, 1946). T. przyłączył się do nielicznego w środowisku emigracji ugrupowania "smienowiechowców", którego członkowie uznali bolszewizm jako formę rosyjskiej państwowości. W 1923 otrzymał zezwolenie na powrót do Rosji, gdzie rozwinął wyjątkowo aktywną działalność literacką, "z pewnością oportunisty wybierając niezawodnych obrońców w środowisku partyjnym" (Slonim). W latach 20. był atakowany jako "• współwędrowiec, chociaż jego powieść Aelita 1922/23 (wyd. poi. 1956), powstała jeszcze na emigracji, dotyczyła wydarzeń rewolucyjnych na Marsie. Wkrótce jednak osiągnął wysoką pozycję w ZSRR. Po śmierci M. Gorkiego został przewodniczącym ZP ZSRR, w 1937 deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR, a w 1939 członkiem AŃ ZSRR. Powieścią Chleb 1937 (Chleb. Obrona Carycyna, 1949) wniósł swój wkład do gloryfikacji Stalina, świadomie zniekształcając historię w celu uwypuklenia jego roli w obronie Carycyna. Uwzględniając podejmowane w czasach sowieckich próby reinterpretacji przeszłości, zwrócił się ku formie powieści historycznej. JegoPiotrPier-wyj 1929-45 (Piotr Pierwszy, 1948) został wyróżniony nagrodą Stalinowską I st. za 1935/41. Następną, identyczną nagrodę otrzymał za trylogię Chożdienije po mukam w 1943. Wraz z innymi ówczesnymi pisarzami przyczynił się do innego naświetlenia postaci Iwana Groźnego, którego wysoko cenił Stalin. Za dwuczęściową sztukę Iwan Groźny'] 1942-43 (Iwan Groźny) przyznano mu pośmiertnie kolejną nagrodę Stalinowską I st. (za 1943/44). Dramat ten, w którym poważnie zniekształcił fakty historyczne, był jedną z najbardziej znanych spośród około 30 jego sztuk. Po śmierci T. ogłoszono żałobę narodową. • W utworach, powstałych przed rokiem 1917 i poświęconych życiu prowincjonalnej szlachty, T. przedstawiał przeważnie niezwykłe, a niekiedy grotesko-
TOŁSTOJ Aleksiej Nikołajewicz
we sytuacje i zdarzenia. Wiele jest w nich humoru, erotyki, trafnych spostrzeżeń i fantazji twórczej. A. Błok w swoim dzienniku pisał: "Wszystko u T. jest przepełnione fry-wolnością, nonszalancją i niedojrzałością... wiele tu krwi, gruboskórności, chuci i szlacheckiej pretensjonalności". Po powrocie do Rosji T. stronił od ugrupowań twórczych i nie poszukiwał nowych form literackich. Pisał w tradycji realizmu klasycznego i operował wyjątkowo plastyczną obrazowością. Powieść Aelita, napisana pod wpływem H. Wellsa, stanowi podwaliny sowieckiej prozy naukowofantastycznej. Później stworzył liczne "powieści rozrywkowe, w znacznym stopniu nasycone treściami społecznymi" (Slonim). Największy rozgłos przyniosły T. dwa obszerne utwory, nad którymi pracował ponad 10 lat - Piotr Pierwyj i Chożdienije po mukam. W pierwszym z nich opisał życie Piotra Wielkiego od lat dziecięcych do 1701 roku. Szczególnie szeroko ujął tu losy postaci drugorzędnych, należących do różnych warstw społecznych. Ukazując dzieje historyczne T. opierał się na materiałach faktograficznych, mimo to w powieści wyczuwa się jego dążenie do uwzględnienia również aktualnych trendów partyjnych. Stopniowe przechodzenie rosyjskiej inteligencji na stronę bolszewików stanowi fabułę trylogii T. Na uwagę zasługuje zwłaszcza jej część pierwsza, która w wersji pierwotnej dotyczyła duchowych poszukiwań inteligencji w okresie przedrewolucyjnym. Po licznych przeróbkach trylogia przybrała charakter tendencyjny, zapewniający jej honorowe miejsce wśród "klasycznych" utworów literatury sowieckiej.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RSPP5, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Chromaj barin, 1915 (Kulawy książę, Warszawa 1959); Chożdienije po mukam, 1.1-3,1920-41; Dietstwo Nikity, 1922; Aelita, 1923; Piotr Pierwyj, t. 1-3, 1930-45; Chleb, 1937; Iwan Groznyj, 1942-43; Eksperyment inżyniera Garina, Katowice 1946; Czarne złoto. Łódź 1947; Chawroszka, Warszawa 1950; Kuźma Skorobogaty, tamże 1950;

TOPÓL Eduard Chaimowicz 660
Mroźna noc, tamże 1950; Hrabia Cogliostro i inne opowiadania, tamże 1951; Iść musisz tam, gdzie nie wiem sam..., tamże 1951; Przygody. Dwa opowiadania, tamże 1951; Złoty kluczyk, czyli niezwykłe przygody pajacyka Buratino, tamże 1951; Emigranci, tamże 1956; Błękitne miasta i inne opowiadania, tamże 1964; Zapisnyje kniżki. Lit. Nasied-stwo 1965.74; Baśnie, bajki, bajeczki. Warszawa 1969; Piękna nieznajoma i inne opowiadania, Kraków 1975; Żmija. Opowiadania, Warszawa 1977;
Rubaszka Błansz (wspólnie z I. Erenburgiem), Sowr. Dram. 1982.4; O litieraturie i iskusstwie, 1984. Sobr. socz. w 15-ti tt" 1927-31; Połn. sobr. socz. w 15-ti tt., 1946-53; Sobr. socz. w 10-ti., 1958-61,1982-86.
Lit.: I. Wieksler, 1948; A. Ałpatow, 1958; J. Krie-stinskij, 1960; G. Nivat, CMRS 1961.1; K. Czuko-wskij, Moskwa 1964.4; L. Polak, 1964; W. Baranów, Riewolucyja i sud'ba chudoznika, 1967; G. Smirnowa, 1969; Wospominanija ob A. N. T., 1973,1982; I. Zwieriewa, Lwów 1982; S. Borowików, 1984; J. Jełagin, Ogoniok 1990.41.
TOPÓL Eduard Chaimowicz (w pisowni an-
glo-amerykańskiej Edward Topól), 8.10. 1938 Baku, prozaik. Syn nauczyciela matematyki. Wychowywał się w Baku, później, w wyniku ewakuacji, na Syberii oraz na Ukrainie (do 1953). W 1960/61 studiował w Baku, później do 1965 na wydziale reżyserskim WGlK-u w Moskwie. W 1957-59 ogłaszał wiersze w różnych periodykach. Zyskał uznanie jako dziennikarz i scenarzysta (napisał scenariusze do 7 filmów) oraz jako dramaturg. Za działalność w dziedzinie kinematografii został wyróżniony nagrodami w 1974 i 1977. W październiku 1978 wyemigrował do USA, gdzie pracował w rozgłośni radiowej i rozwijał działalność literacką. W 1985 otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Jako pierwsza w 1980 pojawiła się jego książka wspomnień pt. Asiny rasskazy 1980/81 (Opowieści Asi). Potem zaczął pisać zajmujące kryminały i powieści sensacyjne, które przyniosły mu szeroki rozgłos i były tłumaczone na inne języki, przy czym przekłady często wyprzedzały edycje rosyjskoję-zyczne. Pierwsze z nich tworzył we współau-
torstwie z F. Nieznanskim. Były to powieści Zurnalist dla Brieżniewa, iii Smiertielnyje igry
1982 (Dziennikarz dla Breżniewa, czyli Śmiertelne igraszki) oraz Krasnaja płoszczad'
1983 (Plac Czerwony), wydana w języku rosyjskim dopiero w 1991. Różnica zdań autorów w sprawie ostatecznego kształtu ich dzieł doprowadziła do zerwania współpracy. Potem T. samodzielnie napisał powieść Czu-żoje lico 1986 (Cudza twarz) i wiele innych utworów. W 1989 odwiedził Rosję i przygotował kilka pozycji do druku w ZSRR. Mieszka w Nowym Jorku. W Asinych rasska-zach T. przekazuje sympatyczne relacje swojej bratanicy, w których finale umieszcza historię jej walki z sowiecką biurokracją o prawo na wywóz do Izraela skrzypiec. Powieść Krasnaja płoszczad' naświetla kulisy ostrych starć na Kremlu między górą partyjną a KGB, w wyniku których ginie generał S. Cwigun. Powieść Źumalist dla Brieżniewa... także pozwala wniknąć w świat najwyższej sowieckiej nomenklatury, m.in. wejrzeć w sprawy handlu narkotykami. Zdarzenia, przedstawione w powieści Czuźoje lico, nawiązują do akcji szpiegowskiej sowieckich łodzi podwodnych w szwedzkim porcie wojennym Karlskrona w 1981. W utworze pt. Zawtra w Rossii 1988 (Jutro w Rosji) oddaje klimat okresu "" pieriestrojki, rysując obraz rozpadu ZSRR. We wszystkich swoich utworach, penetrując różne pokłady sowieckiego systemu, T. efektownie łączy fikcję i fakty. FV, Ka85, Ka91.
Dz.: Asiny rasskazy, NRS 1980-82; wspólnie z F. Nieznanskim: Zurnalist dla Brieżniewa, FfM 1982;
RoterPlatz, 1983 ( wyd. roś. Niewa 1991.9). Czuźoje lico, NY 1986; Zawtra w Rossii, NRS 1988 i Moskwa 1992; Russkaja siemiorka, NY 1990;
Rotę Spuren, Miinchen 1991; Kriemlowskaja zena,
Zurnalist 1991.1-3; Łowuszka dla Gorbi, Moskwa
1992.
Lit.: "* F. Nieznanskij.
TRIAPKIN Nikołaj Iwanowicz, 19.12.1918 Sablino (gub. twerska), poeta. Syn stolarza. Wychowywał się w okolicach Moskwy.

661
TRIEGUBOW Jurij Andriejewicz
W 1939-41 studiował w instytucie historii i archiwistyki w Moskwie. Studia kontynuował po wojnie, w czasie której był ewakuowany na Północ. W 1956-58 uczęszczał na wyższe kursy literackie przy ZP ZSRR. Działalność literacką rozpoczął po wojnie, pierwsze wiersze opublikował na łamach miesięcznika "Oktiabr"' (1946.11/12, 1947.2). Późniejsze utwory zamieszczał w czasopiśmie "Moskwa", a od lat 70. regularnie ogłaszał je w almanachu "Dień Poe-zii". Po debiutanckim tomiku liryki Pierwaja borozda 1953 (Pierwsza bruzda) do 1989 opublikował ponad 20 następnych, m.in. Pie-ńekriostki 1962 (Rozdroża), Gniezdo moich otcow 1967 (Gniazdo moich ojców) i htuki 1987 (Meandry). Do ZP wstąpił w 1955. Religijne, zdecydowanie nowe aspekty swojej twórczości mógł zademonstrować dopiero w latach ** pieriestrojki. Mieszka w Moskwie. Do 1987 T. uważany był za przeciętnego poetę, którego twórczość ograniczała się do tematu przyrody oraz historii Rosji i mieściła się w nurcie rosyjskiej liryki wiejskiej, mającej swoje korzenie w twórczości ludowej. Religijność T. znalazła szczególnie jaskrawy wyraz w wierszach opartych na motywach Starego Testamentu i średniowiecznej Rusi. W nich również ujawnił się talent satyryczny poety, jego gorzka ironia i gniew przeciwko tłumieniu wolności duchowej w ZSRR. Dopiero te utwory, opublikowane m.in. w czasopismach "Nowyj Mir" (1987.4) i "Drużba Narodów" (1989.5), ujawniły właściwy charakter i moc jego liryki. W nowszych wierszach T. opowiada się za czystością moralno-duchową, apeluje o praworządność i człowieczeństwo, wierność rosyjskiej tradycji narodowej i prawosławiu, miłość do człowieka i przyrody. Jego utwory o tematyce historycznej współbrzmią z etycznymi problemami współczesności. Poezja T. odznacza się melodyjnością, bogactwem powtórzeń, służących rytmizacji stylu. Pod tym względem ujawnia ścisły związek z tradycją rosyjskiej pieśni ludowej. KLE, LES.
Dz.: Pierwaja borozda, 1953; Biełaja nocz, 1956;
Raspiewy, 1958; Pieriekriostki, 1962; Gusi-lebiedi, 1971; Ogniennyje jasii, 1985; Izłuki, 1987; Razgo-worpo duszom, 1989; Izbr., 1983,1985. Lit.: P. Karp, Zwiezda 1954.4; E. Jermiłowa, Zna-mia 1963.1; W. Kożynow, Moł. Gw. 1969.9; A. Szewielow, Zwiezda 1981.10; S. Kuniajew, Moskwa 1982.6; E. Lebiediew, LG 1987.26.8; M. Pozd-niajew, LO 1988.2; A. Wasilewskij, NM 1983.3; I. Pankiejew, LR 1988.2.12.
TMEGUBOW (w pisowni niemieckiej Treguboff) Jurij Andriejewicz, 4.4.(22.3.) 1913 Petersburg, prozaik. Dzieciństwo spędził w Moskwie. W 1926 razem z matką wyjechał do Berlina, gdzie pozostał na stałe. W 1934 związał się z rosyjskim ruchem narodowym. Podczas II wojny światowej współpracował z Niemcami, w 1944 został lejtnantem armii generała Własowa. Po wojnie wydany przez USA Czechom, a w 1946 zwolniony. 19.9.1947 został uprowadzony przez sowieckie służby specjalne z Berlina Zachodniego i skazany na 25 lat łagrów. W wyniku porozumień K. Adenauera z władzami sowieckimi z 1955 już w październiku tego roku powrócił do Niemiec Zachodnich. Mieszka we Frankfurcie nad Menem. Po opublikowaniu wspomnień pt. Wosiem' let wo wtasti Łubianki 1956 (Osiem lat pod władzą Łubianki) na początku lat 60. przystąpił do pisania powieści o losie Rosji i emigracji po przewrocie bolszewickim. W tych utworach zawarł własne obserwacje dowolnie je adaptując i adresując do czytelnika niemieckiego. Razem z żoną tłumaczył swoje pisane po rosyjsku dzieła na język niemiecki i w latach 1967-1990 wydał je w formie cyklu powieściowego, złożonego z 13 utworów, złączonych wspólnym tytułem Durch die reinigende Flamme (Przez oczyszczający płomień). Pierwsza powieść pt. Der letzte Ataman 1967 (Ostatni ataman) przedstawia koniec wojny w Austrii, w kolejnej -Der Yampir 1971 (Wampir) ukazuje dzieciństwo spędzone w Moskwie (tytuł utwo-

TRIENIOW Konstantin Andriejewicz
662
ru kojarzy się z "wysysającą krew partią"). W powieściach Berlin 1973 oraz Gespenster in Frankfurt 1974 (Upiory z Frankfurtu) oparł się na przeżyciach z okresu emigracji, uwzględniając lata od 1926 do 1955, kiedy został zwolniony z łagru. W następnych powieściach łączył opis życia emigrantów rosyjskich w Niemczech Zachodnich z ukazaniem rzeczywistości sowieckiej, w tym również scen terroru. Jedenasta powieść T. pt. Die blutige Ikonę 1987 (Zakrwawiona ikona), podobnie jak inne jego utwory, zawiera wiele wątków kryminalnych i sensacyjno-przy-godowych, a także porusza ważne problemy religijne i etyczne. Ujmuje ikonę jako sacrum i jako rzecz przedstawiającą wielką wartość materialną, a jednocześnie w szybkim bogaceniu się człowieka upatruje poważne zagrożenia dla jego duszy. Akcja Schnapsi 1988 (Wódeczka) rozgrywa się w 1799, w czasie kampanii włoskiej Suworowa, w powieści Idee des Doktors Kologriwow 1990 (Teorie doktora Kołogriwowa) ukazał T. doświadczenia pewnego lekarza ze szpitala psychiatrycznego przymusowo przetrzymującego politycznych dysydentów w okresie rządów Breżniewa. W swych powieściach T. łączy element rozrywki z analizą istotnych zagadnień natury politycznej i religijno-mo-rainej. Wykorzystuje bogaty i różnorodny arsenał wątków, zaczerpniętych z najrozmaitszych dziedzin - polityki, gospodarki, handlu, wywiadu, przemytu, przestępczości i seksu. Ujawnia mistrzostwo techniki narracyjnej, odznaczającej się różnorodnością, szeroką skalą (od obszernych opisów rzeczywistości do granic fantastyki naukowej) i dynamiką. EmR, Fo, Ka91.
Dz.: Wosiem' let wo wlasti Łubianki, FfM 1956; Der Letzte Ataman, tamże 1967; Vampir, tamże 1971;
Berlin, tamże 1973; Gespenster in Frankfurt, tamże 1974; Wladimirischina, tamże 1976; Geid, tamże 1979; Notizen eines Pechvogles, tamże 1981; Haup-twache, tamże 1983; Die wundersamen EHebnise des Aristarch Trofimowitsch Jermohw, tamże 1984; Der grofte Einsatz, tamże 1985; Die blutige Ikonę, tamże
1987; Schnapsi, tumie 1988; Die Idee des DoktorKo-logriwow, tamże 1990; Gedichte und Erzahiungen żur russischen Geschichte, tamże 1991. Lit.: ad, Die Welt 1972.10.9; M. Szenessy, Stutt-garter Ztg. 1972.5.1; W. Zaal, Elseviers Magazine 1974.14.12; b.. Domino, Zurich 1975.5; W. Ka-sack, Coexistence 1991.28.2.
TRIENIOW Konstantin Andriejewicz, 2.6. (21.5.) 1876 Romaszowo (gub. charkowska) - 19.5.1945 Moskwa, dramaturg. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1903 ukończył instytut archeologiczny i akademię duchowną w Petersburgu. Pracował jako nauczyciel. Działalność literacką rozpoczął w 1898. W 1910 opublikował pierwszą sztukę, a w 1915 zbiór opowiadań. W 1924 napisał dramat historyczny Pugaczowszczina (Pugaczo-wszczyzna), wystawiony przez MChAT. W podręcznikach, poświęconych dziejom literatury rosyjskiej T. jest uważany za jednego z twórców dramaturgii sowieckiej. Rozgłos i trwałe w niej miejsce zdobył głównie dzięki dramatowi heroicznemu Lubow Jaro-waja 1926 (Lubow Jarowaja, 1949), wyróżnionemu nagrodą Stalinowską I st. za 1935-41. W tej propagandowej sztuce ukazał rozpad dawnych układów (podział na czerwonych i białych) na przykładzie pewnej rodziny, w której żona, opowiadająca się po stronie bolszewików, wydaje im swego męża białogwardzistę. Sztuka ma charakter epicki. Główne jej wady to prawie zupełny brak akcji i schematyzm większości postaci. Popularność zawdzięczała wyrażonej w niej tendencji do podporządkowania spraw osobistych woli partii. T. wielokrotnie ją przerabiał, podobnie zresztą jak inne swoje utwory. Z jego późniejszych sztuk pewien sukces odniósł dramat Na bieriegu Niewy 1937 (Nad brzegiem Newy), w którym powrócił do zdarzeń 1917 roku i zgodnie z żądaniami ówczesnej krytyki uwypuklił rolę Lenina.
BRP76, KLE, LE, Ni, RP90, TE, Wy 75, Wy82.
Dz.: Władyka, 1915; Pugaczowszczina, 1924; Lubow
Jarowaja, 1927, nowa red. 1937; Na bieriegu Niewy,

663
TRIETJAKOW Siergiej Michajłowicz
1937; Utwory wybrane. Opowiadania, Warszawa 1951; Zabytyje rasskazy, 1959; Pjesy, statji, rieczi, 1980.
• Sobr. socz. w 2-ch tt., 1927-28; Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1947-49; w 2-ch tt., 1955; w 2-ch tt., 1986. Lit.: E. Surkow, 1953, wyd. 2:1955; W. A. Dijew, 1960; R. Fajnberg, 1962; D. Ustiużanin, 1972; Żywo] Trieniow, wyd. 2:1976; W. Szumów, LR 1980. 10.10.
TRIETJA WOLNA, almanach artystyczno-
-literacki, którego tytuł wskazuje na przynależność do "trzeciej fali" rosyjskiej "" emigracji, osiągającej swój punkt kulminacyjny w latach 70. Wydawanie tego czasopisma, a od drugiego numeru (1977) almanachu, zainicjował we Francji A. Glezerw 1976. Począwszy od numeru dziesiątego (1980) T. W. była redagowana w USA. Od numeru dwunastego (1982) jako miejsce wydania wymieniano Paryż i Nowy Jork, co świadczyło o orientacji wydawcy głównie na te dwa ośrodki emigracyjne. W 1986 ukazał się ostatni, dziewiętnasty numer almanachu. T. W. była organem nonkonformistycznej literatury i sztuki. Każdy tom almanachu zawierał wiersze, prozę i recenzje, prezentujące twórczość awangardową oraz ilustracje, informacje o wystawach obrazów i inne materiały, dotyczące nowszej sztuki rosyjskiej. Poprzez A. Glezerajako wydawcę T.W. utrzymywała kontakty z Muzeum Rosyjskim na Wygnaniu, mieszczącym się w Montgeron pod Paryżem. T.W. miała ambicje stać się trybuną nonkonformistycznych twórców, mieszkających w ZSRR i dążyła do zapewnienia im możliwości druku w "* Tamizdacie. Do autorów, których dzieła zamieszczano na jej łamach, należeli m.in. G. Ajgi, W. Aksionow, D. Bobyszew, N. Boków, S. Dowłatow, A. Galicz, J. Galpierin, S. Jurjenen, E. Kozłow-ski, W. Łon, L. Łosiew, W. Maksimów, J. Mamlejew, W. Maramzin, W. Nieczajew, W. Rybaków, G. Sapgir, B. Wachtin, A. Wo-łochonski, J. Wozniesienska i W. Wysocki. Istniało też wydawnictwo "Trietja Wołna". Lit.: W. Małaszyn, RM 1978.8.6; Sprawozdanie
z konferencji: TW 1979.7/8; A. Daniłowicz, RM 1983.20.1; S. Jurjenen, tamże 1983.21.4; M. Mu-rawnik, tamże 1983.15.9; J. Mamlejew, tamże 1983.17.11; A. Dranow, NRS 1985.6.9.
TRIETJAKOW Siergiej Michajłowicz, 20.
(8.)6.1892 Kuldyga (gub. kurlandzka) -10.9.1937 w więzieniu, dramaturg. Syn nauczyciela. Do szkoły uczęszczał w Rydze, studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie ukończył w 1916. Początkowo należał do grupy egofuturystów. W 1919-22 przebywał na Dalekim Wschodzie i na Syberii, gdzie zajmował się organizacją życia kulturalnego i wraz z N. Asiejewem i D. Buriukiem należał do grona futurystów, skupionych wokół czasopisma "Tworczestwo". Pierwszy zbiór wierszy pt. Żeleznaja pauza 1919 (Żelazna pauza) opublikował we Władywostoku. Po powrocie w 1922 do Moskwy kontynuował rewolucyjne eksperymenty w dziedzinie sztuki. Był krytykiem i teoretykiem ugrupowania "" LEF. W 1923-24 współpracował z S. Eisensteinem w Teatrze Proletkultu, a w 1922-26 z W. Meyerholdem w jego studiu teatralnym (>• Tieatralnyj Oktiabr'). Najpierw przerabiał utwory M. Martinet i A. Ostrowskiego, później pisał własne sztuki:
Nieporocznoje zaczatije 1923 (Niepokalane poczęcie), Słyszysz, Moskwa?! 1923 (Słyszysz, Moskwo?) oraz wystawione w hali fabrycznej Protiwogazy 1924 (Maski przeciwgazowe). W 1924-25 był wykładowcą literatury rosyjskiej na uniwersytecie w Pekinie. Rozgłos zyskał dzięki awangardowej sztuce Ry-czi, Kitaj 1926 (Ryczcie, Chiny). Ponadto zamieszczał reportaże w gazecie "Prawda", które następnie zebrał w tomie pt. Czżungo. W ukształtowanej w formie wywiadu książce Den Szy-chua 1930 (Tien Szy-hua, 1958) ukazał przemiany w Chinach w 1911-27. W książkach Wyzow 1930 (Wyzwanie) oraz Tysiacza i odin trudodień 1934 (Tysiąc i jedna dniówka) apelował o aktywny udział w kształtowaniu stosunków komunistycznych, nawiązując zwłaszcza do ówczesnej

TRIFONOW Jurij Walentinowicz
664
kolektywizacji rosyjskiej wsi. Po śmierci W. Maj akowskiego redagował 5 ostatnich zeszytów czasopisma "Nowyj LEF". W 1930-31 odwiedził Niemcy, Danię i Austrię nawiązując bliskie kontakty m.in. z E. Piscatorem i B. Brechtem. W 1934 po raz pierwszy zaprezentował w ZSRR Brechta wydając we własnym przekładzie 3 jego sztuki pt. "Epi-czeskije dramy" (Dramaty epickie). W tomie portretów literackich Ludi odnogo ko-stra 1936 (Ludzie wspólnego ogniska) narysował sylwetki niemieckich pisarzy antyfa-szystów - B. Brechta, F. Wolfa, J.R. Beche-ra, H. Eislera i T. Pliviera. W książce reportaży Strana-pieriekriostok 1937 (Kraj na skrzyżowaniu) zawarł wrażenia z pobytu w Czechosłowacji. Jesienią 1937 został aresztowany, a w 1956 zrehabilitowany. W swej pracy literackiej T. często posługiwał się metaforyką, przyrównując trud pisarza do obróbki metalu. Akcja jego sztuki Słyszysz, Moskwa?! toczy się w Niemczech w 1923. Rezygnuje w niej z indywidualizacji postaci, przedstawionych po części w sposób groteskowy. Dzieli ich na wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych. Wszyscy głoszą swoje idee klasowe w szablonowo ukształtowanych dialogach. W propagandowej sztuce Ryczi, Kituj przedstawiając sceny z życia chińskiego proletariatu portowego i nieco więcej poświęcając uwagi indywidualnym postaciom, ostro piętnował imperializm amerykański. W samych tylko Niemczech sztukę wystawiono ponad 100 razy.
BRP76, BRP91, HRL, Ka91, Ki, KLE, LES, Ni, RSPP7, Wy75.
Dz.: Źeleznaja pauza, l919;Jasnysz, 1919; Słyszysz, Moskwa?!, 1924, wyd. 2: 1966 (zawiera też: Proti-wogazy i Ryczi, Kitaj)', Protiwogazy, 1924; Czżungo, 1927; Ryczi, Kitaj, 1930; Wyzow, 1930; Den Szy-chua, 1930; Miesiąc w dieriewnie, 1931; Tysiacza i odin trudodien, 1934; Ludi odnogo kostra, 1936; Strana-pieriekriostok, 1937,1991; Den Szy-chua. Ludi odnogo kostra. Strana-pieriekriostok, 1962.
Lit.: S. Margolin, Pierwyj raboczij tieatr Proletkul-ta, 1930; A. M. Ripellino, w: tegoż Majakovskij und das russ. Theater der Avantgarde, 1964;
L. Aźmuko, Irkutsk 1972; F. Mierau, ZS1. 1975 i wyd. oddz. Berlin 1976; L. Kleberg, ScSl.
1977.23; Myong Ja Jung-Baek, Diss., Góttingen 1987.
TMFONOW Jurij Walentinowicz, 28.8.1925 Moskwa - 28.3.1981 tamże, prozaik. Syn robotnika, Kozaka dońskiego, późniejszego rewolucjonisty (od 1905) i działacza partyjnego wysokiej rangi, twórcy Gwardii Czerwonej w Piotrogrodzie, który w 1937 padł ofiarą terroru. W 1942 T. ukończył szkołę średnią w Taszkiencie, potem pracował w zakładach lotniczych w Moskwie. W 1944-49 studiował w IŁ. Debiutował jako nowelista w 1947. Jego opowieść Studienty 1951 (Studenci, 1954) została wyróżniona nagrodą Stalinowską III st. za 1950. W latach 70. szybko zdobył popularność w kraju i za granicą. Penetrację współczesnej powszedniości moskiewskiej, rozpoczętą w takich utworach, jak Obmien 1969 (Zamiana, 1971), Priedwatitielnyje itogi 1970 (Bilans wstępny, 1974) i Dołgoje proszczanije 1971 (Długie pożegnanie, 1974), kontynuował dopełniając spojrzeniem wstecz, zwróconym ku dalszej przeszłości w opowieści Dom na na-bierieżnoj 1976 (Nad rzeką Moskwą, 1979) oraz w powieściach Stańk 1978 (Staruszek) i Isczeznowienije 1987 (Zniknięcie). Typową jego powieścią historyczną, wydaną w serii Płamiennyje Riewolucyoniery (Płomienni Rewolucjoniści) było Nietierpienije 1973 (Niecierpliwość). Mimo czołowej pozycji, jaką zajmował w środowisku twórczym swoich czasów, T. nie piastował kierowniczych stanowisk w strukturach ZP (wyjątkowo w 1965-70 wchodził w skład zarządu ZP RFSRR). Mieszkał w Moskwie. We wszystkich swoich utworach T. zmierzał do ukazania prawdziwego obrazu życia uprzywilejowanych warstw społecznych ZSRR. Jego krytyka, piętnująca przede wszystkim postawy ludzkie, ograniczone kręgiem materialnego dobrobytu, podziały socjalne w społeczeństwie sowieckim oraz brak drogowskazów duchowych, naświetla jednak tylko "część prawdy" (Szenfeid). W powieści Uto-lenije żażdy 1963 (Pragnienie, 1965), opartej

665
TROJEPOLSKI Gawriił Nikołajewicz
na osobistych wrażeniach z pobytu w Turkmenii w 1956-63, T. oddał nastroje oczekiwania i nadziei, wzbudzone przez XX i XXII zjazdy KPZR. W reportażowej książce Otbiesk kostra 1965 (Odblask ogniska) opisał los swego ojca, tło historyczne lat 1921-37 ujął jednak bardzo lakonicznie, poświęcając mu zaledwie dwa procent w całościowej strukturze utworu. Treść jego czterech "moskiewskich" opowieści stanowią stosunki międzyludzkie, panujące w przeludnionych sowieckich mieszkaniach komunalnych. Najwięcej zastrzeżeń krytycznych wzbudził Dom na nabierieżnoj, w którym T. zastosował oryginalną formę narracji wielowarstwowej, głęboko zastanawiając się nad problemem represji 1937 i 1949 roku, kwestią nadużywania władzy, przywilejów i karierowiczostwa w warunkach sowieckiego ustroju. W powieści Starik podjął próbę rehabilitacji Kozaków, którzy padli ofiarą sowieckiej władzy, a równocześnie ukazał zniechęcenie młodzieży sowieckiej do rewolucyjnych ideałów i autorytetów. Powieść Nietierpienije poświęcił rosyjskim terrorystom, którzy dokonali zamachu na Aleksandra II w 1881 roku. Ukazując mechanizmy terroru i przemocy, nie zdołał jednak obalić utartego w sowieckich pracach poglądu na działalność rosyjskich anarchistów i potraktował ich jako pionierów marksistowsko-le-ninowskiej rewolucji. W powieści Wriemia i miesto 1981 (Czas i miejsce), którego redakcja rosyjska w odróżnieniu od przekładu niemieckiego ukazała się w skróconej przez cenzurę formie, szczegółowo opisał położenie twórcy w ZSRR w latach 30-70. W wydanej dzięki ** pieriestrojce powieści Iscze-znowienije przedstawił represje lat 30. w środowisku starych komunistów, aktywnych uczestników rewolucji 1917 roku. Jego reportażowa książka Oprokinutyj dom (Wywrócony dom), złożona z siedmiu szkiców z podróży (m.in. do Rzymu, Paryża, Nowego Jorku i Tyrolu), w których wrażenia połączył z retrospektywnie przywoływanymi epizodami swego życia w ZSRR, ze względu na zawarte w niej szczere sądy i opinie mogła ukazać się w kraju dopiero w 1989. Narracja w utworach T. ma charakter płynny, refleksyjny. Odznacza się częstą zmiennością perspektyw widzenia, retrospektywnymi eks-kursami ku rzeczywistości minionej. W centrum jego uwagi znajduje się człowiek uwikłany w absorbujące go codzienne sprawy, dźwigający na swych barkach ciężar najróż-norodniejszych ułomności i wątpliwości, ukazany głęboko i subtelnie, bez jakichkolwiek ocen i moralizatorstwa.
BRP76, BRP91, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, Ki, KLE, KLFG, LES, RN, RSPP7,Wy75.
Dz.: Studienty, 1951; Pod sołncem, 1959; Utolenije żaźdy, 1963; Pakiety na Fłaminio, 1965; Otbiesk kostra, Znamia 1965.2, wyd. zmienione 1966; Ob-mien, NM 1969.12; Dołgoje proszczanije, 1973;
Nietierpienije, 1973; Wywiad: Wopr. Lit. 1974.8;
Drugaja żyzń, NM 1975.8; Dom na nabierieżnoj, DN 1976.1; Starik, tamże 1978.3; Wriemia i miesto, tamże 1981.9-10; Wiecznyje tiemy, 1984; Iscze-znowienije, DN 1987.1; Oprokinutyj dom, 1989. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1985-87.
Lit.: W. Roslakow, Moskwa 1963.10; I. Kramów, NM 1967.3; J. Andriejew, LG 1971.3.3; W. Sokołów i in., Wopr. Lit. 1972.2; A. Boczarow, Oktiabr' 1975.8; W. Dudincew, LO 1976.4/5; E. ReiBner, OBu. 1979.2; G. Hosking, Beyond So-cialist Realism, NY 1980; E. Pawlak, w: tegoż Pamięć i trwanie, 1980; I. Szenfeid, Grani 1981.121;
S. Jeriomina, W. Piskunow, Wopr. Lit. 1982.5; S. McLaughlin, SEEJ 1982.4 i CanSlP 1983.2; T. Patera, Ann Arbor 1983; G. Ermolaev, V. Golov-skoj, RLJ 1983.37(3); N. Iwanowa, 1984; A. Eija-szewicz, Zwiezda 1984.12; L. Anninskij, DN 1985.3; J. Oklanskij, LO 1985.11 i wyd. oddz. 1987; J. T. (Bibliogr.), red. A. Szytow i O. Mirosz-niczenko-Trifonowa, 1985 i Wopr. Lit. 1987.7; J. Drużnikow, Wr. i My 1990.108; C. de Maeg-Soep, Oxford 1990; N. Kolesnikoff, Ann Arbor 1991.
TROJEPOLSKI Gawriił Nikołajewicz, 29.
(16.)11.1905 Nowospasowka (gub. tambow-ska) - lipiec 1995 Woroneż, prozaik. Syn duchownego prawosławnego. W 1924 ukończył szkołę rolniczą w Borysoglebsku i do 1930 pracował jako nauczyciel. W 1930-54 był

TUR, Bracia Tur
666
agronomem w jednym z kołchozów. Debiutował jako nowelista w 1937. Dużą popularność zdobył dzięki opowiadaniom z cyklu Iz zapisok agronowa (Z notatnika wiejskiego agronoma), ogłoszonym na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" w 1953. Od tego czasu poświęcił się wyłącznie pracy literackiej. W 1954 przeniósł się do Woroneża, gdzie mieszkał do końca życia. W 1958-61 ogłosił pierwszą powieść Czemoziom (Czarnoziem) poświęconą sowieckiemu rolnictwu. Duże uznanie i rozgłos zapewnił mu zwłaszcza reportaż pt. O riekach, poczwach i praczem 1965 (O rzekach, glebie i innych sprawach), opublikowany przez A. Twardowskiego w czasopiśmie "Nowyj Mir". T. poinformował o katastrofalnym stanie wód Rosji centralnej i ostro zaprotestował przeciwko ich rabunkowej eksploatacji. Od 1958 T. uczestniczył we wszystkich zjazdach pisarzy ZSRR i RFSRR, od 1967 był członkiem zarządu ZP ZSRR, a w 1975-90 również ZP RFSRR. W 1975 otrzymał nagrodę państwową ZSRR, w 1976-87 należał do redakcji miesięcznika "Nasz Sowriemiennik". W drugiej połowie lat 50. T. był jednym z czołowych przedstawicieli prozy reportażowej, podejmującej aktualne problemy rosyjskiej wsi kołchozowej. W tym względzie wspierał W. Owieczkina, podzielając jego opinie o stanie sowieckiego rolnictwa, oparte na osobistych doświadczeniach i obserwacjach, oraz szczerze naświetlając negatywne zjawiska prowadzące do upadku wsi. W opowieści Kandidat nauk 1958 (Kariera Kariu-ka, 1960) T. kontynuował satyryczny nurt swej prozy podejmując krytykę pseudonauki. W powieści Czemoziom przedstawił historię pewnej wsi, prezentując zachodzące w niej zmiany oraz ukazując skutki pewnych błędnych decyzji władz sowieckich w okresie od przejęcia władzy w 1917 do lat kolektywizacji (w 1972 utwór ten wydał w zmienionej wersji). W przełożonej na ponad dwadzieścia języków opowieści Biefyj Bim Czomoje ucho 1971 (Biały Bim Czarne Ucho, 1976) ukazał dramatyczny los pewnego psa, w którego perypetiach niektórzy dopatrują się analogii do postaci A. Twardowskiego. Przesiąknięty metaforyką i refleksjami, a także nasycony opisami przyrody utwór ten jaskrawo uwydatnia humanitaryzm T. Ka85, KLE, LES, RSPP5, Wy82. Dz.: Iz zapisok agronowa, 1954; Prochor siemnad-catyj i drugije, 1954; Nad stromym jarem. Warszawa 1955; U krutogo jara, 1956; Kandidat nauk, 1959; Czemoziom, 1962; Wkamyszach, 1964 (W szuwarach. Z notatnika myśliwego, Warszawa 1966); O riekach, poczwach i praczem, NM 1965.1; Bietyj Bim Czomoje ucho, 1972; Zdrawyj smysł, 1975; Popytka diagnoza, LG 1990.11.7. Socz. w 3-ch tt., 1977-78; Sobr. socz. w 4-ch tt., 1987.
Lit.: W. Ogniow, Znamia 1954.1; W. Owieczkin, LG 1955.29.10; W. Sułtanów, LR 1965.26.11; W. Skobielew, 1969; I. Borisowa, NM 1971.8; W. Ka-naszkin, LR 1974.26.7; B. Możajew, tamże 1976.3.9; W. Łakszyn, tamże 1980.28.11; N. Gor-
TUR, Bracia Tur (właśc. Leonid Dawydo-wicz Tubielski i Piotr Lwowicz Ryżej), dramaturdzy. T. 11.4.(29.3.)1905 Tagancza (gub. kijowska) - 14.2.1961 Moskwa, R. 24.(11.)1.1908 Kijów - 2.10.1978 Moskwa. Obaj studiowali w Leningradzie: T. w instytucie orientalistyki, R. w instytucie teatralnym. W 1923 rozpoczęli wspólną działalność dziennikarską, od 1925 używali pseudonimu Bracia Tur. Na początku lat 30. nawiązali współpracę z teatrem i filmem. Napisali wiele utworów dramatycznych, cieszących się u widza dużą popularnością. Niekiedy pisali we współautorstwie z innymi twórcami m.in. z L. Szejninem. Podczas II wojny światowej byli korespondentami frontowymi. Napisany wespół z Szejninem scenariusz filmu Wstrie-cza na Elbie 1947 (Spotkanie nad Łabą), oparty na sztuce T. Gubiernator prowincyi 1947 (Gubernator prowincji), przedstawiający Armię Czerwoną jako wyzwolicielkę narodów, został wyróżniony nagrodą Stalinowską I st. za 1949. Często wystawiano w teatrach ich banalne sztuki Pobieg iż noczi 1958 (Ucieczka z nocy) oraz Siewiemaja ma-

667
TWARDOWSKI Aleksandr Trifonowicz
donna 1961 (Północna madonna). Mieszkali w Moskwie. Po śmierci Leonida Piotr T. kontynuował pracę we współautorstwie z żoną Ariadną T. Największym zainteresowaniem cieszyła się ich sztuka Czriezwyczajnyj posól 1966 (Ambasador nadzwyczajny) poświęcona A. Kołłontaj. Pierwszy sukces odnieśli T. w sztuce Ocznaja stawka 1937 (Konfrontacja), w której wysławiali sowieckie organy bezpieczeństwa i nawoływali do czujności i wykrywania szpiegów. Publicystyczne zagadnienia i problematyka sensacyj-no-detektywistyczna, korespondująca z sytuacją polityczną w ZSRR, ogarnęły znaczną część ich bogatego dorobku dramatopisar-skiego. Sztuka T. o wojnie Dym otieczestwa 1943 (Dymy ojczyste) "mimo jej melodra-matyzmu i licznych szablonów jest utworem ciekawym i widowiskowym" (Segel). T. pisali również sztuki biograficzne, jak np. Sofja Kowalewskaja 1952 (Zofia Kowalewska) lub Trietja mołodost' 1952 (Trzecia młodość), która była typowym przejawem ""teorii bez-konfliktowości, oraz utwory dramatyczne, poświęcone problemom i stosunkom międzyludzkim (Koleso sczastja 1955, Koło fortuny). Sztuki T. nie odznaczały się pomysłowością zarówno pod względem treści, jak i formy. Ich dydaktyzm wyraża się w jawnej i wyrazistej formie, a myśl autorska nie znajduje należytej oprawy artystycznej. Krytyka sowiecka niejednokrotnie odnotowywała te mankamenty ich dramaturgii. Niemniej duża liczba spektakli i przekładów sztuk T. świadczyła o ich wzięciu u widzów.
KLE, TE.
Dz.: Ocznaja stawka, Oktiabr' 1937.9; Wstriecza na Elbie, (wspólnie z L. Szejninem), w: Izbr. kino-scenarii, 1949-50, 1951; Pałacyk w zaułku. Warszawa 1951; Gubernator prowincyi, w: Pjesy sowie-tskich pisatielej, 1955.9; Pośle razłuki, 1957; Pobieg iż noczi, 1959; Dramy, 1962; Sriedi bieła dnia, 1964; Czriezwyczajnyj posoł (wspólnie z Ariadną T.), 1968; Pjesy, 1975 (zawiera: Jedinstwiennyj swi-dietiel, Czriezwyczajnyj..., Pieriebieżczik, Swierstni-cy, Łunnaja sonata).
Lit.: N. Abałkin, NM 1953.5; M. Turowskaja, LG
1956.7.4; W. Pimienow, Prawda 1964.10.3 i Tie-atr 1967.12; G. Kożuchowa, Prawda 1971.22.2.
TWARDOWSKI Aleksandr Trifonowicz,
21.(8.)6.1910 Zagorje (gub. smoleńska) -18.12.1971 Krasnaja Pachra pod Moskwą, poeta. Syn wiejskiego kowala, który został uznany za kułaka i wraz z rodziną wysiedlony. T. studiował w instytucie pedagogicznym w Smoleńsku oraz w MIFLI, który ukończył w 1939. Równocześnie uprawiał dziennikarstwo i twórczość literacką. W poemacie Put' ksocyalizmu 1931 (Droga do socjalizmu) wypracował charakterystyczną dla siebie formę poetycką. Rozgłos przyniósł mu poemat o kolektywizacji Strona Murawija 1936 (Kraina Murawia) wyróżniony nagrodą Stalinowską II st. w 1941 (za 1935-41). Do partii wstąpił w 1940. Jako korespondent wojenny uczestniczył w aneksji wschodnich terenów Polski w 1939, w kampanii fińskiej w 1940 oraz w II wojnie światowej. Szczególną popularność zdobył dzięki poematowi Wasilij Tiorkin 1941-45 (Wasyl Tiorkin, 1953, nagroda Stalinowska I st. za 1943/44), w którym z humorem opisał codzienne frontowe dzieje prostego żołnierza. Z zachwytem wypowiadał się o tym utworze m.in. I. Bunin. Mocniejsze wrażenia pozostawia jednak ze względu na swoją tragiczną wymowę poemat Dom u dorogi 1946 (Dom przy drodze, nagroda Stalinowska II st. za 1946). W 1950 T. otrzymał nominację na stanowisko red. nacz. miesięcznika "Nowyj Mir", a w 1954 musiał z niego ustąpić w związku z atakami na pewne jego liberalne pociągnięcia dotyczące profilu czasopisma. W 1958 ponownie stanął na czele tego periodyku i uczynił z niego centrum literackie, skupiające twórców zmierzających do szczerego, prawdziwego naświetlenia sowieckiej rzeczywistości. Podobne próby podejmował również we własnych utworach. Rozrachunek z okresem stalinowskim rozpoczął w poemacie Za dalju - dal 1950-1960 (Za dalą -dal, 1966), za który otrzymał nagrodę Leninowską w 1961. Tendencje te rozwijał

TYNIANOW Jurij Nikołajewicz
668
w poemacie Tiorkin na tom świetle 1954-63 (Tiorkin na tamtym świecie), w którym w konwencji parodiowej ujął powojenne dzieje swego bohatera. W napisanym w 1967-69, lecz do 1987 znajdującym się na indeksie poemacie Po prawu pamiati (Prawem pamięci) ponownie wrócił do lat stalinowskiego terroru, naświetlając m.in. los swego represjonowanego ojca. Wśród wielu twórców, którzy znaleźli w T. swego opiekuna i obrońcę przed atakami konserwatystów, był m.in. A. Sołżenicyn. W 1970 T. został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska red. nacz. "Nowego Miru". Owa dymisja, jak podkreślał w nekrologu Sołżenicyn, była bezpośrednią przyczyną śmierci T., która nastąpiła półtora roku później, oraz zmasowanym atakiem konserwatystów na jego próby odnowienia literatury rosyjskiej. T. przez wiele lat piastował kierownicze stanowiska w strukturach ZP ZSRR i ZP RFSRR. Do zarządu ZP ZSRR należał od 1950, a ZP RFSRR od 1958. W 1950-54 oraz 1959-71 był sekretarzem zarządu ZP ZSRR. Przez cztery kolejne kadencje wybierano go na deputowanego do Rady Najwyższej ZSRR, a za czasów Chruszczowa został kandydatem na członka KC KPZR. Od 1965 był coraz bardziej atakowany przez swoich przeciwników literackich, niemniej w 1970 jeszcze otrzymał nagrodę państwową. Jego śmierć "była momentem przełomowym dla całego okresu kulturalnego w kraju" (Ż. Miedwiediew). W latach "" pieriestrojki niesprawiedliwe opinie o T. zostały poważnie zrewidowane i uściślone. Podkreślono jego wybitne zasługi dla literatury rosyjskiej jako wydawcy i poety. Twórczość poetycka T. odznacza się względną spoistością i różnorodnością formalną (ballada, poemat). Nawiązywał w niej do tradycji N. Niekrasowa, A. Puszkina i poezji ludowej. Jego liryka, prosta i zrozumiała dla każdego, cieszyła się ogromną popularnością wśród szerokich rzesz czytelników. Wczesne utwory T. utrzymane są w konwencji ** realizmu socjalistycznego. W okresie postalinowskim należał
do obrachunkowego nurtu literatury rosyjskiej, zwalczającego niechlubne relikty przeszłości i tworzącego podwaliny struktur demokratycznych. W swych utworach epickich często wykorzystywał motyw podróży w czasie i przestrzeni, napełniał je równocześnie refleksjami natury społeczno-polity-cznej. Śmierć przerwała jego twórcze próby i dążenia, zmierzające do głębszego naświetlenia obrazu czasów stalinowskich.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Put k socyalizmu, 1931; Struna Murawija, 1936; Wasilij Tiorkin, 1945; Dom u dorogi, 1948;
Za dalju - dal, 1960; Wiersze, Warszawa 1961;
Tiorkin na tom świetle, 1963; Kniga linki, 1967;
O litieraturie, 1973; Poezje wybrane. Warszawa 1974; Pisma o litieraturie, 1985; Stichotworienija i poćmy, 1986; Po prawu pamiati, Posiew, FfM 1986.10 i Znamia 1987.2; Iz tworczeskogo nasiedi-ja, NM 1987.3; Iz raboczich tietradiej, Znamia 1989.7-9. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1959-60; w 5-ti tt., 1966-71; w 6-ti tt., 1976-83; Izbr. proizw. w3-ch tt.,1990.
Lit.: P. Roszczin, 1966; A. Turków, wyd. 2: 1970;
Ż. Miedwiediew, Diesiat' let pośle "Odnogo dnia Iwana Dienisowicza", London 1973; W. Łakszyn, DN 1974.7 i Znamia 1988.8; K. Wanszenkin, Wopr. Lit. 1975.1; A. Sołżenicyn, Bodabia tielo-nok s dubom, Paris 1975, zwłaszcza s. 24-105, 287-309; Wikt. Niekrasow, Rossija, Torino 1977.3; A. Kondratowicz, 1978, 1984; Wospo-minanija ob A. T., wyd 2: 1982; S. Strasznow, LO 1985.6; W. Aksionow, RM 1985.6.9; N. Kotowczi-china, Ruś. Lit. 1985.4; E. Sidorow, LG 1987.4.3;
S. Czuprinin, Wopr. Lit. 1988.4; I. Twardowskij, Ju. 1988.3 i 1989.10-11; J. Burtin, A. Wozdwiżen-skaja, Oktiabr' 1990.11.
TYNIANOW Jurij Nikołajewicz, 18.(6.)10. 1894 Rzeżyca (gub. Witebska) - 20.12.1943 Moskwa, prozaik i historyk literatury. Syn lekarza. W 1918 ukończył wydział historycz-no-filologiczny uniwersytetu w Petersburgu. W 1918-21 pracował jako tłumacz w dziale francuskim Komintemu. W 1921-30 był wykładowcą literatury w Rosyjskim Instytucie Historii Sztuki w Piotrogrodzie (Leningradzie). Należał do czołowych teoretyków rosyjskiej

669TYNIANOW Jurij Nikołajewicz
"* szkoły formalnej. W swych pracach historycznoliterackich poczynił niezwykle cenne uwagi o indywidualnych właściwościach stylu A. Puszkina, F. Tiutczewa, N. Niekrasowa, F. Dostojewskiego, W. Briuso-wa, A. Błoka, W. Chlebnikowa i in. twórców, a także o osobliwościach stylistycznych odrębnych epok literackich. Ostra krytyka szkoły formalnej i stopniowe utrudnianie jej badań sprawiły, że T. oprócz prac badawczych zaczął coraz częściej uprawiać działalność literacką. Napisał trzy powieści historyczne, oparte na materiale własnych badań naukowych oraz kilka opowiadań i scenariuszy filmowych. Kierował pracą przygotowawczą związaną z edycją tekstów w serii Bibliotieka Poeta (Biblioteka Poety). Zasłużył się także jako tłumacz, zwłaszcza poezji H. Heinego. W 1934 wybrano go do prezydium ZP ZSRR. W czasie II wojny światowej był ciężko chory i został ewakuowany do Permu. W ostatnich latach rządów Stalina jego twórczość przemilczano niemal całkowicie. Na II zjeździe pisarzy ZSRR (1954) w obronie T. wystąpił W. Kawierin, domagając się przywrócenia należnego mu miejsca w literaturze rosyjskiej. • T. był nie tylko wybitnym badaczem literatury, lecz również jednym z najbardziej znaczących twórców rosyjskiej prozy historycznej XX w. Jego powieść Kiuchla 1925 (Kuchla, 1951), poświęcona dekabrystowskiemu poecie W. Kuchel-beckerowi, skazanemu w 1926 na twierdzę i zesłanie na Syberię, przyczyniła się do przywrócenia tego zapomnianego twórcy literaturze rosyjskiej. Oprócz prawdziwie przedstawionego tła zdarzeń utwór wyróżnia się "interesującym rysunkiem psychologicznym postaci literackiego i politycznego Don Kichota" (Struve). Treść powieści Smiert' Wazir-Muchtara 1927-28 (Śmierć Wazyr-Muchtara, 1948) stanowią dzieje dyplomaty i pisarza A. Gribojedowa, zamordowanego w 1829 w Teheranie. Podobnie jak J. Za-
miatin i A. Bieły T. zastosował w niej fragmentaryczną, nasyconą symboliką formę narracji. Trzecia część jego następnej powieści pt. Puszkin 1935-43 (wyd. poi. 1949) nie została ukończona. W tym utworze posłużył się mniej eksperymentalną formą podaw-czą. Na szeroko zarysowanym tle pierwszego dwudziestolecia XIX w. "ciekawie opisał dzieciństwo i młodość poety" (Slonim), doprowadzając jego dzieje do 1820 roku włącznie. Wyrafinowana technika konstrukcyjna T., suge-stywność obrazów, ujętych często w konwencji groteskowo-satyrycznej znalazły wyraz również w innych, mniejszych jego formach literackich, m.in. w opowieści Podporuczik Kiże 1928 (Podporucznik Kiże, 1949). Aktualność jego utworów historycznych polegała zdaniem A. Bielinkowa na ukazywaniu konfliktów wybitnej jednostki z masą, społeczeństwem, typowych również dla współczesności.
BRP76, BRP91, HRL, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, RSPP5, Wy75, Wy82.
Dz" Problemu stichotwomogo jazyka, 1924, wyd. uzupełn. 1965; Kiuchla, 1925; Smiert' Wazir-Muchtara, \919;Archaisty i nowatory, 1929 (przedruk Munchen 1967, skrócone wyd. i przekład w: Texte der russ. Fonnalisten, Munchen 1969); Podporuczik Kiże, 1930; Puszkin, 1.1 i 2,1936, t. 3, Znamia 1943.7-8, t. 1-3 w: Socz. w 3-ch tt., t. 3; Puszkin i jego sowriemienniki, 1969; Poetika. Istorija litie-ratury. Kino, 1977; Tynianowskij sbomik, Riga 1984, 1986. • Sobr. socz. w 2-ch tt., 1931; Socz., 1941; w 3-ch tt., 1959; w 2-ch tt., 1985.
Lit.: L. Cyriin, 1935; A. Bielinkow, 1960, wyd. 2:
1965; W. Kawierin, NM 1964.10,1966.8 i Zwiezda 1987.2-3; J. T., Pisatiel i uczonyj, 1966 i W. Nowi-kow, 1989; B. Ejchenbaum, w: tegoż O prozie, 1969; E. Korpała-Kirszak, Wrocław 1974;
T. Chmielnickaja, Zwiezda 1974.9; E. J. Harden, w: Mnemozina, Munchen 1974; S. Rosengrant, Diss., Stanford 1976; R. Jacobson, Rossija, Tori-no 1977.3; Wospominanija o J. T., 1983; J. Miło-sławskij, RM 1984.11.10; M. Czudakowa, LG 1984.12.12; W. Milczina, LO 1985.12;
D. i Z. Breschinsky, SEEJ 1985.1.

U
UCHWAŁY PARTYJNE. Uchwały i rezolucje KC KPZR dotyczące zagadnień sowieckiej literatury i krytyki. W celu ujednolicenia polityki we wszystkich dziedzinach sowieckiej kultury, KC KPZR do okresu "" pieriestrojki wydawał specjalne rozporządzenia mające charakter obligatoryjny. Prócz tego bezpośredni nadzór nad rozwojem kultury sprawowali funkcjonariusze partyjni, pełniący w systemie nomenklaturo-wym kluczowe funkcje w instytucjach kulturalnych, oraz rozgałęziona sieć "* cenzury, kontrolującej wszystkie poczynania życia duchowego. Wyrazem systematycznej kontroli i ingerencji w sprawy kultury i sztuki była też stosowana przez KC praktyka nominacji redaktorów naczelnych gazet i czasopism literackich, a także rezolucje zjazdów partii, powitania partyjne, kierowane do poszczególnych "* zjazdów pisarzy oraz artykuły wstępne, drukowane na łamach "Prawdy". System nominacji na kluczowe stanowiska został zmieniony dopiero w 1991. Niektóre u.p. (np. z 1925, 1932 i 1946) miały charakter generalny, inne dotyczyły zagadnień szczegółowych, a wiele niezwykle istotnych dla życia kulturalnego zmian, jak np. represje w 1937 oraz "* rehabilitacja po 1956 i 1986, nie wynikało z określonych rezolucji. Opublikowano pełny tekst tylko niektórych uchwał. W żadnej z nich nie została wymieniona cenzura (Gławlit), chociaż w praktyce większości tych zarządzeń nie podejmowano bez jej udziału.
1.12.1920: O Proletkultach (O Proletkul-tach). Likwidacja "" Proletkultu poprzez
podporządkowanie go Ludowemu Komisariatowi Oświaty w związku z tym, że bronił swej własnej drogi rozwoju proletariackiej kultury i literatury, niezależnej od partii i przez nią ostro potępianej.
18.6.1925: O politikie partii w obłasti chudo-żestwiennoj litieratury (O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej). Określenie pewnego modus vivendi między różnymi "proletariackimi" i niemarksistowskimi ugrupowaniami zgodnie z tezą, wysuniętą przez Bucharina. Partia na pewien czas dopuszczała istnienie rozmaitych nurtów literackich, wychodząc z założenia, że potrzebna jest walka klasowa "na literackim froncie" i negacja "sztuki neutralnej". Z tą tendencją wiązano również nadzieję na stopniowe pozyskanie "" współwędrowców i pisarzy chłopskich oraz wsparcie twórców proletariackich, którzy w ostateczności mieli sprawować funkcję kierowniczą. Rezolucja ta zachowała swą moc mniej więcej do roku 1927, po tym czasie KC pozbawił A. Woronskiego pełnomocnictw koordynujących i kontrolę nad wszystkimi ugrupowaniami literackimi powierzył "* WAPP-owi.
25.721928: Ob obstużywanii knigoj massowo-go czitatiela (W sprawie zaopatrzenia masowego czytelnika w książkę). Literatura piękna została zrównana z polityczną i popularnonaukową. Jej funkcja została sprowadzona przede wszystkim do roli wychowawcy czytelnika w duchu komunistycznym.
25.12.1929: O wystuplenii czasti sibirskich li-tieratorow i litieratumych organizacyj protiw Maksima Gor'kogo (W sprawie wystąpienia

671
UCHWAŁY PARTYJNE
części literatów i organizacji twórczych Syberii przeciwko Maksymowi Gorkiemu). Ta uchwała ostro napiętnowała nowosybirską grupę Proletkultu Nastojaszczeje, która zarzuciła Gorkiemu, że "coraz częściej staje się tubą i osłoną dla całej reakcyjnej części literatury sowieckiej" i jest "obrońcą całej sowieckiej "pilniakowszczyzny"". Uchwała uwydatniła ostrą rozbieżność ówczesnych pozycji politycznych w sprawie literatury. Partia wystąpiła w obronie Gorkiego przed niezwykle agresywnymi atakami, ale przy tym poparła walkę "" RAPP-u o likwidację modernistycznych i eksperymentalnych kierunków i ugrupowań, takich m.in. jak "" szkoła formalna, "* Oberiu i "• Pieriewał. 23.4.1932: O pieriestrojkie litieraturno-chudo-zestwiennych organizacyj (O przebudowie organizacji literacko-artystycznych). Uchwała o rozwiązaniu RAPP-u i wszystkich innych istniejących w tym czasie ugrupowań literackich. Zapowiadała również powołanie jedynego dla wszystkich Związku Pisarzy ZSRR i analogicznych organizacji w innych dziedzinach sztuki. Uchwała tworzyła fundamenty ujednolicenia życia twórczego w ZSRR. Obowiązująca pisarzy zasada lojalności, która miała łączyć "wszystkich twórców, wspierających platformę władzy sowieckiej i uczestniczących w budownictwie socjalistycznym...", pozwalała wykluczyć tych, którzy nie chcieli się nią kierować. W 1934 formuła ta w statucie ZP ZSRR została uzupełniona definicją "" realizmu socjalistycznego.
2.12.1940: O litieratumoj kritikie i bibliografii (O krytyce literackiej i bibliografii). Uchwała stwierdzała: "W szczególnie słabej kondycji znajduje się obecnie krytyka literacka". Była w niej mowa o rozwiązaniu sekcji krytyki w ZP ZSRR i likwidacji czasopisma "Litieraturnyj Kritik" (ostatni numer 1940.11/12). Ponadto uchwała zalecała redakcjom poszczególnych czasopism literackich wyodrębnienie w każdym z nich dziani krytyki i bibliografii.
14.8.1946: O żumatach "Zwiezda" i "Leningrad" (O czasopismach "Zwiezda" i "Leningrad"). Uchwała zawierała wyjątkowo napastliwą krytykę dwóch leningradzkich czasopism, na łamach których, zdaniem partii, opublikowano szkodliwe ideologicznie utwory M. Zoszczenki i A. Achmatowej. Oprócz totalnego potępienia literatury, u-znanej za bezideową i apolityczną, w uchwale znalazła wyraz wrogość moskiewskiego kierownictwa partyjnego do leningradzkich środowisk twórczych. Sformułowanie "służalczość wobec współczesnej zachodniej kultury burżuazyjnej" skazywało na potępienie każdą próbę pozyskania lub aprobaty duchowych wartości kultury obcej. Uchwała ta spowodowała nie tylko wykluczenie z ZP A. Achmatowej i M. Zoszczenki, którzy padli ofiarami represji bez uzasadnionych powodów, lecz także poważne zaostrzenie kursu politycznego w dziedzinie literatury w porównaniu z okresem względnego liberalizmu w czasie wojny. Literatura stała się "materiałem ilustracyjnym do dyrektyw Biura Politycznego" (Steininger). Decydującą rolę w przeszczepianiu nowej polityki kulturalnej odgrywał pierwszy sekretarz leningra-dzkiej organizacji partyjnej i członek Biura Politycznego Andrzej Żdanow. Dopiero pie-riestrojka umożliwiła 20.10.1988 unieważnienie tej uchwały (por. Zwiezda 1988.7).
26.8.1946: O riepiertuarie dramaticzeskich tieatrow i mierach po jego ułuczszeniju (O repertuarze teatrów dramatycznych i środkach jego udoskonalenia). Uchwała potępiła teatry za rzekomo nadmierne wykorzystanie dzieł obcej dramaturgii burżuazyjnej, co jakoby ograniczało wystawienie i propagowanie nowych sztuk autorów sowieckich. Zalecono dramaturgom tworzenie cennych pod względem artystycznym sztuk o ludziach sowieckich, a Komitetowi ds. Teatrów dbanie o to, by "każdy teatr dramatyczny wystawiał w ciągu roku nie mniej niż 2-3 nowe, wysoko kwalifikowane ideowo i literacko spektakle o tematyce współczesnej". Rezolucja ta przyczyniła się do dalszego upadku sowieckiej dramaturgii i sprzyjała rozwojowi "* teorii bezkonfliktowości.

UCHWAŁY PARTYJNE
672
1953-58: Śmierć Stalina 5.3.1953 i XX zjazd KPZR w 1956 oznaczały zwrot w polityce partii względem literatury, określany mianem "" odwilży. Uchwała z 28.5.1958 anulowała postanowienie z 10.2.1948 w sprawie muzyki, które ostro napiętnowało W. Mura-deliego, D. Szostakowicza, S. Prokofjewa i A. Chaczaturiana, zarzucając im fałszowanie historii, kakofonię, dekadentyzm, odejście od tradycji pieśni ludowej i antynarodo-wy formalizm. Zarządzenia w sprawie literatury nie zostały zrewidowane i obowiązywały nadal. Mimo to przywrócono przynależność do ZP A. Achmatowej i M. Zoszczenki, a na ekrany kin wszedł dotąd zakazany film "Bol-szaja żyzń" (Wielkie życie), zrealizowany według scenariusza P. Nilina.
5.4.1958: Ob ustranienii niedostatków w izda-nii i riecenzirowanii inostrannoj chudoże-stwiennoj Utieratury (O usunięciu niedociągnięć, związanych z drukiem i recenzowaniem literatury obcej). Była to w czasie odwilży ostrożna próba dopuszczenia przekładów z literatur obcych i dotyczących ich prac krytyczno- i historycznoliterackich. Uchwała zalecała jednak polityczną czujność przy wyborze poszczególnych utworów i postulowała załączenie ideologicznych korekt w przedmowach.
21.2.1972: O litieraturno-chudożestwiennoj kritikie (O krytyce literackiej). Uchwała ta była efektem konserwatywnej polityki Breż-niewa, który na XXIV zjeździe (marzec 1971) przyczynił się do rehabilitacji Stalina i nalegał, by krytyka literacka aktywniej realizowała linię partii. Na plan pierwszy uchwała wysuwała rolę krytyki w walce ideologicznej, zarzucając jej równocześnie niedostateczne korzystanie z dorobku czołowych specjalistów z zakresu estetyki marksi-stowsko-leninowskiej, teorii i historii sztuki. Uchwała usankcjonowała prześladowania twórców niezależnie i krytycznie myślących, którzy później byli zmuszeni emigrować za granicę w ramach "trzeciej fali".
12.10.1976: O rabotie s tworczeskoj mołodioż-ju (O pracy z młodzieżą twórczą). Uchwała
miała bezpośredni związek z wypowiedzią Breżniewa na XXV zjeździe KPZR i wyrażała zainteresowanie partii wychowaniem politycznym i podnoszeniem kwalifikacji twórczych przez młodych pisarzy i artystów. Zalecała ona ZP ZSRR i odnośnym stowarzyszeniom powoływanie komisji do spraw współpracy z młodzieżą oraz przywracała do życia czasopismo "Litieraturnaja Uczoba". 26.4.1979: O dalniejszem ułuczszenii idieoło-giczeskoj, politiko-wospitatielnoj roboty (O dalszym doskonaleniu pracy ideologicznej i polityczno-wychowawczej). Ta niezwykle rozwlekła uchwała oprócz wielu innych instytucji, prowadzących pracę ideologiczną, adresowana była także do WAAP-u i ZP. Zwracała się ona z apelem do wszystkich o udoskonalenie pracy politycznej. Podkreślała też znaczenie wojennych wspomnień Breżniewa, wyróżnionych nagrodą Leninowską w dziedzinie literatury zaledwie kilka dni przed jej opublikowaniem w prasie.
Lato 1982: O tworczeskich swiaziach litiera-turno-chudożestwiennych żurnałow s prakti-koj kommunisticzeskogo stroitielstwa (O twórczej więzi czasopism literacko-artystycz-nych z praktyką budownictwa komunistycznego). Ta uchwała, która prawdopodobnie została opublikowana z pewnymi skrótami, oprócz typowych zaleceń natury ideologicznej, zawierała krytyczne uwagi na temat utworów, jakoby "poważnie odbiegających od prawdy życia, tj. od obowiązującej partyjnej linii, w ujęciu ojczystej historii, rewolucji socjalistycznej i kolektywizacji". Dotyczyła, jak się zdaje, szczególnie twórców •* prozy wiejskiej, którzy w swych utworach przedstawili obiektywny obraz przymusowej kolektywizacji i rozpad odwiecznych więzi ludzkich w środowisku chłopskim. Potępiła ponadto szowinistyczne tendencje w gronie "rusycystów". Zabrzmiał w niej również stary postulat "bohatera pozytywnego", mającego spełniać rolę wychowawczą.
20.10.1988: Rieszenije Politbiuro CK KPSS (Rezolucja Biura Politycznego KC KPZR). Rezolucja anulująca uchwałę KC

673
USZAKOW Nikołaj Nikołajewicz
z 14.8.1946, która już od dłuższego czasu faktycznie utraciła swą moc w odniesieniu do potępionych w niej pisarzy. Jej unieważnienia bezskutecznie domagano się od chwili odwilży do rozpoczęcia pieriestrojki. Pierie-strojka doprowadziła do ważnych zmian w polityce partii w stosunku do literatury. Uwolniła ją przede wszystkim od krępujących pęt cenzury, pozostawiając partii nadal całościowy nadzór i wytyczanie generalnej linii. Usunięcie hasła "Proletariusze wszystkich krajów łączcie się" ze strony tytułowej tygodnika "Litieraturnaja Gazieta" (1990.2.5) było wyraźnym świadectwem osłabienia kierowniczej roli KPZR. Nowa ustawa prasowa z 1.8.1990 zniosła polityczny nadzór partii nad czasopismami literackimi. Po nieudanym puczu w sierpniu 1991 niektórzy reakcyjni funkcjonariusze odgrywali jeszcze pewną rolę w życiu literackim, ale partia jako całość już w tej dziedzinie swe przywileje utraciła.
Lit.: KPSS o kulturie, proswieszczenii i naukie. Sbornik dokumientow, 1963; Dokumente żur sowj. Lit. Politik, red. K. Eimermacher, 1972; Kulturpolitik derSU, red. O. Anweiler und K.-H. Ruffman, 1973;
KPSS w riezolucyjach i rieszenijach sjezdow, konfie-riencyj i plenumow CK, t. 1-12, wyd. 8: 1970-78, wyd. 9: t. l: 1983 (do 1987 ukazały się t. 1-14 obejmujące lata 1898-1984); A. Bujmister, Tieatr 1989.6; G. Biełaja, Wopr. Lit. 1990.3.
UFLAND Władimir losifowicz, 21.1.1937, poeta. Syn inżyniera. Podjął studia historyczne na uniwersytecie w Leningradzie, lecz ich nie ukończył. Od połowy lat 50. pisał wiersze, z których tylko nieliczne ukazywały się w druku. Należał w Leningradzie do twórców "drugiej kultury", których celem najwyższym było intelektualne uniezależnienie się od opieki i kontroli władzy. Za pośrednictwem czasopisma "* Samizdatu "Sin-taksis" jego wiersze w 1965 trafiły na Zachód. Zarabiał na swoje utrzymanie imając się różnych prac dorywczych. Był palaczem, magazynierem, pisał utwory dla dzieci. Uprawiał również grafikę. W 1964 wystawił
swoje grafiki w Ermitażu. Na Zachodzie utwory poetyckie U. zamieścił w almanachu "Apołłon-77" M. Szemiakin, a A. Glezer opublikował zbiorek Tieksty 1955-1977 1978 (Teksty z lat 1955-1977), złożony z 34 jego wierszy. Dwukrotnie ogłaszał je również na łamach czasopisma "Echo" W. Maramzin. Mieszka U. w Petersburgu. Do 1991 nie należał do ZP. Dzięki ** pieriestrojce od 1989 zaczął ogłaszać swoje utwory również w wydawnictwach krajowych. U., którego jako twórcę wysoko cenił I. Brodski, uważa, że literatura winna stawiać pytania, a nie odpowiadać na nie. Konsekwentnie przestrzega tej zasady w swej poezji. Ukrywa myśli i uczucia pod maską ironii. Właściwą treść jego wierszy można odczytać dopiero po wyjaśnieniu sensu różnorodnych elementów, z których je układa. Poszczególne z nich opiera na kontraście zestawiając sprawy banalne i rzeczywiście ważne, przyrodę i technikę, świat widzialny i niewidzialny, deklaracje polityczne i ich urzeczywistnienie, ideał i realia, piękno i szpetotę. Zdarzeniom nadaje z reguły kształt sceniczny, rzadziej posługuje się formą narracyjno-sprawozdaw-czą. Świat poezji U., ukryty pod trzeźwo-iro-niczną maską, jest fragmentaryczny i rozdwojony. EmR, FV.
Dz.: Wiersze: Grani 1965.58; Apołłon-77; Echo 1978.2; The Blue Lagoon Anthology 1980.1, s. 163-205; Kont. 1988.55; Smiena 1991.14.9; Tieksty 1955-1977, Ann Arbor 1978; Rifmowannaja okolesica. Echo 1980.3 i The Blue Lagoon Anthology 1983.4A, s. 625-46; Intielligiencyja, RM 1989.6.1; Podrobnaja anticypacyja, Paris 1990.
Lit.: L. Łosiew, The Blue Lagoon Anthology 1980.1, s. 141-149; W. Toporów, Smiena 1991.14.9.
USZAKOW Nikołaj Nikołajewicz, 6.6. (25.5.)1899 RostówJarosławski-17.11.1973 Kijów, poeta. Urodził się w rodzinie wojskowego. W 1924 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Kijowie, lecz w wyuczonym zawodzie nigdy nie pracował. Jako poeta debiutował w 1923. Większą część życia spędził

UTKIN losif Pawłowicz
674
w Kijowie, ale pierwszy tomik wierszy pt. Wiesna riespubliki 1927 (Wiosna republiki) wydał w Moskwie. Przez jakiś czas był związany z konstruktywistami, wypracował jednak własne środki wyrazu i zdobył wprawdzie ograniczone, lecz poważne i stałe uznanie. To pozwoliło mu zachować niezależność, a także dystans do toczących się sporów i konfliktów polityczno-literackich. Zasłużył się także jako tłumacz. Pracę przekładową, głównie z języka ukraińskiego, rozwijał ponad czterdzieści lat. W późniejszym okresie swej działalności literackiej oprócz poezji zaczął uprawiać prozę. Napisał liryczną powiastkę o Kijowie pt. Powiesi' bystro-tiekuszczich let 1960 (Opowieść szybko płynących lat), powieść Wdol goriaczego asfaltu 1965 (Wzdłuż gorącego asfaltu) oraz szereg artykułów krytycznoliterackich. W 1973 otrzymał nagrodę państwową im. T. Szew-czenki Ukraińskiej SRR. W liryce U. dostrzegalne są wpływy B. Pasternaka i N. Asiejewa. Łączył w niej zainteresowanie współczesną techniką z fascynacją przyrodą. Obie te dziedziny traktował jako zjawiska wzajemnie uzupełniające się, a nie kontrastowo sprzeczne. U. wiele podróżował po kraju i opisał w swoich utworach najbardziej odległe jego rejony, od Amuru po Karpaty, od koła podbiegunowego po Kercz. Przy czym udało mu się uniknąć natrętnej publicystyki. Jego wiersze wyróżniają się głębią, wnikliwym ujęciem świata wewnętrznego człowieka. Umiał, zdaniem J. Winokurowa, "spokojnie" rozwijać "linię całego swego życia". Nadawał swym utworom kształt lakoniczny i wielowarstwowy. Niezwykle bogata jest technika rymów i asonansów T. W jego wierszach "można znaleźć przykłady do najbardziej szczegółowej ich klasyfikacji" (Urban). KLE, LE, LES, Wy75.
Dz.: Wiesna riespubliki, 1927; Goriaczij cech, 1933; Putieszestwija, 1940; Świeży] wieczer, 1955;
Powiesi' bystrotiekuszczich let, 1960; Wdol górniczego asfaltu, 1965; Teodolit, 1967; "75", 1971;
Moi glaza, 1972; Jakoria ziemli, 1974; Stichotwo-
rienija i poemy, 1980; W puti, 1981; Mastierskaja, 1983. Socz. w 2-ch tt., 1979.
Lit.: W. Tielpugow, 1961; A. Urban, Zwiezda 1962.7, 1963.6, 1974.7 i 1979.10; E. Winokurow, 1969.1.10; M. Nowikowa, Mir na obraz mnożymy j, 1970; N. Szatyłow, LO 1973.5; E. Adelgeim, 1979.
UTKIN losif Pawlowicz, 28.(15.)5.1903 Chin-gan (Północne Chiny) - 13.11.1944 pod Moskwą, poeta. Syn urzędnika kolejowego. Wychował się w Irkucku. W 1920-22 służył w Armii Czerwonej, potem był dziennikarzem. W 1924 został przez partię i Komso-moł skierowany na studia dziennikarskie do Moskwy, które ukończył w 1927. Rozgłos przyniósł U. pierwszy poemat Powiesi' o ryżem Motele, gospodinie inspiektorie, rawwinie Isajje i komisarie Bloch 1925 (Opowieść o rudym Motele, 1962), oparty na jego osobistych doświadczeniach i przedstawiający życie rosyjskich Żydów. Tomik liryków rewolucyjnych U. Pierwaja. kniga stichow 1927 (Pierwsza księga wierszy), będący owocem jego działalności literackiej lat 1923-26, został z uznaniem przyjęty przez krytyków. Życzliwie ustosunkował się do niego m.in. A. Łunaczarski. Później jednak stał się U. obiektem RAPP-owskiej krytyki, zarzucającej mu abstrakcyjny humanizm, odcinanie się od walki klasowej (stanowczo wypowiadał się przeciwko zabijaniu człowieka) oraz szerzenie nastrojów drobnomieszczańskich. W 1930-31 U. pisał wierszowane felietony dla gazety "Prawda". Później wrócił do tematu wojny domowej. W niektórych jego wierszach, zwłaszcza w tym czasie nie publikowanych, zabrzmiały nuty pesymizmu i rozpaczy. W czasie wojny po wyleczeniu się z ran został korespondentem wojennym. Zginął w katastrofie samolotowej. Obok M. Swietłowa U. był najpopularniejszym poetą komsomolskim lat 20. We wczesnych wierszach, jak trafnie zauważył A. Woronski, łączył ukazywanie bohaterstwa z subtelnym odzwierciedleniem uczuć człowieka. To spostrzeżenie można również odnieść do jego utworów powstałych w okresie II wojny

675
UTKIN losif Pawłowicz
światowej. W najlepszych z nich wyrażał swoje współczucie dla człowieka, zwłaszcza kobiety w obliczu trudnych okoliczności losu. Liczne wiersze U., a także poematy Po-wiest' o ryżem Motele... i Miłoje dietstwo 1933 (Miłe dzieciństwo) mają charakter narracyj-no-opisowy. Zyskały one popularność dzięki przedstawionym w nich sytuacjom, ujętym w nieco romantycznym oświetleniu i wywołującym współczucie. HRL, KLE, LE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Powiesi' o ryżem Motele, 1926; Pierwaja kniga
stichow, 1927; Miłoje dietstwo, 1933; Stichi, 1935, 1937, 1939; O rodinie, o drużbie, o lubwi, 1944;
Stichi i poćmy, 1956; Stichotworienija i poćmy, 1966; Linka - żanr eticzeskij, LR 1973.11.5. Izbr., 1975.
Lit.: A. Łunaczarskij, Komsom. Pr. 1927.20.2 (przedruk w tegoż Statji o sowietskoj lit., 1971, s. 257-60, 488); E. Garniewskąja, NM 1937.10;
J. Litwiniuk, w: J. U., Opowieść o rudym Motele, Warszawa 1962; D. Fiks, LR 1963.10.5; A. Saa-kianc, 1969; W. Korżew, 1971; A. Żarów, LG 1978.14.6; B. Jefimow, LR 1983.20.5; L. Lencz, LG 1985.28.8; E. Jewtuszenko, Ogoniok 1988.6.

w
WAAP - WSIESOJUZNOJE AGIEN-TSTWO PO AWTORSKIM PRAWAM
(Wszechzwiązkowa Agencja Praw Autorskich). Powstał w 1973 w związku z podpisaniem przez ZSRR Światowej Konwencji Praw Autorskich (w jej redakcji genewskiej z 1952, a nie uzupełnionej z 1971), co nastąpiło 27.2.1973 (z datą ważności od 27.5. 1973). Skrócona wersja odnośnego dekretu Rady Ministrów ZSRR z 16.8.1973 została zamieszczona w gazecie "Izwiestija" 27.12. 1973. Statut WAAP-u zatwierdzono 20.9. 1973. Do współzałożycieli WAAP-u, którzy wchodzą w skład jego kierownictwa, wybieranego na "konferencjach", zwoływanych nie rzadziej niż raz na pięć lat, oprócz ZP należą związki malarzy artystów, kompozytorów, dziennikarzy, filmowców, architektów, a także Akademia Nauk, niektóre instytucje państwowe, ministerstwo kultury i handlu zagranicznego oraz agencja informacyjna "Nowosti". Indywidualnie autorzy nie mogą być członkami WAAP-u. Jest to instytucja "społeczna" posiadająca moc prawną. WAAP rościł sobie prawo monopolu na powstałe w ZSRR utwory literackie, dzieła sztuki, prace naukowe i publicystykę. Egzekwował to prawo zarówno w kraju, jak i za granicą. WAAP reprezentował interesy autorów krajowych i zagranicznych, publikowanych w ZSRR oraz prawa autorów sowieckich za granicą. W okresie "" pierie-strojki działalność WAAP-u była ostro krytykowana zarówno z powodu pozbawienia twórców praw autorskich, jak też ze względu na wysokość zysków, przywłaszczanych z tytułu przeprowadzanych transakcji (do ponad 80 procent). Obecnie prawa WAAP-u zostały poważnie ograniczone. Do 31.12.1990 autor nie mógł sam rozporządzać swoim dziełem. Był też pozbawiony możliwości przekazywania praw autorskich wydawcom zagranicznym. We wszystkich tych sprawach musiał korzystać z usług WAAP-u. Dopiero od 1988 umowa o wydanie dzieła za granicą winna być uprzednio uzgodniona z autorem i uzyskać jego aprobatę. Wydawnictwa krajowe mogą uzyskać zgodę na publikację utworów twórców zagranicznych wyłącznie za pośrednictwem WAAP-u. W ciągu kilku dziesięcioleci amerykańskie oraz inne instytucje państwowe i prywatne protestowały przeciwko wykorzystaniu przez ZSRR ich dorobku kulturalnego i naukowego bez żadnych ograniczeń i zgody. WAAP powołano dopiero wówczas, gdy na Zachodzie wzrosła liczba publikacji dzieł zabronionych przez "* cenzurę, a liczba sowieckich prac naukowych w przekładach obcych stała się tak duża, że dalsze lekceważenie Światowej Konwencji Praw Autorskich zaczęło być dla ZSRR nieopłacalne. Utworzenie WAAP-u nie powstrzymało przenikania utworów krążących w "" Samizdacie do "* Tamizdatu. Będąc pośrednikiem między autorem i wydawcą WAAP równocześnie występował w charakterze czynnika kontrolującego. Powołanie do życia WAAP-u poprzedziła modyfikacja sowieckiego prawa autorskiego. Przeciwko utworzeniu WAAP-u w liście otwartym z 2.10.1973 protestował W. Wojnowicz. Pisarz podkreślał, że instytucja ta ograniczy możliwość

677
WACHTIN Boris Borisowicz
publikacji za granicą i określił ją ironicznie jako WAPAP - Wsiesojuznoje agientstwo po pńswojennym siebie autorskim prawam (Wszechzwiązkowa Agencja Przywłaszczonych Sobie Praw Autorskich). Od 1974 WAAP należy do Międzynarodowego Związku Pisarzy i Kompozytorów (CISAK). Ponadto jest jednym z trzech założycieli i organizatorów Moskiewskich Targów Książki, odbywających się co dwa lata począwszy od września 1977. Od 1975 WAAP posiada stałe przedstawicielstwa za granicą, za pośrednictwem których propaguje wśród wydawców zachodnich odpowiednio dobraną literaturę. WAAP posiadał swoje filie we wszystkich republikach związkowych i reprezentował je na Międzynarodowych Targach Książki. Dążył przede wszystkim do zawarcia umów, zwłaszcza na targach książki w Moskwie. Przewodniczącym WAAP-u w 1973-81 był B. Pankin, który po puczu w 1991 przez krótki czas pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. Po nim stanowisko przewodniczącego WAAP-u objął Konstan-tin Dołgow, dotychczasowy kierownik sekcji literatury przy Wydziale Kultury KC KPZR. W kwietniu 1986 funkcję tę powierzono N. Czetwierikowowi, również byłemu pracownikowi aparatu KC KPZR. Upadek komunistycznego systemu oznaczał również koniec WAAP-u. W 1992 został przekształcony w RAIS (Rossijskoje agientstwo intiellektu-alnoj sobstwiennosti, Rosyjska Agencja Dorobku Intelektualnego).
Lit.: M. M. Bogusławski], Woprosy awtorskogo prawa w mieżdunarodnych otnoszenijach, 1973 i Sowietskoje Gosudarstwo i Prawo 1975.6; A. Dietz, Jahrbuch fur Ostrecht 1973; B. Pankin, LG 1973.26.9; anonim. Der Spiegel 1973.10; WAAP, Information Bulletin ofthe Copyright Agency ofthe USSR, 1974; Normatiwnyje akty po awtorskomu prawu, 1979; D. A. Loeber, WAAP, Univ. of Illi-nois Law Forum 1979.2 i Urheberrecht der Sowje-tunion (tu również statut), w: Quellen des Urhe-berrechts, FfM 1981 (luźne kartki); Kontakty i kontrakty WAAP, LG 1979.12.9; A. Wwiedien-skij, Kontaktom kriepnuf, LR 1980.26.9; F. Majo-ros, Die Rechte ausiand. Urheber in der UdSSR seit
dem Beitritt żur Genfer Komention, Ber. des Bun-desinstituts fur ostwissenschaftl. und internatio-nale Studien Koln 1981.2; Zasiedanije sowieta uczrieditielej WAAP, LR 1982.24.9; A. Andria-now, Wywiad, LG 1988.24.2; W. Dozorcew, Izw., 1989.14.4; A. Suchanow, A. Foków, LG 1990.13.6; N. Czetwierikow, tamże 1991.30.1.
WACHTIN Boris Borisowicz, 3.11.1930 Ro-stów nad Donem - 12.11.1981 Leningrad, prozaik. Syn pisarki Wiery Panowej. Ojciec W., dziennikarz, zginął w łagrze. W. wychowywał się na Ukrainie, potem studiował sinologię na uniwersytecie w Leningradzie (1949-54). Od 1952 był współpracownikiem leningradzkiej filii Instytutu Narodów Azji przy AŃ ZSRR. W 1975 nie został dopuszczony do obrony pracy doktorskiej. Od początku lat 50. pisał opowiadania i opowieści, lecz za życia zdołał opublikować zaledwie trzy utwory (1965 i 1970).Większa ich część krążyła w obiegu "* Samizdatu. W. niejednokrotnie występował w obronie wolności twórczej, m.in. w czasie procesów, wytoczonych I. Brodskiemu (1964), A. Siniawskiemu i J. Danielowi (1966), J. Ogurcowowi (1968) i W. Maramzinowi (1975) oraz jako założyciel grupy literackiej Gorożanie (1964). Szczególnie dużą popularnością cieszyła się w Samizdacie jego opowieść Odna absolutna sczastliwaja dieriewnia (Pewna całkiem szczęśliwa wieś) napisana w 1965. Począwszy od 1978 utwór ten i inne opowieści W. opublikował w Paryżu jego przyjaciel W. Maram-zin. Opowieść Dublonka (Kożuch) W. złożył do druku w almanachu "" Mietropol. Za życia pisarza nie mogła się ukazać nawet jego reportażowa pozycja Gibiel Dżonstauna 1982 (Zagłada Jonestowna), w której opisał grupowe samobójstwo członków pewnej amerykańskiej sekty religijnej w 1978. Opublikowana w USA książka W. Dwie powiesił 1982 (Dwie opowieści) zawiera najlepsze (z dotychczas znanych) jego utwory. "* Pierie-strojka od 1989 umożliwiła druk dzieł pisarza w ZSRR. Objętościowo nieduża spuścizna literacka W. prezentuje go jako prozai-

WAGINOW Konstantin Konstantinowicz
678
ka niezwykle utalentowanego, w którego utworach można dostrzec różne tendencje i pokłady językowo-stylistyczne. W opowieści Odna absolutna sczastliwaja dieriewnia ukazał 26 epizodów z życia rosyjskiej kobiety wiejskiej, której mąż poległ na wojnie. Trafnie oddał myśli i sposób rozumowania, typowy dla prostego człowieka z ludu. Przy tym naturalistycznie ukształtowane, komiczne dialogi przeplata surrealistycznymi monologami przedmiotów (np. studni). Dystans ironiczny do przedmiotu przekazu nie pomniejsza tragizmu zdarzeń. W opowieści Dublon-ka sparodiował pewne wątki utworu N. Go-gola "Szyniel" (Płaszcz) i ukazał mechanizmy działania górnych warstw sowieckiego "czarnego rynku". Ponadto naświetlił ówczesne życie literackie i funkcjonowanie cenzury. Literatura rosyjska okresu, w którym tworzył, zna niewielu autorów (wśród nich można wymienić m.in. A. Bitowa i S. Sokołowa), podobnie zafascynowanych słowem i techniką wyrazu jak W. EmR, FV.
Dz.: Jejo licznoje dieto (wyd. skrócone). Noznicy w morie, Mołodoj Leningrad 1965; Portriet nie-znakomca, Awrora 1970.12; Wańka Kain, Wr. i My 1977.14; Odna absolutna sczastliwaja dieriewnia, Echo 1978.2, Niewa 1989.9; Sierżant ifrau. Echo 1978.3; U piwnogo lar'ka, tamże 1978.4; Lotczik Tiutczew- ispytatiel, tamże 1979.4;
Jejo licznoje dieto (wyd. pełne). Paporotnik i łan-dysz. Tak słożyłaś żyzń moja, TW 1979.5; Dublon-ka, Mietropol, Ann Arbor 1979; Abakosow -udiwlonnyje glaza (fragm.), RM 1981.3.12; Gibiel Dzonstauna, NM 1982.2, wyd. oddz. 1986; Dwie powiesti (Odna..., Dublonka), Ann Arbor 1982. Lit.: W. Kasack, OEu. 1980.11; I. Jefimow, NRS 1981.20.11 i Echo 1984.13; W. Maramzin, RM 1981.26.11; J. Wińkowieckij, Kont. 1983.35; A. Turków, Izw. 1986.10.9; A. Rubaszkin, 1991.10.4.
WAGINOW (właśc. Wagingejm) Konstantin Konstantinowicz, 16.(4.)4.1899 Petersburg-26.4.1934 Leningrad, poeta i prozaik. Istotną przeszkodą, uniemożliwiającą W. ukończenie studiów prawniczych, było powołanie do Armii Czerwonej, w której służył w latach 1918-22. Mieszkał w Piotrogrodzie, gdzie przez pewien czas należał do ugrupowania akmeistów •* Cech Poetów. Tomik wierszy Putieszestwije w chaos (Podróż w świat chaosu) opublikował w 1921, a w 1926 wydał następny zbiorek (bez tytułu). Wraz z N. Tichonowem wchodził w skład grupy Osrowitianie. W połowie 1927 przyłączył się do ugrupowania "* Oberiu. W zbliżonej do oberiutów tonacji napisał powieści Kozlinaja pieśń 1928 (Koźla pieśń), Trudy i dni Swistonowa 1929 (Praca i życie Swisto-nowa) oraz Bamboczada 1931, które podobnie jak pozostałe jego utwory spotkały się z niezrozumieniem i niechęcią w oficjalnej krytyce. Tytuł ostatniego zbiorku wierszy Opyty sojedinienija słów posriedstwom ritma 1931 (Próby łączenia słów za pomocą rytmu) świadczy o tym, że W. do końca, o ile to było możliwe, trwał na pozycjach sztuki eksperymentalnej, dbającej o formę przekazu. Ostatni zbiór poetycki W. pt. Zwukopodobije (Podobieństwo dźwiękowe), napisany tuż przed śmiercią, pozostał nie opublikowany. Do 1989 jego utwory w ZSRR nie były wznawiane, a nazwisko pisarza pomijano we wszystkich sowieckich podręcznikach poświęconych dziejom literatury rosyjskiej. Zwrócono na niego uwagę dopiero po 1961, kiedy na nowo zaczęto stopniowo odkrywać oberiutów. Pierwsze wydanie poezji zebranych W., przygotowane przez L. Czertkowa w Kolonii, ukazało się w Monachium w 1982. Wczesna liryka W., z uznaniem powitana m.in. przez G. Adamowicza, W. Briusowa, W. Chodasiewicza, N. Gumilowa, współbrzmiała z poezją M. Wołoszyna i O. Mandelsztama. Nawiązywała do antycznych obrazów i motywów oraz wyróżniała się wyjątkowo niezwykłymi epitetami i panteisty-cznym nastrojem przewodnim. W manifeście Oberiu (1928) świat W. określono jako fantasmagoryczny, pokryty jakby mgłą i drganiem. Równocześnie dodawano, że "przez owo zamglenie czuje się bliskość i ciepło przedmiotu". W swoich powieściach satyrycznych zbliżał się W. do prozy rytmicz-

679
nej. Przedstawiał w nich groteskowe postacie dziwaków i pechowców, ludzi minionego stulecia w warunkach sowieckiej rzeczywistości. Przykładem tego może być napisana w 1923-33, lecz opublikowana dopiero w 1983 w USA powieść Garpagoniada (Har-pagoniada), w której narysował groteskowy obraz Leningradu pierwszych lat władzy sowieckiej.
HRL, Ka85, KLE, LES, Wy82. Dz.: Putieszestwije w chaos, 1921 (zawiera też:
cykl wierszy "Ostrowa 1919", przedruk Ann Ar-bor 1972); Stichi, 1926 (przedruk Ann Arbor 1978); Kozlinaja pieśń, 1928 ( przedruk Ann Arbor 1978); Trudy i dni Swistonowa, 1929 (fragm.) Ruś. Riecz 1989.1; Bamboczada, 1931; Opytysoje-dinienijasfowposriedstwomritma, 1931 (przedruk Moskwa 1991); Sobr. stichotworienij, Miinchen 1982; Garpagoniada, Ann Arbor 1983; Kozlinaja..., Trudy..., Bamboczada, Moskwa 1989; Wiersze: Tragiczna zabawa Oberiu, czyli inna Rosja poetycka, Kraków 1991.
Lit.: R. Messer, Zwiezda 1930.4; I. Oksionow, NM 1933.7/8; T. Nikolskaja i L. Czertkow, Dień Poezii, Leningrad 1967; L. Czertkow i W. Ka-sack, w: K. W., Sobr. stichotworienij, 1982; D. Wołków, NRS 1984.22.4; W. Zawaliszyn, NŻ 1984.157; A. Anemone, Berkeley 1985; A. Ane-mone, I. Martynow, N. Czukowskij, K. Waginow, WSIĄ 1989.24; N. Mazur, LO 1990.9; G. Morie-wa, RM 1991.28.6; W. Goriunow, tamże 1991.20.12; G. v.Heyl, Miinchen 1993. "* Oberiu.
WAJNEROWIE, Arkadij Aleksandrowicz i Gieorgy Aleksandrowicz, bracia, współtwórcy powieści kryminalnych. A. W., 13.1. 1931 Moskwa, G. W., 10.2.1938 tamże. Obaj ukończyli studia prawnicze. A. W. pracował w organach ścigania, G. W. był dziennikarzem. Pierwszą opowieść Czasy dla mistera Kel-li 1967 (Zegarek dla pana Kelly) oparli na zdarzeniu znanym z autopsji. Szeroki rozgłos przyniosła im opowieść kryminalna Oszczup-ju w poldień 1968 (W południe po omacku), opublikowana w tygodniku "Ogoniok" (nakład 2 min egzemplarzy). Do 1991 napisali prawie tuzin kolejnych powieści detektywistycznych, stając się najbardziej poczytnymi
WAJNEROWIE Arkadij A. i Gieorgij A.
autorami tego gatunku prozy w ZSRR. Łączny nakład ich utworów w 1988 przekroczył milion egzemplarzy. Liczne powieści W. były ekranizowane i przekładane na języki obce. Za najlepszą uważana jest Era milosierdija 1976 (Epoka miłosierdzia), na której podstawie został oparty 5-odcinkowy film telewizyjny z W. Wysockim w głównej roli (1979). Mieszkają w Moskwie. Bracia W. stosują następującą metodę pracy: wspólnie szkicują schemat fabuły i charakterów, następnie dzielą między siebie poszczególne rozdziały. Umiejętnie i trafnie oddają stany psychiczne postaci, lecz ukazując życie i działalność milicji sowieckiej wyraźnie łagodzą konflikty i sprzeczności. Liczne ich powieści łączy postać tego samego detektywa - narratora. Utwory te odznaczają się ciekawą, wielowarstwową budową, wykorzystaniem techniki punktów widzenia. Akcja w nich ma przebieg dynamiczny. Umiejętnie stosują zabiegi, mające na celu stopniowanie napięcia u odbiorcy, takie jak nieoczekiwany zwrot zdarzeń, zwolnienie ich tempa poprzez wprowadzenie kontrakcji oraz nieoczekiwane finały. Powieść W. Wizit k Minotawru 1972 (Wizyta u Minotaura), w której przedstawiają kryminalną historię pewnych skrzypiec, nawiązuje do faktów z życia Antonia Stradivariego. W innej pt. Lekarstwo dla Niesmiejany 1978 (inny tytuł Lekarstwo pro-tiw stracha. Lekarstwo na strach) naszkicowali dzieje niemieckiego lekarza i przyrodnika Paracelsusa w XVII w. W powieści Era milosierdija ukazali humanitaryzm, obiektywizm i ofiarność organów ścigania w walce ze światem przestępczym w 1945. Powieść Karskij riejd 1983 (Rajd po Morzu Karskim) oparli na wydarzeniach ekspedycji polarnej z 1920 roku. W powieści Żenifba Stratono-wa 1984 (Ożenek Stratonowa) ukazali działanie milicjantki, demaskującej aferzystę. Ka85, LES.
Dz.: Oszczupju w poldień, Ogoniok 1968.7-13 i wyd. oddz. 1969; Czasy dla mistera Kelli, 1970;
Wizit k Minotawru, 1972; Ja, sledowatiel, 1972;
Dwoje sriedi ludiej, 1973; Gonki po wiertikali,

WAMPIŁOW Aleksandr Walentinowicz 680
1974,1978 (Beczka śmierci. Warszawa 1980); Era miłosierdija, 1976; Nie potierlat' czetowieka, 1978;
Lekarstwo dla Niesmiejany, 1978; Gorod priniał!, 1980; Karskij riejd, 1983; Objezźajtie na dorogach sbitych kaszek i sobak, DN 1986.7; Potierpiewszyje prietienzii nie imiejut, Kinoscenarii 1986.1; Ja, sle-dowatiel (zawiera też Lekarstwo protiw stracha, Karskij riejd), 1987; Telegramma s togo święta (zawiera też Żenit'ba Stratonowa), 1988; Dwoje sriedi ludiej, 1990; Pietla i kamień w zielonej trawie, 1990. • Sobr. socz. w 7-mi tt., 1993.
Lit.: N. Naumowa, Niewa 1971.7; J. Łopusow, Oktiabr' 1975.8; O. Dmitrijew, LO 1977.2; A. Smulewicz, LG 1979.17.1; I. Miedwiediewa, Zna-mia 1981.1; K. Mehnert, Uber die Russen, Stutt-gart 1983; B. Góbler, Munchen 1987; B. Toporów, LO 1987.2; N. Franz, Meinz 1988.
WAMPIŁOW Aleksandr Walentinowicz,
19.8.1937 Kutulik (obw. irkucki) - 17.8.1972 (utonął w jeziorze Bajkał), dramaturg. Syn zniszczonego Buriata, dyrektora szkoły. Matka, córka rosyjskiego duchownego, była nauczycielką. W. wychował się na Syberii, w 1960 ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Irkucku, gdzie później pracował jako dziennikarz i mieszkał do swojej przedwczesnej śmierci. W 1959 i 1960 opublikował w almanachach dwie jednoaktowe sztuki, a w 1961 pod pseudonimem A. Sanin ogłosił zbiorek opowiadań humorystycznych, które już od 1958 zamieszczał na łamach miesięcznika "Angara". Trzecia jego jednoaktówka Dom oknami w pole 1964 (Dom z oknami na pole) ukazała się w miesięczniku "Tieatr". W tym czasie W. uczęszczał na wyższe kursy literackie przy IŁ w Moskwie. Zwrócił uwagę W. Różowa i A. Arbuzowa, którzy zapoznali się z rękopisem jego pierwszego wieloaktowego dramatu Proszczanije w ijunie (Pożegnanie w czerwcu), napisanego w 1965. Opublikowana w następnym roku w miesięczniku "Tieatr", sztuka ta przyniosła W. rozgłos w ZSRR. Do 1970 miała po ponad sto przedstawień rocznie (na sceny teatrów Moskwy i Leningradu weszła stosunkowo późno). Oprócz trzech wczesnych jednoaktówek W. napisał pięć
dramatów, wśród których największym powodzeniem cieszy się Utinaja ochota 1970 (Polowanie na kaczki). Jego sztuka Prowin-cyalnyje aniekdoty 1971 (Anegdoty prowincjonalne) była największym wydarzeniem seminarium młodych dramaturgów RFSRR w Dubułtach nad Bałtykiem. Premiery dwóch ostatnich utworów dramatycznych W. odbyły się już po jego śmierci. • W. posiadał niezwykły talent dramatopisarski, który znakomicie objawił się w jego sztukach, łączących w jedną całość elementy komedii i dramatu, obnażających kwestie moralne, zwłaszcza uczciwość i dobroć ludzi. "Znalazł się w pierwszych szeregach generacji rosyjskich dramaturgów, która dała o sobie znać po śmierci Stalina" (H. Segel). Jego szczególne upodobanie do paradoksów ujawniło się już w jednoaktówce Dom oknami w pole, w której dwoje bohaterów dopiero w chwili rozstania po trzyletniej znajomości zaczyna pojmować, że są sobie bliscy. W sztuce Proszczanije w ijunie W. podnosi kwestie moralne związane z przekupstwem w środowisku uniwersyteckim. W innym dramacie wielo-aktowym - Starszyj syn 1968 (Starszy syn), znanym również pod wcześniejszymi tytułami: Nrawouczenije s gitaroj (Morał z gitarą), Swidanije w priedmiestje (Spotkanie na przedmieściu) oraz Priedmiestje (Przedmieście), poprzez prostą sytuację o wydźwięku tragikomicznym ujawnia skomplikowane układy międzyludzkie i postawy moralne. Główny bohater sztuki W. Utinaja ochota to człowiek słaby i nieszczery, przystosowujący się do okoliczności, który pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych tylko na chwilę zastanowi się poważnie nad swoim losem, a następnie znów przybierze postawę cyniczną i obojętną. Miłość - motyw przewodni sztuki Prosztym letom w Czulimskie (Zeszłego lata w Czulimsku) powoduje konflikty i komplikuje życie bohaterów, którzy przeżywając swoje dramaty i klęski, okazują się bezsilni i niezdolni do kompromisów. Dramat Prowincyalnyje aniekdoty (inny tytuł Dwa aniekdota. Dwie anegdoty) to utwór złożony

681 WANSZENKIN Konstantin Jakowlewicz
z dwóch satyrycznych jednoaktówek, których akcja toczy się w hotelu prowincjonalnego miasteczka. Jedna z nich pt. Istorija s mietranpażem 1971 (Historia z metrampa-źem) jest współczesną odmianą komedii pomyłek, przypominającą "Riewizora" (Rewizora) N. Gogola. Druga - Dwadcat' minut s angiełom 1970 (Dwadzieścia minut z aniołem) - to groteska, w której ukazał niezdolność ludzi do przyjęcia bezinteresownej pomocy, a także ich niewiarę w jej istnienie. Najbardziej typowe cechy sztuk W. to bogactwo treści, wieloplanowość, stopniowe odsłanianie charakterów postaci, ukazanych trafnie i przekonywająco. Uwagę koncentrował na ludziach przeciętnych, w sposób mistrzowski ukazując ich bezsilność i rozterki duchowe w komicznie na ogół zarysowanych sytuacjach powszedniego życia.
BRP76, BRP91, Ka85, Ka94, KaKl, KLE, KLFG, LES, RD, Re, Wy82.
Dz.: Sczastje Kati Kozłowej, w: Odnoaktnyje pjesy, 1959; Tichaja zawód', Wołżskij Almanach 1960.13; Stieczenije obstojatielstw, 1961; Dom oknami w pole, Tieatr 1964.11; Proszczanije w ijunie, tamże 1966.8 i wyd. oddz. 1972; Priedmiestje (później Starszyj syn), Angara 1968.2; Starszy] syn, 1970; Dwadcat' minut s angiełom, Angara 1970.4 i Smiena 1973.12; Utinaja ochota, Angara 1970.6;
Istorija s mietranpażem, 1971; Prosztym /etom w Czulimskie, Sibir' 1973.3 i wyd. oddz. 1974; Bie-łyje goroda, 1979; Dwadzieścia minut z aniołem i inne utwory, Kraków 1980; Dom oknami w pole (dramat, eseje, opowiad.), 1982; Woronja roszczą. Uspiech, Sowr. Dram. 1986.1; Pieriepiska, NM 1987.9. Izbr., 1975, wyd. 2: 1984 (zawiera: Pro-szczanije..., Starszyj..., Utinaja..., Prowincyalnyje..., Prosztym...).
Lit.: B. Priwałow, Moskwa 1962.9; A. Bułgak, Tieatr 1972.5; W. Różow, tamże 1972.10; A. Die-midow, tamże 1973.1,1974.3; T.Czebotariowska-ja, LG 1974.22.5; W. Sołowjow, Awrora 1975.1;
J. Smiełkow, LO 1975.3; W. Kasack, OEu. 1975.6; W. Sacharow, Nasz Sowr. 1976.3; J. Soło-mieina, Tieatr 1977.12; A. Wasilewskij, NM 1980.7; W. Łakszyn, Oktiabr' 1981.3; E. Guszan-skaja, Zwiezda 1981.12; W. Schwarz, w: Lit. und Sprachentwicklung in Osteuropa im 20 Jh., Berlin 1982; W. Klimienko, Nasz Sowr. 1983.6; D. Sier-
giejew, Niewa 1984.7; I. Breitenegger, Diss., Klagenfurt 1986; A. Germ-Wilkiewicz, Mainz 1986;
G. Nikitin, Moskwa 1989.4; Bibliograficzeskij uka-zatiel, red. E. Jelizanowa, 1989; B. Suszkow, 1989.
WANSZENKIN Konstantin Jakowlewicz,
17.12.1925 Moskwa, poeta. Syn inżyniera. W czasie II wojny światowej służył w oddziałach spadochronowo-desantowych. W 1947-48 studiował geologię, potem przeniósł się do IŁ, który ukończył w 1953. Zaczął pisać wiersze w 1946. Pierwszy ich zbiorek pt. Pieśnią o czasowych 1951 (Piosenka o wartownikach) spotkał się z krytyką, z dużym uznaniem natomiast przyjęto w pierwszym okresie "* odwilży jego poemat Sierdce ma-tieri 1954 (Serce matki), w którym bez patosu oddał stan duchowy matki, nie godzącej się z myślą, że jej syn poległ na wojnie. Od tego czasu systematycznie, prawie co roku ogłaszał tomiki poezji. W 1954 został członkiem zarządu ZP ZSRR, ponownie należał do niego dopiero w 1976. Po kilku utworach prozatorskich, w których nawiązał do własnych doświadczeń frontowych, na początku lat 70. napisał cykl esejów o znanych mu pisarzach (m.in. o A. Twardowskim), kompozytorach i aktorach, które wraz z krytycznymi uwagami na temat literatury w ogóle zebrał w książce Nabroski k romanu 1973 (Szkice powieści). Jej ciągiem dalszym był zbiór Lica igołosa 1975 (Osoby i głosy). Ponadto W. ma w swoim dorobku pisarskim kilka opowiadań i opowieści. Mieszka w Moskwie. Twardowski w 1957 uznał W. za najzdolniejszego spośród poetów współczesnych, ale przestrzegł go przed niebezpieczeństwem powielania utartych form (Wopr. Lit. 1972.6). Liryka W. ma charakter apolityczny i dotyczy głównie powszednich ludzkich przeżyć. Stosunkowo rzadko poeta nadaje jej kształt narracyjno-opisowy. Zdaniem J. Winokurowa w wierszach W. dominuje "plastyka i malarskość". Przedstawia konkretne, często smutne, lecz istotne zjawiska i sytuacje z życia człowieka. Szczegół przybiera u W. wymiar szerszy, uogólniony, a przy-

WAPP
682
roda, będąca organiczną częścią składową jego liryki refleksyjnej, staje się źródłem natchnienia i porównań. Przez całą poezję W. przewija się motyw wiary w siłę talentu prawdziwego mistrza słowa, którego dzieło przetrwa niezależnie od pochwał czy ataków współczesnych mu krytyków (Nisprowierga-jut niezasłuzenno... 1961. Odrzuca się nieza-słuźenie). Pod względem formalnym wiersze W. są bezpretensjonalne i proste, podobnie jak ich treść, ograniczona kręgiem spraw niewyszukanych i prostych. KLE, LES, RSPPo4.
Dz.: Pieśnią o czasowych, 1951; Sierdce matieri, NM 1954.12; Okna, 1962; Żołnierska młodość, Warszawa 1966; Sotowjinyj kondor, 1967; Izbr., 1969; Prikosnowienije, 1972; Charaktier, 1973;
Nabroski k romanu, 1973; Lica i gotosa, Wopr. Lit. 1975.1 i wyd. oddz. 1978; Powiesti i rasskazy, 1976; Dorożnyj znak, 1977; Diesiatiietije, 1980;
Żyzń czełowieka, 1983; Poiski siebia: wospomina-nija, zamietki, zapisi, 1985. Izbr. proizw. w 2-ch tt" 1975; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1983-84.
Lit.: Ł. Łazariew, LG 1956.31.3; E. Winokurow, tamże 1959.10.12; L. Lewickij, NM 1965.9; A. Urban, LG 1973.28.11 i NM 1981.5; S. Zalin, LG 1975.15.10; I. Rostowcewa, Oktiabr' 1976.2; A. Michajłow, 1979; P. Uijaszow, LG 1981.4.2; I. Fo-niakow, Zwiezda 1985.2; P. Sirkes, NM 1985.8; E. Sidorow, LR 1988.12.2.
WAPP - WSIEROSSUSKAJA ASSOCYA-CYJA PROLETARSKICH PISATIELEJ
(Wszechrosyjska Asocjacja Pisarzy Proletariackich) został założony z inicjatywy "" Kuźnicy w 1920. Zatwierdzony w 1921 przez Ludowy Komisariat Oświaty miał być czołową organizacją literacką, koordynującą działalność wszystkich twórców proletariackich. Na czele WAPP-u stanął W. Kiriłłow, który przeszedł do "* Kuźnicy z ""Proletkultu. Od kwietnia 1924 WAPP z pomocą >" MAPP-u został podporządkowany partyjnym dogmatykom z ugrupowania "Oktiabr"' i do 1928 włącznie był najważniejszą w ZSRR organizacją literacką, sprawującą kontrolę nad wszystkimi innymi ugrupowaniami twórczymi. W lutym 1926 wewnątrz kierownictwa
WAPP-u zarysowały się poważne rozdźwię-ki. I. Wardin, S. Rodów i G. Lelewicz zostali pozbawieni funkcji kierowniczych, a na czele WAPP-u stanęli L. Awerbach, J. Libiedin-ski, W. Kirszon, W. Jermiłow i M. Łuzgin. Później wraz z kilkoma krytykami przyłączył się do nich A. Fadiejew. Od 1926 WAPP wydawał czasopismo "Na litieratumom postu", które nawiązywało do linii polityczno-lite-rackiej "Na postu", organu nieustępliwie dogmatycznego ugrupowania "• "Oktiabr"'. WAPP prowadził walkę z grupą •* Piriewał, zwolennikami ** szkoły formalnej i "* konstru-ktywizmu oraz innymi nieproletariackimi pisarzami, których określano mianem "" współwę-drowców. W 1928, po utworzeniu Wszech-związkowego Zrzeszenia Asocjacji Pisarzy Proletariackich (Wsiesojuznoje objedinieni-je assocyacyj proletarskich pisatielej, WO-APP), WAPP zmienił nazwę na >• RAPP (Ros-.sijskaja assocyacyja proletarskich pisatielej, Rosyjska Asocjacja Pisarzy Proletariackich). HRL, LE, LES (Assocyacyi...). Lit.: "" RAPP.
WARSZAWSKI Władimir Siergiejewicz, 24.
(ll.)10.1906 Moskwa - 22.2.1978 Genewa, prozaik. Lata dziecięce spędził w Moskwie. W 1920 razem z rodzicami wyemigrował przez Kijów, Krym i Konstantynopol do Pragi, gdzie ukończył szkołę i studia prawnicze. Jego ojciec, znany dziennikarz, został w 1945 aresztowany przez sowieckie służby specjalne i zginął w więzieniu. Sam W. przeniósł się w 1928 do Paryża i doktoryzował na Sorbonie. Pierwszy sukces jako prozaik odniósł dzięki opowiadaniu Szum szagow Fran-sua Wilona 1929 (Odgłos kroków Francois Villona). Religijne przekonania przywiodły go do kręgu twórców skupionych wokół czasopisma "Nowyj Grad", założonego w 1931 i wydawanego przez I. Fondaminskiego, F. Stiepuna i G. Fiedotowa. Zainteresowanie filozofią, zwłaszcza Bergsonem, zapewniło mu dobre przyjęcie również w innych paryskich kręgach literackich (m.in. w środowisku zbliżonym do D. Mierieżkowskiego i Z.

683
WASILEWSKA Wanda Lwowna
Gippius). Niekiedy na łamach różnych periodyków, m.in. w czasopiśmie "Mosty", W. ogłaszał recenzje, szkice literackie i prozę autobiograficzną. Na początku II wojny światowej zgłosił się dobrowolnie do armii francuskiej i odznaczył się dużą ofiarnością w walce. Trafił do niewoli i jako jeniec wojenny przebywał do 1945 na Pomorzu. Przeżycia z tego okresu zawarł w utworach Pier-wyj bój 1946 (Pierwszy bój) i Siem' let 1950 (Siedem lat). Największy rozgłos przyniosła mu książka Niezamieczennoje pokolenije 1956 (Nie zauważone pokolenie), w której przedstawił losy drugiej generacji rosyjskich emigrantów. Należał do niej m.in. B. Popła-wski, z którym W. łączyła serdeczna przyjaźń. Na krótko przed wojną rozpoczął współpracę z filmem francuskim, po wojnie utrzymywał się z różnych prac dorywczych (przez jakiś czas był nocnym stróżem). W 1950-68 mieszkał w USA, potem wrócił do Europy. W książce Ożydanije 1972 (Oczekiwanie) umieścił różne utwory autobiograficzne, m.in. przerobioną wersję opowieści Siem' let. Niektóre rozdziały studium historyczno-religijnego W. pt. Rodosłownaja bolszewizma 1982 (Rodowód bolszewizmu) zostały wydrukowane jeszcze za jego życia w czasopiśmie "Nowyj Żumał". Proza W. to poddana obróbce artystycznej autobiografia. Zastępuje w niej autentyczne imiona i nazwiska zmyślonymi, pomija szczegóły i koncentruje się przede wszystkim na zdarzeniach najważniejszych, próbując zrozumieć ich duchowy sens i wymiar. W opowiadaniu Pierwyj bój W. opowiada o przezwyciężeniu przez człowieka strachu przed śmiercią na froncie. Przy tym gotowość ofiarowania życia łączy z przekonaniem o egzystencji pośmiertnej. Książka W. Niezamieczennoje pokolenije naświetla życie rosyjskiej emigracji w Paryżu (grupa montparnasi-stów, YMCA, walka we francuskim Ruchu Oporu). Próbuje w niej również określić miejsce przedstawicieli swego pokolenia o orientacji chrzęści) ańsko-demokratycznej w życiu duchowym rosyjskiej emigracji.
W zbiorze Ożydanije, który początkowo chciał zatytułować "Rassiejannost"' (Roztargnienie), W. przedstawia własne wrażenia z lat dzieciństwa i okresu wojny. Szuka też własnego "ja" sięgając do podświadomości, o czym świadczą m.in. częste zapisy snów. Te cechy prozy psychologicznej W. mają niewątpliwie związek z jego zafascynowaniem M. Proustem. Maniera twórcza W. jako prozaika odznacza się prostotą i bezpretensjo-nalnością. Jego studium Rodosłownaja bolszewizma zawiera krytyczną analizę teorii, dopatrujących się źródeł sowieckiego totalitaryzmu w historii Rosji i w charakterze narodu rosyjskiego, a także przedstawia dzieje kościoła w przeszłości. Swoją twórczością W. chciał wpływać na życie społeczne i kształtować je w duchu chrześcijańskiej miłości bliźniego. EmR, Fo.
Dz.: Szum szagow Fransua Wilona, Wola Rossii 1929.7; Pierwyj bój, NŻ 1946.14; Siem' let, Paris 1950; Niezamieczennoje pokolenije, NY 1956;
Ożydanije, Paris 1972; Rodosłownaja bolszewizma, Paris 1982.
Lit.: J. Denike, NŻ 1956.44; K. Fotijew, tamże 1978.131 i NRS 1983.15.5; A. Szmieman, Kont. 1978.18; E. Walin, NŻ 1983.150; D. Bobyszew, RM 1984.9.2.
WASILEWSKA Wanda Lwowna, 21.1. (n.st.?) 1905 Kraków - 29.7.1964 Kijów, powieściopisarka. Córka etnografa i publicysty, działacza Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1923-27 studiowała filozofię na uniwersytecie w Krakowie. Była aktywną działaczką polityczną. W latach 30. zwróciła się ku publicystyce politycznej, którą zamieszczała na łamach pism lewicowych. W opowieściach Ojczyzna 1935 i Ziemia w jarzmie 1937 przedstawiła położenie wiejskiej biedoty eksploatowanej przez obszarników i ukazała ewolucję jej świadomości klasowej. W czasie najazdu niemieckiego we wrześniu 1939 opuściła Polskę i wyjechała do ZSRR. Przyjęła obywatelstwo sowieckie, a w 1941 została członkiem WKP(b) i do 1962 była depu-

WASILJEW Boris Lwowicz
684
towanym do Rady Najwyższej ZSRR. Pisała po polsku, ale jej utwory uka2ywały się w przekładach na język rosyjski. W opowieści Raduga 1942 (Tęcza) opisała walkę i cierpienia ukraińskich chłopów w czasie niemieckiego najazdu. Utwór ten został wyróżniony nagrodą Stalinowską I st. w 1943. Następną (II st. za 1943/44) otrzymała za opowieść Prosto lubow' 1944 (Po prostu miłość), która zdobyła sobie sporą popularność wśród czytelników, ale była krytykowana za pewne odstępstwa od schematycznych norm w ukazywaniu bohatera pozytywnego. Laureatką trzeciej nagrody Stalinowskiej (II st. za 1951) została po napisaniu trylogii Pieśń nad wodami, nad którą pracę rozpoczęła w 1933. Z pozycji partyjnych przedstawiła w niej dzieje mieszkańców granicznych terenów polsko-ukraińskich, anektowanych przez ZSRR w 1939. Była żoną dramaturga Aleksandra Korniejczuka. Mieszkała w Kijowie.
KLE,LES.
Dz.: Raduga, 1942; Prosto lubow', 1944; Kogda za-goritsia swiet, 1946; Pieśń nad wodami, kn. l. Plamią na hołotach, 1949, kn. 2. Zwiozdy w ozierie, 1945-46, kn. 3. Rieki goriat, 1951. Sobr. socz. w 6-ti tt" 1954-55.
Lit.: N. Markuszewicz, NM 1939.12; E. Usijewicz, 1953; A. Sałynskij i in., LG 1964.30.7; anonim. tamże 1975.15.1 i 1975.29.1; K. Grigorjew, tamże 1980.23.1 i 1985.23.1.
WASILJEW Boris Lwowicz, 21.5.1924 Smoleńsk, prozaik i dramaturg. Pochodzi z rodziny o dziedzicznych tradycjach wojskowych. Podczas II wojny światowej był sierżantem w oddziałach powietrznodesanto-wych. W 1948 ukończył akademię wojskową. W 1948-53 pracował jako inżynier w zakładach transportu maszynowego na Uralu. Do partii wstąpił w 1952. Jako dramatopisarz zadebiutował sztuką Oficer 1955, po której pojawiły się inne jego utwory dramatyczne i scenariusze filmowe. Błyskawiczny rozgłos przyniosła mu opowieść wojenna A zori zdieś tichije... 1969 (Tak tu cicho o zmierzchu,
1972), sfilmowana, wielokrotnie wznawiana i 17 razy inscenizowana. Oparty na jej treści wstrząsający spektakl zaprezentował J. Lubi-wow w Teatrze na Tagance. W 1975 za opowieść i scenariusz według niej otrzymał W. nagrodę państwową ZSRR. Do tematyki wojennej nawiązał również w opowieści W spiskach nie znacziłsia 1974 (W ewidencji nie figurował). Popularnością wśród czytelników cieszyły się też następne jego utwory, m.in. Nie strielajtie w bietych lebiediej 1973 (Nie strzelajcie do białych łabędzi) i powieść historyczna Byli i niebyli 1977-81 (Zdarzenia byłe i niebyłe). W 1981 po raz pierwszy w charakterze delagata W. uczestniczył w zjeździe pisarzy ZSRR. W okresie ** pie-riestrojki postulował zastąpienie pozytywnego bohatera współczesnej literatury rosyjskiej postacią człowieka moralnie czystego i bogatego duchowo (Izwiestija 1989.18.1). Mieszka w Moskwie. W. należy do autorów piszących szybko i dużo. Swoją popularność zawdzięcza także współpracy z filmem. Przedstawia z reguły tragiczne losy ludzkie, szczególnie eksponując w nich momenty przełomowe. Ukazując śmierć pięciu dziewczyn w opowieści A żon zdies tichije... podkreśla bezwzględność wojny i jej sprzeczność z naturą, z właściwym przeznaczeniem kobiety. W opowieści W spiskach nie znacziłsia przedstawił beznadziejną walkę, miłość i śmierć młodego żołnierza w ruinach twierdzy brzeskiej. Opowieść Nie strielajtie w bietych lebiediej, w której ukazał dobroć i cierpienia prostego człowieka z ludu, to chyba najlepszy, napełniony miłosierdziem i pokorą jego utwór. W powieści historycznej Byli i niebyli na szerokim tle wydarzeń wojny ro-syjsko-tureckiej w 1877/78 nakreślił losy rosyjskich oficerów. W opowieści autobiograficznej Letiat moi koni... 1982 (Mkną moje konie) powrócił do lat swej wczesnej młodości. Zawarł w niej refleksje na temat sztuki, a także z głębokim szacunkiem wypowiedział się o swoim ojcu i innych przodkach. Ka91, Ki, KLE, LES. Dz.: A zori zdieś tichije..., Ju. 1969.8, wyd. oddz.

685
WASILJEW Pawieł Nikołajewicz
1971; Nie strielajtie w biefych lebiediej, Ju. 1973.6-7, wyd. oddz. 1975; W spiskach nie znacziłsia, Ju. 1974.2-4, wyd. oddz. 1975; Byli i niebyli, NM 1977.8-9, 1978.3-4, 1980.9-10; Wstriecznyj bój, Ju. 1978.5; Każetsia, so mnoj pojdut w razwiedku, tamże 19&0.2;Letiatmoikoni, 1984; Nieopalimaja kupina, Znamia 1986.2; Źywaja oczeried', Ogo-niok 1988.16; Lubi Rossiju w niepogoda, Izw. 1989.16-18.1; I był wieczer, i było utro, 1989; Kapią za kaplej, Ju. 1991.4-5.
Lit.: F. Lewin, DN 1970.1; W. Zaleszczuk, LR 1971.22.1; L. Uwarowa, LO 1973.12; A. Bocza-row. Prawda 1974.22.7; A. Danina, Niewa 1975.10; B. Chotimskij, Znamia 1981.2; K. Meh-nert, w: tegoż Uber die Russen heute, Stuttgart 1983; M. Stiekłow, LR 1985.22.2; I. Sokołowa, LG 1986.26.3.
WASILJEW Pawieł Nikołajewicz, 25.(12.) 12.1910 Zajsan (Północny Kazachstan) -15.7.1937 w więzieniu, poeta. Jego ojciec, wykładowca w instytucie pedagogicznym w Omsku, i matka wywodzili się z Kozaków syberyjskich. W 1919-26 W. uczęszczał do szkoły w Pawłodarze. Studia na uniwersytecie we Władywostoku przerwał po kilku miesiącach i do 1929 prowadził życie wędrowne, poznając różne rejony Syberii. W 1929 przez jakiś czas pracował na statkach rybackich we Władywostoku. Wiersze pisał od lat dziecięcych, a od 1927 zaczął je ogłaszać w periodykach. W 1929 zamieszkał w Moskwie, gdzie podjął studia w instytucie artystyczno-lite-rackim im. W. Briusowa. Wrażenia z okresu wędrówek po Syberii zebrał w książkach reportażowych W zołotoj razwiedkie 1930 (W poszukiwaniu złota) i Ludi w tajgie 1931 (Ludzie w tajdze). Antyurbanistyczna liryka W., zawierająca opisy życia Kozaków, a także występujące w niej elementy erotyki wzbudziły ostry sprzeciw RAPP-owskich krytyków. Pierwszy poemat W. Pieśnią o gi-bieli kozaczjego wojska 1928-32 (Pieśń o zagładzie wojska kozackiego), złożony z 18 części, był rozpowszechniany w odpisach. W. utrzymywał znajomość z N. Klujewem i S. Kłyczkowem. W ciągu krótkiego czasu napisał 10 niedużych poematów o charakterze
folklorystyczno-historycznym, z których za życia poety opublikowano tylko jeden pt. So-lanojbunt 1934 (Bunt solny). Po raz pierwszy został aresztowany w 1932, w 1934 rozpoczęto w prasie ostrą nagonkę na poetę, zarzucając mu pijaństwo, chuligaństwo, obronę białogwardzistów i kułaków. Gdy do tych ataków przyłączył się M. Górki, potwierdzający celowość jego "izolacji", los W. został przesądzony. Plenum zarządu ZP ZSRR, zwołane 22-25 lutego 1937, potępiło go jako "wroga ludu", na skutek czego wkrótce został aresztowany i prawdopodobnie zgładzony. Do chwili "" rehabilitacji,, która nastąpiła około 1956 i umożliwiła publikację spuścizny literackiej W., jego nazwisko w sowieckich pracach historycznoliterackich było pomijane. Publikacja utworów W. ponownie wzbudziła polemikę nad jego poglądami politycznymi. Zamordowanego w wieku 26 lat poetę godnie i odważnie bronił S. Zały-gin. Poezja W. odznacza się samoistną siłą wyrazu artystycznego. Elementy baśniowe przeplatają się w niej z faktami historycznymi, zaczerpniętymi z życia Kozaków i scenami aktualnej rzeczywistości. Silne charaktery, drapieżne zwierzęta, a także dramatyczne zdarzenia i barwne opisy stepu tworzą w jego utworach ekspresyjne, dynamiczne obrazy, charakteryzujące się zmiennym rytmem i nastrojem. Krwawe sceny rewolucyjnych przeobrażeń, których był świadkiem w dzieciństwie, ukazuje pomijając autentyczne fakty i postacie. Szacunek dla Kozaków i pracowitego rosyjskiego chłopstwa oraz niechęć do schematów w ujęciu zdarzeń wojny domowej to, niewątpliwie, główne powody prześladowania poety.
HRL, KLE, LES, RSPPo4, Wy75, Wy82. Dz.: W zołotoj razwiedkie, 1930; Ludi w tajgie, 1931; Solanoj bunt, 1934; Izbr. stichotworienija ipoemy, 1957; Stichotworienija ipoemy, 1968; Stichotworienija, 1975; Wiersze w: Antologia roś. poezji radź. lat 19]7-41, Katowice 1978; Riebrow, 1984.
Lit.: K. Zielinskij, Oktiabr' 1957,4, wyd. zmienione w: P. W., Izbrannyje stichotworienija i poemy,

WASILJEW Siergiej Aleksandrowicz
686
1957; A. Makarow, Znamia 1958.4; S. Ząb/gin, Si-birskije Ogni 1966.6; A. A. Michajłow, Stiepnaja pieśń, 1971; P. Wychodcew, 1972; F. Nieuważny, Lit. na Św. 1979.8; T. Madzigon, Prostor 1981.1;
D. Mieczik, NRS 1982.21.2; E. Wiałowa-Wasilje-wa, Nasz Sowr. 1989.9.
WASILJEW Siergiej Aleksandrowicz, 30.
(17.)7.1911 Kurgan (gub. tobolska) - 2.7. 1975 Moskwa, poeta. Syn urzędnika. W 1927 przeniósł się do Moskwy, gdzie od 1928 pracował w drukarni. Wiersze, które zamieszczał w druku od 1931, złożyły się później na jego zbiorek poetycki pt. Wozrast 1933 (Wiek). W 1938 ukończył IŁ. Podczas wojny był korespondentem wojennym, m.in. gazety "Prawda". Po wojnie pisał wiersze patriotyczne w tonacji zgodnej z duchem czasów. Znana była piosenka Moskwa sowiet-skaja (Moskwa sowiecka), oparta na tekście W., w której wychwalał stolicę ZSRR i Stalina, oraz jego poemat pt. Pierwyj w mirie 1950 (Pierwszy na świecie), poświęcony konstruktorowi samolotów A.F. Możajskiemu. Od 1954 W. uczestniczył we wszystkich zjazdach pisarzy ZSRR i RFSRR, a od 1965 należał do zarządu pisarzy ZP RFSRR. Jego wiersze systematycznie ukazywały się w druku. Za poemat Dostoinstwo 1972 (Godność), w którym ukazał męstwo sowieckiego generała w niewoli niemieckiej i jego śmierć, otrzymał w 1973 nagrodę państwową RFSRR im. M. Gorkiego. Mieszkał w Moskwie. Poezja W. jest rozwlekła i powierzchowna. Wiele w niej elementów zbędnych, wprowadzonych jedynie w celu zachowania odpowiedniego metrum i rymów. W jego narracyj-no-opisowej liryce przewijają się różne tematy współczesności, od haseł politycznych poczynając i na opisach mało istotnych zdarzeń codzienności kończąc. Siły wyrazu brakuje również jego wierszom o tematyce wojennej. Prymitywne są parodie W., a jego narodowo-dy-daktyczny patos jest pusty i pełen frazesów. EmR,KLE. Dz.: Wozrast, 1933; Portriet poniżana, 1944,1956;
Moskwa sowietskaja, 1947 (część wierszy wydrukował w miesięczniku Oktiabr' 1947.9); Pierwyj w mirie, 1950; Stichi. Poemy. Parodii, 1964; Dostoinstwo, LR 1972.26.5; Pod niebom Rossii, 1972. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1966; w 2-ch tt., 1970; Sobr. socz. w 3-chtt., 1977-79.
Lit.: W. Diemientjew, Prawda 1958.18.6; W. Sa-janow, Znamia, 1958.6; A. Dymszyc, Niewa 1963.8; B. Leonów, Oktiabr' 1974.2; M. Soból, LG 1975.26.3; I. Dienisowa, 1976; J. Prokuszew, Moskwa 1977.7.
WIEGIN Piotr Wiktorowicz, 21.7.1939 Ro-stów nad Donem, poeta. Pierwsze swoje próby poetyckie zamieścił w miesięczniku "Ju-nost'" w 1962. Po opublikowaniu zbiorków poezji w 1968 i 1973 systematycznie ogłaszał wiersze na łamach czasopisma "Junost"' i innych periodyków. W 1974-89 opublikował około tuzina następnych zbiorków poetyckich, m.in. Lot lebiedinyj 1974 (Łabędzi lot), Sozwiezdije Otca i Matieri 1981 (Gwiazdozbiór Ojca i Matki), Wals dieriewienskoj łuny 1983 (Walc wiejskiego księżyca) orazRanie-naja róża 1989 (Zraniona róża). Opinie krytyków o nich były rzadkie, ale pochlebne. W. przekładał także poezję innych narodów. W 1989 wyemigrował do USA. W Los Angeles współpracuje z almanachem "Panorama", przesuwając punkt ciężkości swoich zainteresowań artystycznych z poezji na malarstwo. Podstawę liryki W. stanowi otaczający poetę świat współczesny, a więc zdarzenia codziennego życia, przyroda, sztuka, lecz nie polityka. Dzięki bogatej metaforyce owa rzeczywistość zatraca jednak cechy jednostkowe i przybiera wymiar znacznie szerszy. Liczne wiersze W. świadczą o jego wielkim przywiązaniu do rodziców, zwłaszcza matki. W liryce W., przeważnie opisowej, można również spotkać utwory nasycone głęboką treścią duchową, czego przykładem jest np. wiersz Raskopki (Wykopaliska), opublikowany w miesięczniku "Junost"' (1980,5), w którym obrazowo i sugestywnie mówi o niebezpieczeństwie, zagrażającym

687
WIELICZKOWSKI Anatolij Jewgienjewicz
ze strony zła. W. docenia wartość sił poza-zmysłowych oraz rolę często lekceważonych czynności instynktownych. Według niego "sedno piękna tkwi w pierwiastkach natury niematerialnej". Niekiedy w wierszach W. uwidacznia się fascynacja poezją oberiutów, zwłaszcza N. Olejnikowa. Poezja W. ma charakter narracyjno-opisowy, niekiedy epicki. Unika rymów ścisłych i chętnie stosuje aso-nansowe. Czasami wykorzystuje przerzutnie, na skutek czego niektóre jego wiersze zbliżone są do prozy, co jeszcze bardziej unaocznia wprowadzenie wstawek prozatorskich między wersami. Nieraz walory intelektualne wierszy W. przewyższają oprawę artystyczną, ale jego język nigdy nie traci wyrazistości i trafności.
Dz.: Pritiażenije, 1964; Wintowaja lestnica, 1968;
Pierieptywi Letu, 1973; Zimniaja poczta, 1978;
Nad kryszami, 1979; Sozwiezdije Otca i Mątwi, 1981; Wywiad: LG 1982.3.2; Wals dieriewienskoj łuny, 1983; Sieriebro, 1984; Mastierskaja, 1989;
Ranienaja róża, 1989; Sorok strok, NŻ 1990.178. Izbr., 1986.
Lit.: K. Łapin, LG 1964.4.8; A. Wozniesienskij, LO 1974.10; E. Niestierowa, Don 1980.3; W. Kli-mow, Ju. 1980.8 i DN 1984.5; J. Iwanów, LO 1984.2; A. Kazincew, Nasz Sowr. 1985.10.
WIELICZKOWSKI Anatoły Jewgienjewicz,
14.(1.)12.1901 Warszawa - 2.1.1981 Paryż, poeta i prozaik. Wychowywał się na południu Rosji, latem przebywał w majątku ojca, zimę spędzał w Jelizawietgradzie, gdzie jego ojciec pracował jako nauczyciel w szkole junkrów. W okresie wojny domowej walczył w oddziałach ochotniczej armii białych, potem przez Polskę wyemigrował do Francji. Przez jakiś czas pracował w zakładach hutniczych w Cannes, później był taksówkarzem w Lyonie. Podczas II wojny światowej przeniósł się do Paryża. Od 1947 zamieszczał swoje wiersze w periodykach i antologiach emigracyjnych. Pierwszy zbiorek poetycki W. Licom k licu 1952 (Twarzą w twarz) został opublikowany przez S. Makowskiego
w wydawnictwie "Rifma". Następny tomik poezji S boru po sosienkie 1974 (Zewsząd po części) poprzedziła publikacja jego opowieści Bogaty] 1972 (Bogaty). Trzeci zbiór wierszy pt. O postoronniem (O obcym) ogłosił w 1979, a czwarty - Nierukotwomyj swiet (Świat stworzony nieludzką ręką), przygotowany do druku przez poetę, ukazał się już po jego śmierci w 1981. W. należy do twórców pierwszej fali ** emigracji rosyjskiej, którzy działalność literacką rozpoczęli już po opuszczeniu kraju ojczystego. W przeciwieństwie do większości z nich przed wojną jeszcze nie uczestniczył w życiu literackim rosyjskiej zagranicy. Poezja W. ma charakter religijny. Chętnie opisuje świat przyrody, którą darzy nieukrywaną miłością. Przyroda staje się w jego liryce punktem wyjścia do zrozumienia istoty ludzkiej egzystencji. Zdobyczom rozumu i techniki, będącej efektem ludzkiej pracy, przeciwstawia świat stworzony przez Boga, którego najbardziej wyrazistym składnikiem jest przyroda. W. trzeźwo spogląda na rzeczywistość codzienną, uznając jej prawa, ale nie akceptując gwałtu, wia-rołomstwa i cwaniactwa. W poemacie Son 1965 (Sen), wykorzystując obrazy biblijne, utrwala apokaliptyczną wizję wojny atomowej jako wydarzenia o charakterze globalnym. Wiersze W. odznaczają się klarownością języka i obrazowością. Niekiedy wyczuwa się w nich dystans ironiczny poety, a w ostatnich wersach poszczególnych utworów często ujawnia się ich głębia duchowa. Opowieść W. Bogaty] jest umiarkowaną satyrą na współczesną rzeczywistość, zagrożoną przez nadmiernie szybki postęp cywilizacyjny (ukazany częściowo w sposób fantastycznie wyolbrzymiony), w której świat przyrody i miłości jest ostatnim schronieniem.
EmR, Fo. Dz.: Licom k licu, Paris 1952; Son, NŻ 1965.81;
Bogaty], Paris 1972; S bom po sosienkie, tamże 1974; O postoronniem, tamże 1979; Wiersze: Pie-riekriostki, Philadelphia 1980.4; Nierukotwomyj swiet, Paris 1981.

WIERBICKA Anastasija Aleksiejewna
Lit.: J. Iwask, Opyty 1953.1 i (wspólnie z R. Gu-errą) w: A. W., Nieru/wtwornyj swiet, 1981; A. Niejmirok, Grani 1953.18; W. Pierieleszyn, NŻ 1981.144.
WIERBICKA Anastasija Aleksiejewna (z d.
Ziabłowa), 23.(11.) 2.1861 Woroneż -16.1.1928 Moskwa, prozaik. Pochodziła z rodziny szlacheckiej. Po przerwaniu nauki w konserwatorium w Moskwie (klasa śpiewu, 1879-81) uprawiała dziennikarstwo oraz twórczość literacką. Od 1894 poświęciła się wyłącznie działalności pisarskiej, podejmując zagadnienia dotyczące emancypacji kobiet i współpracując z czasopismami "Żyzń", "Naczało", "Russkoje Bogactwo" i "Mir Bożyj". Od 1899 wydawała na swój koszt własne liczne utwory, a także wspierała publikację innych pozycji o tematyce feministycznej. Antymonarchistyczno-socja-listyczne przekonania W. zapewniły jej pewne poparcie w odnośnych kręgach. Powieść Kluczi sczastja 1909 (Klucze szczęścia), w której bez niedomówień naświetla problem wolności seksualnej kobiet, przyniosła jej wyjątkową popularność wśród niewybrednego, masowego czytelnika. Kontynuacją utworu było 6 dalszych jego części, powstałych przed 1913. W 1913 powieść została sfilmowana na podstawie .scenariusza, napisanego przez W. W bibliotekach liczba wypożyczonych książek W. była rekordowa, a nakłady jej utworów w 1915 wyniosły 280 000 egzemplarzy, osiągając poziom ówczesnych bestsellerów. Po przewrocie bolszewickim W. nie odgrywała w literaturze żadnej roli, a jej brukowa proza została potępiona jako przejaw burżuazyjnego rozkładu. Nie pomogło nawet wstawiennictwo A. Łunaczarskiego i innych ówczesnych działaczy literackich, akcentujących jej postępową pod względem politycznym rolę (Na litiera-turnom postu 1926.7-8). Później W. pisała książki dla dzieci i ogłaszała je drukiem pod pseudonimem. Jej poprzednie utwory nie były wznawiane. W. była jedną z czołowych przedstawicielek rosyjskiej kobiecej literatury brukowej. W latach 90. XIX w. pisała powieści o tematyce feministycznej, do których m.in. należały Oswobodiłaś 1899 (Wyzwoliła się) orazistorija odnoj żyzni 1903 (Dzieje pewnego życia). Do zdarzeń politycznych, dotyczących rewolucji 1905 roku, nawiązała w powieści Duch wriemieni 1905-07 (Duch czasów). Jej książki erotyczne, a przede wszystkim Kluczi sczastja, w których dopasowuje swoją banalną technikę pisarską do gustów masowego odbiorcy, należą do literatury tego samego nurtu, co powieść M. Arcybaszewa "Sanin". A. Alwing w 1912 nazwał W. "pasożytem literatury".
Fo, HRL, KLE, LE, RP89.
Dz.: Sny żyzni, 1899; Oswobodiłaś, Mir Bożyj 1899.8-12, wyd. oddz. 1902; Istorija odnoj żyzni, 1903; Swietajet, 1906; Duch wriemieni, kn. 1-2, 1907-08; Kluczi sczastja, kn. 1-6,1906-13, t. 1-2, 1993; Igo lubwi, kn. 1-2,1914-16. Lit.: Tan (Bogoraz), Utro Rossii 1910.13.2; A. Bartieniew (A. Alwing), Żatwa 1912.1; K. Czuko-wskij, w: tegoż Kniga o sowriemiennych pisatie-lach, 1914; A. Luther, w: tegoż Geschichte der russ. Lit., 1924; A. Łunaczarskij i in., Na litiera-turnom postu 1926.7-8; B. Lichaczow, w: tegoż Kino w Rossii, 1927; M. Zorkaja, w: tejże Na rubieże stoletij, 1976.
WIERIESAJEW (właśc. Śmidowicz) Wi-kientij Wikientjewicz, 16.(4.) 1.1867 Tuła -3.6.1945 Moskwa, prozaik. Syn lekarza. W 1888 ukończył studia historyczne na uniwersytecie w Petersburgu, a w 1894 medycynę na uniwersytecie w Dorpacie. Bezpośrednio potem pracował jako lekarz w Tulę, a następnie w Petersburgu. Działalność literacką rozpoczął w czasie studiów. Spośród jego utworów, zamieszczonych w latach 90. w periodykach marksistowskich, najbardziej życzliwe przyjęcie towarzyszyło opowieści Bież dorogi 1895 (Bez drogi). Dużą popularnością cieszyły się również jego Zapiski macza 1901 (Zwierzenia lekarza, 1957). W 1903 W. osiadł w Moskwie, gdzie należał do grupy pisarzy realistów Srieda. Uczestniczył jako lekarz w wojnie rosyjsko-japoń-

689
WIERSZYGORA Piotr Pietrowicz
skiej. Opowieścią K żyzni 1909 (Ku życiu), napisaną w formie dziennika, zapowiadał swoją rezygnację z dotychczasowych poglądów i zwrot ku filozofii Nietzschego i Berg-sona. W 1909 ukończono druk 5-tomowego wydania jego dzieł, następna ich edycja wyszła w 1913. W 1910 odbył podróż do Grecji i odtąd do końca życia interesował się literaturą starogrecką, o czym świadczyły liczne przekłady (Safona, Hesiodos i in.). W 1911 i 1915 wydał zbiór szkiców literacko-filozofi-cznych pt. Żywaja żyzń (Żywe życie), poświęconych F. Dostojewskiemu i L. Tołstojowi. Sympatie W. są po stronie pierwszego z wymienionych twórców. W księdze drugiej tego studium omówił również poglądy filozoficzne Nietzschego. Pierwsze lata po przewrocie bolszewickim spędził na Krymie. W powieści W tupikie 1922 (W ślepej uliczce), ogłoszonej najpierw w czasopiśmie "Krasnaja Nów'", znalazła odbicie jego niechęć do czerwonego terroru z okresu wojny domowej. Po opublikowaniu tego utworu przez dłuższy czas zajmował się pracą na-ukowo-badawczą, której efektem były znaczące studia dokumentalne Puszkin w żyzni 1926/27 (Puszkin żywy, 1978) oraz Gogol w żyzni 1933 (Gogol w życiu codziennym). Ukazanie się dwóch kolejnych edycji dzieł zebranych W. (12-tomowej w 1928-29 i 16--tomowej w 1929-31) oraz wybranie go do zarządu ZP ZSRR w 1934 pozwalają twierdzić, że cieszył się oficjalnym uznaniem, mimo zastrzeżeń pod adresem jego ostatniej powieści Siostry 1933 (wyd. poi. 1957), w której realistycznie zobrazował ujemne strony życia Komsomołu. Od tego czasu pisał przede wszystkim wspomnienia, a w ostatnich latach życia pracował nad przekładami "Iliady" i "Odysei" Homera, które zostały opublikowane już po jego śmierci. W 1943 otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za całokształt twórczości. Problemy współczesnej mu inteligencji stanowią temat przewodni prozy W., którą cechuje realizm i w zpacznym stopniu autobiografizm. W. "jest rzetelnym i uważnym świadkiem procesów
społecznych i psychologicznych" (Struve). W opowieści Bież dorogi przedstawił problemy rosyjskich narodników, usiłujących urzeczywistnić swoje plany przemian społecznych. W powieści W tupikie na tle krwawego terroru pierwszych lat władzy sowieckiej ukazał rozterki duchowe liberalnej inteligencji rosyjskiej, nie akceptującej przemocy i znajdującej się w sytuacji bez wyjścia. W powieści Siostry oczami inteligenta naświetlił obraz przymusowej kolektywizacji rosyjskiej wsi. W swej prozie W. pozostał wierny tradycji krytycznego realizmu, uważnie i szczegółowo opisując środowisko i unikając eksperymentów w dziedzinie formy. Był krytykowany za dążenie do obiektywnego ujmowania zjawisk życiowych,
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP89, RSPP7, Wy75, Wy82.
Dz.: Bież dorogi, 1895; Zapiski wracza, 1901; Na wojnie, 1908; K żyzni, Sowriemiennyj Mir 1909.1-3; Żywaja żyzń, 1911,1915; W tupikie, 1924 (przedruk Chicago 1966); Puszkin w żyzni, 1926/27, wyd. 6 gruntownie przerobione 1936 (przedruki Den Haag 1969, Chicago 1970); Gogol w żyzni, 1933; Siostry, 1933; Sputniki Puszkina, 1934 (przedruk Den Haag 1970), wyd. 2: 1973; Wospomina-nija, 1936 (Wspomnienia, Warszawa 1951); Aleksandr Siergiejewicz Puszkin, 1945; Niewyduman-nyje rasskazy o prosztom, 1963, 1968; Wswiasz-czennom lesu, Sowr. Dram. 1984.1; (wybrane listy z korespond. z M. Bułhakowem), LR 1987.17.4. Socz. w 5-ti tt., 1898-1909; w 4-ch tt., 1990;
Połn. sobr. socz. w 4-ch tt., 1913; w 12-ti tt.,
1928/29; w 16-ti tt., 1929-31; Sobr. socz. w 5-ti tt.,
1961.
Lit.: G. N. Ferster, Czisła 1930.1; S. Wrżosek,
1930; I. Gejzer, 1957; J. Babuszkin, 1966; W. Nol-
de, 1986; N. Miłonow, 1987.
WIERSZYGORA (Werszyhora) Piotr Pietrowicz, 16.(3.)5.1905 Sewerynowka (Mołdawia) - 27.3.1963 Moskwa, prozaik. Syn wiejskiego nauczyciela. W 1927-30 studiował w konserwatorium w Odessie (kierunek reżyserski). Po ukończeniu studiów był kierownikiem różnych teatrów. W 1938 ukończył szkołę filmową i pracował jako reżyser

WIESIOŁY Artiom 690
w studiu filmowym w Kijowie. W czasie II wojny światowej służył w oddziałach zwiadowczych, w 1943 został jednym z dowódców Pierwszego Ukraińskiego Zjednoczenia Partyzanckiego i wstąpił do partii. Otrzymał stopień generała i tytuł honorowy Bohatera Związku Radzieckiego. Działalność literacką rozpoczął przed wojną, pisząc kilka opowiadań, które nie zostały opublikowane i zaginęły. W 1945/46 wydał opowieść dokumentalną Ludi s czistoj sowiestju (Ludzie o czystym sumieniu, 1948), wyróżnioną nagrodą Stalinowską II st. za 1946, którą pod naciskiem oficjalnej krytyki musiał przerobić, dopasowując do obowiązujących w tym czasie schematów w ukazywaniu wojny. W ostatnich latach rządów Stalina aktywnie występował w obronie prześladowanych partyzantów (por. P. Worońko). W 1954 zaprotestował przeciwko zniekształceniu obrazu wojny w jednym z wydań akademickich (Oktiabr' 1954.4), co spowodowało usunięcie ze stanowiska redaktorów miesięcznika "Oktiabr"' F. Panfiorowa i I. Padierina. W opowieści Riejd na San i Wisłu 1959 (Operacja "San-Wisła", 1960) rozwijał tematykę partyzancką, a w powieści Dom rod-noj 1962 (Dom rodzimy) ukazał skomplikowany powojenny los człowieka, żyjącego w rozterce między kłamliwą propagandą a rzeczywistością. • Opowieść Ludi s czistoj sowiestju, o której niejednokrotnie pochlebnie wypowiadał się W. Kawierin, w swej wersji pierwotnej zawierała "ciekawą i autentycznie prawdziwą relację" (Struve) o działaniach bojowych oddziałów partyzanckich na tyłach wojsk niemieckich. Utwór ten, utrzymany w formie narracji pierwszoosobowej, był w swoim czasie niezwykle popularny. Dramatyzm przedstawionych zdarzeń i klarowność stylu zapewniły mu należne miejsce wśród najlepszych wówczas utworów o minionej wojnie. W wersji poprawionej niektóre partie tekstu, zwłaszcza sceny ukazujące samorzutność partyzanckich działań, zostały całkowicie zmienione
lub usunięte, w wyniku czego utwór wiele stracił na autentyzmie i wiarygodności.
KLE, LES, RSPPl, Wy82.
Dz" Ludi s czistoj sowiestju, t. l, 2, 1946 (t. 3, 4 później pt. Karpatskij riejd, 1950. Karpacki rajd, Warszawa 1951), wersja popr. i zmieniona 1951;
Riejd na San i Wisłu, 1960 (w późniejszych wyd. stanowi część końcową opowieści Ludi s czistoj sowiestju); Niewydumannyje prikluczenija, 1960;
Wojennoje tworczestwo narodnych mass, 1961;
Dom rodnoj, 1962; W Polsze, w sorok czetwior-tom..., RM 1983.1, 8, 15.12. Lit.: P. Trofimienko, NM 1952.7; P. Worońko, tamże 1963.4; W. Timofiejewa, Zwiezda 1963.11;
H. J. Dreyer, Mtinchen 1976.
WIESIOŁY Artiom (właśc. Nikołaj Iwano-wicz Koczkurow), 29.(17.) 9.1899 Samara -8.4.1938 w więzieniu, prozaik. Syn wołżań-skiego dokera. Od 15 roku życia imał się prac dorywczych. W marcu 1917 wstąpił do WKP(b). W czasie wojny domowej walczył w oddziałach Armii Czerwonej na Powołżu i Syberii, był marynarzem czarnomorskiej floty. W 1922 rozpoczął studia w wyższym instytucie artystyczno-literackim im. W. Briu-sowa, później studiował na uniwersytecie moskiewskim, ale go nie ukończył. W 1919 i 1921 pisał sztuki teatralne. Uznanie zyskał dzięki swej emfatycznej prozie, m.in. jako autor opowieści Rieki ogniennyje 1924 (Rzeki ogniste) i Strona rodnaja 1926 (Kraj ojczysty), powstałych pod wpływem A. Biełego i B. Pilniaka. Do 1926 należał do grupy literackiej "* Pieriewał, w 1929 wszedł do RAPP-u. Najważniejszym jego utworem jest powieść Rossija, krowju umytaja 1924-32 (Rosja we krwi skąpana, 1964), poświęcona wydarzeniom rewolucji i wojny domowej. W 1929 zaprotestował przeciwko niedocenianiu bojowników rewolucji, a także wskazał na niebezpieczeństwo biurokratyzacji życia partyjnego, za co został poddany ostrej krytyce przez działaczy RAPP-u. W powieści Gula], Wołga! 1932 (Hulaj, Wołgo) przedstawił podbój Syberii pod dowództwem kozackiego

691WIESTNIK NOWOJ LITERATURY
atamana Jermaka w XVI w. W 1937 W. padł ofiarą terroru i do "" rehabilitacji w 1956 był w literaturze rosyjskiej przemilczany. W. należy do pisarzy obdarzonych autentycznym naturalnym darem twórczym. Pod względem tematycznym pozostał wierny zdarzeniom rewolucji i wojny domowej, formalnie był pod wpływem eks-presyjno-ornamentalnej szkoły Pilniaka. Jego proza ma kształt fragmentaryczny, składa się z odrębnych linii fabularnych i scen, połączonych jedynie wspólnym nastrojem. Fragmentaryczność budowy dotyczy również składni. W. utrwala nie działanie zindywidualizowanych postaci, lecz wyzwolone instynkty i namiętności mas ludowych. Zarzucano mu niedostateczne akcentowanie kierowniczej roli partii w organizacji owego żywiołu. Język W. odznacza się bogactwem ornamentyki, konstrukcji, zapożyczonych z mowy potocznej i gwary. Melodyjno-rytmiczny charakter jego prozy niejednokrotnie jest akcentowany graficznie.
BRP76, BRP91, EmR, Ka91, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RSPP1, Wy82.
Dz.: My, Krasnaja Nów' 1921.3; Rieki ogniennyje, 1924; Dikoje sierdce, Krasnaja Nów' 1924.1, wyd. oddz. 1926; Strona rodnąja, 1925 (wyd. skrócone LEF 1925.3); Gor'kaja krów', 1926; Bolszoj za-piew, 1927; Pirujuszczaja wiesna, 1929; Rossija, krowjii umytaja, 1932, 1977, 1990; Gula], Wołga!, 1932; Czapany, 1935; Rieki ogniennyje. Grani 1984.131; (materiały archiwalne dotyczące powieści Rossija, krowju umytaja), NM 1985.5. Izbr. proizw., 1956,1970.
Lit.: D. Gorbow, NM 1925.12; A.W., Sbomik sta-tiej, red. E. Nikitina, 1931; M. Czarnyj, Lit. Kritik 1932.2, Oktiabr' 1957.9, wyd. oddz. 1960; M. Sie-riebrianskij, NM 1934.11; J. Libiedinskij, tamże 1957.10; Z.A. Wiesiołaja, Lit. Nasiedstwo 1965.74 i w: A. W., Izbr. proizw., 1970; I. Szenfeid, RM 1985.28.3; B. Skobielew, Ruś. Lit. 1988.1.
WIESTNIK NOWOJ LITIERATURY, kwartalnik literacko-publicystyczny wydawany pod redakcją Michaiła Berga i Michaiła Szejnkera w Petersburgu od 1990. Do stycznia 1992 ukazały się 3 zeszyty pisma, z których każdy liczy około 270 stron. Kwartalnik zawdzięcza swoje istnienie "* pieriestrojce. Jego redaktorzy i autorzy wywodzą się z nieoficjalnych kręgów literackich, ukształtowanych w latach 70-80. w środowisku tzw. "drugiej kultury". Ich utwory krążyły w obiegu "• Samizdatu i "* Tamizdatu, egzystując dzięki kolportażowi wśród swoich zwolenników. Określenie "nowa literatura" oznacza utwory, nawiązujące do nowatorskich tradycji literatury rosyjskiej krajowej i emigracyjnej, których kontynuacja w ZSRR w latach 30. i 40. była niemożliwa, a także opierające się na zdobyczach współczesnej awangardy zachodniej. "Kształtowanie się nowej literatury - jak podkreśla redakcja w słowie wstępnym - jest nierozerwalnie związane z tworzeniem własnego języka literackiego, który byłby w stanie odzwierciedlić przemiany, zachodzące w człowieku i kulturze w okresie powojennym". Pismo zamieszcza na swych łamach prozę i poezję, krytykę literacką, publicystykę, rezenzje, artykuły dotyczące zagadnień religii i filozofii, a także wspomnienia i listy czytelników. W pierwszym numerze kwartalnika w rubryce publicystyki zostały opublikowane Zapiski popa (Notatki popa) autorstwa ojca Wasilija, w drugim -wybrane fragmenty autobiograficznej książki Margarity Wołoszyn (Sabasznikowej), żony Maksymiliana Wołoszyna (1882-1973), pt. Zielonaja zmieja (Zielona żmija, wyd. niemieckie Die griine Schlange, Stuttgart 1968). Autorzy pierwszych trzech numerów WNL to pisarze i poeci Moskwy, Petersburga oraz twórcy trzeciej "" emigracji, m.in. L. Aronzon, M. Berg (F. Erskin), I. Buri-chin, B. Dyszlenko, Wikt. Jerofiejew, O. Jur-jew, W. Kriwulin, B. Kudriakow, J. Mamle-jew, Ws. Niekrasow, J. Popów, D. Prigow, L. Rubinsztejn, O. Siedakowa, W. Sorokin, S. Stratanowski, A. Szelwach i Jel. Szwarc. Nakład pierwszego numeru WNL wyniósł 50 000 egzemplarzy, trzeciego - 20 000, a piątego - 5000.

WIESTNIK RUSSKOGO CHRISTIANSKOGO DWIŻENIJA
692
Lit.: W. Bielaki, RM 1989.10.11; P. Rejfman, Wiestnik Nowoj Litieratury 1990.2; N. Kowalo-wa, Smiena 1990.28.8.
WIESTNIK RUSSKOGO CHRISTIANSKOGO DWIŻENUA, filozoficzno-religijne pismo emigracyjne wydawane w Paryżu od 1925, do numeru 111 nosiło nazwę "Wiestnik Russkogo Studienczeskogo Christian-skogo Dwiźenija". W 1925 Rosyjski Studencki Ruch Chrześcijański zlecił swemu paryskiemu sekretarzowi N. Ziemowowi, absolwentowi fakultetu teologicznego w Belgradzie, druk biuletynu informacyjnego, który miał sprzyjać konsolidacji emigracyjnych środowisk studenckich, rozsianych po całej Europie. Tak pomyślany miesięcznik ukazywał się najpierw pod redakcją N. Ziernowa i I. Ługowskiego. Po wyjeździe Ziernowa do Wielkiej Brytanii w 1930/31 Ługowskiemu pomagał w redagowaniu pisma G. Fiedo-tow. Od 1932 WRChD ukazywał się z dużymi przerwami. W 1937-39 jego redagowania podjął się profesor W. Zieńkowski. Wydawał 5-6 numerów pisma rocznie, z których każdy zawierał 50-60 stron. Po przymusowej przerwie w okresie wojny WRChD został wznowiony w 1949 w Monachium przez A. Kisielowa, ucznia i przyjaciela wieloletniego wydawcy pisma I. Ługowskiego, zmarłego prawdopodobnie w 1941. W 1950 redakcję WRChD przeniesiono do Paryża, a obowiązki jego wydawcy przejął I. Morozow, ówczesny sekretarz Rosyjskiego Studenckiego Ruchu Chrześcijańskiego. Współpracowało z nim koi. red., mieszczące się w Paryżu i Nowym Jorku, a także N.A. Struwe, pełniący od 1970 funkcję red. odpowiedzialnego. Od 1955 WRChD ukazywał się około czterech razy do roku, stając się od początku lat 70. pismem objętościowo znacznie szerszym. W 1953 przyjęto ciągłą numerację WRChD począwszy od roku 1949. Wydano wówczas zeszyt 26, a w 1992 ich liczba wyniosła 166. W pierwszym okresie istnienia WRChD ograniczał się głównie do spraw organizacyjnych, dotyczących rosyjskiego
studenckiego ruchu chrześcijańskiego oraz problemów Cerkwi i religii. W tym czasie w Paryżu ukazywały się również poważne czasopisma filozoficzno-teologiczne "Put"' i "Nowyj Grad". W drugim, powojennym okresie WRChD poszerzył zakres poruszanej problematyki. Oprócz zagadnień dotyczących historii Cerkwi, prawosławia i duchowości, systematycznie poruszał problemy kultury i literatury oraz kwestie natury społecznej. W religijno-teologicznym dziale pisma były zamieszczane teksty, odziedziczone w spuściźnie po minionych epokach. Ponadto ukazywały się prace N. Bierdiajewa, S. Bułgakowa, S. Franka, W. Iljina, N. Łosskie-go, L. Szestowa i innych wybitnych filozofów rosyjskich. Na łamach WRChD regularnie ukazywały się artykuły poświęcone sytuacji Kościoła w ZSRR oraz ateistycznej polityce władzy sowieckiej. Zamieszczano również niektóre teksty krążące w obiegu "" Samiz-datu. Zmiana profilu i zakresu problematyki pisma uwidoczniona została na jego stronie tytułowej, na której od 1974 jako miejsce wydania wskazywano Paryż, Nowy Jork i Moskwę. Od 1992 (nr 164) WRChD był drukowany w Moskwie. W dziale beletrystyki od początku lat 70. pismo zamieszczało teksty A. Sołźenicyna, a także utwory pisarzy, poświęcających wiele uwagi problematyce reli-gijno-duchowej (A. Achmatowa, G. Ajgi, A. Błok, I. Brodski, M. Cwietajewa, J. Kubłano-wski, O. Mandelsztam, Matka Maria, B. Pasternak, F. Sołogub, M. Wołoszyn). Oprócz utworów poszczególnych twórców ogłaszano poświęcone im prace krytyczne. W dziale recenzji obok prac na temat religii. Cerkwi i kultury stale omawiane są pozycje dotyczące zagadnień literackich. Nakład pisma, wynoszący 300 egzemplarzy w 1925, w 1927 wzrósł do 1350, a w 1970 do 1700. Do 1991 nie sporządzano spisów treści WRChD za minione lata.
Lit.: N. Struwe, Wiestnik R(S)ChD 1971.100 i 1974.112/113; N. Ziernow, tamże 1971.100; A. Kisielów, tamże; W. Maramzin, Echo 1978.2; K. Fotijew, NRS 1980.16.11 i 1982.8.8; J. Kubłano-

693
WIGDOROWA Frida Abramowna
wskij, RM 1983.27.1, 8.9, 1985.21.6, 8.11 i 1988.17.6; E. Chorwat, tamże 1983.26.5 i 1984.28.6.
WIESY, miesięcznik literacki i krytyczno--bibliograficzny, ukazujący się w latach 1904-09 w wydawnictwie "Skorpion" w Moskwie. Był głównym organem symbolistów rosyjskich. Faktyczne kierownictwo literackie W. znajdowało się w rękach W. Briuso-wa, który chętnie udostępniał łamy pisma autorom, nie podzielającym jego poglądów na temat "* symbolizmu. Wydawcą i redaktorem W. był mecenas sztuki S. Polaków. Pismo ukształtowano według wzorców zachodnioeuropejskich. Miało być periodykiem krytycznoliterackim, ale już od końca 1905 zamieszczano w nim również beletry-stykę. W. broniły pozycji literatury wolnej od polityki i utylitaryzmu, wspierały poszukiwania estetyczne i akcentowały duchowe (religijne, metafizyczne, mityczne) podstawy sztuki antycznej. W. systematycznie zamieszczały informacje o współczesnej sztuce zachodnioeuropejskiej. Miały też swoich korespondentów zagranicznych, m.in. R. Ghila w Paryżu. Wśród krajowych współpracowników pisma znajdowali się najwybitniejsi przedstawiciele symbolizmu i zbliżeni do nich autorzy, a zwłaszcza K. Balmont, J. Baltrusajtis, A. Bieły, A. Błok, Z. Gippius, N. Gumilow, Wiacz. Iwanów, M. Kuzmin, D. Mierieżko-wski, N. Miński, W. Rozanow i F. Sołogub. Poprzednikiem W. był ważny petersburski periodyk "* srebrnego wieku "Mir Iskusstwa", a następcą czasopismo "Apołłon". HRL, KLE, LE, LES.
Lit.:"" hasła imienne, "* symbolizm; G. Czułkow, Apołłon 1910.7; M. Kuzmin, tamże 1910.9; N. Gumilow, tamże 1910.9; E. Bień, Nasze Nasiedije 1989.6.
WIGDOROWA Frida Abramowna, 16.(3.) 3.1915 Orsza (gub. mohylowska) - 7.8.1965 Moskwa, prozaik. Córka nauczyciela. W 1937 ukończyła instytut pedagogiczny w Moskwie i pracowała jako nauczycielka
języka rosyjskiego i literatury. Od 1938 do końca życia uprawiała dziennikarstwo. Cała twórczość W., począwszy od pierwszej jej książki pt. Mój kłass 1949 (Moja klasa, 1951), dotyczy problemu prawidłowego wychowania młodzieży szkolnej. Jej artykuł Głazapu-styje i gfaza wobzebnyje 1961 (Oczy puste i oczy czarujące), w którym opierając się na konkretnych przykładach zdecydowanie podważa sztampowe metody wychowania i opowiada się za rozwijaniem u młodzieży nawyków samodzielnego myślenia i indywidualnych cech charakteru, został przez K. Paustowskiego włączony do almanachu "* Tarusskije Stranicy. W. sporządziła zapis stenograficzny procesu przeciwko I. Brod-skiemu w 1964. Jej stenogram, nazwany "białą księgą", rozpoczynający całą serię podobnie skonstruowanych form literatury "* Samizdatu, został opublikowany w Nowym Jorku w 1965. A. Ginzburg zadedykował jej swoją "białą księgę" poświęconą procesowi A. Siniawskiego i J. Daniela. Od 1941, po śmierci pierwszego męża, W. była żoną W. Raskina. Do grona jej najbliższych przyjaciół należeli m.in. J. Etkind, R. Orłowa oraz L. Czukowska, która napisała o niej cenne, dotąd nie opublikowane wspomnienia. Mieszkała w Moskwie. Twórczość W., przesiąknięta miłością i poczuciem sprawiedliwości, prezentuje ją jako osobę wrażliwą, doskonale rozumiejącą psychikę dziecka. Pisała zarówno utwory reportażowe, np. cykl pt. Dorogaja rie-dakcyja 1963 (Droga redakcjo...), jak i beletrystyczne, m.in. opowieść Doroga w żyzń 1954 (Na trudnym szlaku, 1955), poświęconą dalszym losom wychowanków kolonii A. Maka-renki. Indywidualne właściwości charakteru jej postaci ujawniają się w lakonicznych dialogach, nasyconych elementami mowy potocznej i toczących się w zwykłych, codziennych sytuacjach i okolicznościach, przybierających jednak osobliwy wydźwięk. FV, HRL, KLE.
Dz.: Mój kłass, 1949; Z pamiętnika nauczycielki, Warszawa 1951; Doroga w żyzń, 1954; Czemigo-wka, 1959 (Czernihowianka, Warszawa 1961);

WIKUŁOW Siergiej Wasiljewicz
694
Głaza pustyje i gfaza wotszebnyje, Tarusskije Stra-nicy 1961; Siemiejnoje sczastje, 1962 (Szczęście rodzinne, Warszawa 1962); Dorogaja riedakcyja, 1963; Lubimaja ulica, 1964 (Ulica najmilsza, Warszawa 1965); Zasiedanije suda nad losifom Brodskim, Wozdusznyje Puti, NY 1965.4 i w: E. Etkind, Zapiski niezagoworszczika, London 1977;
Eto mój dom. Czemigowka. Siemiejnoje sczastje, 1966; Minuty tiszyny, 1967; Kiem wy jemu pricho-dities, 1969.
Lit.: A. Brusztejn, NM 1958.5; M. Blinkowa, tamże 1962.2; E. Maksimowa, tamże 1964.5; L. Czu-kowskaja, w: F. W., Eto mój dom..., 1966 i RLT 1973.5; N. Dolinina, Dietskaja lit. za 1966, 1967;
Ł. Łazariew, NM 1970.1; R. Orłowa, SSSR: Wnu-triennije Protiworieczija, USA 1982.3, s. 300-325 i w: tejże Wospominanija o nieproszedszem wrie-mieni, Ann Arbor 1983; P. Ziernowa, RM 1985. 20 i 27.9.
WIKUŁOW Siergiej Wasiljewicz, 13.9.1922 Jemieijanowskaja (obw. wołogodzki), poeta. Urodził się w rodzinie fornala. Dzieciństwo i młodość spędził na północnej wsi wśród wieśniaków, stolarzy i myśliwych. Podczas wojny walczył na froncie jako szeregowiec. Do partii wstąpił w 1942. W 1951 ukończył kierunek literacki instytutu pedagogicznego w Wołogdzie. W pierwszych zbiorkach poezji, m.in. w tomiku Zawojowannoje sczastje 1949 (Wywalczone szczęście) w idyllicznym, fałszywym świetle przedstawił stan sowieckiego rolnictwa. Później również pozostał w kręgu spraw wiejskich, opisując codzienne okoliczności życia i odrębne wydarzenia. Po 1956 sięgał do rzeczywistości lat minionych. W niektórych jego ówczesnych utworach, np. w poemacie Oknami na zariu 1964 (Oknami ku zorzy) zaznaczyły się typowe dla owych lat akcenty rozrachunkowe. W 1964 W. otrzymał nagrodę państwową RFSRR im. M. Gorkiego. Od 1965 uczestniczył we wszystkich kolejnych zjazdach ZP, a od 1975 należał do sekretariatu ZP RFSRR. W końcu lat 60. przeniósł się do Moskwy. W 1969 należał do grona konserwatywnych pisarzy i krytyków, którzy w liście otwartym, opublikowanym na łamach tygodnika "Ogoniok",
zaprotestowali przeciwko liberalnej polityce wydawniczej miesięcznika "Nowyj Mir" (por. NM 1969.7, s. 285). W 1969-89 W. był red. nacz. miesięcznika "Nasz Sowriemien-nik". W. publikuje wiele, głównie poematy, lecz wartość artystyczna jego dorobku poetyckiego jest niewielka. Jego wierszom brakuje melodyjności, ich rytm i metrum są nieregularne, rozluźnione. Od prozy różnią się jedynie podziałem na wersy (niekiedy stosuje prymitywne rymy). Treść jego wierszy stale koncentruje się wokół problemów wsi, ujmowanej jako prapoczątek wszelkiego życia w Rosji. Często podejmuje aktualne zagadnienia propagandowe. Podkreślając braki warsztatowe W., krytycy zarzucali mu również niekonsekwencje w traktowaniu poruszonych zagadnień. KLE, LES, RSPPo5.
Dz.: Zawojowannoje sczastje, 1949; Zaoziorje, 1956; Prieodolenije, Niewa 1962.5; Oknami na zariu, Oktiabr' 1964.1; Pług i borozda, 1972; Ot kry-leczka, 1973; Rodowoje dieriewo, 1975; Razgowo-ry-razgowory..., 1985; Posiew i żatwa, Nasz Sowr. 1991.1 i 2. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1982.
Lit.: A. Urban, Zwiezda 1963.2; Artykuł redakcyjny, LR 1963.4.10; W. Diemientjew, Nasz Sowr. 1966.7 i Moskwa 1979.9; W. Wigilanskij, Znamia 1973.4; W. Sołouchin, LR 1973.24.8; D. Kowalow, LO 1976.2; W. Korobow, 1980; Z. Iwa-nowa, LG 1983.23.11; W. Oboturow, 1983; W. Czernikow, LG 1985.11.12.
WINOGRADOW Anatolij Kornielijewicz,
9.4.(28.3.) 1888 Połotnianyje Zawody (gub. smoleńska) - 26.11.1946 (popełnił samobójstwo), prozaik. Syn nauczyciela. W 1912 ukończył wydział historyczno-filologiczny i fizyczno-matematyczny uniwersytetu w Moskwie. W. był dyrektorem Muzeum Rumian-cewa, a po jego reorganizacji dyrektorem Biblioteki im. Lenina (1921-25). Początkowo prowadził badania historycznoliterackie, których przedmiotem była głównie literatura francuska. Począwszy od 1931 wydał wiele powieści historycznych. W pierwszej z nich Tri cwieta wriemieni 1931 (Trzy barwy czasu,

695
WINOKUROW Jewgienij Michajłowicz
1949) przedstawił życie Stendhala w ścisłym związku z najazdem Napoleona na Rosję. W następnej pt. Powiesi' o bratjach Turgie-niewych 1932 (Opowieść o braciach Turgieniew, 1962) ukazał Nikołaja i Aleksandra Turgieniewów i ich kontakty z rosyjskimi masonami. Akcja powieści Czomyj konsuł 1932 (Czarny konsul, 1962) toczy się w roku 1791 na Haiti w czasach rewolucji francuskiej. W powieści Osużdienije Paganini 1936 (Potępienie Paganiniego, 1947) przedstawił los genialnego skrzypka, a w kolejnej pt. Chronika Malewinskich 1943 (Dzieje życia Malewinskich) nawiązał do biografii chemika D. Mendelejewa. Powieści W. wyróżniają się lekkością stylu, plastycznością obrazów i żywością dialogów. Obficie przytaczane cytaty z listów i dzienników nierzadko nadmiernie obciążają narrację jego utworów, a zawarte w nich informacje pod względem historycznym są niewiarygodne. W pośmiertnych edycjach jego dzieł poprawiono tylko część tych błędów. BRP76, BRP91, HRL, KLE, RSPP1, Wy75, Wy82. Dz" Tri cwieta wriemieni, 1931, 1957; Powiesi' o bratjach Turgieniewych, 1932; Czomyj konsul, 1933, 1957; Osużdienije Paganini, 1936; Bajron, 1936; Stendal i jego wriemia, 1938,1960; Chronika Malewinskich, 1943. Izbr. proizw. w 3-ch tt., 1960; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1988.
Lit.: K. Loks, NM 1931.12; I. Leżniew, tamże 1944.8/9; anonim. Zwiezda 1958.7.
WINOKUROW Jewgienij Michajłowicz,
22.10.1925 Briańsk - 23.1.1993 Moskwa, poeta. Brał udział w II wojnie światowej, najpierw jako szeregowiec, potem jako oficer. Wiersze zaczął pisać już w dzieciństwie, pierwsze z nich opublikował w 1948. W 1951 ukończył IŁ, w którym około 1966 podjął pracę jako wykładowca. Do partii wstąpił w 1952. W okresie przemian społeczno-poli-tycznych po XX zjeździe KPZR napisał liczne utwory, które ogłaszał w postaci niewielkich, lecz często ukazujących się zbiorków, cieszących się dużą popularnością. Tomiki te były życzliwie przyjmowane przez krytyków,
chociaż nigdy nie dotyczyły aktualnych problemów politycznych. W. niechętnie występował z publiczną recytacją swoich wierszy. Jego twórczość nigdy nie znajdowała się w centrum zainteresowania, nie pobudzała do burzliwych dyskusji i nie wywoływała skandali. W 1968 wydał osiemnasty tomik poezji, zawierający obszerny wybór jego wierszy (500 s.). W 1983/84 wyszła 3-tomowa edycja poezji wybranych W. Zbiorki jego wierszy wybranych opublikowano również w przekładach na język polski, czeski i węgierski. Na szczególną uwagę zasługuje wydana pod jego redakcją antologia Russkaja poezija XIX wieka 1974 (Poezja rosyjska XIX wieku). Od 1967 W. należał do zarządu ZP ZSRR. Od 1971-87 był kierownikiem działu poezji w redakcji miesięcznika "Nowyj Mir". W 1987 za zbiorki wierszy Bytije 1982 (Byt) i Ipostaś 1984 (Pod postacią) otrzymał nagrodę państwową ZSRR. Mieszkał w Moskwie. W. uprawiał lirykę filozoficzną, nawiązującą do tradycji F. Tiutczewa i J. Bara-tynskiego. Punktem wyjściowym jego poezji były doświadczenia wojenne, które przekazywał unikając upiększeń i pseudoheroizmu. Liryka wojenna W. koncentruje się wokół problemu śmierci, samotności i przedstawia rzeczywistość frontową z pewnego dystansu czasowego. Pierwiastek narracyjno-opisowy nieomal w niej zanika. Otaczający świat (rzeczy i zdarzenia, kryzysowe sytuacje, obrazy cywilizacji technicznej i miasta, niekiedy również pejzaże) stanowi dla poety bodziec do głębszych przemyśleń nad ludzką egzystencją, staje się motorem jego wyobraźni twórczej. Liryka W. jest efektem natchnienia, któremu dowierzał i prawie nigdy nie poprawiał swoich utworów. Chętnie posługiwał się kontrastem, dwuznacznością i paradoksem, oddając nastrój niepewności, braku zdecydowania. Podmiot liryczny W. stale przebywa w stanie poszukiwań i wątpliwości. Poeta niczego nie sugeruje, określa jedynie kontury zjawisk, których właściwy sens można zrozumieć dopiero po kilkakrotnym przeczytaniu tekstu. W. przy-

WIRTA Nikołaj Jewgienjewicz
696
wraca pierwotne znaczenie pojęciom na pozór utartym, umieszczając je w niezwykłym kontekście. Nośność tekstu powiększa dzięki rymom. Napisał ponadto wiele artykułów, poświęconych poetom rosyjskim (F. Tiut-czew, A. Fet, A. Puszkin i in.), a także kluczowym zagadnieniom poezji w ogóle. Po raz pierwszy zostały one zebrane w tomie Poezija i mysi 1966 (Poezja i myśl), którego tytuł właściwie określa charakter jego własnej twórczości.
HRL, Ki, KLE, LES, RSPPo5, Wy75, Wy82.
Dz" Stichi o dofgie, 1951; Siniewa, 1956; Priznani-
ja, 1958; Lfco czełowieczeskoje, 1960; Słowo, 1962;
Muzyka, 1964; Światło i inne wiersze. Warszawa 1964; Ziemnyje priediefy, 1965; Poezija i mysi, 1966; Ritm, 1967; Gołos, 1967; Sieriożka s Mało] Bronnoj, 1968,1974; Zrieliszcza, 1968; Izbr. Iz die-wiati knig, 1968; Żest, 1969; Mietafory, 1972; W situ wieszczej, 1973; Kontrasty, 1975; Prostranstwo, 1976; Ostajotsia w sile, 1979; Po zakonom wojennego wriemieni (wspólnie z N. Arsienjewem), Oktiabr' 1980.11.12; Wiersze w: Antologia poezji roś. 7595-7975, Olsztyn 1981; Bytije, 1982; Argu-mienty, 1984, Ipostaś, 1984; Samaja sut', 1987. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1976; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1983-84.
Lit.: S. Rassadin, NM 1962.1; E. Rajs, Grani 1964.55; W. Kasack, NZZ 1972.16.1; J. Faryno, Teksty 1972.4 i SIO 1973.1; A. Turków, LO 1974.5; I. Rodnianskaja, Oktiabr' 1975.9; S. Czu-prinin, LO 1978.3; N. Matwiejewa, Awrora 1979.4; W. Sołouchin, LG 1980.10.9; G. Lewin, ILit. 1983.6; E. Prisowskij, Znamia 1984.12;
I. Wołgin, NM 1985.10; T. Biek, Znamia 1988.1.
WIRTA (właśc. Karielski) Nikołaj Jewgienjewicz, 19.(6.)12.1906 Bolszaja Łazowka (gub. tambowska) - 3.1.1976 Moskwa, prozaik i dramaturg. Syn wiejskiego popa. Jego rodzice zostali zgładzeni prawdopodobnie w 1921. Od 1923 uprawiał dziennikarstwo, potem współpracował z instytucją kulturalną pod nazwą Teatry Młodzieży Pracującej (TRAM). W 1930 przeniósł się do Moskwy. Rozgłos zyskał dzięki powieści Odinoczestwo 1935 (Samotność, 1949; nagroda Stalinowska II st. za 1935-41), w której przedstawił
powstanie chłopskie pod wodzą Antenowa w 1921. Przerobił ją następnie na sztukę pt. Ziemia 1937 (Ziemia). W następnej powieści - Zakonomiernost' 1937 (Prawidłowość), po raz pierwszy ukazał walkę z opozycją trockistowską. W czasie kampanii rosyjsko--fińskiej w 1939/40 i podczas II wojny światowej był korespondentem frontowym. Po wojnie otrzymał trzy kolejne nagrody Stalinowskie: II st. w 1948 za sztukę Chleb nasz nasuszcznyj 1947 (Chleb nasz powszedni), w której idealizował życie wsi kołchozowej, I st. w 1949 za antyzachodnią sztukę Zago-wor obrieczonnych 1948 (Spisek bankrutów), powstałą na fali walki z tzw. •* kosmopolityzmem, oraz I st. w 1950 za scenariusz filmu Stalingradskaja bitwa (Bitwa stalingradzka, 1950), krytykowany po 1953 za propagowanie kultu Stalina. W. jest uważany za jednego z najbardziej wzorowych realizatorów "* teorii bezkonfliktowości (Sowietskoje Iskus-stwo 1952.16.1). Zarzucano mu nadużywanie przywilejów, na skutek czego 28.4.1954 razem z A. Surowem i A. Wołoszynem został wykluczony z ZP. W 1956 jego członkostwo w ZP zostało prawdopodobnie przywrócone. W powieści Krutyje góry 1956 (Strome góry) propagował nową politykę w dziedzinie rolnictwa. Temat zagospodarowania odłogów i ugorów Kazachstanu poruszył w powieści Stiep' da stiep' krugom 1960 (Step, tylko step dokoła). Mieszkał w Moskwie. W. nie wyróżniał się uzdolnieniami literackimi, a krótkotrwały sukces pisarski zawdzięczał wyłącznie walorom propagandowym swoich utworów, w których potrafił dostosować się do wymogów czasów stalinowskich. Pierwsze redakcje jego powieści Odinoczestwo i Zakonomiernost' zasługują na pewną uwagę ze względu na ich treść, sygnalizują bowiem istnienie w ZSRR określonych sił politycznych, walczących z oficjalnym systemem (Struve).
Ki, KLE, LES, RSPP1, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Odinoczestwo, 1937, wyd. popr. 1957; Ziemia, 1937; Zakonomiernost', 1938; Na gościńcu. Trzy opowiadania. Warszawa 1949; Pjesy, 1949; Krutyje

697
WŁADIMIROWA Lija
góry, 1956; Stiep' da stiep' krugom, 1960; Pobieg, 1973. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1980-82. Lit.: W. Kin, NM 1936.7; E. Usijewicz, Lit. Kritik 1937.7; F. Gładkow, LG 1954.6.4 (zob. też Kom-som. Pr. 1954.17.3); N. Tierientjew, Grani 1956.32; T. Napołowa, Zwiezda 1960.10; B. Je-mieijanow, Tieatr 1962.5; K. Stratiłatowa, LG 1976.22.12; L. Lewin, tamże 1986.28.1.
WISZNIEWSKI Wsiewołod Witaijewicz,
21.(8.) 12.1900 Petersburg - 28.2.1951 Moskwa, dramaturg. Urodził się w rodzinie geodety. Mając 14 lat przerwał naukę w gimnazjum i zgłosił się jako ochotnik na front. W 1917 przyłączył się do bolszewików i brał udział w przewrocie 1917 roku w Piotrogro-dzie. W czasie wojny domowej służył w I armii konnej, następnie był pracownikiem aparatu partyjnego w marynarce wojennej. Debiutował w 1921 utworem scenicznym o powstaniu w Kronsztadzie, napisanym i wystawionym na wzór typowych dla owych lat widowisk masowych. Trwające osiem godzin przedstawienie odbyło się pod gołym niebem w Noworosyjsku. W. przez całe życie uczestniczył w najważniejszych wydarzeniach swoich czasów, uprawiał agitację polityczną jako funkcjonariusz literacki (najpierw w ramach "* RAPP-u) i jako twórca. Był jednym z najbardziej nieprzejednanych przeciwników M. Bułhakowa, ale wspierał finansowo zesłanego O. Mandelsztama. W 1929 napisał sztukę Pierwaja Konnaja (Pierwsza Konna), w której sięgnął po formę epicko-dramatycznego widowiska masowego, utrzymanego w konwencji teatru agitacyjnego pierwszych lat władzy sowieckiej. W 1937 wstąpił do partii, a w 1941/42 był korespondentem wojennym w Leningradzie. Od 1944 mieszkał w Moskwie, pełnił funkcję red. nacz. miesięcznika "Znamia", w którym m.in. opublikował opowieść Wikt. Niekraso-wa o walkach w Stalingradzie. W końcu 1946, w okresie coraz bardziej zaostrzającego się kursu politycznego w dziedzinie literatury, był zastępcą sekretarza generalnego ZP ZSRR. Z sześciu napisanych przez W.
agitacyjnych utworów dramatycznych, w związku z ich brakami artystycznymi, do repertuaru teatrów (także państw byłego bloku komunistycznego) weszła jedynie Optimisti-ćzeskaja tragiedija 1932 (Tragedia optymistyczna, 1949). W tej sztuce ukazał jeden z epizodów wojny domowej, w którym kobieta komisarz podporządkowuje sobie anarchicz-nie usposobiony oddział marynarzy, a także ofiarną śmierć w imię bolszewickich idei. Agitacyjno-polityczny charakter sztuki podkreślił poprzez komentarz odautorski, który włożył w usta chóru. Szablonowa sztuka antyfaszystowska W. Na Zapadie bój 1931 (Na Zachodzie - bój) została nawet przez sowieckich krytyków przyjęta jako "normatywna lekcja szkolenia politycznego". Sztuka Niezabywajemyj 1919 1949 (Niezapomniany rok 1919, 1950), napisana z okazji 70-lecia urodzin Stalina i wbrew prawdzie historycznej przypisująca mu rolę, jakiej w wydarzeniach rewolucji nie odgrywał, została wyróżniona nagrodą Stalinowską I st. w 1950. Ujawnił się w niej polityczny idealizm W. jako wiernego stalinisty.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, LES, RD, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Za wlasf Sowietów, 1924; Optimisticzeskaja tragiedija, NM 1933.2; My iż Kronsztadta, w: Izbr. sce-narii sowietskogo kino, 1949.1; Statji, dniewniki, pisma o litieraturie i iskusstwie, 1961; Dniewniki wojennych let, 1974. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1954-61.
Lit.: O. Borodina, 1958; A. Anastasjew, 1962; A. Marjamow, 1963 i Tieatr 1970.12; W. Azarow, 1966, wyd. 2: 1970; W. Piercow, 1967 i w: Ot swi-dietiela sczastliwogo..., 1977; A. Griebienszczikow, 1970; G. Ambernadi, LO 1975.8; W. Chielemien-dik, 1980.
WŁADIMIROWA Lija (właśc. Julija Władimirowna Chromczenko, z d. Dubrowki-na), 18.8.1938 Moskwa, poetka i prozaik. Córka geologa. Jej matka, geograf z wykształcenia, której ojcem był prozaik E. Ga-nejzer, jest autorką książek dla dzieci. W 1956-61 W. studiowała w instytucie kinematografii (WGIK). Na podstawie jej scena-

WŁADIMOW Gieorgij Nikołajewicz
698
riuszy zrealizowano szereg słuchowisk radiowych i filmów telewizyjnych. Jako noweli-stka debiutowała opowiadaniem Pierwyj po-cełuj 1957 (Pierwszy pocałunek) na łamach miesięcznika "Junost"'. Trzynaście lat później w gazecie "Moskowskij Komsomołce" (1970.15.2) opublikowała 7 wierszy. 10 następnych wierszy ogłosiła w czasopismach "Junost"' i "Smiena". Większość swoich utworów popularyzowała w kręgu najbliższych znajomych. 1.4.1973 wyemigrowała do Izraela, gdzie systematycznie zamieszcza swoje wiersze w licznych czasopismach i almanachach. Opublikowała zbiorki poetyckie Swiaź wriemion 1975 (Więź czasów), Pora priedczuwstwij 1978 (Czas przeczuć). Śnieg ipiesok 1982 (Śnieg i piasek) i Stichotwo-rienija 1988 (Poezje), do których włączyła również wiersze napisane przedtem w Moskwie. Tom poezji wybranych wydała w 1984 w języku hebrajskim. Jej pierwszy zbiór prozy pt. Pismo k siebie 1985 (List do samej siebie) zawiera oprócz utworu tytułowego również opowieść Strach. Zbiorkiem Stichotwo-rienija 1990 (Poezje) rozpoczęła druk swoich utworów w Moskwie. Mieszka w miejscowości Natanya w Izraelu. Wiersze W. odznaczają się dużym napięciem wewnętrznym, co znajduje wyraz w częstym stosowaniu przez nią kontrastów. W najróźnorod-niejszy sposób przeciwstawia ruch i bezruch, szczerość i kłamstwo, stan rzeczywisty i pozory, sen i jawę, zagadkowość i otwartość, przypadkowość i pewność, mgnienie i wieczność, ziemską samotność i egzystencje w skali kosmicznej. Zbliża przy tym owe sprzeczności, choć nie rozładowuje nastroju napięcia i melancholii. W swej liryce W. unika polityki. Niekiedy rysuje pejzaże, nadając wierszom charakter opisowy i rezygnując z pierwiastków narracyjnych nawet w utworach, które określa jako "ballady". Zgodnie ze swoimi, w gruncie rzeczy religijnymi poglądami W. przez cały czas z dużym poświęceniem poszukuje miejsca dla człowieka w życiu. EmR, FV.
Dz.: Swiaź wriemion, Tel Aviv 1975; Pora priedczuwstwij, tamże 1978; Śnieg i piesok, tamże 1982;
Pismo k siebie, tamże 1985; Stichotworienija, tamże 1988.
Lit.: W. Bietaki, Grani 1975.97; D. Marisz, Zioń, Jerusalem 1975.12; anonim. Kont. 1976.6 i 1979. 19; I. Odojewcewa, RM 1976.9.8; P. Akarjin, NRS 1978.9.7; W. Sinkiewicz, tamże 1982.29.8;
D. Szturman, tamże 1983.27.3; M. Fieldman, Kont. 1988.59; I. Kosinskij, NRS 1989.21/22; K. Bogolubskij, Grani 1990.158; E. Dubnow, tamże 1991.160.
WŁADIMOW (właśc. Wołosiewicz) Gieorgij Nikołajewicz, 19.2.1931 Charków, prozaik. Syn nauczyciela. W 1953 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Leningradzie. W 1954 zadebiutował jako krytyk literacki, w 1956-59 był redaktorem działu prozy w miesięczniku "Nowyj Mir". Szerokie zainteresowanie wzbudziła jego opowieść Bol-szaja ruda 1961 (Katastrofa, 1962), wyróżniająca się realizmem na tle tzw. literatury produkcyjnej. W liście z 26.5.1967, skierowanym do IV zjazdu pisarzy ZSRR, W. domagał się otwartej, poważnej dyskusji nad wypowiedziami A. Sołżenicyna w sprawie "" cenzury. Powoływał się przy tym na los własnej opowieści Wiernyj Rusłan (Wierny Ru-słan, 1983), napisanej w 1963-65, której nie mógł opublikować w sowieckich wydawnictwach (ukazała się w druku na Zachodzie dopiero w 1975). Jego powieść Tri minuty mołczanija 1969 (Trzy minuty ciszy, 1973), ogłoszona przez A. Twardowskiego na łamach miesięcznika "Nowyj Mir", została poddana ostrej, tendencyjnej krytyce. 20.11. 1977 W. wystąpił z ZP i wkrótce potem objął funkcję przewodniczącego moskiewskiej sekcji stowarzyszenia Amnesty International. W obawie przed aresztowaniem i procesem podjął decyzję o wyjeździe na Zachód. Opuścił Rosję i 26.5.1983 zatrzymał się w RFN. Mieszka pod Frankfurtem nad Me-nem. W 1984-86 był red. nacz. czasopisma "Grani" (nr 131-140). W związku z przemianami społeczno-politycznymi w byłym

699
WOJNOWICZ Władimir Nikołajewicz
ZSRR, od 1989 jego utwory ponownie są drukowane w kraju ojczystym. Odwiedził Rosję w 1990. W opowieści Bolszaja ruda przedstawił W. tragiczny los kierowcy, który na swej niedużej wywrotce usiłuje wykonać normę przewozu rudy, przewidzianą dla potężnych ciężarówek i ginie w katastrofie. Ukazując ten charakterystyczny dla literatury sowieckiej konflikt jednostki z kolektywem, W. zdecydowanie zrywa z szablonowymi chwytami i rozwiązaniami. W opowieści Wiemy] Rusłan niezwykle sugestywnie oddał stan przygnębienia i rozpaczy tytułowego bohatera - psa po likwidacji obozu. Równocześnie ukazał kompletne bezprawie, otaczające człowieka w obozie, a także tragiczny los ludzi, niezdolnych do normalnego życia po wyjściu na wolność. Prezentując zdarzenia oczami owczarka obozowego (chwyt uniezwyklenia), nadaje utworowi charakter przypowieściowy, podkreśla tragiczne skutki świadomego rozbudzania nienawiści człowieka do człowieka, "tresury" ludzi w duchu całkowitej uległości wobec panującej władzy. W powieści Tri minuty mołczanija śledzi ewolucję duchową człowieka, który pod wpływem śmiertelnego niebezpieczeństwa i miłości odnajduje sens i wartość życia i poznaje siebie samego. Prawdziwie ukazuje też ciężką, katorżniczą pracę na kutrach rybackich, gdzie trud ludzi, zaprzęgniętych w nieprzerwany kierat obowiązków, unicestwia w nich wszystkie odruchy duchowe. W komedii Szestoj soldat 1981 (Szósty żołnierz) W. przedstawia stosunki międzyludzkie komplikujące się w warunkach politycznej podejrzliwości. W napisanym na krótko przed emigracją opowiadaniu Nie obrasz-czajtie wnimanija, maestro! 1982 (Niech się Pan nie przejmuje, Maestro!, 1985) w reali-styczno-satyrycznej tonacji ujmuje swoje własne zmagania z KGB.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ki, KLE, KLFG, Wy82. Dz.: Bolszaja ruda, NM 1961.7 i wyd. oddz. 1962,1971; Tri minuty mołczanija, NM 1969.7-9, wyd. oddz. 1976, wyd. pełne, FfM 1982; Wiemy] Rusłan, FfM 1975 i Znamia 1989.2; (wspólnie
z R. Kuzniecowem) Dialog o prozie, LG 1976. 18.2; Szestoj soldat. Grani 1981.121; Nie obrasz-czajtie wnimanija, maestro!, tamże 1982.125 i wyd. oddz. FfM 1983; Wywiady: RM 1983.7.7 i LG 1990.6.6.
Lit.: E. Starikowa, Znamia 1962.1; S. Rassadin, Ju. 1962.4; D. Tiewiekielan, Moskwa 1970.1; L. Anninskij, Ju. 1970.6 i LO 1989.8; W. Czernia-wskij, Grani 1977.106; G. Hosking, w tegoż Bey-ond Socialist Realism, NY 1980; M. Popowskij, RM 1983.14.7; A. Gładiiin, NRS 1986.2.3; A. Łatynina, LG 1989.1.3; A. Terc, Wopr. Lit. 1990.1;
K. Pietrzycka-Bohosiewicz, w: Emigracja i Tamiz-dat, Kraków 1993.
WOJNOWICZ Władimir Nikołajewicz,
26.9.1932 Stalinabad, prozaik. Syn dziennikarza i nauczycielki. Uczył się rzemiosła stolarskiego, potem w 1951-55 odbywał służbę wojskową. Ukończył wieczorową szkołę średnią, dwukrotnie (w 1956 i 1957) usiłował dostać się na studia do IŁ. W tym czasie pracował jako stolarz. Przez półtora roku studiował w instytucie pedagogicznym w Moskwie, następnie wyjechał do Kazachstanu, gdzie pracował przy zagospodarowywaniu ugorów. Tam powstały jego pierwsze utwory prozatorskie. W 1960 otrzymał pracę w rozgłośni radiowej w Moskwie. Dużą popularnością w oficjalnych kręgach cieszyła się jego Pieśnią kosmonawtow (Piosenka kosmonautów). Pierwsza opowieść W. My zdieś ży-wiom 1961 (Tu mieszkamy, 1965), ogłoszona przez A. Twardowskiego na łamach miesięcznika "Nowyj Mir", spotkała się z życzliwym przyjęciem W. Tiendriakowa. W. został uznany za jednego "z najbardziej utalentowanych prozaików młodszego pokolenia" (Kardin). Obiektywny obraz sowieckiej rzeczywistości i jej niedostatków, przedstawiony w opowieści, wywołał jednak burzliwą polemikę w krytyce. Napastliwe głosy krytyczne towarzyszyły również dwóm następnym opowieściom W. Jedna z nich -Kiemja mog by stat' (Kim mógłbym być), której tytuł A. Twardowski zmienił na Choczu byt' czestnym 1963 (Chcę być uczciwy) została zaadoptowana na potrzeby sceniczne i w 1967-68

WOJNOWICZ Władimir Nikołajewicz
700
z wielkim powodzeniem była wystawiana w teatrach całego kraju (157 przedstawień w 1968). Druga opowieść pt. Dwa towariszcza 1967 (Przyjaciele, 1968) również została inscenizowana i po krótkim zakazie, jakim objęto sztuki W., była często wystawiana. Powieść Żyzń i nieobyczajnyje prikluczenija soldata Iwana Czonkina (Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina, 1984), nad którą pracował od 1963, krążyła w obiegu ** Samizdatu. Pierwsze jej rozdziały ogłoszono drukiem we Frankfurcie nad Menem (1969), pełny tekst opublikowano w Paryżu (1975), a pierwsze wydanie krajowe ukazało się dopiero w 1988/89. Z powodu tego utworu oraz w związku z podpisaniem petycji w obronie prześladowanych pisarzy - A. Siniawskiego, J. Daniela i J. Gałanskowa - W. znalazł się w poważnym konflikcie z władzą. Mimo to zdołał jeszcze w 1972 opublikować dwa następne utwory. W 1973 po utworzeniu "" WAAP-u w liście otwartym protestował przeciwko powołaniu tej instytucji jako jeszcze jednego organu kontroli literatury, zwłaszcza publikacji zagranicznych (Die Welt 1973.30.10). W lutym 1974 został wykluczony z ZP ZSRR. W tym samym roku przyjęto go w poczet członków francuskiego Pen-dubu. W 1976 napisał opowieść Iwańkiada..., w której w satyrycznej formie opisał swoją walkę o nowe mieszkanie, jaką musiał stoczyć z nomenklaturowym urzędnikiem S. Iwańką, usiłującym zająć przyznany mu lokal. Zmuszony do emigracji w 1980 wyjechał do RFN. W książce pt. Antisowietskij Sowietskij Sojuz 1985 (Antyradziecki Związek Radziecki) zebrał 46 esejów literackich i opowiadań, napisanych w ZSRR i za granicą. Pierwszym dużym utworem literackim W., powstałym na emigracji, była powieść Afowa 2042 1987 (wyd. poi. 1993). Od 1988 jego utwory ponownie są wydawane w Rosji, gdzie, jak świadczą duże nakłady, cieszy się ogromną popularnością. Zaplanowano tam 5-tomową edycję dzieł W., wśród których ma się również znaleźć jego powieść autobio-graficza Zamysieł (Zamiar, por. LG 1993.17. 11). W 1993 W. otrzymał nagrodę literacką
Bawarskiej Akademii Sztuk Pięknych. Mieszka w Monachium, a okazjonalnie również w Moskwie. Jako autor powieści o przygodach Czonkina W. stał się jednym z najbardziej znaczących współczesnych pisarzy satyryków. Jego wczesne utwory, w których ukazywał zagospodarowywanie ugorów Kazachstanu (My zdieśżywiom) lub stan sowieckiego budownictwa i prezentował obraz rzeczywistości, odmienny od propagowanego w oficjalnej prasie, jeszcze nie zawierały akcentów satyrycznych. Akcja powieści Żyzń i nieobyczajnyje prikluczenija soldata Iwana Czonkina prezentuje dzieje żołnierza, pełniącego absolutnie bezsensowną służbę wartowniczą przy zepsutym samolocie, który przymusowo wylądował w pewnej zapadłej wsi rosyjskiej tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowiec-kiej w 1941. Absurdalna sytuacja, w jakiej znalazł się bohater, a także jego perypetie pozwalają W. na zarysowanie satyrycznego obrazu sowieckiej rzeczywistości przedwojennej i pierwszych dni wojny, zdecydowanie przeciwstawionego utartym już w literaturze sowieckiej schematom i szablonom. Ostrze swej satyry zwraca W. przeciwko Armii Czerwonej, milicji i partii, choć w zasadzie jego utwór biczuje cały system sowiecki, a postać bohatera tytułowego, występującego w najróżnorodniejszych komicznych sytuacjach, stopniowo przybiera charakter tragiczny. Akcja kolejnego utworu pt. Prietiendient na priestol 1979 (Pretendent do tronu), w której ukazuje dalsze dzieje swego bohatera, nie ma już formy łańcucha przygód, typowej dla powieści łotrowskiej. Jest to cięta satyra, wymierzona przeciwko fenomenowi dwulicowości, produktowi systemu totalitarnego, decydującemu o zachowaniu się człowieka. Jej podstawę stanowi nieporozumienie: Czonkin równocześnie ujawnia się jako przestępca polityczny i jako bohater narodowy. W książce Putiom wzaimnoj pieriepiski 1979 (Poprzez wymianę listów) zebrał W. swoje, napisane w ZSRR, utwory i listy otwarte. W satyrycznej powieści Moskwa 2042 posługując się hiperbolą i fantastyką przedstawił groteskową wizję społe-

WOŁKÓW Oleg Wasiljewicz
czeństwa sowieckiego. Poczynając od pierwszych utworów W. ujawnił się jako pisarz nurtu realistycznego rosyjskiej prozy, znakomity kreator ludzkich typów i charakterów. Specyfika jego daru pisarskiego uwidacznia się zwłaszcza w konstrukcji żywych, trafnie uchwyconych realiów i scen rzeczywistości.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLFG, Re, Wy82.
Dz.: Myzdieśżywiom, NM 1961.1; Choczu byt' cze-stnym, tamże 1963.2; Dwa towariszcza, tamże 1967.1; Powiesti, 1972; Stiepień dowierija, 1972;
Patiom wzaimnoj pieriepiski. Grani 1973.87-88;
Żyzń i nieobyczajnyje prilduczenija sołdata Iwana Czonkina, t. l i 2, Paris 1975 (fragmenty zob. Grani 1969.72) i Ju. 1988.12, 1989.1-2, wyd. oddz. 1990; Proisszestwije w Mietropole, Kont. 1975.5; Iwańkiada, iii rasskaz o wsielenii pisatiela Wojnowicza w nowuju kwartiru, Ann Arbor 1978 i DN 1989.12; Prietiendient na priestof, Paris 1979 i Ju. 1990.6-8; Patiom wzaimnoj pieriepiski, Paris 1979 i DN 1988.12; Wojna protiw pisatielej. List z 23.10.1980, Echo 1980.3; Tribunał, London 1985 (Trybunał, Warszawa 1988) i Tieatr 1989.3;
Antisowietskij Sowietskij Sojuz, Ann Arbor 1985;
Moskwa 2042, tamże 1987, Moskwa 1990; Choczu byt' czestnym, 1989 (zawiera też: Rasstojanije w połkiłomietra. Patiom wzaimnoj pieriepiski, Iwańkiada..., Szopka, Otkrytyje pisma); Kot doma-sznij sriedniej puszystosti (wspólnie z G. Gori-nem), Tieatr 1990.5; Wywiady: Die Zeit 1975.17.1 i LG 1990.20.6.
Lit.: W. Tiendriakow, LG 1961.25.2; W. Kardin, Wopr. Lit. 1961.3; S. Rassadin, Ju. 1962.4; G. Browman, Moskwa 1963.6; Ju. Wiszniewskaja, RM 1975.17.7; R. R., Grani 1975.97; J. Terapia-no, RM 1976.13.5; M.A. Szoriuk, RLT 1976.14;
D. Sztok, Grani 1977.104; W. Kasack, w: Fiction and Drama in Easten and Southeastem Europę, Columbus (Ohio) 1980; G. Hosking, w: tegoż Beyond Socialist Realism, NY 1980; N. Korżawin, NRS 1982.3.10; M. Sendich i S. Lubensky, RLJ 1984.131; L Wasiuczenko, Znamia 1989.10; A. Dudek, w: Emigracja i Tamizdat, Kraków 1993.
ukazywało się jako tygodnik, od 1924 do 1932 - jako miesięcznik. Od 1927 redakcja czasopisma została przeniesiona do Paryża. Pozycję ideologiczną W.R. określono następująco: "Konsekwentnie i stanowczo opowiadamy się przeciwko bolszewickiej dyktaturze i bronimy socjalizmu demokratycznego...". Redaktorem działu literackiego czasopisma był Mark Słonim. Do najważniejszych jego współpracowników należeli A. Riemizow i M. Cwietajewa. Oprócz nich zamieszczali tu swoje utwory tacy pisarze pierwszej ** emigracji, jak K. Balmont, W. Cho-dasiewicz, M. Osorgin i B. Zajcew oraz autorzy chwilowo przebywający na emigracji, jak np. A. Biely i W. Szkłowski. Pismo uznawało również literaturę, powstającą w kraju, stojąc na stanowisku, że "przetrwa ona i będzie się rozwijać, mimo presji komunistycznej dyktatury, ograniczeń cenzury i bezsensownych prób wyhodowania kwiatów sztuki proletariackiej (Proletkult) w cieplarniach WAPP-u i "Na postu" (Oktiabr')" (Słonim). Na łamach W.R. ukazywały się też utwory N. Asie-jewa, I. Babla, S. Czomego, O. Forsz, L. Leo-nowa, W. Majakowskiego, I. Nowikowa, B. Pastemaka, B. Pilniaka, K. Trieniowa, i J. Za-miatina. Pismo prowadziło polemikę z I. Buni-nem, Z. Gippius, A. Kuprinem, D. Mierieżkow-skim i I. Szmielowem. Od 1926 ogłaszali tu swoje utwory także przedstawiciele młodszego pokolenia pierwszej emigracji, m.in. G. Gaz-danow, B. Popławski, J. Terapiano i W. Warszawski. Oprócz tekstów pisarzy rosyjskich pismo drukowało przekłady dzieł twórców zachodnioeuropejskich - K. Ćapka, T. Manna, M. Prousta, R. Rollanda i J. Wolkera.
LE.
Lit.: M. Słonim, Wola Rossii 1924.4 i w: Russkaja lit. w emigracyi, red. N.P. Połtorackij, Pittsburgh 1972; I. Tołstoj, Zwiezda 1990.8.
WOLA ROSSII, czasopismo kulturalno-po-lityczne, założone w Pradze przez socjali-stów-rewolucjonistów (eserowców), skupionych wokół A. Kiereńskiego. Pierwotnie
@WOŁKÓW (właśc. Osugin) Oleg Wasiljewicz, 21.(8.) 1.1900 Petersburg, prozaik. Pochodzi ze starego rodu szlacheckiego. Majątek jego ojca znajdował się w guberni twerskiej,

WOŁOCHONSKI Anri Girszowicz 702
matka pochodziła z rodziny Łazariewów. W. wychowywał się w Petersburgu i w posiadłości ojca. Uczęszczał do elitarnej szkoły księcia Tieniszewa, w której edukację ogólną łączono z przygotowaniem zawodowym (był kolegą klasowym W. Nabokowa). Lata 1928-55 spędził w łagrach i na zesłaniu (początkowo na Wyspach Sołowieckich). Po "" rehabilitacji w 1957 osiadł w Moskwie. Został pisarzem, a w 1957 z rekomendacji S. Michałkowa członkiem ZP ZSRR. Do 1990 opublikował ponad tuzin zbiorów opowieści, opowiadań i reportaży, a oprócz tego szereg przekładów dzieł H. Balzaka, E. Zoli, P. Bonnarda, J. Renarda i in. Szczególne znaczenie mają jego zabiegi o zachowanie naturalnego środowiska i zabytków kultury. Dopiero dzięki "" pieriestrojce mógł szczerze opowiedzieć o swoich przeżyciach w łagrach stalinowskich, a także wyrazić własny stosunek do sowieckiego systemu, który oskarża o unicestwienie rosyjskiego chłopstwa i kultury. Jego najważniejszy utwór autobiograficzny pt. Pogrużenije wo fmu 1987 (Pogrążenie się w ciemności), napisany w końcu lat 60. i nie przyjęty przez A. Twardowskiego do druku w miesięczniku "Nowyj Mir", został po raz pierwszy opublikowany w Paryżu. W 1988 W. jako jeden z niewielu ocalałych więźniów Sołowieckich Obozów Specjalnego Przeznaczenia (Sołowieckije Łagieria Osobogo Naznaczenija, SŁOŃ) wystąpił w dokumentalnym filmie Włast' Solowiecka-ja (Władza sołowiecka). Mieszka w Moskwie. Pozycją typową wśród utworów W., poświęconych ochronie przyrody, jest książka Czur, zapowiedano! 1976 (Uwaga! Podlega ochronie), w której mówi o rezerwatach państwowych i niedostatecznej dbałości o ich stan. W książce Każdy] kamień w nie] żywoj 1985 (Żyje tu każdy kamień) ukazał straty kulturalne współczesnej Moskwy, w której w czasach sowieckich zniszczono wiele starych cerkwi, budynków i innych zabytków historycznych. Podobną książkę napisał o Petersburgu/Leningradzie. Jego Pogrużenije wo t'mu zawiera opisy okrutnych scen śledztwa, życia w łagrach i na zesłaniu, a także refleksje na temat przyczyn represji i ich związku z panującym systemem. Zastanawia się również nad powodami pomniejszania odpowiedzialności nazistów za zbrodnie przeciw ludzkości w Oświęcimiu. Książkę W. przenika nastrój chrześcijańskiej pokory, miłości do Rosji, troski o jej los oraz chęci sprzyjania dobru poprzez naświetlenie prawdy. W opowiadaniu Pośledni] parad (Ostatnia defilada), napisanym w 1958, a opublikowanym dopiero w 1990, W. przedstawia dramatyczny los byłego oficera armii białych, zaszczutego i zmuszonego do samobójstwa przez bolszewików w warunkach materialnej i moralnej degrengolady Rosji na początku lat 20. Siła oddziaływania prozy W., w której walory treściowe dominują nad estetycznymi, wynika z niezachwianej wiary pisarza w "świat wysokich radości duchowych". KLE.
Dz" Mofodyje ochotniki, 1951; W tichom kraju, 1959; Kład Kudiejara, 1963; Rodnaja moja Rossi-ja, 1970; Tut gradu byt'..., 1974; Czur, zapowiedano!, 1976; W końce tropy, 1978; Shiczaj na promys-le, 1980; Kazdyj kamień w niej żywoj, 1985; Pogrużenije wo fmu, Paris 1987 (fragm. Ju. 1989.3, ponadto w: O. W., Wiek nadieżd i kruszenij, 1989);
Wywiady: LG 1988.19.10, Nasz Sowr. 1990.1 i RM 1991.10.5; Iz wospominanij starogo tieni-szewca, LR 1990.23.2; Amin, amin, rassypsia!, RM 1990.16 i 23.11. Izbr., 1987.
Lit.: I. Sokołow-Mikitow, NM 1960.2; F. Lewin, LR 1965.27.8; A. Sidorow, Nasz Sowr. 1971.4; A. Prijma, LR 1974.21.6; A. Kaleckij, Kniżnoje Obozrienije 1977.4; K. Pomierancew, RM 1987. 27.11; A. Trieplew, Ogoniok 1988.50; E. Iwanów, LR 1990.19.1; A. Bitów, NM 1990.5; G. Kałużyn, Słowo 1990.11; A. Dorochow, Niewa 1990.12.
WOŁOCHONSKI Anri Girszowicz, 19.3. 1936 Leningrad, poeta i prozaik. Ukończył instytut chemiczno-farmaceutyczny i przez 10 lat pracował jako biochemik. Żywo interesował się literaturą kabalistyczną. Począwszy od lat 50. pisał wiersze, teksty do piosenek i sztuki teatralne (niekiedy we współ-

703
WOŁODIN Aleksandr Moisiejewicz
autorstwie z A. Chwostienką, z którym łączy go stara przyjaźń). W ZSRR zdołał opublikować zaledwie jeden wiersz. W końcu 1973 wyemigrował za granicę. Od stycznia 1974 przebywał w Izraelu, a jesienią 1975 przeniósł się do Monachium. Wiersze W. były ogłaszane na łamach czasopism "Echo", "Kontinient", "22" i innych periodyków emigracyjnych. Wiersze, powstałe przed 1982, zebrał w tomiku Stichotworienija 1983 (Poezje). Późniejsze utwory poetyckie oraz krótki dramat pt. Molczanije wieka (Milczenie wieku) włączył do zbiorku Tietrad' Igriej-ny 1984 (Zeszyt Igrejny). Ponadto w czasopismach "Gnozis" i "Wiestnik RChD" zamieszczał szkice naukowo-filozoficzne. Religijne poglądy W. znalazły odbicie w jego studium Bytije i Apokalipsis 1984 (Genesis a Apokalipsa), skonstruowanym w formie komentarzy do Księgi Rodzaju i Objawienia św. Jana. Oprócz wierszy i artykułów pisze utwory prozatorskie, czego przykładem może być powieść Roman-pokojniczek 1982 (Roman - nieboszczyk). W. należy do grona współczesnych awangardowych poetów petersburskich. Początki jego poezji, jak podkreśla W. Bielaki, tkwią w twórczości W. Chlebnikowa i D. Charmsa. Cechą charakterystyczną poetyki wierszy W. jest groteska, ironia i parodia. Źródłem inspiracji twórczej staje się dla poety zarówno teza filozoficzna, jak i zwyczajne zdarzenie codzienne. W. porusza wiele zagadnień, ale swoje przemyślenia i wnioski kształtuje w formie aluzji, bogato ozdobionej językowo. Niekiedy estetyczne oddziaływanie jego wierszy zasadza się wyłącznie na zaskakujących połączeniach wyrazowych, neologizmach, melodyjności wiersza i szokujących rymach. W napełnionej ironią i aluzjami natury historycznej powieści Roman-pokojniczek na przykładzie pogrzebu pewnego dostojnika partyjnego wysokiego szczebla przedstawił wielowarstwowy obraz sowieckiej codzienności. EmR, FV. Dz.: Wiersze: Kont. 1976.9, 1980.22, 1985.43,
1987.52; Echo 1979.1 i 4, 1980.2 i 4, 1984.13;
Dwadcat' Dwa 1980.16; Szkice: Echo 1978.1;
Gnozis 1978.34; Wiestnik RChD 1981.133; Łabirint, iii Ostrów Lżecow (wspólnie z A. Chwostienką), Echo 1980.2; Roman-pokojniczek, NY 1982; Stichotworienija, Ann Arbor 1983; Tietrad' Igriejny, Jerusalem 1984; Bytije i Apokalipsis. Kommientarii k knigam Bytija, Tworienija i Otkro-wienija loanna, Jerusalem 1984; Baśni A.Ch.W. (wspólnie z A. Chwostienką), Paris 1984; Szkura bubna, Jerusalem 1986; Foma, Hamburg 1986;
O ławach jewangielskich istorij, Sint. 1990.27;
Otrywki iż powiesti, Miinchen 1990. Lit.: G. Janeczek, SEEJ 1982.4; M. Kaganskaja, Dwadcat' Dwa 1983.31; W. Bielaki, Kont. 1985. 43; A. Rownier, W. Andriejewa, Rodnik 1990.4.
WOŁODIN (właśc. Lifszyc) Aleksandr Moisiejewicz, 10.2.1919 Mińsk, dramaturg i prozaik. W 1949 ukończył wydział reżyserski państwowego instytutu kinematografii. Początkowo pracował jako redaktor w studiu filmu popularnonaukowego w Leningradzie. Pierwsza jego sztuka Fabricznaja diew-czonka 1956 (Dziewczyna z fabryki), w której piętnował komunistyczną pseudoetykę, wywołała długotrwałą polemikę. Do 1991 napisał ponad 20 sztuk, które w ciągu trzydziestu lat pracy twórczej tylko 3-krotnie zdołał wydać w postaci odrębnych zbiorów (w 1967,1980 i 1985). Ponadto pisze krótkie utwory prozą (nazywa je "zapiskami") oraz wiersze. Za scenariusz filmu Osiennij mara-fon 1979 (Jesienny maraton) otrzymał nagrodę państwową RFSRR w 1981. Począwszy od 1984 miał nieco większe możliwości druku. Do partii należał od 1949, wystąpił z niej w 1990. Mieszka w Petersburgu. W. jest jednym z najwybitniejszych współczesnych dramaturgów rosyjskich, który za odwagę i pomysłowość twórczą był często krytykowany. Przez długi czas nazwisko tego twórcy pomijano w podręcznikach lub wymieniano w kontekście ujemnym, mimo że jego druga sztuka pt. Piat' wieczorów 1959 (Pięć wieczorów) weszła do stałego repertuaru sowieckich teatrów i w latach 1959-73 miała od 110 do 407 przedstawień rocznie.

WOŁODIN Aleksandr Moisiejewicz
704
W sztuce Fabricznaja diewczonka W. przedstawił sympatyczną robotnicę fabryczną, napastowaną przez sekretarza organizacji komsomolskiej i w wyniku jego knowań zwolnioną z pracy. W następnej pt. Piat' wie-czerow obnażył codzienną rzeczywistość sowiecką, ukazując sprzeczność między ludzkimi postawami i zachowaniem się a heroicznym obrazem epoki, propagowanym w prasie. Kłopoty kobiety, poszukującej po śmierci męża nowych znajomości oraz jej nieporozumienia z dorosłymi dziećmi naświetlił w nie opublikowanej sztuce W gestiach i do-ma 1960 (W gościach i w domu). Kolejny dramat W. - Moja starszaja siestra (Moja starsza siostra), który w nowej redakcji, powstałej pod wpływem ostrej krytyki, otrzymał tytuł Starszaja siestra (Starsza siostra) mówi o konsekwencjach zaborczej miłości i nado-piekuńczej troski, prowadzących do całkowitego zniewolenia jednostki. Sztuka ta należy do najlepszych utworów dramatycznych W. (w 1963 wystawiono ją 342 razy w 14 teatrach). Za sztukę Naznaczenije 1963 (Nominacja), w której przedstawił człowieka niezdolnego do funkcji kierowniczych, został oficjalnie skarcony przez Ministerstwo Kultury ZSRR. Na skutek tego poddał ją gruntownej przeróbce. Sztukę Attrakcyony 1967 (Atrakcje) oparł na dwóch swoich scenariuszach filmowych. W pierwszym z nich pt. Po-chożdienija zubnogo wracza (Przygody lekarza dentysty), w sposób tragikomiczny ujął położenie uzdolnionego człowieka w społeczeństwie, w drugim pt. Pochożdienija fokus-nika (Przygody iluzjonisty. Pierwotny tytuł Zagadocznyj indus. Tajemniczy hindus) stopił w jedną całość elementy cyrku i groteski. Tragizm kobiety, zakochanej w wyimaginowanym Don Kichocie, którego realny odpowiednik nie ma nic wspólnego z ideałem, oddał w sztuce Dulsinieja Tobosskaja 1971 (Dulcynea z Toboso). W dramacie S lubi-mymi nie rasstawajtieś 1969 (Nie porzucajcie swoich ukochanych), ukazując skomplikowane stosunki międzyludzkie, W. wprowadził pierwiastki baśniowe. W opowiadaniu
Stydno byt' niesczastliwym 1971 (Trzeba się wstydzić, że się jest nieszczęśliwym) poprzez gorzką ironię ujawnił swój pozytywny stosunek do życia i praw nim rządzących. W scenariuszu filmu Osiennij marafon podniósł problem samotności i granic dobra. W sztuce Portriet s dożdiom 1980 (Portret z deszczem) ukazał bogactwo duchowe kobiety, która "kierując się boskim instynktem miłości matczynej" (Klimienko) znajduje pełnię życia w służeniu innym. W latach 60. W. napisał szereg sztuk dla niego nietypowych, którym nadał charakter przypowieści. Należą do nich m.in. Dwie striety (Dwie strzały), Jaszczerica (Jaszczurka) i Wypuchol (Piżmak), których akcję przeniósł do X-XII w. i wyraził swoje poglądy etyczne i polityczne za pośrednictwem wprowadzonych do nich wątków baśniowych, mitycznych i prehistorycznych. Nawiązująca do motywów Nowego Testamentu sztuka W. Mat' lisusa (Matka Jezusa), która ponad dwadzieścia lat nie mogła ukazać się w druku, została dzięki "" pieriestrojce opublikowana w 1989. W. ukazał w niej Chrystusa jako człowieka i syna Bożego. W swych sztukach W. porusza istotne problemy ludzkie i przeciwstawia się dramaturgii czasów stalinowskich, powielającej schematyczne ujęcia i rozwiązania. Przedstawia przeważnie ludzi słabych, bezwolnych, którzy pomimo swej ofiarności nie osiągają zamierzonego celu. Jego bohaterowie to ludzie ciężko doświadczeni przez los, lekceważeni i prześladowani. Krąg interesujących W. zagadnień ogranicza się do kwestii moralnych i psychologicznych, wynikających z konfliktu między jednostką, niekiedy wybitnie uzdolnioną, a środowiskiem. W swych sztukach obnaża różne zjawiska i postawy, unikając przy tym wniosków i ocen. Poszczególne jego sztuki mają kształt fragmentaryczny, ich akcja jest krucha i odgrywa rolę podrzędną. Pod tym względem przypominają dramaty A. Czechowa, a obecność w nich elementów symboliczno-baśniowych nasuwa skojarzenia ze sztukami J. Szwarca. Konserwatywna krytyka zarzucała W. brak zaanga-

705
WOŁOSZYN Maksimilian Aleksandrowicz
żowania ideologicznego i chociaż konstatowała prawdziwość poruszonych problemów i zjawisk, to jednak akcentowała ich przypadkowość, nietypowość dla społeczeństwa sowieckiego.
BRP76, BRP91, Ki, KLE, LES, Re, TE, Wy75. Dz.: Rasskazy, 1954; Fabricznaja diewczonka, Tie-atr 1956.9; Piat' wieczorów, tamże 1959.7; (Moja) starszaja siestra, 1961; Dla tieatra i kino, 1967;
S lubimymi nie rasstawajtieś, Awrora 1969.1; Por-triet s dożdiom, 1980 (zawiera: Dulsinieja Tobos-skaja, S lubimymi..., Osiennij marafon, Portriet s dożdiom. Dwie striefy); Osiennij marafon, 1980,1985; Jaszczerica, Sowr. Dram. 1984.2; Blon-dinka, Tieatr 1984.8; Grafoman, Sowr. Dram. 1985.2; Kastruczcza, Tieatr 1988.5; Mat' lisusa, Sowr. Dram. 1989.1 i w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992; Odnomiestnyj tramwaj, 1990 (ciąg dalszy Zwiezda 1991.1); Tak niespokojna na dusze, Pie-tierburg 1993.
Lit.: M. Aleksiejew, NM 1956.11; W. Smirnowa, Tieatr 1957.4; E. Surkow, Znamia 1958.3; G. Du-basow. Lit. i Żyzń 1960.12.10; J. Zubkow, Tieatr 1963.10; W. Gajewskij, tamże 1967.4; K. Rudnic-kij, NM 1968.1; J. Andriejew, Zwiezda 1973.9; W. Sołowjow, NM 1974.8; W. Klimienko, LO 1980.10; S. Aksionowa, tamże 1983.6; I. Sołowjo-wa, Tieatr 1985.2; A. Zwieriew, NM 1987.9; T. Łanina, 1989.
WOŁOSZYN (właśc. Kirijenko-Wołoszyn) Maksimilian Aleksandrowicz, 28.(16.)5.1877 Kijów - 11.8.1932 Koktebel na Krymie, poeta. Pochodził z rodziny szlacheckiej, wywodzącej się ze strony ojca z Kozaków zaporoskich, ze strony matki z Niemców, zrusyfiko-wanych w XVII w. Gimnazjum ukończył w Teodozji. Studia prawnicze na Uniwersytecie Moskiewskim musiał w 1898 przerwać na skutek udziału w rozruchach studenckich. Od 1900 rozwijał działalność literacką, a także zajmował się malarstwem. W 1900 w czasopiśmie "Russkaja Mysi" ogłosił artykuł o Balmontowskich przekładach dzieł G. Hauptmanna. W 1901-16 mieszkał przeważnie w Paryżu, kształcił się, a także podróżował po Europie. Systematycznie odwiedzał również Rosję. Współpracował
z czasopismami symbolistów "Wiesy" i "Zo-łotoje Runo", przyjaźnił się z M. Cwietaje-wą. W tym czasie poważnie zainteresował się antropozofią. Jego zbiorek wierszy pt. Stichotworienija 1910 (Poezje), w którym zaznaczył się wpływ francuskich symbolistów, spotkał się z bardzo pochlebną opinią W. Briusowa. W tomiku następnym pt. Anno mundi ardentis z roku 1916 zawarł wiersze o wojnie. Styl ówczesnych utworów poetyckich W. staje się bardziej oszczędny, wyrazisty i zbliża się do poetyki akmeistów, w których czasopiśmie "Apołłon" je zamieszczał. W październiku 1916 wrócił do Rosji i zamieszkał na stałe w Kokteblu na wschodnim wybrzeżu Krymu. Przewrót bolszewicki przyjął jako przejaw gwałtu, który Rosja, jak Chrystus swój krzyż i śmierć, ponieść musi, by się duchowo oczyścić. Mimo to zdołał jeszcze opublikować w Charkowie dwa zbiorki wierszy - lwierni 1918 i Diemony gtuchonie-myje 1919 (Głuchonieme demony). W czasie walk na Krymie był świadkiem okrutnego terroru. Próbował interweniować w żywiołowe rozrachunki i samosądy, występując w obronie poszkodowanych i udzielając im swej pomocy. W mieszkaniu W. przebywał "czerwony przywódca" Bela Kun, schronienie znajdowali także biali oficerowie, a jego nazwisko było wciągnięte na listę osób, przeznaczonych do likwidacji. Ówczesne przeżycia zawarł w cyklu wierszy pt. Dom poeta (Dom poety). Ze zbiorku poezji Płamiena (Płomienie), który w 1920 przekazał za granicę, w Berlinie został opublikowany cykl Stichi o tierrorie 1923 (Wiersze o terrorze). Również tam wznowiono jego tomik poezji Diemony głuchoniemy je. W późniejszej twórczości pozostał konsekwentnym przeciwnikiem sowieckiego systemu. Był stale atakowany w prasie, lecz wysoko postawieni protektorzy zdołali uchronić go przed aresztowaniem i zgładzeniem. Przez jakiś czas dzięki A. Łunaczarskiemu otrzymywał niewielkie wsparcie finansowe, ale przeważnie był w ciągłej potrzebie, utrzymując się głównie z malowania akwareli. Był człowiekiem nie-

WOŁOSZYN Maksimilian Aleksandrowicz
706
zwykle wrażliwym i uczynnym, wspierał duchowo ludzi cierpiących, dotkniętych nieszczęściem (m.in. żonę S. Jesienina po jego samobójstwie). Prowadził dom otwarty dla wielu ludzi pracy twórczej i umysłowej. Latem wypoczywali tu liczni pisarze i znajomi (ponad 100 osób równocześnie). Od 1925 do końca życia jego utworów w ZSRR nie wydawano. Zmarł śmiercią naturalną w 1932. Na krótko przed zgonem przekazał w testamencie ZP ZSRR swój dom, który dotąd służy pisarzom jako miejsce wypoczynku i pracy twórczej. Od 1960 nazwisko W. zaczęło się pojawiać w sowieckich podręcznikach i kompendiach. Po kilkudziesięcioletniej przerwie w 1977 opublikowano zbiór jego poezji wybranych. Jednak dopiero "" pie-riestrojka otworzyła jego twórczości szeroki i nieograniczony dostęp do czytelnika w kraju. Wczesna liryka W. zdradza wpływ poezji francuskiej. Łączył w niej pierwiastki mistyczne z antycznymi, ujawniając swoje zafascynowanie kulturą starogrecką. Od momentu zbliżenia się do akmeistów jego wiersze przybrały kształt bardziej klarowny, surowy i plastyczny, a ciężar właściwy każdego słowa znacznie się zwiększył. Poezja W. świadczy o jego głębokiej religijności, znajomości historii oraz poszukiwaniu dróg, umożliwiających rozumienie i przezwyciężanie cierpienia. Z bolszewickim przewrotem wiązał krwawy terror, a bolszewików traktował jako ludzi, opętanych przez Szatana, którzy popychają Rosję ku krawędzi chaosu. Był jednak przekonany o konieczności i nieuchronności tego kataklizmu, zesłanego przez Boga i mającego oczyścić Rosję, ponownie ją odrodzić. W licznych wierszach W. znalazły wyraz jego poszukiwania sensu życia w dalekiej historii, m.in. w żywotach świętych (Swiatoj Sierafim 1919, Święty Serafin), rosyjskich buntach chłopskich i francuskiej rewolucji. W celu bardziej przekonywającego unaocznienia okropności dziejów nowszych sięgał do analogii historycznych, zawsze jednak pozostając po stronie uciśnionych i cierpiących. W wierszach z cyklu
Dom poeta na tle wydarzeń historycznych, związanych z dziejami Krymu, mówi o własnym losie, o wolności wewnętrznej, którą osiągnął poprzez cierpienia i głęboką wiarę. Prezentując sylwetkę tego wciąż jeszcze należycie nie docenionego poety M. Cwietaje-wa pisała: "Francuz pod względem kultury osobistej, Rosjanin duszą i słowem, Niemiec z ducha i krwi". Wydany w 1990 w Moskwie zbiór utworów wybranych W. Putnikpo wsie-lennym (Pielgrzym po wszechświecie) zawiera jego prozę autobiograficzną i szkice literackie o pisarzach i malarzach, m.in. o M. Kuzminie, A. Riemizowie, I. Erenburgu i O. Mandelsztamie.
EmR, HRL, Ka94, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP89, RP90, Wy75, Wy82.
Dz.: Stichotworienija 1900-10,1910; Liki tworcze-sfwa, 1.1,1914, wyd. pełne 1988, wyd. 2:19S9;An-no mundi ardentis, 1916; lwierni, 1918; Diemony głuchoniemy je, 1919, wyd. 2: Berlin 1923 (reprint London 1965); Swiatoj Sierafim (1919), NŻ 1963.72; Stichi o tierrorie, Berlin 1923; Stichi ipie-riewody, tamże 1923; Dom poeta (1926), NŻ 1952.31, wyd. skrócone, Raduga 1965.9; Skazani-je ob inokie Epifanii (1929), w: Trudy Otdielenija driewniej russkoj lit. AŃ SSSR 1961.17; 5 wierszy: NŻ 1954.39; Puti Rossii, Paris 1969; 4 wiersze: Dień Poezii, Moskwa 1971; Pisma, Wr. i My 1978.28; Poezje, Warszawa 1981; Surikow, 1985;
Putnikpo wsielennym, 1990; Koktiebielskije bierie-ga, 1990; Awtobiograficzeskaja proza, 1991. Stichotworienija, Wił', Stichotworienija ipoemy, w 2-ch tt., Paris 1982-84; Izbr. Stichotworienija, 1988. Lit.: W. Briusow, w; tegoż Dalokije i blizkije, 1912; E. Łann, 1927; M. Cwietajewa, Żywoje o ży-wom, Sowr. Zap. 1933.52-53; W. Karalin, Grani 1948.4; S. Makowskij, Wozr. 1949.2 i NŻ 1954.39; L. Dadina, NŻ 1954.39; M. Woloschin, Die gnine Schlange, Stuttgart 1954, wyd. 6: 1982 (wyd. roś. pt. Zielonaja zmieja, Moskwa 1993); W. Orłów, Wopr. Lit. 1966.10; E. Mindin, w: tegoż Nieobyknowiennyje sobiesiedniki, 1968; W. Pawłów, Grani 1973.87-88; D. White, SEEJ 1975.3;
M. W. - chudoznik, 1976; B. Filippow, Wiestnik RChD 1977.12; I. Kuprijanow, 1978 (wyd. skrócone, Lit. na Św. 1980.11); L. Fejnberg, Don 1980.7; W. Kupczenko, 1981, NŻ 1988.172-173 i Ruś. Lit. 1989.3; A. Pomorski, w: M. W., Poezje,

707
WORFOŁOMIEJEW Michaił Aleksiejewicz
1981; C. Walirafen, Munchen 1982; J. Iwask, RLJ 1983.3; C. Marsh, Birmingham 1983; L. Dołgopo-łow, Ruś. Lit. 1987.4; Wospominanija o M. W., 1990.
WOPROSY LITIERATURY, miesięcznik poświęcony zagadnieniom literatury, jej historii i teorii, wydawany w Moskwie od 1957 przez ZP ZSRR i Instytut Literatury Światowej AŃ ZSRR. Pierwszym red. nacz. pisma był A. Diemientjew. W latach 1959-79 funkcję tę pełnił W. Ozierow, a w 1979-88 M. Koźmin. W 1988-92 na czele redakcji stał D. Urnow, po nim stanowisko red. nacz. objął Ł. Łazariew. Wśród członków redakcji miesięcznika od samego początku przeważali krytycy i historycy literatury. W jej skład wchodzili m.in. N. Gudzij (1957-65), W. Piercow (1957-80), Ł. Łazariew (od 1961), E. Kacewa (1962-88), W. Kosołapow (1963-71) i A. Dymszyc (1963-75). Środowisko pisarskie w latach 1960-82 reprezentował G. Bieriozko, a w 1989 do redakcji pisma włączono A. Bitowa. Na łamach W.L. zamieszczane są przede wszystkim artykuły krytyczne, a niekiedy również materiały pochodzące ze spuścizny literackiej. Szczególnie interesujące dane zawierają w miesięczniku ankiety, prezentujące opinie autorów na temat techniki pisarskiej i genezy ich utworów. Cenną publikacją W.L. okresu "" pierie-strojki był obszerny, pierwszy w ZSRR artykuł o grupie literackiej ** Oberiu (1988.4). Rewelacją na łamach pisma stał się również artykuł na temat edycji dzieł pisarzy rosyjskich na Zachodzie (1989.3), a także przedruk (we współpracy z tygodnikiem paryskim "Russkaja Mysi") dzienników W. Ko-rolenki (1990). Nakład W.L. w 1975 wynosił 25 000 egzemplarzy, w 1989 - 20 000, w 1990 - 30 000, a w 1993 spadł do 5000.
LES,KLE.
WORFOŁOMIEJEW Michaił Aleksiejewicz, 9.10.1947 Czeremchowe (obw. irkucki), dramaturg i prozaik. Wychowywał się w rodzinnym mieście i na wsi. Po ukończeniu szkoły średniej pracował w fabryce. Rozgłos zyskał dzięki sztuce Potyń 1975 (Piołun), wystawionej w Czeremchowie; w konkursie na najlepszy utwór dramatyczny na temat II wojny światowej zdobyła pierwszą nagrodę. Sztuką Zanawieski 1977 (Zasłony) pomyślnie zadebiutował w 1978/79 na scenach teatrów Moskwy, dokąd się przeprowadził. Od 1990 był członkiem zarządu ZP RFSRR. Pierwszym wydrukowanym w 1979 utworem dramatycznym W. była sztuka Swiatoj i grie-sznyj (Święty i grzeszny). W istniejących pracach krytycznych podkreśla się jego znaczne uzdolnienia dramatopisarskie. Niektóre dramaty W., pochodzącego z rodziny chłopskiej, można zaliczyć do tzw. literatury wiejskiej. W sztuce Zanawieski przeciwstawił sobie dwoje ludzi o odmiennych postawach życiowych: koniucha, pracującego według starych zasad i zwyczajów, oraz przewodniczącego kołchozu, człowieka energicznego, lecz cynika i konformistę. W innej sztuce pt. Leto krasnoje 1978 (Piękne lato) zagłębia się w praźródła duchowo-religijne rosyjskiej wsi i jej mieszkańców. Akcja dramatu Swiatoj i griesznyj rozgrywa się w mieście. Jego bohater stoi przed poważnym dylematem: rodzina, zmuszająca go do poszukiwania źródeł dodatkowych zarobków i przywłaszczania mienia państwowego, czy zasady moralne, a przede wszystkim przykazanie "Nie kradnij". Ukazując przejawy dobra i zła, pierwiastka boskiego i szatańskiego, W. nadaje konkretnym sytuacjom i zdarzeniom wymiar uniwersalny. W jego dorobku dramatopisarskim znajduje się również sztuka o tematyce historycznej pt. Chabarow 1982. Oprócz niej znane są inne utwory dramatyczne W.: Rasskażu wam - nie powieńtie! 1977 (Coś wam opowiem, nie uwierzycie), Motiwy 1979 (Motywy), Letieła ptica różowana 1981 (Leciał różowy ptak), Ministr jejo wieliczestwa - poczti prawda! 1981 (Minister jej mości - nieomal prawda), Na traktie 1981 (Na szlaku), Dieriewienskaja komiedija 1982 (Wiejska komedia), Ja podariu tiebie lubow' 1982 (Podaruję ci miłość), Osień 1982 (Je-

WOROBJOW Konstantin Dmitrijewicz
708
sień), Prigowor 1983 (Wyrok), Soldaty 1984 (Żołnierze), Biezumije 1985 (Szaleństwo), Dożdi 1985 (Deszcze) i Rasputica 1987 (Roztopy). W swych sztukach W. umiejętnie kształtuje sytuacje konfliktowe, nadając im dynamikę, napięcie wewnętrzne i scenicz-ność. Aktualność podejmowanych w nich zagadnień wiąże się ściśle z istotnymi poszukiwaniami duchowymi autora.
Ka85.
Dz.: Pofyń, 1975; Zanawieski. Sceny sielsko] żyzni, 1977; Rasskazu wam - nie powieritie!, 1977; Leto krasnoje, 1978; Swiatoj i griesznyj, 1978 i Tieatr 1979.5; Letiełaptica rozowaja, 1981; Osień, Sowr. Dram. 1983.2; Chabarow, tamże 1986.3; Rasputica, Tieatr 1987.2; Bies, Sowr. Dram. 1988.6; Ras-skazy. Słowo 1991.2.
Lit.: N. Sawickij, Tieatr 1979.5; W. Bondarienko, Sowr. Dram. 1983.2; A. Karaniow, Sowj. Theater 1985.2.
WOROBJOW Konstantin Dmitrijewicz,
16.11.1917 Nowy Reutec (obecnie rejon miedwieński obwodu kurskiego) - 2.3.1975 Wilno, prozaik. Uczył się w szkole elewów kremlowskich i w 1941 w jej składzie został skierowany do obrony Moskwy. Trafił do niewoli niemieckiej. Po udanej ucieczce z niemieckiego obozu koncentracyjnego dowodził oddziałem partyzanckim na Litwie. Pisać zaczął w czasie wojny. W 1954 został członkiem ZP. Jego zbiorki opowiadań, m.in. Podsnieżnik 1956 (Przebiśnieg), zostały prawie nie zauważone przez krytykę. A. Twardowski opublikował jego autobiograficzną opowieść wojenną Ubity pod Moskwo] 1963 (Polegli pod Moskwą, 1965) w miesięczniku "Nowyj Mir", ale utwór ten wywołał ostre zarzuty dogmatycznie usposobionych krytyków, m.in. G. Browmana, oskarżających autora o pacyfizm. Mieszkał W. na Litwie, regularnie publikując opowiadania i opowieści, które jednak ukazywały się w okrojonej i zniekształconej przez cenzurę formie. Nazwisko pisarza pomijano również w podręcznikach historii literatury sowieckiej. Publikacja napisanej w 1943 opowieści
Eto my, Gospodi! 1986 (To my, Panie), ukazującej cierpienia i męstwo żołnierzy sowieckich w niemieckiej niewoli, ponownie wzbudziła zainteresowanie jego twórczością. Opowieść W. Drug mój Momicz (Mój przyjaciel Momicz), która w formie poważnie skróconej i pod zmienionym tytułem ukazała się w 1966 (usunięto z niej m.in. rozdziały o wywłaszczeniu i dalszym losie Momicza), została opublikowana w całości dopiero w 1988. Jednoznaczne potępienie przez Stalina wszystkich sowieckich jeńców wojennych tragicznie zaważyło na losie W. odpowiednio kształtując jego życie osobiste i twórczość literacką. Szczerość, z jaką ukazywał wojnę, znajdowała się w rażącej sprzeczności z obowiązkiem jej heroizacji. I. Zo-łotusski nazwał W. "uosobieniem godności" (1981). W jego obronie zabierali głos W. Astafjew i J. Nosów. Twórczość W. ma przeważnie charakter autobiograficzny. W opowieściach Ubity pod Moskwoj i Eto my, Gospodi! przedstawił odstraszające swą grozą okoliczności II wojny światowej. Obszerne retrospektywne wstawki, nawiązujące do doświadczeń wojennych, włączył też do swej ostatniej opowieści pt. I wsiemu rodu twojemu 1975 (I cały ród twój), ukazującej spotkanie dwojga ludzi w sanatorium na Kaukazie. Czyste, etyczne postrzeganie przez W. świata znajduje jaskrawy wyraz w opowieści Poczom w Rakitnom radosti 1964 (Cena radości, 1965). Na przykładzie człowieka, który będąc ofiarą sowieckiego wychowania za-denuncjował w latach 30. swego wuja rozważa w niej problem poczucia winy i potrzeby moralnego samooczyszczenia. Manierę twórczą W. cechuje autentyczny realizm, żywa, nasycona szczegółami narracja. Jego dążenie do ukazania religijnego odrodzenia się człowieka uwidocznia się już w tytułach niektórych utworów. KLE,LES.
Dz.: Podsnieżnik, 1956; Ubity pod Moskwoj, NM 1963.2,1990; I przyszedł olbrzym. Warszawa 1973;
Wotpriszotwielikan, 1976; Krzyk, Warszawa 1980;
U kogo posielajutsia aisty, 1964 (zawiera też: Po-

709
WORONEL Nina Abramowna
czom w Rakitnom radosti); Eto my, Gospoda, Nasz Sowr. 1986.10; Iz dniewnikow. Prawda 1986.31.10; Drug mój Momicz, Ogoniok 1988.5;
Powiesti, 1988; Zamiety sierdca, 1989.
Lit.: I. Diedkow, NM 1961.7; G. Browman, Moskwa 1964.1; W. Astafjew, LR 1965.5.2 i Nasz Sowr. 1986.10; O. Michajłow, NM 1965.3 i Nasz Sowr. 1969.4; I. Zołotusskij, LO 1981.4; W. Kon-dratjew, LG 1986.10.12; P. Salnikow, LR 1989. 22.9; A. Wasilewskij, NM 1990.8.
WORONEL Nina Abramowna, 28.2.1932 Charków, dramatopisarka. Córka profesora ekonomisty. W 1949-54 studiowała fizykę na uniwersytecie w Charkowie. Spotkanie z K. Czukowskim w 1955 zadecydowało, że poświęciła się literaturze. W 1956-60 studiowała w IŁ w Moskwie, gdzie specjalizowała się jako tłumaczka literatury angielskiej. Uznanie zyskała przekładem poematu O. Wilde, The Ballad of Reading Goal 1893 (Ballada o uwięzieniu w Reading, 1923) w 1961. Jako pisarka zadebiutowała opowiadaniami dla dzieci, zebranymi w tomikach Pieriekrio-stok 1965 (Skrzyżowanie) i Pieriepołoch 1967 (Popłoch). Równocześnie zwróciła się ku dramaturgii. Jej pierwsza sztuka Procztitie pismo 1965 (Proszę przeczytać list) została wystawiona na prowincji. Następny utwór dramatyczny W. Szestju wosiem' - sorok wo-siem' 1968 (Sześć razy osiem równa się czterdzieści osiem) po premierze w Permie został zdjęty z repertuaru, a jej reżysera zwolniono z pracy. W tej sytuacji W. utraciła wszelkie możliwości publikacji i wystawiania swoich utworów dramatycznych w ZSRR. Jej mąż, światowej sławy fizyk Aleksandr W. opublikował sztuki w swoim czasopiśmie "Jewriei w SSSR", krążącym w "" Samizdacie. W 1972 W. złożyła wniosek o wyjazd do Izraela i po rewizjach i innych prześladowaniach uzyskała zgodę na opuszczenie ZSRR. 30.12.1974 przybyła do Izraela, a w 1975 otrzymała obywatelstwo tego kraju. Wraz z mężem aktywnie współpracuje z czasopismem "22" (od 1994.90 A. W. jest jego red. nacz.). W 1975 dwie sztuki W. - Matuszka-
-barynia (Pani dobrodziejka) i Pierwoje apriela (Pierwszego kwietnia) - zostały wystawione w Nowym Jorku. Inne jej utwory dramatyczne prezentowano w Jerozolimie, a także w telewizji angielskiej i niemieckiej. Do zbiorku Proch i piepiet 1977 (Proch i popiół) W. włączyła 5 jednoaktówek, a w tomiku Paporotnik 1977 (Paproć) zamieściła część swoich wierszy, napisanych w 1961-72. Kolejny zbiór jej utworów dramatycznych pt. Szestju wosiem' - sorok wosiem' 1987 zawiera 5 wieloaktowych sztuk "fantastycznych", następny pt. Kassir wiecznosti (Kasjer wieczności) 5 dalszych dramatów i 13 esejów o tematyce społeczno-politycznej, ogłoszonych uprzednio na łamach czasopisma "22". Napisała ponadto scenariusz czteroodcinkowe-go filmu telewizyjnego o pobycie Dostojew-skiego w Niemczech pt. Dwie smierti Dosto-jewskogo (Dwie śmierci Dostojewskiego), którego częścią składową jest sztuka Dwoj-naja igra 1988 (Podwójna gra). W. współpracuje też z rozgłośnią radiową. Mieszka w Tel Awiwie. Sztuki W. dotyczą problematyki współczesnej. Ukazują rzeczywistość sowiecką lat 60-70., oddając narastający w niej proces demoralizacji i upadku. "Sztuki W. -jak podkreślał w przedmowie do zbiorku Proch i piepiet I. Rubin - utrwalają moment, gdy w wyniku kataklizmu dziejowego następuje upadek moralny całego narodu, przedstawiają ostatnie dni Sodomy". W. ukazuje w nich donosiciela, który szczyci się swoim szlacheckim pochodzeniem i "patriotyzmem", ojczyma, gwałcącego 13-letnią pasierbicę, a także wulgarność i bezduszność kobiet, znajdujących się na sali szpitalnej oraz okropne warunki, panujące w sowieckich szpitalach, przeprowadzających zabiegi przerywania ciąży (Matuszka-barynia). W sztuce Chimczistka wriemieni (Czyszczenie chemiczne czasu) wykorzystuje topos wehikułu czasu, by ocenić współczesność z perspektywy roku 2100 i 1950, podkreślając przy tym ogromne, ponadczasowe znaczenie sztuki i duchowości. W sztuce Posled-nije minuty (Ostatnie chwile) dzięki równo-

WORONIN Siergiej Aleksiejewicz
710
czesnemu usytuowaniu trzech różnych scen sugestywnie oddaje trwożny nastrój nocy przed aresztowaniem, ukazując ją oczami małżeństwa żydowskiego, zmęczonego strachem i pragnącego miłości, z pozycji ich przyjaciela, będącego na usługach służb specjalnych, oraz z perspektywy oficerów KGB, którzy nie rozumieją, że są dźwigniami mechanizmu bezprawia. O wierszach W., które rzadko dotyczą zagadnień społeczno-politycznych i częściowo należą do liryki osobistej, bardzo pochlebnie pisał z łagru J. Daniel. Biorąc pod uwagę ich autentyczność zaliczał te utwory do dzieł "pierwszej klasy". Lirykę W. cechuje klarowność i bogactwo anafor. Ma ona niekiedy charakter opisowo-narracyjny. EmR, FV. Dz.: Pieriekriostok, 1965; Pierlepotoch, 1967;
Proch ipiepieł, Apołłon-77 1977, Jerusalem 1977 (zawiera: Zmiej jeduczij, Matuszka-barynia, Pier-woje apriela, Pobieditieli, Utomlonnoje sołnce);
Paporotnik, 1977; Sodom tiech let. Glawy iż roma-na, Dwadcat' Dwa 1978.4; Oglaniś w razdumje (o jewriejskom dwiźenii w SSSR), tamże 1982.24;
Nocz na Wołgie, tamże 1983.28; Wywiad: tamże 1987.53; Szestju wosiem' - sorok wosiem', Jerusalem 1987 (zawiera też: Chimczistka wriemieni, Procztitie pismo, Nado zachotief, Drakon Endriu);
Kassir wiecznosti, Tel Aviv 1987 (zawiera też: Ma-in liber Kac, Dusia i dramaturg, Woskrieszonnyj, Poslednije minuty); Triewogi i opasienija, Dwadcat' Dwa 1988.62; Lubit', nie lubit'..., tamże 1989.63; Dwojnaja igra, iii Dostojewskij w Gierma-nii, tamże 1990.69; Pierwoje apriela, w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992.
Lit.: J. Daniel, w: N. W., Paporotnik, 1977; I. Rubin, w: N. W.,F/ac/i ipiepieł, 1977; N. Banks-Smith, Dai-ly Express 1981.2.7; B. Kodzis, W. Kasack, w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992.
WORONIN Siergiej Aleksiejewicz, 13.7. (30.6.)1913 Lubim (gub. jarosławska), prozaik. Syn urzędnika. W 1928 ukończył przyzakładową szkołę zawodową w Leningradzie i pracował jako tokarz. Potem podjął studia geologiczne, lecz ich nie ukończył. Był sądzony za odmowę służby w wojsku. W 1937-45 brał udział w ekspedycjach na Daleki
Wschód, Ural, Powołże i Kaukaz, których celem było wytyczenie nowych tras kolejowych. Próby napisania powieści w formie dziennikowych zapisków nie powiodły się. W pierwszym opowiadaniu Tajożnik 1944 (Mieszkaniec tajgi) ukazał syberyjskich poszukiwaczy złota. W 1947 wstąpił do partii, a także opublikował pierwszy zbiór nowel. Pracował jako dziennikarz. W 1951-52 był kierownikiem leningra-dzkiego oddziału redakcji tygodnika "Litiera-turnaja Gazieta". W powieści Na swojej ziemie 1948 (Na swojej ziemi) opisał zasiedlanie przez ludność rosyjską fińskiej części Karelii, zajętej przez ZSRR w czasie wojny sowiec-ko-fińskiej w 1940 i anektowanej w 1947. Rozgłos zdobył dzięki powieści Nienużnaja sława 1956 (Niepotrzebna sława), poświęconej rosyjskiej wsi kołchozowej lat wojny. W 1957-64 stał na czele redakcji miesięcznika "Niewa". W tym czasie podejmował problematykę rozrachunkową, związaną z czasami stalinowskimi. Ze zrozumieniem i współczuciem pisał o byłych żołnierzach armii Własowa (Wrednych miestach 1959, W stronach rodzinnych), a także o strachu przed denuncjacją (Nocznyje strachi 1963, Nocne strachy). Na materiale dzienników z czasu pobytu na Syberii osnuł powieść Dwie żyzni 1962 (Dwa życia, 1964). Część opowiadań zebrał w tomach Roman bież lubwi 1968 (Romans bez miłości) i Wstriecza na dieriewien-skoj ulice 1980 (Spotkanie na wiejskiej ulicy). W 1965-90 W. wchodził w skład zarządu ZP RFSRR i należał do grona twórców konserwatywnych, atakujących miesięcznik "Nowyj Mir" (zob. NM 1969.7). W 1976 otrzymał nagrodę państwową RFSRR. Mieszka w Petersburgu. W swej prozie W. utrwala przeważnie odrębne sytuacje i epizody, bardziej epickie jego próby, wymagające ukazania więzi między zdarzeniami, kończą się niepowodzeniem. Wartość literacka jego utworów jest różna. Niektóre z nich rażą rozwlekłością opisów, nadmiernym przeładowaniem językiem potocznym nie tylko mowy postaci, lecz również narracji. Innym razem proza W. głęboko czytelnika zaciekawia i wzrusza.

711
WORONSKI Aleksandr Konstantinowicz
KLE, LES, RSPP1, Wy82. Dz" Wstrieczi (zawiera też Tajoznik), 1947; Na swojej ziemie, kn. 1-2,1948-52; Nienuznaja sława, 1956; W rodnych miestach, Niewa 1959.9; Dwie żyzni, 1962; Roman bież lubwi, 1968; 5(M<: w pot-nocz, 1972; Dieriewienskije powiesti i rasskazy, 1974; Roditielskij dom, 1974; dawien Afaru, 1977;
Wstriecza na dieriewienskoj ulice, 1980; Źyznie-opisanije Iwana Pietrowicza Pawiowa. Dokumien-talnaja powiesi', 1984; Tichije ludi, Zwiezda 1987.3; Mnogogołosije, LR 1991.22.3. Izbr. w 2-ch tt., 1973; Sobr. socz. w 3-ch U., 1981.
Lit: S.S. Smirnow, LG 1959.27.10 (zob. też 1959.10.11); L. Fomienko, Zwiezda 1968.1; A. Pylniew, Niewa 1973.7; W. Sołouchin, LR 1973. 13.7; S. Kozłowa, Nasz Sowr. 1974.7; L. Jemieija-now, 1975; W. Tunimanow, Zwiezda 1981.6; J. Pietrowskij, tamże 1983.7; A. Klitko, LR 1983. 8.7; W. Suchniew, LG 1985.17.4; G. Chołopow, Zwiezda 1987.11; I. Daniłow-Iruszkin, LR 1988.15.7.
WORONSKI Aleksandr Konstantinowicz,
31.(19.) 8.1884 Dobrinka (gub. tambowska) - 13.8.1937 w więzieniu, krytyk literacki i prozaik. Syn duchownego prawosławnego. Kształcił się w tambowskim seminarium duchownym, z którego był później wydalony. W 1904 wstąpił do RSDRP. Do 1917 prowadził aktywną działalność polityczną. Po przewrocie bolszewickim był jednym z czołowych marksistowskich organizatorów życia literackiego. Podobnie jak Trocki negował program ** Proletkultu, a także zabiegał o pozyskanie dla literatury sowieckiej przedstawicieli inteligencji twórczej. W latach 1921-27 redagował miesięcznik "Krasnaja Nów'", wokół którego skupił pisarzy "" współwędrowców, nie podzielających skrajnego, ideologicznego stanowiska członków grupy literackiej ** Oktiabr'. Teoretyczne poglądy W., jego rozumienie sztuki, a także miejsca i roli twórcy legły u podstaw założeń programowych ugrupowania "* Pieriewał. W atmosferze moralnego terroru, rozpętanego przez "" RAPP, W. został aresztowany już w 1927. Zarzucono mu trockizm, wykluczono z partii i prawdopodobnie zesłano na
Syberię. Najważniejsze jego prace krytycznoliterackie, m.in. Iskusstwo widiet' mir 1928 (Sztuka widzenia świata) i Litieratur-nyje portriety 1928-29 (Portrety literackie), ukazywały się jednak w druku nadal. W tym czasie zaczął pisać prozę autobiograficzną. Przyznanie się do winy i wyrażona skrucha umożliwiły W. w 1930 powrót do Moskwy, gdzie powierzono mu mało istotne w sensie politycznym, drugorzędne stanowisko redaktora działu literatury klasycznej w wydawnictwie "Goslitizdat". Działacze RAPP-u utworzyli od jego nazwiska określenie "woronszczi-na" (woronszczyzna), używane jako wyraz pogardy. Na początku 1935 W. został aresztowany ponownie i jako "wróg ludu" rozstrzelany. Zrehabilitowano go w pierwszych latach "" odwilży. Liczne prace W. opublikowała jego córka Galina Aleksandrowna po zwolnieniu z obozu (LG 1991.11.12). Najważniejszymi dziedzinami działalności W. były organizacja ruchu literackiego i krytyka literacka. Odrębne jego artykuły wznowiono w 1963 i 1982. W 1964 w druku ukazały się również fragmenty skonfiskowanej w 1935 monografii pt. Go-gol. Autobiograficzne utwory W., świadczące o jego niepospolitym talencie literackim, dotyczą zdarzeń i przeżyć autora z okresu wczesnej młodości. W księdze wspomnień, zatytułowanej Za żywoj i miortwoj wodoj 1928/29 (Po wodę życia i śmierci), opowiada o swej działalności rewolucyjnej i związanych z nią aresztowaniach. W innej pt. Bursa 1933 wspomina swoje lata szkolne i początki nielegalnej pracy partyjnej. Po rehabilitacji W. obie te pozycje zostały wznowione.
EmR, HRL, LE, LES, Wy75, Wy82. Dz.: Iskusstwo i żyzń, 1924; Litieraturnyje tipy, 1925, wyd. 2: 1927 (reprint Leipzig 1985); Iskusstwo widiet' mir, 1928; Litieraturnyje portriety, t. 1-2, 1928/29; Za żywoj i miortwoj wodoj, NM 1928.9-12, 1929.1, wyd. 2: 1970, wyd. 3: 1971 (wyd. angielskie Waters of Life and Death, Lon-don 1936); Bursa, 1933, wyd. 2:1966; Gogol (fragmenty studium), NM 1964.8; Litieratumo-kriticze-skije statji, 1963; Statji, Ann Arbor 1980; Izbr. stat-ji o litieraturie, 1982. Izbr., 1976.

WOZDUSZNYJE PUTI
712
Lit.: H. McLean, American Slavic and East Eu-ropean Review 1949.3; G. Glinka, Na Pieriewale, NY 1954; G. Porębina, Wrocław 1964; I. Masz-bic-Wierow, LG 1964.1.9; R.A. Maguire, Red vir-gin soil. Soviet Lit. in the 1920's, Princeton 1968;
I. Masing-Delic, ScSl. 1976; W. Akimow, Niewa 1977.5; G. Biełaja, Wopr. Lit. 1983.10; E. Sido-row, LG 1984.5.9; Lit. diejatielnost' A. W., Wopr. Lit. 1985.2.
WOZDUSZNYJE PUTI, almanach literacki, wydawany pod redakcją R.N. Grinberga. 5 tomów ukazało się w Nowym Jorku w 1960-67. Związek z osobą B. Pasternaka, zasygnalizowany w tytule, dokumentuje treść pierwszego tomu, poświęconego 70. rocznicy urodzin poety, który w kraju był w tym czasie okrutnie prześladowany i znieważany. Ponadto tytuł almanachu wskazywał na po-zorność i sztuczność granic wytyczonych na Ziemi. W każdym tomie zamieszczano najbardziej znaczące pozycje współczesnej literatury rosyjskiej oraz artykuły znanych krytyków i historyków literatury, m.in. G. Ada-mowicza, B. Filippowa, W. Markowa, L. Rżewskiego, F. Stiepuna, G. Struwego i W. Wejdłego. Na łamach almanachu opublikowano utwór A. Achmatowej (t. l, 2) Poema bież gieroja (Poemat bez bohatera), 57 wierszy O. Mandelsztama (t. 2), opowiadania i listy I. Babla (t. 3), materiały autobiograficzne z archiwum W. Chodasiewicza, M. Cwietaje-wej i B. Sawinkowa (t. 4, 5), stenograficzny zapis z procesu I. Brodskiego, sporządzony przez F. Wigdorową, poemat M. Cwietaje-wej (t. 5) Pieriekop oraz list A. Biełego do jego pierwszej żony, A. Turgieniewej, w którym szczegółowo informował o nędzy, fizycznym i duchowym ucisku społeczeństwa rosyjskiego po przewrocie bolszewickim (t. 5). Lit.: W. Złobin, Wozr. 1960.98.
WOZNIESIENSKA Julia (właśc. Julia Ni-
kołajewna Okułowa, z d. Tarapowska), 14.9. 1940 Leningrad, prozaik i poetka. Córka wojskowego, inżyniera budowlanego, przebywającego w Berlinie Wschodnim, gdzie mieszkała
w 1945-50. Studiowała w instytucie teatru, muzyki i filmu w Leningradzie, równocześnie współpracując z nonkonformistycznymi kręgami twórczymi w ówczesnej sztuce. W 1964 została skazana na rok pracy przymusowej, a w 1976 na pięć lat zesłania. Jej wiersze, napisane w Leningradzie, w więzieniu i na zesłaniu, do 1966 ukazywały się wyłącznie w periodykach, później rozpowszechniano je za pośrednictwem "* Samizdatu. Na Zachodzie wiersze W. zaprezentowało po raz pierwszy czasopismo "Grani" w 1978. Samowolny przyjazd z zesłania do Leningradu do chorego dziecka spowodował, że została na dwa lata osadzona w łagrze (do czerwca 1979). Później w ramach nieoficjalnego ruchu rosyjskich kobiet brała udział w zakładaniu feministycznych periodyków Samizdatu, takich np. jak czasopismo religijne "Marija". 11.5.1980 razem z dwoma swymi synami zmuszona została do opuszczenia kraju. Do 1984 przebywała we Frankfurcie nad Menem, potem przeniosła się do Monachium, gdzie pracuje w rozgłośni radia "Swoboda". W trzech książkach, które opublikowała w 1985-87, powołując się na dokumenty ukazuje ciężką dolę kobiet rosyjskich, w czwartej pt. Was die Russen uber Deutsche denken 1988 (Co Rosjanie sądzą o Niemcach) zebrała wywiady z pisarzami rosyjskimi, m.in. z W. Wojnowiczem. W. uważa siebie za pisarkę kobiecą. Jej liryka ma przeważnie charakter autobiograficzny. Tytuł nie opublikowanego, wiele razy konfiskowanego zbiorku wierszy Kniga rodak 1977 (Księga rozstań), określa główne motywy jej życia i twórczości w ZSRR, a mianowicie rozłąkę z ukochanymi, tęsknotę, samotność, nadzieję i oparcie w chrześcijańskiej pokorze. W autobiograficznych reportażach, zawartych w zbiorach Zapiski iż rukawa (Notatki z rękawa), krążących w Samizdacie w 1977, Żenskij łagier' w SSSR 1980 (Obóz kobiecy w ZSRR) oraz Romaszka biełaja 1982 (Biały rumianek), przedstawia wstrząsające swoją dokumentalną prawdą cierpienia sowieckich kobiet w obozach karnych i poniżające godność ludzką warunki ich życia (również seksualne-

713
WOZNIESIENSKI Andriej Andriejewicz
go). Napisany w 1984/85 zbiór Żenskij dieka-mieron 1987 (Kobiecy dekameron) ukształtowała w formie cyklu ironiczno-komicz-nych opowiadań dziesięciu kobiet, które prezentują swoje intymne, typowe dla sowieckiej rzeczywistości kontakty z mężczyznami. W opowieści Zwiezda Czernobyl 1987 (Gwiazda Czarnobył) w klarowny, dokumentalny sposób na przykładzie losu trzech sióstr naświetla okropne konsekwencje awarii reaktora atomowego w 1986 i towarzyszących jej kłamliwych, oficjalnych informacji sowieckiego rządu. W księdze pt. Briefe ilber die Liebe 1987 (Listy o miłości), jeszcze nie opublikowanej w języku rosyjskim, zebrała autentyczne listy z łagrów rosyjskich kobiet i dziewczyn, świadczące o ich ogromnym przywiązaniu do swych mężów, dzieci i przyjaciół, a także o fundamentalnej dla nich roli literatury i religii. Ukazuje przy tym nie tylko demoralizujący wpływ na człowieka pobytu w sowieckich zakładach penitencjarnych, lecz także przejawy w nich człowieczeństwa, odporności na cierpienia i przemoc dzięki życiu duchowemu i głębokim przekonaniom religijnym. EmR, Ka91.
Dz.: Wiersze: Grani 1978.108,1979.111-112; TW 1979.6; Wiestnik RChD 1979.128; Marija, 1981.1. Zapiski iż rukawa, Poiski, NY 1979.1 i Ju. 1991.1, 2; Żeński] łagier w SSSR, Grani 1980.117;
Romaszka biełaja, tamże 1982.4, 1983.5-6; Żeński] diekamieron, Tel Aviv 1987; Zwiezda Czernobyl, NY 1987; Briefe iiber Liebe, Munchen 1987;
Was die Russen ilber Geutsche denken, Miinchen 1988; O Gieorgii Michajfowie, Rodnik 1990.1;
Wywiad: Dwadcat' Dwa 1990.70. Lit.: L. Dudkiewicz, N. Kononowa, Grani 1978. 108; E. Iljina, RM 1980.10.1; G. Leech-Anspach, Der Tagesspiegel, Berlin 1985.25.8, 1987.1.3, 1988.20.3; I. Rakusa, Die Zeit 1985.18.10, NZZ 1987.12.12; W. Kasack, OEu. 1986.12, s. 994, 1987.12, s. 933, 1988.12, s. 1117.
WOZNIESIENSKI Andriej Andriejewicz,
12.5. 1933 Moskwa, poeta. Syn hydroinży-niera. W 1957 ukończył instytut architektury w Moskwie. W swej twórczości poetyckiej
nawiązuje do tradycji poezji rosyjskiej lat 20. W 1962 mówił o B. Pasternaku jako o twórcy, którego rady uważa dla siebie za najbardziej istotne i cenne. Dar poetycki łączy ze zdolnościami do malarstwa. Podobnie jak B. Achmadulina i J. Jewtuszenko rozpoczął swoją karierę poetycką w latach "* odwilży. Jego wiersze ukazywały się na łamach periodyków od 1958. Pierwsze tomiki poezji Pa-raboła (Parabola, 1962) i Mozaika opublikował w 1960. Śmiałe pod względem formalnym jego wiersze wzbudzały sensację w kraju i za granicą. Dzięki temu szybko wyrobił sobie nazwisko w literaturze i mógł często odwiedzać zagranicę. Pobyt W. w USA znalazł odbicie w cyklu jego wierszy pt. Sorok li-riczeskich otstuplenij iż poemy " Trieugolnaja grusza" 1962 (Czterdzieści dygresji lirycznych z poematu "Trójkątna grusza"). Na IV zjeździe pisarzy ZSRR został włączony w skład zarządu ZP. Kolejny, wywołujący wiele dyskusji zbiór jego poezji Antimiry 1964 (Antyświaty, 1967) został zaprezentowany w formie spektaklu na scenie awangardowego Teatru na Tagance, który cieszył się wielkim powodzeniem. Wiersze (lub ich cykle) i poematy W. systematycznie są ogłaszane na łamach periodyków, a także w formie książkowej. Każdorazowo do kolejnych zbiorów włącza wiersze wcześniejsze. W 1978 otrzymał nagrodę państwową ZSRR. W non-konformistycznym almanachu "Mietropol" był jedynym autorem, który prezentował utwory już uprzednio drukowane. Od 1985 aktywnie wspierał proces otwartości i "* pie-riestrojki. W zbiorze Aksioma-samoiska 1990 (Aksjomat-tamojska), którego tytuł czyta się jednakowo od przodu i tyłu, a druga jego część oznacza "poszukiwanie samego siebie, samookreślenie", zebrał nowe wiersze, prozę i publicystykę oraz teksty napisane wcześniej i dotąd nie publikowane ze względu na cenzurę. Mieszka w Moskwie. Szybki rozgłos zawdzięczał W. ekstrawaganckiej technice poetyckiej, którą początkowo zdecydowanie wyróżniał się na tle ujednoliconej poezji czasów stalinowskich.

WOZROZDIENIJE
714
W. zapisuje swoje wiersze od razu na czysto i nigdy ich nie poprawia. Jego liryka wypływa z doświadczeń, związanych ze współczesną cywilizacją miejską, ujętą w skali globalnej i pod tym względem kontrastuje z tradycyjną poezją rosyjską. Po latach w twórczości W. zabrzmiały nuty trwogi przed zbyt szybkim rozwojem procesu naukowo-technicz-nego. Oprócz liryki miłosnej uprawia poezję społeczno-polityczną, podejmując m.in. problem wolności twórczej. Tytuł zbioru W. Wzgląd 1972 (Spojrzenie) podkreśla wizual-no-opisowy charakter jego poetyki, nazwa innego - Achillesowa sierdce 1966 (Serce Achillesa), mówi o sercu i duszy jako najbardziej wrażliwych i bezbronnych miejscach człowieka. Motyw ten przewija się przez całą poezję W. Swoje niezwykle śmiałe metafory, w których łączy dalekie pod względem znaczeniowym pojęcia, czerpie ze świata współczesnej techniki. Czasami metaforyka W. nie służy konkretnemu celowi, np. naświetleniu relacji zachodzących między zdarzeniami czy związku zjawisk biegunowo sprzecznych w ich różnorodnej transformacji, lecz przybiera postać ekstrawaganckiej gry słowem. W swej poezji, zwłaszcza okresu wczesnego, demonstracyjnie rezygnuje z tradycyjnych sposobów rymowania. Fakturę jego wierszy określa dźwięk, rytm, asonansy oraz rymy wewnętrzne. Gra słów koresponduje w nich z grą dźwiękiem. W. stosuje bogatą instrumentację dźwiękową celem zademonstrowania własnej semantyki lokalnej i metaforyki, sięgających do doświadczeń konstruktywistów (Holthusen). Obce mu są poszukiwania jedynych, niezastąpionych słów i dążenie do maksymalnego obciążenia wiersza treścią. Fascynuje czytelnika nowością, czasami prowokującą niezwykłością treści i dźwięku.
BRP76, BRP91, EmR, FV, HRL, Ka91, Ki, KLE, KLFG, RSPPo5, Wy75, Wy82.
Dz.: Parabota, 1960; Mozaika, 1960; Sorok liricze-skich otstuplenij iż poemy " Trieugolnaja grusza", 1962; Antimiry, 1964; Achillesowa sierdce, 1966;
Tleń zwuka, 1970; Longjumeau, Warszawa 1970;
Wzgląd, 1972; Wypusti pticu!, 1974; Dubowyj list wiofonczelnyj, 1975; Witraznych diełmastier, 1976;
Sobłazn, 1979; Izbr. linka, 1979; Biezotczotnoje, 1981; O, NM 1982.11; Proraby ducha, 1984; Rów. Duchowny] process, Ju. 1986.7; Stichi, LG 1990.26.9; Aksioma-samoiska, 1990. Sobr. socz. w 3-ch tt" 1983-84.
Lit.: A. Siniawskij i A. Mieńszutin, NM 1961.1;
N. Korżawin, tamże 1961.3; P. Forgues, Survey 1963.49; N. A. Nilsson, ScSl. 1964.10; E. Rajs, Grani 1964.55; W. G. Jones, SEER 1968.1; A. Michajłow, 1970; W. Pankow i in" LO 1973.2; J. Bailey, SEEJ 1973.2; A. Drawicz, w tegoż Zaproszenie do podróży, Kraków 1974, s. 249-58; W. So-łowjow, Awrora 1975.3; A. E. Hudspeth, Diss. Univ. North Carolina at Chapel Hill 1975; A. Marczenko, Wopr. Lit. 1978.9; N. P. Condee, Ann Arbor 1981; A. Urban, I. Szajtanow, LO 1982.9; W. Bielaki, Grani 1985.136; A. Pikacz, LO 1987.1; R. Reck, Munchen 1992.
WOZROZDIENIJE, czasopismo literackie i społeczno-polityczne, wydawane w Paryżu w 1949-74. W latach 1924-35 ukazywała się identycznie nazywana gazeta codzienna, a w 1936-40 tygodnik, finansowane przez tego samego mecenasa, ormiańskiego przemysłowca A. Gukasowa, zmarłego w 1969. Pierwszym redaktorem gazety W. był P. Struwe, kolejnym (od 1927) - I. Siemionow. W 1949 redakcję czasopisma W. objął lite-raturoznawca I. Tchorżewski, a po jego śmierci w 1950 historyk S. Mielgunow. Do 1958 na stanowisku redaktorów następowały częste zmiany, potem na czele redakcji W. stanął książę S. Obolenski, najpierw wespół z W. Złobinem, a od 1960 z I. Gorbowem. W sumie w 1949-74 opublikowano 243 zeszyty czasopisma. W. było uważane za organ prasowy emigracyjnych sił narodowych, zbliżonych do kręgów rosyjskiej cerkwi prawosławnej. Kontynuowało tradycje ruchu biało-gwardyjskiego z okresu wojny domowej. Antykomunistyczny profil gazety i czasopisma w 1924-74 był wyraźnie akcentowany. W. rywalizowało z gazetą "Poslednije Nowosti" i czasopismem "Sowriemiennyje Zapiski". Oprócz publikacji o charakterze

715
WSPOŁWĘDROWCY
politycznym na łamach W. ukazywały się utwory literackie i prace krytycznoliterackie. Do najważniejszych współpracowników czasopisma z grona pisarzy należeli I. Bunin, Z. Gippius, D. Mierieżkowski, A. Riemizow i W. Smoleński. Prace z dziedziny filozofii, religii zamieszczali tu N. Arsienjew, W. Iljin i W. Zieńkowski. W monografii J. Tomaszy-wskiego przedstawiona została historia W., jej redaktorzy i autorzy, a także wykaz publikacji, obejmujący pozycje wydane do sierpnia 1973. HRL, LE.
Lit.: G. Meier, Wozr. 1955.42-44; J. Tomasziw-skyj, Diss. Vanderbilt Univ. Nashville 1974.
WRIEMIA I MY, czasopismo literackie trzeciej "* emigracji rosyjskiej wydawane od 1976. Początkowo ukazywało się jako miesięcznik, a od 1980 jako dwumiesięcznik. W 1993 wyszedł 120 numer pisma. Wr. i My wydawano najpierw w Tel Awiwie, w numerach 49-57 (1980) jako miejsce druku podano Nowy Jork, Tel Awiw i Paryż, a od nr 58 (1980) Nowy Jork, Jerozolimę i Paryż. Red. nacz. jest W. Perelman (Jerozolima, potem Nowy Jork), z którym od 1980 ściśle współpracują D. Szturman (Izrael) i J. Etkind (Francja). Czasopismo Wr. i My zostało pomyślane jako periodyk literacki i społeczno--polityczny. Wiele miejsca zajmuje w nim tematyka żydowska, ale zakres problematyki nie ogranicza się tylko do niej. W każdym numerze pisma ukazują się utwory twórców emigracyjnych, a także dzieła autorów mieszkających w kraju ("" Samizdat, "" Tamiz-dat). W dziale publicystyki Wr. i My zamieszcza wiele materiałów poświęconych aktualnym zagadnieniom socjologii, filozofii, religii i krytyki literackiej. Prócz tego każdy numer pisma zawiera artykuły dotyczące sztuki współczesnej i reprodukcje obrazów. Wśród autorów, niejednokrotnie publikujących na łamach pisma swoje dzieła znaleźli się poeci D. Bobyszew, I. Burichin, A. Chwo-stienko, N. Korżawin, I. Lisnianska i L. Wła-dimirowa, a także prozaicy J. Aleszkowski,
B. Chazanow, S. Dowłatow, F. Gorensztejn, I. Jefimow, F. Kandel, A. Lwów, Wikt. Nie-krasow, F. Roziner, W. Rybaków, B. Wach-tin i Z. Zinik.
Lit.: Katalog żumala. Wypuski 1-100, Wr. i My 1988.100; W. Maramzin, Echo 1978.3; Artykuł redakcyjny, Wr. i My 1980.50; G. Andriejew, systematyczne przeglądy w RM. Zob. m.in. 1982.8.7 i 2.12,1983.3.3 i 13.10,1984.12.7 i 29.11, 1985.15.11, 1986.25.7, 1987.18.9, 1988.15.7 i 15.11, 1990.26.1; A. Mularczik, Wr. i My 1989.105.
WSPOŁWĘDROWCY (poputcziki), termin wprowadzony do obiegu w 1920 przez A. Łu-naczarskiego, a od 1923 szeroko stosowany przez L. Trockiego do określenia pisarzy akceptujących rewolucję, aktywnie urzeczywistniających jej idee, ale nie mieszczących się w ramach proletariackiej ideologii. Termin w., stosowany w dyskusjach literackich i politycznych lat 20., był nieprecyzyjny i dotyczył w zasadzie wszystkich pisarzy, którzy nie należeli do partii i pochodzili z innych niż proletariackie środowisk społecznych (•* Kuźnica). Za typowych w. uważano B. Pilniaka, M. Priszwina, I. Babla, K. Pau-stowskiego, I. Erenburga, A. Tołstoja, L. Leonowa, B. Pasternaka, a także twórców, należących do "" Bractwa Serafina (W. Ka-wierin, N. Tichonow, M. Słonimski, K. Fie-din, Ws. Iwanów, M. Zoszczenko), imażyni-stów (S. Jesienin), przedstawicieli ugrupowania "" Pieriewał, a wśród nich nawet członków partii, nie aprobujących agresywnej polityki grupy "" Oktiabr'. Dużą pomoc okazywał w tym czasie w. krytyk marksistowski A. Woronski, który wielu najbardziej znaczących spośród nich skupił wokół redagowanego przez siebie miesięcznika "Krasnaja Nów'". Od 1923 w. byli obiektem nieustannych ataków funkcjonariuszy literacko-partyjnych z ugrupowania Oktiabr' (napostowcy). "" Uchwała partyjna z 1925 jeszcze na jakiś czas powstrzymała dążenie jego kierownictwa do ustanowienia dyktatury proletariatu w dziedzinie literatury i zalecała

WSTRIECZI l
716
tymczasową tolerancję wobec w., mając na celu ich reedukację ideologiczną. Poczynając od 1927 wzmogły się ataki na w. krytyków "" WAPP-u, a od 1928 również RAPP-u, którzy zaliczyli do ideologicznie niepewnych nawet W. Majakowskiego i M. Gorkiego. W 1930 wraz z przejęciem przez RAPP kierowniczej roli w literaturze część w. znalazła się w całkowitej izolacji, a niektórzy podporządkowali się panującej ideologii. Po "* uchwale partyjnej z 1932 i utworzeniu ZP termin w. utracił znaczenie. Od tego czasu rozróżniano pisarzy, tworzących główny nurt literatury sowieckiej i tych, którzy znajdowali się poza nim (byli wśród nich także komuniści).
HRL, KLE, LE.
Lit.: "* RAPP; A. Łunaczarskij, Litieratura i riewolucyja (1920), w: tegoż Sobr. socz., t. 7,1967; L. Trockij,L((. i riewolucyja, 1923; B. Olchowyj, Pie-czat' i Riewolucyja 1929.5-6; M. Czumandrin, Na lit. postu 1931.26; A. Sieliwanowskij, 1932 (też w LE, t. 9,1935).
WSTMECZI l, miesięcznik wydawany pod redakcją G. Adamowicza i M. Kantora w Paryżu od stycznia do czerwca 1934. Ukazało się tylko 6 numerów pisma, obejmujących w sumie 286 stron tekstu. Na łamach pisma dominowała współczesna literatura rosyjska, lecz równocześnie systematycznie zamieszczano w nim artykuły na temat sztuki, filmu i teatru, krótkie opinie o twórcach angielskich, francuskich i niemieckich, a także o najważniejszych wydarzeniach z życia ekonomicznego i politycznego. Podobnie jak czasopismo "Czisła", W. były przede wszystkim organem drugiego pokolenia pierwszej "* emigracji. Drukowali tu m.in. N. Bierbierowa, R. Błoch, M. Cwietajewa, J. Felzen, G. Gazdanow, G. Iwanów, D. Knut, J. Mandelsztam, N. Ocup, I. Odojewcewa, B. Popławski, A. Sztejger, W. Warszawski i W. Złobin. W dziale krytyki oprócz redaktorów stale ogłaszali swoje prace P. Bicylli i W. Wejdłe. Sporadycznie ukazywały się również artykuły I. Szmielowa, Z. Gippius
i D. Mierieżkowskiego. Spis treści wszystkich sześciu numerów podano we wspólnym wykazie.
WSTRIECZI 2, coroczny almanach literacki ukazujący się od 1983 w Filadelfii (USA). Poświęcony jest wyłącznie poezji najnowszej, a także zamieszcza reprodukcje dzieł współczesnego malarstwa rosyjskiego. Bezpośrednim poprzednikiem W. był almanach "Pie-riekriostki", którego tytuł przypomina identycznie nazywaną poetycką grupę literacką, powstałą w 1926 i skupiającą m.in. takich twórców, jak D. Knut, J. Mandelsztam, G. Rajewski, W. Smoleński i J. Terapiano. 6 numerów almanachu "Pieriekriostki" ukazało się również w Filadelfii w 1977-82. Do jego koi. red., którego skład został podany w numerze 2 z 1978, należeli: I. Burkin (1919), S. Gollerbach (1923), I. Logka (1932), B. Puszkariow, W. Sinkiewicz (1926) i W. Szatałow (1918), chociaż nie wszystkie nazwiska powtarzały się w kolejnych zbiorach. Almanach W. ukazuje się pod redakcją poetki W. Sinkiewicz, a także zespołu redakcyjnego, do którego wchodzą: E. Dubrowi-na, W. Krejd, M. Kreps, R. Lewinzon, W. Szatałow, W. Odinokow i A. Riazanow-ski. W. (jak i "Pieriekriostki") łączą na swych łamach poetów różnych pokoleń i wszystkich trzech fal "*emigracji, a także w miarę możliwości zamieszczają przekłady z innych języków. Większość autorów, drukujących w almanachu, mieszka w USA. Prócz nich publikują swoje utwory poeci przebywający na emigracji w innych krajach. Objętość almanachu w ciągu lat wciąż rosła, aż osiągnęła 130 stron, na których z reguły prezentowane są dzieła ponad 30 autorów. Wśród tekstów, o których doborze decydują walory artystyczne, a także dążenie do możliwie szerokiego ujęcia różnych tendencji i kierunków, pojawiają się niekiedy debiuty młodych talentów. Do poetów, niejednokrotnie publikujących w almanachu swoje wiersze (oprócz członków redakcji) należą: L. Ale-ksiejewa, O. Anstiej, P. Babicz, I. Burkin,

717
WWIEDIENSKI Aleksandr Iwanowicz
I. Czinnow, B. Filippow, O. Iljinski, I. Jeła-gin, B. Kienżejew, N. Korżawin, L. Łosiew, N. Morszen, B. Narcyssow, W. Pierieleszyn, Strannik, E. Tauber i L. Władimirowa. Almanach spotyka się z życzliwym przyjęciem i znajduje wielu nabywców. Tom z 1991 zawiera spis publikacji za lata 1977-90. Lit.: N. Taranów, Lit. Kurjer, NY 1983.7; E. Du-browina, NRS 1984.7.10; B. Filippow, Strielec 1988.7; W. Kasack, OEu. 1989.11/12.
WWIEDIENSKI Aleksandr Iwanowicz, 6.
12.(23.11.)1904 Petersburg - 20.12.1941 (?) w więzieniu. Syn urzędnika. Podjął studia filozoficzne na uniwersytecie w Petersburgu, lecz ich nie ukończył. Najwcześniejszy z zachowanych jego wierszy pochodzi z 1920. Od końca 1925 razem z D. Charmsem brał udział w wieczorach literackich grupy Lewyj Fłang. W 1926 i 1927 zamieścił po jednym wierszu w almanachach, inne utwory poetyckie rozpowszechniał w odpisach i recytował na imprezach literackich. Najważniejszą formą jego pracy twórczej była działalność w różnych stowarzyszeniach "lewicowej" awangardy, a przede wszystkim w ugrupowaniu "* Oberiu, które wespół z Charmsem i N. Zabołockim założył w 1926. Podobnie jak inni członkowie grupy swoją surrealistyczną, opartą na absurdzie twórczością przeciwstawiał się wrogim eksperymentowi tendencjom literackim. Z wczesnych jego utworów zachował się krótki dramat Minin i Po-żarskij 1926 (Minin i Pożarski), którego sceniczne losy nie są znane. Publiczne recytacje oberiutów zakończyły się w kwietniu 1930, kiedy ich działalność została potępiona jako przejaw "protestu przeciwko dyktaturze proletariatu" (Smiena 1930.9.4). Od wiosny 1927 W. (także Charms), dzięki S. Marsza-kowi miał możność współpracować z działem dziecięcym wydawnictwa państwowego. W 1928-41 wydał co najmniej 32 książeczki dla dzieci, zawierające po 12-14 stron każda, złożone przeważnie z wierszy i ilustracji. W 1932 W. przebywał w więzieniu, a w 1936-41 mieszkał w Charkowie, gdzie
w 1938 napisał sztukę Jolka u Iwanowych (Choinka u Iwanowów), która była pierwszym jego utworem opublikowanym na Zachodzie. 27.9.1941 został ponownie aresztowany i w trakcie ewakuacji wojennej stał się kolejną ofiarą systemu. Dopiero po "• rehabilitacji w 1956 wznowiono druk jego poczytnej książeczki dla dzieci pt. Kto? 1930 oraz jedynej opowieści O diewoczkie Musze, o sobakie Pietuszkie i o koszkie Nitoczkie 1937 (O dziewczynce Maszy, piesku Koguci-ku i kotce Niteczce). Od tego czasu utwory W. były wymieniane i cytowane w prasie sowieckiej. Pierwszy zbiorek jego utworów, przeznaczonych dla dorosłych czytelników, zawierający teksty rozpowszechniane przez "* Samizdat, został przygotowany w Kolonii w 1974. W 1980 w USA wyszła edycja dzieł zebranych W., przygotowana przez M. Miej-łacha na podstawie materiałów, pochodzących z archiwum J. Druskina. W kraju jego wiersze dla dorosłych zaczęły się pojawiać w periodykach dopiero w latach "* pierie-strojki. W manifeście Oberiu przedstawiono W. jako najbardziej skrajnego przedstawiciela lewego skrzydła stowarzyszenia, jako radykalnego eksperymentatora. Stopień wyobcowania w jego zachowanych utworach jest różny. W pozycjach, w których udział elementów absurdu jest mniejszy, wyraża swój lęk i przerażenie przed ciemnymi mocami (demonami) i ludzkim okrucieństwem. Punktem wyjścia surrealistycznych wizji rzeczywistości W. jest rozumienie czasu nie jako określonego porządku, lecz jako chaotycznego splotu odrębnych segmentów. W sztuce Minin i Pożarskij tworzy groteskowy obraz rzeczywistości, w której działają postacie historyczne z różnych epok. W sztuce Jolka u Iwanowych występują "dzieci" w wieku od jednego do 82 lat. "Rodzice" wprowadzają ich do pokoju z choinką, gdzie wszystkie dzieci nieoczekiwanie giną. Śmierć i seks, często sprowadzone do czynności mechanicznych, a także samotność to częste, powtarzające się motywy twórczości W. W wierszach dla dzieci stosu-

WYSOCKI Władimir Siemionowicz
718
je absurd w celach zabawowych. Pod względem tematyki, metryki i środków przekazu są one mniej ekstrawaganckie niż wiersze Charmsa.
EmR, FV, HRL, Ka85, Ka91, KLE, LES, RP, Wy82. Dz.: Mnogo zwieriej, 1928; Kto?, 1930 (reprint wyd. 20 zmienionego 1956); Szczenok i kotionok, 1937 (reprint 1976); O diewoczkie Masze, o soba-kie Pietuszkie i o koszkie Nitoczkie, 1937, 1956;
Dożdik, dożdik, 1962; Jołka u Iwanowych, Grani 1971.81; Izbr., Miinchen 1974; Potiec, RTL 1975.11 i Zwiezda 1989.10; Sny, 1977; Minin iPo-żarskij, Miinchen l97S;Elegija, NM 1987.5 i Ogo-niok 1988.17. Wiersze: DN 1988.7 oraz w: Tragiczna zabawa Oberiu, czyli inna Rosja poetycka, Kraków 1991. Połn. sobr. socz. w 2-ch tt., Ann Arbor 1980-84, wyd. poszerz., Moskwa 1993.
Lit.: "* Oberiu; W. Kasack, w: A. W., Izbr., Miinchen 1974; A. Stone-Nakhimowskij, Diss. Cornell Univ. 1976 i Wien 1982; J. R. Dóring-Smirnow, SZ 1978.19.8; O.G. Revzina, RL 1978.4; M. Mejłach, Echo 1978.2 i w: A. 'W.,Połn. sobr. socz., 1980; M. Jovanović, WSIĄ 1983.12;
W. Kasack, NZZ 1987.22.7; A. Aleksandrów, Zwiezda 1989.10; Ch. Muller-Scholle, w: Russ. Avantgarde 1917-1934, Bonn 1990.
WYSOCKI Władimir Siemionowicz, 25.1. 1938 Moskwa - 25.7.1980 tamże, poeta i piosenkarz. Syn pułkownika łączności i tłumaczki literatury technicznej z języka niemieckiego. W 1947-49 wraz z rodzicami mieszkał w Eberswaldzie pod Berlinem. W 1956-60 studiował w szkole teatralnej Moskiewskiego Artystycznego Teatru Akademickiego, a po jej ukończeniu grał na scenach teatrów Moskwy. Od 1964 był czołowym aktorem najbardziej awangardowego moskiewskiego Teatru na Tagance, kierowanego przez J. Lubimowa. Praca w teatrze, gdzie m.in. występował w roli Hamleta, a także udział w 26 filmach, w których nie tylko grał, lecz także śpiewał piosenki przy akompaniamencie gitary, szybko przyniosły mu ogromny rozgłos. Występował ze swoimi piosenkami na estradzie, a także śpiewał je w kameralnym gronie. Ich teksty nie były ogłaszane drukiem. Niektóre z nich zamieszczono na 25 stronach almanachu "Mietro-pol" opublikowanego w USA. Piosenki W. utrwalano i rozpowszechniano w ZSRR w milionowych zapisach magnetofonowych. Poeta był mężem emigracyjnej aktorki rosyjskiej Mariny Władimirowny Polakowej (pseudonim artystyczny Marina Vlady), która ponadto pracowała w KC Francuskiej Partii Komunistycznej. Dzięki temu systematycznie uzyskiwał wizy na wyjazd do Francji, a w 1979 odbył tournee po USA. Jego przedwczesna śmierć, o której nie podano informacji do publicznej wiadomości, okryła żałobą ogromne rzesze wielbicieli. Jej wyrazem była spontaniczna nocna demonstracja przed Teatrem na Tagance, w której wzięło udział kilkadziesiąt tysięcy osób z różnych warstw społecznych. W ZSRR było to zjawisko dotąd nie znane. Miejsce pochówku W. na Cmentarzu Wagańkowskim jest stale odwiedzane przez tysiące wielbicieli jego talentu. Pośmiertnie ukazał się zbiór pt. Nierw 1981 (Nerw), przygotowany przez R. Roż-diestwienskiego i zawierający 130 wierszy W. Niektóre powszechnie znane piosenki całkowicie tu pominięto, inne, jak np. Ballada o wołczjej gibieli (Ballada o śmierci wilka) lub Oczi czomyje (Oczy czarne), skrócono o połowę. 3-tomowa edycja dzieł wybranych W. pt. Pieśni i stichi (Piosenki i wiersze), obejmująca około 600 tekstów piosenek, a także jego utwory prozą, wypowiedzi na temat własnej twórczości oraz poświęconą mu literaturę krytyczną, wyszła w Nowym Jorku w 1981-83. Od 1986 dzięki "" pieriestrojce twórczość W. otrzymała nieograniczone możliwości druku w ojczystym kraju. Jako poeta i piosenkarz był W., podobnie jak B. Okudżawa i A. Galicz, idolem wielu milionów miłośników. Rozgłos zawdzięczał umiejętności wnikania w głęboko osobiste przeżycia i doświadczenia współczesnych mu ludzi, ich radości i zmartwienia, strach i nadzieje. Oddawał nastroje ludzkie z wielkim poświęceniem, w sposób graniczący z samozaparciem. Wzburzenie duchowe W., poruszonego różnorodnymi problemami powsze-

719
WYSOCKI Władimir Siemionowicz
dniości, bez reszty udzielało się jego rosyjskim odbiorcom. Ujawnił również zdolność odzwierciedlania przeżyć i losów nie znanych z autopsji. Dowodem tego są zwłaszcza utwory, poświęcone tematyce wojennej i obozowej. Główne składniki postawy życiowej W. to religia, negacja wojny i przemocy, chęć pomocy bliźniemu. Sięgał po różnorodne środki wyrazu, wykorzystując zarówno opis i relację narracyjno-spra-wozdawczą, jak też humor, ironię, dowcip, formę mowy oskarżycielskiej, modlitwy i zaklęcia. Cechą charakterystyczną jego barwy głosu była szorstkość i ochrypłość, a także patos, częste zmiany tonacji, co zawsze jednak ściśle korespondowało z tekstami poszczególnych piosenek. "Oddał atmosferę przedmieść, podwórek, pośpiesznie zaasfaltowanej Rosji" (A. Wozniesien-ski, NM 1982.11, s. 116 i nast.). Stworzył "swego rodzaju syntezę poezji i codziennej
szarzyzny, muzyki i monotonii sowieckiego bytu, teatru i ochrypłych, zapitych głosów ulicznych" (L. Krugły). EmR, FV, HRL, Ka91.
Dz.: Wiersze: Mietropol, Ann Arbor 1979; TW 1979.7-8; Nierw, 1981, wyd 3: 1988; Pieśni i stichi w 3-ch tt. (ukazały się 1.1 i 2), NY 1981-83; Koni priwieriedliwyje, 1987; Ja, konieczna, wiemus..., 1988; Samowolka, Oktiabr' 1991.6. Izbr., 1988;
Sobr. stichow ipiesien, w 3-ch tt., NY 1988; Socz. w 2-ch tt., 1990.
Lit.: W. Delone, Kont. 1980.26; L. Krugłyj, RM 1980.14.8; Artykuły w: W. W., Pieśni i stichi, 1981-83; W. Ałłoj, RM 1982.5.8; L. Żuchowickij, Oktiabr' 1982.10; H. Pfandl, WSIĄ 1982.9;
A. Diemidowa, LO 1983.1; S. Kormiłow, Ruś. Riecz 1983.3; P. Leonidow, NY 1983; A. Giersz-kowicz, RM 1985.7.2; D. Boss, Munchen 1985;
W. Śmiechów, Awrora 1986.6 i DN 1988.7;
W. Nowikow, Oktiabr' 1988.1 i wyd. oddz. 1991;
M. Vladi, 1989; A. Diemidowa, 1989; L. Ławlin-skij, LO 1991.3.

ZABOŁOCKI Nikołaj Aleksiejewicz 7.5.
(24.4.)1903 pod Kazaniem - 14.10.1958 Moskwa, poeta. Syn agronoma. W 1910 przeniósł się wraz z rodzicami do Sernuru (pow. urżumski, gub. wiacka). W 1920-25 studiował filologię, początkowo w Moskwie, potem w Piotrogrodzie, gdzie ukończył instytut pedagogiki. W 1926-27 służył w wojsku. Następnie otrzymał posadę w kierowanym przez S. Marszaka dziale książki dziecięcej wydawnictwa państwowego. Wiele wierszy napisał już w okresie studiów, publikował je dopiero od 1927. Równocześnie wydawał książki dla dzieci, a także pisał artykuły dla czasopism dziecięcych "Joż" i "Cziż". Należał do ugrupowania poetów sztuki absurdu "" Oberiu, działał jako organizator i redaktor. Pierwszy, w dużym stopniu surrealistyczny, zbiorek liryków Stofbcy 1928 (Kolumny) został wysoko oceniony przez znawców poezji, ale poddany surowej krytyce przez działaczy "* RAPP-u. Jego drugi tomik wierszy pt. Stichotwońenija 1926-1932 (Poezje 1926-1932), będący już w stadium przygotowania do druku, nie został wydany. Poemat Z. Torżestwo zemledielija 1929-32 (Triumf rolnictwa) wywołał tak ostre ataki krytyki partyjnej, że cały nakład numeru miesięcznika "Zwiezda" (1933.2/3), w którym go zamieszczono, został wycofany z obiegu. Po nawiązaniu współpracy ze świeżo powołanym ZP i po pewnych ustępstwach, jakie poczynił w stosunku do panujących w krytyce tendencji, zdołał opublikować kolejny tomik poezji pt. Wtoraja kniga 1937 (Druga księga). 19.3.1938 został aresztowany i skazany na 5 lat obozu pracy. Od sierpnia 1944 do maja 1946 przebywał na zesłaniu w Kraju Ałtajskim i w Karagandzie. Od 1946 pozwolono mu znów jako członkowi ZP mieszkać w Moskwie. W tym samym roku zdołał opublikować swój znakomity przekład "Słowa o połku Igoriewie" (Słowo o wyprawie Igora), a w 1948 kolejny zbiór wierszy. Nadal jednak, tak jak przed aresztowaniem, utrzymywał się w zasadzie z przekładów, w szczególności z języka gruzińskiego. Liczne jego własne utwory z tego okresu zostały wydrukowane dopiero po "* rehabilitacji poety po śmierci Stalina. Wówczas ukazał się m.in. wiersz Lesnoje oziero (Leśne jezioro) z 1938 roku, opublikowany na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" w 1956. Na rok przed swoją przedwczesną śmiercią, w 1957, gdy mieszkał głównie w Tarusie i miał możność odbyć jedyną podróż za granicę w charakterze delegata na zjazd pisarzy europejskich do Włoch, ukazał się w druku jeszcze jeden tomik jego poezji. Pełnego uznania jako jeden z najwybitniejszych rosyjskich poetów okresu sowieckiego doczekał dopiero dziesięć lat później. "" Pieriestrojka umożliwiła w 1989 publikację jego wspomnień z więzienia i zesłania pt. Istorija mojego zakluczenija (Historia mego uwięzienia). Wczesna twórczość Z. koncentruje się wokół problemu miasta i mas ludowych. Wyczuwa się w niej wpływ W. Chlebnikowa, uwidocznia się właściwa "* futyryzmowi rzeczowość, różnorodność burleskowej metaforyki. Wielostronne konfron-

721
ZADORNOW Nikołaj Pawłowicz
tacje słowne wywołując efekt wyobcowania ujawniają nowe, ukryte w nich znaczenia. Przy tym udział absurdu jest u niego mniejszy niż u innych oberiutów. Przyrodę ukazuje jako chaos i więzienie, a harmonię jako złudzenie. W poemacie Torżestwo ziemledie-lija łączy elementy eksperymentalnej poetyki futurystycznej z cechami poematu heroi-komicznego XVIII w. Problemy śmierci i nieśmiertelności określają jego poezję lat 30. Ironia, znajdująca swój wyraz w przejaskrawieniu lub uproszczeniu, podkreśla dystans autora wobec przedmiotu przekazu. Wiersze późniejsze, mające charakter filozoficzny, nasycone refleksjami na temat przyrody i odznaczające się klasyczną klarownością języka, brakiem patosu, są bardziej melodyjne i emocjonalne, zbliżone do tradycji A. Puszkina, E. Baratynskiego i F. Tiutczewa. Do antropomorficznego obrazu przyrody wplata tu elementy alegoryczne.
BRP76, BRP91, HRL, Ki, KLE, KLFG, LES, RSPPo9,
Wy75, Wy82.
Dz.: Stołbcy, 1929; Wtoraja kniga, 1937; Sticho-tworienija, 1948, 1957, 1959; Izbrannoje, 1960, 1970; Stichotworienija, Washington 1965; Sticho-tworienija ipoemy, 1965; Poezje, Warszawa 1976;
Istorija mojego zakluczenija, Daugawa 1988.3; Pisma N.A. Z. 3938-44 gg., Znamia 1989.1. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1972; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1983-84.
Lit.: W. Zawaliszyn, NŻ 1959.58; A. Rannit, B. Filippow, E. Rajs, w: N. Z., Stichotworienija, Washington 1965; N. Czukowskij, Niewa 1965.9; A. Turków, 1966, 1981; S. Karlinskij, SR 1967; A. Makiedonow, 1968; E. Winokurow, w: Izbrannoje, 1970; F. Bjórling, Stockholm 1973; E. Etkind, w: Poeticzeskij strój russkoj linki, 1973; I. Masing--Delic, ScSl. 1974; R. Milner-Gulland, RLT 1974.8; L. Ozierow, Moskwa 1974.9, Ogoniok 1988.38; E. Rajs, Grani 1976.102; I. Rostowcewa, 1976, 1984; Wospominanija o Z., 1977, wyd. 2:
1984; W.F. Jack, Diss. Univ. of Michigan 1977; B. Filippow (1958), w: tegoż Statji o litieraturie, Lon-don 1981; S. Pratt, SEEJ 1983.2; Demes, Diss. Univ. of Pittsburgh 1984; N. Zabołockij, Wopr. Lit. 1984.2; G. Gromann, NM 1985.9; N. Lesiu-
czewskij, LR 1989.10.3; D. Goidstein, Cambridge 1993.
ZADORNOW Nikołaj Pawłowicz 5.12. (22.11.)1909 Penza - 18.9.1992 Ryga, prozaik. Syn weterynarza. Wychował się na Syberii, w 1926-35 był aktorem i reżyserem w teatrach Syberii i Uralu. W czasie II wojny światowej pracował w radiu. W pierwszej powieści lwur - batiuszka 1944 (Wielka rzeka Amur, 1950) ukazał kolonizację Syberii przez Rosjan. W 1946 po wcieleniu Łotwy do ZSRR przeniósł się do Rygi. Kontynuacją pierwszego utworu Z. były powieści Da-lokij kraj 1949 (Daleki kraj, 1951) i K okie-anu 1950 (Ku brzegom Oceanu Spokojnego, 1951). Za tę trylogię otrzymałw 1951 nagrodę Stalinowską II st. W tym samym okresie historycznym rozgrywa się akcja jego wielotomowych powieści Kapitan Niewielskoj 1956-58 (Kapitan Newelski) oraz Wojna za okiean 1960-63 (Wojna o ocean). Trylogia Z., w której skład wchodzą powieści Cunami 1972, Simoda 1975 i Cheda 1979, poświęcona jest admirałowi Putiatinowi i stosunkom rosyjsko-japońskim w 1854/55. Mieszkał w Rydze. Dzieła Z. ograniczają się do tematu rosyjskiego osadnictwa na Syberii i historii Dalekiego Wschodu. Mają cel propagandowy - przedstawiać przewagę narodu rosyjskiego nad narodami Syberii i Japonii. Świadczą o zainteresowaniu autora folklorem, lecz nie są zgodne z prawdą historyczną. Cechuje je rozwlekłość oraz brak głębi psychologicznej w ujęciu postaci. W powieści Źołtoje, zielonoje, goluboje... 1967 (Żółte, zielone, niebieskie) przedstawił szablonowo zarysowaną postać pisarza, okazującego cenną pomoc sekretarzowi komitetu obwodowego partii. Oprócz idealizacji bohaterów pozytywnych i obrazu rzeczywistości sześcio-tomowa edycja dzieł świadczy o nieudolności twórczej Z., uznawanego przez wielu pisarzy zagranicznych. KLE, LES, RSPP2, Wy82. Dz.: Amur-batiuszka, 1944 (wersja wznowiona

ZAJCEW Boris Konstantinowicz
722
1958); Dalokij kraj, 1949; K okieanu, 1950 (także pt. K Tichomu okieanu); Kapitan Niewielskoj, kn. 1-2, 1956-58; Wojna za okiean, kn. 1-3, 1963;
Żohoje, zielonoje, gołuboje..., 1967; Zototaja licho-radka, 1971; Cunami, 1972; Simoda, 1975; Cheda, NM 1979.4-6; Gonkong, tamże 1982.1-2; Istorija wsiegda sowriemienna, LR 1988.13.5; Posledniaja popytka, Sowr. Dram. 1991.1. Sobr. socz. w 6-ti tt., 1977-79.
Lit.: G. Gór, Zwiezda 1951.1; P. Proskurin, LR 1963.11.10; W. Jeniszerfow, NM 1968.1; N. Jesie-lew, LG 1969.22.10; L. Bondina, LR 1974.18.1; S. Kriwszenko, LG 1976.4.2; O. Nowikowa, LG 1979.31.10; W. Suchniew, tamże 1983.18.5 i 1989. 8.12; A. Gwozdiowa, 1984.
ZAJCEW Boris Konstantinowicz, 10.2 (29. l.)1881 Orzeł-28.1.1972 Paryż, prozaik. Pochodził z rodziny szlacheckiej, syn inżyniera górnika. W 1898 studiował w wyższej szkole technicznej w Moskwie, potem w instytucie górnictwa w Petersburgu i na wydziale prawa uniwersytetu w Moskwie, lecz żadnej z tych uczelni nie ukończył. Pierwsze jego opowiadanie liryczno-impresjonistyczne pt. W dorogie 1901 (W drodze) zostało opublikowane w moskiewskiej gazecie "Kurjer" przez L. Andriejewa, który wprowadził Z. do stowarzyszenia literackiego Srieda, na czele którego stał N. Tieleszow. W 1906-11 wydał sześć zbiorów pt. Rasskazy (Opowiadania). Do 1919 ich liczba wzrosła do siedmiu. Za najbardziej znaczący swój utwór, powstały przed 1922, uważał opowieść Gołubaja zwiezda 1918 (Błękitna gwiazda). W 1921 pracował w Księgarni Pisarzy, w tym samym roku został wybrany na przewodniczącego Wszechrosyjskiego Związku Pisarzy. W czerwcu 1922 po krótkim aresztowaniu otrzymał zezwolenie na opuszczenie kraju. Najpierw przebywał w Niemczech i Włoszech, a w 1924 osiadł na stałe w Paryżu. W Berlinie w ramach honorowego wyróżnienia wyszła 7-tomowa edycja jego dzieł (1922-23). W Paryżu pozostał do śmierci, tworząc powieści i utwory biograficzne. Był uważany za ostatnie ogniwo łączące współczesnych twórców z literaturą "" srebrnego
wieku z początku XX stulecia. Jako emigrant podlegał Z. w ZSRR zakazowi publikacji. Dopiero "* pieriestrojka od 1987 pozwoliła O. Michajłowowi włączyć go do literatury rosyjskiej w kraju. Twórczość Z. nawiązywała do tradycji prozy I. Turgieniewa i A. Czechowa. W jego utworach treść ustępuje miejsca żywiołowi impresjonistycznej nastrojowości. Głównymi motywami lirycznymi twórczości Z., które przewijają się przez poszczególne jego dzieła, jest religijna wizja świata, niechęć do wszelkich przejawów materialnego dobrobytu i uporządkowanej egzystencji oraz sympatia dla tułaczy i wypędzonych. Akcja prawie wszystkich jego utworów toczy się w Rosji, niekiedy również we Włoszech. W powieści Zołotoj uzor 1926 (Złoty wzór) przedstawia zdarzenia okresu przewrotu bolszewickiego i wojny domowej. W innym utworze pt. Dom w Passi 1935 (Dom w Passy) w typowej dla niego impresjonistycznej manierze rysuje obraz codziennego życia pierwszej rosyjskiej "* emigracji we Francji. Najobszerniejszym dziełem Z. jest 4-tomowy utwór biograficzny Putieszestwije Gleba (Podróż Gleba). Pierwszą jego część Zaria (Zorza) opublikował w 1937, a ostatnią pt. Driewo żyzni (Drzewo życia) w 1953. Niektóre utwory Z., jak np. stylizowane żywoty świętych - Priepodobnyj Siergij Radonieżskij 1925 (Wielebny Siergij Radonieżski) i Afon 1928 (Athos), a także reportaże z jego własnych pielgrzymek są całkowicie poświęcone tematyce religijnej i świadczą o jego głębokiej wierze w Boga. Odrębne miejsce w twórczości Z. zajmują biografie pisarzy - Turgieniewa, Czechowa, F. Tiutczewa i W. Żukowskiego. Zasłużył się także jako tłumacz zwłaszcza "Piekła" z "Boskiej Komedii" Dantego, którą przełożył prozą dążąc do maksymalnego oddania właściwości oryginału. Pracę nad przekładem rozpoczął jeszcze w Rosji, kontynuował na emigracji i opublikował go w 1961.
EmR, Fo, HRL, Ki, KLE, LES, Ni, RP90, RP92, Wy75, Wy82.
Dz" Dalnij kraj, 1915; Ulica sw. Mikołaja, Berlin

723
ZAŁYGIN Siergiej Pawłowicz
1923; Priepodobnyj Siergij Radoniezskij, Paris 1925 (reprint Don 1990.3-4); Zołotoj uzor, Praha 1926; Afon, Paris 1928 (reprint z komentarzami Lit. Uczoba 1990.4); Anna, Paris 1929; Żyzń Turgieniewa, tamże 1932 i Ju. 1991.2-4; Dom w Passi, Berlin 1935; Putieszestwije Gleba, tetralogia: l. Zaria, Berlin 1937, 2. Tiszyna, Paris 1948, 3. Ju-nost', tamże 1950, 4. Driewo żyzni, NY 1953; Moskwa, Paris 1939, Munchen 1960, 1973 i Podjem 1989.6; Żukowskij, Paris 1951; Czechów, NY 1954; Tichijezori, Munchen 1973; Dalokoje. Statji, Washington 1965; Rieka wriemion, NY 1968; Pisma I. i W. Buninym, NŻ 1980.139 i 140,1981.143, 1982.146 i 149,1983.150; różne utwory: Ruś. Lit. 1988.3,1989.1 i LO 1989.12; Moi sowriemienniki, London 1988 i Don 1990.10; Moskowskij uniwier-sitiet w mojej żyzni..., LO 1989.12; Ulica swiatogo Nikołaja, Moskwa 1989 (zawiera też Gołubaja zwiezda, Priepodobnyj...); Osiennij swiet, Moskwa 1990 (zawiera też Priepodobnyj..., Ulica...,). Sobr. socz. w 7-mi tt., Berlin 1922-23; Izbr., NY 1973.
Lit.: Ellis, Wiesy 1908.2; J. Ajchenwald, w: tegoż Sihiety russkich pisatielej, Berlin 1923 (reprint Den Haag 1969); N. Ocup, Sowr. Zap. 1928.37;
G. Adamowicz, w: tegoż Odinoczestwo i swoboda, NY 1955 i RM 1981.12,19,26.2; E. Tauber, Grani 1957.33; F. Stiepun, Mosty 1961.7; W. Zawali-szyn, NŻ 1961.63; A. Shilaeff, NY 1971 i NŻ 1972.106; P. Gribanowskij, Russkaja lit. w emigra-cyi, red. N. Połtoracki, Pittsburgh 1972; W. Grie-bienszczikow, RLJ 1977.108; J. Terapiano, RM 1977.10.3; A. Wieczorek, ZN WSP (Opole) 1981.21; R. Guerra, Paris 1982; W. Sawa, Grani 1983.130; O. Michajłow, LR 1987.14.8 i w: B. Z., Ulica Swiatogo Nikołaja, 1989; T. Prokopow, w:
B. Z., Osiennij swiet, 1990.
ZAKRUTKIN Witalij Aleksandrowicz, 27.
(14.)3.1908 Teodozja - 9.10.1984 Koczeto-wska pod Rostowem nad Donem, prozaik. Syn nauczyciela. Wychowywał się na wsi, od 1931 pracował jako nauczyciel na Dalekim Wschodzie. W 1932 ukończył eksternistycznie instytut pedagogiki w Błagowieszczeń-sku, a w 1939 obronił pracę kandydacką w Leningradzie i objął stanowisko kierownika katedry literatury rosyjskiej w instytucie pedagogicznym w Rostowie. W czasie II wojny światowej był korespondentem wojennym, w 1947 osiadł w stanicy Koczetowska nad Donem. Po powieści o wojnie domowej napisał inną pt. Pławuczaja stanica 1950 (Pływająca stanica, 1951), w której idealizował życie codzienne sowieckich rybaków (nagroda Stalinowska III st. za 1950). Ponad dwadzieścia lat pracował nad trylogią Sotwo-rienije mira, 1.11955/56 (Stworzenie świata), w której przedstawił upadek świata burżu-azyjnego i kształtowanie się mocarstwa sowieckiego w latach 1921-45. W drugiej części powieści, opublikowanej w miesięczniku "Oktiabr"' w 1967, uporczywie "na nowo raz po raz przypomina o zasługach Stalina" (F. Swietow). Z. był konserwatywnym funkcjonariuszem literackim. Od 1958 do końca życia należał do zarządu, a od 1963 do sekretariatu ZP RFSRR. Od 1963 był w redakcji gazety "Litieratumaja Rossija". Za opowieść o II wojnie światowej pt. Matier' czeło-wieczeskaja 1969 (Matka ludzkości) otrzymał nagrodę im. M. Gorkiego w 1970, a za powieść Sotworienije mira nagrodę państwową ZSRR w 1982. Był Z. pisarzem oficjalnie uznanym, lecz pozbawionym talentu literackiego. Gromadził w swoich utworach mnóstwo faktów historycznych, ale nie był w stanie nadać im spójnej formy. KLE, LES, RSPP2, Wy75. Dz.: U morw Azowskogo, 1945; W górach Kaukazu, Warszawa 1950; Pławuczaja stanica, 1950; So-tworienije mira. Roman-triłogija: t. l, 1956, t. 2, 1968, t. 3, 1979; Matier' czełowieczeskaja, 1969;
Dorogami bolszoj wojny, 1971; Wiernost', 1982;
Bież dorogpo Afrikie, 1983; Na zołotych pieskach, Don 1986.5-6. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1977-80;
w 3-chtt., 1986-87.
Lit.: G. Władimow, NM 1958.11; F. Swietow, tamże 1968.2; W. Pietielin, 1969 i Moskwa 1979.11; A. Dymszyc, w: tegoż Problemy iportrie-ty, 1972; K. Prijma, Don 1981.11; E. Kolesnikowa, Ruś. Lit. 1985.3; R. Achmatowa, W. Surganow, Don 1988.3; B. Kulików, LG 1988.13.4.
ZAŁYGIN Siergiej Pawłowicz, 6.12.(23.1.) 1913 Durasowka (gub. ufimska). Syn bibliotekarza. W 1939 ukończył studia hydrologi-

ZAŁYGIN Siergiej Pawłowicz
724
czne w Omsku. Zajmował się pracą naukową, a także brał udział w wyprawach naukowych po Syberii. W czasie II wojny światowej pracował jako inżynier hydrolog nad północnym Obem. W 1948 obronił pracę kandydacką i został powołany na stanowisko kierownika katedry nawadniania i melioracji w instytucie rolnictwa w Omsku. Swoje utwory literackie zamieszczał w druku już od 1940. W 1953 przeniósł się do Nowosybirska i poświęcił się prawie wyłącznie pracy literackiej, pozostając równocześnie w latach 50-60. współpracownikiem AŃ ZSRR. Od 1962 znacznie mniej pisał w typowych dla niego dotąd gatunkach opowiadania i reportażu, zwracając się coraz bardziej ku większym formom literackim. Poruszył w nich istotne problemy rzeczywistości sowieckiej, wywołując liczne, długotrwałe dyskusje w krytyce. Mimo to zdobył oficjalne uznanie. W 1968 otrzymał nagrodę państwową za powieść Solonaja Pad' 1967 (Słony Parów, 1970). W 1970 przesiedlił się do Moskwy. Od tego czasu do 1990 był sekretarzem ZP RFSRR, od 1986 należał do biura sekretariatu ZP ZSRR. W sierpniu 1986 został mianowany red. nacz. miesięcznika "Nowyj Mir", który pod jego kierownictwem odgrywał bardzo ważną rolę w życiu kulturalnym Rosji okresu "* pieriestrojki. Pierwsza powieść Z. Tropy Ałtaja 1962 (Ścieżki Ałtaju), której akcja rozgrywa się w środowisku naukowców, była jego próbą nowej formy literackiej. W opowieści Na Irtysze 1964 (Nad Irtyszem, 1966) mówi o kolektywizacji w 1931 i w przeciwieństwie do "Podniatoj celiny" (Zorany ugór) M. Szołochowa na przykładzie pewnej wsi syberyjskiej ukazuje drastyczną niesprawiedliwość stosowanych wówczas metod represji wobec chłopstwa rosyjskiego, m.in. w stosunku do tzw. kułaków i ich dzieci. W powieści Solonaja Pad' na tle wydarzeń wojny domowej po raz pierwszy w literaturze rosyjskiej okresu sowieckiego naszkicował postać nieludzkiego, fanatycznego komunisty, któremu przeciwstawił autentycznego przywódcę chłopskiego. W kolejnej powieści pt. Jużnoamierikan-skij wariant 1973 (Wariant południowoamerykański, 1976) od problematyki histo-ryczno-politycznej zwrócił się ku zagadnieniom intymno-psychologicznym. Na przykładzie kobiety, pracownika pewnego instytutu naukowego, która nie potrafi łączyć pracy zawodowej z życiem osobistym, poruszył tu problem kryzysu współczesnej rodziny. Zagadnienia międzyludzkie, rzucone na tło zdarzeń wojny domowej, stanowią pierwszy plan utworu Z. Komissija 1975 (Komisja, 1980), który miejscem i czasem akcji jest ściśle związany z powieścią Solonaja Pad'. Opisywany chaos zdarzeń, ukazywanych z perspektywy różnych przedstawicieli rosyjskiego chłopstwa, świadczy o jego krytycznej wizji październikowego przewrotu, poważnie różniącej się od oficjalnego naświetlenia partyjnego, której słuszność została potwierdzona przez historię. Motyw poświęcenia w imię rewolucji ludzi, instytucji i idei, związanych zwłaszcza z minioną epoką, znajduje się w centrum powieści Pośle buri 1980-85 (Po burzy), której pierwsze cztery części obejmują lata 1921-26. Ponadto Z. jest autorem zasługujących na uwagę szkiców literackich, poświęconych m.in. A. Czechowowi i A. Płatonowowi.
HRL, Ka85, Ki, KLE, LES, RSPP2, Wy75, Wy82. Dz.: Rasskazy, 1941; Na Bolszuju ziemlu, 1952;
Obylmowiennyje dni, 1957; Tropy Ahaja, 1962; Na Irtysze, 1965; Solonaja Pad'', 1968; Czerty profiessii, 1970; Lit. żaboty, 1972,1979; Juźnoamierikanskij wariant, 1973; Komissija, 1976; Fiestiwal, 1980;
Pośle buri, DN 1980.4-5, 1982.5, 1985.7-9; Rasskazy ot pierwogo lica, 1983; Zimni] chleb, Sowr. Dram. 1988.4; Niezabudka, NM 1989.11. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1979-80; w 6-ti tt., 1991 - .
Lit.: A. Berzer, Znamia 1956.9; W. Surganow, LR 1964.29.5, LG 1967.23.8, Lit. i Sowr. 1968.8 i Nasz Sowr. 1983.11; N. Janowskij, 1966; G. Ko-lesnikowa, 1969; A. Jołkin, Moskwa 1973.12; L. Terakopian, 1973; W. Diemientjew, LG 1976. 28.1; W. i R. Śliwowscy, Lit. na Św. 1976.5; N. Shneidman, RLJ 1976.106; E. Pawlak, w: tegoż

725
ZAMIATIN Jewgienij Iwanowicz
Pamięć i trwanie. Warszawa 1980; W. Tarsis, ZeitBild 1981.14.1; A. Nujkin, LO 1982.12, NM 1983.12; I. Diedkow, 1985; S. Rybas, LR 1988. 9.12.
ZAMIATIN Jewgienij Iwanowicz, 1.2.
(20.1.)1884 Lebediań (gub. tambowska) -10.3.1937 Paryż, prozaik i dramaturg. Syn duchownego i pianistki. Będąc studentem instytutu politechnicznego w Petersburgu wiele podróżował. W 1905 jako członek bolszewickiej frakcji socjaldemokratów brał udział w działalności politycznej, na skutek czego został aresztowany. W 1908 ukończył studia z dyplomem inżyniera, specjalisty budowy okrętów. Od tego czasu datują się pierwsze jego publikacje literackie. Niezwykłe uznanie wśród krytyków i czytelników zdobyła jego opowieść Ujezdnoje 1911 (Na prowincji). Do przewrotu bolszewickiego łączył działalność literacką z pracą zawodową. Za opowieść o charakterze antymilitarystycz-nym pt. Na kuliczkach 1913 (Na końcu świata) został pociągnięty do odpowiedzialności sądowej. W 1916-17 przebywał w charakterze eksperta ds. budowy okrętów w Wielkiej Brytanii, co znalazło odbicie w opowieściach Ostrowitianie 1917 (Wyspiarze) iŁowiec cze-łowiekow 1921 (Łowca ludzi). Po przewrocie bolszewickim został czołową postacią życia kulturalnego Piotrogrodu, zakładał czasopisma, koła literackie i wywarł znaczny wpływ na działalność ugrupowania "* Bractwo Serafina. W swojej twórczości literackiej i w pracach teoretycznoliterackich sprzeciwiał się dążeniom działaczy komunistycznych, usiłujących wszelkimi środkami zapewnić sobie kontrolę nad sztuką i narzucić jej własny program ideologiczny i estetyczny. W 1922 został aresztowany, ale zrezygnował z proponowanego mu wyjazdu z kraju w ramach podjętej wówczas przez rząd Lenina decyzji o wydaleniu za granicę grupy rosyjskich filozofów i intelektualistów. Główne dzieło Z. to powieść antyutopijna My (wyd. poi. 1989), napisana w 1920, którą
najpierw opublikowano w tłumaczeniu angielskim (1924), potem czeskim (1927) i francuskim (1929) i dopiero w 1988 w ZSRR. Jego dramat o czasach hiszpańskiej inkwizycji pt. Ogni swiatogo Dominika 1922 (Stosy świętego Dominika), został wydany w Piotrogrodzie i Berlinie, ale nie trafił na sceny teatrów. Dużym powodzeniem cieszyła się natomiast sztuka satyryczna Błocka 1925 (Pchła), oparta na utworze N. Leskowa "Skaz o tulskom kosom lewsze i o stalnoj błochie" (Opowieść o tulskim zezowatym mańkucie i o stalowej pchle), wystawiona w Mchacie. Prześladowany coraz bardziej przez "* RAPP, nie mając już żadnych możliwości druku, w czerwcu 1931 zwrócił się do Stalina z prośbą o wyrażenie zgody na opuszczenie kraju. W swym liście pisał: "Wiem, że mam bardzo niewygodne przyzwyczajenie nie mówić tego, co w danej chwili byłoby dla mnie korzystne, tylko to, co uważam za słuszne". Dzięki wstawiennictwu M. Gorkiego zdołał w 1931 wyemigrować z kraju. W 1932 przybył do Paryża, gdzie po pięciu latach zmarł. Pierwsze rosyjskojęzyczne wydanie powieści My ukazało się w 1952 w Nowym Jorku. W 1970 B. Filippow i E. Żyglewicz rozpoczęli druk 5-tomowej edycji jego dzieł w Monachium. W ZSRR utwory Z. są wydawane dopiero od 1986. Z. był znakomitym stylistą i wywarł ogromny wpływ na twórczość wielu pisarzy rosyjskich. Nawiązał do prozy A. Riemizowa, zaostrzył jego ornamentalny styl, nasycając elementami satyry, nieraz groteskowego surrealizmu, który określał jako neorealizm. Dążył do tworzenia klarownych struktur narracyjnych i matematycznie zabarwionej metaforyki, co niewątpliwie miało związek z jego politechnicznym wykształceniem. Opowiadania Z. "z lat 1917-22 mogą być uważane za wzorcowe przykłady nowej techniki literackiej nie tylko ze względu na ich zwartą, kunsztowną budowę, lecz również z uwagi na manierę, według której istotne szczegóły łączył z obrazami symbolicznymi" (Slonim). W takich utwo-

ZARUDIN Nikołaj Nikołajewicz
726
rach, jak Mamaj 1920 i Pieszczera 1921 (Jaskinia) przedstawił pierwszy okres panowania bolszewików jako powrót do prehistorycznej "jaskiniowej" egzystencji. Powieść Z. My, powstała pod wpływem utopii H. Wel-Isa, którymi się fascynował, jest dziełem znakomitym, ukazującym proroczą wizję systemu totalitarnego, w którym panuje wiara w możliwość racjonalnego uregulowania wszystkich spraw i zdarzeń oraz zasada równości wszystkich obywateli, mająca zapewnić im porządek, harmonię i szczęście. Przedstawił w niej opór w człowieku pierwiastków irracjonalnych i indywidualnych, a także ich dławienie przez tryby systemu. Jego powieść stała się pierwowzorem utworów A. Huxleya ("Brave New Worid", Nowy wspaniały świat)i G. Orwella ("Nineteen-eighty-four", Rok 1984). W sztuce Ogni swiatogo Dominika, ukazując gwałty, dokonywane przez inkwizycję, Z. w sposób pośredni piętnował ideologię totalitarną i metody terroru, stosowane przez władzę sowiecką. Sztuka Bło-cha jest próbą odnowy rosyjskiego teatru pierwszego ćwierćwiecza XX stulecia. Stosuje tu chwyty wczesnej rosyjskiej sztuki teatralnej, komedii ludowej oraz włoskiej komedii dell'arte.
BRP76, BRP91, EmR, Fo, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, KaKl, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RP90, RP92, RR, TE, Wy75, Wy82.
Dz.: Ujezdnoje, 1912; Na kuliczkach, 1914; Ostro-witlanie, 1922; Łowiec czefowiekow, 1922; Mamaj, 1922; Pieszczera, 1922, adapt. sceniczna Sowr. Dram. 1991.2; Ogni swiatogo Dominika, 1922 (reprint Wurzburg 1973) i w: Opalnyje pjesy, Wrocław 1992; Obszczestwo poczotnych zwonariej, 1924 (reprint Wiirzburg 1973); My (wyd. ang., czes. i franc. w 1924-29, fragm. po roś. Wola Rossii 1927, wyd. roś. pełne, NY 1952 i Znamia 1988.4-5); Błocha, 1926; Nieczestiwyje rasskazy, 1927 (reprint Ann Arbor 1978, Letchworth, Herts 1979);
Nawodnienije, 1930 (reprint Ann Arbor 1978);
BiczBożyj, 1937; Lica, NY 1955; Powiesti i rasskazy, Miinchen 1963; Powiesti. Rasskazy, Woronież 1986; Soczinienija, Moskwa 1988; Atiłfa, Sowr. Dram. 1990.1. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1929; Socz.
w 5-ti tt. (ukazały się 1.1 - 4), Miinchen 1970-88;
Izbr. proizw. w 2-ch tt., Moskwa 1989. Lit: A. Woronskij, Krasnaja Nów' 1922.6; L. Ta-manin, Ruś. Zap. 1939.16; D.J. Richards, London 1962; P. Palijewskij, Wopr. Lit. 1966.8; A.M. Sha-ne, Berkeley 1968; E. Lampl, Diss., Wien 1971;
D. Hobzova, CMRS 1972; S.J. Layton, Diss., Yale 1972; R. Russel, SEER 1973.122; Ch. Collins, Den Haag 1973; G. Leech-Anspach, Wiesbaden 1976; C. Barbard, M.A. Sheffieid, 1978; R. Par-rott, RLT 1979.16; N. Franz, Miinchen 1980; J.J. van Baak, RL 1981.4; L. Heller, CMRS 1983.3, 1986.34, 1988.1; N. Struwe, Wiestnik RChD 1984.141; A. Barrat, SEER 1984.3; L. Scheffler, 1984; L.B. Cooke, RL 1985.4; MaImstad-Flejsz-man, Stanford Slavic Studies 1987.1; Zamyatin's We, Ann Arbor 1988; O. Michajłow, LG 1988.25.5; J. Nagibin i in" LG 1989.31.5; L. Heller (red.), Lausanne 1989; G. Matwiejewa, A. Striżow, Sowr. Dram. 1990.1; R. Goldt, Mainz 1994.
ZARUDIN Nikołaj Nikotajewicz, 13.(1.) 10.1899 Piatigorsk - 1937 (?) w więzieniu, poeta i prozaik. Urodził się w rodzinie zniszczonych Niemców. Jego ojciec, Nikołaj Eduardowicz Ejchelman zmienił nazwisko w 1914. W czasie wojny domowej Z. był komisarzem politycznym w wojsku, później został zwolennikiem Trockiego, za co wydalono go z partii. Pierwszy zbiór wierszy ogłosił drukiem w 1923. Później publikował rozmaite utwory prozatorskie, m.in. na łamach czasopisma "Krasnaja Nów'". Uchodził za znakomitego mówcę i gawędziarza. Był aktywnym członkiem ugrupowania literackiego "* Pieriewał, ostro atakowanym przez krytyków "" WAPP-u "" i RAPP-u w końcu lat 20. W 1937 padł ofiarą terroru. W swojej twórczości literackiej kontynuował tradycje F. Tiutczewa, A. Grigorjewa i I. Bunina. Był także pod silnym wpływem B. Pilniaka. Poezja i proza Z. charakteryzują się sztucznym, ornamentalnym stylem, przepełnionym epitetami i porównaniami. Najważniejszym jego utworem jest powieść Tridcat' noczej na winogradnikie 1932 (Trzydzieści nocywwin-

727
ZAZUBRIN Władimir Jakowlewicz
nicy). W ośmiu częściach tej powieści, napełnionych "kosmicznym" duchem, retrospektywnie naświetla patriarchalny tryb życia w swoim domu rodzinnym przed bolszewickim przewrotem. Utwór zawiera również wiele aluzji politycznych, ukrytych pod maską różnego rodzaju chwytów i środków stylistycznych.
K91, KLE, LE. Dz.: Śnieg wiszennyj, 1923; Polem-junostju, 1928;
Driewnost', Rówieśnik! 1930.7 (przedruk w: G. Glinka, Na pieriewale, NY 1954, s. 145-165);
Tridcat' noczej na winogradnikie, 1932; Zakon jab-łoka, 1966; Publikacje ze spuścizny literackiej, LR 1968.7.6; Polem-junostju. Stichi, 1970; Puf w stra-nu smysła, 1983.
Lit.: G. Glinka, Na pieriewale, NY 1954, s. 137-144; P. Uijaszow, W mirie knig 1971.12.
ZAZUBMN (właśc. Zubcow) Władimir Jakowlewicz, 6.6.(25.5.)1895 Penza-28.9.1937 w więzieniu, prozaik. Syn urzędnika kolejowego. W 1916 został aresztowany za nielegalną działalność polityczną. Od sierpnia 1918 do listopada 1919 walczył w szeregach armii Kołczaka na Syberii, potem przeszedł na stronę bolszewików. W 1921 wstąpił do partii (później prawdopodobnie sam opuścił jej szeregi lub został wykluczony). Własne doświadczenia, wyniesione z wojny domowej i pracy agitacyjnej stały się osnową jego powieści Dwa mira 1921 (Dwa światy), która przyniosła mu szeroki rozgłos. Sprzyjało temu w dużym stopniu jej czytanie i rozpowszechnianie w oddziałach wojskowych. W latach 20. Z. był głównym organizatorem życia polityczno-literackiego na zachodniej Syberii. Jego opowieść Szczepka (Drzazga), napisana w 1923, a opublikowana dzięki "* pieriestrojce dopiero w 1989, opowiada o strasznym bolszewickim terrorze porewo-lucyjnym. W 1923-28 Z. pełnił funkcję sekretarza redakcji czasopisma "Sibirskije Ogni" w Nowonikołajewsku (obecnie Nowosybirsk), w 1926-28 był współzałożycielem i kierownikiem Związku Pisarzy Syberii. Jego opowieść Obszczeżytije 1923 (Internat), w której wyczuwa się wyraźnie negatywny stosunek pisarza do NEP-u, została ostro skrytykowana przez funkcjonariusza ugrupowania "* Oktiabr' G. Lelewicza, który pisał: "Nie mieliśmy dotąd tak haniebnego, obrzydliwego, ohydnego paszkwilu na rewolucję i partię komunistyczną". M. Górki, który w tym czasie powrócił z "* emigracji, ściągnął Z. w 1928 do Moskwy. Druga jego powieść Góry 1934 (Góry), podejmująca temat kolektywizacji, nie została ukończona. Ostatnie publikacje Z., wydane w 1936, to mowa pogrzebowa na cześć Gorkiego oraz wspomnienia o nim. Po aresztowaniu w 1937 aż do "" rehabilitacji w 1957 był całkowicie przemilczany. Jego powieść Dwa mira wznowiono w 1959. Przed opublikowaniem opowieści Szczepka z całego dorobku literackiego Z. na uwagę zasługiwały jedynie jego Dwa mira. Jest to prawdopodobnie pierwsza powieść rosyjska okresu sowieckiego, która nie ma charakteru utworu artystycznego, posiadającego zwartą akcję, lecz stanowi swoistą kronikę lat wojny domowej na Syberii. Autor tendencyjnie ukazuje w niej działalność białogwardzistów, nagromadzając wiele naturalistycznych opisów okrucieństwa. Chętnie stosuje symbolikę i ostre kontrasty. Po rehabilitacji Z. takie ujęcie zdarzeń, biegunowo odmienne od proponowanego w utworach B. Pilniaka, zostało uznane za ideologicznie słuszne, a jego niechęć do NEP-u wytłumaczono niedostateczną znajomością metod budowy socjalizmu. W opowieści Szczepka Z. rysuje wstrząsający obraz okrucieństw Cze-ka. W sposób artystycznie przekonywający wykazuje, że fanatyczne dążenie tajnej policji do osiągnięcia celu za wszelką cenę dyskredytowało idee rewolucji i humanizmu.
KLE, LES, RSPP2, Wy82.
Dz.: Dwa mira, 1821, wyd. 10: 1933, wyd. skrócone 1958, 1959; Obszczeżytije, Sibirskije Ogni 1923.5,6; Góry, 1935; Chudożestwiennyje proizwie-dienija, statji, dokłady, rieczi, pieriepiska, 1972;

ZDANIEWICZ Uja Michajłowicz
728
Szczepka (1923), Sibirskije Ogni 1989.2 i Nasz Sowr. 1989.9.
Lit.: G. Lelewicz, Na postu 1924.1; M. Kuznie-cow, w: tegoż Sowtetskij roman, 1963, s. 149-151;
A. Zyrin, Zwiezda 1973.5; N. Janowskij, w: tegoż Istorija i sowriemiennost' 1974.
ZDANIEWICZ Uja Michajłowicz (pseud. II-jazd), 21.4. (n.st.?) 1894 Tyflis (Tbilisi) -25.12.1975 Paryż, poeta i prozaik. Syn profesora romanisty. W 1911-17 studiował prawo w Petersburgu. Zafascynowany programem "* futuryzmujako pierwszy przeszczepiał go na grunt rosyjski, wzorując się na manifeście F. Marinettiego. Podobnie jak inni twórcy "" srebrnego wieku wiązał poezję z nowoczesnym malarstwem (jego brat Cyryl był malarzem). Będąc zdecydowanym przeciwnikiem poezji XIX w., naśladował W. Majakowskie-go i D. Buriuka wyzywającym zachowaniem, ekstrawaganckim ubiorem i uszminkowaną twarzą. W 1913 pod pseudonimem Eli Eganbiuń opublikował znaczącą rozprawę o "lewicowych" malarzach pt. Natalija Gon-czarowa. MichaitŁarionow. W czasie I wojny światowej napisał utwór poetycki, poświęcony pamięci poległego pilota, w którym poprzez odpowiednią instrumentację głoskową oddał huk motoru, wybuch bomb i odgłosy strzałów. Od listopada 1917 do grudnia 1919 mieszkał w Tyflisie, gdzie wespół z I. Tie-rientjewem i A. Kruczonychem założył futurystyczną grupę "41" i publikował pierwsze, napisane językiem pozarozumowym jednoaktówki. W 1920 przebywał w Batumi, w październiku tego roku wyemigrował do Konstantynopola, gdzie pozostawał przez cały rok. W październiku 1921 wyjechał do Paryża. Tam nawiązał kontakty z różnymi ugrupowaniami awangardowymi. Odciął się później od wszystkich grup emigracyjnych i zamieszkał w Trigance pod Georges du Veron. Obrał pseudonim Ujazd i pisał powieści, jak np. Posmiertnyje trudy 1928 (Dzieła pośmiertne), opublikowane dopiero w 1987/88 lub Woschiszczenije 1930 (Zachwyt), w których znacznie zmodyfikował
swoją futurystyczną poetykę. Od 1927 pracował jako projektant materiałów. Od 1930 utrzymywał się również ze sprzedaży ręcznie pisanych książek, ilustrowanych przez takich malarzy, jak Arp, Braque, Chagall, Matisse, Picasso i in. (w 1978 były one wystawiane w Centrum Pompidou, a w 1986 w Museum of Modern Arts w Nowym Jorku). W czasie II wojny światowej napisał złożony ze stu utworów cykl sonetów, z których zachowały się 73. Siedem z nich w 1991 opublikowano w Rosji. Z. był początkowo ściśle związany z futuryzmem, w 1913/14 reprezentował w nim odrębny nurt poetycki, zwany "wszy-stkoizmem" (wsioczestwo), później współtworzył grupę "41" w Tyflisie. Jego poezja, jak pisał S. Spasski, oparta na rymach wewnętrznych i asonansach, przypomina prozę rytmiczną. W obrębie poezji transmentalnej teorii "zaumu" (języka pozarozumowego) A. Kruczonycha przeciwstawiał "zorganizowany zaum". W Tyflisie napisał "pentalo-gię" pt. asłaabliczja, złożoną z pięciu trans-mentalnych sztuk, takich m.in. jak ostraf paschy i UdantJUfAram. W powieści Posmiertnyje trudy przedstawił w ironicznym oświetleniu świat sztuki, polityki i mody paryskiej lat 20. W powieści Woschiszczenije powrócił do swych przeżyć z pobytu w górach Gruzji i ukazując los pewnego rozbójnika poruszył zasadnicze problemy społeczne. Sonety Z. z okresu II wojny światowej, napisane w poetyce modernistycznej, napomykają o cierpieniach obozowych, mówią o uwięzionych bolszewikach i rzucają sporo światła na indywidualność twórczą poety. Świadczą również o jego skomplikowanych poszukiwaniach duchowych.
HRL.
Dz.: Natalija Gonczarowa. Michaił Łarionow, 1913; lidanUU fAram, Paris 1923; Posmiertnyje trudy, NŻ 1987-88.168-171; Woschiszczenije, Paris 1930 (reprint Berkeley 1983); Pismo, Paris 1948; Prigowor biezmołwija, tamże 1963; Soniety wriemion wojny (wybór), Siewiernaja Gileja 1991.2. Lit.: Wcześniejsze teksty w: Piast, T. Nikolskaja,

729
ZINIK Zinowij
A. Bachrach, S. Spasskij, Zabytyj awangard, Wien 1988 (WSIĄ 21); V. Markov, Russian Futurism, Berkeley 1968, s. 350-358; O. Djordjadze, w:
Hommage a Ujazd (katalog wystawy), Paris 1978;
G. Janaćek, M. Marzaduri, H. Zdanevitch, w:
L'avanguardia a Tiflis, Venezia 1982; E. Beau-jour, w: Ujazd, Woschiszczenije, 1983, NŻ 1987.168/69; R. Gejro, RM 1987.25.12, 1991. 26.7; Listy i dane biogr., w: I. Tietientjew, Sobr. socz., Bologna 1988; M. Marzarudi, M. Jovanović, S. Sigow, R. Gayraud, H. Zdanevitch, w: Zaumnyj futurizm i dadaizm w russkoj kulturle, Bern 1991.
ZIENKIEWICZ Michaił Aleksandrowicz,
21.(9.) 5.1891 Nikołajewski Gródek (gub. sa-ratowska) - 16.9.1973 Moskwa, poeta. Syn nauczyciela. Pierwszy zbiorek jego wierszy pt. Dikaja porfira 1912 (Dzika porfira) ukazał się w petersburskim wydawnictwie "* Cechu Poetów. W 1915 ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu, następnie przez dwa lata studiował filozofię w Jenie i Berlinie. W 1923 przeniósł się do Moskwy, gdzie został współpracownikiem wydawnictwa "Ziemia i Fabrika". Dostosowywał tematykę swoich utworów do oczekiwań partii. Do 1937 opublikował 8 tomików poezji. Główne miejsce w jego działalności literackiej zajmowały przekłady poezji. W 1947 wstąpił do partii, a w 1954 tylko raz został wydelegowany na zjazd pisarzy. Wybór wierszy pt. Skwoź grozy let (Przez burze lat) wydał w 1962. Mieszkał w Moskwie. We wczesnym okresie twórczości Z., upływającym pod znakiem "" akmeizmu, przeważały wiersze ciężkie, do których tematów i obrazów szukał w czasach prehistorycznych. Ukazanie nicości człowieka w owych utworach wywołało krytyczne uwagi o pesymizmie autora. Z. tworzył również wiersze o wojnie, w których ukazywał jej okrucieństwo i wyrażał wiarę w przyszłe życie. Opisy zebrań partyjnych, zachwyt nad techniką, stosowaną w rolnictwie, wychwalanie sowieckich lotników i wielkości Stalina (m.in. w wierszach publikowanych przed 1939 na łamach miesięcznika "Nowyj Mir") cechuje powierzchowność, właściwa utworom napisanym w duchu "" realizmu socjalistycznego. Natomiast przekłady Z. cieszyły się zasłużonym uznaniem.
KLE, LE, LES, RP90, RP92, RSPPo9, Wy75. Dz.: Dikaja porfira, 1912; Czetymadcat' stichotwo-rienij, 1918; Pasznia tanków, 1921; Podparachod-nym nosom, 1926; Nabór wysoty, 1937; Skwoź grozy let, 1962; Niewidimaja swiriel, NM 1991.3. Izbr., 1973.
Lit.: N. Gumilow, Apołłon 1912.3-4 (przedruk w:
tegoż Sobr. socz. t. 4, Washington 1968, s. 209 i nast.); W. Dynnik, Krasnaja Nów' 1936.1; I. Mi-chajłow, Niewa 1964.3; I. Lewidowa, ILit. 1966.1.
ZINIK Zinowij (właśc. Zinowij Jefimowicz Głuzberg), 16.6.1945 Moskwa, prozaik. Kształcił się w szkole artystycznej, studiował matematykę (topologię) na uniwersytecie w Moskwie, a także uczęszczał na kursy krytyki teatralnej, organizowane przez miesięcznik "Tieatr". Od 1965 zamieszczał w prasie recenzje teatralne i publicystykę. W 1972 próbowano go oskarżyć o odmowę służby wojskowej. W 1975 wyemigrował do Izraela wywożąc ze sobą około 1000 stron nigdzie nie publikowanej prozy wspomnieniowej. Pracował jako tłumacz i komentator radiowy. W Jerozolimie napisał i opublikował pierwsze powieści Izwieszczenije 1976 (Powiadomienie) i Pieriemieszczonnoje lico 1977 (Deportowana osoba). Przez dwa lata pracował jako reżyser rosyjskiego studia teatralnego uniwersytetu w Jerozolimie. W 1977 przeniósł się do Londynu na zaproszenie rosyjskiej sekcji radia BBC, podejmując pracę w charakterze nieetatowego autora i redaktora programu "Nowosti kultury". Adaptował na potrzeby radia sztuki N. Erdmana, M. Bułhakowa, W. Wojnowicza i in. Od początku lat 80. współpracował jako krytyk z "The Times Literały Supplement" i innymi periodykami. Oprócz esejów i opowiadań ogłosił cztery nowe powieści: Nisza w Panteonie 1981, Uktonienieje ot powinnosti 1982 (Uchylanie się od obowiązku), Russkaja służba 1983 (Rosyjska służba) oraz Rusofobka ifun-gofit 1985 (Rusofobka i fungofil), która

ZINOWJEW Aleksandr Aleksandrowicz
730
w 1987 została wydana w języku angielskim pt. The Mushroom-picker. Powieść Lord ije-gier' (Lord i myśliwy) ukazała się najpierw w przekładzie na język angielski w 1990. Prozę Z. tłumaczono również na język francuski, holenderski, hebrajski i in. Z. posiada obywatelstwo brytyjskie i mieszka w Londynie. "" Pieriestrojka umożliwiła publikację jego powieści Russkaja służba w Rydze. We wszystkich swoich powieściach Z. głęboko psychologicznie rozwija temat trzeciej "" emigracji, zwłaszcza przebywającej w Izraelu. Przy tym konfrontuje życie w Rosji z rzeczywistością emigracyjną w Izraelu i Wielkiej Brytanii (Russkaja służba, Rusofobka ifungofif). Ukazuje poprzedzającą wyjazd za granicę emigrację wewnętrzną w ZSRR, będącą wynikiem rozdwojenia osobowości sowieckiego inteligenta, ukrywającego swoje właściwe przekonania pod maską oficjalnych frazesów. W powieści Izwieszczenije w formie relacji pierwszoosobowej przedstawia los emigranta, który wyjeżdżając do Izraela zostawił w Moskwie umierającą żonę. W powieści Rusofobka i fungofil ukazał dzieje emigranta, nie mogącego na skutek swego sowieckiego wychowania zaadaptować się w warunkach brytyjskich. Z. szczegółowo i jaskrawo opisuje życie Moskwy początku lat 70. Akcja w jego utworach spychana jest zazwyczaj na plan drugi, a na czoło wysuwa się świat wewnętrzny postaci. Szeroko stosuje technikę punktów widzenia, formę listu, wprowadza narratora stylizowanego i przepuszcza świat przedstawiony przez pryzmat jego świadomości. Narratorem powieści Russkaja służba uczynił przeciętnego człowieka XX wieku, przypominającego Gogo-Iowskiego Akakija Akakijewicza (I. Nowiko-wa), którego, jak również innych bohaterów utworu, otoczył tajemniczą i męczącą atmosferą w duchu F. Karki. EmR, FV. Dz.: Powieści: Izwieszczenije, Wr. i My 1976.8;
Pieriemieszczonnoje lico, tamże 1976.22-23, wyd. oddz., NY 1985; Nisza w Panteonie (fragm.), Wr. i My 1981.63, wyd. oddz., Paris 1985; Ukłonienije
ot powinności, Wr. i My 1982.69; Russkaja służba, Paris 1983 i Rodnik 1990.5-9; Rusofobka ifungo-fił, Wr. i My 1985.82-84, wyd. oddz., London 1986. Opowiadania: Lisznij biletik, Russika-81, NY 1981; Edipow Stalin, Wr. i My 1985.87; Za kriuczkami, Sint. 1987.18; Mea culpa, tamże 1988.21; Bieżeniec, tamże 1988.23. Eseje: Soc-Art, Sint. 1979.3; Podstrocznik, tamże 1980.8;
Emigracyja kak litieratumyj prijom, tamże 1983.11; Diewa i monstr, tamże 1985.13; Goticze-skij roman użasow emigracyi, tamże 1986.16;
Dwujazycznoje mienszynstwo, tamże 1988.22; Na obratnom puti, tamże 1989.24; Krikiet, Wr, i My 1990.109; Wywiad: LG 1991.20.3. Lit.: J. Bayley, Thimes Literały Supplement 1988.1.8-14; I. Novikova, Tijdschriift voor Slavi-sche Literatuur 1988.3; A. Donald, New York Ti-mes Book Review 1989.19.2.
ZINOWJEW Aleksandr Aleksandrowicz,
29.10.1922 Pachtino (obw. kostromski), prozaik. Syn malarza i wieśniaczki. W czasie II wojny światowej był pilotem samolotu myśliwskiego. W 1946-51 studiował filozofię w Moskwie, a w 1954-77 był pracownikiem naukowym instytutu filozofii AŃ ZSRR. Równocześnie wykładał na Uniwersytecie Moskiewskim. W latach 70. rozpoczął działalność literacką. Publikacja powieści Zijaju-szczije wysoty 1976 (Denne wyżyny), w której ostro satyrycznie przedstawił rzeczywistość sowiecką, spowodowała wykluczenie Z. z KPZR oraz jego zwolnienie z pracy. 6.8.1977 wyemigrował do RFN. Mieszka w Monachium, gdzie wydał ponad 20 książek. W 1990 przywrócono mu obywatelstwo sowieckie. Od tego czasu książki Z. ukazywały się także w Rosji. Z. może pisać, jak twierdzi, przez 20 godzin nieustannie i nigdy nie poprawia swoich utworów, w których konsekwentnie analizuje system i społeczeństwo sowieckie, satyrycznie obnażając jego wady. Powieść Zijajuszczije wysoty, podobnie jak większość innych jego utworów, nie posiada ciągłej akcji i składa się z kilkuset drobnych epizodów, w których wieloaspektowo przedstawia życie sowieckiej inteligencji. W abstrakcyjnie ujętych, schematycz-

731
ZJAZDY PISARZY ZSRR
nych postaciach jego utworów można czasami z łatwością rozpoznać współczesnych mu ludzi. Liczne w jego książkach pierwiastki obsceniczne budzą odrazę. Później z nie opublikowanych fragmentów powstały dalsze utwory, m.in. Swietłoje buduszczeje 1978 (Świetlana przyszłość), odznaczające się nieco bardziej wyrazistą linią fabularną. Tytuł powieści Wprieddwierii rają 1979 (W przedsionku raju) aluzyjnie nawiązuje do haseł tzw. "komunizmu realnego" jako pierwszego kroku na drodze do jego szczytów, głoszonych przez Breżniewa. W powieści pt. Źohyj dom 1980 (Żółty dom) Z. opisuje sceny powszedniości domu umysłowo chorych, występujące przemiennie z informacjami o partyjnym programie, mającym na celu podniesienie świadomości politycznej. W książce Homo sovieticus 1982 przedstawił skłócone środowisko trzeciej "" emigracji, w którym każdego podejrzewa się o współpracę z sowieckimi służbami specjalnymi. W utworze Idi na Gotgofu 1985 (Idź na Golgotę) ukazał młodych sowieckich intelektualistów, usiłujących oderwać się od totalitarnego systemu. Wszystkie utwory Z. mają charakter satyry społeczno-politycznej, abstrakcyjnej, często wymagającej komentarzy. Daje w niej niekiedy niezwykle ostrą i trafną analizę socjologiczną społeczeństwa sowieckiego. Zyskałaby ona jeszcze bardziej na sile, gdyby zawierała najistotniejsze wyniki badań naukowych, poświęconych systemowi totalitarnemu na Zachodzie. Brakuje też tym utworom siły wyrazu, a także szacunku dla rosyjskich dysydentów, m.in. A. Sacharowa i A. Sołże-nicyna.
EmR, FV, Ka85, Ka91, Ki, KLFG, Wy82. Dz.: Zijajuszczije wysoty, Lausanne 1976 i Oktiabr' 1991.1-3; Awtobiografija, RM 1978.25.5; Swietłoje buduszczeje, tamże 1978; W prieddwierii rają, tamże 1979; Bież illuzij, tamże 1979; Zapiski nocznogo storoźa, tamże 1979; Źohyj dom, wyd. 2, tamże 1980; Kommunizm kak riealnost', tamże 1981; My iZapad, tamże 1981; Homo sovieticus, tamże 1982, Moskwa 1991; Ni swobody, ni rawienstwa, ni bratstwa, Lausanne 1983; Jewangielije dla Iwana,
tamże 1984; Idi na Gotgofu, tamże 1985; Ruka Kriemla, Kont. 1986.47; Gosudarstwiennyj żenich (publikacja w jeż. niem. pt. Der Staatsfreier, 1986); Katastrojka (fragm. Dwadcat' Dwa 1989.66), wyd. w jeż. niem. 1988; Wywiad: IŁ 1989.2.
Lit.: R. Lert, TW 1978.3-4; G. Hosking, The Ti-mes Literary Supplement 1980.23.5; D. Sztur-man, Wr. i My 1981.62; A. Abramow, TW 1982. 12; K. Pomierancew, RM 1982.30.12; U. Peters, WSIĄ 1982.9; C. Schwab, Lausanne 1984; E. Ar-chipowa, RM 1985.28.3; A. Sproede, WSIĄ 1987.20; "Ich bin fur mich selbst ein Staat" (bi-bliogr. z lat 1960-86), red. Ad. i R. Reif, Zurich 1987; anonim. LG 1991.27.7; L. Suchanek, w:
Emigracja i Tamizdat, Kraków 1993.
ZJAZDY PISARZY ZSRR. Wszechzwiązko-we z.p. ZSRR zwoływano w Moskwie, a z.p. republik związkowych w stolicach poszczególnych z nich. Zgodnie ze statutem zjazd pisarzy był najwyższym organem władzy dla twórców zrzeszonych w Związku Pisarzy. Do 1991, czyli do momentu, gdy Związek Pisarzy ZSRR w swych dotychczasowych strukturach przestał istnieć, nie każdy jego członek mógł uczestniczyć w zjeździe, lecz odpowiednio wyselekcjonowana reprezentacja, stanowiąca około 7 procent ogółu, w której zdecydowanie przeważali pisarze partyjni. Spośród delegatów tylko uprzednio wytypowani mieli prawo wystąpić z przemówieniem lub zabrać głos w dyskusji. I z.p., zwołany w dniach 1.8-1.9.1934, odbył się po uprzednim rozwiązaniu na mocy ** uchwały partyjnej z 1932 wszystkich istniejących dotąd ugrupowań literackich i powołaniu ZP jako jedynej organizacji twórczej. Charakter zjazdu określiły długie, patetyczne referaty sprawozdawcze, podsumowujące zdobycze literatury ZSRR, uwzględniające dorobek poszczególnych republik i gatunków literackich. Dużo uwagi poświęcono programowi "* realizmu socjalistycznego jako nowej metody literatury sowieckiej. Poruszono też problem jednostki twórczej, specyfiki procesu twórczego w kontekście postulatu partyjności literatury (I. Babel, I. Erenburg i in.). Wbrew

ZJAZDY PISARZY ZSRR 732
statutowi, przewidującemu zwoływanie kolejnych wszechzwiązkowych zjazdów co trzy lata, w czasach stalinowskich żaden z nich się nie odbył. (W większości republik związkowych drugi zjazd zwołano w 1939 lub 1946/48). II z.p. ZSRR odbył się 1954 w atmosferze rozpoczynającej się odwilży po śmierci Stalina. Poprzedziły go z.p. republik związkowych (z wyjątkiem R FSRR), zwołane w kwietniu-paździemiku 1954. Taka praktyka stosowana była również później, gdyż ułatwiała m.in. wybór delegatów na zjazd wszechzwiązkowy. Na II z. p. padły ostre zarzuty pod adresem redakcji miesięcznika "Nowyj Mir" za opublikowanie artykułu K. Pomierancewa, domagającego się szczerości w literaturze. W wystąpieniach niektórych delegatów (W. Kawierin, I. Erenburg) zabrzmiały nuty nadziei, związanej z liberalizacją życia literackiego. Mówiono też o jej zakresie (A. Surkow, A. Fadiejew), a także zrehabilitowano wielu pisarzy. III z. p. odbył się po założycielskim, I zjeździe ZP RFSRR, powołanego w 1958 z myślą o wzmocnieniu konserwatywnego nurtu w środowisku literackim. Na znak protestu przeciwko niektórym zarządzeniom, nawiązującym do polityki literackiej z czasów stalinowskich, część znaczących pisarzy delegatów nie wzięła w nim udziału. Zjazd powołał sekretariat zarządu, będący później jednym z ważniejszych organów władzy ZP. IV z.p. ZSRR, zwołany w 1967 z myślą o uczczeniu 50. rocznicy rewolucji, został zaplanowany jako manifestacja jednomyślności sowieckich pisarzy pod przywództwem Breż-niewa i Kosygina. W związku z tym wszystkie bez wyjątku wystąpienia poddano uprzednio szczegółowej cenzurze partyjnej. Atmosfera zjazdu nieoczekiwanie przybrała inny niż planowano charakter na skutek listu A. Sołżeni-cyna, skierowanego do delegatów, w którym domagał się przedyskutowania problemu "* cenzury i innych form ograniczania wolności twórczej oraz kwestii odpowiedzialności ZP za prześladowania w środowisku literackim. List nie został na zjeździe odczytany i omówiony, stał się jednak głównym tematem
wszystkich rozmów kuluarowych. Na V z.p. w 1971 czynniki oficjalne szczególnie akcentowały rangę krytyki literackiej i jej odpowiedzialnej politycznej roli. Takie założenia krytyki zostały już sformułowane w uchwale XXIV zjazdu KPZR, który podobnie jak następne zjazdy zlecał twórcom określone zadania, wynikające z aktualnie realizowanej linii partii. Konkretne uchwały w sprawie literatury partia podejmowała na swych posiedzeniach zamkniętych i w postaci dyrektyw rozpowszechniała przed kolejnymi z.p. Na VI z.p. w 1976, upływającym pod znakiem "* uchwały partyjnej z 1972 O krytyce literackiej, G. Marków szczególnie podkreślał "harmonijną współpracę między partią i inteligencją twórczą" oraz apelował o wysuwanie młodych członków ZP na kierownicze stanowiska. VII z.p. w 1981 odbył się w nieprzyjemnej atmosferze zachwytu nad Breżniewem jako pisarzem i kierowanego pod adresem twórców wezwania o włączenie się do międzynarodowej kampanii "obrońców pokoju". Prócz tego na zjeździe poddano krytyce osłabienie "tonu obywatelskiego" w sowieckiej poezji. VIII z.p. w 1986 upłynął pod znakiem wysuniętego przez M. Gorbaczowa hasła otwartości i "* pieriestrojki. Tok jego obrad ożywiły niektóre konstruktywne wystąpienia i propozycje. A. Wozniesienski, D. Lichaczow i J. Jewtuszenko żądali publikacji zabronionych dotąd dzieł A. Achmato-wej, A. Biełego, W. Chlebnikowa, W. Cho-dasiewicza, D. Mierieżkowskiego, B. Paster-naka, A. Riemizowa, F. Sołoguba, J. Zamia-tina i in. twórców. Wozniesienski domagał się anulowania •* uchwały partyjnej z 14.8. 1946 oraz założenia spółdzielni wydawniczych. W. Różow bronił ideałów prawdy i duchowości literatury. W ciągu trzech następnych lat ich oczekiwania ziściły się. VII zjazd pisarzy RFSRR, który odbył się w 1990 w Teatrze Armii Sowieckiej, upłynął pod znakiem pięciu minionych lat pieriestrojki. Ujawnił poważne sprzeczności, jakie zarysowały się w twórczym środowisku, w którym główny ton zaczęły nadawać orientacje

733 ZJAZDY PISARZY ZSRR
Liczba uczestników zjazdów pisarzy ZSRR w latach 1934-1986
Data Liczba 1 w tym Liczba 1 w tym ________członków ZPJ" członków KPZR delegatów*} członków KPZR
l. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

17.8-1.9.1934 15-26.12.1954 18-23.5.1959 22-27.5.1967 29.6-2.7.1971 21-25.6.1976 30.6-3.7.1981 24-28.6.1986

1500 3695 4801 6608 7290 7942 8773 9584

4050 4550 5157

597 720 471 473 497 542 563 543

356 522 377 403 432 462 496 474


* Uwzględniono tylko tych, którzy uczestniczyli w zjazdach
Liczba uczestników zjazdów pisarzy RFSRR w latach 1958-1990 ___
Data Liczba Liczba l, w tym
członków ZP delegatów* J członków KPZR
l.
2. 3. 4. 5. 6. 7.

7-13.12.1958 3-7.3.1965 24-27.3.1970 15-18.12.1975 9-12.12.1980 11-14.12.1985 11-14.12.1990

3138 3605 3860 4318
4548

397 295 429 321 488 397 530 427 523 428 516 451 497


* Uwzględniono tylko tych, którzy uczestniczyli w zjazdach
nacjonalistyczne i militarne. Nowym prze- kretariat i komisję rewizyjną. Niektóre wy-wodniczącym, który na tym stanowisku za- stąpienia na z.p. były najpierw zamieszczane stąpił S. Michałkowa, został J. Bondariew. na łamach "Litieratumoj Gaziety", później Referat sprawozdawczy wygłosił A. Procha- włączano je do zbiorczych sprawozdań zjaz-now. IX z.p., zaplanowany początkowo na dowych. Ze względu na rozbudowany system maj, został przeniesiony na jesień (21- kontroli, jakiej poddawano zarówno udział 26.10.1991) i po udaremnieniu puczu (19- w zjeździe, jak i prawo do głosu oraz treść 21.8.1991) na skutek rozpadu ZSRR nie od- wystąpień poszczególnych delegatów, opub-był się. likowane materiały stanowiły ciąg wybiórczo Zewnętrzną oznaką lojalności i "sojuszu" i tendencyjnie dobranych opinii, jednomyśl-z KPZR była na zjazdach obecność wyso- nie aprobujących i zachwalających literaturę kich funkcjonariuszy partyjnych oraz wza- zgodną z aktualną polityką partii oraz potę-jemna wymiana depesz z życzeniami przed- piających twórców nonkonformistycznych. zjazdowymi. Do kierowania z.p. wybierano KLE, LES. następujące gremia: prezydium, sekretariat. Lit.: Zjazdy pisarzy ZSRR: Pierwyj Wsiesojuznyj komisję mandatową i komisję statutową, sjezd sowietskich pisatielej. Stienograficzeskij ot-Zgodnie ze statutem ZP spośród delegatów czot, 1934; Plenum prawlenija Sojuza pisatielej i członków prezydium wybierano zarząd, se- SSSR, LG 1974.4.9 i 11.9; D. Gótz, Miinchen

ZŁOBIN Stiepan Pawłowicz 734
1989; Wtoroj Wsiesojuznyj sjezd sowietskich pisatielej, 1956; W. Kasack, Deutsche Rundschau 1955.5; Trietij sjezd sowietskich pisatielej, 1959; D. Burg, Mosty 1959.2; W. Szczerbina, Wopr. Lit. 1959.9; Czetwiortyj sjezd pisatielej SSSR..., 1968;
artykuł red., Wopr. Lit. 1966.7; P. Hlibner, Berichte des Bundesinstituts fur ostwissenschaftl. und internationale Studien, 1967.46; W. Kawie-rin, Posiew, FfM 1971.10; Ż. Miedwiediew, w: tegoż Diesiat' let pośle " Odnogo dnia Iwana Dieniso-wicza", London 1973; A. Sołżenicyn, w: tegoż Bo-dałsia tielonok s dubom, Paris 1975, s. 486-492;
Piatyj sjezd pisatielej SSSR, 1972; L. Donatow, Posiew, FfM 1971.8; Szestoj sjezd pisatielej SSSR, 1978; Siedmoj sjezd pisatielej SSSR, 1983; N. Rżew-skij, SEEJ 1984.28.1; Wosmoj sjezd pisatielej SSSR, 1988; o IX zjeździe pisarzy ZSRR zob. LG 1991.29.5 (projekt nowego statutu) i 1991.28.9. Zjazdy pisarzy RFSRR: Pierwyj uczrieditielnyj sjezd pisatielej Rossijskoj Fiederacyi,.., 1959; Wtoroj sjezd pisatielej RFSRR..., 1966; Trietij sjezd pisatielej RFSRR.., 1972; Czetwiortyj sjezd pisatielej RFSRR..., 1977; Piatyj sjezd pisatielej RFSRR.., 1982; Szestoj sjezd pisatielej RFSRR..., 1987;
Sied'moj sjezd..., LR 1990.14.12, 21.12 i 28.12.
ZŁOBIN Stiepan Pawłowicz, 24.(11.) 11.1903 Moskwa - 15.9.1965 tamże, prozaik. Lata dziecięce spędził w Ufie i Riazaniu. W 1921-24 studiował w instytucie artystycz-no-literackim w Moskwie. Rozpoczętą w Ufie pracę nauczycielską musiał przerwać, gdyż zachorował na gruźlicę. Przez kilka lat zajmował się działalnością administracyjno-go-spodarczą. Twórczość literacką rozpoczął wierszowaną bajką dla dzieci. Powieść Doro-gi (Drogi), poświęconą wydarzeniom końca XIX i pierwszej ćwierci XX w. na południu Uralu, nad którą pracował w 1925-27, musiał wycofać z druku na skutek zaostrzenia się kursu politycznego w ówczesnej literaturze. Rozgłos przyniosła mu pierwsza powieść historyczna Salawat Jutajew 1929. Następnie podjął tematykę młodzieżową, opierając się na materiale własnych doświadczeń. Powieść Zdieś dań start 1931 (Tutaj nastąpił start) opublikował w wydawnictwie "Mołodaja Gwardija", które jednak odrzuciło jego następną książkę w związku z krytycznym potraktowaniem Komsomołu. W powieściach, napisanych w końcu lat 30., Z. powrócił do tematu powstań chłopskich w XVII w. Pełnił funkcję kierownika dziani literatury historycznej w ZP ZSRR. Jego działalność literacką przerwała wojna, w czasie której przebywał w niewoli niemieckiej. W styczniu 1945 został uwolniony i do zakończenia działań wojennych był korespondentem frontowym. Rozpoczął pracę nad powieścią o niewoli niemieckiej, lecz już w 1946 zrozumiał, że wydać jej nie zdoła. Napisał kolejne powieści historyczne - Ostrów Bujam 1948 (Wyspa szczęścia, 1950) i Stiepan Razin 1951 (wyd. poi. 1956). Otrzymał nagrodę Stalinowską I st. za 1951. Po śmierci Stalina był zwolennikiem odnowy życia literackiego. Swoją powieścią Propawszyje bież wiesti 1962 (Zaginieni bez wieści) wniósł znaczny wkład do rehabilitacji byłych sowieckich jeńców wojennych. Powieść Utro wieka (Poranek wieku), w której chciał naświetlić wydarzenia poprzedzające rewolucję 1905 roku, pozostawił przerwaną w połowie. Z. to twórca bardzo w stosunku do siebie wymagający. Wszystkie utwory poddawał wielokrotnym, długotrwałym przeróbkom. Poprawiał je najpierw w rękopisie, później po opublikowaniu. Jego powieść Saławat Jułajew ukazała się w trzech różnych wersjach (1941, 1953 i 1962). Opisując powstania chłopskie w XVII i XVIII w. ściśle przestrzegał prawdy historycznej. Wprowadzał do swoich utworów język ludowy oraz szczegółowo zarysowany koloryt historyczny. W powieści Propawszyje bież wiesti, osnutej na osobistych doświadczeniach, ukazał męstwo rosyjskich żołnierzy w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, a równocześnie potępił władzę sowiecką za ich prześladowanie po powrocie do kraju.
KLE, LES, RSPP2, Wy75, Wy82. Dz.: Pieriepotoch, 1924; Salawat Jułajew, 1930;
Ostrów Bujan, 1948; Stiepan Razin, 1951; Propawszyje bież wiesti, 1962; Po obrywistomu puti, 1967. Sobr. socz. w 4-ch tt., 1980-81.

735
ZNAMIA
Lit.: Ws. Iwanów, Prawda 1952.19.2; S. Pietrow, Znamia 1952.1; I. Kozłów, Nasz Sowr. 1964.2 i w:
S. Z., Sobr. socz., t. l, 1980; M. Korałłow, Wopr. Lit. 1965.9; G. Bakłanow, LR 1973.30.11; A. Turków, LG 1988.16.11.
ZŁOBIN Wladimir Ananjewicz, lipiec 1894 Petersburg - 1967 Paryż, poeta. Syn bogatego kupca, który zostawił swoją rodzinę i wyruszył na wędrówkę po Rosji. Z. był przyjacielem i sekretarzem Z. Gippius i D. Mie-rieżkowskiego. Studia na uniwersytecie w Petersburgu rozpoczął przed I wojną światową. W 1916 za pośrednictwem N. Ocupa poznał swych przyszłych przyjaciół, wraz z którymi 24.12.1919 opuścił Rosję. Razem z nimi przez jakiś czas przebywał w Warszawie, następnie wszyscy troje w 1921 udali się do Paryża, gdzie zamieszkali razem. Wiersze zaczął Z. pisać już w latach studenckich. Od 1926 zamieszczał je w różnych periodykach emigracyjnych. W 1927/28 wspólnie z J. Te-rapianem wydawał pismo "Nowyj Korabi" (ukazały się tylko cztery numery), a od 1927 był sekretarzem salonu literackiego Z. Gippius "Zielonaja Lampa". Wydał tylko jeden zbiorek poezji Pośle jejo smierti 1951 (Po jej śmierci), którego tytuł ma ścisły związek z Z. Gippius. Prócz tego Z. stale zajmował się krytyką literacką. Szczególnym jego zainteresowaniem cieszyli się Z. Gippius, D. Mierieżkowski, a także poeci nurtu religijnego, m.in. W. Smoleński, S. Makowski i G. Iwanów. W czasopiśmie "Wozrożdieni-je", w którym zamieszczał wiersze od 1950, opublikował swój Litieratumyj dniewnik 1958-60 (Dziennik literacki), złożony z szeregu artykułów, poświęconych głównym wydarzeniom życia literackiego na emigracji i w ZSRR. W szkicach literackich o G. Iwanowie (nr 82), B. Pasternaku (nr 84), W. Na-bokowie (nr 85), N. Ocupie (nr 86) i Z. Gippius (nr 93) ujawnił swoje stanowisko, pozbawione jakichkolwiek złudzeń co do totalitarnej, antyreligijnej polityki władzy sowieckiej w dziedzinie literatury. Pomnikiem literackim Z. Gippius stała się jego książka
wspomnień i artykułów krytycznych pt. Tia-żołaja dusza 1970 (Ciężka dusza). Z. był nie tylko wnikliwym, wrażliwym na artyzm krytykiem literackim, lecz również utalentowanym poetą. W swoich wierszach często opierał się na bezpośrednich wrażeniach życiowych, a także snach i dążył do ujawnienia zawartych w nich wartości duchowych, woli Bożej. W licznych jego wierszach przewija się motyw śmierci, duszy, aniołów, szatana, raju i piekła. Porusza też temat miłości niebiańskiej-i ziemskiej oraz problem życia po śmierci i więzi z osobą zmarłą. Wiersz Ja sam siebia zakołdował (Zaczarowałem samego siebie), który J. Terapiano włączył do antologii "Muza Diaspory", świadczy o przebogatych doświadczeniach medytacyjnych poety. Obrazowy język poezji Z. zdradza jego ścisły związek z "• symbolizmem. Wyczuwa się w nim dążenie poety do kosmicznych uogólnień. EmR, Fo.
Dz.: Das Geheimnis der Bolschewisten, w: D. Me-reschkowski, Das Reich des Antichrist, Munchen 1921; Pośle jejo smierti, Paris 1951; Lit. dniewnik, Wozr. 1958-60.80.100; Tiażołaja dusza, Paris 1970.
Lit.: J. Iwask, Opyty 1953.1; N. Andriejew, Grani 1953.20; M. Vega, Wozr. 1958.76; T. Pachmuss, Intellect and Ideas in Action (korespondencja z Z. Gippius), Miinchen 1972.
ZNAMIA, czasopismo literackie wydawane w Moskwie od 1931. Przez dwa pierwsze lata ukazywało się pt. "Lokaf" i było organem ** LOKAF-u. W przyszłości również preferowało na swych łamach utwory o tematyce wojennej. W 1934-48 red. nacz. czasopisma był W. Wiszniewski. Po ostrej krytyce, jakiej poddano Z. po "* uchwale partyjnej z 1946, m.in. za mało pryncypialny rzekomo stosunek do ** kosmopolityzmu oraz za publikację opowieści E. Kazakiewicza Dwoje w stie-pi (Dwaj w stepie), większość członków redakcji miesięcznika zwolniono z pracy. W 1949-86 na czele redakcji stał W. Kożew-nikow, wrogo usposobiony do wszelkich

ZNANIJE
736
przejawów liberalizacji w dziedzinie literatury. Podobne stanowisko reprezentowała krytyk L. Skorino, wchodząca w skład redakcji pisma w 1949-86. W 1986 red. nacz. pisma został G. Bakłanow, który wraz ze swymi zastępcami W. Łakszynem (do 1989), a następnie S. Czuprininem, uczynił z niego jeden z czołowych organów "" pieriestrojki. W 1994 redakcję miesięcznika objął S. Czu-prinin. W toku reorganizacji dziennikarstwa w 1990 Z. z organu ZP ZSRR przekształciło się w czasopismo niezależne, wydawane przez "zespół redakcyjny" (od 1991.1). Przez dłuższy czas w skład redakcji miesięcznika wchodzili: W. Ługowski (1931-44, z krótką przerwą), A. Nowikow-Priboj (1934-44), A. Sofronow (1949-53), J. Nagibin (1955-65), A. Ananjew (1967-73), W. Cybin (1973-79), S. Jesin (1986-91), J. Drunina (1986-91) i W. Makanin (1986-91). Od chwili reorganizacji do koi. red. czasopisma należą wyłącznie jego współpracownicy. Ponadto został utworzony komitet doradczy, w którego skład weszli S. Awierincew, J. Czerniczenko, F. Iskander, W. Kondrat-jew, W. Makanin i B. Okudżawa. Na łamach czasopisma ukazały się utwory A. Czako-wskiego, W. Grossmana, G. Markowa, P. Pawlenki, K. Simonowa, L. Sobolewa, A. Twardowskiego i in. autorów, podejmujących tematykę wojenną. Równocześnie drukowano tu dzieła I. Erenburga, D. Gra-nina, L. Leonowa, W. Lidina, J. Nagibina, J. Trifonowa i in. pisarzy poświęcone problemom życia codziennego. W 1986/87 na fali pieriestrojki Z. opublikowało wiele pozycji utalentowanych twórców współczesnych, m.in. B. Achmaduliny, A. Bitowa, I. Druce-go, F. Iskandera, A. Pristawkina, A. Tarkow-skiego, a także dzieł przez wiele lat przemilczanych, jak Po prawu pamiati (Prawem pamięci) A. Twardowskiego, My J. Zamiatina, Sobaczje sierdce (Psie serce) M. Bułhakowa, poezja i proza W. Chodasiewicza, N. Gumi-Iowa, W. Korniłowa, B. Pilniaka i A. Płato-nowa. Nakład miesięcznika w 1975 wynosił
170 000 egzemplarzy, w 1986 - 250 000, w 1990 - l 000 000, w 1991 - 425 000, w 1993 spadł do 75 000, a w 1994 do 50 000. HRL, LES.
Lit.: O żurnale "Znamia", Kultura i Żyzń 1949. 11.1 i w: O partijnoj i sowietskoj pieczati, 1954;
Oczerki istorii russkoj sowietskoj żurnalistiki, 1968;
W. Kożewnikow, LR 1981.16.1; I. Kozłów, LG 1981.28.1; I. Siergiejewa, tamże 1989.8.2; Wywiad z G. Bakłanowem; LO 1990.17.10; LG 1993. 28.4.
ZNANIJE, wydawnictwo o orientacji marksistowskiej, określane jako "towarzystwo księgarskie" (kniźnoje towariszczestwo), skupiające twórców wiernych tradycyjnej metodzie realistycznej. Założone w 1898 z inicjatywy K. Piatnickiego, miało początkowo na celu popularyzację treści materiali-stycznych w łatwo dostępnej formie literackiej. M. Górki, który faktycznie kierował wydawnictwem w latach 1900-12, przekształcił je w wydawnictwo socjalistyczne, przeznaczone do druku dzieł literatury realistycznej, w miarę możliwości ateistycznej i zdecydowanie przeciwstawione ówczesnym awangardowym kierunkom estetycznym, jak "* symbolizm, "* akmeizm i "" futuryzm. Z. preferowało utwory, nawiązujące do tradycji lewicowej inteligencji twórczej (N. Dobrolu-bow, N. Niekrasow), ukazujące negatywne zjawiska rzeczywistości świata burżuazyjne-go oraz krytykujące samodzierżawie, stosunki kapitalistyczne i indywidualizm. Do chwili, gdy Z. we współpracy z bolszewikami zaczęło w masowych nakładach drukować literaturę polityczną, oprócz Gorkiego wydawali w nim swoje dzieła I. Bunin, J. Czirikow, N. Tieleszow, A. Sierafimowicz, a także L. Andriejew, S. Juszkiewicz, A. Kuprin, Skitalec i W. Wieriesajew. Czterdzieści zbiorów wydawnictwa pt. "Znanije", opublikowanych w latach 1904-13, cieszyło się dużym uznaniem i wzięciem. Poszczególne z nich oprócz rosyjskiej literatury realistycznej owych lat zawierały przekłady dzieł G. Haupt-

737
ZORIN Leonid Gienrichowicz
manna, G. Flauberta, K. Hamsuna i innych twórców zachodnioeuropejskich. Wydawnictwo Z. zawiesiło swoją działalność w 1913 roku.
HRL, KLE, LE, LES.
Lit.: Żurnalist (= W. Korolenko), Russkoje Bo-gatstwo 1904.8; S. Kastorskij, Istorija russkoj litie-ratury, t. 10, 1954, s. 430-450; M. Górki] i poety "Znanija", 1958 (Bibliotieka Poeta); F. Stiepun, w: tegoż Mystische Weitschau, Munchen 1964.
ZOŁOTOJE RUNO, miesięcznik artystycz-no-beletrystyczny i krytycznoliteracki wydawany w Moskwie w 1906-09. Jego redaktorem i wydawcą był mecenas sztuki P. Riabu-szynski. Tytuł pisma miał ścisły związek z nazwą koła literackiego Argonawty, zrzeszającego petersburskich symbolistów. Pierwotny zamiar równoczesnego wydawania czasopisma w języku rosyjskim i francuskim realizowano tylko w ciągu pół roku. Od 1908 zrezygnowano z formatu kwarto, stosowanego do reprodukcji malarstwa. W pierwszej fazie istnienia miesięcznika na jego łamach publikowali utwory wszyscy czołowi przedstawiciele rosyjskiego "• symbolizmu. W 1907 część z nich odeszła i nawiązała współpracę z czasopismem "Wiesy". Do stałych współpracowników miesięcznika należeli A. Błok, Wiacz. Iwanów i G. Czułkow, pełniący w 1908-09 funkcję red. nacz. Do 1907 znajdowali się wśród nich również A. Baltruśajtis, A. Bieły, W. Briusow, Z. Gip-pius, M. Kuzmin i D. Mierieżkowski. Z.R. drukowało utwory L. Andrijewa, K. Balmon-ta, I. Bunina, S. Czornego, S. Gorodieckie-go, N. Mińskiego, A. Riemizowa, N. Rieri-cha, W. Rozanowa, B. Sadowskiego, F. So-łoguba i M. Wołoszyna. Z.R. stało na pozycjach religijnego symbolizmu i reprezentowało pogląd, że prawdziwa sztuka zawsze pochodzi od Boga. Z.R., podobnie jak czasopismo "Wiesy" należało do czołowych organów literatury rosyjskiej "" srebrnego wieku. Kontynuatorem ich tradycji było pismo "Apołłon".
HRL, KLE, LE, LES. Lit.: "* hasła imienne,
• symbolizm.
ZORIN Leonid Gienrichowicz, 3.11.1924 Baku, dramaturg i prozaik. W 1946 ukończył uniwersytet w Baku, a w 1947 IŁ w Moskwie. W 1949 przeniósł się do Moskwy. Tu w 1949 została wystawiona jego pierwsza sztuka Molodost' (Młodość). W 1952 wstąpił do partii. W 1954 zdobył rozgłos w kraju i za granicą dzięki sztuce Gosti (Goście). Do 1991 napisał około 30 sztuk. Dwanaście z nich to komedie, cieszące się szczególnym powodzeniem u widzów. Na początku lat 70. zwrócił się ku prozie, najpierw jako nowelista, potem jako powieściopisarz. Dwie jego powieści -Starają rukopiś 1980 (Stary rękopis) i Stronnik 1987 (Pielgrzym) łączy kilka wspólnych postaci. W sowieckich podręcznikach i kompendiach twórczość Z. pod względem ideologicznym oceniano krytycznie. Delegatem zjazdu pisarzy RFSRR został dopiero w 1970. Mieszka w Moskwie. Sztuka Z. Gosti powstała na fali "" odwilży i odznaczała się charakterystycznym dla owych czasów dążeniem do zademonstrowania szczerości i otwartości. Ujawnił w niej istnienie "nowej, znajdującej się na górze warstwy społecznej, zdemoralizowanej przez władzę" (Steininger), która, jak sugeruje, jest "produktem sowieckiego systemu". Sztuka została poddana ostrej krytyce, w wyniku czego zdjęto ją z repertuaru teatralnego. Mimo to od 1957 Z. miał możność systematycznej publikacji swoich utworów, m.in. sztuk Czużoj pasport 1957 (Cudzy paszport), Swiettyj maj 1958 (Słoneczny maj) i Dobńaki 1959 (Poczciwcy, 1964), które także były wystawiane w teatrach. W sztuce Druzja i gody 1962 (Przyjaciele i lata) poruszył temat rozrachunku z pozostałościami stalinizmu i ujawnił w niej swój duży talent dramatopisar-ski. Utwór skonstruował z 14 scen, których akcja, obejmująca lata 1934-61, pozwala prześledzić losy kilku postaci. Na ich przykładzie ukazał politycznie uwarunkowaną niesprawiedliwość społeczną, nadużycia w wojsku,

ZOSZCZENKO Michaił Michajłowicz
738
pomówienia i donosy w imię własnych korzyści, wykluczenia z partii i represje 1937 roku. Owe przejawy zła w czasach stalinowskich ujął jednak ze względu na "* cenzurę jako zjawiska wyjątkowe na tle całościowego obrazu epoki. Sztuka, którą poprzedził dedykacją: "pamięci mego ojca", bardzo ostrożnie i wybiórczo sygnalizowała autentyczne problemy i tragedie. Niemniej była ostro napiętnowana przez dogmatycznych krytyków, którzy zarzucali pisarzowi, że "wszystko sprowadza do problemu kultu jednostki" (Oktiabr' 1963.8, s. 183). W sztuce Pałuba 1963 (Pokład) zwrócił się Z. ku problematyce moralno-psychologicznej. Następny jego dramat Dion 1965, którego akcję przeniósł w czasy rzymskiego cesarza Domi-cjana, został wycofany z repertuaru teatrów leningradzkich prawdopodobnie na skutek jego aluzyjności, współbrzmienia z problemami współczesności. Sztuka Z. Diekabristy 1967 (Dekabryści) jest tragedią historyczną, która wespół z dramatami A. Swobodina "Narodowolcy" (Narodnicy) i M. Szatrowa "Bolszewik!" (Bolszewicy), stanowi tryptyk, poświęcony trzem pokoleniom rosyjskiej inteligencji rewolucyjnej, który powstał z okazji 50. rocznicy przewrotu październikowego i został życzliwie przyjęty przez krytyków. Sztuka Z. Warszawskaja miełodyja' 1967 (Warszawska melodia), ukazująca dzieje trudnej miłości Polki i Rosjanina, w ciągu 10 lat doczekała się 150 inscenizacji. W sztuce Carskaja ochota 1977 (Carskie polowanie), której akcja toczy się w XVII w., ukazał tragiczną w skutkach pomyłkę hrabiego A. Or-łowa w stosunku do osoby, podającej się za córkę Piotra I. W komedii Izmiena 1979 (Zdrada) sparodiował tradycyjny schemat fabularny i nadał mu odmienny kształt i wymowę. W swych sztukach Z. posługuje się formą "powieściową", umożliwiającą przedstawienie postaci w ciągłym rozwoju. Przy tym chętnie pozoruje formę dziennika lub zapisków, a w sztuce Stronnik ukazuje tworzenie się pewnego fikcyjnego studia teatralnego.
Ki, KLE, LES, TE, Wy75, Wy82. Dz.: Gosti, Tieatr 1954.2; Ałpatow, 1957; Prosz-czanije, Tieatr, 1959.3; Swiettyj maj. Dobriaki. Wi-diet' wowriemia. Po moskowskomu wriemieni, 1962; Druzja i gody, Tieatr 1962.8; Diekabristy, tamże 1967.12; Tranzit, tamże 1973.8; Tieatralna-jafantazija, 1974 (zawiera: Koniec i naczało, Diekabristy, Dobriaki, Encykłopiedisty, Pałuba, Warszawskaja miełodija, Tranzit, Sierafim, iii tri gtawy iż żyzni Kramolnikowa, Striess, Burnyje dni Garun-skogo); Nieznakomiec, Tieatr 1977.1; Izmiena, tamże 1979.1; Pokrowskije worota, 1979; Karnawał, Tieatr 1981.1; Starają rukopiś, 1983; Propa-wszyj siużet, Sowr. Dram. 1985.4; Sczastliwyje strączki Nikotoza Barataszwili, Tieatr 1985.12; Cytata, tamże 1986.8; Komiedija, Sowr. Dram. 1987.3;
Stronnik, 1987; Maksim w końce tysiaczeletija. Sowriemiennyje dialogi, Tieatr 1989.1. Izbr. w 2-chtt., 1986.
Lit.: Artykuł redakcyjny, LG 1954.27.5; K- Mah-nert, OEu. 1954.5; N. Ignatjewa, Wopr. Lit. 1963.3; J. Rybaków, LG 1963.4.12; I. Wisznie-wskaja, Tieatr 1967.10; W. Łakszyn, NM 1968.9;
I. Czeriejskij, Tieatr 1971.8; A. Swobodin, tamże 1974.11; W. Klimienko, LO 1980.1, Oktiabr' 1984.7; L. Anninskij, NM 1981.1; I. Sołowjowa, Sowr. Dram. 1984.2; E. Skarłygina, LO 1985.10;
O. Kuczkina, tamże 1988.3; B. Lwow-Anochin, Sowr. Dram. 1991.1.
ZOSZCZENKO Michaił Michajłowicz, 9.8. (28.7.) 1895 Petersburg - 22.7.1958 Leningrad, prozaik. Syn malarza artysty. W 1913--15 studiował prawo na uniwersytecie w Petersburgu. W 1915 jako ochotnik wziął udział w I wojnie światowej, w 1918/19 służył w Armii Czerwonej. Do 1922, gdy nieoczekiwanie zdobył rozgłos jako pisarz, zmienił wiele zawodów. Od 1921 wchodził w skład grupy literackiej "* Bractwo Serafina, opowiadającej się za niezależnością sztuki od polityki i propagandy. Humorystyczne i satyryczne opowiadania Z. cieszyły się ogromną popularnością w szerokich kręgach czytelników krajowych. Mimo kłopotów z ich przekładem, miały również wzięcie u odbiorców zagranicznych. Od 1922, kiedy ogłosił drukiem pierwszy ich zbiór pt. Rasskazy Nazara Iljicza, gospodina Siniebriuchowa

739
ZOSZCZENKO Michaił Michajłowicz
(Opowiadania Nazara Iljicza, pana Sinie-briuchowa), do 1946 wyszło 91 edycji jego utworów. W miarę nasilania się dogmatycznych nastrojów w łonie RAPP-u przybierała na sile również nagonka na osobę pisarza. W. Meyerhold, planujący w sezonie teatralnym 1930/31 w ślad za sztuką W. Majako-wskiego "Kłop" (Pluskwa) wystawienie komedii Z. Uważajemyj towariszcz (Szanowny towarzyszu), musiał zaniechać swego zamiaru, a inscenizacja tego utworu, dokonana w Leningradzie, nie była zgodna z intencją autora. Mimo to w 1929-31 zdołał jeszcze opublikować sześciotomowy, największy jak dotąd zbiór swoich opowiadań. W latach 30. satyra Z. zaczyna stopniowo zatracać swoje ostrze. W 1935 wydał zbiór Gołubaja kniga (Niebieska księga, 1937,1972), w którym do pewnego stopnia nawiązał do tradycji cyklu nowelistycznego z epoki odrodzenia (D. Mołdawski). Łącząc i spinając klamrą kompozycyjną poszczególne nowele, pozbawił niektóre z nich pod naciskiem "* cenzury pierwotnej ostrości i nadał logicznie ukształtowaną formę, co znacznie obniżyło ich rangę artystyczną. "Szukając jakiegoś wyjścia, zwrócił się ku formom pozbawionym humoru" (W. Kawierin). W opowieści Istorija od-noj żyzni 1934 (Dzieje pewnego życia) ukazał proces resocjalizacji przestępcy w obozie karnym, a w 1939 napisał książkę biograficzną Taras Szewczenko, poświęconą 125. rocznicy urodzin wybitnego poety ukraińskiego. Były to utwory obce właściwej naturze jego talentu pisarskiego. W czasie wojny był Z. ewakuowany do Ałma Aty. Jego opowieść Pieried woschodom sołnca 1943 (Przed wschodem słońca), w której zagłębił się w świat własnych doznań i przeżyć, została poddana druzgocącej krytyce. A. Fadiejew uznał ją za "antynarodową", a N. Tichonow za "całkowicie obcą charakterowi literatury sowieckiej". Utwór ten miał stanowić element składowy większego dzieła autobiograficznego pt. Kluczi sczastja (Klucze szczęścia). Druga jego część, zatytułowana Powiest' o rozumie (Opowieść o rozumie)
ukazała się w miesięczniku "Zwiezda" w 1972 (nr 3). W warunkach zaostrzającego się kursu politycznego w dziedzinie literatury Z., wraz z A. Achmatową, stał się głównym obiektem niszczącej krytyki, podsumowanej w ** uchwale partyjnej z 14.8.1946. Bezpośrednim jej powodem była publikacja opowiadania dla dzieci Prikluczenija obiezja-ny 1945 (Przygody małpy). Zarzuty krytyków przyjął Z. jako nieporozumienie, później po nieudanych próbach znalezienia sprawiedliwości zwracał się bezskutecznie o pomoc do Stalina. Został wydalony z ZP i utrzymywał się wyłącznie z przekładów. W lipcu 1953 przywrócona została jego przynależność do ZP. Kolejny zbiór utworów wybranych wydał w 1956, lecz to już nie mogło uzdrowić i ożywić zdławionego talentu pisarza. W pośmiertnych edycjach dzieł Z. do "* pierie-strojki uwzględniano tylko nieliczne utwory z wczesnego okresu twórczości. Opinie o jego prozie, zawarte w sowieckich podręcznikach i kompendiach, były rozbieżne. Pod względem formalnym proza Z. odznacza się swoją odrębnością i niezależnością, zarówno na tle jego poprzedników (N. Gogol, N. Le-skow, A. Czechów, A. Riemizow), jak i autorów mu współczesnych. W swych krótkich opowiadaniach, obejmujących po 2-3 strony tekstu, przedstawiał sytuacje i zdarzenia codzienności przez pryzmat fikcyjnego narratora, stylizowanego prymitywu, szczerze zdziwionego rozlicznymi nonsensami i anomaliami życia społecznego, które w jego relacji przybierały komiczny wyraz ("* skaz). Stosował ponadto absurd, hiperbole, osiągając niezwykły efekt komiczny dzięki przeniesieniu sztampy rewolucyjnej frazeologii w nieodpowiedni dla niej, banalny kontekst. Chciał poprzez komizm "zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo dehumanizacji społeczeństwa, zmuszonego błądzić w labiryncie półprawdy" (Holthusen). W niektórych objętościowo większych utworach Z., jak np. w opowiadaniu Strasznaja nocz (Straszna noc) komizm służy wyłącznie zaakcentowaniu tragizmu sytuacji.

ZOZULA Jefim Dawydowicz
740
EmR, HRL, Ka85, Ka91, Ka94, Ki, KLE, LE, LES, Ni, RN, RSPP2, Wy75, Wy82.
Dz.: Rasskazy Nazara Iljicza, gospodina Siniebriu-chowa, 1922; Jumoristiczeskije rasskazy, 1923;
Uwazajemyje grażdanie, 1926; Uważajemyj towa-riszcz, w: 30 Dniej 1930.9 (reprint Strielec 1986. 3); Istorija odnoj żyzni, 1934; Wozwraszczonnaja motodosf, 1934; Gołubaja kniga, 1935; Taras Szewczenko, Lit. i Sowr. 1939.2-3; Izbrannyje rasskazy i powiesti 1923-56, 1956; Rozkosze kultury, Warszawa 1958; Izbr., Ann Arbor 1960; Rasskazy. Fieijetony. Komiedii. Nieizdannyje proizw; 1963;
Pieried woschodom sołnca, NY 1967, wyd. 2:
1973; Opowiadania o Leninie, Warszawa 1970;
Rasskazy, FfM 1971; Powiesi' o rozumie, Zwiezda 1972.3; Powiesti i rasskazy, Wołgograd 1983; Pod lipami Bierlina (wspólnie z J. Szwarcem), Tieatr 1987.5; Notatki z lat 1956-58, LG 1990.18.9;
Uwazajemyje grażdanie (wybór utworów nie wznawianych), 1991. Sobr. TOCZ. w 6-ti tt., 1929-31;
Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1946; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1986-87.
Lit.: M Z. Statji i matieriaty, 1928 (przedruk Let-chworth 1973); A. R. Domar, w: Through the Glass ofSoviet Lit., red. E. Simmons, NY 1953;
A. Drawicz, PH 1965.5; W. Kawierin, NM 1965.9;
L. Daetz, Studien żur sowjet-russ. Kurzgeschichte, Diss., Mlinchen 1969; D. Mołdawski], Ruś. Lit. 1970.4, wyd. oddz. 1977 i Zwiezda 1987.12; C. S. Kotowitz, Diss., Pennsylvania 1972; A. Starkow, 1974, 1990; W. Zoszczenko, Wopr. Lit. 1975.10;
J. D. Cukierman, Diss. Univ. of Michigan 1978;
M. Czudakowa, 1979; Z. Maciejewski, PH 1979.1; M. Z. w wospominanijach sowriemienni-kow, 1981; A. B. Murphy, Oxford 1981; J. Szcze-głow, WSIĄ 1981.7; B. Siemionow, Niewa 1984.8;
W. Mucha, Wrocław 1985; M. Kreps, Benson (Vennont) 1986; B. Samów, Znamia 1987.6;
D. Granin, Ogoniok 1988.6; T. Hodge, SEER 1989.1; L. Hart Scatton, Cambridge 1993.
ZOZULA Jefim Dawydowicz, 10.2.(n.st.?) 1891 Moskwa - 3.11.1941 Rybińsk, prozaik. Syn drobnego urzędnika handlowego. Dzieciństwo spędził w Łodzi i Odessie. Od 1911 uprawiał dziennikarstwo w Odessie, a w 1914-18 w Piotrogrodzie. W 1923 przeniósł się do Moskwy, gdzie w 1922 wespół z M. Kolcowem założył czasopismo "Ogoniok". Nie należał do żadnej z ówczesnych grup literackich. Systematycznie ogłaszał w druku zbiorki swoich opowiadań. W 1927-30 wyszła trzytomowa edycja jego utworów wybranych. Od 1937 drukował coraz mniej i wyłącznie w periodykach. W czasie II wojny światowej ochotniczo zgłosił się na front jako szeregowiec. Zachorował i zmarł w szpitalu wojskowym. Twórczość Z. została zapomniana, a jego utworów nie wznawiano. Dopiero w 1956 ukazał się artykuł poświęcony jego twórczości, a w 1962 wydano zbiór utworów wybranych. Z. był mistrzem psychologicznej noweli i w pierwszym okresie twórczości nawiązywał do tradycji A. Cze-chowa. Ukazywał stosunki międzyludzkie i zdarzenia miejskiej powszedniości, uwypuklając szczegóły, a niekiedy dokonując satyrycznych uogólnień. Cechował go dar niezwykłej spostrzegawczości, umożliwiający uchwycenie najbardziej typowych cech i zjawisk chaosu życia. Właściwe mu było "widzenie w rzeczach i wydarzeniach nie ich sensu bezpośredniego, nie związków mechanicznych, lecz czegoś niedostrzegalnego, chociaż wyraźnie wyczuwanego, czegoś ukrytego między wierszami" (Kolców). Wkrótce po przewrocie bolszewickim zaczął pisać opowiadania o tematyce aktualnej, nadając im fantastyczną bądź groteskowo-abstrakcyjną formę. Wyrazistym tego przykładem może służyć np. Rasskaz ob Akie i czełowieczestwie 1919 (Opowiadanie o Ace i ludzkości), w którym przedstawił hiperboliczny obraz "czerwonego terroru", poprzedzając w pewnym stopniu wizję państwa totalitarnego w powieści J. Zamiatina "My". Dwie powieści Z., których fragmenty ukazywały się w czasopismach, pozostały nie ukończone.
Ka91, KLE, Ni, RSPP2.
Dz.: Gibiel gtawnogo goroda, 1918; Rasskaz ob
Akie i czetowieczestwie, Rupor 1922.1 (reprint w:
Russ. Satiren und Grotesken, 1987); Tom pierwyj, 1962; Sobr. nawieli, 1930; Ja doma, 1962; Tysiacza, LR 1972.7.1. Sobr. socz. w 3-ch tt., 1927-29.
Lit.: S. Olenow, Na postu 1923.2/3; M. Kolców, w: E. Z., Sobr. socz. w 3-ch tt., 1927-29; E. Z. Statji i matieriaty, 1928; W. Lidin, w tegoż Gody wie-

741
ZULFIKAROW Timur Kasimowicz
Ukój bitwy, 1958; K. Lewin, Nasz Sowr. 1961.6; A. Dejcz, w: E. Z., Ja doma, 1962; F. Mierau, w: Je. Sosuija, Der Mann, der allen Briefe schreib, 1981;
M. Matusowskij, LG 1982.20.1; U. Peters, w:
Russ. Satiren und Grotesken, 1987.
ZULFIKAROW Timur Kasimowicz, 17.8. 1936 Duszanbe, poeta, prozaik i scenarzysta. Syn Tadżyka, komisarza ludowego Bu-chary, który padł ofiarą terroru w 1937. Jego matka, Rosjanka z pochodzenia, była profesorem językoznawcą. Studia filologiczne rozpoczął na uniwersytecie w Leningradzie, kontynuował w IŁ w Moskwie i ukończył w 1961. Za właściwy początek swojej twórczości literackiej uważa utwór liryczno-epi-cki Smiert' Amira Timura (Śmierć Amira Ti-mura), napisany w 1971. Podobnie jak następne jego poematy utwór ten pod względem formy przypomina obszerniejsze opowiadanie. Łączy je w cykle i wydaje w formie zbiorów. Pierwsze tomiki jego utworów to Dwie legiendy o lubwi 1980 (Dwie legendy o miłości) i Poemy stranstwij 1980 (Poematy wędrówek). Tytuły kolejnych - Mudriecy, ca-ri, poety 1983 (Mędrcy, carowie, poeci) i Emiry, poety, mudriecy 1983 (Emirowie, poeci, mędrcy), określają głównych bohaterów jego utworów. Poemat Ochota caria Ba-chram-Gura Sasanida 1986 (Polowanie cara Bachrama-Gury Sasanida) porusza stale nurtujący Z. problem tyranii. Główną postacią zbioru Wozwraszczenije Chodży Nasried-dina 1987 (Powrót Hodży Nasreddina) jest mędrzec dziwak, który pojawia się również w innych jego utworach. Pisze także scenariusze filmowe, dzięki którym zyskał rozgłos światowy. Mieszka w Moskwie. Twórczość Z. jest w literaturze rosyjskiej XX wieku zjawiskiem wyjątkowym, zwłaszcza pod względem językowo-stylistycznym. Uprawia prozę rytmiczną, opartą na różnych formach in-strumentacji dźwiękowej, nasyconą anafo-rami, aliteracjami, motywami przewodnimi i innymi odmianami powtórzeń, a także archaicznymi konstrukcjami leksykalnymi i składniowymi. Lakoniczne relacje o tragicznych zdarzeniach przeplata prezentacją postaci, ich przeżyć i refleksji. Rysując postacie tyranów, np. Timura czy Iwana Groźnego, stawia sobie za cel nie szczegółową rekonstrukcję wydarzeń historycznych, lecz oddanie atmosfery epok minionych, panujących wówczas głównych tendencji duchowych, mających swe źródła w islamie lub chrześcijaństwie. W utworze Poema o knia-zie Michaile Czernigowskom 1980 (Poemat o księciu Michaile z Czernihowa) przedstawił męczeńską śmierć bohatera tytułowego. W jednym z najlepszych swoich utworów pt. Legienda ob Iwanie Groznom (Legenda o Iwanie Groźnym), którą napisał w 1980, tyranowi przeciwstawia moc duchową Chrystusa, akcentując jego miłość bliźniego i gotowość niesienia ofiary. Kniga otkrowienij Omara Chajjama (Księga objawień Omara Chajjama), powstała w 1973, wyjawia duchowy sens życia perskiego mędrca i poety. Sytuacje z pogranicza życia i śmierci, rzeczywistości realnej i snu naświetla utwór Zie-mnyje i niebiesnyje stranstwija poeta 1990 (Ziemskie i niebiańskie pielgrzymki poety). Fundamentalną rolę w poglądach religijnych Z. odgrywa cierpienie. Jego bohater mędrzec godzi się na nie świadomie, z miłości do ludzi. W odróżnieniu od niego car tyran nie doznaje cierpień, ale zadaje je innym. Ekstazę Z. traktuje jako efekt idealnego stopu treści i formy. Jego język naśladuje muzykę świata i przekazuje treści duchowe, ukryte również w podświadomości. Bohaterowie Z., zarówno mędrcy, jak i tyrani, nie kierują się rozumem, lecz ujmują świat ekstatycznie, całościowo. Poezja Z., jak świadczą np. cykle Otkrowienije Siergija Radonież-skogo (Objawienia Siergija Radonieżskiego) lub Pieśni dierwisza (Pieśni derwisza), koncentruje się wokół głównych tematów jego twórczości - średniowiecznej Rosji oraz Bliskiego i Środkowego Wschodu. Zarówno proza liryczna Z., m.in. Stranstwija poeta (Wędrówki poety), w których elementy autobiograficzne łączy z potępieniem tyranii Stalina, jak również jego poezja, np. Elegija pośle apoka-

ZWIĄZEK PISARZY ZSRR
742
lipsisa (Elegia po apokalipsie), poświęcona katastrofie atomowej w Czarnobylu, mówią o cierpieniach i ucisku w Rosji w dalekiej przeszłości i w XX wieku.
Dz.: Kniga dietstwa Muszfiki, Pamir 1975.1-2; Kni-ga otkrowienij Omara Chajjama, tamże 1977.1-3;
Iz cykła "Driewniaja Azija", Lit. Uczoba 1979.3;
Wozwraszczenije Chodży Nasrieddina, DN 1979.6;
Poemy stranstwij, 1980; Mudriecy, cari, poety, 1983; Emiry, poety, mudriecy, 1983; Ochota caria Bachram-Gura Sasanida, 1986; Wozwraszczenije Chodży Nasrieddina (zbiór), 1987; Ziemnyje i nie-biesnyje stranstwija poeta, Sowr. Lit. 1990.4-6, wyd. oddz. 1990 (wraz z 5 innymi tekstami).
Lit: L. Ozierow, Lit. Uczoba 1979.3; A. Kim, LO 1979.11; N. Klimontowicz, NM 1982.1; P. Uija-szow, S. Sołożenkina, LG 1982.3.3; K. Giedrow, W. Korkin, LO 1985.10; M. Kudimowa, W. Kor-kin, LG 1991.16.10 i 11.12.
ZWIĄZEK PISARZY ZSRR (Sojuz pisatie-lej SSSR). Wspólna dla wszystkich sowieckich twórców organizacja, powołana na mocy "" uchwały partyjnej z 23.4.1932 na I zjeździe pisarzy (17.8 - 1.9.1934). Na skutek zmian politycznych, związanych z "* pierie-strojką, nie istnieje w poprzedniej formie od 1991, chociaż nie został formalnie rozwiązany (por. LG 1991.2.10). ZP zastąpił RAPP i inne organizacje literackie, których istnienie było początkowo tolerowane. W końcu lat 20. nieomal wszystkie te ugrupowania zostały zlikwidowane za pośrednictwem RAPP-u lub włączone do jego struktur ("" Proletkult, - Kuźnica, •* Oktiabr', - Mo-łodaja Gwardija, "* LEF, ** Pieriewał, ** Bractwo Serafina, ** konstruktywizm, "• Oberiu). Formalnie był organizacją dobrowolną, w rzeczywistości stanowił jedyną dla twórców szansę awansu i zabezpieczenia bytu materialnego. W 1934, kiedy powołano ZP, liczył on 1500 członków. W 1954 było 3695 członków, w 1959 - 4801, w 1967 -6608, w 1971 - 7290,w 1976 - 7942, w 1981 - 8773, w 1986 - 9584 i w 1989 - 9920. Według danych z 1986 skład członków ZP kształtował się następująco (w nawiasach odnośne liczby z 1967): prozaicy - 3501
(2272), poeci - 3466 (2185), dramaturdzy -401 (481), pisarze dziecięcy - 277 (180), krytycy i historycy literatury - 1210 (921), tłumacze - 610 (380), eseiści - 92 (111) i folkloryści - 4 (37). Według danych z 1.3.1976 z 7833 członków ZP 3665 osób pisało po rosyjsku. Statut ZP, który po 1934 wielokrotnie zmieniano, za podstawę działalności swoich członków uznawał metodę ** realizmu socjalistycznego. Tym samym członkowie ZP statutowo byli zobligowani do służenia partii i przestrzegania zasady "* partyjności. Najwyższym organem władzy w ZP ZSRR do 1991 był wszechzwiązkowy zjazd pisarzy, na który część członków kierowano w charakterze delegatów. W 1981 z ogólnej liczby 8773 osób (w tym 5157 członków partii) w zjeździe wzięło udział 563 (w tej liczbie 496 pisarzy partyjnych). Zgodnie ze statutem, przyjętym 1.7.1971, zjazd wybierał zarząd, który w 1986 składał się ze 150 osób. Zarząd z kolei wybierał sekretariat (w 1986 składał się z 36 osób) oraz przewodniczącego zarządu. Plenum zarządu zwoływano nie rzadziej niż raz do roku. Poczynając od 1971 zarząd wybierał również biuro sekretariatu, złożone z około 10 osób. Faktyczne rządy w ZP sprawował jednak nie zarząd, sekretariat czy biuro, lecz zespół roboczy sekretariatu (około 10 osób, głównie spośród pracowników pionu administracyjnego). W 1986-91 na czele tego zespołu stał J. N. Wierczenko. Przewodniczącym ZP w 1934 został M. Górki. Po jego śmierci stanowisko to objął A. Tołstoj, a funkcjonariusz literacki W. Stawski został sekretarzem generalnym ZP. Do 1954 wbrew statutowi ZP zjazdów nie zwoływano. Od momentu powołania ZP ważną rolę w jego działalności odgrywał były funkcjonariusz RAPP-u A. Fadiejew, który stanął na czele ZP po uchwale partyjnej z 1946, przejmując kierownictwo związku z rąk N. Tichonowa. W 1954-59 stanowisko przewodniczącego zarządu ZP piastował A. Surkow, a w 1959-77 K. Fiedin. Pierwszym sekretarzem ZP w 1971-86 był G. Marków, pełniący w 1986-89 funkcję przewodniczą-

743
ZWIĄZEK PISARZY ZSRR
cego zarządu. Od 1986 obowiązki pierwszego sekretarza sprawował W. Karpow. Jego ustąpienia żądano w listopadzie 1990 (LG 28.11), mimo to pozostał na stanowisku do nieudanego puczu z sierpnia 1991. Wówczas jego obowiązki przejął T. Pułatow."" Pierie-strojka w okresie od 1986 do sierpnia 1991 nie spowodowała poważniejszych zmian w kierownictwie ZP, jak też istotniejszych przeobrażeń w obrębie jego struktur, odpowiedzialnych za tragiczne losy wielu pisarzy. Każda spośród 15 republik związkowych (do chwili przywrócenia niezależności Estonii, Litwy i Łotwy) posiadała własny ZP, dla którego do pieriestrojki wszystkie decyzje organów centralnych ZP ZSRR miały moc wiążącą. Na czele ZP RFSRR, powołanego dopiero w 1958 z myślą o stworzeniu konserwatywnej przeciwwagi dla liberalnych sił wewnątrz ZP ZSRR, w 1958-71 stał L. Sobolew, po jego śmierci S. Michałkow, a od 1990 J. Bondariew. Po puczu ZP RFSRR wystąpił ze struktur ZP ZSRR. ZP RFSRR posiada liczne organizacje niższego szczebla. W 1980 20 z nich istniało w republikach i obwodach autonomicznych, a 55 w okręgach i poszczególnych obwodach (np. moskiewskim czy wołogodzkim). Przyjęcie w poczet ZP ZSRR odbywało się na podstawie wniosku osoby zainteresowanej oraz załączonych do niego rekomendacji trzech członków ZP. Wnioskodawca musiał posiadać w swym dorobku dwie opublikowane książki i okazać poświęcone im recenzje. Podanie o przyjęcie było rozpatrywane na posiedzeniu lokalnego oddziału ZP ZSRR i musiało uzyskać akceptację co najmniej dwóch trzecich głosów całego gremium. Następnie wniosek rozpatrywano na posiedzeniu sekretariatu lub zarządu ZP ZSRR, gdzie do przyjęcia nowego członka wymagana była zgoda co najmniej połowy głosujących osób. "Za czyny, godzące w honor i godność sowieckiego literata" oraz za odstępstwa od zasad i zadań określonych w statucie, stosowano ostrzeżenia i kary. Wszystkie te środki zaradcze były analogiczne do systemu kar, przewidzianych w strukturach partyjnych. Najpierw zatem stosowano naganę publiczną ("obszczestwiennoje poricanije"), upomnienie ("prieduprież-dienije"), surowe upomnienie ("strogoje prieduprieżdienije"), potem skala środków represji przedstawiała się następująco:
udzielić upomnienia ("postawit' na wid"), nagana ("wygowor"), nagana z wpisaniem do akt personalnych ("wygowor s zanesieni-jem w licznoje dieto"), surowa nagana ("strogij wygowor"), surowa nagana z wpisaniem do akt personalnych ("strogij wygowor s zanesienijem w licznoje dieto") i jako najwyższy wymiar kary - wykluczenie z ZP. Pisarze, wydaleni z ZP w czasach stalinowskich, stali się ofiarami terroru. W 1946 pozbawieni zostali przynależności do ZP A. Achmatowa i M. Zoszczenko, a po śmierci Stalina B. Pasternak, A. Siniawski, J. Daniel, N. Korźawin, L. Czukowska, A. Sołżenicyn, Wikt. Niekrasow, A. Galicz, J. Etkind, W. Wojnowicz, L. Druskin i J. Popów. Po 1977 niektórzy pisarze sami opuszczali szeregi ZP na znak protestu. Tak postąpili np. G. Wła-dimow, W. Aksionow, I. Lisnianska i S. Lip-kin, protestujący przeciwko represjom, wymierzonym w autorów i redaktorów almanachu "" Mietropol. Pieriestrojka spowodowała, że wielu pisarzom, w tym również B. Pasternakowi (pośmiertnie) zostało przywrócone członkostwo w ZP. Anulowano też decyzję o wykluczeniu z ZP twórców, przebywających na emigracji (A. Galicz, W. Wojnowicz, A. Sołżenicyn i J. Etkind). Wydalenie z ZP powodowało automatyczne skreślenie pisarza z Funduszu Literackiego ("" Litieraturnyj fond), co było nie bez znaczenia dla jego sytuacji materialnej, zwłaszcza w przypadku choroby. Do podstawowych zadań ZP do pieriestrojki należało przede wszystkim sprawowanie nadzoru politycznego i kontrolowanie swoich członków. W tym celu były zwoływane posiedzenia organów kierowniczych ZP, niekiedy z udziałem sekretarza KC KPZR ds. ideologicznych, na których omawiano sporne utwory. Takie narady odbywały się z reguły

ZWIĄZEK PISARZY ZSRR
744
przy drzwiach zamkniętych. Omawiano na nich m.in. dzieła B. Pasternaka, W. Dudin-cewa i A. Sołźenicyna. Każde posiedzenie tego typu poprzedzały zebrania z udziałem wyłącznie członków partii, na których bądź wypracowywano wspólne, obowiązujące później wszystkich stanowisko w sprawie rozpatrywanego utworu, bądź odczytywano odnośne instrukcje, otrzymane z KC KPZR. Poprzez Fundusz Literacki ZP zarządzał własnymi domami mieszkalnymi, letniskami, centrami wypoczynkowymi, domami pracy twórczej oraz ośrodkami rekreacji i opieki zdrowotnej. Do chwili zachwiania struktur ZP w 1991 stosowano wobec twórców określone bodźce materialne, ściśle uzależniające ich od oficjalnej polityki i ideologii. Należały do nich tygodniowe przydziały deficytowych produktów spożywczych, możliwość otrzymania dorocznego kredytu bezzwrotnego w wysokości prawie dwóch miesięcznych pensji nauczycielskich oraz zwrot kosztów delegacji twórczych. Wszystkie bez wyjątku wyjazdy zagraniczne pisarzy ZSRR wymagały zgody komisji zagranicznej ZP. Pod zarządem ZP znajdowały się również następujące instytucje: założony w 1933 "" Instytut Literacki, Fundusz Literacki, Centrala Księgarni Pisarzy (Moskwa, Kuzniecki most, d. 18), Wszechzwiązkowe Biuro ds. Upowszechnienia Literatury Pięknej i Centralny Dom Literatów (Moskwa, ul. Hercena 53), posiadający dużą salę wykładową i czynną przez cały czas restaurację, przeznaczoną wyłącznie dla członków ZP. Ponadto ZP ZSRR wydawał własne czasopisma m.in. tygodnik "Litiera-turnaja Gazieta" (do 1990), posiadał wydawnictwo "Sowietskij Pisatiel". Na podstawie wydanej w 1990 ustawy prasowej część periodyków usamodzielniła się, co znacznie skomplikowało kontakty poszczególnych redaktorów z ZP. Niektóre organy periodyczne zostały w 1958 przekazane ZP RFSRR lub podporządkowane związkom pisarzy innych republik. Władza wyższych funkcjonariuszy ZP ZSRR była bardzo szeroka i rozciągała się na różne dziedziny życia i działalności, poczynając od zezwolenia na druk i wysokość nakładów do przydziału mieszkań, udzielania pomocy materialnej osobom potrzebującym. Informaje o nadużyciach władz ZP w tym zakresie do 1986 rzadko trafiały do publicznej wiadomości. Szerzej ujawniono je dopiero w okresie "" odwilży. Piętnowano wówczas przede wszystkim nadmierną biurokrację, niesprawiedliwy przydział wielotomowych edycji i wysokich nakładów, przyznawanych w pierwszej kolejności funkcjonariuszom literackim (szczegółowe dane w tej sprawie zob. Ogoniok 1988.43), sposób typowania kandydatów do "* nagród państwowych, a także hamujące aktywność twórczą pisarzy posiedzenia, obowiązek pracy społecznej i niszczącą krytykę. Toczące się w latach 1986-91 dyskusje wykazały, że dalsze istnienie ZP w niezmiennym kształcie jest niemożliwe. Zaczął się rozpad jego struktur (przy zachowaniu Funduszu Literackiego), zostały zniesione niektóre uprawnienia gremiów kierowniczych, pozbawionych zwłaszcza prawa do ideologicznego nadzoru. Możliwość rozwijania niezależnej działalności literackiej i tworzenia stowarzyszeń twórczych, a także pewnych form organizacyjnych wewnątrz ZP (np. Apriel), przyczyniła się do złagodzenia pewnych uciążliwości życia w środowisku pisarskim. Powołanie odmiennych struktur związkowych w ramach starego systemu politycznego do 1990 było niemożliwe. Projekt nowego statutu ZP, w którym już nie było mowy o "realizmie socjalistycznym", przedłożono do dyskusji dopiero w końcu 1991 (LG 1989.27.12 i 1991.29.5). Po udaremnieniu puczu w sierpniu 1991 powołano Związek Pisarzy Rosyjskich (Sojuz rossijskich pisatielej) w miejsce uprzednio planowanego Nowego Niezależnego Związku (Nowyj niezawisimyj sojuz, por. LG 1991.11. 9). Organizacja ta skupiła liberalnych twórców, na czele których stanęli G. Bakłanow, W. Byków, J. Czemiczen-ko, A. Diemientjew, J. Jewtuszenko, B. Moża-jew, A. Pristawkin, J. Sidorow, A. Wozniesien-ski i in. Władze nowego związku pisarskiego

745
ZWIEZDA
nie zgodziły się przejąć schedy po ZP ZSRR (por. LG 1991.2.10). Powstało też w Rosji wiele innych organizacji twórczych, różniących się pod względem politycznym i zrywających z tradycją poprzedniego związku pisarskiego. Rząd Federacji Rosyjskiej na posiedzeniu 28.10.1992 stwierdził, że ZP ZSRR przerwał swoją działalność i zwrócił się do organów sądowych o przekazanie znajdujących się w jego posiadaniu obiektów na terenie Moskwy w użytkowanie nowym organizacjom pisarskim (LG 1992.11.11). KLE,LES.
Lit.: "" Zjazdy pisarzy, "" Emigracja, "" GUŁag i lit., "" Czasopisma literackie, "" Mietropol, "* Samizdat, "" Tamizdat. A. Rybaków, Wopr. Lit. 1969.4; A. Sołżenicyn, Bodatsia tielonok s dubom, Paris 1975; E. Etkind, Zapiski niezagoworszczika, London 1977; L. Czukowskaja, Process isklucze-nija, Paris 1979; Wmiestie s partijej, wmiestie s narodom, 1981; Artykuły z okazji 50-lecia ZP: NM 1984.5-8 i LG 1984.12.9; Platdiesiatiietnij SP SSSR, 1984; T. Ponomariowa, LR 1988.7.10;
A, Michajłow, tamże 1988.2.12; Artykuły dyskusyjne: LG 1990.28.3 i 16.5,1991.28.8, 4.9 i 16.10 i LR 1990.7.12; John and Carol Garrard, NY 1990; "Ma-nifiest", LG 1991.3.7; J. Nagibin, B. Możajew, tamże 1991.25.9; N. Ażgichina, Ogoniok 1991.40;
W. Wojnowitsch, SZ 1993.12/13.6.
ZWIEZDA, czasopismo literackie wydawane w Leningradzie (Petersburgu) od 1924. Początkowo ukazywało się jako dwumiesięcznik, a od 1927 jako miesięcznik. Było pierwszym leningradzkim "dużym" czasopismem, nawiązującym do tradycji tych rosyjskich periodyków, na łamach których oprócz krótkich utworów prozą, poezji i prac krytycznych drukowano również wiele powieści, poprzedzając ich ewentualne edycje książkowe. Pierwszym red. nacz. Z. był I. Majski (do 1925.1). Później zmiany na tym stanowisku następowały bardzo często. W 1939-40 i 1957-89 na czele redakcji pisma stał G. Chołopow. W kwietniu 1989 zmienił go G. Nikołajew. W skład redakcji Z. wchodzili m.in. tacy pisarze, jak N. Tichonow (1929-44), J. Libiedinski (1929-37), W. Sajanow
(1929-31, 1944-46, 1953-59), A. Tołstoj (1933-38), M. Słonimski (1934-41, 1959-66), B. Ławrieniow (1937-41, 1946-47), W. Rożdiestwienski (1939,1957-67), A. Ku-sznier (od 1989) i B. Strugacki (od 1989). W latach 20. Z. skupiała wokół siebie dużą grupę pisarzy •* współwędrowców. Zamieszczali tu swoje utwory prawie wszyscy członkowie ugrupowania "* Bractwo Serafina, a zwłaszcza W. Kawierin, M. Słonimski, M. Zoszczenko, N. Nikitin, N. Tichonow i K. Fiedin. Wśród pierwszych autorów czasopisma, oprócz wymienionych członków redakcji, znaleźli się również A. Achmatowa, N. Braun, O. Forsz i J. Tynianow. Od 1932 Z. była organem ZP ZSRR, w 1991 w trakcie reorganizacji organów prasowych pozostała w ramach tej samej struktury organizacyjnej. Pismo ukazywało się nieprzerwanie nawet w oblężonym Leningradzie w czasie minionej wojny. Represje ideologiczne w latach powojennych, które znalazły swój bezpośredni wyraz w "• uchwale partyjnej z 14.8.1946, ostro dotknęły pismo i jego autorów, zwłaszcza A. Achmatowa i M. Zosz-czenkę, poddanych niszczącej krytyce. Później miesięcznik był w dalszym ciągu głównie periodykiem twórców leningradz-kich. Na jego łamach ogłaszali swoje utwory W. Panowa, D. Granin, E. Grin, J. Gierman, W. Szefner, G. Gorbowski i S. Woronin. W latach "* pieriestrojki ukazały się tu wspomnienia I. Odojewcewej, która powróciła z emigracji "nad brzegi Newy". Nakład Z. w 1927 wynosił 5000 egzemplarzy, w 1975-83 - 115 000, w 1989 -190 000, w 1990 wzrósł do 344 000, a w 1991 spadł do 141 000.
HRL, LE, LES.
Lit.: G. Chołopow, Zwiezda 1959.1, 1964.1, 1974.1; O żumatach "Zwiezda" i "Leningrad". Iz postanowienia CK WKP(b) ot 14 awgusta 1946go-da, w: KPSS o kulturie, proswieszczenii i naukie, 1963; Oczerki istorii russkoj sowietskoj żumalistiki, 1968; G. Chołopow, LG 1983.21.12; D. Le-woniewskij, Zwiezda 1988.7; A. Jeżelew, Izw. 1988.21.5; W. Pachomow, G. Nikołajew, RM 1990.26.10.

ŻARÓW Aleksandr Aleksiejewicz, 13.4.(31. 3.)1904 Siemionowskaja (gub. moskiewska) - 7.9.1984 Moskwa, poeta. Przez pewien czas uczęszczał do szkoły realnej w Możaj-sku. W 1918-25 piastował stanowiska kierownicze w Komsomole, początkowo w Mo-żajsku, potem na szczeblach centralnych w Moskwie. W 1920 wstąpił do partii. Pierwszy zbiór wierszy ogłosił drukiem w 1921. W październiku 1922 należał do współzało-życieli ugrupowania literackiego "* Mołoda-ja Gwardija. Opublikował wiele zbiorów wierszy i poematów o tematyce politycznej, m.in. Garmoń 1926 (Harmonia). W czasie II wojny światowej zajmował się pracą polityczną w marynarce, będąc równocześnie korespondentem wojennym. W czasach powojennych szeroko znane były teksty niektórych jego piosenek, m.in. hymn pionierów. Z. nie pełnił żadnych funkcji kierowniczych w ZP. Mieszkał w Moskwie. Ż. znany jest jako jeden z przedstawicieli tzw. poezji kom-somolskiej, powstałej na fali zmian ustrojowych po przewrocie październikowym i charakteryzującej się entuzjastycznym patosem i optymizmem. Pod względem literackim jego twórczość jest słaba i mało znacząca. Jej motyw przewodni stanowi gloryfikacja sowieckiej młodzieży, a główne zadanie służenie partii. Polityczne rymowanki Ż. mają charakter powierzchowny, są bardzo rozwlekłe, pozbawione rytmu i właściwej organizacji metrycznej. O sprzecznościach, zawartych w jego wierszach, pisał w 1928 W. Połonski. W 1930 szablonowość stosowanych przez Ż. obrazów i środków wyrazu
podkreślał W. Tarsis. Ż. był uwzględniany w antologiach i podręcznikach jedynie ze względu na swoje zasługi polityczne, związane z funkcjami pełnionymi w Komsomole. KLE, LE, LES, Ni, RSPPo9.
Dz" Słowo o Powotżji, 1921; Linka, 1947; Zna-mienoscy junosti, 1958; Strona junosti, 1968; Sti-chotworienija. Pieśni. Poemy, 1973; Wiersze: Antologia roś. poezji radź. lat 1917-1941, Katowice 1978. Izbr. proizw. w 2-ch tt., 1954; Sobr. socz. w 3-chtt., 1980-81.
Lit.: W. Połonski, NM 1928.11; W. Tarsis, w: tegoż Sowriemiennyje russkije pisatieli, 1930; S. Trie-gub, NM 1941.2; E. Dołmatowskij, Ogoniok 1954.15, LG 1979.18.4; M. Szkierin, 1980.
ŻDANOW Iwan Fiodorowicz, 19.1.1948 w górskiej wsi na Ałtaju, poeta. Urodził się jako jedenaste dziecko w rodzinie chłopskiej, "rozkułaczonej" i przymusowo wysiedlonej znad Obu. W 1960 wraz z rodzicami przeniósł się na przedmieścia Barnaułu, gdzie później jako 16-letni chłopiec podjął pracę jako ślusarz. Jego studia na uniwersytecie w Moskwie (wydział dziennikarstwa) przypadły na lata poodwilżowe, kiedy liberalne tendencje w życiu literackim były wstrzymywane i dławione. Znalazł się w grupie dwóch trzecich studentów swego roku, którzy za kultywowanie nastrojów odwilżowych zostali wydaleni z uczelni. Kontynuował naukę w instytucie pedagogicznym w Bar-naule. Wiersze zaczął pisać w latach studenckich. Ponieważ nie mieściły się w ramach ówczesnej literatury sowieckiej, do końca lat 70. zdołał opublikować tylko nieliczne

747
ŻYGULIN Anatolij Władimirowicz
z nich. Na podstawie tomiku poezji pt. Por-triet 1982 (Portret) został przyjęty do ZP. "* Pieriestrojka stworzyła możliwości szerszej publikacji jego głęboko metafizycznych wierszy i przyniosła Ż. uznanie jako twórcy. Jego kolejny zbiorek Nierazmiennoje niebo 1990 (Niewymienne niebo) zawiera poezję i krótkie utwory prozą. W przedmowie do tomu Miesto ziemli 1991 (Miejsce Ziemi) Ż. wypowiedział się na temat miejsca twórców jego generacji w rosyjskiej poezji współczesnej. Mieszka w Moskwie. Według Ż. "utwór poetycki nie jest zwyczajnym uogólnieniem ludzkiego doświadczenia, lecz czymś, co pozwala człowiekowi unieść się nad samym sobą". Jego wiersze są trudne w odbiorze. Kształtuje je przeważnie z niezwykłych połączeń wyrazowych, wprowadzając rzeczowniki z czasownikami, metafory, porównania, rzeczowniki z przymiotnikami, z których czytelnik ma wykreować jakąś całość. Łączy zjawiska zdawałoby się całkiem sprzeczne - przyrodę i technikę, pierwiastki duchowe i materialne, etykę i cywilizację, ukazując skomplikowany splot i współzależność różnych sfer życia. Jego wizja otaczającego świata pozwala inaczej ująć sprawy i zjawiska powszechnie znane. W poezji Ż. świat duchowy zawsze dominuje nad materialnym. Jego rzeczywistość metafizyczna jest tak samo realna, jak fizyczna. Wiersze Ż. nie zawierają opisów sytuacji życiowych i konkretnych realiów. Nie jest to zatem liryka narracyjno-opisowa. Tylko czasami można zaobserwować w niej koncentrację na rzeczywistych problemach etycznych lub określonej sytuacji życiowej, usytuowanej pomiędzy światem boskim a ziemskim. Częste są w jego wierszach motywy samotności, rozpaczy i winy. Uniwersalizm poezji Ż. polega głównie na tym, że nie ma w niej granicy między życiem a śmiercią, czasem fizycznym a metafizyczną ponadczasowością. FV.
Dz.: Wiersze: Ju. 1978.6, 1987.4; Dień Poezii, 1980; Wr. i My 1984.81,1985.86; DN 1987.7; LG 1988.27.1, 1988.9.11; Ogoniok 1989.4. Portriet,
1982; Iskusstwo triebujet dowierija, LG 1987.12.2;
Dialog z M. Solichem: tamże 1988.29.6; Dialog z W. Goworem: tamże 1990.7.3; Nierazmiennoje niebo, 1990; Miesto ziemli, 1991. Lit.: E. Epsztejn, Wopr. Lit. 1986.5 i Oktiabr' 1988.4; N. Kononow, RM 1991.24.5.
ŻYGULIN Anatolij Władimirowicz, 1.1. 1930 Woroneż, poeta. Jego ojciec, urodzony w rodzinie chłopskiej, pracował jako urzędnik, matka wywodziła się ze szlacheckiego rodu Rajewskich, uczestników powstania dekabrystów. Wychowywał się Ż. we wsi Podgornoje (obw. woroneski), co określiło jego silną więź z przyrodą Rosji centralnej. W czasie II wojny światowej jako 12-letni chłopiec na skutek nieprzewidzianego zbiegu okoliczności został rozłączony z rodzicami i przez kilka miesięcy ukrywał się w lesie. W 1949 podjął studia w woroneskim instytucie leśnictwa. W tym samym roku został aresztowany za przynależność do konspiracyjnej grupy marksistowsko-leninowskiej (jej członkiem był od 1948), która protestowała przeciwko oddawaniu boskiej czci osobie Stalina. Karę odbywał w łagrach, przeważnie nad Kołymą. Po zwolnieniu z łagru (1954) i rehabilitacji (1956) kontynuował przerwane studia w Woroneżu i ukończył je w 1960. Pierwszy zbiór liryków Ogni mojego goroda (Ognie mego miasta) ogłosił w Woroneżu w 1959. Tomik następny pt. Kostior-Czeło-wiek 1961 (Ognisko-człowiek) zwrócił uwagę A. Twardowskiego, który zaprezentował jego wiersze na łamach miesięcznika "Nowyj Mir" (1962.1). W 1963 Ż. przeniósł się do Moskwy, gdzie w latach 1963-65 uczęszczał na wyższe kursy literackie przy IŁ. Ód 1965 systematycznie ogłaszał kolejne zbiorki poetyckie, noszące charakterystyczne dla niego tytuły: Polarny je cwiety 1966 (Polarne kwiaty), Prozracznyje dni 1970 (Jasne dni), Swiet priedosiennij 1972 (Przedjesienne światło), Sołowieckaja czajka 1979 (Sołowiecka mewa). Siedemnasty tomik jego wierszy pt. Iz-brannoje (Poezje wybrane) ukazał się w 1981. Twórczość Ż. cieszy się dobrym

ŻYTKOW Boris Stiepanowicz
748
przyjęciem w krytyce i nie budzi zastrzeżeń. Złagodzenie cenzury w latach "" pieriestroj-ki umożliwiło mu ogłoszenie drukiem wierszy o tematyce obozowej. Wydał napisany w latach 1962-76 cykl Sgoriewszaja tietrad' 1987 (Spalony zeszyt) oraz wiele nowych wierszy, w których znalazły odbicie jego osobiste przeżycia i wrażenia, m.in. nieudana próba ucieczki z obozu, zakończona tragiczną śmiercią wszystkich współtowarzyszy (Pa-miat' druziej. Ku pamięci przyjaciół, Ogoniok 1987.33). Liryka Ż. opiera się na jego osobistych doświadczeniach duchowych. Przez całą poezję Ż. przewijają się dwa najważniejsze wątki - przyroda Rosji centralnej i pół-nocno-wschodniej Syberii oraz życie w obozie karnym. Ż. unika publicystyki. W najbardziej smutnych, przepełnionych bólem wierszach nie poddaje się pesymizmowi. Wyczuwa się w nich dążenie do przezwyciężania przeciwności losu. O swoich doświadczeniach obozowych opowiada w sposób maksymalnie dokładny i komunikatywny. W pracy twórczej korzysta z notatek. Ostateczne wersje jego utworów dzięki wielokrotnym przeróbkom osiągają kształt w pełni zakończony i jednolity. Każde słowo ma w nich swój sens i nie może być zastąpione żadnym innym. Poezja Ż. odznacza się prostotą i klarownością języka. Przyciąga w niej odbiorcę bliska więź podmiotu lirycznego z przyrodą, a także jego trudne doświadczenia życiowe i postawa moralno-humanisty-czna. W książce autobiograficznej pt. Czor-nyje kamni (Czarne kamienie) Ż. sugestywnie opisuje okropności powszedniej rzeczywistości obozowej, a równocześnie podkreśla duchową moc człowieka, mężnie stawiającego czoło najbardziej trudnym próbom losowym.
KLE,LES, RSPPo9.
Dz.: Ogni mojego goroda, 1959; Kostior-czetowiek, 1961; Polamyje cwiety, 1966; Prozracznyje dni, 1970; Swiet priedosiennij', 1972; Sotowieckaja czajka, 1979; Kalina krasnaja - Kalina czomaja, 1979;
Żyzń, nieczajannaja radost', 1980; W nadieżdie wiecznej, 1983; Poezii goriaszczaja swiecza (wywiad), Wopr. Lit. 1983.12; Wesiemieje imia, 1987;
Czomyje kamni, Znamia 1988.7-8, wyd. oddz. (kompletne) 1989; Lietiaszczije dni, 1989. Izbr., 1981. Lit.: A. Abramow, NM 1963.10; L. Anninskij, Nasz Sowr. 1970.3, Ju. 1983.1; O. Michajłow, tamże 1971.10; W. Łazariew, tamże 1978.2;
A. Łanszczikow, 1980; S. Czuprinin, LO 1982.2 i LG 1988.3.2 (wspólnie z F. Iskanderem);
A. Gorłowskij, LR 1987.11.9; A. Czernow, LO 1986.2; W. Łakszyn, Oktiabr' 1987.6; J. Mielnik, LO 1988.7; G. Gorczakow i in., Wopr. Lit. 1989.9; L. Anninskij, DN 1990.10.
ŻYTKOW Boris Stiepanowicz, 11.9.(30.8.) 1882 pod Nowogrodem - 19.10.1938 Moskwa, prozaik. Syn wykładowcy matematyki w seminarium nauczycielskim w Nowogrodzie. W 1906 ukończył wydział przyrodniczy uniwersytetu w Noworosyjsku. W czasie studiów zdobył uprawnienia nawigatora i niejednokrotnie wypływał w morze. Po trzech latach pracy nauczycielskiej i naukowo-ba-dawczej podjął studia politechniczne w Petersburgu, które ukończył w 1916 uzyskując dyplom inżyniera, specjalisty w dziedzinie budowy okrętów. Od 1917 pracował jako inżynier w odeskim porcie, w 1923 przeniósł się do Piotrogrodu. Jego talent literacki odkrył K. Czukowski. Za namową S. Marszaka zaczął pisać książki dla dzieci i młodzieży. W 1928-34 opublikował ich prawie 60. Utwory te, odznaczające się dużą znajomością psychiki młodego czytelnika, a także bogactwem zawartych w nich informacji i klarownością języka, cieszyły się dużą poczyt-nością i uznaniem. Ż zmarł w 1938 w Moskwie na raka płuc. W nekrologu W. Szkłowski podkreślał jego talent literacki, umiejętność pisania ciekawie nawet o najbardziej przyziemnych sprawach i zjawiskach. Począwszy od lat 40. zainteresowanie twórczością Ż. zaczęło spadać. Jego powieść Wiktor Wawicz, poświęcona rewolucji 1905 roku, którą uważał za najważniejszy swój utwór, została opublikowana w 1940, a następnie na polecenie A. Fadiejewa przekazana na makulaturę. W 1990/91 powieść próbował wydać

749
ŻYTKOW Boris Stiepanowicz
M. Pozdniajew, zdołał jednak na łaniach czasopisma "Stolica" ogłosić tylko jej fragment. W 1955 niewielką pracę monograficzną, poświęconą Ż. ogłosiła L. Czukowska, która w 1957 opublikowała również tom jego utworów wybranych. Ż. należy do czołowych rosyjskich pisarzy dziecięcych. Oprócz prozy tworzył również sztuki i utwory o charakterze popularnonaukowym. Począwszy od pierwszej książki pt. Złoje morie 1924 (Groźne morze) wiele miejsca w swej twórczości poświęcał opisom własnych wrażeń i doświadczeń, wypraw morskich oraz informacjom z zakresu techniki, co m.in. znalazło wyraz w niewielkiej opowieści-en-cyklopedii dla dzieci pt. Czto ja widieł 1939 (Co widziałem, 1950). Utwory Ż., napisane językiem obrazowym i klarownym, posiadają żywą, dynamiczną akcję. Wiele w nich zapożyczeń z mowy potocznej. Naczelnym zadaniem, jakie przed sobą stawiał, było przekazanie dzieciom wiedzy praktycznej oraz kształtowanie w nich poczuci;
i sprawiedliwości. "Był przekonany, że dziecięce przywiązania, antypatie, zmartwienia i radości to nie błahostki czy igraszki, lecz coś równie poważnego i znaczącego, jak uczucia osób dorosłych" (L. Czukowska, 1955,s.118). KLE,LE,LES.
Dz" Złoje morie, 1924; Morskije istorii, 1925 (Historie morskie, Warszawa 1950); Rieka w upriai-kie, 1927; Pro etu knigu, 1927; Tielegramma, 1927, Płatnik, 1928; Udaw, 1928; Czudaki, 1931; Biełyj domik, 1936; Czto bywało, 1939 (Opowiadania prawdziwe, Warszawa 1950); Czto ja widieł 1939;
Pomoszcz idiot, 1939; Rasskazy 1940; O słoniu, Warszawa 1950; Bezdomna kotka. Warszawa 1951; Soszka. Fragment powieści Wiktor Wawicz, Stolica 1991.7; Izbr., 1957,1963,1969,1978,1985, 1988.
Lit.: W. Szkłowskij, Lit. Kritik 1938.12; A. lwicz, tamże 1939.3 i w: tegoż Wospitanije pokolenij, wyd. 4:1969; L. Czukowskaja, 1955 i w: tejże Pro-cess iskluczenija, Paris 1979, s. 29-33; K. Czuko-wskij, w: tegoż Iz wospominanij, 1958; L. Isarowa, Komsom. Pr. 1967.10.9; G. Czernienko, 1982.

Wykaz haseł rzeczowych
Akmeizm
Antołogija nowiejszej russkoj poezii
Apołłon
Apołłon-77
Awrora
Bractwo Serafina
Cech Poetów
Cenzura
Czasopisma literackie
Czisła
Czurajewka
Drużba Narodów
Dwadcat' Dwa
Echo
Emigracja
Futuryzm
Grani
GUŁag i literatura
Imażynizm
Instytut Literacki
Junost'
Konstruktywizm
Kontinient
Kosmist
Kosmopolityzm
Kowczeg
Krasnaja Nów'
Kratkaja litieraturnaja encykłopiedija
Kuźnica
LEF
Leningrad
Lewiafan
Litieratura i żyzń
Litieraturnaja encykłopiedija
Litieraturnaja Gazieta
Litieraturnaja Rossija
Litieraturnoje Obozrienije
Litieraturnyj Fond
Litieraturnyj Kurjer
Litieraturnyj Sowriemiennik
LOKAF
MAPP
Mietropol
Mieżdunarodnaja Kniga
Mir Iskusstwa
Mołodąja Gwardija (l. czasopismo, 2. grupa)
Moskwa
Mosty
Nagroda Dala
Nagrody literackie
Nasz Sowriemiennik
Nasze Nasiedije
Niewa
Nowyj Mir
Nowyj Żurnał
Oberiu
Odwilż
Ogoniok
Oktiabr' (l. czasopismo, 2. grupa)
Opyty
Partyjność
Pieczat' i Riewolucyja
Pieriestrojka
Pieriewał
Powiest'
Proletkult
Proza wiejska
RAPP
Realizm socjalistyczny
Rehabilitacja
Religia i literatura
Rubież
Russkije Zapiski
Samizdat
Sintaksis
Skaz
Sowiecka literatura
Sowriemiennaja Dramaturgija
Sowriemiennyje Zapiski
Srebrny wiek
Strielec
Symbolizm
Szkoła formalna
Tamizdat
Tarusskije Stranicy
Teoria bezkonfliktowości
Tieatr
Tieatralnyj Oktiabr'
Trietja Wołna
Uchwały partyjne

INDEKS OSÓB
752
WAAP
WAPP
Wiestnik Nowoj Litieratury
Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija
Wiesy
Wola Rossii
Woprosy Litieratury
Wozdusznyje Puti
Wozrożdienije
Wriemia i My
Współwędrowcy
Wstrieczi l
Wstrieczi 2
Zjazdy pisarzy
Znamia
Znanije
Zołotoje Runo
Związek Pisarzy ZSRR
Zwiezda
Indeks osób
Uwzględnia tylko pisarzy. Nie zawiera nazwisk wymienionych w bibliografii i tytułach.
Abramow Fiodor A. 1-2, 236,408, 414, 430, 431,
440,443, 501 Achmadulina Bella A. 2-3, 225, 246, 305, 389,
408, 468, 494, 713, 736 Achmatowa Anna A. 3-5, 6,13,20,21,32,56,77,
85, 89, 112, 124, 142, 153, 162, 173, 182, 200,
211,212,221,237,307,317,320,327,357,371,
374,375,410,420,431,434,467,476,517,519,
557,596,598,639,671,672,692,712,732,739,
743, 745
Aczair Aleksiej A. 5,128, 210, 537 Adamowicz Aleksandr (Aleś) M.. 5-6, 201, 431,
443 Adamowicz Gieorgij W. 6-7, 98, 110, 119, 150,
162,205,305,324,374,398,432,448,495,508,
614, 624, 627, 678, 712, 716 Afinogienow Aleksandr N. 7-8, 443, 509, 516,
597
Afonin Wasilij J. 8-9, 501 Agapow Boris N. 9, 35, 289 Agiejew Mark 9-10,119 Agmadow Siergiej 128 Ajgi Giennadij N. 10-11, 34, 102, 108, 143, 200,
289,300,384,409,418,435,468,522,551,596,
607,612,639, 663, 692 Ajtmatow Czingiz T. 11-13, 143, 211, 407, 408,
431,521,549 Aksionow Wasilij P. 13-15,26,28,83,101,151,184,
187, 211, 246, 247, 289,342, 347, 389, 394, 409,
431,468,469,511,517,532,596,640,663,743 Aidridge James 101 Alejnikow Władimir D. 15-16, 207
Aleksandrowski Wasilij D. 16,181, 280,303,322,
435,499
Aleksiejew Michaił N. 16-17, 398 Aleksiejewa Lidia A. 17-18,150, 224, 716 Aleksin Anatolij G. 18-19 Aleszkowski Już 19-20, 151, 210, 211, 289, 389,
468,603,715 Aligier Margarita I. 20, 389 Aloszyn Samuił I. 20-21, 597 Alwing Arsienij 21-22, 55, 210, 550, 688 Ałdan-Siemionow A. 23, 210 Ałdanow Mark A. 22-23,150, 300, 400, 414,432,
444,468,555, 598 Amairik Andriej A. 23-24, 151, 210, 211, 323,
405,412,434,547, 639 Amfitieatrow Aleksandr W. 24-25, 150 Aminado Don 25-26,150, 305, 555 Amiinski Władimir I. 26-27, 247, 408 Ananjew Anatolij A. 27, 305, 408, 443, 736 Anczarow Michaił L. 27-28 Andersen Hans Christian 613, 633, 634 Andersen Larissa N. 128 Andersen-Nexó Martin 116 Andriejew Daniił L. 28-29,102, 210, 520 Andriej ew (właśc. Chomiakow) Giennadij A. 151,
398 Andriejew Leonid N. 28, 29-30, 122, 150, 153,
442,518,519,563, 653, 722, 736, 737 Andronikow Iraklij Ł. 30-31 Annienkow Jurij P. 398 Annienski Innokientij F. 6, 13, 21, 22, 31-32, 36,
212,307, 609, 627

753
INDEKS OSÓB
Anstiej Olga N. 32-33, 151, 237, 305, 411, 520,
716 Antokolski Pawieł G. 33-34, 143, 208, 209, 315,
355,364,453
Antonow Siergiej P. 34-35, 246, 302, 468, 501 Antonowska Anna A. 35-36 Apollinaire Guillaume 21, 489 Aragon Louis 101 Arbuzów Aleksiej N. 36-38, 149, 172, 266, 408,
533,680
Archangielski Aleksandr G. 38 Arcybaszew Michaił P. 38-39, 688 Arganowski Anatolij 86 Armalinski M. 148, 347 Aronzon Leonid 34, 691 Arosiew Aleksandr J. 39, 210, 303 Arro Władimir K. 39-40, 266 Arsienjew Władimir K. 40-41, 80, 326, 357, 586 Arżak Nikołaj "" Daniel J. M. Asiejew Nikołaj N. 41-42, 76, 96, 108, 112, 169,
188,234,315,326,348,382,453,460,465,474,
557,594,663,674, 701 Astafjew Wiktor P. 42-43,289,305,408,414,431,
501,520,708 Astafjewa Natalia G. 43-44 Atarow Nikołaj S. 44, 223, 398 Auezow Muchtar 583 Awdiejenko Aleksandr O. 44-45, 408 Awierczenko Arkadij T. 45-46, 150, 153, 385,
414, 603,646
Awierincew Siergiej S. 46,228,375,414,524,736 Azarow Wsiewołod B. 309 Ażajew Wasilij N. 47
Babajewski Siemion P. 48, 398, 407, 443, 501 Babel Isaak E. 48-50, 79, 91, 101,156,178,210,
282,293,303,314,341,349,398,414,431,462,
523,572, 575, 596, 701, 712, 715, 731 Babicz P. 716
Bachczanian Wagricz 550 Bachmietjew Władimir M. 50, 322 Bachtieriew Igor W. 34, 433 Bagricki Eduard G. 50-51, 79,172,178, 234, 283,
289,293,317,347,349,394,410,411,431,470,
538, 575,578 Bagrow S. 501 Bakłanow Grigorij J. 51-52, 143, 346, 408, 416,
431,443,445,654,736,744 Balmont Konstantin D. 21,31,52-53,55, 65,150,
153,166,198,352,393,555,598,618,619,648,
693,701,737 Balzac Honorś 23, 373, 702
Bałaszow Dmitrij M. 53-54
Bahier Boris I. 54-55, 246, 644
Bałtruszajtis (Baltruśaitis) Jurgis 21,55, 598,609,
693, 737
Baranska Natalia W. 55-56, 468 Baratynski (Boratynski) Jewgienij A. 32, 230,
285,329,405,453, 458,608,695,721 Barbusse Henri 116 Barkowa Anna A. 56-57, 211, 442 Barski W. 34 Barto Agnija L. 57-58 Barto Pawieł N. 57
Baruzdin Siergiej A. 58,132,143, 257, 408, 502 Batiuszkow Konstantin N. 375 Baudelaire Charles 21, 32, 87,134, 489, 609, 620 Bażow Pawieł P. 58-59,187, 431, 471, 481 Becher Johannes Robert 664 Becker Jurek 146 Beckett Samuel 23,102 Bek Aleksandr A. 59-60, 389, 467, 526 Benet Stephen Vincent 32, 237 Berg Michaił 691 Bergholc Olga F. 46, 60-61, 142, 211, 293, 347,
420, 431, 516, 607, 633 Berman F. 639 Bianki Witalij W. 61, 380 Biedny Diemjan 61-62,140, 280, 303, 348, 596 Bieklemiszewa Wiera J. 313 Bielajew Aleksandr R. 62-63, 347 Bielinkow Arkadij W. 63,123,152, 211,432, 669 Biełow Wasilij 1.46,54,63-65,143,199,305,389,
408, 414, 468, 473, 492, 501,520,626 Bieły Andriej 14, 65-66, 74, 98,110,112,127,135,
150,151,231, 240, 276, 277,328, 332, 359-361,
393,438,442,450,480,519,572,598,603,609,
614,669,693, 701, 712, 732, 737 Biełych Grigorij G. 67, 210, 457 Bierbierowa Nina N. 67-68, 110, 150, 281, 444,
448,468, 598, 716 Bieriezowski Fieoktist A. 68-69, 322 Bieriozko Gieorgij S. 69, 398, 408, 701 Biestużew-Marlinski Aleksandr A. 190 Bieszenkowska Olga J. 69-70 Bietaki Wasilij P. 70-71, 152, 189, 217, 268,-289,
317, 438, 603, 703 Biezymienski Aleksandr I. 71, 348, 394, 395, 443,
444
Biezzubow G. 34
Bill-Biełocerkowski Władimir N. 71-72 Bitów Andriej G. 46, 72-73, 143, 246, 346, 389,
419, 431, 443, 468, 678, 703, 736 Blake William 381

INDEKS OSÓB
754
Blizniecowa I. 34
Bloch Raisa N. 198, 716
Błaginina Jelena A. 73-74, 431, 521
Błok Aleksandr A. 16, 29, 32, 34, 36, 42, 57, 63, 65, 74-76,93,98,150,186,198,227,228,239, 240,268,273,274,306,307,375,382,419,461, 489,519,581,598,609,619,628,642,644,659, 669,692,693,737
Boborykin Piotr D. 150
Bobrów Siergiej P. 41, 76, 169, 303, 460
Bobyszew Dimitrij W. 76-77, 146, 152, 289, 347, 410, 436, 517, 521, 603, 663, 715
Bogatyriow Konstantin P. 10, 211, 613
Bogdanów Nikołaj W. 211, 395
Bogoraz W. G. "* Tan W. G.
Boków Nikołaj K. 663
Boków Wiktor F. 77-78
Boli Heinrich 101, 290, 468
Bondariew Jurij W. 78-79, 394, 408, 414, 431, 441,443,463,510,654,733, 743
Bondarin Siergiej A. 50, 79-80, 414
Borisow Leonid I. 80, 347
Borisow Trofim M. 80-81
Borodin Leonid I. 81, 211, 290, 398, 414, 639
Borodin Siergiej P. 81-82
Borszczagowski Aleksandr M. 82-83, 299, 370
Braginski Emil 84-85
Braun Nikołaj L. 85, 347, 420, 745
Brecht Bertolt 95, 290, 559, 664
Breżniew Leonid I. 85-86
Briemienier Maks S. 86-87
Briusow Walerij J. 21, 36, 52, 55, 57, 75, 76, 87-88, 93, 112, 113, 134, 135, 150, 166, 186, 198, 277,303,393,410,450,458,465,598,609,610, 620,669,678,693, 705, 737
Brodski Dawid G. 234
Brodski losifA. 34,56,88-90,95,143,146,148,152, 153, 192, 200, 211, 289,290, 306, 307, 316, 317, 347, 376, 400, 410, 420, 431, 436, 437, 440, 441, 468,511,517,521,547,673,677,692,693,712
Brył Janka 6
Buber-Neumann M. 184
Bubiennow Michaił S. 90, 206, 259, 394, 443
Budancew Siergiej F. 90-91, 210
Bukowsk Władimir K. 131, 289
Bułhakow Michaił A. 12, 14, 21, 47, 71, 91-93, 101,102,149,151,155,178,200,260,275,306, 314,398,432,444,462,467,493,515,516,520, 521,547,576,596, 597, 639, 697, 729, 736
Bunin Iwan A. 7, 93-95, 102, 150, 153,161, 183, 200,208,225,230,259,263,300,314,324,336, 385,409,414,423,429,432,438,539,555,586,
598,618,624,639,644,645,647,653,667,701,
715,726,736,737 Burawski Aleksandr 452 Burichin Igor N. 34, 95, 148, 152, 290, 300, 691,
715
Burkin Iwan A. 716 Buriuk Dawid D. 41, 95-96, 108, 150, 169, 213,
252, 348, 598, 663, 728 Burns Robert 381 Byków Wasilij W. (Bykau Wasil) 96-97,143,246,
407, 414, 443, 744 Byron George Gordon 55, 71,381,393,536, 618
Camus Albert 469
Canetti Elias 103, 106
Ćapek Kareł 483, 701
Cervantes Saavedra Miguel de 354
Cetlin Mark O. 23, 432
Chacrewin Zachar L. 103, 351, 575
Chaindrowa Lidia J. 128
Chajjam Omar 560, 567
Chamisso Adalbert von 273
Charitonow Mark S. 103-104, 409, 468, 639
Charms Daniił I. 23,102,104-105,108,173, 200, 210,237,331,380,433,434,446,457,467,547, 576,596,639,703,717, 718
Chazanow Biris 105-107,152, 715
Chesterton Gilbert Keith 32
Chlebnikow Oleg N. 107
Chlebnikow Wielimir 41, 42, 101, 102, 107-109, 169,176,189,213,252,264,270,307,310,317, 347,348,375,433,474,554,595,598,605,639, 669, 703, 720, 732
Chodasiewicz Wladisław F. 22, 67,109-110,143, 150,153,268,276,281,285,305,347,359,360, 373,374,415,420,432,442,458,468,489,508, 516,543,581,598,603,639,648,678,701,712, 732,736
Cholin Igor S. 22, 34, 36,110-111, 309, 330, 417, 418,550,551
Chołopow Gieorgij K. 111-112
Chomiakow Aleksiej S. 383
Chwostienko Aleksiej 34,148, 376, 703, 715
Conrad Joseph 204
Corneille Pierre 354, 620
Cwietajewa Marina 1.7,33,85,112-113,150,156, 200,205,211,230,282,306,341,384,396,414, 415,431,432,448,458,516,539,598,639,642, 644, 652, 692, 701, 705, 706, 712, 716
Cwietkow Aleksiej P. 36,113-114,148,347,603
Cybin Władimir D. 114-115, 394, 736
Czajanow Aleksandr W. 115-116, 210

755
INDEKS OSÓB
Czakowski Aleksandr B. 116, 344, 408, 409, 443,
736
Czapygin Aleksiej P. 116-117, 347, 443 Czechów Anton P. 8, 40,101,121,122,141,147,
149,161,180,183,225,263,314,336,370,420,
448,576,704,722, 724, 739, 740 Czeliszczew W. A. "" Lindenberg W. Czepurin Julij P. 118-119 Czerniczenko Jurij 443, 736, 744 Czernyszewski Mikołaj G. 292, 403 Czertkow Leonid 300 Czerwinska Lidia D. 9,119,150, 432 Cziczibabin Boris A. 34, 119-120, 146, 211, 408,
468, 516,613
Czinnow Igor W. 120-121,122,150,347,448,717 Czirikow Jewgienij N. 121,150, 736 Czorny B. 36
Czorny Sasza 122-123,150, 701, 737 Czuchoncew Oleg G. 123-124,246,431,520,625 Czukowska Lidia K. 4,67,104,124-125,126,129,
211,412,420,434,468,517,639,693,743,749 Czukowski Korniej I. 31, 83, 89, 122, 124, 125-
126,131,169,198,284,360,386,398,439,457,
487, 647, 709, 748 Czukowski Nikołaj K. 125,126 Czułkow Gieorgij I. 21, 127, 135, 737 Czumandrin Michaił F. 127-128, 394, 509 Czurlin Tichon W. 128
Daniel Julij M. (Arżak N.) 33,124,129-130,137, 138,162,175,200,211,247,258,260,294,297, 332,404,431,445,463,467,547,575,608,625, 638, 639, 642, 649, 677, 693, 700, 710, 743
Dante Alighieri 29, 373, 437, 438
Dar Dawid J. 34, 436, 456, 601
Dawydow Jurij W. 130-131, 333
Dehmel Richard 122
Delone Wadim N. 131,148,152, 211, 405
Diemientjew Andriej D. 131-132, 246, 744
Diemientjew Nikołaj S. 132, 470
Dierżawin Gawriił R. 3, 205, 230, 437, 589
Dikowski Siergiej W. 132-133
Diomin Michaił 133,152, 432
Dmitrijew Wiktor A. 133-134
Dobrolubow Aleksandr M. 134-135, 609
Dobrowolski Władimir A. 135-136
Dołmatowski Jewgienij A. 136,299, 346,394,443
Dombrowski Jurij 0.136-137,200, 211,305,431, 468,516, 517,574,576,618
Don Aminado "" Aminado Don
Doronin Iwan 1.137-138, 395, 444
Dorosz Jefim J. 64,138-139, 398, 431, 501
Dostojewski Fiodor M. 31, 35, 65, 68, 101, 127, 155,161,165,186,205,206,225,301,328,371, 383,447,489,505,511,524,530,533,535,542, 598,609, 624, 643, 667, 669,689, 709
Dowłatow Siergiej D. 139-140,146,148,152,290, 444, 639, 663, 715
Dowżenko Aleksandr P. 140
Driz Owsiej O. 550
Druce łon P. 140-142, 431, 443, 501, 522, 597, 736
Drunina Julia W. 736
Druskin Lew S. 142-143,152, 200, 290, 420, 743
Dubów Nikołaj 1.143-144
Dudin Michaił A. 46, 144-145, 408, 419
Dudincew Władimir D. 145, 248, 282, 408, 420, 430, 440, 462, 468, 517, 744
Dumas Aleksander 83
Diirrenmatt Friedrich 146, 652
Dworiecki Ignatij M. 146-147, 211, 420, 468, 597
Dymów Osip 147, 150
Dyszlenko B. 691
Edlis Juliu F. 148-149, 289, 346, 431, 597
Ellis Lew L. 149-150, 598
Eluard Pauł 101
Erdman Boris R. 154
Erdman Nikołaj R. 154-156, 211, 220, 314, 377,
432,468,597,639, 729 Erenburg lija G. 49,103,112,151,156-157, 208,
303,351,374,407,431,440,493,552,564,577,
582,587,706, 715, 731, 732, 736 Esenberlin Ilijas 137 Eurypides 31
Fadiejew Aleksandr A. 31, 85,101,158-159,178,
206,262,298,303,326,332,334,346,372,386,
408,443,482,509,514,606,636,651,682,732,
739, 742, 748 Fajko Aleksiej M. 159 Fast Howard Melvin 101 Feuchtwanger Lion 101 Felzen Jurij 150,159-160,392,598,614,639,648,
716 Fest J. 106 Fet Afanasij A. 52, 75, 273, 453, 536, 543, 598,
608,642, 696 Fiedin Konstantin A. 83, 84, 160-162, 260, 301,
303, 346, 431, 465, 715, 742, 745 Filippow Boris A. 32,162-163,200,211,398,411,
507, 620, 621, 712, 717, 725 Fiłosofow Dmitrij W. 38, 393 Finn Konstantin J. 163

INDEKS OSÓB
756
Fiodorow Wasilij D. 163-164, 394
Firdausi 341
Firsow Władimir I. 408
Fisz Giennadij S. 159,164, 299
Flaubert Gustave 49, 737
Fłorienski PawiełA. 164-166, 210, 415, 521, 530,
598,620
Fofanow Konstantin M. 166, 566 Fomienko Władimir D. 166-167, 431 Forsz Olga D. 162,167, 303, 347, 504, 701, 745 Frajerman Ruwim 1.167-168, 172, 354, 629 France Anatole 23 Frisch Max 290 Furmanów Dmitrij A. 90,168-169, 326, 444
Gabriłowicz Jewgienij 1.171, 289
Gajdar Arkadij P. 168,171-172
Galicz Aleksandr A. 37, 50, 152, 172-173, 200,
270,289,290,444,468,517,521,547,596,639,
663,718,743
Galin Aleksandr M. 173-174, 266, 597 Galpierin Jurij A. 152, 174-175, 405, 603, 633 Gałanskow Jurij T. 33,54,131,175,200, 270,297,
547, 608, 700 Ganina Maja A. 175-176 Garszyn Wsiewołod M. 206 Gastiew Aleksiej K. 176-177, 181, 210, 298 Gazdanow Gajto I. 122, 150, 177-178, 183, 415,
448,539,598,603,701,716 Gecht Siemion G. 132,168,178, 211, 425, 575 Gielman Aleksandr I. 178-179, 443, 597 Gienatulin Anatolij J. 179-180 Gieorgijewska Susanna M. 124,180-181 Gierasimow Michaił P. 16, 181-182, 210, 274,
280,303,322,435,499,500 Gierasimowa Waleria A. 182, 395 Gierman Jurij P. 182-183, 347, 745 Gilarowski Władimir A. 183, 425 Ginger Aleksandr S. 122,150,183-184, 281,495,
648,693
Ginzburg Aleksandr 54, 129, 175, 547, 570, 649 Ginzburg Jewgienija S. 13, 184-185, 200, 211,
247, 297,516,639 Ginzburg Lew W. 185 Gippius Władimir W. 134, 135 Gippius Zinaida N. 65, 74, 122, 127, 134, 150,
151, 185-186, 200, 387, 393, 432, 519, 530,
539,553,598,603,609,648,683,693,701,715,
716, 735,737
Gitowicz Aleksandr I. 336, 370 Glezer Aleksandr 602, 663, 673 Glinka Gleb A. 470
Gładiiin Anatolij T. 152, 186-187, 200, 290, 638,
639 Gładkow Fiodor W. 187-188, 303, 322, 325, 326,
346,431,465
Głazkow Nikołaj 1.188-189, 546 Goethe Johann Wolfgang 65, 71, 274, 354, 373,
461 Gogol Nikołaj W. 14, 24, 31, 59, 66, 83, 91, 104,
150,155,167,218,238,243,279,314,328,364,
398,415,493,544,557,564,572,656,681, 739 Gołodny Michaił S. 189-190, 394, 395, 470 Gołomsztok Igor 570 Gołubow Siergiej N. 190, 288 Gonczar Aleksandr (Honczar Ołeksandr) 102 Gonczarow Iwan A. 94, 450 Gonczarow Jurij D. 190-191, 533 Gór Giennadij S. 191-192, 347, 419 Gorbaniewska Natalia J. 152, 192, 200, 211, 289,
603, 639
Gorbatow Boris L. 192-193, 408, 443 Gorbowski Gleb J. 34, 46, 70, 143,148,193-194,
420,521,561, 745 Gordiejczew Władimir G. 194 Gorensztejn Fridrich N. 146, 152, 194-195, 290,
389,639,715 Górki Maksim 30, 67, 83,101,150,151,195-197,
211,212,214,283,303,318,327,359,370,380,
385,455,479,482,513,536,572,582,596,599,
610,639,659,671,685,715,725,727,736,742 Gorlin Michaił G. 150, 197-198, 360 Gorodiecki Siergiej M. 98, 198-199, 239, 277,
303,737
Goryszyn Gleb A. 46,199, 420 Granin Daniił A. 6, 142, 200-202, 408, 414, 419,
431, 443, 468, 469, 736, 745 Granin Gieorgij 128 Grass Gunter 102 Greene Graham 102 Gribaczow Nikołaj M. 202, 596 Gribojedow Aleksandr S. 669 Griebienszczikow Gieorgij D. 128,150,202-203 Griekowa Irina N. 203-204, 431 Grigorienko Piotr 289 Grigorjew Apołłon A. 726 Grimm Jakob 613 Grimm Wilhelm 613
Grin Aleksandr S. 50,80,204,384, 398,462,483 Grin Elmar 143, 204-205, 745 Grobman Michaił 329, 330 Gronski Nikołaj P. 205 Grossman Leonid P. 205-206 Grossman Wasilij S. 44, 200, 206-207, 211, 233,

757
INDEKS OSÓB
290,302,341,431,444,468,517,547,613,629, 639,736
Gruzinów Iwan W. 220
Gubanow Leonid G. 15, 36, 207-208
Guber Boris A. 208, 210, 470
Gudzenko Siemion P. 208-209
Gul Roman B. 68, 150, 209-210, 247, 303, 432, 468
Gumilow Nikołaj S. 3, 6,13, 32,36,42,50, 53,55, 56, 83, 98, 109, 112, 143, 153, 162, 198, 210, 211, 212-213, 226, 276, 278, 305, 306, 317, 321, 357, 360, 367, 374, 375, 410, 415, 436-439,442,466,468,487,495,516,517,519,536, 566,596-598,619,620,639,652,678,693,736
Gundulić Ivan 17
Guro Jelena 169, 213-214, 252
Gusiew Wiktor M. 214-215
Gustów Lew 128
Hamsun Knut 55,426, 437
Hauptmann Gerhart 55, 624, 705, 736
Havel Vaclav 652
Heine Heinrich 65, 116,122, 290, 354, 618
Hemingway Ernest 101, 483
Hesiodos (Hezjod) 689
Hesse Hermami 46, 103, 146
Heyerdahl Thor 246
Hochhuth Rolf 102
Hoffmann Ernst Theodor Amadeus 83,115, 650
Holderlin Friedrich 46
Homer 393, 689
Housman Alfred Edward 32
Hugo Victor Maria 618
Huxley Aldous Leonard 468, 726
Ibragimbekow (Ibrahimbekow) Maksud 143,
216-217 Ibsen Henrik 55, 65
Ignatiew (właśc. Kazanski) Iwan W. 169 Ignatowa Jelena A. 152, 217 Ikramow Kamil A. 443 Ilf Uja A.79,91,178,217-218, 474, 575 Iliazd "* Zdaniewicz I. M. Ujenkow Wasilij P. 218-219, 443 Iljin Michaił (właśc. Marszak Uja J.) Iljinski Oleg P. 151, 219-220, 717 Inbier Wiera M. 221-222, 289, 315, 431 lonescu Eugene 23, 597 lourienen S. "* Jurjenen S. S. Isaakian Avetik S. 476 Isajew Jegor A. 222, 398 Isakowski Michaił W. 222-223, 431, 449
Iskander Faził A. 46,143,181,223-224,246,247,
389, 408:414, 431, 443, 468, 501, 517, 640, 736 Iwannikow Michaił D. 150, 224-225 Iwanów Aleksandr A. 225 Iwanów Anatolij S. 225-226, 394, 398 Iwanów Gieorgij W. 98, 150, 226-227, 306, 438,
439, 448, 468, 516, 598, 602, 716, 735 Iwanów Wiaczesław 1.36,150,153,167,198,227-
228,367,374,382,516,598,609,639,640,693,
737 Iwanów Wsiewołod W. 31, 83,228-230, 256, 303,
414,463,523,644,715 Iwanow-Razumnik (właśc. Iwanów Razumnik
R.) 65, 277 Iwask Jurij P. 150, 230-231, 300, 347, 398, 432,
448,530 Iwniew Riurik 169, 220, 231
Jakowlew (właśc. Trifonow-Jakowlew) Aleksandr
S. 232-233 Jampolski Boris S. 233
Jan (właśc. Janczewiecki) Wasilij G. 233-234 Jankowska Wiktoria 128 Jasieński Bruno 210, 234-235 Jaszyn Aleksandr J. 235-236,283,332,414,501 Jefimow Igor M. 139, 715 Jefriemow Iwan A. 236-237 Jełagin Iwan W. 32, 151, 200, 237-238, 290, 305,
432, 468, 517,717 Jemcew Michaił T. 459 Jeriomin Michaił 34
Jerofiejew Wieniedikt W. 238-239, 468, 639 Jerofiejew Wiktor W. 389, 602, 691 Jeromienko Aleksandr W. 239 Jesienin Siergiej A. 16, 41, 198, 220, 231, 235,
239-241, 277, 278, 279, 293, 303, 311, 317,
319,377,378,431,438,448,486,536,636,706,
715
Jesienin-Wolpin Aleksandr S. 570 Jesin Siergiej N. 241-242, 346, 736 Jewdokimow Iwan W. 242, 470 Jewdokimow Nikołaj S. 242-243, 292 Jewrieinow Nikołaj N. 150,243-244, 305, 360 Jewtuszenko Jewgienij A. 2, 207, 225, 244-246,
247,337,394,408,409,431,442,585,713,732,
744
Jones James 102
Joyce James 146, 469, 489, 614 Jugow Aleksiej K. 246 Jurasow Władimir 151, 211, 247-248 Jurjenen Siergiej S. 148, 152, 248-249, 290, 602,
603,663

INDEKS OSÓB
758
Jurjew Oleg 691 Juszkiewicz Siemion S. 150, 249-250, 736
Kabo Lubow R. 251
Kafka Franz 103,177,238,377,468,535,614,730 Kalinin Anatolij W. 251-252, 394 Kamieński Wasilij W. 213, 252-253, 326, 347 Kandel Feliks S. 146,152,200,211,253-254,290,
715
Kanowicz Grigorij S. 254-255 Karaczijewskij Jurij A. 405 Karamzin Mikołaj M. 534, 557 Karawajewa Anna A. 255, 394, 465, 470 Karpow Władimir W. 255-256, 408, 431, 743 Kasack Hermann 102 Kasatkin Iwan M. 210, 256-257, 470 Kassil Lew A. 257 Kastner Erich 10
Katajew Iwan I. 210, 257-258, 470, 471, 574 Katajew Walentin P. 44, 50, 91, 101, 108, 217,
218,246,258-260,303,347,404,431,475 Kawierin Wieniamin A. 83, 84, 92,134,156,161,
172,211,229,260-261,262,347,359,389,407,
431, 440, 443, 446, 504, 553, 609, 690, 715,
732,739,745 Kazakiewicz Emmanuił G. 20,261-263, 389,414,
423,431,440, 735
Kazakow Jurij P. 238,263, 394,414, 463,481, 644 Kazakow Władimir W. 108, 263-264, 300, 311,
434,639
Kazakowa Rimma F. 247, 264-265 Kazancew Aleksandr P. 265, 597 Kazancew Aleksiej N. 266, 529 Kazin Wasilij W. 16,181,266-267, 298, 303, 435,
499
Keats John 381
Kiedrin Dmitrij B. 267-268, 470, 536 Kienżejew Bachyt 152, 268, 717 Kietlinska Wiera K. 269 Kim Anatolij A. 269-270, 431, 522 Kim Julij Cz. 270-271, 300 Kim Roman N. 271-272 Kin Wiktor P. 210, 272 Kipling Rudyard 71, 284 Kiriejew Rusłan T. 272-273, 346, 446 Kiriłłow Władimir T. 210,273-274,280,303,322,
435,499,500, 682
Kirsanow Siemion I. 108, 248, 274-275, 326, 607 Kirszon Władimir M. 210, 275-276,509,526,682 Klenowski Dmitrij I. 17, 110, 151, 276-277, 448,
468,517,520,645, 648 Klujew Nikołaj A. 32,101,143,162,198,210,240,
277-278, 279, 341, 333, 431, 432, 448, 468,
516, 639, 685 Kłyczkow Siergiej A. 198,277,278-279, 303,343,
431, 448, 468,516,685 Kniaziew Wasilij W. 210, 279-280 Knorre Fiodor F. 280-281 Knorring Irina N. 150, 281, 539 Knut Dowid 150, 183, 281-282, 507, 508, 520,
539, 555, 648, 716 Kobylinski L. L. >" Ellis L. L. Koczetow Wsiewołod A. 27, 117, 145, 282-283,
344,443,450 Koeppen Wolfgang 290 Koestler Arthur 469 Kogan Pawieł D. 283, 394, 528 Kolców Aleksiej W. 446, 636 Kolców Michaił J. 210, 283-284, 327, 431, 442,
517,740
Kolesnik Władimir A. (Kalesnik Uładzimir) 6 Kołbasjew Siergiej A. 210, 284, 651 Kołkier Jurij I. 34, 70, 152, 285-286, 290, 336 Kołłontaj Aleksandra M. 286, 667 Kołuncew Fiodor (właśc. Barchudarian Tadeos
A.) 443
Kodratjew Wiaczesław L. 180, 286-287, 443, 736 Koniecki Wiktor W. 287-288 Konowałow Grigorij I. 288-289 Konson L. 211, 290 Kopielew Lew Z. 152, 211, 290 Koptiajewa Antonina D. 291 Koptiełow Afanasij L. 291-292 Korczak Janusz 173
Kormer Władimir F. 292-293, 405, 444 Korniejczuk Aleksandr J. (Kornijczuk Ołe-
ksandr) 485,684
Korniłow Boris P. 60,194, 210, 293, 347 Korniłow Władimir N. 200, 290, 293-294, 431,
468,639,644,736 Korolenko Władimir G. 117, 294-296, 484, 562,
707
Korwin-Piotrowski Władimir L. 150, 296-297 Korżawin Naum M. 123,152, 200, 211, 289, 290,
297-298, 347, 431, 444, 469, 516, 517, 521,
547,578,579,596, 644, 715, 717 Kostylow Walentin I. 299 Kowal Jurij I. 299-300 Kozaków Michaił E. 300-301, 347 Kożewnikow Aleksiej W. 301, 407 Kożewnikow Wadim M. 18, 48, 206, 301-302,
408, 735
Krasnow Piotr N. 303-304 Krasowicki Stanisław S. 330

759
INDEKS OSÓB
Krejd Wadim P. 34,157, 226, 305-306, 464, 521,
538,602,716
Kreps Michaił B. 34,152, 290, 306-307, 716 Kriukow Fiodor D. 625 Kriwulin Wiktor B. 36, 148, 290, 307-308, 522,
547,603,633,691 Kron Aleksandr A. 308-309 Kropiwnicki Jewgienij L.. 22, 111, 309-310, 330,
384,550 Kruczonych Aleksiej J. 96, 108, 169, 213, 264,
310-311, 326, 347, 409, 598, 656, 728 Krupin Władimir N. 311-312, 398, 414, 431, 443,
501
Krutiiin Siergiej A. 312-313, 501 Kruzensztern-Pieterec Justyna W. 128 Kryłow Iwan A. 61 Krymów Jurij S. 313 Krymów Władimir P. 150, 313-314 Krżyżanowski Sigizmund D. 314-315, 415 Ktorowa Ałła 152, 315-316 Kubłanowski Jurij M. 15,152, 207, 290, 316-317,
347,468,511, 521, 603, 639, 692 Kiichelbecker Wilhelm K. 669 Kudriakow Boris 691
Kulczicki Michaił W. 188, 283,317, 394, 528, 578 Kuniajew Stanisław J. 317-318, 414 Kuprijanow Boris 34, 436 Kuprin Aleksandr I. 21, 122,150, 153,183, 314,
318-319, 347, 385, 535, 555, 639, 647, 701,
736
Kusikow Aleksandr B. 150, 220, 319-320, 620 Kusznier Aleksandr S. 34, 46,143, 290,320, 326,
420,431, 745 Kuzmin Michaił A. 13,36,167,224,226,320-322,
439,602,639,693,706,737 Kuzniecow Anatolij W. 152, 246, 322-323, 432 Kuzniecow Eduard S. 146 Kuzniecow Jurij P. 323-324, 414 Kuzniecowa Galina N. 150, 324 Kuźmin-Karawajewa J. J. "" Matka Maria Kuźminski Konstantin 34,111, 300,436,552,602 Kwitko Lejb 73
Laszko Mikołaj N. 303, 322, 325, 415
Lapiken Piotr 128
Lawrence Dawid Herbert 469
Lebiediew-Kumacz Wasilij I. 208,325-326,394
Lem Stanisław 603
Lencz Leonid 327
Leonów Leonid M. 327-329, 346, 385, 398, 407,
431,463,465,523,572, 701, 715, 736 Leonowicz Władimir N. 329-330, 431, 521
Leontjew Konstantin N. 162, 530 Lermontow Michaił J. 29, 31, 52, 75, 160, 221,
402, 438, 466, 473, 489, 564, 581 Leskow Nikołaj S. 59,101,279,328,572,624, 725,
739
Lewin Boris M. 330 Lewin Dojwber 330-331, 433 Lewin W. 550
Lewinzon Rina S. 152, 331, 716 Lewitanski Jurij D. 331-332, 346 Lebiedinski Jurij N. 127, 313, 332-333, 348, 444,
509, 682, 745 Lichaczow Albert A. 408 Lichodiejew Leonid I. 333 Lichonosow Wiktor I. 333-334, 414, 501 Liczutin Władimir W. 334-335, 501 Lidin Władimir G. 80, 183, 232, 315, 335-336,
372,481,736
Lifszyc Władimir A. 336-337, 430 Limonow Eduard W. 36,111,148,152,153, 300,
309,330, 337, 468, 550, 551, 552 Lindenberg Władimir A. 28, 150, 153, 337-339,
384, 519, 520 Lindgren Astrid 271 Linnik Jurij W. 339-340, 507, 521 Lipatow Wił W. 340, 431, 501 Lipkin Siemion I. 290, 340-342, 389, 444, 468,
517, 639, 743 Lisnianska Inna L. 290, 341, 342, 389, 468, 517,
639,715,743
Liwszyc Bieniedikt K. 210, 307, 347-348, 468 Łon Władisław 36,148, 405, 451, 603, 663 London Jack 116 Lope de Vega 354 Lwów Arkadij L. 152, 349, 715
Ładinski Antonin P. 151,153, 350-351, 539
Łapin Boris M. 103, 351, 575
Ławrieniow Boris A. 299, 309,351-352, 431, 648,
652,745
Łochwicka Mirra A. 352-353, 566, 609, 946 Łomonosow Michaił W. 437, 504 Łosiew Lew W. 34,148, 152, 290, 317, 347, 353-
354,603, 663, 717 Łoskutow Michaił P. 168, 210, 354 Łozinski Michaił L. 98 354-355, 407, 658 Ługowskoj Władimir A. 194, 289, 346, 355-356,
398, 453, 463, 535, 644, 736 Łukasz Iwan S. 356-357 Łuknicki Pawieł N. 357
Łukonin Michaił K. 143,189, 357-358, 407 Łunaczarski Anatolij W. 54, 98, 138, 181, 231,

INDEKS OSÓB
760
232, 319, 343, 358-359, 430, 431, 465, 499,
527,674,688,705, 715
Łunc Lew N. 83, 84,151, 359-360,432,516,597 Łurje Wiera O. 360-361
Maeterlinck Maurice 30,134, 393, 475 Majakowski Władimir W. 16, 41, 42, 50, 70, 71,
96,101,108, 245, 252, 257, 259,274, 275, 303,
311, 317, 326, 333, 347, 348, 358, 362-363,
382,394,408,519,535,558,596,598,652,656,
664, 701, 715, 728, 739 Majorów Mikołaj P. 363-364, 394, 528 Makanin Władimir S. 364-365, 409, 414, 736 Makarenko Anton S. 67, 211, 365, 693 Makarow Iwan I. 210, 365-366 Makowski Siergiej K. 32, 36, 119, 151, 366-367,
448,598,610,648,687, 735 Maksimów Siergiej S. 151, 211, 367-368 Maksimów Władimir J. 152, 200, 211, 289, 305,
368-369, 376, 444, 468, 469, 517, 521, 547,
570, 603, 639, 644, 663 Malcew Jelizar J. 369-370, 398 Mallarme Stephane 32, 87,134 Malugin Leonid A. 299, 370-371 Małaszkin Siergiej I. 72, 371 Małyszkin Aleksandr G. 187, 371-372, 431, 470,
471,493 Mamlejew Jurij W. 148, 152, 153, 290, 372-373,
603,663, 691
Mandelsztam Jurij W. 151, 373-374, 508, 716 Mandelsztam Nadieżda J. 211, 247, 374, 410, 644 Mandelsztam Osip E. 3,4,13,32,85,98,101,109,
112,143,153,162,173,210,212,230,268,279,
282, 303, 306, 320, 331, 341, 354, 374-376,
398,439,463,464,468,516,536,547,596,598,
606,610,621,639,640,678,692,697,706,712 Mann Heinrich 106 Mann Thomas 101, 624, 701 Maramzin Władimir R. 36,89,139,148,152,290,
347, 353, 376-377, 602, 663, 673,677 Marienhof Anatolij B. 128, 155, 220, 231, 303,
377-378, 603
Marinetti Filippo Tommaso 620, 728 Markisz Dawid P. 146, 152, 200, 211, 347, 378-
379
Markisz Perec D. 378, 476 Marków Gieorgij M. 256,379,407, 634,732, 736,
742
Marków Siergiej N. 211, 379-380 Marszak Samuił J. 61, 67, 89, 104,112, 119, 142,
219, 247, 330, 380-381, 386, 407, 431, 434,
446,457,498,633, 720, 748
Martynow Leonid N. 143, 381-382, 407, 604, 616
Matka Maria 151, 382-383, 424, 519, 602
Matwiejewa Nowiełła N. 383-384, 394, 431
Mazurin Aleksandr 86
Mazurin Wasilij P. 384-385, 468
Michajłow Nikołaj N. 385
Michąjłow Oleg N. 153, 304,385-386, 647, 722
Michałkow Siergiej W. 299, 386-387, 407, 409, 733, 743
Miedynski Gieorgij A. 247, 387, 398
Mielnikow Pawieł I. (Pieczerski A.) 291, 392
Mierieżkowski Dmitrij S. 65,74,88,102,122,127, 134, 135, 151, 185, 186, 385, 387-389, 393, 432,468,489,497,516,519,530,539,598,609, 647,648, 682,693,701,715,716,732,735, 737
Mietter Izrail M. 347, 390
Mieżyrow Aleksandr P. 189, 346, 391
Miller Arthur 102
Miłosławski Jurij G. 34,146, 603
Mincłow Siergiej R. 151, 391-392
Miński Nikotąj M. 134,151,392-393,609, 693, 737
Mirajew D. "" Gorlin M.
Mirkina Zinaida A. 393-394, 521
Molier 92, 354
Morgulis Michaił Z. 152, 347, 395-396, 521
Moric Junna P. 225, 246, 396-397, 443, 468
Morszen Nikołaj N. 151, 305, 397, 412, 468, 517, 639,717
Możajew Boris A. 143, 398-399, 408, 431, 468, 501, 626, 744
Mrozek Sławomir 597
Mstisławski Siergiej D. 315, 399-400
Muhamedżanow K. 12
MiiIIer Heiner 652
Muratów Pawieł P. 151, 400-401
Musatow Aleksiej I. 401
Nabokow Władimir W. 10, 102, 114, 143, 151,
153, 160, 177, 238, 305, 347, 385, 398, 402-
404,415,432,448,468,516,519,539,597,598,
639,702,739
Nadson Siemion J. 52, 388, 393 Nagibin Jurij M. 2, 211, 246, 247, 404-405, 414,
443,463, 468, 736 Nagrodska Jewdok A. 405-406 Najman Anatolij G. 34, 409-410, 431, 517 Narbut Władimir I. 3, 22, 50, 98, 210, 303, 410-
411, 639
Narcyssow Boris A. 151,162, 411-412, 717 Narica Michaił A. 200, 211, 412 Narokow Nikołaj W. 151, 211, 397,412-413,468,
517

761
INDEKS OSÓB
Narowczatow Siergiej S. 188,189, 412-414, 431
Neris Salomea 396
Nieczajew Jegor J. 415
Nieczajew Wadim 663
Niedogonow Aleksiej I. 415-416
Niekrasow Nikołaj A. 16, 85, 122, 125, 345, 405,
416,448,668,669, 736 Niekrasow Wiktor P. 96, 101, 143, 152, 287, 289,
290, 305, 347, 394, 398, 407,416-417, 431, 444,
445, 468, 517, 587, 596, 603,697, 715, 743 Niekrasow Wsiewołod N. 36, 111, 300, 309, 330,
417-41S, 468, 550, 551, 691 Niemów A. ** Nieznanski F. J., Topól E. Ch. Niesmiełow Arsienij I. 5,128, 151, 210, 418-419,
537 Niewierow Aleksandr S. 187, 303, 322, 394, 420-
421
Nieznanski Fridrich J. 152, 421, 660 Nikiforów Gieorgij K. 210, 322, 421-422 Nikitin Iwan S. 448
Nikitin Nikołaj N. 83,303,347,414,422-423,745 Nikitin Siergiej K. 423 Nikołajew Aleksandr 424 Nikołajewa Galina J. 423-424 Nikołajewa Olesia 424 Nikulin Lew W. 398, 425, 618 Nilin Pawieł F. 425-426, 672 Niżowej Pawieł G. 303, 322, 426-427 Nosów Jewgienij I. 414, 427, 501, 708 Nosów Nikołaj N. 247, 427-428 Novalis 474
Nowgorod-Siewierski Iwan 1.151,249,428-429,519 Nowikow Iwan A. 429, 701 Nowikow-Priboj Aleksiej S. 315, 322, 429-430,
431, 736
Obołdujew Gieorgij N. 73,211,434-435,551,639 Obradowicz Siergiej A. 16, 181, 303, 322, 415,
435, 499
Obruczow Władimir A. 435-436 Ochapkin Oleg A. 34, 436-437, 456, 522 Ocup G. A. "* Rajewski G. A. Ocup Nikołaj A. 98,121,151, 213, 437-438, 468,
489,508,520,614,716, 735 Odarczenko Jurij P. 151, 438-439, 581 Odojewcewa Irina W. 98,122,151,153,226,439-
440,448,468,569, 716, 745 Odojewski Władimir F. 115 Ogniow Nikołaj 441-442, 470 Okudżawa Bułat Sz. 83, 143, 200, 255, 270, 289,,
333, 384, 408, 416, 445-446, 468, 547, 638,
644, 718, 736
Olejnikow Nikołaj M. 210, 347, 433, 434, 446-
447,596, 639, 687 Olesza Jurij K. 50, 63, 79, 91, 101, 108,134,178,
204, 233, 3.03, 447-448, 462, 485, 515, 523,
575, 618, 644 Orieszyn Piotr W. 210, 277, 279, 303, 431, 448-
449,636
Orłów Siergiej S. 449-450 Orwell George 115, 468, 726 Osborne John 37 Osorgin Michaił A. 151,177, 314, 415, 432, 450-
451, 468, 539, 598,701 Ostrowski Aleksandr N. 345, 663 Ostrowski Nikołaj A. 255, 394, 408,451, 487, 596 Oszanin Lew I. 451-452 Owieczkin Walentin W. 414, 431, 452-453, 501,
666
Ozierow Lew A. 144, 346, 453 Ożyganow Aleksandr 436
Pałamarczuk Piotr G. 454-455, 521
Panczenko Nikołaj W. 189, 410, 455, 643, 644
Panfiorow Fiodor I. 443, 455-456, 690
Panowa Wiera F. 125, 139, 282, 420, 431, 436, 456-457, 677, 745
Pantielejew Leonid 67, 211, 457-458, 572
Parin W. W.29
Parnok Sofia J. 458-459, 639
Parnow Jeriemiej I. 459-460
Parny Evariste 620
Parszczikow Aleksiej M. 239
Pascal Blaise 373
Pasternak Boris L. 7, 8, 10, 41, 56, 76, 98, 101, 102,108,112,113,151,152,162,169,200,211, 303, 306, 307, 326, 382, 409, 431, 432, 453, 460-462, 468, 476, 517, 520, 542, 547, 579, 589,596,598,606,625,638,639,642,674,692, 701, 712, 713, 715, 732, 735,743,744
Paustowski Konstantin G. 18, 35, 44, 49, 54, 78, 83, 86, 89, 91-94,101,112,140,145,156,168, 172,178,183,199,204,260,262,263,287,313, 336,346,354,368,389,398,404,409,423,431, 440, 462-463, 483, 497, 504, 586, 589, 629, 643, 644, 693, 715
Pawlenko Piotr A. 315, 330, 433, 463-464, 471, .- 736
Pawłowa (właśc. Jaenisch ) Karolina K. 458
Pawłowa Nina M. 61
Perelman Wiktor B. 106
Petófi Sandor 126
Piast Władimir A. 198, 415, 464-465
Pieriedriejew Anatolij K. 465-466

INDEKS OSÓB
762
Pierieleszyn Walerij F. 5,128,151,153,418,419,
466-467, 520, 537, 717 Piermiak Jewgienii A. 471, 474 Piermitin Jefim N. 398, 471-472 Pierwiencew Arkadij A. 366, 443, 472, 618 Piesków Gieorgij 148, 151, 472-473, 519, 598 Piesków Wasilij M. 407, 473-474 Piestowski W. A. >" Piast W. A. Pieterec Nikołaj 128 Pietnikow Grigorij N. 169, 474 Pietrow Jewgienij 91, 217, 442, 474-475, 509 Pietrow-Wodkin Kuźma S. 191, 475-476 Piętrowych Maria S. 476-477 Pietruszewska Ludmiła S. 266,431,443,477-478,
534,576,597,652 Pikul Walentin S. 394, 478-479 Pilniak Boris A. 22,101, 210, 237, 303, 328, 333,
336, 343, 372, 398, 422, 430, 431, 465, 468,
479-480, 493, 516, 517, 523, 553, 572, 596,
638-640,690,691,701,715,726,727,736 Piotrowski W. >• Korwin-Piotrowski W. L. Pisachow Stiepan G. 480-481 Piśmienny Aleksandr G. 481 Pjecuch Wiaczesław A. 143, 441, 481-t82 Plievier (Plivier) Theodor 664 Płatonow Andriej P. 90, 101, 143, 148, 303, 305,
341, 376, 431, 468, 470, 482-484, 517, 602,
603, 639, 652, 724, 736 Podiaczew Siemion P. 303, 484-485 Poe Edgar Allan 52, 71, 134, 204 Pogodin Nikołaj F. 8,101,211,275,309,485-486,
596,618,652 Polanowski Maks L. 257 Poletajew Nikołaj G. 303, 486, 499 Polewoj Boris N. 246, 443, 444, 486-487 Połonska Jelizawieta G. 83,128, 303, 487-488 Połonski Jaków P. 75 Pomieranc Grigorij 394 Pomierancew Igor 570 Pomierancew Kiriłł D. 437, 603 Pomierancew Władimir M. 48, 131, 430, 444,
488-489 Popławski Boris J. 122, 151, 281, 448, 468, 489-
490,495,498,648,683,701, 716 Popów Jewgienij A. 143, 290, 292, 389, 431, 468,
490-491, 517, 639, 691, 743 Popów Walerij G. 46, 47, 491 Popów Władimir F. 407, 491-492 Popowkin Jewgienij J. 398 Pozdniajew Michaił K. 492-493 Prawduchin Walerian P. 210, 493, 557 Prigow Dmitrij A. 493-494, 593, 691
Prileżajewa Maria P. 247, 494-495 Prismanowa Anna S. 151,183,495 Pristawkin Anatolij 1.346,408,468,495-496,736,
744 Priszwin Michaił M. 77, 199, 303, 415, 431, 468,
470, 471, 496-497, 586, 630, 715 Prochanow Aleksandr A. 394, 443,497-498,510,
733
Prokofiew Aleksandr A. 347, 435, 443, 498-499 Prokofjew Oleg 36
Proskurin Piotr Ł. 394, 443, 500-501 Proust Marcel 177, 614, 683, 701 Pułatow Timur I. 143, 502-503, 743 Puszkin Aleksandr S. 3, 4, 10, 34, 56, 76, 85, 87,
92, 99,104,120,139,150, 205, 206, 221, 267,
296,344,375,402,428,429,467,483,492,505,
508,511,536,543,564,566,574,591,608,613,
618, 668, 669, 696, 721
Rachmanow Leonid N. 504
Rachmanowa Ala 151, 504-505
Radiszczew Aleksandr N. 547, 569
Radzinski Edward S. 506, 597
Radzinski Stanisław A. 424, 506
Rafalski Siergiej M. 151, 506-508, 520
Rajewski Gieorgij A. 151, 383, 508, 539, 716
Rajewski Władimir F. 508
Rajs Emmanuił 200
Raków L. 29
Raskin Aleksandr B. 509-510, 693
Rasputin Walentin 212, 408, 414, 501, 510-511, 520
Ratuszynska Irina B. 152,211,290,347,468,511-512,517,521, 603
Razgon Lew E. 144
Razumowska Ludmiła N. 266, 512-513, 597
Reed John 656
Rein Jewgienij B. 34, 300, 389, 410, 517-518
Rejsner Larysa M. 22, 303, 518-519, 558
Remarque Erich Maria 180
Renard Jules 702
Riazanow E.A. "* Braginski E.W.
Riekiemczuk Aleksandr J. 246,394,431,522-523
RiemizowAleksiej M. 83,122,151,153,162,167, 214,279,300,328,347,360,415,438,448,470, 497, 516, 519, 523-525, 539, 555, 572, 598, 603, 609,639,701,706,715,725,732,737,739
Rierich Nikołaj K. 102, 300, 339, 384, 468, 519--521,525-526, 554, 598, 609, 737
Rieznikowa Natalia 128
Riike Rainer Maria 10,32,77,112,373,394,461,521
Rimbaud Jean Arthur 608

_JuJinJ!Jl"ip"m ii iiiii)ii
763
INDEKS OSÓB
Roerich N. "• Rierich N.K. Rojzman Matwiej D. 220 Rolland Romain 293, 701 Romanów Pantielejmon S. 526-527 Romaszow Boris S. 201, 299, 527-528, 652 Ropszyn W. "* Sawinkow B.W. Roslakow Wasilij P. 394, 398, 528 Roszczin Michaił M. 46, 266, 528-530, 597 Rozanow Wasilij W. 39, 167, 186, 230, 238, 308,
388, 393, 415, 431, 468, 489, 497, 530-531,
544,597,598,609,693,737 Roziner Fieliks J. 146, 405, 531-532, 715 Różow Wiktor S. 149, 211, 246, 247, 266, 346,
408, 441, 532-534, 597,615, 680, 732 Rozowski Mark G. 389, 534-535, 597 Rożdiestwienski Robert I. 408, 535-536, 718 Rożdiestwienski Wsiewołod A. 98, 419, 536-537,
745
Rubcow Mikołaj M. 757 Rubinsztein Lew S. 691 Ruczajów Boris A. 211, 538 Rudny Władimir A. 389
Rybaków Anatolij N. 143, 211, 468, 539-540 Rybaków Władimir M. 152, 200, 290, 540-541,
663, 715
Rylenkow Mikołaj I. 541 Rżewski Leonid D. 151, 200, 299, 347, 398, 432,
541-542,712
Sadowskoj Boris A. 543-544, 737
Sachnin Arkadij J. 86
Sadur Nina N. 266, 544-545
Safona (Sappho) 689
Sagan Francoise 597
Sajanow Wissarion M. 108, 293, 327, 347, 545-
546,745
Sałtykow-Szczedrin Michaił J. 482 Sałynski Afanasij D. 443, 546, 652 Samojłow Dawid S. 34, 46, 143, 189, 431, 548-
549,644
Sangi Władimir M. 549 Sannikow Grigorij A, 181, 322, 463 Są )gir Gienrich W. 22, 34,36,111, 309, 389,417,
418,549-550, 551, 603, 663 Sarjan Gęgam 476
Sartakow Siergiej W. 394, 5SO-551 Sartre Jean Pauł 552
•Satunowski Jan 34, 330, 417, 444, 551-552 Sawicz Owadij G. 552-553 Sawicki D. 603
Sawieijew (właśc. Lipawski) Leonid S. 433 Sawinkow Boris W. 151, 209, 210, 553- 554, 712
Scott Walter 71, 392
Seifert Jaroslav 71
Schiller Friedrich 323, 354
Shelley Percy Bysshe 381, 393
Sidorow Walentin M. 521, 554
Siedakowa Olga A. 239, 554-555, 691
Siedych Andriej 151, 555-556
Siedych Konstantin F. 556
Sięgał E. 219
Siegiel Jaków A. 443, 556-557
Siegień Aleksandr J. 414, 557
Siejfullina Lidia N. 188, 303, 493, 557-558
Sielwinski lija L. 108,283,289,299,317,346,394,
431, 453, 465, 558-559 Siemionow Gieorgij W. 181, 431, 559-560 Siemionow Gleb S. 217, 307, 336, 420, 501, 560-
561, 601
Siemionow Julian S. 561 Siemionow Siergiej A. 303, 560, 561-562 Sierafimowicz Aleksandr S. 187, 443, 562-563,
596, 653, 736
Siergiejew-Censki Siergiej N. 303, 563-564 Siergin Siergiej 128
Sieriebriakowa Galina I. 211, 564-565, 629 Siewieła Jefraim J. 152, 565-566 Siewierianin Igor W. 50, 151, 153,169, 226, 516,
566-567, 618 Simaszko Moris D. 567 Simonow Konstantin M. 47, 198, 262, 299, 344,
407, 430, 431, 455, 456, 488, 535, 567-569,
596, 736
Siniawski A. "" Terę A. Sinkiewicz Walentina A. 151, 347, 520, 569-570,
603,716
Siomin Witalij N. 143,211,398,431,501,570-571 Siomuszkin Tichon Z. 571-572 Sirin W. >" Nabokow W. W. Skitalec (właśc. Pietrow Stiepan G.) 572-573,
653, 736
Skobcowa J. J. •* Matka Maria Skriabina Jelena A. 151, 573-574 Slotow Piotr W. 211 470, 516, 574-575 Sławin Lew I. 50, 79,103,134,178,272,351,481,
575-576
Sławkin Wiktor I. 247, 266, 534, 575-576,597 Słobodczikow Władimir 128 Słobodski (Słobodskoj) Moris R. 509 Słonimski Michaił L. 83, 576-577, 715, 745 Słucki Boris A. 107,143,188,189, 246, 317, 394,
431, 468, 517, 577, 594, 644 Smielakow Jarosław W. 84, 143, 407, 408, 431,
578-579,607

INDEKS OSÓB
764
Smirnow Siergiej S. 344, 579-580
Smirnow Siergiej W. 398, 580
Smirnow Wasilij A. 143, 580-581
Smolak J. 135
Smoleński Władimir A. 151, 374, 438, 439, 448,
508,520,581-582, 715, 716, 735 Soból Andriej 450, 582
Sobolew Leonid S. 348, 394, 582-583, 736, 743 Sofijew Jurij (właśc. Bek-Sofijew J. B.) 281 Sofronow Anatolij W. 299, 394, 398, 442, 444,
583-584, 652, 736 Sokołów Sasza 146, 152, 290, 347, 444, 468, 469,
517,584-585, 678 Sokołów Władimir N. 585-586 Sokołow-Mikitow Iwan S. 151,199, 586-587 Solodar Cezar S. 159 Sołogub Fiodor 393, 442, 516, 566, 587-588, 602,
609, 692,693,732, 737 Sołouchin Władimir A. 54, 194, 297, 394, 414,
431, 463, 468,473,501,520,588-590, 626 Sołowjow Leonid W. 590 Sołowjow Władimir A. 150, 299, 590-591 Sołowjow Władimir S. 75, 383, 388, 393,598, 609 Sołżenicyn Aleksandr I. 33, 101, 102, 124, 143,
152,153,161,197,200,210,211,212,245,258,
260, 289, 290, 297, 316, 381, 386, 399, 409,
412-415, 431, 441, 445, 468, 469, 473, 501,
517, 520, 521, 542, 547, 553, 568, 579, 591-
593,594,596,608,625,639,668,692,698,731,
732,743, 744
Sorokin Władimir G. 593-594, 691 Sosnora Wiktor A. 34,46,148,200,409,594-595 Stadniuk Iwan F. 394, 599 Stawski Władimir P. 430, 599-600, 742 Steinbeck John 102 Stendhal Henri Beyle 695 Stevenson Robert Luis 80, 83,126, 204 Stiepanow Aleksandr N. 600 Stiepnoj N. 7 Stiepun Fiodor A. 150, 151, 219, 398, 448, 450,
519, 598,600-601, 712 Stratanowski Siergiej G. 34,468, 601-602,691 Strannik (właśc. Szachowskoj Dmitrij A.) 717 Strindberg August 55 Strittmater Erwin 290 Strugaccy Arkadij N. i Boris N. 46, 200, 603-604,
638,669
Strugacki Boris N. 745
Suchowo-Kobylin Aleksandr W. 155,159, 205 Sukienik Matwiej 128
Sulejmanow Ołżas O. 143, 408, 604-605 Surguczow Uja D. 605-606
Surkow Aleksiej A. l, 143, 248, 299, 304, 344, 348,
408,442,443,538,606-607, 732, 742 Surow Anatolij 407, 528, 696 Swietłow (właśc. Swinjin) Nikołaj 128 Swietłow Michaił A. 10, 50, 101, 112, 346, 349,
394,395,407,408,431,470,578,607-608,674 Swietow Fieliks G. 211, 405, 431, 520, 608, 639,
723
Swift Jonathan 373 Swirski Grigorij C. 102, 644 Swobodin A. 738
Szachowska Zinaida A. 131, 405, 657 Szaginian Marietta S. 303, 431, 610-611 Szałamow Warłam T. 200, 211, 368, 415, 431, 432,
444, 468, 516, 517 611-612, 638, 639 Szapiro Boris I. 152,153, 612-613 Szargorodscy Aleksandr i Lew 405 Szarow Aleksandr I. 613-614 Szarszun Siergiej I. 122, 614 Szatrow Michaił F. 614-615, 652, 738 Szczegółów Nikołaj A. 128 Szczipaczow Stiepan P. 267, 443, 615-616 Szefner Wadim S. 320, 336, 347, 420, 616-617,
645
Szejnin Lew R. 46, 617-618, 666 Szekspir William 33, 71,137, 354, 381, 461, 466,
620
Szelwach Aleksiej 691
Szengeli Gieorgij A. 98,128, 315, 341, 618-619 Szergin Boris W. 619 Szerszeniewicz Wadim G. 128,155,169,220,231,
319,619-620
Szewczenko Taras G. 51, 462 Szkapska Maria M. 162, 620-621, 639 Szkłowski Wiktor B. 31, 63, 79, 83,108,142,151,
156, 326, 346, 360, 374, 375, 447, 551, 557,
621-622, 656, 701 Szkwarkin Wasilij W. 623-624 Szmielow Iwan S. 102, 151, 153, 385, 392, 428,
443,468,516,519,598,624-625,639,701,716 Szolem Alejchem (właśc. Rabinowicz Szalom) 49 Szołochow Michaił A. l, 101, 124, 129, 252, 398,
408,409,431,443, 501,596,625-626,649,724 Sztejger Anatolij S. 151, 300, 448, 539, 598, 626-
627,716
Sztejn Aleksandr P. 299, 627-628 Sztok Isidor W. 628-629 Sztorm Gieorgij P. 629-630 Szubin Pawieł N. 630 Szukszyn Wasilij M. 47, 117, 199, 414, 468, 490,
501,630-631 Szundik Nikołaj J. 414, 631-632

765
INDEKS OSÓB
Szwarc Jelena A. 34,146,148,300,522,603, 632-
633,691 Szwarc Jewgienij L. 347, 380, 432, 446, 447, 457,
633-634, 652, 704 Szylejko Władimir G. 3 Szym Eduard J. 634-<35
Szyriajew Boris N. 151, 211,415,468,520,635-636 Szyriajewiec Aleksandr W. 198, 636-637 Szyszkow Wiaczesław J. 347, 443, 637
Tabidze Galaktion 329 Tagore Rabindranath 384, 394, 521, 525 Tan Władimir G. 571, 640-641 Tarasow-Rodionow Aleksandr 1.210,394,444,641 Tarkowski Arsienij A. 320, 407, 408, 431, 476,
520,641-642,736 Tarsis Walerij J. 151,152,211,469,517,639,642-
643,746
Tatjaniczewa Ludmiła K. 644-645 Tauber Jekatierina L. 151,224,520,645-646,717 Taurin Franc N. 431, 646
Teffi Nadieżda A. 151, 385, 414, 539, 646-647 Tennyson Alfred 32 Terapiano Jurij K. 151, 162, 200, 281, 300, 367,
374,429,448,508,520,539,569,598,603,614,
648-649, 656,701,716,735 Tere Abram 33, 60, 124, 129, 137, 138, 152, 162,
175,200,211,258,260,290,294,332,404,445,
461,463,469,515,547,570,575,608,612,625,
638, 639, 642, 649-651, 677, 693, 700, 743 Thompson-Seton E. 126 Tichonow Nikołaj S. 50,83-85,108,209,284,303,
408,439,463,536,651,678,715,739,742, 745 Tieleszow Nikołaj D. 624, 653-654, 722, 736 Tiendriakow Władimir F. 143,199, 389,394, 398,
431,440,468,501,521,654-655,699 Tierientjew Igor G. 169, 655-656, 728 Tiernowski Jewgienij S. 152, 188, 189, 200, 521,
603,656-657 Tiutczew Fiodor I. 87, 127, 273, 437, 438, 453,
458,511,598,608,616,642,669,695,696,721,
722, 726 Toif M. 396
Tokariewa Wiktoria S. 431, 657-658 Tołstaja Tatjana N. 47, 441, 658 Tołstoj Aleksiej K. 598 Tołstoj Aleksiej N. 63,93,151,299,303,354,407,
443,598, 658,658-660, 715, 742, 745 Tołstoj Lew N. 23, 30, 94,135,141,161,171,180,
206,225,345,384,406,409,450,505,534,535,
689 Topól Eduard Ch. 152, 421, 660
Traki Georg 46
Triapkin Nikołaj I. 431, 521, 660-661 Triegubow Jurij A. 151, 211, 661-662 Trieniow Konstantin A. 303, 662-663, 701 Trietjakow Siergiej M. 96, 210, 326, 597, 656,
663-664 Trifonow Jurij W. 83,143,211,333,346,394,587,
640,664-665, 736 Triolet Elsa 622
Trojepolski Gawriił N. 408, 414, 431, 501, 656-666 Tumanian Owannes 476 Tur (Bracia Tur) 617, 627, 666-667 Turgieniew Iwan S. 35,41, 94,122, 202, 205, 345,
392,423, 429, 448, 450, 492, 505, 722 Twain Mark 126,155 Twardowski Aleksandr T. 3,4,10,20,57, 93,117,
156,161,194,209,222,246,248,334,-399,407,
416,430,431,440,442,449,468,488,568,587,
591, 646, 647, 666, 667-668, 681, 698, 699,
702,708, 736, 747 Tynianow Jurij N. 63,108,260,347,504,572,622,
668-669, 745
Ufland Władimir I. 34, 36, 673 Upsinski Leonid 128 Uspienska Jelena B. 451 Uspienski A. 275 Uszakow Nikołaj N. 673-674 Utkin losif P. 394, 674-675
Yerhaeren Emile 88, 609, 618
Verlaine Pauł Marie 32, 87,134, 393, 609
Verne Jules 62, 80, 436
Venclova Tomas 570
Villon Francois 149
Wachtin Boris B. 129, 148, 456, 639, 663, 677-
678, 715 Waginow Konstantin K. 98, 284, 305, 433, 639,
651,678-679
Wajnerowie Arkadij A. i Gieorgij A. 679-680 Wampiłow Aleksandr W. 305, 680-681 Wanszenkin Konstantin J. 143,294,408,681-682 Warszawski Władimir S. 151, 448, 520, 468, 682-
683,701,716
Wasilewska Wanda L. 443, 683-684 Wasiljew Arkadij N. 129 Wasiljew Boris L. 246, 247, 443, 684-685 Wasiljew Pawieł N. 210, 685-686 Wasiljew Siergiej A. 686 Weiss Peter 185 Wells Herbert George 726

INDEKS OSÓB
766
Wiaziemski Piotr A. 230
Wiegin Piotr W. 152, 686-687
Wieliczkowska Tamara A. 151
Wieliczkowski Anatolij J. 151, 687-688
Wierbicka Anastasija A. 688
Wieriesajew Wikientij W. 562,624,653,688-689,
736 Wierszygora (Werszyhora) Piotr P. 101, 443,
689-690 Wiesioły Atriom 79, 210, 303, 431, 444,470, 471,
690-691 Wigdorowa Frida A. 89, 398, 509, 644, 693-694,
712
Wikułow Siergiej W. 414, 510, 694 Wilde Oskar 709 Williams Tennessee 37 Winogradow Anatolij K. 694-695 Winokurow Jewgienij M. 225, 346, 394, 431, 579,
644,681,695-696 Wirta Mikołaj J. 299, 696-697 Wiszniewski Wsiewołod W. 8, 275,309, 315, 348,
431,514,518,596,627, 697, 735 Władimirowa Lija 146, 152, 697-698, 715, 717 Władimow Gieorgij N. 152, 200, 311, 431, 468,
469,517,639,698-699, 743 Wojniowicz Władimir N. 101,143,152, 200, 247,
290,347,431,444 468,469,517,596,638,639,
676, 699-701, 712, 729, 743 Wolin (wlaśc. Wołodczenko) Michaił N. 5,128 WolfFriedrich664 Wolker Jiri 701 Wołczek J. 221 Wołgar A. 485
Wołków Oleg W. 211, 468, 701-702 Wołochonski Anri G. 34, 148, 152, 663, 702-
-703
Wołodin Aleksandr M. 146, 477, 597, 703-705 Wołoszym Maksunilian A. 101, 110-113, 162,
198,276,303,341,367,382,398,432,458,516,
541, 582, 598, 609, 618, 639, 678, 691, 692,
705-707, 737
Worfołomiejew Michaił A. 501,597, 707-708 Worobjow Konstantin D. 180, 443, 468, 708-
-709
Woronel Nina A. 36,146,152, 709-710 Woronin Siergiej A. 47, 419, 501, 710-711, 745 Woronski Aleksandr K. 39,57,101,189,210,302,
325,332,430,442,444,465,470,471,493,557,
641,670,674,711-712, 715
Wozniesienska Julia 34, 152, 200, 211, 225, 663,
712-713 Wozniesienski Andriej A. 2, 246, 247, 316, 389,
408,409,443,713-714, 719, 732, 744 Wwiedienski Aleksandr 1.102,104,108,148,200,
210, 305, 433, 434, 446,547,639,717-718 Wysocki Władimir S. 389,468,547,596,639,663,
679, 718-719
Zabołocki Mikołaj A. 108,162,211,347,431,433,
434,440,453,462,516,616,644,717,720-721 Zadomów Nikołaj P. 721-722 Zajcew Boris K. 122,151,200,249,250,305,385,
400,432,438,448,468,516,519,539,598,624,
645, 701, 722-723 Zakrutkin Witalij A. 444, 723 Załygin Siergiej P. 143, 346, 407, 431, 501, 685,
723-725 Zamiatin Jewgienij I. 39, 83, 151, 153, 162, 266,
328,360,385,415,422,432,438,468,480,516,
523,572,577,669,701,725-726,732,736,740 Zarudin Nikołaj N. 210, 470, 471, 726-727 Zazubrin Władimir J. 210, 727-728 Zdaniewicz lija M. 151,169,614, 656, 728-729 Zienkiewicz Michaił A. 3, 98, 729 Zinik Zinowij J. 152, 570, 715, 729-730 Zinowjew Aleksandr A. 152, 444, 469, 517, 730-
-731
Złobin Stiepan P. 117, 441, 734-735 Złobin Władimir A. 151,186, 519, 648, 714, 716,
735
Złotników S. 477 Zola Emil 702 Zorin Leonid G. 737-738 Zoszczenko Michaił M. 3, 35, 83, 84, 162, 182,
221,303,306,327,348,398,488,504,515,557,
572, 652, 671, 672, 715, 738-740, 743, 745 Zozula Jefim D. 442,740-741 Zuckmayer Cari 102 Zulfikarow Timur 521, 741-742 Zweig Stefan 101,103,146
Żarów Aleksandr A. 394, 395, 444, 746 Żdanow Iwan F. 239, 409, 522, 554,746-747 Zemczuźna Jelena 128 Żukowski Wasilij A. 75,150, 722 Żygulin Anatolij W. 211, 468, 516, 747-748 Żytkow Boris S. 124, 380, 748-749 Żżenow G. 447