Jan Btuszkowski Struktura społeczna DOM WYDAWNICZY Warszawa 1996 Projekt okładki: Andrzej Kalinowski © Copyńght by Instytut Nauk Politycznych UW © Copyright by Jan Błuszkowski IBSN 83-7151-176-0 Dom Wydawniczy ELIPSA Publikacja ta zawiera omówienie podstawowych pojęć, założeń i twier- dzeń teorii struktury społecznej. Przedstawia najważniejsze schematy jej opisu - funkcjonalny, dychotomiczny i gradacyjny. Ujmuje też zagadnie- nie zróżnicowania i sprawiedliwości społecznej. Analizuje zjawisko ru- chliwości. W drugiej części została scharakteryzowana struktura poszcze- gólnych typów społeczeństw - pierwotnego, niewolniczego, feudalnego, kapitalistycznego i postindustrialnego. Zarysowano również tendencje przemian struktury społecznej w Polsce w warunkach transformacji ustro- jowej. Opracownie przeznaczone jest dla uczniów szkól średnich i nauczy- cieli wiedzy o społeczństwie. Może być też przydatne w nauczaniu so- cjologii ogólnej w szkołach wyższych. ani życia codziennego, anii historii: tylko struktura ma historię, bowi^ tylko struktura trwać może dłużej niż życie i dokonania tych, śmierrtel. nych przecież osobników, którzy się na nią składają, którzy ją fabry/]^. ją sami będąc przez nią poddawani obróbce... Ale struktura dokoi^me owego niebywałego wyczynu olbrzymim kosztem dławienia sił twórczych tych właśnie osobników, którym zapewnia (lub przynajmniej obiecuje) ciągłość dziejów zbiorowych"2. Kształt struktury społecznej zależy od różnego rodzaju czynników. Bezpośrednio determinują ją warunki ekonomiczne - poziom rozwoju^ go- spodarczego, techniki wytwarzania dóbr materialnych, proporcje miedzy sektorami gospodarki, społeczny podział pracy, zasoby siły roboczej, stosunki własnościowe, rozmiary i struktura wytworzonego dochodu ioraz zasady jego podziału. Struktura społeczna kształtuje się także na podłożu demograficznym, obejmującym potencjał ludnościowy społeczeństwa glo- balnego, skład ludności ze względu na płeć, wiek oraz typ miejsca za- mieszkania. Ponadto wpływ na strukturę społeczną wywierają czynniki geograficzne - takie, jak rozmiary i ukształtowanie powierzchni kraju, wyposażenie w bogactwa naturalne, klimat. Pośrednie znaczenie w proicesie kształtowania struktury społecznej mają czynniki ustrojowe i ideologicz- ne (np. sposób rozumienia równości i sprawiedliwości społecznej) oraz kulturowe (np. poziom wykształcenia ogólnego i stylu życia ludnośici). Teoria struktury społecznej traktuje społeczeństwo jako całość iobej- mującą zbiorowość ludzi połączoną siecią stosunków społecznych wy- znaczającą jego granice i charakter. Społeczeństwo nie jest mechanicz- nym zbiorem jednostek, lecz układem grup, instytucji i różnorodinych form skupienia ludzi. Używany w naukach społecznych termin społeczeń- stwo globalne oznacza najszerszą przestrzennie i ilościowo, złożoną z kom- pleksu grup społecznych, ogólną zbiorowość ludzi zintegrowaną wszech- stronnie - na płaszczyźnie ekonomicznej, politycznej, administracyjnej, instytucjonalnej, kulturowej, religijnej, osobowościowej itp. W socjologii stosowany jest podział struktury społecznej na makro- strukturę i mikrostrukturę3. Makrostruktura jest cechą społeczeństwa 2 Z. Bauman, Etyka ponowoczesna. Warszawa 1996, s. 178-179. 3 J. Turowski, Socjologia, Matę struktury społeczne, Lublin 1993; tegoż Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994; J. Szmatka, Matę struktury spocznę, Warszawa 1989. lobalnego i wielkich grup społecznych. Makrostrukturę tworzą klasy . .yarstwy społeczne, grupy społeczno-zawodowe, wielkie społeczności terytorialne, grupy wyznaniowe, naród, państwo oraz wzajemne zależno- ści między nimi. Makrostruktura nie stanowi prostej sumy mikrostruktur, tworząc nadrzędne całości społeczne podlegające specyficznym dla nich prawidłowościom. Całości te mają charakter złożony, obejmując wiele poziomów organizacyjnych i szczebli zależności między różnymi rodza- jami grup i instytucji społecznych. Wielkie struktury składają się i opie- rają swoje funkcjonowanie na małych strukturach społecznych. Wielkie i małe struktury społeczne wzajemnie się przenikają. Mikrostruktura jest właściwością małych grup społecznych tworzących ponadindywidualne całości typu wspólnot rodzinnych, społeczności lo- kalnych i sąsiedzkich oraz kręgów rówieśniczych, przyjacielskich i towa- rzyskich4. Małe struktury oparte są na interakcjach bezpośrednich zacho- dzących między ich członkami. Na przykład rodzina ma swoją strukturę będącą układem osób oraz podgrup (rodzice i dzieci), zajmujących okre- ślone pozycje i odgrywających wyznaczone im role społeczne w celu funkcjonowania jej jako całości. Cechą konstytutywną małych grup jest więź osobista i bezpośrednie oddziaływanie na siebie osób będących ich członkami. Między biegunem jednostki a biegunem grupy występuje wielka gama pośrednich form orga- nizacji społecznej takich, jak pary, osobiste sieci powiązań, układy dzia- łaniowe, grupy interakcyjne, kręgi przyjacielskie, frakcje, kliki, „orszaki osobiste" oraz stosunki patron - klient5. Szczególne znaczenie w proce- sie powstawania grup mają związki dwuosobowe, czyli diady. Struktura dwuczłonowa nie jest ponadindywidualną jednością; każdy jej członek określa się w stosunku do drugiego, a nie w stosunku do szerszej zbio- rowości. Mikrostruktura opiera się w tym przypadku bezpośrednio na związku dwóch osobników; wystarczy, aby jeden z nich wystąpił ze związ- ku, a całość przestaje istnieć. Odwrotnie jest w każdej grupie wieloczło- nowej; wytwarza się w nich ponadindywidualne życie całości, które każ- dy z członków uważa za niezależne od siebie6. 4 F. Tonnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Warszawa 1988, rozdz. pt. Teoria wspólnoty, s. 27-66. 5 J. Tarkowski, Socjologia świata polityki, t. 2 Patroni i klienci. Warszawa 1994, s. 39. 6 G. Simmel, Socjologia, Warszawa 1975, s. 157-160. X turalne i religijna Wed^8, Ossowskiego, struktura społeczna Jest systemem stosunków, k10^ ^ ^ gadzie do trzech kategorii: stosunków zależności wz^""^11 ^"^J^ych ze społecznego podzia- łu pracy i funkcji, sto-5""^ zaleznos" Jednostronnych wynikają- cych z grupowych prz^^ ' "P^^eń oraz stosunków hierar- chii i gradacji Te trzy ^^g01"16 stosunków odnajdujemy w strukturze wielkich grup społeczny^ oraz strukturze społeczeństwa globalnego. Od- powiednio więc w socjol.5811 stosowane sa tey schematy ujmowania struk- tury społecznej: funkcjo,1'11^' dychotomiczny i gradacyjny^. Każdy schemat - fun]^0"'11^' dy^tomiczny czy gradacyjny - pre- feruje określony typ ^sunk6w społecznych, którym wybór schematu nadaje rangę stosunków ^minujących w opisywanej rzeczywistości. Wy- bór ten determinuje prze^. ^Y5^ ^P i charakter grup społecznych, które w ramach danej te01"" ^oleczenstwa uznawane są za podstawowe człony podziału tworząc6 strukturę SPOle^• Warto zaznaczyć, ze do każdego społeczeństwa ,"ozna jednocześnie odnosić schemat funkcjonal- ny, schemat dychotomie^ l schemat ^dac^ ale można ten sam s;che- mat stosować w różny si08013' wprowadzając inne kryteria podziału funk- cjonalnego, dychotonu2"^0 czy tez gradacyjnego. Zastosowanie określonego schematu f symptomatyczne dla poglądów autora, które on wyznaje lub chce ^ować w ^^d" na Przyjmowane cete po- znawcze lub praktyczne.^y schemat "wydatnia specyficzny typ imię- dzygrupowych zależność ktore dany autor uważa za najważniejsze19. J. Turowski, Socjologia. rielkie struktury Społeczne, jw., s. 53-54. S. Ossowski, O strukturz5?01^2"^' Warszawa 1986, s. 14 i 120-175. Ibid.. s. 295-297. 7 8 S 9 Ibid., s. 295-297. 2. Funkcjonalny schemat struktury społecznej W schemacie funkcjonalnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków zależności wzajemnych, wynikających z podziału funk- cji i wymiany usług. Stosunki zależności wzajemnych mają charakter sy- metryczny. Występują między grupami w zasadzie równorzędnymi, wza- jemnie sobie potrzebnymi. Dysponują one różnymi kwalifikacjami oraz wypełniają zadania niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania całego społeczeństwa. Funkcjonalne ujęcia społeczeństwa posługują się analogiami biologicz- nymi, traktując społeczeństwo jako organiczną całość złożoną z zależ- nych od siebie, zróżnicowanych części o wysokiej funkcjonalnej specja- lizacji. Zakładają nadrzędność całości wobec części. Realizacja celu, czyli funkcja pełniona przez nie w ramach całości, potrzeba jaką zaspokoją, są racją ich istnienia. To założenie wyznacza sposób i cel analizy funkcjo- nalnej. Zmierza ona do identyfikacji potrzeb systemu, wymagającego ich zaspokojenia, a w konsekwencji do odsłonięcia roli poszczególnych czę- ści w zapewnieniu jego funkcjonalności i równowagi. Stanem normal- nym jest społeczeństwo osiągające równowagę i sprawność funkcjonal- ną, stanem patologicznym - społeczeństwo o zachwianej równowadze i zakłóconej funkcjonalności. W funkcjonalnej koncepcji struktura społeczna jest układem ról spo- łecznych związanych z podziałem i organizacją pracy w skali całego spo- łeczeństwa. Ze względu na te role wyodrębnia się w społeczeństwie kla- sy i warstwy; są one sobie potrzebne i zmuszone do współdziałania. Jednakże na gruncie różnych ról mogą kształtować się odmienne ich in- teresy o charakterze konfliktowym. „Zarówno wtedy, gdy się uwydatnia harmonię zadań, jak i wtedy, gdy nacisk pada na konflikty interesów, w schemacie funkcjonalnym - stwierdza S. Ossowski - widzimy splot zależności wzajemnych"10. Jednocześnie podkreśla, że klasy i warstwy społeczne wyróżnione na podstawie kryteriów funkcjonalnych mogą two- rzyć układ hierarchiczny, jeżeli jedne role są uprzywilejowane pod pew- nymi względami w stosunku do innych". 10 Ibid., s. 164. " Ibid., s. 168. 13 nym zbiorem określonych praw i obowiązków. Każda osoba w społe- czeństwie w nieunikniony sposób posiada zróżnicowane statusy i każdy z nich ma przypisane sobie role. Natomiast pojęcie roli społecznej doty- czy takiego zachowania osoby posiadającej dany status, które jest ukie- runkowane na spełnienie oczekiwań innych jednostek akceptujących pra- wa i egzekwujących obowiązki tej osoby. Takie ujęcie struktury społecznej ma u swych podstaw teorię zespołu ról, czyli całokształtu stosunków spo- łecznych, w które jednostki są uwikłane ze względu na zbiór posiada- nych statusów społecznych17. W analizie funkcjonalnej stosunków między jednostką i społeczeń- stwem R. K. Merton wyróżnia pięć typów indywidualnego przystosowa- nia18. Dotyczą one sposobu, w jaki struktura społeczna skłania jednostki do określonych zachowań i odnoszą się do utrwalonych ról społecznych. Najbardziej typowym i szeroko rozpowszechnionym typem indywidual- nego przystosowania jest konformizm, zapewniający równowagę i cią- głość społeczeństwa. Konformizm wyraża się w zachowaniach zoriento- wanych na podstawowe wartości społeczne. Silne dążenie do sukcesu skłania jednostki do przystosowania typu innowacji. Wielkie emocjonal- ne zaangażowanie w cel wytwarza gotowość podjęcia ryzyka związane- go z wykorzystaniem instytucjonalnie zakazanych, lecz skutecznych środ- ków jego realizacji. Trzecim typem przystosowania jest rytualizm. Polega on na odrzuceniu celów osiągnięcia wielkiego sukcesu i szybkiego awan- su społecznego albo też na zaniżeniu aspiracji do poziomu, na którym mogą być łatwo zaspokojone. Ostra konkurencja wywołuje niepokój o utrzymanie statusu, stwarza potrzebę bezpieczeństwa i powoduje za- chowania zrutynizowane. Czwarty typ przystosowania wyraża się w odrzu- ceniu celów kulturowych i środków instytucjonalnych. Oznacza on reak- cję wycofania. Jednostki takie pozostają w społeczeństwie, ale są w nim ludźmi autentycznie obcymi. R. K. Merton zalicza do nich ludzi dotknię- tych autyzmem (skrajną obojętnością wobec kultury), wyrzutków, włó- częgów, wagabundów, trampów, alkoholików i narkomanów. Piąty typ przystosowania przejawia się w postaci buntu. Prowadzi do negacji ce- lów i wartości uznawanych w społeczeństwie. Wyprowadza jednostki po- za strukturę społeczną oraz skłania je do tworzenia wizji i wdrażania struktury społecznej zasadniczo przekształconej. " Ibid, s. 62-63. "8 Ibid., s. 204-223. 16 Według R. K. Mertona powszechną funkcją struktury społecznej jest zapewnienie podstaw przewidywalności i regularności zachowań społecz- nych. Jeżeli elementy struktury społecznej ulegają rozpadowi, przewidy- walność i regularność zostają zminimalizowane. Pojawia się stan nazy- wany przez autora anomią, czyli chaosem społeczno-kulturowym. Funkcjonalną teorię struktury społecznej w rozwiniętej postaci sformu- łował T. Parsons. Najogólniejsze twierdzenie tej teorii głosi, że społeczeń- stwa globalne w dążeniu do utrzymania równowagi dzielą się na podsy- stemy wyspecjalizowane w wypełnianiu czterech podstawowych funkcji. Pierwszy podsystem stanowi ekonomika wyspecjalizowana w pełnieniu funkcji adaptacyjnej społeczeństwa. Celem ekonomiki jest wytwarzanie dochodu oddanego do dyspozycji społeczeństwa. Drugi podsystem tworzy polityka. Spełnia ona funkcje mobilizacyjne. Jej celem jest tworzenie wa- runków koniecznych dla osiągania celów społeczeństwa jako systemu. Trzeci podsystem spełnia funkcje integracyjne. Wiąże on wartości kultu- rowe z motywacjami ludzi. Dzięki temu system społeczny może funkcjo- nować bez konfliktów wewnętrznych. Czwarty podsystem wypełnia funk- cje kultywowania wzorów i usuwania napięć wewnątrz jednostek systemu19. Funkcjonalny schemat struktury społecznej jest wytworem iiifc^r-acyj- nej teorii społeczeństwa. Teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako zin- tegrowany system utrzymywany w równowadze i harmonii przez ustalo- ne i powtarzające się procesy. Według R. Dahrendorfa teoria ta przyjmuje następujące założenia: l) każde społeczeństwo jest względnie trwałą i sta- bilną strukturą elementów; 2) każde społeczeństwo jest zintegrowaną struk- turą tych elementów; 3) każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, zapewniając utrzymanie społeczeństwa jako sprawnie funkcjonującego sy- stemu; 4) każda struktura społeczna opiera się uznawaniu przez jej człon- ków wspólnych wartości20. Te cztery elementy - stabilność, integracja, koordynacja funkcjonalna i konsensus (porozumienie) - występują we wszystkich funkcjonalnych ujęciach struktury społecznej. Opozycyjny cha- rakter wobec integracyjnej teorii społeczeństwa ma konfliktowa teoria społeczeństwa, która przeciwstawia równowadze i stabilności społeczeń- stwa jego chwiejność i ciągłe zmiany, integracji - konflikty, koordyna- cji - dezintegrację, wspólnie uznawanym wartościom - rozbieżne intere- sy, konsensusowi - przymus. T. Parsons, Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i inni. Warszawa 1975, s. 219-240. R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i inni, Warszawa 1975, s. 430-432. TT" 3. Dychotomiezir schemat struktury społecznej Schemat dychotorriiizny przyjmuje z reguły postać dwuczłonowego podziału biegunowego społeczeństwa na grupy o przeciwstawnych ce- chach: uprzywilejowanych - upośledzonych, posiadających - nie posia- dających, nie pracując^h - pracujących, wyzyskujących - wyzyskiwa- nych, bogatych - bie*nych, rządzących - rządzonych. Między tymi członami podziału zacrpdzą jednostronne zależności typu władzy lub de- cydowania o czyichś l>sach. Pan ma władzę nad niewolnikiem, feudał nad chłopem pańszczyźnianym, kapitalista wpływa na położenie robotni- ka. Na tym tle kształtije się negatywna zależność interesów - korzyści i powodzenie jednej tfasy są stratami i niepowodzeniem drugiej. Ta sprzeczność interesów odzi walkę między klasami. W historii przejawia- ła się ona w różnych p)Staciach: buntów niewolników, wystąpień plebe- juszów przeciw patrycjiszom w starożytnym Rzymie, wojen chłopskich w średniowieczu, starć mieszczaństwa ze szlachtą w nowożytnych rewo- lucjach, wystąpień rew»lucyjnych robotników przeciwko kapitalistom. W teoriach struktura społecznej posługujących się schematem dycho- tomicznym stosowane ą różne kryteria podziału społeczeństwa na anta- gonistyczne klasy. Wedug Arystotelesa są to dwa kryteria: pierwsze do- tyczy stanu zamożności będącego źródłem podziału na bogatych i ubogich, drugie - posiadania cri)ty i wykształcenia, stanowiącego podstawę roz- różnienia tzw. znakomych i ludu. A. Smith dzieli dychotomicznie spo- łeczeństwo kapitalistyizne wedle posiadanego bogactwa na bogatych i biednych. Marksistowski sposób ujmowania struktury klasowej jest wy- nikiem skrzyżowania tfech przeciwstawnych atrybutów klas: posiadają- cy środki produkcji - ie posiadający środków produkcji, nie pracujący - pracujący, korzystajmy z pracy najemnej - nie korzystający z pracy najemnej. Wyodrębnicie ze względu na te trzy pary przeciwstawnych cech klasy pozostają w>bec siebie w stosunkach antagonizmu. Klasa po- siadających środki prolukcji, nie pracujących i korzystających z pracy najemnej pozostaje w przecznych interesach z klasą nie posiadających środków produkcji, plujących i nie korzystających z pracy najemnej. W schemacie dychoomicznym strukturę społeczną ujmuje się jako sy- stem zależności jednosronnych, wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń, przede wzystkim przywileju posiadania mniej lub bardziej stałych środków przyrusu względem innych członków społeczeństwa. 3JL Zależności jednostronne rozumiane są zazwyczaj jako podleganie czyjeś władzy ekonomicznej lub politycznej. Władza ekonomiczna jest rodzajem stosunków społecznych wyrażają- cych się w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi. Przewa- ga ta wynika z władania środkami produkcji, pozwalając stosować przy- mus ekonomiczny wobec tych, którzy tych środków nie posiadają. Przejawia się on w konieczności podejmowania pracy w celu zdobycia środków do życia na warunkach określanych przez pracodawcę. Według poglądów myślicieli liberalnych władzę ekonomiczną mają ci, którzy posiadają do- bra umożliwiające pozyskiwanie usług innych ludzi. S. Ossowski rozróż- nia władzę ekonomiczną, która jest przywilejem posiadania kapitału, od władzy ekonomicznej, będącej przywilejem wyższego udziału w docho- dzie społecznym, czyli przywilejem większego zakresu możliwości kon- sumpcyjnych21. „Rozróżnienie przywilejów władzy kapitału i przywile- jów władzy poprzez dochód społeczny jest ważne z punktu widzenia celów, którym służy władza ekonomiczna, tzn. z punktu widzenia celów jednostek, którym ta władza przysługuje; przywilej kapitału to przywilej kierowania procesami produkcji, procesami, których celem jest dochód posiadacza; przywilej wyższego udziału w dochodzie społecznym to przy- wilej władzy ekonomicznej, przez którą uzyskuje się usługi osobiste"22. Władza ekonomiczna może rozciągać się na ludzi, którzy jej bezpo- średnio nie podlegają. Na przykład większy wpływ polityczny w społe- czeństwie mają grupy społeczne, które są zdolne finansować politykę, dysponują wydawnictwami, środkami propagandy, lokalami, transportem, bronią. Stosowanie środków działania politycznego wiąże się z dużymi wydatkami. Władza ekonomiczna warunkuje więc treść i formę realiza- cji polityki. Presja ekonomiczna klasy posiadającej z reguły uzależnia od siebie władzę polityczną. Znacznie rzadziej grupa rządząca uzyskuje nie- zależność od władzy ekonomicznej. W idealnym państwie Platona obo- wiązuje całkowity rozdział między władzą polityczną a władzą ekono- miczną. Władza ekonomiczna nie ma jednak charakteru samoistnego; musi być wspierana -przez władzę polityczną dysponującą środkami przymusu. Przez władzę polityczną rozumie się możność podejmowania i reali- zowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których ona dotyczy. Władza polityczna oznacza zatem zdolność narzucania i wykonania decyzji, czyli 21 S. Ossowski, O strukturze społecznej. Warszawa 1986, s. 44-47. 22 Ibid.,s.48. 5E wpływa na ludzi tak, aby zachowali się w sposób pożądany i oczekiwa- ny. Władza jest więc przywilejem panowania nad wolą innych ludzi. In- stytucje państwa będące bezpośrednimi podmiotami władzy dysponują środkami działania politycznego - mobilizacji, koordynacji, kontroli, przy- musu, przemocy, sankcji i represji. Stosowanie tych środków, zwłaszcza przymusu fizycznego i ekonomicznego, jest zalegalizowane w systemie norm prawnych i uzasadniane ideologicznie. Dychotomiczny schemat struktury społecznej jest elementem konflik- towej teorii społeczeństwa, według której spójność i porządek w społe- czeństwie opiera się na dominacji jednych i podległości drugich. Teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez siłę i przymus23. Konfliktowy charakter ma marksistowska koncepcja struktury klasowej społeczeństwa. K. Marks utrzymywał, że między kla- są posiadającą środki produkcji i klasą pozbawioną tych środków wystę- puje sprzeczność interesów rodząca konflikty. Walka klas jest źródłem zmian społecznych. Kulminacyjnym przejawem tej walki jest rewolucja prowadząca do obalenia panowania klasy posiadającej. Konfliktową teorię społeczeństwa można sprowadzić, zdaniem R. Dah- rendorfa, do kilku podstawowych założeń: l) każde społeczeństwo w każ- dym momencie podlega zmianom; 2) w każdym społeczeństwie, w każ- dym momencie występuje niezgoda i konflikt; 3) każdy element społeczeństwa przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany; 4) każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych wo- bec innych24. R. Dahrendorf przyjmuje, że strukturę społeczną tworzą różnego ro- dzaju organizacje społeczne, które nazywa związkami opartymi na pano- waniu. Przykładowo wymienia takie związki, jak państwo, Kościół, przed- siębiorstwo, partię polityczną, związek zawodowy, a także klub szachowy. Ludzie muszą zrzeszać się w związki, aby zaspokoić potrzeby i osiągać cele. Każdy związek jest układem ról opartych na dominacji jednych i ule- głości drugich; w każdym z nich istnieją stosunki władzy i zwierzchnic- twa. Są one źródłem sprzeczności i konfliktów. Zajmujący pozycje pa- nowania mają interes utrzymania się przy władzy, a podlegający im pozostają wobec nich w opozycji, dążąc do poprawy swych warunków. 23 R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w: Elementy teorii socjologicznych, jw., s. 430. i M Ibid„ s. 433. - '1. ł X Funkcjonowanie społeczeństwa i zapewnienie mu niezbędnej stabilizacji wymaga regulacji konfliktów. R. Dahrendorf wymienia trzy typy regula- cji: pojednanie, pośrednictwo i arbitraż. Zmniejszają one natężenie kon- fliktu lub też nadają mu taką postać, która zabezpiecza jednostki przed fizyc/nym zagrożeniem25. Konfliktowa teoria społeczeństwa posługująca się modelem przymusu w opisie stosunków społecznych pozostaje w sprzeczności z teorią inte- gracyjną społeczeństwa stosującą model konsensusu (porozumienia). R. Dah- rendorf podkreśla, że żaden z tych modeli nie może być przyjęty jako je- dynie słuszny lub jedynie stosowalny26. Ujmują one uzupełniające się aspekty zarówno struktury społeczeństw globalnych, jak i poszczególnych jej elementów. Autor, głosząc tezę o dwu obliczach struktury społecznej - integracyjnym i konfliktowym - uznaje, że decyzja o przyjęciu jednej teorii i odrzuceniu drugiej jest nie tylko niepotrzebna, lecz i niepożąda- na. Jedyne problemy bowiem mogą być wyjaśnione na gruncie teorii in- tegracyjnej. a inne - na gruncie teorii konfliktowej. Wszystkie społeczeń- stwa bowiem podlegają jednocześnie wpływom jednoczącym i dośrodkowym, wynikającym ze wspólnych interesów tworzących je grup społecznych i jednostek oraz wpływom dezintegracyjnym i odśrodkowym, których źródłem są interesy partykularne tych grup i jednostek. Różnice interesów mogą powodować napięcia i konflikty oraz sprzeczne dążenia prowadzące do walki. 25 Ibid.,s.458. 26 Ibid., s. 430-433. 4. Gradacyjny schemat struktury społecznej W schemacie gradscyjnym struktura społeczna ujmowana jest jy^y „y. stem stosunków porządkujących opartych na zasadach klasyfikacyjiiy^y Społeczeństwo dzielimy wówczas na grupy wyodrębnione ze względu na stopień posiadanej przez nie cechy, stanowiącej kryterium podziała Q-„ py te nazywane są w :eoriach stratyfikacji warstwami społecznymi ^y^ stwa w sensie stratyfikacyjnym jest grupą ludzi, którzy zajmują tb ssana pozycję na określonej skali pionowej. Struktura społeczna w tym ujęciu ma postać stratyfikacji społecznej, będącej układem warstw społe^ych rozmieszczonych jedna nad drugą. Pionowy układ warstw w społeczeństwie wydaje się czymś natural- nym i oczywistym. Jest zjawiskiem powszechnie doświadczany!^ gpg. łeczeństwo postrzegane jest jako porządek hierarchiczny obejmujący g^_ ty społeczne, warstwy średnie oraz warstwy niższe. W krajach angloi^g^^ rozróżnia się cztery klasy tworzące stratyfikację pionową: wyższą (.lipne,-) wyższą średnią (upper middle), średnią {middle} i niższą (Zower)2? Teorie stratyfikacji społecznej posługują się - za Maxem Web^rem - pojęciem pozycji społecznej (statusu społecznego). Pojęcie to oznaka po- łożenie społeczne jednostek lub grup w społeczeństwie, wynikające ^ przy- pisanych im praw i przywilejów, stylu życia i poważania społec^pggy Istnieje więc w społeczeństwie hierarchiczny „porządek statusowy ^yy. znaczą on stratyfikację grup według posiadanego statusu społec^ggp w której każda usytuowana jest względem innej niżej lub wyżej. W schemacie gradacji klasą podstawową jest klasa średnia. Zajmuje ona średnią pozycję w systemie stratyfikacji społecznej. Według Arysto- telesa bogaci i biedni tworzą klasy marginalne. W schemacie d^oto- micznym klasami podstawowymi są klasy przeciwstawne, mieszczce się na biegunach struktury społecznej. S. Ossowski rozróżnia dwie wersje schematu gradacji: gradacg pro- stą i gradację syntetyczną29. Przez gradacja prostą rozumie on ;ystem warstw wyższych i niższych oparty na stopniowaniu jednej obieky^^g 27 s. Ossowski, O strukturze społecznej'. Warszawa 1986, s. 144-145. 28 Ibid., s. 21. 29 Ibid., s. 145. X wyniierzalnej cechy. Może to być stratyfikacja ekonomiczna wynikająca ze stopnia zamożności (bogaci, średnio zamożni, biedni) lub ze stopnia udziału w dochodzie społecznym (warstwy o dużych, średnich i małych dochodach). Niekiedy idzie o poziom konsumpcji (warstwy o wysokim, średnim i niskim poziomie konsumpcji). Drugim rodzajem stratyfikacji prostej jest gradacja społeczna według stopnia wykształcenia, która obej- muje układ warstw ludzi z wykształceniem wyższym, średnim i podsta- wowym. Istnieje też stratyfikacja prosta, wynikająca ze zróżnicowania przywilejów politycznych i stopnia udziału we władzy. Jedną z postaci tej stratyfikacji jest wyodrębnienie warstw ludzi zajmujących stanowiska kierownicze, samodzielne i wykonawcze. Gradacja syntetyczna ma charakter złożony, obejmując jednocześnie kilka kryteriów gradacji (ekonomiczne, edukacyjne, polityczne). Badania socjologiczne zmierzające do odtworzenia stratyfikacji złożonej ujawnia- ją często rozbieżność pozycji zajmowanych przez różne grupy społeczne na poszczególnych skalach uwarstwienia. Zjawisko to nazywane jest de- kompozycją czynników statusu społecznego, wywołującą niezadowolenie i napięcia społeczne. Dotyczy to zwłaszcza inteligencji zajmującej wyso- ką pozycję na skali wykształcenia i niską na skali dochodów. Syntetycznym ujęciem stratyfikacji funkcjonującym w świadomości społecznej jest uwarstwienie według kryterium prestiżu, czyli szacunku okazywanego poszczególnym zawodom i stanowiskom. Prestiż jest su- biektywnym kryterium stratyfikacji opartym na podstawach emocjonal- nych i wartościujących związanych z obiektywnymi czynnikami stratyfi- kacji - wykształceniem, zawodem, dochodami, zamożnością, rozmiarami konsumpcji czy stylem życia. Badania nie wykazują jednak prostej za- leżności między prestiżem a obiektywnymi czynnikami stratyfikacji. Gra- dacja społeczna według kryterium prestiżu wykazuje wysoki stopień au- tonomii. W gradacjach syntetycznych niewspółmierne czynniki pozycji społecznej mogą się w pewnych granicach wzajemnie kompensować. Brak wykształcenia lub gorsze pochodzenie mogą być równoważone wysoki- mi dochodami, natomiast niski stopień zamożności wysokim wykształce- niem lub zaszczytnym stanowiskiem. W tego rodzaju sytuacjach ustala s!? gradacja syntetyczna na podstawie intuicyjnego sumowania pozycji jednostek i grup dokonanego wedle osobistych odczuć ludzi. Gradacja syntetyczna wyraża w ten sposób stan świadomości społecznej danego środowiska. Socjologowie wiążą genezę gradacji syntetycznej z likwidacją przywi- lejów stanowych30. Po rozpadzie ustroju stanowego ukształtowały się no- we hierarchie, a pojęcie sfer wyższych przestało być utożsamiane z za- mkniętymi kręgami rodowej arystokracji. Przywileje stanowe ustąpiły miejsca zależnościom ekonomicznym w społeczeństwach przemysłowych. Jednakże utrzymują się w nich nadal pewne tradycje stanowe. Pochodze- nie jako czynnik wyznaczający pozycję społeczną należy właśnie do te- go typu tradycji. Nie przestało ono odgrywać roli czynnika stratyfikacji. Dziedzictwem stanowym jest styl życia będący nadal czynnikiem grada- cji syntetycznej. Pozostały także tradycje stanowej izolacji towarzyskiej. „Równocześnie ideologia klasy zwycięskiej przeciwstawia prestiżowi pochodzenia kwalifikacje osobiste i daje prymat ekonomicznym kryte- riom pozycji społecznej. W ten sposób powstaje skala syntetyczna, uwzglę- dniająca w jednym szeregu stopień zamożności, budżet wydatków, sto- pień wykształcenia, stanowisko zawodowe, pochodzenie. Prosta gradacja ekonomiczna wchodzi w syntezę z tradycją hierarchii stanowej. W wy- niku tej syntezy, którą ułatwia ekonomiczne uwarunkowanie nieekono- micznych czynników prestiżu społecznego, na ocenę stylu życia także składają się dwojakie, aczkolwiek w znacznej mierze zbieżne kryteria; z jednej strony styl życia mierzy się wysokością kosztów: ten styl jest wyższy, który świadczy o większej zamożności; z drugiej, w ocenie po- ziomu życia odgrywają ważną rolę tradycje stanowe: ten styl jest wyższy, który jest związany z tradycjami wyższego stanu"3'. Posługiwanie się w badaniach i praktyce schematem gradacji spotyka się z uwagami krytycznymi. Niektórzy socjologowie zastanawiają się nad tym, czy uwarstwienie społeczne według kryterium prestiżu istnieje obiek- tywnie, czy też jest wynikiem zastosowanej procedury badawczej. Licz- ba wyróżnionych warstw może być różna, a granice między nimi płyn- ne. Ponadto trudno określić, w jakim stopniu stratyfikacja społeczności lokalnych odnosi się do społeczeństwa globalnego. W teoriach stratyfikacji akcentuje się funkcjonalną konieczność pio- nowego rozwarstwienia każdego społeczeństwa. Z tej racji nazywane są one funkcjonalnymi teoriami stratyfikacji. Najszerzej założenia i twier- 30 ibid., s. 149. 31 Ibid., s. 156-157. M. dzenia tego typu teorii sformułowali K. Davis i W. Moore32. Autorzy ci utrzymują, że w społeczeństwie występuje funkcjonalne zróżnicowanie ważności pozycji; jedne pozycje są ważniejsze od innych. Umiejętności potrzebne do ich zajmowania nabywane są w toku kształcenia wymaga- jącego wysiłku i pewnych wyrzeczeń. Odpowiednie wykształcenie otwie- ra dostęp do stanowisk zapewniających uzyskanie atrakcyjnych wartości oraz rzadkich i pożądanych dóbr. Konsekwencją zróżnicowanego dostę- pu do tych wartości i dóbr jest stopniowanie szacunku i uznania przysłu- gującego poszczególnym warstwom. Wykształcenie, przywileje dostępu do wartości i dóbr oraz związany z nimi prestiż są źródłem ukształtowa- nia się stratyfikacji społecznej. Jest ona niezbędna i pozytywna w każ- dym społeczeństwie, ponieważ spełnia funkcje motywujące ludzi do zdo- bywania umiejętności warunkujących osiąganie odpowiednich stanowisk i korzyści. 32 K. Davis, W. Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975, s. 464-476. 5. Zróżnicowanie społeczne a idea sprawiedliwości Znaczna część ujęć struktury społecznej posługuje się pojęciem zróż- nicowania społecznego. Z reguły występuje ono w badaniach empirycz- nych. W obrębie tej problematyki występują dwie płaszczyzny jej anali- zy - podmiotowa i przedmiotowa. Płaszczyzna podmiotowa zawiera odpowiedzi na pytanie: między kim, czyli jakimi grupami społecznymi występują zróżnicowania? Badania z te- go zakresu mają charakter socjograficzny. Ich celem jest odtworzenie podziałów społeczeństwa na grupy według doniosłych społecznie kryte- riów. Wyodrębnione w ten sposób grupy są właśnie podmiotami zróżni- cowania społecznego. Do najczęściej stosowanych kryteriów podziału społeczeństwa na gru- py należą: - kryterium typu miejsca zamieszkania; na jego podstawie wyróż- nia się dwa segmenty: ludność miejską i ludność wiejską; niekiedy stosuje się bardziej szczegółowy podział na mieszkańców dużych, śre- dnich i małych miast oraz mieszkańców wsi; - kryterium klasowo-warstwowe; pozwala wyodrębnić podstawowe klasy i warstwy społeczne - robotników, chłopów i inteligencję; - kryterium spoteczno-zawodowe; daje podstawę wyróżnienia grup społeczno-zawodowych takich, jak urzędnicy, inżynierowie, nauczy- ciele, prawnicy, pielęgniarki, górnicy, hutnicy, duchowni, wojskowi; - kryterium aktywności zawodowej; na jego podstawie społeczeń- stwo dzieli się na dwie podstawowe grupy - czynnych i biernych za- wodowo. Spokrewniona z tym ujęciem jest trójdzielna segmentacja po- pulacji generalnej kraju na: ludność w wieku przedprodukcyjnym, ludność w wieku produkcyjnym i ludność w wieku poprodukcyjnym; - kryterium płci; obejmuje podział społeczeństwa na mężczyzn i ko- biety; - kryterium wieku; jest podstawą wyróżnienia poszczególnych kate- gorii wiekowych lub grup pokoleniowych (dzieci, młodzież, dorośli, osoby w wieku podeszłym). Płaszczyzna przedmiotowa obejmuje zagadnienia związane z odpo- wiedzią na pytanie: pod jakimi wzglądami występują różnice między wy- M. odrębnionymi według powyższych kryteriów grupami społecznymi? W ba- daniach socjologicznych uwzględniane są następujące wymiary zróżnico- wania społecznego: wykształcenie, dochody, poziom konsumpcji i styl życia, aktywność kulturalna, partycypacja polityczna33. Ważnym zagadnieniem mieszczącym się w obrębie problematyki zróż- nicowania społecznego są rozmiary tego zjawiska i ich kwalifikacja aksjo- logiczna34. Ten aspekt zagadnienia ma sens nie tylko empiryczny, ale tak- że filozoficzny. Wiąże się bowiem z kwestią egalitaryzmu społecznego, a konkretnie - z kwestią sprawiedliwości społecznej. Starożytni filozofo- wie uważali, że sprawiedliwość polega na tym, żeby każdy miał to, co jest jego własnością, i robił to, co do niego należy. Jasna i dokładna de- finicja tego terminu nie wyczerpie nigdy zmiennej i różnej treści poję- ciowej, która może się przejawiać w jego rozumieniu. Według Ch. Pe- relmana35, można wyodrębnić pięć najczęściej występujących koncepcji sprawiedliwości: 1. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu to samo. Zgodnie z tą koncepcją wszyscy powinni być traktowani jednakowo, niezależnie od właściwości szczególnych, którymi się różnią. Jest to zasada tożsamo- ści, będąca faktycznym zaprzeczeniem samej idei sprawiedliwości. Ma charakter utopijny i demagogiczny. Akceptacja tej zasady jest źródłem skrajnych postaw roszczeniowych i dążeń do likwidacji wszelkich różnic społecznych. Jej urzeczywistnienie oznaczałoby rozpad struktury społecz- nej i utratę funkcjonalności społeczeństwa. 2. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według jego za- sług. Zakłada ona traktowanie ludzi wedle ich zasług. Trudno jednak okre- ślić i mierzyć te zasługi. Nie ma bowiem pewności, czy należy brać pod uwagę rezultat działań, czy też intencje i poświęcenie. Jest to zasada etyczna, premiująca przede wszystkim wysiłek, a mniej - sam efekt pra- cy. Ma charakter subiektywny. Trudno ją stosować w praktyce. 3. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według jego dzieł. Wedle tej zasady ludzie powinni być traktowani proporcjonalnie do rzeczywistego wyniku ich działalności. Nie stawia ona żadnych wyma- Zróinicowame społeczne, red. W. Wesolowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970; K.. Słomczyński, Zróżnicowanie spoteczno-zawodowe i jego korelaty, Wroctaw-Warszawa- ^ Kraków-Gdańsk 1972. 35 Zaborowski, Postrzeganie społecznych nierównością Warszawa 1988. Ch. Perelman, O sprawiedliwości. Warszawa 1959, s. 13-29. JE gań etycznych osobie działającej. Ma charakter pragmatyczny. Doświad- czenia rozwiniętych krajów pokazują, że można ją wykorzystywać z po- zytywnymi skutkami w sferze praktycznych zastosowań. Dzięki jej sto- sowaniu osiągnęły one wysoki stopień funkcjonalności i dużą dynamikę rozwojową. Ukształtowały się w nich silne elity gospodarcze, polityczne i intelektualne. Zasada ta zakłada zróżnicowanie społeczeństwa według kryterium efektywności pracy. Za równe efekty przewiduje równy ekwi- walent, a za nierówne efekty - nierówny ekwiwalent. Takie zróżnicowa- nie jest uznawane za uzasadnione i słuszne, a więc za sprawiedliwe. Nie- którzy autorzy odnoszą się jednak do tej zasady krytycznie. Zwracają uwagę, że nie uwzględnia ona różnic w dziedzinie wrodzonych zdolno- ści do pracy. Jedni bowiem mogą pracować długo i intensywnie, drudzy krótko i powoli. Jedni są w stanie wykonywać ciężką pracę fizyczną, in- ni są tej możliwości pozbawieni. Jedni wykazują wybitne zdolności twór- cze, drudzy ich nie przejawiają w najmniejszym stopniu. Autorzy ci pod- kreślają, że właściwie rozumiana zasada sprawiedliwości powinna brać pod uwagę te biologiczne różnice, oczekując od każdego świadczenia pra- cy według jego zdolności. 4. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według je- go potrzeb. Kierowanie się tą zasadą ma przede wszystkim na celu zmniej- szenie cierpienia wynikającego z niemożności zaspokojenia podstawo- wych potrzeb. Trudno w praktyce określić zakres tego rodzaju potrzeb. Z reguły bierze się pod uwagę pewne minimum życiowe obejmujące po- trzeby mieszkaniowe, wyżywienie, ubranie, opiekę zdrowotną. Jest to za- tem zasada oparta na miłosierdziu. Może powodować skrajne postawy roszczeniowe i demagogiczne. Z drugiej zaś strony całkowite jej odrzu- cenie miałoby antyhumanitarny charakter. W zasadzie wszystkie społe- czeństwa w większym lub mniejszym stopniu stosują tę zasadę, zwła- szcza wobec ludzi znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, chorych, niezdolnych do pracy, czy potrzebujących pomocy wskutek nieszczęśli- wych wydarzeń losowych. Wyraża się to w nowoczesnym prawodaw- stwie socjalnym oraz koncepcji państwa opiekuńczego. 5. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według jego po- zycji. Jest to zasada arystokratyczna, wywodząca się z hierarchicznego społeczeństwa stanowego, w którym każdy stan miał zagwarantowany sy- stem przywilejów. W myśl tej zasady ludzi traktuje się na podstawie ich przynależności do określonej kategorii społecznej. Zasada ta nie jest po- '28" . wszechna. Dzieli ludzi na grupy, które mają być traktowane w odmien- ny sposób. Współcześnie zasada ta nabrała charakteru biurokratycznego - nazbyt często wysokość wynagrodzenia zależy wyłącznie od pozycji zajmowanej w hierarchii służbowej. Osłabia to motywację osiągnięć i unie- zależnia wynagrodzenie od efektów pracy. W konsekwencji prowadzi do powszechnego spadku aktywności zawodowej i stagnacji społeczeństwa. 6. Według niektórych autorów sprawiedliwość oznacza realizację za- sady: każdemu według tego, co przyznaje mu prawo. Ta zasada dopu- szcza w praktyce tyle jej wariantów, ile jest różnych prawodawstw. Jest jednak zawodna, gdyż to, co przyznaje prawo może być niesprawiedliwe. 6. Ruchliwość społeczna a zamiana struktury społecznej ^ Ruchliwość społeczna oznacza przechodzenie jednostek lub grup z jedne- go miejsca struktury społecznej w inne. Występuje ona w społeczeństwach, w których istnieje system zróżnicowanych pozycji społecznych, politycz- nych, prawnych, gospodarczych, prestiżowych. Możliwość przemieszcza- nia się jednostek z jednej grupy do drugiej w obrębie systemu jest cechą rozwarstwionej struktury społeczeństw przemysłowych36. Jednak nawet najbardziej sztywny system kastowy nie jest całkowicie zamknięty i nie- zmienny bez względu na oficjalne przepisy. W systemie społecznym In dii, na przykład, powstają od czasu do czasu nowe kasty w wyniku wtą czania do nich grup po przejściu na hinduizm. Zdarza się też przesunięcie kasty w obrębie systemu w górę lub w dół. W społeczeństwach feudalnych w Europie dość częstym zjawiskiem były nobilitacje ludzi z niższyct stanów, wyrażające się w nadawaniu im tytułów i przywilejów szlacheckich Źródłem ruchliwości są przekształcenia struktury społecznej, zwłaszcz; zmiany w społecznym podziale pracy, liczbie i rodzajach miejsc pracy oraz strukturze zatrudnienia. Zmiany te powodują przesunięcia w dotych czasowym układzie pozycji społecznych. Ten rodzaj przemieszczeń spo łecznych określa się mianem ruchliwości strukturalnej. Występuje oni w dużej skali w okresach przełomowych i rewolucyjnych; jest składni kiem zmian globalnych zachodzących w społeczeństwie jako całości Przejście od jednego do drugiego typu społeczeństwa dokonuje się w try bie ruchliwości strukturalnej. Ustępują wówczas jedne klasy, a na ich miejsce pojawiają się nowe. Powstanie społeczeństwa feudalnego obej mowało zanikanie klas podstawowych społeczeństwa niewolniczego - wolnych obywateli i niewolników - i kształtowanie się nowych klas pod stawowych - feudałów i chłopów poddanych. Przechodzenie do społe czeństwa kapitalistycznego wiązało się z powstaniem klasy kapitalistów i klasy robotników. Obecnie w Polsce obserwujemy proces tworzenia się klasy średniej będącej nowym segmentem struktury społecznej. Źródłem ruchliwości strukturalnej mogą być wojny i kataklizmy wyniszczająct znaczną część populacji lub zmuszające ludność do masowych emigracji 36 S. M. Lipset, R. Bendix, Ruchliwość społeczna w społeczeństwie przemysłowyn Warszawa 1964, s. 33. '30' l Proces zmiany pozycji może dokonywać się w ramach istniejącej struk- tury społecznej. Ten rodzaj ruchliwości polega na wymianie jednostek zajmujących określone pozycje w społeczeństwie. Wiąże się ona ze zmiana- mi miejsca zamieszkania i zatrudnienia ludzi w całym okresie ich życia, a przede wszystkim z następstwem pokoleń - rozpoczynaniem i kończe- niem aktywności zawodowej przez kolejne roczniki. Ten rodzaj ruchliwo- ści nazywa się ruchliwością wymienną. Nie wiąże się ona ze zmianami struktury społecznej. Ze względu na przestrzeń społeczną, w której odbywają się przemie- szczenia jednostek, istnieją dwa zasadnicze typy ruchliwości społecznej: pozioma i pionowa. Przez ruchliwość poziomą rozumie się przejście jedno- stki z jednej grupy społecznej do drugiej, umieszczonej na tym samym poziomie stratyfikacji społecznej. Poziomy charakter ma ruchliwość tery- torialna (zmiana miejsca zamieszkania), zawodowa (zmiana miejsca pracy) oraz inne rodzaje ruchliwości, w których nie występuje ważniejsza zmiana pozycji pionowej. Ruchliwość pionowa obejmuje te typy przemieszczeń, które powodu- ją zmianę pozycji społecznej jednostki. Zależnie od kierunku zmiany tej pozycji, występują dwa rodzaje ruchliwości pionowej: awans społeczny lub degradacja społeczna. Awans społeczny wyraża się w przepływie jed- nostek z warstwy niższej do wyższej lub wytworzenie przez te jednost- ki nowej grupy lokującej się na poziomie warstwy wyższej. Degradacja społeczna polega na przechodzeniu jednostek z pozycji wyższej na niż- szą. Ze względu na rodzaj skali, na której następuje ruchliwość pionowa rozróżnia się awans albo degradację ekonomiczną, zawodową, politycz- ną itp. Syntetyczną miarą awansu społecznego w świadomości społecz- nej Polaków jest migracja ze wsi do miasta związana z poprawą warun- ków cywilizacyjnych życia oraz przejście od pracy fizycznej do pracy umysłowej. Ten drugi wymiar awansu społecznego występuje we wszy- stkich społeczeństwach przemysłowych37. Ruchliwość społeczna może być ujmowana w skali wewnątrzpokole- niowej lub międzypokoleniowej38. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa okre- ślona jest w obrębie tego samego pokolenia. Wyraża się w zmianach po- A. Sarapata, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną w Polsce, Warszawa 1965, s. 16. 8 T. Remer, Niektóre aspekty psychologiczne struktury i ruchliwości społecznej, Wrociaw- Warszawa-Krakow-Gdańsk 1980; Struktura i ruchliwość społeczna, red. K. M. Slomczyński i W. Wesotowski, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 61-124. X zycji społecznej jednostki w całym okresie jej życia. Ruchliwość między- pokoleniowa występuje między następującymi po sobie pokoleniami. Wyraża się ona w różnicy pozycji społecznej rodziców i dzieci w analo- gicznym okresie ich aktywności społeczno-zawodowej. Ruchliwość mię- dzypokoleniowa może mieć charakter poziomy albo pionowy. Ze względu na podmiot ruchliwości społecznej rozróżnia się ruchli- wość indywidualną i zbiorową. Ruchliwość indywidualna polega na prze- mieszczeniu się jednostek w strukturze społecznej. Ruchliwość zbiorowa wyraża się w zaniku lub zmianie pozycji w społeczeństwie całych grup zawodowych, warstw i klas społecznych. Na przykład reforma rolna i na- cjonalizacja przemysłu w Polsce spowodowała likwidację klasy ziemiań- stwa i klasy kapitalistów. Obok tego nastąpiła degradacja drobnotowaro- wych producentów i warstwy inteligencji. Ruchliwość zbiorowa może się też przejawiać w wytworzeniu przez jednostki nowych grup wyżej usy- tuowanych w hierarchii społecznej od zbiorowości, do których poprze- dnio należały. Taki charakter ma tworzenie się klasy średniej w Polsce w wyniku napływu do niej osób wywodzących się z różnych środowisk zawodowych. Ruchliwość zbiorowa powoduje zmiany charakteru klas i warstw oraz przekształcania struktury społecznej. Ruchliwość społeczna może mieć charakter wewnątrzgrupowy lub mię- dzy grupowy. Pierwsza dokonuje się w obrębie danej grupy zawodowej, warstwy czy klasy społecznej. Ruchliwość międzygrupowa wiąże się z opuszczeniem przez jednostkę grupy, do której dotychczas należała (np. przejście ze wsi do miasta, czy z jednej kategorii zawodowej do innej). Ruchliwość międzygrupowa może doprowadzić do zaniku istniejących segmentów struktury społecznej lub powstawania nowych. Rozmiary ruchliwości społecznej zależą od charakteru struktury spo- łecznej. Wszelkiego typu nierówności społeczne, bariery prawne i poli- tyczne, uprzedzenia etniczne i religijne, podziały stanowe ograniczają, a w skrajnych przypadkach blokują ruchliwość społeczną. Społeczeństwa, w których zjawisko ruchliwości nie występuje, nazywają się społeczeń- stwami zamkniętymi. Natomiast społeczeństwa, w których ruchliwość spo- łeczna ma szeroki zasięg, określane są mianem społeczeństw otwartych. Należą do nich społeczeństwa przemysłowe, w których istnieją szerokie możliwości zmiany miejsca zamieszkania, zakładu pracy, podnoszenia po- ziomu wykształcenia i kwalifikacji, wzrostu dochodów itp. Powszechny charakter ruchliwości społecznej jest świadectwem demokratyzacji sto- sunków społecznych. II. Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw Socjologiczno-historyczne podejście pozwala wyróżnić pięć typów ide- alnych społeczeństw: społeczeństwo pierwotne, społeczeństwo niewolni- cze, społeczeństwo feudalne, społeczeństwo kapitalistyczne i społeczeń- stwo postindustrialne. Typ idealny jest konstrukcją poznawczą obejmującą układ podstawo- wych cech określonych przedmiotów lub zjawisk pozwalających wyróż- nić najważniejsze ich rodzaje. Stanowi uproszczoną reprezentację rzeczy- wistości, widzianą z oddali, bez wyrazistości szczegółów. Konkretne społeczeństwa mniej lub bardziej zbliżają się pod względem układu cech do typu idealnego. Typologia taka umożliwia porównywanie społeczeństw pod względem stopnia rozwoju i typu ich struktury społecznej (zob. sche- mat l. Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw). l. Społeczeństwo pierwotne Społeczeństwa pierwotne opierały się na naturalnej gospodarce zbie- racko-myśliwskiej oraz początkach hodowli zwierząt i uprawie roli. Ba- dania etnograficzne pokazują, że są to społeczności małe, liczące kilka tysięcy członków. Wytworzyły zasady grupowania ludzi i system stosun- ków między nimi, który można określić mianem prostej struktury spo- łecznej. Jej kształt i charakter uwarunkowany był przez czynniki biolo- giczne - płeć, wiek i pokrewieństwo'. Pleć. Należy do podstawowej zasady rozwarstwienia społeczeństw pier- wotnych. Różnice społeczne między płciami wiążą się z biologiczną rolą kobiety jako matki. Spowodowały one wielki społeczny podział pracy R. Firth, Społeczności ludzkie, rozdz. O niektórych zasadach struktury społecznej, Warszawa 1965; C. Lśvi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1969. "33" Schemat l. Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw Typ Dominujący Struktura społeczna Lp. społeczeństwa rodzaj Charakter Ujęcie gospodarki kultury funkcjonalne gradacyjne dychotomiczne l 2 3 4 5 6 l Społeczeństwo gospodarka przedpiśmienna układ grup: starszyzna pierwotne naturalna płci - wieku T (zbieracko- pokrewieństwa pozostali członkowie myśliwska i (klanów, rodzin) plemienia początki rolnictwa) 2 Społeczeństwo rolnictwo. piśmienna wg Platona: wg Platona: właściciele niewolnicze rzemiosło, wtadcy-filozofowie - władcy-filozof. niewolników <—> handel strażnicy państwa - T <—> niewolnicy rolnicy strażnicy państ. i rzemieślnicy T rolnicy -rzemieślnicy wg Arystotelesa: wg Arystotelesa: T bogaci <—>ubodzy rolnicy i rzemieślnicy wg Arystotelesa: - kupcy - wyrobnicy boeaci znakomici <—>lud —wojownicy — kapłani " T zamożni — urzędnicy — stan średni członkowie rady T i sędziowie ubodzy 3 Społeczeństwo rolnictwo dualizm kultury: duchowieństwo - duchowieństwo panowie feudalni <—> feudalne (folwark) kultura pańska szlachta - T chłopi poddani i kultura chłopska - stan trzeci szlachta (mieszczaństwo T i chłopi) stan trzeci (mieszczaństwo i chłopi) l 2 3 4 5 6 4 Społeczeństwo przemysł masowa grupy społeczno- wg K. Marksa: wg K. Marksa: kapitalistyczne (fabryka) -zawodowe zatrudnione kapitaliści kapitaliści <—>robotnicy w sektorach: rolnictwo - T przemysł - usługi drobnomieszczaństwo wg A. Smitha: T bogaci <—>biedni wg A. Smitha: robotnicy klasa właścicieli ziemi - klasa robotników - wg badań klasa kapitalistów empirycznych: klasa wyższa wg K. Marksa: T wielcy i średni klasa średnia właściciele środków T produkcji - klasa niższa drobnotowarowi właściciele środków produkcji - pracownicy umysłowi - robotnicy 5 Społeczeństwo strefa usług zindywidualizowana wg D. Bella: wg D. Bella: postindustrialne multimedialna specjaliści i wyższa klasa średnia menedżerowie — T pracownicy techniki i klasa średnia administracyjni - T robotnicy - klasa klasa usługowa usługowa, - klasa niższa T (marginalna) klasa niższa między mężczyznami i kobietami. W społeczeństwach tych mężczyźni wy- konywali prace cięższe, zajmując się głównie myślistwem, rybołów- stwem,obróbką drewna i metali czy hodowlą zwierząt. Do zajęć kobie- cych przede wszystkim należało: zajmowanie się domem, troska o dzieci, uprawianie roli czy sporządzanie odzieży. Między mężczyznami i kobietami wykształciły się różnice w ubiera niu i codziennych zwyczajach, a także przeświadczenie o tym, co wypa- da, a czego nie wolno robić. Jeżeli mężczyzna lub kobieta próbował ii >y przejąć zwyczaje płci odmiennej, mogłoby to narazić ich na śmiesznos wywołać gniew, a nawet obrazić uczucia religijne. W społeczeństw;'' pierwotnych zwyczaje są bowiem silnie oparte na tradycji. Uniemo^i wiały one kobietom wykonywanie czynności, które wyłącznie przynaL/ ne były mężczyznom. Dotyczyło to szczególnie zajmowania się sprawa mi religii i polityki. Wiek. W społeczeństwach pierwotnych występuje wyraźny podział funkcji i rozwarstwianie społeczne na podłożu różnic wieku. Są one in tegralną częścią ich struktury społecznej2. U niektórych plemion wscho dnioafrykańskich istniało siedem klas mężczyzn. Przedziały wieku w;tha ły się w granicach około dziesięciu lat. Najważniejszym wydarzenien otwierającym mężczyźnie wejście do odpowiedniej klasy jest święto ini cjacji. U plemienia Nandi z Kenii, na przykład, odbywa się ono co się dem lub osiem lat i obejmuje grupy chłopców i młodzieńców w wieki od dziesięciu do dwudziestu lat. Przed inicjacją należą oni do pk-rwsze klasy wieku, która nie ma jednak tego znaczenia, co pozostałe. Inicjacji połączona jest z próbami odwagi i wytrzymałości oraz pouczeniem chłop ców o ich obowiązkach jako wojowników. Wszyscy chłopcy i mtodzień cy, którzy przeszli inicjację na tej samej ceremonii, należą do jednej wspólnej klasy posiadającej określoną nazwę, godła i ozdoby. Przez c;ił< życie razem przejmują i odgrywają kolejne role, uzyskując coraz wyższ< pozycje społeczne wraz z przywilejami - najpierw wojowników żyjącyci w stanie wolnym, potem w związkach małżeńskich, przejmując prowadzę nie codziennych spraw plemienia i troszczących się o potomstwo, a następ nie - odpowiedzialnych za doradzanie oraz utrzymywanie porządku i prze strzeganie praw. System ten stwarza formalny sposób rozgraniczenh 2 R. Firth, op. cit., s. 118; L. Levy-Bruhl, Czynności umysłowe w społeczeństwa pierwotnych. Warszawa 1992, s. 408-415. ~36 pokoleń i instytucjonalizacji stosunków między nimi, stanowi podstawę lądu społecznego wyznaczającego mechanizmy następstwa pokoleniowe- go oraz podział hierarchiczny i funkcjonalny ról plemiennych według kry- terium wieku. W miarę przechodzenia do kolejnych grup wiekowych mężczyźni uzy- skują określony awans w hierarchii społecznej. Uprzywilejowane pozycje w tej hierarchii zajmują ludzie starzy jako przekaziciele tradycji i do- świadczenia życiowego. Tworzą oni starszyznę uczestniczącą w sprawo- waniu władzy jako organ doradczy naczelnika plemienia. Najstarsze pokolenie zapewniało też ciągłość i stabilność życia wspólnot plemiennych. Kultura społeczeństw pierwotnych miała bowiem charakter pr/edpiśmienny, a dziedziczenie dorobku kulturowego odbywało się w dro- d/e bezpośredniego, ustnego przekazu. Przeszłość była wzorem dla te- raźniejszości i przyszłości. Następujące po sobie generacje przejmowały wzory i wartości kultury w niezmienionej postaci. Cechą charakterystycz- ną poglądów na życie społeczne było przekonanie o jego niezmienności wynikającej z trwałości tabu i obyczajów. W mentalności społeczeństw pierwotnych były one tak sarno nieuchronne jak prawa przyrody3. Pokrewieństwo. Doniosłą zasadę struktury społecznej wspólnot pier- wotnych stanowi pokrewieństwo. Obejmuje ono więź krwi oraz więź mał- żeńską. Pokrewieństwo wyznaczało system stosunków społecznych opar- tych na uznawanych związkach genealogicznych. Społeczeństwa te miały ściśle określone zasady ustalania pokrewieństwa. Pochodzenie automa- tycznie wyznaczało przynależność jednostki do grupy, jej pozycję we wspólnocie oraz prawo spadkobrania. Duże grupy pokrewieństwa spełni ;ity ważne funkcje o charakterze go- spodarczym i politycznym - władały ziemią i wspólnie ją uprawiały, prze- kazywały dobra materialne, tytuły i przywileje, organizowały życie zbio- rowe i sprawowały władzę na danym terenie. Były grupami wspólnego miejsca zamieszkania. Ich członkowie zamieszkiwali razem we wspól- nych domach lub w sąsiedztwie. Grupy te opierały się na organizacji ro- dzinno-plemiennej, tworzyły lokalną wspólnotę zamieszkania, własności ziemi, języka i tradycji. M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu miedzypokoleniowego, rozdz. Przeszłość. Kultury postfiguratywne czyli nieocenieni przodkowie. Warszawa 1978. JL W społeczeństwach pierwotnych stopniowo kształtowały się elementy| struktury mającej kształt gradacji ekonomicznej. Stopień zamożności bez-| pośrednio określał pozycję społeczną jednostki. Była to struktura społecz-| na o cechach stanowych, oparta na cenzusie majątkowym, ale bez pre<| destynacji stanowej, czyli bez prawnej regulacji przynależności stanowejj jednostek, j Współcześnie nie ma społeczeństw pierwotnych w czystej postaci.] Można jedynie odtworzyć niektóre pozostałości ich tradycyjnej obycza| jowości i wzorów życia utrzymujące się wśród ludności indiańskiej w Ame| ryce Północnej, murzyńskiej w Afryce czy ludności autochtoniczne w Australii. 12. Społeczeństwo niewolnicze Przejście od społeczeństwa pierwotnego do społeczeństwa niewolni- czego było procesem stopniowego osiągania autonomii jednostki i kształ- towania się jej indywidualnej przynależności do szerszych zbiorowości. Towarzyszyło temu różnicowanie się i podział społeczeństwa na części, tworzące odrębne grupy o charakterze spoteczno-ekonomicznym i kultu- rowym. K. R. Popper uważa, że było to przejście od społeczeństwa za- mkniętego rządzącego się niezmiennym tabu i rytuałem, ze sztywnym sy- stemem religijnym, tworzącego jednolitą wspólnotę uniformizującą swych członków - do społeczeństwa otwartego opartego na zmieniającym się prawie tworzonym przez człowieka, mającym niejednorodny charakter, w którym nastąpiło upodmiotowienie i indywidualizacja jednostek, mo- gących podejmować osobiste decyzje i działania. Na tym podłożu zaczę- ła utrwalać się w starożytności myśl społeczna, która wyodrębniała dwa elementy środowiska człowieka: naturalne i społeczne. W poglądach na społeczeństwo wykrystalizował się krytyczny dualizm: natura została odróżniona od konwencji4. Kolebką tych tradycji myślowych była starożytna Grecja. Podstawy nauki o społeczeństwie ukształtowały się w wiekach V i IV p.n.e. po- wszechnie uważanych za czasy rozkwitu antycznej kultury greckiej5. Za- początkował ją Pitagoras, podejmując próbę określenia natury państwa i stosunków w nim panujących. Po pół wieku utopijną koncepcje pań- stwa idealnego przedstawił Platon w traktacie Państwo, a następnie Ary- stoteles dokonał opisu greckiej polis - ówczesnego miasta-państwa i je- go społeczeństwa w obszernym dziele Polityka. Platońska koncepcja państwa miała charakter normatywny. Nie pre- zentowała państwa, jakim ono było rzeczywiście, ale stwierdzała, jakie być powinno. Była konstrukcją państwa „najlepszego", opartego na za- sadach etycznych. Państwo powinno więc być zbudowane jak organizm, a jego części zależne od całości. Wówczas tylko może w nim panować K. R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. l, rozdz. Natura i konwencja, Warszawa 1993. H. Becker, H. E. Bames, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, t. l, Warszawa 1964; J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, t. l, Warszawa 1981; G. Thomson, Pierwsi filozofowie. Warszawa 1966. 39 lad, który zagwarantuje nadrzędny cel społeczeństwa, jakim jest realiza" cja idei dobra i sprawiedliwości6. Cel ten zakłada funkcjonalność każdej części społeczeństwa wobec ca- łości systemu społecznego. Platon uważał, że postępująca indywidualiza cja jednostki stanowi zagrożenie ładu społecznego i powoduje rozpad wspólnoty. Z tych względów postulował uniformizację obywateli w sfe- rze ich zachowań publicznych oraz myśli i uczuć, a także sprawowania ścisłej kontroli nad nimi. Platon krytycznie odnosił się do zróżnicowania majątkowego społe czeństwa, prowadzącego do zachwiania równowagi społecznej i rozkła- du państwa wskutek zwalczania się biednych i bogatych7. W takim spo łeczeństwie interes grupy dominuje nad interesem całości. W celu usunięcia szkodliwych podziałów Platon zakładał likwidację własności pływalnej i rodziny w grupie mędrców i wojowników. W idealnym państwie niezbędny jest podział pracy. Pierwowzorem pla tońskiego państwa jest dusza lud/ka. która składa się z trzech części: po znawczej - obejmującej intelekt i ogół władz umysłowych, jej cnotą jes) mądrość, a symbolem złoto; impulsywnej - będącej źródłem emocji i tem peramentu, jej cnotą jest męstwo, a symbolem srebro; i wegetatywno-po żądliwej - jej cnotą jest umiar i panowanie nad sobą, a symbolem żela zo i brąz8. Natura wyposaża człowieka w predyspozycje określające jego miejsce i rolę w społeczeństwie: „[...] ale Bóg, który nas uformował, wpu ścił w okresie powstawania i wmieszał trochę złota w tych z was, kto rży są zdolni do rządów. Dlatego oni są najcenniejsi. A w pomocników srebro. A żelazo i brąz w rolników i tych, co inne uprawiają rzemiosła"9 Państwo jest harmonijne i sprawiedliwe, jeśli te trzy rodzaje grup będ; robiły swoje. Każda z nich ma inne zadania: rządzeniem zajmować si< powinni władcy-filozofowie, gdyż ich cnotą jest mądrość; obroną - straż nicy państwa, gdyż ich cnotą jest męstwo; wytwarzaniem niezbędnyci dóbr materialnych - rolnicy i rzemieślnicy, gdyż ich cnotą jest umiar. Każda z tych części musi żyć w innych warunkach i tworzyć oddziel ny stan społeczny. Części państwa nie są sobie równe. Funkcja władców -filozofów jest wyższa od funkcji strażników państwa, a strażników pań- stwa od rolników i rzemieślników. Idealne państwo jest więc hierarchicz- nie zbudowane. Poszczególne segmenty mają względnie zamknięty cha- rakter i dzieli je duży dystans społeczny. Według Platona na najwyższy szczebel hierarchii społecznej mogą awansować tylko nieliczni strażnicy, zasłużeni w służbie obywatelskiej i wykazujący umiejętność myślenia o sprawach państwa cechującą władcę-filozofa. Platon dopuszczał rów- nież ruchliwość międzygeneracyjną - awans lub degradację dzieci w sto- sunku do pozycji rodziców - odpowiednio do ich cnót wrodzonych10. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu potrzebni - wolni obywatele. Platon nigdzie nie poruszył sprawy niewolników w swoim idealnym państwie. W jego poglądach społecznych nie ma żadnych su- gestii dotyczących zniesienia czy choćby złagodzenia niewolnictwa. Po- średnio sankcjonuje więc jego istnienie". Odmienny typ teorii społeczeństwa Grecji klasycznej stworzył Arysto- teles w Polityce. W dziele tym przedstawił wielopłaszczyznowy opis cech struktury społecznej greckiej polis oparty na bogatym materiale empi- rycznym, pochodzącym z obserwacji i analizy różnych ustrojów i społe- czeństw. Opis ten miał nastawienie praktyczne; w końcowej części Poli- tyki Arystoteles nakreślił rozwinięty wzorzec najlepszego państwa, które miałoby zagwarantowaną stabilność i funkcjonalność oraz zapewniało sprawiedliwość. Realizm opisu ma więc u Arystotelesa swoje doktrynal- ne ograniczenia związane z idealizacją polis i dążeniem do zachowania jej ustroju. W kwestii stosunku jednostki i społeczeństwa Arystoteles reprezento- wał, podobną do Platona, antyindywidualistyczną orientację12. Według Arystotelesa państwo jest tworem natury pierwotnym wobec jednostki. Wobec tego uważał, że „[...] człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nadludzką istotą, albo nędznikiem [...]"13 i dlatego „ [...] nie trzeba sądzić, że ktoś z obywateli do siebie samego należy, prze- ciwnie, wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią państwa"'4. 6 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. l. Historia starożytna i średniowieczna. Warszawa 1968, s. 108 i 109. 7 Platon, Państwo, Warszawa 1958, ks. III, 422 E-423. 8 Ibid., ks. IV, 439 E i ks. IV 441 E. 9 lbid.,ks. 111, 415 AB. 10 Ibid., ks. III, 416 A. " l. Bieżuńska-Małowist, M. Matowist, Niewolnictwo, Warszawa 1987, s. 214-233. J- Szacki, op. cit., s. 37. 13 Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953, 1253a, s. 8. 14 Ibid., 1337a, s. 269. 40 JL Charakterystykę społeczeństwa greckiej polis Arystoteles poprzedza uwagami na temat genezy, istoty i znaczenia niewolnictwa. Podziałowi na wolnych i niewolników nie nadaje wymiaru społecznego czy politycz- nego. Formalnie wszystko co dotyczy tego podziału znajduje się w jego rozważaniach poza problematyką struktury społecznej. Konstrukcja Polu tyki i tok rozważań sugeruje, że zjawisko niewolnictwa nie należy dq właściwego przedmiotu nauki o społeczeństwie. Relacja: pan - niewoli nik ma przede wszystkim wymiar naturalny i osobisty. Arystoteles utrzymywał, że każde państwo składa się z rodzin, a człon kowie rodziny są jej częściami składowymi. „Otóż pełna rodzina skład się z niewolników i wolnych. Ponieważ zaś badanie każdej rzeczy mu| się zacząć najpierw od najdrobniejszych części, a pierwszymi i najdroti niejszymi częściami rodziny są pan i niewolnik, mąż i żona, ojciec i dziq ci, należy wziąć pod rozwagę te trzy stosunki i zbadać, czym jest w ist<| cię każdy z nich i jak się przedstawiać powinien"15. Niewolnictwo traktował Arystoteles jako stan naturalny. Twierdził, „[...] pewni ludzie są z natury wolnymi, inni zaś niewolnikami, przy czy stan niewoli jest dla tych drugich zarówno pożyteczny, jak i sprawiedlj wy"16. Arystoteles podkreślał, że nazwa niewolnik jest określeniem t) ko niewolnika z natury, a nie osoby, która utraciła wolność na zasadź prawa wojennego czy gwałtu. Nikt żadną miarą nie może nazwać nieł wolnikiem osoby szlachetnego pochodzenia, gdyby się przypadkiem do-j stalą do niewoli i została sprzedana'7. Niewolnik natomiast jest upoślej dzony pod względem biopsychicznym i nie jest zdolny do wykonywania czynności umysłowych. Używa sił fizycznych i najwyżej tylko to moża dać z siebie. „Z natury bowiem jest niewolnikiem, kto może być wtasnoj ścią drugiego (dlatego też i należy do drugiego) i kto o tyle tylko mą związek z rozumem, że go spostrzega u innych, ale sam go nie posia-J da"18. Jednocześnie w rozważaniach Arystotelesa pojawiało się kryteriur rasowo-etniczne niewolnictwa: barbarzyńców nazywał niewolnikami, pc nieważ „[...] barbarzyńca a niewolnik to z natury rzeczy jedno i to samo'' Niewolnik był żywą własnością pana, który miał nad nim władzę de- spotyczną20. W niewolnictwie obowiązywał fizyczny przymus pracy trzy- mający niewolnika na pańskiej ziemi. Niewolnik nie posiadał osobowo- ści prawnej, nie należał do siebie. Był przedmiotem własności należącym do pana. Pan traktował niewolnika jako mówiące narzędzie wykorzysty- wane przy wykonywaniu pracy. Arystoteles uznawał, że praca niewolni- cza jest niezbędna w systemie wytwarzania dóbr użytkowych i usług21. Wskazywał więc ekonomiczne źródła niewolnictwa jako trwałego ele- mentu tworzenia materialnych podstaw życia niewolniczego społeczeń- stwa antycznego. Arystoteles nie dostrzegał rozbieżności interesów ani konfliktów mię- dzy, usytuowanymi na przeciwstawnych biegunach struktury społecznej klasami - panami i niewolnikami. Z niższych cech niewolników wywo- dził stabilny i harmonijny charakter stosunków między nimi. Twierdził, że „[...j zdani są na siebie dla swego utrzymania ten, kto włada z natu- ry i ten, kto mu jest poddany. Ta bowiem istota, która dzięki rozumowi zdoła przewidywać, rządzi z natury i rozkazuje z natury, ta zaś, co po- trafi tylko zlecenia te wykonywać przy pomocy sił cielesnych, jest pod- dana i z natury niewolna; toteż interesy pana i niewolnika są zbieżne"22. W Polityce przedstawił Arystoteles wielowymiarowy obraz struktury społecznej wspólnoty ludzi wolnych greckiej polis. Autor pozostawił tak- że bogate rozważania teoretyczne na temat struktury społecznej, zawiera- jące w zalążku podstawowe założenia i schematy jej opisu: funkcjonalny, dychotomiczny i gradacyjny. Oryginalnym elementem Arystotelesowskiej teorii jest koncepcja jedności w różnorodności społeczeństwa, uwydatnia- jąca komplementamość i współpracę poszczególnych jego części, które wytwarzają tym samym harmonię całości. Polityka Arystotelesa jest na- zywana antologią pomysłów interpretacji struktury społecznej23. Najszerzej rozwinął Arystoteles funkcjonalny schemat struktury spo- łecznej. Punktem wyjścia jej opisu było ustalenie zadań stojących przed nuastem-państwem. Na tej podstawie przedstawił podział jego obywate- li na następujące grupy: „Jedną z nich stanowi masa ludności produku- 15 Ibid. ró Ibid. 17 Ibid. "s Ibid. i" Ibid. 1253b, s. 10. 1255a, s. 14. 1255a, s. 15. 1254b, s. 12. 1252b, s. 6. 20 Ibid., 1254b, s. 12. 21 Ibid., 1253b, s. 10 i 11. /f ii .. - - _ _ ;2 Ibid., 1252a, s. 6. P. Rybicki, Arystoteles. Początki i podstawy nauki o społeczeństwie, Wrocław-Warszawa- Kraków 1963, s. 80 i n.; J. Szacki, op. cit., s. 40 - 43. r. KymcKi, Arystoteles, roczątki i podstawy nauki o spotec. Kraków 1963, s. 80 i n.; J. Szacki, op. cit., s. 40 - 43. 42 jąca żywność, tzw. rolnicy. Drugą tworzą rękodzielnicy, trudniący się rze- miosłami, bez których państwo istnieć nie może; jedne z nich są niezbę- dnie konieczne, inne służą do ułatwienia i upiększenia życia. Trzecia część to kupcy, tzn. ci, którzy się zajmują kupnem i sprzedażą, wielkim i drobnym handlem. Do czwartej należą wyrobnicy, do piątej zaś stan żołnierski, którego istnienie niemniej jest konieczne od tamtych, jeśli nie mają popaść w niewolę u najeźdźców.[...] Szósty stan to kapłański, siód- my zaś przedstawiają ci, co majątkiem służą państwu przy dźwiganiu cię- żarów, zwiemy ich zamożnymi. Ósmy - wysocy urzędnicy państwowi i ludzie, którzy bezinteresownie poświęcają się władaniu państwem, bo przecież bez władz państwo istnieć nie może.[...] W końcu idą stany, któ- re właśnie co dopiero wydzieliłem, członkowie rady i sędziowie, wymie- rzający sprawiedliwość w sporach"24. Podział funkcjonalny u Arystotelesa ma postać wieloczłonową i po- ziomą; wyróżnione części są jednakowo ważne i niezbędne dla funkcjo- nowania całości. Arystoteles uwypukla zależności wzajemne między ni mi, oparte na podziale zadań i współdziałaniu, co nadaje stosunkoi społecznym symetryczny charakter. Odmiennie interpretował podzi funkcjonalny Platon, kładący nacisk na jedność i podporządkowan wszystkich części potrzebom całości, to jest na hierarchię i zależnos jednostronne. Arystoteles stosował także schemat gradacji w opisie struktury śpi łecznej, dokonując podziału obywateli polis na grupy różniące się stój niem zamożności. Zróżnicowanie majątkowe ujmował następująco: „[., z konieczności znów jedni są bogaci, a drudzy ubodzy, [...] inni wreszi stanowią stan średni"25. Stan średni tworzą właściciele drobnych obsi rów rolnych i warsztatów pracy, którymi sami kierują, ale w których' łą roboczą są niewolnicy. Arystoteles gloryfikował stan średni, uznaj że stanowi on podstawę stabilności państwa i społeczeństwa. Ludzie z t go stanu najłatwiej dają się powodować rozumowi, mają wystarczająca majątek, a dzięki umiarowi są najbardziej bezpieczni dla państwa. Pań stwo opierające się na stanie średnim jest wolne od wstrząsów wewnę trznych26. Jednocześnie Arystoteles dostrzegał dychotomiczny podział społeczeń- stwa na biednych i bogatych. Te dwa człony przeciwstawiają się sobie i walczą o władzę w państwie27. Arystoteles w opisie społeczeństwa polis uwzględniał także inne podziały dychotomiczne obywateli. Zasadnicze znaczenie miał dla niego podział na lud i tzw. znakomitych28. Lud two- rzył grupę pracującą (rolników, rzemieślników, kupców, żeglarzy, ryba- ków, wyrobników). Znakomici - to nie pracujący, którzy posiadali bo- gactwo, szlachectwo, cnotę, wykształcenie. Dzięki tym zaletom mogli oddawać się sprawom publicznym lub filozofii. Należy podkreślić, że obywatele nie stanowili większości mieszkań- ców miast-państw greckich; tworzyli ją niewolnicy oraz osiedleni w Ate- nach cudzoziemcy (metojkowie), pozbawieni praw politycznych. Podob- ny był skład ludności Sparty w V wieku p.n.e. Spartanie będący obywatelami stanowili najmniejszą grupę społeczną (10 tyś.), największą zaś niewol- nicy (heloci) zajmujący się uprawą roli (250 tyś.), a pośrednią periojko- wie trudniący się rzemiosłem - wolni, lecz bez praw politycznych (100 tyś.)29. Społeczeństwa niewolnicze, w których jedna grupa ludzi stanowiła wła- sność innych osób lub państwa istniały także poza Grecją starożytną. System niewolniczy rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie (III- 1 w. p.n.e.) i w państwie rzymskim (III i II w. p.n.e.). 24 Arystoteles, Polityka, 1290b-1291a, s. 127 i 128. 25 Ibid., 1289b, s. 124. z*- Ibid., 1295b - 1296a, s. 140 - 142. JŁ " Ibid., 1295b, s. 142. Ibid., 1291 b, s. 129. ' ---•'• "i .•». l ^,7. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1964, s. 403. J. Huizinga zwraca uwagę, że w czasach średniowiecza pojęcie stanu to używane w bardzo szerokim znaczeniu. Na ogół każde ugrupowań funkcję czy zawód traktowano jako stan, będący porządkiem rzeczy, esh albo ordo, określającym pozycję i funkcję danej kategorii ludzi35. Św. Tomasz z Akwinu w sposób teologiczny uzasadnił podział społe czeństwa feudalnego na stany. Bóg jest twórcą modelu egzystencji spd łecznej ludzi. Każda grupa stanowa reprezentuje jakiś boski nakaz, wy znaczający jej zadania o moralnym znaczeniu. Funkcja stanu z nieg| wynika i do jego utrzymania się przyczynia. R. H. Tawney uważa, ż| stan jako podstawowy segment społeczeństwa feudalnego jest także uza sadniany w tomistycznej doktrynie za pomocą argumentacji utylitarnej Społeczeństwo stanowe tworzy organizację wynikającą z obiektywnego porządku rzeczy. Istnieje dzięki systemowi różnych- funkcji i zadan; ma jących swoją treść ziemską i zarazem treść wykraczającą poza docz sność - służbę Bogu pełnioną w sposób odmienny przez każdy stan. D brobyt społeczny istnieje wówczas, kiedy każdy stan wypełnia swd obowiązki i korzysta ze swych praw36. Stany tworzące strukturę społeczną feudalnego społeczeństwa, różrj się między sobą pozycją prawną, funkcjami społecznymi oraz sposobfl zachowania i obyczajami37. Przynależność stanową determinuje poch dzenie. Jednostka dziedziczy ją na mocy urodzenia, a więc na zasadzj więzi krwi38. Nie wyznacza jej wysokość dochodów lub wielkość majd ku, ani też funkcje w życiu całej zbiorowości. Uprzywilejowane sta mają prawnie zagwarantowany monopol na pewne typy własności i fun 35 J. Huizinga, Jesień Średniowiecza, Warszawa 1992, s. 81-89. 36 R. H. Tawney, Religia a powstanie kapitalizmu. Warszawa 1963, s. 48-49. 37 Odpowiednikiem systemu stanowego istniejącego w społeczeństwach europejskich je system kastowy w społeczeństwie hinduskim. Kasty są grupami zamkniętymi, związanyr z wykonywanym zawodem, miejscem w'hierarchii społecznej, a także z odmiennyn formami zachowania o charakterze symbolicznym i rytualnym. W Indiach wedyjskidj ludność dzieliła się na cztery kasty: braminów (kapłanów), kszatrijów (rycerstwo| wajśjów (część rolników, rzemieślników, kupców i wolnych obywateli) oraz siudrół (ludność zależna, służba). Obecnie w Indii istnieje ponad 200 kast, tworzącyc| endogamiczne grupy, zwierające związki małżeńskie wewnątrz własnej kasty. | 38 \y przypadku stanu duchownego wyznania katolickiego, żyjącego w celibacie, wię| krwi jest zastąpiona przez obrzędy sakralne, na mocy których jednostka dożywotnil należy do tego stanu. ii Przynależność i hierarchia stanowa mają charakter instytucjonalny, oparty na sankcjach formalnoprawnych lub religijnych, oficjalnych lub sakralnych dekretach, umocnionych tradycją i prestiżem39. Stany będące podstawowymi grupami społeczeństwa feudalnego róż- niły się między sobą pozycją społeczno-prawną i ekonomiczną. Do uprzy- wilejowanych stanów należeli feudałowie świeccy podzieleni w niektó- rych krajach na panów i szlachtę oraz duchowieństwo. Ich pozycja znajdowała wyraz w uprawnieniach otrzymywanych od władców. Stan trzeci tworzyło korzystające z najmniejszych praw mieszczaństwo. Spornym zagadnieniem jest przynależność stanowa chłopów zaliczanych do stanu trzeciego lub stanu odrębnego, bądź też pozostających poza stanami i nie uczestniczącymi w życiu politycznym. | Stany były grupami zamkniętymi. W społeczeństwach feudalnych nie występowało na szerszą skalę zjawisko ruchliwości międzystanowej. W społeczeństwie feudalnym obowiązywał prawny zakaz przechodzenia z jednego stanu do drugiego, m. in. zakaz zawierania małżeństw między ludźmi należącymi do różnych stanów. Niekiedy zdarzały się przypadki nobilitacji, będącej prawną formą wejścia do stanu szlacheckiego osoby i jej potomków, nie mającej szlacheckich przodków. Nobilitacja następo- wała w wyniku aktu prawnego, wydanego przez panującego. Na gruncie odrębności wynikającej z przywilejów prawno-politycz- nych i ekonomicznych stany odgradzały się od innych grup poczuciem godności i wyższości oraz wyróżniały specyficznym stylem życia, mani- festacją etosu honoru, oczekiwaniem zewnętrznych oznak czci i szacun- ku, ustaloną skalą tytułów i godności. Chociaż stany traciły stopniowo swą uprzywilejowaną pozycję prawną i ekonomiczną, to nadal zachowy- wały swą elitarność i wyższość etosową. | W Encyklopedii Diderota i d'Alemberta znajdujemy opis ówczesnych | społeczeństw osiemnastowiecznych, w którym autorzy posługują się po- jęciem stanów społecznych, oznaczających grupy mające określoną eg- 1 zystencję prawną: korzystają z szerokich uprawnień samorządowych, po- | siadają własną reprezentację polityczną, przez swych przedstawicieli l w parlamencie uczestniczą w życiu politycznym kraju i decydują o spra- 1 wach ogółu. Na tej podstawie stwierdzają, że w Polsce są tylko dwa sta- i"y: szlachta i księża, we Francji - trzy: szlachta, księża i stan trzeci, j w Szwecji - cztery: szlachta, księża, mieszczanie i chłopi. S. Ossowski, O strukturze społecznej. Warszawa 1986, s. 170-172. J8. J2- Podstawę stanowej struktury społecznej stanowiła hierarchia, w ramac której każdy człowiek miał wyznaczone miejsce i funkcję. Sw. Toma z Akwinu stworzył teologiczne ramy koncepcji hierarchicznego ukła( społecznego. Aksjomaty religijnej wizji świata nadały kształt tomistyc nej teorii społeczeństwa. Feudalny porządek społeczny jest wcielenie idealnego porządku stworzonego przez Boga. Ze względu na swą boś genezę porządek ten jest konieczny i niezmienny. Odbicie porządku ni bieskiego w świecie ludzkim nie jest doskonałe, ale jest najdoskonals z możliwych. Dlatego istniejąca hierarchia społeczna stanowi najleps; urządzenie społeczeństwa. Św. Tomasz z Akwinu dokonał przelon w chrześcijańskiej doktrynie społeczno-politycznej, która począwszy ( św. Augustyna ujmowała świat ludzi jako rezultat grzechu pierworocin go i ułomnej natury człowieka. Przełom tomistyczny polegał na póz tywnym uzasadnieniu feudalnej hierarchii społecznej stanowiącej reali cję intencji boskich. Tomizm usankcjonował w ten sposób feuda instytucje władzy i poddaństwa oraz nierówności prawnej i majątków widząc w nich urzeczywistnienie boskich nakazów o treści moralnej. Św. Tomasz z Akwinu utrzymywał, że hierarchia społeczna jest k( sekwencją nierównego stopnia doskonałości bytów. Z jednej strony j trzeba hierarchiczno-funkcjonalnego zróżnicowania społeczeństwa, a z d giej wrodzona nierówność między ludźmi przesądzają o konieczne istnienia podziałów społecznych. Autor zrezygnował z właściwego we snemu chrześcijaństwu ideału egalitarystycznego. Twierdził, że stop doskonałości człowieka, a zwłaszcza jego duszy, ujawnia się w fon naturalnych predyspozycji psychicznych i fizycznych. Ci, którzy m wybitny rozum muszą rządzić, tych zaś, którzy są silnej budowy cia natura wybrała, aby służyli. Tomistyczna doktryna o naturalnej nieró ności ma charakter deterministyczny i fatalistyczny - człowiek zost powołany przez Boga na określone miejsce w społeczeństwie i powo nie to ma charakter ostateczny. Jednakże z tymi koncepcjami starały w średniowieczu poglądy przeciwstawne, akcentujące naturalną równ ludzi. Znalazło to wyraz w ideologiach ruchów kacerskich i plebejski Zasady nierówności i hierarchii wyrażają się w podporządkowa części niższych społeczeństwa częściom wyższym. Znalazło to wy w feudalnej instytucji panowania i zależności. Sam termin feudalizm { chodzi od łacińskiego stówa, feudum, oznaczającego w średniowieczu „p wo do rzeczy cudzej". Klasyczna postać feudalizmu wykształciła się ko system hierarchicznej zależności między seniorem a wasalai '50' yfożnowładcę-opiekuna nazywano seniorem, a podopiecznego - wasa- em. Senior zapewniał wasalowi opiekę i pomoc materialną w formie be- leficjum, a wasale zobowiązani byli do służenia seniorowi w sposób nie iwłaczający godności człowieka wolnego. Wasale oddawali swoją zie- nię seniorowi, uzyskując od niego już tylko prawo do jej użytkowania. 'odobnie senior przenosił na możniejszego od siebie pana feudalnego yiasność zwierzchnią swojego majątku ziemskiego, który otrzymał z po- yrotem już jako feudum, tj. lenno, obciążone określonymi powinnościa- ni. W ten sposób tworzyła się drabina feudalna, na szczytach której znaj- Iował się monarcha. W średniowiecznej myśli całość porządku społecznego pojmowana by- a jako wspólnota wspólnot. Niezależnie od tego, czy tworzyła ją korpo- acja, klasztor, gildia, uniwersytet, stan rycerski, rodzina patriarchalna, )bowiązkiem jednostki należącym do takiej wspólnoty było jej służyć. Vspólnoty te określały pozycję jednostki i wpływały na jej egzystencję. [ształt struktury społeczeństwa średniowiecznego wyznaczały więc nie ylko zależności pionowe, dające się opisywać w schemacie gradacji przy- vilejów stanowych, ale także zależności poziome. „Prawidłowo rozumieć istrój społeczny średniowiecznej Europy można tylko przy uwzględnie- liu zarówno »pionowych« związków panowania i zależności, jak i »po- iomych« więzi korporacyjnych. Wasal podlega seniorowi osobiście, ale woj status otrzymuje od grupy, od społeczno-prawnej kategorii, korpo- acji, i z tym statusem musi liczyć się również jego pan"40. Struktura społeczeństwa feudalnego może być także ujmowana w sche- nacie dychotomicznym. W społeczeństwie tym panowie feudalni posia- lali zwierzchnią władzę nad chłopem poddanym. Różny był zakres i cha- akter tej władzy - w zależności od form ustrojowych państwa feudalnego, także od pozycji i siły władzy królewskiej ograniczającej wszechwła- zę panów feudalnych. W społeczeństwie feudalnym podstawą stosun- ów klasowych był przymus pozaekonomiczny pracy, wyrażający się v formalnoprawnym ograniczeniu wolności osobistej chłopów pańszczyź- lanych przez związanie ich z uprawianą ziemią. Byli oni „przypisani do lenn" (glebae adscripti); nie mogli jej opuszczać bez zgody właścicie- a- Przypisanie chłopa pańszczyźnianego do ziemi miało charakter dzie- ''iczny, co odpowiadało potrzebom ekonomicznym społeczeństwa feu- A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej. Warszawa 1976, s. 195. JL dalnego. Zapewniało siłę roboczą niezbędną feudalnej gospodarce rolneM ^ Społeczeństwo kapitalistyczne Jednocześnie oznaczało likwidację handlu niewolnikami, chociaż dzie-f dzicznie przypisani do ziemi chłopi mogli być wraz z nią sprzedani. Chł pi pańszczyźniani byli zobowiązani do świadczeń materialnych w formi » ^ - .- . -- ^—_, ^.^^ pańszczyzny na rzecz pana feudalnego; stosunki pańszczyźniane stano-|myśli społecznej. Nastąpiło wówczas odejście od tomistycznej doktryny społeczeństwa odwołującej się do argumentacji teologicznej. Ten ruch myśli miał charakter radykalny. Dokonywał się między koncepcją społe- wiły podstawę podziału dychotomicznego społeczeństwa feudalnego. Rozpad struktury stanowej społeczeństwa feudalnego następował n w gospodarce zrodziła nowożytne klasy - burżuazję i robotników. Narodzinom społeczeństwa kapitalistycznego towarzyszyła laicyzacja podłożu ideologicznym i politycznym, sięgając aż po Wielką RewolucjęBczeństwa jako zbiorowości nierównorzędnych stanów, pełniących różne Francuską, która obaliła panowanie feudałów. Rewolucja przemysłowjfunkcje, zorganizowanych dla jednego celu wyznaczonego przez Boga a poglądem, że społeczeństwo jest samoregulującym się systemem zaspo- kajania potrzeb, opartym na grze motywów ekonomicznych jednostek i grup, kierującym się nie zasadami religijnymi, lecz kryteriami celowo- ści i skuteczności. Nowożytna koncepcja społeczeństwa, właściwa po- czątkom kapitalizmu, kształtowała się w nowych warunkach społeczno- -ekonomicznych. Dekompozycja stanowej struktury społeczeństwa feudalnego była na- stępstwem rozwoju przemysłu fabrycznego, który spowodował upadek dominującej pozycji ekonomicznej wielkich właścicieli ziemskich i rol- nictwa. Pod wpływem rewolucji przemysłowej ukształtowały się w XIX wieku i rozwijały w XX wieku w Europie Zachodniej - Anglii, Niem- czech i Francji - a także w Ameryce Północnej społeczeństwa industrial- ne, w których przemysł stał się dominującym sposobem produkcji. Re- wolucja przemysłowa obejmowała kompleksowe zmiany w technice, ekonomii i stosunkach społecznych, prowadzące do powstania wielkiego przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Do najważniejszych wynalazków technicznych rewolucji przemysło- wej zaliczyć należy: wytop żelaza przy użyciu węgla kamiennego, me- chaniczna obróbka żelaza przy użyciu obrabiarek, wprowadzenie maszyn przędzalniczych i tkackich, skonstruowanie maszyny parowej, zastosowa- nie energii pary do maszyn roboczych (pompy, młockarnie, młyny, mło- y' piły, tartaki, koleje, żegluga). Postęp techniczny stymulował rozwój udziału pracy i specjalizacji. Rosło zapotrzebowanie na pracę wykwali- ikowaną, wymagającą wykształcenia i umiejętności organizacyjnych. Istota rewolucji przemysłowej wyrażała się w zastąpieniu produkcji rę- kodzielniczej produkcją zmechanizowaną. Jej najważniejsze konsekwen- ^e społeczne polegają na przejściu od społeczeństwa agrarnego (o prze- adze produkcji rolnej i ludności wiejskiej) do społeczeństwa industrialnego, JŁ w którym przeważający udział w produkcji ma przemysł, a większości ludności jest w nim zatrudniona i zamieszkuje w miastach. Potocznie rei wolucja przemysłowa jest rozumiana jako synonim początkowego i gwajJ townego stadium industrializacji. Jest też traktowana jako proces rozsze^ rzania się cywilizacji przemysłowej w skali światowej. Rewolucja przemysłowa spowodowała koncentrację produkcji w mia- stach, zagłębiach węglowych i okręgach włókienniczych. Zapoczątkować ła wielką migrację ludności ze wsi do miast i procesy urbanizacji. W szyb-L kim tempie powiększały się skupiska ludności w miastach i rejonacM przemysłowych. Społeczeństwa industrialne stawały się społeczeństwam masowymi. W sferze gospodarczej zmechanizowana produkcja dostarcza' ła standardowych towarów w skali masowej. Znajdowały one popyt i rozwijającym się rynku masowego nabywcy i konsumenta. W szybki tempie ukształtowała się kultura masowa związana z powstaniem i di łalnością środków masowego komunikowania (prasą, radiem i telewiz. W społeczeństwie masowym wykształciły się stosunki publiczne, któr składnikiem aktywnym stała się opinia publiczna. Systematycznie w stała rola opinii publicznej w życiu politycznym. W społeczeństwach industrialnych wykształcił się ustrój społeczno-gi spodarczy określany mianem kapitalizmu. Z tego powodu nazywane one społeczeństwami kapitalistycznymi. Panujące w nich stosunki et nomiczne oparte są na kapitale. Pojęcie kapitału rozpowszechniło się p wpływem analizy tych stosunków dokonanej przez K. Marksa w Ką tale (druga połowa XIX wieku). Do akademickiej ekonomii wprowa je W. Sombart w pracy Der modernę Kapitalismus (r. 1919). Według większości ujęć występujących we współczesnej ekonomii, - pitałem są nagromadzone zasoby pieniężne i dobra służące rozwoje: produkcji. Powstanie kapitału wiąże się z wystąpieniem na rynku wolr siły roboczej, sprzedawanej jako towar. Ukształtowała się ona w wynil wprowadzenia wolności osobistej oraz pojawienia się w skali masow' ludności pozbawionej własnych narzędzi pracy i środków do życia. Na ważniejszym źródłem napływu do tej ludności było ubożejące i rugowi ne z ziemi chłopstwo. Rekrutowała się ona także z pozostałych grup roi padającego się społeczeństwa feudalnego - zubożałych rzemieślnika i kupców, a niekiedy upadającej gospodarczo szlachty. Ludność wolna osobiście, lecz pozbawiona narzędzi pracy i środk utrzymania, zmuszona była do sprzedaży swej siły roboczej wtaścicii kapitału. Na tym polega ekonomiczny przymus pracy. Kapitalizm wiec ustrojem społeczno-gospodarczym opartym na łączeniu środ- - produkcji, będących własnością kapitalistów, z siłą roboczą pracow- ników najemnych pozbawionych tych środków. W społeczeństwach kapitalistycznych wykrystalizowała się struktura, której dominującymi segmentami są klasy społeczne. W ujęciu ogólnym klasami społecznymi nazywane są grupy podstawowe w społeczeństwie. W cią?u XIX i XX wieku pojęcie klas społecznych uzyskało duży ładu- nek emocjonalny oraz bogatą sferę skojarzeń społecznych, ideologicznych i politycznych, związanych z narodzinami i rozwojem społeczeństw ka- pitalistycznych. Klasy społeczne różnią się między sobą rolą i pozycją ekonomiczną w społeczeństwie. Są grupami o charakterze ekonomicznym. Tak właśnie identyfikowane są i charakteryzowane klasy w nowożytnej myśli społecz- nej. Przykładem tego jest liberalna wizja społeczeństwa doby wolnokon- kurencyjnego kapitalizmu, stworzona przez twórcę klasycznej angielskiej ekonomii politycznej A. Smitha. U podstaw tej wizji znajdowała się kon- cepcja homo oecoliomiciis, uznająca motywacją egoistyczną - dążenie do maksymalizacji korzyści i minimalizacji strat - za uniwersalną cechę jed- nostki ludzkiej. Te naturalne skłonności indywidualistyczne ludzi przy- czyniają się do ogólnego dobra i samorzutnie wytwarzają pozytywny ład społeczny. Potrzeby materialne jednostek skłaniają je do wymiany two- rzącej podstawę organizacji społeczno-gospodarczej. Rynek jest regula- torem tej wymiany, weryfikującym potrzebę i jakość działań ekonomicz- nych ludzi. Podział pracy, będący koniecznym następstwem skłonności ludzi do wymiany i handlu oraz sprowadzający powszechny dobrobyt, Jest rezultatem żywiołowego i powolnego procesu41. Podział pracy miał dla A. Smitha raczej techniczno-organizacyjne niż społeczne znaczenie. Smith nie traktował go jako pierwotnego kryterium podziału społeczeństwa na klasy. Dopiero analiza źródeł dochodów po- szczególnych grup umożliwiła mu rekonstrukcję klasowej struktury spo- łeczeństwa kapitalistycznego. Jakkolwiek zauważa, że każdy swój dochód czerpie ze źródła, które jest jego własnością i identyfikuje związki mię- "zy nimi: płacy z pracą, zysku z kapitałem, renty z ziemią - to swoją te- orle genezy i charakteru podziału społecznego konsekwentnie ukierunko- A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Warszawa 1954, t- l, s. 20-30. .54. 55 Pod koniec XVIII stulecia pojęcie klas społecznych upowszechnia si w porewolucyjnej Francji. W sposób systematyczny posługiwał się nir F. N. Babeuf, przedstawiając społeczeństwo francuskie w kategoriach an tagonizmu klasowego, przejawiającego się w walce pracującego ludu zwłaszcza proletariatu, z bogatą burżuazją. Z kolei C. H. Saint-Simo: w swojej koncepcji struktury społecznej wyróżnia i przeciwstawia klas przemysłową i klasę pracujących, związane z cywilizacją industrialni klasom próżniaczym, korzystającym z resztek przywilejów stanowych4 Pojęcie klasy społecznej rozpowszechniło się w XIX wieku w teoriac struktury społecznej, manifestacjach ideologicznych i programach p( litycznych. Wielką rolę w tym zakresie odegrał ruch robotniczy. I smithowskiej koncepcji klas jako grup o charakterze ekonomicznym nawi zywał K. Marks. Marksistowska teoria uwzględnia zespół trzech kryterió ekonomicznych klas: stosunek do środków produkcji, źródła i rozmia dochodów, miejsce i rola w społecznej organizacji pracy. Struktura kli sowa jest więc układem trzech rodzajów stosunków: stosunków własn< ściowych, stosunków dystrybucji i stosunków społecznego podziału prac W. Lenin w artykule Wielka inicjatywa klasami nazywa wielkie gn py ludzi różniące się między sobą stosunkiem do środków produkcji (prz< ważnie usankcjonowanym przez prawo), sposobem otrzymywania i ro miarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają, o: miejscem w historycznie określonym systemie produkcji i rolą w S] tecznej organizacji pracy. W drugim członie definicji W. Lenin podk ślą, że klasy to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszc; sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca, jakie zajmują w systemie ; spodarki społecznej. Marksizm posługuje się dychotomicznym modelem struktury klasowe Specyficzny dla marksizmu sposób ujmowania klas polega na skrzyżc waniu trzech podziałów dychotomicznych: klasy posiadające - klasy ni posiadające, klasy nie pracujące - ktasy pracujące, klasy korzystając z pracy najemnej - klasy nie korzystające z pracy najemnej. W wynik potrójnego podziału dychotomicznego uzyskuje się charakterystykę kli 47 Na przełomie XIX i XX wieku klasie próżniaczej poświęcił swoje zainteresowań badawcze T. Veblen. Zaliczał do niej warstwy nieprodukcyjne - postfeudalne i wieli oligarchię finansowe; - przejawiające skłonność do ostentacyjnego próżnowani podkreślającego dominującą pozycję gospodarczą i społeczną. Zob.: T. Veblen, Teor, klasy próiniaczej, Warszawa 1971, s. 3-4. -5S- yeciwstawnych, zajmujących biegunową pozycję w strukturze klasowej. Kapitalista posiada środki produkcji, nie pracuje i korzysta z pracy najem- nej Robotnik nie posiada środków produkcji, pracuje i nie korzysta z pra- cy najemnej. Jest on wprawdzie wolny osobiście, ale zależny ekonomicz- nie od kapitalisty. Brak własnych środków produkcji zmusza go do podjęcia nracy najemnej u kapitalisty w celu zdobycia niezbędnych środków do życia. Według K. Marksa, istota kapitalistycznego wyzysku polega na przy- właszczaniu przez kapitalistę części wartości wytworzonej w procesie pro- dukcji. Robotnik otrzymuje w formie płacy ekwiwalent wartości swojej siły roboczej; wytwarza jednak wartość większą niż ta, jaką reprezentu- je jego płaca. Nadwyżka ta, zwana wartością dodatkową, jest przywła- szczana przez kapitalistę. W społeczeństwie kapitalistycznym występuje zatem obiektywna sprzeczność interesów dwu klas podstawowych - ka- pitalistów i robotników. Stosunki podziału wartości wytworzonej między kapitalistę - w formie zysku i robotnika - w formie płacy nacechowane są sprzecznościami strukturalnymi - powiększenie jednej części może się dokonywać jedynie przez zmniejszenie drugiej. W konsekwencji sprzecz- ności te prowadzą do walki klas, którą K. Marks określał jako walkę mię- dzy kapitałem i pracą. S. Ossowski zwraca uwagę, że dychotomiczną wizję społeczeństwa klasowego tworzył Marks-rewolucjonista, z którego pola widzenia nig- dy właściwie nie znikał obraz odwiecznego przeciwstawienia klas uci- skających i klas uciskanych48. Natomiast Marks - socjolog w analizach struktury współczesnych mu społeczeństw musiał naruszyć ostrość prze- ciwstawienia klas biegunowych, wprowadzając klasę pośrednią, znajdu- jącą się między kapitalistami i robotnikami, nazywaną drobnomieszczań- stwem. Wyróżnia w niej w sposób funkcjonalny dwie warstwy. Pierwsza obejmuje tych, którzy pracują we własnym warsztacie i nie korzystają z pracy najemnej, a druga - tych, którzy pracują we własnym warszta- Gie i korzystają z pracy najemnej. Ważnym i niejednorodnym składnikiem struktury społeczeństw kapi- talistycznych jest wielosegmentowa grupa pracowników umysłowych. Tworzy ona warstwę, a nie klasę, gdyż jej pozycja ekonomiczna i spo- łeczna nie jest związana ze sferą produkcji, lecz z funkcjonowaniem 48 S. Ossowski, O strukturze społecznej, jw., s. 183 i 184. J9- nadbudowy i umysłowym charakterem pracy49. W skład warstwy praco\ ników umysłowych wchodzą między innymi urzędnicy, prawnicy, nai czyciele, pracownicy nauki, lekarze, literaci, artyści, intelektualiści, prze stawiciele wolnych zawodów, dziennikarze, wydawcy, duchowni, oficerów wojska i policji. Dychotomiczny obraz struktury klasowej - oparty na przeciwstawi niu klasy kapitalistów, będących właścicielami środków produkcji kła; pracowników najemnych, rozporządzających jedynie własną siłą roboc - jest we współczesnej socjologii modyfikowany w wyniku skrzyżow nią ze sobą kilku biegunowych podziałów. Szczególnie doniosłe kons kwencje teoretyczne i praktyczne ma wyodrębnienie na tej podstawie sz rokiej klasy pracowników najemnych nazywanych nową klasą średnią' Obejmuje ona pracowników najemnych mających atrybuty typowe c dysponentów środków produkcji, kierujących pracą ludzi obsługujący te środki51. Do nowej klasy średniej zaliczani są w większości praco' nicy umysłowi i kadry kierownicze średniego i niskiego szczebla or pracownicy fizyczni sprawujący funkcje nadzoru, tj. majstrowie i bry§ dziści. Klasa średnia tworzy zbiorowość wewnętrznie zróżnicowaną, zł żoną z odrębnych grup zawodowych, między którymi utrzymuje się iż lacja. Jej członkowie roszczą sobie prawo do wyższego prestiżu i robotnicy. Drugi segment pracowników najemnych, obejmujący w wie szóści robotników oraz urzędników wykonujących rutynowe czynno' biurowe, nie jest zaliczany do klas średniej52. Pojęciem klas społecznych opartym na kryteriach ekonomicznych T sługiwał się M. Weber53. Wyróżniał on w społeczeństwie ład ekonomie ny i ład społeczny. Ład ekonomiczny ujmował jako sposób rozdziału 01 użycia dóbr i świadczeń ekonomicznych. Podmiotami ładu ekonomie 49 O. Lange, Ekonomia polityczna, t. I - II, Warszawa 1978, s. 49. ' 50 O nowej klasie średniej mówi się w odróżnieniu od starej klasy średniej, którą tw( właściciele drobnych przedsiębiorstw, rzemieślnicy, właściciele sklepów, zakląć usługowych oraz osoby wykonujące wolne zawody. Zob.: C. W. Mills, Białe kołnierz Amerykańskie klasy średnie. Warszawa 1965; H, Domański, Społeczeństwa kl średniej. Warszawa 1994. 51 H. Domański, Klasy społeczne, grupy zawodowe, organizacje gospodarcze. Strukt społeczna w krajach rozwiniętego kapitalizmu. Warszawa 1991, s. 35. d- M. Weber Cl teorii so •', y' ^"Y. partie - podział władzy w obrębie wspólnoty, w: Elemt wsiowych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975, s. 415-428. ! l i<Ł ggo są klasy. Podział na klasy jest następstwem stosunku do produkcji i nabywania dóbr. O klasie można mówić wówczas, gdy pewnej liczbie osób wspólne są czynniki wyznaczające ich szansę życiowe. Czynniki te dotyczą jedynie ich ekonomicznego interesu - posiadania dóbr i docho- du w warunkach rynku towarów lub pracy. Posiadanie lub nieposiadanie dóbr i dochodu są podstawowymi kategoriami położenia klasowego. We- dług M. Webera struktura klasowa jest układem nierówności i dystan- sów, kształtujących się na bazie posiadania środków produkcji, kapitału finansowego i specjalistycznych kwalifikacji zawodowych. Ład społeczny natomiast jest sposobem, w jaki w danej zbiorowości rozdziela się godność społeczną między typowe grupy w niej uczestni- czące. Podmiotami ładu społecznego są wspólnoty nazywane przez M. Webera stanami. Przez położenie stanowe rozumiał on społeczno-kultu- rowe czynniki wyznaczające szansę życiowe. Czynniki te obejmują po- zytywną lub negatywną ocenę godności społecznej określonych grup spo- łecznych. Posiadanie lub nieposiadanie godności są podstawowymi kategoriami położenia stanowego. Przedstawione w ogólnym zarysie różne koncepcje klas społecznych opierają się na wspólnych założeniach teoretycznych. Po pierwsze, klasy jako podstawowe grupy w strukturze społecznej są następstwem podzia- łów ekonomicznych społeczeństwa: własności, pracy i dóbr; klasy są więc grupami o charakterze ekonomicznym. Po drugie, podział klasowy doty- czy pozycji społecznych związanych z systemem przywilejów lub upo- śledzeń nie wyznaczonych przez kryteria biologiczne. Po trzecie, przy- należność do klasy społecznej ma względnie trwały charakter. Po czwarte, położenie klasowe jest źródłem wspólnoty interesów klasowych. Po pią- te, przeciwstawne położenie klas biegunowych jest źródłem konfliktów między nimi. Teorie klasowej struktury społecznej obok pojęcia klasy posługują się także pojęciem warstwy społecznej. Pojęcie to stosowane jest w rozwi- niętych opisach struktury społecznej. Można wyodrębnić dwa zasadnicze znaczenia terminu warstwa społeczna. W pierwszym odnosi się ono do grup pośrednich, pozostających poza lub pośrodku dychotomicznego podziału społeczeństwa na klasy. Warstwy nie są zatem wyróżniane na podstawie jakiejś antagonistycznej zależności z inną grupą. Występują °ne obok klas i wyodrębniane są za pomocą takich kryteriów, jak różne cechy położenia społecznego, charakter pracy, poziom wykształcenia. Warstwa zatem jest grupą międzyklasową. W tej perspektywie inteligen- -6Ł cja jest ujmowana jiko warstwa społeczna, obejmująca różne kategorie pracowników umysłowych. W drugim znaczeniu warstwą nazywa się część klasy, czyli grupę wewnątrzklasową. Stosowane są różne kryteria wyróżniania tego rodzaju warstw. Mogą je stanowić: dziedziny działal- ności gospodarczej (zatrudnieni w rolnictwie, przemyśle i usługach), roz- miary własności (wisłka, średnia i drobna burżuazja), poziom kwalifika* cji (robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani). $. Społeczeństwo postindustrialne Społeczeństwo postindustrialne określane bywa niekiedy J^0 społe- czeństwo postkapitalistyczne lub społeczeństwo postekonomu?21"^ (nazwy stosowane przez R. Dahrendorfa), społeczeństwo superdojr^® (termin używany przez W. W. Rostowa), a także technotronicznie (.termin pro- ponowany przez Z. Brzezińskiego). Najwybitniejszym teoretyk"1 spo- teczeństwa postindustrialnego jest D. Beli, który stworzył ^w12!? społe- czeństwa przyszłości opartą na analizie głównych tend^"^1 zmian zachodzących w USA i krajach Europy Zachodniej54. Autcpr podkreśla fakt, iż społeczeństwo postindustrialne nie zastępuje społeczeństwa indu- strialnego, ani nawet rolniczego. Żywność pozostaje podsta"^ każdego społeczeństwa, natomiast rozwój przemysłu umożliwia zmni-®)82®"^ za" trudnienia w rolnictwie i wzrost jego wydajności. Społeczeństwo postindu- strialne uzyskuje nowy wymiar, obejmujący zarządzanie dar^Y""11 * imor- macją jako niezbędnymi usługami w skomplikowanym społe^^^wie-- • Postindustrialny ład społeczny jest odmienny od ładu roli'11^^0 ] ln" dustrialnego. Rosnące wyniki pracy postindustrialnej powodiW' ze ludzie żyją coraz bardziej poza przyrodą i coraz mniej Stykają się z maszyna- mi i rzeczami, kontaktując się jedynie ze sobą. Celem społec?2^"^'1 P°" stindustrialnego jest gra miedzy osobami. Wyraża się to w koncentracji na usługach - zwłaszcza profesjonalnych i technicznych. ,-,Organizacja zespołów badawczych, stosunki między lekarzem i pacjent-®"1' nauczy- cielem i uczniem, urzędnikiem i petentem, jednym słowem świat, które- go wyznacznikami są wiedza naukowa, wyższe wykształcę""10 "P-' 'wy" maga raczej współpracy i wzajemności niż koordynacji \ merarchu. Społeczeństwo postindustrialne jest zatem również społecz^"81^1" ^°~ munalnym, w którym podstawowa komórka to raczej zorgan^t^^8 ^'P0' ieczność, a nie jednostka ludzka; decyzje natomiast podejm^^^0 s^ ra" czej w drodze negocjacji między prywatnymi organizacjami oraz rządem, a nie wymuszane przez rynek"56. Podstawową instytucją społeczeństwa postindustrialnego J®5^ unlwer" ^tet, gdzie tworzona jest i weryfikowana empirycznie wiedza teoretyczna. ^4 O. Beli, The Coming of Post-1 ndustrial Society, Mew York 1973. D. Beli, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu. Warszawa 1994, s. 233*- Ibid., s. 184. biurowych i analitycznycch w domu. Następować będzie eliminacja b nych technologii, degraduujących środowisko naturalne. Rozwijać się będ natomiast przemysł elektroniczny, informatyczny i telekomunikacyjny. Trzecia fala spowoduje zanik etosu przemysłowego. Pojawi się nat< miast etos domowy. Gospodarstwo domowe odzyska dawne znaczeń oświatowo-wychowawczze i gospodarcze, stając się najwyższą formą ski pienia i samoidentyfikaccji. W sferze społeczno-kulturowej nastąpi ind widualizacja środków kcomunikacji. Proces ten obejmie rozwój telewia kablowej, sieci prywatniych rozgłośni, niskonakładowej prasy lokalna sieci komputerowych, m"onitorów domowych itp. Nowa cywilizacja przzymiesie zmianę stosunku człowieka do przyrody? Będzie ona traktowana jjako integralna część systemu społecznego. Prze- niesienie wielu prac do domu odciąży środowisko przyrodnicze, zmniej- szy zużycie energii i zorientuje energetykę na źródła odnawialne. \ Istotne zmiany nastą^piB w życiu politycznym. Zmniejszy się przede wszystkim rola państwa.^ a wzrośnie samorządów lokalnych i ruchów od- dolnych. Spowoduje to ożywienie mikrostruktur społecznych - społecz- ności sąsiedzkich i kręgów zawodowych. Wzrośnie też partycypacja po- lityczna na najniższych szczeblach zarządzania. Zmniejszą się zależności hierarchiczne, a wzrośnie więzi poziome. Szybkie tempo i glob>alny zasięg zmian cywilizacyjnych prowadzących do powstania spoleczeń^wa postindustrialnego wymagają odpowiednica mechanizmów ich adaptacji. Większość teoretyków podkreśla, że najbara dziej podatne na te zn^iany są osoby należące do młodego pokolenia? Odbiciem czasu, w któfy"1 żyjemy jest typ kultury nastawianej na przy szłość, w której dorósł:! uczą się innowacji technologicznych i kulturo wych wolniej od swoich dzieci. „Teraz wchodzimy w okres nie znan< dotąd w historii, w który"'1 młodzi zyskują sobie unikalny autorytet w swyn|» prefiguratywnym zrozun^niu nie znanej jeszcze nikomu przyszłości"62^ Przyspieszenie i kulminacja zmian, w ciągu życia jednego pokolenia powodują, że dorośli przypominają emigrantów żyjących w obcym kra- ju, nie zorientowanych jeszcze, jakie zadania stawiają przed nimi now< warunki. Młodzież jednakże ma największy potencjał przystosowania si^ do zmian. Zachowuje się jak pierwsze pokolenie ludzi, którzy urodzili 62 M. Mead Kultura i tozMwioA?. Studium dystansu mifdzypokoleniowego, WarszawjB 1978,s. 25. — M. się w nowym kraju. M. Mead uważa, że znaleźliśmy się w momencie, od którego zacznie się rozwijać nowy rodzaj kultury. Nazywa ją kulturą prefiguratywną, ponieważ w nowej kulturze dzieci, a nie ich rodzice czy dziadkowie, reprezentować będą to, co nastąpi63. Zbudowanie kultury pre- figuratywnej, w której przeszłość odgrywać raczej będzie rolę narzędzia, a nie środka przymusu, wymaga zmiany lokalizacji przyszłości. Musi ona być umiejscowiona w istniejącej już rzeczywistości i otoczona troską wszystkich żyjących w niej generacji. Ibid., s. 134-135. III. Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w warunkach transformacji ustrojowej Najbliższe lata będą okresem, w którym wykrystalizuje się nowe obL , cze struktury społecznej w wyniku dokonujących się zmian systemowych. Obecnie nie istnieje ono ani w postaci modelowej jako zaprogramowana w podstawowych elementach norma czy wzorzec ustrojowy stosunków społecznych, ani w formie jasno zarysowanej prognozy trendów rozwo- jowych tych stosunków z etapami i tempem ich przebudowy, ani w kształ- cie doktrynalnym, ani też w sferze wykrystalizowanych wyobrażeń na te- mat ładu społecznego. Wypowiedzi na ten temat odwołują się ogólnie do frazeologii demokratycznej i liberalnej. W rozważaniach nad pożądanym modelem społeczeństwa socjologowie odwołują się często do wzorów sto- sunków społecznych typu kapitalistycznego. Jednakże problemem dok- trynalnym i praktycznym jest wybór określonego wzoru czy wzorów tych stosunków. W następstwie takiego podejścia narzuca się pytanie, z pozoru tylko historyczne, a mianowicie - do jakiego okresu rozwoju kapitalizmu po- winniśmy sięgać w celu znalezienia możliwych do zastosowania rozwią- zań ustrojowych? Myślenie elit politycznych i społeczeństwa masowego . jest w tym względzie tożsame. Najlepiej naśladować najwyżej rozwinię- te, wolne i żyjące w dobrobycie społeczeństwa kapitalistyczne (np. kra- je należące do Unii Europejskiej, USA czy Japonię). Taka filozofia trans- formacji jest, niestety, nierealna i grozi frustracjami społecznymi. Formułowane są więc - w formie rad płynących z reguły z zewnątrz - wskazania, mówiące o tym, że powinniśmy naśladować kraje z okresu, kiedy dokonywały one u siebie transformacji, znajdując się wówczas w warunkach podobnych do tych, w jakich obecnie znajduje się Polska, • (np. Hiszpania po odejściu generała Franco czy Grecja po obaleniu dyk-: tatury pułkowników). Inni wymieniają dobry do naśladowania przykład krajów azjatyckich, które dokonały „skoku modernizacyjnego", tzw. ma-i łe tygrysy typu Korea Południowa, Hongkong czy Tajwan. Nierealne JŁ byłoby powtarzanie doświadczeń kapitalizmu dziewiętnastowiecznego, opartego na pierwotnej akumulacji kapitału i brutalnym wyzysku siły ro- boczej. Z doktrynalnego punktu widzenia przedmiotem wyboru są różne mo- dele ustrojowe kapitalizmu: na jednym biegunie model socjaldemokra- tyczny z rozwiniętymi funkcjami socjalnymi państwa i na drugim - mo- del liberalny (neokonserwatywny) z ograniczonymi do minimum funkcjami socjalnymi państwa. W nurcie uniwersalizmu, w którym mieści się spo- łeczna doktryna Kościoła katolickiego, artykułowany jest model ustroju będącego syntezą kapitalizmu i socjalizmu - ale ani jednym, ani drugim. Problematyka transformacji ustrojowych ma rangę historiozoficzną, do- tyczy bowiem globalnych zmian społeczeństwa jako całości opisywanych w ramach ogólnej teorii rozwoju społecznego. Wymaga jednak postawie- nia bardziej szczegółowych hipotez i ich empirycznej operacjonalizacji. Wyodrębniają się tu dwa pola analizy. Pierwszy obejmuje wpływ strate- giczny reform politycznych na zmianę stosunków społecznych, zwłaszcza następstwa pluralizmu politycznego, demokratycznych mechanizmów wy- łaniania i funkcjonowania władzy oraz praw i wolności obywatelskiej, osobistej i politycznej. Drugie pole dotyczy wpływu strategicznych re- form gospodarczych - wolnego rynku, prywatyzacji własności oraz nie- ograniczonej indywidualnej inicjatywy i przedsiębiorczości - na przeo- brażenia struktury społecznej. Reformy polityczne i gospodarcze zachodzą jednak w innej skali cza- sowej. Nowe instytucje polityczne można ustanowić szybciej, choć mu- szą się one uwiarygodnić, zyskać akceptację, utrwalić w kulturze poli- tycznej. Nowe mechanizmy gospodarcze wprowadza się latami. Ich pierwszy sprawdzian jest bardzo trudny. Przekształcanie źle działającej gospodar- ki planowej w rozwijającą się gospodarkę rynkową nie jest grą o natych- miastowej sumie dodatniej. Zanim się polepszy - będzie gorzej. Zmniej- szać się będą strefy bezpieczeństwa socjalnego, rozszerzać obszary ryzyka w dziedzinie zatrudnienia, ubezpieczeń społecznych, służby zdrowia i oświaty. Społeczeństwo znajdzie się w „gospodarczej dolinie łez"'. Pro- cesy reformatorskie wymagają, aby społeczeństwo zaakceptowało i po- parło rozwiązania, z powodu których żyje mu się trudniej. Sytuacja wy- musza swoisty wyścig z czasem. Wprowadzanie procedur demokratycznych R. Dahrendorf, Drogi do wolności, „Res Publica" 1990, nr 7/8, s. 23-24. M. wyprzedza pojawienie się efektów reformy gospodarczej, a więc możli- wości sprawdzenia, czy coś polepszyło się naprawdę. W przeciwnym wy- padku narasta rozczarowanie do reform i niebezpieczeństwo ich odrzucenia. Zależności między różnymi rodzajami wolności - obywatelskiej, oso- bistej, ekonomicznej i politycznej - nie są wcale tak oczywiste i jedno- znaczne, jakby się to na pozór wydawało. Wolne i żyjące w dobrobycie społeczeństwa to rzadkie zjawiska. Ale wszystkie społeczeństwa osiąga- jące dobrobyt większość działań gospodarczych opierają na prywatnym, wolnym rynku2. Nie wszystkie społeczeństwa oparte na prywatnym, wol-| nym rynku zaznały obywatelskiej, osobistej i politycznej wolności (np.| USA przed wojną secesyjną, Chile Pinocheta). Wolność polityczna niej jest konieczna i wystarczająca dla wolności ekonomicznej, obywatelskiej i osobistej (np. dynamicznie rozwijający się gospodarczo Hongkong nie; ma wolności politycznej, w Indii jest wolność polityczna, nie ma ekono- ! micznej, ograniczona jest wolność obywatelska i wolność osobista). Wol- ność polityczna prowadzi często do ograniczenia i zniszczenia wolności ekonomicznej oraz likwidacji samej siebie. Dokonująca się transformacja ustrojowa obejmuje przekształcenia w strukturze społecznej. Procesy rozpadu starej struktury społecznej au- torytarnego społeczeństwa realnego socjalizmu, składającego się z róż- nych odłamów „ludu pracującego", prowadzą do zmiany pozycji i roli tradycyjnych klas i warstw - przede wszystkim „ideologizowanej" klasy robotników, klasy chłopskiej i warstwy inteligencji. Ten trójdzielny sche- mat struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa, obejmujący „strate- giczne grupy ustrojowe", traci na znaczeniu. Baza ustroju opartego na własności państwowej i egalitaryzmie społecznym ulega stopniowej ero- zji. Zaczęły kształtować się nowe struktury społeczne i układy interesów. Tak właśnie postrzegają źródła transformacji ustrojowych w Polsce so- cjologowie. Procesy rozpadu starej struktury wyrażają się, ich zdaniem, w zaniku starych i powstawaniu nowych grup strategicznych w społe- czeństwie polskim. Część socjologów - w zgodzie z obiegowymi opinia- mi - uznaje, że w rewolucji lata 1980 roku uczestniczyli zbuntowani ro- botnicy i inteligencja. Pierwsi wysuwali hasła rewindykacyjne, drudzy domagali się likwidacji gorsetu ograniczającego ich „interesy inteligenc- kie" - swobody polityczne, wolność słowa, rolę opinii publicznej w ży- ciu politycznym, prawo do informacji itp. Według innych natomiast, za- miast mówić o buncie klasy robotniczej w sojuszu z inteligencją, bar- dziej oczywiste wydaje się potraktowanie tych zbuntowanych jako nową klasę średnią, znajdującą się w tym samym obiektywnie położeniu kla- sowym i mającym subiektywne poczucie wspólnoty interesów. A to cał- kiem wystarcza, żeby mówić o „klasie dla siebie". Poza obrębem zbun- towanych była większość wsi, robotnicy niewykwalifikowani i urzędnicy. „Jednoczący się w »Solidamość« to były dla mnie - stwierdza J. Kar- czewski - klasy średnie socjalizmu - wykwalifikowani pracownicy umy- słowi i fizyczni, których interes ekonomiczny był w konflikcie z gospo- darką państwa nie dopuszczającego zarazem do realizacji kwalifikacji posiadanych i wartości uznawanych"3. W strukturze społecznej współczesnej Posiki mieszczą się obecnie sta- re klasy ukształtowane w poprzednim ustroju, nadal liczne i nieprzysto- sowane do zmieniających się warunków, a także nowe - o zarysowują- cym się dopiero obliczu społecznym. Do pierwszej grupy należy zaliczyć klasę robotniczą, zwłaszcza jej odłam wielkoprzemysłowy, która jest związana z sektorem państwowym. Przechodzenie do gospodarki rynko- wej pozbawia ją uprzywilejowanej pozycji i bezpieczeństwa socjalnego. Prywatyzacja własności i restrukturyzacja przemysłu powoduje upadek branż, firm, zwalnianie grupowe z pracy, bezrobocie, konieczność zmia- ny kwalifikacji w skali masowej. Starym segmentem w obecnej strukturze jest klasa chtopska - nadal zbyt liczna i mało wydajna. Urynkowienie gospodarki ujawnia nieefek- tywność i niekonkurencyjność rozdrobnionego i zacofanego rolnictwa pol- skiego. W tej sytuacji małe, niskotowarowe gospodarstwa będą upadały. Miasto i przemysł nie będą jednak w stanie wchłonąć nadwyżek siły ro- boczej. Wśród inteligencji, określanej dotąd pojęciem warstwy, zachodzą in- tensywne procesy różnicowania się i podziału na grupy społeczno-zawo- dowe. Zarysowuje się wiele płaszczyzn jej podziału. Znaczenie strate- giczne ma podział na pracowników najemnych, zatrudnionych w sektorze państwowym, głównie w sferze budżetowej, ulegających pauperyzacji, oraz na pracujących w sektorze prywatnym, przede wszystkim w sferze biznesu, uzyskujących znacznie wyższe dochody. 2 M. Friedman, Cztery kroki do wolności, „Res Publica" 1990, nr 10. ~7Q 3 J. Kurczewski, Nasze nowe klasy średnie, „Przegląd Polityczny" 1993, numer specjalny, s. 82. JL ..^-—. 1987 ^ ^s' '^.M, ^ '^ocf ^Yarszawa 1TO4 - Bluszkowski Jan, Struktura społeczna d. ^ ^, w. i Wychowanie" 1994, nr l. ^^\ani ^ '' ^ Y"A 1^ >. - Borucki AndrzeJ, Inteligencja.polska przed tran^ \^ rolnictwo, \V^^awa i Społeczeństwo" 1994, nr l. \ % -Chalasiński Józef, Przeszłość i przyszłość i^\^ ^'zej polski' ^sk0 1958. \ ^(^ . ' „ - Dahrendorf Raił, Drogi do wolności, „Res ^\^ ^ ^temo^^^ltura Dahrendorf Raif, Teoria konfliktu w spot'^ 'te/i ..... - E^enty teorn socjologicznych, wyb. W. D^ ^ PO^, ^awa -Davis Kingsley, Moore Wiłbert, O mei:tó,-x^\ ^ , Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. D;Y \J^ 1990- nr 7/8' - Domański Henryk, Sekcja rynku pracy\.^ ^Tin''Tar^<975: iQ»7 \ \\ ^sa '' 'l J - Domański Henryk, Zadowolony niewolnik. ^ Y^Y^^; "^'^^ mężczyznami i kobietami w Polsce, Warsz.^ ^ " 'ln- wa^ , 1^ -Domański Henryk, Sawiński Zbigmew, ^ ^ra spotec^,^^ społecznej, „Studia Socjologiczne" 1992, ^\ So .... ..dzv - Domański Henryk, Sawiński Zbigniew, Wz^ ^ ^ ^^cia^ ^ Y Wrodaw 1991, \ nr ^^c", i iftury ^"^,4 ^ płaszczyzn ^^ •) ^or)'. "- -57 '* ^4^ .^. Klasa średnia jest nowym krystalizującym się segmentem struktury społecznej. Obejmuje ona właścicieli prywatnych firm, biznesmenów, me- nedżerów, handlowców. W obrębie szeroko rozumianej klasy średniej ist- nieje także jej segment inteligencki, obejmujący wysoko wykwalifikowa- nych i uzyskujących duże dochody profesjonalistów (ekspertów, doradców, ekonomistów), przedstawicieli wolnych zawodów (prawników, lekarzy, dziennikarzy), a także twórców kultury i nauki. Bibliografia - Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953. - Bauman Zygmunt, Etyka ponowoczesna. Warszawa 1996. - Baszkiewicz Jan, Myśl polityczna wieków średnich. Warszawa 1970. - Becker Howard, Barnes Harry E., Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii. Warszawa 1964. - Beli Daniel, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu. Warszawa 1994. - Beli Daniel, Tfie Coming of Post-Industrial Society, New York 1973. - Bieżuńska-Małowist Izabela, Małowist Marian, Niewolnictwo, Warszawa 1987. - Błuszkowski Jan, Struktura społeczna dzisiejszej Polski, „Wojsko i Wychowanie" 1994, nr l. ' - Borucki Andrzej, Inteligencja.polska przed transformacją systemową, „Kultura i Społeczeństwo" 1994, nr l. - Chałasiński Józef, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1958. - Dahrendorf Raif, Drogi do wolności, „Res Publica" 1990, nr 7/8. - Dahrendorf Raif, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975. - Davis Kingsley, Moore Wiłbert, O niektórych zasadach uwarstwienia, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975. - Domański Henryk, Segmentacja rynku pracy a struktura społeczna, Wrocław 1987. - Domański Henryk, Zadowolony niewolnik. Studium o nierównościach między mężczyznami i kobietami w Polsce, Warszawa 1992. - Domański Henryk, Sawiński Zbigniew, Koherencja płaszczyzn struktury społecznej, „Studia Socjologiczne" 1992, nr 3-4. - Domański Henryk, Sawiński Zbigniew, Wzory prestiżu a struktura społeczna, Wrocław 1991. 73 - Durkheim Emil, Zasady metody socjologicznej. Warszawa 1968. "t - Elementy teorii socjologicznych, wyb. W Dreczyński i in., Warszawa 1975»| - Elity polityczne w Polsce, red. K. Pałecki, Warszawa 1992. - Firth Raymond, Społeczności ludzkie. Warszawa 1965. - Friedman Milton, Cztery kroki do wolności, „Res Publica" 1990, nr 10. | - Giddens Anthony, The Ciass Structure ofAdvanced Societies, London 1978.1 - Gołębiowski Bronisław, Biografie społeczne i kultura polskich górników], w świetle ich pamiętników, w: Pamiętniki górników. Katowice 1973. | - Guriewicz Aron, Kategorie kultury średniowiecznej. Warszawa 1976. - Hamilton Malcom, Hirszowicz Maria, Klasy i nierówności społeczna w perspektywie'porównawczej. Warszawa 1995. j - Homo politicus. Wstęp do nauki o polityce, red. S. Filipowicz, Warszawa 1993. - Huizinga Johan, Jesień Średniowiecza, Warszawa 1992. - Jarosz Maria, Nierówności społeczne. Warszawa 1984. - Klasyfikacja zawodów i specjalności. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1983. - Kształt struktury społecznej, red. W. Wesołowski, Wrocław 1978. - Kurczewski Jacek, Co to jest nowa klasa średnia w Polsce^! „Więź" 1989, nr 2. - Kurczewski Jacek, Nasze klasy średnie, „Przegląd Polityczny" 1993, numer specjalny. — Kwaśniewicz Władysław, Inteligencja: uwagi o jej teoretycznym statusie, „Kultura i Społeczeństwo" 1994, nr l. | — Lange Oskar, Ekonomia polityczna, t. 1-2, Warszawa 1978. '^ — Levy-Bruhl Lucien, Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992. — Levi-Strauss Cłaude, Myśl nieoswojona. Warszawa 1969. — Lipset Seymour M., Benedix Reinhard, Ruchliwość społeczna w społeczeństwie przemysłowym. Warszawa 1964. — Ładosz Jarosław, Klasa a zawód. Warszawa 1981. — Maed Margaret, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 1978. — Merton Robert K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa 1982. - Mikroelektronika i społeczeństwo. Na dobre czy na ztel Raport dla Klubu 5T Rzymskiego, Warszawa 1987. - Mills C. Wright, Białe kołnierzyki. Amerykańskie klasy średnie. Warszawa 1965. - Mills C. Wright, Elita władzy. Warszawa 1961. - Murdock George P., Social Structure, New York 1965. - Ossowski Stanisław, O strukturze społecznej. Warszawa 1986. - Ossowski Stanisław, Struktura klasowa w społecznej świadomości. Łódź 1957. - Parsons Talcott, Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa, w: Elementy teorii socjologicznych, jw. - Parsons Talcott, Szkice z teorii socjologicznej. Warszawa 1972. - Parsons Talcott, Struktura społeczna a osobowość. Warszawa 1969. - Perelman Chaim, O sprawiedliwości. Warszawa 1959. - Platon, Państwo 1.1-2, przeł. W. Witwicki, Warszawa 1958. - Pohowski Michał, Ruchliwość społeczna a nierówności społeczne, „Kultura i Społeczeństwo" 1983, nr 4. - Popper Kari R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Warszawa 1993. - Remer Tadeusz, Niektóre aspekty psychologiczne struktury i ruchliwości społecznej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980. - Rybicki Paweł, Arystoteles. Początki i podstawy nauki o społeczeństwie, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1963. - Rybicki Paweł, Problemy ontologiczne w socjologii, „Studia Socjologiczne" 1965, nr 2. - Rybicki Paweł, Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej, Warszawa 1979. - Ryszka Franciszek, O pojęciu polityki. Warszawa 1992. - Sarapata Adam, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną w Polsce, Warszawa 1965. - Sawiński Zbigniew, Domański Henryk, Hierarchie prestiżu zawodów w Polsce w latach 1958-1989, „Studia Socjologiczne" 1989, nr l. - Sawiński Zbigniew, Domański Henryk, Wymiary struktury społecznej. Analiza porównawcza, Wrocław 1986. - Simmel Georg, Socjologia, Warszawa 1975. - Słomczyński Kazimierz M., Struktura społeczna: schemat teoretyczny i warsztat badawczy, Warszawa 1989. - Słomczyński Kazimierz M., Zróżnicowanie społeczno -zawodowe i jego korelaty, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972. '75" - Smith Adam, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1-2, Warszawa 1954. - Struktura i ruchliwość społeczna, red. K. M. Słomczyński, W. Wesolowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973. - Szacki Jerzy, Historia myśli socjologicznej. Część pierwsza, Warszawa 1981. - Szczepański Marek S., Teorie zmian społecznych. Wybrane zagadnienia, część I, Teorie modernizacji. Katowice 1985. - Szmatka Jacek, Małe struktury społeczne. Warszawa 1989. - Sztompka Piotr, Zmiana strukturalna społeczeństwa: szkic teorii, „Studia " Socjologiczne" 1983, nr 2. - Świat elity politycznej, red. W. Wesołowski, L Pańków, Warszawa 1995. ; - Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, t. l. Warszawa 1968. - Tawney Richard H., Religia a powstawanie kapitalizmu. Warszawa 1963. — Thornson George, Pierwsi filozofowie. Warszawa 1966. — Toffier Alwin, Ekospazm, Warszawa 1977. — Toffier Alwin, Szok przyszłości. Warszawa 1975. — Toffier Alwin, Trzecia fala. Warszawa 1986. — Tónnies Ferdmand,.Wspó!nota i stowarzyszenie. Warszawa 1988. — Tuchman Barbara, Wyniosła wieża. Warszawa 1987. — Turner Jonathan H., Struktura teorii socjologicznej. Warszawa 1985. — Turowski Jan, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 1993. — Turowski Jan, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994. — Tarkowski Jacek, Socjologia świata polityki. Warszawa 1994. — Weber Max, Klasy, stany, partie - podział władzy w obrębie wspólnoty, w: Elementy teorii socjologicznych, jw. - Wesołowski Włodzimierz, Teoria - badania - praktyka. Z problematyki struktury klasy. Warszawa 1975. - Współczesne teorie wymiany społecznej, red. M. Kępny, J. Szamtka, Warszawa 1992. - Veblen Thorstein, Teoria klasy prózniaczej, Warszawa 1971. - Voise Waldemar, Początki nowożytnych nauk społecznych. Warszawa 1962. - Zaborowski Wojciech, Postrzeganie społecznych nierówności. Warszawa 1988. - Zróżnicowanie społeczne, red. W. Wesołowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970. Spis treści I. Podstawowe założenia, pojęcia i twierdzenia teorii struktury społecznej ............................. 6 l. Definicja struktury społecznej ....................... 6 2. Funkcjonalny schemat struktury społecznej ............. 13 3. Dychotomiczny schemat stnktury społecznej ............ 18 4. Gradacyjny schemat struktury społecznej ............. .22 5. Zróżnicowanie społeczne a idea sprawiedliwości ........ .26 6. Ruchliwość społeczna a zaniana struktury społecznej ...... 30 II. Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw .................................. 33 1. Społeczeństwo pierwotne ........................ .33 2. Społeczeństwo niewolnicze ....................... 39 3. Społeczeństwo feudalne ......................... .46 4. Społeczeństwo kapitalistyczne ..................... .53 5. Społeczeństwo postindustridne .................... .63 III. Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w warunkach transformacji ustrojowej ......................... 68 Bibliografia .................................... .73 77