tytuł: "UZDRAWIAJĄCY MASAŻ JAPOŃSKI - SHIA TSU"
autor: Paweł Sokołów

Oficyna Wydawnicza Promocja „B-P" Spółka z o.o. WARSZAWA
Tłumaczenie: Janusz Fastyn
Redaktor: Janina Jeżak
Redaktor techniczny: Lidia Gajewska
Copyright by Paweł Sokołów 1991 r.
Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza "Promocja" 1993.
ISBN 83-85652-02-7
Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny INTERSTER Warszawa, ul. Zamoyskiego 4


* * *

1. ZDROWIE, KONDYCJA, DŁUGOWIECZNOŚĆ
Shiatsu to masaż, który wprowadza do organizmu równowagę i harmonię. Opracowany w XX wieku, jest współczesną odmianą tradycyjnego masażu amma, uprawianego w Japonii od stuleci, jako odrębny dział medycyny Wschodu.
Założyciel japońskiej szkoły shiatsu, Takijuro Namikoshi, pisze tak: "Terapia shiatsu (przy pomocy nacisku palców) pomoże odzyskać chęć do życia, wpłynie na lepszą pracę ludzi, którzy muszą spędzać wiele godzin siedząc na jednym miejscu. Żona, która potrafi wykonać shiatsu będzie miała zdrowszego i bardziej zadowolonego męża. Jeśli zastosujemy metodę shiatsu na sobie, w krótkim czasie poprawi się nasz wygląd i samopoczucie. Shiatsu wzmacnia odporność na przeziębienie, pomaga na bóle brzucha, przeciwdziała wylewowi krwi do mózgu."
Takijuro Namikoshi przewiduje pewną nieufność otoczenia. "Niektórzy mogą pomyśleć, że licząc na takie rezultaty posuwam się za daleko." Najlepszym jednak sposobem przekonania się, że Namikoshi ma rację, jest praktyczne wypróbowanie na sobie jego metody masażu, tak popularnej na Wschodzie i ostatnio podbijającej także Zachód. Konsekwentne zastosowanie terapii shiatsu przekona nas o niewątpliwym wpływie tego masażu na stan zdrowia i samopoczucia.
Czym jest shiatsu? Ministerstwo Zdrowia Japonii określiło to wyraźnie: "Shiatsu to metoda leczenia, w której wykorzystuje się palce rąk i dłonie dla wytworzenia nacisku na niektóre punkty ciała, w celu usunięcia zakłóceń w organizmie, poprawy zdrowia i zmniejszenia rozmaitych dolegliwości."
Shiatsu cieszy się dużą popularnością zarówno wśród zawodowych masażystów, jak też w szerokich kręgach Japończyków przyzwyczajonych do tego, że przynajmniej jeden z członków
rodziny potrafi w razie potrzeby zastosować masaż. Dzisiaj w miejsce tradycyjnego masażu amma - masażem narodowym Japończyków staje się shiatsu. Wielu Japończyków, w tym zwłaszcza kobiet, opanowało sztukę masażu w takim stopniu, że może pomóc sobie i swoim bliskim w przypadku dużego zmęczenia, utraty sił lub zagrożenia chorobą. Obok zawodowych metod terapii shiatsu, istnieją rozliczne warianty amatorskiego (domowego) masażu i automasażu.
Niezależnie od tego, w jakim celu robi się masaż shiatsu, zawsze wykorzystuje się te same punkty na powierzchni ciała. Dlaczego? Otóż dlatego, że shiatsu nie leczy chorób jako takich - zapalenia płuc czy owrzodzenia żołądka - lecz tylko pobudza, mobilizuje i wzmacnia siły obronne organizmu, które już same potrafią poradzić sobie z konkretnym defektem ciała.
Odwołanie się do sił obronnych organizmu jest w pełni słuszne i uzasadnione. Pamiętajmy, że zdolność organizmu do samoobrony występuje nieustannie i to w szerokiej skali. Przykładów na to mamy wiele. Jeśli coś wpadnie do oka, to od razu gromadzące się w wielkiej ilości łzy wypłukują obce ciało. Jeśli podczas posiłku człowiek się czymś zakrztusi, natychmiastowy kaszel pomaga usunąć przeszkodę. Te wielkie siły można pobudzać i zwielokrotniać za pomocą bodźców, jakie daje masaż. Często więc zamiast udawać się po lekarstwa do apteki, lepiej sięgnąć do rezerw własnego organizmu.
Należy jednakże w tym miejscu podkreślić, iż zastosowanie shiatsu jest możliwe tylko w sytuacjach oczywistych, np. przy zmęczeniu lub niewielkich dolegliwościach, których przyczynę dobrze znamy. W innych wypadkach potrzebna jest duża ostrożność. Aby uniknąć możliwych komplikacji, jakie mogłyby wystąpić na skutek nieodpowiedzialnego zastosowania shiatsu, należy pamiętać o kilku ograniczeniach.
Nie można leczyć masażem chorób zakaźnych: dyzenterii, żółtaczki, świnki, malarii itp. Nie należy robić masażu osobie cierpiącej równocześnie na serce, wątrobę, nerki i płuca. Także nie jest wskazane leczenie masażem pacjentów z hemofilią, z niektórymi dolegliwościami żołądka i wątroby, jak również w przypadku chorób nowotworowych.
Bezwzględnie należy powstrzymać się od stosowania masażu shiatsu, gdy mamy do czynienia ze złamanymi kośćmi oraz z ostrymi bólami brzucha niewiadomego pochodzenia.
Należy zachować ostrożność w stosowaniu masażu u osób trapionych poważnymi, a zwłaszcza chronicznymi chorobami. Tutaj konieczna jest konsultacja z lekarzem.
Skala oddziaływania shiatsu jest dosyć szeroka, przy czym podobne działania zachodzą w różnych sytuacjach. Jest to zrozumiałe, bo jak już mówiliśmy, shiatsu nie leczy chorób, lecz stymuluje siły obronne organizmu do walki z nimi.
Z punktu widzenia medycyny energetyczne działanie shiatsu polega na tym, że aktywizuje on energię w organizmie i poprawia jej cyrkulację. Jednakże punkty shiatsu w większości nie pokrywają się z tradycyjnymi punktami chińskiej akupunktury. Nie są one dokładnie opisane i mają raczej charakter umowny. Sam Namikoshi -twórca shiatsu-mówi, iż "u podstaw tej metody leży instynkt skłaniający człowieka do machinalnego pocierania lub masowania bolącego miejsca." Terapia shiatsu opiera się na systematyzacji owych instynktownych odruchów.
Obok profesjonalnego masażu shiatsu, za pomocą którego można leczyć wiele chorób, rozwinęła się w Japonii amatorska odmiana tego masażu (stosowana zwłaszcza w kręgu rodzinnym), nieco ograniczona, lecz skuteczna w walce ze zmęczeniem i działająca profilaktycznie. Żona robi masaż mężowi, matka synowi, brat - bratu. Oprócz tego domowy wariant shiatsu (po konsultacji z lekarzem specjalistą i pod jego kontrolą) pomaga w leczeniu niektórych chorób chronicznych.
l wreszcie istnieje automasaż shiatsu mający te same zalety co domowy, a nawet go przewyższający. Aktywny udział rąk w automasażu zwielokrotnia efekt leczniczy; pobudzając napływ krwi do czubków palców, ożywia tym samym krążenie krwi w całym ciele. Pamiętajmy, że krew w sposób naturalny kieruje się do tych organów, które w danym momencie są aktywne. Gdy człowiek je - krew płynie do żołądka, gdy rozwiązuje krzyżówkę - do mózgu.
Ponieważ nerwy rozmieszczone na opuszkach palców są bezpośrednio powiązane z mózgiem (w korze mózgowej reprezentują je niezliczone komórki nerwowe), to aktywne ruchy rąk
podczas masażu shiatsu prowadzą z jednej strony do poprawy ogólnego stanu systemu nerwowego, a z drugiej zapobiegają zastojowi w samym mózgu. Jedno i drugie jest korzystne dla człowieka.
Nawyk Chińczyków do miętoszenia w dłoniach orzechów wywodzi się właśnie z przekonania, iż nieustanne ruchy rąk wpływają dobroczynnie na organizm. Być może podobnie jest z przebieraniem paciorków różańca. Tradycyjny kupiec japoński zanim określi cenę na swój towar, energicznie pociera ręce - to jego zdaniem wpływa na jasność umysłu i panowanie nad sobą.
Technika shiatsu sprowadza się w zasadzie do rytmicznego naciskania palcami lub różnymi częściami dłoni określonych punktów ciała. Podstawowy, standardowy ruch to naciskanie całą powierzchnią końca kciuka (tzw. paliczka), (rys. 1). Siła przyciskania zmienia się w zależności od rodzaju zabiegu. Można naciskać z całą mocą, można tylko delikatnie muskać. Najczęściej stosuje się serię nacisków-od silniejszego, poprzez słabsze, do ledwie wyczuwalnego. Taka "przeplatanka", przypominająca dreptanie w miejscu, powinna odbywać się z wielką szybkością -5-10 ruchów na sekundę. Niekiedy masaż robi się obiema rękami lub palcami obu rąk położonymi na siebie. Zazwyczaj podczas masażu nie przesuwa się palca po skórze. W wyniku regularnego stosowania shiatsu palce stają się gładkie jak jedwab, sprawne, gibkie i silne -takie właśnie, jakie są potrzebne masażyście.
Przy masażu twarzy używa się zazwyczaj trzech palców -wskazującego, średniego i serdecznego. Dłoń wykorzystuje się przy masażu oczu i brzucha, a także przy masażu wibracyjnym.
Nie należy naciskać szturchnięciami czy uderzeniami w ciało. Wskazany jest twardy nacisk miękkimi końcami palców, jak gdyby w palce przeniósł się cały ciężar ciała. Stopień wymaganego nacisku zależy od rodzaju choroby i stanu pacjenta, a pozycja masującego powinna być taka, aby w każdej chwili mógł on wykorzystać cały swój ciężar. Nacisk powinien być skierowany prostopadle do powierzchni ciała.
Należy uważnie przestudiować zamieszczone w książce ilustracje i na ich podstawie podjąć ostrożne próby masażu.
Chociaż niektóre punkty wymagają specjalnej uwagi w zależ-

ności od rodzaju dolegliwości i indywidualnych cech człowieka, to jednak największy efekt może być osiągnięty przy "obróbce" wszystkich punktów ciała (rys. 3, 4, 5). Przy leczeniu konkretnej dolegliwości, pierwszeństwo mają te punkty, które znajdują się najbliżej chorego miejsca. Jednakże wykorzystywane są także punkty odległe, np. nacisk na powierzchnię stóp (podeszwy) przy leczeniu nerek lub lewej ręki dla wzmocnienia serca. Praktyka shiatsu dowodzi, że naciskanie miejsc z pozoru nie mających nic wspólnego z bolącym organem jest skuteczne.
Jedno naciśnięcie powinno trwać 5-7 sekund, z wyjątkiem masażu szyi, który nie powinien przekraczać 3 sekund. Nacisk musi być na tyle silny, aby wywołać u pacjenta uczucie graniczące międfy bólem a przyjemnością.
W warunkach klinicznych czy pod okiem specjalistów w gabinecie masażu ludzie zdrowi mogą być poddawani masażowi shiatsu przez 30 minut, a chorzy - do godziny. W warunkach domowych seanse masażu shiatsu przeprowadzane we własnym zakresie powinny trwać znacznie krócej. Samodzielne seanse masażu shiatsu powinny się odbywać przez tydzień do dziesięciu dni, po czym należy je na kilka dni przerwać.
W kolejnych rozdziałach zostały przedstawione ogólne zasady masażu shiatsu, jego odmiany, które można wykonywać samodzielnie, czyli automasaż, oraz warianty masażu shiatsu, które należy stosować przy różnych niedomaganiach.

2. MASAŻ OGÓLNY
Ujmując problem najogólniej, generalnym założeniem masażu shiatsu jest to, iż oddziałuje on na cały organizm, a jego ozdrowieńczy wpływ nie jest dokładnie adresowany, lecz ukierunkowany na pobudzenie sił obronnych organizmu do walki z tą czy inną dolegliwością lub likwidację określonych symptomów choroby. Będzie o tym mowa niżej. Ale już teraz można powiedzieć, że zapoznanie się z opisanymi przykładami wyposaży Czytelnika w wiedzę dającą się wykorzystać do masażu w warunkach domowych.
Zdaniem specjalistów, najlepiej jest przeprowadzać masaż, kiedy pacjent znajduje się w pozycji se i za -tradycyjnej w Japonii rytualnej pozie na klęczkach. Uklęknąwszy należy przysiąść na rozsuniętych piętach z wyprostowanymi plecami, szyję i ramiona mając rozluźnione. Możliwe, że to wygodne, ale siedzenie na własnych piętach wymaga wieloletniego treningu. Dla Europejczyka można zaproponować inne pozycje. Na przykład układa się pacjenta na boku, podkładając mu pod głowę poduszkę i w miarę potrzeby odwracając go na plecy lub brzuch. Można także usadowić go na krześle.
Poszczególne czynności w trakcie masażu wymagają odpowiedniej pozycji masowanego.
Podczas czynności 1-8 pacjent siedzi w pozycji seiza lub na krześle (czynności 2 i 5 można prowadzić w pozycji leżącej).
Czynność 1. Przednia powierzchnia szyi
Masaż przeprowadza się ułożonym płasko kciukiem po czterech punktach leżących na przednim skraju mięśnia mostko-
9

wo-obojczykowo-sutkowego (rys. 6). Mięsień ten jest wyraźnie widoczny na szyi podczas odwracania głowy. Rozciąga się on od wyrostka sutkowego znajdującego się za uchem do górnej części mostka, w miejscu, gdzie łączy się on z obojczykiem. Masażysta przyciska kciukiem najwyższy punkt (rys. 7), następnie naciskając przez 3 sekundy każdy z kolejnych punktów, przesuwa palec w dół brzegiem mięśnia, po obu stronach gruczołu tarczycowego. Uciski powinny być lekkie, prawie pieszczotliwe, trzykrotne z każdej strony.
Czynność 2. Boczna powierzchnia szyi
Punkty tej części leżą na linii prostej idącej pionowo w dół od dolnej części małżowiny usznej (rys. 8). Masaż robi się kciukami obu rąk położonymi na siebie (rys. 9), przy czym dłonie spoczywają na szyi pacjenta. Rytmicznie zwiększając nacisk palców należy przesuwać je po górnych punktach bocznej powierzchni szyi zaczynając od punktu leżącego za uchem, tuż pod wyrostkiem sutkowym. Punkt leżący u podstawy szyi masuje się oddzielnie. Na każdy punkt przeznacza się 3 sekundy. Powtarzać trzykrotnie.
Czynność 3. Okolice rdzenia przedłużonego
Chociaż w tej okolicy jest jeden tylko punkt, ale ma on wielkie znaczenie. Znajduje się w centralnej części dołka potylicznego tuż pod guzkiem potylicznym (rys. 10). Masażu dokonuje się kciukiem jednej ręki, drugą ręką trzymając za czoło. Dłoń i masujący palec leżą na szyi, jakby obejmując ją. Przyciskanie kciuka, trwające 5 sekund, powtarzamy trzykrotnie.
Czynność 4. Tylna powierzchnia szyi
W dwóch rzędach, na granicy z boczrią częścią szyi, rozmieszczone są pionowo - po 4 w każdym rzędzie - punkty shiatsu tylnej
10
powierzchni szyi (rys. 11). Masaż wykonuje się kciukami. Dłonie, delikatnie przyciskając szyję, obejmują ją, kciuki są odchylone i skierowane w górę. Najpierw przez 3 sekundy masuje się jednym palcem, następnie dwoma, również 3 sekundy, przesuwając je z góry w dół, po obu stronach tylnej powierzchni szyi. Czynność tę powtarza się trzykrotnie.
Czynność 5. Okolica nadłopatkowa (barki)
W tej części jest tylko jeden punkt shiatsu. Wydzielając z jego powodu osobny rejon masażu, chciano - być może - podkreślić specjalne znaczenie tego właśnie punktu, znajdującego się w tym miejscu barku, na którym żołnierze noszą pagony (rys. 12). Uciskanie tego punktu odbywa się oboma kciukami położonymi na siebie w kierunku pokazanym na rys. 13. Działanie to, trwające 5 sekund, powtarza się trzykrotnie. Punkt naramienny bywa bolesny, należy więc w trakcie masażu wystrzegać się powodowania zbyt ostrego bólu.
Czynność 6. Powierzchnia międzyłopatkowa
W tej okolicy jest po pięć punktów z każdej strony kręgosłupa (rys. 14), znajdujących się w połowie odstępu między kręgosłupem a brzegiem łopatki.
Masażysta ustawia się za pacjentem i nakłada obie dłonie na jego barki z obu stron szyi w ten sposób, aby 4 palce leżały na obojczykach, a kciuki na karku (rys. 15). Punkty podlegające masażowi przyciska się na przemian po obu stronach kręgosłupa, zaczynając od górnej pary. W czasie, gdy kciuk prawej ręki naciska na prawy punkt, lewy kciuk odrywa się od lewego punktu. W ten sposób należy "przepalcować" wszystkie pary (5) punktów międzyłopatkowych z góry na dół, przeznaczając 3 sekundy na każdy punkt. Całą procedurę powtórzyć trzykrotnie.
12
13

Czynność 7. Kręgosłup
Masażysta staje z tyłu za pacjentem, który powinien unieść ręce. Uchwyciwszy je i jednocześnie opierając udo o kręgosłup, należy powoli, zwiększając wysiłek, podciągnąć pacjenta za ręce do góry i z powrotem, równocześnie z lekka przeginając kręgosłup.
Maksymalny wysiłek, prawie unoszący pacjenta w górę, powinien trwać 4-5 sekund. Nie odrywając rąk należy zmniejszać wysiłek. Rozciąganie powtarzamy jeszcze dwa razy. Powoli opuszczamy ręce pacjenta.
Czynność 8. Ramiona
Przede wszystkim należy poprosić pacjenta o rozluźnienie ramion. Najlepiej, jeśli przymknie on oczy i postara się całkowicie rozluźnić, szczególną uwagę zwracając na mięśnie rąk i ramion.
Masażysta ustawia się z tyłu za pacjentem i kładzie ręce na jego stawach z boku. Działając jednocześnie obiema rękami trzeba podnieść i zsunąć razem - jakby ścisnąć - ramiona (taki ruch wykonujemy np. wzruszając ramionami).
Podnosimy ramiona jak najwyżej, a następnie opuszczamy je. Przy pełnym rozluźnieniu pacjenta ramiona same wracając do pozycji naturalnej. Jeśli jednak pacjentowi nie uda się w pełni rozluźnić i przy unoszeniu ramion jest napięty, trzeba mu pomóc rękami położonymi na ramiona (rys. 17).
Następny masaż przeprowadzamy w pozycji leżącej.
Czynność 9. Powierzchnia podłopatkowa i lędźwiowa
Wzdłuż kręgosłupa, po obu jego stronach, znajduje się dziesięć punktów (rys. 18) rozłożonych symetrycznie od dolnego kąta łopatki do kręgu lędźwiowego. Punkty leżą na mięśniach idących w dół kręgosłupa, w odstępach ok. 2 cm od ościstych wyrostków kręgów.
14
Przyciskanie tych punktów wykonujemy kciukami obu rąk, położonymi na siebie (rys. 19). Masażysta zajmuje taką pozycję, aby plecy masowanego były łatwo dostępne i mógł zaczynać od naciskania najwyższego punktu. Najpierw masuje się punkty z lewej, potem z prawej strony. Naciska się trzy razy po 3 sekundy, powtarzając całą czynność dwa razy.
Następnie przeprowadza się ugniatanie wewnętrzną częścią dłoni miejsc leżących wzdłuż kręgosłupa (rys. 20).
Czynność 10. Łopatki
Pacjent leży na brzuchu, na twardym podłożu (rys. 21). Masażysta ustawia się z boku, przy miednicy pacjenta. Rozprostowawszy łokcie kładzie dłonie na łopatki (lewą dłoń na lewą łopatkę, prawą na prawą). Przycisnąwszy całe dłonie dokładnie do skóry, dokonuje okrężnych ruchów, unikając jednak ślizgania po skórze. Najpierw lewą ręką, potem prawą masuje w kierunku "od siebie" (prawą ręką w kierunku zgodnym ze wskazówkami zegara, lewą odwrotnie).
Należy to powtórzyć trzykrotnie (z każdej strony oddzielnie), następnie 5 razy jednocześnie na obu łopatkach.
Czynność 11. Boki
Z lekka odchyliwszy się do tyłu masażysta kładzie ręce na boki pacjenta, tak aby 4 palce przycisnęły się do ciała na wysokości przepony, zaś kciuki znalazły się w pobliżu kręgosłupa pod łopatkami (rys. 22). Synchronizując swoje ruchy z oddychaniem, na "raz" masażysta popycha tułów masowanego w górę, na "dwa" -w dół.
Czynność powtarza się rytmicznie 10 razy.
Czynność 12. Pośladki
Pozostając w tej samej pozycji masażysta ześlizguje się rękami w stronę bioder i kładzie płasko dłonie na oba pośladki.
15
Przyciskając dłonie wykonuje nimi ruchy okrężne, podobnie jak przy masażu łopatek. Czynność tę należy przeprowadzić trzykrotnie na jednym i na drugim pośladku, a następnie pięciokrotnie na obu razem (patrz rys. 21).
Czynność 13. Poprzeczne wyrostki kręgowe
Masażysta zwraca się twarzą w stronę pleców pacjenta, kładzie ręce na kręgosłupie (rys. 23) i zaczyna ruchy w poprzek kręgosłupa. Po każdych pięciu ruchach przesuwa ręce w dół wzdłuż kręgosłupa, aby poddać masażowi wszystkie jego części. Dłonie powinny być przyciśnięte do ciała pacjenta.
Następnie, podzieliwszy przestrzeń między dolnymi i górnymi kręgami piersiowymi na 6 równych odcinków, naciska dłońmi dwukrotnie po 4 razy każdy punkt (rys. 24). Ręce stopniowo przemieszczają się w dół, aż dosięgną wszystkich 6 punktów.
Czynność 14. Kształtowanie kręgosłupa

Masażysta ponownie masuje ościste wyrostki kręgów (w środkowej linii pleców), w tych samych 6 punktach co w czynności 13 (patrz rys. 24). Przyciska on lewą dłoń do kręgosłupa w pierwszym punkcie, tak aby palce skierowane były w stronę głowy. Następnie kładzie prawą dłoń na lewą pod kątem prostym (rys. 25). W tym momencie średni palec lewej ręki powinien znajdować się na kręgosłupie, tuż pod wyrostkiem siódmego kręgu szyjnego (kręg ten łatwo zlokalizować, ponieważ jego wyrostek najbardziej wystaje na granicy szyi i pleców).
Naciskanie należy przeprowadzać z siłą i zgrać je z momentami wydechu pacjenta. W każdym punkcie naciskać przez 1 sekundę i dwukrotnie powtórzyć. Ręce masażysty stopniowo przesuwają się w dół przez wszystkie punkty. Siła nacisku powinna w sposób płynny wzrastać, bez zrywów.
16

26
25
28
17
Czynność 15. Nerwy rdzeniowe
Pozostając w tej Łamej pozycji jak przy czynności 14, masażysta od razu układa lewą dłoń w pozycji wyjściowej: palce skierowane w stronę głowy masowanego znajdują się na wysokości wyrostka siódmego kręgu szyjnego, dłoń dokładnie przyciśnięta do kręgosłupa. Prawą dłoń w podobnej pozycji nakłada na lewą: obiema rękami dokonuje szybkich i krótkich, lecz odpowiednio silnych ucisków po całej powierzchni, z góry na dół, aż do kości krzyżowej, powtarzając je trzykrotnie (położenie rąk widoczne na rys. 26).
Kolejne czynności odbywają się z pacjentem leżącym na plecach.
Czynność 16. Udo z przodu
Pacjent leży na plecach z głową na poduszce, z nogami zgiętymi, a rękami wyciągniętymi wzdłuż ciała. Masażysta ustawia się bokiem do ciała masowanego i opuszką kciuka prawej ręki lekko przyciska punkt w pachwinie (pośrodku fałdy pachwinowej), lewą dłonią podtrzymując nogę pod kolanem. Przyciskać należy pionowo przez 5 sekund, powtarzając czynność trzykrotnie.
Następnie złączonymi kciukami masażysta naciska na 10 punktów przedniej części uda (rys. 27, 28), zaczynając od najwyższego punktu w okolicy pachwiny, a kończąc na punkcie znajdującym się tuż nad rzepką kolana.
Całą procedurę powtarza się trzykrotnie.
Czynność 17. Wewnętrzna powierzchnia uda
Masażysta nie zmienia położenia, natomiast masowany odchyla kolano na zewnątrz i zbliża piętę do ścięgna Achillesa drugiej nogi (rys. 29). Złączonymi kciukami obu rąk masażysta przyciska każdy punkt (rys. 30), zaczynając od kości łonowej, a kończąc nad stawem kolanowym. Na każdy punkt przeznacza się 3 sekundy, powtarzając naciskanie trzykrotnie (rys. 31).
18
29   30
32
34
35
19
Czynność 18. Bok uda
Pacjent leży z nogami wyciągniętymi, a masażysta stoi przy jego udzie. Oboma kciukami (ich końce lekko się dotykają) kolejno przyciska dziesięć punktów (rys. 32) bocznej powierzchni uda, zaczynając z góry od okolic biodra, a na punkcie przy kolanie kończąc.
Czynność przeprowadza się trzykrotnie, poświęcając każdemu punktowi 3 sekundy.
Czynność 19. Kolano
Odwróciwszy się twarzą do masowego, masażysta umieszcza wszytkie palce w taki sposób, aby wokół rzepki kolana utworzyła się jakby ramka (rys. 33). Kciuki znajdują się na jej części wewnętrznej - reszta palców na zewnętrznej. Najpierw kciukiem jednej ręki masażysta uciska przez 2 sekundy każdy z trzech punktów, przechodząc od wewnętrznej strony kolana do zewnętrznej części nogi (rys. 34). Następnie kciukiem drugiej ręki robi to samo w trzech punktach rozmieszczonych pod rzepką.
Zachowując kolejność pracy rąk należy powtarzać obie czynności trzykrotnie po 3 sekundy.
Czynność 20. Boczna powierzchnia goleni
Pierwszy punkt tej powierzchni znajduje się w odległości odpowiadającej szerokości 4 palców pionowo w dół i w bok od najniższego punktu rzepki (patrz rys. 34).
Przyciśnięcie kciukiem w tym miejscu może spowodować ból, który trzeba zaakceptować.
Kładąc kciuki na siebie (prawy z wierzchu), a resztą palców chwytając wewnętrzną stronę nogi dla oparcia, masażysta naciska kolejno 6 punktów idących w dół, środkiem bocznej powierzchni goleni. Każde przyciśnięcie trwające 3 sekundy należy trzykrotnie powtórzyć.
20
Czynność 21. Staw skokowo-goleniowy
Masażysta jest zwrócony twarzą do podbicia lewej stopy masowanego. Biorąc palce nogi w lewą rękę, kciukiem prawej ręki naciska na trzy punkty (rys. 35) leżące w miejscu połączenia goleni ze stopą.
Uciskanie każdego punktu powinno trwać 3 sekundy i należy powtórzyć je trzykrotnie (rys. 36).
Czynność 22. Wierzch stopy (podbicie)
W tej części stopy, popularnie nazywanej podbiciem, punkty shiatsu rozłożone są w czterech równoległych rzędach, po cztery w każdym (rys. 37). Trzymając palce nogi w jednej ręce, masażysta kciukiem drugiej ręki naciska punkty, zaczynając od leżącego między pierwszym (dużym) i drugim palcem. Nacisk na każdy punkt trwa 3 sekundy. W ten sposób traktujemy wszystkie 16 punktów.
Czynność 23. Palce
Na palcach znajduje się 15 punktów, po trzy na każdym palcu (rys. 37). Masażysta zwrócony twarzą do stopy masowanego, podtrzymując stopę jedną ręką, drugą za pomocą kciuka i palca wskazującego ściska z obu stron palce nogi masowanego (rys. 38).
Zaczynając od dużego palca kolejno wszystkie palce naciska się z góry kciukiem, z dołu podtrzymując palcem wskazującym. Na każdy punkt przeznacza się 2 sekundy (rys. 39).
Kończąc naciskanie trzeciego punktu należy za każdym razem nagle przerywać działanie szybkim oderwaniem ręki.
Czynność 24. Stawy palców
Uchwyciwszy nogę jedną ręką, masażysta za pomocą drugiej ręki zgina i rozgina palce tej nogi (rys. 40).
21

Czynność 25. Wyginanie stopy
Kładąc jedną rękę u podstawy palców, a drugą podtrzymując nogę, masażysta stopniowo wygina stopę w stronę kolana (rys. 41). Wystarcza jedno takie wygięcie, ale powolne, trwające nie krócej niż 10 sekund.
Czynność 26. Wyciąganie nogi
Stojąc twarzą do leżącego pacjenta masażysta obiema rękami unosi jego nogę, uchwyciwszy za piętę i goleń. Następnie, powoli odchylając się do tyłu, przyciąga tę nogę do siebie. Trwa to ok. 5 sekund (rys. 42), po czym łagodnie opuszcza się nogę do pozycji wyjściowej.
Do kolejnych czynności pacjent powinien usiąść.
Czynność 27. Okolice pachy
Ręka masowanego jest wyciągnięta w bok i odwrócona dłonią do góry. Masażysta stojąc przodem do pacjenta kładzie palce jednej ręki na tętnicy u postawy (nasady) kciuka, w znanym miejscu odnajdywania pulsu (rys. 43).
Połączone palce - wskazujący, średni i serdeczny drugiej ręki kładzie na tej samej tętnicy w pobliżu pachy (rys. 44). Po odnalezieniu pulsu naciska to miejsce kciukiem (rys. 45), tamuje je, doprowadzając do zaniku pulsu w okolicy kciuka. Po stwierdzeniu, że udało się zatamować tętnicę koło pachy, należy zdjąć rękę z pulsu koło kciuka i położyć oba kciuki na tętnicy przy pasze.
Pozostałe palce obu rąk obejmują ramię z dwóch stron, pomagając kciukom zachować swe położenie.
Następnie zwiększa się (i stopniowo osłabia) nacisk skierowany na jedyny punkt powierzchni nadłopatkowej. Czynność ta trwa 5 sekund i powinna być powtórzona trzykrotnie.
22
23
Czynność 28. Wewnętrzna część ramienia
Orientując się na punkt opisany w poprzednim działaniu, masażysta pracuje nad punktami wewnętrznej części ramienia, leżącymi na prostej idącej od środka pachy ku dołowi łokciowemu (rys. 46). Takich punktów jest sześć. Masować je należy dwoma kciukami położonymi na siebie, poświęcając na każdy punkt 5 sekund.
Naciskać należy nie prostopadle do skóry, lecz z lekka skośnie, w stronę łokcia (rys. 47). Powtarzać trzykrotnie.
Czynność 29. Dołek łokciowy
Przemieściwszy rękę pacjenta (do tej pory była wyciągnięta) w położenie pod kątem 45 stopni do ciała, masażysta ustawia się tak, aby ręka ta znalazła się przed nim. Zewnętrznymi brzegami kciuków, z lekka dotykających do siebie, masażysta naciska przez 3 sekundy każdy z trzech punktów leżących w dołku łokciowym (rys. 48), od strony wewnętrznej do zewnętrznej, czyli w kierunku od małego palca do kciuka (rys. 49).
Czynność 30. Wewnętrzna powierzchnia przedramienia
Masażysta pozostaje w tej samej pozycji. Punkty podlegające masażowi w tej okolicy leżą w trzech równoległych rzędach (po 8 w każdym), w dół od trzech znanych już punktów dołka łokciowego (patrz rys. 48).
Kciukami położonymi na siebie, masażysta naciska na każdy punkt przez 3 sekundy (rys. 50). Przyciskanie odbywa się z lekkimi pociągnięciami w kierunku nadgarstka.
Czynność 31. Rowek deltopektoralny
Od wklęsłości pachowej do obojczyka rozciąga się bruzda oddzielająca pierś od ramienia. Tutaj znajdują się 3 punkty shiatsu (rys. 51).
24
Pacjent pozostaje w pozycji poprzedniej, z ręką uniesioną pod kątem 45 stopni do ciała, ale dłoń tym razem skierowana jest w dół.
Masażysta umieszczając prawy kciuk na pierwszym punkcie najbliższym obojczyka pozostałymi palcami chwyta ramię masowanego. Następnie kładzie lewy kciuk na prawy i masuje przez naciskanie (rys. 52). Każdy punkt naciska się przez 3 sekundy, powtarzając czynność trzykrotnie.
Czynność 32. Zewnętrzna strona ramienia
Oboma kciukami położonymi na siebie przyciska się wszystkie 6 punktów zewnętrznej części ramienia (rys. 53) - od stawu ramiennego do łokcia. Nacisk trwa 3 sekundy na każdy punkt i powtarza się trzykrotnie (rys. 54).
Czynność 33. Tył przedramienia
Osiem punktów tej okolicy leży na linii idącej od końca fałdy łokciowej do odstępu między palcami ręki (średnim i serdecznym). Kciukami położonymi na siebie masażysta przyciska pierwszy z ośmiu punktów, który znajduje się na wierzchołku guzka mięśniowego (rys. 55). Pierwsze naciśnięcie w tym miejscu może być bardzo bolesne.
Każde przyciśnięcie powinno trwać 5 sekund i być trzykrotnie powtórzone (rys. 56).
Czynność 34. Śródręcze (wierzch dłoni)
Dwanaście punktów śródręcza rozmieszczonych jest w 4 mię-dzykostnych bruzdach pomiędzy palcami, w każdym rzędzie po 3 punkty (rys. 57).
Trzymając rękę pacjenta masażysta przyciska kciukiem drugiej ręki odpowiednie punkty (pozostałymi palcami podtrzymuje masowaną rękę od spodu). Masaż rozpoczyna się od miejsc
25
między kciukiem a palcem wskazującym, kończy zaś na okolicy małego palca (rys. 58).
Przyciskanie każdego punktu trwa 3 sekundy.
Czynność 35. Palce
Punkty shiatsu na palcach są rozłożone w kształcie pierścienia. Na kciukach są trzy pierścienie, na pozostałych palcach cztery. W każdym z nich są 4 punkty - 2 na zewnętrznej i 2 na wewnętrznej części palca (rys. 59). Jedną ręką przytrzymując rękę pacjenta masażysta dokonuje zabiegu posługując się kciukiem i palcem wskazującym drugiej ręki.
Każdy punkt naciska się przez 3 sekundy.
Czynność 36. Dłoń
Punkty shiatsu leżą na linii idącej przez środek dłoni, od nasady średniego palca do nadgarstka (rys. 61). Masażysta ujmuje rękę pacjenta dłonią odwróconą do góry i połączywszy końce swoich kciuków (pozostałe palce podtrzymują dłoń od dołu) przyciska nimi każdy punkt przez 3 sekundy (rys. 62), powtarzając tę czynność trzykrotnie.
Z kolei kciukami nałożonymi na siebie silnie naciska środek dłoni przez 5 sekund. Powtarza się to trzy razy. Nie zdejmując palców ze środka dłoni podnosi rękę pacjenta do pozycji pod kątem 90 stopni w stosunku do ciała (rys. 63). Podnoszenie każdej ręki, przypominające wyciskanie (wysiłek wzrasta i opada powoli), powinno trwać 10 sekund.
Przystępując do masażu głowy należy pacjenta posadzić lub położyć - jak wygodniej.
Czynność 37. Środkowa linia głowy
Na środku  głowy,  na linii  idącej od czoła do ciemienia, rozmieszczonych jest w równych odstępach 6 punktów (rys. 64).
26
27
*s
Naciska się je dwoma kciukami położonymi na siebie (prawy pod spodem) prowadząc masaż od czoła do ciemienia (rys. 65). Każdy punkt przyciska się trzykrotnie po 3 sekundy.
Czynność 38. Skronie
Masaż tej okolicy oddziałuje zarówno na punkty linii środkowej, jak też na punkty leżące na skroniach (rys. 66).
Kciukiem jednej ręki masażysta naciska punkt środkowej linii i jednocześnie dwa punkty powierzchni skroniowej, leżące w tym samym rzędzie. Zakończywszy masaż wszystkich punktów jednej połowy głowy, przenosimy się na drugą połowę. Wolna ręka podtrzymuje głowę.
Naciskanie każdego punktu trwa 3 sekundy i nie powtarza się.
Czynność 39. Czoło i nos
Masażysta ustawia się za głową pacjenta leżącego na plecach. Położonymi na siebie kciukami (prawy na spodzie) przyciska punkt powierzchni czołowej leżący między brwiami. Pozostałe palce leżą swobodnie na skroniach podtrzymując głowę (rys. 67). Tak samo masuje się dwa inne punkty na czole (rys. 68). Nacisk na każdy punkt trwa 3 sekundy i powtarza się go trzykrotnie.
Następnie przechodzi się do masowania okolic nosa. Punkty z obu stron nosa naciska się położonymi na siebie palcami średnim i wskazującym (rys. 69), zaczynając od punktu najbliższego oku. Punkty umiejscowione są na granicy nosa i twarzy (patrz rys. 85). Naciskanie każdego trwa 3 sekundy, bez powtarzania.
Należy pamiętać, że miejsca te (zwłaszcza punkt najniższy) mogą być bolesne. Toteż trzeba wystrzegać się zadawania bólu, z wyjątkiem sytuacji, gdy ma się do czynienia z silnym katarem, który chcemy wyleczyć.
28
29
Czynność 40. Górna szczęka i oczodół
Masowany i masujący znajdują się w tej samej pozycji co poprzednio (rys. 70).
Trzema palcami -wskazującym, średnim i serdecznym - naciska się jednocześnie na każdy punkt górnej szczęki z obu stron (rys. 71), przez 3 sekundy, bez powtarzania.
Punkty oczodołu masuje się kciukiem, podtrzymując głowę drugą ręką. Zaczynając od miejsca leżącego najbliżej nosa, stopniowo masuje się punkty górnej części oczodołu (rys. 72). Na każdy punkt przeznacza się 3 sekundy, bez powtarzania.
Następnie płasko położonym kciukiem masuje się cztery punkty na dolnym skraju oczodołu (rys. 73).
Trzeci etap to masaż punktów na kości jarzmowej (rys. 74). Poduszeczką kciuka naciska się kolejno punkty (rys. 75), zaczynając od najbliższego oku. Na każdy punkt 3 sekundy, bez powtarzania.
Czynność 41. Oczy
Położyć obie dłonie na twarz pacjenta, tak aby palce złączyły się na kości nosowej (rys. 76). Powoli, przez 10 sekund natężać ucisk. Po jego ustaniu nie zdejmować rąk i spokojnie przez chwilę zatrzymać je na powiekach.
3. AUTOMASAŻ
Pokazaliśmy, jak możecie pomóc swoim bliskim. Teraz powiemy, jak możecie pomóc sami sobie.
W istocie automasaż odbywa się na tych samych zasadach i dotyczy tych samych miejsc, co masaż wykonywany przez kogoś innego.
Automasaż shiatsu - masaż, który człowiek robi sobie sam - może spełniać rozmaite funkcje.
Po pierwsze jest on wspaniałym środkiem regenerującym organizm, usuwa zmęczenie, zmniejsza prawdopodobieństwo choroby. Regularne stosowanie masażu shiatsu zapewnia wam zdrowie w warunkach, kiedy inni chorują.
Po drugie, poszczególne elementy automasażu mogą być wykorzystywane w początkowych stadiach wielu chorób, bądź też w leczeniu różnych dolegliwości chronicznych.
Automasaż szyi
Czynność 1. Przód szyi
Masaż polega na naciskaniu poduszeczką kciuka punktów opisanych już wyżej (patrz rys. 6). Rękę przykłada się do szyi w ten sposób, aby odgięty kciuk trafił w punkt (rys. 77). Uciskanie każdego punktu trwa 3 sekundy, a powtarza się je trzykrotnie.
31
Czynność 2. Boki szyi
W tej okolicy masuje się trzy punkty (rys. 78). Naciska się trzema połączonymi palcami - wskazującym, średnim i serdecznym.
Trzymając łokcie na wysokości ramion należy kolejno z obu stron naciskać punkty, zaczynając od najwyższego, znajdującego się tuż pod uchem. Nacisk z obu stron powinien być jednakowy i powtarzać się trzykrotnie po 3 sekundy.
Czynność 3. Rdzeń przedłużony
Masażu jedynego punktu tej okolicy (patrz rys. 10) dokonuje się połączonymi końcami palców wskazujących (rys. 79).
Trzymając łokcie powyżej poziomu ramion i łącząc wyciągnięte palce wskazujące na karku (w miejscu, gdzie znajduje się punkt), zaczynamy powoli, z wzrastającą siłą, ugniatać to miejsce przez 5 sekund. Powtarzamy czynność trzykrotnie.
Czynność 4. Tył szyi
W masażu tej części szyi uczestniczą trzy połączone palce - wskazujący, średni i serdeczny (rys. 80). Naciskamy kolejno wszystkie punkty (patrz rys. 11), pamiętając o zachowaniu właściwego kierunku (z góry na dół), jak pokazano na rys. 81.
Działanie na każdy punkt trwa 3 sekundy i powtarza się trzykrotnie.
Automasaż głowy
Czynność 1. Środkowa linia głowy
Jak pamiętamy, na tej linii znajduje się sześć punktów (patrz rys. 64). Masaż prowadzimy trzema połączonymi palcami - wskazującym, średnim i serdecznym - pionowo w dół (rys. 83), po
32
3 sekundy na każdy punkt (oprócz punktu ostatniego, na który trzeba naciskać ruchem jakby wirującym przez 5 sekund). Czynność powtarzamy trzykrotnie.
Czynność 2. Skronie
Punkty wykorzystywane teraz rozmieszczone są na skroniach i na środku głowy (patrz rys. 66). Podlegają one takiemu samemu działaniu jak w poprzedniej czynności (rys. 83). Kierunek naciskania przez cały czas jest prostopadły do czaszki. Po skończeniu masażu jednej połowy głowy, przerzucamy się na drugą. Czynności nie powtarzamy.
Czynność 3.
Powtórzenie masażu środkowej linii głowy (czynność 1).
Czynność 4. Uciskanie skroni
Obie dłonie z palcami skierowanymi do góry kładziemy na skronie (rys. 84). Uciskamy je równocześnie z obu stron, stopniowo wzmagając nacisk i uzupełniając go wibracją palców. Trwa to 10 sekund.
,   Automasaż twarzy
Przy automasażu twarzy masujemy te same punkty, które zostały opisane w rozdziale dotyczącym masażu twarzy (rys. 85).
Czynność 1. Czoło
Masaż przeprowadza się za pomocą trzech połączonych palców - wskazującego, średniego i serdecznego (rys. 86). Ręce układa się na czole w ten sposób, aby czubki palców obu rąk stykały się.
Nacisk trwający 3 sekundy powtarza się trzy razy.
33
Czynność 2. Nos
Punkty nosa (patrz rys. 85) masuje się położonymi na siebie palcami wskazującym i średnim (rys. 87), przy czym główną rolę odgrywa palec wskazujący.
Uciskanie prowadzi się jednocześnie z obu stron i z jednakową siłą. Powtarza się trzykrotnie 3-sekundowe naciski.
Czynność 3. Górna szczęka
Trzy punkty na górnej szczęce (patrz rys. 85) położone są po obu stronach twarzy, tuż pod kością jarzmową.
Masuje się je trzema połączonymi palcami - wskazującym, średnim i serdecznym - z obu stron jednocześnie (rys. 88). Na każdy punkt przeznaczamy 3 sekundy i powtarzamy trzykrotnie.
Czynność 4. Oczodoły
Masuje się punkty leżące pod oczami, następnie nad oczami (patrz rys. 85), a potem punkty na kości jarzmowej (patrz rys. 74). Używa się tych samych palców, co poprzednio. Działanie 3-sekundowe powtórzyć trzykrotnie.
Czynność 5. Zęby
Punkty rozłożone na dziąsłach (rys. 89) masujemy poprzez tkankę policzka. Naciska się tak samo jak w poprzednim działaniu (rys. 90).
«
Automasaż pleców
Czynność 1. Powierzchnia nadobojczykowa
Naciskanie na punkt znajdujący się nad obojczykiem odbywa się za pomocą trzech palców - wskazującego, średniego i ser-
34
35
decznego: lewą ręką na punkt z prawej strony i odwrotnie (rys. 91). Naciska się w kierunku środka tułowia, trzy razy po 5 sekund.
Czynność 2. Łopatka i lędźwie
Ręce założyć na plecy tak, aby kciuki wbiły się w mięśnie idące wzdłuż kręgosłupa, a pozostałe 4 palce luźno leżały na bokach (rys. 92). Przy takim położeniu rąk należy przyciskać 10 punktów (rys. 93) na linii równoległej do kręgosłupa, równomiernie rozłożonych na przestrzeni od łopatki do miednicy.
Punkty z obu stron przyciskamy jednocześnie, przeznaczając na każdą parę 3 sekundy.
Czynność 3. Miednica i krzyż
19 punktów tej okolicy (rys. 94) masuje się stopniowo od góry do dołu. Położenie rąk takie samo jak przy automasażu pleców.
Automasaż nóg
Czynność 1. Uda z przodu
Rozłożenie punktów na tym obszarze widoczne jest na rys. 95. Dla skutecznego ich masowania należy usiąść i położyć na punkt oba kciuki (prawy na wierzchu). Pozostałe palce chwytają udo z dwóch stron (rys. 96). Przyciskanie każdego z 10 punktów (zaczynając od górnego) powinno trwać 3 sekundy i być powtórzone trzykrotnie.
Czynność 2. Wewnętrzna część uda
Dziesięć punktów tej części uda (patrz rys. 30) masuje się w ten sam sposób i w takim samym tempie jak w poprzednim działaniu (rys. 97).
36

37
Czynność 3. Udo z boku
Tutaj również mamy do czynienia z 10 punktami shiatsu (patrz rys. 32) i poddajemy je tym samym działaniom, co w dwóch poprzednich czynnościach.
Czynność 4. Tył uda
Punkty tej części uda, widoczne na rys. 98, podlegają nieco innej procedurze. Naciskanie pierwszego z nich, znajdującego się na fałdzie pośladkowej, odbywa się za pomocą jednego tylko palca -średniego (rys. 99), na pozostałe zaś naciskamy dwoma palcami połączonymi ze sobą (rys. 100). Następnie obie ręce obejmują udo z dwóch stron.
Masaż każdego punktu powtarza się trzykrotnie i trwa 3 sekundy.
Czynność 5. Kolano
Wszystkie punkty są tu rozłożone w zagłębieniach wokół rzepki kolanowej (rys. 101). Masaż przeprowadza sią połączonymi kciukami obu rąk, po 3 sekundy naciskania na każdy punkt, powtarzając trzykrotnie.
Czynność 6. Tył podudzia
Punkty tej okolicy pokazuje rys. 102. Każdy z nich powinien być masowany przez 3 sekundy połączonymi palcami wskazującymi. Masowanie powtórzyć trzykrotnie.
Czynność 7. Bok podudzia
Znajduje się tutaj 6 punktów rozłożonych na jednej linii (patrz rys. 34). Masowanie odbywa się za pomocą kciuków położonych
38
na siebie (lewy na prawy). Na każdy punkt naciskamy przez 3 sekundy, powtarzamy 3 razy.
Czynność 8. Podbicie
Wszystkie punkty (patrz rys. 37) masujemy położonymi na siebie kciukami. Najpierw naciskamy 3 punkty znajdujące się na przedzie stawu skokowo-goleniowgo w miejscu połączenia goleni ze stopą, następnie pozostałe punkty (rys. 103), każdemu poświęcając 3 sekundy. Powtarzamy trzykrotnie.
Czynność 9. Palce
Na górnej powierzchni każdego palca są równomiernie rozłożone trzy punkty (patrz rys. 37). Masujemy je za pomocą kciuka i palca wskazującego, ściskając palec nogi w kierunku pionowym (rys. 104). Ściskanie to przypomina rozcieranie. Każdemu punktowi poświęcamy 3 sekundy.
Czynność 10. Stopa
Żeby dokonać masażu stopy trzeba tak odwrócić nogę, aby móc położyć na spodzie stopy oba kciuki (rys. 105).
Cztery punkty rozłożone na stopie (rys. 106) masuje się kolejno, zaczynając od leżącego na wzgórku u nasady palców, a na pięcie kończąc. Każdy punkt przyciskamy trzykrotnie po 3 sekundy.
Na zakończenie dodatkowo naciskamy, możliwie jak najsilniej, punkt trzeci (trzy razy po 3 sekundy).
Automasaż rąk
40
Czynność 1. Okolice pachy
Przykładamy trzy palce jednej ręki - wskazujący, średni i serdeczny - w okolice pachy drugiej ręki (rys. 107). Przyciskamy trzykrotnie znajdujące się tu punkty (patrz rys. 44) po 5 sekund. Naciskamy w stronę pleców.
Czynność 2. Wewnętrzna powierzchnia ramienia
W linii prostej od pachy do łokcia leży sześć punktów (patrz rys. 46) Każdy z nich naciskamy kciukiem trzykrotnie po 3 sekundy. W czasie masażu czubek kciuka jest skierowany w stronę pachy, pozostałe palce obejmują ramię.
Czynność 3. Dołek łokciowy
Są tu trzy punkty po stronie wewnętrznej łokcia (rys. 108). Kciukiem drugiej ręki naciskamy kolejno te punkty, zaczynając od trzeciego (od strony małego palca). Czynność powtarzamy trzy razy po 3 sekundy (rys. 109).
Czynność 4. Przedramię (część wewnętrzna)
Na przedłużeniu opisanych powyżej trzech punktów leżą trzy równoległe rzędy po 8 punktów (rys. 108). Każdy z nich naciskamy kciukiem przez 3 sekundy.
Czynność 5. Bruzda deltopektoralna
Znajdujące się tu trzy punkty (patrz rys. 51) naciskamy kciukiem skierowanym do góry przez 3 sekundy, powtarzając czynność trzykrotnie.
41
Czynność 6. Zewnętrzna strona ramienia
Mamy tu sześć punktów leżących wzdłuż linii idącej od stawu ramieniowego (patrz rys. 53). Uchwyciwszy wewnętrzną część ręki kciukiem, naciskamy wskazane punkty części zewnętrznej trzema palcami -wskazującym, średnim i serdecznym - trzykrotnie po 3 sekundy.
Czynność 7. Zewnętrzna część przedramienia
Osiem punktów podlegających masażowi pokazano na rys. 55, a sposób ujęcia ręki na rys. 110.
Masujemy przez naciskanie kciukiem, pozostałymi palcami podtrzymując rękę. Powtarzamy trzykrotnie po 3 sekundy.
Czynność 8. Wierzch dłoni (śródręcze)
Punkty śródręcza rozmieszczone są w czterech międzykost-nych bruzdach pomiędzy palcami (patrz rys. 57). Masaż prowadzimy za pomocą kciuka (pozostałe palce podtrzymują dłoń). Przyciskamy nim każdy z punktów po 3 sekundy, bez powtarzania, zaczynając od strony dużego palca.
Czynność 9. Palce
Automasaż nie różni się niczym od masażu. Punkty wskazano na rysunku 59, sposób masażu na rysunku 111.
Czynność 10. Dłoń
Trzy punkty shiatsu pokazane są na rys. 61. Masujemy je kciukiem, pozostałe palce podtrzymują dłoń. Naciskamy na każdy punkt trzykrotnie po 3 sekundy.
42
110
43
Automasaż klatki piersiowe]
W odstępach międzyżebrowych w sześciu równoległych rzędach znajdują się po cztery punkty (rys. 113).
Masujemy je trzema palcami - wskazującym, średnim i serdecznym - obu rąk jednocześnie, z obu stron klatki piersiowej - najpierw trzy górne rzędy, potem trzy dolne, przy czym każdy palec powinien znaleźć się w odstępie między żebrami (rys. 114).
Wszystkie punkty naciskamy przez 3 sekundy. Czynności nie powtarzamy.
Automasaż brzucha
Prawą dłoń ze ściśniętymi palcami położyć na środku brzucha, zakrywając pępek. Dłoń powinna leżeć w taki sposób, aby palce były skierowane w lewą stronę (rys. 115).
Lewą dłoń położyć na prawą, silnie naciskać brzuch. Ciśnienie nie powinno być skierowane w głąb brzucha. Przyciskanie powtarzamy. Następnie poklepujemy się po brzuchu 10 razy.
Zostawiając dłonie w tym samym położeniu dokonujemy ruchu okrężnego zgodnego ze wskazówkami zegara (rys. 116), tak aby naciskające ręce z lekka ślizgały się po skórze, lecz nie oddalały się od środka brzucha.
Następnie przeprowadzamy silnie naciskanie z jednoczesną wibracją rąk (rys. 117). Wibrujące naciskanie powtórzyć dziesięć razy po 2 sekundy.
4. JEŚLI Cl COŚ DOLEGA
W tym rozdziale opisane są indywidualne warianty masażu (lub automasażu) shiatsu, przydatne w konkretnych przypadkach złego samopoczucia, zmęczenia, bólów itp.
Na początku porozmawiajmy o zmęczeniu.
Zmęczenie narasta z dnia na dzień, stajemy się stopniowo rozdrażnieni, zaniepokojeni, praca nie przynosi efektów, psują się kontakty z ludźmi. Podobnych stanów ludzie doświadczali od dawna. Jednak gwałtowne tempo życia w XX wieku wraz ze wzrastającymi wymaganiami wobec człowieka, czynią przemęczenie zjawiskiem codziennym.
Chcąc żyć długo w dobrym zdrowiu, nie powinniśmy dopuszczać do narastania zmęczenia. Każdy z nas wie, co znaczy zmęczenie ramion, ból krzyża, ciężar nóg, drżenie rąk itp. W młodości osiem godzin snu zazwyczaj niweluje wszelkie ślady przemęczenia. Z wiekiem jednak to nie wystarcza, organizm gorzej sobie radzi i trzeba mu pomóc. Spróbujcie pomóc sobie sami.
Japoński system masażu shiatsu proponuje konkretne wskazania, jak walczyć z codziennym zmęczeniem. To nie zajmie wam wiele czasu. Najważniejsza jednak jest regularność.
Gdy nogi są zmęczone
Masaż należy zacząć od trzykrotnego naciskania kolejno wszystkich punktów każdego palca nogi. Następnie naciskamy kciukiem punkty na podbiciu nogi. Po kilkakrotnym przyciśnięciu
45
przenosimy się do masowania stopy (podeszwy), a następnie okolic stawu skokowo-goleniowego.
Jeśli czas pozwoli, warto przeprowadzić masowanie podudzia. Zacząć trzeba od miejsca poniżej kolana, gdzie znajduje się popularny punkt akupunktury Dzu-san-li*
Z kolei należy przyciskać punkty leżące poniżej Dzu-san-li, a następnie dwoma kciukami punkty rozłożone wzdłuż wewnętrznej krawędzi kości piszczelowej.
Ściskanie (poszczypywanie) łydki pięcioma palcami usuwa ogólne zmęczenie.
Kolejną czynnością jest masaż uda i pachwiny. Masując z góry w dół, naciskamy na całej długości mięśnie uda, najpierw od strony wewnętrznej, potem z zewnątrz.
Wreszcie czterema palcami naciskamy punkty tylnej części uda i pośladków. Masaż tych okolic zaleca się robić około 4 minut. Następnie, leżąc na plecach, wznosi się ręce nad głową, a nogi złączone i wyprostowane unosi się do góry. Takie podciąganie, w miarę energiczne, powtórzyć 3-4 razy.
Masażem tym można zapobiec lub uleczyć newralgię uda (rwę kulszową).
Zmęczone ręce
W chwili wybuchu łatwo ugasić pożar, gdy jednak się na dobre rozpali, może trwać wiele dni. Podobnie jest ze zmęczeniem. Łatwo je usunąć, gdy w porę zaczniemy z nim walczyć. Jeśli natomiast pozwolimy mu narastać - zmęczenie może stać się przyczyną choroby. Pianiści, maszynistki, kasjerzy, pracownicy umysłowi mogą szybko usunąć zmęczenie rąk dzięki naciskaniu na punkty palców i przedramienia.
* Nazwa tego punktu dosłownie znaczy "siedem i pół li" (Li - miara długości w Chinach, 576 lub 644,5 metra).
W dawnych czasach, kiedy cały ruch w Japonii praktycznie odbywał się pieszo, piechur przechodził bez odpoczynku właśnie "siedem i pół li, czyli 4320-4834 metrów, po czym zatrzymywał się i usuwał zmęczenie za pomocą przypiekania tego punktu piołunem.
46
Szybkie męczenie się palców i kiści rąk przy drobnych pracach i pisaniu może stać się przeszkodą na drodze do doskonalenia zawodowego.
Chroniczne zmęczenie mięśni dłoni i ramion może spowodować, np. u artystów, zakłócenie niezbędnych w ich pracy ruchów. Aby tego uniknąć, trzeba naciskać punkty na całej powierzchni szyi, w okolicach obojczyka i łopatek. Należy w pełni przeprowadzić shiatsu rąk: dłoni, palców i ramion ze wszystkich stron.
Zmęczenie i ból ramion
Zła przemiana materii oraz inne choroby, mogą doprowadzić do zakłócenia pracy górnych rejonów kręgosłupa, co przejawia się bólami ramion i częściowo pleców.
Jednakże bóle mogą pojawiać się i u ludzi zdrowych. Powodem może być np. długotrwałe pozostawanie w wymuszonej, niewygodnej pozycji.
Jeśli twoje ramiona bez wyraźnej przyczyny stały się sztywne i bolące, można temu zaradzić w następujący sposób.
Osoba masująca naciska kciukami pierwszy punkt obszaru międzyłopatkowego u pacjenta. Następnie ściska mięśnie barku i podciąga je w górę, by po chwili uwolnić. Powtarza to trzykrotnie.
Następnie masażysta umieszcza kciuki na górnej części łopatek i przenosząc na nie cały ciężar ciała niejako pompuje nimi przez 3 sekundy, powtarzając to 5-6 razy. Później przyciska trzy razy punkt na powierzchni międzyłopatkowej.
Podnosząc ręce pacjenta za nadgarstki należy przeginać w ciągu 3 sekund jego ciało do tyłu, potem uwolniwszy nadgarstki odrzucić jego ręce do przodu.
Ból w plecach
Usiąść obok leżącego swobodnie na brzuchu pacjenta. Trzema palcami lekko nacisnąć po kolei wyrostki wszystkich kręgów.
47
Masować należy przede wszystkim te miejsca, w których odczuwa się ból. Najpierw naciskamy dwoma kciukami położonymi na siebie miejsca z każdej strony kręgosłupa-przemiennie-lecz nie sam kręgosłup. Powtarzamy to trzykrotnie.
W ślad za tym jak mięśnie okalające kręgosłup rozluźnią się, naciskamy nasadą dłoni na kręgosłup w rejonie schorzenia. Kontynuujemy równomierne naciskanie, aż kręgosłup stanie się elastyczny.
Masowany leży na plecach. Należy z lekka nacisnąć jego brzuch, zaczynając od okolicy żołądka i stopniowo przesuwać nacisk coraz niżej. Miejsca, w których mięśnie są napięte, naciskać powtórnie.
Walcząc z bólem w jakiejkolwiek części kręgosłupa trzeba przede wszystkim doprowadzić do rozluźnienia okolicznych mięśni.
Ból mięśni szyi
Naciągnięcie mięśni szyi spowodowane np. niewygodną pozycją podczas snu, gwałtownym ruchem lub podniesieniem nadmiernego ciężaru, związane jest z drobnym naderwaniem i zapaleniem mięśnia.
Ból i stwardnienie mięśni bywają bardzo nieprzyjemne i wynikają najczęściej z ich niezdolności do harmonijnego wysiłku.
Zwykły masaż może tylko powiększać ból. Należy więc możliwie szybko podjąć masaż shiatsu.
Przede wszystkim trzeba delikatnie nacisnąć dłonią na bolące miejsce dla zlokalizowania źródła bólu. Niezbędne jest rozluźnienie napiętych mięśni, przez rozgrzewanie ich dłonią lub ciepłą (ale nie gorącą) poduszką elektryczną. Nie naciskać zbyt mocno, nie pocierać skóry. Ogrzewanie kontynuować do czasu, aż cierpienie zmniejszy się.
Dopiero potem można rozpocząć masaż shiatsu wszystkich rejonów szyi. Powinien on poskutkować nie tylko na mięśnie zewnętrzne, ale także na te naprężone, w głębi.
48
Jeśli odnowa będzie następować zbyt wolno i na drugi dzień nie uzyska się wyraźnej poprawy, należy zastosować masaż shiatsu głowy oraz górnych części pleców (nad łopatkami i między łopatkami).
Bóle kręgów szyjnych
Dolegliwości związane z szyjną częścią kręgosłupa są dość rozpowszechnione. Bóle i zawroty głowy, ból szyi, drętwienie rąk -to częste zjawiska, przeszkadzające w normalnej pracy i wypoczynku, a wynikające z niedomagań kręgów szyjnych.
Masaż shiatsu może okazać się skuteczny przy tych dolegliwościach. Należy zacząć od masowania tylnej i bocznej powierzchni szyi, a także okolic rdzenia przedłużonego. To powinno pobudzić normalne funkcjonowanie mięśni, a co za tym idzie, spowodować zanik bólu. Dla całkowitego wyleczenia należy zastosować ogólną procedurę shiatsu.
Pamiętajmy, że jeśli bóle w tym rejonie związane są z jakimś urazem, masaż można stosować tylko po sprawdzeniu (rentgenem), czy nie ma uszkodzonych kręgów.
Bóle krzyża
Zmęczenie narastające wraz z wiekiem jest głównym symptomem niepełnej sprawności kręgosłupa w części lędźwiowej. Często do nasilenia zmęczenia w krzyżu prowadzi nieprawidłowa postawa, garbienie się.
We wszystkich przypadkach najpierw pojawia się zmęczenie i sztywność mięśni, a na końcu ból. Należy przejawiać stałą troskę o swój kręgosłup, zwłaszcza jeśli przekroczyło się już trzydziestkę. Każdy niepokojący sygnał w tej okolicy wymaga zainteresowania się i zapobiegania bólowi.
49
Ochłodzenie, przemęczenie, nieprawidłowe ruchy, stres i wiele innych przyczyn, w nieuchronny sposób ujawniają zadawnione schorzenia kręgosłupa. Póki jeszcze na dobre się nie rozwinęły, warto zacząć z nimi walkę. Im wcześniej, tym lepiej.
Aby uniknąć bólów w krzyżu należy profilaktycznie stosować shiatsu, regularnie naciskając kciukami na punkty w okolicy podłopatkowej, lędźwiowej i krzyżowej.

Ostry ból kręgosłupa
Nagłe i ostre bóle pleców, przy ogólnie dobrym stanie zdrowia, najczęściej związane są z urazem międzykręgowych dysków, co może prowadzić do różnych poważnych następstw (np. wypadnięcie dysku, przesunięcie kręgów itd.).
Upadek, niezgrabny skok, nagły zwrot tułowia, źle podniesiony ciężar, ochłodzenie na dworze - nie powodują choroby, ale są czynnikami sprzyjającymi jej rozwojowi lub ujawniającymi jej istnienie.
W takich przypadkach leczenie odbywa się etapami.
Przede wszystkim trzeba ustalić, gdzie znajduje się ból, który konkretnie kręg daje "sygnał". Najczęściej bywa to czwarty' lub piąty kręg lędźwiowy. Ale to nie wystarczy. Trzeba jeszcze sprawdzić, która strona jest dotknięta dolegliwością - prawa czy lewa (to badanie powinien przeprowadzić lekarz).
Załóżmy, że zaatakowana jest lewa strona czwartego kręgu. Unikając zbyt silnego naciskania, usuwamy naprężenie mięśni z lewej strony kręgu poprzez ostrożne naciskanie kciukami obu rąk wokół kręgu.
Poduszeczką średniego palca miękko naciskamy wgłębienie między 4 i 5 kręgiem lędźwiowym. Ostry ból jaki odczuje pacjent, wskaże źródło dolegliwości. Lekkie, jednosekundowe naciskanie powtórzyć 5 razy.
Odwróciwszy pacjenta na plecy, palcami i dłonią przeprowadzamy masaż w rejonie brzucha, szczególną uwagą obdarzając dołek (splot słoneczny).
50
Delikatnie, lecz głęboko naciskamy lewą stronę pępka. W przypadku odczuwania bólu w rejonie krzyża, trzeba nacisnąć to miejsce 10 razy po 3 sekundy.
Po tych działaniach chory powinien leżeć przez kilka dni spokojnie, unikając wszelkich ruchów, a zwłaszcza wyginania się i skłonów.
Ciężka głowa
Przemęczenie umysłu, nagła odmiana trybu życia, gwałtowna zmiana pogody - mogą spowodować złe samopoczucie, które da się scharakteryzować słowami "ciężka głowa". Wiąże się z tym wzmożona nerwowość, rozdrażnienie.
Ten nieprzyjemny stan w dużym stopniu spowodowany jest zakłóceniem krwiobiegu i zastojem krwi w mózgu. Można temu przeciwdziałać przez zastosowanie sposobów shiatsu stymulujących pracę naczyń krwionośnych mózgu.
Przy naciskaniu ciemienia stopniowo w głowie się "przejaśnia". Dwoma połączonymi kciukami należy kolejno naciskać na każdy z 6 punktów, okrążających punkt najwyższy. Czas naciskania - 3 sekundy na każdy punkt. Pierścień punktów należy "obejść" trzykrotnie.
Następnie poduszkami kciuków z lekka przyciskać górne punkty bocznej powierzchni szyi z lewej i prawej strony, kilka razy pod rząd. To samo dotyczy innych punktów w tej okolicy.
Powyższe działania powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, napływ świeżej krwi i w rezultacie szybką poprawę samopoczucia.
Oprócz tego, naciskanie punktów głowy metodą shiatsu likwiduje napięcie mięśni karku i przywraca aktywność umysłu.
Przez kilka minut należy przyciskać trzema palcami punkty kości jarzmowej, a następnie czterema palcami punkty tylnej części szyi. Z kolei oboma kciukami punkt rdzenia przedłużonego. To spowoduje zanik zmęczenia, przywróci lekkości chęć do pracy.
51
Bezsenność
Narastające zmęczenie często prowadzi do bezsenności. Cierpiący na bezsenność widzi cały świat w ciemnych barwach. Dniem męczy go to, że się nie wyspał, nocą, że nie może zasnąć. Bezsenność wynikła z przemęczenia komplikuje życie, potęguje zmęczenie, utrudnia odzyskanie sił.
Istnieje wiele sposobów walki z bezsennością, lecz na ogół są mało skuteczne. Włączywszy do nich masaż shiatsu na pewno uzyskamy lepszy wynik.
Najlepiej przeprowadzić masaż wieczorem, godzinę - półtorej przed pójściem do łóżka. Zacząć należy od przedniej powierzchni szyi, przechodząc do bocznej, następnie do rdzenia przedłużonego, a kończąc na tylnej stronie szyi. Specjalną uwagę powinniśmy poświęcić okolicy nadłopatkowej.
Po tym wszystkim należy przeprowadzić pełny masaż, z wyłączeniem twarzy.
Bóle żołądka
Każdy ból w górnej części brzucha wymaga konsultacji lekarza. Bóle pośrodku i w lewym podżebrzu najczęściej związane są z chorobą żołądka, bóle z prawej strony pod żebrami wynikają na ogół z niedomagań woreczka żółciowego i wątroby. Jeśli lekarz uzna, że nie ma przeciwwskazań dla masażu, można uzupełnić masażem inne środki lecznicze.
Najpierw układa się chorego na brzuchu, podłożywszy pod bolące miejsce miękką i ciepłą tkaninę (flanelę). Masaż zaczyna się od piątego punktu powierzchni międzyłopatkowej. Naciskamy go silnie kciukami położonymi na siebie przez 5 sekund, naciskanie powtórzyć 5-6 razy, płynnie zwiększając i zmniejszając ciśnienie.

52
Jeśli ból nie przechodzi, należy przyciskać miejsca wzdłuż kręgosłupa, w całym rejonie lędźwiowym. Naciskać 5-6 razy po 3 sekundy. Po tej procedurze ułożyć pacjenta na plecach, lekko naciskać całą dłonią na brzuch (w okolicy żołądka) przez 5-6 minut.
Po masażu ciepło okryć pacjenta.
Nieżyt żołądka
Są choroby żołądka nie związane z silnymi bólami (np. nieżyt żołądka lub jego opuszczenie), jednak powodujące wiele nieprzyjemnych zjawisk - brak apetytu, wzdęcia, zawroty i bóle głowy, senność po jedzeniu, ziemistość cery, szybkie męczenie się. Często symptomy choroby żołądka pokrywają się z objawami zaburzeń nerwowych - chorzy bywają rozdrażnieni i pobudliwi, bądź odwrotnie -obojętni i ospali.
Należy zastosować następujące rodzaje masażu:
-  w celu leczenia żołądka i wątroby masujemy punkty 6, 7 i 8 piersiowej części kręgosłupa;
- dla wzmocnienia nerek punkty 9, 10, 11 i 12 tego samego rejonu;
-  w celu usunięcia zaburzeń nerwowych masuje się punkty barków, łopatek, górnej części pleców, zagłębienia pachy, dolnej części pleców (mięsień najszerszy grzbietu);
- dla stymulowania nerwu błędnego masuje się punkty czwartego kręgu lędźwiowego, a także pośladków, goleni, przodu szyi i uda.
Brak apetytu
Utrata apetytu może się wiązać z różnymi chorobami.  Dla pobudzenia apetytu należy przeprowadzić masaż shiatsu brzucha.
53

Odejdą gazy, krew napłynie do żołądka, poprawi się przemiana materii po zastosowaniu następującej procedury. Najlepiej robić to przez 3 minuty, zaraz po przebudzeniu.
Wyciągamy nogi, naciskamy trzema palcami (wskazującym, średnim i serdecznym) przez 3 sekundy powierzchnię żołądka (tuż pod klatką piersiową). Powtarzamy nacisk trzy razy, następnie jeszcze niżej i znów trzy razy na 3 punkty z prawej i 3 punkty z lewej strony. W końcu kładąc na żołądku obie dłonie (jedną na drugiej) naciskamy przez 30 sekund.
Żeby kontynuować masaż, należy kogoś poprosić do pomocy. Kolejne uwagi odnoszą się do masującego.
Kładziemy pacjenta na brzuchu. Stajemy z jego prawej strony, umieszczamy kciuki (jeden na drugim) na dolnym punkcie okolicy międzyłopatkowej. Naciskamy. Bolesność tego punktu wskazuje, że z żołądkiem nie wszystko jest w porządku. Pacjent będzie początkowo skarżył się na ból, który stopniowo powinien się zmniejszać.
Po naciśnięciu 5-6 razy na ten punkt, naciskamy kolejno 9 pozostałych punktów leżących po prawej stronie klatki piersiowej wzdłuż kręgosłupa w kierunku pośladków. Serię 3-sekun-dowych nacisków powtarzamy trzy razy. To samo należy zrobić po prawej stronie.

Skurcze jelitowe
Częstą przyczyną nagłych bólów brzucha bywają skurcze jelitowe, wywoływane zapaleniem jelita cienkiego lub grubego,
Masaż brzucha można przeprowadzić tylko za zgodą lekarza, ponieważ bóle jelit mogą być związane z chorobami, przy których masaż nie jest wskazany.
Przy chorobach jelit shiatsu przeprowadza się zaczynając od karku, rdzenia przedłużonego i tylnej powierzchni szyi. Następnie naciska się punkty wokół łopatki, punkty okolicy lędźwio-wo-krzyżowej, a także zewnętrznej części uda.
54
Kciukami silnie naciskamy punkty między nasadą pierwszego (dużego) i drugiego palca obu nóg, po 5 - 6 razy.
Całą dłonią lekko i miękko 3-4 razy naciskamy okolice okrężnicy zstępującej.
Zaparcia

Nieregularne wydalanie treści jelita grubego powoduje zatrzymanie produktów trawienia w organizmie, narusza pracę całego przewodu pokarmowego, a przy dłuższym trwaniu staje się przyczyną poważnych chorób.
Jeśli masz zaparcie (zatrzymanie stolca dłużej niż 2 doby), to stosuj rano, zanim wstaniesz z łóżka, masaż shiatsu.
U człowieka cierpiącego na zaparcie, na wysokości pępka lub niżej (w rejonie okrężnicy zstępującej) znajduje się odcinek napiętych mięśni.
Trzema palcami (wskazującym, średnim i serdecznym) obu rąk należy naciskać to miejsce przez około 3 minuty. Naciskanie powtórzyć 5-6 razy, za każdym razem zsuwając skórę brzucha w dół i ku centrum.
Po zabiegu należy wypić szklankę ciepłej wody, z dodatkiem soli mineralnej (np. karlsbadzkiej).
Powinno się stosować to każdego ranka.

Przeziębienie

Przeziębią się prawie każdy-to najbardziej rozpowszechniona dolegliwość. Leczenie tradycyjnie nastawia się na walkę z infekcją. Jednak z punktu widzenia medycyny Wschodu, katar, ból gardła-to nie choroba, lecz sygnał alarmujący o tym, że organizm nie jest w stanie przeciwstawić się warunkom środowiska lub infekcji wirusowej.
55
Leczenie za pomocą shiatsu podnosi sprawność i odporność całego organizmu, ale nie leczy poszczególnych jego części.
Tym niemniej naciskanie punktów przodu szyi, rejonu nad-obojczykowego i międzyłopatkowego, krzyża, ud, goleni i brzucha - przynosi ulgę w czasie przeziębienia.
Zatykanie nosa
Szybko i silnie naciskamy na punkty z przodu szyi.
Następnie kładąc palec średni na wskazujący, naciskamy punkty po obu stronach nosa, od nasady do nozdrzy, Po tym zabiegu oddychanie nosem powinno być lżejsze. Masaż można robić także jednym palcem - średnim, ale dwoma lepiej.
Ochrypłość głosu


Na przemian naciskamy na trzeci i czwarty punkt przedniej powierzchni szyi. Potem delikatnie punkty na potylicy i na zewnętrznej stronie ramienia.

Nieprzerwany kaszel
Przy atakach astmy, w celu zmniejszenia duszności i osłabienia kaszlu należy naciskać punkty tułowia z lewej i prawej strony (szczególnie w okolicy międzyłopatkowej), 3 punkty z każdej strony tylnej powierzchni szyi i kręgi piersiowe.
W czasie ataku chory powinien leżeć na plecach, bez poduszki 56
pod głową. Opierając 4 palce z tyłu szyi kciukiem przyciskamy trzeci i czwarty punkt przedniej części szyi.
Kładziemy poduszkę pod głowę pacjenta i dłońmi uciskamy jego klatkę piersiową. Powtarzamy to 10 razy. Następnie dwukrotnie naciskamy klatkę piersiową, aby pomóc pacjentowi w wydechu.
Zabieg kończymy naciskaniem brzucha.
Zapalenie jamy Highmora
Zapalenie dodatkowych zatok nosa zazwyczaj związane jest z chronicznymi stanami zapalnymi górnych dróg oddechowych, z katarem. Zapalenie charakteryzuje się dość silnymi bólami między brwiami, nieco powyżej kości nosowej lub pod okiem (najczęściej z jednej strony). Masaż shiatsu w takich przypadkach przynosi ulgę.
Zaczynać należy od naciskania punktów na czubku głowy, następnie czoła i nosa, ciemienia, w końcu punktów szyi ze wszystkich stron.
Ból głowy
Ból głowy jest nader powszechnym symptomem rozlicznych chorób.
Aby zlikwidować ból, należy trzykrotnie przeprowadzać naciskanie punktów środkowej linii głowy, a następnie punktów wokół czubka głowy /po 4 razy na 3 punkty z lewa i prawa/. Czynność tę powtarzamy. Następnie należy masować punkty tylnej powierzchni szyi i rdzenia przedłużonego.
Jeśli ból głowy nie był związany z jakąś poważną chorobą, to po takim masażu powinien ustąpić.
57
W wypadku uporczywego bólu, nie ustępującego po masażu, trzeba skorzystać z pomocy lekarza.
odchylić głowę do tyłu i zastosować masaż rdzenia przedłużonego. Naciskać długo, ale niezbyt mocno.
Skurcz mięśnia łydki
Kontuzje
Ten skurcz, jakkolwiek trudno go nazwać chorobą, bywa bardzo nieprzyjemny.
Shiatsu można stosować profilaktycznie, jeśli ktoś ma skłonności do skurczów, jak też gdy skurcz nastąpi.
Przede wszystkim należy silnie nacisnąć górny punkt zewnętrznej części uda, następnie pozostałe punkty. Zaraz potem naciskamy punkty goleni i stopy.
Drętwienie nóg
Jeśli "zasiedziałeś" nogi i one zdrętwiały, trzeba je wyprostować i zastosować mocne naciskanie punktów goleni, łydek i stóp.
Krwotok z nosa

.
Krwotok z nosa może mieć przyczyny poważne i całkiem błahe. Tak czy inaczej, trzeba umieć sobie z nim poradzić, bowiem najczęściej zdarza się on nocą i nawet jeśli wezwiemy lekarza, to przecież nie pojawi się on od razu.
Przede wszystkim należy przykryć nozdrza watą, najlepiej nasączoną wodą utlenioną. Jeśli krwotok nie ustępuje, trzeba ochłodzić kość nosową (zimną wodą lub lodem). Następnie
58
Przy urazach shiatsu zaczynamy od naciskania dłonią bolącego miejsca. Następnie naciska się punkty sąsiadujące.
Mdłości
Jeżeli ta dolegliwość ma charakter stały i jest następstwem, załóżmy, nerwicy lub niestrawności, walkę z nią zaczynamy od naciskania wyrostka sutkowatego (tuż za uchem), potem masujemy punkty rdzenia przedłużonego, potylicy, barków i okolicy międzyłopatkowej.
A jeżeli np. mdli w samolocie lub samochodzie?
W takim wypadku trzeba silnie nacisnąć wyrostek sutkowaty oraz okolice splotu słonecznego. Dla pewności warto jeszcze nacisnąć punkty krzyża, goleni, kostek, potylicy i rdzenia przedłużonego.
Stosowanie shiatsu nie ogranicza się - rzecz jasna - do opisanych tu przypadków.
Znając ogólne zasady masażu i podstawowe punkty jego oddziaływania, możecie zawsze - zachowując niezbędną ostrożność - zestawić z jego elementów "system" dający się wykorzystać w różnych sytuacjach.
59
-


•

.











SPIS TREŚCI
1.  Zdrowie, kondycja, długowieczność.............3
2.  Masaż ogólny..........................9
3.  Automasaż...........................31
Automasaż   szyi........................31
Automasaż  głowy.......................32
Automasaż twarzy.......................33
Automasaż   pleców......................34
Automasaż   nóg........................36
Automasaż    rąk........................41
Automasaż klatki piersiowej.................44
Automasaż brzucha......................44
4.  Jeśli ci coś dolega......................45
Gdy nogi są zmęczone....................45
Zmęczone   ręce........................46
Zmęczenie i ból ramion...................47
Ból w plecach.........................47
Ból  mięśni  szyi........................48
Bóle  kręgów  szyjnych....................49
Bóle    krzyża..........................49
Ostry ból kręgosłupa.....................50
Ciężka    głowa.........................51
Bezsenność..........................52
Bóle żołądka..........................52
Nieżyt żołądka.........................53
Brak apetytu..........................53
Skurcze jelitowe........................54
Zaparcia............................55
Przeziębienie.........................55
Zatykanie    nosa........................56
61