   Alan Loy McGinnis
     Sztuka miłości
    czyli o sekretach
    trwałego szczęścia
      w małżeństwie









       P.W.Z.N.
       "Print 6"
      Lublin 1995

Tytuł oryginału:
 "The Romance Factor"

Przekład:
 Andrzej Czarnocki

Przedruku dokonano
z pozycji: "Sztuka miłości"
wydanej przez Oficynę
Wydawniczą "Vocatio"
Warszawa 1994 za zgodą
wydawnictwa.




Część 1: Cztery rady dla tych, którzy chcą kochać romantycznie


Motto:
 Piękno, droga pani, syci tylko oczy,
 słodycz usposobienia oczarowuje duszę.
  Wolter


Jak być pięknym niezależnie od wyglądu


 Wielu ludzi uważa, że ich szczęściu w życiu stoi na przeszkodzie 
niemożność znalezienia właściwego partnera. Trawią więc mnóstwo czasu na 
poszukiwaniu kogoś kto by ich uszczęśliwił.
 Tymczasem rozwiązanie problemu polega nie tyle na tym, by znaleźć 
właściwą osobę, co na tym, by się samemu nią stać. Moje małżeństwo 
uważam za niezwykle udane. Diane zdaje się jednak pasować do wielu 
mężczyzn i prawdopodobnie potrafiłaby stworzyć szczęśliwy związek z 
niejednym spośród zazdroszczących mi mężczyzn. Z jednej strony 
oczywiście jest mi przyjemnie, gdy myślę, że żaden z nich nie mógłby 
zaoferować jej tego, co ja. Z drugiej jednak strony zdaję sobie sprawę, 
że właściwa Diane zdolność do tworzenia szczęśliwych związków wynika 
przede wszystkim z tego, jaka ona sama jest. Moja żona w każdą relację 
wniosłaby umiejętność kochania i bycia kochaną, uszczęśliwiania i 
cieszenia się każdą wspólną chwilą.
 Takie zakwestionowanie przeznaczenia dwojga ludzi dla siebie i 
dopuszczenie myśli o tym, że żona mogłaby być szczęśliwa z kimś innym, 
brzmi pewnie dla niektórych z pewnością nieromantycznie. .. Chcę jednak 
powiedzieć przez to tylko tyle, że powodzenie w miłości zależy w głównej 
mierze od osobowości człowieka. Pociągająca powierzchowność i łut 
szczęścia nigdy jeszcze nikomu nie zaszkodziły, ale wszyscy przecież 
znamy owe nieustannie zdążające na randkę z "kimś cudownym" piękności, 
którym wiecznie coś w miłości nie wychodzi. I znamy również zupełnie 
przeciętnie wyglądające kobiety, za którymi zdaje się szaleć połowa 
mężczyzn na tym świecie w dowolnym wieku. O takich kobietach mówi się - 
jak o Joannie d'Arc - że "mają coś w sobie".
 Kto obserwował, jak taka kobieta potrafi nie tylko oczarować mężczyznę, 
lecz także utrzymać jego zainteresowanie, na pewno się ze mną zgodzi.

Sex-appeal
 Choć w naszej epoce poświęca mu się mnóstwo uwagi, w gruncie rzeczy nie 
bardzo wiadomo, dlaczego niektóre osoby tak przyciągają płeć przeciwną 
albo dlaczego niektórzy partnerzy gustują tylko w sobie nawzajem i w 
nikim innym. Co w danym typie damskiej sylwetki pociąga niektórych 
mężczyzn nie robiąc na innych żadnego wrażenia? I co widzą kobiety w 
dziwolągu, który ma większe powodzenie od niejednego znacznie 
przystojniejszego mężczyzny? Odpowiedzi na tego typu pytania mają 
praktyczne znaczenie zarówno dla osób od lat żyjących w małżeństwie, jak 
i samotnych - wszystkim bowiem zależy na powodzeniu u płci przeciwnej.
 W konsekwencji stajemy wobec pytania o wagę wyglądu zewnętrznego dla 
wzajemnego doboru między osobami różnej płci. Spróbujmy odwrócić role i 
zapytać samych siebie: "Na ile istotny w pierwszym kontakcie jest dla 
mnie wygląd zewnętrzny mężczyzny (kobiety)? I na ile byłby on istotny 
dla naszego wspólnego życia?" Zdecydowana większość na pierwsze pytanie 
odpowie: "Bardzo istotny", na drugie zaś: "Nie bardzo".
 Byłoby chyba hipokryzją powtarzać za naszymi matkami, że "liczy się 
tylko to, co jest w środku". W pierwszym zetknięciu wygląd zewnętrzny 
odgrywa ogromną rolę. Szałowej dziewczynie będzie się kłaniać na ulicy 
mnóstwo mężczyzn, którzy mijaliby ją bez słowa, gdyby taką nie była. 
Zwiększa to oczywiście jej szanse.
 Zalety takiej sytuacji są jednak zwykle przeceniane. Pewna piękność 
stwierdziła kiedyś: "Wyróżnianie się urodą ma swoje ujemne strony. 
Człowiek styka się z mnóstwem facetów, którym chodzi wyłącznie o ciało". 
Ponieważ więc wspaniali kochankowie rzadko wyglądają wspaniale, pierwsza 
zasada dotycząca wzbudzania w drugim człowieku miłości brzmi:

Pracuj nad swoim pięknem wewnętrznym.
 Choć rada ta może się wydać staroświecka i niewyszukana, zdolność 
wzbudzenia namiętności w drugim człowieku zależy od wewnętrznych, a nie 
zewnętrznych predyspozycji.
 Byłem kiedyś umówiony jednego dnia na dwie rozmowy z kobietami. Miały 
mniej więcej po tyle samo lat. Jedna została obdarzona wszelkimi 
atrybutami naturalnego piękna; idealną figurą, intrygującym kolorem 
oczu, regularnymi rysami i wspaniałymi włosami. Czy jednak była 
atrakcyjna? Ani trochę. Włosy zwisały jej smutno, strój skutecznie 
ukrywał zalety figury, a niedbały sposób siedzenia zdradzał niechęć do 
własnego ciała.
 Na tym samym krześle zasiadła później kobieta, która miała znacznie 
mniejszy kapitał urody - za duży nos, wielkie stopy. .. Tymczasem jakże 
odmienne wrażenie robiła na rozmówcy! Była to fantastyczna dziewczyna i 
do tego bardzo atrakcyjna jako kobieta. Jej sposób siedzenia na krześle, 
jej ubranie - niewątpliwie przemyślane pod kątem uwydatnienia walorów 
powierzchowności (a ja, jak większość mężczyzn, nigdy jeszcze nie 
spotkałem kobiety, która by ich w ogóle nie posiadała), słowem cała 
otaczająca ją aura kobiecości robiły piorunujące wrażenie.
 Różnicę między tymi kobietami potrafię podsumować tylko w ten sposób: 
ta druga miała klasę, natomiast ta pierwsza jej nie miała. W kontekście 
sex-appealu takie stwierdzenie może się wydać dziwne, ale sądzę, że 
większość mężczyzn zrozumie, co mam na myśli. Od czasu do czasu 
spotykamy kobiety, które emanują jakąś magnetyczną siłą. Przejawia się 
ona w tym, jak mówią, jak się poruszają, w jaki sposób trzymają głowę, 
jak patrzą, a nawet w tym, jak wiatr igra z ich włosami. ..

Idealna figura
 Najlepszym świadectwem neurozy seksualnej. której ulega współczesny 
zachodni świat jest praktyka punktowania za aparycję na zasadzie: "Tej 
dziewczynie dałbym 3 punkty, tej 7 i pół, a tamtej 10". Przy przydziale 
punktów brane są przypuszczalnie pod uwagę włosy, zęby, muskuły (u 
mężczyzn), cera i grubość tkanki tłuszczowej w określonych miejscach - 
tak jakby od tego w głównej mierze zależało erotyczne oddziaływanie na 
drugą osobę, tak jakby seksualna atrakcyjność danego człowieka 
ograniczała się tylko do czasu, w którym zachowuje on pewne cechy 
fizyczne. Gdyby tak było, rację miałby Sokrates twierdząc, że "krótko 
króluje piękno". (Por. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych 
filozofów, przeł. Irena Krońska, Warszawa 1982, s. 264)
 Kobieta osiąga fizjologiczną kulminację seksualną w okresie, gdy 
przeobraża się jej młodzieńcza sylwetka. Czy to oznacza, że później 
nieubłaganie traci na atrakcyjności? Oczywiście nie! Niektóre kobiety 
widząc na ulicy mężczyznę z dwadzieścia lat młodszą od niego osóbką, 
najwyraźniej aktualną towarzyszką życia, aż kulą się w sobie ze strachu, 
że również ich mężowi prędzej czy później zawróci w głowie jakaś 
spotykana na basenie piękność. Kobiety te nie zdają sobie jednak sprawy 
z siły, jaką dysponują w stosunku do męża. Właściwie wykorzystana wiedza 
i doświadczenie są wystarczającą przeciwwagą dla każdej młodej 
dyletantki. Dwudziestotrzyletniego Balzaka wprowadziła w świat 
namiętności Laura de Berny, kobieta czterdziestopięcioletnia. Ich 
związek przetrwał piętnaście lat. Maurice Gaudeket miał trzydzieści pięć 
lat, kiedy zakochał się we francuskiej powieściopisarce Colette, 
podówczas pani w wieku lat pięćdziesięciu dwóch. Goethe liczył sobie 
dwadzieścia sześć lat, a Charlotte von Stein - trzydzieści trzy. 
Rousseau miał dwadzieścia jeden, a pani de Warens - trzydzieści cztery. 
Dr Samuel Johnson był tak związany ze swoją żoną Tetty, niezbyt 
atrakcyjną i dużo od niego starszą, że będąc już wdowcem długo jeszcze 
nie rozstawał się z jej obrączką. Mając sześćdziesiąt sześć lat Sara 
Bernardt poznała o trzydzieści pięć lat młodszego Lou Tellegena. Ten 
ostatni w swojej autobiografii nazwał spędzone z nią chwile 
"najwspanialszymi czterema latami mojego życia".
 Prawie dwa tysiące lat temu Plutarch powiedział: "W ciemności wszystkie 
niewiasty są do siebie podobne". (Plutarch, Przestrogi małżeńskie, 
przeł. H. Birnbaum, Antwerpia 1936, s. 110). W rzeczy samej - porywający 
seks nie ma nic wspólnego z kształtem biustu czy długością penisa. Ważne 
jest jedynie, jak człowiek potrafi wykorzystać kapitał, który posiada. 
Mój znajomy, który ostatnio zakochał się i ożenił z kobietą raczej nie 
podziwianą za urodę, po powrocie z podróży poślubnej zawołał zachwycony: 
"Wierz mi - kiedy się kochamy, jest piękna! To niesamowite, co się z nią 
dzieje, kiedy drzwi zamykają się za nami". Jeśli zbliżenie miłosne jest 
dla nas czymś porywającym, jeśli potrafimy zauważyć, czego potrzebuje 
partner, i nie żałujemy mu tego, następnego ranka nie będzie on miał 
naszej aparycji nic do zarzucenia.
 "Te zdjęcia w magazynach dla mężczyzn wywołują we mnie poczucie 
niższości" - zwierzyła mi się kiedyś znajoma. "Mogłabym ćwiczyć osiem 
godzin dziennie, a i tak nigdy nie będę miała takiego ciała". Również 
mężczyźni dają wyraz podobnym odczuciom. Ilekroć mężczyzna nie śmie 
zaproponować randki pięknej kobiecie, prawie zawsze podaje jako powód 
własny wygląd zewnętrzny. Uważa, że nie jest dość przystojny. Nie 
afirmując swojego ciała, rzeczywiście będzie robił wrażenie 
nieatrakcyjnego.
 Reakcje człowieka na pewne bodźce są w dużej mierze zdeterminowane tym. 
co dr John Money w swojej książce Love and Love Sickness (Miłość i 
tęsknota za miłością) nazywa "odciskiem" kulturowym. Nasze środowisko 
kulturowe, bardziej niż jakiekolwiek inne w historii ludzkości, usiłuje 
nas przekonać, że seksowność musi iść w parze z konkretnymi cechami 
fizycznymi, na przykład z dużym biustem. Tymczasem, jak pisze Ernest 
Becker w książce Angel in Armor (Anioł w zbroi), nie ma najmniejszego 
powodu, by uważać duże piersi za bardziej seksowne od małych, dlatego 
tylko, że są duże. Wszystko zależy od oceniającego. Szukając zachłannie 
informacji o tym, co nas może wprawić w stan seksualnej ekstazy, gotowi 
jesteśmy uznać za podniecającą każdą propagowaną aktualnie kombinację 
cech. W jednej epoce będą to bujne kształty, w innej sylwetka 
sportsmenki. W jednej kulturze istotne okażą się kolczyki, w innej kółko 
w nosie. Piękno ma wiele imion, co nas zresztą winno tylko napełniać 
zachwytem.
 Kenneth Clark, historyk sztuki, przeprowadził badania nad wizerunkami 
kobiecego piękna w różnych kręgach kulturowych i stwierdził minimalny 
związek pomiędzy wyidealizowanym pięknem a sex-appealem:
 "Męskie libido i pożądanie zostają poruszone przez swoistą kombinację 
kobiecej żywotności, energii i zmysłowości. Libido może zupełnie nie 
reagować mimo faktu, że mężczyzna jest doskonale świadomy piękna danej 
kobiety".
 Uwaga na temat żywotności i energii jest bardzo trafna. Choć początkowo 
atrakcyjność drugiej strony może się wiązać z pewnymi cechami 
fizycznymi, w dalszej perspektywie zdolność do utrzymania 
zainteresowania partnera jest sprawą wnętrza.

Osoby atrakcyjne zewnętrznie a miłość
 Można bronić tezy, że piękni mężczyźni i kobiety są przeważnie gorszymi 
od innych partnerami. Rozwodzą się częściej, co w jakiejś mierze wiąże 
się z faktem, że łatwiej im o nową znajomość, gdy dotychczasowa relacja 
zaczyna być nużąca. Jest jednak jeszcze jeden, istotniejszy powód, dla 
którego zawodzą w miłości. Człowiekowi, na którym skupia się uwaga 
otoczenia tylko dlatego, że ma taką a nie inną budowę fizyczną, bardzo 
trudno uniknąć postaw narcystycznych i egoistycznych. Pewna moja znajoma 
ma bardzo zdecydowany i negatywny pogląd na temat miłosnych możliwości 
przystojnych mężczyzn:
 "Oni są zwykle całkowicie zaabsorbowani własną osobą. Jeden taki, z 
którym się jakiś czas spotykałam zainteresowany był głównie tym, jak 
wygląda. Rozbierając się przed pójściem ze mną do łóżka, oglądał się w 
lustrze! Ja potrzebuję mężczyzny, który zamiast myśleć bez przerwy o 
swoim ciele nie posiada się z pożądania na mój widok!"
 Mężczyznom marzy się czasem piękna żona, którą można się pochwalić 
przed ludźmi, ale z całą pewnością żaden z nich nie chciałby się wiązać 
z kobietą nieustannie znikającą gdzieś, by poprawić makijaż, i zajętą 
głównie robieniem na wszystkich jak największego wrażenia. Innymi słowy 
- piękno pociąga, ale idący z nim często w parze narcyzm - odpycha.

Wiara w siebie - najlepszy afrodyzjak
 Każdy chyba zetknął się z tym zadziwiającym zjawiskiem: ludzie o 
wielkich nosach i innych, zdawałoby się niewybaczalnych, defektach urody 
- ale w pełni siebie afirmujący - szybko i bez słów przekonują 
otoczenie, że nic im nie brakuje.
 Grigorij Rasputin, rozwiązły mnich ze świty cara Mikołaja II, miał taką 
władzę nad ludźmi i takie powodzenie u kobiet, że w jego 
jasnoniebieskich oczach dopatrywano się hipnotyzerskiej mocy. której 
płeć piękna nie potrafi się oprzeć. Brzydki jak noc pewnością siebie z 
nawiązką nadrabiał brak urody.
 Pisarka Judith Viorst regularnie publikująca swe teksty w magazynie 
Redbook i uznawana za eksperta w tych sprawach pisze:
 "Spotkałam ostatnio pewną grubą kobietę - nie pulchną, a właśnie grubą 
- z rodzaju tych, które powinny zrzucić co najmniej trzydzieści kilo i 
które zwykle ubierają się w przestronne, czarne szatki licząc jedynie na 
to, że ich ciała pozostaną niezauważone. Tymczasem ta kobieta miała na 
sobie coś niesamowicie kwiecistego i obcisłego, coś bardzo rzucającego 
się w oczy i w pewnej chwili dotarło do mnie, że w swoim przekonaniu 
wcale nie jest "wielka jak szafa", lecz raczej ... zmysłowa. Najbardziej 
niesamowite było jednak to, że pod koniec wieczoru podzielałam tę 
opinię, bo nosiła się z taką dumą i gracją, z tak autentyczną wiarą w 
siebie, że słowo "gruba" przestało być w moim odczuciu adekwatnym 
określeniem. Widziałam też inne kobiety przezwyciężające najróżniejsze 
niedostatki urody mocą przeświadczenia o swojej atrakcyjności. Widziałam 
kobiety znacznie starsze ode mnie, które wolne od przekonania, że 
pociągający wygląd związany jest nierozerwalnie z miłością, potrafiły 
zachować niewzruszoną wiarę w swoje zewnętrzne walory".
 Często bywam zapraszany do wygłoszenia prelekcji na zjazdach osób 
samotnych albo na spotkaniach parafialnych poświęconych zbliżeniu między 
ludźmi. Omawiam wówczas szeroko sposoby przezwyciężania poczucia 
niższości i nabieram szacunku do samego siebie. Im lepiej bowiem ktoś 
myśli o sobie, tym lepiej układają się jego relacje z innymi ludźmi. 
Elaine Walster w książce A New Look at Love (Nowe spojrzenie na miłość) 
pisze:
 "To, co myślimy o samych sobie - i o otaczającym nas świecie - jest 
zaraźliwe. Ten, kto ma o sobie dobre zdanie i jest pewny swego 
nieodpartego wdzięku, w przedziwny sposób również w innych wywołuje 
takie przekonanie".

Powodzenie zależy od pewności siebie
 Tym, co najczęściej psuje atmosferę wieczoru we dwoje jest niepokój i 
napięcie któregoś z uczestników. Kobieta, która przed randką stroi się w 
nieskończoność z coraz większą obawą o to, jak będzie wyglądała, nie 
pokaże się ze swej najlepszej strony. Osoba zrelaksowana w kontaktach z 
płcią przeciwną zawsze jest odbierana jako atrakcyjniejsza od osoby 
pełnej napięcia czy skrępowania. Jak stwierdza psycholog George Harris, 
badania socjopsychologiczne wykazały, iż wpływ aparycji, możliwości 
finansowych czy rodzaju osobowości na notowania danej osoby na "rynku 
miłości", choć niewątpliwy, pozostaje daleko w tyle za zrelaksowanym, 
nieskrępowanym sposobem bycia.
 Anais Nin, autorka, którą łączyły intymne więzi z kilkoma 
najsłynniejszymi intelektualistami europejskimi napisała w swym 
dzienniku:
 "Niepokój jest największym wrogiem miłości. Człowiek jest wtedy jakby w 
uścisku tonącego. Chce go ratować, lecz wie, że panika wciąga ich oboje 
pod wodę".

Techniki stosowane przez akceptujących siebie kochanków.
 Wewnętrzne piękno człowieka, jakim jest zdrowa pewność siebie, wyraża 
się również w sposób fizyczny.
 1. Akceptujący siebie kochankowie przyciągają wzrokiem. Wystarczy 
przypatrzeć się w restauracji jakiejś zakochanej parze. Między tymi 
ludźmi dochodzi do bliskiego związku za pośrednictwem samych tylko 
spojrzeń. We wszystkich dyskusjach na temat stref erogennych i organów 
płciowych zaniedbywany jest organ, w którym koncentruje się największa 
siła - oczy. "(...) oczarowałaś me serce jednym spojrzeniem twych oczu 
(...)" - śpiewał Salomon przed tysiącami lat (Pnp 4, 9). Ludziom, którzy 
śledzą nas spojrzeniem i patrzą nam prosto w twarz, trudno się oprzeć. 
Badania wykazują, że nawiązanie z kimś kontaktu wzrokowego na czas 
przekraczający o dwie sekundy normalną długość trwania takiego kontaktu, 
świadczy jednoznacznie o zainteresowaniu patrzącym.
 Pisarka Marion Zola w książce All the Good Ones Are Married opowiada 
historię kobiety imieniem Merry przybyłej w odwiedziny do przyjaciół na 
Fire Island. Bohaterka spacerując samotnie wzdłuż wybrzeża patrzy w 
słońce zawieszone nisko na jasnym nieboskłonie. Jest najcichsza godzina 
dnia. Wszyscy są w domach czyniąc przygotowania do kolacji. W oddali 
widać jadącego na rowerze w jej stronę mężczyznę. Nagle widzi rower tuż 
przed sobą. Podnosi oczy i trafia na spojrzenie szczupłego, szpakowatego 
mężczyzny o młodzieńczej, gładkiej twarzy. Mężczyzna mija ją pedałując z 
chłopięcą determinacją. Merry idzie dalej. Znajoma ta twarz. .. Prawie 
jak u Dawida Michała Anioła. To trwało tylko sekundę, ale coś się już 
między nimi wydarzyło. Odwraca lekko głowę. Mężczyzna jest teraz o jedną 
przecznicę dalej i też się odwrócił. Merry jest zakłopotana. Jeszcze 
dwukrotnie spoglądają za sobą na wpół obróceni. Odległość rośnie. Merry 
jest zdecydowana nie odwracać się więcej. Szpakowaty mężczyzna zawraca 
rower. Dogania ją. "Czy mogę prosić o dziesięć minut z pani życia? 
Popatrzylibyśmy na zachód słońca" - pyta.
 W oczach jest jakaś siła.
 2. Akceptujący siebie kochankowie potrafią zwiększać natężenie swojego 
wewnętrznego oddziaływania. Ten sposób zna każdy, kto ma powodzenie u 
płci przeciwnej. Pewna kobieta wyjaśniła mi go następująco: - Nie 
popadam w tym oczywiście w przesadę, ale jeśli chcę wzbudzić 
zainteresowanie mężczyzny, nie próbuję się przed nim popisywać czy 
odprawiać rytuałów godowych, jak niektóre kobiety. Po prostu zwiększam 
siłę jakby wewnętrznego oddziaływania. I koncentruję się na tym 
mężczyźnie. Nie interesuje mnie, jak wypadnę w jego oczach. W ogóle 
przestaję myśleć o sobie i skupiam się tylko na nim. Może docieram do 
niego przez sposób, w jaki na niego patrzę albo z nim rozmawiam - nie 
wiem. Wiem tylko, że to działa.
 3. Akceptujący siebie kochankowie wykorzystują w pełni możliwości 
dotyku. Napięcie seksualne można doskonale wyrażać za pośrednictwem 
delikatnej pieszczoty czy muśnięcia włosów. Właściwe wykorzystanie 
dotyku może stworzyć pełny zmysłowości nastrój. Zmysłowość polega bowiem 
na wrażliwości, na otwieraniu się na cudowne odczucia dostępne ludzkiemu 
ciału i nie ma nic wspólnego z zewnętrznym wyglądem człowieka. Często 
słyszy się historie o olśniewających pięknościach, które w takim 
bezpośrednim, dotykowym kontakcie okazywały się tylko posągami z lodu. 
Słynny duet seksuologów z St. Louis - William Masters i Virginia Johnson 
- ostrzega przed "popełnianiem fundamentalnego błędu polegającego na 
upatrywaniu w dotyku wyłącznie środka do celu. Dotyk bowiem jest 
pierwotną formą komunikacji, niesłyszalnym głosem, który unikając 
niezręczności słów potrafi wyrazić nastrój chwili".
 I tutaj, jak w wypadku oczu, cały sekret polega na intensywności 
wymiany. Tej właśnie intensywności tak często brak partnerom żyjącym 
wspólnie od wielu lat. Dotykać kogoś automatycznie i bez uczucia, jak 
nadstawiającego grzbiet psa, to gorzej niż nie dotykać w ogóle. Wielu 
mężów skarży się, że ich żony straciły już seksualny powab - gdyby 
jednak na powrót uwrażliwili swe palce i zaczęli dotykać swe wybranki 
jak za dawnych lat, przemieniliby je nie do poznania.
 4. Akceptujący siebie kochankowie uwodzą słowami. Znałem kiedyś 
mężczyznę, który nie tylko nie był przystojny, lecz który z powodu 
dziwnie uformowanej twarzy mógł nawet uchodzić za szpetnego. Tymczasem 
zawsze otaczały go piękne kobiety. Zapytałem go o to kiedyś, a on mi 
powiedział:
 "Jeśli uda mi się porozmawiać z kobietą choćby przez pięć do dziesięciu 
minut, wiem, że mam realną szansę nawiązać z nią bliższą znajomość. 
Zdaję sobie sprawę, że nie mogę polegać na mojej aparycji, a więc gotów 
jestem sporo zaryzykować, żeby doprowadzić do takiej rozmowy".
 Intelekt to zaiste niezwykle ważna strefa erogenna. I wcale nie trzeba 
celować w dowcipie. Ludzie, którzy mogą poszczycić się osiągnięciami w 
zabiegach o zainteresowanie pięknych nieznajomych, stwierdzają, że nic 
nie jest tak ważne jak to, żeby mówić. Temat konwersacji nie odgrywa 
takiej roli. Nie trzeba się przy tym silić na mądre uwagi. Wystarczy 
zacząć najskromniej i najniewinniej, tak jak zaczyna się większość 
rozmów: "Jak się pani bawi?" - na przyjęciu; albo w windzie: "Pracuje 
pan w tym budynku?".
 Kontakt werbalny staje się jeszcze ważniejszy w miarę dalszego, 
wspólnego życia. W moim gabinecie podawane już były najróżniejsze powody 
rozkładu wzajemnej więzi - niektóre zabawne, jak na przykład u kobiety, 
której w miłosnym zbliżeniu ze starszym od niej mężem (ten życzył sobie, 
by nie gasić w tych momentach światła) przeszkadzał widok jego sztucznej 
szczęki na dnie szklanki z wodą na nocnym stoliku. Jednak powód 
powracający najczęściej i najboleśniej odczuwany streszcza się w 
słowach: "Nie rozmawiamy już ze sobą".
 Zdaję sobie sprawę, że my, doradcy rodzinni, nawoływaliśmy do 
porozumiewania się w małżeństwie tak często i usilnie, że pojęcie to 
stało się już pewnym sloganem. Nie zmienia to jednak faktu, że pary, 
którym udało się uchronić romantyczny charakter wzajemnych odniesień 
zawsze dużo ze sobą rozmawiają. Bo właśnie rozmowa jest dla miłości tym, 
czym krew dla organizmu. Bez niej małżeństwo obumiera.
 Pewna żona, ciągle zakochana w swoim mężu, powiedziała:
 "Zawdzięczamy to rozmowom. On uwielbia siadywać ze mną przy kawie i po 
prostu rozmawiać. W większości małżeństw bywa inaczej - mężczyzna zwykle 
pogrąża się w lekturze doniesień sportowych. A Hank opowiada mi o 
wszystkim. Mówi o tym, co sam czuje, i chce wiedzieć, co się dzieje we 
mnie. To bardzo dobrze mi robi. Kiedy wyjeżdża służbowo, dzwoni i 
opowiada, jak ma już tego dosyć i jak bardzo chciałby wrócić do domu. 
Kiedy jest mu naprawdę źle, przysyła kwiaty. Ale ja wolę, jak dzwoni. 
Pięć minut rozmowy przed pójściem spać znaczy dla mnie więcej niż pięć 
tysięcy róż".

Związek między ciałem a duchem
 W Starym Testamencie jest napisane: "Spójrzcie na Niego, promieniejcie 
radością (...)" (Ps 34, 6); to stara prawda, że istnieje związek 
pomiędzy wnętrzem człowieka a jego postrzeganiem osoby Najwyższego.
 Swego czasu znajomy opowiadał mi o pewnej czterdziestoletniej kobiecie, 
którą zauroczone było całe miasteczko. "A na zdjęciu maturalnym - 
zauważył - wyglądała gapowato i nieatrakcyjnie. Z cała pewnością 
nauczyła się bardzo dbać o siebie, ale swój rozkwit zasadniczo 
zawdzięcza wielkiemu sercu, uczciwości i inteligencji - oraz głębokiej 
więzi z Bogiem. " Św. Paweł zauważył dwa tysiące lat temu, że zasadnicze 
tworzywo piękna - miłość, radość, pokój, uprzejmość, dobroć, wierność - 
jest "owocem ducha" (Ga 5, 22).
 Stojąc jeszcze na czele Instytutu Relacji Międzyludzkich James Bender 
przyjrzał się życiu sporej grupy wybitnych aktorek i odkrył, że żadna z 
nich nie była piękna z natury. Helen Hayes, Ruth Gordon, Katharine 
Cornell, Lynn Fontane, Barbara Streisand, choć dziś odznaczają się 
czarującymi osobowościami i w sposób niekiedy bardzo zręczny stwarzają 
wrażenie pięknych, "w wieku szkolnym bynajmniej nie uchodziły za ładne - 
wszystkie musiały wyrównać braki urody walorami wewnętrznymi".
 Co w takim razie powiemy o mężczyznach? do najprzystojniejszych 
prezydentów Stanów Zjednoczonych należałoby zaliczyć Warrena G. 
Hardinga, Jamesa Buchanana, Franklina Pierce'a i Chestera A. Arthura. 
Niezbyt imponująca kompania. A najbrzydsi? Te nazwiska są zapewne lepiej 
znane: Andrew Jackson, Theodore Roosevelt, Abraham Lincoln. Wygląd im w 
niczym nie przeszkodził, bo byli wielcy w innym, wewnętrznym sensie.
 Publikując na łamach magazynu Redbook ankietę na temat przeżywania 
seksu przez kobiety redakcja nie spodziewała się tak żywej reakcji. 
Ponad sto tysięcy mężatek (liczba bez precedensu w kontekście tego typu 
badań) spontanicznie i uczciwie opisało swe odczucia. Jednym ze 
zdumiewających rezultatów tej ankiety było uwidocznienie się wyraźnej 
prawidłowości polegającej na tym, że im bardziej związana z religią 
czuła się respondentka, tym bardziej była zadowolona ze swojego życia 
płciowego i małżeństwa. Dotyczyło to kobiet we wszystkich grupach 
wiekowych: poniżej dwudziestu pięciu lat, między dwudziestym piątym a 
trzydziestym piątym rokiem życia oraz starszych. Respondentki o mocnych 
przekonaniach religijnych uważały się ogólnie za szczęśliwsze od tych o 
przekonaniach umiarkowanych, respondentki umiarkowanie religijne 
natomiast - za szczęśliwsze od religijnie obojętnych. Najreligijniejsze 
z kobiet zdecydowanie najczęściej były zadowolone z małżeństwa, życia 
płciowego, częstotliwości stosunków, zdecydowanie najczęściej rozmawiały 
swobodnie na te tematy z mężami, a nawet górowały nad innymi 
respondentkami pod względem zdolności do przeżywania orgazmu. (Takie 
przeprowadzane na zasadzie całkowitej dobrowolności ankiety mają swoje 
oczywiste wady, ponieważ są reprezentatywne nie tyle dla ogółu 
społeczeństwa, co dla specyficznego typu czytelnika danego czasopisma. 
(przyp. aut.).)
 Z moich obserwacji wynika, że na nabożeństwach można spotkać wiele 
nadzwyczaj atrakcyjnych kobiet. Fakt, że chrześcijanie potrafią czerpać 
więcej radości z seksu i są bardziej zaprzyjaźnieni ze swymi ciałami, 
nie powinien dziwić, jako że bliskość Boga może dokonać w człowieku 
wielu cudownych rzeczy. Brzydkie kaczątko w przedziwny sposób przemienia 
się w łabędzia z chwilą, gdy uświadamia sobie, że można być pięknym bez 
względu na to, jak się wygląda.
 Wywód na temat wewnętrznego i zewnętrznego piękna człowieka chciałbym 
zamknąć uściśleniem pewnych spraw.
 Otóż przede wszystkim nie miałem zamiaru wywołać wrażenia, jakoby z 
wartościami duchowymi szło w parze jakiekolwiek zanegowanie ludzkiego 
ciała. Wręcz przeciwnie - Pismo Święte mówi o świętości ciała (jest ono 
"świątynią Boga żywego") i każe czerpać z niego radość. W momencie, gdy 
czytamy te słowa, nasze ciało pulsuje krwią przepompowywaną naczyniami 
krwionośnymi o łącznej długości prawie stu tysięcy kilometrów, otrzymuje 
i wysyła miliardy najróżniejszych sygnałów, jednocześnie oferując nam 
całą gamę wspaniałych doznań. Większości z nas dobrze by zrobiło 
wewnętrzne uwolnienie się od ciężaru codziennych trosk i uzmysłowienie 
sobie - z podziwem i dumą - całej cudowności daru ciała.
 Nikogo też nie zachęcam do zaniedbywania ciała. Niektórzy chrześcijanie 
w dobrej wierze mniemają, że jest coś "duchowego" w zewnętrznym 
niechlujstwie czy braku zainteresowania dla przybywających w talii 
centymetrów. Są jednak w błędzie. Dbałość o kondycję, w jakiej znajduje 
się ciało, może miłości wyjść tylko na dobre, ponieważ zadbany organizm 
po pierwsze lepiej funkcjonuje, a po drugie samym wyglądem przysparza 
więcej radości partnerowi. Zaniedbywanie ciała oznacza w praktyce, że 
nie obchodzi nas nieprzyjemne wrażenie, jakie robimy na obcujących z 
nami na co dzień ludziach. Tymczasem powinniśmy wykorzystywać wszystkie 
środki pozostające do naszej dyspozycji - począwszy od diety, poprzez 
wysiłek fizyczny, odpowiedni sposób ubierania się i profesjonalną poradę 
- dla zwiększenia lub utrzymania swojej atrakcyjności w oczach partnera. 
Taka motywacja nie jest próżnością czy skłonnością narcystyczną, jest 
miłością.
Motto:
 Pracuj nad swoim
 pięknem wewnętrznym
Motto:
 Trudno wzrastać w środowisku,
 gdzie nie seks jest czymś wstydliwym, a uczucia.
  May Sarton, ur. 1912 r. - pisarz i poeta amerykański.


Pielęgnowanie romantycznej strony osobowości


 "Od osiemdziesięciu lat każdy dzień zaczynam tak samo - wyznaje 
dziewięćdziesięciotrzyletni wiolonczelista Pablo Casals. I nie jest to 
żadna mechaniczna rutyna, lecz nadzwyczaj ważny element mojej 
codzienności. Siadam do pianina i gram dwa preludia i fugi Bacha... Jest 
to coś w rodzaju porannego błogosławieństwa dla całego domu. Ale nie 
tylko. Jest to także za każdym razem ponowne odkrywanie świata, którego 
mam szczęście być cząstką. Napełnia mnie wtedy świadomość cudowności 
życia, uczucie niewysłowionego zachwytu nad faktem bycia człowiekiem. Te 
dźwięki nigdy nie brzmią dla mnie tak samo - nigdy. Każdy dzień jest 
nowy, fantastyczny i niewiarygodny".
 Nawet nie wiedząc nic więcej o Pablu Casalsie mielibyśmy podstawy 
sądzić, że był wspaniałym kochankiem. Dlaczego? Ponieważ jego codzienny 
poranny gest zdradza człowieka o niezwykłej głębi uczuć, człowieka o 
gorącym sercu i pasji do odkrywania codziennych cudów. Gdy ktoś taki 
skupia swą uwagę na kobiecie, ona z pewnością nie potrafi mu się oprzeć.
 Rozmawiam niejednokrotnie z ludźmi, którzy nigdy nie przeżyli wielkiej 
miłości. "Wszyscy mi mówią, że kiedy przyjdzie, nie będę miała żadnych 
wątpliwości - oświadcza dwudziestosześcioletnia kobieta - ale ja już mam 
dosyć czekania. " Tymczasem takie osoby często muszą najpierw rozszerzyć 
swą zdolność odczuwania. Ich życie jest niekiedy tak ubogie i 
powierzchowne pod względem emocjonalnym, że po prostu nie są gotowi na 
przyjęcie miłości. Tak jak pływak zwiększa pojemność płuc przez 
odpowiednie ćwiczenia, tak i my możemy zwiększać pojemność naszych serc.
 Druga rada dla tych, którzy pragną romantycznej miłości brzmi więc: 
"Postaraj się zwiększyć swoją zdolność odczuwania".

W obronie uczuć
 G. K. Chesterton powiedział kiedyś, że najpodlejszym rodzajem strachu 
jest strach przed "sentymentalizmem". Wielu z nas powzięło w jakimś 
momencie przekonanie, że dojrzałość jest równoznaczna z racjonalnością i 
tłumi uczucia okradając się tym samym z wielu najpiękniejszych momentów 
życia.
 Gdzie i w jaki sposób uczymy się tłumić emocje? W jednym z czasopism 
przeczytałem kiedyś o takiej oto smutnej scenie, która rozegrała się na 
tarasie wiejskiego domu:
 "Tego pięknego czerwcowego wieczoru młodsi członkowie rodziny - same 
nastolatki - zeszli się na bezalkoholowy koktajl przed pójściem na 
tańce. Byli to mili, bardzo konwencjonalni młodzi ludzie - opaleni, 
wymuskani i strasznie "przystosowani". Rozmawiali ze sobą o pływaniu, 
tenisie i o tym, kto ma najszybszy samochód. Nagle w oddali, po drugiej 
stronie trawnika, ukazała się zwiewna niczym duch, przepiękna dziewczyna 
w białej sukni. Wszystko w niej - włosy, oczy, skóra - zdawało się 
promieniować jakimś cudownym blaskiem. My, starsi, obserwowaliśmy, jak 
się zbliża, z czułością i nie bez domieszki zazdrości. Jeden z chłopców, 
najwyraźniej oszołomiony... podniósł się, by przywitać to nieziemskie 
zjawisko. "Cała piękna idzie - jak noc" - zacytował. A wokół - niczym 
dźwięk tłuczonego szkła - gromki śmiech! Chłopaka oblał pod opalenizną 
ciemny rumieniec wstydu. "I tak dalej w tym niemożliwym stylu" - 
wymamrotał".
 To była bolesna chwila dla miłośników poezji. I nie mniej bolesna dla 
miłośników miłości. Tak zwana grupa rówieśnicza w brutalny sposób 
zawróciła chłopca z drogi uczucia i romantyzmu.

Mężczyzna a wielka namiętność
 My, mężczyźni, zostaliśmy sromotnie oszukani. Wydaje nam się ciągle, że 
kobiety szaleją za twardymi, pozbawionymi jakichkolwiek emocji typami w 
rodzaju Johna Wayne'a lub Clinta Eastwooda. Tymczasem kobietom podobają 
się dzisiaj tacy mężczyźni jak Michael Caine czy Dustin Hoffman. W 
dodatku najbardziej pociąga je w nich wrażliwość i delikatność. Może 
kiedyś płeć piękna szukała dających pewne oparcie "skał gibraltarskich", 
dzisiaj jednak świetnie radzi sobie sama i dochodzi do wniosku, że skała 
nie da się kochać. Słownik Webstera definiuje uczuciowość jako 
wrażliwość. Ktokolwiek więc jest uczuciowy w tym znaczeniu, w żadnym 
wypadku nie powinien tego skrywać przed kobietami.
 Wbrew obiegowym opiniom badania wykazują, że mężczyźni zakochują się 
łatwiej niż kobiety. Po przeprowadzeniu rozmów z 250 młodymi mężczyznami 
i 429 kobietami z tej samej grupy wiekowej socjologowie z uniwersytetu 
stanowego w Michigan stwierdzili, że 25 procent mężczyzn poważnie 
angażowało się uczuciowo już po czwartym spotkaniu z wybranką, podczas 
gdy odsetek poważnie zaangażowanych kobiet na tym etapie znajomości 
wynosił zaledwie 15 procent. Okazało się nawet, że prawie połowa kobiet 
wahała się jeszcze po dwudziestu randkach z mężczyzną, z którym się 
ostatecznie związała.
 Te rezultaty trzeba uznać za logiczne zważywszy na fakt, że mężczyzna 
jest tradycyjnie stroną, która zabiega, zaprasza, zaleca się i 
oświadcza, a kobieta jedynie obiektem starań. Rzadko dokonuje ona jawnie 
czynnego wyboru. Stąd, jak pisze Elaine Walster:
 "nie ma nic dziwnego w fakcie, że mężczyzna angażuje się całkowicie na 
rzecz kobiety, której pragnie. Nie ma też nic dziwnego w tym, że kobieta 
jest bardzo ostrożna w okazywaniu swych uczuć".
 Jak to trafnie ujął pewien autor:
 "Mężczyzna żeniąc się wybiera towarzyszkę życia, a niekiedy również 
pomocnika, kobieta natomiast zarówno towarzysza, jak i stopę życiową. 
Dlatego musi być interesowna".
 Tak czy inaczej mężczyzna przeżywa relację miłosną w sposób nie mniej, 
a może nawet bardziej intensywny uczuciowo od kobiety. W jednej z ankiet 
pod hasłem: Czym jest dla ciebie miłość? 38 procent mężczyzn uznało 
miłość za najważniejszą rzecz w życiu. Elaine Walster przytacza obszerną 
dokumentację na poparcie tezy, że kobiety angażują się w związek jako 
ostatnie i jako pierwsze gotowe są z niego zrezygnować; mężczyźni 
odwrotnie - pierwsi "wchodzą", ostatni "wychodzą". Wiadomo też, że 
pozbawionych szans związków najdłużej trzymają się właśnie mężczyźni i 
oni też najboleśniej przeżywają ich ostateczne fiasko. Brzydsza część 
ludzkości winna się więc raz na zawsze wyzbyć przekonania, że nie jest 
rzeczą męską głęboko czuć, namiętnie kochać czy odkrywać swe serce.
 Gdyby mężczyznom z większą łatwością przychodziło wyrażanie uczuć, 
wiele żon nie zeszłoby na manowce. Od pewnej kobiety usłyszałem kiedyś:
 - Mam stabilne małżeństwo, troje wspaniałych dzieci, pracę zawodową, 
studiuję zaocznie - i mimo to od pięciu lat romansuję z pewnym 
mężczyzną. Z mężem prawie nie rozmawiamy, natomiast z kochankiem jestem 
całkowicie otwarta i szczera. Mąż nigdy nie pamięta ani o moich 
urodzinach, ani o naszych rocznicach, ani o Dniu Matki - słowem o niczym 
z wyjątkiem Bożego Narodzenia. Kochanek jest uczuciowym mężczyzną, który 
nie zapomniałby o Dniu Łącznościowca, gdyby coś dla nas dwojga znaczył.
 Przypuszczam, że mąż tej kobiety nie jest pozbawiony uczuć, a tylko 
zabrnął w ślepą uliczkę blokując ich wyrażanie.

Powróć do ukrytego w tobie dziecka
 Przeobrazić się w uczuciowo ciepłą osobę zdolną ciągle wnosić nowe 
życie w trwający od lat związek nie jest wcale tak trudno. Jedna z metod 
polega na odnowieniu w sobie wrażliwości z lat dzieciństwa i odtworzeniu 
w sobie pewnych aspektów dawno zarzuconej uczuciowości dziecięcej. Jezus 
wielokrotnie nawołuje, byśmy stali się bardziej jak dzieci. "Żadne 
dziecko nie rodzi się z zimnym sercem" - napisał Lin Jutang. I choć z 
czasem nauczyliśmy się zdmuchwiać płomień uczuć, w każdym z nas są 
jeszcze ich rozżarzone węgle.
 Najgorętsi kochankowie porzucają fasady i z zachwytem podobnym temu, z 
jakim dziecko puszcza latawiec w wietrzny, marcowy dzień, puszczają 
wodze namiętności. Thomasowi Harrisowi i jego książce I'm OK - You're OK 
(Ja jestem OK - ty jesteś OK) zawdzięczamy popularyzację koncepcji, 
zgodnie z którą w każdym człowieku istnieją jakby trzy osoby: dziecko, 
dorosły i rodzic. W pewnym odczycie dla zawodowych psychiatrów Harris 
powiedział, że kiedy mężczyzna i kobieta idą ze sobą do łóżka, powinni 
rodzica zostawić pod drzwiami sypialni, a dorosłego poprosić o 
dotrzymanie mu towarzystwa. Potem niech bawią się i szaleją jak dzieci 
zapomniawszy o całym świecie.
 Życie rozpłomienione namiętnością jest w ogromnej mierze kwestią wyboru 
- decyzji odrzucenia ochronnych zabezpieczeń i praktykowania sztuki 
miłości. I nie trzeba z tym wcale czekać na pojawienie się wymarzonej 
osoby. Rozszerzać zdolność odczuwania można przez pogłębianie już 
istniejących, a nie mających żadnego podłoża seksualnego relacji - 
nawiązując na przykład bliższy związek emocjonalny ze współlokatorem czy 
przyjacielem. Uczuciowy potencjał, który czyni człowieka atrakcyjnym w 
oczach przyjaciela, jest tym samym potencjałem, który czyni go 
atrakcyjnym dla płci przeciwnej.

Ubieranie uczuć w słowa
 Umiejętność wyrażania uczuć i rozmawiania o nich jest wspólna wszystkim 
dobrym kochankom, ponieważ ich wzajemna relacja polega w znacznie 
większej mierze na kontaktach werbalnych niż seksualnych.
 Pewna znana mi od lat kobieta, która zrzuciła dwadzieścia kilogramów w 
nadziei, że zwiększy to jej szanse w miłości, ciągle nie osiągnęła 
jeszcze upragnionego celu. Prezentuje się teraz całkiem nieźle, ale 
najwyraźniej jeszcze nie rozwinęła w sobie czegoś istotnego dla tej 
sfery życia. Dopytywałem się więc, jak się zachowuje wobec mężczyzny, 
który jest w jej guście.
 - Cóż, na pewno nigdy mu nie mówię, że mi się podoba - powiedziała. - 
Zawsze taka byłam. Kiedy ktoś mi się podoba, robię wszystko, żeby to 
przed nim ukryć.
 - Ale dlaczego? - zapytałem zdumiony.
 - Po części dlatego, że nie chcę go wystraszyć takim wyznaniem - 
odpowiedziała. Po chwili dodała nieco zmieszana: - A po części dlatego, 
że sama się boję. Boję się odrzucenia.
 Z tych właśnie dwóch powodów wiele osób nie mówi o swoich uczuciach i 
wiele związków w ogóle nie dochodzi do skutku: dwoje zainteresowanych 
sobą ludzi milczy uparcie i z czasem rozchodzi na zawsze nie dowiadując 
się nigdy, że byli o krok od czegoś niezwykłego. 
 Mojej znajomej trzeba częściowo przyznać rację w tym. że mężczyznę 
łatwo można wystraszyć. Z moich obserwacji wynika jednak, że choć 
wywołują w nim strach pytania w rodzaju: "Kiedy się znowu spotkamy?", są 
absolutnie urzeczeni, gdy ich zapytać: "Czy wiesz, że dawno już nie 
spotkałam kogoś tak interesującego jak ty?" W pierwszym pytaniu 
wyczuwają presję, w drugim - wewnętrzne ciepło.
 Ludzie zdolni obnażyć się w sensie okazania drugiemu swego 
zainteresowania, zawsze działają na korzyść wzajemnych relacji, co z 
drugiej strony nie oznacza oczywiście, że w każdym wypadku muszą spotkać 
się z wzajemnością. Kto jednak przyjmie zasadę dawania wyrazu pozytywnym 
uczuciom wybudzanym przez innych ludzi, będzie zdumiony, jak wiele sam w 
zamian otrzyma miłości.

Nie rań tych, których najbardziej kochasz
 Najdziwniejsze jest to, że skłonność do okazywania uczuć pozytywnych 
zdaje się być odwrotnie proporcjonalna do czasu trwania związku. 
Pomijając szczególne okazje rzadko wyrażamy bezpośrednio naszą miłość w 
stosunku do osób, z którymi najwięcej nas łączy.
 Nie tak dawno temu wybierałem się samolotem do Chicago. Mój syn Alan 
studiujący w innym mieście był chwilowo w domu i miał mnie odwieźć na 
lotnisko. Pomagał mi właśnie wkładać torby do bagażnika, kiedy na 
deskorolce podjechał do nas mój drugi syn, Scott - dwunastolatek - i 
zapytał:
 - Wyjeżdżasz, tato?
 - Niestety. Wracam jutro późnym wieczorem.
 Scott zeskoczył z deskorolki, objął mnie w pasie i ściskając mocno 
powiedział:
 - Kocham cię, tato. Będzie mi smutno bez ciebie.
 - Ja też cię kocham, synu - odpowiedziałem.
 Po przyjeździe na lotnisko Alan powiedział:
 - Mamy jeszcze czas. Zaczekaj tu - ja zaparkuję i pójdziemy na kawę.
 Siedzieliśmy przy stoliku aż do momentu, kiedy pasażerowie zaczęli 
wchodzić do samolotu. Podniosłem się z krzesła i wyciągając rękę do 
Alana powiedziałem:
 - Dziękuję za podwiezienie i kawę. - Chłopak odsunął moją dłoń i 
objąwszy mnie swymi wielkimi ramionami powiedział:
 - Ja też ciebie kocham, tato.
 Siedząc już w samolocie pomyślałem: "McGinnis, co za gamoń z ciebie! 
Dlaczego możesz przytulić dwunastolatka i powiedzieć mu, że go kochasz, 
a dwudziestolatkowi ma wystarczyć uścisk twojej dłoni?" Komizmu całemu 
zajściu dodawał fakt, że leciałem wygłosić odczyt pod tytułem: "Jak 
wzbogacać relacje rodzinne".
 Słowa: "Kocham cię" mają w sobie taką niezwykłą moc, że nasi bliscy 
potrzebują je słyszeć nawet wtedy, gdy doskonale o tym wiedzą. Judith 
Viorst napisała:
 "Zwięzłość jest wspaniałym atrybutem rozumnej wypowiedzi, ale nie 
wtedy, gdy się mówi kobiecie: "Kocham". Te słowa zawsze należy uzupełnić 
mnóstwem szczegółów: Jak bardzo? Kiedy i gdzie zacząłem? Pochlebiające 
porównania z innymi kiedykolwiek kochanymi kobietami są również mile 
widziane. Nawet gdyby ktoś upierał się, że mógłby o swej miłości mówić 
bez końca, nie żałowałabym czasu i pozwoliła mu spróbować".
 Partnerzy, których uczucia nie stygną, mają zwyczaj dużo rozmawiać o 
tym, jak rodziła się ich miłość, przypominać momenty największej 
bliskości i dzielić się odczuciami i myślami.
 Dobrym przykładem są sprawy seksu. Ten temat nie powinien być dla 
małżonków w najmniejszej mierze krępujący. Tymczasem ze zdumieniem 
stwierdzam, że bardzo często z wielką trudnością przychodzi im dzielić 
się ze sobą tym, co czują podczas i po stosunku. A przecież kontynuacja 
tych przeżyć na płaszczyźnie rozmowy może mieć nawet efekt przedłużenia 
związanej z nimi przyjemności. Pewien promieniejący mężczyzna opowiadał 
mi kiedyś o swoim małżeństwie:
 - Wie pan, co mi się najbardziej podoba w intymnym współżyciu z żoną? 
Zdziwi się pan, ale następny poranek, kiedy żona przy śniadaniu patrzy 
na mnie zamglonymi jeszcze oczami i mówi: "Och, to było cudowne, 
kochanie". To są najpiękniejsze słowa, jakie można w ogóle usłyszeć.
 Słowa rzeczywiście mają uszczęśliwiającą moc i warto pracować nad 
sztuką wyrażania przez nie tego, co czujemy.

Urealnianie oczekiwań
 We wczesnym okresie związku temperaturę uczuć podnoszą różnorakie 
przeszkody - sprzeciw rodziców, przymusowe rozstania, przeciągające się 
załatwianie różnych spraw. Dwoje zakochanych wyczekuje ślubu jako 
momentu, od kiedy będą "wreszcie szczęśliwi".
 Nieuchronnie czeka ich zawód, bo w tym życiu nie można liczyć na niczym 
niezmącone szczęście. Jest chyba raczej tak, że Bóg obdarza nas 
szczęściem po trochu i przed każdym następnym obdarowaniem sprawdza, co 
zrobiliśmy z poprzednią dawką.
 Za młodych lat miałem "płaskowyżową" teorię szczęścia. Zawsze żyłem 
nadzieją, że pokonawszy jeszcze jeden stromy stok (w rodzaju zaliczenia 
egzaminu czy znalezienia pracy) wejdę na płaski, wysoko położony teren o 
bezkresnych, otwartych horyzontach satysfakcji i spełnienia. 
Konsekwencją takiej wizji rzeczywistości było nieustanne zapatrzenie w 
przyszłość i czerpanie minimalnego zadowolenia z teraźniejszości.
 Tymczasem kolejne osiągnięcia okazywały się wyzute z istotnej treści i 
wcale nie wprowadzały mnie na płaskowyż szczęśliwości. Doskonale 
pamiętam upalny wieczór, kiedy po wielu latach pracy miałem otrzymać 
dyplom doktorski. Ceremonia ciągnęła się w nieskończoność, a ja czując 
pot spływający do butów pytałem sam siebie: "I to ma być to?" Istotnie 
nic się nie zmieniło, a życie doktora okazało się tak samo pełne 
frustracji jak życie doktoranta.
 Dzisiaj, bogatszy doświadczeniem, mam skromniejsze wymagania i jestem 
świadom faktu, że prawdopodobnie nigdy nie będzie mi dane przeżyć dnia 
wypełnionego niczym nie zmąconym szczęściem. Każda doba jest mieszaniną 
radości i smutku, ekstazy i znużenia. Choć skład mieszanki bywa różny, 
chcę chwytać za skrzydła - jak się pięknie wyraził poeta William Blake - 
całą radość zsyłaną przez Boga.
 Również w miłości wyznaczam sobie skromniejsze cele. Mam szczęście być 
mężem wspaniałej kobiety, ale jesteśmy już z sobą na tyle długo, że 
dobrze wiemy, co to jest falowanie uczuć. W niektóre dni miłość jest 
silniejsza, w inne słabsza. Spływające na nas dwoje romantyczne odczucia 
porównałbym raczej do strumyczków niż wodospadów, ale od czasu do czasu 
zdarza się również susza. Nie wpadamy jednak wówczas w panikę i zawsze 
staramy się doceniać nawet te najmniejsze, dostępne każdego dnia 
uniesienia. Myślę na przykład o sobotnich śniadaniach na werandzie, 
kiedy siedzimy jeszcze długo w słońcu rozmawiając, a żona przez stół 
wyciąga do mnie rękę - albo o wieczorach przy kominku, kiedy nie mając 
sobie wiele do powiedzenia cieszymy się po prostu swoją obecnością. G. 
K. Chesterton powiedział, że prawdziwe zadowolenie pozwala człowiekowi 
wykorzystać do końca każdą sytuację.
 Mężom i żonom mówię w poradni zawsze, że romantyczna miłość w 
małżeństwie to wspaniała oferta. Może nie aż tak wspaniała, jak im się 
kiedyś wydawałam ale w zupełności zadowalająca. I jeśli będą na co dzień 
cenić sobie miłość bez względu na dawki, w jakich do nich dociera, 
przekonają się, że Bóg hojnie potrafi obdarowywać radością.

Ciesz się partnerem póki czas
 W docenieniu miłości pomaga świadomość, że naszych ukochanych nie mamy 
na zawsze. Kilka miesięcy przed śmiercią na raka Hazel Andre napisała 
tekst zatytułowany My Last Wonderful Days (Moje ostatnie, cudowne dni). 
Był on później wielokrotnie cytowany i doczekał się wielu przedruków na 
całym świecie. Zdecydowałem się zamieścić spory jego fragment, ponieważ 
duch, jakim tchnie, jest tym samym duchem, na którym buduje się piękną, 
romantyczną miłość:
 "Ponieważ wiedzieliśmy z mężem, że może mnie wkrótce zabraknąć, życie 
stało się cenne. Podejmowaliśmy mnóstwo nadprogramowych przedsięwzięć, 
które w innej sytuacji odłożylibyśmy na później, w rodzaju 
dwutygodniowej włóczęgi z wędką i namiotem po Grand Tetons ... Mój umysł 
i serce stały się czujne. Z całą ostrością odbierałam sens wielu 
wypowiedzi, na przykład zasłyszanej na spotkaniu kobiecym opinii, że 
miernikiem dokonań gospodyni domu jest suma szczęścia, jakie potrafi dać 
rodzinie. Coś kazało mi się wymknąć z tego spotkania, tak że zdążyłam 
dołączyć do męża, który właśnie wyjeżdżał na wieś ... Nie żałuję niczego 
- moje życie było bogate i pełne, cieszyłam się każdym jego mementem. 
Gdybym jednak mogła je przeżyć jeszcze raz, poświęciłabym więcej czasu 
na rozkoszowanie się pięknem - wschodów słońca, odchylanych palcem 
płatków róży, pokrytego patyną starego mosiężnego dzbanka do kawy, 
wyrazu zaskoczenia i zachwytu w oczach małej dziewczynki trzymającej po 
raz pierwszy na rękach puszystego kotka ... Szybciej zbliżałabym się do 
ludzi. O ile więcej byłoby na świecie chrześcijańskiej miłości, gdyby 
ludzie nie czekali do śmierci z przezwyciężaniem rezerwy wobec innych. 
Każdy dzień przeżywałabym jako ostatni - tak jak to robię teraz".

Ciesz się światem widzianym oczami innych
 Uczyć się otwarcia na drobne codzienne uniesienia można także przez 
obserwację ludzi, którzy są do nich zdolni, oraz za pośrednictwem 
wielkiej literatury. Powieści to nie tylko rozrywka czy źródło 
informacji. Dobra lektura pozwala także rozszerzyć skalę doznań, 
wyostrza wrażliwość i pomaga zrozumieć ludzi.
 Psycholog Abraham Maslow przebadał tysiące osób w celu określenia ich 
zdolności do przeżywania tak zwanych doświadczeń szczytowych i doszedł 
do przekonania, że korzystnie jest pozostawać w bliskości tych, którzy 
są pod tym względem szczególnie utalentowani. W kontakcie z ludźmi 
wrażliwymi, doświadczającymi życia w sposób głębszy i pełniejszy uczymy 
się czuć podobnie.
 Nauczyłem się bardziej cieszyć światem patrząc na niego oczami mojej 
żony. Ona nigdy nie omieszka roześmiać się nad czymś zabawnym czy 
ucieszyć czymś radosnym. Wczoraj wieczór wyszliśmy na spacer. Było 
chłodno. a ona natychmiast zaczęła mówić o tym, jak jej się podoba taka 
aura. "Kiedy marzę o lecie" - powiedziała wsuwając mi rękę pod ramię - 
"zawsze sobie wyobrażam taki wieczór. "
 Dzięki asystowaniu w jej drobnych uniesieniach rozszerza się moja 
własna zdolność odczuwania drobnych radości. Żona potrafi dołączyć swój 
głos do każdej melodii, która aktualnie płynie przez wszechświat, a ja 
obserwując ją również zaczynam się otwierać na tę muzykę. Chesterton 
powiada:
 "Świat nie jest głodny rzeczy urzekających - świat jest głodny 
urzeczenia".
 Trzy miesiące temu mój syn, Scott przyniósł do domu kalekie pisklę 
gołębia. Prawdopodobnie zostało jako chore wyrzucone z gniazda. 
Odradzałem Scottowi opiekę nad maluchem, bo wszystkie do tej pory 
pielęgnowane przez niego i Diane dzikie ptaki wkrótce zdychały. 
Niewydarzone pisklę zostało jednak w domu i kiedy Scott był w szkole, 
zajmowała się nim moja żona. Umieściła je w pudełku na poduszce 
elektrycznej, wpychała mu do gardziołka ziarno, a nawet znalazła 
właściwą witaminę na wzmocnienie słabych skrzydeł. I tym razem udało im 
się. Ptak opierzył się i nabrał zdrowego, pięknego wyglądu.
 Kiedy z pisklęciem było jeszcze bardzo źle, Scott zapytał kiedyś:
 - A jeśli umrze, mamusiu, będziesz płakała?
 Żona kiwnęła głową. Scott powiedział wtedy bardzo poważnie:
 - Tak też myślałem, bo masz w sobie dużo miłości.
 Skąd w rozdziale o miłości romantycznej opowieść o żonie i 
pielęgnowanym przez nią ptaku? Stąd, że kochana przeze mnie kobieta 
stwarza mi możliwość rozwrzenia mojej skali odczuwania. Kto chce 
otworzyć się na radość, powinien przestawać z ludźmi, którzy są na nią 
otwarci. I najlepiej, jeśli zakochamy się w takiej osobie.
Motto:
 Postaraj się zwiększyć
 swoją zdolność odczuwania
Motto:
 Ekstatycznych przeżyć, tak jak muzyki,
 nie da się opisać słowami.
  Mark Twain


Stwarzanie warunków dla romantycznych uniesień


 "To był najwspanialszy okres mojego życia - powiedziała Donna o swojej 
wielkiej młodzieńczej miłości. - Spotkaliśmy się na przyjęciu. Byliśmy w 
różnych grupach koleżeńskich, ale oczy Deana nieustannie szukały moich. 
On nie tylko patrzył, on zdawał się pochłaniać mnie całą oczami. Udało 
nam się wyjść razem i żadne z nas nie spało tej nocy. Szybko 
zauważyliśmy, że oboje jesteśmy z natury dość uduchowieni, i Dean 
powiedział: "Zjedzmy razem agapę". Chyba wtedy spostrzegłam, że jest 
inny niż wszyscy. Ten szaleniec pognał do sklepu nocnego i wrócił z 
jakimś sokiem i ciastem. Potem zjedliśmy to wszystko na wilgotnej trawie 
w parku. Rozmawialiśmy i rozmawialiśmy, a w końcu poszliśmy na 
śniadanie. Miałam wrażenie, że więcej dowiedziałam się o nim przez tę 
noc niż o wielu chłopakach przez cały okres znajomości. Kręciło mi się w 
głowie. Pobraliśmy się w przeciągu dwóch tygodni. Nigdy nie zapomnę 
naszego miodowego miesiąca. Może dlatego, że Dean miał jechać do 
Wietnamu - w każdym razie obywaliśmy się niemal bez snu. W dzień było 
cudownie robić wspólnie zwykłe rzeczy - na przykład trzymać się za ręce 
w aptece. Jeśli trzeba było kupić wieczorem benzynę, jechaliśmy razem. 
Zaliczyliśmy wtedy mnóstwo koncertów. Chodziliśmy na spacery na La 
Cienega zaglądając do różnych galerii albo jeździliśmy na plażę 
posłuchać bicia fal. Kochaliśmy się w dzień raz czy dwa razy, potem w 
nocy przytulaliśmy się do siebie i niepostrzeżenie zaczynaliśmy znowu. 
Żyliśmy jak w ekstazie. Czułam się, jakbym zakochała się po raz 
pierwszy, i nigdy od tamtej pory już taka zakochana nie byłam".
 Dean nie wrócił z Wietnamu. Kolega, któremu powtórzyłem tę historię, 
stwierdził cynicznie:
 - Całe szczęście, że nie wrócił, bo oboje przeżyliby wielkie 
rozczarowanie. - Wypuścił z fajki parę kłębów dymu i dodał 
protekcjonalnym tonem: - Najprawdopodobniej wyidealizowała sobie te 
sześć tygodni. Męczenników zawsze wynosimy na piedestał.
 Ten cyniczny psycholog dał mi jednym słowem do zrozumienia, że nie 
wierzy w uniesienia i ekstazy. "Doświadczenia szczytowe" to zaiste 
śliski temat i nie ulega najmniejszej wątpliwości, że przeżycia Donny i 
Deana miały tymczasowy charakter. Z drugiej jednak strony wyniki 
nadzwyczaj interesujących badań psychologicznych w tej dziedzinie zdają 
się wskazywać na to, że człowiek może aktywnie przyczynić się do 
rozbudzenia w sobie i w drugim miłości romantycznej lub przywrócenia 
żaru i blasku dawniejszej relacji. Trzecia moja rada brzmi w związku z 
tym: "Stwarzaj warunki dla romantycznych uniesień".
 Różne są opinie na temat wpływu, jaki człowiek może wywierać na tę 
sferę doznań. Niektórzy uważają, że "doświadczenia szczytowe" mają 
charakter chwilowych olśnień, których niezbędnym warunkiem jest, jak w 
wypadku C. S. Lewisa, "zaskoczenie radością". Inni - na przykład Abraham 
Maslov - utrzymują, że przeżycia ekstatyczne są bardziej powszechne niż 
się zwykle przyjmuje, a choć nie zależą bezpośrednio od woli człowieka, 
można pracować nad tworzeniem sprzyjającego im środowiska.
 Badania naukowe dowodzą, że przeżycia ekstatyczne wymagają odpowiednich 
uwarunkowań. W swej doskonałej książce o tej sferze ludzkich doznań 
Marghanita Laski, która zresztą - co ciekawe - nie jest psychologiem, a 
pisarką i krytykiem literackim, nazywa owe uwarunkowania "wyzwalaczami 
ekstazy". (Autorka wymienia także "antywyzwalacze", takie jak obecność 
tłumu, komercyjna atmosfera, brud, racjonalizm, brutalność, wojna, 
brzydota. (przyp. aut.)) Okoliczności tych nie należy mylić z samym 
doświadczeniem ekstazy, ponieważ ich wystąpienie w bardzo wielu 
wypadkach nie pociąga za sobą skutku w postaci szczególnego stanu 
świadomości. Jednak towarzyszą one "doświadczeniom szczytowym" na tyle 
często, że warto im się przyjrzeć bliżej. Najbardziej rozpowszechnionymi 
"wyzwalaczami" są: sztuka (zwłaszcza muzyka), krajobraz naturalny, gra w 
coś lub poruszanie się w rytmie, otwarcie się na nową świadomość 
religijną lub nową wiedzę, praca twórca, piękno, poród oraz fizyczny akt 
miłości.
 Niewątpliwie daje do myślenia fakt, że dwoje ludzi bardzo często 
zakochuje się w sobie przy zbiegu kilku wymienionych wyżej okoliczności. 
Dean i Donna nie działali świadomie, ale zauważmy, ile "wyzwalaczy" 
zdołali zmieścić w ciągu owych krótkich sześciu tygodni przed wyjazdem 
Deana do Wietnamu. Jeździli na koncerty i zwiedzali galerie (sztuka), 
spędzali czas w parkach i na plaży (natura), grali ze sobą i tańczyli 
(rytmiczny ruch), mieli swoją agapę w parku (religia), poświęcali 
mnóstwo czasu testowaniu się nawzajem i okrywaniu się przed drugim (nowa 
wiedza), no i oczywiście zbliżali się do siebie w sensie fizycznym.
 Wrażliwi kochankowie instynktownie wykorzystują takie okoliczności dla 
podniesienia jakości przeżyć. Oznacza to, że ekstatyczna przyjemność nie 
sprowadza się wyłącznie do obecności partnera, ale że można ją zwiększyć 
przez wykorzystanie całej gamy innych czynników.
 Wnioski są oczywiste. Większość z nas doskonale wie, w jaki sposób 
sprawić przyjemność drugiemu. Był czas - na początku znajomości z 
partnerem - gdy nie szczędziliśmy wysiłku, by łączyć ze sobą maksymalnie 
wiele szczęściodajnych elementów. Z upływem lat popadliśmy jednak w 
zastraszające niedbalstwo w sferze świadomych działań podtrzymujących 
poczucie szczęścia.

Miłość jako wiedza
 Przyjrzyjmy się dwóm wyzwalaczom i ich życiodajnej dla romantycznej 
miłości roli: odkrywaniu nowej wiedzy i współżyciu płciowemu.
 Marghanita Laski wyodrębnia całą grupę ekstatycznych doświadczeń pod 
nazwą "ekstazy wiedzy". Są to chwile intelektualnego olśnienia i 
otwierania się nowych perspektyw. Doświadczyła ich większość ludzi. 
Nigdy nie zapomnę pewnego letniego popołudnia na pierwszym roku studiów. 
Siedziałem nad książką na trzecim piętrze opustoszałego akademika. Nagle 
z całą wyrazistością dotarł do mnie sens tekstu Johna Deweya, który 
jeszcze poprzedniego wieczoru czytałem bez zrozumienia. Coś we mnie 
"zaskoczyło". W głowie pojawiły się nieznane dotąd myśli, spostrzeżenia, 
refleksje.
 Kiedy dwoje ludzi zakochuje się w sobie, zaczynają się nawzajem 
odkrywać - tak jak Dean i Donna. Stopniowo nabierają do siebie zaufania, 
które pozwala im na odsłonięcie się przed drugim w takim stopniu, w 
jakim tego do tej pory nigdy przed nikim nie uczynili. Być zaproszonym 
do takiej bliskości to jedno z najbardziej oszałamiających doświadczeń 
dostępnych człowiekowi. Jak pisze Erich Fromm, cudowność pierwszych 
chwil miłości polega na "nagłym opadnięciu barier" - na przenikaniu 
wewnętrznych zapór partnera. (Erich Fromm, O sztuce miłości, s. 66) 
Przezwyciężenie czyjejś wewnętrznej bariery - bariery mającej na celu 
zabezpieczenie przed drugim człowiekiem - jest za każdym razem bardzo 
pochlebiające dla osoby dopuszczonej do intymności.
 Równie, a może jeszcze bardziej ekstatyczny charakter ma doświadczenie 
bycia poznawanym. Świadomość, że ktoś, kto bardzo chce wiedzieć jaki 
(jaka) jestem, ktoś nadzwyczaj zainteresowany wszystkim tym, co chcę mu 
o sobie powiedzieć, to potężny bodziec pozytywny nie pozbawiony 
seksualnych odniesień. Nic dziwnego, że w sytuacji takiej intensywnej 
obustronnej penetracji kochający się ludzie spędzają całe noce 
rozmawiając i dotykając się nawzajem. Również nam, psychoterapeutom, 
znana jest stymulacja płynąca z faktu odsłonięcia się drugiego 
człowieka, ponieważ ludzie często mówią nam rzeczy, których nie 
wyjawiają nikomu innemu. Czasami - jeśli dana osoba była już na kilku 
spotkaniach i mówi o sprawach dobrze znanych z kontaktów z innymi 
osobami - psychoterapeuta jest narażony na pokusę dekoncentracji. Aby 
tego uniknąć, musi ciągle zadawać sobie pytanie: "Co odróżnia tego 
człowieka od innych? Czy zmienił się od ostatniej wizyty? Czy da się w 
nim zauważyć coś, co można byłoby wykorzystać, aby mu pomóc?"
 Zawsze należy zakładać, że takie możliwości istnieją. Niestety w 
małżeństwie, po latach wspólnego życia bardzo łatwo o zaprzestanie 
poszukiwań w przeświadczeniu, że niczego nowego już się nie dowiemy. Po 
tysiącach wspólnych posiłków i nocy ludzie zaczynają być leniwi.
 Tymczasem ten, komu starczy cierpliwości i koncentracji, zawsze będzie 
odkrywać w drugim coś nowego. Często słyszę od kobiet: "Mąż opowiada 
wszystkim, że zna mnie na wylot, podczas gdy nie zna mnie wcale. Byłam 
tu u pana zaledwie kilka razy, a pan już wie więcej od niego". 
Najsmutniejsze jest to, że mąż mógłby poznać tę kobietę daleko lepiej 
ode mnie - gdyby tylko chciał.
 Pewien pastor poprosił żonę o udział w tygodniowych rekolekcjach, 
których uczestnicy przez kilka godzin dziennie mieli się otwierać przed 
sobą w małych grupach. Po powrocie żona oświadczyła:
 - Rozmawiałam przez cały tydzień z jednym człowiekiem w mojej grupce. 
Nie chciałabym cię zranić, ale staliśmy się przez to sobie bardzo 
bliscy. Nie poszliśmy ze sobą do łóżka, ale pomijając te sprawy uważam, 
że zna mnie znacznie lepiej od ciebie.
 Pastor był wstrząśnięty, ale nie uniósł się honorem, tylko poprosił ją, 
by również przed nim zechciała się otworzyć. Obiecał, że będzie jej 
słuchał, jak nikogo innego na świecie. W ciągu następnych kilku miesięcy 
przegadali ze sobą setki godzin i dzisiaj są sobie bardzo bliscy.
 Oczywiście niekiedy łatwiej jest otworzyć się przed psychoterapeutą lub 
kimś zupełnie obcym niż przed małżonkiem, bo ten ostatni ma możliwość 
wykorzystania uzyskanych informacji w raniący sposób. Wzajemne 
otwieranie się przed sobą i poznawanie przepastnych głębi duszy partnera 
nie musi być wcale łatwe w wypadku osób żyjących ze sobą latami. Na 
pewno jednak warto zapłacić za to każdą konieczną cenę. Wszyscy bez 
wyjątku tęsknimy do tego, by poznać kogoś i zostać przez niego poznanym. 
Zaspokojenie tej tęsknoty należy do samej istoty miłosnej ekstazy.

Seks jako podpora romantycznej miłości
 Jak tego należałoby oczekiwać, najczęściej przywoływanym "wyzwalaczem 
ekstazy" jest akt seksualny. Nie ulega żadnej wątpliwości, że 
intensywność doznań i radość zakochania w ogromnej mierze zawdzięczamy 
pociągowi seksualnemu. Logiczne byłoby w takim razie, by partnerzy 
pragnący zachować coś z początkowych uniesień na dalsze lata poświęcali 
wiele uwagi i wysiłku wzbogacaniu i urozmaicaniu swego życia płciowego. 
Tymczasem ilekroć staje przede mną przeżywająca kryzys para małżeńska, 
niemal zawsze okazuje się, że więź seksualna zamiera.
 Doradcy rodzinni często mówią wówczas, że wynika to z głębszych 
małżeńskich problemów. Jeśli uda się je rozwiązać, więź seksualna wróci 
do normy. Tymczasem seks jest zbyt istotnym elementem małżeńskiej 
rzeczywistości, by można go było sprowadzić tylko do rangi symptomu i 
oczekiwać samoistnej poprawy. Seks należy do podstawowych budulców 
szczęśliwego związku. Stabilna, mocna więź seksualna może być podporą 
dla małżeństwa wykazującego wiele niedostatków. Natomiast pozornie 
uładzona, lecz pozbawiona napięcia seksualnego relacja może nagle runąć 
w gruzy.
 Techniki, które proponuje Marabel Morgan w kursie pod nazwą Total Woman 
(Kobieta z krwi i kości), bywają określane mianem staroświeckich i 
manipulatorskich, ale mnie idea "superseksu małżeńskiego" bardzo 
przypadła do gustu. Choć niektórzy zaśmieją się na sugestię, by żona 
witała męża ubrana tylko w kusą koszulkę i buty na wysokim obcasie, 
nigdy jeszcze nie rozmawiałem z mężczyzną, który uważałby ten pomysł za 
zupełnie chybiony (pod warunkiem, że dzieci zostaną najpierw umieszczone 
w bezpiecznym miejscu). Nigdy też nie miałem do czynienia z mężczyzną, 
który miałby coś przeciw "pracy domowej" zadawanej żonom na drugim 
wykładzie, a polegającej na zainicjowaniu i prowadzeniu gry miłosnej 
przez siedem kolejnych nocy.
 Jedna z kobiet zareagowała na to pytając półgłosem:
 - za kogo oni mnie mają, za maniaka seksualnego?
 Druga podjęła wyzwanie i po tygodniu wyznała:
 - Starałam się, ale nie wytrzymałam do końca. Dałam radę sześć razy, w 
poniedziałek byłam już zbyt zmęczona. Prowadzący postawił jej czwórkę, 
ale od męża z pewnością dostała piątkę!
 Pewna pani opowiedziała, że po siedmiu sumiennie i bez względu na 
wszelkie przeszkody wykorzystanych nocach mąż powiedział z omdlewającym 
uśmiechem: "Nie wiem, co ci się stało, kochanie, ale to mi się bardzo 
podoba".
 Potrzebujemy rozluźnionego, radosnego, pełnego seksu. Wielką przykrość 
sprawia mi widok par zablokowanych seksualnie na skutek zranień w innej 
sferze. Seksu nigdy nie wolno używać jako broni. Swego czasu rozmawiałem 
z kobietą rozgniewaną z kilku powodów na męża.
 - Jak długo już nie współżyjecie ze sobą - zapytałem
 - Kilka miesięcy.
 - I nie ma pani na to ochoty?
 - Owszem, mam, ale nie chcę, żeby pomyślał, że wszystko już między nami 
w porządku.
 - A więc obywa się pani bez współżycia z mężem?
 - Tak i dużo się onanizuję.
 Smutna historia. Oto dwoje spragnionych siebie ludzi, którzy 
przedkładają honor czy może wręcz chęć odwetu nad zaspokojeniem 
istotnych obustronnych potrzeb. Tymczasem ich i tak krucha relacja ulega 
postępującemu rozkładowi.

Codzienny stres i zmęczenie
 Tak jak w wypadku innych "wyzwalaczy ekstazy" wykorzystanie 
więziotwórczych właściwości seksu jest kwestią poświęcenia mu 
niezbędnego czasu i uwagi. Małżonkowie widują się o najgorszych porach - 
rano, kiedy czas nagli, i wieczorem, kiedy rozdrażnieni i zmęczeni 
niewiele już mają sobie do zaoferowania.
 "Nic tak nieuchronnie nie podkopuje małżeństwa - twierdzi znany autor 
dr James Dobson - jak nadmiar obowiązków i zwykłe przemęczenie. Tempo 
życia bardzo utrudnia wzajemną komunikację".
 Pewna szczęśliwa obecnie kobieta w taki sposób określiła różnicę 
pomiędzy swym aktualnym związkiem a tym, który rozpadł się parę lat 
temu:
 "Moje pierwsze małżeństwo było praktycznie pozbawione seksu. Nie w tym 
znaczeniu, że rzadko ze sobą współżyliśmy, bo dochodziło do tego dość 
często - po prostu mąż był tak zajęty robieniem kariery, że nie 
poświęcał mi nawet połowy tej uwagi, na jaką zasługiwał najgorszy 
klient. Wyjąwszy te piętnaście minut dwa lub trzy razy w tygodniu 
zachowywaliśmy się jak istoty bezpłciowe. Teraz seksu jest mnóstwo w 
dotknięciach i rozmowach, a mój drugi mąż często jakby czuwa nad 
przebiegiem całego wieczoru. Przynosi mi jakiś romantyczny drobiazg albo 
różę kupioną w kwiaciarni. Czasem całuje mnie w szyję lub pieści mi 
piersi bez zamiaru kontynuowania gry miłosnej - jako taki seksualny 
środek wyrazu. Nieważne, że niekiedy nie kochamy się wcale takiej nocy - 
ja uwielbiam być w ten sposób traktowana".
 Niech to wyznanie będzie dla nas, mężczyzn, lekcją, bo choć doskonale 
wiemy, jak skumulować działanie kilku "wyzwalaczy", zapewne od dawna już 
nie postaraliśmy się o zorganizowanie czułego "sam na sam" z żoną. 
Wyniki jednej z ankiet wskazują na kobiety, a nie mężczyzn, jako stronę 
uskarżającą się na zbyt małą częstotliwość współżycia. Otóż okazuje się, 
że tylko 4 procent mężatek uważa, że współżyje za często, podczas gdy 38 
procent, czyli niemal cztery żony na dziesięć, życzyłoby sobie 
częstszych zbliżeń.

Dzielenie radości
 Miłość polega nie tylko na odczuwaniu, ale przede wszystkim na 
działaniu. Jeśli więc dwoje ludzi mających za sobą wspólne, piękne 
chwile nie pomyśli, jak je sobie zapewnić w przyszłości, problemy nie 
dadzą na siebie długo czekać.
 Calvin i Toni to jedno z typowych małżeństw, z jakim psychoterapeuci 
mają do czynienia. Mieszkali razem nadzwyczaj szczęśliwi przez prawie 
trzy lata. Kiedy się wreszcie pobrali, z miejsca wpadli w tarapaty, i to 
do tego stopnia, że w osiem miesięcy po ślubie Calvin miał już kochankę.
 - Zupełnie tego nie rozumiem - rozpaczała podczas wizyty Toni. - 
Byliśmy w naszym mieszkanku tacy szczęśliwi. Tak jakby małżeństwo było 
jakimś przekleństwem. Ona jest nawet brzydsza ode mnie.
 Cząstkowe informacje złożyły się w końcu na następującą opowieść. 
Poznali się wkrótce po rozwodzie Calvina i z początku poczuli się jak 
beztroskie dzieci. Po latach malowania i remontowania tynków swoich 
kolejnych domów Cavin był nareszcie wolny. Wprowadzając się do wspólnego 
mieszkania nie mieli praktycznie nic. Musieli pożyczyć nawet sprzęty 
domowe. Wszystkie obowiązki Calvina sprowadzały się do mycia i 
polerowania samochodu. Jeździli więc często na plażę, robili dalsze 
wypady w weekendy, chodzili do opery (na punkcie której oboje mają 
bzika) i zawsze zostawało im jeszcze mnóstwo czasu na to, by się kochać 
i wspólnie gotować.
 Ostatecznie postanowili się ustatkować - kupili dom, pobrali się i 
zainwestowali w sklep z antykami, który miała prowadzić Toni. Szczęście 
rozwiało się szybko. Weekendy trzeba było spędzać w sklepie, który 
uparcie nie chciał przynosić zysków. Lista zaległych napraw 
obciążających Calvina wydłużała się zamiast skracać. Nagle zaczęli się 
kłócić i zdarzało się to coraz częściej. W przerwach między kłótniami 
martwili się o sklep.
 Zapytałem Calvina o nową znajomą.
 - Ona nie znaczy dla mnie wiele - powiedział smutnym głosem. - Po 
prostu przez tę parę godzin jestem wolny od trosk i możemy się pobawić. 
Tak jak kiedyś z Toni.
 To nie małżeństwo było więc problemem, lecz fakt, że dali się bez 
reszty wciągnąć w kierat obowiązków i zapomnieli zadbać na co dzień 
również o przyjemną stronę życia.
 Małżonkowie często pytają: "Skąd na Boga mieliśmy przed ślubem czas i 
pieniądze na to, żeby włóczyć się po kawiarniach i fundować sobie tyle 
atrakcji? Dzisiaj nie stać nas nawet na hamburgera w barze". Odpowiedź 
jest prosta: przed ślubem sprawianie sobie przyjemności uważali za rzecz 
ważną. I wielu z nich wyszłoby na dobre, gdyby w jakiejś mierze 
powrócili do tej postawy.
 Proponuję sporządzić listę przedsięwzięć, które mogłyby przywrócić 
odrobinę romantycznego ciepła i blasku naszej wzajemnej relacji. Mogą to 
być zarówno rzeczy tradycyjnie kojarzące się z takimi przeżyciami, jak i 
rzeczy bardzo indywidualne. Znajdą się ludzie, dla których 
romantyczniejsze od dancingu w dobrej restauracji będzie zagrać w ringo 
na łące. Należy się spodziewać, że wiele z tego, co znajdzie się na 
takiej liście, będzie korespondowało z "wyzwalaczami" Marghanity Laski i 
nie pociągnie za sobą żadnych wydatków. Miałem kiedyś do czynienia z 
kobietą rozczarowaną małżeństwem dlatego, że oboje z mężem stali się 
"strasznie poważni" i od kiedy przyszły na świat dzieci element zabawy w 
ogóle zniknął z ich życia. Mąż bronił się twierdząc, że nie stać go na 
drogie imprezy. Poprosiłem ich więc o spisanie tego, co sprawiało im 
największą przyjemność w czasach narzeczeństwa. Okazało się, że były to: 
wycieczki rowerowe, przytulanie się do siebie kiedy za oknem pada 
deszcz, pikniki, snucie szczęśliwych wspomnień, "zakupy" przez szyby 
wystawowe, a wieczorem uroczyste kolacje przy świecach.
 Małe rzeczy mają również ogromne znaczenie, a często nie kosztują nic 
poza poświęceniem im odrobiny czasu i uwagi.
Motto:
 Stwarzaj warunki dla romantycznych uniesień
Motto:
 Bardzo zwracam uwagę na sposób,
 w jaki mężczyzna mówi o kobietach.
 Lubię tych, którzy z ciepłem i prostotą
 wyrażają się o matce lub żonie.
  Elizabeth Bowen


Wojna płci


 Po trzech tygodniach spotkań z pewnym adwokatem i jego żoną 
zdecydowałem się w końcu porozmawiać sam na sam z męską stroną 
konfliktu. Wzajemna relacja w tym małżeństwie była bardzo nadwerężona, a 
ja ciągle nie mogłem dociec, dlaczego. Rozmowa w cztery oczy z mężczyzną 
szybko uzmysłowiła mi problem.
 - Jeśli wspomni pan o tym komukolwiek, nigdy się nie przyznam, że to 
powiedziałem, ale dla mnie kobieta to coś gorszego. Żona jest zresztą 
tego najlepszym dowodem. Gdyby nie to, że bardzo chciałem mieć syna, 
nigdy bym się nie ożenił. W rzeczy samej - skoro tylko dzieci się 
usamodzielnią, sam również gotów jestem odejść. Prawdopodobnie będzie mi 
potrzebna jakaś kobieta dla zaspokajania potrzeb seksualnych, ale z 
pewnością się nie ożenię. Jeśli chodzi o wszystkie inne rzeczy, 
zdecydowanie wolę męskie towarzystwo.
 Jednym z wymogów mojej profesji jest zachowanie w takich sytuacjach 
zimnej krwi i dociekanie przyczyn. Tym razem jednak nie zdołałem się 
opanować.
 - Litość bierze słuchając pana - powiedziałem. Połowa przyjemności, 
jaką można mieć z życia, przechodzi panu koło nosa. Kobiety to najlepszy 
pomysł Pana Boga!
 Podczas następnych spotkań wypowiadałem się już w sposób mniej 
emocjonalny, a mojemu pacjentowi udało się z czasem wykrzesać z siebie 
nieco szacunku dla płci odmiennej. Spojrzał inaczej na żonę, a z chwilą, 
gdy w nim nastąpiła przemiana ona również zaczęła się zmieniać. 
Mężczyzna nastawiony do kobiet negatywnie - z góry zakładający ich 
niższość, braki i oczekujący odrzucenia - przeważnie otrzymuje to, czego 
się spodziewa. I odwrotnie - kto im ufa i oczekuje sympatii, rzadko bywa 
zawiedziony. W związku z tym czwarta rada brzmi:
 "Postaraj się mieć jak najlepsze zdanie o płci przeciwnej".
 Innego mojego rozmówcę nie stać było na tak brutalną szczerość; po raz 
drugi żonaty miał na koncie wiele romansów, również z mężatkami. Na 
początku każdej znajomości zwykle nie posiadał się z zachwytu i 
powtarzał bez ustanku zarówno wybrance, jak i wszystkim dookoła, że 
spotkał nareszcie "tę jedyną, wymarzoną". Z czasem jednak jego entuzjazm 
przygasał i coś zaczynało się psuć.
 Zapytałem go o matkę. Okazało się, że była nieszczęśliwą, smutną 
kobietą. Faworyzowała drugiego syna, z innego małżeństwa, a jego samego 
traktowała tak, że opuścił dom w wieku piętnastu lat.
 - To może pan nie lubi kobiet? - spytałem.
 - Bzdura, doktorku - odpowiedział. - Gorzej pan nie mógł trafić. 
Pedałem nie jestem. Kobiety naprawdę na mnie działają. Gdybym mógł, to z 
co drugą szedłbym do łóżka. Akurat kobiety to ja lubię.
 Zwróciłem mu uwagę, że chodziło mi o kobiety a nie o seks. Zapytałem, 
czy potrafi cieszyć się ich towarzystwem tak samo jak ich ciałem.
 - Ma pan kobiety-przyjaciół? Jaki jest pański stosunek na przykład do 
koleżanek z pracy?
 Wobec tych pytań mężczyzna najpierw zamilkł, a w końcu powiedział:
 - Może ma pan rację, nie czuję się najlepiej w ich towarzystwie i to są 
chyba pozostałości po relacji z mamą.
 W okresie dzieciństwa większość ludzi przeżywa swego rodzaju stan 
zauroczenia rodzicem odmiennej płci. Jest to zjawisko zdrowe i normalne. 
Mężczyzna, którego łączyła z matką silna, serdeczna więź i który w 
odpowiednim czasie potrafił się od matki oderwać, ma ogromne szanse być 
wzorowym partnerem w małżeństwie. Zawsze powtarzam moim dorastającym 
córkom, że najlepsze nadzieje na dobrego męża rokuje chłopak, który 
naprawdę kocha swoją matkę (i, dodajmy, mieszka pięćset kilometrów od 
niej).
 Zaburzenia podstawowych, nawiązywanych w dzieciństwie relacji wywierają 
bardzo negatywny wpływ na późniejszą więź z partnerem odmiennej płci. W 
praktyce psychoterapeutycznej wiele uwagi i wysiłku poświęca się 
rodzicom pacjenta, jak również pytaniu o to, jak kochać rodziców i 
pozostać wolnym.


Elvis i Edyp
 Trudno o lepszą ilustrację komplikacji wynikających z doświadczeń 
dzieciństwa niż tragiczne życie "króla rocka", Elvisa Presleya. 
Wszystkie jego związki z kobietami kończyły się absolutnym fiaskiem. 
Jako dziecko był rozpuszczony, a jednocześnie w jakiś sposób 
przytłoczony przez matkę, która prawdopodobnie na nim właśnie 
skoncentrowała swoje libido. Albert Goldman nazwał ją w swej 
kontrowersyjnej i ciętej biografii Presleya "prowincjonalną Kasandrą". 
Do jedenastego roku życia Elvis spał ze swoją "Satnin" (jego dziecinne 
określenie matki) w jednym łóżku. Jeszcze w dziewiątej klasie 
odprowadzała go do szkoły. Nic więc dziwnego, że i w życiu seksualnym 
nie zdołał się nigdy oderwać od matczynej spódnicy. Głaskał zresztą 
matkę aż do jej śmierci, a kiedy na pogrzebie otwarto trumnę plótł coś 
jak małe dziecko pochylony do jej "sooties" (tak nazywały się w ich 
wspólnym języku stopy). Później, coraz bardziej uzależniony od 
narkotyków, potrafił niekiedy zasnąć tylko wówczas, gdy jego ówczesna 
towarzyszka, Linda Tompson, przemawiała do niego jak do 
rozhisteryzowanego brzdąca.
 Urodzenie dziecka pozbawiało w jego oczach kobietę wszelkiej 
atrakcyjności, stając się matką przestawała być kochanką. Jak pisze 
Goldman, z chwilą, gdy Priscilla - żona Presleya - urodziła dziecko, 
Elvis zaprzestał z nią jakichkolwiek kontaktów seksualnych i zaniedbał 
ją do tego stopnia, że ostatecznie związała się z kimś innym.
 W miarę jak całe życie Elvisa ulegało postępującemu rozkładowi, jego 
szamotanina na polu męsko-damskich odniesień stawała się coraz 
żałośniejsza. Chwalił się, że miał tysiąc kobiet, ale był to wątpliwy 
wyczyn zważywszy na fakt, że sam ich nigdy nie zdobywał. Rekrutowano je 
i przyprowadzano do niego, mogły mieć co najwyżej osiemnaście lat i nie 
więcej niż metr sześćdziesiąt pięć wzrostu, a do tego musiały szaleć na 
jego punkcie. Niektóre dziewczęta zgadzały się wystąpić w trójkę i 
walczyły między sobą w intymnej bieliźnie o względy "króla", podczas gdy 
ten, podniecony, a przy tym ciężki i wzdęty od cheeseburgerów, 
przyglądał im się z łóżka. W okresach szczególnego nadużywania 
narkotyków Elvis nie potrafił na czas zdążyć do ubikacji, więc zakładano 
mu wówczas ogromne pieluchy z ręczników.
 Był to w sumie tragiczny przypadek człowieka, który choć materialnie 
mógł sobie pozwolić na wszystko (podobno w wieku czterdziestu dwóch lat 
miał na koncie miliard dolarów), nie potrafił nawiązać prawidłowej 
relacji miłosnej. Przyczyn nie należałoby upraszczać, ale przynajmniej 
po części wiązały się one z zaburzoną relacją z matką. Kompleks Edypa 
nie jest współczesnym wymysłem: napisaną pięć wieków przed Chrystusem 
sztukę Sofoklesa życie odgrywa po dzień dzisiejszy.


Przezwyciężanie przeszłości
 Człowiek nie musi jednak do końca życia cierpieć z powodu tkwiących w 
jego przeszłości problemów. Jeśli stosunki z rodzicami pozostawiały w 
dzieciństwie sporo do życzenia, należy właściwie zrozumieć te przeżycia 
i ustalić, w jaki sposób doprowadziły do powstania i utrwalenia się 
niewłaściwych postaw. Nie można ani na chwilę zapomnieć, że celem takiej 
refleksji nie może być postawienie kogokolwiek w stan oskarżenia - 
rodzice przeważnie działają w najlepszych intencjach. Chodzi o 
uświadomienie sobie emocji pogrzebanych w podświadomości i ciągle w 
ukryty sposób oddziałujących na psychikę. Zdrowa psychoterapia opiera 
się na przekonaniu, że dokuczliwy demon z chwilą jego zdemaskowania i 
nazwania traci wiele ze swojej mocy.
 Dostosowując wizję rzeczywistości do poznania samego siebie człowiek 
zaczyna realistyczniej postrzegać osoby, które obecnie podświadomie 
kojarzą mu się z dzieciństwem. Zamiast ich idealizować lub mylić z 
negatywnymi bohaterami przeszłości stopniowo staje się zdolny lubić ich 
(lub nie lubić) z powodu tego, jacy naprawdę są, Nie musimy być 
więźniami własnej przeszłości - tu właśnie Freud się pomylił.
 W poradniach takich jak nasza sporą część klienteli stanowią mężczyźni, 
którzy przy próbach kontaktów z kobietami z góry zakładają klęskę. 
Spodziewają się zawsze kosza i wyjątkowo często ich przeczucia się 
sprawdzają. Takich mężczyzn namawiam zawsze, by zebrali się na odwagę i 
możliwie najdłużej przestawali w damskim towarzystwie. Czasami mogą 
liczyć na przyjaźń jakiejś starszej kobiety w typie babci i przy jej 
pomocy bez żadnego ryzyka odkrywać walory kobiecości. U tych mężczyzn 
najmniejsze nawet sukcesy w sferze męsko-damskich kontaktów mają 
magiczny wpływ na poczucie własnej wartości.
 Kiedy Martin przyszedł do mnie po raz pierwszy, nie mógł ze skrępowania 
usiedzieć na krześle. Nieśmiało próbował rozmowy na różne obojętne 
tematy, a w końcu zamilkł. Wśród tej niezręcznej ciszy podziwiałem przez 
chwilę jego aparycję - szeroki w barach, o rumianej cerze i błękitnych 
oczach Paula Newmana. Byłem przekonany, że wiele jego rówieśniczek na 
uniwersytecie z największą ochotą umówiłoby się z nim na randkę, Z tym 
większym zdumieniem usłyszałem z jego ust następujące słowa:
 - Głupio mi o tym mówić, ale właściwie nigdy nie miałem dziewczyny.
 Opowiedział mi o swym pierwszym doświadczeniu seksualnym na kanapie 
jakiegoś mikrobusu:
 - To był ten jedyny raz, a ja byłem wtedy po paru piwach. Nie miało to 
wiele wspólnego z tym, co człowiek sobie wyobraża. Chciałbym czegoś o 
wiele więcej. Widzę na uczelni, jak pary chodzą ze sobą trzymając się za 
ręce; wyglądają tak, jakby było między nimi coś wielkiego. A ja jestem 
bardzo nieśmiały, Kiedy rozmawiam z dziewczyną, to się tak przejmuję, że 
aż dostaję mdłości. To nie jest warte tego stresu.
 Czy to możliwe, by mężczyzna był tak bezradny w sprawach miłości i tak 
niepewny w stosunkach z kobietami? Owszem, i zdarza się to częściej, niż 
nam się zdaje.


Nieśmiałość jako atut
 Z badań przeprowadzonych przez Philipa Zimbardo z uniwersytetu w 
Stanford wynika, że około 40 procent dorosłych Amerykanów uważa się za 
ludzi nieśmiałych. W większości wypadków nieśmiałość nie paraliżuje 
ludzi do tego stopnia i nie izoluje ich tak od płci przeciwnej, jak to 
było w przypadku Martina. Nie brak jednak i osób jego pokroju. Nieśmiały 
mężczyzna potrafi kochać kobietę z daleka, niekiedy wręcz obsesyjnie - 
poświęcając jej większość swych myśli. Nierzadko podoba się swej 
wybrance, która chętnie by go poznała - i tak żyją w nieświadomości nie 
przeczuwając tęsknoty drugiego.
 Pocieszające dla tych ludzi niech będzie to, że nieśmiałość może być 
atutem i że wewnętrzna niepewność jest do przezwyciężenia. Martin nigdy 
nie miał okazji zaobserwować prawidłowych odniesień miłosnych. Chłopiec 
uczy się kochać kobietę głównie na przykładzie ojca. Tymczasem stosunki 
między rodzicami Martina pozostawiały pod tym względem wiele do 
życzenia. Po uwielbianym przez siebie ojcu Martin odziedziczył strach 
przed kobietami.
 Wspólnie z kolegami staraliśmy się wytłumaczyć Martinowi, że 
informacje, na których zasadza się jego niepewność, są nieprawdziwe i że 
dziewczęta, z którymi nawiąże kontakt, z pewnością okażą się dużo 
łagodniejsze i wcale nie takie straszne, jak on to sobie wyobraża. W 
takich wypadkach użyteczne bywają spotkania w grupie, które spełniają 
funkcję laboratorium międzyludzkich odniesień. Bezpieczne środowisko 
grupy terapeutycznej pozwala na eksperymenty w nawiązywaniu relacji z 
kobietami. Jeśli jakaś metoda zawodzi, można bez negatywnych 
konsekwencji zastosować inną. Martin przez ponad rok przychodził co 
tydzień na terapię grupową i stopniowo nauczył się być sobą w kontaktach 
z kobietami. Odkrył, że płeć piękna nie jest ani taka straszna, ani taka 
tajemnicza, jak mu się wcześniej wydawało.
 Martin jest nadal nieśmiały, ale ma już na swym koncie kilka 
wspaniałych przyjaźni z dziewczętami. W zeszłym roku wpadł do nas na 
kawę w towarzystwie jakiejś piękności, która oczu wprost nie mogła od 
niego oderwać.


Destrukcyjne oddziaływanie feminizmu
 Jeszcze przed dwudziestu laty mieliśmy w poradniach powszechnie do 
czynienia z mężczyznami usiłującymi wyrwać się z pęt małżeństwa. 
Najczęściej o coś się na partnerki gniewali, a nierzadko mieli wyraźną 
ochotę zamienić starą żonę na nową. W drzwiach poradni stawała więc 
najczęściej zrozpaczona, szukająca pomocy, zapłakana kobieta i gniewny 
mężczyzna. Dziś bardzo często spotykamy się z odwrotną sytuacją. 
Rozgniewana jest żona a załamany - mężczyzna w średnim wieku. Takie 
kobiety rzadko odchodzą do innych mężczyzn, natomiast bardzo 
zdecydowanie dążą do zmiany swej sytuacji, nawet kosztem samotnego życia 
w jakimś wynajętym mieszkaniu.
 Najczęściej trudno jest nawet dyskutować z zarzutami, które kierują pod 
adresem męża. Zwykle mają już za sobą kilka lat małżeństwa, w trakcie 
których mężczyzna dowiódł, że jest nieczułym zarozumialcem i tyranem. W 
kobiecie skumulowało się przez ten czas tyle agresji i frustracji, że 
absolutnie nie dopuszcza do intymnych zbliżeń, ze wstrętem odnosi się do 
mężowskich przyzwyczajeń czy powiedzonek i za wszelką cenę dąży do 
wolności.
 To mąż musiał ją namówić, żeby przyszła do poradni, i to on prosi o 
pomoc. Nareszcie świadom zagrożenia dwoi się i troi usiłując naprawić 
sytuację. Kobieta mówi niekiedy:
 - Rzeczywiście próbuje się zmienić, ale jest już za późno. Nie sądzę, 
bym mogła się jeszcze zdobyć wobec niego na uczucia, bez których 
małżeństwo nie ma dla mnie sensu.
 Ruch feministyczny posunął uwidaczniającą się w takich sytuacjach 
nieufność wobec mężczyzn do prawdziwej nienawiści. Być może zwolennicy 
równouprawnienia kobiet (ja zresztą uważam się za jednego z nich) uznali 
pewne przejaskrawienia za konieczne. Ostatecznie jest to czynnik często 
doprowadzający do przemiany społeczeństw. Z drugiej jednak strony 
ukazywanie relacji damsko-męskich w kategoriach konfliktu i walki nie 
może wyjść na dobre żadnej ze stron. Posłużę się przykładem pisarki 
Marilyn French. Jej wrogość w stosunku do tradycyjnej męskiej postawy 
zdobywcy jest w pełni uzasadniona, ale nie sposób zaakceptować tego, co 
proponuje w zamian. Przygnębiające wrażenie robią na mnie nawoływania w 
rodzaju: "Zapomnij o mężczyznach. Uwolnij się, zamieszkaj sama albo z 
siostrami. Mężczyzna może być przydatny do seksu. ale niczego więcej po 
nim się nie spodziewaj".
 Nie mam nic przeciwko siostrzanym więziom, ale odrzucać całe 
niewypowiedziane bogactwo i tajemnicę relacji damsko-męskiej to odrzucać 
bardzo wiele z radości i szczęścia dostępnego na tym świecie. Mężczyzna 
i kobieta nie są naturalnymi wrogami. Bóg stworzył oboje na swoje 
podobieństwo i, zgodnie z jakże ciepłym opisem dzieła stworzenia w 
Księdze Rodzaju, przeznaczył sobie nawzajem.
 Problematyki męsko-damskiej nie da się sprowadzić do równego 
wynagrodzenia za pracę i zamienności ról. Wypowiadając wojnę drugiej 
płci występujemy przeciw jednemu z fundamentalnych źródeł ludzkiego 
spełnienia - przeciw szczęściu płynącemu z miłości. Życzę kobietom, aby 
nie zaprzestały walki aż do momentu, kiedy z naszego środowiska 
kulturowego zostanie wyplenione wszystko, co sprzeciwia się 
równouprawnieniu. Życzę im, aby nie przestawały demaskować u mężczyzn 
dyskryminacyjnych postaw, aż do czasu, kiedy ci do końca ich poniechają. 
Nie można się jednak domagać, byśmy się bez siebie nawzajem obywali. Ani 
jedna, ani druga strona nie będzie wówczas mogła wykorzystać całego 
swego osobowego potencjału.
 W swym opublikowanym w 1963 roku feministycznym manifeście Feminine 
Mystique (Mistyka kobiecości) Betty Friedan poruszyła wiele ważnych 
kwestii. Było to bez wątpienia wymogiem ówczesnej epoki. Co jednak mówi 
Friedan dzisiaj? Otóż uważa, że ruch feministyczny winien wkroczyć w 
nową fazę charakteryzującą się bardziej wyważonym stosunkiem do 
małżeństwa, macierzyństwa i wychowania dzieci. Rozwiedziona i od lat 
samotnie mieszkająca na Manhattanie Friedan powiada o sobie, że "z 
największą przyjemnością weszłaby w dobry, poważny związek z mężczyzną".
 Zapewne nie ma sensu obawiać się o to, że kobiety odwrócą się od 
wszystkich mężczyzn z powodu krzywd, których sprawcami byli tylko 
niektórzy z nich. Nie wydaje się również prawdopodobne, by feminizm mógł 
wyrugować romantyczną miłość. Większość moich znajomych feministek, w 
tym także bardzo zapalonych, nie pragnie rozdziału płci. Osobiste 
szczęście jest im ciągle droższe od rewolucyjnych ideałów.
 Jak to trafnie ujął pewien anonimowy mędrzec: "Miłość jest znacznym 
postępem w stosunku do innych metod walki".
Motto:
 Postaraj się mieć jak najlepsze
 zdanie o płci przeciwnej

Dedykacja
 Przeciętnie raz na miesiąc jakiś pacjent kliniki, w której pracuję, 
zadaje mi z gestem wyrażającym najwyższe zdumienie takie mniej więcej 
pytanie: "Jak pan może słuchać całymi dniami naszych przygnębiających 
opowieści? Czy nie ma pan czasem dość tych wszystkich chorych, 
poplątanych ludzi?"
 Nigdy nie wiem, co mam na to odpowiedzieć, bo ci, z którymi pracuję, 
zwykle stają mi się bardzo bliscy i źle się czuję słysząc, że któryś z 
nich mówi o sobie w taki sposób. Dla mnie nie są to ludzie "chorzy", a 
współtowarzysze pielgrzymki zmagający się w dużej mierze z tymi samymi 
problemami co ja; ludzie, którzy być może zrozumieją swoją sytuację 
lepiej, jeśli przyjrzymy się jej wspólnie. Nie tylko zaszczycają mnie 
swoją przyjaźnią, ale nieustannie uczą wrażliwości. Rozmawiając z nimi o 
tym, co noszą w swoim wnętrzu, dowiaduję się bezcennych rzeczy o samym 
sobie. To im właśnie chciałbym dedykować niniejszą książkę.
 W celu ochrony prywatności moich pacjentów fakty z ich życia przytaczam 
w dowolnych kombinacjach mieszając imiona, miejsca i szczegóły w sposób 
uniemożliwiający identyfikację konkretnych osób. W niczym nie umniejsza 
to jednak prawdziwości określonych przeżyć.


Podziękowania
 Wiele osób pomogło mi w przygotowaniu tej książki do druku. Roy M. 
Carlisle z wydawnictwa Harper and Row, utalentowany edytor, pracował 
usilnie, by nadać całości logiczny kształt. Mike Somdal wykroczył 
znacznie poza zakres obowiązków agenta autorskiego; jest on moim mądrym 
krytykiem i bliskim przyjacielem. Niżej wymienieni byli uprzejmi 
przeczytać rękopis (a niekiedy kilka jego wersji) i wyrazić o nim swoje 
zdanie: dr James Hagelganz, Cherry Henricks, Don Henricks, dr Taz 
Kinney, Tricia Kinney, dr Lee Kliewer, David Leek, Diane McGinnis, dr 
Walter Ray, Kathy Scroggie, Linda Somdal, Dagny Svensson, Mark Svensson, 
dr John Todd i Wendell Will. Jarre-Beth Fees i Rena Inman pomogły mi 
bardzo w opracowaniu źródeł.
 Następującym czasopismom wyrażam podziękowanie za zezwolenie na 
przedruk tekstów:
 "Farm Journal" za wyjątki z "My Last Wonderful Days" pióra Hazel Andre, 
lipiec 1956, Dale E. Smith;
 "Glamour" za wyjątki z "Romance vs. Sex Appeal. The Battle Women Lost" 
pióra Harriet Van Horne, listopad 1961, The Conde Nast Publications, 
Inc.;
 "Atlantic Monthly" za wyjątki z "My Mother's Hands" pióra Roberta 
Fontaine, marzec 1957, The Atlantic Monthly Co.

Przedmowa
 Cieszy mnie fakt, że "Sztuka miłości" dobrze się sprzedaje. Cieszy 
przed wszystkim przez wzgląd na tematykę książki - traktuje ona o 
miłości i małżeństwie oraz pewnych pryncypiach, których zachowanie jest 
nader istotne dla powodzenia w obu tych sferach.
 Od czego więc zależy powodzenie związku? Z pewnością ważne jest, by 
spotkać właściwą osobę. Tak samo, a może jeszcze ważniejsze, jest jednak 
uświadomienie sobie, że udany związek to związek, którego strony nie 
szczędzą czasu i energii na praktykowanie prostych zasad i technik 
współżycia mających na celu umacnianie monogamicznej miłości.
 Praca doradcy rodzinnego daje mi możliwość obserwacji wewnętrznego 
funkcjonowania małżeństw i niestety aż nazbyt często bywam świadkiem 
katastrof. Rozstający się małżonkowie mają ku temu tysiąc powodów, 
niejednokrotnie wystarczających - niemniej jednak rozwód zwykle zostawia 
po sobie w ich życiu ogromne spustoszenia.
 Tymczasem na podstawie doświadczeń w pracy z setkami par małżeńskich 
jestem coraz bardziej przekonany o tym, że każdy, kto chce przyciągnąć 
do siebie partnera, może tego dokonać oraz że większość małżonków 
zastanawiających się nad rozwodem potrafiłaby - jeśli chciałaby tego 
wystarczająco mocno - odbudować związek i rozniecić w sobie na nowo 
wzajemną miłość. W większości wypadków małżeństwa rozpadają się nie z 
powodu różnic osobowościowych czy na skutek "przerośnięcia" jednego 
partnera przez drugiego, a dlatego, że osoby bardzo w sobie niegdyś 
zakochane ulegają po ślubie dziwnemu lenistwu i zaczynają zaniedbywać 
wzajemne relacje. Zaczynają poświęcać więcej czasu i energii karierze 
zawodowej, dzieciom, osobistym zainteresowaniom - czy w końcu flirtowi z 
kimś trzecim. I pewnego dnia nie mają już do czego wrócić.
 W niniejszej książce staram się dowieść, jak nieistotne dla szczęścia w 
miłości są walory fizyczne i wskazać te atrybuty, którymi rozumni 
kochankowie rzeczywiście się wzajemnie przyciągają. Czynię również kilka 
sugestii na temat doboru towarzysza życia. Jest sprawą niezwykle 
istotną, by wybierać go bardzo starannie - spory fragment książki 
dotyczy zasadzek zagrażających romantycznej miłości z tej strony i ma na 
celu uwrażliwić na dające o sobie znać sygnały ostrzegawcze, gdy mimo 
wszystko ciągle odczuwamy słabość wobec określonego typu osób.
 Rozciągający się na dziesięciolecia związek między mężczyzną a kobietą 
nie raz i nie dwa wymaga wyrzeczeń. Cztery rozdziały poświęcam kwestii 
zachowania osobistej niezależności bez popadania w egoizm oraz mówienia 
o własnych potrzebach bez przyjmowania postaw cierpiętniczych czy 
dyktatorskich.
 Udzielam też pewnych wskazówek w zakresie umiejętnego wyrażania uczuć 
negatywnych. Większość ludzi, niestety, wstępuje na nową drogę życia z 
minimalną wiedzą na temat postępowania w sytuacjach konfliktowych. 
Tymczasem nie ma mowy, byśmy mogli z drugim człowiekiem na co dzień żyć 
lub pracować bez podstawowych umiejętności w tym zakresie. Jednym z 
celów, jaki sobie stawiam w mojej pracy psychologa doradcy, jest pomoc 
ludziom w wychodzeniu ze sporów małżeńskich z nieumniejszoną miłością do 
partnera. Gniew i złość można wyrażać w sposób właściwy lub niewłaściwy 
i sądzę, że swój sukces książka zawdzięcza między innymi szczegółowej 
odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób nie zgadzać się z kimś, a jednak go 
rozumieć.
 Żyjemy na "padole łez" i tak wiele z nich zostało wylanych z powodu 
niewierności współmałżonka. Dla niektórych ludzi nie może być w życiu 
nic gorszego, niż odkrycie, że partner ma romans. Dlaczego miliony ludzi 
lądują w cudzych łóżkach i co zrobić, by temu zapobiec? Książka 
niniejsza porusza problematykę ludzkiej płciowości i na tej podstawie 
sugeruje pewne działania zapobiegające niewierności. Można w niej 
znaleźć też kilka uwag na temat odbudowy związku po zdradzie. Zdrada 
małżonka nie musi być końcem świata - nie musi też być końcem 
małżeństwa.
 Wszyscy zetknęliśmy się kiedyś z małżeństwami o kilkudziesięcioletnim 
stażu, w których obie strony są ciągle na siebie otwarte, gotowe sobie 
pomagać i nieprzerwanie cieszą się nawzajem swoją obecnością. W 
końcowych rozdziałach książki przedstawiam kilka modeli takich 
wartościowych związków i zatrzymuję się dłużej nad bardzo zwyczajną 
cnotą, która mogłaby przeobrazić wiele związków - nad myśleniem o drugim 
człowieku.
 Ludzie w Stanach nie rozwodzą się już dzisiaj tak ochoczo, jak za 
czasów pierwszego wydania "Sztuki miłości". Są dane wskazujące na to, że 
rozwodowy szczyt mamy już za sobą i że częstotliwość rozwodów zaczyna 
się zmniejszać. Jest ich dzisiaj mniej na tysiąc małżeństw niż w roku 
1974. Mam nadzieję, że wynika to ze wzrastającej świadomości szkód, 
jakie na skutek rozpadu rodziny ponoszą dzieci, szkód, których skutki 
rozciągają się niekiedy na całe dziesięciolecia. Być może też nasza 
cywilizacja dochodzi na powrót do wniosku, że bez rezygnacji z 
natychmiastowego zaspokajania swoich potrzeb i bez dawania siebie 
drugiemu człowiekowi - przynajmniej od czasu do czasu - nie da się 
uchronić żadnych wartości.
 We wszystkich szczęśliwych związkach partnerzy prędzej czy później 
dochodzili do tych prawd. Małżeństwo jest najbardziej wymagającą relacją 
międzyosobową, jaką nawiązujemy w życiu, albowiem zdecydowanie 
przewyższa wszelkie inne pod względem długości trwania i stopnia 
intymności. Z rodzicami i dziećmi żyjemy pod jednym dachem znacznie 
krócej niż z małżonkiem, a wszelkie relacje związane z pracą zawodową są 
nadzwyczaj krótkotrwałe w porównaniu z tym, czego się oczekuje w wypadku 
małżeństwa.
 Ta w założeniu najtrwalsza i najgłębsza więź z drugim człowiekiem 
zasługuje więc na najsolidniejszy wysiłek z naszej strony i na 
uprzywilejowane miejsce w hierarchii poczynań. Niniejsza książka 
proponuje pewne przemyślenia i techniki mające na celu wzmocnienie 
romantycznej miłości w relacjach małżeńskich.. Zachęcam wszystkich, by 
nie szczędzili czasu i energii na praktykowanie tych sprawdzonych metod; 
mam nadzieję, że dzięki temu książka ta okaże się pożyteczna.
Motto:
 W miłości mężczyzny i kobiety
 kochających się z pasją, wyobraźnią i czułością
 jest coś bezcennego i współczuć tylko można temu,
 kto nigdy tego nie doświadczył.
  Bertrand Russel, ur. 1872 r. - filozof i matematyk; laureat Nagrody 
Nobla w 1950 r.

W obronie romantyczności

 Im częściej stykałem się z ludźmi, którzy mieli problemy w małżeństwie, 
z tym większą ostrością uświadamiałem sobie, jak niewiele wiem na temat 
miłości mężczyzny i kobiety. Zacząłem więc szukać odpowiedzi na 
następujące pytania:
 Czy tradycyjna romantyczna miłość jest możliwa we współczesnej epoce 
związków na jedną noc i błyskawicznych rozwodów? Czym jest owo poczucie 
bliskości, które każe dwojgu ludziom rozmawiać ze sobą do świtu - to 
uczucie, jakaś wyższa siła czy decyzja? Czy można je odzyskać, kiedy 
wszystko zdaje się zamierać? Dlaczego uczucie wygasa? Czy można 
nienawidzić kogoś, kogo się kiedyś kochało, czy może w takim wypadku 
nigdy nie było mowy o prawdziwej miłości?
 Aby znaleźć odpowiedź, przeczytałem setki książek i artykułów 
napisanych przez osoby będące autorytetami w tej dziedzinie i 
rozmawiałem z dziesiątkami wykształconych osób - z psychologami, 
socjologami, psychiatrami, pracownikami socjalnymi i teologami. Potem, 
ciągle w poczuciu niedosytu, kartkowałem książki biograficzne, pragnąc 
zapoznać się z historiami słynnych małżeństw na przestrzeni dziejów.
 W obliczu całej tej wiedzy ciągle pozostaję romantykiem. Z biegiem lat 
jestem coraz bardziej przekonany, że uniesienia miłosne są czymś jak 
najbardziej realnym, że człowiek ma na tę sferę odczuwania większy 
wpływ, niż mu się wydaje, oraz że są one w zasięgu niemal każdego, kto 
decyduje się postawić na wielką miłość.
 Wszyscy słyszeliśmy o ekspertach w dziedzinie miłości, o ludziach, 
którzy potrafią podtrzymywać żar uczuć i którzy posiedli sekret 
przeżywania miłosnych uniesień bez względu na upływ czasu.
 Celem tej książki jest ujawnienie tajemnicy trwałego szczęścia w 
miłości. Jeżeli ciągle kochamy partnera, zastosowanie się do poniższych 
wskazówek wzbogaci nasze życie i zabezpieczy przed rafami życia.

Jak stać się lepszym kochankiem
 Przyjrzyjmy się zwycięzcom w tej grze. Czy mieli tylko szczęście do 
partnerów? Czy o wygranej zadecydowało ich wykształcenie, wygląd 
zewnętrzny, pieniądze? Zwykle wszystko to nie miało większego znaczenia. 
Sukces związany był raczej z ich osobowością do budowania trwałych 
więzi.
 Nie są to cechy dziedziczne wybranych, wręcz przeciwnie, mogą one stać 
się udziałem każdego. Nie chcę przez to powiedzieć, że w związku 
mężczyzny i kobiety wszystko jest proste - przeciwnie jest to 
rzeczywistość nad wyraz skomplikowana. Nie twierdzę też, że łatwo wejść 
w posiadanie sekretu szczęśliwej miłości. Utrzymuję zaś, że znane 
historii trwałe i szczęśliwe związki miłosne budowane były w oparciu o 
pewne ogólnie obowiązujące zasady, które dają się sprecyzować i 
przyswoić.
 Miłość romantyczna jawi się niektórym jako rzecz wielce tajemnicza, coś 
nad czym człowiek nie ma najmniejszej kontroli, tak jakby "zakochanie 
się" było podobne do "uderzenia się" głową w zbyt niską futrynę. 
Tymczasem, jak wyjaśnia znany filozof i psycholog Erich Fromm, zwrot 
"zakochać się" (ang. to fall in love, dosłownie: "wpaść w miłość" - 
przyp. tłum.) jest nielogiczny sam w sobie, ponieważ sugeruje bierność i 
przypadkowość - jakby coś "się działo" samo i nie wiadomo dlaczego - 
podczas gdy miłość jest w rzeczywistości postawą wymagającą szczególnie 
intensywnej aktywności. (Por. Erich Fromm, Mieć czy być, przekł. Jan 
Miziński, Warszawa, 1989, s. 46)

Miłość można obudzić
 William Lederer, autor poruszający często tematykę miłości i 
małżeństwa, pisze, że "miłość nie jest źródłem dobrych wzajemnych 
odniesień, lecz ich konsekwencją". To bardzo istotna uwaga. Zwykle 
przyjmuje się bowiem, że dopiero na gruncie danej w jakiś sposób miłości 
kształtowane są wzajemne relacje. Tymczasem według Lederera jest akurat 
odwrotnie. Początkowy pociąg wzajemny spełnia funkcję pierwszego 
impulsu, ale o później wzbudzanych uczuciach decyduje jakość świadomie 
kształtowanych relacji.
 Dobrym przykładem na to, że miłość można świadomie wzbudzić, jest 
historia Roberta Redforda i Loli Van Wagenen. Ona właśnie skończyła 
gimnazjum, a on wrócił z samotnej podróży po Włoszech, gdzie, jak 
powiedział, zaczął dużo pić i myśleć o sobie jako o "starym człowieku". 
Redford wspomina:
 "Lola była taka czuła i wrażliwa. Miałem jej tyle do powiedzenia, że po 
prostu mówiłem, i to niekiedy całymi nocami. Ją naprawdę interesowało to 
wszystko, a ja naprawdę potrzebowałem mówić. Spacerowaliśmy nocami 
wzdłuż Hollywood Boulevard aż do Sunset, potem wzdłuż Sunset aż na 
szczyty wzgórz, potem na drugą stronę do Hollywood Bowl i z powrotem, 
żeby popatrzeć na świt - cały czas rozmawiając. Często powtarzałem, że 
nie ożenię się przed ukończeniem trzydziestu pięciu lat, ale coś mi 
mówiło, że to jest osoba, z którą chciałbym pójść przez życie".
 Jakiś czas później Redford znalazł się w Nowym Jorku. Tęsknił za Lolą. 
Pewnego dnia zadzwonił do niej z automatu i powiedział: "Mam tu 
trzydzieści dwa dolary w dwudziestopięciocentówkach. Zadecydujmy, czy 
się pobierzemy, czy nie".
 Lola potrafiła wzniecić ogień z iskry początkowego zainteresowania. 
Zamiast czekać na "przyjście" miłości, stworzyła relacje, których miłość 
była naturalną konsekwencją. Są z Redfordem małżeństwem od 1958 roku.
 Prawdziwa miłość nie ma więc nic wspólnego ze strzałą Amora - miłość 
trzeba budować. Umiejętność budowania miłości należy do najważniejszych 
ludzkich umiejętności.


Tajemnica i moc miłości
 Miłość romantyczna jest czymś na tyle ulotnym - krytyk muzyczny Henry 
Finck nazwał ją "splotem paradoksów" - że wielu ludzi nauki wyraża się o 
niej dość sceptycznie. Pewna pani psycholog wtłoczywszy w komputer całe 
morze danych doszła do niespecjalnie zaskakującego wniosku, że okres 
romantyczny w relacjach damsko-męskich trwa nie dłużej niż osiemnaście 
do trzydziestu sześciu miesięcy od momentu pierwszego przypływu uczucia. 
Niektórzy naukowcy uważają nawet wielkie romantyczne miłości za swego 
rodzaju "patologię" będącą wytworem europejskiej kultury wieków 
średnich.
 Ludzie kochali się jednak już znacznie wcześniej niż w dwunastym wieku 
i nie tylko w Europie. Dla oczu Heleny wyruszyło na wojnę tysiąc 
okrętów, Jakub musiał odsłużyć za rękę Racheli siedem lat i "(...) 
wydały mu się one jak dni kilka, bo bardzo miłował Rachelę". (Rdz. 
29,20) Płomień namiętnej miłości od niepamiętnych czasów jest siłą 
napędową ludzkich poczynań.
 Oczywiście taka miłość jest ulotna, o czym również od tysięcy lat 
zaświadczają poeci. Odradza się jednak wiecznie jak zielona murawa i 
świat zawdzięcza jej zbyt wiele ze swego piękna, zbyt wiele 
zachwycających sonat i posągów, by można się było od niej odwrócić. 
Zamiast odżegnywać się od namiętnej, romantycznej miłości z tego tylko 
powodu, że jej nie rozumiemy, winniśmy z największą uwagą studiować 
stany duszy, które mogły stać się inspiracją dla takich dokonań jak 
poemat miłosny znany pod nazwą pieśni nad pieśniami:
 "O jak piękna jesteś, jakże wdzięczna,
 umiłowana, pełna rozkoszy!
 Postać twoja wysmukła jak palma,
 a piersi twe jak grona winne.
 Rzekłem: wespnę się na palmę,
 pochwycę gałązki jej owocem brzemienne".
  (Pnp 7,7-9)


Uzdrawiająca moc miłości
 W klinice psychiatrycznej, gdzie pracuję, mamy na co dzień do czynienia 
z wieloma załamanymi ludźmi. Niekiedy są to osoby od tak dawna 
"sparaliżowane" depresją, że czasem doprawdy nie wiem, co z nimi począć. 
Zdarza się jednak, że w okresie leczenia ktoś taki spotyka się z 
miłością i sam również gotów jest pokochać. Dla obserwującego taki 
przebieg wydarzeń lekarza bywa to wręcz strofujące, bo okazuje się, że 
miłość działa na podopiecznego znacznie skuteczniej niż wszystkie 
aplikowane mu pastylki i terapie razem wzięte. Nigdy nie doradzam 
żyjącym samotnie pacjentom wiązania się z kimś w celu poprawy 
samopoczucia, uświadamiam im jednak ich potrzebę miłości, bo jak 
powiedział antropolog Ashley Montagu, "w ludzkiej miłości drzemie 
ogromna siła".
 Słynnego poetę angielskiego Roberta Browninga zachwyciły swego czasu 
"przedziwne, bujne rytmy", które odkrył w dwóch zielonych tomikach 
poezji pióra nowej, nieznanej autorki. W liście do niej napisał: 
"Naprawdę kocham te tomiki całym sercem - i panią razem z nimi".
 Browning był wówczas krzepkim, tryskającym energią 
trzydziestosześcioletnim mężczyzną. Elizabeth Barret miała lat 
czterdzieści i była inwalidką; w czasie, gdy dostała list od roku nie 
opuszczała pokoju na piętrze w domu swego ojca na Wimpole Street. Robert 
i Elizabeth zakochali się w sobie - namiętnie i głęboko. Z biegiem czasu 
ona zaczęła schodzić na dół, potem do ogrodu, by wreszcie - po 
tygodniach spiskowania - wymknąć się wraz z nim do kaplicy St. 
Marylebone, gdzie wzięli ślub.
 Jeśli w tej miłości było coś patologicznego, to Bogu niech będą dzięki 
za anomalię, która podniosła inwalidkę z łóżka i zainspirowała ją do 
napisania tak cudownych wierszy miłosnych. Pewnego ranka we Włoszech 
Elizabeth wsunęła Robertowi do ręki plik zapisanych kartek, których 
treść opublikowano później jako Sonnets from the Portuguese (Sonety z 
portugalskiego). Jeden z tych sonetów na pewno mógłby kandydować do 
tytułu najsłynniejszego wiersza miłosnego wszystkich czasów:
 "Jak ciebie kocham? Pozwól niech wyliczę.
 Kocham głęboko, daleko, jak zbiec
 Potrafi dusza, gdy nie musi wlec
 Dawnych pęt, po kres bytu i łaski najwyższej...
 Dopóki tchu w piersi,
 Kocham łzą, śmiechem, życiem! A gdy zechce Bóg,
 Będę jeszcze bardziej kochała po śmierci".
  (Elizabeth Barret Browning, Poezje wybrane (sonet XLI), przekł. 
Ludmiła Marjańska, Warszawa, 1987, s. 60)


Miłość stygnąca
 Nie wszyscy jednak mają tyle szczęścia co Browningowie. Można wręcz 
powiedzieć, że miłość to jedno z najpowszechniejszych i największych 
rozczarowań w ludzkim życiu, być może największe. Ogromna większość 
ludzi, którzy w tym roku się rozwiodą, gorąco się kiedyś kochała, a 
teraz jest już tylko dowodem na to, że na miłości można się bardzo 
zawieść. Przez różne poradnie przewijają się nieustannie - niegdyś 
idealiści i kochankowie, dzisiaj ludzie, których nadzieje zostały 
przekreślone. Nierzadko są zagniewani na siebie do tego stopnia, że mimo 
niebagatelnych sum, jakie muszą płacić za każdą godzinę terapii, 
niejedną z nich potrafią spędzić na wylewaniu swych żalów do partnera. 
Jakże często poradnia pełni tylko funkcję przystanku w drodze do 
adwokata.
 Erich Fromm pisze:
 "Nie ma chyba sprawy, którą byśmy podejmowali z takimi zawrotnymi 
nadziejami i tak pełni oczekiwania, która by jednak zawodziła z taką 
regularnością jak miłość".
  (Erich Fromm, O sztuce miłości, przeł. Aleksander Bogdański, Warszawa, 
1971, s. 18.)
 Tymczasem to nie miłość zawodzi, lecz ludzie. I jednym z powodów, dla 
którego tak często się to zdarza, jest fakt, że w dziki, niebezpieczny 
świat damsko-męskich relacji wchodzimy bez odpowiedniej wiedzy i 
przygotowania, pod presją środowiska, które zachęca do wstępowania w 
związki nie oferując jednak niemal żadnej edukacji na temat więzi między 
mężczyzną a kobietą. A przecież w żadnej innej sferze nasza ignorancja 
nie powoduje tak dotkliwych skutków. Złamane serca, złamane życia, 
samobójstwa, te wszystkie problemy, z którymi mam tak często do 
czynienia, są w przeważającej mierze wynikiem dyletanckiego podejścia do 
sytuacji konfliktowych w małżeństwie i nieliczenia się z zasadami 
znanymi od wieków mądrym kochankom.
 Zasady te są na tyle ważne, że powinny być wykładane w każdej szkole. 
Można żyć bez znajomości zasad rozwiązywania równań, ale wiedza i 
umiejętności w zakresie właściwych odniesień do płci przeciwnej są 
absolutną koniecznością. Ogólne zadowolenie z życia, a nawet sukcesy 
zawodowe człowieka w dużej mierze zależą od tego, czy potrafi stworzyć 
szczęśliwy dom.


Znudzenie - wielki wróg miłości
 W wielu małżeństwach rozwód brany jest pod uwagę nie dlatego, że 
małżonkowie znienawidzili się po kilku czy kilkunastu latach życia 
razem, a dlatego, że są po prostu sobą znudzeni.
 Po dawnych uniesieniach nie ma już ani śladu i nawet seks przestał być 
atrakcją. Nieformalna ankieta, którą New York Times przeprowadził wśród 
seksuologów, ujawniła, że wiele małżeństw szuka pomocy nie tyle w 
problemach fizjologicznych - takich jak impotencja czy niemożność 
osiągnięcia orgazmu - lecz z powodu "zobojętnienia na te sprawy". Seks z 
małżonkiem stał się nudny.
 Tymczasem wcale tak być nie musi. Moja z górą siedemdziesięcioletnia 
przyjaciółka zdumiała mnie wyznając, że po czterdziestu ośmiu latach 
małżeństwa jej więź z mężem posiada ciągle "fascynujący seksualny 
charakter". Wyjaśniła, że choć problemy zdrowotne odbiły się nieco na 
częstotliwości stosunków, "przeżywamy je coraz intensywniej. Ilekroć to 
robimy, wytwarza się jakby pole magnetyczne, które nas bardzo do siebie 
zbliża". Inna kobieta po piętnastu latach małżeństwa napisała:
 "Pobierając się kochaliśmy się do szaleństwa i miesiąc miodowy był jak 
z bajki. Intensywność przeżyć z czasem oczywiście przygasła. Po jakimś 
roku potrafiliśmy już na krótko się rozstawać, choć Frank do dzisiaj 
dzwoni do mnie z biura po to tylko, żeby się dowiedzieć, jak się miewam. 
Ja wolę jego niż kogokolwiek innego na świecie. Jeśli nawet nie kocham 
go tak samo jak przez te pierwsze miesiące i lata, to na pewno nie 
kocham go mniej. Jest to inna miłość, ale ciągle wielka. I nie wyobrażam 
sobie, by kiedykolwiek mogła być mniejsza. Jesteśmy inni niż kiedyś, ale 
ten rozwój posłużył tylko naszemu zbliżeniu".


Miłość rozniecana na nowo
 Większość poradników małżeńskich wypowiada się w tym samym tonie co 
wiele matek. Przestrzegają one mianowicie swoje córki, by nie 
oczekiwały, że intensywne życie płciowe i ekstatyczne przeżycia będą 
trwały wiecznie. Zgodnie z powyższym poglądem należy się z góry pogodzić 
z tym, że relacja małżeńska stanie się z góry mniej frapująca, a na 
pierwszy plan wysuną się inne sprawy - dzieci, zabezpieczenie bytu 
rodziny, znajomi.
 Jednak choć prawdą jest, że faza początkowej fascynacji nie trwa długo 
(kto z nas mógłby wykonywać jakąkolwiek pracę, gdyby było inaczej?), 
płomień miłości można rozniecić na nowo. Można też przedsięwziąć 
konkretne kroki w celu podniesienia swojej atrakcyjności w oczach 
partnera. W następnym rozdziale będziem mówili więc o tym, jak niewielki 
związek ze szczęściem w miłości ma wygląd zewnętrzny.

Część 2: Wybór właściwego partnera


Motto:
 Kluczem do trwałego, dającego spełnienie związku
 jest umiejętność doboru partnera.
 Dla szczęścia człowieka największe znaczenie ma fakt,
 kogo wybrał sobie na towarzysza życia.
 Myron Brenton


Jak uniknąć pułapek romantycznej miłości


 - Jak ja mogłam kochać - dziwi się pewna kobieta. - Po roku małżeństwa 
nie potrafię go nawet tolerować!
 Decydując się na wielkie uczucie musimy liczyć się z kilkoma poważnymi 
niebezpieczeństwami. W jedną z pułapek wpadła wspomniana pani. W 
przeświadczeniu, że idzie za głosem serca, związała się z nadzwyczaj 
podłym typem.
 Nierzadko jednak serce bywa oskarżane o to, czemu w istocie winne są 
nasze własne idealizujące rzeczywistość zabiegi i projekcje. To nie 
szaleństwo miłości wciąga nas wówczas w matnię, lecz błędny wybór 
partnera dokonywany pod wpływem bardzo ryzykownej skłonności, by 
"stronić drugiego w barwy swoich tęsknot". W okresach głęboko odczuwanej 
samotności czy przygnębienia człowiek szczególnie chętnie się zakochuje 
i jakikolwiek, choćby w przybliżeniu stosowny obiekt może się stać celem 
jego psychicznych projekcji. Niestety, bardzo często kończy się to 
poważnymi problemami.

Niewłaściwy obiekt
 Są ludzie, którzy zdają się wręcz pełnić funkcję piorunochronów dla 
zawiedzionych w miłości bliźnich. Oto kilka uwag na temat pociągu do 
niewłaściwych osób i ewentualnych środków zaradczych.
 Po pierwsze trzeba powiedzieć, że uczucie i obiektywnie trafny wybór to 
dwie różne sprawy. Fakt, iż ktoś nas bardzo pociąga czy wywołuje swym 
widokiem burzę namiętności, absolutnie nie oznacza jeszcze, że jest 
dobrym kandydatem na małżonka. Zakochać się bardzo łatwo. Dla niektórych 
to tak jak kichnąć. Ludzie kochliwi muszą jednak przejść kilka miłości, 
zanim odkryją kogoś, z kim będą mogli spędzić szczęśliwie resztę życia.
 Są też osoby odpowiednie, które nas jednak nie pociągają. Właściwym 
rozwiązaniem jest dopiero ktoś, kto spełnia oba warunki.
 Po drugie zalecałbym ostrożność w wypadku występowania u drugiej strony 
cech, które co prawda wydają się bardzo pociągające, ale stanowią 
absolutną odwrotność naszej osobowości. Zakochiwanie się w osobach o 
zupełnie odmiennej konstrukcji psychicznej jest typowym zjawiskiem u 
dorastającej młodzieży. Czasami na widok takiej pary zastanawiamy się: 
"Cóż oni mogą mieć ze sobą wspólnego?" Rzeczywiście, wspólnego mają ze 
sobą bardzo niewiele, ale na tym właśnie polega mechanizm takiego 
przyciągania. Człowiek z siebie niezadowolony (a to można powiedzieć o 
większości dorastających młodych ludzi) zakłada podświadomie, że 
uszczęśliwić go może tylko ktoś wywodzący się z zupełnie innego 
środowiska i reprezentujący zupełnie inny system wartości. Powabne staje 
się to, co egzotyczne. Chłopak sąsiadów czy przyjaciele z dzieciństwa 
nie budzą najmniejszego zainteresowania. Tacy ludzie nie nadają się 
przecież na bohaterów fantastycznych marzeń. W odróżnieniu od nich ktoś 
pod wieloma względami różny i obcy może być obiektem niezliczonych 
zabiegów idealizacyjnych.
 Dr Don Tweedie, znany psycholog, opowiada, że w przyszłej żonie 
pociągnęła go swoboda i lekkość. W jej rodzinie wszyscy byli bardzo 
beztroscy - śmiechom i zabawom nie było końca. U niego w domu nacisk 
położony był na pracę i odpowiedzialność.
 "Cudownie było spędzić u niej weekend w towarzystwie tych ludzi. Całe 
dwa dni graliśmy w cokolwiek i śmieliśmy się do rozpuku. Byłem 
przeświadczony, że potrzeba mi właśnie kogoś takiego jak ona. Po ślubie 
okazało się jednak, że to, co było przedtem takie zachwycające, teraz 
doprowadza mnie do pasji. Przekonałem się na przykład, że dom prowadzi z 
taką beztroską, jakby oddawała się zabawie. Szuflady były zawsze 
powysuwane, z niedokręconych kranów kapała woda, a na słoikach brakowało 
zakrętek".
 Ostatecznie państwo Tweedie stworzyli wspaniałe małżeństwo, ale nie 
obyło się bez rocznej separacji i bardzo poważnej korekty postaw obu 
stron.
 Na jakiej więc zasadzie dobierać sobie partnera? Czy wiązać się z kimś 
bardzo podobnym, czy z kimś bardzo różnym od siebie? Otóż tak jak w 
większości spraw najlepiej trzymać się środka. Na pewno dobrze jest, gdy 
partner ma także odbiegające od naszych zainteresowania i cechy. W innym 
wypadku wybieralibyśmy własne odbicie. Jeśli jednak nie ma żadnych 
zbieżnych zainteresowań i wartości, nie ma też na czym budować wspólnego 
losu. Przez jakiś czas po ukazaniu się bestsellera Niny i George'a 
O'Neillów zatytułowanego Open Marriage (Otwarte małżeństwo) od wielu 
osób słyszałem, że życzyłyby sobie związku, w którym każdy z małżonków 
mógłby iść własną drogą. Niejedna z nich musiała się niestety przekonać, 
że małżeństwa, w którym obie strony zawsze chodziły własnymi drogami, w 
ogóle nie było sensu zawierać.
 Po trzecie trzeba umieć odróżnić miłość od zależności. Zły to znak, 
jeśli któraś ze stron chce mieć przy sobie kogoś silnego, "kto się nią 
zaopiekuje" lub "na kim będzie mogła się oprzeć". Kto kocha drugiego 
głównie z myślą o tym, co może mu on zapewnić, w istocie nie kocha, a 
tylko jest zależny.
 W praktyce terapeutycznej często mamy do czynienia z osobami (są to 
głównie młode kobiety) szukającymi schronienia u silniejszego partnera - 
guru, duchowego mistrza czy po prostu doświadczonego kochanka, który 
zdaje się zawsze panować nad sytuacją. Kobiety te najwyraźniej liczą na 
to, że udzieli im się pewność siebie i samodzielność drugiej strony. 
Nigdy tak się jednak nie dzieje.
 Ślub z osobą posiadającą potrzebne nam samym cechy w niczym nas do tych 
cech nie przybliża. Małżeństwo z abstynentem nie uleczy alkoholika, tak 
jak małżeństwo z muzykiem pozostanie bez wpływu na muzyczny słuch u 
osoby, której, jak to się mówi, słoń nadepnął na ucho.
 Po czwarte należy się strzec fascynacji złem. Mężczyzna w stylu 
Casanovy, na przykład, zdobywa jedną kobietę za drugą, mimo iż większość 
z nich doskonale wie, że ma do czynienia z łajdakiem, który potrafi być 
słodki jak miód, ale też absolutnie bezwzględny. Zdobycz - tak samo w 
literaturze jak w życiu - jest zafascynowana ciemną stroną osobowości 
zdobywcy.
 Czemu więc często lgniemy do osób, które nas obrażają i krzywdzą? 
Wyjaśnienie po części polega na tym, że człowiek potrafi znajdować 
przyjemność w bólu. Jest to jednak problematyka na tyle głęboka i 
skomplikowana, że nie będę jej w tym miejscu rozwijał. W każdym razie są 
powody ku temu, by historie typu Samsona i Dalili czy Edypa i Jokasty 
powracały również we współczesnej literaturze. Są one odzwierciedleniem 
pewnej wrodzonej człowiekowi rzeczywistości wewnętrznej. Ze spotkania 
mężczyzny i kobiety może wyniknąć zarówno dobro, jak i zło. Szkoda 
tylko, że podczas, gdy zło zawsze wzbudza pewne zainteresowanie, dobrem 
często człowiek bywa znudzony.
 Po piąte trzeba szukać kogoś szczęśliwego i zadowolonego z życia. 
Najpewniejsza recepta na małżeńską klęskę to występować w roli 
misjonarza i poślubić jakiegoś nieszczęśnika z zamiarem odmiany jego 
losu. Strzec się należy osób, dla których jesteśmy jedyną radością w 
życiu. Dobrze jest czuć się wybawcą, a słyszeć, że kobieta na czas 
spotkań zapomina o wszystkich swoich troskach to wielki bodziec 
pozytywny dla męskiego poczucia własnej wartości - jednak szczęście w 
małżeństwie wymaga z reguły, by obie strony stały pewnie na własnych 
nogach.
 Po szóste wreszcie należy mieć się na baczności przed kuszącym 
wyzwaniem nowości i niezwykłości. Zupełna inność danej osoby na tle 
wszystkich ludzi, których do tej pory znaliśmy czy kochaliśmy, może być 
potężnym środkiem dopingującym do zbliżenia i zdobycia jej dla siebie. 
Jak już o tym była mowa, cudowność pierwszych chwil miłości polega w 
dużej mierze na przezwyciężaniu wewnętrznych barier u partnera. Takie 
bariery u dwojga nieznanych sobie ludzi są rzeczą naturalną. Pojawia się 
pragnienie pokonania przeszkód i dopóki to nie nastąpi, znajomość jest 
wielce frapująca. Na tej właśnie zasadzie niektórzy tracą serce do 
partnera po pierwszych kontaktach seksualnych. Chodziło im tylko o 
sprawdzenie się i teraz nie mają już o co walczyć.

Dlaczego bańka mydlana pęka
 Jest oczywistym faktem, że nasi życiowi towarzysze tracą z czasem w 
naszych oczach na atrakcyjności. Powodów nie tak trudno dociec. Po 
pierwsze we wstępnym okresie znajomości ludzie starają się pokazać z 
najlepszej strony. Nie ma tu rzecz jasna mowy o świadomym wprowadzaniu 
drugiej osoby w błąd - po prostu każdy instynktownie usiłuje sprzedać 
się jak najlepiej. Dbamy o powierzchowność, doraźnie rezygnujemy ze 
złych nawyków i w ogóle robimy wszystko, co może nam przydać blasku. I 
nie ma w tym nic zdrożnego - tyle że to tylko tymczasowe zabiegi.
 Z drugiej strony sami bardzo chcemy, by wybrana przez nas osoba 
podobała się nam i jeśli nie przebywamy z tą osobą na co dzień, mamy 
pełne pole do popisu. Kobieta, która pragnie łagodnego, wrażliwego 
partnera, może go zawsze mieć, o ile tylko czasowe rozłąki każdorazowo 
umożliwią jej życzeniową rekonstrukcję wyobrażeń o tym człowieku. Kiedy 
dziewczyna pisze z uniwersytetu o "cudownym chłopaku jeżdżącym 
volkswagenem w kolorze moich marzeń", albo gdy młody żonkoś chwali się 
wszem i wobec, jak genialna jest jego żona(podczas gdy w rzeczywistości 
jej intelekt nie wyrasta ponad przeciętność), wiadomo, że wierzą oni w 
coś, ponieważ jest im z tym dobrze. Nawet krótki okres wspólnego życia 
dający możliwość zaobserwowania partnera w sytuacjach stresu i zmęczenia 
doprowadzi do weryfikacji tych przekonań.
 Bańka pęka jednak również z innego powodu. Tak jak jesteśmy skłonni do 
idealizowania kogoś nowo poznanego, tak też poznawszy daną osobę bliżej 
często ulegamy tendencjom odwrotnym. Oto typowy przykład: młodzieniec, 
któremu w okresie narzeczeństwa widok wybranki zapierał dech w 
piersiach, w miesiąc po ślubie zastanawia się, gdzie się podział cały 
jej sex-appeal. Dlaczego? Otóż z chwilą, gdy stała się częścią domowego 
otoczenia, mimowolnie zaczął przeprowadzać różnorodne skojarzenia między 
nią a własną przeszłością. Nagle żona wydała mu się pod wieloma 
względami podobna do matki. Poprzednio nie dostrzegał tego wcale, ale 
teraz widzi żonę w sytuacjach znanych z dzieciństwa - pochyloną nad 
zlewem, robiącą pranie, pracującą w ogródku. Być może małżonka reaguje w 
sposób przypominający matkę. Podświadomość wysyła sygnał ostrzegawczy: 
"Kazirodztwo!" i żona traci w oczach młodego człowieka cały seksualny 
powab.
 Trzeci powód, dla którego bańka pęka, wiąże się z idealizowaniem samej 
miłości. Po prostu niekiedy zbyt wiele się po niej spodziewamy.
 Ktoś mi kiedyś powiedział: "Dobre małżeństwa w moim otoczeniu mogę 
policzyć na palcach jednej ręki. Ja się angażuję dopiero mając pewność, 
że to właściwa osoba, dopiero wtedy, kiedy między nami dzieje się coś 
niesamowitego". Taka celowość działań i idealistyczne spojrzenie na 
związek dwóch osób zasługuje z jednej strony na pochwałę, z drugiej 
jednak budzi pewne obawy. Bez względu bowiem na staranność w doborze 
partnera codzienne życie małżeńskie niemal zawsze wiąże się z pewnymi 
rozczarowaniami. A rozczarowani idealiści mają tendencję pochopnie i 
przedwcześnie decydować się na rozwód.
 Choć z racji mojej pracy kontaktuję się przede wszystkim z małżeństwami 
przeżywającymi trudności, jednocześnie znam setki bardzo udanych 
związków. Niekoniecznie idealnych czy żyjących w stanie permanentne 
ekstazy, ale dobrych i z perspektywami na przyszłość. Ilekroć więc ktoś 
uskarża się na absolutny brak szczęśliwych małżeństw, podejrzewam go o 
stosowanie nierealistycznych kryteriów.
 Nasze środowisko kulturowe - filmy i piosenki - przyzwyczaiły nas do 
upatrywania w miłości między kobietą a mężczyzną jednorazowego 
rozwiązania wszelkich problemów. Miłość ma być legendarnym Graalem, 
którego odnalezienie zapewnia ostateczne szczęście.
 Ten tok rozumowania wiedzie wprost do katastrofy, ponieważ łączy z 
romantyczną miłością oczekiwania, które może zaspokoić tylko zbawienie. 
Miłość między dwojgiem ludzi może się najwyżej załamać pod ciężarem 
takich wymagań.
 Oto paradoks: romantyczna miłość jest szczęściodajna tylko pod 
warunkiem, że nie wiążemy z nią zbyt wielkich oczekiwań. Najlepiej z 
niej korzystamy akceptując jej ograniczenia.

Jak ustrzec się przegranej w miłości
 Skoro wiele związków załamuje się z powodu złego doboru partnera, warto 
się w tej delikatnej materii kierować zasadami sprzyjającymi prymatowi 
głowy nad sercem. Oto one:
 1. Staranny dobór środowiska kontaktów z płcią odmienną. Ktoś, kogo 
spotykamy w podejrzanej spelunie, najprawdopodobniej nie stroni od 
alkoholu. Osoba spotkana w kaplicy z reguły jest religijna. Niby to 
oczywiste, ale ja jestem niezmiennie zdumiony minimalnym udziałem 
intelektu w doborze miejsc, w których ludzie szukają sobie partnera.
 2. Wyczulanie na wyraźne sygnały ostrzegawcze takie jak: 
nieodpowiedzialność, zachowanie podrywacza, drobne, niby niewinne 
kłamstewka. Często lekceważymy te sygnały, bo za bardzo zależy nam na 
tym, żeby to był właśnie "on" lub "ona".
 3. Unikanie jak ognia żonatych mężczyzn i zamężnych kobiet. Jeśli 
sądzić na podstawie moich doświadczeń terapeutycznych, można powiedzieć, 
że większą skłonność do wchodzenia w trójkąty mają kobiety. Powód nie 
jest tajemnicą - rozpoczynając związek z żonatym mężczyzną kobieta mniej 
ryzykuje, bo nie musi się angażować. Kochanka nie jest narażona na 
odrzucenie i nie musi podejmować poważnych decyzji. Okazuje się jednak, 
że tylko teoretycznie. Setki razy rozmawiałem z kobietami, które nie 
chciały się angażować, a potem przepadały z kretesem. Niemal wszyscy są 
zgodni co do tego, że rola "drugiej kobiety" nie jest do 
pozazdroszczenia, że smutne są jej samotne weekendy i że ostatecznie 
niemal zawsze przegrywa.
 4. Wiedza o przeszłości. Wiele istotnych informacji dostarczą nam 
dotychczasowe losy partnera. Przezwyciężenie trudnych doświadczeń w 
rodzaju zaburzonego życia rodzinnego w dzieciństwie czy bolesnego 
rozwodu wymaga dania mu pewnego kredytu zaufania, niemniej jednak uważne 
przyjrzenie się przeszłości potencjalnie najbliższej osoby jest ze 
wszech miar pożądane. Czy to nam się podoba, czy nie - i bez względu na 
to, jak bardzo ktoś chciałby zerwać z dotychczasowym życiem - każdy jest 
poniekąd sumą własnych doświadczeń. Kot może zacząć chadzać innymi 
ścieżkami, ale zdarza się to znacznie rzadziej, niż sądzą idealiści.
 Powróćmy do kobiety zakochującej się w żonatym mężczyźnie w nadziei, że 
jej wybranek zdobędzie się na rzecz nieprawdopodobną - na rozwód z żoną 
i ślub z kochanką. Rozsądek nakazuje dopuścić myśl o tym, że po kilku 
latach mężczyzna zacznie szukać szczęścia z następną kobietą, a druga 
żona podzieli los pierwszej. W moim gabinecie wielekroć padały już z ust 
kobiet słowa: "Jak mam mu zaufać? Kiedy zaczął się ze mną spotykać, też 
był już przecież żonaty!"
 Komunałem jest już powiedzenie, że ci, którzy nie wyciągają wniosków z 
przeszłości, zasługują na to, by powtórzyła się ich kosztem. Nie chcę 
być dla nikogo złym prorokiem, ale tak właśnie często bywa. Nieszczęść 
czyhających w wiadomych miejscach naprawdę wypada unikać.

Miłość jako decyzja
 Ciągle jeszcze nie brakuje ludzi, którzy wierzą, że miłość zapisana 
jest w gwiazdach - że przeznaczeni dla siebie mężczyzna i kobieta 
odnajdą swój wzrok nawet w tłumie i nieodwołalnie muszą się ze sobą 
połączyć, wszelki zaś opór wobec tych odwiecznych wyroków oznacza 
ucieczkę przed własnym losem, przeznaczeniem, Kupidynem czy "precyzyjnym 
planem Bożym".
 Tymczasem jest to oczywisty absurd. Choć mocno wierzę w 
uszczęśliwiającą moc miłości, absolutnie nie zgadzam się z poglądem, że 
człowiek jest zdany na łaskę i niełaskę tajemniczych sił lub 
determinowany przez Najwyższego. Wręcz przeciwnie - dochodzę do wniosku, 
że niemal zawsze do niego należy zarówno decyzja o zakochaniu się, jak i 
wybór momentu, w którym ono następuje.
 Pewien lekarz zwierzył mi się:
 - Byłem zakochany siedem czy osiem razy w życiu i teraz z perspektywy 
czasu widzę, że za każdym razem sam tego chciałem. Swego czasu poczułem 
wielką namiętność do pewnej kobiety pracującej w naszym biurowcu i byłem 
przekonany, że to ona tak na mnie działa. Teraz jednak uzmysławiam 
sobie, że byłem po prostu znudzony i szukałem rozrywki, a w dodatku 
miałem nawet pewną tego świadomość. Wystarczyłby mi zupełnie przeciętny 
obiekt.
 Chodzi o to, że choć miłość może dać wiele szczęścia, serce człowieka w 
dużym stopniu podległe jest jego woli. Miłością nie rządzi przypadek. W 
ogromnej mierze jesteśmy kowalami własnego losu.
 Zaznaczam, że nie mówię o samym pociągu seksualnym. Pod tym względem 
oddziałuje na nas bardzo wiele osób w bardzo różnych sytuacjach. Jednak 
człowiek o pewnym stopniu samoświadomości nie pozwala, by rządziły nim 
hormony. Ma wybór pomiędzy zduszeniem pożądania w zarodku a nadaniem mu 
dalszego biegu.
 Pewien boleśnie zraniony rozwodem cieśla powiedział mi:
 - To się może wyda panu mało romantyczne, ale ja zrobiłem sobie listę 
cech, którymi musi się charakteryzować moja przyszła żona, i choćby nie 
wiem co, nie zakocham się w kobiecie, która nie będzie spełniała 
przynajmniej większości tych warunków. Pod względem seksualnym 
oddziałuje na mnie oczywiście mnóstwo kobiet. W paru z nich mógłbym się 
z pewnością zakochać, ale do tego nie dopuszczę. Za to zobaczy pan, co 
się będzie działo, kiedy spotkam kogoś, kto spełni wymogi z mojej listy 
...
 Niegłupie podejście. I wcale nie wykluczające romantyzmu w relacji z 
wybranką. Ten człowiek uznaje walory miłości romantycznej nie 
zapominając o jej ograniczeniach. Chce z niej czerpać szczęście, a nie 
stać się jej ofiarą.


Część 3: Cztery zasady tworzenia więzi intymnych


Motto:
 Rzadko kto uważa, że ma prawo
 do sukcesu w jakiejś dziedzinie,
 ale za to niemal każdy oczekuje
 takiego sukcesu w małżeństwie.
  Sydney J. Harris


Miłość a zaspokajanie potrzeb


 Przedmiotem niniejszego i kilku następnych rozdziałów będzie odpowiedź 
na pytanie, dlaczego miłość wygasa. Aby odpowiedzieć na to pytanie, 
sformułujemy najpierw następny warunek udanego związku:
 "Określ jasno potrzeby, których zaspokojenia oczekujesz w małżeństwie".
 Zaobserwowałem, że ludzie cieszący się stabilną, owocną więzią z 
partnerem mają z reguły bardzo jasne pojęcie o swoich potrzebach i 
zakładają, że większość ich mogą zaspokoić.


Idealne zaspokojenie potrzeb
 Na przykład Lisa jest szczęśliwą żoną operatora dźwigu. Żyje z Brianem 
od wielu, wielu lat i należałoby oczekiwać, że o jakimkolwiek 
romantyzmie nie może już być między nimi mowy. Z wyglądu naprawdę nie 
przypominają rozmarzonej młodej pary. A jednak są ze sobą nadzwyczaj 
silnie związani. Lisa mówi:
 "Cóż, Brian nie jest może najprzystojniejszym facetem w mieście, i 
chyba nie zrobią go już dyrektorem, ale jego śmierć przeżyłabym bardzo 
ciężko. I wcale nie dlatego, że nie potrafiłabym wrócić do pracy i 
zarobić na życie. Nie o to chodzi. Brian przestudiował mnie dokładnie i 
wie, czego mi trzeba do szczęścia. Na przykład bardzo ważna jest dla 
mnie muzyka, więc on, choć wcale nie przepada za utworami symfonicznymi, 
chodzi ze mną na koncerty z wielką ochotą. I jest szczęśliwy przynosząc 
mi w prezencie nową płytę, o której wie, że mi się spodoba. Myślę, że 
jego szczęście wynika ze świadomości, jak wielką mi robi przyjemność. 
Albo seks ... Tyle kobiet skarży mi się na niezdarność czy gruboskórność 
mężów. Brian jest zupełnie inny. Zna moje ciało, tak jak muzyk zna swój 
instrument i potrafi wydobyć ze mnie wszystko. Nigdy się nie spieszy, 
uwodzi mnie, bawi się ze mną, drażni. Czasami mnie pozostawia 
inicjatywę. Naprawdę nie mogę sobie wyobrazić większego spełnienia w tej 
sferze. To samo dotyczy zresztą innych spraw. Chcę pewnych rzeczy z 
życia, a Brian potrafi zapewnić mi większość z nich. Nie wszystkie. Ale 
więcej z pewnością od nikogo nie dostanę".
 Czy szczęście Lisy płynie z faktu, że ma za męża wspaniałego faceta? 
Owszem, ale tylko po części. Znam bowiem mnóstwo żon wspaniałych 
facetów, które wcale nie czują się szczęśliwe. Skąd więc to szczęście 
Lisy? W dużej mierze stąd, że zupełnie świadomie związała się z Brianem 
mając na względzie zaspokojenie pewnych swoich potrzeb. (Co oczywiście 
nie oznacza, że jest z nim po to tylko, by brać - tym tematem zajmę się 
jednak w innym miejscu. ) Lisa dobrze zna swoją wewnętrzną konstrukcję i 
potrafiła przekazać tę wiedzę mężowi.


Mów o swoich potrzebach
 W odróżnieniu od rozwiązania wypracowanego przez Lisę i Briana nader 
wiele osób wstępuje w związek małżeński z niemałymi oczekiwaniami - po 
części nierealistycznymi, po części sprzecznymi z oczekiwaniami 
partnera, a nade wszystko prawie nigdy głośno nie wyrażanymi.
 Joan, na przykład, zawsze widziała się wyłącznie w tradycyjnej roli 
żony i matki. Sama mówi o sobie, że była niepoprawną romantyczką, bo 
jaka kobieta marzy dzisiaj o małym domku i czekaniu z dziećmi na męża 
wracającego wieczorem z pracy. Moim zdaniem zawinił nie tyle jej 
romantyzm, co bezpodstawne założenie, że Gordon ma taką samą wizję 
małżeństwa. Jak na ironię okazał się swego rodzaju feministą. O 
dzieciach jeszcze nie myślał, a na pewno nie chciał ich mieć od razu. 
Natomiast usilnie nakłaniał Joan do podjęcia pracy zawodowej.
 Nie było nic złego ani w jednej, ani w drugiej wizji życia. Problem 
polegał na tym, że zarówno Gordon, jak i Joan czekali z ujawnieniem 
swych potrzeb aż do czasu, kiedy już oboje czuli się niezrozumiani i w 
jakiś sposób odepchnięci przez drugą stroną. Zdążyli zadać sobie tyle 
ran, że ich więź nie wytrzymała. Ze smutkiem obserwowałem ich rozstanie, 
ponieważ to małżeństwo można było uratować.


Powinieneś wiedzieć, czego chcesz
 Jednym z istotnych powodów, dla którego przemilczamy wobec partnera 
nasze oczekiwania, jest to, że sami nie zawsze dobrze wiemy, czego nam 
potrzeba do szczęścia.
 Od trzydziestu lat słucham ludzi zwierzających się ze swoich problemów. 
Strawiłem na tym około dwudziestu pięciu tysięcy godzin. I coraz 
bardziej jestem przekonany, że ludzie mają z reguły niejasne pojęcie o 
tym, co może ich uszczęśliwić. Dla niewiadomych powodów mało kto chce 
wniknąć w swoją konstrukcję psychiczną i związane z nią specyficzne 
potrzeby. Cóż zresztą możemy powiedzieć o tym, co nas uszczęśliwi w 
przyszłości, skoro z reguły nie pamiętamy nawet, z jakich powodów 
niegdyś bywaliśmy szczęśliwi.
 Często odsyłam ludzi do domu z czystą kartką papieru opatrzoną 
nagłówkiem: " Dwadzieścia rzeczy, które lubię robić". Wypisanie tych 
rzeczy jest pracą domową na najbliższy tydzień. Zawsze zaznaczam, że nie 
chodzi wcale o wielkie przedsięwzięcia. Wystarczą zwykłe codzienne 
zdarzenia w rodzaju zanurzenia się w wannie pełnej gorącej, pokrytej 
pianą wody.
 Wiele osób pojawia się po tygodniu z sześcioma lub siedmioma zaledwie 
pozycjami, co jednoznacznie dowodzi braku kontaktu z najgłębszymi i 
najbardziej spontanicznymi obszarami osobowości. Skądinąd wiadomo, że 
nie są to ludzie szczęśliwi - i nic dziwnego, skoro nie wiedzą nawet, w 
jaki sposób sprawić sobie przyjemność.
 Kto więc pragnie dobrego i efektywnego porozumiewania się z partnerem, 
powinien najpierw poznać własne potrzeby. Drugi krok polega na ich 
wyartykułowaniu. Musi po prostu powiedzieć mężowi lub żonie, czego mu 
trzeba do szczęścia.


Różnica między komunikowaniem a presją
 Zasada mówienia o swoich potrzebach, jak większość słusznych zasad, 
jest podatna na wypaczenia. Dochodzi do nich wtedy, gdy komunikowanie 
przechodzi w naleganie. Niektórzy mężczyźni bez końca klarują żonie, 
jakiej postawy od niej oczekują, tak jakby nie wierzyli, by mogła 
kiedykolwiek zachować się właściwie.
 Jak mówić o swoich potrzebach bez wywierania presji na partnera? Na 
początek dobrze jest powiedzieć o tym, kiedy czujemy się z nim 
szczęśliwi. Nieustanne uskarżanie się na monotonię wspólnego życia wcale 
nie posuwa sprawy do przodu, natomiast niezwykle korzystny efekt może 
mieć wskazanie na szczęściodajne cechy i zachowania partnera. Afirmacja 
zachowań pozytywnych nigdy jeszcze nikomu nie zaszkodziła.
 "Zamiast krytykować to, czego nie lubisz - stwierdza psychiatra i 
seksuolog Avodah K. Offit - skoncentruj się na tym, co ci się podoba. 
Znacznie lepszy skutek osiągniesz mówiąc: "Lubię słuchać z tobą muzyki. 
To mnie bardzo nastraja do pieszczot" niż zgłaszając pretensję w 
rodzaju: "Czy naprawdę nie stać cię na nic lepszego na zachętę niż ten 
stary, sprośny dowcip?""
 Niejednokrotnie trzeba będzie powiedzieć partnerowi również o rzeczach 
przykrych. Należy jednak przystąpić do tego z całą delikatnością i 
otwartością na jego punkt widzenia. I od razu na początku zastrzec, że 
nie chodzi o szukanie winnego. Lepiej mówić o świadomości jakiegoś braku 
czy niezrozumienia, którą chcielibyśmy się podzielić.
 Paradoks polega na tym, że ujawnienie swoich potrzeb bez pretensji i 
agresji z reguły bardzo zjednuje partnera. Nie ma nic trudniejszego niż 
kochać kogoś, kto stwarza wrażenie samowystarczalności. - On mnie nie 
potrzebuje - usłyszałem ostatnio od pewnej zupełnie zbitej z tropu 
kobiety. - On nikogo nie potrzebuje. Równie dobrze mógłby żyć zupełnie 
sam.
 Przypadkiem znam tego człowieka i wiem, że absolutnie nie dałby sobie 
rady bez żony. Tyle, że nie potrafi jej tego powiedzieć.


Odrobina zdrowego egoizmu?
 Jednym z powodów, dla którego mamy opory przed komunikowaniem drugiej 
stronie naszych potrzeb, jest obawa, że to zbyt egoistyczne. A miłość z 
natury rzeczy nie może być egoistyczna. Myślimy więc, że w relacji 
miłosnej winniśmy jakoby uwolnić się od biologicznego instynktu szukania 
przyjemności i unikania bólu poświęcając wszystko dla szczęścia 
ukochanej osoby.
 Rodowodu tych wzniosłych założeń należy doszukiwać się głównie w 
tekstach autorów typu biskupa Andersa Nygrena. W swym klasycznym 
traktacie teologicznym biskup Nygren ustanowił hierarchię postaw, w 
której miłość-agape zajmuje najwyższe, a miłość erotyczna 
najpośledniejsze miejsce. Eros (który oznacza nie tylko seks) wyraża się 
w postawie: "Kocham cię, bo cię potrzebuję" i jest dla autora zawsze 
czymś niskim. Przeciwne miejsce w skali ocen zajmuje agape - całkowicie 
bezinteresowna miłość, którą darzy nas Bóg.
 Osoby, które zwracają się do mnie o pomoc i radę, jeśli nie odnajdują w 
sobie tak rozwiniętej zdolności do poświęcenia się zaspokajaniu potrzeb 
małżonka, zaczynają mieć poczucie winy. Altruistyczną pozę udaje im się 
przybrać tylko na krótki czas, po którym następuje nawrót 
normalniejszych, interesownych postaw. Na domiar złego zauważają, że 
druga strona również nie jest specjalnie skłonna do poświęceń.
 Poczucie winy jest jednak w tym kontekście przeważnie bezzasadne. 
Niektórzy teologowie bez złej intencji zbyt ostro rozgraniczają agape od 
erosa w konsekwencji zniekształcając nawet obraz Bożej miłości do 
człowieka.
 Ten, kto przedstawia Boga jako łagodnego autokratę, który kocha 
człowieka niczego od niego w zamian nie wymagając, najwidoczniej nie 
wniknął dostatecznie głęboko w treść zarówno Starego, jak i Nowego 
Testamentu. Biblia ukazuje bowiem Boga jako współczującego wrażliwego 
Ojca, który raduje się miłością swoich dzieci. On, który pierwszy kocha, 
i to zanim jeszcze się nawrócimy, choć cierpliwy i wytrwały, oczekuje 
naszej odpowiedzi. Jeśli jej zabraknie, może się od nas odwrócić. 
Teologowie z dawien dawna roztrząsają mroczną kwestię grzechu, który nie 
może być dopuszczony i wielu nie może się do końca zgodzić, na czym on 
polega. Na pewno wiadomo jednak, że wiąże się ze świadomym i upartym 
odrzucaniem Boga, co jest dla Niego szczególnie bolesne. Nawet Bóg 
oczekuje pewnej wzajemności.
 Matka Teresa z Kalkuty zdobywa się na niebosiężne wyrzeczenia dla 
głodnych i cierpiących bliźnich. Dlaczego? Przede wszystkim czyni to dla 
Boga, lecz podejrzewam, że nieobojętne jest jej również pełne 
wdzięczności spojrzenie jakiegoś dziecka, któremu ulżyła w niedoli. 
Nigdy nie otrzyma tyle, ile ofiarowała, ale ważny jest dla niej sam fakt 
wzajemności. Z odwzajemnionej miłości czerpie energię do dalszego 
działania. I odwrotnie - nawet najwięksi święci nie przedłużają w 
nieskończoność aktów miłosierdzia w stosunku do osób, które odpłacają im 
przekleństwem. Zbyt wielu jest innych cierpiących, którzy przyjmą 
miłosierdzie z wdzięcznością.
 Pytanie, przed którym stajemy, brzmi: "Czy można kochać nie oczekując 
żadnej wzajemności?" Z moich obserwacji wynika, że żadna relacja nie 
jest wolna od oczekiwania wzajemności. Jeśli można taką tezę sformułować 
w odniesieniu do miłości, którą Bóg kocha ludzi, to tym bardziej w 
odniesieniu do miłości, którą ludzie kochają Boga. Człowiek zwraca się 
do Boga, ponieważ Go potrzebuje. Miłość człowieka do Boga zawiera pewien 
element uwielbienia i wdzięczności (co nazywamy oddawaniem czci Bogu), 
zwłaszcza, kiedy człowiek zda już sobie sprawę, że Bóg kochał go zawsze. 
Niemniej jednak, jak powiedział św. Augustyn, to nasz wewnętrzny 
niepokój jest pierwszym impulsem na drodze do Boga. Współczesny teolog 
Lewis Smedes uważa, że: "Wszyscy szukamy Boga, ponieważ wszyscy 
potrzebujemy, aby nas napełnił". Jeśli niepokój i tęsknota serca 
sprawia, że kierujemy wzrok ku Bogu, nie ma niczego nagannego w podobnym 
niepokoju i tęsknocie pomiędzy mężczyzną a kobietą.
 Nie chciałbym być źle zrozumiany: nie propaguję egoizmu. Ukazuję tylko 
miłość jako splot zachwytu nad ukochaną osobą i tęsknoty za osobistym 
spełnieniem.


Kilka słów w obronie erosa
 Chciałbym teraz zabrać głos w obronie erosa, który w wielu środowiskach 
traktowany jest nazbyt szorstko. Powodem takiego traktowania jest, jak 
już powiedziano, upatrywanie w erosie "miłości-potrzeby" o egoistycznym 
podłożu. Szczególnie krytyczny wobec erosa jest pisarz C. S. Lewis. W 
zaciekłym ataku na Wenus w Czterech miłościach potępia miłość 
romantyczną w ogóle, a miłość erotyczną w szczególności (C. S. Lewis, 
Cztery miłości, tłum. Maria Wańkowiczowa, Warszawa, 1962), co łączę z 
faktem, że bardzo późno się ożenił. Gdyby wcześniej poznał tajniki 
małżeńskiego łoża, być może nie byłby tak kategoryczny w swych 
twierdzeniach.
 Literatura chrześcijańska w negatywny z reguły sposób odnosi się do 
namiętności seksualnej w czystej postaci. Zarzuca jej hedonizm, 
jednocześnie wskazując na to, że seks winien być wyrazem czegoś 
większego i głębszego. Trudno nie zgodzić się z tym, że miłość erotyczna 
dostarcza człowiekowi ogromnej przyjemności, ale czy pociąg seksualny 
jest sam w sobie czymś złym? Przypatrzmy się erosowi na jego najbardziej 
podstawowym poziomie, jako zwykłemu pragnieniu spółkowania. To 
pragnienie nie tylko bardzo głęboko w nas tkwi - ono pochodzi od Boga. A 
skoro w akcie spółkowania Bóg skoncentrował tyle przyjemności, należy 
zakładać, że chciał, byśmy ją odczuwali, Czy więc pragnienie spółkowania 
może być samo w sobie grzeszne?
 Wyobraźmy sobie brygadzistę wracającego późnym wieczorem z pracy. Jest 
bardzo zmęczony i, jak to wówczas bywa, jego myśli krążą uparcie wokół 
wiadomych spraw. Już wjeżdżając do garażu oczyma wyobraźni widzi żonę. 
Wie, że zastanie ją w łóżku z książką w ręku i że będzie prawdopodobnie 
naga. Wchodząc pod kołdrę czuje okrągłości jej ciała i natychmiast jest 
gotowy do zbliżenia. W tym momencie jest skoncentrowany głównie na 
swoich potrzebach. Nadzwyczajniej w świecie pożąda swojej żony.
 Czy taka "zwierzęca" namiętność jest grzechem? Niektórzy twierdzą, że 
tak. W jednej z poradni małżeńskich nazwano takie zachowanie 
"wykorzystywaniem drugiego człowieka dla własnej przyjemności", z czego 
automatycznie miało wynikać, że pożądanie seksualne naznaczone jest 
wielkim złem.
 Tymczasem większość kobiet tego zła nie dostrzega;. Wręcz przeciwnie - 
nigdy nie zdarzyło mi się spotkać takiej, której przykrość sprawiałby 
fakt, że jej ciało jest przedmiotem pożądania. Kobiety przyznają, że 
czasami idą z tym w parze pewne problemy, bo mężowie działają zbyt 
szybko, ale o potępieniu nie ma mowy.
 Zgódźmy się więc co do tego, że czerpanie cielesnej przyjemności ze 
współżycia z kochaną osobą jest czymś zasadniczo dobrym, a nie złym. 
Eros staje się niegodziwą manipulacją dopiero wtedy, gdy czerpiemy 
przyjemność kosztem partnera. Do tego dość istotnego problemu będziemy 
musieli jeszcze powrócić.
 Powyższe rozważania wprowadzają nas w temat, który parokrotnie 
przewinął się już w dotychczasowych wywodach, a którym teraz chciałbym 
zająć się szczegółowo - tematykę wzajemnej relacji pomiędzy własną 
tożsamością a intymną więzią z drugą osobą.
Motto:
 Określ jasno potrzeby,
 których zaspokojenia
 oczekujesz w małżeństwie
Motto:
 O losie człowieka decyduje to,
 za kogo sam się uważa.
  Henry David Thoreau (1817-1862), amerykański filozof, moralista i 
pisarz)


Znaczenie niezależności


 W opinii wielu osób złe zdanie na swój temat jest uroczą, może nieco 
staroświecką, ale bardzo użyteczną cechą we wspólnym pożyciu. Tymczasem 
okazuje się, że dobrzy kochankowie wcale nie są pariasami, a z reguły 
pewnymi siebie i pełnymi inicjatywy ludźmi, którzy potrafią czerpać 
satysfakcję z różnych źródeł, są otwarci na cudowności otaczającego ich 
świata i gotowi dzielić się ze współmałżonkami przeżywanym przez siebie 
bogactwem.
 Ostatnio miałem okazję rozmawiać z pewną atrakcyjną wdową, której 
małżeński układ polegał na pełnym i bardzo twórczym partnerstwie. Jest 
to kobieta czynna zawodowo, która nie potrzebuje mężczyzny ze względów 
finansowych. Nie brakuje jej też przyjaciół.
 - Owszem - powiedziała - mam nadzieję, że Bóg ześle mi jakiegoś 
mężczyznę, ale nie w tym rzecz, bym była zrozpaczona czy potrzebowała 
pomocy. Doskonale potrafię poradzić sobie z cieknącą rurą czy zepsutym 
samochodem. Moje życie jest pełne, tyle że chciałabym mieć z kim się nim 
podzielić. Chodzi mi o stojącego na własnych nogach mężczyznę, z którym 
spotykałabym się wieczorami. Po całym dniu użerania się z klientami 
dobrze jest mieć świadomość, że w domu będzie można porozmawiać z 
człowiekiem, który z zainteresowaniem o tym posłucha. Jednocześnie sama 
chcę mu dać to samo.
 Z taką wizją miłości kobieta ta stworzy zapewne bardzo harmonijny 
związek, a jej wybrańcowi będzie można tylko pozazdrościć. Nic bowiem 
tak dobrze nie rokuje małżeństwu jak fakt, że obie strony stoją mocno na 
własnych nogach, że same sobie dają radę w życiu i w najistotniejszych 
sprawach nie są od nikogo zależne, a dodatkowo chcą jeszcze dzielić swe 
osobiste zadowolenie z kimś innym.
 Druga zasada obowiązująca tych, którzy pragną przeciwdziałać umieraniu 
miłości brzmi więc:
 "Pielęgnuj własną niezależność".
 Erik Erickson jest jedną z barwniejszych postaci współczesnej 
psychologii. Kursuje nieustannie pomiędzy Europą a Ameryką, zajmuje się 
sztuką oraz psychologią, a choć nigdy nie zadbał o formalne 
wykształcenie, jest uznawany za jeden z najbardziej wszechstronnych i 
płodnych umysłów zajmujących się problematyką tożsamości człowieka. 
Erickson reprezentuje pogląd, że wszelka intymność między dwojgiem osób 
możliwa jest dopiero na gruncie w pełni ukształtowanej tożsamości. 
Dopiero człowiek, który dorastając odrywa się ostatecznie od rodziców, 
osiąga etap rozwoju wewnętrznego umożliwiający "pokonanie strachu przed 
utratą własnego ego w sytuacjach wymagających zapomnienia o sobie.
 Na ten nieodzowny dla budowania intymnej więzi warunek wskazywano 
oczywiście znacznie wcześniej. Przede wszystkim mówił o nim sam Chrystus 
nakazując nam kochać bliźnich jak samych siebie.


Rozwijanie własnej indywidualności
 Z Chrystusowego przykazania miłości wynika, że aby kochać bliźniego, 
musimy sami się poznać. Stwarzając nas tak różnymi - ludzkie osobowości 
są tak samo niepowtarzalne jak linie papilarne - Bóg z cała pewnością 
pragnął, byśmy tę wyjątkowość rozwijali i by każdy coraz bardziej stawał 
się zamierzoną przez Niego indywidualnością, Za swej kadencji na 
stanowisku dyrektora Federalnej Komisji do Spraw Porozumiewania się 
Nicholas Johnson podzielił się na łamach Saturday Review kilkoma bardzo 
trafnymi uwagami na temat rozwijania tożsamości:
 "Musisz odkryć, kim naprawdę jesteś; co sam uważasz za słuszne i 
najlepsze. Masz nie tylko maszerować w rytmie jakiegoś werbla, ale sam 
być doboszem. Sam musisz ustalić swój rytm. Musisz wejrzeć w swą duszę i 
przekonać się, co tam jest. Dobrze byłoby pobyć w tym celu jakiś czas 
samemu w lesie. Ale wyjazd z namiotem - z różnych zrozumiałych powodów - 
może nie być w twoim wypadku najwłaściwszym rozwiązaniem. Rzecz nie w 
namiocie ... Chodzi o to, byś odszukał swoją duszę, kopnął ją, dźgnął 
kijem, przekonał się, czy jeszcze żyje i zobaczył, w którą pójdzie 
stronę".


Trzeba mieć swoje zasady
 Oczywiście nie nakłaniam nikogo do ekscentryzmu czy izolowania się od 
ludzi. (Choć łatwiej zapewne pokochać pogodnego ekscentryka niż kogoś, 
kto za wszelką cenę pragnie się wszystkim podobać. ) Każdy związek 
wymaga rozsądnych kompromisów i pewnej elastyczności. Ale z 
elastycznością też można przesadzić.
 W kiepskich powieściach niejednokrotnie padają deklaracje typu: 
"Zrobiłbym dla niej wszystko. Mógłbym oszukać, zabić..." Brzmi to może 
efektownie, ale wystarczy chwila zastanowienia, by zauważyć, że takie 
ślepe przywiązanie zdradza człowieka pozbawionego jakiejkolwiek 
tożsamości. W cenie są raczej ludzie z poczuciem własnej wartości, 
którzy nigdy nie przekroczą pewnych granic. Jaki jest dokładny przebieg 
linii wyznaczającej tę nienaruszalną wewnętrzną sferę, nie zawsze 
wiadomo. Bywa różny u różnych osób i przeważnie podlega ciągłym zmianom. 
Zdarzają się jednak sytuacje, które ujawniają niezłomność pewnych zasad 
i przekonań.
 W znakomitej książce Identity and Intimacy (Tożsamość a bliskość) 
William Kilpatrick ukazuje życie Tomasza More'a jako dobitny przykład 
takiej wewnętrznej autonomii. Kwestionując małżeństwo króla Henryka VIII 
z Anną Boleyn, More świadomie ryzykował życie. Nie był przy tym naiwnym 
idealistą, lecz doświadczonym prawnikiem doskonale obeznanym ze sztuką 
kompromisu. Uznanie małżeństwa króla wymagałoby jednak od niego 
krzywoprzysięstwa, zaświadczenia o czymś, co uważał za sprzeczne z Bożym 
prawem.
 W sztuce Roberta Bolta zatytułowanej A Man for All Seasons (Człowiek na 
każdą pogodę) jest scena, w której Tomasza odwiedza w więzieniu rodzina 
rozpaczliwie błagając, by ustąpił królowi. Tomasz odpowiada córce:
 Kiedy człowiek składa przysięgę. Meg, to tak jakby brał samego siebie w 
dłonie. Jak wodę. (Składa ręce.) Jeśli wówczas rozsunie palce, nie może 
oczekiwać, że się jeszcze kiedykolwiek odnajdzie.
 Dalszy ciąg tej historii jest zapewne wszystkim dobrze znany. More 
stanął przed sądem i został stracony. W przedmowie do swej sztuki Bolt w 
pięknych słowach mówi o opisywanym przez siebie bohaterze i duszy 
ludzkiej, która może być niczym twierdza:
 "Wiedział, od czego zaczynał, i w czym tylko mógł, ustąpił swoim wrogom 
i swoim bliskim. W obu wypadkach były to znaczące obszary, bo odczuwał 
zasadny strach i wiele rzeczy było mu drogich ... W końcu jednak 
zażądano od niego, by ustąpił z tego skrawka, na którym ulokował swą 
duszę. I wówczas ten giętki, pełen poczucia humoru, bezpretensjonalny, a 
zarazem subtelny człowiek poddaje się jakiemuś zupełnie pierwotnemu 
rygorowi i tkwi niewzruszenie w miejscu niczym skała.
 Nie można poświęcić wszystkiego dla rodziny. Potrzebujemy kogoś, kto 
jak Tomasz More nigdy nie przekroczy pewnej granicy. Nie chcę żony, 
która jest gotowa zrobić dla mnie "wszystko". Nie zawsze mogę na sobie 
polegać i w takich momentach potrzebna mi jest jej wierność czemuś 
wyższemu niż moja zmienna wizja rzeczywistości. To przywraca mi 
trzeźwość sądu.


Domowa degradacja
 Rozwinięta tożsamość i indywidualność potrzebna jest partnerom nie 
tylko w momencie nawiązywania relacji miłosnej, ale przez cały okres jej 
trwania. Z reguły łatwiej przychodzi to mężczyznom, gdyż od kobiety 
oczekuje się w naszym środowisku kulturowym zależności. Choćby nawet 
kiedyś - na przykład w okresie studiów - funkcjonowała jako osoba 
samodzielna i niezależna, po ślubie często "zostaje zdegradowana" do 
roli gospodyni domowej.
 Tradycjonaliści wynoszą pod niebiosa cnoty strażniczki ogniska 
rodzinnego, żony i matki (i słusznie, bo to pod wieloma względami 
rzeczywiście chwalebna rola), ale zdecydowanie zbyt wiele 
"zdegradowanych" kobiet szuka pomocy psychoterapeutycznej, by można było 
poprzestać na konserwatywnym punkcie widzenia. Alice Rossi w artykule 
Transition to Parenthood (Przejście na etap rodzicielstwa) pisze, że u 
wielu kobiet w okresie łączącym wczesne lata dojrzałości z wiekiem 
średnim obserwuje się zanik dynamiki rozwoju osobowego i poczucia 
własnej wartości, podczas gdy u mężczyzn - w tym samym czasie 
konkurujących między sobą i odnoszących sukcesy w świecie pracy - 
występuje zjawisko odwrotne. Nie są rzadkością kobiety, które - w 
wystarczającym stopniu niezależne przed ślubem - po piętnastu, 
dwudziestu latach małżeństwa muszą się od nowa uczyć samodzielności. 
Psychiatra Genevieve Knupfer przytacza przypadek 
pięćdziesięciopięcioletniej wdowy, która przed ślubem kilkakrotnie 
wyjeżdżała sama za granicę, a po śmierci męża nie potrafiła sobie 
poradzić z załatwieniem paszportu.
 Nie jest prawdą, że każda kobieta musi dla swego spełnienia i rozwoju 
pracować zawodowo. Jednak każda powinna pielęgnować jakieś indywidualne 
zainteresowania regularnie odrywające ją od zajęć domowych.


Niebezpieczna stagnacja
 Innymi słowy mamy tak wobec partnera, jak i samych siebie obowiązek 
niedopuszczenia do wewnętrznego zastoju. Nie jest dobrze, jeśli nasz 
małżonek budząc się pewnego ranka po dwudziestu latach wspólnego życia 
skonstatuje, że przybyło nam tylko zmarszczek, a poza tym jesteśmy tacy, 
jak zawsze. Wielki angielski kaznodzieja Benjamin Jowett powiedział 
kiedyś:
 "To bardzo smutne spotkać się z kimś po dziesięciu latach przerwy i 
zauważyć, że tkwi dokładnie w tym samym punkcie co kiedyś - nie jest ani 
łagodniejszy, ani bystrzejszy, ani jakby niczego nowego nie doświadczył, 
a tylko zesztywniał".
 Wzajemna bliskość winna zawsze iść w parze z rozwiniętą i rozwijaną u 
obu stron indywidualnością, ponieważ partner ma prawo oczekiwać, byśmy 
byli twórczy i ciekawi. Kobiety w biurze często tylko dlatego wydają się 
mężczyznom bardziej interesujące od żony, że są na bieżąco w różnych 
sprawach, rozwijają swe talenty, przebywają w stymulującym rozwój 
otoczeniu, stają wobec różnorodnych wyzwań, podczas gdy żony ulegają 
intelektualnemu lenistwu poprzestając na lekturze romansideł i śledzeniu 
wątpliwej jakości seriali.
 Znałem kiedyś pewnego wykładowcę uniwersyteckiego, którego - choć 
chodził w dżinsach i kolorowych swetrach, a do tego zawsze był obiektem 
adoracji ze strony sporej grupki swych słuchaczek - cechowała niezwykła 
lojalność wobec żony i wierność tradycyjnym wartościom. I nagle po wielu 
latach przykładnego życia okazało się, że ma zawrotny romans ze 
studentką. Zjawił się u mnie w momencie, kiedy zdecydował się podjąć 
walkę i odbudować zrujnowane małżeństwo.
 Ten człowiek regularnie biegał, grał w piłkę ręczną, uczył się rzeźbić 
i stale podwyższał kwalifikacje zawodowe. Był czynny i w pełni korzystał 
z życia. Żona wręcz przeciwnie - przybyło jej dziesięć kilogramów i 
przestała dbać o swój wygląd. Od kiedy dzieci usamodzielniły się, 
zabrakło jej jakichkolwiek bodźców do rozwoju.
 Wieść o romansie męża była dla niej straszliwym wstrząsem. Początkowo 
odizolowała się jeszcze bardziej, obraziła na cały świat i całymi dniami 
płakała. Podczas pierwszej rozmowy ze mną była w okropnym stanie.
 Tego samego wieczoru spotkałem się z jej mężem. Pytałem, czy 
rzeczywiście studentka ma taką przewagę nad żoną.
 - Cóż, właściwie nie - odpowiedział. - Obydwie są atrakcyjne, choć 
różne - jedna blondynka, druga brunetka. Jill jest oczywiście młodsza, 
ale obie mi się bardzo podobają. Mogę się uważać za szczęściarza - 
interesują się mną dwie fantastyczne kobiety. Jedyna różnica między nimi 
polega na tym, że w Jill jest jakby więcej życia. Żona też miała kiedyś 
otwartą głowę i robiła mnóstwo rzeczy. Jest inteligentna i ja ją 
naprawdę ciągle kocham. Tylko, że tak się ostatnio zaniedbała: 
intelektualnie, fizycznie i w ogóle. Codziennie wypija dwie, trzy lampki 
wina i jest właściwie zamroczona przez resztę wieczoru.
 Zadziwiające, do jakiej mobilizacji zdolni są ludzie w sytuacji 
realnego zagrożenia. W dwa tygodnie później żona wykładowcy była kimś 
zupełnie innym. Wyszczuplała, zrobiła sobie nową fryzurę. Powiedziała 
mi:
 - Zrozumiałam, że jeśli chcę być atrakcyjna dla Billa, muszę się 
rozwijać. Nie wiem, jak do tego doszło, ale ja przespałam te dwa 
ostatnie lata. Nie przestałam kochać Billa, natomiast przestałam 
szanować samą siebie! A przecież świat jest taki wielki i wspaniały. 
Tyle w nim do zobaczenia i do zrobienia.
 Jak widać, żona, która na powrót zaczyna interesować się życiem, sama 
przez to staje się bardziej interesująca. Mój znajomy wykładowca 
zakochał się powtórnie we własnej małżonce, zerwał ze studentką i jest 
teraz bardzo szczęśliwy.


Potrzeba tworzenia
 Nie jest więc prawdą, że odrębne sfery zainteresowań małżonków szkodzą 
ich wzajemnej więzi. Odkrycie i rozwijanie swoich talentów i 
preferowanych aktywności - oczywiście przy zachowaniu odpowiednich 
proporcji - może być wielkim darem dla partnera. Bóg zaszczepił w nas 
potrzebę. tworzenia. Erik Erickson nazywa to "produktywnością" 
człowieka. Matki wychowujące małe dzieci mają aż nadto sposobności ku 
temu, by tę potrzebę zaspokoić. Gdy jednak dzieci dorastają, powstaje 
pustka, która domaga się wypełnienia. Dr Neil Warren, dyrektor Fuller 
Graduate School of Psychology powiedział kiedyś:
 "Moja żona najbardziej podoba mi się w chwilach, kiedy coś sprawia jej 
osobistą satysfakcję. Najszczęśliwszy jestem z nią wtedy, kiedy ona sama 
jest szczęśliwa i zadowolona".


Zbyt wielka zażyłość
 Ciekawe, że zbyt wielka zażyłość z partnerem może odbić się negatywnie 
na poczuciu własnej wartości, a co za tym idzie również na więzi 
partnerskiej.
 - Nie pojmuję - skarżył mi się kiedyś pewien mąż. - Do najgorszych 
kłótni dochodzi między nami po cudownych weekendach we dwoje. Dlaczego 
po kilku dniach w jakimś pięknie położonym hotelu, po wspaniałych 
zbliżeniach i mnóstwie wspólnych rozrywek kłócimy się do upadłego?
 Powodów może być wiele, ale w takich konfliktach często dochodzi do 
głosu potrzeba samotności. Jedna lub obie strony podświadomie domagają 
się w ten sposób niezbędnej przestrzeni. I rzeczywiście. W tydzień 
później usłyszałem od jego żony:
 - Od ślubu jesteśmy jak papużki-nierozłączki. Ile razy zapowiadam, że 
następnego dnia idę rano pobiegać, Bob nastawia sobie budzik, żeby pójść 
ze mną. A ja czasem mam ochotę pobiegać sama!
 Ta para nie uniknie kłopotów, jeśli nie zdoła dojść do porozumienia co 
do właściwych proporcji pomiędzy wzajemną bliskością a zaspokajaniem 
potrzeby samotności. Khalil Gibran powiada, że nie powinniśmy "narzucać 
pęt swej miłości" pozwalając raczej, by "falujące morze powstało między 
brzegami naszych dusz". (Khalil Gibran, Prorok, tłum. Teresa 
Truszkowska, Kraków, 1981, s. 13.)
 Małżeństwo nie oznacza ścisłej łączności we wszystkim i oddziaływania 
na każdą sferę życia partnera. Niektórzy potrzebują przez pół godziny 
posiedzieć rano samotnie nad filiżanką kawy. Lekarz Palu Tournier 
uchodzi za mistrza małżeńskiej miłości, a jednak grubym murem oddziela 
się od wszystkich na czas codziennego godzinnego spotkania z Bogiem. 
Wydawałoby się, że prośba pacjenta czy rodziny powinna go od czasu do 
czasu odwieść od tego czasu skupienia. Ale nie. Tournier twierdzi, że po 
to, aby móc kochać, człowiek musi mieć czas na wyciszenie i sam na sam z 
Bogiem.
 Oczywiście i z samotnością nie wolno przesadzić. Wiele małżeństw 
rozpadło się właściwie dlatego, że mąż i żona spędzali ze sobą za mało 
czasu. Musimy szukać "złotego środka".
 Jak to swego czasu podsumowała znana telewizyjna para: - Nie wiem, co 
robić - skarży się płaczliwie Charlie. - Czasami czuję się straszliwie 
samotny, a czasami chcę być zupełnie sam!
 - Spróbuj połączyć jedno z drugim. I pięć centów za radę się należy - 
odpowiada konkretna jak zawsze Lucy.


Krąg przyjaciół
 Strategia ukierunkowana na wzmocnienie poczucia własnej wartości, a co 
za tym idzie i wzajemnej więzi w małżeństwie, powinna więc polegać 
między innymi na rozszerzaniu kręgu przyjaciół czy, jak się wyraził 
Samuel Johnson, utrzymywaniu pozamałżeńskich przyjaźni "w stanie 
używalności". I w tej sferze część działań należy podejmować 
indywidualnie.
 W sztuce przyjaźni (Alan Loy McGinnis, Sztuka przyjaźni, Warszawa, 
"Vocatio", 1992) pisałem o tym, że bardzo często popełniamy fatalny błąd 
polegający na porzuceniu starych przyjaciół u stóp ołtarza, tak jakby od 
momentu ślubu mogły nas interesować wyłącznie znajomości z innymi parami 
małżeńskimi. Tymczasem szanse na to, że w gronie czworga osób każdy 
każdemu przypadnie do gustu nie są wcale duże, a fakt, że mąż czy żona 
nienajlepiej dogaduje się z dotychczasowymi przyjaciółmi małżonka, nie 
powinien być powodem do zerwania starych więzi. Każdą wspólną przyjaźnią 
z inną parą małżeńską należy się oczywiście cieszyć, ale żadne z 
małżonków nie powinno mieć wyrzutów sumienia w związku z utrzymywaniem 
na własną rękę dawnych znajomości, jeśli kontakty te działają na niego 
relaksująco i zaspokajają określone potrzeby.
 Z pewną nieufnością podchodzę do wypowiedzi w rodzaju: "Żona jest moim 
najlepszym przyjacielem. Mogę jej powiedzieć wszystko i dlatego nie 
potrzebuję nikogo innego". Zgoda, małżonek powinien być najlepszym 
przyjacielem, ale nie jedynym. Nie można w jednej tylko osobie szukać 
zaspokojenia wszystkich potrzeb emocjonalnych, bo takie nierealistyczne 
oczekiwania nadmiernie obciążają relacje małżeńskie. Przyjaźniąc się we 
właściwy sposób z wieloma osobami człowiek rozszerza swoje horyzonty i 
wraca do domu bardziej zadowolony. Znacznie łatwiej kochać żonę czy męża 
w takim właśnie stanie ducha.


Wzajemne uzupełnianie się
 Miłość możliwa jest między ludźmi bardzo różnymi wtedy, gdy wnoszą oni 
do związku wzajemnie uzupełniające się cechy.
 Ariel Durant zmarła po 68 latach małżeństwa ze słynnym dr Willem 
Durantem. Ten ostatni miał wówczas 96 lat i przebywał na oddziale 
intensywnej terapii w Cedars-Sinai Hospital. Podobno nie został 
poinformowany o śmierci żony, ale Jack Smith spekulował na łamach jednej 
z gazet, że prawdopodobnie wyczuł jej odejście i "był zdania, że nie 
powinna bez niego udawać się w tak daleką drogę". W każdym razie zmarł w 
dwa tygodnie później.
 Poznaliśmy Durantów na przyjęciu z okazji ukazania się jakiejś książki. 
Byli już oni wówczas bardzo znaną parą i niezwykle zależało mi na tym, 
aby przyjrzeć im się z bliska i zobaczyć, jak się do siebie odnoszą. 
Will okazał się zaskakująco niskim mężczyzną z pięknym siwym wąsem. Ona, 
jeszcze mniejsza, wyglądała mu zza ramienia niczym wścibski ptaszek. 
Wszystkim obecnym znana była opowieść o ich ślubie, na który pani Kurant 
przyjechała z Haremu na wrotkach i ukazała się oczom narzeczonego 
"czerwona i spocona, z rozdartą pończochą, stłuczonym kolanem" oraz 
wrotkami zwisającymi z ramienia. On miał lat dwadzieścia siedem, ona 
piętnaście.
 Wiele osób twierdziło wówczas, że tak niedorzeczny związek nie ma 
najmniejszych szans. Rzeczywiście bardzo się między sobą różnili tak 
wiekiem, jak i temperamentem. On doktoryzował się właśnie na 
uniwersytecie Columbia. Podczas wielkich uczelnianych uroczystości Arie 
nie czuła się najlepiej występując w skromnym stroju wśród wymuskanych 
absolwentów i ich strojnych, wykształconych sympatii. Will jednak zawsze 
powtarzał jej, że jest tym, co go najlepszego mogło spotkać w życiu.
 I nie pomylił się. Choć Arie nigdy nie zadbała o formalne 
wykształcenie, w dniu, kiedy ją po raz pierwszy zobaczyłem, miała na 
swym koncie cztery doktoraty honoris causa. Jej wkład badawczy i twórczy 
był na tyle istotny, że figuruje jako współautorka pięciu ostatnich 
tomów monumentalnego dzieła Willa Kuranta pt. The Story o Civilization 
(Historia cywilizacji). Miło ich sobie wyobrazić - małżonków z 
sześćdziesięcioletnim stażem - pracujących wspólnie w domowej bibliotece 
nad jakimś wiekopomnym dziełem.
 Jedna z tajemnic tej, jak się okazało, niezrównanej kombinacji 
osobowości polegała na tym, że żadna ze stron nie zrezygnowała z własnej 
indywidualności i na swój specyficzny sposób wzbogacała wspólny związek. 
W niedługi czas po złotym weselu Durantowie rozpoczęli pracę nad swą 
Dual Autobiography (Podwójną autobiografią). Ta książka, której kolejne 
rozdziały pisała na przemian to jedna, to druga strona, jest dwugłosem 
na temat wspólnego życia. Wspominając początkowy okres znajomości Arie 
wyznaje, że często zastanawiała się, w jaki sposób ona "biedna, żydowska 
dziewczyna nie mająca do zaoferowania nic poza własnym ciałem i chętnym, 
lecz kiepsko wyposażonym w wiedzę umysłem" mogła wzbudzić 
zainteresowanie wybitnego naukowca. Will odpowiada:
 "Powiem ci, Arie. Zagrzebałem się w książkach, a ty przyszłaś do mnie 
niczym powiew życia ... Zakochałem się w twoich krągłych ramionach, 
zgrabniutkich nogach, potarganych włosach, w twoich roześmianych oczach 
i podskakujących piersiach. Zakochałem się w twoim żywym i bystrym 
umyśle tak spragniony, by się rozwijać, uczyć, rozumieć".
 Patrząc na tych dwoje kruchych ludzi, widząc, jacy na przestrzeni 
wspólnie przeżytych lat stali się niezależni, a jednocześnie, jak czule 
się do siebie odnoszą, łatwo było uwierzyć, że miłość może trwać 
wiecznie.
Motto:
 Pielęgnuj
 własną niezależność
Motto:
 Drzwi do szczęścia otwierają się na zewnątrz.
 Soren Kierkegaard


Niebezpieczeństwo bycia dla siebie najważniejszym


 Miłość stygnie z upływem lat między innymi na skutek rosnącej 
obojętności, której co gorsza często towarzyszy coraz większe 
skoncentrowanie na samym sobie. Art Sueltz w książce Life at Close 
Quarters (Samo życie) przedstawił ten powszechny małżeński problem w 
parodystycznej ewolucji reakcji męża na przeziębienie żony:
 "Rok po ślubie: Moja kruszynka pociąga nosem! Jedziemy do szpitala 
porządnie się zbadać! To przez to kiepskie odżywianie, musimy jeść 
więcej warzyw i owoców.
 Dwa lata po ślubie: Nie podoba mi się ten twój kaszel, kochanie. 
Wezwałem doktora Millera; zaraz tu będzie. A teraz zrób to dla mnie i 
połóż się do łóżka.
 Trzy lata po ślubie: Może byś się jednak położyła. To by ci dobrze 
zrobiło. Przyniosę ci coś do jedzenia. Jest jakaś zupa?
 Cztery lata po ślubie: Bądź rozsądna! Jak nakarmisz dzieci i pozmywasz, 
kładź się natychmiast do łóżka!
 Pięć lat po ślubie: Weźże aspirynę!
 Sześć lat po ślubie: Nie mogłabyś sobie przepłukać czymś gardła zamiast 
tak siedzieć i skrzypieć jak stara szafa?
 Siedem lat po ślubie: Przestań z tym kichaniem! Chcesz mnie zarazić, 
czy co?"
 W poprzednim rozdziale mowa była o tym, że miłość zamiera, gdy 
partnerzy zaniedbują swój indywidualny rozwój i tracą poczucie własnej 
wartości. Obecnie przedmiotem naszego zainteresowania będzie druga 
skrajność - karykaturalne zaabsorbowanie samym sobą charakterystyczne 
dla ludzi stawiających swoje "ja" na piedestale. O ile brak 
indywidualności istotnie upośledza zdolność kochania i bycia kochanym, o 
tyle sytuacja ludzi zainteresowanych wyłącznie własną osobą jest jeszcze 
gorsza.
 Choć zabrzmi to jak truizm, wiele małżeństw rozpada się po prostu na 
skutek egoizmu jednego lub dwojga partnerów. Jest nadzieja, że fala 
skoncentrowania na sobie, jaka przetoczyła się przez społeczeństwo 
Zachodu w ostatnim dziesięcioleciu, zacznie wreszcie opadać. Wokół 
plącze się już bowiem zbyt wielu poranionych rozbitków, którzy nie tak 
dawno jeszcze oświadczali swoim rodzinom i światu, że "teraz mają zamiar 
dla odmiany zająć się sobą". Ludzie ci dość szybko przekonywali się 
jednak, że taka orientacja życiowa kończy się wielkim osamotnieniem i że 
sensu ludzkiej egzystencji nie da się sprowadzić do kontemplacji 
własnego pępka.
 Piewcami tego wykolejonego indywidualizmu byli psychologowie-populiści, 
tacy jak Robert Ringer czy Fritz Perls. Tytuły książek Ringera - Looking 
Out for Number One (Kto jest najważniejszy) i Winning Through 
Intimidation (Zwycięstwo przez zastraszenie) - awansowały do rangi 
kulturowych haseł współczesnej cywilizacji amerykańskiej. Wyzywające 
credo Fritza Perlsa zdobi Ściany poczekalni setek amerykańskich poradni 
psychoterapeutycznych uświadamiając pacjentom "prawdziwy" sens miłości:
 "Ja mam swoje sprawy i ty masz swoje sprawy.
 Ani ja nie jestem po to, aby spełnić twoje oczekiwania,
 Ani ty nie jesteś po to, aby spełnić moje.
 Ty to ty, a ja to ja.
 I jeśli przypadkiem spotkamy się, będzie cudownie.
 A jeśli nie, to nic się na to nie da poradzić".
 Taki hołdujący wyłącznie własnym upodobaniom styl życia ma zapewne 
swoje zalety, ale jego zwolennicy powinni powstrzymać się od małżeństwa 
i wydawania na świat dzieci. Nie sądzę, by z filozofii dr Perlsa wynikło 
wiele dobrego dla żony i dwojga dzieci, które gdzieś zostawił po drodze.
 Arogancja nie da się pogodzić z miłością. Często jest interesująca - 
Fritz Perls nigdy nie był nudny - ale w istotny sposób upośledza 
zdolność kochania.


Problem pychy
 Zapatrzenie w siebie określano kiedyś mianem pychy. Wydaje mi się, że 
warto dzisiaj wrócić do tego pojęcia. W teologii pycha zawsze uważana 
była za największy grzech i źródło wszelkich innych grzechów. 
Przypatrując się w poradni ludziom, którzy rozstają się z małżonkiem w 
imię "samorealizacji" siejąc przy tym wokół straszliwe spustoszenie, 
dochodzę do wniosku, że dawniejsi teologowie mieli wiele racji. Już z 
samej natury człowiek ma skłonność do zbytniego koncentrowania się na 
sobie. Tak więc agitacja ze strony Ringera i Perlsa ukierunkowana na 
wzmocnienie tej tendencji była całkowicie chybiona.


Przekraczanie samego siebie
 Jedną rokującą nadzieję drogą jest przekraczanie samego siebie. Aby żyć 
pełnią życia musimy zarazem zaakceptować, jak i przekroczyć siebie. 
Viktor Frankl, żydowski psychiatra więziony podczas wojny w hitlerowskim 
obozie koncentracyjnym, wyznaje, że siłę do życia w tych nieludzkich 
warunkach dawał mu duchowy obraz żony, który był dla niego w jakiś 
sposób realniejszy od obozowej rzeczywistości. Dlatego Frankl często 
pyta borykających się z różnorakimi problemami pacjentów, dla kogo 
dźwigają swe ciężary. Twierdzi, że dopiero wtedy, gdy zaczynają żyć nie 
dla siebie, a dla kogoś innego, mają szansę odnaleźć szczęście.
 Jezus, choć nigdzie nie każe gardzić samym sobą, nie nawołuje też - jak 
to czynią niektórzy psychologowie nurtu humanistycznego - do uwielbiania 
samego siebie. Mamy zawsze zwracać oczy duszy ku wyrazistej wizji Ojca 
("Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą 
i całym swoim umysłem") i przekraczać samych siebie poprzez umiłowanie 
bliźniego ("Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego" Mt 22, 
37-39).
 W jaki sposób te dwie zasady mogą nam praktycznie pomóc lepiej kochać 
małżonka i zapobiec wygaśnięciu romantycznej miłości? Po prostu przez 
fakt, że będziemy odnosić się do potrzeb partnera przynajmniej z takim 
samym zainteresowaniem jak do własnych. Nie znam żadnego sprawdzającego 
się w miłości człowieka, który nie miałby w sobie nadzwyczaj rozwiniętej 
wrażliwości na potrzeby drugiej strony, regularnie ich nie odnotowywał i 
nie wyciągał praktycznych wniosków ze swych obserwacji, również przy 
wykorzystaniu własnej intencji.
 Oto więc trzecia zasada dla tych, którzy nie chcą przeżyć śmierci 
miłości:
 "Staraj się, aby potrzeby twoje i współmałżonka, były równomiernie 
zaspokajane".
 Przyjaźnię się z małżeństwem dwojga wielkich indywidualistów, którzy od 
trzydziestu dziewięciu lat z doskonałym skutkiem zabiegają wzajemnie o 
swoje szczęście. Dr Dean Foster wykłada na uczelni wojskowej i jest 
jednym z największych ekscentryków jakich zna świat. Robi skandaliczne 
uwagi zupełnie obcym osobom i zawsze pracuje nad dziesięcioma projektami 
badawczymi jednocześnie. Trudno o lepszy okaz niezależności i 
samodzielności.
 Tego typu ludzie, dniami i nocami przesiadujący w laboratoriach, 
przeważnie nie sprawdzają się w małżeństwie. Jednak Dean i Maxine tworzą 
niezwykle zgraną parę. Ogromna w tym zasługa posuniętej do granic 
możliwości tolerancji, a jaką Maxine odnosi się do swego męża-geniusza. 
Z drugiej strony Dean troszczy się o jej potrzeby tak jak o własne. 
Maxine maluje i Dean na bieżąco śledzi u niej przypływy i odpływy 
artystycznego natchnienia. Maxine może tygodniami nie brać pędzla do 
ręki, ale ilekroć wraca jej chęć malowania, Dean wie o tym, choć często 
nie pada na ten temat ani jedno słowo. Jest to czas, kiedy Maxine 
wyjeżdża ze sztalugami w jakąś malowniczą okolicę. Kiedy ich bliźnięta 
wymagały jeszcze opieki, Dean odstępował od swoich zawodowych planów i 
cały dzień spędzał borykając się z dziećmi i pieluchami. Niejednokrotnie 
widziałem, jak nie zwracając uwagi na protesty żony dosłownie wypychał 
ją za drzwi z całym malarskim ekwipunkiem. Liczyło się tylko to, aby 
Maxine mogła malować. Niekiedy wyjeżdżają razem, a wtedy Dean nosi za 
żoną pudło z farbami i sztalugami albo przygląda się bacznie jej 
artystycznym poczynaniom. Wybrałem się kiedyś z nimi na taką wyprawę i 
Dean dał mi wtedy lekcję koncentracji. Był całkowicie zaabsorbowany 
pracą żony - takim go sobie wyobrażam w laboratorium badawczym - i 
najwyraźniej cieszył się każdym udanym pociągnięciem pędzla.
 Dean jest przykładem zupełnie niezależnego, bardzo aktywnego życiowo 
człowieka, który w kontaktach z żoną potrafi przekroczyć samego siebie i 
z wielkim upodobaniem tańczyć pod jej dyktando. Dla Maxine to najlepsza 
inspiracja.


Jak poznać potrzeby partnera
 Dean ma dobroczynny wpływ na żonę, ponieważ doskonale zna jej potrzeby. 
Poznawanie duszy swojej żony kosztowało go z pewnością nie mniej wysiłku 
niż wnikanie w naukowe zawiłości, z którymi ma do czynienia w 
laboratorium badawczym. Niestety, nie każdy chce zdobyć się na ten 
wysiłek.
 Swego czasu rozmawiałem z młodym człowiekiem, któremu coś się nie 
układało z poślubioną niedawno kobietą. - Dobrze zna pan żonę? - 
zapytałem. - A kto zna kobiety? - zapytał w odpowiedzi wzruszając 
ramionami.
 Poinformowałem go, że poznawanie kobiety nie różni się istotnie od 
gromadzenia danych w jakiejkolwiek innej dziedzinie. Tak się złożyło, że 
mój rozmówca zawodowo trudnił się wyceną nieruchomości. Ponieważ jego 
praca polegała na zdobywaniu informacji, zachęciłem go, by te same 
zasady zastosował w celu lepszego poznania żony.
 W miesiąc później, podczas wspólnego lunchu z niejakim zdumieniem 
zauważyłem, jak dosłownie potraktował tę sugestię. Najwyraźniej 
uderzyłem we właściwą strunę, bo przystąpił do gromadzenia informacji o 
żonie z takim entuzjazmem, jakby chodziło o wieżowiec. Rozmawiał z 
rodziną o jej dzieciństwie: o środowisku, w którym wzrosła, i o tym, jak 
była wychowywana. Dotarł do jej znajomych i przyjaciół wypytując o 
preferencje żony, aby zapoznać się dokładnie z jej pracą w domu i przy 
dziecku, a także aby posłuchać wykładów, na które uczęszcza na uczelni. 
Wieczorami zwracał uwagę na to, co żona lubi czytać i oglądać w 
telewizji. Jednym słowem chcąc zrozumieć najbliższego człowieka 
całkowicie zanurzył się w jego życiu. Eksperyment przyniósł oczekiwane 
rezultaty, a zainteresowanie męża sprawiło młodej małżonce ogromną 
satysfakcję.


Uszczęśliwiaj kochaną osobę
 Powyższe rozważania prowadzą oczywiście wprost do tego, co jest istotą 
miłości - do pragnienia uszczęśliwienia kochanej osoby. O miłości 
świadczy bowiem najpewniej fakt, że nasze myśli i plany koncentrują się 
wokół tego, jak uszczęśliwić partnera. Doskonałą ilustracją takiej 
postawy jest wypowiedź pewnego mojego znajomego, który zakochał się we 
wspaniałej, emanującej energią i zmyśłowością kobiecie: - Kiedy myślę o 
niej, nie chodzi mi zasadniczo o seks, choć i on odgrywa swoją rolę. 
Przede wszystkim pragnę ją uszczęśliwiać. Wyobrażam sobie, jak w 
jesienny dzień spracerujemy Piątą Aleją, jak kupuję jej gorącego 
precelka u ulicznego sprzedawcy, a potem patrzę na błogi wyraz jej oczu, 
kiedy go zjada ze smakiem. To właśnie znaczy dla mnie miłość - robić to, 
co ją uszczęśliwia.
 Kto kiedykolwiek prawdziwie kochał, prawdopodobnie zna owo przemożne 
pragnienie uszczęśliwiania kochanej osoby nawet kosztem własnych 
wyrzeczeń. Wyrzeczenia przestają być istotne, bo człowiek czerpie 
szczęście ze świadomości, że sprawia drugiemu przyjemność. Ktokolwiek 
przeżywa takie stany, doświadcza nie tylko jednego z największych 
możliwych w tym życiu uniesień, lecz również w sposób doskonały 
realizuje zasady etyki chrześcijańskiej, w imię miłości drugiego 
przekracza samego siebie.


Dbaj o szczęście partnera
 Zauważam, że ludzie cieszący się darem nie stygnącej miłości zwracają 
bacznie uwagę na specyfikę potrzeb swojego partnera. Doskonale wiedzą, 
co sprawia przyjemność kochanej osobie i są gotowi wiele zrobić, aby jej 
tę przyjemność udostępnić, nawet wówczas, gdy nie wiąże się bezpośrednio 
z ich własną osobą. Fakt, że żona przeżywa wspaniale seks z mężem, jest 
również dla niego źródłem satysfakcji. Trochę inaczej jest jednak 
wówczas, gdy żona czerpie przyjemność z aktywności nie związanej z osobą 
męża.
 Dr Edward Danks jest pastorem prezbiteriańskim w Darien w stanie 
Connecticut, człowiekiem na wskroś racjonalnym, który nigdy nie działa i 
nie mówi bez namysłu. Dlatego chyba między innymi jest prezbiterianinem. 
Ze swoim poczuciem tego, co stosowne i sensowne, mógłby się ze względów 
poznawczych zainteresować bardziej spontanicznym czy entuzjastycznym 
przeżywaniem chrześcijaństwa, ale na pewno nie czułby się dobrze w roli 
przywódcy wspólnoty charyzmatycznej.
 Zapytałem go kiedyś, co myśli o ruchu zielonoświątkowym, oczekiwałem 
starannie przemyślanej krytyki jego założeń, ale w zamian tego 
usłyszałem: "Dla ruchu charyzmatycznego muszę być tolerancyjny, ponieważ 
sypiam z charyzmatyczką". Potem opowiedział mi o doświadczeniu chrztu w 
Duchu Świętym, jakie stało się udziałem jego żony, Barbary. Choć w 
dalszym ciągu nie był przekonany do mówienia językami, cieszył się, 
ilekroć widział żonę w tym szczęśliwą.
 Pomyślałem, że w jego sytuacji, prawdopodobnie zareagowałbym tak, jak 
większość mężów reaguje na aktualnego bzika żony - byłbym przeciw. 
Tłumaczyłbym jej, że czeka ją niechybny zawód, kiedy z upływem czasu 
mnie pierwsze oczarowanie. Odwodziłbym od angażowania się. W gruncie 
rzeczy zaś byłbym po prostu niezadowolony, że znajduje szczęście poza 
mną.
 Ed zachował się inaczej. Choć entuzjazm charyzmatyków był dla niego 
absolutną egzotyką, zachęcił żonę do zaangażowania. Nie tylko jej nie 
odwodził od pełniejszego uczestnictwa w ruchu zielonoświątkowym, ale 
nawet to aktywnie i skutecznie wspierał. Za jego namową Barbara wzięła 
udział w ogólnokrajowym zjeździe charyzmatycznym. Potem oboje sprawowali 
pieczę nad lokalną konferencją zielonoświątkowców, dla której otworzył 
podwoje swojej kaplicy. Dlaczego? Ponieważ Edward kocha żonę i, 
wszystko, co jej służy, uważa za rzecz wartą zachodu. Świadomie czy 
nieświadomie realizuje w ten sposób zasadę psychologa Williama Jamesa: 
"Pozwól drugiemu na jego własne szczęście, o ile tylko nie sprzeciwia 
się ono stanowczo twojemu".
 W ostatnich rozdziałach mowa była o dwóch zgubnych dla miłości 
skrajnościach. Jedną określiliśmy jako brak nieodzownej indywidualności 
prowadzący do neurotycznego uzależnienia. Druga polegała na aroganckim 
zapatrzeniu w samego siebie. Między tymi postawami jest taka różnica jak 
pomiędzy Woody Allenem z jego "Przepraszam, że żyję" a Mohammedem Ali 
ryczącym: "Ja jestem królem!".
 Gdzieś pomiędzy tymi dwoma biegunami leży złoty środek. Na ten właśnie 
punkt równowagi zdaje się wskazywać pozornie tylko prosta odpowiedź 
największego znawcy ludzkiej duszy, Jezusa, kiedy zapytano Go o 
najważniejsze przykazanie. Jezus wymienił dwa: po pierwsze kochać Boga 
nade wszystko, po drugie kochać bliźniego jak samego siebie. Idąc za 
pierwszym przykazaniem postrzegamy własną osobę z prawidłowej 
perspektywy. Człowiek wierzący nie może ani wynosić się nad innych, ani 
czuć się od nich gorszy. Paradoks drugiego przykazania polega na tym, że 
najpełniej odkrywamy samych siebie kochając innego człowieka.
Motto:
 Staraj się,
 aby potrzeby twoje
 i współmałżonka były
 równomiernie zaspokajane

Motto:
 W najważniejszym
 ze wszystkich świecie rodzinnych relacji
 są słowa niemal tak magiczne
 jak słynne "Kocham cię".
 Brzmią one: "Może masz rację".
  Oren Arnold


Kochać i negocjować


 Wszystkim nam znane są przypadki rodzin całymi latami żyjących w stanie 
stabilnej równowagi, w których ni stąd, ni zowąd wszystko ulega nagłemu 
rozchwianiu, zaczyna się łamać i rozpadać jakby pod działaniem jakiejś 
niezwykłej odśrodkowej siły. Później często okazuje się, że przyczyną 
były szybkie zmiany w zakresie potrzeb psychicznych jednego z partnerów, 
za którymi drugi zupełnie nie nadążał. Rozpatrzmy taką sytuację na 
przykładzie małżeństwa, w którym mężczyzna pije nałogowo. Oczywiście 
wzajemne relacje są w opłakanym stanie i wszyscy dziwią się, że ona z 
nim jeszcze wytrzymuje. Zwykle jednak kobieta czerpie z całej sytuacji 
jakąś satysfakcję. Niewątpliwie poświęca się, ale niekoniecznie i nie do 
końca za darmo.
 Załóżmy jednak, że mąż podejmuje skuteczną walkę z nałogiem. Przestaje 
pić, a w związku z tym ona przestaje być męczennicą. W tym momencie, o 
ironio!, nierzadko dochodzi do rozwodu. Powód? Wzajemna relacja nie 
zdążyła się na czas zrównoważyć.
 A oto inny przykład. Jedna ze stron - powiedzmy żona - ma zdecydowaną 
nadwagę. Owa otyłość została swego czasu uwzględniona - być może 
nieświadomie - jako element równowagi w związku. Kobieta taka w 
przeświadczeniu, że powinna wyrównać mężowi niedostatki swej aparycji, 
często próbuje zyskać sobie miłość przez uległość. Załóżmy jednak, że po 
jakimś czasie udaje jej się schudnąć. Wygląda wspaniale. Strategia 
streszczająca się w formule: "Siedź cicho, bo możesz go stracić" 
przestaje być aktualna. W jej miejsce pojawia się poczucie własnej 
wartości, świadomość swoich praw i gotowość do przemawiania własnym 
głosem. Wzajemna relacja musi ulec daleko idącym przeobrażeniom. Nie 
każda para wytrzymuje tempo tych zmian i w rezultacie często dochodzi do 
rozstania.


Potrzeby się zmieniają
 Większość związków zasadza się na obopólnym domniemaniu, że spełnione w 
nim zostaną określone potrzeby stron. Dane na temat potrzeb partnera 
tracą jednak z czasem na aktualności. Oczywistym błędem jest zakładać, 
że dzisiaj potrzebuje on dokładnie tego samego, co przed dziesięciu 
laty. Kobieta, której kiedyś w zupełności wystarczało prowadzenie domu i 
wychowywanie dzieci, może mieć teraz zupełnie inne pragnienia. Podobnie 
z typowego dla młodej męskiej psychiki kultu własnej siły może w średnim 
wieku pozostać bardzo niewiele. Dojrzalszemu mężczyźnie nie będzie już 
tak bardzo zależało na własnej niezależności i osiągnięciach. Wielu 
psychiatrów wskazuje na fakt, że w niezwykle ważnym dla rozwoju 
osobowego wieku średnim dochodzi niejako do krzyżowania się potrzeb 
męskich i żeńskich: kobieta dojrzewa do penetracji zewnętrznego świata i 
odciśnięcia na nim swego piętna, podczas gdy mężczyzna - zmęczony 
współzawodnictwem i osiąganiem celów - ciąży ku domowi i pragnie 
rozwijać opiekuńczy, bardziej kobiecy aspekt swej osobowości.
 O "kryzysie wieku średniego" pisze się ostatnio chyba aż za wiele, 
jednak z moich doświadczeń w pracy z małżeństwami wynika, że śledzenie 
właściwych temu okresowi życia zmian u partnera jest sprawą 
pierwszorzędnej wagi. Codzienne zajęcia, niegdyś wykonywane z lekkością, 
zaczynają coraz bardziej ciążyć. Posłużmy się najprostszym przykładem 
odpowiedzialności za uiszczanie rachunków. Swego czasu małżonkowie 
ustalili, że należy to do obowiązków męża. Żonie było wszystko jedno, a 
mąż czuł się dobrze w tej odpowiedzialnej roli i tak też zostało. Pięć 
lat później jednak ilekroć ma usiąść do wypisania przekazów i czeków 
jest najwyraźniej naburmuszony. Wydawałoby się, że sygnał jest 
wystarczająco czytelny i czas zastanowić się nad nowym podziałem 
obowiązków. Żona jednak - pewna, że doskonale zna męża - nie bierze tej 
irytacji poważnie: mąż sam przecież chciał opłacać rachunki. Taka 
sytuacja może doprowadzić do poważnego konfliktu, mimo iż żona chętnie 
podjęłaby się tego obowiązku, gdyby wiedziała, jak uciążliwy stał się on 
dla jej partnera. Winę za ewentualny konflikt ponoszą oboje. Żona za to, 
że nie dociekała powodu zdenerwowania męża, mąż za to, że nie potrafił 
powiedzieć: "Kochanie, mam już dość siedzenia nad książeczką czekową i 
całej tej papierkowej roboty. Zdaje się, że stąd są te moje comiesięczne 
pretensje o to, ile w tym domu wydaje się pieniędzy. Może dla odmiany ty 
byś się tym teraz zajęła?"
 Niewykluczone, że trzeba będzie odwzajemnić się przejęciem którejś z 
czynności dotychczas zarezerwowanych dla żony. Pewne znane mi małżeństwo 
było tak niezadowolone z podziału obowiązków, że zdecydowało się na 
radykalne odwrócenie pewnych ról. Teraz on robi zakupy i gotuje, a ona 
wykonuje prace gospodarcze i zmywa. Taki układ będzie dla wielu par nie 
do przyjęcia, ale ważny jest nie tyle konkretny podział czynności, ile 
fakt, że małżonkowie szczerze mówią, co lubią, a czego nie znoszą, i 
dopuszczają możliwość zmian.
 Oczywiście nie może być tak, że jedna strona robi to, co lubi, a druga 
musi wziąć na siebie całą resztę. Codzienne życie z drugim człowiekiem 
wymaga ciągłych kompromisów i nie znam dobrego małżeństwa, w którym 
oboje partnerzy nie podejmowaliby ochoczo również tego, co im nie w 
smak. Mój wywód miał tylko wskazać na to, że potrzeby małżonków 
zmieniają się, w związku z czym należy na bieżąco negocjować układ 
zapewniający jak najpełniejsze ich zaspokojenie.
 Tym samym stajemy wobec zasady czwartej:
 "Regularnie negocjuj z partnerem na temat obustronnych świadczeń".
 Kojarzące się z transakcją pojęcie negocjacji może się wydać w 
kontekście miłości nie na miejscu. Z mojego doświadczenia wynika jednak, 
że dobrze do siebie nawzajem dostosowani partnerzy potrafią na bieżąco - 
często bezwiednie i nieświadomie - korygować chwilowy brak równowagi w 
związku. W momencie, gdy jedna strona zaczyna otrzymywać więcej niż 
dawać, następuje automatyczna korekta.
 Ludzie z reguły zakochują się w sobie dlatego, że druga osoba potrafi 
wyjść naprzeciw ich zasadniczym potrzebom. I na początku jest im ze sobą 
cudownie. Realizują swoje potrzeby seksualne i czują się szczęśliwi jak 
nigdy przedtem.
 Załóżmy jednak, że mają już za sobą osiem lat małżeństwa. On ciągle ją 
kocha, ale nie jest do końca zadowolony z życia. Ciąży mu dotychczasowa 
praca i chciałby przenieść się do Oregonu, gdzie mógłby dostać inną 
posadę. Ona nie lubi tamtejszej dżdżystej pogody, a myśl o sprzedaniu 
domu i postawieniu przyszłości na jedną kartę napawa ją przerażeniem. 
Poza tym ciężko by jej było rozstać się z mieszkającymi opodal 
rodzicami.
 Oto dwa zestawy potrzeb na drodze ku nieuchronnej kolizji. Atmosfera 
zagęści się jeszcze, gdy okaże się, że na razie nie stać ich na 
powiększenie rodziny. Kiedy wynika sprawa przeprowadzki do Oregonu, ona 
nie wspomina o dzieciach, ale jej niechęć do zmiany miejsca zamieszkania 
w dużej mierze zasadza się na domniemaniu, że musiałaby na nie czekać 
jeszcze dłużej. Przeprowadzka staje się jedną z tych spraw, o których 
nie potrafią ze sobą rozmawiać.
 Jego niechęć do aktualnej pracy rośnie. W drodze do domu coraz częściej 
wstępuje do baru na kilka piw. W domu z reguły wypija jeszcze kilka i 
zasypia rozłożony na podłodze przed telewizorem. Ona czasami go budzi, a 
czasami zostawia w tym stanie i idzie do sypialni sama. Nie współżyją 
już ze sobą tak często i namiętnie jak kiedyś. On utył i w tych 
momentach wstydzi się trochę swego brzucha. Impas w życiu seksualnym 
odbija się z kolei negatywnie na jej poczuciu własnej atrakcyjności. 
Wzajemne relacje stopniowo ulegają rozkładowi.
 Doradca małżeński powinien zidentyfikować problem przeprowadzki i 
związanego z nim braku porozumienia jako zasadnicze źródło trudności i 
uraz. Najbardziej zadziwiające jest to, że sprawa wyjazdu nigdy nie 
została przedyskutowana w sposób umożliwiający choćby wybadanie, czy 
kompromis jest możliwy. On mówił o tym zawsze półgębkiem nie dając jej 
odczuć, jak bardzo uprzykrzyło mu się obecne zajęcie. Ona uśmiechała się 
tylko i zmieniała temat. Wtedy on czuł się dotknięty i milknął. Ona żyła 
dalej całkowicie nieświadoma tego, jak bardzo zależy mu na zmianie 
posady. Kiedy jednak sprawa została poruszona podczas spotkania z 
przyjaciółmi, on o dziwo zareagował bardzo nerwowo.
 Jak sobie radzić z konfliktami? Tylko na drodze negocjacji i 
kompromisu. W opisanej wyżej sytuacji żona nie oponowałaby pewnie aż tak 
przeciw przeprowadzce, gdyby mąż zgodził się na to, aby zadomowiwszy się 
trochę w Oregonie mieli zaraz dziecko. A może w ogóle zrezygnowałby z 
wyjazdu, gdyby udało mu się na miejscu znaleźć inną pracę. O takim 
rozwiązaniu nie wspomniał z obawy, że żona uzna go za słabeusza.
 Nie ma prostej. ogólnej recepty na wszystkie sytuacje konfliktowe. Ich 
pomyślne rozwiązywanie zawsze jednak wiąże się z regularnym dzieleniem 
się z partnerem swymi marzeniami i frustracjami, uważnym śledzeniem 
zachodzących w nim zmian i rzeczywistym wysiłkiem mającym na celu 
maksymalne zbliżenie obu stanowisk.


Równość jako znamię miłości
 Oto małżeństwo w wieku około czterdziestu pięciu lat. Za sprawą córki 
stali się właśnie dziadkami. Piętnastoletni syn jest jeszcze w domu. W 
pierwszych latach związku Martha udzielała się w organizacjach 
dziecięcych i rodzicielskich, a Bob prowadził małą firmę hydrauliczną. 
Kiedy dzieci były jeszcze małe, wykorzystywali każdą sposobność, aby 
wybrać się gdzieś we dwoje - na przykład na piknik do lasu. Kiedyś 
zajechali do motelu z torbą orzeszków w czekoladzie i na przemian 
kochali się i raczyli słodyczami.
 Kiedy dzieci poszły do szkoły, Martha zapisała się na uniwersytet. 
Ukończyła czteroletnie studia i dwuletni kurs podyplomowy w zakresie 
działalności socjalnej. Obowiązki domowe przejął na ten czas Bob i 
dzieci. Wszyscy ogromnie się cieszyli z dyplomu Marthy. Teraz Martha 
pracuje w agencji pomocy rodzinie i jest z tej pracy bardzo zadowolona.
 We wspólnym życiu Marthy i Boba były okresy, kiedy żałowali, że się 
spotkali, pobrali, a zwłaszcza że zdecydowali się na dzieci. Boba nie 
raz i nie dwa wprawiły we wściekłość pożerające lwią część dochodów 
opłaty za naukę. Niejeden też raz marzył o zagubionej wśród tropikalnych 
mórz wysepce, gdzie jak za młodu mógłby do woli wylegiwać się i włóczyć 
w przyjemnym towarzystwie. Martha wielekroć wymykała się gdzieś, aby w 
samotności wypłakać swe żale. Niekiedy przez cały dzień lub weekend 
potrafiła zupełnie bojkotować domowników ze wszystkimi ich potrzebami i 
życzeniami.
 We wzajemnej relacji Bob i Martha doświadczyli przejścia od dzikich 
uniesień młodości do łagodnego ciepła rozświetlonego od czasu do czasu 
jakimś żywszym promieniem. Oboje potrafią się śmiać z tej zmiany. 
Poprzez wszystkie koleje losu zachowali poczucie humoru i gotowość do 
wychodzenia naprzeciw zmieniającym się potrzebom partnera. Na przykład 
Bob zapisał się ostatnio na uniwersytet, który ukończyła Martha i na 
który uczęszcza teraz jego córka. Zadziwił też wszystkich sprawiając 
sobie motocykl - w ten sposób oszczędza i czas, i benzynę. Ochoczo 
wskakuje nań każdego ranka i rusza z kopyta na oczach skonsternowanych i 
z całą pewnością nieco zazdrosnych sąsiadów. Martha cieszy się 
dynamizmem męża i jest gotowa w znacznej mierze przejąć na czas jego 
studiów ciężar utrzymania rodziny.
 Żadne z nich nigdy nie zdradziło małżonka. Żadne też nie ma konkretnych 
planów na następne lata. Obydwoje wiedzą tylko, że będą się starali 
wychodzić naprzeciw potrzebom partnera. Oto przykład związku doskonale 
zdającego egzamin ze stałego negocjowania układu małżeńskiego i z 
wzajemnego przystosowania.
Motto:
 Regularnie negocjuj z partnerem
 na temat obustronnych świadczeń


Część 4: Szesnaście sposobów na to jak przetrwać sztorm i ocalić statek


Motto:
 Ludzie potrafią być
 niekiedy bardzo nietolerancyjni
 w stosunku do łez, których sami są przyczyną.
  Marcel Proust


Sztuka rozwiązywania konfliktów


 Zajmiemy się teraz bliżej owymi burzliwymi okresami, przez które 
prędzej czy później przejść musi większość małżeństw, kiedy o żadnej 
równowadze nawet nie ma mowy, a partnerzy ścierają się ze sobą z taką 
gwałtownością, że nie są zaspokajane niczyje potrzeby. Oto kilka 
sugestii dotyczących postępowania w sytuacjach konfliktowych:
 1. Zgódź się na krótkie okresy "niepoczytalności" partnera. Żadna 
relacja międzyludzka, o ile tylko jest dostatecznie ścisła i trwa 
dostatecznie długo nie obywa się bez napięć i burz. W dobrym małżeństwie 
takie momenty niejako się zakłada. Kto z góry uznaje, że kochający 
człowiek ma prawo od czasu do czasu odczuwać zazdrość, 
zniecierpliwienie, znużenie, a nawet gniew, ten nie wpadnie w panikę, 
kiedy stanie wobec takiej sytuacji.
 Dość często zdarza mi się wygłaszać prelekcje dla managerów i osób 
zajmujących się w firmach kontaktem z klientami na temat "wydobywania z 
ludzi tego, co najlepsze". (Więcej na ten temat w książce tegoż autora 
Sztuka motywacji, czyli jak wydobyć z ludzi to, co w nich najlepsze, 
Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1992) Jedna z moich sugestii 
sprowadza się właśnie do tolerowania u kontrahentów czy klientów 
krótkich okresów niepoczytalności. Wszyscy żyjemy na granicy 
racjonalności i od czasu do czasu tę granicę przekraczamy. Z cała 
pewnością mogę to powiedzieć o sobie. Na szczęście los obdarował mnie 
wyjątkowo tolerancyjnym współpracownikiem. Kiedy na parę dni ogarnia 
mnie "niż emocjonalny", Taz Kinney uśmiecha się tylko pobłażliwie. Wie, 
że za kilka dni wrócę do siebie i że nadejdzie czas, kiedy role się 
odwrócą i on z kolei będzie musiał więcej dostać niż dać.
 Ta sama zasada obowiązuje w małżeństwie. Jeśli z góry zgodzimy się na 
to, że podczas rejsu zdarzają się burze i nie będziemy próbowali w 
panice opuścić statku, obędzie się bez rozwodu. Św. Paweł powiada, że 
"Miłość cierpliwa jest (...)" (1 Kor 13, 4). Żona byłego prezydenta 
Stanów Zjednoczonych, Betty Ford, nazywa to "sztuką wielkodusznego 
kompromisu". Okazuje się, że przed ślubem dużo rozmawiali z Geraldem o 
tym, czego nawzajem od siebie oczekują. "Określiliśmy nasze cele w 
sposób bardzo konkretny" - opowiada pani Ford. "Ustaliliśmy na przykład, 
ile będziemy mieć dzieci. Zgodziliśmy się też, że dobre małżeństwo 
rzadko realizuje w praktyce teoretycznie słuszny układ 50 na 50. 
Założyliśmy układ 75 na 25. To 75 miało czasem przychodzić ode mnie, a 
czasem być wkładem Geralda. "
 2. Uznaj gniew za emocję taką samą jak każda inna. Choć gniew nie jest 
łatwy do przyjęcia, można nauczyć się go traktować - u siebie i u 
partnera - jako normalny środek wyrazu.
 Niekiedy człowiek wynosi z dzieciństwa irracjonalny strach przed 
negatywnymi emocjami. Swego czasu trafił do mnie mężczyzna, który miał 
już za sobą trzy małżeństwa. Zdecydowaliśmy się dotrzeć do sedna jego 
problemów z kobietami. Któregoś dnia przyjechał do mnie po lunchu z 
przyjaciółką i z niekłamanym entuzjazmem opowiedział o sprzeczce, do 
jakiej doszło podczas posiłku:
 - To było coś wspaniałego. Po raz pierwszy w życiu wściekłem się na 
kobietę i udało nam się rozwiązać problem. Kończąc jedzenie znowu 
byliśmy przyjaciółmi. W przeszłości ilekroć okazywałem niezadowolenie - 
a nie działo się to znowu tak często - kobiety tylko się na mnie 
obrażały.
 Pytałem dalej, bo nie chciało mi się wierzyć, by wszystkie kobiety w 
tak niewłaściwy sposób reagowały na jego gniew:
 - Czy w dzieciństwie pozwalano się panu złościć?
 - W każdym razie drogo za to musiałem płacić. Mama obrażała się i 
milkła. Czułem się wtedy bardzo winny.
 Przez chwilę błądził myślami w przeszłości.
 - Pamiętam, że szedłem do mojego pokoju i myślałem sobie: "Muszę być 
naprawdę bardzo zły, skoro mamie jest tak strasznie przykro".
 W tym momencie było już jasne, dlaczego bał się własnego gniewu i 
dlaczego w postawie kobiet bezzasadnie dopatrywał się aż tak wielkiego 
odrzucenia.
 Są jeszcze inne powody, dla których w sytuacjach agresji i napięcia 
wpadamy w neuzasadnioną panikę. Być może nasi rodzice kłócili się ponad 
miarę i w jakimś momencie postanowiliśmy, że we własnym małżeństwie nie 
dopuścimy do ujawniania się takich uczuć. Niekiedy nieodzowną dla 
zdrowej relacji tolerancję dla agresji upośledzają doświadczenia 
wyniesione z poprzedniego związku.
 Cokolwiek jednak skłaniałoby nas do tłumienia gniewu, trzeba się z tym 
uporać, ponieważ odczuwane, a nie uzewnętrzniane uczucia wrogości 
odbijają się ujemnie na współżyciu seksualnym i mogą prowadzić do 
związków pozamałżeńskich oraz wielu innych z pozoru niewytłumaczalnych 
zachowań. Kiedy mężczyzna mówi mi: "Moja żona jest wspaniałą kobietą, 
ale zamierzam się rozwieść, bo już jej nie kocham", albo kiedy kobieta 
wyznaje" "Nie wiem, co się ze mną dzieje, ale ostatnio nie znoszę, jak 
mąż mnie dotyka", przede wszystkim pytam, o co się gniewają na partnera.
 3. Przyjmuj najkorzystniejszą dla partnera interpretację zdarzeń. W 
sygnałach płynących z zachowania partnera trudno się niekiedy 
zorientować i dlatego rozsądniej jest przyjąć lepszą niż gorszą 
ewentualność. Dopóki nie mamy całkowitej pewności, że jest inaczej, 
dopóty należy upatrywać przyczyny konfliktu w nieporozumieniu i trzymać 
się jak najdalej od myśli o premedytacji czy celowym działaniu na naszą 
szkodę.
 Oto dwoje ludzi krótko po ślubie. Już kilka razy po udaniu się na 
spoczynek powtórzyła się rozmowa o tym, czy wszystkie drzwi są zamknięte 
na klucz.
 - Pozamykałaś drzwi?
 - Nie. Myślałam, że ty to zrobiłeś.
 Znowu któreś wstaje z westchnieniem, by posprawdzać zamki. Jest to 
tylko drobna uciążliwość, ale powodowana nią irytacja z czasem narasta, 
aż pewnego wieczoru dochodzi do kłótni. Obydwoje oskarżają się o 
wygodnictwo i wysługiwanie się partnerem. Dopiero przy śniadaniu, kiedy 
emocje nieco opadają, młodzi dochodzą do sedna problemu. U niej w domu 
drzwi na noc zawsze zamykał ojciec, u niego zaś matka. Obydwojgu 
wydawało się, że druga strona świadomie uchyla się od swego obowiązku.
 Ten błahy przykład pokazuje, w jaki sposób drobne urazy doprowadzają do 
wybuchu. Małżonkowie wychodzą z błędnych założeń, a gdy dochodzi do 
konfliktu posądzają się wzajemnie o najgorszą motywację. Tymczasem 
powinni przyjmować interpretację najkorzystniejszą dla partnera i 
wytrwale szukać w zniekształconych sygnałach prawdziwej treści.
 4. Zastanów się, czy agresja współmałżonka nie ma swego źródła w 
dawnych urazach. Gniew i ból objawiają się niekiedy bardzo podobnie. 
Zraniony pies często wita pomocną dłoń warczeniem i to nie dlatego, że 
jest zły na życzliwego mu człowieka, ale dlatego że odczuwa ból i boi 
się, by go nieopatrznie jeszcze bardziej nie skrzywdzono.
 Z dużym prawdopodobieństwem można zakładać, że przyczyną złego nastroju 
partnera jest raczej uraza niż zła wola. Im szybciej małżonkowie nauczą 
się zastępować warczenie słowami "Czuję się podle", "Smutno mi" itp., 
tym lepiej kształtować się będą ich wzajemne relacje. Tymczasem zaś 
zamiast warczeć dobrze jest zastanowić się nad tym, co tak naprawdę nas 
boli.
 5. Nie musisz czuć się odpowiedzialny za każdy zły nastrój partnera. 
Zamiast doszukiwać się w każdej trudniejszej sytuacji małżeńskiego 
kryzysu, trzeba najpierw ustalić jej przyczyny.
 Nie jest najmądrzejszym wyjściem irytować się tym, że partner jest 
zdenerwowany. Wiadomo - nie życzymy sobie, by zakłócał nasz błogi 
spokój. Chcielibyśmy mieć naokoło same uśmiechnięte twarze. Ten 
chwalebny dezyderat ma jednak zasadniczą wadę - nazbyt często rozmija 
się z rzeczywistością. Trzeba zrozumieć, że partner może okresowo 
przeżywać indywidualne problemy. Może ma kłopoty z szefem, może ktoś mu 
dokucza, może boli go brzuch. W takich sytuacjach nie będzie go stać na 
mnóstwo czułości i anielski spokój. Druga strona powinna mieć jednak 
świadomość, że w niczym nie zawiniła. Wszystko co może zrobić, to 
zapytać, czy nie jest powodem zdenerwowania. Jeśli odpowiedź brzmi: 
"Nie", pozostaje jej tylko upewnić się, czy nie mogłaby w czymś pomóc. 
Jeśli i tym razem partner zaprzeczy, można i trzeba zostawić go w 
spokoju. Przyznanie komuś prawa do bycia od czasu do czasu w kiepskim 
nastroju jest też nieocenionym darem.
 6. Nie popadaj w przesadę broniąc własnych interesów. Na kartach 
niniejszej książki wielokrotnie twierdziłem już, że nie ma nic 
niewłaściwego w tym, by oczekiwać od małżeństwa zaspokojenia pewnych 
potrzeb i zgłaszać żonie czy mężowi swoje pragnienia. W tym miejscu 
chciałbym jednak równocześnie zaznaczyć, że dbałość o własny interes nie 
może iść za daleko. Niektórzy tak boją się uronić czegokolwiek z tego, 
co im się należy, że całą energię skupiają na obronie własnych praw. Nie 
jest to zachowanie sprzyjające miłości. Ludzie silni nie upatrują w 
każdym nieporozumieniu sposobności do "postawienia na swoim" i obrony 
własnych pozycji. Potrafią pójść na kompromis i ustąpić nie tracąc 
panowania nad sobą. Tym samym występują wobec innych z pozycji pewności, 
a nie słabości i poczucia zagrożenia.
 7. Przyznaj drugiej osobie prawo do niekonsekwentnego zachowania. 
Często pojmujemy miłość w sposób nazbyt uproszczony i domagamy się od 
partnera bardzo konsekwentnych zachowań i wypowiedzi. Młody żonkoś, 
który nieustannie zadaje sobie pytanie: "Czy ona naprawdę mnie kocha?" 
słysząc pewnego dnia wypowiedziane w przypływie złości słowa: "Wcale cię 
nie kocham!", gotów jest wyrywać sobie włosy z głowy i uznać, że 
pozostaje mu tylko założyć sprawę rozwodową.
 Tymczasem ludzkie uczucia rzadko bywają absolutnie jednoznaczne. Stany 
emocjonalne są raczej zlepkiem wielu uczuć. W dodatku w różne dni 
dominują różne emocje. Fakt, że mąż nie czuje akurat wzbierającej fali 
miłości do żony, wcale nie oznacza, jakoby się definitywnie "odkochał". 
Może jest na nią zły za to, że zapomniała odwołać wizytę u dentysty i 
wszystko przesłania mu chwilowo perspektywa utraty dwudziestu pięciu 
dolarów. Już jutro może być jednak ciepły i czuły.
 Innymi słowy statyczna czy jednowymiarowa wizja uczuciowości partnera 
jest poważnym błędem. Znany południowoafrykański pisarz, Alan Paton, 
bardzo trafnie oddaje zawiłości ludzkiego wnętrza:
 "Z odkryciem złożoności natury ludzkiej szło w parze inne - odkrycie 
złożoności i irracjonalności ludzkich motywacji, odkrycie tego, że można 
jednocześnie kochać i nienawidzić, być uczciwym i sprzedajnym, 
aroganckim i pokornym, mieścić w sobie dwa przeciwstawne i uznawane za 
wzajemnie wykluczające się stany. Nie wszystkim, jak sądzę, jest to 
wiadome i dla wielu nie byłoby zrozumiałe. Pisarze oczywiście zawsze o 
tym wiedzieli. Jest to zresztą bardziej niepokojąca rzecz dla tych, 
którzy nie trudnią się pisaniem, ludzie pióra bowiem zawsze z niej 
korzystali w swojej twórczości".
 8. Zmieniaj utarte wzorce wzajemnych odniesień. Jednym z największych 
osiąnięć naukowych ostatnich lat w zakresie badań nad rodziną było 
zastosowanie do życia rodzinnego ogólnej teorii systemów. Zgodnie z tą 
teorią zawierając małżeństwo dwoje ludzi tworzy większą systemową 
całość. Ów system zaczyna żyć własnym życiem, co sprawia, że jego części 
składowe funkcjonują razem inaczej niż funkcjonowałaby ich prosta suma.
 Terapeuci na co dzień obserwują, jak teoria systemów sprawdza się w 
małżeństwie. Dobrze znany ze spotkań indywidualnych pacjent przychodzi 
na pierwszą wspólną sesję z żoną i nagle okazuje się kimś zupełnie 
innym. Tę prawidłowość odkryje każdy, kto bacznie przyjrzy się danej 
parze małżeńskiej. Kobieta inaczej mówi i zachowuje się, dopóki w 
pomieszczeniu jest mąż, a inaczej gdy go już nie ma. I nie jest to z jej 
strony żadna nieuczciwość. Tak potężnie wpływa na nią relacja z mężem.
 W ciągu kilku lat wspólnego życia tworzy się między małżonkami mnóstwo 
powiązań - wspomnienia przeszłych problemów i ich rozstrzygnięć, modele 
komunikacji, hierarchiczne układy kompetencyjne, przesłanki ocen 
moralnych - słowem cała baza danych, z której system nieustannie 
korzysta przy podejmowaniu decyzji i działań. Często dla małżonków baza 
ta okazuje się ciężarem, nie pomocą.
 W takiej sytuacji dobrze jest niekiedy zwrócić się do profesjonalnego 
terapeuty. W małżeństwie, które nie funkcjonuje prawidłowo. przyczyna 
może leżeć w systemie. Ten bowiem, tak jak silnik samochodowy, wymaga od 
czasu do czasu regulacji. Żadnej z części niczego nie brakuje - chodzi 
tylko o ich wzajemne ustawienie.
 9. Nigdy nie posługuj się dziećmi w rozwiązywaniu konfliktów. Jedna z 
obiegowych prawd głosi, że dziecko zbliża małżonków. Praktyka życia 
jednoznacznie dowodzi jednak, że jest przeciwnie. Badania wykazują, że 
pojawienie się dzieci niejednokrotnie nadwyręża, a czasami nawet zrywa 
centralną dla wszystkich rodzinnych odniesień relację między małżonkami. 
Małżonkowie powszechnie twierdzą, że najszczęśliwsze okresy we wzajemnej 
relacji przeżywają przed przyjściem na świat dzieci i po ich 
usamodzielnieniu się.
 W ankiecie (Podanych rezultatów nie należy brać zbyt dosłownie, 
ponieważ większość bezdzietnych małżonków, jeśli nie są ze sobą 
szczęśliwi, szybko się rozwodzi. Niemniej jednak wskazują one dość 
jednoznacznie na to, że obecność dzieci wpływa raczej negatywnie niż 
pozytywnie na romantyczny aspekt więźi małżeńskiej. (przyp. autora)) 
przeprowadzonej przez "Ladies Journal" jako zadowolone z małżeństwa 
określiło się 72 procent kobiet bezdzietnych, podczas gdy tego samego 
zdania było tylko 57 procent kobiet mających dzieci. Żony-matki w 
odróżnieniu od żon bezdzietnych okazały się również.
 * mniej zadowolone z życia w ogóle (55 procent w porównaniu z 65 
procentami bezdzietnych);
 * mniej zadowolone z życia płciowego (16 procent w porównaniu z 26 
procentami);
 * mniej odporne na zmęczenie (43 procent w porównaniu z 49 procentami);
 * mniej odporne na zdenerwowanie (31 procent w porównaniu z 41 
procent).
 Ja należę oczywiście do zwolenników rodzicielstwa. Satysfakcja, jaką 
można czerpać z wychowywania dzieci, rekompensuje wszelkie związane z 
tym niedogodności, oczywiście jeżeli więź pomiędzy małżonkami jest 
dostatecznie mocna, a oni sami przygotowani na stres. Przytoczone dane 
jednoznacznie świadczą jednak o tym, że dziecko nie jest lekarstwem na 
problemy małżeńskie. Kto próbuje uciekać się do takich metod, przeważnie 
nie tylko nie pozbywa się problemów, ale dodaje do nich następny.
 10. Nie wspominaj o rozwodzie, dopóki nie bierzesz go poważnie pod 
uwagę. Dość często zdarza się, że w sytuacji napięcia i konfliktu jedno 
z małżonków szermuje gołosłownie hasłem rozwodu, w gruncie rzeczy po to 
tylko, by uświadomić drugiej stronie powagę sytuacji. Niebezpieczna to 
broń. Człowiek, który czuje się niesłyszany i nierozumiany, ma zawsze 
prawo o tym powiedzieć. Jeśli jednak ucieka się w rozmowie do terapii 
wstrząsowej, musi liczyć się z tym, że partner nie tylko się nie 
otworzy, ale zareaguje jeszcze większym zamknięciem. Zadziwiające, jak 
krótki czas dzieli zwykle pierwsze wzmianki o rozwodzie od wyprowadzenia 
się jednego z partnerów. Tragedia polega na tym, że takie pogróżki 
często nie są wyrazem poważnej intencji a wołaniem o miłość.
 Znam pewne małżeństwo z pięćdziesięcioletnim stażem. Ten związek 
przechodził bardzo burzliwe koleje losu. Theodore pił przez prawie 
dziesięć lat. Nie ustrzegli się nawet zdrad. Od tego czasu minęło już 
jednak dwadzieścia lat i teraz oboje przeżywają jakiś cudowny renesans 
swej miłości.
 - Miłe chwile przychodziły i odchodziły - zwierzyła mi się ostatnio 
Sarah - ale nigdy nie było najmniejszej wątpliwości, że się kochamy. I 
nawet wtedy, kiedy oboje poważnie wykroczyliśmy przeciw złożonym sobie 
nawzajem przyrzeczeniom, nigdy nie myśleliśmy o rozwodzie i nigdy w 
kłótni nie poruszaliśmy tego tematu. Chcieliśmy być ze sobą i póki to 
było oczywiste, wiedzieliśmy, że jakimś cudem wybrniemy z bagna, w jakie 
się sami wpakowaliśmy.

Motto:
 Jeśli sam nie możesz stać się takim,
 jakim chcesz być,
 jakże zdołasz drugich przemienić
 według swego upodobania.
  Tomasz a Kempis


Pojednanie


 Twierdziłem wcześniej, że pewna doza konfliktów to rzecz normalna w 
zdrowych relacjach małżeńskich. Zjawiska te nie mogą jednak wymknąć się 
spod kontroli, gdyż wtedy dają początek niebezpiecznej spirali agresji. 
Złość i gniew zaczynają żyć własnym, autonomicznym życiem i związek jest 
poważnie zagrożony. Oto kilka sugestii dotyczących zatrzymania spirali 
agresji:
 1. Opieraj się pokusie rezygnacji. Wiele par małżeńskich traktuje 
wizyty w naszej poradni jako ostatnią deskę ratunku. Kiedy zgłaszają 
się, wzajemna więź jest już właściwie zniszczona. Choć dwoje głęboko 
zranionych ludzi teoretycznie nie powinno mieć ochoty i sił do dalszej 
walki, często okazuje się, że małżonkowie są ze sobą zwarci jakby w 
śmiertelnym boju.
 Często też gotowi są poświęcić swój związek i wielu terapeutów nie 
usiłuje ich nawet od tego odwodzić. Praca ze skłóconymi małżonkami jest 
tak bardzo wyczerpująca, że część moich kolegów po fachu po prostu nie 
czuje się na siłach stawić czoła wyzwaniu. Nie chcąc samemu wikłać się w 
walkę doradca małżeński może oświadczyć klientom, że powinni się 
bardziej kontrolować. Może też załatwić problem mówiąc: "Obydwoje 
potrzebujecie pomocy i z chęcią będę rozmawiał z każdym z was 
indywidualnie, ale co do przyszłości waszego związku niczego nie 
obiecuję. O tym, czy zostaniecie ze sobą, czy się rozwiedziecie, 
będziecie musieli zadecydować sami". Cóż, tak jest łatwiej.
 Nie mam najmniejszego zamiaru potępiać moich kolegów, bo żaden z nas 
nie jest wyposażony w nieograniczoną odporność na trudne, konfliktowe 
sytuacje. Z uwagi jednak na osobiste przekonania na temat małżeństwa 
usiłuję ratować każdy związek, jeżeli tylko małżonkowie zwracają się do 
mnie o pomoc. Oczywiście nie zawsze mi się to udaje i niektóre osoby 
decydują się na rozstanie, ale małżeństwo jest dla mnie rzeczą zbyt 
świętą. bym mógł komukolwiek doradzać jego rozwiązanie - nawet w 
najtrudniejszych okolicznościach. W większości wypadków aktualny związek 
jest dla małżonków najlepszym z możliwych. Uważam też, że każde 
małżeństwo, choćby było przyczyną wielkiego bólu, da się uratować, o ile 
tylko strony wykażą dostateczną dozę dobrej woli. Jeśli dwoje ludzi 
rzeczywiście chce odbudować to, co uległo zniszczeniu, jeśli 
wystarczająco mocno pragnie znowu obdarzać się miłością, wszystko jest w 
zasięgu ich możliwości.
 Najłatwiej oczywiście poddać się i szukać zastępczego spełnienia w 
nowym związku. Początkowo będzie się nawet wydawało, że druga osoba jest 
wyposażona we wszystko, czego brakowało pierwszej. "Rozmawiamy ze sobą" 
- powie zachwycony mężczyzna o nowej przyjaciółce. "Czuję się z nią 
wspaniale. Możemy rozmawiać o rzeczach, o których nigdy nie dało się 
rozmawiać z moją żoną."
 Czy jednak ów mężczyzna zdaje sobie sprawę, dlaczego z taką łatwością 
przychodzi mu rozmawiać z przyjaciółką o rzeczach, których nigdy nie 
powiedziałby żonie? Przecież to bardzo proste: dlatego, że między nim a 
przyjaciółką nie ma jeszcze żadnej przeszłości. "Jesteśmy skłonni 
wierzyć nieznajomym z tego tylko powodu, że nigdy nie mieli nas okazji 
oszukać" - powiedział Samuel Johnson. Na kontaktach z nową osobą nie 
ciążą minione kaprysy. Żadna ze stron nie nauczyła się jeszcze omijać 
pewnych tematów. Innymi słowy konta na razie są czyste i stąd owa 
łatwość rozmowy, która jednak nie oznacza wcale, że nowa kobieta jest 
wyposażona w coś, czego brakowało żonie. W gruncie rzeczy ma do 
zaoferowania tylko to czyste konto.
 Wiele osób jest przeciwnych rozwodom z pobudek religijnych. Po ich 
stronie, i to ze względów czysto praktycznych, opowiada się jednak coraz 
większa liczba ekspertów mających doświadczenie w pracy z ludźmi, którzy 
zawarli nowy związek małżeński. Zmiana partnera najzwyczajniej w świecie 
nie rozwiązuje problemu. Dr Irene Kassorla, najdalsza od wszelkiej 
moralistyki autorka książki Nice Girls Do, wypowiada się na temat 
rozwodów w sposób jednoznacznie negatywny. Jest matką dwóch córek i sama 
ma za sobą rozwód, niemniej jednak uważa:
 "Jestem głęboko przekonana, że małżeństwo to idealny stan dla 
człowieka, a rozwód jest tylko stratą czasu. Człowiek wymienia tylko 
twarz dawnemu partnerowi".
 Każdy, kto zawodowo trudni się terapią małżeńską, ma do czynienia z 
setkami klientów borykających się z trudnościami w nowym związku, którzy 
jednogłośnie oświadczają: "Gdybym wtedy wiedział to, co wiem teraz, 
bardziej bym dbał o pierwsze małżeństwo. Teraz widzę, że wcale nie było 
takie złe".
 2. Nie trać nadziei na poprawę. W słynnym Hymnie o miłości św. Pawła 
jest zawarta następująca myśl: "Miłość (...) we wszystkim pokłada 
nadzieję (...)" (1 Kor 13, 4-7). Od lat zauważam, że tych, którym dobrze 
się wiedzie w miłości, cechuje jakiś wielki optymizm w odniesieniu do 
wspólnej przyszłości. Nawet wówczas, gdy coś się nie układa, potrafią 
wracać do wspaniałych, przeżytych razem chwil i wytrwale wierzą w 
nadejście lepszych czasów. Każda miłość ma coś z tańca, w którym 
partnerzy pozostają w nieustannym ruchu, to zbliżając się do siebie, to 
oddalając. Niekiedy oddalenie może być znaczne, z czego jednak wcale nie 
wynika, że taniec dobiegł końca. Jeśli tylko zdobędą się na cierpliwość, 
z pewnością znowu wzajemnie się zbliżą.
 Swego czasu zjawili się u pewnego pastora bardzo skłóceni małżonkowie. 
Z miejsca oświadczyli, że zrobili już dla utrzymania związku wszystko, 
co było w ich mocy. Z siedmiu przeżytych wspólnie lat przez ostatnie 
cztery rozmawiali wyłącznie o córce. Ona była jedyną rzeczą, która ich 
jeszcze łączyła.
 - Zasadniczy problem polegał na tym - opowiada dr D. L. Dykes, pastor 
Kościoła Metodystycznego w Shreveport w Luizjanie - że widzieli tylko 
dwie drogi: albo kontynuację dotychczasowego, bardzo niezadowalającego 
stanu rzeczy, albo rozwód. Na szczęście okazali się rozsądnymi, 
otwartymi ludźmi i dali sobie wskazać trzecią drogę. Dali się przekonać, 
że pewne rzeczy można zmienić.
 Dzisiaj jest to bardzo szczęśliwa para. Mąż uwielbia nawiązywać do 
biblijnej opowieści o synu marnotrawnym, którego ojciec, jak wiadomo, 
radował się, że syn "(...) był umarły, a znów ożył (...)" (Łk 15, 24). 
Tak samo ów mężczyzna przytulając z uśmiechem żonę powtarza teraz 
wszystkim: "Nasza miłość umarła i znowu ożyła!"
 Można mu zapewne zarzucić, że wyrywa cytat z kontekstu, ale to przecież 
w tym przypadku bez znaczenia. Historia jego małżeństwa raz jeszcze 
dowodzi, że miłość może powrócić i że autentyczna wola odbudowy związku 
przynosi realne owoce.
 Jest więc poważnym błędem żywić fatalistyczne przeświadczenie, jakoby 
partner był niereformowalny, a związek z nim skazany na bylejakość. 
Wszystko, co żyje, podlega zmianom. Zmieniają się ludzie i zmieniają się 
ich wzajemne odniesienia.
 Powyższe spostrzeżenia prowadzą nas wprost do następnej sugestii 
dotyczącej zatrzymania spirali agresji.
 3. Zmieniaj się nie czekając na przemianę partnera. Wiele par 
małżeńskich tkwi w nieskończoność w patologicznych sytuacjach 
powtarzając bez końca zachowania, które ani na milimetr nie posuwają 
sprawy do przodu. Doradca próbuje wówczas niejako siłą wyrwać małżonków 
z prowadzących donikąd kolein. Nierzadko mogliby się oni jednak obejść 
bez pomocy z zewnątrz, gdyby przynajmniej jedna strona gotowa była 
zaryzykować i spróbować czegoś nowego.
 W tym jednak właśnie tkwi trudność. Nikt chętnie nie zmienia własnych 
poglądów i zachowań, i tylko z największym oporem daje się ruszyć z 
miejsca. Ten brak elastyczności bywa również nazywany pychą. Zmiana jest 
przecież równoznaczna z przyznaniem, że nie mieliśmy racji. Z drugiej 
strony uświadamiamy sobie, że gdybyśmy w różnych sprawach zaczęli jakby 
od zera i pod pewnymi względami zupełnie inaczej, we wzajemnej relacji 
mógłby wreszcie dokonać się wyczekiwany przełom.
 Pewnego razu po prelekcji na temat pojednania zgłosiła się do Bruce'a 
Larsona pewna kobieta i zapytała:
 - Czy Bóg może uzdrowić związek, który nie tyle jest zrujnowany, co 
właściwie w ogóle nie istnieje?
 Kiedy Larson zaczął dopytywać się o szczegóły, powiedziała:
 - My z mężem nigdy się nie kłócimy ani nie denerwujemy. Po przyjściu z 
pracy mąż je kolację, ogląda telewizję, czyta gazetę, a potem idzie 
spać. Nieco później ja także czytam gazetę, oglądam telewizję i idę 
spać.
 - Czy tak jest zawsze? - zapytał Larson.
 - Od lat.
 - Czy oboje jesteście wierzący?
 - Nie. Ja tak, ale mąż nie.
 - Czy pani go kocha?
 - Tak - powiedziała, a w jej smutnych oczach zabłysły łzy. - Bardzo go 
kocham.
 - Jak pani myśli: czy on panią kocha?
 - Nie. Na pewno nie. Inaczej nie byłby taki zimny i obojętny.
 - Cóż, jako osoba wierząca pani musi ponieść ryzyko związane z 
dociekaniem prawdy o rzeczywistych uczuciach męża. On musi panią kochać, 
gdyż inaczej nie wracałby co wieczór do domu, aby powtórzyć ten sam 
przeraźliwie nudny rytuał. Poszedłby pograć w kręgle, napić się, czy w 
ogóle zrobiłby coś choć odrobinę bardziej twórczego od tego, co robi w 
domu. Może ciągle wierzy, że pewnego dnia zdarzy się cud i znowu 
będziecie się kochać jak dawniej.
 - Ale co ja mogę zrobić? - zapytała kobieta.
 - A co teraz pani robi, żeby coś zmienić?
 - Proszę go ciągle, żeby przyszedł na spotkanie grupy modlitewnej i 
rozkładam wszędzie książki i broszury w nadziei, że do nich zajrzy.
 - Czy to odnosi jakiś skutek? - zapytał Larson.
 - Nie.
 - To może należałoby spróbować czegoś znacznie bardziej radykalnego, co 
również panią będzie znacznie więcej kosztowało. Na tym polega tajemnica 
krzyża. Musi się pani poświęcić, tak jak Chrystus poświęcał się dla pani 
na krzyżu.
 - Co mogłabym na przykład zrobić?
 Larson opowiada, że przez chwilę szukał w myślach czegoś, co wprawiłoby 
męża w prawdziwe osłupienie.
 - Któregoś wieczoru, kiedy będzie oglądał telewizję, niech pani założy 
najcieńszą nocną koszulę, skropi się najlepszymi perfumami, usiądzie mu 
na kolanach, włoży rękę we włosy i powie, że go pani bardzo kocha, - tak 
jak zawsze go pani kochała. Jak się pani wydaje, co on na to odpowie?
 - Wolałabym się nie domyślać - uśmiechnęła się kobieta.
 - Ale co się może wtedy zdarzyć najgorszego?
 - Może mnie wyśmiać. - Owszem. Czy to panią zaboli?
 - Nie potrafię sobie wyobrazić większego bólu.
 Kilka dni później Bruce otrzymał od niej list zaczynający się słowami: 
"Drogi panie Larson! Zrobiłam, jak mi pan poradził i niech pan zgadnie, 
co się stało ... Nie śmiał się!"
 Ten moment zapoczątkował prawdziwy przełom w ich małżeństwie.
 Oczywiście mogło być również inaczej. Podejmowanie ryzyka w miłości 
rzadko owocuje tak dramatyczną przemianą. ale zawsze robi na drugiej 
stronie ogromne wrażenie. Chyba nie znam małżeństwa, które nie mogłoby 
bardzo zmienić się na lepsze, gdyby jedno z partnerów odrzuciło swą 
pychę i pozwoliło działać miłości.
 Następna rada ściśle wiąże się z poprzednią.
 4. Rozwijaj w sobie postawę pokory. "Miłość (...) nie szuka swego 
(...)" - czytamy w Pierwszym Liście do Koryntian (13, 4-5). Niektórym 
małżonkom tak bardzo zależy na własnej racji, że w wypadku różnicy zdań 
gotowi są niemal unicestwić partnera. Taka zupełnie nieproporcjonalna do 
bodźca reakcja może u niektórych ludzi wynikać ze strachu przed utratą 
kontroli nad rzeczywistością. Inni boją się, by nie wyszło na jaw, że są 
w błędzie. Wszystkie takie obawy trzeba dusić w zarodku, bo ten, kto nie 
potrafi nie mieć racji, pozbawia miłość szansy na przetrwanie.
 Podczas uroczystej kolacji siedzący naprzeciw swej żony Winston 
Churchill raz po raz maszerował po stole zgiętymi wpół palcami. Celem 
tego marszu wydawała się być pani Churchill. W końcu ktoś obserwujący tę 
scenę zadał jej pytanie:
 - Dlaczego Sir Winston spogląda na panią tak melancholijnie i co 
wyprawia z tą ręką na stole?
 - To bardzo proste - odpowiedziała dama. - Mieliśmy w domu małą 
sprzeczkę. Winston przyznaje, że zawinił i błaga mnie na kolanach o 
przebaczenie.
 Reżyserom filmowym udało się przekonać wielu widzów, że dwoje 
kochających się ludzi nigdy nie ma powodu się przepraszać, ale ja 
jeszcze nie zetknąłem się z udanym małżeństwem, w którym partnerzy 
wychodziliby z takiego założenia. Kochający się ludzie bardzo często 
muszą się przepraszać. I nie jest to bynajmniej oznaką jakichś 
nieprawidłowości. Niemożliwe, by dwoje ludzi żyjących tak blisko siebie 
nigdy się nie urażało. Jeśli się jednak kochają, nie chcą drugiemu 
świadomie sprawić nawet drobnej przykrości. Dlatego gdy do tego dojdzie, 
przepraszają.
 Robert Fontaine napisał kiedyś w Atlantic Monthly o wizytach, jakie 
składał w małym mieszkanku swych podeszłych wiekiem rodziców. Rozmawiał 
z ojcem o baseballu i popijał herbatę, którą niezmiennie witała go 
matka. Egzystencja rodziców wydawała mu się strasznie ograniczona.
 "Zadawałem sobie pytanie, o czym myślą. Czy zauważają się jeszcze 
nawzajem? Czy stać ich w stosunku do siebie na jakieś silniejsze 
uczucia? Chyba nie, skoro krew krąży w nich wolniej, ręce zesztywniały, 
a wzrok się przyćmił... A jednak pewnego ranka trafiłem na kłótnię. 
Mówili podniesionymi głosami złoszcząc się na siebie z jakiegoś 
niejasnego powodu - czegoś, co miało związek z wydarzeniem sprzed około 
ćwierćwiecza. Skutki tego wydarzenia oceniali zupełnie różnie i 
atmosfera stawała się coraz bardziej napięta.
 - Taka właśnie jesteś, zawsze pewna swego - powiedział ojciec.
 - Jakże mam nie być pewna, skoro tam byłam.
 - Ja też tam byłem.
 - W takim razie nie pamiętasz.
 - Moja pamięć jest bez zarzutu - krzyknął ojciec.
 Przez jakiś kwadrans skakali sobie do oczu, w końcu ojciec chwycił 
kapelusz i wybiegł z mieszkania trzaskając za sobą drzwiami.
 - Niech idzie - powiedziała matka.
 - I tak go nie zatrzymam. O co się pokłóciliście?
 Matka wzruszyła ramionami.
 - Już nie pamiętam. On jest taki uparty. Ciągle liczę na to, że z tego 
wyrośnie.
 - Jeśli do tej pory nie wyrósł, to chyba nie masz na co czekać.
 - Dobrze by jednak było, gdyby się opamiętał. Powoli zaczynam mieć tego 
dosyć.
 Fontaine poszedł do domu. Wkrótce matka zadzwoniła powiadamiając go, że 
ojciec jeszcze nie wrócił. Nie była już taka nieprzejednana.
 - Mam nadzieję, że nie zrobi żadnego głupstwa - powiedziała. Nie jest 
już przecież młokosem.
 Fontaine pisze, że otworzył szeroko oczy ze zdumienia na widok ojca, 
który w tym wieku potrafił być przygnębiony i dotknięty do żywego taką 
drobnostką, oraz matki - smutnej i zagubionej niczym dziewczyna po 
pierwszej sprzeczce z ukochanym.
 "- W jakimś sensie byłem zbudowany. Nie podejrzewałem, że są jeszcze do 
czegoś takiego zdolni. - Fontaine postanowił pójść do matki i dotrzymać 
jej towarzystwa do czasu, aż wróci ojciec.
 Zachowywała się w taki sposób, jakby wszystko między nimi było 
skończone, a ojciec odszedł do innej kobiety. W końcu drzwi otworzyły 
się i do środka wszedł cicho ojciec. W ręku trzymał niewielkie 
zawiniątko. Nieśmiało uśmiechnął się na przywitanie.
 - Gdzie byłeś? - zapytałem. Matka nie mogła zapanować nad uśmiechem. 
Cieszyła się, że wrócił.
 - Poszedłem do kina. Strasznie jaskrawe kolory. Oczy mnie rozbolały.
 - Napijesz się herbaty? - zapytała matka. - Musisz być bardzo zmęczony 
tymi kolorami.
 Ojciec wręczył jej paczuszkę. Była to buteleczka płynu do rąk z rodzaju 
tych, które sprawiają, że dłonie zachowują miękkość jedwabiu. Ojciec 
spuścił głowę i zaczerwienił się. Był to naprawdę wzruszający moment. 
Matka promieniała.
 - Jaka śliczna buteleczka!
 - Podobno dłonie są od tego miękkie jak aksamit - powiedział ojciec".
 Problemy między dwojgiem ludzi nie świadczą jeszcze o totalnym fiasku 
ich wzajemnej relacji. Natomiast brak pokory może przekształcić drobne 
nieporozumienie w poważny konflikt.
 5. Wykazuj dużo tolerancji. Widziałem kiedyś na murze klasztornym 
następującą anonimową sentencję: "Miłość odnajdzie ten, kto potrafi 
przyjąć ludzką naturę taką, jaka jest". Najwięcej szczęścia z miłości 
czerpią ludzie akceptujący wady i dziwactwa partnera. Zapytany o swe 
wieloletnie pożycie z Joanne Woodward Paul Newman powiedział:
 "Nie uważam, by można było stracić cierpliwość do drugiego człowieka. 
Wszyscy mamy wady. Trzeba tylko kochać na tyle, by nie rozpatrywać ich w 
oderwaniu od całej reszty".
 Niektóre spośród najlepszych znanych mi małżeństw to ludzie bardzo 
różniący się między sobą, o indywidualizmie posuniętym niekiedy do 
dziwaczności. Ludzie ci wykazują jednak ogromną wzajemną tolerancję. 
Jeden z moich znajomych nigdy jeszcze nie współżył z żoną poza obrębem 
czterech ścian własnej sypialni. Po prostu poza domem nie jest zdolny do 
aktu płciowego.
 - I to ci nie przeszkadza? - zapytałem nieco zbulwersowany jego żonę. 
Uśmiechnęła się tylko pobłażliwie i powiedziała:
 - Nie, właściwie nie. Jest wspaniałym mężczyzną i wspaniałym 
kochankiem, a ponieważ bardzo się kochamy, gotowa jestem zaakceptować 
jego upodobania i dziwactwa.
 Uświadomiłem sobie, że trudno o lepsze rozwiązanie, i że - jak to 
gdzieś napisał Dostojewski - człowiek jest nadzwyczaj pojętnym 
zwierzęciem. Potrafi dostosować się do niemal każdych warunków - jeśli 
tego chce.
 A chcieć przechodzić do porządku dziennego nad tym, co irytuje, 
koncentrując się w zamian na pozytywach partnera, to wybierać styl 
życia, który daje najwięcej zadowolenia. Dr Carl Rogers, najbardziej 
chyba znana w Stanach Zjednoczonych postać współczesnej psychologii, 
powiada, że gdy idzie plażą podziwiając inny co wieczór zachód słońca, 
nie wykrzykuje w kierunku linii horyzontu: "Może z prawej nieco więcej 
oranżu" albo "Czemu tło jest takie purpurowe?" Raczej w milczeniu cieszy 
oczy niepowtarzalnością i bogactwem podniebnych krajobrazów. Tak samo 
trzeba patrzeć na ludzi, których kochamy.
 6. Zamień zachowania destruktywne na twórcze. Małżeństwo, tak jak każdy 
żywy organizm, jest w jakiejś mierze odporne na negatywne oddziaływania, 
ale z drugiej strony potrzebuje też odpowiedniej pożywki i warunków do 
wzrostu. Jest taki poziom destrukcyjnych oddziaływań, którego 
przekroczenie grozi załamaniem się procesów życiowych. Małżonkowie 
przeżywający kryzys powinni w jakimś momencie podjąć świadomą decyzję o 
powstrzymaniu się od wszelkich destrukcyjnych zachowań i podjęciu 
działań ukierunkowanych na wzmocnienie więzi.
 Bill i Edie na tyle oddalili się od siebie, że każda rozmowa kończyła 
się kłótnią.
 - Kłóciliśmy się - opowiada Edie - trzy lub cztery razy w tygodniu. I 
nie przebieraliśmy w słowach.
 - W końcu - wtóruje jej Bill - chodziło już tylko o to, by zranić 
drugiego. To było jak powracający co noc senny koszmar.
 Edie opowiada, jak doszło do przełomu:
 - To był jeden z tych dni, kiedy nic się nie układało, a my nie 
kontrolując się zupełnie wyładowywaliśmy na sobie nawzajem własne 
frustracje. Nagle w samym środku jakiejś tyrady Bill zamilkł raptownie i 
spojrzał na mnie. Ja też spojrzałam na niego i oboje nagle 
zrozumieliśmy, że mimo tego całego niebotycznego nonsensu coś nas jednak 
łączy. Ja wybrałam jego, a on mnie i między naszymi duszami rozpięty 
jest most. Tego wieczoru dzieci zjadły odgrzewaną zupę, a my zamówiliśmy 
sobie pizzę i kochaliśmy się w salonie przy sygnale wiadomości 
telewizyjnych.
 Następne kilka tygodni przeżyli w całkowitym niemal milczeniu. - To był 
nasz rozejm na honorowych warunkach - mówi Bill. - Postanowiliśmy już 
więcej nie wysadzać w powietrze żadnych mostów.
 W tym okresie małżeństwo Billa i Edie scalała tylko jedna wątła nić - 
wspomnienie czasów, kiedy bez względu na okoliczności liczyło się tylko 
to, że są razem. Dokonała się jednak rzecz najważniejsza: postanawiając 
"nie wysadzać już w powietrze żadnych mostów" przerwali spiralę agresji. 
Świadoma decyzja zapoczątkowała dalsze istotne przemiany. Skupili swoją 
uwagę na tym, co ich łączy, i na czym można budować. Przyjaźń wróciła i 
z czasem stała się coraz mocniejsza. To wszystko działo się przed kilku 
laty. Teraz Bill i Edie twierdzą, że nigdy jeszcze nie byli sobie tak 
bliscy.
 Prawdziwe pojednanie jest możliwe. Dla odbudowania nadszarpniętej więzi 
wystarczy cierpliwość i dobra wola. Jak już wielokrotnie powtarzałem, o 
możliwości powrotu małżonków do siebie nawzajem rozstrzyga odpowiedź na 
pytanie, czy obie strony dostatecznie mocno tego chcą. Uczucie nie musi 
wrócić już jutro, ale istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że wróci.


Część 5: Jak uniknąć zdrady


Motto:
 Zmienność
 jest specyfiką kobiety
 pozwalającą uniknąć brutalności
 związanej z poligamią.
 Kto ma jedną dobrą żonę,
 ten jakby miał duchowy harem.
  G. K. Chesterton


Dlaczego związek pozamałżeński jest taki kuszący


 Naszą uwagę skupimy teraz na największym chyba wrogu trwałej więzi 
miłosnej - niewierności. Na łamach tej książki prezentuję pogląd, że 
możliwe jest połączenie romantycznej miłości z życiem w jednym, trwałym 
związku. Niektórzy są zdania, że jest to koncepcja wewnętrznie 
sprzeczna. Podobno kto nie odżegnuje się od namiętności i chce iść za 
głosem serca, prędzej czy później musi zmienić obiekt swoich pragnień.


Statystyki niewierności
 Okazuje się, że Amerykanie zmieniają partnerów coraz częściej. 
Statystyki są zaskakujące. Wśród kilku tysięcy ankietowanych mężczyzn w 
przybliżeniu połowa przyznaje się do związków pozamałżeńskich, a dwie 
trzecie nie miałoby nic przeciwko takiemu związkowi w określonych 
okolicznościach. Również wśród kobiet przypadki cudzołóstwa są coraz 
częstsze. Według jednego z badań wynika, że 26 procent mężatek podejmuje 
pozamałżeńskie relacje seksualne przed ukończeniem dwudziestego piątego 
roku życia.


Legalizacja pozamałżeńskich związków seksualnych.
 Zdaniem niektórych takie statystyki tylko potwierdzają fakt, że miłość 
charakteryzująca się wyłącznością jest w epoce wolności seksualnej czymś 
nierealistycznym. Nigdy nie brakowało ludzi, którzy dążyli do nadania 
cudzołóstwu pozorów legalności i naturalności, i którzy próbowali 
dowodzić dobra płynącego z seksualnego rozluźnienia. Na obydwu 
oceanicznych wybrzeżach Stanów Zjednoczonych pozawiązywały się kluby pod 
szyldem "Zamieńmy się żonami" (Wiliam Kilpatrick: "Niech no tylko 
Amerykanie wezmą się za zorganizowanie cudzołóstwa... "), a wielu 
psychologów i terapeutów małżeńskich zapewnia o dobroczynnym wpływie 
odpowiednio dozowanej niewierności.
 Stąd krok już tylko do religii nowego typu reprezentowanej przez 
autorów w rodzaju Ronalda Mazura ze wspólnoty unitariańskiej. W jednej 
ze swoich książek Mazur oświadcza, że "tradycyjna monogamia ze swym 
sztywnym wymogiem wyłączności, choć kanonizowana mocą teologicznej 
koncepcji wierności" jest "kulturowo uwarunkowaną zbiorową neurozą".


Instynkt wierności
 Tymczasem to, co Mazur nazywa "zbiorową neurozą" - ludzki instynkt 
tworzenia związków na zasadzie wyłączności - jest, mimo wszelkich prób 
zdyskredytowania go jako dziwactwa, rzeczywistością głęboko zakorzenioną 
niemal we wszystkich kulturach.
 Chybiły wszelkie podejmowane w historii zamachy na romantyczną miłość 
dwojga ludzi. W roku 1848 pewien zaciekły wróg monogamii - Jankes 
nazwiskiem Noyes - założył społeczność o nazwie "Oneida", w której 
wszystko, włącznie z aktem seksualnym, było wspólne. Ludzi młodych i 
niedoświadczonych łączono ze starszymi, często w pomieszczeniach 
określanych eufemistycznie jako "socjalne". Kiedy między kobietą a 
mężczyzną pojawiały się zaczątki romantycznego uczucia, mobilizowano 
przeciw ich miłości całą społeczność, bo Noyes miał monogamiczne związki 
za "wykluczające i samolubne".
 Eksperyment oczywiście nie powiódł się, bo ludzie dążą do intymnej 
więzi na przekór wszelkim przeciwnościom. Należałoby stąd wnioskować, że 
człowiek przeznaczony jest do czegoś więcej niż wyzutego z uczucia 
seksu.
 Podkreśla to ostry biblijny zakaz związków pozamałżeńskich, jak również 
cała długa historia popierania przez Kościół monogamii. Pismo Święte 
zajmuje w tej kwestii bardzo jednoznaczne stanowisko i zwalnia od 
wdawania się w jakąkolwiek "etykę sytuacyjną". Związek pozamałżeński 
jest zawsze złem. Jeśli nawet nie jest to grzech największy 
(interesujące, że grzechy natury seksualnej wydają nam się z reguły 
gorsze od innych), to z całą pewnością jest to grzech.
 Niektórzy jęcząc pod ciężarem tego surowego prawa pytają niekiedy, czy 
Bóg nie wymyślił przykazań po to tylko, by uprzykrzyć nam życie. A 
przecież przykazania mają jedynie na celu nasze szczęście. Bóg, jako 
Stwórca człowieka, najlepiej wie, co uszczęśliwi jego stworzenie. I jako 
Stwórca twierdzi, że najlepiej jest ofiarować siebie wybranej osobie i 
pozostać temu wyborowi wiernym.
 Istnieje dość rozpowszechniony pogląd, że relacje seksualne z innymi 
partnerami nie szkodzą małżeństwu o tyle, o ile się je odpowiednio 
dawkuje. Wystarczy podobno utrzymać niezobowiązujący i doraźny charakter 
tych kontaktów oraz zadbać o właściwe zrozumienie sytuacji przez 
małżonka.
 Tymczasem większość osób, które zwracają się do mnie o ratowanie ich 
małżeństwa, nie zamierzała z niego rezygnować podejmując flirt czy 
szukając nowych wrażeń seksualnych. Prześledźmy bardzo typowy przebieg 
zdarzeń. Lila i Harold osiągnęli już chyba wszystko. On jest doskonale 
zapowiadającym się adwokatem, ona założyła mały sklepik, który wspaniale 
prosperuje, mimo iż ostatnio musiała przerwać pracę ze względu na 
urodzenie dziecka. Nawiasem mówiąc w tym dziecku oboje są zakochani do 
szaleństwa.
 Lila przeżywa teraz dosyć trudny okres określany przez nią, z braku 
odpowiedniej nazwy, mianem "kryzysu tożsamości". Harold jest 
zaangażowany w bardzo zawiłą, lecz rokującą nadzieje na sukces sprawę, w 
związku z którą często wyjeżdża. Współżyją rzadziej niż kiedyś. Ona 
przypisuje to swej mniejszej atrakcyjności po ciąży i połogu, i w drodze 
do domu niemal każdego popołudnia wstępuje na salę gimnastyczną. Kiedy 
wraca, on jest już śpiący. Lila zaczyna się nudzić. Po raz pierwszy w 
życiu nie czuje się adorowana.
 W końcu niemal bez zastanowienia idzie do łóżka z przystojnym stałym 
klientem. Po dwóch tygodniach i trzech dalszych seksualnych epizodach 
zjawia się w moim biurze. Więź z mężem wydaje mi się mocna i jestem 
pewny, że uda mi się wyperswadować jej romans, zanim sytuacja wymknie 
się spod kontroli. Jednak Lila nie daje się tak łatwo przekonać. 
Twierdzi, że z pewnością uda jej się wszystko wytłumaczyć Haroldowi. 
Oboje są przecież ludźmi wyzwolonymi i racjonalnymi. Powie o wszystkim 
mężowi i da mu prawo do takich samych przygód.
 Harolda nie miałem okazji poznać osobiście jeszcze przez kilka 
miesięcy, ale to, co mówi o nim Lila budzi we mnie w stosunku do niego 
uczucia zarówno solidarności, jak i podziwu. Dowiedziawszy się o 
zdradzie nie wpada we wściekłość ani nie wychodzi trzaskając drzwiami. 
Uwagę skupia raczej na sobie i raczej po swojej stronie dopatruje się 
winy. Uważa, że Lila go zdradziła, ponieważ ją zaniedbał. Znacznie 
intensywniej zabiega teraz o żonę i planuje wyjazdy tak, aby jak 
najwięcej być w domu i zająć się bardziej dzieckiem.
 Domaga się od Lili, by zostawiła kochanka. Udaje się jej to na dwa 
tygodnie, po czym pewnego dnia, kiedy znowu jest sama, a w sklepie coś 
się nie układa, dzwoni do niego i wszystko zaczyna się od nowa. Coraz 
więcej rozmawia z Haroldem o "otwartym małżeństwie". Podczas następnej 
wizyty jest w euforystycznym nastroju. Harold nie wrócił na noc i chyba 
ma przyjaciółkę. Lila może się teraz pozbyć poczucia winy i brać to co 
najlepsze z obu światów.
 Po kilku miesiącach znowu jest u mnie, tym razem daleka od euforii. 
Wygląda mizernie, włosy ma w nieładzie, po dawnej żywotności nie 
pozostał nawet ślad.
 Harold domaga się rozwodu. Co się stało? Oczywiście zakochał się w 
przyjaciółce. A kochanek? Ciągle się spotykają, ale zrobił się jakiś 
dziwnie daleki. Lila nie jest już dla niego wyzwaniem. Co z dzieckiem? 
Ten mały człowiek do końca życia będzie nosił w sobie coś z bólu 
rodziców, którym wydawało się, że można zignorować doświadczenie tysięcy 
pokoleń.
 I tak w naszym, jak to się mówi, "rozwinięty" i "liberalnym" 
społeczeństwie niewierność rozbija dobre, funkcjonujące związki 
małżeńskie krzywdząc dzieci, przekreślając marzenia dorosłych, trwale 
raniąc niewinnych ludzi. Rozbitkowie trafiają do mojego gabinetu. Są jak 
dzieci, które nie zrobiły nikomu nic złego, które starały się postępować 
zgodnie z najlepszymi zasadami, i które z winy rodziców lub małżonka 
stoją teraz na zgliszczach własnego życia. Ci ludzie nie wywoływali 
wojny ani nie prowokowali obstrzału. Po prostu mieli nieszczęście 
należeć do rodziny, w której ktoś podłożył bombę.


Czy można kochać więcej niż jedną osobę?
 Rozpatrując skomplikowane powody, dla których dajemy się sprowadzić na 
manowce, przede wszystkim musimy uporać się z dwoma błędnymi poglądami. 
Niektórzy żywią na przykład mylne przekonanie, że nie można czuć miłości 
do więcej niż jednej osoby jednocześnie i że z chwilą, gdy zaczynamy 
odczuwać miłość do kogoś innego, niemożliwe jest, byśmy czuli ją jeszcze 
w stosunku do poprzedniego partnera. To nieprawda. Niemal codziennie 
rozmawiam z ludźmi, u których zdarzające się od czasu do czasu 
fascynacje jakąś nową osobą wcale nie umniejszają ciepłych, czułych 
uczuć w stosunku do stałego partnera.
 Często słyszy się też opinie typu: "Nie zrobiłaby tego, gdyby w ich 
małżeństwie wszystko było w porządku". To również nieprawda. W 
zakrojonym na szeroką skalę badaniu postaw seksualnych kobiet, 61 
procent niewiernych żon określiło swą relację z mężem jako "dobrą" lub 
"bardzo dobrą".


Biologia nie zna wyłączności
 Czego w takim razie szukały? Z jakich powodów ludzie żyjący w 
szczęśliwych związkach i znajdujący w nich seksualne spełnienie biorą 
sobie na głowę problem (i to w dodatku nie byle jaki) prowadzenia 
podwójnego życia?.
 Po pierwsze z powodów biologicznych. Jedną z ciekawych sprzeczności 
cechujących człowieka od czasu jego wypędzenia z Edenu jest rozdźwięk 
pomiędzy mentalnym instynktem monogamii a biologiczną wrażliwością na 
wdzięki niemal każdego przedstawiciela płci odmiennej. Każdy żywy 
organizm podlega elementarnemu popędowi do rozmnażania. Na poziomie 
czysto biologicznym popęd ten bierze górę nad wieloma innymi impulsami, 
w związku z czym zdolność do spółkowania z więcej niż jedną osobą 
zaznacza się tu bardzo wyraźnie.
 Po drugie z powodu zwodzenia, jakiemu poddani są ludzie i ich wrodzonej 
skłonności do grzechu.


Okresy zwiększonego ryzyka
 Pewne okoliczności zwiększają podatność na pokusę niewierności. Są to z 
reguły okresy zniechęcenia albo szczególnego zapotrzebowania na czułość. 
Ryzyko jest jeszcze większe, jeśli dodatkowo w małżeństwie nie układa 
się najlepiej. Dr Avodah Offit wskazuje w książce Night Thoughts: 
Reflections of a Sex Therapist (Nocne przemyślenia. Refleksje 
seksuologa) dziesięć sytuacji, z którymi idzie w parze zwiększone ryzyko 
niewierności. Wspólnym elementem jest tu poczucie straty lub stres. 
Ryzyko zwiększają więc zakłócające ustalony porządek i poczucie 
bezpieczeństwa trudne sytuacje rodzinne takie jak:
 * ciąża i poród:
 * wczesny okres życia dzieci, kiedy wymagają one intensywnej opieki;
 * wypadek dziecka albo choroba małżonka;
 * śmierć i żałoba.
 Dr Offit wskazuje też na inne kryzysowe sytuacje sprzyjające szukaniu 
pociechy w nowych doznaniach seksualnych. Są to momenty, w których jedno 
z małżonków:
 * zmienia pracę;
 * decyduje się rozpocząć lub rozpoczyna nową działalność zawodową;
 * jest bardzo zaangażowane w pracę w związku z koniecznością rozwijania 
interesu albo odnoszonymi sukcesami;
 * dużo podróżuje;
 * jest przygnębione niepowodzeniem;
 * musi się rozstać z dziećmi podejmującymi studia z dala od rodzinnego 
domu.


Smak zakazanego owocu
 Sytuacja staje się jeszcze dramatyczniejsza i trudniejsza przez fakt, 
że wszystkich nas fascynuje to, co zakazane. W klasycznym studium pt. 
Love in the Western World (Miłość w świecie zachodnim) Denis de 
Rougemont posuwa się nawet do twierdzenia, że wszelka miłość romantyczna 
jest z zasady "nielegalna". De Rougemont reprezentuje pogląd, że miłość 
romantyczna jest tworem dwunastowiecznych trubadurów, których zaiste 
bardziej interesowały intrygi i machinacje związane z cudzołóstwem niż 
monotonia małżeńskiego życia. Nie należę do zwolenników takiego ujęcia 
historii miłości, a tym bardziej nie zgadzam się z tezą, jakoby miłość 
romantyczna z natury była cudzołożna. Jest jednak pewna doza prawdy w 
twierdzeniu, że miłość karmi się przeszkodami. Opór rodziców Romea i 
Julii rozpalał tylko namiętność słynnych kochanków. Brak przeszkód 
pozbawia uczucia dreszcza emocji. Gdyby doktor Żywago wpierw poślubił 
Larę, na pewno potem kochałby się w Toni. Trawa u sąsiada wydaje się 
zawsze bardziej zielona od naszej.


Potrzeba bycia potrzebnym
 Pracowałem kiedyś z kobietą, która, zanim mąż się o tym dowiedział, 
ponad trzy lata regularnie współżyła z sąsiadem z przeciwka.
 - Ciągle nie rozumiem do końca, dlaczego to robiłam - wyznała. - Wiem, 
że to mnie nie usprawiedliwia, ale ja po prostu chciałam być komuś 
potrzebna, chciałam, żeby mnie ktoś pożądał. Denis jest dobrym mężem i 
jeśli go zapytać, zawsze odpowie: "Jasne, że cię kocham". I ja nawet w 
to nie wątpię, tylko jakoś za mało w tym było dla mnie ognia. Kiedy więc 
ten mężczyzna zaczął do mnie przychodzić w ciągu dnia, pisać wiersze na 
moją cześć i w ogóle zachowywać się tak, jakbym była szczytem jego 
pragnień, uległam. Podobno Ann Landers, znana dziennikarka, powiedziała 
kiedyś, że mężczyźni dają miłość, żeby dostać seks, a kobiety dają seks, 
żeby dostać miłość. Tak chyba było ze mną. Współżycie było dla mnie 
niemal dodatkiem. W gruncie rzeczy zależało mi na tym, żeby mnie ktoś 
pożądał.
 Tego typu pragnienia są typowe i często nie znajdują zaspokojenia w 
tradycyjnych, trwających już wiele lat małżeństwach. Po tysiącach 
stosunków we wszystkich możliwych pozycjach nie tylko partner dla nas, 
ale i my dla partnera tracimy na atrakcyjności. A to drugie boli jeszcze 
bardziej niż pierwsze.


Znudzenie
 Ostatnim z tutaj omawianych i zapewne najpowszechniejszym powodem 
niewierności jest znudzenie. Żaden trwający od lat związek nie jest tak 
frapujący jak romans z kimś nowym. Tryskająca życiem, po raz drugi już 
zamężna młoda kobieta mówi mi:
 - Nie mam najmniejszego powodu, by czuć się nieszczęśliwa, a jednak 
moje małżeństwo mnie nudzi i dostałam zupełnego bzika na punkcie pewnego 
mężczyzny, którego spotykam w pracy. Czy coś jest ze mną nie tak?
 To zależy pewnie w jakiej dziedzinie. Pomijając moralność, biologicznie 
najprawdopodobniej wszystko jest w porządku. Po prostu uległa impulsowi, 
który w okresach niżu emocjonalnego pojawia się u wielu ludzi. Z tym 
impulsem musi zmagać się prawie każdy, kto dłuższy czas związany jest z 
jedną osobą. Uważam, że powab romansu z kimś nowym nie wynika z natury 
miłości romantycznej, a ze znudzenia stałym związkiem. Uważam też, że 
poprzez pewne konkretne posunięcia można kontrolować własny niesforny 
erotyzm lub powrócić do uporządkowanych relacji, jeśli błąd został już 
popełniony.


Jak strzec swojej wierności
 Z uwagi na seksualne uwarunkowanie natury ludzkiej oraz
 ogromną ilość bodźców seksualnych, jakimi bombarduje nas na co
 dzień współczesne środowisko kulturowe, obrona wierności małżeńskiej 
wymaga świadomych i celowych działań. Oto kilka sugestii:
 1. Zdecyduj się ostatecznie. Najlepiej jak najszybciej wiążąco określić 
swój zasadniczy pogląd na więź seksualną ze współmałżonkiem, gdyż w 
dłuższej perspektywie nasze postępowanie w znacznie większej mierze 
zależy od przekonań niż uczuć. Pismo Święte domaga się wierności. Mamy 
być wierni naszym wybranym w doli i niedoli, zarówno wówczas, gdy wydają 
nam się bardzo pociągający, jak i wtedy, gdy się takimi nie wydają.
 Nieprzyjęcie zdecydowanego stanowiska na rzecz monogamii (a wielu jej 
nie przyjmuje) pociąga za sobą konsekwencje w postaci określonych 
zachowań w konkretnych sytuacjach. I odwrotnie: kto podjął taką decyzję, 
ma z góry przemyślany styl postępowania i działa w sposób zgodny ze 
swymi przekonaniami. Najbardziej żałośni są ludzie błąkający się na 
oślep w gąszczu seksualnych zasadzek dzisiejszego świata i dopasowujący 
swe zachowanie do okoliczności. Tacy ludzie przeważnie o wiele za późno 
uświadamiają sobie, że bez uprzedniego przemyślenia konsekwencji 
narazili na szwank lub utracili swój największy skarb - rodzinę.
 2. Zastanów się, czy nie jesteś znudzony raczej sobą niż partnerem. 
Skoro do wielu pozamałżeńskich związków seksualnych dochodzi na skutek 
zwykłego znudzenia, warto zbadać, czy to rzeczywiście partner przestał 
być interesujący, czy też może jesteśmy nudni my sami albo nasze 
dotychczasowe życie. Jeśli okaże się, że przyczyna leży po naszej 
stronie, trzeba próbować coś zmienić. A zmieniać można niemal wszystko. 
Można podjąć zupełnie inną pracę, zająć się akrobatyką spadochronową 
albo rzeźbiarstwem. Temu, kto jest znudzony własnym życiem, nowy partner 
nie pomoże na długo. Wkrótce i on będzie stary, ponieważ nie w partnerze 
tkwi problem.
 3. Zaprowadź ład w swych myślach i marzeniach. Pewna znana publicznie 
(a również mnie osobiście) postać stała się bohaterem seksualnego 
skandalu. Wszyscy byli zszokowani. Wszyscy poza naszym wspólnym 
znajomym, który stwierdził, że to, co się stało, nie tylko go nie dziwi, 
ale nawet jest zgodne z jego przewidywaniami. Zapytałem, na czym je 
opierał.
 - Widziałem, co on czyta - odpowiedział. - Wiem jakiego typu czasopisma 
kupował sobie przed podróżą na lotnisku i jakie oglądał filmy. Musiał w 
końcu sam zrobić coś takiego.
 Kiedy Jezus oświadcza, że ilekroć pożądamy kobietę, już się z nią 
dopuściliśmy cudzołóstwa, nie oznacza to jakobyśmy grzeszyli każdą 
zabarwioną seksualnie pokusą, której przedmiotem nie jest nasza żona. 
Gdyby tak było, większość mężczyzn popełniałaby codziennie wiele 
grzechów. Czym innym jest sama pokusa, a czym innym jej uleganie. Moim 
zdaniem Jezus mówi raczej, że każdy, kto świadomie pozwala sobie choćby 
na myśli seksualne nie związane z osobą współmałżonka, nieuchronnie 
zmierza do ich urzeczywistnienia. Innymi słowy mówi po prostu, że myśl 
rodzi czyn i każdy, kto świadomie i akceptująco trwa myślą przy jakimś 
grzechu jest w sytuacji, jakby już go popełnił, bo prędzej czy później 
zgrzeszy.
 Specjaliści od komputerów posługują się często powiedzonkiem: 
"Wrzuciłeś śmieci, dostaniesz śmieci". To samo prawidło stosuje się do 
ludzi. U tego, kto zaśmieca sobie głowę szmirowatą literaturą i 
pornografią, zasady moralne prędzej czy później ulegną załamaniu pod 
naporem silnych, destrukcyjnych bodźców. Kilka lat temu ktoś przyjrzał 
się bliżej popularnemu serialowemu kiczowi General Hospital i obliczył, 
że w gronie siedemnastu głównych postaci doszło do czterech rozwodów, 
dwóch ciąży przedmałżeńskich, dwóch przypadków narkomanii i czterech 
"nielegalnych" miłości. Żaden człowiek nie wychodzi bez szwanku spod 
zmasowanego naporu tego typu pikantnych treści.
 4. Pamiętaj, że wszystko ma swoje granice. Niektórzy są zdania, że z 
uwagi na wszechobecność wzajemnych seksualnych oddziaływań między ludźmi 
należy ograniczyć krąg znajomych do osób tej samej płci. Jednak takie 
zubożenie kontaktów zuboża również małżeństwo. Mam wśród płci pięknej 
wielu wspaniałych przyjaciół. To pomaga mi lepiej rozumieć i kochać 
żonę. Zawarłem z Diane pakt, który przyznaje nam obojgu prawo przyjaźnić 
się i spotykać na mieście z kimkolwiek chcemy bez konieczności uzyskania 
zgody partnera. Obydwoje jednak wiemy, że wszystko ma swoje granice. 
Ilekroć dochodzimy do wniosku, że zbliżamy się do strefy seksualnego 
niebezpieczeństwa, czym prędzej zbieramy manatki i uciekamy. Żadna 
przyjaźń nie znaczy dla nas tyle, byśmy chcieli dla niej ryzykować 
małżeństwo.
 5. Nie zapominaj o znaczeniu drobnych decyzji. Richard DeVoss, jeden z 
założycieli sieci sprzedaży bezpośredniej "Amway", zaczynał praktycznie 
od niczego, a teraz jest współwłaścicielem firmy, której roczny obrót 
przekracza miliard dolarów.
 "To zdumiewające - mówi DeVoss - w jak wielkim stopniu o naszym życiu 
decydują nie wielkie, a małe, kumulujące się decyzje".
 W początkach firmy wszystko zależało od momentów takich jak ten, kiedy 
po długiej pracy w jakiejś piwnicy dwóch zmęczonych mężczyzn miało 
zadecydować, czy zostać jeszcze pół godziny dłużej, czy pójść już do 
domu. To były owe przełomowe chwile, których suma przeważyła szalę.
 To samo prawo obowiązuje w świecie więzi międzyosobowych. Inaczej rzecz 
ujmując o naszej wierności nie rozstrzygamy w momencie, gdy musimy 
zadecydować, czy się rozbierzemy i odbędziemy stosunek płciowy. Wtedy 
jest już o wiele za późno. Istotne są drobne, wcześniejsze decyzje w 
rodzaju: "Czy do niej zadzwonić?", "Czy coś się stanie, jeśli napiszę do 
niej jeszcze ten jeden raz?" Oto kluczowe momenty rozstrzygające o 
naszych przyszłych losach. Wygrywajmy więc małe potyczki, aby wygrać 
wojnę.
 6. Pamiętaj, że seks to nie wszystko. Choć czytelnikom pism typu 
Penthouse może się to wydać absolutnie nieprawdopodobne, to są na 
świecie ludzie, którzy potrafią latami (i to całkiem dobrze) obywać się 
bez współżycia płciowego. Nie jest to z mojej strony zachęta do życia w 
celibacie; chciałbym raczej zwrócić uwagę na fakt, że poza seksem życie 
oferuje także wiele innych cennych wartości. Na przykład doświadczenie 
czyjejś dobroci czy bezinteresowności jest porównywalną satysfakcją.
 Znam kobietę, której mąż poddany został dziesięć lat temu 
skomplikowanej operacji i w rezultacie tego utracił zdolność do 
normalnego współżycia. Kiedy następnego dnia dowiedział się o wszystkim, 
był zupełnie zdruzgotany i zaczął układać mowę do żony o tym, że nie 
będzie się sprzeciwiał rozwodowi. Żona znała go na tyle, że od razu 
zorientowała się, do czego zmierza, i natychmiast ucięła szorstko:
 - Jeśli chcesz się mnie pozbyć, to będziesz musiał poszukać lepszego 
pretekstu. - Potem zmieniła zupełnie ton i powiedziała: - Wolałabym żyć 
z połową ciebie niż z jakimkolwiek innym całym mężczyzną.
 I nie mam powodów, by sądzić, że nie jest tym życiem w pełni 
usatysfakcjonowana.
Motto:
 Panie, kiedy błądzimy, daj nam chęć się zmienić,
 a kiedy błądzą inni, nie pozwól,
 byśmy się im zbytnio uprzykrzali.
  Peter Marshall (1902-1949; duchowny, pastor)


Czym zastąpić zazdrość


 Skoro żadne małżeństwo nie jest wolne od problemów i sytuacji, które 
mogą ewentualnie prowadzić do zdrady, wypada zastanowić się nad tym, jak 
jej zapobiegać, a także, w jaki sposób ocalić związek, kiedy niewierność 
stała się już faktem.


Zazdrość - dobra czy zła?
 Okazywanie zazdrości nie należy dzisiaj do dobrego tonu. I nie bez 
racji. Dobrze jest zdać sobie sprawę, że zazdrość może powodować 
zachowania patologiczne. Żona, która syczy jak użądlona, ilekroć mąż 
obejrzy się za ładną dziewczyną albo serdecznie uściśnie zaprzyjaźnioną 
kobietę, nie przyczynia się do wzrostu więzi małżeńskiej. Taka żona 
powinna dociec rzeczywistych powodów swego irracjonalnego wzburzenia. 
Możliwe są dwa wyjaśnienia: albo usiłuje "krótko trzymać" męża - co nie 
jest zbyt sensowną postawą - albo czuje się zagrożona i w gruncie rzeczy 
po prostu domaga się miłości. Przeżywając nieprzyjemny stan zwątpienia w 
swoje osobiste walory czy atrakcyjność, ma najświętsze prawo do 
szczególnych względów u męża, tyle tylko że póki domaga się ich w tak 
pokrętny sposób, raczej oddala się, niż zbliża do celu. Ataki zazdrości 
mają oskarżycielski wydźwięk i najczęściej prowadzą do konfliktów.
 Z drugiej strony trzeba powiedzieć, że umiarkowana zazdrość może być 
odczytana jako wyraz miłości. Wiele osób - nie wiadomo dokładnie, 
dlaczego - wychodzi dzisiaj z założenia, że najwłaściwszą postawą wobec 
kontaktów małżonka z osobami płci odmiennej jest zachowywanie pozorów 
całkowitego spokoju, tak jakby w ogóle nie było istotne, czym się te 
kontakty mogą skończyć. Taki jest stereotyp niezaborczej, wyzwolonej 
miłości.
 Tymczasem również obojętność nie jest więziotwórcza. Swego czasu 
oglądałem z Diane program telewizyjny poświęcony niewiernym mężom. W 
pewnym momencie pytano w nim kobiety, co by zrobiły dowiedziawszy się, 
że mąż je zdradza. Moja zazwyczaj tak łagodna żona odwróciła się wówczas 
w moją stronę i powiedziała: "Ja wiem, co bym zrobiła - walczyłabym o 
ciebie!" Nie zamierzam sprawdzać, czy dotrzymałaby słowa, ale to 
specyficzne wyznanie miłości sprawiło mi niewysłowioną przyjemność. Tak 
samo zareagowaliby wszyscy inni znani mi mężczyźni. Zazdrość może być 
więc również czymś pozytywnym.


Jak zapobiegać zdradzie
 Oto kilka konstruktywnych działań zmniejszających ryzyko niewierności 
ze strony małżonka:
 1. Dbaj o życie płciowe. Wieść o tym, że mąż sypia z inną kobietą, 
wywołuje u większości żon zdumiewającą reakcję. Wiele jest oczywiście 
łez, gniewu i pretensji, ale w 99 procentach przypadków następuje także 
intensyfikacja współżycia. Początkowo byłem bardzo zaskoczony tym 
zjawiskiem. Wydawało mi się, że do głębi urażona kobieta przede 
wszystkim odmówi mężowi współżycia, że postawi go wobec ultimatum: "Albo 
śpisz z nią, albo ze mną". Przypuszczałem też, że czując się odrzucona 
nie będzie chciała kontaktów seksualnych z obawy przed porównaniem z 
rywalką.
 Tymczasem po setkach rozmów z małżeństwami znajdującymi się w tej 
dramatycznej sytuacji wiem już, że kobieta niemal zawsze reaguje 
odwrotnie. Dochodzi u niej do dużego pobudzenia seksualnego, w związku z 
czym staje się w łóżku daleko bardziej aktywna i agresywna. Po kilku 
miesiącach często następuje spóźniona reakcja oziębłości, ale we 
wczesnym stadium kryzysu kobieta ma zwiększone potrzeby seksualne. 
Dlaczego? Po prostu instynktownie próbuje zatrzymać swego mężczyznę. Nie 
są to zachowania przemyślane czy udawane i nie wchodzi tu w grę żadna 
próba manipulacji. Popęd płciowy jest ciekawym fenomenem. Reaguje na 
głębokie procesy psychiczne. Przychodzi samoczynnie na pomoc kobiecie, 
która nawet nie jest świadoma, że jej seksualne walory są atutem w walce 
o męża. I kobieta ta nagle staje się o wiele bardziej namiętna.
 Piszę o tym w określonym celu: skoro żonę stać na taką aktywność 
seksualną po to, by wydrzeć męża rywalce, czemu nie miałaby wcześniej 
rozpalić w sobie tego ognia - dla zapobieżenia niewierności?
 2. Powiedz współmałżonkowi, co myślisz na temat zdrady. Tak jak wokół 
seksu w ogóle, tak myśli nasze krążą często wokół ewentualnej zdrady. 
Tymczasem jest to temat nadzwyczaj rzadko poruszany w rozmowach nawet 
między bardzo bliskimi sobie małżonkami. Potrafimy rozmawiać o tym z 
przyjaciółmi - zastanawiać się nad prawdopodobieństwem i konsekwencjami 
niewierności - ale nie z bezpośrednio zainteresowanym. Komu więc zależy 
na wierności małżonka, powinien głośno o tym mówić. Niech druga strona 
nie ma żadnych wątpliwości, jak wielkiego bólu byłaby przyczyną.
 Nie wolno mówić: "Jeśli kiedykolwiek wdasz się w coś takiego, nie chcę 
o tym wiedzieć". Partner ma prawo wtedy pomyśleć, że pewne rzeczy mogą 
mu ujść na sucho. Można też wywołać wrażenie, jakoby zdrada nie była 
niczym złym, a cała sztuka polegała wyłącznie na utrzymaniu jej w 
tajemnicy. To najzupełniej zrozumiałe, że wielu z nas wolałoby nie 
wiedzieć o niewierności małżonka, a niektórym ta nieświadomość wyszłaby 
nawet na dobre, jednak mówić tego głośno nie należy.
 Radziłbym uświadomić małżonkowi, jak wielką wagę przywiązujemy do jego 
wierności, natomiast nie wdawać się w przypuszczenia na temat swej 
ewentualnej reakcji na zdradę. Pogróżki w rodzaju: "Jeśli mnie zdradzisz 
choć raz, to mnie więcej nie zobaczysz" nie są szczytem wyrafinowania. W 
gruncie rzeczy nie potrafimy przewidzieć, jak się wówczas zachowamy.
 3. Pamiętaj, że najlepszym środkiem zapobiegawczym są dowody własnej 
wierności. Można powiedzieć partnerowi (bez wdawania się w szczegóły), 
że sami nie skorzystaliśmy z okazji do zdrady - o ile tak rzeczywiście 
było.
 Jest to jednak materia bardzo delikatna. Mąż nie poczuje się pewniej 
wysłuchując obszernych relacji żony o zabiegach biurowych zalotników. 
Jeśli jednak małżonkowie świadomie i zdecydowanie chcą pozostać sobie 
wierni i uznają to za istotny element wzajemnego układu, trzeźwe 
świadectwa są jak najbardziej na miejscu. Małżonkowie o długim stażu 
często zakładają, że partnerowi doskonale znana jest ich lojalność. 
Jednak czynienie zbyt wielu założeń jest zawsze niebezpieczne. W dobrych 
małżeństwach partnerzy nie szczędzą sobie informacji o tym, co czują i 
myślą. Mówią, co się zmieniło, ale nie pomijają również milczeniem spraw 
niezmiennych, takich jak stanowisko w kwestii cudzołóstwa.
 4. Unikaj dłuższej rozłąki. Twierdzenie, jakoby rozłąka służyła miłości 
niekoniecznie i nie zawsze jest prawdziwe. Wiele młodzieńczych związków 
kończy się z chwilą, kiedy dziewczyna wyjeżdża na uniwersytet, a 
chłopiec zostaje w rodzinnym mieście. Małżonkowie, z których jedno robi 
karierę w Los Angeles, a drugie w Nowym Jorku, igrają z ogniem.
 Oczywiście stosunkowo krótkie rozstanie rozpala wzajemne uczucia. 
"Tęsknię niesamowicie" - pisuje do mnie Diane, kiedy wyjeżdżam z 
odczytami. Nasza wspólnota życia zostaje przerwana i przebywając gdzieś 
samotnie mam doskonałą okazję uświadomić sobie, jaka to dla mnie strata. 
Nie śmiałbym jednak opuszczać żony na dłużej niż - powiedzmy - sześć 
tygodni. Mogłaby się przyzwyczaić do życia beze mnie. Idealista powie, 
że nasza miłość nie jest specjalnie głęboka i trwała, skoro istnieje 
ryzyko, że przestaniemy za sobą tęsknić po upływie tak krótkiego czasu. 
Jego stanowisko nie uwzględnia jednak działania kompensacyjnych 
mechanizmów, do jakich ucieka się organizm w celu wyrównania straty. 
Organizm ma ograniczoną tolerancję na ból i dąży do szybkiego 
przystosowania się do zmienionych warunków. Dlatego nie chciałbym nigdy 
przebywać z dala od żony na tyle długo, by zdążył ustać ból z powodu 
rozłąki.
 Większości kobiet, które wpadają w ramiona obcych mężczyzn z powodu 
nieobecności zaliczającego nadgodziny męża, bardziej zależy na kontakcie 
werbalnym niż cielesnym. Psychiatra David Reuben pisze:
 "Borykając się od siódmej rano do zmroku z dziećmi, sprzątaniem, 
zakupami, psami i kotami, domokrążnymi sprzedawcami i nieszczelną 
pralką, a na koniec zjadłszy w samotności kolację kobieta zaczyna 
cierpieć z powodu emocjonalnego niedożywienia".
 Choćby minimalne wyjście męża naprzeciw tym potrzebom ma ogromne 
znaczenie.
 Dowodzi tego historia Jacka:
 - Na wieść o tym, że Ellen mnie zdradza, zupełnie się załamałem. 
Ostatecznie udałem się do znajomego duchownego poprosić go, aby miał oko 
na dzieci, kiedy ja się wyprowadzę. Nie wiem, jak mu się to udało, ale w 
końcu wytłumaczył mi, na czym polega problem. Powiedział, że niewierność 
Ellen była w gruncie rzeczy rozpaczliwym wołaniem o pomoc. Powiedział, 
że nie szukała innego mężczyzny, tylko po prostu nie miała tego, za 
którego wyszła. Zrozumiałem - byłem tak zaabsorbowany pracą, że 
miesiącami nocowałem w domu raz na dziesięć dni. Teraz znowu jesteśmy 
razem i Ellen ma mnie, ile tylko zapragnie. Minęły już cztery lata i jak 
do tej pory nie było żadnych problemów.
 5. Stosuj bodźce pozytywne. Zgrabnym komplementem czy podziękowaniem 
można więcej uzyskać od partnera niż niezliczoną liczbą gróźb i wymówek 
pełnych zazdrości.
 Kto ma za małżonka atrakcyjną osobę, która w pracy z pewnością spotyka 
się z różnego rodzaju propozycjami, powinien wyraźnie powiedzieć, że 
zdaje sobie z tego sprawę. Nic tak cudownie nie brzmi w uszach mężczyzny 
jak poranne pożegnanie w rodzaju: "Świetnie wyglądasz. Panienki w biurze 
będą pewnie omdlewać na twój widok, ale dziś wieczór należysz do mnie. 
Zaraz jak wrócisz, zamierzam intensywnie zająć się tym pięknym ciałem".
 Ważne też jest, by głośno doceniać wierność małżonka. Wielu z nas ma 
szczęście żyć z ludźmi o wysokim poziomie moralnym, którzy gotowi są z 
miłości oprzeć się nawet bardzo silnym pokusom. Kiedy jednak ostatnio 
wyraziliśmy im za to naszą wdzięczność?
 6. Ufaj partnerowi. Najpewniejszą metodą na wepchnięcie żony w ramiona 
obcego mężczyzny jest podejrzewanie ją nieustannie o zdradę. Niepewność, 
napięcie, podejrzliwość i ciągłe indagacje ze strony męża nie tylko nie 
umacniają jej w wierności, ale z reguły wywołują odwrotny skutek. Nikt 
nie lubi, by mu nie ufano, zwłaszcza wtedy, gdy nie daje ku temu powodu. 
Oskarżycielski ton budzi w nas to, co najgorsze. Ufność odwrotnie - 
prowokuje do jak najpozytywniejszej odpowiedzi. Żona, która nie śledzi 
każdego kroku męża, i jest przekonana o jego uczciwości to wielki dar. 
Spotykając się z takim zaufaniem zwykle staramy się zrobić wszystko, by 
go nie zawieść. Stare przysłowie mówi: "Daj psu przyzwoite imię, a zrobi 
wszystko, by na nie zasłużyć".


Kiedy małżonek zdradzi
 - Ostatnio dowiedziałam się, że mąż mnie zdradza - mówi siedząca u mnie 
w gabinecie młoda kobieta. - Zawsze żyłam w przekonaniu, że nasze 
małżeństwo jest idealne. Łączyła nas taka wspaniała przyjaźń. Twierdził, 
że jestem wspaniałą kochanką. Czuję się zdruzgotana. Ta kobieta jest 
nawet brzydsza ode mnie.
 Zdrada małżonka to straszne przeżycie, które zawsze wzbudza we mnie 
najgłębsze współczucie dla poszkodowanego. W dzisiejszym świecie mnóstwo 
ludzi staje wobec faktu, że ich mąż czy żona sypiała lub sypia z kimś 
trzecim. Oto kilka sugestii, jak się odnaleźć w takiej sytuacji:
 1. Pamiętaj, że to jeszcze nie koniec świata. Zdrada nie musi nawet 
oznaczać końca małżeństwa, chyba że sami tego chcemy. Znam wiele bardzo 
dobrych związków, w których w przeszłości wydarzyło się takie 
"trzęsienie ziemi" i w których strona poszkodowana gratuluje dziś sobie, 
że nie wpadła niepotrzebnie w panikę.
 Najdotkliwszą konsekwencją niewierności małżeńskiej jest poczucie 
odrzucenia doświadczane przez zdradzonego małżonka. Człowiek taki często 
dochodzi do wniosku, że przestał być atrakcyjny i nie sprawdza się w 
łóżku. Tymczasem wcale tak być nie musi. Jeśli romans miał dla 
zdradzającego marginalne znaczenie, niewykluczone, że zdradzony jest w 
dalszym ciągu obiektem jego miłości. Jeden z moich przyjaciół powiada:
 - Dlaczego przywiązywać do stosunku płciowego taką wagę? Seks jest 
często czymś incydentalnym. Gdyby moja żona przespała się z jakimś 
mężczyzną (jak to się zresztą kiedyś, dawno już temu zdarzyło), 
najprawdopodobniej potrafiłbym zapanować nad sytuacją. Kocham ją, wiem, 
że ona mnie kocha, i nie pozwoliłbym, żeby taki epizod zrujnował to, co 
nas łączy.
 Trudno zgodzić się całkowicie z moim przyjacielem, ale doświadczenia 
seksualne rzeczywiście miewają niekiedy charakter przelotnych i 
stosunkowo mało znaczących epizodów.
 Człowiekowi, którego żona podczas podróży służbowej spędza noc z obcym 
mężczyzną, bardzo trudno uwierzyć, że nie wchodziło tu w grę uczucie i 
że jego małżeństwo nie jest zagrożone. Zwykle przedstawia sobie sytuację 
w najciemniejszych barwach. I to jest niekonsekwencja, ponieważ z 
drugiej strony większość mężczyzn uważa, że krótki, powierzchowny romans 
nie zaszkodziłby ani ich miłości do małżonki, ani samemu małżeństwu. 
Jakże im jednak trudno dać taki sam kredyt zaufania drugiej stronie.
 2. Staraj się nie tłumić emocji. Ból to w sytuacji zdrady 
najnaturalniejsza reakcja i komu jest do płaczu, ten powinien płakać. 
Często kobiety, które właśnie dowiedziały się o niewierności męża, 
przychodząc do mnie po ratunek powiadają: "Muszę się wziąść w garść. Mój 
płacz tylko go odstręczy". To nie tak. Trzeba wyrazić zarówno ból, jak i 
gniew.
 3. Nie mścij się i nie potępiaj. Niektórzy czerpią pewną satysfakcję z 
cudzych błędów między innymi dlatego, że popełniony przeciw nim grzech 
odwraca uwagę od ich własnych występków i stwarza możliwość wywierania 
presji na winowajcę.
 W przerażającym fragmencie swych autobiograficznych tekstów 
zatytułowanych Bachelorhood: Tales of Metropolis (Kawalerskie lata. 
Opowieści z metropolii) Philip Lopate opisuje, jak pewnego wieczoru jego 
ojciec bił matkę za romans z niejakim Willym:
 "Słyszeliśmy przez drzwi, jedno za drugim, jej spazmatyczne łkania 
zakończone zawsze gorzkim, jakby pytającym skowytem, niczym u płaczącej 
lalki naciskanej mocno w talii".
 Po przeczytaniu takiego opisu człowiek bezwiednie i rozpaczliwie 
powraca do przepojonej współczuciem sceny spotkania Chrystusa z 
niewiastą przy studni czy z niewiastą schwytaną na cudzołóstwie. Nasz 
Pan nie propagował moralnego relatywizmu. Jasno określił, co jest dobre, 
a co złe. Znał jednak również niedoskonałość tego świata i wiedział, że 
kto stara się sprostać trudnym ideałom - choćby czasem się potknął - 
robi więcej niż ten, kto się nie stara.
 Kilku autorów skrytykowało ostatnio z bardzo zasadniczych pozycji 
powieści księdza Andrew Greeleya. Są to książki o ludzkiej chciwości, 
rozwiązłości, o cudzołóstwie i o księżach, którzy niekiedy nie potrafią 
sprostać wymogom celibatu. Greeley broni się jednak skutecznie w 
"Osobistym posłowiu" do Thy Brother's Wife (Żona bliźniego twego): pisze 
bowiem, że jest to powieść "o przyrzeczeniach dotrzymywanych w sposób 
niedoskonały złożonych, ale przecież dotrzymywanych" oraz o Bogu, "który 
rysuje wyraźnie nawet zwichrowanymi liniami, który łatwo i szybko 
przebacza i który pragnie nas kochać z czułością matki".
 Człowiek zraniony cudzym błędem nie potrafi zdobyć się na przebaczenie 
podobne Bożemu, ale w takim przebaczeniu powinien upatrywać swojego 
ideału. W każdym zaś razie żaden chrześcijanin nie może posługiwać się 
cudzym grzechem w tym celu, aby jeszcze bardziej pognębić winowajcę.
 4. Zbadaj okoliczności. Z jednej z przeprowadzonych wśród kobiet ankiet 
wynika, że dowiedziawszy się o niewierności męża 9 procent respondentek 
nie zareagowałoby w ogóle, 10 procent założyłoby sprawę rozwodową, a 70 
procent uzależniło swoje zachowanie od powodów i okoliczności zdrady.
 Ogromna większość pytanych kobiet wykazała więc rozsądek, ponieważ 
konkretne okoliczności zdrady mogą być diametralnie różne. Nie jest na 
przykład obojętne, czy niewierny małżonek sam szukał wrażeń, czy został 
uwiedziony. Wyjaśnienie tej kwestii może nastręczyć sporo trudności, ale 
nierzadkie są przecież wypadki bardzo świadomych działań, których ofiarą 
padają z gruntu uczciwe osoby. Jeśli uwodzicielska akcja zbiega się z 
kryzysowym okresem w życiu człowieka, trudno ręczyć nawet za samego 
siebie. Za młodych lat odnosiłem się do osób winnych cudzołóstwa z 
surowością i poczuciem wyższości. Jak jednak gdzieś napisał Goethe, 
wystarczy trochę pożyć, aby złagodnieć w osądach. Wśród grzechów, które 
popełniają moi bliźni, nie ma ani jednego, którego nie byłbym zdolny 
popełnić sam.
 5. Określ zakres własnej odpowiedzialności. Jeśli zdradzeni małżonkowie 
mają w sobie choć odrobinę pokory, to zwykle słyszę od nich również 
takie słowa: "I ja ponoszę winę. Popełniłem mnóstwo błędów". Prowadzone 
w tym duchu rozmowy z głównym winowajcą mogą sprawić, że sytuacja 
potencjalnie bardzo niebezpieczna posłuży wzajemnemu zbliżeniu.
 6. Nie dociekaj szczegółów. Niektórym ludziom właściwa jest makabryczna 
skłonność przypatrywania się z bliska wszystkim raniącym szczegółom 
zdrady. Nie do końca rozumiem taką postawę, bo niekiedy zakrawa to na 
masochizm. Jednocześnie podejrzewam tu często niskie motywy. Wypytywanie 
partnera o treść rozmów, przebieg współżycia i towarzyszące temu 
wszystkiemu odczucia utrzymuje go w poczuciu niższości. Domagać się od 
winowajcy bolesnych wyznań i spychać go do roli bezsilnego świadka 
kolejnej repetycji raniących wydarzeń to bardzo surowa kara dla obydwu 
zaangażowanych stron.
 7. Nie odpłacaj pięknym za nadobne. Natura podpowiada oczywiście, by 
zafundować winowajcy tę samą, co on nam, przyjemność. Niekiedy nie jest 
to zresztą odwet, lecz rozpaczliwa próba udowodnienia sobie i drugiej 
stronie, że ciągle jeszcze możemy się komuś podobać. Ta dość zrozumiała 
reakcja często jednak pociąga za sobą zgubne skutki. Nigdy nie 
prowadziłem stosownej statystyki, ale moim zdaniem więcej małżeństw 
rozpada się ostatecznie w sytuacji zdrady odwzajemnionej niż 
nieodwzajemnionej. Ulec pokusie zemsty to najczęściej ostatni gwóźdź do 
trumny dla, i tak już bardzo nadszarpniętego zaufania.
 8. Przed podjęciem decyzji o rozstaniu sprawdź, czy zdrada była jedynie 
potknięciem, czy rezultatem trwałej określonej postawy. Niektórzy ludzie 
nigdy nie będą wierni, ponieważ w gruncie rzeczy takimi być nie chcą. 
Wszystkim nam znane są małżeństwa, w których jedna strona - przeważnie 
kobieta - całymi latami znosi kolejne "miłosne przygody" małżonka. Temu, 
kto potrafi podołać takiej sytuacji i widzi w niej jakiś sens dla siebie 
i dla dzieci, można tylko życzyć sił i szczęścia. Niech jednak ma 
świadomość, że nie musi w niej trwać. Pismo Święte domaga się od 
małżonka cierpliwości i wytrwałości, ale nie zamyka drogi wyjścia 
nikomu, kto miał nieszczęście związać się z maniakiem seksualnym. 
(Więcej na ten temat we wspaniałej książce dr Jamesa Dobsona Miłość 
potrzebuje stanowczości, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1993)
 9. Nie trać poczucia własnej wartości. Są ludzie, którzy w obliczu 
zdrady partnera samych siebie oskarżają o wady lub braki. Żona, która 
nie może utrzymać męża przy sobie, często jest skłonna myśleć, że 
przestała być atrakcyjna. Jednak nawet najgorszy możliwy scenariusz - 
kiedy mąż zakochuje się w innej kobiecie, zupełnie traci serce do żony i 
ocenia ją jednoznacznie negatywnie - nie jest jeszcze powodem, by tracić 
wiarę w siebie. Choć trudno oczekiwać, by nie robiło to na żonie żadnego 
wrażenia, fakt, iż ktoś negatywnie wyraża się na jej temat, nie oznacza 
jeszcze, że ma rację.
 Bardzo niedawno rozmawiałem ze wspaniałą matką trojga dzieci. Wpadła na 
chwilę, aby opowiedzieć o swym przyjacielu i zbliżającym się ślubie.
 - On jest cudowny - powiedziała. - Przechodzi nawet na drugą stronę, 
żeby otworzyć mi drzwi, kiedy wysiadam z samochodu. Zakochałam się jak 
nie przymierzając nastolatka.
 Miło to było słyszeć po niezliczonych godzinach, które z nią 
spędziliśmy w zupełnie innym okresie jej życia. Swego czasu jedno z jej 
dzieci poważnie zachorowało, a ona - wyczerpana fizycznie - zaczęła pić. 
Mąż zareagował tylko zwolnieniem się z pracy i przeprowadzką do sąsiadki 
z tej samej ulicy. Kiedy siedziała wtedy z nami płacząc bez przerwy, 
zastanawiałem się, czy sam podołałbym takiej sytuacji. Znalazł się 
jednak wówczas "terapeuta", którego czuła troska przywróciła jej zdrowie 
i poczucie własnej wartości.
 Bardzo się ucieszyliśmy widząc ogrom zmian, jakie się w niej dokonały.
 Rezultaty zabiegów zawodowych doradców nie zawsze są takie 
spektakularne, ale przypadki w rodzaju powyższego dowodzą, że nie należy 
tracić wiary w siebie z powodu jednej przegranej rundy w zaciętej grze, 
której na imię życie.


Część 6: Jak budować trwały związek


Motto:
 Miłość nie polega na wpatrywaniu się
 w siebie nawzajem, lecz na tym, by razem patrzeć
 w tym samym kierunku.
  Antoine de Saint-Exupery


Miłość jako decyzja


 Czy w naszym zmiennym świecie wyłączność i stałość jest możliwa? Na ile 
sensowne jest ślubować wierność jednej osobie i przyrzekać jej dozgonną 
miłość? Na powyższe pytania można odpowiedzieć pozytywnie tylko w 
świetle takiego rozumienia miłości, jakie zaproponował Kierkegaard. Dla 
niego miłość nie jest uczuciem jest aktem woli, decyzją, wyborem.
 Kierkegaard powołuje się na słowa Chrystusa, które wielokrotnie już 
powracały na łamach tej książki: "Będziesz miłował swego bliźniego jak 
siebie samego" (Mt 22, 39). W Chrystusowym przykazaniu miłości podkreśla 
fakt, że jest ono przykazaniem. Rzecz to jego zdaniem zdumiewająca, bo 
przecież miłość z reguły pojmowana jest jako uczucie, czyli coś, na co 
człowiek nie ma wpływu.
 Jezus jednak, o dziwo, każe kochać ... Kierkegaard dochodzi do wniosku, 
że w takim razie miłość to coś znacznie więcej niż uczucie. I 
niewątpliwie trafia w sedno, choć być może przesadza nieco upatrując w 
niej samego tylko wyboru. W gruncie rzeczy miłość łączy bowiem w sobie 
oba elementy. Im więcej wiem o ludziach, którzy są długie lata 
szczęśliwi w małżeństwie, tym bardziej świadom jestem faktu, jak wiele z 
tego szczęścia zależało i zależy od ich woli. Miłość jest nie tylko 
odczuwaniem, ale bywa też, że uczuć tych nie ma. Kto nie chce w 
nieskończoność zmieniać partnerów, ten musi kochać czymś więcej niż 
uczuciem. Do pewnego stopnia musi również kochać wolą.
 Benjamin Disraeli, wielki angielski mąż stanu, przez piętnaście lat nie 
mógł zagrzać miejsca przy żadnej kobiecie. Jako dwudziestojednoletni 
mężczyzna związał się z Sarah Austen, żoną przyjaciela rodziny. Pani 
Austen skłoniła męża do pożyczenia Disraelemu znacznych sum pieniężnych. 
Następną kochanką była Clara Bolton, żona lekarza, w której domu 
nieustannie odbywały się jakieś przyjęcia. Jej rozliczne kontakty 
utorowały Disraelemu dostęp do kręgów literackich i politycznych. Nie 
minął jednak rok, a już zamienił Clarę na oszałamiającą, choć cokolwiek 
nadpobudliwą seksualnie matkę czworga dzieci, Lady Henriettę Stykes.
 Powyższe perypetie poważnie nadszarpnęły reputację Disraelego. Kiedy 
więc poprosił o rękę dwanaście lat starszą od siebie wdowę, Mary Ann 
Evans, nikt, nie wyłączając wybranki, nie łudził się, że krok ten 
powodowany jest miłością. Nie twierdził tego nawet sam Disraeli. Mary 
Evans miała po prostu dom przy ekskluzywnej Park Lane, a do tego roczny 
dochód w wysokości czterech tysięcy funtów. Nie była ani piękna, ani 
szczególnie inteligentna. Ubierała się w sposób skandalicznie 
odbiegający od aktualnej mody i nie próbowała nawet udawać, że dorównuje 
mężowi intelektem. Mawiała podobno, że "zawsze się jej myli, kto był 
pierwszy - Rzymianie czy Grecy".
 Ten zdawałoby się z góry skazany na niepowodzenie związek okazał się 
jednym z najbardziej udanych w kraju. Z rosnącym zachwytem Disraeli 
zaczął postrzegać dom jako miejsce, gdzie znajdował prawdziwy odpoczynek 
po swej wymagającej najwyższej intelektualnej mobilizacji pracy i gdzie 
mógł się pławić w pełnej ciepła adoracji, jaką dawała mu żona. Każdego 
wieczoru spieszył co tchu z Izby Gmin, aby opowiedzieć jej o 
wydarzeniach dnia. Nawet wówczas, gdy zachowała się w sposób obraźliwy 
dla wydelikaconego poczucia smaku ówczesnej angielskiej śmietanki 
towarzyskiej, nigdy jej nie krytykował i jak lew bronił przed zarzutami. 
Wyniesiony do godności lorda natychmiast udał się do domu, wziął żonę w 
objęcia i powiedział: "Jesteś teraz, moja droga, Lady Beaconsfield".
 Do dawnej rozwiązłości już nie wrócił - w każdym razie nic o tym nie 
wiadomo. "Jest mi bardziej kochanką niż żoną" - powiedział kiedyś o Mary 
Ann. Ona zaś po trzydziestu latach małżeństwa wyznała: "Dzięki jego 
dobroci moje życie było jednym pasmem szczęścia". Dale Carnegie uważa, 
że w stopniu zaiste niezrównanym posiadła najważniejszą umiejętność 
zamężnej kobiety - sztukę postępowania z mężczyzną. Nigdy nawet nie 
dopuszczała myśli, że może się zawieść na mężu i spędziła całe wspólne 
życie chwaląc go i adorując. Z jakim skutkiem? "Jesteśmy ze sobą od 
trzydziestu lat - powiedział Disraeli - i jeszcze ani razu się z nią nie 
nudziłem". A tak wiele osób posądzało ją o głupotę z powodu braku wiedzy 
historycznej!
 Mieli oboje swój prywatny dowcip. "Wiesz przecież - mawiał Disraeli, że 
ożeniłem się z tobą tylko dla pieniędzy. - Owszem - odpowiadała mu z 
uśmiechem Mary Ann - ale gdybyś miał to zrobić powtórnie, chyba 
ożeniłbyś się ze mną z miłości?
 Disraeli przyznawał jej rację. I tak za sprawą małżeństwa 
skoncentrowany na tym, co istotne, uskrzydlony miłością żony dwukrotnie 
sięgnął po godność premiera i przeszedł do historii jako jeden z 
największych mężów stanu.
 Ta miłość nie była zbudowana na uczuciowym zawrocie głowy. U jej 
podstaw legło świadome zaangażowanie i dopiero owa stałość dała wzrost 
emocjom. (Dale Carnegie, Jak zdobywać przyjaciół i wpływać na ludzi, 
Studio Emka, Warszawa 1993)


Wzrost miłości
 Również C. S. Lewis jest głosicielem poglądu, że miłość to akt woli.
 "Nie trać czasu niepokojąc się, czy "kochasz" swego bliźniego - pisze 
Lewis - postępuj tak, jakbyś go miłował. Skoro to robimy, odkrywamy 
jedną z wielkich tajemnic. Jeśli zachowujesz się względem kogoś tak, 
jakbyś go kochał, niebawem będziesz go miłował".
 Następnie Lewis wyjaśnia, że powyższa prawidłowość obowiązuje również w 
odwrotnym kierunku:
 "A jeśli skrzywdzisz kogoś, kogo nie lubisz, przekonasz się wkrótce, że 
twoja nieżyczliwość do niego wzrośnie. Jeśli oddasz mu przysługę, 
zobaczysz, że pozbędziesz się częściowo twojej niechęci". (C. S. Lewis, 
O wierze i moralności chrześcijańskiej, tłum. Maria Ponińska, Warszawa, 
1968, s. 119)
 Ktoś mógłby w tym miejscu zawołać z oburzeniem, że przez całą książkę 
mamiłem go ideałem namiętnej, ekstatycznej miłości, a teraz nagle 
odrzucam wszelkie emocje i upatruję w miłości świadomych decyzji i 
wyborów. Niczego takiego nie robię. Twierdzę tylko, że uczucia raz są, 
raz ich nie ma, a przetrwanie trudnych okresów umożliwia jedynie 
świadome zaangażowanie woli.


Współczesny model "plastycznej" egzystencji
 Instynkt wierności zasadniczo odbiega od właściwego współczesności 
pędu, by "zaznać wszystkiego", "dać się ponieść uczuciu" czy "żyć chwilą 
obecną".
 Współczesne tendencje w psychologii wnoszą minimalny wkład w budowanie 
trwałych związków. Propagują typ nieokreślonej, bezwiednie dryfującej, 
nie uznającej żadnych zewnętrznych ograniczeń osobowości. Sens życia 
upatrywany jest raczej w samorealizacji niż w zaangażowaniu na rzecz 
drugiego człowieka.
 Głosi się, że cała sztuka polega na tym, by nie "skostnieć", by nie 
utracić "plastyczności". W momencie, gdy relacja z drugą osobą przestaje 
być ekscytująca, należy się z niej wycofać. I to bez specjalnego 
poczucia winy, bo związki trwałe i wyłączne nie mają właściwie racji 
bytu. Przecież wszyscy zmieniamy się nieustannie i co dnia jesteśmy kimś 
innym.
 Tymczasem przeciw takiemu kultowi spontaniczności i zmienności można 
podnieść wiele zarzutów. Przeżywający kolejne miłości ludzie mogą się 
pochwalić co najwyżej przejściową intensywnością, ale na pewno nie 
głębią uczuć.


Miłość jako lojalność
 W moim biurze zjawiła się pewnego razu siedemdziesięciosześcioletnia 
kobieta z opowieścią o tym, jak trudno jej ostatnio wytrzymać z mężem. - 
Związałam się z nim na dobre i na złe - powiada - ale nie zdawałam sobie 
sprawy, że może być aż tak źle.
 Mąż, od kilku lat na emeryturze, pewnego wieczoru zamiast spać zaczął 
chodzić po całym domu i opowiadać niestworzone rzeczy. Demencja starcza 
postępuje zwykle stopniowo, ale w jego wypadku zmiany dokonały się 
błyskawicznie. W przeciągu jednej nocy ten spokojny, ułożony zawsze 
człowiek zmienił się nie do poznania. Zaczął przeklinać, palić i pić bez 
umiaru, a do tego chodzić krok w krok za żoną jak uwiązany na postronku. 
Również w momencie, kiedy mi o tym opowiadała, maszerował tam i z 
powrotem w przyległym pomieszczeniu.
 Zapytałem, czy próbowała mu pomóc. Wymieniła całą listę lekarzy, u 
których była z mężem. Mieli mężowi do zaproponowania jedynie dom 
starców. Wydawało mi się, że moja rozmówczyni jest u kresu 
wytrzymałości. Uznałem, że oczekuje ode mnie, bym w jakiś sposób wyraził 
akceptację dla rozwiązania, które uwolniłoby ją od nieznośnego staruszka 
- dla jakiejś formy separacji lub nawet dla rozwodu.
 Jednak w momencie, gdy zacząłem o tym mówić, w jej oczach pojawił się 
gniewny błysk. Natychmiast zorientowałem się, że nie przyszła po żadne 
pozwolenie czy radę. Doskonale wiedziała, co ma robić. Pragnęła się 
tylko rozładować, aby mieć siłę wrócić do domu i znowu ofiarować choremu 
mężowi choć trochę miłości i czułości, przyszła wyartykułować negatywne 
emocje i w ten sposób zmniejszyć wewnętrzne napięcie. Unosząc się z 
krzesła po zakończeniu rozmowy ze słyszalnym niemal westchnieniem 
przygotowała się do powrotu na linię frontu.
 Kiedy znikła za drzwiami, przez dłuższą chwilę rozmyślałem nad tym, o 
ile głębsza jest jej miłość od dzikich namiętności wstrząsających 
poszukiwaczami nowych wrażeń. Ta kobieta jeśli drżała na widok męża, to 
nie z zachwytu, a ze złości. W obecnym stanie umysłu był dla niej 
odpychający. A jednak świadoma dobra, jakie jej świadczył pracując całe 
swe małżeńskie życie i zaspokajając wszelkiego rodzaju potrzeby, była mu 
teraz oddana wcale nie mniej niż w czasach, kiedy się "kochali"; jemu - 
choremu, nieznośnemu, włóczącemu się za nią niczym psiak staremu 
człowiekowi.


Decyzja wytrwania
 Przyszła chyba pora na to, by padły słowa, które i tak paść muszą, 
kiedy mowa o miłości w jej najgłębszym sensie: kto wybiera miłość na 
całe życie, ten w jakiejś mierze wybiera zarazem cierpienie i ofiarę.
 Mówiąc o Jezusie, nie możemy zapominać, że był to "(...) mąż boleści, 
oswojony z cierpieniem (...)" (Iz 53, 3). Cierpienie jest nieodzownym 
elementem każdej bliższej relacji. Jezus nadał mu sens i godność. Mógł 
szukać w życiu przyjemności albo tak zachwalanego przez współczesną 
psychologię nieograniczonego rozwoju w ramach "plastycznej" egzystencji, 
a jednak zawsze przedkładał szczęście innych nad swoje własne, ponieważ 
wybrał, by stać się dla wszystkich sprawcą zbawienia.
 Choć na pewno należy się wystrzegać dramatyzowania własnej roli u boku 
kochanej osoby, z drugiej strony można jednak zasadnie twierdzić, że w 
jakimś zakresie jesteśmy dla niej narzędziem zbawienia. Przychodzi mi tu 
na myśl przykład Helen, żony Carla Rogersa. W wieku czterdziestu kilku 
lat Rogers przez ponad rok nie odczuwał żadnego popędu seksualnego - ani 
do żony, ani do jakiejkolwiek innej osoby. Lekarze nie potrafili wskazać 
przyczyny. Później Rogers napisał:
 "Helen nie traciła pewności, że wrócą normalne impulsy i trwała przy 
mnie przez cały ten trudny okres. Jej spokojna, niewzruszona miłość 
znaczyła dla mnie bardzo wiele i była prawdopodobnie najlepszą terapią".
 Wytrwałość Helen miała dla jej męża zbawczy skutek.
 Bez zgody na pewną dozę cierpienia człowiek nie może być szczęśliwy w 
małżeństwie. Nie może też odpowiednio wychować dzieci. Kto szuka nade 
wszystko osobistej przyjemności i satysfakcji, nigdy nie stworzy 
ciepłej, kochającej się rodziny. Są w życiu chwile wymagające męstwa i 
wytrwania. Jak mówi apostoł Paweł:
 "Miłość (...) Wszystko znosi,
 wszystkiemu wierzy,
 we wszystkim pokłada nadzieję,
 wszystko przetrzyma".
 (1 Kor 13, 4-7)
 Kiedy jakiś sympatyczny mężczyzna, będący w dodatku najlepszym 
przyjacielem męża, budzi w kobiecie jednoznaczne pragnienia, podczas gdy 
jej mąż ma akurat nadwagę i jest chwilowo przygnębiony z powodu 
kiepskich perspektyw zawodowych, kobieta owa, jeśli chce dotrzymać 
małżeńskich przyrzeczeń, musi zgodzić się na pewne cierpienie. 
Cierpieniem jest też jeździć przez trzy lata starym gratem, gdy 
wszystkie wolne środki finansowe pochłaniają koszty za uczelnię, do 
której uczęszczają dzieci.
 Nikt nigdy nie twierdził, że upojne stany właściwe pierwszym miesiącom 
znajomości są chlebem powszednim małżeństwa. Kto na tym tylko polega i 
tego oczekuje, szybko będzie się musiał rozstać z małżonkiem. Kto jednak 
buduje na złożonych sobie nawzajem przyrzeczeniach i na łączącej obie 
strony wierze w sens małżeństwa i rodziny, ten wiele jeszcze razy zazna 
powrotu fali radości. Trudno podejrzewać o sentymentalizm kogoś takiego 
jak Harry Truman, i to w ostatnim okresie życia. A jednak były prezydent 
Stanów Zjednoczonych potrafił o swojej żonie, Bess, napisać:
 "Chodziliśmy razem do szkółki niedzielnej, potem od piątej klasy do 
szkoły podstawowej i aż do końca gimnazjum. Ukończyliśmy je w tej samej 
klasie, później razem przeszliśmy przez życie. Dla mnie ona jednak ma 
ciągle te same niebieskie oczy i złote włosy, co za dawnych lat".
 Kolejne pary stają co dzień przed ołtarzem ślubując sobie wierność "w 
zdrowiu i chorobie, w dobrej i złej doli". W uszach "wyzwolonych" kobiet 
i wyrafinowanych bywalców słowa te brzmią zapewne staroświecko i 
nieżyciowo. A przecież wystarczy odrobina zdrowego rozsądku, by 
uświadomić sobie, że wszyscy ci wyzwoleni i wyrafinowani ludzie pewnego 
dnia będą słabi i chorzy. Wtedy będzie im bardzo potrzebny ktoś, kto 
będzie chciał przy nich trwać, mimo iż przestali być atrakcyjni.
 Wiele lat temu ktoś zadzwonił do mnie bardzo wcześnie rano. Przeprosił 
za zakłócenie spokoju i powiedział, że jego chora żona pytała o mnie w 
nocy. W związku z tym chciałby wiedzieć, czy nie wybrałbym się do niej 
do szpitala. Ubrałem się i pojechałem natychmiast, bo dzwoniącym był 
David Leek, jeden z moich najlepszych przyjaciół. Wiedziałem, że jeśli 
nieśmiały z natury David zdobywa się na telefon o takiej porze, sprawa 
jest poważna. Betty umierała na raka przez cały prawie okres mojej 
czteroletniej znajomości z tą parą. Oboje byli z natury romantykami i 
wielokrotnie miałem okazję przekonać się, jak wiele mieli dla siebie 
nawzajem czułości. David zdobył Betty przed dwudziestu ośmiu laty, na 
studiach, pokonując po drodze kilku bardzo przystojnych rywali. 
Stworzyli wspaniałe małżeństwo.
 Kiedy dotarłem do szpitala, Betty była już nieprzytomna. David trwał na 
posterunku z krzesłem przysuniętym do samego łóżka. W dzień i w nocy 
starał się jej pomagać. Pilnował, by nic złego jej się więcej nie 
przytrafiło.
 W drodze do domu myślałem o tym, o ile jest głębsza ich miłość od 
jakiegoś efemerycznego zauroczenia i jak wiele obojgu przydaje godności. 
On miał jeszcze na sobie garnitur, w którym poprzedniego dnia był w 
pracy. Zadziwiające wydały mi się niewyczerpane zasoby energii, jakie 
uruchamia w niektórych niedola ukochanej osoby. Skąd mają na to wszystko 
siłę? Co sprawia, że człowiek może przesiedzieć w szpitalu całą noc? Co 
sprawia, że żona potrafi czekać latami na wziętego podczas wojny do 
niewoli męża? Co sprawia, że kobieta rok za rokiem jeździ w niedzielę na 
widzenie z małżonkiem, który trafił do więzienia?
 Bez wątpienia coś więcej niż ekstatyczne uniesienia, coś więcej niż 
chwilowa fascynacja. To kwestia wytrwałości, lojalności i oddania. Takie 
zachowania najczęściej nie wynikają z namiętności, ale z zaangażowania w 
los ukochanego człowieka. Jest to prosta wierność danemu słowu, zwykła 
uczciwość polegająca na tym, by nie uchylać się od podjętych zobowiązań 
tylko dlatego, że brak dopingu w postaci własnej przyjemności.
 Gdybym musiał wybierać między miłością ekstatyczną a miłością 
zasadzającą się na świadomym wyborze i wzajemnym zobowiązaniu, wybrałbym 
tę drugą. I jeśli kiedykolwiek los postawi mnie w takiej sytuacji, 
pragnę kochać jak ten mężczyzna przy łóżku umierającej kobiety.

Motto:
 Choćby małżeństwo
 było wytworem niebios,
 za konserwację i eksploatację
 odpowiada człowiek.
  John Graham


Zaniedbane cnoty: życzliwość, uprzejmość, zainteresowanie


 We wszelkich dyskusjach panelowych ludzie mojej profesji pytani są 
zawsze o przyczyny kruchości współczesnych małżeństw. Czy są to problemy 
seksualne, czy finansowe, czy może fakt, że dzisiaj w rodzinach zamiast 
rozmawiać ogląda się telewizję?
 Z moich doświadczeń wynika, że w wymienionych zjawiskach można 
upatrywać co najwyżej następstw, a nie przyczyn kryzysu małżeństwa. 
Rzeczywista przyczyna jest tak prosta i oczywista, że mając ją wskazać 
czuję się wręcz zażenowany.
 Moim zdaniem większość małżeństw załamuje się z powodu niedbalstwa. 
Zwykłego niedbalstwa. Nie wiadomo, gdzie i kiedy ktoś zaszczepił nam 
przekonanie, że prawdziwa miłość najpierw sama się rozpala za sprawą 
jakiejś tajemniczej reakcji chemicznej, a potem, gdy już zostanie 
uwieńczona ślubem, płonie dalej samoistnie nie potrzebując żadnego 
paliwa. Jak jednak starałem się dowieść w tej książce, miłość rzadko 
bywa absolutnie spontaniczna. Najczęściej sami ją powołujemy do życia. A 
jeśli potrafi płonąć latami, to tylko dlatego, że dwoje kochających się 
ludzi bez przerwy podsyca ten płomień. Gdy przestają się interesować 
swoją miłością, ta szybko wypala się i gaśnie. Ktoś napisał, że "nawet 
miłość o najgłębszym korzeniu nie podlewana usycha".
 Wydawałoby się rzeczą oczywistą, że sprawne funkcjonowanie 
skomplikowanego, opartego na zasadzie współzależności systemu aktywnego 
zaspokajania obustronnych potrzeb, jakim jest relacja miłości, musi 
wymagać nieustannych i pracochłonnych zabiegów 
konserwacyjno-ekspoloatacyjnych. Tymczasem ile to już razy mieliśmy 
okazję usłyszeć, że "miłość nie ma nic wspólnego z wysilaniem się" albo 
że "jeśli ludzie naprawdę się kochają, to wszystko i tak się ułoży".
 Taka relaksowa wizja może się wydać ponętna, ale ja nie zetknąłem się 
jeszcze w życiu z niczym, co przedstawiałoby jakąkolwiek wartość, a nie 
wymagało czasu, uwagi i mnóstwa bieżących zabiegów.
 Już od dwudziestu pięciu lat mieszkam we własnym domu i ciągle z 
najwyższym zdumieniem zauważam, ile pracy potrzeba, aby raz postawiony 
budynek po prostu się nie rozpadł. Siły natury - ciążenie i słońce - 
niezmordowanie pracują nad tym, aby materia, z której powstał, wróciła 
do stanu naturalnego bezładu. Wystarczy nasze przyzwolenie, a dom się 
sam zawali. Kto się spóźni o miesiąc z naprawą rynny wymagającą godziny 
pracy, ten poświęci cały weekend na wymianę przegniłych płyt ściennych. 
Obowiązuje bowiem zasada, że im dłużej czekamy z naprawą, tym szybciej 
postępuje zniszczenie.
 W rodzinach obserwuję działanie tego samego prawa. Wielu małżonków 
zjawiających się w moim gabinecie w końcowym stadium rozpadu związku nie 
zaczynało w swych kłótniach od nierozwiązywalnych problemów. 
Poważniejsze zaburzenia w funkcjonowaniu więzi pojawiły się dopiero po 
całej serii drobniejszych usterek, z którymi można było sobie poradzić 
na zasadzie drobnej regulacji czy dokręcenia obluzowanego elementu. 
Małżonków jednak interesowały wówczas inne sprawy - dzieci, praca, 
wymiana mebli, gra w tenisa. Destrukcja postępowała coraz szybciej i w 
momencie, gdy przyszli do mnie, ich dom był już ruiną z powyrywanymi 
drzwiami, poprzepalanymi bezpiecznikami, przeciążoną siecią elektryczną, 
nadwątloną konstrukcją nośną.
 Ogólnie jestem zdania, że większym niedbalstwem grzeszą mężczyźni niż 
kobiety. Mężczyzna, przynajmniej tradycyjnie, największą wagę 
przywiązuje do sukcesu zawodowego. Taki tradycyjny typ osobnika płci 
męskiej żeniąc się oddycha z ulgą, bo oto teraz całą swoją energię może 
skupić na "prawdziwych" osiągnięciach. Małżeństwo zapewnia mu bezpłatny 
wikt i opierunek. Taka wizja związku jako zaplecza służącego 
działalności wyższego rzędu to wielki i podstępny wróg trwałej więzi.
 Nie wygląd więc ani intelekt stanowi o wartości mężczyzny jako 
kochanka, lecz fakt, że potrafi całą swą uwagę skupić na kobiecie. Nie 
ma takiej, która pozostałaby na to nieczuła.
 Powiedzieliśmy już, że to właśnie ów żar roznieca pierwszy ogień 
miłości. Srodze myli się jednak ten, kto dość prymitywnie zakłada, że 
ogień raz rozpalony będzie płonął bez końca i że od tego momentu można 
się już całkowicie poświęcić innym sprawom. Miłości trzeba dostarczać 
paliwa, trzeba ją pielęgnować, popychać, wspomagać, a niekiedy nawet 
przywrócić życie przez zastosowanie kuracji wstrząsowej. Uznanie 
zależności miłości od wysiłku człowieka nie ma nic wspólnego z jej 
deprecjonowaniem. Przeciwnie - dowodzi, jak wiele miłość dla nas znaczy, 
skoro jesteśmy gotowi obserwować ją uważnie, zaradzać jej potrzebom i 
podtrzymywać płomień uczucia bez względu na koszty.
 W 1957 roku Arlene Weiss była na jakimś przyjęciu na Manhattanie. W 
pewnej chwili ktoś przypadkiem strącił z lodówki ciasto rumowe. Pragnąc 
oszczędzić gospodyni przykrości Arlene i jej towarzysz - niedawno 
poznany początkujący aktor - przykucnęli i łyżeczkami zjedli ciasto z 
podłogi.
 - Tylko my jedliśmy z podłogi - wspomina Arlene - i to chyba 
scementowało naszą przyjaźń. Taki uśmiech do świata bardzo nam pomagał 
przez te całe dwadzieścia cztery lata.
 Owym początkującym aktorem był Alan Alda. Są ze sobą już ponad ćwierć 
wieku. Tak udane małżeństwo musiało się oczywiście stać przedmiotem 
dziennikarskich dociekań. Wszyscy chcieli poznać sekret tego związku. 
Okazało się, że Alan i Arlene nie mają żadnej gotowej recepty. Alan 
pokusił się jednak o sformułowanie kilku ogólniejszych wniosków.
 Miłość powraca falami - powiedział. - Falami szczenięcego zachwytu, 
intensywniejszego nawet od porywów młodości. Potem z kolei ogarnia 
człowieka niezadowolenie, ba nawet niechęć. To trzeba po prostu 
przeczekać.
 Według dziennikarzy Arlene nie prezentuje się porywająco. Sama się 
czesze, nie maluje się prawie wcale i wygląda jak typowa gospodyni 
domowa w średnim wieku. Jak udaje jej się utrzymać przy sobie 
zarabiającego miliony dolarów gwiazdora, jednego z najpopularniejszych 
mężczyzn Ameryki? "To chyba przede wszystkim jakaś specyfika naszej 
relacji" - odpowiada. "Oboje mamy poczucie humoru, dużo ze sobą 
rozmawiamy, gramy w różne rzeczy ... i czytamy sobie na głos". Ta 
przyjaźń z całą pewnością zawiera pierwiastek romantyczności.
 "Istotą bycia razem - powiada Alan - jest wyostrzona świadomość tego, 
co się dzieje z otaczającymi nas ludźmi ... Jak się ubierają, co dziecko 
dostało z klasówki, czy nie chodzi ciągle w tym samym ubraniu ... Mnie i 
Arlene zawsze bardzo zależało na naszym małżeństwie i włożyliśmy wiele 
energii w to, żeby stało się tym, czym jest".
 "Wyostrzona świadomość", o której mówi Alda, jest wyłącznie kwestią 
woli. To nie talent a decyzja. Każdy małżonek zauważa, że podczas gdy z 
nim rozmawiamy sennie i bez cienia entuzjazmu, na wieść o jutrzejszej 
grze w golfa nagle zaczynamy mówić zupełnie innym głosem.
 - Powiem panu, w czym rzecz - oświadczyła mi pewna podenerwowana 
rozmówczyni przesuwając się na sam brzeg krzesła. - Chcę być dla męża 
tak samo ważna jak jego klienci. Kiedy rozmawiamy jadąc samochodem, mówi 
do mnie tym samym zniechęconym, lekceważącym tonem, jakiego używa w 
stosunku do dzieci. Ale niech ktoś zadzwoni, a natychmiast się ożywia i 
odzyskuje humor.
 Wszyscy oczywiście mamy prawo do tego, by w domu się rozluźnić, nieco 
stępieć na bodźce i odreagować stres. W odróżnieniu od zewnętrznego 
świata jest to miejsce, gdzie wolno nami nie być na najwyższych 
obrotach. Kto jednak nawykowo odmawia domownikom swego zainteresowania, 
szybko będzie zbierać gorzkie owoce.
 Ed Goldfader jest właścicielem i dyrektorem Tracers Company of America 
Inc., nowojorskiej agencji zajmującej się poszukiwaniem osób 
zaginionych. Twierdzi, że coraz więcej żon ucieka od swych rodzin - nie 
do innego mężczyzny, a w przekonaniu, że życie to coś więcej niż 
obsługiwanie gburowatego męża. O tym, że uciekinierki mają prawo czuć 
się niedowartościowane niech świadczy następujący fakt. Mężowie 
poszukujący żon przez firmę Goldfadera odpowiadają na pytania dotyczące 
życiorysu i wyglądu zewnętrznego małżonki. Otóż bardzo często nie 
potrafią podać koloru jej oczu!


Wartość czasu
 Ktoś powiedział, że o hierarchii wartości człowieka najlepiej świadczy 
to, ile czasu poświęca poszczególnym zajęciom. Nie deklaracje są istotne 
a rozkład dnia. Ludzie najlepiej sprawdzający się w miłości 
niekoniecznie muszą wyróżniać się uczuciowością, natomiast zawsze 
wyróżniają się pod względem czasu poświęcanego partnerowi. Ciągle 
jeszcze bardzo często mam do czynienia z mężczyznami, którzy całymi 
latami kolekcjonują nadgodziny i uważają, że sukces finansowy 
uszczęśliwi żonę, podczas gdy ta wolałaby mieć mniej pieniędzy, ale za 
to częściej męża w domu.
 Znam kobietę, która wyszła za mąż w pierwszy weekend po studiach, 
dziewięć miesięcy później urodziła pierwsze dziecko i przez następnych 
trzydzieści lat była żoną dość sztywnego i nieprzystępnego pracoholika. 
Całe jej życie ograniczało się do prac związanych z prowadzeniem domu. 
Mąż nigdy nie miał dla niej zbyt wiele czasu. W końcu ku ogólnej 
konsternacji rzuciła go dla dziesięć lat młodszego od siebie cieśli, 
który parę posesji dalej restaurował stary dom. Cieśla ze swą brodą i 
jeansami wyglądał jak nie przymierzając student. Zachodziłem w głowę, co 
ją pchnęło do takiej decyzji, skąd wzięła odwagę, by zerwać z całym 
dotychczasowym życiem, narazić się na pogardę ze strony dzieci i 
dezaprobatę przyjaciół.
 - On ma dla mnie czas - powiedziała. - Oczywiście pochlebia mi, że 
interesuje się mną młodszy mężczyzna, ale nie to jest najważniejsze. On 
jest gotów robić ze mną wszystkie te głupstwa, o których zawsze 
marzyłam. Pracuje trzydzieści pięć godzin tygodniowo i ani minuty 
dłużej. Chodzimy do ZOO, godzinami włóczymy się po sklepach, 
przyrządzamy egzotyczne potrawy, a potem siadamy do kolacji przy 
świecach.
 Ta kobieta zapewne zrozumie kiedyś na czym polegał jej błąd, ale z tej 
historii płynie ważna nauka. Największym darem dla kochanej osoby są 
hojne porcje naszego czasu. Czas jest wart więcej niż najcenniejsza 
zawartość obwiązanego wstążką pudełeczka.
 Nick Stinnett, dziekan Wydziału Rozwoju Osobowego i Rodziny na 
uniwersytecie stanowym w Nebrasce, postanowił przeprowadzić badania nad 
zdrowymi, szczęśliwymi rodzinami, aby ustalić, czemu zawdzięczają swoją 
siłę. Oto najistotniejsze cechy wspólne dla niemal wszystkich silnych 
rodzin:
 * Wysoki stopień motywacji religijnej. Nie wszystkie badane rodziny 
należą do zorganizowanych struktur kościelnych, ale niemal wszystkie 
uważają się za bardzo religijne.
 * Afirmacja. Członkowie tych rodzin nie szczędzą sobie komplementów i 
tego, co w psychologii bywa nazywane "głaskami".
 * Wspólnie spędzany czas. Wszystkie sfery życia - posiłki, praca, 
rekreacja - są organizowane z myślą o tym, aby rodzina przebywała razem.
 W wielu rodzinach drogi małżonków rozchodzą się nie z powodu 
niezgodności charakterów czy sprzecznych celów życiowych, lecz dlatego 
tylko, że nie poświęca się czasu na budowanie wzajemnej więzi. A 
przecież, jak powiedział pisarz i krytyk Andre Maurois, "małżeństwo to 
budowla, którą trzeba odbudowywać każdego dnia".
 Moja żona celuje w takim codziennym budowaniu więzi. Kiedy rano biorę 
kąpiel, często przychodzi do łazienki z dwiema kawami - dla siebie i dla 
mnie - po czym siada na posadzce, aby porozmawiać o czekającym nas dniu. 
Są to dla mnie bardzo romantyczne chwile, choć ona w wałkach nie wygląda 
wystrzałowo, a już na pewno nie można tego powiedzieć o nagusie w 
wannie. Odczuwam wtedy jej szczególną bliskość, bo z wypchanego 
zajęciami poranka potrafi wykroić czas na to, by usiąść i zamienić ze 
mną kilka słów.
 Charlie i Martha Sheddowie są naszymi dobrymi przyjaciółmi. Wychowali 
pięcioro dzieci, przeżyli ze sobą ponad czterdzieści lat i nadal bardzo 
się kochają. Im właśnie zawdzięczamy z Diane pomysł regularnych i ściśle 
przestrzeganych spotkań we dwoje. Często odbywają się one po kolacji i 
rozejściu się dzieci. W lecie wyciągamy się na leżakach w ogródku i 
konkurujemy w wypatrywaniu pierwszej gwiazdy. Zimą przechodzimy z kawą 
do salonu i rozpalamy ogień w kominku. Rozmowa nie zawsze dotyczy spraw 
zasadniczych, niekoniecznie też szepczemy sobie do ucha czułości. W 
gruncie rzeczy chodzi o spotkanie z partnerem w jego aktualnym, 
niepowtarzalnym stanie ducha. Dzieci zdają się rozumieć wagę tego "sam 
na sam".
 Innym pomysłem zapożyczonym od Charliego i Marthy jest cotygodniowy, 
zaplanowany małżeński posiłek na mieście. Ma to być szczególny czas dla 
męża i żony, a więc posiłki w drodze do kina czy teatru, jak również 
posiłki w towarzystwie dzieci lub gości nie załatwiają sprawy. Zwykle 
jemy z Diane na mieście piątkowy lunch. Około południa kończę 
przyjmowanie pacjentów i żegnam się z pracą na weekend. Potem spotykam 
się z Diane w jakiejś restauracji i spędzamy tam dwie przyjemne godziny. 
Reszta popołudnia również należy do nas. Niekiedy robimy coś niezwykłego 
- idziemy do muzeum albo do parku - innym razem są to tylko rutynowe 
zakupy w supermarkecie. Całe piątkowe popołudnie staramy się jednak być 
razem. Te wspólne godziny stały się dla mnie tak ważne, że ilekroć muszę 
wyjechać, robię wszystko, by w piątek w południe być z powrotem w domu.


Myślenie o partnerze
 Ktoś powiedział mądrze, że "kto myśli o innym człowieku, jest o krok od 
miłości". Istotnie - jednym z najważniejszych znamion miłości jest fakt, 
że poświęcamy partnerowi tak wiele uwagi jak w najwcześniejszym okresie 
związku. Miłość to życzliwe zainteresowanie drugim człowiekiem.
 Swego czasu pytano "króliczki" z Playboya, czym najbardziej może 
zabłysnąć mężczyzna. Jedna z dziewcząt opowiedziała o wielbicielu, który 
chciał jej zaimponować wynajęciem helikoptera za 900 dolarów. Osiągnął 
skutek odwrotny od zamierzonego. Dziewczyna bała się latania i uznała 
jego gest za śmieszny.
 - Ważne są drobne rzeczy - powiedziała. - Nie tyle wystawne kolacje i 
szampan, co telefon nazajutrz po spotkaniu czy fakt, że chce podejść do 
aparatu, kiedy dzwonię podczas ważnej narady.
 Rytuały i gesty mają ogromne znaczenie dla podtrzymania temperatury 
wzajemnych uczuć. Zachodzi tu zjawisko kumulacji wrażeń. W związku, w 
którym obie strony świadczą sobie rozmaite przysługi i na różne drobne 
sposoby okazują życzliwość i miłość, gromadzone latami pozytywne 
doświadczenia pełnią funkcję spoiwa w sytuacjach kryzysowych.
 Uwielbiam jeździć na nartach, a już całkiem szczególnie, gdy mogę to 
robić w Snow Bird w stanie Utah. Pamiętam zimę rok po ślubie z Diane. 
Śniegu było w naszej okolicy mało, a pieniędzy w portfelu mieliśmy 
jeszcze mniej. Salon świecił pustkami, bo nie stać nas było na meble. 
Pogodziłem się już z głodnym zimowym budżetem, który nie przewidywał 
środków nie tylko na drogi pobyt w Snow Bird, ale i na jakikolwiek inny 
wypoczynek.
 Wśród moich bożonarodzeniowych prezentów od Diane znalazła się jednak 
również mała koperta zawierająca książeczkę oszczędnościową z całym 
szeregiem dokonywanych w ciągu ostatniego roku drobnych wpłat. Diane 
"urywała" gdzieś skromne pięcio-, siedmiodolarowe kwoty i chomikowała w 
banku. Przez cały rok w tajemnicy przede mną oszczędzała na zimowy 
wyjazd i oto pod koniec grudnia mieliśmy do dyspozycji tysiąc dwieście 
dolarów.
 W styczniu opuściliśmy więc nasz pusty salon i spędziliśmy dziesięć 
cudownych dni w Utah. Objadaliśmy się nieprzytomnie krewetkami i 
pomykaliśmy na nartach w śnieżnym kurzu. Któregoś mroźnego wieczoru 
wybraliśmy się do Salt Lake City na koncert mormońskiego chóru. Dużo się 
śmieliśmy i kochaliśmy, przez cały czas w absolutnym zachwycie 
wchłaniając ofiarowane nam na tydzień piękno. Salon mógł poczekać i 
poczekał, a okazja, by razem cieszyć się śnieżycą, może się już w tej 
formie więcej nie powtórzyć. Przez cały czas myślałem o 
wielomiesięcznym, planowym wysiłku, jakiego wymagała od Diane nasza 
zimowa eskapada - o wszystkich lunchach, których nie zjadła, i sklepach, 
które omijała. Najważniejsze były dla mnie właśnie owe rozrzucone po 
całym roku momenty koncentracji na tym, co jak się spodziewała, sprawi 
mi ogromną przyjemność. Takiej dobroci się nie zapomina. Utrwala ona 
przyjaźń niczym jedna z wielu warstw pięknej lakierowej powłoki.
 Identycznie rzecz się ma z bardziej konwencjonalnymi prezentami. 
Wystarczy wyobrazić sobie kochaną osobę przemierzającą hale sklepowe, 
przebierającą w swetrach czy płaszczach - cały czas z myślą o nas, o 
tym, co lubimy i co nam się podoba.
 Sztuka romantycznego życia nie wymaga jakiejś specjalnej uczuciowości. 
Wymaga myślenia o drugiej osobie. Romantyczne jest wszystko, co wynika z 
podstawowej decyzji na rzecz miłości. Kiedy mąż wracając z pracy 
przynosi żonie piękną różę, kiedy dziewczyna robi swemu chłopakowi 
cytrynowe ciasto dokładnie takie, jakie on uznaje za najlepsze, kiedy 
żona organizuje dla męża udział w myśliwskiej wyprawie, która była dla 
niego zawsze mrocznym i nazbyt kosztownym przedmiotem pożądania, nie 
mamy do czynienia z rozemocjonowaniem, a z konkretnymi, konsekwentnymi 
decyzjami i działaniami. Te zaś są naprawdę mocnym spoiwem dla związku.
 Na ścianie ogrodowego pomieszczenia, w którym siedzę nad maszyną do 
pisania, wisi krzyż wycięty z surowego drewna mirtowego. Krzyż ten wiele 
dla mnie znaczy nie tylko jako określony symbol, lecz również z uwagi na 
to, w jaki sposób stał się moją własnością. Mark Svensson jest od wielu 
lat moim najlepszym przyjacielem. Swego czasu przechodził ciągnący się 
miesiącami kryzys psychiczny, a ja również nie byłem w tym okresie w 
najlepszym nastroju. Spotykaliśmy się nadal na cotygodniowym lunchu, ale 
rozmowa nie kleiła się i mieliśmy sobie wiele do zaoferowania. Myślę, że 
Mark, tak jak ja, zastanawiał się wtedy, czy nasza przyjaźń, która w 
przeszłości wielokrotnie już przechodziła burzliwe koleje losu, przetrwa 
ten czas wyjątkowego napięcia i skrępowania.
 Pewnego dnia ktoś powiesił w mojej altanie piękny krzyż sklejony z 
dwóch kawałków drewna mirtowego artystycznie i zgrzebnie zarazem 
wyciętych na pile mechanicznej. Od razu się domyśliłem, że to Mark. 
Zadzwoniłem do niego, a on powiedział:
 - Och, po prostu chciałem ci coś podarować, a nie miałem czasu dłużej 
na ciebie czekać. Poszedłem raz do warsztatu, włączyłem piłę i ten krzyż 
sam się prawie zrobił. To trwało nie dłużej niż dwadzieścia minut, więc 
nie ma o czym mówić.
 Dla mnie jednak to nie była drobnostka. Choć między nami nie układało 
się najlepiej, Mark pragnął mi okazać przyjaźń. I dzisiaj ów krzyż, 
ilekroć nań spojrzę znad kartki maszynopisu, uświadamia mi, że ten, komu 
zależy na trwałym związku z drugą osobą, musi kosztem swego czasu 
zdobywać się na czułe gesty, gdyż te lepiej świadczą o miłości czy 
przyjaźni niż wszelkie słowne deklaracje.


Miłość przyjacielska
 Theodor Reik w swojej książce A psychologist Looks at Love (Psycholog 
przygląda się miłości) wyraża pogląd, że pierwsze namiętne porywy serca 
przechodzą z czasem w coś o wiele spokojniejszego i subtelniejszego:
 "Ta nowa jakość bycia razem odbiegająca od namiętnej miłości rodzi 
między partnerami atmosferę odpoczynku i harmonii. Choć żadna ze stron 
nie idealizuje już drugiej i wielkie uniesienia należą do przeszłości, 
wzajemna relacja nacechowana jest przejrzystością i spokojem. Kochanek 
zmienił się w przyjaciela. Gwałtowność uczuć przeminęła, a jej miejsce 
zajęła łagodność czułego przywiązania".
 Elaine Walster nazywa taką miłość "przyjacielską".
 "Większość małżonków w końcu odkrywa na szczęście, że w gruncie rzeczy 
cały czas potrzebowali przyjaciela ... We wczesnym okresie związku, 
kiedy ludzie borykają się z obecnymi w każdej relacji problemami, 
potrzeba im jakiegoś mocniejszego spoiwa i tę funkcję pełni namiętność. 
Z czasem jej miejsce zajmuje przyjacielska miłość - wspólnota myśli, 
odczuć i przyzwyczajeń. Namiętność jest delikatnym, nietrwałym kwiatem - 
przyjacielska miłość zaś odporną, wiecznie zieloną rośliną karmiącą się 
ciągłym wzajemnym kontaktem".
 Spierałbym się z panią Walster o to, czy miłość namiętna jest 
całkowicie nieobecna w trwającym wiele lat związku. Znam wiele par, 
które doświadczają jej nawrotów. Jednak obydwa powyższe opisy miłości 
przyjacielskiej bardzo trafiają mi do przekonania. Jak dojść do takiej 
miłości? Jak pchnąć namiętność na tory wiodące ku czułej przyjaźni, a 
nie ku obopólnej obcości i rozczarowaniu? Elaine Walster twierdzi, że 
nie jest to wcale takie trudne. Trzeba tylko w taki sposób układać 
wspólne życie, aby obfitowało w wiele szczęśliwych momentów.
 Przyjrzyjmy się, jak Alan Alda dba o takie przeżywane razem szczęście. 
Wśród gości obecnych na przyjęciu z okazji szesnastej rocznicy ślubu 
Alana i Arlene był ktoś, kto musiał zdążyć na nocny samolot. Alan 
zaoferował się odwieźć go na lotnisko i poprosił Arlene, aby mu 
towarzyszyła. Kiedy zajechali na miejsce, wyciągnął z kieszeni dwa 
bilety i oświadczył Arlene: "To nie on leci, tylko my". Okazało się, że 
po kryjomu przygotował realizację wielkiego marzenia żony, aby razem 
wybrać się do Paryża. Załatwił jej paszport, poprzesuwał umówione 
terminy, spakował bagaże i wynajął opiekunkę do córek. Taki gest to 
wielki wkład w budowanie przyjacielskiej miłości. Pamięć o nim jest jak 
złożone w banku pieniądze. Każde dobre małżeństwo niejednokrotnie sięgać 
musi do takich rezerw dobroci.
 Wielkie prawdy są zawsze proste, a wielcy ludzie nie wstydzą się ich 
głosić. Kiedy Izaaka Bashevisa Singera, laureata nagrody Nobla w 
dziedzinie literatury, zapytano, co charakteryzuje wielkiego pisarza, 
uciął wyrafinowany wywód dziennikarza słowami:
 "Najważniejsze to naprawdę interesować się ludźmi i okazywać im dobroć. 
Dochodzę do wniosku, że w życiu liczy się tylko dobroć".

Motto:
 Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość - te trzy:
 z nich zaś największa jest miłość.
  1 Kor 13, 13


Zakończenie


 Pewnego dnia, kończąc już pracę nad tą książką, spakowałem maszynopis 
do walizki i poleciałem do Teksasu w odwiedziny do pewnej pary. Chciałem 
się przekonać, czy wyłożone przeze mnie zasady znajdują praktyczne 
zastosowanie w ich małżeństwie.
 Nie są to ludzie młodzi i nie żyją ze sobą od wczoraj. Zanim 
zdecydowali się zamieszkać razem, poważnie zastanawiali się nad tym, co 
zrobić, aby wspólny związek był dla obu stron źródłem jak największego 
zadowolenia. On przez telefon powiedział mi, że udało im się już 
poradzić sobie z wieloma problemami.
 Jest to rzeczywiście związek pod wieloma względami nietypowy. lecz 
przyznać trzeba, że funkcjonuje dobrze. Obydwoje są ludźmi z natury 
spokojnymi, ale mają między sobą jakiś żywy, stały kontakt emocjonalny. 
Pewnego dnia, kiedy on był w sklepie (do niego należą bieżące zakupy i 
po większej części sprzątanie), ona rozmawiała ze mną myjąc w zlewie 
warzywa.
 - Z każdym miesiącem wspólnego życia coraz bardziej uświadamiam sobie, 
jaki to wspaniały człowiek. Może nie jest zbyt wylewny, ale za to bardzo 
wrażliwy na moje nastroje i potrzeby. Po prostu zauważa, co mi sprawia 
przyjemność. Nie znam lepszego mężczyzny. - Zastanowiła się dłuższą 
chwilę. - Chyba jeszcze nigdy nie czułam się tak szczęśliwa.
 Dochodzę do przekonania, że kiedyś gorąco się w sobie zakochali i że 
umieją, przynajmniej na pozór, nie martwić się rzeczami, które tak wielu 
z nas przyprawiają o niepotrzebny ból głowy. Ona nie podziela na 
przykład poglądów odwracających się od mężczyzn feministek i wcale nie 
uważa go za seksualnego szowinistę. Nie oznacza to, by siostrzane więzi 
nie były dla niej ważne. Przyjaźni się z kilkoma kobietami. W ogóle jest 
bardziej towarzyska od niego. Chętnie zapraszałaby częściej kogoś do 
domu, ale przez wzgląd na niego gotowa jest poprzestać na lunchu z 
przyjaciółmi gdzieś na mieście. Z takich spotkań zawsze przychodzi 
roześmiana i ma mnóstwo nowych rzeczy do opowiedzenia. On chętnie 
wszystkiego słucha i to zdaje się jej wystarczać. Ona nie widzi żadnej 
sprzeczności pomiędzy swą wielką przyjaźnią z kobietami, a głębokim 
przywiązaniem do mężczyzny. I ma też swoją hierarchię wartości: 
siostrzane więzi są cenne, ale jeśli miałaby kiedykolwiek wybierać, 
wybrałaby jego.
 Wybór ten z całą pewnością nie wynikałby z faktu, że czuje się od niego 
zależna, bo jest z nich dwojga bardziej niezależną osobą. Mając 
szczęście mieszkać na wsi, na farmie, i to jest być może powodem, dla 
którego w odróżnieniu od nas, mieszczuchów, żadne z nich nie musi być - 
choćby na zasadzie instynktu samozachowawczego - najważniejsze dla 
samego siebie. W każdym razie żyją wolni od obaw o własne terytorium.
 Naprawdę trudno powiedzieć, co ich łączy. Pewne rzeczy lubią robić 
razem i uczynili sobie z nich małe, wspólne rytuały. Lubią razem oglądać 
jedno z wydań wiadomości telewizyjnych i on zawsze tak kończy pracę, 
żeby na nie zdążyć. Myślę, że chodzi im nie tyle o wieści ze świata, co 
o stały, wspólnie spędzany czas.
 Tak, rytuały odgrywają w tej relacji istotną rolę. On nigdy nie pójdzie 
do lodówki po coś do picia nie zapytawszy uprzednio, czy i jej czegoś 
nie przynieść. A ja byłem świadkiem, jak ona dobre pięć minut potrząsała 
butelką z sosem do sałatek. Nic nie mówiła, ale skądinąd wiem, że on 
lubi dobrze wymieszany sos.
 Zadziwiające, jak ściśle splatają się ich myśli i działania. Są już ze 
sobą na tyle długo, że on doskonale zna jej ulubiony gatunek soku i 
gotów jest zajrzeć do trzech sklepów, aby go dostać. Ona pamięta, co mu 
smakuje, i często przyrządza mu te potrawy. Wiele wiedzą o swoich 
ciałach i potrafią to wykorzystać do sprawienia sobie przyjemności. 
Często i chętnie się dotykają. Nigdy jednak publicznie i zdaje się, że 
nawet moja obecność była dla nich nieco krępująca. Obydwoje dołożyli 
starań, aby się dowiedzieć, co drugą stronę najbardziej pobudza 
seksualnie, i wiele z tych rzeczy udało im się włączyć do wspólnego 
życia.
 Być może układ ten funkcjonuje tak dobrze dlatego, że panuje w nim 
zasadnicza równość - każda ze stron gotowa jest iść drugiej z pomocą i 
czuje się odpowiedzialna za wzajemną relację. Krótko mówiąc żadne z tych 
dwojga nie jest skupione zbytnio na sobie. Choć oboje wykazują zdrową 
dozę niezależności, pozostają w nieustannym kontakcie z partnerem. 
Własna osoba interesuje ich jednak mniej niż możliwość sprawienia 
drugiemu przyjemności.
 Ich wzajemny stosunek dobrze określa pewne słowo, wprawdzie 
staroświeckie, ale w tym wypadku najtrafniejsze: oddanie. Nikt ich do 
tego oddania nie zmuszał i myślę, że każde z nich, gdyby chciało, 
potrafiłoby odstąpić od swej specyficznej służby. Obydwoje traktują 
jednak cała sprawę trochę tak, jak traktuje się śluby składane przy 
wstąpieniu do zakonu. Człowiek wyrzeka się pewnych rzeczy, aby służyć 
Bogu. Tak, teraz myślę, że to jest jeden z zarzutów, które naukowcy 
wysuwają pod adresem ideału miłości romantycznej - zbyt wielkie 
pokrewieństwo ze światem pojęć dwunastowiecznego trubadura, który 
ślubował oddanie i wierną służbę pani swego serca.
 Tych dwoje z Teksasu byłoby zapewne zażenowanych porównaniem ze 
średniowiecznym pieśniarzem i damą dworu. Rzadko jest między nimi mowa o 
"wielkiej miłości". Układ polegający na wzajemnym oddaniu zakłada bardzo 
delikatną równowagę, ale kiedy już się wytworzy, zasługuje na piewcę 
miary Dantego. Ten wysławiając swoją Beatrice, w istocie wysławiał 
Miłość. Był bowiem, jak wiadomo, zakochany w miłości.
 Domostwo tych dwojga pełne jest ciepła, o które coraz trudniej w 
dzisiejszych czasach. Gotów jestem posunąć się do twierdzenia, że gdzieś 
na najgłębszym poziomie decyzja o oddaniu była u tych ludzi świadoma. 
Ona podejmując ją musiała jako kobieta inteligentna zdawać sobie sprawę, 
że powierzając się drugiemu człowiekowi wiele ryzykuje. Mimo to dokonała 
się w niej ta przemiana serca, a on szczęśliwym trafem poszedł w jej 
ślady. Może zresztą nie była to kwestia szczęścia. lecz coś na kształt 
reakcji łańcuchowej. Przecież miłość rodzi miłość.
 Tego wszystkiego się domyślam, lecz nie wiem na pewno, bo nie pytam. To 
są tacy ludzie - dostrzega się u nich pewne rzeczy, ale jakoś brakuje 
odwagi i chęci na dociekania i dłuższe rozmowy. Piękny zachód słońca też 
jest ze swej natury raczej przedmiotem zachwytu niż dyskusji.
 A jednak o czymś mi powiedzieli. Powiedzieli mi o uroczystości, jaka 
się odbyła z okazji ich wspólnego zamieszkania. Wiedzieli już wtedy, że 
jest między nimi coś, na czym obojgu bardzo zależy. Zaprosili więc 
kilkoro przyjaciół na spotkanie, na którym mieli wyjaśnić, co w związku 
z tym zamierzają. Wieść o tym dotarła jednak i do paru innych osób, tak 
że w oznaczonym miejscu i czasie zgromadził się spory tłumek.
 Nie było im łatwo publicznie mówić o swojej miłości. Oddać się drugiemu 
na całe życie to jedno, a powiedzieć o tym głośno wobec przyjaciół i 
znajomych to całkiem coś innego. Ludzie często czynią idealistyczne 
postanowienia, których nie są do końca pewni. Wtedy o wiele łatwiej nie 
mówić o nich nikomu. Tych dwoje publicznie wyznało sobie miłość i moim 
zdaniem z pozytywnym dla niej skutkiem.
 Żałuję, że osobiście nie przysłuchiwałem się słowom, które 
wypowiedzieli na tej uroczystości, ale naprawdę nie mogłem być obecny. 
Niektórzy ze zgromadzonych prawdopodobnie kręcili nosem na ich zdaniem 
zbyt sentymentalny ton wypowiedzi. Mowa była o miłości w zdrowiu i w 
chorobie, a na domiar złego padły nawet słowa "cześć" i "oddanie".
 Inną zaskakującą w tych zmiennych czasach rzeczą było przyrzeczenie, że 
układ nie ma charakteru tymczasowego. Ta para oświadczyła, że chcą 
zostać ze sobą na zawsze. Nie byli na tyle naiwni, by twierdzić, że 
pozostaną zupełnie nieczuli na wdzięki innych ludzi - oboje zdawali 
sobie sprawę, że będą odczuwać pociąg fizyczny nie tylko do wybranej 
osoby. Zobowiązali się jednak wzajemnie, że nie popędzą za pierwszym 
lepszym ponętniejszym obiektem. Zobowiązali się do wierności. Nie 
zawahali się nawet użyć tego słowa - "wierność".
 Wiedzieli oczywiście, że podejmują spore ryzyko. Wiedzieli, że głupio 
będzie spojrzeć przyjaciołom w oczy, jeśli rzeczy potoczą się inaczej. 
Dostałoby im się wtedy za swój idealizm.
 Ponieważ ludzi przyszło sporo, a nasi bohaterowie byli bardzo 
religijni, uroczystość odbyła się w pobliskiej kaplicy w obecności 
tamtejszego duchownego. Słyszałem, że wśród zgromadzonych znalazł się 
cynik, który powiedział, że według jego opartej na poważnych 
opracowaniach wiedzy tacy romantycy zwykle nie wytrzymują ze sobą dłużej 
niż półtora roku. Cóż, sprawa jest ciągle otwarta, Może jeszcze nie 
wytrzymają. Na razie jednak nic nie zapowiada zmiany. Tak się składa, że 
tych dwoje to moi rodzice. Od uroczystości minęło już trochę czasu - w 
czerwcu tego roku dokładnie pięćdziesiąt lat.

