UNIWERSYTET MIKOłAJA KOPERNIKA SKRYPTY I TEKSTY POMOCNICZE
ZDZISŁAW DĄBROWSKI
TEORETYCZNE PODSTAWY OPIEKI I WYCHOWANIA PRZEZ OPIEKĘ .,
WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE
TORUŃ 1987

Skrypt przeinaczony dla studentów III i IV roku pedagogiki
ISBN 83-231-0139-6
ZP UMK, zam. 307/87, nakł. 1000 x-50 egz., ark. wYd. 2g, P-12, cena zł 520;




DYA(3I WST~PNE DO WYDA MA PIERWSZEGO
520;


Opieka jest w życiu ludzi jedni z funda~mentalnpoh, a rownocześnie wyaooe zróznioowanpoh dziedzin działalnoóoi migdzyludzkiej i społecznej. Warunkuje zaohowanie ~yois, jego jako$ć i rczwój. Jest mniej lub bardziej wyraźnie uświadamianą oczywistości~ naszego życia, od urodzenia aż po zgon. Spotykamy się z nią jako podopiecznl, pełni~oy rolę opiekunów i obserwatorzy. Tak typowa przede wazpatkim dla rodziny, wyszła w dzisiejszej dobie daleko poza jej granios, stając się w znacznym zakresie działalnośoią profesjonaix~ą, wymagaj~oą wy2szego speojalistycznego przygotowania. Posiadaj~oa w przeszłośoi w znaczrxej misrze charakter f3lantropijnp i woluntarystycznp, traktowana jest współcześnie przede wszystkim w moralno-grawnpoh kategoriaoh obowi~zku, powinnośoi i uprawnień. Jej znaczenie wzrasta wraz
ze świadomośoiq,, iz stanowi ona w rzeczywistaśoi nie tylko ko~eczny warunek aktualizaoji, właśoiwego przebiegu i efektyw·. pości wychowania, ale ponadto jest i możo być - w daleko większym stopniu w porównaniu ze stanem obecnym - najbardziej naturalnym, a równoeześni.e skutecznym instrumentem celowego i świa3omego kształtowania asobowośoi podopiecznyoh lub - ina.czej mówiąc - ze na jej gz~unoi.e i poprzez nil możemy urzeczywistniać wychowanie przez opiekę.
Na tym tle zs~rysowują sig podstawowe pytania.. Czy i jaki i jest t.soretyczny model. funkcjonowania tych dziedzin? Czym jest opieka i wpohowanie przez opiekę?`Dotychczas publikacj(r) ns.ukov.e w naszym kraju nie tylko nie przynosz~ dostatecznej, zadowalającej odpowiedzi na. te pytania, ale co gorsze, stawiaj, często dezorientująee i mylne drogowskazy na tej drodze.

4
Na pojmowaniu i interpretacji spieki oiący od lat - z(r) wszystkimi tego ujemnymi konsekwencjami - przede wszystkim ograruczanie jej zakresu do działań usuwająopoh zagro~enia, skuthui. złego losu oraz doprowadzającyoh do "normy" stany patologiczne lub tek uto~samianie jej z wychowaniem, czy tek na.dawanie jej zbyt szerokiego znaczenia, ogarniającego różne dziedziny żyoia i działalno§oi.
W podobnym stanie wi(r)lcznaczno§oi, niejasno§oi i sprzsczno§oi pczostaje interpretaoja pojęoia "opieka wyohowawcza", którą przeoiwetawia się opieoe materialnej (niewyohowawczej) oraz pojęoia "wyohowanie opiekuńcze", które sprowadzane jest najezęśai(r)j do wszelkiego wychowania ma.j~oego walory opiekuńczo§oi lub do wszelkiej "pczadydaktycznej opieki" (M. Jakubowskie 1966).
W konaekwenoji ta refleksja teoretyczna, która identyfikuje się aktualnie z "pedagogiki opiekuńcz~" zawiera zbyt szeroką, niejednorodn~, "z pogranicza" ró~nyah dyscyplin panoramę tre§oiową, kojarz~og się bardziej z przys.łowiow~ "wiet$. Babel" nil z jakimś racjonalnym modelem tej dyscypliny.
Istotne ograniczenia zaznaczaj~ się równiej w traktowaniu problematyki opiekuńczo-wychowawczej za graniog. Pocz~wszy od M. Riahmond zawę~a się ją do interwencyjne-kompenaaopjnego'zakresu, a więc usuwania powstałych zagro~eń lub zapobiegania im, przy czym modna w nim wyró~nić dwojakie podaj§oia:
- pierwsze polega na poazukiwaniu i wdrapaniu praktycznych rczwiązań w opiece nad dziećmi pczbawionymi opieki rodzinnej, wyprasowywanych na podstawi(r) wskazań payohologii, teorii wychowania i pczytywnych wzorów opinki rodzimej (dotyczy to zwłaszcza takich krajów, jak Austria, Czeahosłowaoja, Szwajcaria, Holandia, RI`N, Szwecja)
- drugie koncentruje się na rczpatrywaniu opieki w kategosiaah prawnych (jak ra przykład "opieka i popieczitislstwo" w "Piedagogiezeskoj F.hoikłopiedii", 19b6) a zwłaszcza odpowiedzialno§ei kompensacyjnej opiekuzLa za podopiecznego, wymagań stawianyoh opiekunowi i sprawowanej przez niego opiece oraz "kwalifikaoji" podopiecznego. Modna tek mówić o zarysowuj~ycej się tendenoji do waloryzacji opiekuńczej wychowania (W. Suehomliński, 19?8 ) .

5 igra- ~ Z *a~c nakreślonego tła wynika teuat tej praap. Jej~treśoi tlci stanowi, akromne~ próbę odpowiedzi na postawione wyje j pytan3.a w me "I postani zarysu teorii opieki i wyohowania przez opiekę. Jako
opia niewyazerpuj~,oy wymagaó będzie więc zwiększonego wysi3ku w jego reoepaji, oo traktowaó modna równocześnie jako zale*ę i wa.. dę tej pracy. Jest to wszelako dylemat wszelkich "zarpsów'. Czołowe miejaoe zajmuje w niej aparatura pojęoiowa opraoowywan,a w przeświadczsniu, i~ stanowi ona absolutną pods*awę dla dalszych kroków w tym kierunku. Nie mniejsze znaczenie przywi.$zywane jest tu do struktury opisywanyoh zjawisk, ioh uwarunkowań i funko,ji. Myśl przewodnią opraoowywanyoh modeli by3o to, żaby z jednaj strony, odzwi(r)roisdla.łp one możliwie wiernie "norc~.lng" rzeczywistośb, realny stan rzeczy, a z drugiej, przy związaniu z nimi określonyoh postulatów, stały się modelami - wzoroami.o niew3rgórowanyoh, realia*peznpoh para(r)etraah, a więc xeby spełniały funkcję nomotetpczną i idiograficzn~y. S*ąd te~~stopień roalizaaji tego założenia stanowi podstawowa kryterium dla oo(r)ny diagnoatycznej i prak*ycznej funkcji oal.ej prasy.
S~, to więc treóoi~ które modna uzńać za zasadnicze dla wszelkiej ogbln(r)j reflokaji teoretycznej nad działalnośai~ opiekuńczo-wyahowawaz~" a w tym dla konstruowania programu studiów na kierunku "Pedagogika opiekuńcza". Powinny one doatarczyć zaintereaowanym zenadniczyah elementów wiedzy ogólnej z tego zakrasu, wyja8niaj~oej przade wszystkim oharakter, specyfikę i główne mechanizmy procesu opiekuńczo-wychowawczego, stanowi~oej podstawę i punkt wyjśoia dla przyswajania i opraoowywania treści o oharaktsrze bardziej szczegółowym, poohodnym, metodycznym.
Og8lny tok rczważań wymagał .równocześnis odwoływania się w pewnym zakresie do pFaktyki opiekuńczo-wyohowawazej, najazęśaiej w domu dziwoka, który został potraktowany - niezależnnis od jego wad - jako.na.jbardziej reprezentatywna instytucja oałkowitej opieki xak3.ado~,rej i stad ogólniejsze uatalen3a i wnioski z tego terenu odnoszą się w dudym stopniu dc ixsnyah plaab~tek opiekuńczych oraz'rodz3.ny.
Wypada tek wspomnieć, xe nieooenione znaczenie dla tr(r)śoi i charakteru taj pracy miała wieloletnia prąktyka opiskuńazo-wychowawcza autora w domaoh dzieoka i nadzorze metodycznym nad tego typu placówkami,a w ostatnim okresie w nauczan3.u - w szkol·

6
niotśie wyższym - teoretpcznyoh podstaw i metodyki p;·aop opiekuńczo-wyohowawczej. Zbgdns jest ohyba wykazywanie i dowodzenie tego znaczenia. Warte podkreślenia jest wazak2e to, ~e pra.ktpka ta i wyniesione z niej do~świadczenie upowa~niały w dużej mierz(r), a nawet zobowi~zywa3p do wyra2enia wyjaśniajgoyoh je, ogólnyoh twierdzeń i pogl~dów na, jeazcze "niedotartych óoieżkaeh" tego odcinka wiedzy, a nadto pczwalały na podj~oie skromnej próby przezwwpoi~~senia narzuconych jej in etatu nascendi ogrenicza$.
UWAGI WST~pIdE DO wYDAMa DRUGIEGO
~·Całkowite wyczerpanie się nakiadu pierwszego wydania tego skryptu, czas, jaki odt~d up3yn~3, wr którym nast~pił doatrzegalny postpp w twerzenin się i rczwoju pedagogiki opiekuufczej, a równocze~nie niezbywalne aapotrżebowanie ze strony dydaktyki azkeły ry~azej v zakresie speajalno~oi opieku$czo-wychowawczej
- ~rytwerzy3p w sumie konieczno~ó drugiego, poprawionego i poszerzonego jego wydanie.
Autor w miarę mo~liwośoi atssał ais uczynió zadośó wyre~gan7vm obiektywnie zmianom na lepsze i uznpe3nieniov, ohooia~ nie ndaZo się to w pe3ni i pczostaje w znaczns~ jeszcze mierze jako zob(r)wi~zanie i zamierzenie do realizacji na przyazłośó. Stad tek wypada w tym krótkim wproaradzeniu odpowiedzieć choćby najogólniej na naatępuj~oe pytania. Co, w porównaniu do wydania pierXezego tego skryptu, pczostaje i zaehoiruje się jako trwa~łevr niniejszrs, drugim jego wgdaniu? Jakie zostały dokonane w niv zmiany na lepsze? Jakie nawa sledentp wgrowadzona do jego treBoi? Co pczostaje do uzupe3.nienia w ewentualnym naatępu~ wydam lnb w oeobapoh czgiaiowpoh opracowaniach?
Otóż zaohownj~ pik tu wezpatkie podataynowe idee, koncepcje, zaiożenia, zasady i poj~oia oo do rczumienia i interpretowania opieki i wychowania przez-opiekę..~tytrzymaly one nie tylko psóbg czasu - a jest to na jpewtii.e jsza próba pra~rdy - ale oo wipoe j, przenikng.ły do~szeregu prac innych autorów (widaó to w pewnej mierze między innymi w optowazayoh dalej p~raoaoh A. Kelma "Forwp opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej", wyd. I~, oraz J. Jundzi3.ł "Zarys pedagogiki opiekuńczej", wy<1. II, gdzie między in

7
nyri rczumienie opieki zwiano juk z zaspokajani.et wielorakioh potszeb podopieaznyoh). Mówiąo dokiadnis~, przyj$te w wydaniu pierwszym rczumienia opieka., jeb atruktux-y i wychowaxczyoh aspektóv, relaoji mi$dzy opieki a w~ahaw:nier, zasad opieka 1 wgchovania przez opiekę oraz ogólnej kwcwapoji swtodologicznaj pedagogiki opieku~5czej,zostaje w pełni utrzyrane w arydaniu drugir.
Równoczsśn3e dojrzała k~aniecznoó~ó dokonan3,a d~óah iatotnyoh zmian tesminologioxnyoh - i stad takle tytuiu skryptu przez pfizyporz~dko~~anie dwom ważkie po~~oio~a i~.poh nazw, ze vszystkiri_tego ietotnyai. nR.atgpatwari. Po pierwsze, zrezygnoxanp caikowioie z t(r)r~nu "potrzeby opiekn$czo" dis cznaczaniet
* y c h e p o ś r 8 d e a ł o ś o i p o t r z e b j t dn o a t k i, k t 6 r y o h n i a j e s t o n e z d o 1n a s a m o d z i a i n i e z a s p o k a j a ó i r e g u 1 o w a ć - rezwrruje~o go tylko dor wysa~av3suswoisto~ wtal~oiwośoi dyspczyoyjnej podniotu opieki, jako jeno potrseby aktTwnośoi opiekuńczej - gdyż jest on tutaj soran~cznie aprzeczny
i nieadekwatny do treśoi, która aiai omaczaó. Dlatego tst aaast$piono go tarriner "pot~r~by ponadpodriote~rs". Po dmgio, torain "vryohouanis opieku~ńcze" w w4,akia rczumieniu, cznacza jog
w y o h .o sr a n i e n a g r u n o ~. e o p i e k 3 1
	p o p r z e z o p i e k g zast~plono prost~rr i jedncznmcz	tersiner "wyohawanio przez opiekę", zaś ~3wa "wyohowwn3.e 	oplekubcze" xosta3a ziana jedynie z t a k i m w y o h o	v a n ż e ie, k t b r e p o e i a d a at o ~ 1 i w e i
p o ż ~ d a n' e ir a Z a r p o p i e k. u ń o x o. T. na pQzór tylko fosruaine zabiegi wp~.ya~3y korzystnie n~a klarounofó
i apójno,ść po~$ó podatawowpoh oraz strukturę treboiowej psdagogiki opiei~uńczej. Brak tu miejaoa na zasy6nalizo~ania innyoh, mniej rzucaj~opoh sig w oazy, ale istotnyols zrian, które rożne łatXO zidentyfikowali w tekśoie, a a~riaszo:a przepsaoowanio i poszerzenie rczdzialbw: "potr~sby ponsdpeds~iotowe", "opieks a wyohowanie" i "pedagogika opieku~5o2a".
Oprócz tego, ao zosta3o poprawione, udaio sil także wzbogaoić treóoi tego xydania o nowe' el(r)~nty. Należ, do nioh pa~zede wszystkim - według kolejnodo3 w tekąoie: krytyczna analiza

8
rczumienia opiAki przez Ii. Radlińak~ i K.' Krzeczkowakiego, przed. stawienie zakresu opieki międzyludzkiej wedlug dalazpoh kryteriów: "zró~nioowania pionowego" i "stopnia zagęezczenie, intenaywnośoi i perfekopjnośoi", ukazanie opieki jako kategorii wyohowawuzej, dokonanie analizy porównawczej westośoi opieki. i wyohowania, a tals~e wprowadzenie nowyoh elementów do konoepoji metodologicznej pedagogiki opiekuńczej. Maj$ one w sumie istotne znaczenie dla pełniejszego i lepszego opra.oowania tematu "opie~ ka i wyohoasnie przez opiekę" i a~ pewnym krokiem naprzód w tym zakresie.
Jakkolwiek te uzupełnienia atanowi~ znaczne wype3nienia lud treśoiowyoh tego skryptu, to jednak pczostaje jeszcze niemało dla nadania mu względnie Wyczerpuj~cego charakteru, pczwalająoego na zatytu3oWarsie go "pedag4gika opiekuńcza". Nalepy przede wszystkim opracować trzeci podstawowy sk3adnik treściowy zaryso· oranej koncepcji metodologicznej tej pedagogiki - "wychowanie opieicuńcze" oraz przedstawić krytyczną analizę poglądów na jej problemy i zagadnienia zawarte w literaturze zagranicznej. Obiel tywnej, pogłębionej charakterystyki wymaga.j~ istniej~oe formy opieki, zwłaszcza na.d dziećmi i młodzis~~. Na opracowanie "od podstaw",oczekują metody opieki. Pełniejszego rczwinięcia wyzna.. gaje takie aktualne rczdziały w skrypcie dotycz~oe procesu opia. kuńczego i stosunku opiekuńązego, a także problematyka aksjologiczna opieki. Oto 'najb~.rdziej podstawowe i pilne zadania na na" bli~azą i dalszy przyazłóść, których realizacji nie modna zastą. pió opracowaniami cz~stkowymi z przypisaną im zobowiazuj~o~ naz~ wą na okładkach ''pedagogika. opiekm5cza".

. P O J Fi C I E O P I E K I M I Ft D Z Y L U D Z K I E J
d.9. O g 6 1 n y z a k r e s i a k t u a 1 n y s t a n i n t o r p r e t a o j i. t e g o p o j ę o i a
Ze wzgl~du na ró~norodność form i ró~ny zakres opieki, któ-e~ po3siotem i przedmiotem jest c z 1 o w i e k, modemy nazr~ae j~ ogólnie opieki m 3 g c~ z y 1 u d z k ~, w odró~nieniu aa tych jej przejawów, gdzie jedna lub obie strony atoaunku oryekuńczego nie s~.ludźmi. Zadem takie ogólne ujęoie opieki
jest niezb~dne wszgdzis tam, gdzie sprawowana jest ona przez ~iovieka nad człowiekiem, niezale~nie od tego, kim s~ oi ludzie, ,~ jeat jej forma, organizaoja i zakres. Pczwala to też na us~~~enie jej swoistych i ogólnyoh oeoh oraz właśoiwą interpreta=,~~~ rótnych przejawów. W takim zna:czeniu giównie będę posługlwa.ł się po,ięoiem opieki w swych rczwazaniaoh.
Opieka, jako odwieczny rodzaj ludzkiej (i nie tylko ludzt~e~) dzi.ałalnośoi, nie doczekała się dotąd w miarę rzetelnego, a~~tnego do rzeczywiatośoi zdefiniowania. Nie znajdujemy w ~g~oh publikacjach w pełni praw3dłowaj i wyczerpuj$oej odpo
e.;a i na pod s tawows pytanie : C o t o j e s t o p 3 e k a? Caynione w tym zakresie próby maje juk w naszej pedagogice s~fe~znej co najmniej pótwi.eczną historię. Śledząo je modemy ~f:-$eo znaczny, chooia~ woi~~ niedostateczny jeszcze post~p. ~-·~~:aj~ go bowiem ró~norodne tendencje interpretaoyjne, a w
~ióvsiie niekorzystne, ograniezaj~oe. Najogólniej mówiąo, mi:~aataatki i b3~dy w dotyohczaaowym okre~laniu tej dziedziny rm~~.~_alno~ci ludztsie j sprowadzić modna. do:

~o
- niedopuazczalnyoh ogrenicz(r)ń jej treśoi i zakresu, to jest identyfikowania pewnyoh azczególnyoh odoir~ków i rodzajów opieki z o a 3 o ś c i_~ tej dziedziny,
- pomijania tego, oo istotne i speoyfio~ne w rzsczywistej dzialalnośoi opiekuńczej, otyli nieuwzgl8dniania realnych konstytutywnyoh oeoh poj~oia opieki,
- uto~aamiania opieki z wyohowsnism lub innymi dziedziLa~mi działalnośoi społecznej,
- nadawnnia~opieoe zbyt szerokiego zakresu, ogarniaj~o(r)go w rzeczywiatośoi wielorakie, funkojonuj~oe niezale2nle od niej dziedziny dzia3alnosói apo3ecznej,
- upatrywania w opieoe dwóch odrębnych sk3.adników: warunków aprzyjająopoh rczwojowi oraz dzialań odpowiednio modpiikujgoyoh je,
- okreólanie opieki za pomooą apeinlanej przez ni4 flsnkoji - wspomagania rczwoju, która jest jednej z kilka jej rzeo$ywiatyoh funkoji,
- nadnżyrania terminu "opieka" do określania działań i czynpości jedynie w pewnym stopniu sbliżonyoh do opieki (pomoo, ratowniotwo, ualugi opiekufucze).
S~ to odstepstwa zaaadnicze~ hamuj$oa urzeczpwiatnianie i rczwój teorii opieki oraz raojona.lnobb i poai$g w szeroko pojętej praktyoe opieku$czej. W zwiaszkn z tym pczostaje nieobeonośó - pcza nielicznysi 3 skromnytui wyj;tkami - podstawowych zagadni~ń opiekuńczyoh w pedagogioe ogólz~j. Rbwn~.e~ payohologia rczwojowa nie uwzgl$dnia opieki (przyna,~sn3ej de iure) jako jednego z czynników rczwoju jednostki.
Jakkolwiek ogólne określenie opieki me. podstawowe znaczanie, to jednak oczyxista jest tego niewystarczalnośó teoretyczna i praktyczna. Jsdnocześnie nasza aktualne wiedza o tej oraz innyeh dziedzinaoh d~ia3alnośoi ludzkiej pczwala na dokonanie bliższej jej oharakterpstyki, odpowiadaj~,oej bardziej wyczerpująoo na pytanie, czym jest opieka. Stad tek wppa,da kolejno rczpatrzyć ohoóbp w akróoie:
- dotyohczeaow~, interpretaoj~ tego poj~oia w naszej litera
turze
- czym rzeczywiśoie jest opieka ludzka, jej ogólne poj~oie.

11
Zasygnalizowany niezadowalaj~,op stan rzeczp w interpretaoji pojęcia opieki zapowiada znacznq, trudność w wywi~zywaniu się, 2 podjętego zadania. Wi$~e się ona tak z potrzebą krytycznego przeglądu dotyohczasowaj interpretaoji opieki, jak i - z konieczności propczyoji pczytysmyoh - w znacznpoh, a koniecznych, uproazezeniaah i skrótaoh.
'a.2. H r p t y o z n y p r z e g 1 ą d d o t y e h a z a s o w y c h i n t (r) r p r e t a o j i p o j ę e i a
o p i e k i w P o 1 a o e
Przegl~d ten wypada rczpocz~ó od H. Radlińakiej, bowiem sroretpczna proble~tyka opieki ttigdzyludzkiej wi~zana jest tra~~7rjnie przede wszystkim z pedagogiki apo3ecznq. 1'radyoję tQ 2a~ zapocz~tkowa3e wlaónie H. Radlińaka - uznana powazeohnie
sa. swdrcę tej dysoypliny pedagogicznej w Polsoe. I jakkolwiek ^ze~zyviście pedagogio(r) społecznej nalepy w pewnej mierze *a~~zigczać podjęoie i rczwijanie problematyki opiekuńczej, to kra.-hak w je j ramaoh zaez~,tki teoretyczne j refleks ji na.d opieka, mcscaip wyraźnie zawę~one, ograniczone jedynie do pewnego zaY~ s~ niekorzystnpoh aptuaaji życiowpoh, rur jakioh znajdy się ~e'którzp ludzie, wpmagaj~opoh szczególnej interwsnoji opiekuń~ej. ze strony społecze$stwa, pa$atwa. W sivyoh skutkaoh sytua~~e se zagrażaj bowiem żpoiu, z~owiu i rczwojowi jednostek i
, a przez to samo w pewnym zakresie - pomyślnośoi społ(r)cza~r;;. Od szeregu lat wielu autorów wypowiadaj~oyoh siQ w ró~Wir, publikaojaoh na temat opieti nad-dziećmi i m3od*ież4 naw~~z-,~~e do pogl~dów Radlińakiej w tyć zakresie, tcorzysta z nioh mrfaszcza w kwestii pojsowania prsez nil opieki i jej powi~aa~tS
i dziedzinami dzisZalno~oi apo3eóznej~. N1e wydaje sil Wie, aby wykorzystywanie tego dorobku bpł.o jak dotq,d doatam~:~~e f pełne, oo nale2y uzneć jako niespo~ytkowan~ możlil~rość ~. ~~:^a~g dla pocz~tkuj~oej teorii opieki. Dlatego te2 woi$~ ~m~-:;,~,i~e pczostaje przede wszystkim pytanie, jak Radliiiaka poj3 i interpretowała opiekę.
~odejmuj~o próbę odpawisdzi na postawione gytanie nale2y am~aw--~zpć, że Radlińska - po ~ierwaze - nie sformu3.owała jakiejś

12
ścisłej i jedncznacznej definioji opieki, a po wtóre - wypowiadała sil z reguły na ten temat pod hasłem swoi§oie rczumianej opieki s p o 3 e o z n e j, chooiax wskazywane osohy oharaicterystyczne tej dziedziny i wysuwane wobeo niej postulaty maja na.jcz~§oiej zasięg szersze i odnosz~ aię do oałoksxtałtu opieki mfę~dzyludzkiej. Dlatego też trzeba przede wszystkim uatalić,czym według H. Redlińskiej - jest i jaka powinna być opieka.
Zacznijmy od optatu okre§lająoego pierwszy, przyjęty dziś do§ć powszechnie cechę opieki. "Dla ją§nie~szego zobaczenia problemów opieki nalepy rczerwać zwyczajowe skojarzenie ich x nędz~. Widzimy wtedy z oa3,~ jaakrawośoi~" że oeoh~ opieki jest prze jęcie przez opiekuna o d p o w i e d z i a 1 n o § o i z a 1 o a y p o d o p i e o z n e g o"z .(podkr. Z. D. ). Jest to niew~tpliwie jedna z podstawowych i donios3poh cech opieki, b(r)z której działalno§ć ta nie byłaby tym, czyar jest "z natury rzeezy" i czym byó powinna. Nalepy jednak mieć na uwadze - a eo na.j~ ez~śoiej jest pomijane - ix mamy tu do czynienia z cechą a p ec y f i o x n ą, nie sprowadzającą się bynajmniej do tego, o0 na ogół r4zumiemy przez związani z pe3.nieniem określonych ról odpowiedzialno§ć moralną, prawni, s3uxbową za. przestrzeganie obowiązującyoh norm oraz realizację przyjętych obowi~zków i zadarn, a więc odpowiedzialno§ć - nazwijmy j~ - p r z e d m i o 
t o w ~. Jakkolwiek bowiem odpowiedzialno§ć w tym znaczeniu kojarzymy oezywi§cie takie z działalno§oi~ opiekuńcz~, to jednak specyficzna i podstawowa dla niej jest odpowiedzialność p a d
m i o t o w o - k o m p e n a a c y j n .a3. Je j istota polega na tym, xe podejmowana jest przez podmiot a u t o n o m i e zn y, d o j r z a ł y i posiadajayoy niezb~dne dyspczycje "spolegliwego" opiekuna za podmiot n i e z d o 1 n y do samadzielnego i odpowiedzialnego funkcjonowania w życiu, oo stwarza konieczno§ó d(r)cydowania z a n i e g o~ o nim i ,lego sprawach, wyrażania, reprezentowania i chronienia jego interesów źyoiowyoh i ponoszenia-okre§lonyoh skuttśów egzystencjalnych.
Tego rodzaju odpowiedzialność wynika generalnie z odwiecznyoh ni·esymetrycznych stosunków i. zależno§oi m3~dzyludzkioh i
stąd też stanowi nie tylko istotni charakterystyczną cechę opie· ki, ale 3ednocze§nie jej podstawowy w a r mx e k. Moxna przy. jąć, ~e tak też interpretowała tg oą~ohę ·- mówi~c o odpowiedzial·

~3
paści opieki "za podopiecznego" i ezg$oiej "za losy podopieoxne~` - H. Ra.dlińska. Nie wiadomo jednak, ezy i na ila zawiera
się tu rdwnie~ odpowiedzialno§ć p r z e d m i o t o w a cieki i w jakim znaczeniu, oo stanowi konieczną do wype3nienia _-.:łcę w ścis3ym pojmowaniu tsj dziedziny dział.alno§ci. Chocia~ ~e jest w niczym speeyficzne to, że ze sprawowaniem opieki wiąz=ewy vymaganis.,:odpowiedzialnośoi przedmiotowej, to jednak śois3e :~-·eślenie przedmiotu tej odpowiedzialności poci~ga za sob~ do-:~głe konsekwenoje. Po pierwsze, wskazuje opiekunowi z a a o ~~n v pełnieniu swej roli W sensie moralno-prawnym realnie odpovia·~a, a po wtóra, ~e ten ś a i § 1 e i t r a f n i e usz-aionp przedmiat stanowi dalszą istotrr~ i s p e a y f i a z _ 4 cechę opieki. Czy można przpj~ć, ~e są nim wła§n3.a owe "lo
podopiecznego^? W świetle nasuwaj~eyoh się w$tpliwo§oi sug~a_.w~a taka raczej nie daje się utrzymad. Wprawdzie w pe3nej opiere istnieje zjawisko, które modna określić jako troskę opiekuna
e.ktualn~ i przyszły pomyślnośó podopiecznego (czyli jego los~'- oraz w pewnpct: przypą.dkach subiektywna poczucże odpowiedzial~ści za nią. Nie Wystarcza to jednak, aby czynić z niego przedsyot odpowied2ialnośoi. Pczostają bowiem pytania o teraźniejszość.przyszłośa,~ na ile losy podopiecznych 2ależ$ od aktywnoś__ opiekuna, a na ile od innyoh azyn=si.ków; czy i na ile opiekun acze r e a 1 n i e wziąd na siebie odpawiedzialno§ó za przyszfe losy; na czym miałaby ona polegad; jaka jest możliwo§d i =_eas jej egzekwowanim na ile odpowiedzialno§d powinna odnosić =i:ę do samego dziaiania, a na ile do skutków (losów), które tyl~o w jakiej§ czę§oi od niego zale~~,4.
Prawidłowe odpowiedzi na te pytania nie przemawiają za tak akr-eślonym grzedm3otem odpowiedzialności, a w konsekwencji za :aką speeyfiezn~ cechę opieki. Najogólniej modna powiedzied, że w rzeczywisto§ci opiekun mole i powinien odpowiadad za to oa ro
czym się zajmuje i trudzi, to jest za to, c z y, n a _ 1 e i j a k zaspokaja potrzeby podopiecznego.
"Opieka - rodzicielska czy społeczna - u b e z w ł a s n o0 1 n i a /podkr. Z. D./. Ta oeaha opieki nak3ada wielki odpowiedz3alność na jej wykonawoów,i paciąga za sobą podwójne nie~ezpieczeństwo: pr2emooy opiekuna oraz zabijania zarądnośoi.i ~dpowiedzialno§ci podtegaj~oego opiece^5. Nie ulega wątpliwo§ai,

1~
~e z opieke~ mi:ędzyludzks~ z regu3y w i ~ ~ e s i ę określone "ubezwiasnowolnienie" podopiecznego. Wynika to juk w zasadzie
z osoby pierwszej, a więo z przejęoia przez opiekuna odpowiedzialnośoi za podopiecznego, gdy on[sam nie jest do tego zdolny. Brak lub zanik tego typu zale~nośoi między lud~Cmi wykiucza zasadno§6 i mo~liwo§ć opieki. Jest to zatem bardzo trafnie dostrzelona druga doniosla oeoha zwi~zana z opieki:"`RÓwnocześnie nasuwa się tu jednak istotne zastrze~en3.e, które wyra~one zosta3o wylej w okre§leniu, i~ jeśt to osoba, która w i ~ ~ e s i y z opieką. Otó~ nie wydaje się uzasadnione twierdzenie, że opieka "ubezw3asnowolnia" - jakkolwiek taki stan rzeczywi§oie jest
z nil zwi~,zany - gdyż nia ona jest jego czynnikism, przyczyn~,. Rzecz ma się raczej odwrotnie. To niezdolnośó pewnyoh jednostek i grup do deoydowania o sobie, da względnie samodzielnego zaspokajania i regulowaniś swpch potrzeb, tworzy niesymetryczne zale~n.oa5oi (stosunki) między ludźmi, onego implikaoj~ i koniecznośoią 2yciow$ staje si$ nawiązanie stosunku opiekuńczego 3. podjęoia opieki, w ramach której ta niesymetryczna, nadrzędno-podrzędna zale~no§ć zostaje zaohowanaó. Natomiast funkcj~·typowEj (rczwojoeej) i wła§oiwie sprawowanej opieki jest stopniowe doprowa.dzanie podopiecznego do samodzielności i niezale~no~`ci ~yaiowej7. Tak przeoie~ bpło 3 jest, zwłaszcza w opiece na.d dzieóy mi i młodzież, która w miarę ioh rczwoju dojrzewania stopniowo modyfikuje się i zanika, a jej miejsoe wypełnia w3asna samodziel no§ó podopiecznych. Tylko opieka narzucona (nadmierna), nieuzasadniona potrzebami, a więc uruchamiana wbrew możliwościom własnym jednostki - 'ubezwłasnowolnia". Ycza tym termin "ubezwłasnowolnienie" sugeruje raczej ujemne i niapoż~dano zjawisko, podczas gdp w najbardziej doniosłym i pierwszoplanowym zakresie opiaki, to ,jest opieki nad potomstwem, nadszędno-podrzędne zale2nośoi w stosunkach opiekuńczych są czymś natura3,nym i nor~lnym, poafadająoy-m swój "urok" 1 nadającym między innymi sens 2yoiu rodziców-opiekunów.
Dalej autorka wskazuje, ce pożądaną cach~,opieki, a rbwnocześnia miarą jej afektywno§oi, jest ciągłe wprowa.dzani.e podopiecznego na "drobi samodz3.elnośoi"8. Postulat ten stanowi konieczn~ przeciwwagę dla zależno§oiowego mechanizmu opieki, a

s~wrlaszcza dla niebezpieczeńat`ra "zabrania zaradności i odpowie~:i.ainośoi podlegającego opiece": Jego doniosłośó polega najewgólniej na tyn, i~ wapo~ga ón ~edn~ z podstawowych funkcji o
	~l- g~ieti - usamodzielnianie Zyoiowe podopiecznego, a równocze~nie 	sa etanori kryterium jej wlaśoiwego-(zgodnego z t~, funkoj~) prze	lóriegn.
Z tego tek względu opieka społeczna powinna przede wazpet'tis rczwi jać działaliność p o ś r e d n i ~, polega ja~,o~ na ,pieraniu i umacnianiu rodzinp jako ins-tytuoji opiekuńczej. Cllatego "pcza wpj~tkowymi przypadkami specjalnymi nie nalepy
odosabniać wspiersnyoh w marach zaktadów i osiedli apeojalnpoh"9, ·zakładp zamknięte s~ najmniej po~~dan~ fore~ stalej opieki
"'.../. >Sierooińoet· i ~~gniazda sierooe~ powinny zniknąć, odda"jj~o svpoh wychowanków rodzicom zastępczym i opiernniczym-lub g~iy beat to mo~liwe - internatom przeznaczonym dla dzieci, które utx·zpmuj$ stosunki rodzime"~~. ilyrażone tu poglqdp stanowi j~sdracznaczne uznanie priorytetu dle opieki rodzinnej w każdej jej postaci lub formom powi~zanym z nil i.zdeoydowan~, dezaproDat~ dla tzw. opieki zak3adowej~ nie bgd~oej naturalnym środowiskiem życia i rcz~roju jednostek. Znajduje one dziś coraz peiaie,~sze potwierdzen3.e w doświadczeniu i danpoh naukowych oo do optymalnych warunków i~roia i rczwoju, zwłaszcza dz1(r)oi i,młodziet-y. Odpowiadaj im te2 aktualne tenderlaje w politpoe,opiekuńezej w Polsce i innpoh krajach: Wprawdzie wypowiedzi te wyra~aj~ dziś pewną skrajność, lecz nalepy wzuć pod uwagi to, ie odpowiadały one wapóło~esnym autorce społecznym zapotrzebowaniom
aa opiekę i ~e dzisiejsza rzeczywistość jest pad tym względem odmienna., w której dostrzegamy. równie2 koniecznośó i zasadność pełnej opieki zak3:adawe~.
Stosunki opiekuńcze i urzeczywistniana w ich ramach opieka tworzą niekiedy takle'uk3ady, które c'l~~ą niejako do trxałego sanczaohowania. Inaczej mówi~o, tak opiekunowie. jak i podopieczni wpkazuj~ tendencję do stałego utrzyttywania sig w swych rolach i vzajemnyeh zależnościach. Przeczy to - oczywiście - lagioe życia i etanowi niepo~~dane pod kadym względem (interes opiekuna, podopiecznego, społeczeństwa) rcastępatwo (dysfunkcję) sprawowa- ' nej opieki. Takim nastawieniam ulegaj zwłaszcza karzystaj~,oy z opieki, tworzący pewien rodzaj podopiecznych "pczornych", którzy

16
mog~ i powinni - stosownie do własnyoh mo~liwo§oi - usamodzielniaó sil, lecz ze wzgl~du na niecała§oiwe postawy opiekunów oraz własną bierność i wpgodę utrzymują się w"stałej pczycji zależnox ai opiekuńczej. Na tego rodzaju nieprawidiowo§oi zwraca uwagę Redlińska, zaleoająo równocze§ni(r) "o§wieoanie Erosa wychowawazego /opiekuńczego - Z: D./, by darzył miło§aią nie tylko ofiarną le~ez równis~ rczumną"~1. Przyjmuje zatem, ~e przede wszyatkim opiekun wykazuj~oy jedynie emocjonalne i niazracjona.lizowane za. anga~owanie w stoaunku opiekuńczym stanowi główni przyczynę tyci niekorzystnych deformacji. Dzi§ te zjawiska oraz ich przyczyny są coraz bardziej 3 szerzej u§wiadamiane. Pczwala to miedzy innyari na okre§lanie i kształtowanie jej optymalnego modelu. Jesteśmy bowiem juk dziś ogólnie zorientowani, jaki jest bilans korzy§ai i strat nf.e tylko opieki surowej, "bez serca", niedostatecznej, ale równiej "§lepej mało§aż" rodziców do swych dzie· oi i ich postaw "nadmiernie chroniących"~z.
Tredług H. Radlińakiej opieka nie powinna być neutralna, beg warunkowa i utrzymywana jedynie w granicach norm prawno-administraayjnyoh oraz anonimowych instytucjonalnych form, gdy "zadania opieki przekraczają jednak normy ustawy"~3. Wabne są tu bowiem tek takie działania i zaohowani.a opiekunów, które wyznaezane są ich osobistymi postawami i nastawieniami emocjonalnyui wobeć podopiecznych, które podyktowane są "sercem; jak równie wszelkie przejawy aktywno§ci opiekuńczej, wynikające z za3oień i pobudek ideowych. Są one tym bardziej po~ądane i konieczne, te w zakresie opieki. "istnieją prace beznadziejne, jak pielggnowanie chorych przykrych dla otoczenia nieuleczalnych, zrzędnyah starców, głuchoniemych"1~.
Obok tych waią~ aktualnych poglądów wskazujących na ogólniejsze cała§aiwośoi opieki., H. Redlińska niekiedy traktuje wsp! ezeaną jej praktykę opiekuńczy - często daleką przeoie~ od sta· nu po~ądane~o - jaka wyraz ogólnych i trwałych tendencji, prawidłowośai w tym zakresie. Wynika. to - jak modna przypuszczać - z zawę~onego pojmowania opieki społecznej oraz niedostatków analizy okre§lonych jej przejawów. Otóż autorka, dokonując słu nego rczró~nienia między pomocą, ratownictwem a opieką i pawią zująo do sygnalizowanego wyżej jej "ubezwłasnowolniającego"
,s charakteru, pisze: "Opieka nad chorym wybiera mu potrawy wska

17
zac przez lekarza często w b r e w /podkr. Z. D./ przyzwycza"j~eeniom i upodobaniom. Opieka nad ubogim zaopatruje go w produktp lub z m u s z a /podkr. Z. D./ do korzystania z kot3a masotrej kuohni w y 3 ~ o z n i e /podkr. Z. D./ wedle możliwo§ci gospodarczych ·i potrzeb minimum egzyatenoji, nie licz~o się .ani z żpoiem rodziny, ani z zaszczepianiem wy~azyoh przyzwycza;jeń kulturalnych"~~. Je§li zatem jest taka opieka, która sprarorsna jest "często wbrew" podopiecznemu, "zmusza" go do przyjmnrania §wiadczeń, kieruje się "wył~cznie" preferencjami będącvai pcza nim, "nie liczy się" z jego rodzinnym ~yeiem, a przy ,cys jest w pewnym zakresie niewyohowawcza~ to.mo2na powiedzieć, ~e jest ona n i e d o s t a t e o z n a i n i e w ł a § c i w a. Nie mo2na natomiast przyjąć, ~e wyrwa ona w tej postaci interpretowane wyżej "ubezwłasnowolnieni.e", jako typową
i charakterystyczną właśoiwo§ć normalnej opieki. W innym miejscu czytamy: "W przeciwieństwie do innych form służby społecznej opieka n i e m o ~ e b y ć p o w a z e o h n a /podkr. Z. D./, nie propaguje swych instytucji, broni się raczej przed ~dmiernym napływem prosz~oyoh"~ó. Pogi~d ten dopełniaj stwierdzenia, ~e "zakres o p i e k i ~zawę~a się w miarę rczwoju zaDezpieczenia /.../. Opieka zmienia nastawieniu, idzie w g3~b rycia ku potrzebującym indywidualnego zajęcia się ich losem: ku chorym, ku osamotnionym dzieciom i°starcom, ku wykolejonym"~?.
Czy rzeczywiście opieka (społeczna) nie mole być powszeohua, i czy podlega ona aż takiemu zawę~eniu w miarę postępu zabezpieczenia? Wydaje sig to dosyć w$tpliwe. Jeśli bowiem povszechno§ć nie będziemy traktowaó w sensie absolutnym i bexvzględnym, lecz iazględnym, w odniesieniu do pewnych kategorii budzi - oo znajduje do§ć szerokie zaatoąowanie - to opieka spoieczna nie tylko może byó, lecz jest u nas i w wielu innych kra,yach w pewnych zakresach powszechna, jako opieka zdrowotna, przedszkolna, w odniesieniu do niektórych funkcji opiekuńcaśyoh
koły itd. Nie potwierdza się równie2 tak daleko id~oa redukcja opieki w wyniku narastającego zabezpieczania, jakkolwiek pewne jej zakresy rze~czywi§oie ulegają pod jego wpływem ograniczeniu i wygaszeniu. Jednakie rós~mocze§nie obserwujemy w innyóh,' jeszcze bardziej donios3yoh zakresach, tendencję odwrotną, to jest poszerzania sil jej i pogłgbicsnie. Widaó to .przede wszygtsim na. przykładzie naszego systemu opieki zdrowotnej.

y8 `
Rczpatruj~,o czynniki rczwoju jednostki H. Radlińska posługuje ais pojęciem pielęgnacji. Z uwagi na jego duje zbliienie do' szeroko rczumianej (migdzyludzki.ej) opieki zaaługuje ono na. szazególzu~ uwag. Autorka traktuje pielęgnaa;ję jako jeden z czysmików "wzrostu" (rczwoju). "Wzrost trzeba pielggnowaó. Żyoiowo cznacza to: stworzyć warunki, w którpch przebieg samorzutny bidzie narażony na zahamoWSnie, wszelkie braki b~d~ uzupełniane, skrmywienia - leczone"18. Tak pojęta piel~gnaoja wią~e cię śoiśle z odpowiednim przetwarzaniem "śFOdowiska.wrastania"
i "uprawianiem jegó gleby". ~o zad prowadzi do wyohowawczej waloryzaoji pielęgniarstwa, gdy pielęgniarki "dbaj nic tylko o. tog by p~rsynisbć ohwilow~ ulgę, ale ataraj~ sig nauczyó innego apoaobn ~~rais, maa~sos~epió pewne nowe prmyzttycze~ jenia" 19, a wiga wyohowm j4. Główszy ool te j dzia·3.alnoiai to "rczbudzani.e poczucia, 3e lud$ie b~ odpowiedzialni nie tylko za siebie, ale 1 za to,
0o sig .w~okó3 niob dzieje"z0. Zatem nadane tu znaczenie pojęoiu
pielggnaoji odpowiada na ogó3 nie tylko temu, oo rczumiemy dziś pod goislym poj~oiem opieki, której istotni treśoi~ jest zaspoka.. jenie potrzeb podopiecznyoh, ale również epieae wyohowawazej, to . ',ł jest opiece sprawowanej w sposób wyohowawczy. Speopficzne treó- y=r oi iel a i nie zasta tu
p Qgna j ją wyodrębnione, lecz wł~czone w za- . ;y kr(r)s awoi~aie i szeroko pojmowanego wychowania, do którego "na
le~y wa2ysttco, oo wspomaga wzrost i wrastanis,.ao wprowadza w
świat wartości..."21 ~ ". y , gdy ,~yahowanie polega jmiędzy innymi - '; dop. Z. D.% na pielęgnowaniu rczwoju"zz. Stgd t(r)~ autorka wsi~azuj~o opiekuńcze treści piel$gnaeji wł~cza je rówuocześnis w
.9 nakres wyohowania. Z takim stsnowiakiem spotykamy się nierzadko - ;,
jeazcze dziś. U jego podstaw lepy nie tylko zbyt szerotsa inter- ~'a prets.d~a. wyohowanias, ł~QZenie z nine ró2norodnyoh, często niegorównywalnyah treści, ale~równie~ sprowadzanie opieki wył~czn~.o do-jej apołecznego, interwenoyjno-kompensacyjnego Zakresu, ktb- a ry sta3, się przedosiotem zainteresowan3.a~pedagogiki społeacnej,
jako działanie na ujemne i destruktywne czynniki razwoju i wy
Oll0WaI13.9.. ś Czy na podstawie przytobzonyoh wylej i innych wypowiodzi
H. Radlirislsi·e j modną' ogóln3.e otsreślló jo j rczumienie spiski? ,j Otó~ za,ohovrująa niezbgdn~ astrożno§ć pfizy tego rodzaju re~kon-. strukojach i zadowalająo się wysokim stopniem prawdogodo~~xeń- '_

't 9
stwa., modemy powiedzieć, że tak. Wynika z nioh'bowiem, że opieka to działalność kompensaoyjno-rewalidaoy~na rodzinna. lub społ.eczna wobec jednostek niezdolnych do samodzielnej egzystencji, charakteryzująca się wzięciem przez opiekuna odpowiedzialności za ni.e, za ich losy i ubezwiasnowolniająoa je. Romijaj~o tu wysun3.$te~juz zastrzelenia należy stwierdzió, te jest to rczuode- . nie szerakie, ogarn3ająoe jej formy roetzinne i epo3eczne, ohooia~ głównyn przedmiotem zainteresowania, analiz i uogólnień autorki były te ostatnie w ich ówczesnych przejawach. Jak wyka ~e to dalsza analiza, niemało współczesnych nam pogl~dów na tsn test znamionuje w stosunku do niego znaczną zubo2enie, a narost uwstecznienie.
lda osobne przypomnienie zaeługnj~ także pogl~dy wspbłczesnago H. Radlińskiej teoret~ke polityki społecznej K. Krzeczkow= skiego na temat opieki. spo.leczn(r) j: jeb ogó3nego rczusd.enia, zró~nioowania etapóur rczwojo`ryoh i ogólnych zasad sprawowania. Ogblne pojęo3.e opieki społ.ecznej K. Krze4zkowski określa jako."syatom pomocy stosowanej wobec członków spo3ecze~stxa niezdolnpoh do samodzielnej egzystencji materialnej"z3. Juk Radlińska odniosła się krytycznie @o tego określenia pfsze~,o, i~ "nie obejmuje wazystkioh zadań opieki i nie odzwierciedla jej darzeń"z4. Potwierdza to takie poró`rnanie go ze zrekonstruowanym jej rczumieniem opieki. Dziś można jeszcz(r) wyra$niej dostrzealjego n3edostatki.
Hardziej interesująca - ohoQia~ nie wolna od zastrze2eń jest konaepeja periodyzacji tak rczumianej opieki społ(r)cznej~ obejmu~goa trzy historyczne etapy rczwojowe: I - opieki indywińualne~, II - ~rodowisko~tej, ITI - integraluejzs. Etap pierwszy eharakteryzuje doraźne, interwenoyjno pomaganie jednostkom dotkniętym n.ieszczęśoiem w xamaoh "indyuridualnago miłosierdzia"
i opartej na filantropii "opiece spo.łacznej jednostkowej": oddziałyvuj~oe kompensuj~oo na ujemne skutki, z pnminięoiem ich $rodowiskowych, apo3eQZnpoh przyczyn: W etapie drugim opieka koncentruje się na udzielaniu pomocy całym środowiskorrym zbiorowościom potrzebującym wsparcia ze względów losowych iub dla zapobieisnia złemu losowi i degradacji. Jej istótnym ograniczen3:e~h jest to, że mimo osi~ganpc~h ~korzyśo3 zbio~o~rynh usuwa z pola widzenia "cz3o~rieka oierpi~oego, człowieka potrz(r)buj~aego.
~a .. .!

za
jako jednos.tk~, która jest lekceważona·~b. Y etapie trzecim ogie
ka przezwyoig~a jt~a ogramiożoność etapu pientese~t i agrzeaznośoi drugiego staje się ioh świadomie ukszta3tosyntezą, i uzy.skuje w ten sposób powazeońność i pełność. Jest óna równocze~nie syntezą ubezpieczeń apołeaznpoh i opieki, a przez to samo powazeahnyn zabezpieczeniem społecznym, to jest zabezpieczeniem ka~dsmu człowiekowi określonego minimum e~zystenoji i mo~liwo$- .
oi rczwoju.
Przexidywanie takich przekaztałoeń w op~teoe społecznej nie potwierdziło eię 3 nie mogło się potwierdzió w ~yoiu społecznym v całej rczoie~głoboi. Potwierdzito asik jednak w tyń zakresie o~ piski, której beapobrednimi lub po6rednis3. wyzns4cznikwmi są: niski ~czios rczwroju lub okreblone niedostatki i bł~dy ~poia gospodarazego i appieazno-ustrojowego oraz zwi~,zanej z tym polityki epo3.ea~snej paiietwa. Obok tego, zapotrzebowanie na opiekę apołeosną irynike w dudym zakresie z wielu innych ujemnych składników człowiaczego lośu, przejawiających sig w określonym stopniu niezale~ni.e od stosunków społeczno-ekonomicznych i polityki apołecznej. Pcza t'~m niektóre zabezpieczenia, ohoóby nawet najwiaśaiweze, mogą sil reslizowaó tylko poprzez opiekę, czego przykładem mole bye opieka zdrowotna w naszym kraju, albo tek ~rówazas, gdy ona występuje równolegle, jak na przykład opieka .sióstr PCK nad "zabezpieczonymi" samotnymi, chorymi i n3.eda3gżnymi lud~Cmi.
godne uwagi są zawarte v pracach Tt. Krzeazkowskiogo zasady opieki społecznej, zaehoinxjące waią2 swą aktualno§ć. Nale~qr do nich zwłai'szoxa nast~pujące zasady27:
- ideowości we wazelkioll przedsięwzięciach opieki sgołeo2nej" cznaczaj$ca isoniecznośó podporządkowania ich wy~szym wartaóoiom humanistycznym, ;Ldeałom społeczno-moralnym, a nie rótnego rodza,~u doraźnym sytuacjom i koniecznośaiam,
- bniełe~o powiązania opieki społeazn(r)j z polityką spo.łeczną, której donios3ośó widzimy nie tyle w tym, że "spieka ago3.eazna nie mo2e wyttworzyć własnej teorii pcza polityką, społeczną"~8, lesz głównie w tymf że podstawowym sk3adnik~.em polityki apołecznej jest politykss. opiekuńcza, okreś3.aj~oa rzeczywisty kaztalt,~ model realny opieki społeezne3,
prsferenoj~ profilaktyki przed kompensacją i rewalidae~ą
w drtiaialnośoi opiekuńczej, jako ogólna. norma postępowania posiada3ąoa dziś rangę aksjomatu i kategorycznego nakazu,

zo
jako jednoatk,@, która jest lekoeważona"2ó. W etapie trzecim opie
ka przezwyoig~a~ąo ograniożoność etapu pierwszego i aprzecznoś- . oi drugiego ata~e ais ioh §wiadomie ukszta3towan~ ayntez~ i uzy.skuje w ten sposób powazeohno§ć i pełno§ć. 3est óna równocze§nie syntez, ubezpiecz(r)ń apołecznyoh i opieki, a przez to samo powezeohnydt zabezpieczeniem apołecznym, to jest zabezpieczeniem kaidemu czioiriekowi okre§lonego miniosum egzystenoji 3 mo~liwo$
oi rczwoju.
Przewidywanie takioh przeksztaloeń w op~.eoe apołecznej nie potwierdziło eig i nie mogło się potwierdzió w ~poiu społecznpm w nalej rczai$gło§oi. Potwierdzi.to sil jednak w tpm'zakresie o-~ plaki, której Dezpobrednisi lub poóredniri wyznscznikami '~: niski pcziem ro~roju lub określone nledoatatki 1 bl~dp ~yoia gospodarczeso i społeczno-uatrojowego oraz ~ri~,zanej z tym polityki apo,łeoanej pastwa. Ubok tego, zapotrzebowanie na opiekgi spo3.eosx~ą wyniks w dudym zakresie z wielu innyoh ujemnyoh sk3adników cz3owisczego losu, przejawisj~,oyoh się w określonym stopniu niezależnie od stosunków sgo3eczno-ekonamicznpoh i po3.ityki spo- ' łecznej. Pcza tym niektóre zab(r)zpieczenia, ohoóby nawet najwła§
oiwaze, mogę sig realizować tylko poprzez opiak~, onego przykładam mole być opieka zdrowotna w naszym kraju, albo te2 wówczas, gdy ona występuje równolegle, jak na przykład op3.eka .sióstr PCK nad "zabezpisazonymi" samotnymi, ohcz^ymi i niedo3ę~nymi ludźmi.
Godne uwagi s~ zawarte w praaaoh K. Tirzeczkowskiogo zasady opieki społecznej, zaol~oxuj~ce wei$ż swe aktualno§ó. Na7~eż~ do nioh zwla:~zcza naet~pująoe zasadyz7;
- ideowośo3 we wszelkioti praedsigwzięeiaoh opieki agoiecznsj, cznaczaj~ca koniscznośó podporz~dkowania ioh wykazym warto8oior humanistycsznya~, ~.dea3om apoleczno-moralnym, a nie ró~nsgo rodzaju dora~nym sptusojom i koniecznośoiom,
- §oisłe~o powi$zania opieki sgołeczne,j z polityki spo3eczn~, której ~lonioslośe widzimy nie tyle w tym, że "spieka społeczna nie może, wytivorzyt~ wlasnej t(r)orii pcza pality(~ apo#.eczną"Z8, lacz głównie w tym, że podstawowym składnikiem ;polityki społeczne j jest polityka opiel~uńcza, okre~ś7:a j~oa rzsczywisty _icsztalt,~ nodel realny opieki śpo3ecznej,
· - preferauaj~ profilaktyki przed kompemaaoj~ i rewalidacją
w ąziatalno§oi opiek~ańoias j, bako ogólna norma postępowania poaia.dajaoa dziś rangę akajo~.tu i kategorycznego nalsa2u,

27
- preferencji profiiaktykt §rodowiskoirej przed indywidualną, gdyż "rola §rodowiska, warujnkóir otoczenia i wplyw na nie okaza.. ly si$ o wiele skutsczniejszym środkiet zwalczania niedomagań spo3eaznach ni~r najlepiej zorganizowana, sztuczna często pomoo indywidualna" 29 ,
niercz3ączno§oi pomaay materialnej i moralnej, cznaczaj~aa przede wszpstkim konieczno§ć pomooy ~ zaspokajaniu wszyatkioh potrzeb podopiecznyoh: fizjologiaznyoh, psyohicznyoh, spo3ecznyoh i kulturooh, oo do dziś dnia pożostaje waisi~ norm4 innowaoy jn~, ,
- opieki integralnej, urzeazywistniaj~oa sil w pe3ni na etapie trzeoim rczwoju opieki spo3ecznej - powszeohnym zabezpieczsniu społecznym, a której istoty jest powazeohno§ć, równoprawno§~ć, pe3no§ć i humanitaryzm.
Wyróznione przez K. Krzsczkowakiego etapy rczwoju apielci I spo3ecznej oraz sformu3o~ane ogólne normy.prakseologiczne jej
sprawowania ukazuje dostatecznie wyra~nie jego interpretaaj~a tego rodzaju dzia3alno§oi. Można j(r) uznać za trwa3y element teorii opieki międzyludzkiej.
We współczesnyoh pubj.ikaojach z zakresu pedagogiki opiekuńczej oryginalne do pewnego stopnia rczumienie opieki wyraża A. Kelm: "...przez opiekę W najogólniejszym zna.czeniu rczaueied b~dzietny działanie podejmowane wobec osób lub rzeczy ze względu na faktyczne ezy potencjalne zagrożenie ioh istnienia, przy braku albo ograniczonyeh mczliwo§oiach przezwyaigżenia w3asnymi si3a(r)i tyoh osób lub rzeczy", za§ przeor opiekę nad dzieckiem "dzia3.ania podejmowane przez osoby lub instytucje wobec dz~.eoi - w zwi~zku z faktycznty albo potenojalmą sytuao,ją zagrożenia przy braku lub ograniczonych mo~liwo§ciaah p~zezarycip3~enia tej aytuaeji przez samo dzieoko - w celu zapewmi.en.~.a prawi~ław'~oh re~runków rczwoju i wychowania młodego pokolenia"~~, Podstawowa oeah$,
konstytutywni tak zdefiniowanego po~ęoia "ogieka" jest wipo ~ przezwycię~a.nie zagrożenia. Wprawdzie autor po wielu lataoh u- ~~ I '~hI ~II" IIIII~~ wzglgdnił takce drugąlcechę - "brak lub ograniczone mo~li~rośoi
grzszwyeię~ania zagrożenia va3asnymi si3ami"~~ - to jectnalc ta pierwsza okre§1a przd'3e wszystkim tre§ć i sens tego poj$oia. Została ona również wyeksponowana przez innych autorów3z. Stad

zz
też aklania do po~wżęoenia jej, tu szczególnej uwagi. Zastanówmy się wigo, czy opieka usuwa zagro2enie lub zapo6lega mu i azy to włamie okre~Ia jej apeoyficzny oharakter? W odpowiedzi na piex~aze pytanie modemy stvierdzió, ~e opieka rzeczywiśoie taką g e; n e r a 1 n $ f u n k o j ę spełnia. Natom3ast odpowiedź. na pptanie drugie mo2e byó tylko negatywna, gdyż ukazanie globalnęgo skutku tego typu działalnośoi jest już wprawdzie "jakaś" informacj~ o tej działalnoboi, lecz t9lko~w znikomym stopniu okre~laj~cą j(r)j speoyficzny oharakter: Wismy boim tylko tyle, ~e powoduje ona taki właśnie skutek. Dok3adnie tyle samo dowiemy aiq o w3aboiwo~oiaoh danego leku, mówiąo, ~e usuwa on zagro~enie
żyoia lnb zdsovia~ o truoi~nie~ że uśmieroa, o rolniutvi.e~ ~e u- -auwa widmo dmieroi głodowej, o słońcu, ~e usuwa zagrożenie vszel
Is3ego ~yoia na ziemi itd. Jest to znany przednaukowy sposób ~efiniowania przedmiotów, zjawisk i prooesóv poprzez wskazywanie na powodowane przez nie skutki, nis móvi~o jednak, czym jest ioh przyczyna. Na tym,.te~ polega podstawowy niedostatek tej definicji opieki. iTwzglgdnienie at niej wrspomnisuej drugiej cechy konstytutywnej jedynie ugodzi go nieco. Równocześ~ie wysoki pcziom ogólnoboi zawieraj~oy sil v funkcji "eliminowanie zagro~enie" sprarri·a, 2s jest ona wspólna dla wielu różnych dziedzin dzialalnośoi, o0 oczywiście obni2a wydatnie jej zn~aczenia dla wnioskowani.a o tym, czym jest apełniaj~oa ją opieka. Pcza tym maj~,o na uwadze uauWąni.e realnych zagro2eń można wysune~ć dalsze zastrze~enia wobec takiegp okreólania opieki.
- Działalnośó opiekuńcza - podobnie jak riale innych rodzajów dzia3alnoboi apolecznej - przebiega i powinna przebiegać normalnie wobec r z e o z p W i s t o ś o i n o r~ m a 1 n e j 1 u b z , b 1 1 ~ ..o n~ e j d o n o r m y i tylko pewien aaczególny ,hej zakres skierowany jest na sytuacje zagro~enia. I~ie różna go zatem jako określonego m a r g i n e s u, utoż
sar~isó z o a .l o ś o i ~. Do tego marginesu należy między in- '' nymi xaliczyć api(r)kę nad dziećmi upośledzonymi lub ludimi nisu
leczalnie chorymi. Równocz(r)śnie mama wpróżnió wyspecjalizowane inatytuaje, zajmnj$oe sig p r o f e s j w n a 1. n i s usuwaniem ludżkióli zagrożeń jak na przykład str~~ gczarna czy milioja. Nie wydaje sźę wgzelako uzasadnione określanie s p e e yf i k i tej działalności opieką.

z3
- Zagro~enia, niebezpt(r)czeństwa ś~ pewnym stanem rzeczy, ~cznaczaj~oym zxiękazon(r) prawdopodobieństwo naruszenia lub uni
oestwienia okre§lonyoh (ludzkich) warto§oi. Opieka międzyludzka zajmixje się zachowaniem tych warto§oi n i e z a 1 e ~ n i e
od zagro~enia, które tworzy swoisty, marginalny i wtórny -stan rzeczy, wymagaj~oy od opieki dodatkowych i specjalnych zabiegów: Nie imienia to jednak w niczym jej z a s a d n i c z y o li. celów i tre§ci działania, to jest zaspokajania okre§ionyoh potrzeb'podopiecznyoh. Dobitnym przekład(r)m tego mo~e'być opieka nad dziećmi w.domaoh dziecka oraz innpoh tego typu plaoówka.oh. Dzieci te s~ okresowo lub trwale, czę§oiowo lub całkowloie pczbawione opieki rodzinnej. Stad tek najczęściej wysuwany jest wniosek, ~e jedyną i zasadnicz~ przyczyn$ opiekuńczego za,jmowania się tymi dzieómi jest brak opieki .rodzinnej, tworz~oy_pewien stan~"ioh zagrotenia. Jest to jednakie tylko komplikuj~oy opiekę , w t ó r n y stan rzeczy, gdyż niezale~nie od tego, kto sprawuje aktualnie opiekę nad tymi dzie$mi i sprawował j~, w przeszło§oi; to o r~ e s a m e j~a k o d z i e o i s~ hej zasadnicz~ przyczyną. Jest zatem oczywiste, ża nie zanik okre§lonych funkcji, rodziny implikuje działalno§ó opiekuńczą, lecz po prostu dzieci i ich wielorakie potrzeby. Stali zagrożenia wpnikaj~oy z braku opieki rodzinnej wptirtorzy3 jedynie konieczno§ó skompensowa.nia jej przez innego Ąpiekuna - w tym przypadku spoleczeństwo. Dlatego tek mni(r)(r)anis, ~e opi(r)ka. pojawia się dopiero tam,
gdzie wystt~gi~ zagrożenia, jest ograniczaniem ie~ do stosunkowo i! '"'.,~,~,.., a wąskiego zakresu, ę,__z_ ,o~,.~,-.~-g~°tS'~y o h, i n t e r w eY n 
c y j n y c h i k o m, p e. n s a c y j n p e h poczynań. Tak więc cytowanĄ okrefilenie "opieki nard dzieokiom" modna. zastosor~aó jedynie do intsx~wenoyjno-lsompensaoyjnego zakresu, chooia~
	i w tym znaczeriiu nis trudno dost~zea w nim pewnych istotnych 	s3ąbośai. Niepońobna równao2e§nie pomijać faktu, ~e znakomita 	`"~ większo§ć działań i ezyntiośai opiekuńczych, przede wszystkim w
dominującej x życiu społeo~mym opiaoe rodzinnej, skierowana jest na normalne zaśpokofenie' ró~norodanych p o t r z e b podopiecz nego~ nie uwikłanych w ~agrożen3a,
- ~yby~~r na~et,przy~ęli; ~e'"działania ze względu na zagro~enie" stanowią rzeczywi@~cie podstawowe differentia speoifioa opieki, to'staje przed nami pytanie, azy jest to jedyna i xy

24
r
starczaj~,oa dla pe3nego jej okre§lenia wła§niwo§ó. Na to pytanie modna dać tylko negatywną odpowiedź. Przede wszystkim dlatego, ~e tego typu działania często me.j~ i mogą mieć. jedynie charakter doraźne j p o m o c y 1 ' u b r ą t o w n i c t w a. Potrzeba tu zatem jeszcze - wyr8~nionej już przez H. Radlińską
- odpowiedzialno§oi opiekuna. za podopiecznego. ,r . Podobne znaczenie, ohooia~ w odmiennych aformuł:owaniach,
nade.li opiece Wl.odzimierz Szewczuk oraz Aleksander Kamiński. Według Szewgzuka "dzia3alno§ć opiekuńcza jeat niesieniem pornooy ludziom ktbryoh stan zdrowia, aptuao,~a społeczna,~trudno§oi oaobiste, warunki ~terialne pomocy takiej wymagają"33. Ka.miński za§ przyj~3 za "Poradnikiem opiekuna spo3.eczn~ego" nastgpuj~oa okreólenis tego pojęcia: "Opieka - to czynmo§ó §miadczona w tych wszystkich sytnacjaoh ~yciowych: w których ludzie dotkni$oi nisazcz~§liwym uk~adsm arydarzeń.losowyoh nie umiej~,.,al
$. bo nie maje dośó sił, aby samodzi(r)lni.e przezwyciężyć pig~trz~oe sig przed nimi trudno3oi". Dalej dodał w3.asne uzupe~nisnis: "Zwykle czpnnik realizuj~oy opiekę przejmuje niejako odpowiedźialno§ó za podopiecznego"34.
Tak wi.~0 w piarwazym okre§leni.u działalność opiekuńcz~ pawoduj~ d o p i e r o niekorzystne-okoliczno§oi ~yoiowe ludzi., , a w drugim "nieazczg§liwy układ ~tydarzeri losowych". i.atwo zauwa~yć, ~e w istocie okre§lenia te cznaczają to samo, oo w defini.oji A. ńelma "zagro2enia". Wyzna,cza to zatem opiece interwenoyjno-kompensacyjny zakr(r)s, w rama.oh którego pojawia się ona
t y 1 k o tamy gdzie zaistnieje dla ·jednostek lub grup okre§- , lony niekorżystny stan rzeczy i sprowadza sip t y 1 k o do
dzieleń usuwaj~cyoh ten stan.
Pcza tym stwierdzaj$o, że opieka polega na "niesieniu pomocy", W.. Szewczuk w pewnym sensie utożsamia op~.ekę z pomoc,
d a s& to -.jal~ Wykaza3a H. RadlixSske - różne rodzaje działalnoś
oi. Natomiast A. Kamiński w swym okre§leniu sygnalizuje dwie is- ='
Lotne cechy konstytutywne pojęcia opieki: n i e z d c 1 n o ś ć jednostek do samodzielnego pokonywania.określ.onych trudności ży
~ciowyoh oraz o d.p o w,i e d z i a 1 n o § ć opiekuna za podopieczne~;o. Podnosz~ one znaczńie stopiei5 zgodności tej defiriiej3 z 8efżniaw~ rzeczy-wisto§oi~.

2,~
Sprowadzanie opieki ludzkiej tylko do jej interwenoyjno-kompensaay~nego ódoinka nis jest jedyx~ odmian, ogranicząnia jej zakresu. Jest ona wszelako dośó rczponaz(r)ahniona, jeśli nie dominuj~oa. Zastanowió mo2e sigo j(r)j źródlo i poohodzenie. Wydaj(r) się, ~e generalnie wywodźi sie ona z tradyoji pedagogiki spo.łeczne j, w ramach które j teoretyoxne~ proble~tyka. opieki traktowana j(r)st jako jej integralna, składowa czgbó3~.
Pedagogika społeczna zajmuje.,sig wiaśnie rczpcznawaniem i modyfikowaniem niekorzystnych dla ro$woju i wychowania młodego pokolanin czynników apołecznyahi a niedostatek lub osikowity brak opieki w rodzinie n3.ew~tplirrie do ńioh.nale~p, stad też opiekuńcz~; interwenaj~ instytucji społeo$nyoh dla akoapenaows~nia tych brakb~r zacz~to identpfiko~rać z o:toksztsłtem działainośoi opiekuńaze~. Niapo~lednia znaczenie ma tu rórrnie~ zrczumiał.e szczególne uwrs~lirrienie spo3eaxne na. ra2~oe braki i zaniedbania opiekuńcze w rodzinie lub zupełny zanik tek opieki. Jego..wyrazem jest t(r)~ skupienie asainteresowań pcznawczych i reflekaji naukowej porzede wszystkim na tym zakresie opieki, która poprawia i kompensuje te niedostatki i usuwa wyptpwaj~oe steyd
zagro2enia. Inna przyczyna wynika zapewne a po~zań pedagogiki opie
kuńazej z pedagogiką specja1n~36, której przedmiotem j(r)st w znacznym zakresie opieka nad dziećmi upogledzom~mi, odbie~aj~cypti od .normy, kalekimi, ma j~aa' aharatst(r)r kompensaay jny, rewalidaayjny, leezniazy. ~tefleksja pede.gogiki specjalnej jest jednak wobec dzis~ajszyoh zacz~tków pedagogiki opiekuńczej~historyaznie znacznie wcześniejsza, stad tek- jej dewiacyjna i "zagroxeniowa"' problematyka mog3a w ja.kiej~ mierze zaoi~,~yć na takiej i.nterpretaoji pojęcia "opieka".
Innym, najstarazya~, a przeohodz~oym juk do historii ograniczonym po~mowańism opieki jest sprowadzanie hej tglko do zaspokajania biologiQZnyoh potrzeb podopiecznego i stwarzania wax~snków fixyczxxego bezpieazeństwa'lub innczej: zapewnienie podstawowyoh warunków jego materialnego bytu. Tea zakres op~.eki bywa tek nazywany ehowem37. Jest oni oczywi~oie, pierwszoplanowy~_ podstawowy, wymagający duźego'natcładu środków materialiiyoh, pracy i energii ~yciowej opiekuna i waruńkuf~oy, przede wszystkim, z a o h o w a'n i ev ~ y c i a podopieeznych. Stad tek w sy

26
tuaejaeh depry~raoji i zagro~eń tyatr wartośoi na ten właśnie za
kres opieki kierowana je at parzede wszystkim powszechna. u~raga, Y a w tym i refleksja teoretyczna..
Dosyć często opieka postrzegana jest jedynie jako działal~ pość adnosz~,ca się do dzieoi i młodzie~y, do n3eletniah. Natomiast n1e dostrzega się jej w-okresie dojrzałości ~yoiowej jednostki.. Granioa opieki wyznaczona jest więc wiekiem rczwojowym, "opiekuńczym" cz3owieka. Opieka nad dzieckiem staje się zatem synonimem opieki ludzkiej w ogóle. Stąd tek, na przykład, w "Małej ~oylopedii Pedagogicznej" i "Słowniku Pedag~agicznym" omawia się tylko hasło "opieka nad dzieckiem". Nie mo2na! oazywiśoie, nie dostrzegać pierwszoplanowości, doniosłości, specyfiki i~genetycznej pierwotności opieki nad dziećmi i młodzieżą: Nie uzasadnia to jednak w niczym zamykan3:a jej tylko w tych granioaoh, poniewa~ - zw3.aszcza w dzisiejszej dobie - człowiek w ai.~
gu całego życia jest ciągle przedmiotem opieki. Zmienia się jej a ·, zakres, stopień, podmiot i forma. Ona sama za4 jako taka tria.. . Nierzadko opieka. nad dzieckiem wiązana fest wył&cznie z
różnymi przejawami sieroctwa. Sprzyja temu doniosłośe i dokucz
liwo.~~ó społeczna tego zjawiska, jak równiez "wykuwane" dość nie- '"' fortunne terminy, określające pe~rne niedostatki lub zanik opie
ki rodzicielskiej: "sieroctwo społeczne"38 i "sieroctwo psyohiczne". Zatem wszelka naturalna 3. sztuczna, kompensacja ró~nego typu sieroctwa ma jakoby określać grami.ce i charakter t(c),j.opieki. Pogląd ten jest w dutej mierze zb3.e~ny z zasygnalizowaną "za
· grożeniową" konoepc,~opiaki. Gubi się tu fakt, 2e sieroctwo jest w t ó r n y m wyznacznikiem opieka, określającym jedynie jej k o m p e n s a o y j n y c h a r a k t e r 'i p a dm i o t. Pierwotsie zosta3a ona juk wyzna.ezona przez określony "p o d p r o g o w y" p o z i o m r o `z. ~r o j u d z i ec i i m ł o d z, i e ~ y (to jost pcziom w gewnym zakresie i stopniu niedostateczny dla ich względnie samodzielnego funkcjonow~nia w byciu) 3. wynikającą stąd niezdolność do samoltzielnego zaspokojenia swych potrzeb.
Wypada,tu jeszcze wspomnieć o przejawiającej się w pewnej ' mierze i dziś tendencji do kojarzenia opieka nad dzieckiem tylko z jej f o r m ą z a k ł a. d o w ą. Zaznaczyła się ona dość wyra.~nie po ostatniej wojnie f w począt(saoh lat pięćdzie
t

27
si~tyah, między innymi równiej w oharakterystpcznym "zakładom" tytule pisma: "Dom Dzisóka", po§więoonego problemom opieki
nad dzieckiem. Hyla ona. w tym okrasie ssę§oią azsrazpch tenden-aji do preferowania wpohowania zakładowego w ogóle. Dziś utrzpmuje się jeszcze woi~ż na. p3aszózpźnis historii opieki nad dzieakiem, sprowadzonej z regn3p do historii opieki zak3adowej, a nawet węziej, do kręgu doświadczeń niektórpóh pedagogów "zak3ado
"
W wielu opr~.oowaniaoh z zakresu opieki nad dzieckiem i pedagogiki opieku$czej przejawia się do§ć wyraźnie u t o 2 s a 
~m i a n i e. opieki z wpohowaniem i odwrotnie. 9~ageruje się tam mniej lub bardziej wyrraźnie poszsrzenis zakrean opieki nad dzia3alno§ć wyahowawcz~,. ue.
Tak wia~rnie pojmowani opiekę w §rodowisku rodzinnym znajdujemp w prasy; J. Pietera. Autor rt~zró2nia.tu 12 ró2npah forri opieki rodzinnej, a w§ród nich opiekę moralni, §wiatopogl~dowe~ i sstetyazń~. Pierwszy z nioh autor okre§la na.stępuj~o~: "przez opie
e kę moralna pojmuję ogó3 §wiadomyoh czynno§oi wpohowawczyah, zwi~zanyoh z idsał.ami postępowania i uapołeczniienia", a drugą jako "postawę i działanie wobea-dzisoka, maj~as na aelix rczbudzenie i`utrwalsnie okre§lonyoh przekonań §wiatopogl~dowyah oraz urobieizie odpowiednich nawyków"39 Tak więo pojęoiem opieki obejmuje się tu w sposób jedxiczna.czny jak na.j§ci§lej pojęte wychowanie, 'przy czym autor. nie uzasadnia przpjętego czysto arbitralnie punktu widzenia.
Dużo uwagi po§więae interpretaoji pojęcia opieki M. Jakubow- `I41~I~W~ ski. W pracy pt. "Metodologiczne aspekty pedagogiki opiekuńcze~" I, zmierza równie2 w rz(r)czywisto§oi do uto2samienia opieki z wyoho
weniem. Tam też ~twisrdza m.in., że "coraz azę§oiej i powszeohniej wią~e się pojęoie opieki z warunkami i azynno~oiami w p a h o w a w a z o - s p o ł e o z n p _m i /podkr. - Z. D. J, w odró~nieniu od Warunków i czynne§oi, które miałyby zabezpisazyćtylko byt i zdrowia dziecka"4~. Tak pojęta opieka obej~rtuje, zdaniem autóra, ogół dzieci i młodzie~yr w sytuacjaot: opiekuńczych, "które maje postać opieki zdrowotnej, prawnej, w/p o h o w a wc z e j (podicr: - Z. D.) i społecznej". Dosyć kp"ańaowe i trudne da przyjęcia stanowisko wyraża dalej w twierdzeniua że "wyaho

~8
ws.nie rczumian(r) jako celowo i świadomie organizowany proaea, w wyniku którego zaohodz~ korzystne zmiany w osobo~roboi ucznia wyahousnka, realizuje ai$ zawsze za pośredniatwsm n a u o z an i a (podkr. - Z. D.) lub tek o p i e k i (podkr. - Z. D.) apraXOwanej nad dzieómi i młodzie~~. W pierwszym przypadku mo2na mówió o typie wychowania nauczajq,oego, tj. o wyohowe.niu, które toWax~zyszy pracy a~kolnej, w drugim zab - o typie wychowania opiekuńcz(r)go·~1. Wynika stad, że:
- funkojomsjąoe pcza nauczaniem ród dziedziny, zakresy wychowania (ideo~ropolitycznego, aoralno-spoiecznego, eatetycz ńego, patrietycznsg~o, światopogl~,dowego)~2 sef opietcą,
- wyohoxanie dokonuje sig przez opiek$, a op3.eka'jest wy
ohowaniem~
- "pczadydaktyczna" opieka nad dzieómi i mlodzież~ jest "tppem" wyohovsnia opiekłuSczego.
Wydaj(r) sie, ~e te konkluzje.mo~na na tym (r)tapie rczważań pczosta~rić baz ko(r)entarzp.
Podobnie, ohooia~ mniej wyrarmie i pośrednio, interpretują opieki R. Wroczyński, m.in. poprzez bli~ej nieokreblone pojęcia, takie jak "opieka wrohonawcza" i "pomoc wyohowawaza"43,ora.z M. $elazk3.ewicz, który apobród różnych zakresów opieki wyró~nia tęt "odnosz~oe~ siep do rczwoju intelektualnego oraz moralno-spoiecznego dziecka". Pisrwatz~ nazywa "opiekę dydaktyczn~", a drugą "opieki wyohowawcz~"~.
Oczywiśc~is, ~e nie same nazwy, lecz nadane im znaczenia wekazuj~ na uto~sam3anie opieki z wychowaniem. Nazwy te można zaakceptowsó pod warunkiem., ~e przypiszemy im śoi§1e opiekmiazy sens, jeśli bgd~ one cznaczaly walor opieki lub je3 zakresy i rodzaj(r), które realizowane a~ w sytuacjach i procesach dydaktycznyoh i wyohowawo2yoh lub w bezpośrednim związku z nimi. Opieka
	,l~ bowiem może byó roi ~ua ,rÓ~nyoh_ wV a.. ~act~ 1 rodzą	~ach. Wynika to z w i e 1 o ś c i i ' ~r ó ~ n"o r o d n o ś.	i p o .t ~,;:.z,:re,.łt -: y u d z k i o h, których zaspoka~jan~..em
V'~ sil zajmuje. To zab sprawia, ~e w praktyQe dostrzegamy jej przejawy w wielu różny_Q_h dzie_dzin_aota ~yoia i dzia3aln i społecz...w~..~.ae.., ...._...v....._..
ne,j;,~r` bairdz,ie j chyba typawym~i "w3asnym" ,je j terenem jest rodzina 1 uzupe3niająoe jeb placówki opiekuńcze. W związku z tym jest ona az~.sto itidziana i rczpatrywana bako rzeczywista
~J,.~~"~ r
3 L

29
3 postulowana, humaniatyczna~ a t r y b u t o w a w a r 
t o~ ś'ó tych dziedzin. Wskazuje to na s~roiatp u n i w e r s a1 i z m praktpki opiekuńczej i odpowiada3ąoego jej pojęoia. Prawdopodobnie ten stan rzeczy stwarza dla wielu pokusi do obejmowania zakresem opiskl równiez epeopficznyoh treśoi wyohowa.nia lub ociivrotnie. Ekspańs~a ta jest na tyle nieuzasadniona., co szkodliwa, gdyż zaciera i gubi swoiste oeZe i zadania obu tyoh dzieds~in.
Doniosłym krokiem ku obiektywnemu definiowaniu opieki ludzLciej jest określenia jej jako dziedziny, której domerr~ jest zaspokajanie ró2norodnyoh potrzeb podopiecznyoh. iT tym znaczeniu ixsterpretuje eis dzid opiekę v wielu publitca~ojaoh. Zupelnie wpra~@nis ~r tym kierunku zmierza o~5~ólna cha~akterystptu opieki-nad dzieokiem D, etapowa. Opieka według tego autora "polega ne etwarzaniu dzieoku dostępu do ró~norodnyoh dóbr, przedmiotów, sptuaoji, oo w~arunkuja 2 a s p o k o .j e n i e 3 p o~ t r z e b
d z; ~ e o k a" (podkr. - Z. D. ) oraz. na "pomaganiu dzieoku ~r korzp~taniu z dostarczonyeh mu dóbr, bez których nie mogłoby ono istnieć i rczwijać sil"45.
~Iprawdzie wysunięte tu na pierwszy plan "dostarczanie dóbr" mole sugerować pewni jednostronność i budzić zastrzelenia, jednak~e istota i sens tej działalru~4ci wyrafia się racezej w zaspolsa. jaztiu potrzeb dziecka i wslta2aniu na je j zasadnicze funke je wobec niego. pp2a tym "debra" te w szerokim rczumieniu nalc~~y . traktowaó jako przedmiotowe odpowiedniki, strony wszelkich potrzeb.dzieeka.
Rczró~niaj~c-dalej "opżekę nadmżerną", "niedostatsazną" i nprawidłową", w konlciuzji stwierdza, ~e ta ostatnia "polega
na. respsktowan3u (to jest zaspokajaniu - dop. Z. D.) w s z y s ttc i e h (podkr. :- Z. D.) rzeezy-wi~tych potrzeb dziecka"46. Dostrzega równie" doniosłe furko je opielciuicze nauezyoiela w procesie nauczania, p~l~:gaj~es na zaspokajaniu szarego. psychospołecznyoh potrzeb uczniów, które - xiiostety - wciąg aą pomijane przez wypowiadaj~cych się na t(r)mat funkcji opiekuriczyeh-vszkoły, nie eówi~o juk o niekor2ystnym pod tym względem stanie praktyki :sztcoLnei. W sumie ta interpretacja opieki nad dzieckietti wyraźn3e i dobitnie atscentuje je'j istoty i funkcje, polegające~na. zaspokaja.n3.u wlalorakich potrzeb dziecka.
w

~o
Zupe3nie jedncznaczne określenie opieki, nad dzieok3em jako działalno§oi zmierzaj~cej do zaspokojenia potrzeb dzieoi formułuje W. Okoń. Ze itzględu na to, ~e wskazuje ono na dalsze istotne ceohy opieki ludzkiej, warto je w zasadniczej czę§oi przytoczyó.
"Opieke~nad dzieckiem - ogół dzia3au podejmowanyoh przez odpowiednie inetytuaje lub osoby w celu zaspokojenia codziennych potrzeb dzieci oraz stworzen3.a warunków niezbędnych dla ich wy-ohowania. Szczególnie intensywnej spieki wymagają dzieoi~pczostaj~oe w waruuka~oh faktycznego lub potencjalnego zagro~enia źyoia lub rczwoju. Osoby lub instytucje sprawujące opiekę ponoaz~ odpowiedźialność moralni i prawną za powierzone ich opiece dzidci"47
Ta.k więc pcza wymienior~ już podstawowa oeoh~ opieki - zaspokajanie potrzeb podopiecznpoh, autor widzi w niej jeszcze:
- stwarzanie warunków niezbędnych dla wychoarania dzieci,
- ponoszenie przez opiekunów odpowiedzialności za podopiecznyoh~
- szczagólny charakter opieki w sytnaojaoh zagrożenia podo
piecznyoh. 
Sq, to dość istotne ak3adniki tre§oiowe opieki zas3uguj~ce - w kontekście nini.ejszyoh rczwaźań - na ohocia~ krótki komen.. tarz.
Traktowanie opieki jako m.in. działalności stwarzającej warunki wychowania można zaakceptować z zastrzeźeniem, iź warunkowanie to cznaczać będzie j e d n ~, z p o d s t a w o 
w y c h f u n k c. j i o p i e k ii bowiem w duźym zakresie i stopniu rzeczywi§Qie wax~ux~kuje ona, umożliwia a.ko~ję wyohowa.wez~. Wiadomo jednak, że wyohawanie zdoterminowane jest nie mniej przez inna p o z a o p i e k u ń c z e czynniki i tyot~ nie moźna identyfikować z opieką. Zatem stwarzanie w s 2 e 1 k i o h niezbędnych warunków dla wychowania dziecka (i nie tylko dziecka) tylko w części ma charakter i s(c)ns działalności opiekuńczej. Natomiast odpowisdzialnośó opiekuna "za podopi(c)cznego" jest istotna, i niezbędną osąhą każdej ~oi§le pojętej opieki. Widzimp ją w deFinicjaoh H. Radlińskiej, A. Kamińskiego, J. Wołczyka. Nie wiadomo jednat~, jaki seńs nadatra.ny jest te j odpowiedzialno§oi - przedmiotowy, cznaczaj~oy odpowiedzialne roalizowanie okno§loriego kompleksu czynno§oi opiekuńczych wobec podopiecznego, czy tek kom
s
N.

sw
31
panaaoy~ny, polegajgopW a podj~oiu się w pewx~rm zakresie deoydowayia za niego o nim sa.mpm i reprezentowąnia jego interesu ~yoiowego, ponieważ nie jest on sam zdolny do tego. W pierw
swym z~aczenin nie jest ona dostatecznie infor~tywna, mimo ~e na. ogó3 w j~zpku potocznpm (a nawet prawniczym) z takim sformu3owaniem spotykamy aip często. Pr2ede wszystisim jest to określenie s:iedostateoxnie precyzp~ne, śois3e, gdyż tpm samym podopiecznym zajmuje siP równiej wychowanie, a jednocześnie jest on obj~tp opieką z regu3y przez kilku opiekunów, spełniająopch wobea niego ró~ne funkcja opiekuńcze. Trudno bpłoby zatem zadowo116 sil stwierdzeniem, ~e kardy z tych opiekunów i wychowawców odpow3ada'za niego. Modna. bp najwyżej z zastrzeżeniem, pr2yjąć fraki "globainp" prz(r)dmiot odpowiedzialności w opiece rodziców nad swoimi dzieóm~. lub opiekuna-wyohawanoy w domu dziecka nad podapiecznymi-wychowankami. Pcza tym opieka. zajmuj$oa sig zaspokajaniem określonych potrzeb podopiscznpah mole i powiana ponosió odpowiedzialnoóć za r o z p o z n a w a n.i e tpoh potrzeb oraz p r z e b i e g i e f e k t p w n o ś ć ich zaspokoj(r)nia. Jest to bowiem przedmiot dxia3elnośoi opieki i przedmiot j(r)~ odpowiedzialności.
tfskazanie na w y ~ ą t k o w y charakter opieki sprawowa.nej ze względu na zagro~enie dziecka j(r)st szczególnie i.nteresująoe i cenne. Potwierdza bowiem pos4rednio wykazani ograniczonośó '~zagro~aniowej" koncepcji opieki i przekonuje, źe jest to dziedzina przede wszystkim działalnaśoi normalnej, zaś opiekuńez~, interwencja i kompensacja w sytuao~aoh xagro~(c)nia i deprywa.c,ji -. pewnym sżezególnym jej zakresem.
,Tsszcze jednym przpk:Ładem pojmowania opiek~ jako działąlno$oi zaspokajającej potrzeby podopiecznych - są eforerułowane prxe~Z. Skórzpńslsą ogólcie funkcje' o p i s k uń c z ę____ i~~
w- y'.c h o w a w c z e raciztny. Oto .one : "Cidy mówimy o obo~wiązIsa.ah rodziców w stosunku do dxieoi, adt~8żniamy częato dwie funkc je : funkc ję opi.ekwńczą - polega j~ot~ na zaspoka janiu podstawo-...._ wycYx fizpcznych i. psychiczzzyoh pii~`rźeb~"~dzieeka i funkc ję i?g~óhowawczą -. polegającą na przekazywaniu dziecku wzorów postępowanta i ukazpwaniu mu nacirzędnpcla wartości ~yoia"~$ Godne uwagi jost to, że autq~Eka dostrzega tiki sera opieki nad dzieckiem w rJdzinie - na,jbardzie~ reprezontatywnaj instytucji opiekuńczej,w~

3~
oraz to: 2e konfrontuje go równocześnie z treóoi.~ wyohowania, 0o jest oenne dla konstatowania obu tpoh dziedzin i zaohodząoyoh mi~dżp nimi stosunków.
Intsrpretaoja opieki jako dzia3,alno§oi zmierzaj~oej,do zaspokajania potrzeb jest - jak to już podkre§li3.em - istotnym poat~pem w stosunku do stanowisk zasygnalizowanyoh'poprzednio. Yskazujs bowiem, adekwatnie do rzeczywistośoi, na swoisty sferę tego typu'dzialalno6oi. Jednak2e trudno ją, jeazo$e uznać za wystarczajaoąt dostatecznie preopzyjx~,.~Chooiaż prawdą jest, że opieka zajmuje sig zaspokajaniam wielorakioh potrzeb, to jednak
e ~arrsze wszys4tkim~..'..,~ijby`.~ai~s~.luyło,,.,.to wówczas ~nieuróżnilaby sil w istocie od ~izeregu innych dziedzin, ktbryoh działalno§$ zmierza bezpo§rednio do zaspokojenia okre§lonyoh potrzeb ludzi. Pcza tym taka opieka by2abp w dużym zakresie i stopniu pczbawiona 2yoiowego sensu lub wr$cz szkodliwa, tak z(r) względu na poeiopiecznsgo, opiekuna, jak i społeczeństwo. W rzeczpwisto~śoi opis.. ka międzyludzka. (pcza przejawami patologicznymi) zajmuj(r) się zawsze zaspokajaniem tylko tpoh potrzeb` jednostek i grup,'któryoh
lJ one same nie a~ zdolne zaspokaja$ i regulowa$, to jest potrzeb
nie ludzkich potrźób, bez wprowadzenia koniecznego tu ograniczen3.a, należy zaliczyó do występuj~oej w naszej literaturze tendeno ji do n a d m i e r n e g o p o s z e r z a n i a je j zakresu. Dalszym tego przyltladem jest definicja opieki sformułowana przez M. Jakubowskiego: "...opieka to oa3.okształt warunków sprzyjających rczwojowi dzieci i m3odzieży oraz oałokszta3tt zabieg$w, czynnośai i działań uskutecznianych po to, aby warunki te czyn3,ć optymalnymi, ~rykorzyatująo je celowo na rzecz coraz
to pełniejszego rczwoju dzieci i mlodzieży"~9 Zakres tak pojmowanej opieki jest z jednej strony zbyt szeroki, gdy2 obejmuje
e a ł. o k s z t a ł t sprzyjających rczwojowi warunków (a więc: przyrodniczych, społecznych, kulturowych, wpchowawazych, zależnych i niezależnych od podmiotu działania)~i rczwoju mlodego pokolenia. Stąd też nie zawiera niezbędnej pachy różnicującej. Równocześnie, sprowadzają.e działalność jedynie do m o d y f i k a o j i s p r z y j a j ą c y c h warunków, dotkliwie ją ogranicza. Nasuwa się bowiem pytanie, dla.czQgo zostały tu pominigte warunki nieaprzyjając(r) i czy nie one przede wszystkim pó

33
winny byó przedmiotem działalno§ci. modyfikaopjnej. Z dugi(r)j strony w szeroko pojętej dział.alnośoi na rzecz drugioh ludzi mo~na wyrócnió:
- bezpośrednie Iub poórednis dzia3ania przedmiotowe rur da.nyoh warunkaoh, ,
- wykorzystywanie sprzyjajq,oyoh wexunków rczxoju,
- modyfikowanie ~ra.runków ni,esprzy ja j~oyoh, ' - tworzenie nowyoh, niezbędnpoh w~asnnków.
	Defin.ioja ta zak3ada tplko fragment pe3nego dzialania. Po-	
	za tym jest wysooe we~tpliwe, czy 3 na 31e modna pewien zakres	
	warunków oddzielić od dzia3alno§oi i czy na tej drodze da się	
	wyró~nió dwie grupy desygnatów pojęcia "opieka". Nietrudno prze-	
	oie~ zauważyó, ~(r) w~x~unki s~ bardzo często skutkiem (funkoj~)	
	iiziałania, a samo zaehowanie s1ę i dzia3anie danego podmiotu sta-	
	nowi sumę warunków osi~,gania zamierzonyoh eolów. Z tyoh teź za-	
	pewne względów znana nam dsfinioje takie na przykład pojęó jak	
	"nauczanie" i "wyohowanie", nie wprótniajg "warunków", mimo ~e	
	odpowiada~$ce im dziedz3np dz3ałalno§oi są w nie wielostronn3s	
	uwikłane, a 3oh funkoj~ jest rczwój dzieoi i młodzie2y.	
	Na koniao t(r)go przegl~du róż~nyoh interpretacji intaresuj~,oe-	
	go nas pojęoia warto jeszcze rczpa.trzyL pokrótce pogl~d na ten.	
	temat J. Ma.aiaszkowej, wedlug której "...przez opiekę będzieap	
	a	
	ro~w~ó j	
	rczumieó stwaszariie warunków zapewnia j~oyoii~~-ś@ńianieJ i	
	F	
	dzieoka, wielostromie ksztaltowani(r) ~egó osobowo§oi, a~dzialan3.a~	~
	op3.ekuńcze jako zespół intenojonalnpah zadań i czynno§ai w eolu	
	zapewnienia waziunk8w tego rczwoju"~O. Charakterystyczns dla ta-	
	ki.ego rczumienia opieki ~(r)at przede wszystkim to, ~e zaw3.era w	
	sobie niemalże wszystkie sygnalizowane.wp~e3 nieprawidlowośoi	
	ó	
	przedstawionpoh juk po~l~,d	
	w. Otó~, po pierwsze, 3ego zakres	
	obsjmująoy "wielostronne kształtowassie osobovro§o3: dzieoks" jest	
		\
	zbyt szeroki, bowiem rczoi$ga.się na oałośó wychoas.n.ia, a po dru-	~ś
	gie, równocze§nie pod innym względ(r)m zbyt w~,ski, gdg~ zamyka a~.ę	;~.,.s='-
	tylko ar gsanioaoh popula.oji "dzieoi", tak jakbp 3' '~ ;kategoriom	
	wi(c)kowym opieka w ogóle rsie przys3ugit~ała. Po trzepie 7roho	
	s	
	w zakres szeroko pojętego wychowania bezzasadnie uto2samie. z nim	~`~~'
		r
	opiekę. Po czwarte, przeciwstawia "stwarzanie warwków zapewnia_	,~-:e'·,
	,jących istnienie i rczwój dziecka" oraz opiekę "działaniom opie-	
	kuńczym", podczaa gdy w rxeczywriato§oi te pierwsze realizu~~, się	
3

34
jedynie poprzez drugie. Po piąte, stanowi ono - przedstawioną juk w innym aspekoie - próby definiowania opieki poprzez wskazywanie na jej dwie podat$wowe funkoje - zaohowanie ~yoia i stymalowanie rczwoju, vo oczpwiśoie może najwp~ej tylko czgśaiowo i pośrednio wskazywać, czym jest opieka. Jest wiw vczywi,ate,
że takie rczumienie opieki nie mole stanowić podstawowego i wyjśoiowego elementu jej teorii, te 3est niemczliwe do przyjęoia. Wyprowadzaj~,c z tyoh krytycznyoh uwag konstruktywne wnioski
modna powiedzieć, ~e opieka to nie warunki ani tek jej określo:. ne funkoje, lecz działalność, której nie wyznaczajq potrzeby podopiecznego w ogóle, ale 3ego podsta~,rowa ceoha - określona n i ez d o 1 n o ś ó d o s a m o d z i e 1 n e g o z a s p o k a j a n i a i r e g n 1 o w a n i a t y v h p o ..
t r z e b. Ta wła&nie niezdolność sprawia, ~e staje sil on pod= opiavznym w y a z e k u j ~ a y m, wobeo czego określona akoja opieku~icza je st tu o b i e k t y w n ~, k o n i e v z n o ~ o i ą i najvz~~śoiej kwestii vzasu i mo~liwośoi. Dopiero w tym stanie rzeczy jej przedoeiotem staje ais zaspokojenie potrz(r)b podopiecznego wyznaczonyoh tą niezdolnośoią.
Pcza tym w formułowaniu realnej definioji opieki. nie modna pomin~ć - jako oeohy istotnej - sygnalizowanej juk o d p o w i e d z i a 1 n o ś a i opiekuna za pvdopiecznego i spe3niane funkoje opiekuńcze. Trzeba równiej wskazaó tam na bezinteresowny i względnie o i ~, g 1 y vharakter dzialari i ezynizośei vpiekuńezyvh oraz na. to, że podejmowane są one z reguły w ramach określonego s t o s u n k u o p i e k u xI o z e g o. Wiadomo bowiem, ~e działania opiekuńcze podejmowane dla uzyskania okres~ionyoh korzyśvi, zapłaty - to tylko us3ugi ogieku~eze, a gdy s~ nieregularne, sporadyczns wskazuje nie .tylko na niedostateczność danej opieki, ale też - poniżej pewmyoh graniu - na j(r)j r z e o z y w i s t y z a n i k. Równocześnie widzimy, że każda typowa opieka urzeczywistnia się w określonym ultładzie stosunków (zwi~zków, zale~no§Qi i powinności między opi~icunem
a podopiecznym. Tak jest w opiece rodzinnej, domu dzieckaf przedszkola, internatu itd.
'1 · i

3~
i
1 .3. U g ó l n e p o j ~r o i s - o p i e k i m i ~ d z y1 u d z k i e j
Przeprowadzona w skrócie analiza stanowisk w $akresie ogólnej interpretaoji opieki miqdzpludzkiej pczwala na sformuł.ewasxie definicji tego pojpoia. Starało' sil tam wyka~aó, ~e każda sieez
,cz~oa sil w tym zakresie opieka posiada nast~puj~os podstawowe oeohp.
- Ta swoista działalnośó eprolradza sil zawsze do z a s p ok a j a n i a p o n a'd p o d m i o t o w y o h p o t r z e b jednostek i grup (podopiecznyah), to jaat tpoh potrzeb, któryoh nie s~, ons zdolne (przejśoiowo Iub trwale, cz~goiowo lub oałkowioie) samodzielnie zaspokajać i reg~.lować i które w tym sensie w y k r a e z a j ą p o n .s. d m o ~ 1 i w o ś o i p o d m i o t o ~r e podopieo~ego. Tak określony przedmiot i oe7. t~ j dziatalnośoi jeśt pierwszą, podstawowi oeoh~ g a t u n k o w 4 opieki, stanowi$o~, o jej swoistośoi w atosvmku do innych dsie· dziu.
- Drugą speop~iczn~ oeoh,~ opieki miedzpludzkiej jest o d p o w i e d z i a 1 n o ś ó opiekuna (w określonym stopniu i zakresie) za podopiecznego, pouiewsż nie jest on zdolny do ponoszenia jej za siebie samogo. .iej istota polega na dobrowolnp~a pod~~oiu sil d e o y d o w a n i a za podopiecznego o nir i
r e p r e z e n t o w a n i a jego intersati (dobra) stpoio~go, 0o wynika z niesymetrycznych xs.le~nośoi mi~d~p nf.mi. Rożna j~ zatem nazwać odpowiedzialnośoi~ k o m p e n s a o p j n $ (podśiotow~yj, Wyróunuj$oey hsteronomio~e określony niedostatek dpaipczyo~i u podopiecznego do r~gl~dnis samodzielnego funkojc~ncwa.. nie w *yoiu: Z opieka w3q,~e sine .,- podobnie jai z i~xyai. dzialaniemi - odpowiedzialncśó f u n k o j o n s 1 n a (praedmiota~we.) stanowiąca skladnik i atrgbnt ps~.r~:ienej roli, daialwnia, zaohowania się, podefmowania deepz~i w ogóle. W tys też sensie nie
fest ona w opiece ni_czya spsopPiczn3rm. 9w4 -e~peoy~'iic~ powiada dopiero sam ściśle określoizy przedmiot tef odpowiedzialnoóoi - zaspoica jenie poxiaxlpodai!otowpoh potrzeb podopiecznego, a śo~:~l~ ~ diagnczowania tych potrzeb, przebieg ich ~.spokajania orant jego akutki.St~d działania i ~sohowania opiekuńcze staj$ aiQ resi.li~sa

36
op~x~, stron$,konsekwenoj~ przyjętej odpowiedzialnośoi.Tak więo swoista dla opieki międzyludzkiej jest odpowiedzialno§ć podmiotowo-kompensacyjna oraz przedmiot odpowiedzialno§ci funkojonalnej. Hez tyoh wła§oiwo§oi nie ~. i nie mole bpó opieki (międzyludzkisj), a oo najwytej - udzielanie pomooy, akoja ratownicza lub us3uga opiekuńcza~~.
- Dalszy wła§oiwo§oi~ działa7.no§oi opieku$czej fest jej okre§lons o i ~ g ł o § 6 i t r w a ł o § ć~ wynikaj~oa z konisczrro§oi narzuoonyoh prze2 jej przedmiot - potrzeby ponadpodmiotowe. Z natury potrzeb ludzkioh ~ryniks bowiem, źe nieregularne.i sporadyczne ioh zaepokajani.e prowadzió mole do powa~nego naruszania, ograniczania lub unicestwiania funda~ntal-nyoh wartości jednostek-podopiecznych: życia, zdrowia, rczwodu, normalnego funkcjonowania itd. Cechę niezbędnej ciągło§oi i trwa= łośoi modemy dostrzec w kaźdej względnie normalnej opieQe, która w swej doskonalszej postaci jest syste~tycznośoi~ je3 sprawo_ wania.
- Opiekę wyró~nia również b e z i n t e r e s o w n o § ć w podjęciu się i pe3nieniu roli opiekuna w tym znaczeniu, że opiekun bierze j~, na siebie i r(r)alizuje swe powinno§ci z reguły dobrowolnie, w poczuciu swych naturalnych, moralnych lub prawnych zobowiązań, bez liczenia na okre§lone korzy§oi, zapłatę, nagrodę i uzyskiwania tychźe. Widzimy to najwyraźniej w dominuj~oym zakresie opieki międzyludzkiej - opiece rodzinnej. Cecha ta wysuwana jest również w sferze doniosłych moralnych postulatów opiekuńczośoi w niesymetrycznych stosunkach międzyludzkich5z. N1e podwala jej w istocie zawodowa działalno§ć opiekuńcza opiekuna-wychowawcy (dom dzieoka~ internat, przedszkole), gdy tym bezimtereaownym opiekunem jest samo społeczeństwo, państwo, za
' trudniająoe w sferze wykonawczej od'pówiednieh specjalistów (z czego wynika, że p3.aoi im oc2yw3.§oie "główny' opiekun, a nie podopisczni), a zarazem modemy się tu kierowali do§ć przakonuj~yoym gogl~,dem, że upósażenie to jeśt nie tyle zapłatą za opiekę i wychowanie, ile §wiadczeniem umożliwia~ąoym pełnien3.e tych ró153. Istnieje wprawdzie aktualnie, z perspektywy znacznego rczwoju w przysz3.o§ci, tak3. rodzaj działalno§ci społeczne~~ który ma charakter u s ł u g o p i e k u ii c z y c h, lecz stanowi on
.~ ' f 'i

37
dzi§ stosunkowo niewielki margines usług w ogóle, a co waźniejsze - wiele przemawia za tym, aby jej nie zaliczać do opieki w' §oisłym znaezeniu54.
- Sprawowanie opieki tworzy wysoae złojony i zró~nioowany ul~ład czyrm.ośoiowy, który charakteryzuje się w dutym zakresie szczególnym na.syoeniem e m o a j o n a 1 n y m oraz "pracą ser
a i nerwów", azynno§oiami mim3cznymi, jak akoeptująay i przyjazny uśmieoh, wyraz wsp8lodazuwania i zrczumienia;,gestami wyra~ającymi "oiepłe uczucia", jak przygarnianie, przytulania, glaskamie, pałowanie; czynno§oiami werbalnymi, jak "dawanie dobrego mowa", pooieazanie, wyrwanie uzna.n~.a, objaśnianie, a w sum3.e
- takim apeoyficznym z a o h o w a n i e m s i ę o p i e k u n a~ które wpohodzi naprzeoiw potrzebom ponadpodmiotowych podopiecznych i zaspokaja je, przy czym trudno go zaliczyć do §oiśle pojętej, wymiernej pracy opiekuńczej. Co więcej, na. opi(r)kę stcłada cię w xnaczne j mierze tof ~e opiekun ,j e s t, że go cię m a, ~e ma on oo§ do z a o f i a r o w a n i a podopiecznym, oo jest przez nich o o z e k i w a n e, oraz ich p o 
a z ti o i e w i ę z i z rtim.
- Opieka odznacza się równiej tym, że przejawia się dopiero W pełni w ramach nawiązanego stosunku ogieku~czsgo i poprzez ten stosunek5~. On tek etanowi joj charakterystyczną cechę, przede , wszystkim przez swój niesymetryczny uk~ad atoaunków i zale~nośoi między opiekunem a podopiecznym, będących jednym ź podatawowyah warunków aktualizacji i funkcjonowania opieki.
T(r) konstytutyzsme pechy ogier. międzyludzkie j okre§lają ogólnie charakter i specyfikę. Iali kolejnośó odpowiada zajmowanej przez nie pod tym względem randze i dohiosłośai, przy czym dwi(r) pierwsze mają tu decydujące znaczenie.
Dokonując uogólnionego scalenia tych cech, modemy zgodnie z rzeczywistością powiedzieć, ~e opieka jestt opartym na odpowiodzialno§oi k b m p e n s a o y ~ n e j ~ c i ą g 1 y m i b e z i n t e r e s o w n y m z a e p o k a j a n i e m przez opiekuna ponadpodmiotowych p~o t r z e b podopiecznego, w ramach s t o s u n k u o p i e k u ~ c z e g o.
Tak sf ormułowana definia,ja opieki. ara:
- wystarczającą i konieczną o g ó 1 n o ś ó, gdyż obejmu~e kady rodzaj, zakres i typ dz3ai:alności opiekuńczej,

38
- doatateczn~, p r e o y z y j n o ś E i ó o i e i o ś ć~ poniewa~ określa jedncznacznie i wyraźnie przedmiot tej działalnośoi, hej oharaktor oraz typ zwi~,zane,~ z niey-ddpowiedzi:alnoóoi,
- apreoyzoxan~, wyraźnie r ó ż n i o ę g a t u n k o w ą definiowanego poj~oia, zwiaazcza poprzez jego dwie pierwsze oe
ohy konstytutywne, atanowi.~oe o iatooie opieki, dzi~ld. onemu so~erp jq, wpodr~bnió apo6ród imsyoh dziedzin:
- pełną z g o d n o d ó z określarr~ rzeczy~ri.atośoi~ opie-- kuńczą (rsalno~ć)~ a w pczytywnym rczumieniu jej akładaikórr wszelkie oeohy m o d e 1 u - w z o r o a działalno§oi opiekuń
one j .
Pyandamsnted tak rczumianej opieki jest za3o~enie! iź jej rpznacznikiem i śoiśle pojętym przeci~siotem a~ potrzeby ponadpodmioto~n ludzi. Jego racja tkwi przede wszyatkiu ~r zgodnosoi z rzeosywiatośoi~, opiekuficz4. Ta zaś wskazuje wyra~nie, ~e dzielalnośe opiekuńcza dokornsjqoa ais w rodzinie, ~łobku, przedszkolu, dosn dzieokn, internacie, szkole, doom starców, zakiadaoh lecz
niczyoh i innych instytucjach sprowadza ais z a w s: z e do
z a e p o k a j e n i a tych potrzeb podopiecznpoh~ których oni sari nie s$ zdobni zaapokoió - to jest p o t r z e b p o 
n a d p o d m i o t o w y o h. Cha~rakteryatyczne, Vice taki sam wnioaok nasuwa ais, usili próbujeaty· pol~czyć w jaka6 log3czrr$ os3ofć xazystkie ograniczone interpretacje opieki i ustalić ich
' ~rapólny mianownik.
Za tym założeniem przemawiają tek istotne metodologiczne i praktyczne względy. Otóż wszelkie ograniczanie zakresu opieki i identyfikowanie jej okreólonyoh fragmentów i przypadków z palo§oi~, utoźaas~i.anie 3e j z wyohorrosaiem, czy wreszcie z innymi dniedzinari działainoboi apołecznej~ nie tylko nie atanotvią mo2liwoj do przyj~oia metodologicznej godatawp dZa ogólnej teorii opieki, ale e$ g3ówn~ trudnośoi~ i przeszkvdg na drodze do vrzeczywl.stni.en3a takiej teoriisó. Nie da eię jej bowiem rczwijać, np. tylko w zakresie opieki interwenoyjno-kompensacyjnej, definiowarcej jako "dziaiania ze wzgl~du na zagro~enie" (A. Kelm, 1966 :i 1983), gdy odzwieroiedlalaby one w najlepszym przypadku jedynie ten ograniczony, dra~eatpczny i depxyywaoyjny odc3.nek dzia3.alno§ci opiekuńczsj, a ni.e ogólnie opiekg,.międzyludzką. Wszelako realn3.e i.
ta mo~liwość nie może wchodzić w rachubę, bewiem pewne rodzaje
f

39
azy zakresy szerokiej i xłożanej dziedziny działalno§vi - opieki mog~ odnale~ć siebie w teorii, przede wszystkim poprzez j e j a a ł o § ó i n a t 1 e t e j o a ł o § c i. Tatsą metodologiczną podstawi dla ogólnej teorii opieki ludzkiej jest właśnie wymienione załojenie odnosz~,oe się do oałokształtu tego typu działalności.
W konsekwencji, rczwijana na, grunoie'psyoho7.Dgii teoria potrzeb ludzkich wohodzi w zakres bezpo§redniego zainteresowania teorii i praktyki opiekuńczej. Jest to zrczumiałe. Nie ma bowiem dziedziny bardziej zwi~zanej z potrzebami ludzkimi nil działalno§ć słu~~oa ioh zaspokajaniu (w sytuaojaoh opiekuńczyoh koniecznośoi) - opieka. Odńosi sil ox~.a nie tylko do potrzeb bio- . logiaznyvh, potrzeby bezpievzeństwa, czy dalej - "potrzeb niedostatku" (A. Kamiński, 197~+)~ ale do ioh oałokształtu. Granioa opiekuńczego zajmowania sig ludzkimi potrzebaeti nie przebiega wed3ug takioh czy innyoh ioh rodzajów lub zakresów, lecz po linii graniczne j o b i e k t y w n y v h m o ż 1 i W o ś o i
s a m o d z i e 1 n e g o z a s p o k a j a n i a tyoh potrzeb przez jednostki i grupy. W zależno§oi od pcziomu rczwoju jednostki ewentualnych odchyle~5 od normy, sytuacji 2yciowej, istnieje pewne grupy potrzeb, których zaspokojenie nie lepy w jej mo~liwo§oiach, lecz zale~ne jest od opieku~czej aktywności innych ludzi, od interwenoji apiekuńczej. A zaspokajanie wy~szyoh psychospołeaznyoh potrz(r)b jest wła§n3.e najbardziej zło~onym i trudnym zadaniem opieki. Z tego, co zostało zasygnalizoorane wyx~ika, ~e dla opieki, tak w teorii, jak i w praktyce, p3.erwszoplanowe znaczenie mają p o t r z e b y p o n a d 
p o d m i o t o w e. Opierając się na sformułowanych stwierdzeniach, modemy okre§lió je j a k o t e s p o ś r ó d o ał o § c i p o t r z e b j e d n o s t k i, k t ó r y o h n i e j o s t o n a z d o 1 n a (przejściowo lub trwale, czę§oiowo lub całkowicie) s a m o d z i e 1 n i e z a s p ok a j a ć i r e g u 1 o w a ć. One to orła§nio stwarzaj naturalną konisczno§ó ścisłego łączenia teorii opieki z teorią pvtrzeb ludzkieh,'podobnie jak teorię wpahowani:a ł~ezy się n3.erczerwalnie z nauką o jego celach - tsleologią.
Względy praktyczne, przemawiaj~oe za przyjętym przedmiotem działalności opiekuńczej, sprowadzió można da ogólnej tezy, ~e

uo
pełną wartość ma - tak z uwagi na interes jednostki, jak i wymagania apo3eezne - opieka, obejmuj~ca z a s p o k a j a n i e w s t o p n i u o p t y m a 1 n y m wislorakioh potrzeb ponadpodmiotowych wszyatkioh ludzi-- podopiecznyah, a zubo~a się. i traci na. warto~oi wraz z postępujący redukaj~,, ograniczeniam tyoh zala,esów. Pcza tym wskazuje on opiekunowi wyraźnie jago spo3ecz~ rolę oraz ael~ sens humanistyczny i granioe opiekuńczaj działalnośoi, a jednocześnie duje zapotrzebowan3.e społeczne i kierunek Wychowania naturalnych i prot'eajonalnyoh opiekunów. Wreszcie opieka, poaiadaj~oa tak określony przedmiot, ma nieocenione znaczenie dla dzia3.alnośoi ściśle wsrahowawazej,gdy~ jej przebieg i sfektp zaleź w ogromnej mierze od atatna zaspokojenia potrzeb wychowanków.
PRZYPISY DO RCZDZIAł.U PIERWSZEGO
1 Por. A. iśelm, P'ormp opieki nad dzieckiem w,Polsae·Ludowej, Warszawa 1968, a. 10-14 oraz J. Wołczyk, Opieka na.d dziećsi w wielkich miastach, Warszawa: 19ó9, s. 71.
H. Radlińska, Pedagogika spo3eczna, Wrocław 19ó1, s. 340.
3 Tego rodzaju rczró~nienia s~ niezbęaine Brzy formułowaniu śnisłego ogólnego pojęcia opieki i jej konstytutywnych cech. Są one równocześnie wyrazem funkojonuj~oyoh w rzeczywistości: od
.,.. powiedźialnośoi za siebie samego (podmiotowe), odpowiśdzial
nośai za swe działania i zaahm4ania (przedmiotmv~ej), odpowiedzialnośoi za ixu~ą osobę (podmiotowo-kompensacyjnej).
4 Jaxruaz Borczak pisali "Odpowiadam za dzień dziaiejazy mego wychowańca, nie dano mi prawa. wplywania i wtre~oania się do jego przyazłyoh losów". Wgrawdzie trudno podzielać tak skrajny pogląd, ale nie woźna też przyjmować innej skrajności. Można natomiast wi~,zać z właściwą ogieką stałą troskę o dobro (losy) podopieezxxyoh~ zaó tego rodzaju odpowiedzialność wypada ł~ezyę ze ~aiśle pojętym przedmiotem działalności opiekW azej, w jego wymiarze terażniejszo~oiowym i przyszło~ciowym, aktualn7·m i perspektpwicznym. ,

4Y
5 H. Redlińska, op. oit., a. 340.
Nasuwa się tu przykład opiski leczniczej, s której zawiera się szczególna niesymetryczna zale2no§ć pacjentów od personelu leczniczo-pielęgniarskiego, Oczywiste jest jednak, że. to nie opieka lecznicza jest przyczyn~ tej zale~no§oi ("ubezwłasnowolnienia"), lecz okre§lony etan ohorobowp, zagro2enie zdrowia
i ~yeia stawia ioh w tej zależno§oiowej pczyoji wobeo tyoh, którzy mają im przywróciE zdrowie, usun~yć zagro~enie~yoia. Równocze§nie stwarza on konieczno§ć podjęoia tej opieki nad nimi która niejako przejmuje i zaohowuje tę zależno§ó i jej pochodne' jako niezbędny warunek wła§oiwego przebiegu leezenia i jego pczytywnyoh skutków.
7 Fhnkoja ta odnosi się przede wszystkim do dominuj$oej i warunkuj~cej zaohowanie gatunku opieki nad potomstwem, która ulegaj~o postępuj~oej reduko~i i odpowiedniej do pcziomów jego rczwoju modyfikaoji jako taka zanika, uatępuj~c miejsoa samodzielno§oi i niazale~no§oi żyoiowej, a w tym nabptej zdolno§Qi do odpowiedzialno§oi podmiotowo-przedmiotowej i kompensaoyjne,j.
8 H. Redlińska, op. oit., s. 329. 9 Ibid., s. 329.
10 Ibid., s. 330. 11 Ibid.~'s. 331·
1z Por. M. Ziemska, Postawp rodzloielakie, Warszawa 1969, s. 78_79.
H. Radlifiska~ op. oit., s. 332.
14 gid. , s. 332. I 15 Ibid., s. 330-331.
16 Ibid., s. 311.
17 ', , Ibid., s. 380.
18 -bid. ~ s. '79· 'h
H. Aadlltrska, Służba społeczna. pielęgniarki, Warszawa I , ~Iii 1935, s. 9.
20 2bid,, s. 12.
21 fi. Redlińska, Pedagogika..., s. 80.
s jT

4z
zz gid. , s. 3z5. 23 Ibid., s. 320. a4 gid.
z5 K. ńrzeczkowski, O trzeoh etapaoh opieki apo3ecznej. Samorż~d Terptorialny, Warszawa 1938, s. 5-13.
26 Ibid.
27 K. Krzeczkotrski, Polityka społeczna, ~.ódź 1947, s. 5-.20, 69_84, a takie J. Ma.aiaszkowa, Teoretyczne podstawy działdlnośoi opi.ekuńczej, Problemy OpiekmSczo-Wyohowawcze, 8/198'x, s. 340_342.
28 Ibid.
29 Ibid.
30 A. ńslm, Terminologia w opieoe nad dzieolciem, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 3/1978, s. 117-121 oraz tegoż autora, Formp opieki na.d dzieokiem w Polsce Ludowej, wyd. II, Warszawa 1983, s. 17 i zo.
31 W pierwszym wydaniu "Form opieki nad dzieokiem" (s. 9-10) autor w ogóle nie uwzględniał tej - niewątpliwie rczstrzygaj~aej o aktualizacji opieki - pechy. Na istotne niedostatki sformułowanej tam definicji opieki w ogóle, jako "usuwanie sytuaoji zagrożenia przedmiotów opieki lub zapobieganie powstawaniu takiej sytuacji" i opieki nad dzieckiem, bako "działanie podejmowańe przez osoby lub instytucje wobec dzieci ze względu na. faktyczne lub potencjalne zagro2enie ich życiu i rczwoju" zwracałem uwagę w recenzji tej ksi~żki - Nowa Szkoła, 11/1969, s. 60-61 ,~ a następnie obszern3.e j w artykule "Po jęcie opiels3. międzpludzkiej", AtJNC Pedagogika. VI, Toruń 1977, s· 15-17 oraz w skrypcie mego autorstwa pt. "Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opiek~ursczego", Toruxi 1980, s. 14-17. Oto fragment od_ noez~cy się do braku tej pechy: "... Po drugie, z tego, że pczostajemy w sytuacji określanego zagro~enia nie wynika jeszcze wcale wniosek, ~e s a m i sobie z tym nie poradzimy lub nie moźemy poradzić. Tylko bowiem negatywna odpowied~C na pytanie usprawiedliw3alaby dzia3ania zewnętrzne opiekuna dla uswnięcia tych zagro~eń i nada3aby iin jednostkowy i społeczny sens. Inaczej mówiąc, dopiero okresowa lub trwała, częściowa lub całko

_ 43
wita n i e z d o 1 n o 6 6 podopiecznego do s a m o d z i e 1n e g o przezwyoię2ania trudnośoi żpoiowpoh wymaga obiektywnie interwenoji opieknficzej. Opieka aprawowana mimo iatniej$opoh u podo~iecznego mo211wości aamodzielnego pokonywania zaistniałyoh zagrożeń byłaby praktyk, azkodliw~, tak ze względu na jego własny, jak i apołecznp interea. Stad te2 poprawna definio~a. opieki powimia r8wnież wskazywaó vryraźnie na uzaaadnia j~,op jg stan jej przedmiotu". Przypomnienie tego okazało sig - niestety konieczne, poniewa~ A. Ke~.m włączp3 tę oeohę do swej definioji po raz pierwszy w 1978 r. z oa3kowitym przemilczeniem tyoh krptyożnyoh uwag i zawartej w nioh sugestii, suponn~~o przez to
samo - ~ibrew elementarnym wymogom rzetelnaśoi naukowego warazta
tu - przekazywanie w3asrzej, orpginainej konoepoji.
3z Identpcznf.e definiuje opiekę M.Żelazkiewicz, dodająo przy tym explioite tak oharakterpstpezne dla tej defińioji zało~enfe "Jej /opieki - Z. D./ potrzeba pojawia się więo tam, gdzie wy·stępuje zagro~enie dla rczwoju oaoborrodoi uczniów" - M. 2elazkiewicz, Zajęcia pczalekopjne i opiekvńcza działa..lnośó szkoły, warszawce 1974, s. 8..
33 W~ Szewczuk, Payohologia, t. 2, Warszawa 1966, s. 397. 34 A. Kamifiski, F~.snke je pedagogiki apo3eczne j, Warszawa
1974, s. 77-78. Znacznie wcześniej autor ten pisał w swym artpkule "O teorii opieki nad dzieokiem", Probleatp Opiekuńczo-Wychowawcze, 9/1966, s. S - ". .opieka w ścisłym znaczeniu poeiada cechy ratownictwa obejmującego ograniczoną liczbę osób, a mianowicie dotkstiętyeh choroby, wyeięczsniem, zaburzeniami paychicznymi, osamotnieniem, złpmi nełogami, upośledzeniagei itp.", zaś w zna.ezeniu szerokim "...opieka zawiera w sobie treści odmienne,..gdy~ dotyezy pomocy świadczonej /.../ najszerszym masom społeczeństwa dla profilaktycznego zapobiegania wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniu, dezintegracji spo3.ecznej, brakom zdrowotnym, moralnym, materialnym". Modna wnosić, ~e przyjęta za "Poradnikiem ..." definicja stanowi kompromisową syntezę tej waześnie;]szej interpretacji.
3~ Por. R. Wroczyński~ Pedagogika apo3eczna, Warszawa 1974 oraz A. Kamiński, op.·oi.t.

44
36 Powi~zania te wynikaj z rzeczpwistośoi opiekuxiczej oharakteryzu~~oej aię w pewnym zakrosie tendencjami integracyjnymi. Słusznie więc zauwa~a O. Lipkowski, ńierunki badań nad dziećmi x odohpleniami od normy, /w:% Pedagogika opiekuńcza - materia3y z krajowej konferencji - Komitet Nauk Pedag^ogiaznyah PAN, Warszawa 1977, a. 88-97~ "że zaciera sig coraz bardziej granica między opieki instytucjonalną nad tzw. normalnymi dzieómi.a dziećmi z odchyleniami od normy", wobec oxego °w zalsreaie pro.. blematyki opiekmiazej zacierają się granice między pedagogik$ spec jalnq, a pedagogilr~ opiekuńczą" .
37 Z. Myałako~rski, Kształo(r)nie i doświadczenie~ Warszawa 1961, s. 69-7z.
38 For. przede wszystkim A. Szymborska Sieroat~ro apołeazneł~ Warszawa 1969, a. 13-20 1 n. Nazwa "sieroctwo apołaczne" jest bolri(r)m dokładnym zaprzeczeniem przypisanych jej tre§oi (desyg~natów)~ gdyż według powszeohaie przyjętego rczumienia "aieroo
twa apołeczn(r)go" jego pr2yczyn~, i iatotsr jest całkowity zanik lub ra~~,cy-nisdostatek opieki nad dzieckiem ze strony jego 2yjąoych rodziców. Co więcej - wiele spośród tych dzieci objętych zostaje całkowitą lub częściową opieką przez spałeczne inatytuoje opi(r)kuńeze, jak na przykład domy dziecka.. Tak więc wła§nie społeaxeńatwo poprzez powołane do tego celu 3.natytuoje podejmuje i sprawuje nad nimi opiekę. Jaki jest zatem sens okre§Iania takiej sytuacji życiowej dziecka mianem "siarootwa społeczne-. go"? Jednocze§nie'można wskazać na takie sytuacje życiowe wielu ludzi, którzy ~j~o określone potrzeby ponadpodmiotowe, oczekuj~ na ich zaspokojenie, a więc opiekę ze atrouy społeczeństwa (państ~ra), na którym oi~yży powinność--hej podjęcia, ale z róźnyoh przy9czyn jej nie otrzymują. W takiej sytuao~i są między innymi dzieci, dla którpoh brakuje miejsca w żłobkach, przedszkolach, internataah;f mimo ża z ich strony istnieje uznana potrzeba korzpstania z opieki tych plaaówek~ a powinności spałeazeństwa; jest jej zaspokojenie. To wła§nie ich mocna by nazwae w określonym zakresie sierotami społecznymi. Uogólnia~~c, sierotą społeczną jest ten, kto pczostając w zależności opiekuńeżej od społeazeństwa~ nie doświadcza z jego strony należnej mu opieki.
p C:

4~
39 J. Pieter, Pcznawanie 5rodowiska wpohowa.wezego, Wroclaw 1966, 9. 1s8-16~.
40 M. Jakubowski, Metodologiczne aspaktp pedagogiki opiekuńózej, /w:/ Węzłowe zagadnienia opieki nad dzieckiem w XX.-leciu PRL, Warszawa. 1966, s. 26-33·
41 Ibid:, s. 33.
42 H. Muszyński, Wstęp dd metodologii pedagogiki., Warszawa. 1971, s. 41.
43 R. Wroczpfiski, op. cit., s. 247-249. 44 M. Żelazkiewicz, op. cit., s. 9.
45 C. Czapów, /wt/, Mała Ei~opklopedia Pedagogiczna., Warszawa 1970.1971, s. 698_700.
46 Ibid.
47 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975, s. 203. 48 Z. Skórzyńaka, Psyohologia dla rodzioów, Warszawa 197W
s. 105.
49 M. Jakubowski, Podstattowe pojęoia, przedmiot i zadania pech giki opiekuńczej, /w:/ Pedagogika opiekuńcza..., s. 21 oraz tego autora, Podstawowe:pojęoia, g3ó~rne zadania i za~sadp pedagogi i opieb-uńczej, Problemy Opiskańazo-Wyohowawcz(r), 5/1980,
s. 388.
j0 J. Maciaszkowa, Opieka i wyohowanie. Ró~nice i podobieństwa, Problemy Opiekuńczo-Wpchowawcze, 5/1983, s. 203.
51 Por. H. Redlińska, Pedagogika...., s. 322 oraz H. Balicka-Kczłowska, Rczwalania o opiece i pomocy społecznej ~.· Polsce Ludowej, Kultura i Społeczeństwo, 1/19'72, s. 133·
52 H. Muszyński, Ideał. i cele Ż.ryohowania, Warszawa 1974, s. 230_232.
53 por. F. Znanieot~i, Socjologia wychowania, t. 2, WarszaWa 1973r s· 185-186, gdzie między innymi czytamy: "Ze strony wychowawcy mamy specyficzna częśaiowe~poówięoenie się osobie wyohowanka, tj. bezinteresowne oddanie swej pracy jego osobie (bezinteresowne, ~gdy~ ewentualne wynagrodzenie, jakie otrzymuje nau

46
ezyoiel, nie jest oczpwiśaie ró~sowa~nikiem jego usług apo3.eeznyoh, tylko sarunkiem mo211wo~ci ioh oddawanis)n.
~ Por. H. Ha.lioka-Kczłowaka, op. cit., a. 133
~ Ogólna oharakteryatyka zawarta jest s rczdziale: Stosunek opiek~u5czy.
~6 H. Halinka-Kczłowska, op. oit., a. 1z4 wyrwa pogl~,d, że przyczgn~ tego, iż nie mamp do_ dziś teośii opieki jest "nastawienie (opieki) na działalnośó indywidualni".
,~;,

2. GENEZA OPIEKI
Pytanie o genezę opieki międzyludzkiej - to g3ównie pytanie 0 czas i pr~yczyny jej powsf~ania. Jest ono tu niezbędne, bowiem w miarę wyczerpująoa odpowiedź na nie umo~liwia lepsza zrczumienie je3 oharakteru, speoyfiki i spełniaayoh funko3i. Jest ona z pewno§oią pierwotna wobeo wielu dziedzin działalno§oi ludzkiej, a w tym i wychowania. Moxemy ponad wszelką wątpliwość stwierdzić, ~e w swym podstawowym zakresie - opieki nad potomstwem opieka międzyludzka była zawsze nieodłącznym i podstawowym sk~.adnikiem bycia luci, od zarania ioh gatunkowego rczwoju. Byłoby jednak nieuzasadnione zamykanie początków opieki tylko w granicach homo sapienś, ohoćby rczszerzyć je na az3owieka neandertalskiego, ezy nawet małpoluda. Sięgają one niewątpliwie ~eszeze ni~szych szezebli drabiny ewoluoyjnej.
2.1. Z a e h o w a n i a o p i e k u ń c z e z w i e r z ą t - p r a p o o z ą t e k o p i e k i 1 u d z k i e j
Zupe3nie wyraźn~ch początków opieki, jej istoty mo2na. do
szukiwać się juk u wielu gatunków kręgowców, a źwłaszcza u ptaków i ssaków, gdzie przefataia się w postani zachowań opartych
na instvnkćie - pamięci paleop3pehicznejl. Potwierdza to bogaty materi.a3 dowodowy, jakiego dostarczą nam etologiaa i codzienne obserwacje bycia zwierząt. Ta swo~ta opieka zwierzęca j(r)st inte~ralnie - zw3aszeza poprzez swoje funkcje - związar~ z ~yoiem seksualnym i prokreacją zwi(r)r2ąt, a jej przedmiotem jest prawie
I~,, I
t I ~,7,
~~,,~ 1,; ia

48 wy3~,czn:le potomstwo, do momentu jegce ~tyaiowago usamodzielnienia. Oeohuje ,~ na.jczę§oiej duda surowośó oraz optymalnośó przebiegu i efektów, a role opiekunów spe3niane są, z regu3y preoyzpjnże, dzielnie, niezawodnie, z ogromnym zaanga.żo~arsiem, a nierzadko wręcz ofiarnie. Sq to więa oeahy wzoroowe tek dla opieki międzyludzkiej.
Mająe na uwadze instynktowny, oparty na pamięci paleopsychicznej, charakter opieki zwierzęcej, nie nalepy szydzić, i~ jest ona. tylko dziedziczoną strukturą mechanicznych reakcji i zachowań. Jak słusznie zauwa~a J. Pieter, "nie ma podstaw odmawiaó zwierzęcej dba3.ośai o`potomstwo --zwłaszcza zwierzętom na wysokim szczeblu ewolucyjnym - prze~yb tkliwości, oddania się, radości i zaniepokojenia: przebyć w zasadzie takich samych jak u matki ludzkiej, aczkolwiek niewątpliwie prostszpoh i bardziej surowych"3. Pcza tym szereg zachowań opiekuńczych ma charakter nabytą w do§wiadczeniu osobniczym. Opieka zwi(r)rzat-rodziców nad swym potomstwem ftrwa poprzez stosunkowo krótka okres i obejmuje wy3ą,uznis zaspokajanie biologicznych potrzeb i bezpieczeństwa: odżywianie, ochrona przed niekorzystną temperaturą, ochrona. i czynna obrona przed napastnikami, zabawa oraz pewna. pomoc w pierwszych początkach samodzielności. Wiel(r) tek trskazuje na to,
s że w zakresie tej opieki znaczne mi(r)jsce zajmuje zaspokajanie pptrzeb afiliaayjnych potomstwa, gdy "więkazośó zwierząt wykazuje silną tendencję do afiliacji"~, a "bezpo§redni konta2z~ z matką (zwierzęcą - dop. Z. D.) dający poczue3a bezpieczeństwa, ma zadziwiająco duże znaczenie i stanowi podstawowy ezgnnik w
kształtowaniu się miłości dziecka do matki"5. Skutki za§ niezasgokojenia tej potrzeby u małp ezłekokszta3tnych są bardzo po-. dobne do ludzkiej "choroby sierocej"6. Opieka zwi.erzęaa nie przejada się_ jednak - pcza pewnymi. wy jukami - nad potomstwem, które z róźnych przyczyn zostało oddzielone od rodziców, osobnikami dojrza3ym3 lecz chorymi, osłabionymi niezdolnymi do samodzielnsj egzystencji, chooia~ u niektórych przedstavri.aieli ptaków i ssaków spotykamy się Z zastana.Wiająaymi, pczyty~anymi~odstępstwami od tej tendencji, lttóre traktować modna jaka nowe jako§oi w opiece zwierzęcej, zbli~ające ją zadziwiająco do opieki ludzkiej7.
Podstawowa przyczyna, która spowodowa.ł.a pojawienie się odruchów i zaehoHari opiekuńczych ir śiriecie zwierząt - to kon.f.ecz

~+9
no§ó zaohowania żyoia i gatunku, dla spełnienia której u najbardziej rczwini~tyah jago przedstawtaieli opieka okazała się warunkiem niezbędnym (aczkolwiek nie jedynym), jako wyrównanie okre§lonyah niezdolne§ai rodz$apah się u wysoko zorganizowanych istot, jako dług ap3.aoany za rczwój.
2.2. P r e h i s t o r y o z n y k s z t a t t o p i e k i
1 u d z k i e j
Opieka ludzka będ~o - w swym podstawowym zakresie - ewoluoyjnym orgiem zachowań opiekuńczych wysoko rczwiniętych zwierząt, zawiera w sobie ich zas~dn3.cze komponenty i cechy rodzajo~oe, z tymi narastaj~oymi jakościowo-ilościowymi zmianami, jakie wynikają z wielostronnego rczwoju człowieka. Stąd tek ta scala. przyczyna, ze zwigkazoną donios3ośoią, le2y u podstaw opieki ludzkiej a oprócz tego uruahamiaj~ j~ dalsze "ludzkie" konieczno§oi: urzeczywistniańia wszechstronnego rczwoju, zachowania zdrowia. i normalne§ai funkcjonowania oraz umo~liwiania wyohowania jednostek. Te podstawowe czynniki wzbudzające dzia3alno§ć opiekuńczą są - jako fundamentalne warto§ai - jednoaze§nie jej głównymi funkcjami lub inaczej - obiektywnymi skutkami. Uogólniając, możemy zatem stwierdzió, że opieka tak w§r8d zwierząt, jak i ludzi wyznaczana jest koni:eaznośoią zachowania istnienia i jego ciągło§o3, jako absolutnej wartości 2yoia w ogóle. Jest ulga w życiu zwierząt i ludzi tym donios3ym zjawiskiem, które łą
czy te dwa §wiaty.
Trudno dzi§ odtworzyó obraz działalności opiekuńczej ludzi sprzed setek tysięcy lat. Mó~eay go jedynie próbowaó w najogól
J niejszych i niepAłnych zarysach rekonstruować pośrednio: na pod- N,' stawie naszej wiedzy o rczwoju ewolucyjnym człowieka, życiu wyi
~olovanych od wpływów cywilizacyjnych pierwotnych grup etnicz- '" pych, podstawowych uwarmkowaniaoh, prawach i trendach wielo
stronnego rczwoju ludzko§oi oraz analogii i podobieństw między pewnymi zakresami źycia najwyżej rczwiniętych zwierząt i tyciem Iudzi. Zachowując ostro~ność niezbędną ~,re wszelkim pa§rednim ' vniasko::aniu, jol: równiej wystrzegając się antropomorfizmu i
zoo~morfizau, modna początki i ogólne kierunki rczwoju opieki mig- ~'i

~o
dzyludzkiej ola~eślić za pomooą na.stępująoyoh hipotetycznych twierdzeń:
- prehiatoryczna międzyludzka opieka polege3a w zasadnie na dbałośoi rodzioów o swe własne potomstwo do momentu jego usamodzielnienia się; jest ona najbardziej pierwotnym i podstawowym zakresem tego rodzaju dzia3a.lnośoi; jej czas trwania uległ
- w porównaniu z opieką zwierzęoą - znacznemu wyd3u2eniu, a zwłaszcza etap końcowy, wspomagający początkową i niepełną jeszcze zdolność podopiecznych do samodzielnego życia;
- prawdopodobnie równocześnie zaznaczyła sil dużo wyraźniej niż u zwierząt działalność opiekuńcza w czmych zakresaoh, a szczególnie nad potomstwem obcym oraz w pewnyoh sytuacjach nad osobnikami dorosłymi;
- zakres zaspokajanyeh w jej ramach potrzeb był najprawdopodobniej żbliżony do tego, jaki obserwujemy dziś u najbardziej rczwiniętyoh zwierząt, a szczególnie u małp człekoksztaltnychx to jest - potrzeb biologicznyoh~ bezpisczeństwa, zabawy oraz wyra~nych 2aczątków potrzeb afiliaoyjnyoh; .
- meohanizmy instynktu i doświadczenia osobniczego opieki są już tu w znacznym stopniu wspomagane lub zastępowane w y uc z o n y m i czynnośoiami opiekuńczymi;
- będąo nieomal wyłącznie opieką rodziobw nad swymi dzieómi~ tworzyła ona układy w których jednostkowy podmiot działa tylko ze względu na potrzeby jednostkowego przedmiotu i stąd posiadała charakter działalności allooentrycznaj, a nie społ.ecznej - w znaczeniu soc3ocentrycznym8;
- jej podstawowe funkcje - zachowanie życia i gatunku oraz wspomagani(r) pewnego zakresu procesów rczwojowych - nie różniły się istotnie od funtseji opieki zwier~ęoej;
- w związku ze zdobyciem przez ezłowiska pewnego zasobu umiejętności pokonywania nie sprzyja~ąoych mu sił przyrody, uniezależniaxxia się od pewnyeh niekorzystnych jej warunlców (zamieszkiwanie jaskiń, budowa prymitywnych szałasów, wykorzystywanie ognia i najprostszych narzędzi) ogieka ta musia3.a jut w zrxp,aznym stopniu chronić podopiecznych przed wypływającymi stąd żagrożeniami, czegv w zasadzie brakuje w opiece zwierzęcej;
- była to jednocześnie opiolsa bardzo surowa o~ra.xziczona realnymi mczliwośoiami i niskim pcziomem ezłowieczexistwa. piersrotnyeh ludzi.

2.3. K i e r u n k i z m i a n e w o 1 u o y j n y c h w
o p i e o e 1 u d z k i e j
Ten pierwotny kształt opieki uległ do dziś daleko idąoya ilościowo-jako~śoiowym przemianom będącym funkcją wielostronnego rczwoju ludzkośoi..Zasadnicze kierunki tych zmian modna. określić następującot
- od opieki opartej głównie na ~chanizmaoh instynktu do zaohowaz5 wynika.j~,oych z doświadczenia osobniczego oraz dzia3ań wożąc wyuczonych i~świadomie organizowanych z pokolenia na pokolenie;
- od opieki rodzicielskiej surowej, wyzxtaczanej bezwzględnymi prawami salki o byt do działalności rczwijanej na bogatym podło~u uczuć mi3ośoi i oddanim dostosowywanej jak najpełniej do potrzeb dziecka;
- od opieki rodziców nad wlasnym potomstwem do opieki nad wszystkimi dziećmi;
- od opinki tylko nad dziećmi do opieki nad wszystkimi potrzebująoymi jej ludźmi, aiazale~nie od ich wieku;
- od ochrony podopiecznych przed zagro~eniami ze strony innyoh ludzi oraz zwierząt do ochrony przed wszystkimi niebezpieczeństwami, a więc tek ze strony prz3rrody i złego losu;
- ad opieki ograniczonej tylko do zaspokojenia potrzeb biologicznyoh i bezpieczeństwa do dzia.łalnośoi obejmującej względnie ca3y zakres ró2norodnych potrzeb podopiecznych;
- od opieki nad jednostkami do jednostkowo-grupowej;
- od opieki. o charakterze wy3ąeznie allooentrpeznym i nieforcialnym do coraz bardziej poszerzanej o działalność op3ekuń
czą, społeczną i sformalizowaną;
- od działalności opiekuńczej czysto dobrowolnej, woluntarystycznej do takiej, która podejmowana. jest równiej jalso powinność moralna i prawna;
- od form i funkcji najprostszych ż podstawowych do coraz bardziej wielostronnych i z3o~onych, uwikłanych w inne dziedziny działalności.
Istnieją podsta;ry do tw3e_rdzenia, że na ogó3.- wciąż wzrasta czynna rola cjoa w opiece nad potomatw~em. Zapewne wydłużał się róveuie·~ ol~res opieki .uzd dziećmi - od urodzeniu do osią~niqcia

~2
względnie palnej dojrzało§oi ~yciowej; przy czym wydaje się, ~e w naszych warunkaoh osi~,gn~,3 aktualnie swój górny pu3ap ~do oko30 24 lat). Najbardziej ohyba doniosły i oharakterystyczny kierunek tyoh zmian polega na. tym, ~e przedmiotem opieku$azej troski ludzi w aktualnym okresie historycznym s~ nie tylko jednostki zdrowe i normalne, ale ooraz czg§aiej i przede wszystkim chore, upo5ledzone, kalekie, które w warunkaoh pierwotnej walki o byt skazane były na nieohybną zagładę. Wiel9 wskazuje na to, że wszystkie te rczwojowe zmiany dokonywały sig nierównomierni,o i g3ównie w ostatnich tysi~aleoiach, a nawet atuleoiaah, z t(r)ndenoj~ do dalszego przyśpieszenia.
Obok prooeaów,rczwojowyeh o oharakterze pczytywnym i implikuj~,oym "normal.raą" dzlałalnośó opiekuńczą, w ~yaiu ludzi raarastały zjawiska ujemne, patologiczna, ograniczaj~oe ioh samodzielność i niezalatno§ó ~yoiow~ - zwiększaj~,oe rzeczywiste i potenoja7.ns zagro~enia i atwarzająoe konieczność nadzwyczajnych działań opiekuńczych. One to ze względu na swój szczególny charakter, przyalaniaj~ między innymi najbardziej zasadniczy i swoisty zakres działalnośoi opiekuńczej, a pczoatawiaj~, w polu widzenśa jedynie ~e~ jaskrawe i marginesowe przypt~dki9.
Wraoając do przyczyn powstania opieki, pobudzajqoych i aktualizuj~oyoh j~ sił, naZe~y też zwrócić uwagę na to, ~e była ona i jest nieuniknionym następstwom zaistniałego dynamicznego ukladu konieczno5oi i mczliwo§ai. O pierwszej grupie jego składników juk wspomniano. Mo~liwości zaś tkwij - najogólnie,~ - w rzsczywiatyah i potencjalnych opiekunach, a więc ludzisoh (osobach, instytucjach) posiadających niezbędne siły i środki oraz pewne dodatkowe bodźce (np. normy moralne, pratme) do opiekuńczej działalności.
PRZYPISY DO RCZDZIAd.U DRUGIEGO
1 J. Pieter, Życie ludzi, Wrocław 1972 s. 46-60.
2 Między innymi: Van der Kloot, Zaehowanie się zwierzu, Warszawa 1971 A. Romana, $yoie spoleczne zwierząt, Warszawa 1971; .A· Brel'~m, Gycie zwierząt - ssaki, Warszawa 1962.

~3
3 J. Pieter, op. oit., e.
4 J. Altman, Biologiczne podstawy zaohowania, Warszawa 1970, s. 480.
5 H. Jankowski, ~rodowiako a ~yoie papohiazne, Warszawa 1969, a. 1z6.
6 Van der FCloot, op. oit., a. 196-197 oraz K. Jankowski, op. oit., s. 119-1z6.
7 Klasycznpm przyk3adem tego a~ swoiste "przedszkola" pingwinów, licz~oe nawet 140 gniazd pod opieka staryoh osobników.
8 Allooentryzm opieki rodzinnej omawiam dalej. litej
da podkreślić, ~e działanie na rzecz drugiej osoby, nawet altruistyczne, pczostaje woi~~ allooentryczne - J. Reykowski, Osobowość a społeczne zaohoaanie sig ludzi, Warazawa 1976.
9 Trp~razem te j tendeno ji a~ poddane wy·~e j krytyczne j analizie dsfihioje opieki. uto~aamiajgoe jej stosunkowo wiski, interwenoyjno-kompenaaoyjmy zakrwa z całokształtem tej dziaialnośoi.

3· ZAHItESY OPIEKI
3.1. O p i s k a w n a j s z e r s z y m z n a c z e n i u i j e j s k ł a d n i k i
Zgodnie z przyjętym na wstępie zó.ło~eniem i definioją opiaki ma ona szeroka. "międzyludzki" zakres, obejmujący ca3okaztalt tego typu dzialalnośoi, której przedmiotem i podmiotem jest zawsze człowisk. I jakkolwiek da~.sze rczważanie nad pojgoism "opiska" ni(r) będzie w zasadzie wykraezać pcza ten zakres, to wypada tu stwiei~dziE, ~e pojęciu "opieka" nadaje się jeszcze szersze znaczenie. Wskazują już na to uwagi dotyczące genezy opieki międzyludzkiej~ które doprowadziły nas do stwierdzenia tego typu "działalności" w~4ród try~ezyoh gatunków zwierząt.
Rczpatrując poszczególne zakresy opieki międzyludzk3.ej nie można. pominąć szerszych, pczaludzkich składników "opieki w ogóle". Wyłonionia tych sltxadników modna w zasadzie dokonać zgodnie z przyjętą definicją opieki międzyludzkiej, jak tek w pewnej mierze na podstatrie definicji "opieki w ogóle" A. Kelma~. Kierując się zatem zawartymi tam kryteriami i wynikającymi stąd wymaganiami, określającymi te$o typu działalno~ć, możeacy wyz~óżnió następujące, podstawowe jaj składniki:
o p i e k s gó~ej pojęta
'zęca ludzka trańsoedentna. międzyludzka 1
człowieka nad własnymi wytworami człowieka nad elementami przyrody

u
vtt s~pie
w
~ó(r)s~ es~~
(r)a
Mimo szeregu zromumiatyoh różnio irazyatkie te aktadniki najszerzej poj~tejnopieki ł~cz~ najbardziej istotne jej osoby, a przede wszystkie tog 12 w każdym z niob mamy do czynienia z dzia.~anier (zaohowanie(r) aie) jej podmiotu ze względu na okreblong niezdolnośó przedriotu do samodzielnej (samoistnej) egzy.. atencji lub ze względu na jego zagro~enia i zaspokojenie t~ droge~ jego apeoyficznyoh potrzeb (wymagsń). Uktad tych akiadni.. ków odpowiada - jak można s4dzió - z grubsza genetycznej kolejnoboi ich powstawania - od opieki w ówieoie zwierzq,t poprzez opiekę ludzką do transoedentnej i od międzyludzkiej do opieki nad elementami przyrody.
Opieka zwierz~oa została w ogblnyoh zarysach aoharakteryzowana wyżej. Można tu dodaó jeszcze, ~e w jej granicach dajk ais zauważyć pewne wi~kaze lub eniejaze zrófi.~sioowania dotpcz;oe zwłaszcza:
- odaiennyoh zachowań opiekuńczyah mobeo potomstwa matki i ojca,
- swoistych zacz~tkowyoh przejawów opieki "apołecznaj" (Pingwiny, peliksstp),
-`okresoinej opieki nad eaobnikami dorosłymi (wilki),
- zachowań opieku3iczyoh zwierzu wobec ludzi (psy, delfiny). Dalsze rczwinipoie tych zró2nioowafi mogłoby doprowadzić do odpow3.edniego aklaeyfikopania ró~nyoh odmian opieki. ~r świecie zwierzu, zwłaszcza wy~azyoh - ptaków i ssaków.
Opieka ludzka to - jak wskazuje na to powy~azy aohe~t opieka, której podmiotem jest zawsze człowiek, zaś przedmiotem człowiek, jego wytwory i okre§lone elementy przyrody. Stad tei jej ogólnoludzki charakter tkwi właśnie ~r podmioo3e. Jest to więc najszersze rczumienie opieki w jej podmiotowo-ludzkim wymiarze, którego centralnym składnikiem jest - b~d~oa zaaadniczym przedmiotem naszego zainteresowania - opieks międzyludzka o jedynie człowieczym podmiocie i przedmiocie.
Na osobną.uwagę zasługuje opi(r)ka tranaoedentna,,której podmiotem są - przejawiaj~ce się w świadomo§ci ludzi wierze~cyoh pczaziemakie "siły wyższe", zaś przedmiotem oi wła§nie ludzie
i otaczaj~goy ieh §wiat. Opieka traxsscedentna - to będ~oe w sferze wierzeń, wyobrażeń i oczekiwań ludzkich pczaempiryczne, po

~6
dejsowans jedynie z w3aanaj woli, 3aaki i miłosierdzia, dzia3a-. nia apx~awcze saorum, zapewniaj~ae pomyólnobó doczeanego i "wiecznego" życia czlowieka oraz otaczaj&oego go ówiata, kompensuj4os domnie~ niezdolnogć ludzi do aamoaterowania i nadawania senasu aweom istnieniu bez niego, a ayniksj4os z wiary w 3.oh totaln~ zale~noś6 od "siły wy~azej" oraz konieaznośoi oe3kowitego poddania ais i bez~rzględne~j uległośoi wobeo niej. Można zatem
do podeitawowyoh specyficznych oeah te,~ opieki zaliczpes
- sakralny, boski, transaedentnp i wszeohmoonp oharakter jej podmiotu,
- wierzeEapah w opiekę boatc~ na.d ludami niezale~nie od ich wieku i światem - jej podmioty,
- niewidzialny, pczaempiryczny przebieg,
	- przejawianie się w przekonania_ah religijnych wierz~,opah, 	- ojoowsk~ aurowobć, aprawiedliwoś~, miłosierność - według 	"pism świ~tyah" i przekonau wierzt~oyoh,
- dw~eymiarowośó - jak w wierze chrześcijańskiej - spraw~owanias obejmuj~aego byt fizyczny i duszę, której zbawienie ma tutaj bezwzględny priorytet" podczas ~yaia na ziAmi i dalej ~poia czyato duohowego po śmieroi, w sposób bezpoóredni, nisw3dzialnp, "wprost z nieba" i za pośrednictwem kapłanów w wymiarze liturgicznym widzialny, "duszpastex~aki",
- totalnośó od poaz~tku f ohrzeat, ofiarowanie~/, a~ do wiesznośol ~yoia w "niebie", w aa3kowitej'zale~nośoi ogiekuńazej, że nawet "włos z gło~p nie spadni(r) bez woli Pana",
- woluntaryzm, miłosierność, łaska i dobroć - ,jej podmio
towe czynniki sprawcze.
Chooia~ nie jest to oczywiście peany inwentarz speayfiaz
npoh oeoh tej "nie z tej ziemi" opieki, to jednak wy~ia.~e cię on dostateczny dla zrczumienia w zarysie jej oharakteru. Nie podejmnj~o tu jakiejkolwiek analizy tyoh wł.a~§aiwośai, palety stwierdzió, i2 jest ona faktem natury papahologśaznej i aoajologicznej, wi~~~oym ais odwiecznie z ~paiem duchowym wielu milionów ludzi. GdpbySmp nawet przyjęli, ~e jest tylko mira2ęm, to niszale~nie
od tego cala tych milionów stanowi niezbędne w ioh odaz~toiu oparaie papahiczne, czpnnik bezpieczeństwa, równo~iagi wewnętrznej
i poczuoia sensu sarsgo iatnienia. Z tych tek głównie względów nje mole byó pominięta w ogólnej teorii opieki.

.~7
Kilku u~.g interpa~etaoyjnyoh wymsgaj~, takie dwa ostatnie . akiadniki opieki ~udzlciej. Opiekis cz3.owieka nad wiasnymi wytworami obejmuje wszpatkie jego zabiegi w stosunku do wptworzonyoh -przez sieb3.e i służ$oyoh mu elerentów kaltury, urz~dzeń, dóbr materialnpoh i instrurentów działania, które warunkaj~, ioh zabezpieczenie, oohron~ i zaohowanie, gdyż z natury rzeczp tego wymagaj, "maje taki potrzebę". Nie s~ bowiem same w sobie zdolne do zaohovania swego istnienia i ttankojono~wania bez zapobiegliwoboi opiekuńczej ezlowieka, zaspol~jaje~aego takie potrzeby
lub - wedlug A. Kelma - usuwaj~oej 1ah zagro~enie. Wprawdzie człowiek wptwarza ooraz więoej px~zed~i.otów i urz~dze~ doskona3pch, wyceage,j~opoh stosunkowo niewiele zabiegów opiekuńczpah, niemniej .jednak aktualnoś~ó tego zakresu opieki nawet w"dalekiej przpsz3.ośoi fest oczywista. Joj znaczenie i donios3ość lepy w tym, te s3uży pośredxsio za~ppokajanin potrzeb człowieka.
Coraz wi~kszej aktua.lno5oi i donioslośai nabiera opieka człowieka, nad przprod~,, a zw3aszcza nad flory i faun. Człowiek na długiej przestrzeni swej historii, wyodrębniajq,o sil, a nawet wyoboowuj~,o z przyrody, nawiązał z nil, w ~użpm zakresie praktycznie bezlitosny stosunek walki. i niszazania. Dopiero od niedawna zaaz~,ł go zmieniaó na stosunek opiekuńczy. Ta, zasadniaza zmiana powodowana jest narastaj;a& świadomośoi~ życiowego związku x przyrody, której wyniszczenie godzi w same podstawp
jego egzystencji. Zmiana ta jest o tyle ułatwiona, 2e przyroda I~!i~, tywa - w porównaniu ~z wytworami człowieka. - posiada woi~,ż zdoi
ność do samoistnego zaahoWpw&nia siebie, swego funkojonowewia
i rczwoju; jest samoaystarazalna (między innymi dzięki mechanizmom samorsgalaaji i "w3asnej" opieoe wśród zwierzu). Opi~kuńcza rola cz.łowieka polega tu pa~zede wszystkim i głównie na wstrzymywaniu się przed jej niszczeniem,·na ogra.niazaniu tego niszczenia i kompensowaniu go.
W sumie oba te składniki - to opieka ludzka, której podmiotem jest czlowiek, a przedmiotes dobra natury i kultury, siu- , żąae jego gotrz(r)bom.
Interesująca tu nas opieka międzyludzka japo centralny -akładnik opieki "K ogóle" jest dziedzir~ą szeroki" wewn~trznie zrb2niaowan~, zlożox~. Wynika to g3.ównis z heterogeniaznośoi zbioru podopieo2npah i, wielorakości ioh potrzeby stanow3.q,ayah

prac:dm3.ot je j dziataa.tLOśoi. Stad- też trudin~o jest dokonać jeb syate~ratyaz~go podzia3u na w3·odr~bnia je;oe ais w rzeczywiatośoi w~~aze zakresy, wedtug jakioh5 fednolityah kry'tsriów. Aby nis uagubió tej ~3.ożono~oi, nalepy zaatosowaó kilka różnyoh podziałów, ~nedluó nastgpczj~oyoh kryteriów:
- zróżnicowania pionowago,
- podatolu i oharakteru opieki, - jsj pr:edriotu,
- przejawów w oisgu żyoia jednostki,
- bieże~oego i perapektywiczns,go wy~siaru, - atopaiia powazeohnoóoi,
- opieks~ńczyoh funkcji ró~nyoh instytuoji, - i"l.odai zaapokajanyoh potrzeb,
- stopnie zaapokafanyoh potrzeb,
- atann ze,spoko jenia potszsb i jego slaitków,
- stopnia zag~azczenia, intenaywnośoi i perfekoyjnoboi2. - Na tej podstawie zostani przedstawione kolejno w skróoie odpowiednia zróżniooveenia apeoyficznyoh zakresów opieki nigdzyludzitie j .
3.2. ~ a k r e s o p i e k i w e d ł u g ~ e j 5s r ó i
n i o a w ei n i a p i o n o w e g o
Nie zawsze ubwiadamianp jest daatatecznśe wyraźnie fakt,
że opiele · podobnie jsk inne dziedziny dzialalnośoi - urzeczywiatnia a3.~ w dzia3aniaoh wielopcziomowyoh jej podmiotów; od podejmowania decyzji i stanowienia norm prawno-administraoy~nyoh w skali ogólnopaństwowej: aż do wpkony~rania aodzienńyah, konimet·. nyoh zada~b, czynności i spełniania funkcji opiskuńazpoh przez poazczególme instytucje i indywidualnych opiekuusów. Tego faktu
nie $mienia w istocie nie zawsze kojarzące się wprainie z opieic~ nazeXniotwo niektórych szczebli działalności opiekuńoxej, kryj~ayoh jednak swoiste dla niej, jednorodne treści. One irłaśnie powincny byty prźede wezystkin eksponoirane, oo przyczynialoby się do zyskiwania pr:ez opiekę walorów zaptys~lizowansgo systemu,
a unii~en.ia' aztua~eh, nieuzasadnionych podzia3ów i dezintegx~a
. 1 i

~9
oji. Kierujeyo si$ troi przestanicsai modemy w opieoe międzyludzkiej w skali makro vyrbżnió następuj;oe trzy podzakresy:,
Opieka d.~d~yludzka
utyka opieku$cza tworzenie materialno- eznośrednia dstawowa częś6 po- organizaoyjnyoh pod- dzia3alność tyki społ j 'staw i form instytucjo realizacyjna ństwa lfnalnyoh opieki - poszczególnyo
i.afreatruktury opieki ( (osób i inaty
Z tpoh trzech podzakresów bl3~szej interpretacji-~rpmaga pierwszy. - polityka opiekuńcza. Podstawą do tego jest w3aśoiws rczumienie ró~nie definiawansj polityki społocznej. Najczęstszą wada tych definicji jest ich p o s t u 1 a t y w in o § ć. Nie mówi bowiem, czym jest polityka społeczna w o g ó 1 e, lecz jaka jest w jej określonym p o z ·y t y w n y m kształoie3. Pczosta~e zatem przyj~,ó, ~(r) jest to całokszta3t działań konoepoyjnyoh, deoyz~yr jnyoh, Z(r)gislao~~jn~oh i planistycznpoh państwa, jego naczeln~rch inątptuoji i zna.cz~oyoh organizacji apoleczno-politycznyeh, ksztaltuiaoych s~tuaoj~ ~oiow~ obywateli.
Na politykę opiekuńcz; składa,j$ Się zatem tego samego rodzaju działania tych samych podmiotów, keztałtuj~oe sytuację.2yoiową jednostek i grup niezdolnYoh de samodzielnej egzystencji i vr~ma~,a~c~oh opieki. Jakkolwiek politgka opiekiu`icza określa b~z~po§rednio .Iub pośrednio sytus.oję ~poiow~ wszystkich potrzebuj~cych opieki, ta prz(r)de~ wszystkim odnosi się do tych, którzy pczostają obiektyxnie w zale?.nośoi opiekuńczej od instytuajt padst~rowyeh i społ.ecznyoh i mog~ tylko z tej strony oczekiweć'opieki - a są to duże grupy i oa3e zbiorowości ludzkie: Stad tet w tym zakresie zapotrzebovran3,a na Opiekę społeczn~ polityka opiekuńeza ma znaczenie rózsti~zygaj~oe dla kształtowania się drugiego i trzsoi~ego podzal~esu opieki.
Z pojęciem polityki opiekc9ńezej wijże się nierczerwalnie poecie państwa opiĄkuńczego, bę~e~ głównym podmiotem tej polityki. Stad mo2na powiedzieć,,~e pe~stwo opiekuńcze, to państ~ro

60
r wad oe w oaoh s oh rea oh oailiwośoi adekwat do rzep ate za trzebowania na o ie s 3eo ~ efek solit~s opiekmScza. w9nika~aoa z Drzr3ete.i na siebie odvoxf.e
ziąlno~oi za ludzi t~czosta~aoioh w zal.e~w~oi ooiekiuScze3 od
meso i srowadzaoa do zapewnienia im aodziwyoh warsmków b5rtu
zmo iu i sar~realizaoyi.
3·3· Z a k r e s' o p i e k i w e d i u g j e j p o d 
m i o t u i o h a r a k t e r u
Ze wzgl~sdu na podmiot działalnośoi opiekuńczej i zwi~zany z tym jej oharakter4, a przez to i mie~aoe w oalokezta3.ois ~yoia społecz::ogo, ao~ery wyróżni.ó naetępuj~oe jeb zakresy (ze azczeBóinym uwzgl~dnienier opieki apo3eczne~)~:
opieka
interwsnoy
powazeohna -kompenaaoja ni.edo:tatków opieki rodzinne
zakladows kompsnaaoja niedo:tatków sczwojowyoh fuu~co je opielazńcze ko~pen~aao~a szkód losowych
instytucji apoiecznyoh
Jak widać : tego azPśoiowo rcz~rl,niPtsgo :oheratu, na oa3.obć , riPdzzrlu~t:kiep opieki ekł.ada j~, się trzy podstawowe zakreap: ro
dzi,~.y, spoieo:n~r i spontaniczny. Ba2dy z nich wymaga dalsze.. go rczczłohkowania, a zwlaszcza pierwszy i trzeci.
Opieka r o d s i n n a beat na. ógól znanym, zasadnfczyr zalaresem tego typu działalno~oi, ezazególnie w odnleeieniu do dzieoi~i riodzie~y~ ohooie~ niektóre definio~e opieki wyraźnie nie dostrzega3e~ jej istnienia. Pcza tym nierzadko zapomina. sig, ie rodzina jako ult*ad opisk~,uSczy jest dosyć zró~nioosana. Moxe
I

s~
wiga bpó rodzina normalna, zrekonstruowana, adopopjna., pe3.na., niepełna, duru- i trzypokoleniowa, zró2nioowaaa pod względem licz- . by dzieci, a kaida z niob mole rbż:iić się pcziomem opiekuńczegb funka~onovania. Te strukturalne rczrótnienia wyznaczaj~ w dutym stopniu odpowiednie zakresp opieki rodzinnej.
Opieka s p o l e o z n a - to najogólniej taki zakres opieki, w którym podmiotem tek dzialalności jest spo.łeazeństwo, poprzez swo3e apeojalistyczne inatptuoje. Mo2emp w jej ramaoh syró2nić drra szerokie zakresy dzia3alnośoi: normalni oraz interwenoyjno-kompensaopjnq.
Pierwsza ma w dużej siarze oharakter powszeohnp, nie wyróżnia w niczym - w odczuciu apo3ecznym - podopieaznyoh i beat podejmowana w sytuaojaoh normalnpoh jako dzia3alno5ó planowana zgodnie z szerszymi za3o~eniami polityki społecznej, jak na przpkład opieka państwa nad rodz~.ną. iiT jej ramach dają się wydzielió trzy składniki:
- świadczenia opiekcWcze państwa o charakterze powszeohnpm, odnoszące sil w jakiej mierze do'ogó3u obywateli, np. opieka zdrowotna;
- opiekę zakładową w stosunku do określonych kategorii obpwateli, najczgśoiej jako działania wspo~gaje~,oe opiekę rodzinnt~, np. 23obki, przedszkola, internaty szkólna, domy studenckie;
- funkcje opiekuńcze spe3niane przez ró~ne instytuoje społeczna, oo w naszej rzeczywistośai staje się coraz bardziej faktem i oczekiwaniem, np. funka.je azkó3, zaYtła~w produkopjnyoh,
Dzia3alność interwenoy~nó-kompensacyjna ma oharakter nadzwyczajny: jest moralnie i prawnie usankcjonowana interwsna,~~ społeczeństwa., najezgśei(r)j w niekorzystny przebieg opieki rodzinne3 (np. dzia3alność s$du opiekufiazego). Jej rezultatem jest określona kompensaeja niedostatków i braków, poohodzącyah głównie z trzech f~.ródeł: niekorzystnej sytuacji rodzinnej, dzie2l~iaznyoh czy tek wrodzonych upośledzeń rczwojowych oraz negatywnych przypadków losowych. Stąd dalszy podział r1a odpowiednie trzy zakresy działalności kompensacyjnej i dalsi - odpowiadające im spea
jalistyczne instytue~e.
Tak więe te odcinki dzia3alnośai opiekuńczej społeczeństwa wynikają z sytuacji niekorzystnyeh, anormalnych, określaj;oyoh

62
pewrsą odmiennośó te j kategorii podopieo~ayoh ~r świadgsrośoi epołecznej, najczęśoiej odczuWan~. przez niob ujemnie, jako sk3adnik ioh jaźni odzwieroiedlonej.
Opieka s p o n t a n i a z n a - to speoyficzsrj· zakres dzia3.alnośol przejawia~~oe~ się obok opistci rodzinnej i społecznej. Pode~mowena jest przez jednoatk3 wobeo siebie w sposób nisformalny, spontaniczny i bezinteresowny w układaoh niesymetrycznyah zaleźnośoi, a oparta na. pczytywnych więziaoh emoojonalnyah, poczuoiu ~yoxliwośoi, powtrmośoi, solidarnośoi oraz pczytywnyoh postawaoh opiekuńazyoh (np. stała koleżeńska pomoc v nauce jećlnego ucznia drugiemu). Jest to moralnie i wyohowawczo trudna do przecenienia kategoria działalności opiekuńczej, opisywana często w publicystyce, beletrystyce, rzadziej w eiyoe w aspekcie norm moralnych oraz w teleologii w aspekcie celów wychowania. Uzupe3nia ona często, a nawet kompensuje niedostatki opieki rodzinnej i społecznej. Stąd też zas3uguje na uwagę i zainteresowanie teorii i praktyki opieki i wychowania.
3.4. 2 a k r e s o p i e k i w o d 3 u g j e j p r z e dm i o t n
Wbrew pczorom przedstawienia jedncznacznie uporz~,dkowanego zakresu epieki ze względu na jej przedmiot nastręcza znaczng trudność. Z jednej bowiem strony jest to o tyJ.e proste, ~e tym przedmiotem jest zawsze człowiek. Z drugiej zaś, faktem jest jego wi.elopoataoiowość, wielorakość pełnionych ról ~yoiowyoh, ró~norodnoś6 jego:potrzeb ponadpodmiotowych i doświadczanej opieki. To z kolei prowadzió mo2e do - n.i.ezgodnaj z przyjętym kryterium - inwentaryzacji ró~nyoh rodzajów, zakresów i form opieki. W
tym stania rzeczy pczostaje poszukiwania jedynie p r z e d m i ot o w y a h zróżnioowau opieka. w rzeazywi.stośoi. Na tej drodze modemy uatalió trzy nakładające się na siebie czynniki, ró2niouj~ce opiekę międzyludzki: w i s k - godopieoanych, d e w i ao j e, hakim u3.egają, pełnione przez nich role spo3.eo~zne oraz występujące w byciu podstawowe ulcx.ady egzystencjalne. One to w sumie określają duje zróżniaowan3e i zło~oność przedmiotu opieki

69
migdz~yiudzkie~ oraz odpowiadaj~c~ mn zakrsay i forty dzia3elnofoi opiekuńcz(r)j~ oo możnia uj~b w nastgy~j~oy użytsczrry aohemat:
(dewi~e u jeoms )
eierotaal, I upofledson~i, apo3ecznie niedoetoaowauyri, niwpsinorprawnjrai,
nzale3nionyul od narkotyków, alkohoiu itd., bad~oyei w bardzo trudnej ey_ tuaoji 3yoiowe~, ofiarami. zZego indzkiego loau,
dodatnie)
jsdnoetka.i uzdolnionym, ntalentowau>~d., warauzknj~oa rczwiniĄoia oraz indywiduaitu i spoleomne epo3ytko,ianie tych dYspczyoji,
3yoia) (s i
dz1 ćd. i ałodziab~ w okresaoh: pTemtal~, nienawl~ops, 33obkovsys, przedazkoluym, aakoly podataarowej, iredniy i wy3amej, cziowiekiss doro ałys,
cz3owielde~ atarys,
e role s)
rodziną, ucznieo azkolnyo, pralctytuatss eta3yet;, atodym pocz~tkuj~oya praoowniIdeO.
I Te cztery grupy podzakresbr opielct nis stanowi ostrego, oa3kowiaie rcz3qcznego podziału, lecz układ otwarty, zróżnioo
ym ynniksmi. Większośó z nioh obejmuje kategowany wy3onion i cz
rie z3oźone, w~~msgaj~oa dalszego podziale - tak ze względów praktycznych, jak i teoretycznyoh - jak na przykład "upośledzeni", zale2nie od rod2aju dysfunitaji lub "uzale2nieni°, wed3ug uzaZeżniaj$eych "efi", a w tgm talkże tzw. "sił wy2szyoh".
Zasadnośó pxzedmioto~arego rczpatrywania zakresu opieki jest. w dutej mierze oczywist~.. Po3ega orat zwlaszcza na tgm, 2e
- ukazuje, oo zk3ada eig na ten przedmiot, a więc ró~norodne
elementy jego struktury, 
j - sygnalizuje swoistodei po~czególnyoh-podxakresów wyznaczanych tymi e3.ementami opieki,
- ukazu3e podstawowe czynniki rótnicuj~ce przedmiot opieki i dalej samą opieki (dswiao,je~ wiekó, szczególne role i uk3ady),

6~+
- okregla ró~rnocześnie od tef strony ludzki oharakter opieki.
3.~. Z a k r e s o p i e lc i w e d 3 u g j e j p r z ej.a w ó 7r w o i ~ g u ~ y o i a j e d n o : t k i
Ka2dy człowiek korzpsts z ogieki. w r8~nym stopniu i zakresie przez osła 2yoie, pocz~,wszy ~u~ od okressa prenatalasgo, asy do baieroi. Jej azczególna nasilenie przypada na okres nien~o~lgotva, kiedy to nieaal wszystkie potrzeby dzieoka zaspokajane są przez opiekuna. W oiagu poat$puj~oego rczwoju zakres opieki. nad nim stopniowo aale,~e i jednocześnie zm3.enla sig jej trs~5d, droga, oieEg3e~ redukcji i modyfikacji zaspoka,janyoh w jej ramach potrzeb, a~ do osi~gnięoia wzgl~dnie pe3nej dojrza3.ośoi, samodzielnośoi i niezale~no~oi ~yoiowa,~.
Ti tym te2 rczwojowym okresie opieka wi~,~e się wielorako z szeroko pojętys wychowaniem. w długim okresie dojrzałości i pe3nej aprawno6oi zawodowej opieka utrzymuje siq w stosunkowo w~skioh granicach i na mniej więcej wyrównanym pcziomie, obejmujcym głównie funkcje opiekuńcze rodziny wobec swych członków oraz państwa w atosunkn do obywatela, jak na przykład opieka. zdroirotna (cały system apo3ecznej a3.u~by zdrowia) i zapewnienie bezpiecze~stwa (działalnośE opiekuiScza mi.lioji, system ubezpieczeń). liynika ona. przede wszystkim z niesymetrycznych zale2nogoi jednostki od innych ludzi, społeczeństwa 3 państwa, przy czym te ostatnie wpks~zujsJ sta3:~, tendeno jg do powiększania swojego zakresu~.
W dalazyd~ tyciu ez3ow3eka nasilenie, opieki stopniowo powraoa, osi~ga~ąo swój szczyt w ko~oowym etapie irn~roluoji - starczym niedo3gatwis. Ryzykujq,o znaczne uproszczeni., mo2na by zakres opieki w ai~ga ~yoia jednostki wyrazić nastgpuj~cym wykresem:
<,
i gil ~I

6S
1 OO~r
~e t r t ! a
WOS-ł. i a a v e d ~ i e 1 n o ś o i j ż y o i o w e j
i pot~ooT i ratouni.otwa
e t r i f a ~1(r) p i e k i
O % 'P 1 Y Z
Cznaczenias WOS - wepó~rz~dna :akrem spieki i saeodzielno5oi; WCZ - współrzedna okresu ~yoia jedsaeatki; E3G - Isrxywa graniczna opieki i samod~ielnośo3.; 0 - pierrra$e dni żyoia i wartośb zerowa opieki i mamod~sielnośoi; % - peczs;tek względnie palne j s3asaodzielnośni ~yoiowej; Y - zanik zdolngśoi do.kontpna~aoji prany zawodowej; wej~oie w ZI etap starośoi ; Z - starcza niedo3~*nośó.
Wynika z niego, des
- w pżerwszyoh d.eaittaaoh r~poia dzieoka osiośó jego potrzeb zaspokajana jest pz~sz op3ekanów;
- z uplywsm laty a siaro lego rczwoju, krzywa graniczna opada, strefa opieki kurczy sig z jednoczesnym wzrostem aamodzielno~oi ~~aemowyataroalnoboi życiowej, aż do wzgl$dnie pelneg~o usamodzielnienie i nniezale~nienia się od dotychczasowych opfe.. kunów, to jest do okresu e3~edzp 18 a 2~ rokies 2yoia (%);
- od kosina tego etapu do emiie j wi$oe j górnego wieku emex~y
talnego (Y) stabilizn je sig wzgigdszie peł~sa ~Oioora samadziel- ~ ~~~II "I I no~ć rz wn istot ~III~/~f" I I I~II~ ! s p y pe ym nym marginesie opieki doświadczanej głów- ~ , ~I`
nie ze strony pas~xstwowyoh i społecznyeoh instytucji oraz rodziny; - w dalszym okresie iyoia stopniowo sm~.leje eamodzielnośb i samowystarczalnośó czlowieks w zaapotsajaniu awpoh potrzeb, przy I czym krzywa wzrostu partyoypao~i opieki w tym zatsresie przebie
ga siano inaczej nil w etapie poczt#tkowym (dzieoińrtwo i o3odość), osi~gająo przewagi opieki nad eamodzielnośoi.q, ~yoiows;;
- Qaly zakres opieki, z jakiego korzpeta cz3owielc w oi~ga swojego tycia, dzieli sil ayrs~mie na trze jakościowo i ilośoiowo ró~ne okresy` - oie~g3ej redukcji, stabilizacji i wtórnego narastania, oo pczwala na wyrróżnisnie jej trzech odrębnych etąpów

66
- opieki nad dzieokiem, azioW3.e(dem doroslym 1 starym, a rówxwcześnie strarzs podstawi do wyodr@bni.enia odpowiednio trzeoh r8żnyoh prooesów opiekinbczyoh - rczwojowego, stabilnego i i~nolnay jn~ego9;
- jsdnocześn3e w strefie aamodzielnośoi ~yaiowej wyróżniaj; aiQ - odpowiednio do przebiegu krzywej granicznej . okresy hej narastania, atabilizaoji i poat~puj~,oej redukoji, to jest odwrotnie w stosunku do przebiega opieki.
Sttrierdzenia te maje oharakter względny i órientaoyjny, od· zwierciedlajg stan przeoi~tny~ atatyatycznp w naazym spodCecze$atwie. óa~da bociem indywidualna krzywa grazziczna ma inny kazta3t, wyznacza jąoy swoistą strefę opislel i aemodzielnośoi stpoio~r~s j, a zw3aszcza w okresach pierwazpm i trzecim. inny b$dzie chyba równisż obraz krzpw~ej przeciętnej dla różnych kategorii ludzi: kobiet i m~żczyzn~ w rodzine,oh rabotniczyah i chłopskich, dla."~dynaków" i dzieci z rodzin wlelodzietnyah oraz ixmyoh mpo.leczno-.ekonomicznych warunków tycia poszczególnych apo3eaze$atw. Miao tych i innych czymikbw wpływaj~apoh na kaztaZt krzywej granicz.. nej oraz stref opieka, i samodzielno~oi - ich ogdSlny kaztait 1 kierunek przekaztatoe$ odpowiada w przybli~eniu przedstawionemu wgkreaowi. Jego inter~etaaja jest jedne,k jeszcze daleka od w~rczerpania. Pczostaje tu pcza tym wiele problemów doniosiyah dla opieki i wqohomania.
3.6. Z a k r e a o p i e k i w e d 3. u g j e j b i e a s 6 o i p e r s p e k t y w i o z n a g o w ym i a r u
Na ogó3 ró~ne formy opięki nad dzieómi ~, mł.odzie2~ uataj$ wraz z ich żpoiowym uasmodzielnieniem. Jednocześnie z tym aktem zsnikaj~ równi.ex formalne i nieformalne niesymetryczne zale~nośoi mipdzp opiekunem a podopiecznym. Rczpoczyna sil dla nich długi okres względnej samodzielno~ni i nf.ezależnośoi ~yaiowej, wspieranej w pewnych granicach i sytuacjach ró~nymi formami opieki ze strony apo3ecze$at~ra i osób najbli~szyoh. Jednatc~e zale~nis ad charakteru opiska.w tyr pierwszym, typowo opiekuńczym okreaie życia jednoattd może ona mieć dwojaki ~sakrea:

67
- bie2~oy, "na dziś", kiedy j:j opiekudcze skutki ai~gaj~ jedynie do graniu fnnkojonowania opieki i uataj~ wraz z nil;
- perapektywi.czny, "na jutro", jeśli jej reznitaty siqgaje~ pcza bie~~oe aptuaoje opiekuńcze i ealy pierwszy okres opieki, tj. do usarodzielnien3s, i aktualiznj~ sig w dalszym żyoiu podopiecznego.
Zakres pierwszy oharakteryznje ais taic~ dzisialno~śoi~, która aki.erowana jest jedynie ne zaapokafanie aktnslnyoh potrzeb pedopiecznyoh i utrzymywsne~ tylkó"""1~ eranioaoh bezpoórednioh zale~no~oi i obowi.~,zkóx opiekuńczyoh, bez perapskty~rp dnia ~utrzejazego i - oo najważniejsze - bez odpowiedzialnośoi za dalsze ioh potrzeby. Jednym z wielu przejawóvr opieki o takir zakresie jest ograniczanie doświadczeń apolecznyoh podopiecznyoh oraz ioh samodzielnyoh kontaktów z elementari px~zyrodniczego 1 knltnroXego ~rrodowiaka, "odkiadan3.e" ioh na okres pełnej aamodzielnośoi:
Jest ona przede razyatkim wyrazer."nadriernie ohroni.~oej" p4ats.wy opiekuna oraz d~źenia do mo~liirie palnej aaekuraoji, unilmi.goia jakiegokolsiek ryzpka 1 zwi~zanej z iyr odpo~riedzialno~oi..
Drugi zakres obejmuje przede w:zyatkir ts działania opiektińcze, które - najogólniej mówi~o - zrierzaj~ do zapewnienia podopiecznemu pomp5lnośoi żyoiorrej ~r dalszej pęrspektywie, a ktbre a~ stymulowane poczuoism odpowiedzialno~oi opiekuna za skutki ssie j dzialalnoóoi ~r dniu jutrze jazym oraz lego pczytywnyaei po- . stawami opiskuńczymi. Stad dziaianie te warunkujq, pcziom i zakrea zaspokajania: potrzeb podopieczneg~ w jego dalszym ~yoiu i
w tym sensie zakres opieki obe,~muje w pewnyoh granioaoh okres jego wzgl$dnej aarodzielno~oi żpoio~rej.,
Oba te zakresy nie atanowi~ wobeo siebie alt(r)rnatywp. Kap dy z nioh ma bowiem swoje dobre i zle atronp, a w px~aktpoe omy do czynisnia nie tyle z wył~cznośoi~ jednego lub drugiego, ile z mniej lub bardziej wyraźna tendenoj~ i dominaoj$ jednego z nioh. Najogólniej, zalety pierwszego jest przede wszystkim "radoenp dzień dzisiejszy" podopiecznego, a wadi - niepewne i zagro~one jutro, zaś drugiego odwrotnie - dobra perspektywa jutra, a gubione wartośoi biet~,oego żyoia., Optymalne ioh 3~czenie jest tu najbardziej wlaśoiwym rczwi~,zaniem, szczegóinie donioa3yo w opieoe nad dziećmi i mlodzież~.

68
3.7. Z e k r e a o p i e k i w y z n a o z a n y a t o p-. n i e m j e j p o w s z e e h n o ś o i
Zakres opieki ~ożna~ równie2 okre§lić stopniem jeb powszeohnośoi. Chodzi tu - insczej mówi.~o - o stosunek liczby podopiecznyoh rzeczyx~l.styoh do liczbp podopiecznyoh wyczekuj~oyoh~0, czyli ile jest osób objgtyoh opieką, a ile jej oo2ekujet tak w odniesieniu do poszczególnyoh fprm opieki, jak i oa3ego jej eystemn w skali maju. Wzgl~dnie psina powszeohno~sć w obu tyoh wymiarach cznacza, te warto§ć liczbowa pierwszej kategorii podopieaznyoh zblita sig do 100, a drugiej do 0;4>. Na~prawriopodobnie~ ta
m stopniem powszechno§oi opieki nie ~~e się dzi§ poezaźyoić ~aden kraj.
Licz~o sig z powa2nymi ró~nioami, wynika~~oymi z warurdców ustrojorryoh, apołeczno-ekonomicznyoh i kuiturowyoh ró~nyoh narodów mocna zaryzykowaó stwierdzenie, ~e korzyatajq,oyoh w ramaoh rófinyoh form, w ró2nym stopniu 1 zakresie,z.opiski jest przeoiętnie znacznie więcej nit tyoh, którzy na nią oczekują. S~, natomiaat peine podstawy do twierdzenia, te v krajach soajalistycznyoh istnieje zna.cznie wyższy stopień powazeohno§oi opieki, w porównsniu do stanu pa~zeoiętnego w krajach kapitalietycznyoh. Wynika to z za3o2eń ustrojowych socjalizmu i rczbudowanpoh funkoji opiekuńczych państwa w stosunku do wszpstkioh.obywa.teli potrzebującyoh ogieki.
Jednak2e ten stosunkowo korzystny, a zdeter'minowa~sy społeczn~, wy~szośoi$ naszego ustroju, stan powszeohno§oi opieki nie cznacza bynajmniej, i~ jest ona w Polsce dostateczna w stosunku do apo3ecznyoh potrzeb, tak w zakresie goszczególnych jej form, jak i całości organizaeji opieki.
Tak na przpicład opieka przedszkolni obejmujemy dzi§ najwy~ej 6096 dzieci spo§ród tyeh, które powinny z niej korzystać~~, a na przyjęcie do domów dziecka czekaj~ dzieci w liczbie stanowi~oej w przybli~eniu około ~O,°~ aktualnego stanu wyehowanków w tych plaoówkachl2.
Stosunkowo niski jest odsetek uczniów w szko3.aoh korzystaj~oych z ich funkcji wyrówmawczych (drugie §niadanis, obiady, stypendia, zapomogi, miejsce w §wietlioy):

~9
3.8. Z a k r e a o p i e k i w y z n a o z a n y f u n kro j a m i o p i e k u ń o z y w i r 6 ~ n y o h i n a t y t u o f i a p o 1 w o z n y e h
Zaspokajanie ponsdpodsiotowyah potrzeb dzieci, mtodzie~y, ludzi doroa3.poh i ataryoh dokonuje sil w dominuj~oyo zakresie poprzez działalność wielu ró~:nyoh instytuofi epolecznyoh. Stad też na zakres opieki ri~dzyludzkief ro2esy - przy pominigoiu opieki epontanicznef - epojrzeó jako na enmg ńznkoji opiekań-. czyoh apełnianyoh przez te inatptuoje. Nie jest to bynajmniej podef3oie czyeto fornatlne, lecz ukazuf$oe najbardziej reale wymiar tef działalnośoi, a ai.anowioie - w kategoriaoh fef opiekuńczyoh e k u t k ó w. Pcza tyra wskazuje na to, onego możemy eię spodziewać po dziatalno5oi poazczególnyoh 3netytuofi, a svltaezcza w zakresie opieki,dzielonef, gdzie jeden podopieo~ry aa kilku opiekunów. Tak, rczumiany zala~ea op3.eki obejmufe nast~paf~oe, ogólne fe j składniki
opieka oi.~,dzyludzlaa
funkofe opiekuńczs:
rodziny, szkoty, inatytuofi opieki powszeohnef, plaoó~sk spieki "norralnsf",
plaoówek opieki interwenoyfno-lcospen'eaoyjnej,
placówek opieki rswalidso~jn~sj 1 lecz-. niczef,
pczostaiyoh (pczaopiekuńczgoh) instytu_ ofi (zatclady produkoyfne, organizaofe ideowopolityczne itp.) _
Wynika at~d, ~e przedstawienie'wy~azerpnft~oe tego zakresu opieki sprowadza sig do inwentaryzaofi funkcji opiekuńczych tych wexyetkioh inetytnoji. Jest to wito teeat sala dla eiebie~ czei~aj~op 1~a opraoowa,nie. Na dzień dziale jazy t~sy bawies opisana z grubsza zaledwie fsgo sia"oerne cz~,etlei, a zwiaazcza t'unko je opie_

70
knńczs rod:i~~3 1 azkoły~~. Pczostaje wito tu tylko jego zaspgnalis~wanis.
Typowy~r px~z7~ictader jest dzis3.alnoó6 społeczn~a j s3u~by xdrowia, apeiniaj4oej doniosle funkcje opiekuńcze wobec milionów ludzi. Nie o:nacza to woale utożsamiania nauk redycznpoh i praktpki lecznicze j z teoria i praktpk~, opieki.. Spo3.eczna. aiu~ba zdroż wio, w ramach której powoiano "zespoiy opieki, zdro~rotnej", jeat~ po pierwaze~ jako aelośó w pewnym zakresie form, opieki, a po wtórej w jej strukturze Punkojonalnej tkwij wielorakie funkcje opiekuu~cze i v tym sensie jest ona opieka,. Podobny sens opiekań:. czy (r)a~~, niektóre rodzaje szeroko gojętej dzials~lnaśoi wyohowax onej. Najbardziej powazeahnpm i doniosłym apo~ród nich jest niew~tpliwie szkoła. Jej podstaWOwa wartość opiekuńcza polega na tym, ~e umo~liwia ona dzieciom zdobycie odpowiedniego zawodu, zrealizowanie ich możliwości, pragnień dążeń i aspiracji ~poiowroh. Stad sama jej aktualizaoja~ zape~rsr~.(r)nie zainteresowanym rzeczysristej dostgpnoóol do niej i umo~liw3en3.e pomyślnego ukońazenia ma ju~E` sens opiekuńczy.
Jednocześnie w strukturze dzialalnośoi azkolp zawarte sq, bardziej szczegół9we funkcje opiekuńcze wobec uczniów, do któryoh można zaliczy6:
- zapewnienie im w ramach szkoły szeroko pojętego bezpie
czeńatwa~ higieny i.oohronp zdrow3.a;
- kompensowanie niedostatków opieki w rodzinie i hej środowiaku;
- reyralidaoja zahamowań rczwojowych;
- wspomaganie rczwoju ró~norodnpoh mo~liwoś~oi i zdolno~ai; zaapokajanle wielorakich psyohoapołecznpah potrzeb w prooesie dydaktpoxno-wyahowawczym i w stosunkach interpersonalnych.
Nalep równiet podkreślió, że fumvkaje opiekusicze szko3.p w
niczym nie naruazaj~ odrębności teorii i praktyki nauczania i wychowania rr je3 raas~oh oraz jej funkcji ideologicznpoh~ polltycz· naoh, społecznyoh i nie atanowi~, utożsariania opieki z'wyahowaniem.
Stad wniosek, ~e zakres opieki obejmuje również te instptu~. oje społeczne~ które przez asem fakt istnienia i funkcjonowania doprowadzaj do zaspokojenia potrzeb jednostek z avioh korzpata

71
~~opoh i zawieraj, w sws~ atrukturze.dzia3ania pewne w~~sae i poohodne iW nkoje opiek~rcze. Dostrzeganie tego faktu oras wyoi4· gania at~d wlaśoiwyoh wniosków eo~e wydatnie przpczynić aiP do pogiĄbienia huoaniatpcz~oh wartośoi tpoh inatptuoji i wy~aliminowani,n groźnego zjawiake za~ubienio jednostki i jej ludzkich potrzeb.
9:9. Z n k r e a o p i e k i w e d Z u g 1 1 o ś o i
z n a p o k a j s n p o h p o t r $ e b
Podkrsślaier już, że w przsaziośoi i czQsto jes$cze dzisiaj pojgoie opieki bp;o i jest ni.ekiedp zaw~ża:u - tak w teorii jak i prakt~Toe - do zaspokajania potrzeb biologicz~roh i bezpieczeństwa. Sg to wprawie potrzeby pierwotna i podatawow przede wazpstkiv dla fizycznej egzystencji cziowiska, ale bako takie nie obsjmnj~ one wpaeagań jego ~yoia psychicznego i apoiecznsgo. Styd w rzeczywiato6oi obiektpwms zapotrzebowanie na opieki szczególnie ze atronT dzieci i stodzie9ip - jest daleko azera$s, obejmnj~oe oalość ich rbfinoroduyoh potrzeb ponadpod:riotowyoh. Palna inwentax~ymmaofa tych potrzeb nie jest praktycznie mo211wa z różnych wzgigdów~.
Modna wiec odwołaó aip - tytutee grzyktadu - do dwóch znnnyoh kleayfiknoji potrzeb ludzkich. Tadeusz Toaeszewski dzieli je na trzy grupy: biologiczne, apo3eczne 1 laultnralne~5. Podzia3 ten daje wprawdzie dosyć ogólny pogl~d na trefić i zakres potrzeb ludzkich, ale pczwala ne wyróżnienie odpow3.eduioh trzech zakreeów opieki: zaspokajanie potrzeb materialnpoh~ psyohospo3eczn oh i kulturoayoh. Znacznie precyzyjniejsza i czgśoie~ wp,s~.~..
korzyatywsna jest klaspt'iknoja potrzeb ludzkich A. H. Maalown, dziel4aa je na siedem, hierarchicznie powi~zanyoh ze eob~ grup podstawowych, do których sprowadzić ewżna potrzeby pochodne i wtórne omz jednostkowe i,oh przejawy. S4 to potrzeby: eatetyczne, wiedzy 3 rczumienia, samorealizacji, uzn~ia, przpnale~noóoi i mił.ośoi, bezpieczes5atwa i fiz jologio~sne~ 6.
Na podstawie tego peds3a3u potrzeb ro2na wpró2n3.L~ odpowied· nic siedem powi~,zanyoh ze aebt~ zakresów dziatalnośoi opielouńczej. Mimo dutego stopnia ogólno~oi kaida z tych klasyfikacji

7~
obejmuje rzglgdnie pelnyy $akres potrgsb podopieczayoh i ~r tya~ aspekcie okreilaj~ one pełne zakres opieki eigdzpludzkiej. Rórnoczeónie wsksauj~ wyraźnie, że zaspokajanie pot~eb biologiotsnyoh i bezpieczeńatra stenowi tylko azgfó opieki, ni.e wykrao$aje~aej pcza jej pierwotny kształt, wiaśa3wy opiece zwierzgaej.
Rczpatry~waaie opieki wdlug ilo~śai zaepokajanyah potrzeb podopiecznych oa wigo doniosle znaczenie px~aktyazne, bowiem wskazuje opiekunowi na zle~onośó i speayfikg_ jego fnnkoji. Ró~rnocze~nie określa iatotQ opieki, treści plaaoWania w tya zahesis oraz oosn$ jej przebiegu i efektóx.
3.10. Z a k r e a o p i e k i w y z n a o z a n y a t o pn i e m z a s p o k o j e n i a p o t r z e b
Zakres opieki międzyludzkiej e2azegblnis x jej jednoetkowym wymiarze ~ż~oa rczpatrywaó ze wzglg~du na stopień zaspokojenia poszczsgóinpah potr2eb podopiecznego. Takiego spojrzenia na opiekę dokonujemy bardzo często, zw~.aszcza przy kontroli i ooenie jej efsktbw. To zaś przypomina, fis taki czy inny etopie$ zaapokajeńia potrzeb ponadpodmiotowych jest w oetateaznpah raohun~kaoh bezpośrednim rezultatem wpkonanyoh umniej lub więcej ekutecznyoh, czy zaniechanych określonych czpnnośai opiekuńczych opiekuna. Nale2y je zatem r8vnie2 brać pod uuag~g jako drugi wyznaaznik opieki, a ściślej jej zakreaou. Widziane z tych dwóch stron zakres opieki jwet wielkośoi~ odwrotnie proporo,~ona7.ne~, do ró~nio między powinno5aiami opiekuńczyai a faktyaznysi dokonaniami opiekuna oraz między określonymi potrzebami podopiecznych a ich zaspokojeniem. Stad zmniejszanie sig rczbieżności między tymi kategoriami zrigkeza xala~es opieki, i odwrotnie: ich zwieszanie sig redukuje ten zakres. Względnie pełny zakres opieki oei~ganp jest wtedy, gdy między powinnościami oraz potrzebami ponadpodmiotowymi - z jednaj atro~, a czynnościami dokonanymi. i optymalnem zaspokojeniem tych potrzeb z drugiej, wyat~pi~ mo~liwie jak najmniejaze ró~nioe. Modna to wyrazić na.atg~uj~aym schematem:

79 po$i~ ~
dokonane czyn·
nośni opiekań- poliom optymalny ome oraa stop
mie zaspoko je
nia potrzeb i ponadpods~ioto- ' ~roh ~ y.
0 rod$afe potr$eb ponadpodmiotowyoh i o~yńnośni do upkonania
Rczmiary togo ssakrosu kasstaituf; ekroilone utaioi~rośoi pod· miotu opieki, rrarnnki satesialno-orE~aniz~apjne d:ialalnoioi opiekuńczej osaz zapotrzebotfenis opiokudo$e jej przedmiotu. ~poisód tyoh tszeoh czpnnikóm ostatni a, ohasaktes obiekt~r noro ~nao:· asika. zakresu opieki, mimo iż awa fest v pswnyah gr~m~ioaoh lte$tatto~any pa~zez d~r~a pierwa$e.
Jest on ~w3.docznp najbardziej na pcziomie potrzeb matorialnyoh podopiecznpoh. T'ak na przykiad ~rszelkis ró~ni.os mi~d~ dziećmi otooson~ni. opieki rodr~ioóv a wpoho~rankami domó~r daisoka oraz między wyohonanka.mi. poezczególnyoh plaoó~sk i ~r ioh erani_ oaoh: ur oaobistym wygl$dzie' aohludnoioi, higienie oiaia, odży~viauiu i stanie indy~ridvalnego wyposa2enia - :~ pe pierwszo~ rti~nioami stopnia zaspokojenia tpoh potrzeby a po ~rtóre, ró~nie~:ai pszyczpn takiego stanu - czpnttośoi opiekwńczyoh opiekunó~r (najcz~śoief). Dlatego też tak rczumiany zakres opinki jawi ais nam Pako podstawowy ~aka~nik tego, oo robi opiekun i taki pożytek z tego ma podopiecznp.
3.1i. Z a k r e a o p i e k i 1r e d ł u g a t a n ó u z a s p o k o j e n i a p o t r z e b i i o h
s k u t k ó w
W praktyce opiokuńczsj spotykamy si$ s różm~ai s t a n am i zaspokojenia potrmeb podop3.eosnpoh oraz s 1c u t k a t i tych atan8w. Odpowiadajq, im epeoyficzne zakresy (rod$aje) opieki, tvrorz~os nsat~paje~o~ vklad:

~a
opieka
- wTprsed:aja~ca - zbieżna
- interivenoyjna - koapaneaoyjna - rewalidacyjna - leczni.cza
`dsiałania wyprxedza3~oe, a w tra profilaktyir$ne
działania adekwatne
dziatania w eytuaojaoh zagro~enia
-------~ dzielenia na u-jeaaze skutki
Na opiek$ w y p r i e d s a j Ą e ~ elc3.ada~~ się d:is_ #ania! które wyprzedzają u podopiecznego stan niezaapoko~enia jego potrzeb, tak odczur~anp jak nie odczu~ranT przez niego i nie dopuszczania do takiego etanu. Jest to inaczea spieka wypszed~aj~oa aktualizacją etauu niezaspokojenia potrzeb. Opiekun przejaw ewro je po ata~y i pod(r) jmu je działania opielan5cze na podata~rte w3asnego obrazu tpoh patrzeb~ pes~rnpoh pośrednich cznaki d~źeń, pragnień i oczekiwań godopiscznego oraz świadomo~oi swej roli i wpnik~aj~opoh z niej oboxi~zków i odpo~tiedzial.n~oóoi.
Dominacja tsgo zakresu działalności ~r opiece sprawia, fie podopieczny zastaje na~cz~śoiej rzeczyristośó zgodni ze axymi. naatawieniaa3., a tym aasya nie parze2yra subisktyrn~si.e swoich po· trzeb 1 pczostaje niejako w stanie oiqgiego na.ayoenia~7. To zaś pooi~ga za sob~ szereg donioalyoh na.atgpata~ w tya wyohowaw~czo niekorzyatxryoh, charakterystycznych dla opisld. nadmiernej~8.
Opieka i n t e r w e n o y j n a to - x przeoi~rieńatwia do wyprzedzającej - dzia3alność podejmowana dopiero ~r aytuaajaoh realnego,zagro~enia, naruszenia lub blokady potrzeb podopiecznego oraz ujem~opah akutkóv tego. fest to wigo dziaialność reaktywna uruohaniana rb~norodnymi, najcz~~aiej ujeanymi cznakami niezaspokojenia jego potrzeb. Jej celem jest usuwanie zaBrażenia i przywx~óoenie etanu róinnoragi. Wabeo tego podopieczuy znajduje się najczęściej w sytuacjach rczbiażnośai i aprzecznaśoi między tymi czego oczekuje' a tym, oo go spotyka, czyli
w etanie ai~g3ego odczuwania~ prze2ywania (negatywnego) tych potrzeb, które s~, zaspokajane na tej drodze. Prowadzi to do wielu poważnych kona(r)k~renoji~9.
Ten zakres działalno§oi Występuje nie tylko tr jednaatkawych procasąah opiekuńczyah~ ale p~rze.jawia się róvnie2 w smoia

75
tef działalnoóoi instytuofonalnsf. lipowym przyktadem jest interwenoyjna. dziatalno5ó a~du~ opieknńczego w sytuaofaoh raże~oyoh zaniedbań opiekudczpoh w rodzinie lub aierootwa. W praktyce opiekuńczef opieka interweneyfnet w swsf fsdnoatro~mef i skrafnsf poataoi fest synonisem opieki niedostatecznef.
Opielcs. z b i e ż n a (adekwatna) mie5oi aig oiQdzy profilaktylr~ i intermsnej~ opiekuńo$~ i można f~ traktować w du~ef mierze jalGO. ich alterns.tywg. Jeat dzialalnoboi~ wyohoda~o~ naprzeoiw petr$ebom pedepiecznyoh, zbiegaf~oq, sil w siefaon i czaa~.e z peczq,tkowym etanem ich niezaapokofenia - apetytem, ohqo3.~. Stad modna jeb okre5lió Pako adekwatna, lub zbliżosaq, do optymalnef. Znafdufesy fg prsede wazyatkim w tych rodzinach i placówkach opiekuńo$y~eh, w których źunkofe opiekuńcze urzeczywistniane a; przez dzia3alno~śó raofonaln~, t'aohowa~, oparta, na pczytysmyoh poatawaoh opiekudczyoh opiekunów. Nie ma ona awyoh odpowiednikó~r inatytuofonalnyoh, chociaż mog~ nimi byó wazyatkie placówki opiekvńcze w ramach normalnef opieki apołecznef, ktbryoh dziadalność prowadza źaw~odowi opiekunowie. Wyatepaje fednak we wezyatkioh typach działalncśoi opiekuńczef jako fef zwykły przelew i jako postulat eptymalizaoyfny.
Opieka k o m p e n a a o y f n a (zaat~pcza) polsóa na szeroko pof~tym zaatgpatwie (subatytuofi), w rezultacie którsóo następufe,wyrówneaie okre6lonyoh niedostatków i braków (strat). Chodzi tu o zaat$pienie utraconych przez podopiecznego pewnych wartości opieku$czyoh (rodzice, dom rodzixmy, bliscy krewni) innymi tego tppu~ zb~ iżonymi wartogoiami (opiekun-w~ohowawoa, placówka. opiekuńcza, koledzy, przy~faoiele) i wpśównanie w ten sposób w mo~liwpm zakresie i stopniu tych strat. Zeat~pWfemy i ~ryrównujemy tu nadmiernie ograniczone, zablokowane lub udaremnione potrzeby przez zaapokojenie potrzeb zbli2on3roh, czy teź zupeł.nie innych - lecz wa2nyoh z punktu widzenia podop3,ecznego lub oai~gni.gois tych celów na iunef drodzez~.
Jeśli chodzi o przebpwaf~oe w do~oh dziecka tzw. rieroty spo3.eczne oraz dźieoi z rodzin zaniedbuf~oyoh swe powinuośoi opiekuńcze, to te placówki. (oraz im podobne) apełnie.f~, rrobeo nich przede wszystkie funkofe rswalideoyfne a nawet lecznicze. Natomiaat zast$powanie (komipenaaofa.) odnosi ais fedynis do okre~lonyoh w a r t 'o b a i o p i e k u ń o z y o h~ Takie iatnia

76
3y w brodow3.skaoh rodzirnspah tyoh dzieoi. Jeśli jednak mówimy o domu dzieoka jako o subatytuoie rodziny w jsj aałośoi,`to tylko wtedy, gdy uk3adem odniesienia tej instytuoji azynis<y p r z eo i e t n ~ rodziny, a nie ź 1 e furko jornx j~oe rodzi~· je j podopieczn4·oh.
Działalnobó kompenaaayjna zajmuje znaczne miejaoe i ma powa2ne znaczenie tak v jednoatkowyoh prooeaaoh opieksu`rczyoh, jak i wśród inatytuoji opielouńczyoh. Jeat ona niezb~dna yr niektbryoh fruatraojaoh podopiecznyoh, dobwiadczonyoh przez nioh atrataoh, krzywdaoh, niesprawiedliwodoiaoh itd. Jej instytuojona.ln~ form s~ przede wazpatkim pogotowia opiekuńcze i domy dzieoka.
Opieka r e w a 1 i d a c y j n a odnosi sig do te j kategorii podopiscznyoh, u któryoh z różnyoh2~, a zwłaazcza środo~,riakowpoh przpczyn (z3e funkojonowan3:e opieki rodzinnej lub jej oa3kowity zanik) zaznaczaj~ ai$ wyraźnie odohylenia od pspohofizpcznej normy, a którpoh doprowadzenie do tej. normy jest możliws poprzez dziaialność opiekończ~. Dzialalnośó ta - zalegnie od rodzaju i przpczyn tpoh odohyleń - mo2e mieó oharakter n i e s p e o j a 1 1 a t y e z n p (niespsayficz~)ZZ i s p e a 
j a 1 i s t p o z n yz3. ` Pierwsza grzejawia aię we wszystkioh zwyk3yoh inatytuojaoh (rodzina, dom dzieoka; szkoła w ramaoh awyah ftudsaji opiekuńczyoh). Druga, przede wszystkim w takich wyapeojalizowanyoh izustytuojaah, jak zak3adp specjalne dla dzieoi.z odchyleniami od normy, prewentoria, domy wczasó~r dzieoigoyoh.
Stad też opieka rewalidacyjna obejmuje swym zakresem zaspokajsnie tpah potrzeb podopiecznych, które warunku,j~ iah mo~liwie szybki ponrót do normyz4. Jest to zatem - w porównaniu z opieki koepensaoyjn~, - dzislanie dla wyrównania zaistniałych ubytków, Wy~gaj~oe wigoe j czasu, sił, brodkórr i w pewsxym zakresie nyso jalnyoh instytucji oraz opiekunów-specjalistów.
spieka l.e c z n i c z a2~to - swoisty zakres opieki międzyludzkiej polegającej na rczpcznawaniu i zaspokajaniu pona.dpodmiotowyeh potrzeb chorobowych lub traumatycznych podopiecznych - chorych, prowadz~cym do odzyskania przez nich zdrowia.. Potrzeby te wynikają zaś ~ ich stanu choroby lub urazu, zaś zaspokajanie tychże stanowi
konieczny waxunek przezwyciężenia tego stanu i powroi:u sto zdrowia.

77
Stąd teź opieka ta jest w istocie oddżiaływaniem na częsty wielce dotkliwe dla życia i zdrowia podopiecznych skutki, spowodowane
w znacznej mierze niedostatkami i blędami "normalnej" opieki, przede wszystkim wobee~dzieci i młodzieży. Charakterystgezne dla .opieki leczniczej jest także to, że wywołuje ona często u podopiecznyah dcznania p r z~ y k r' m~ ś ~ i.,, b ó 1 ~ ś e f e r p i en i' a. Tnacze~ mówiąc, czynności opiekuńcze oraz doprowadzane poprzez nie do podopiecznego przedmioty potrzeb wywoxują obok zbawiennych skut~lców leczniczych także te niezamierzone ujemne dcznania, co powoduje ważkie konsekwencje dla przeB3egu i skutków tej opieki. Stan chorobowy lub pourazowy podopiecznych i wynikająe~
	z niego nierzadko wiele "uczulone-" potrzeby oprawiają, ~e opieka 	ta staje się opieką 1L e c a~ m i e u N - p i e 1 g g n a c y j n ą. 	Opiekę leczniczą można podzielić na p r o f s s j a.n a l n ą,
sprawowa~ przez osoby posiadające rzeczywiste i formalnie uznane kwalifi.kac je w tym zakresie i d o m o w a - d y 1 ev t n c Yr ą, realizowaną przez opiekunów opieki podstawowej, posiadających ogólnie dostępną populara wiedzę, doświadezeriie praktyczne oraz umiejętności i aprawno§ci w leczeniu stosunkowo prostych, lekkich schorzeń lub urazów, w tym także na podstawie recept i zaleceń
lekarskich,
3.12. Z a k r e s o p i e k i w e d 3 u g s t o p n i a
j e j z a g ę s z e z e n i a, i n t e n s y f i k ac j i i p e r f e k c y j n o § o i
Według tego z3otonego kryterium opiekę modemy rczpatrywaó jako - na jednym krańcu -.system czynności wprawdzie oiągłyoh, Iecz dosyć rczrzedzonych, maj~oyoh głównie charakter pośredni, stymulacyjno-regulacyjny, przy znacz~aef samodzielno§oi podopiecznego - zaś na drugim - wysoce zagęszczonych, zintensyfikooranych f bezpośrednich, wymagaj~oych szczególnego z$an,ga~owenia, cierpliwości, dotc3adnośei i delik8tności, wobec dominuj~oej niezdolno§ci podopiecznego do samodz9.elneg~o funkofonowania, uczulonyoh potrzeb ponadpodaeiotowyoh. Cai~ skalę odmieimo§ci tych dwóch krańcowych postaci opieki widać wyraźnie, gdy gorówna.nry
opiekę na.d;
- normalnie rczwiniętym, zdrowym i sprawnym 15-latkiem i
niemoirlęciem,

- dzieckiem zdrowyr i lego obio~nie oborym rówieśnikiem, - chorym, lecz nie ubezw3adnio~m t~ dolegliwo~oie~,, i ob· lonie chorym.
Oczywióoie, rigdzy tyei krańcami można wyróźnió odpowiednio różne pośrednie goataoie opieki. Stad tek tak widz~y za· la~es opieki zaczyua się od je j na jurnie j sbsorbu jyoe j i zottovri~suj~oe~ poataoi aż do szczególnie i wpsooe absorbuj~oej i zobo·. wie~znj~oej. Obrazuje to nsetępuj~oy wykres:
P E i. N Y Z A K R E S O P I'E K
· P O D Z A K R E SI P O D Z A K R E S Y ~P O D Z A K R E Ś "me.~o abaorbuj~oy" "pośrednie" "ezczególnie absor
buj~oy"
Opieka mieszcz~,oa się w tych ostatnich granicach jako "szczególnie absorbajq,oa" jest opieką. piel~aoyjnq,, ohsrakteryzuj~o~, siQ przede wszystkim wysokim uzale2nieniem opiekuńczym podopiecznego i jego szczególnie "uczulonymi" potrzebami ponadpoddiotowyad., o0 określa odpowiednio dalsze jej specyficzne w3aśoiwod~oi. Zaliczaj~ się do nich zw3aazcza:
- wysoki stopień zagęszczenia i nasilenia czynności opiekuńczyoh,
- duże bezpobrednie zaanga,~uwanie opiekuna i jego wysoce dodatnie nastawienia emocjonalne wobec przedmiotu opieki, a tak2e ponadprzeciętne dyspczycje inatru~ntalne: pełna wiedza o przedmiocie dziabania, niezawodność, dbaiośó, czułość, preoyzyf-. noóć i delikatność wykonywanych czynności.
Opieko piel~gnaoyjn$ kojarzy się najczę6oiej z zamkniętym lecznictwem t profesjonalną działalnośoi.ą personelu pielęgniarakiego. W rzeczywistości tego typu opieka występuje przede wszystkim w grsniosoh naturalnej opieki rodziimej wobec na3młodezego potomstwa, chorych, niepe.łnosprawnyoh i niedołężnych cz~onkóa rodziny.

79
PRZYPISY DO RCZDZIAł.V TRZECIEGO
A. Kelm, Formp op3ek3 ned dzieok3em w Polsce Ludowe,, Warszawa 1968, s. 9-10 oraz wyd. II tej prany, Warszawa 1983, s. 16-17. Definioja ta już byta o7towana_.. Jest więo - bako "usuwanie zagro2enia przedmiotu opieki° - interpretacją ograniczont~ do tej ftankoji. Jej ogólnośó tkwi w nisograniazonośoi przedmiotu. Wydaje sil, że mo2na j~ zastosować, z pewnym zastrzeżeniem, do określania opieki cz3.owieka nad jego ~rytrrorami i przyrodą.
z Nie jest to oczywiśoie jedyr~ mo211wość klasyfikowania opieki. W szeregu publikaajaoh przyjęte są ixme jej podziały, najczęśaiej wed3ug krgterium forma.lno-instytuojonalnyoh kszta3tów, eo w pewnej mierze zwalnia autora od powtarzania tej pro~dury. Tak na przyk3ad w oytowanej jut,ksi~tee A. Kelma (1983,
r s. 100-260) wyróżnione s~ formy rodzinnej zakładowe, środowis
kowe i opieka w szkole. I. Jundził3, Zarys pedagogiki opiekw5czej, wyd. III, Gdauak 1984, dzieli opiekę na całkowity, częściową, w miejscu zamieszkania i szkolną. J. Maaiaszkowa' W sprawie języka pedagogiki opiekuńczej, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 3/1981, s. 103, wylicza kilkanaśoie form opieki na.d dzieokiem. Intenoj~ pr~yjętyah tu rczró~nień jest dohona.nie
p r z e k r o j o w e g o i w i e l o s t r o n n e g o spojrzenia na opiekę mi~dzyludzk~y w jej całości i ukazanie jej pe3nego, wyczerpuj~aego zakresu.
3 Przykładem tego mo2e bpó między innymi definicja J. Rosneras "Polityka społeczna to działalnośó państwa i organizacji spo3eczzxyoh w dziedzinie ksztattowania warunków bytu i pracy, zmierzaj~oa do optymalnego zaspokojenia potrzeb indywidualnyoh i społecznyah ludności, w apareiu o zasadę soojalistycznego . egalitaryzmu" (Polityka społeczna i służby społeczne, pr. zbior., Warszawa 1972, s. 4): Jeszcze rr większym stopniu ograniczenie
to występuje w definioji K. Seoomskiego: "Polityka spo3ec2na /.../ jest to działalność państwa /.../ maj~oa na oelu najbar· dziej efektywne utycie środkóir materialnych dla podniesienia pcziomu tycia ludności i rczbudowy urz~,dzeń spo3ecznyah, przy czym ostateo~sny~ celem tej dzisialx:ośoi jest polepszenie i ko..

80
rzyatna :dana w ~skreaie wsseohatrennsgo saspekojenia potrzeb indywidwl~oh i apoieosnyoh" (Praca i zabo~ieotaenie npo3ecz
ne, 1j1968). Izmym istotnyr ograniczeniea, widoo~ys wyrs~ie i, na px~~aduie tych dwóch definicji, jwet oalkowite porijanie
tego, na o~ polega daiał.aino~ó zrann polityic~, czyli okre~lenio polltTid, apolecznej jedynie poprzez pr$ypia~pwsae jej funkcje, 0o nie mo2o być oazywiboio rystarczaje~os.
	I 	~ M~o~na,by tn poprzeata6 wpl~,cznie na kryterint podmioto- '! 	wrr. Okazuje aiQ jednak, że nie da sig porin~,6 amoistego oha
raktern opieki, implikowanego przez dany podriot. Nasuwa eig przy tym pytania, czy istotniejsze jest to, kto apx~axuje opiet~, osy tek jaka ena jest. Aa przykład, porbwaaj~o opiekę w rodzinie i domu d$ieoka destrzega~r oczTwiatg odmienność jej'podo3.o·tu, niw tym bardziej konfrontnje~ay aw~oiatoboi opiekuńcze obu tych inatytnojl.
Zachodzi woiq,i potrzeba ukazywania rzeczp~ristego obrazu (atrnktury) opieki społecznej, i~tór~ interpretuje ai$ czuto zbyt rrryslco, ogranicza j~o j,~ do rdżnyoh form pomocy materialne j, potrzebuj~oym jej ludziom doroalym, starym.
6 Rczróżnienie poazczególnyoh kategorii wieku ma tu przede wszpatkim Warto~ć opisox~, gdy sygnalizuje (z pewnym przybli2eniem) rzeczywisty, pierwot~ czynnik potrzeb ponadpodmiotowych, to jest "podprogowy" pcziom rczno~u dzieci .i m3,odzie2y, zaleano~oi opiekwbcze zwi~zane z yriekiem dojrzaiym oraz inwolu- q
oyjne następstwa prooeau starzenia sil,.
7 E. P`romm, Szkice z psychologii religii, Warszawa 1966, s. 4~-46, oharakterpzuj~o sytuaoj~ tyciow~ człowieka dorosłego, wskazuje, ae zaohowuje·owr pewnych gran3.oaoh stan zaleanośai i opiekuńczej od swego otoczenia, typowej di8'okreau dzieoi~atra
i młodości. Wyraaa to w stwierdzeniu: "aytuaoja czlowieka do- W ''rosłego bynajmniej nie ró2ni się od sytuacji dziecka tak bar
dzo, jak to sil na ogól uważa. Hażdy dorosły potrzebuje pomocy,
oiepla i,opieki, przy czym potrzeby te wielorako rdinią się od i potrzeb dziecka, a zarazem podobne s~ do nich pod wielo~ wzglę
darni". W warunkach rczwiniętej cywilizacji zale~ność jednostek . od ró2nyoh iiastytuoji apołecznpoh jest zja~riskiem zosługuj~aym

81
na azczególne podkrs8lenie i osobne rczpatrzenie, a,to ze wzglg du na znaczny jej zakrea i tendenoję do jego powiększania się. Tendenoja ta wynika z poatępujqoej inatytuojonaliza.oji żyoia apołecznego, ohooiaż w znakomitej wi~kazośoi inatytuoje te powoływane a~ dla zaapokajania potrzeb ludzi, to przez to samo ludz~.e oi zajmujas pczyoje podrzQdnej, niesymetrycznej zale~noboi od nich.
8 Przyjmujsto tu podzial ataro~oi polakiah deaografów: etap I - 60-69, II - 70-74, III - 7~-84, IV - powy2ej 8~ lat (Problemy ludzi atasyoh w Polaoe, pod red. B. Fraboee, Warszawa. 1974, s. ~4).
9 Zagadnienia te s~ przedmiotem osobnych rczwalań w dalszej cz~śoi pracy. 1Y~ jednak wypada zauwa2yć, 2e procesy wyodrębnione na podstawie przebiegu (stanu) opieki w ci~gu iyoia jednoatki, maje zastosowanie uniwersalne. Tak na przykład opieka nad człowiekiem chorym uleczalnie (niezale~nie od wieku) ms oharak
ter rczwojowy.
10 Bardziej wyczerpuj~oa interpretacja tych poj~ć znajduje sil w dalszej cz~śoi pracy. Najogólniej przyjmuję, ~e podopiea"ny rzeczywisty to przedsiot opieki, a wito jednostka (grupa) poaiadaj~oa potrzeby ponadpodmiotowe oraz opiekuna, który je,zaapokaja (w ramach etoaunku opiekuficzego): Natomiast podopieczny wyczekujący to jednostka (grupa) posiadaj~oa potrzeby ponadpodmiotowe, lecz "wpczekuj~oa" na opiekuna, a więc nie będ$oe przed
miotem opieki.
11 Wed3ug danpoh Rocznilsa Statystycznego Szk~olniotwa 1975/ /1976, s· zz9 wska~n.ik ten wyńosi3 44,'4. Hiorq~o pod uwagę rczwój opieki przedszkolnej w ostatnich latach oraz niepełne formy tej opieki przyjmuje szacunkowo aktualny wskaźnik wytszy o 16~.
12 Jest to liczba szacunkowa przyjęta przez autora. Aktualnie według danych Ministerstwa Ogwiaty i Wychowania tego rodzaju potrzeby s~ w pełni zaapokojane przez istniej~,a~ sieć domów cizieaka. Ta optymistyezxia ocena wynika - jak a~dzę - z niedostatecznego rczpcznania potrzeb w tyla zakresie. Natomiast rejeatrowane s~ liczne oczekiwania w skali kraju na opieki spoieczn~ w kategorii zak3adów specjalnych dla społecznie niedostosowanych, pczostaje~cyoh w kolizji z prawem.

sz
13 M.in. R. Wrocz rki Pe
yń , dagOgika apo3eczna, `Wars~ws 1974, a. 15_167; A. Hamiriaki, Funkoje pedagogiki rpolecznej,
Wara~awa 1974, a. 98-111; A. Nelm, O opiece nad dzi.eakism w I rodzinie, Warszawa 1974.
14 I. Jundzi33, op. oit., a. 61-9~~ M. Żelazkie~ticz, Zajeoia po:alekoyjne i opiekuńcza działaln~ośó azkoiy, Warszawa 1974, a. 5-Z5 i n.
1~ M. Maruazewaki, J. Reykowaki, T. Tomaszewski, Paychologie jako~nentca o cziowieku, Warszawa 1966, a. 198-209. '
16 J~ Reaki, p:,oblemy oaobowo6oi i motywacji w pryahologii ameryśańakiej, Warszawa 1964, rczdz. Hierarchiczna teoria potrzeb A. H. Maglowa.
17 Przpczynt~ tego - jak podkreśla J. Repkoaaki - jest brak rczbie2nośai między dczekiwaniami s rzecz9wi:atośoi~, "gdy naatawienia a~ realizowane bez względu na to, oo dziecko robi, a wigio zawsze i.bezwarunkowo" - J. Reykowaki, Z zagadnis~s payahologii i motywacji, Warszawa 1970, a. 900.
1~ Problem ten rczpatruję w rczdziale "Zasada optymalizacji opieki".
19 Chodzi tu przede wazpatkim o znana negatywna xt~aatĄpatwa frastraa ji potrzeb, w tym przypadku potrzeb, ponadpodmiotowlrah których zaapoka"jan3,e ni.e lep w mo~tliwo~ba~.aah padopieaznsgo. Zagadnian~.a te poruszane a~ dalsj.
~O Mam tu na myśli nie.łatw~, ale w swych konaekwena~aoh ogromnie donioai; - zwłaszcza dla podopiecznego - drogę autokompe~aaaji. Doprowadzenie podopieczsrego w ow2liwym zakresie do czerpania z samego siebie wartości zastępczych i uzyskiwanie w ten apoabb wewnętrznej równowagi - to równie niełatwa funkcja opieki.
r. z1 Bliiaze wy,~aśnienia na ten temaa zawarte s~ w rczdziela
"Czyrmiki potrzeb ponadpodmiotowych".
zz Doprowadzenie do pe3nej normy, jako funkcja czynności i zabiegów rewalidacyjnych riie jest - oazywiśoia - zawsze moi
i liwe, na oo możne wskazywać jui wat~pns rczpcznanie przypadla~.
"W teorii reatalidao ji dążenie do normlr rczu~ei.e ais jaka atara

nie o poprawę jego sytueoji fixycznej i papohicznej, korektur! bsaków i etyrulaojg rczwoju jednostki. 0ai~genie tej nomy w tyr rcznrianiu jest z regaałp tylko ~r ogran3czonyr stopniu ro~li~re° (0. Lipkowaki, ńiemntci bada~5 nad dzieósi z odohyieniari
	od normy, /irt/ Pedaóogika opiekuńcza - raterialp z Krajowej Kon- , 	fereno~i - Horitet Nauk~Peda6ogicznyah PAN, Warszawa 1977, a. 97. 	z3 Ni(r) cznscza ona b
ynaj~misj zb~dnośoi odpowisdnioh kwalifikaoji opiekuna, lecz to, iż nie zaohodzi tu konieczność apeojalizaoji.
~~ Ta za6 wyreiga jn2 w pewnyr stopniu apeojalixaaji. W znacznyr zakresie dokom je sig ~onw. w rea~oh opieki nad dzieolcter "defektywnyr", które, wy jadnia: teoria rewalidao ji - akiadni.k pedagogiki apeojalnej.
z5 PojQoie aopieka lecznioxa" rodna wi$zaó z często n~ywanpr r~ sposób daleoe niepreopzyyry terriner "opieka zdrowotna". Nadająo mu wpraźny sens znaczeniowy rodna powiedzieó, ~e opieka leoxnicza - to opieka przywraoajgoa zdrowie i w tyr znaczeniu jest opieki zdrowotna,.

4. PODSTAiTOiiE ńATEGORIE OPIEXI
Univer~salizm opieki przejawia sil róvaia~ w tys, ~e vr hej strukturze :awierajq, ais róźne kateg~ie (a:pskty) działalnośoi. wiadomo, źe zajtuje ona ważne misjaoe przedą vezyretkim w ~yoiu rodzinnym, apołecznpm, w aferze moralnośoi i pra~ra. Wypada zeetem dokonać krótkiej oharakteź~yatyki tyoh - niew~g~plivie - pod:tavr~owyoh laat(r)gorii opieki.
4.1. O p i e k a f a k o k a t e g o r i a r o d z i n n a
4.1 .1 . Pierwrotno~ć opieki godzinne j
Wapó3czesna opieka międzyludzka jest działalnośoi~ ~rysooe zró2nioowan~,, przejawiająo~ się w wielu odmianaoh i zekrsaaoh. Najbardziej pierwotni wśr8d ni.oh jest niew~tplivie opieka rodzinna, tak w ontogenetycznym jak i filogenetycznym rczwoju cziovieka, ni,ezaleznie od kaxtałtu rodziny i jej przeobrażeń, pocz~vszy od czasów prahistorycznych. W normalnyoh warunkach, pcza wyj~tkaai, ka2da ludzka jednostka zaczyna doświadczać opieki v rodzinie, gdzie tworzą sig tet jej pierwowzory, mimo 2e v dzisiejszej dobie wspomaga j~ wydatnie, juk od okresu prenatalnego ~yoia jednostki, opieka spo3.eczna. Sięgając daleko w przeazloóć historyczn~, gatunku ludzkiego moxemy stvierdzió, 2e aktywność opiekuńcza ludzi przejawia3.a się niemal~e oał.kowioie v rsmaoh rodziny, ~e tu wzięta awrój początek. To wlaśnie pierwotni rodzice otaczaj~o opieka swe potomstwo rczstrzygali tyat swym o xaapokojeniu ówczesnych potrzeb ponadpodmiotowych.Pczarodzinnejspo

w
8~
0 leczne fony opieki.roólp x~ratteporać źaledwipr rczeiaraoh ~cz~tkoapoh jatco konieczns uzupełnienia lub ne ~s.aadzie wpj4tkbw. BTie istniały bowier odpoxiednf.e warunki i rożliwośoi, jak również nieod~ro3alne koniecznodoi dla wpt~orzenia się ioh r ~ri~kaze~, znscz~oej skali. Na tyr pczio~aie ~poia ludzi sogto wystsrczaó i wyetarczato spełnianie fut~koji opiehńczyoh przez rod:ioór~ rodz~cy, z pswnyri uzupe3nieniaai pczarodzi~poh forr opieki. Potwierdza to.ri~dzp innymi Pe~rednio dorinuj~op "rodziar~" oharakter opieki rśród xyższyoh gatvmków zwierz; t.
Możemy zatem przyjt~ó, ~e rodzina od zalania ro.s~noju czlovri.elca spstnia jedn4 ze sx~roh podetapowpoh funkio ji - aprawosanie opieki nad potorstwer przez jego rodziców; a zurł.aezcza prmsz ratki. W dalszpoh etapach rczwoju życia epolscznego pokolenie dojrzale w raraoh rodziny zacz~io rcztaczać opiekę nsd pokolsniem schodzącym. Podataw~o~re funkroje opieki rodzinnej eprowadza3.p sil do zachowania ~poia, pobudzania rczwoju i doprowadzania młodego pokolenia do sarodzielnośoi 2poiovej, jak również za.. epokojenia potrzeb ponadpodriotowyoh i,podtrzyrywania egzystencji osób starych, nisdol~żnpoh. Dopiero wr najno~azej historii czlowieka zaczęiy pojaw3.ać eis filantropijne, woluntarystyczne, a nast~pnie norratywno-apołeo$tLe forty opieki na eioutek nacisku
e ogroru potrzeb ponadpodmiotowych, któryr opieka rodzinr~a nie mogla sprostać i które wpkracza3y pcza jeb tary. Wszelako do tego czasu tylko opiece rodzinnej zawdzigczemp zachowanie ~i rczwój ga
turku horo sapiens.
4.1 . 2. PoWi.eyzanie opieki rodzinne j z ~.poiem sek~aue~lnym i prokreaoj4
SwoistośoleE opieki rodzimej jest riędzy innymi jej integralne po,ri~,zanie z funkc j~, aekeualt~ i prokreacyjną rodziny. Nie dotyczy to ~edpnie roitzin, których rczrost iiaatępuje od zewnqtrz, przez adopojgl. Powi~zania~te maje charakter bezpo6redni i poóredni. Na~ogólniej~ polegaj one na r'ielorakioh zale~nośoiaoh opieki od strefy ~poia seksualnego i prokreacji. Przede wszystkim stanoxi~ d e t e r m i n a n t ę biologicz

86
net opieki, jak rbrmis~ jój moralne i prawne u z a a a d n i ę
n i e i z o b o n i ~ z a n i e. ,, Opieka r~arunkowana jest tek ró~norodnymi praktyczno-~paio
wyli aptusojami,takimi jak zaawansowana ai$~a matki i kolejne narodziny oraz wyaagani.a wapółżyoi.a seksualnego ~ł~onków, wohodz~oe do pewnego stopnia 1r kolizję z wype3nianism obowi~zkóiv opiebuńczyoh n~obeo dzieci i innyoh cz3.anków rodziny.
Prócz tego liazq sig zależnośoi payohologiczne, emocjonalne. Tak na przyk3,ad opieka matki nad snym dzieokiem jest'nie tylko pod znacz~ wpływem uczuć rodzioielatwa, ale te2 dcznań ze wspó32yoia "intymnego" z jego ojoem, którego staje się ono czgsto "żywym obrazem". Frzykłade~ zeletnośoi negatywnej mole być opieka nad dzieokiem "nieoha3anym", a oo gorsze - poczętym przez wymuszony stosunek seksualny. Znana. tek jest nielwrzyatna aptueoja opieka$cza dzieoka będącego "owooem" tzw. stosunków pczamał~t ~~j~f
f",' ~eńskioh jednego z rodziców a zwłaszcza matki.
Tiprawdzie wapółcze§nie ~@yoie aeksua.lne partnerów ma3.~e~isk3.ah w coraz większym stopniu oddziela sig od prokreaoji, jed"jl~~~,~~~~~a~~~~~~~ nak tendena ja ta nie wykracza pcza granioe świadomego rodzioiel
atwa~ które mole być spełnion(r) jedynie jako na.stgp3two aktuali·zaoji funkoji gierwazej. To za5 wi~~e ja bezpo§rednio i pośredW io z opisk~, rodzirm~. Natomiast zwi~zek rodzioielst~wa z opiets~,
jest względnie pełny i bezpośredni. Juk bowiem przed przyj§oiem i'; dzieoka na świat, w okresie prenatalnym, następuje mobilizaoja i gotowo§ó opieku~5cza rodzioów. Od momentu narodzin przeradza sig ona w czprm~, wieloletnie opiekę traktowsm~ nic tylko jako
waturaln$ powinno§ć~ ale tek jako działalno§ó nadajgo~, cena 2yaiu i będ~a~ rrsódlem rado§ai~ zadoyralenia. Tafio zw3.~zku nie podwaia pewien odsetek tyoh rodzioów, którzy wydaj$o na świat potomśtwo nie podejmuje oalkowioie lub czgśaiowo opieki nad nim, skazuj~,a je ns stan aierootwa. Fowi~zania między tymf futakojami
dotycz~ nie tylko opieki rodzioów nad dzieómi, ale równiej - , ahooia~ ~r znacznie mniejszym stopniu - opieki pokolenia dojrza
'~ 3ego nad pokoleniem.sahodząoym oraz wzajemnych §wiadczeń opiekuńczyoh współmał~onków i rodze~5stwa.
ł7~

87
4.1.3. Ihandamentalna pczycja opieki rodz3nnsj w strukturze opieki m~.~edzyludzkie j
Opteica rodzinna zaj~snje azczegól~, pazyofg w strukturze opiski mi~dzy2atets~kie~, pr:e jawie j~,oe~ j sig ir trzech podataw~owyoh za~Cresaoh: rocizinuy~a, e~połeo~s i spontanicznym.
Ap~:ekuapoi'eczna to aarriaty rodzaj (zakres) opieki spraw(r)· wanej przez apołeo~teństw~o (pańatvr~o), jego ailemi i środkami, poprzez powolpwans do tego celu instytucje opiela~icze. Jej otwćby ógóiaa ohdra~kteryatyka atanwwi o:obns, zlo2one sadaniez. W tym miejscu wypada pa~zeataó na atwierd$eniu~ ~e w osloksztaioie opieki mi~edzylttdzkiej rpelnia onev dwie grupy, koniecznych we wapólczesnyo 3yoiu, i'unkoj~ opielaińczyoh:
- Xapoma~a (bezpośrednio lub pol~rednio) opielc$ rodzimi, wyró`rrn~je braki 1 tworzy jój zaat~pcze forety;
- zaapoksja wielorakie potx~ssbp ponadpod~siotows ~ednoatek i grup, wystgpnj;oe pcza rodzin, x oałye zakresie życia spoleczaego, a rówtmoseEwie aisaso~oe ais w granicach uznsnej odpowiedzialnaśoi wyaeko zo3~~t.:owana~O apołeczebstwa.
Opie~łca epontaniczua jest. apeoyficzn4 działalnośoi.4 pode jmowana~, ~obao siebie przez jed~aoatid w sposbb apontaniczuy, niefor~aalnp i be:intereaowuy, w ugtsdzie nieayo~stryoanyoh ~,leJ~nnbai. Opiera się na atos~ankaoh życzliwości interpersonalnej, przy~ar~ni, kole~eństwa, poczuciu powinno~ai moralnych i zsapokaja ten zakres potrzeb ponadpodeiotowyoh jednostek, które nie beat z różnych wzgl~dów obejrowatay przez opiekę rodzirma i apo3eczn$. B~d~o "odruchem aer~."s wypelnia na oo dzień luki "pczo_ stawione" przez te dwa podatswaws rodzaje opieki. ii tym ukladzie opiece rdiizinnsj przypeda donioa3y, szeroki i w dużej mierze apecyficzny zakres zadań oraz wyj~tkowy ciężar gatunkowy funkcji, tak w zna.czeniu jednostkowym hak i apoł,ecznpm. Wynika to z ,je j następuj~oyoh, podstawoaryoh ułaśoiwo~oi.
- Jest spieką oał.kowit$, z której korzysta _ pcza n3.elicznym odsetkiem -,osie młode pokolenie, od narodzin a~ do osi~guięcia wzgl~dnf.e pełnej sąirtodzielnośai ~ya3.owej; przy ezym jeb szczególnie doniosie znaczesiie przypada dla,okresu dziec,ińatwa.
- Jej przedmiotem a~ równie2 ataszy i niedołę2ni czlonkowie rodziny oraz osoby chore, aierpi.aae i niezdolne do norme.lnego i samodzielnego Funkojonow~snia.

88
. Ma na irskroś indyxidnalny,allooentsyczny oharakter i stanori najcz~śoiej uteład najbardziej odpowiadaj~oy potrzebom podopiecznyoh, któsy generalnie wydaje aię byó nie do zast~pienia, a jeśli tak, to w bardzo ograniczonym i koniecznym zakresie.
- Biorco pod u~ragę okres opieki nad ka~d~ jednoatk~,, liczb~ korzpata~ąoyah z niej zakres i stopień zaspokajanyoh przez nil potrzeb, wielkość nakładu sił i §rodków oraz jej znaczenie dla 2yoia jednoatkowago i spoleaznego - rczmiary opieki rodzin.. nej s~ o wiele wigkaze od opieki spo3eaznej i epontanicznej
i dlatego ma ona rczatrzygaj~oe znaczenie w oatokszta3aie opieki międzyludzkiej. Nale2y wigu traktowaó j~ jako oentralny i fundamentalny rodzaj opiekif szczególnie w odniesieniu do dzieci, wobeo której opieka. spo3eazna i spontaniczna - mimo ich donios3o§oi - maje przede wszystkim oharakter yrapomagaj~oy~ uzupełniaj~oy ś kompenauj~oy. 2ale~no§ó ta widoczna jeat,zwłaszcza na tle wspólczeanego modelu rodzi.np dwupokoleniowej gdzie oboje rodzioe praauj~ zawodowo pcza domem. 1'rzejawia~~ aię:w niej sygnalizowans - w pob~rięoonym problemom rodziny ~aoaoh nsukowyoh i pub7.ioyaty~ - braki i ograniczenia opiekuńcz~ wymagaje~ce poaooy
i kompensao~i społecznej3. Tego wsparoia udziela sig dzis rodzie z do§ć powszeohne~ świadomo§oi~ potrzeb ponadpodmiotowyoh
dzieoi, a r6wnocześnie konieazno§oi podtrzpmywania i umaoniania jeb bako ~st.ezast~pione j 3.uatytuoji opieku:ścze j.
4.1~#. Speoyficzne walory opieki rodzinnej
0 opieoe rodzinnej my§limy i mówimy najazę§oiej i przede wszystkim ze vzgZgdu na jej speoyfiazne walory. Ioh istota polega na tym, de-normalnie funkcjonuj~aa rodzina stanowi uk3ad najbardziej korzyatnp i najlepiej dostosowany do potrzeb ponadpodmiotowyoh, zirlaszcza dzieoi i młodzieży. Nadaje 3ej to speayficzne pax~tośoi gen~sralnie niezwykle trudne lub wrgcz niemo2liwe do zast~pienia przez inne formy opieki.. 0 11e jednak mo2emy zak3ada.ć tak$ mo2liwośó lub udaje się nam stworzyó odpowiedni sub
stytut dla pewnej stosunkowo nielicznej grupy dz3eoi (sieroty), to te zn3ożenia, czy też stworzona. instytucja zbli~aj~ się wy

89
raźnie do speQyficznyoh uartośoi opieki rodzinne,j4. Jest to zy
skuj~,oa ooraz większe zrczumienie pra,,rldlowość, ohoeis~ woi;2 niedostatecznie wykorzystuje sil j$ w naszyoh plaoówkaoh opiekuńczo-wyohowawczyoh i oałej.opieoe zakiadowej.
1,e walory opieki rodziiuief stanowi je j kole jna, swoistoóó, eksponowani w litereturze naukowej i publioystyoe. Dzięki nim opiekę rodzinx~, w ogóle czym aig synonimer opieki najkorzpetniejszej, optynm,lnej. Taka ge~eralizaoja jest oczywiśoie sprzeczna z dosyć zróżnioowan~, rzeczywietośoi~, rodzirm~, w której obok stanów p~zykładowyoh i nor~ps.3.~roh istnieje wielorakie ujemne oct~ ohylenia. Yystarczy tu wspomnieć o sytuaoji opiekuńczej w rodzinaoh alkoholików.
Co zat(r)m sk3ada s1e na te speoyficzne walory opieki rodzinnej? Jeśii pominiemy sferę biologiczn~ i materinln~, ~yoia, to r(c)żna. powiedzieó, że opieka rodzinna w szczegdlnym stopniu i zakresie zaap~kajs potrzebys
- akoeptaoji takir, fakir sig jest: niezależnie od poeis,danyoh wadi braków oraz ioh rczpcznania, której zaspokojenie stanowi. konieczny warunek dla naxi~zania prawidlor~ego atoaunku opiskw5cze6cr, osi~gni~oiev statusu po~~daneeo czł.onka grupy rodzinneji
- bszpieczeńatwa~ polegaja~oej na koniecznoóoi oi.;g3eso zaohowywania stanu nienaruszalsiodoi oenionpah wartośoi zwi~zanyoh bezpośrednio z irłasn~ osoba, (żyoie, rdrowis,'wolność oaobiats.~ rczwój, godziwa pc~zyoja, tytan posiadanie) ora~s z osobari na.jbli~szymi w rodzinie (ioh życie ~. $drowie, poryślnośó żyoiow~, zgodne współ~yoie, harson3.a, spokój, dodatnia atmosfera);
- przynale~npśoi i nti3ośoi, której spelnianie sil niesie poczuoie~ te jest ais lubianyv~ koohauyr przez najbli~s~e otoczenie i poszczeg8lns osoby, ~xznawanym za kogoś "niezast~,pionego°, drogiego, którego obeonośó niesie zadowolenie i śadość,
a oddalenie · smutek, jak równ3,e~t poczucie wzajenc~ośoi tych uczuć oraz intymnej widzi emocjonalnej z nimi:
- pczytywnego oddźwi,$ku ps3rohicznego,bed~oego oczekirwnnier od otoczenia zrczumienia i podzielania pobudek naszego dzialania, dąteńy prsgnieńy radości, trosk i niepokojów, współodczuaania naszych stanów psyohicsngah, syntonii er~oojonalnej tak,

aby rodzi3e ai$~pocznoie wspólnoty duohoarej, w której nio 0o naaze nie jest oboe po$oatatys o:3onkom rodziny;
· u~naw3.a. dla wazalkioh konatrukt~oh poos~r, zsanga_ 2owa~aia, wys3,tku, twórom.j iniojatpwy, azlaohetnyoh intencji oraz znaoa~ay~oh oaia~gai.eb w róźnyoh dziedzinach dziatalnoboi i
v rczvri jasiu warto~ioiox~roh dyspczyo ji o:aboa~ra6oiowyeh, ~e~anego w ood:ienuyoh bezpobrednioh styaznośoiaoh w sposób niefor~iny,
a doatarczaj~oe~o buduj~ayoh dcznań zaa3uźonej aa.tyefakoji, pa~eodzenia,.rezwoju, dodatniej aemoooeny i dobrej perepektye~y, ao eta je aip czy~aikism dalsze j postdane j aktywnodoi i aamodoako·. nalepia;
· wTl;cz~óoi, tak :e ~giQdu na posiadanie lub dobwiadazanie tak~.ah wya0ko cenionych arartośoi, jak aaztka, o~oieo, ich u· azn4ia xodziaielrlrie, pewna przywtiejs i tolerau~o~e, ~ajemns porczumienie, pasiadee~iie swego niepodzielnlYg~a "mie~aoa w aeraeoh" osób najbliższych, hak równie2 w znao~seniu bycia w pswuy~ sensie "tey jemy" oaob~ yr ~syślaoh i uczuoiao3i t~rah, na Ictbr~poh num $ale9sy, a oo w sumie etanowi elessnt swoistego eeoizmu i zazdro6oi s etoaunkaah opiekuńczych;
- ekspareeji esoajenalnej, która ob3awia ai$ 3sk'o Tconieez' 'mość wpra2ani..a, wapowiadanta awys bliskim w3asnyoh stanów pey· ohiaznyoh~ uczuó, dokonsnia "spowiedzi serce"~ dzielenie sig z niati. s~toimi radoioiari, rczterksad. i troskami dIa oai~Ceięoia
i~ii' ~ ', stanów uapokoje::ia, pełni przeżpć~zrzuoenia z siebie "oi~~aru", równo~sgi payohi.eznsj;
- pomoay i o~arOia w chorobie, azczególn~p~oh trudnościach i niepowodaseniaoh~ wobec dcznanej niespra~riedliwo5ai i ktzywdy,w ohwiiaoh rczterki duohoire j i zalantania pasyohicznego, w oa3.~gani.u nielatwyoh celów żyoiowyah, pomy~~lnośoi 2yoiowej - udzielanego w ramach rod$iuy aa3kowioie bezinteresowxsie, z pelnys zaanga~awa~ni(r)m, a nswet kosztem znacznych ofiar, oo nierzadko nabiera charakteru "walki o dziecko" i dzięki temu staje eię'donioałym czyrmiklem bezpieazeństaa, rczładowania'napięó i etresów powstałych pcza domeu~, zdrowia, rczwoju,, zadowaolen3.a z tycia, równowagi i dobrej perspektywy;
- intymności i rczluźnienia, która pczwe.7.e na rczwinięcie czysto osobistej sfery ~yoia, zatylośó i pełne zbli?~enie z otoczeniem, zwierzanie się z peanym zaufaniem, wyzbycie się akrę

91
powanis,i aztywnyoh komnenoji, ewobod~ zaohomsnia eis, zniwelowan3a stresów, a przez to ne egzpatenoj$ w swym wlaanys "matym §wieoie", b~deyoym "azylem" przed wazelkivi przeoiwno§oiami skomplikowanego w~apó3czeanego ~paia;
- etabilizaoji, której treśói~ - przede wszystkim w odczuo3aoh dzieoi - jest nastawienie na pewni stało§ć i niezmienno§ó na.jbliiazego otoczenia, eczekiwańia niezakłóoonego nag~ymi zmiana.mi trwania w okre§lonej strukturze i kaztałoie oaób~ rzeczp i zjawisk ("zawsze niech będzie marom., tata, a3ońoe i ja"), ekladaj~oyoh się w armie na doniosłe tre§oi jego 2yoia i bgde~,opah etaiym układem odniesienia dla my§Ii, ucznć, d~~eń - a jej oi~głe zaspokajanie niesie poczuoie bezpieczeńatwa~ równowagi, pewno§oi jutra i atanow3 ~oone oparoie wobeo wielorakioh, azybkioh zmian i zak3óaeń w otaczaj~oym §wieoie;
- dobrej perspektywy, na który sk3ada się oczek3,wanie podopiecznyoh pomp§lno§oi 2poiowej na dalazyohletapaoh ~yoia, jak ukończenie odpowiedniej szkoły, zdobycie wybranego zawodu ueamodziel.nienie sig oraz konieczno§ć okre§lonego "zabezpieczenis" z(r) strony opiekunów ioh bli~azej i dalszej przyszło§oi, za§ jej zaspokajanie prowadzi nie tylko do'dobrego samopoczuoiaf optymizmu, zdrowia payohicznego, ale oo wi~oej - do bezkolizyjnego, zgodnego z interesea jednostkowym i apoieczrsym, usamodzielnienie.
Na te wartośoi zwraoa sag najczgśoiej uaragvg ~r ró~ntyoh aformulowaniaoh. Modna - oczywiśoie - wakazywaE na irme spsoyficzne oeahy opieki rodzinnej. Wydaje się jednak, 2e zaspokajanie tyoh potrzeb, mimo ~e nie etanowi one wyczerpuj&oego uk3adu, ma dla opieki rodzi: mej rczstrzygaj~oe znaoxenie.
4.1.5. Opieka rodzinna jako zło~onp ulslad
Opieka rodzixma wykracza daleko pcza opiekę rodziobw nad swymi dziećmi. Charakteryzuje j~ wielopodmiotowo-przedeiotowa
!' struktura, wynikaj~oa przede wszystkim ze struktury rodziny.
I tak w pełnej trzypokoleniowej rodzinie modemy wyró~nić naatępuj~ce rodzaje stosunków f dziala~ opiekui5czyoh:
d

ga
	~t~	dzieoi
	efoieo~E-__ _	..__
		
	babka	
	d:iadel~t __~	-___ wnuki
		
	asika ~	babka
		~
	ofoieo~·__--	--_ l
		dziadek
	dziadek ~ _ _ ,-	_ _ _ _ babka
ofoieo ~ _ _ _ _ _ -,_ _ matka
dzieoi deieoi (ntarnze (m3odaze)
Mamy tu wito - zak3adajq,o wzglpdnie normalni aptuaofę ~r rodzinie - fedenaónie ró2npoh atoavnków i typów dzi~ła~ opieksu5 czyoh, gdzie ~żde pokolenie w9atgpaje w atoaunku do siebie zamiennie w roli podsiotów i pa~zedmiotów opieki. Ka~dp z nioh osa swe apeopficzne, róźnej donios3.ośoi ~treśoi atanowigoe l~cznie
o funkofaoh opiskończpoh tef inatytuoji. Stad pe3na oharakterpatpka opieki rodzixmef wymaga opisu tpoh wazpatkioh relaafi. Jej wielopłaazczpzno~dśE i z3.ożoność fest czymś niepowtarzalnym w ró~nyoh zaktadowyoh formaoh opid?ci.. ^-i~to~na f~, zatem traktować i rczpatrywać jako zlo2ony układ op3,ekuficzy, odzwieroiedlaf~oy w faiciefb mierze r e a 1 n y stan rzeczy~ a równocz~eśnie bgde4op modelem - wzorcem.
4.1.6. Naturalno~bó opieki rodzinnej
Y opiece rodzinnef zwraca uwagę fef naturalny (nieforma7.ny) i spontanicznp charakter, zdeterminowany poprzedzającym f~ rodzioi,elatw~ea~ oraz postawami członków rodzinp. Je j eprawowa.nie traktufe ais sra -ogó3 jako naturalną i oczywi.st~ powinnoóć, nie Wy~gafq,oą moralnpoh i Pormalnoprawnyoh nakazów i uzasadnień. Jest ona - zw3aazcza tamy gdzie obole rodzica praouj~ zawodowo

93
- n:le jako zaj~oieat dodatkowym, nboo:n~, wtiwnywa~ pcza godzinami prasy, giównie na podstawi doświado$eń osobniczyoh, naśladownidt~ta, intuioji i wyo:udia potrzeb oraz pod naoiskiem podopiedznyoh. Mimo pode~mowanpoh przes instytno~e apczeczne p~zedsięwzigó sluże~oyoh przygotovanin otodyoh .lndsi do żyoia w rodzinie6 opieka rodzirme~ po$oataje w pa~eważaj4o~ zakresie i stopniu dziala~.nośoi~ "a~aatorakq", której umi.ejqtnoóoi i wiedza :costałp przej~tr z róZnyoh ":$kó3 ~yoia", których podstawowym elementem jest do5wiadczans i obaer~rowasa opieka w rodzinie. Niektórzy widzpr tym .: nis bez racji ~ swoisty paradoks, polegaj~oy na ty', żs wykonywanie ds3.b nawet prostego ~sauodu xymaga zdobycia kwalifikacs ji, pedosoes gcly do . ~rodzidielstwa i opie
kuństwa.ma dane "z góry" uprawnienia. Prowadzi to oi.gdzy innyni cz~sto do ró~nyoh wypao~eń i rliedoetatków w opiece rodzinnej:
Naturalno~śó opieki rodzinnej grze~awia ai$ tek w bezpośrednich, nieakr~ppowanpoh, ńieforralnyoh, nasyconych uczuoiowoboi~ etosunksah mi$dzy opiekunami a podopieo$nyri, którzy wzajemnie akoeptu~~ swe rola.
4.1 .'7. Alloaentrpzm i altruizs opieki rodzirm~e j
Na koniec pczoata~e zarygnalizoranie jes$o:e jednej istotnej cechy opieki rodz3nnej~ szoise6óZnie w odniesienia do dzieci. W codziennypat 2yoiu rodzinę. wlrraża ais ona w a$eregu względnie
.: sta3yoh tendencjach w sprawom~iu opieki przsz rodaidów oraz w oczekiwaniach i zaoho~raniaoh "0dbiorczyoh" dziedi8. i jakkolwiek istniej, si~dzy rod~zinssi pod tyw wzgl~dem dośó duże ró~· nide~ to można powiedżieó, że ctpiek~. rodzinna odznacza sil na.jaz$śoiej i w znaczn7ru zakresie nast~puj~oymi w3abdiwo~ciaaris
- fej motywoa 3est wyl~o$nie lub prawie wpl~,cznie osoba
y podopiecznego (dziecka), jego potrzeby, pragnienie, a nawet zaohoianki, pdzostaje~oe w paw~~ sprzecznośai z rzeczywistymi potrzebami i żyaiowq.:rad~c~;
- celem zaś - zaspokojenie .tych potrzeby paragnień i zaah- pianek i ddprowadzenia',go do jak najbardzief korzystnsgo stanu aktualnie i na prt~ysz;ość pras ~sabe~piedzenie jego interesu ~yciawegoi

g4
- najwy~Esz~ nartośoią·i prawem jest tu dobro dzieoka, jego ezcz~śoie i zadowolenie - dla ~.oh urzeczywiatnienia pode jntowazse s~ przez rodzioów wszelkie zabiegu budz~,oe nierzadko ró~ne zaatrzeżenia i w$tpliwośoi9;
- prowadzi to nierzadko do fetpazyzaoji dzieoka~~~ bowiem ilbrew pczorom i jego realnym mo~liwośoiom staje się ono w-rodzinie oentraln~, oaob~, "słońoem" i w sensie subiektywnym najailniejsz~ (nadrz$dn$~ atron~, w stosunku opiekuńczym~ rzeczywiatym tprane(r) powolnych mu rodzioów~~; .
- dokonuje sil ona cz$ato nadmiernymi kosztami ~yoio~ rodzfoóvr -.ograniczaniem i redu'koj~ właanpóh potrzeb, dutymi wyrzeczeniami i ofiarami~z;
- at~d tek potrzeby opiekuna. i ~nyma.ganie apoł.eczne aohodz~ w tej opiece na dalszy plan i nie s~ dostatecznie lub woale reapektowane.
Najogólniej, wieóoiwośoi te aprowadzaj~ się przede wszystIcim do tego ~e padopieczny jest wyl~cznie lub prawie wylgcznie wyznacznikiem i atymuiatorem dzialalnośoi opiekuńczej~ a w dużej mierze oalośoi ~yoia rodzinnego. Można zatem te tendencje nazwsó allooentryzmea i altruizmem opieki rodz3nuej~ jako jeb najbardziej pierwotne, charakterystyczne i w pewnych granicach dodatnie oeohy~3.
4.1.8. Społeczno-ekonomiczne warunki żyoia~ struktura rodziny oraz stosunki między wapó3mał~onkani a opieka. rodzinna
Jakkolwiek opieka. rodzinna stanowi dość zautonomizowany
uklad~ to jednak jej funkojonor:anie zdeterminowane jest kilkomadonioa3,ymi czynnikami, których nie można pomin~ć w oharakterys.. tyce. Przede yrazyatkim zaznacza się tu dudy wpfiyw określonej po-. lixyki społecznej państwa spo3.eczno-ekonomicznych warwnków ~yoia~ a zrlfaazcza zatrudnienia, słu~by zdrowia, plac, rent i emerytur~ pen towarów i usług, dystrybucji dóbr konsumpcyjnych określająoyoh w sumie pcziom 2yoia ludzie a w tym zaspokajanie ponadpodmiotowpoh potrzeb podopiecznych w rodzinie. Wp3yw ten zaznacza się nsjwpraźniej i bezpogredni.a w aferze bytu materialnego podopiecznyoh~ a W pewnym stopniu pośrednio w zakresie zaspo

9~
kajan3.a niektóryoh payohoepołecznynh i knltu:wwpoh potrzeby któx~e uzaleźnione jest przede wszystkim od stopy tyoiowsj rodziny. Nie naloty go jednak abaolutyzawaó bako bezwzgl~dnsgo i zupsinego uwarunkowania, Sdy't mog~ Bo ' u' pe~rnyoh granioaoh - lagodzid lub pogi$bfać opiekunowie poprzez okreblone wypełnianie awyoh r81~ etanowi~oyoh jago "tyxy transforestor".
Coraz bardziej rczumiesry też zale~ność opieki rodzinnej od i ',
struktury rodziny. Najczęśoiej dostrzegany jest tu niekorzystny wp3yw modelu Z + 1 (jedynaotwa)~ oo można uznać za swoisty peradoks. Mamy tu bowier do czynienia z uk3adea o sk~din~d dużyoh motliwośoiaoh opiekuńczyoh, oo tst - niestety - sprawdza się na. jcz~śoie j w dominao ji "dawania" dzieoku nad wymaganiami o ~33///d niego, w na.dmiarnej apieae nad nim, ze wszyetkioi tego ujemnymi skutkami. Równocześnie pczostaje ono W apeoyficznpe domowym oaamotnieniu. Natomiast dodatni wplyw na etan opieki rodzinnej przypisuje aig~ słusznie modelom 2 + 2 lub 2 + 3. l~~m bardziej należa3oby dooenia6 .. przy analogicznej liczbie dzieoi - walory opiekuńaze trzypokoleniowej struktury rodziny, w której dziadek
i babka mog~ wnosić trudne do przecenienia eartośoi opiekuficze. Istotne pod tya~ względeex xnaczenie ma jednoczebnie ró2nioa wisku rodzeństwa, pczualaj~oa zra peinienie ról opiekuńczych etarszpoh wobec m3odszyoh. Dość pawazeohnis znavtne e~ niedostatki opielsuńcze rodzin niepe3nyoh (1 + n)~ bez ojoa~ albo eatki~ a takie rodzin zre~onstrnowanyoh (poaiadajgoyoh potomstwo "twoje, soje i nasze"). Dalszy doniosły ~d.~yw na stan opieki rodzinnAj wpvieraj~ określo~ stosunki ni~dzy wspóleat~onka41 - rodzicami, przedstawiające u rzeczywistośo3, wielce zró~sioawanq panoramę: od skra jnie negaty~rnyoh (pogranicze zerweuiia. zwi~zku ~teńekiego) poprzez "zerowe" i ambiwalentne aż do ~ryaooe pczytywnych.
I tak zanfk widzi uczuoioine~ mi~dzp sałżonkami, częsbe konFliktp, stałe napigoie, wzuj(r)naaa nf.ech~ć 3 dezaprobata angażowa3ie sig jednej lub obu stron w stosunki pczadaitefiakie, nie tyl!co wytrąca ich w określoirym stopniu i zala~esie ze aprawot~a,nia opieki nad dzieckiem, ale stanowi dla tych dzieci permanentne źrósiło zagrożenia, destabilizacji i braku oparcia emocjonalnee_~o, ze wszysttsimi tego dalszymi konsekwencjami. Wiadomo równie2 na ogół, jak miele dodatnich wa.rtośoi opiekmiczyoh dostarczać soże harmonijne współżycie rodzioów~ ich partnerskie stosuxrki

96
oraz zrównoważony podział obowi~zkóX i uprawnień,- będ~oe g3ównym źród3.em tak nieooenionego w opieoe oiepła rodzinuego i poczuoia bezpieczeiistwa. Podnosząo znaczenia tego czynnika dla opieki rodzinnej musimy mieć r8wnoczebnie na. uwadze oala< lego z3o~onośó, subiektywny charakter oraz szczególne trudności w ewentualnym oddziaływaniu na niego:
t+.2; O p i e k a j a k o k a t o g o r i a m o r a 1 n a 4.2.1. Geneza moralnych norm opieki 
Opieka jako kategoria moralna osadzona jest od wieków w odczuciach i świadomości ludzi i przejawia się w pczytywnym albo negatywnym stosunku do jej określonego urzeczywistnienia się w oodziexnzym życiu. Stad przede wszystkim wszelkie ra~~o~e zaniedbania opiekunów wobec swych podopiecznych, a więc w etosunkaoh opiekuńczych, spotykaj się na ogół z dezaprobaty i potgpi(r)niem społecznym, zaś znęcanie się nad bezbronnym dzieokf.em piętnowane fest powszechnie jako zachowanie nieludzkie~4. Podobny, ohooia~ bardzie3 tolerancyjny stosunek wzbudza wszelka obojętność i bierno~ó jednostek tam, gdzie zachodzi gotrzeba pornooy i opieki wobec innych, pcza naturalnymi i formalnoprawnymi obovrl.~zkami jej sprawowania. Natomiast odpowiednio wszelka widoczna i wyró~niająoa się opiekui5ezość przyjmowana jest z aprobatą i uznaniem. Można zatem przy~ąE, że oo najmn3.ej nienaganne sprawowanie opieki w stosunkach opiekuńczych oraz udzielania jad pomocy w kaid(r)j potrzebie' stanowi ogólny postulat moralny o podstawowym zna.QZeniu dla tycia ludzi. Geneza tej normy tkwi w speoyfi.cznyoh, niesymetrycznych stosunkach zachodzących między potrzebuj~oymi pomocy i opieki a tymi, którzy mogą jej udzielać lub udzielaj, gdzie obie strony s~ źywotnie zainteresowane w jaj ustanowieniu, funkcjonowaniu i utrzymaniu~s. 1`akie stosunki
prze~javiiają się od zarania gatunku homo sapiens.

97
4.2.2. Zakres zaatosowania nor~uy opiekn~czośoi
Uniwersalizm normy opieknńo~o3oi i~splikuje przede mszystki.m to, że odnosi eig ona w różnym zata~eeie i stogntu do rb~nyeh niesymetryaznyoh zależności tnterpersonalnyoh.
Kojarzymy,j~ przede ~rszyatkim z opieką radzi2lri~. Zawsze bowiem z$apoka,janie ponadpadmiotowyoh potrzeb dzieci i młodzie~y, jak równiej ludzi starych! wi~temy w pierwszym rzędzie i giównie z rodzin. Wynika ta zvr3.aszcza z natura,ine j odpovri.edzislno§oi rodzicielskiej oraz więzi rodzinnej. Dotyczy ona dzialainości_ opiekunózr zawodowych i praimyah, to jest opieka sprawow~anej z tytulu umowy praaownicze3 i prawnego zobowiązania. Wyra· ~a ją tu powazeQhne oczekiwanie troskliwej i rczumnej dbalośoi
o podopiecznych oraz jego moralnej odpowiedzialności za przebieg i efekty opieki. Stanowi ona zobowi~zanie dla każdego człowieka do ~wiadczenia w miarę mo~listośa3 opieki i pomocy ka~demu~ kto jej potrzebuje i jest pod tym względem od nas zale~ny~6.
Pcza tym na osobne wyró~nienie zasługuje moralny trymóg opiekuńczości ze strony r~~nyoh instytucji społecznyeh~ od których zalety zaspokojenie w3elorakioh potrzeb .jednostek pczostających w stosunku zale2ności od nich. Wprawdzie można by ich funkojanowanis sprowadzić do dzialań i zaohowa~ poszczególnych ludzi jednak nie stanowią one ich prostej sumy lecz są w pewrryah granicach~ poprzez swe cele, zadanim zasadp dzialania i organi:zaojg, swoistymi, nowymi jakościamż~-wymagaj~aymi odrębnego potraktowan3a. W dobie oi~głego.ioh rczrastania sig oraz poatgpuje~oej zaletno~oi od ich funkcjonowania, wiadomość tej normy nabiera szaze$ólnego znaczenia. 'Wynilra ona przede wszystkim z tej zaletno5ci oraz z ich stosunkowo małej wra~liwośoi i podatności na. postulaty 1 oceny moralne. Mamy tu do czynienia z tak wielką róinorodnośoi~ tych iynstytucj-i~ j~sk i z rótnymi wpływami ne. rb~ne sfery żyo3.a ludzi. Pior~xszoplanow~ rolę odgrywa spośród nich paristwo zm aeszystkimi jego organami i szczeblami zar z~dzania
ors.z instytucje produkcji i dystrybucji dóbr konsumpcyjnych.

98
4.Z.3. Opiekuńczość w etyoe i teleologii
Opieku$czość przejawiająoą się w oa3okaztałcie wspórżycia międzyjednostkowego czyni T. Kotarbii5aki podstawową onotą moralną~ oo wyrwa w swyoh oryginalnyoh założeniaoh styki niezalejnej i jej istooie - konoepcji opiekuna spolegliwego~~. Untwersalność tej normy określa w znamiennym stwierdzeniu: "g3os "` ooeny etpcznej domaga się, byśmy zajmo~a.li stanowisko opiek~
cze bynajmniej nie tylko względem tpch~ względem któryoh zobowiązaliśmy się do tego umową lub w ukiś podobny sposób. Seroe ma swoje prawa niezale~nie od umów. Żąda ono uczestniotwa w loaaoh wszystkich istót~ które są od nas faktycznia zależne: to zaś uwikłanie spo3eczne jest nam dane przez oa,łośe aytuaoji"~8
Maria Ossowska potraktowa3a opiekuńczość jako jedną z onót moralnyoh "miękkioh" mającą. swoje zastosowanie wobec dzieoi i młodzie~p oraz osobników "słabych"~9. Obok nadanego jej tu ograniczonego zakresu dalsze zastrzeżenie budzi stawianie jej w,rzędxie takioh "miękkioh" onót stoj~,oyah "na straży pokojowego wapóiżyoia"~ jak miiość bliźniego i toleranoja. Donioslość zaohowań opiekuńczyeh była i jest w byciu nieporównt~r;ie większa nil wpłp~.ni.e na ioh "poko jowe współ~yoie". One przseie~ wariuzkują zaohowanie ~yoia, gatunkuj rczwoju zdrowim normalnego funkojonowania. Tę doniosło§ć potwier3za między innymi prawne egzekwowanie opieki, nie mająoe zastosowania w odniesieniu do
III norm "miękkioh".
.W odniesieniu zwłaszcza do zale~nośoi i wynikających z nich powinnośoi~ H. Murzyński formułuje dw~.e mora7.ne normy opiekuńczośoi. Pierwsza - to "obowiązek świadczenia pomooy ka2demu~ kto pomooy takiej potrzebuje, w tym większym stopniu, im ~eiększe jest jej znaczenie' dla biologicznej ż duohowej egzystencji jednoatki oraz.im bardziej jest one wskutok w3asnej niesamodzielnośoi uzale~niona od pomooy innych"ZO. Druga za§ "domaga, się od jednostki rezygnacji z w3asnych uprawnień lub korzyści za cer. udzielania innym niezbędnej dla ich życia i rczwoju pomocy"z~.
Te bardzo trafnie i zasadniczo ujęto obowiązki moralne saś na tyle zobowiązującej co konieczne w ró~nych sytuacjach żlciowych! w których zachoazą niesymetryczne zależności m:i~tazy lua.'-.mi. Są to j(c)dnocześnie normy odzwierciedlające rzeczywisty stzn

99
rzeczy~ gdyt realizowane w ~yoiu dośó powszeohnie3 hak i stan postulowany, bowiem ioh realizaoja przebiega czg~to niedostatecznie i w niepełnym zakresie ~r atoaunkn do potrzeb i mo~liwośoi.
Wymóg "rezygnaoji z własnych upratrnień" przy niespreoyzowaniu jej granic mo2e nasuwać uzasadnione we~tpliwośoi i obawy. Wystarczy bowiem tylko odpowiednio podnisgć skalę wymagań w tym zakresie, abp pomagaj~oy, opiskuj~,oy się stał. się ofiary swego czynu, a tym samym norma ta nabrała ujemnego charakteru i stela się niemoralna.
4.2.4. Moralny aspekt regal i zasad sprawowania opieki
Poczucie moralne ogarnia nie tylko sam fakt podejmowania opieki wobec potrzebuj~,oyoh, ale ró~mie~ pewne reguły i zasady jej sprawowania. Wynika to g3ównie stad, ~e opieka międzyludzka, polegająo~ w istocie na dystrybucji xó2norodnyoh dó'@r, dokonuje się z reguły v~ określonych ukł.adaoh społecznych. Stąd tek nie. które zasady tej dystrybucji mog~ w różnym sto~śniu odpowiadać podatawtiwym normom moralnym: Wprawdzie w stosunkach opiekuńczych, zawisraj~oyoh w swej strukturze indywidualne więzi emocjonalne, niełatwo jest opiekunowi godzió.je z cz~sto surowymi ami sprawiedliwości, jednak jest to w pewnych granicach realne i konieczne. Dlatego te2 wszelkie przejawy faworyzao~i, nierównomierne §wiadczenia opiekuucze w układach homogenicznyah, bez~rzględna., mechaniczna. równoóć w śrriadczeniaoh opiekuńczych, naruszanie uprawnień obu stron stosunku opiekuńczego, brak odpowiednioh proporcji i równowagi między świadczeniami opiekuńczpmi a wymaganiami, opi(r)ka eksploatuj~oa opiekunów ponad niezbędną lconiecznośó ~yoiow~ - kłóo~ się wyraźnie z poczuciem moralnym jako nieaprawiedlimrs, krzywdz~,oe. Poczucie to doeaga się najogólniej - pczytywnych odpo~3.edników wymienionych ujemnych stanów rzeczy, urzeczywistniaj$oyoh w sumie postulaty sprawiedliwośoi w sprawowaniu opieki.
Na rómnogć uprawnień podopiecznych wskazal T. ńotarbiński, dochodząc do konkluzji,"~e każdy z podopiecznych n~ prawo liczyó na to, te w stosunku do niego - tek samo jak w stoaunku do kogo

100
kolvriak i~6o _ spośród podopiecznyoh - dolys"y opiekun nie uohy.. li aie od linii należytego, z iatotp sprawowanej opieki wylamuj~oego siq~ dziataniź za podszeptem wyró~nisj~oej sympatii czy antypatii osobistej"
Zasady "rój miary" w korzystaniu z upra~rnie~ w oa3okazta3,oie żyoia apo3ecznego 8. Ajdukiewicz fox~muło~rał naatgpująoo: "Nikomu nie nale2y się nio z tego tytułu, ~e to w3aśnie on, a ni.e
kto iimp"23. Dotyczy ona ~r pełni działalności opiekuńazej. 2aaygnalizo~rane tu kwestie podejmuje wielu moraiiatów i etykóx.
4.2.x. Ogranioxcenia i przeciwwskazania w stosowaniu normy opia.. kuoboaośoi
Niezaletni~ jednak od swego uniwersalizmu i rangi ogólny postulat opiekuńo2oóoi nie ma bezwarunkowego, bezttyjq,tkowego oharaktern. Momemy bowiem łatwo wskazać na takie okolio~nośoi i sytuacje, w ~tórpoh pomoc i opieka s~ pralnie (i, nie tylko moralnie) niewskazane. Według H. Mcvszyńskiego "nie zaa3uguj~ na pomoc osoby, których intencje uważamy za moralne lub spo~ecznie. ujemne" oraz jednostki niewystarczająco samodzielne, "których lenistwo lub wygoda atawiają w połoteniu oczekiwania pomocy"2~. Są to niewątpliwie ograniczen3.a zasadnicze. Nie stanowią one jeszcze jednak względnie wyczerpującego zbioru przeoiwwaka.zań dla podejmowania aktów opiekuńczych W stosunkach interpersonalnyeh. Ma.j~o zatem na uwadze cał.ok.ształt tych zastrzeżeń, mocna je uj~ć w kilka grup.
Ze wzglę~dóX moralnych i innych nie zasługuje na pomoc i opiekę, bądź nie powinien z niej korzystać ten, kto:
- nie ma w danym zakresie rzeezywistyah potrzeb ponadpodmiotowyoh, a mfu~ to z okreś,lonyoh, subiektywnych, budz~oyoh dezaprobatg, przyczyn (np. lenistwo, niewiara ws własne ai3y i mo~liwośai, unikanie trudności) nastawia sig na. pomoc i opiekę ze strony ismyoh, chooiat jest realnie w atanie,samod2ielnie, o w3.asnyoh siłach, je zaspokoić;
- spo2ytkowaje j~ dla celów niegodnych, aspołecznych, jak na przykiad potrzebuj~oy schronienia ścigany przestępca, czy osobnik ubiegaj~oy się o zapomogi po to, aby ją potem przepić

~o~
- korzy:ta z nief ze azkod4 dla iunyoh iatotnyoh ~etrzeb, swego dobrze pofgtsgo interesu ~yoiou!ego, cziowieczeńatsa, miQdzp innym wtedy, gdp potop i opisiGa ~lnowadzi do zeapokofenie potrzeb nalogorpoh, ufemnpoh nawyków, zaohoianek;
- znafdufe sil w stanie oaikowioie beznadziejnyr, a wazelka opieka nad nim dokon9wa~a kosztem ofiar i wprzeczeń opiekuna nie mole tego stanu zmienió ns korzyść, a pomodufe tylko przedłupanie ludzkiego bsenadziefnego oterpienia, ze wszystkimi tego daiszpsi koneekwsnofami;
- potrzebuje fef wy34cznie ze wzgl~du ~ a~wfe pogl~dp,~ przekonania, u~sależn3:af~oe go od tzw. "sil w~Eszpch", tworsqoe potrzeby religifne, którpoh za:pokolenie wyvag~e opieki "duszpaetex~·kief"z~;
- trudno byloby tek psaiyf~,ó w pewny~t zakresie i stopniu ~salnp obowi.~zek pomoop i ówiadczeń opiekuńczyoh wobeo tyoh osób, które wbrew swym możiiw~ośoioo i dobrze pofęteru interesowi żyoiowemn ~rnotrawi~, i nimeoa~ rysiiek i trud opiekuńczy ewyoh opiekunów: w przeoiwn~ns bowięm tezie taka bezwarunkowa potop i opieka przynosi.labp uiQoef szkód niż korzpdoi, tak w fedno·tkowys lak i społecznpm zneczeniu (fef przefawp ~~ w naszym żyoiu ato·~ankowo cz~ete).
Zaaygna.lizoaa.ne przeorww:kazania pomoop i opieki nie *4 bpnafmnief proste, f(r)dncznaczne, be$dpsku4yfne: Przsoiwnie, w wi~kazo3oi eq, dosyć zlo~one i uwikłane w sprzeczno~oi wyme~af~oe interpretaofl wielo·trannef oraz ostrcznoóoi i rczwagi w pr4ktycznpm zastosowaniu. t~szelki bowiem sohematyzm, fednoatronnoi~ć, uproszczenia mog~ powodować niepowetorsne szkody 2poiowe nie tylko osób pczostaf$oyoh w tego typu zale~no5oiaoh, ale rów,nie~ a~skody społeczne. Rótnie też funkofonuf~ w bwiadomośai apo~ecznef i praktyce iyoiowef. Tak nu przpk3ad'ograniczenie czwarte impliknf$oe - między innymi - problem eutanazfi, nie set dzib w kulturze europejekief ofiofalnef aprobaty, simo że doposina siQ tego beznadziefn~e i bezsensowne cierpienie wielu ludziZd. Przyjmnfe sil w tynt przypadku zalo~enie, że zawsze każde ~poie ludzkie i za wszelka cenę nalep zsohoxyvah a~ do lego naturalnego końca, lako wartagó be~zgl~dn~, oo w konfsontaofi ohoóby tylko z usankofonowanpm ~arowyd ~,bifaniem ludzi na ró2nyoh wofnaoh wydafe sig być tragicznym paradoksem. Trafnie przsto zau

102
va2ył. ~. Soh~r~aitser, iż "CzQato sig zdasza~ że nievr~olnicze trzya~snie niezabijania gorzej slnży idei wspólcznoia niż jeb narna:an3a"27.
4.$. O p i e k a j e k o k a t e g o r i a a p o i e o zn a
4.$.1. Opieks apolsczna i nspołeczniona
Poj~oin "opieka apoleczna" nadaje aię czgato ograniczone znaczeniez8. ahoq,o jednak zaohomać adekwatnoóć tej nazwy do okreblaise j grasz niq, rzepzywistośoi wypada przyjq,ć dwa kryteria rczatrzygaj~,oe o spo.łecznys charakterze opieki: jeb apołeczn9 podriot oraz społeczne aiiy 1 Grodki realizacyjne.
Opieka jaat zatem społeczna wtedy, gdT: - jej podmiotem jest społeczsńatwo;
- opiera ais na jego siłach i środkach.
Zatem opieka apoleczna to taka opiekaj które sprawowana jest p r z e z a p o ł e o z e ń a t w o, j e g o a i 1 a m i i ś r o d k a m i, p o p r z e z p o w o l y w e n e d o t e g o o e l n i n a t y t u o j e
o p i e k n ń o z e.
Obok tego określenia p o d m i o t o ~r e g o salowe jest ~rprovadzenie okreblenia atrpbutowego, xyróżniaj~o - niezależnie od podmiotu i brodkón rsalizaoyjnpoh - taki dzia3.alnobó opie;kea~ios~, która podejmowana jest z(r) irzgl~dn na okrsślone racje i w y r a g a n i a a p o , i e o z n e i przez to zyaku~e atrybut napołecznienia. lTie jest to więc apoleczna opinka. w gx~zyj~tym tu rcznmienia~ lecz ze względu na apeiniane kryterium apo3.ecz~roh intencji (motywacji) zbliża ais do niej'wyraźnie i at4d ro2na jq, nazi o p i e k e~, u a p o 1 e a z n i o n q,,
tym saorym w określonym stopniu - w y o h o 1r a w o z ~. Spotykamy sig z nia przsde ~razyatkim u tych rodzioó~r~ którzy w
aw~a j oodziwn~ j dzia3alno óoi opiek~cze j stara j~ sig godz3.ć do= bro swych dzieoi,z intereaeu~ apo3ecz~roh~ wykracza,j~o pcza -jej allooentryczttp charakter. Stad nietrudno zaura~yó~ ~e jakkolwiek opieka spoieczna mo2e i powinna byó równocześnie uapo3ecz

~ `~ 3
niona, to jednak nie musi posiadać i czgato nie posiada tego atrybutu.
Ten pczorny paradoks wynika z kilku obiektywnych i subieh tywnyeh przyczyn, spo§ród któryoh dominacja potrzeb ponadpodmiotowyoh podopiecznyoh w prooeaie opieki oraz indywidualny oharakter tej działalno§oi, w której opiekun - apołeczeństwu dzia3a za pofredniatwem poazczególnych opiekunów (zasodowyoh, grawnpoh, spo3ecznyoh), reprezentuje~opoh różny pcziom przygotowania i kwalifikaoji - ea~~ tu deoyduj~oe znaazeni.e.
4.3.2. Geneza opietd apoiecznej
Upieka społeczna je(r)t w porównaniu z opieke~ rodzinn4, bardzo m3odey, rczwijaj~o; ais woi~~ dziedzin$ działalnafoi~ na któr$ nieustannie nnraata w skali globalnej zapotrzebox~i.e ze streny ogroemyah r$eaz ludzi nie$dolnyoh - przejfoiowo lub-trwale, cz~foiowo lub oalkorr~.oie - do satod$ielnej egzyatenoji, Jakkelwiek pewne jej zacz~tki eol dostrzeo w końaew:oh fazach epoki feudalnej, to jednak powatani.a i rczwój spiski apo3ecznej aie~~e się w iatooie z formao j~, kapitalistyczn,~z9.Dopiero bowiee w wasrunkaoh tego ustroju wyat~piło w n3eapotpkang~m dot$d zakresie 3 stopniu zapotrzebowanie na,opiek~ przez warstwy upefledzone, zepohnięte ns. dno ludzkiej egzyatena~i. Zaiatnia3y również pewne mo~liwo§oi oraz silne koniecznofoi fwiadczeń opiekuńczyoh zs strony państwa.. na ioh rzecz.Te ogromne potrzeby ponadpodmiotowe wynika3y prz(r)de wszystkim ze znanyoh negatywnych oeoh i zjawisk typowyoh dla ustroju kapitalistycznego. Pewne mo~liwo§ai ich zaspokajani.a tkvri.3y w sprawowane j władzy i poaiadanpoh środkach. Konieczno§oi za§ - atyrtalatory tego dzielania - sprowe,dzić mo2na do zaohonania istniej~oego poTZ$dku przez łagodzenie akatkśw r
ni(r)równo§oi i wf~yaku, wygaszanie napięć i zaburze~5 apołecznyob. 1`ak rczleglym zadaniom opiekuńczym nie mogla~oczywi§oie sprostać opieka filantropijna, gló~rnie z powodu niedostatku §rodków uzyskiwanyoh na tst drodze i 3ał.mn2nioxy, poni~ająay godopiecznyoh
` ckarakter tych §wiadczeń. Musiały je podjqć instytucje pańatwowo i masowe organizacje apo3.eczne jako §wiadczenie naleinofoi na rzecz ugrawnionpoh do karzyetania z nich. Ta afera działal

104
nośni stała sig praktycznyn wyrazem jednego z g3ównyoh nurt8w
polityki apołecznej państwa. Oprócz tyoh spo3eaznyoh potr$eb po- , nadpodsiotowyah,-które zrodziły ais z nierównośoi i wyzysku, ist
niaiy i iatniej~ w państweoh kapitallstpaznyah potrzeby w9nika~~oe z przyczyn pczaustrojowych, a zwłaszcza ze zieg~o losu oraz nies9setr7aznyah zale2no~ai okre~lonyoh kategorii obywateli od państxa.. Ich zaspokajanie jest również celem opieki apoiecznej w pa~5stwaolt soo jalistycznyoh. Opieka spczeazna wa~runkaoh ustroju kapitaliatycznsgo, opurócz tendencji rcz~jo~ryoh, odzna,aza cię od pocz~tku du~yni oóraniczeniami i kontrastami w różnych efssaoh ro$w~oju ekonoai.aznego i apo3eazno-polityczn,sgo.
4.3.3. Opieka spczeazna w świadomobai ludzi
Opieka bako kateSoria społeczna przafawia- ais w apo3eaznej świadom~ośoi ludzi, a zwłaszcza:
w ich naatawieni.aoh i oczekiwaniach określonych 5wiad
czeń opiekwóazyoh ze strony instytucji spo3scznyoh;
- w przekonaniach o powoianiu i powinności tych instytucji spe3niania okreólonyoh funkoJi opiekuńczych;
- w przeświadczeniach o poeiadsniu uprawnie$ do korzpstania z tych 6wiadazeń przez pewne kategorie obywateli;
- w poczuciu bezpieczeństwa i pewno5ai jutra vr przypadka.ah pełnych gwarano~i i n3.ezawodnośoi społeczxiej interwencji opiskufiaze j;
- w odczuciach dezaprobaty i niezadowolenia wobec zQnieohania lub ograniczenia, nale~nej ze strony epołeczex5stwa, ogie-
- w odczuciach równorzędności, sprawis3liwośoi, normalności, albo przeciwnie - niesprawiedliwości, róznio i nf.enor~lnośoi ~wr świadczeniach opiekuńczych.
Szczególne znaczenie ma tu świadomośó w3asnych obowiązków i powinno~di oraz uprawnień innych osób u tych funkcjonariuszy społecznych, którzy s~ odpowiedzialni za podejmowanie.i organizowanie opiotsi, pełnią funkcje kierownicze 3 nadzoruj~yoe, tworzą je,~ aparat realizacyjny. Od. Qkreślonego stanu tej świa~to

10~
mośoi za1(r)~y bowiem, czy 3 na ite bgd~ oni dostrzegali poicrzeby ponadpodmiotowe, wykazywali iniojatywg,podejmowali odpowiednie decyzje,a tats.~e przebieg i efektywno§ó działalności opiekuńczej.
Podstawowym, obiektywnym wyznacznikiem opieki apołecznej jest pojawienie sig 3 narastanie pona.dpodmiotowyah potrzeb apo_ 3eaznyoh,tó jeat potrzeb po53adanyoh - najczgściej uświadamia-.
npoh - pa~zez pewna isategorie lub dute grupy społeczne. Je§li apo~eczeństwo - poprzez awre inatytuoje - bierze na siebie odpowiedzialność, zobowi4zanie ioh żaspokajania, daje oo do tego pewno§ć i gwarano~e i podejmuje odpowiednik działalność realizacyjn~ - opieka staje sig faktem i róttnoczebnie jednym z fun~tamentalnyoh czynników poczuoia bezpieczeńetwa soojalnego. Stan przeoiwny staje sig przet~2nye czynnikiem poczuoin zagro2enia, krzywdy apołecznej, b'eznadziejno§oi, ze wszystkimi ujemnymi konaekwsnajami tego etanu.
4.3.4. zło~onobó opieki społecznej
Ogteka społeczna - podobnie jak inne dziedziny dzia3alno§ai - ujavnria najpełniej swe oblicze w realizacji zadań oraz yt jej skutkaoh. W obu tych aferaoh odznacza aię ona dutą różnorodno§cie~ 1 zlo~ono§al~,..23o2onośó sfery rsalizaoyjnej zawiera się głównie w trzeoh plaazczyznaaht 
- podmiotowej, gdzie opiekun- spo3eczeńatwo wpłamia wiele różnych instytucji dla realizeajż wielorakioh zadań i celów opiskuńczyoh;
- przedmiotowej, w ramach której podopieczni wyatgpuj~ - Ii za7.e~nis od wieku, ró2nyah dewiacji i pe3nionyoh szczególnych
r81 - w dużej różnorodno§oi poataai i przypadków,
- wielorakioh form reslizaoyjnyah odpowiadająoyah~zró2niaowaniom przedmiotu opieki oraz apeayfios jego ró~nyoh potrzeb opiekuńazyoh.
Zróżnicowanie te ukazuj, w znacznym stopniu zasygna7.izowane wyżej zakresy opieki społecznej, wymagaj~oe dalszego rcze3nigaia: S~ one - a wiele na ta wskazuje - zjawiskiem narastająaym w miarę rczwoju spo3eazno--ekonomicznego danego apo3eczefistwa.

106
Stpaulatorami tego ró~nioowania s~ przede wszystkim Wi.elorakie i woiq,2 rasnqoe spo3eczna potrzeby ponadpodmiotowe, zwi~kazaje;oe sil mo2liwośoi (zwłaszcza ekonomiczno) ioh zaspokajania oraz poat~p apołecznp. Czynniki pierwazp i trzeoi wymagaj ki.lku słów komentarza. Otóż wiolo§ć i wzrost potrzeb pczostaje w pownsj aprzecznośoi z tym, co nazywamp "społeczs$stwo rczwinięte". Me~na tu bowiea zasadnie oczokiwać czegoś przeoiwnego, to jest poatgpuj~oej redukcji potrzeb,ponadpodmiotowyoh wraz z rczwojes apoleczno-ekonomicznym. W rzeczywisto~oi jest inaczej. okazje asik ~e mamy tu do czynienia ze zjawiskiem o wielu uwarunk~owauiaoh, spo§ród któryoh zna.czenie poct.stawowe maje:
- narastaj~oe negatywne skutki oywilizaopjne;
- wzvagaj&oe się prooesy demografiezn(r), zwiękazajt~,oe potrzebp ponadpodmiotoir~e;
- poat~p~uj~oe uzale~nianie się jednostek od r8~nyoh insty
,.: tuoji apotecznpoh;
- istnienie pe~rnegs zakresu potrzeb niedostrzeganyoh lub
z różnpoh wzglpdów pczostawianyoh w3.asnemu loaowl w przeszłośoi~ które na elcatek zadziałania wspomnianyoh trzeoh czynników weazłp w zakres opieki apołecznej;
- wzreataj$,oa ś~riadomość spo3eczna ea~.s oraz postęp społecznp, ak3aniaj~,oe organa w3adzy, administraoji i dpetrybuoji do przyjmowania na siebie obowi$zków i powinno~oi opiekuficzyoh.
Osie to glównie wp3pwaj~ na pczorni -sprzscznogó. Je§li ohodzi o postęp apołeczny, to wypada podkre§lić istotne znaczenie konaekwsnoji ró~nio uatrojowyoh w tym zakresie. Jakkolwiek bowiem poetgp apołecznp w szerokim znaczaniu moźe sig dolsonywaó
i dokonuje w pswnpa stopniu w ustroju kapitalistycznym, to jednak jego podataw~ow~e ograniczenia są oczywiate. Prowadzą one międzp innymi do tego, ~e rr tpoh warunkaoh opieka apołeczna po`soduje niekiedy wielorakie ujemne następstwa, onego przyk3adem mole być opieka nad bezrobotnym, nżerzadko z pokolenia na pokolenie, a iatooie godz~,oa w tyoh ludzi i spo3eczsńatwo. W naszyoh warunkach postęp spoiecznp jest nie tylko wolny od tych ograniczeń! a nadto zostaje nie°jako na sta3e wzbogacony o walory społeczno-moralne socjalizmu. Ma. to doniosłe konsekwenc3e dla funkojonowania opieki spo3eaznej. Przede wszystkim wolna jost ona
a, 1 j

107
od koniecznośoi zaspokajania potrzeb ponadpodaiotowyoh zrodzonyoh z przeaianek ustrojowyoh~ a jej funkojonowsaie prowadzi do wielorakioh pczytywnych xsa.st~pstw.
4.4. 0 p i e k a j a k o k a t e g o r i a p r a w n a
4.4.1. tieneza
W rczwoju oywllizaoyjnyt; ludzkoboi opieka jako kategoria prawna pojawiła sig atos~mkowo niedawno. Wpłyn~ło na to kilka doniosłych czynnikóws
- silny nacisk w tya kierunku wywierały narastaj~oe w~oi~ż ujemne zjawiska zagrożeń życia i rczwoju oalyoh rzesz ludzki.oh, wymagaje;oe prawnege przeoiwdzia3ania;
- stalo sig to konieczne również dlatego, 2e regulacyjne dziaianie nora, moralnych okaza3o się coraz bardziej niew~rstarczaj~o(r);
- dalszyo czynuikieo nadaj~orn działalności opiekuńczej charakter obligatoryjny byi znaczny post$p w ~yoiu spo3.ecznym ró~nyoh naroddw~ w ra(r)soh którego zapewnienie zagwarantowanej pra.rrsaio opieki indzie(r) niezdolnya do saaodzielnej egzystencji urosły do rangi podstawotrsgo prob7,esu polityki socjalnej pań
stwa; - zaweżyl na tym równiej fakt, że oharytat7wno-jałeu~nicze
_ i pył~cznie ~rroluntarpstyczne świadczenia opiekuńcze okaza3p się niedostateczne wob(r)o narasta~$oyoh potrzeb ponadpodmiotov~poh~ o0 doprowadzilo do stopniowego zast~pouania ich zorganizowane;,oi.~ygi
3ą, ujęta w kategoriach powinności i uprawnień dzialalnośoi~ państwa..
ł Prawne regulatyKy opieki podlega3y oi~g3eem rczwojowi i rd2nioowaniu. Możemy je podztielić na trzy grupy:
i -`zobowi~zania do bwiadczenia pomocy i opieki w pa~awie karei
- normy określaj~ae upa~awnienia do korzystania ze świadczeń opiekuńczych oraz powinności 'instytucji społecznych w tym zakresie;
a

1O8
- normy opiekuóoxe zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekań..
czym. Pierwame atanowi~, o obowi~zku udzielania po~oy ludzioav
zne~jduj4a7rm sig w sytuaojaoh realnego zagrożenia żyoia, zdrowia i mienia oraz sankojaoh w przypadkach jej zanieohsaia. Drugie okreóiaj~ ecobowi~awia i powinnoóai opiekvńcze inatptuoji epo· ,łeczuyoh wobso okre~lonyoh kategorii ludzi oraz iah uprawnienia do korzystania z tyoh ó~,riadoxeń. Trzeoie reguluje oaloksxtsłt problematyki opiekańatwa ir ramaoh rodzixxy i na jej pograniczu (kuratela).
4.4.x. Charakter opieki prawnej
Prawny oharakter opieki określa gtównie to, ~e etanowi ona >r tym sensie a y a t e m ś iv i a d o z e ń p r a w n i e
g X a r a n t o ~r a n p o h, wpnikaj~ayoh z uznanyoh lub nadanyoh przez państwu u p r a w n i e $ określonym kategoriom obywateli do korzystania z niob i pszypisanyoh określonym osobom lub in:tytuo jom n i e o d v o 3, a 1 n e g o o b o w i ~ z k u ioh urzeczywiatnienia. Stad świadczenia te e; wyra~one w xsormaoh prawnych, stymulowane określony polityic~, apoł,eazna,, zabezpieczone (wsparte) odpowiednimi środkami waterialnyeEi. i uj~te
w rama odpowiednich instytucji realizacyjnych, a vr przypadkach ich x a n i e a h a n i a - az~eto wymuszane i egzekwoWene przez wymiar sprawiedliwości i organa ścigania. S~ one zatem przeo~.wieńatwem świadczefi woluntarystycznych, pode jmowanyoh i realizowanych jedynie z dobrej woli i ohgoi potenojal:ryah opiekunbw..S~crajn~ poataaie~ tatdoh świadaxeń jest opieka filsntropij
Na jbardzie j podstawowe normy pra~tne dotycz~,ae opieki zawa,rte są w ustawie zasadniczej - konstytucji PRL, jak na prsyk3ad art. 6$, gwarantuj~cy opiekę na.d dzieómi i mlodzie?.~,. Do zakresu opieki praienej nale2y zatem zaliczyć:
- atanoWi,enie opiekuńczych norm pfiawnyoh, psanodawstwo opie
kuiveze; , - nadzór iaad jego wdra2aniem i realizacją;
t a r ~i

_. 1 Og
- realizaoja określonych ~ó~riadoseńr wynikaj;oyoh ~c nonet prawnych;
- egzekwowanie i wysuszanie w przypadkach ich zanisohwrsia;
- tworzenie koiapensaoy~nyoh fors opieki.
Jest on jednak wbrsvr pczoror ograniczony. Wynika st~,dr że opieka prawna na og8ł nie wykacacza pcza pewne ainimum ś~riadczeń materialnych, nie$b~dnyoh dla utrzys~ie i wychowania podoplecznegor gdy na tej drodże niepo8obna ~i~oef wymagać i egzekw~ować. Typowąm przyktadem tego ieog~ być ~wiadczenia alimentacyjne rodzioóx dla ewpoh dzieci. Zalecone przez prawo świadczenia~opiekwicze mog$ być i s; najcz~boiej realizowanie z czyato
o s o b i s t y o h i r o r a 1 n y o h pobudek, a nie me względu r~a liter~r prawa. Thki etan rzeczy widać w opiece rodainne3r ob3~te~ noresai prawnyri kodeksu rodzinnego i opiek~iczego.
Innego rodzaju ogranioisenia niesie ze sobą wieszanie opieki prawne' wpiqo~sn3.e z dzia~,alnobQ3.~ powolywanyoh przez pań:txo instytucji opiekmńczyoh o charakterze ko~enmaoyjnymr jak na przyk3ad dory d$ieolosr pogotowia opiekuńczer domy starców, zak3adp apeojalner inetytuo~s opieki postpen3.tenojarnej. ti tym. znaczeniu pokrywa ais ona z interwenoyjno-kompensaoyj~ zakreaem opieki. społecznsj. STroiate zawpżenie pojpoia opieka prawnej narzuca tereainologia prawniczar rezerwnj~,oa term3:n "opieka" jedynie dla funkcji opieknńczyoh peinio~oh przez~opiemuna praw nago, powolyra~nego przez and opiekuńczy. W aformułomanisoh kodeksu rodxfo .i opielaińczego rodzice ~nobeo sw~roh dzieci
" sprawa ją ~r~adz~" r "w~yohown jt;," i "pein3.~ pieczę"3~.
"Opieki ustanawia and opiekuńczp. Nie uznaje zatem kodeks rodzinny i opiekańczy opietci powetaj~,oej z samego prawar bez orzeo2enia sadu"~~. Take~ intsrp~etaoja jest oczpwiśoie aprzeczna. z rzeczywiatośoi$ opiekuńcz~! ogólnys pojędem opieki oraz przyjętym wylej szerokim pojaoism opieki prawne~r zbudo
- po prostu - nn. z a e t o e o W a n i u p r a ~r a d o o p i e k i.,

1O8
- normy opiekuńcze zawarte w kodeksie rodzinnym i opielouń
czym. . Pierws$e etanowie;, o obowi~zku ndzielania porooy ludzioo
znajdnjSoym sig .w iytueojaoh realnego zngro9senia żyoia, zdrowia . i siania oraz sankojaoh w przypadkaoh jej zanieohanis~. Drugie okreblaj~ zobowi~~ania i powinno6oi opiekuńcze instytucji spo* ł(r)cznyoh wobec określonych kategorii ludzi oraz ich uprawienia do icorzyatania z tych ówiadczeń. Trzecie regulujq całokształt
1 proble~tyki opiskn~iatwa w ramach rodziny i na. jej pograniczu
(kuratele).
4.4.2. Charakter opiei~i prawnej
Prawny charakter opieki okregla glównie to, te stanowi ona w tym mensie a y a t e m ś w i a d e z s i5 p r a w n i: e
g w a r a n t o w a n y e h, wpnil~aj~ayoh z u~anyah lub nadanyoh przez pa~fiatwo u p r a w n i e ń okre~lonym kategoriom oby.wateli do korzyatania z nich 1 przypisanych określonym o:obum lub inatgtuo jom n i e o d w o 1 a 1 n e g o o b o w 3 q, z k u ich urzeczywiatnienia. St$d świadczenia te a~ wyra~one w normaoh pratrayoh, stymulowane określony polityki apoleczxs~,, zabez-. pieczone (wsparte) odpowiednimi środkami waterialnymi i ujete
w rar~ odpowiednich inatytuoji realizacyjnych, a w przypadkach ich z a n i e o h a n i a - cz~eto wymuszane i egzekwowane przez wymiar spaewiedliwośoi i organa śmigania. S~ one zatem przeo3arie~etwsm świadczeń moluntarystycznyoh, podejmowanych i realizowanych jedynie z dobrej ,goli i chęci potencjalnych ogiekunów. Skrajni postaoi~ takich ~wiadczei5 jest opieka filantropij
Najbardziej podstawowe normy grawne dotycz~ae opieki zawarte s~ w ustawie zasadniczej - konstytucji PRL, jak na przyktad art. 68, gwarantuj~o7r opiek$ nad dzieómi i młodzie~~. Do zai~eeu opieki prawnej nale2y zatem zaiiczyć:
- atanowi.enie opiekuńczych norm prawnych, p~rawodaw:two opiekuńeze;
- nadzór nad jego wdraianiem i realizaoj~;

.. 1 og
- realizao~a określonych 6wiado$eń~ wyn3.kaj,,oyoh z norm
prawnyoh;
- egzekwowanie i wymuszanie w px~zypadkaoh ich zaniechania; - tworzenie korpeneaoyjnyoh form opieki.
Jeat on jednak wbrew pczorom oBraniczo~. Wynika stad, że opieka praxna na og8ł nie wpkracza pcza powne oinimne świadczeń materialnpoh~ niezbgdnyoh dla utrzyrania i w:ohowania podopiecznego, gdy na tej drodże niepodobna Xi~oej wysagaE i egzekw~ować. Typowem przykladem tego mog~ byó świadczenia alimentacyjne rodziców dla erwyoh dzieci. Zalecone przzez prawo ~x3,adczenia.opiek~Scze o~gą by6 1 s$ najczęściej realizowane z czpsto
o a o b i e t y o h i m o r a 1 n y o h pobudek a nie ze wzgl$du na litem prawa. Taki stan rzeczy widać w opiece rodzinnej, obytej normami prawnymi kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Irmego rodzaju ograniczenia niesie ze aob~ wi4zanie opieki prawnej wyi~cznie z dzia3alnośoi~ powołyWanyoh przez państwo inatytnoji opiekuńczych o charakterze kompensacyjnym, jak na przykład domy dzieoka~ pogoto~ria opiekuńcze, domy atsroów~ zak3ady apeojalne~ instytucje opieki postpenitencjarnej. W tym znaczeniu pokrywa eię ona z interwenopjno-kompenaaopjnym zakresem opieki społecznej. Swoiste zaw~eenie pojęcia opieki prawnej
~narzuoa terminologia prawnicza, r(r)zer~ruj~oa termin "opieka" ~edynie dis funkcji opiekuńczych pełnionych przez'opiekuna prayrnego, powo3ysrsaego przez sąd opiekuróczy. W sformułowaniach kodeksu rodz~msgo.i opiekuńczego rodzice w~obeo awyoh dzieci "sprawuje w3adzę", "w~ohownją" i "pełnik piecz~"3~.
"Opiekę u~atanawia sad opiekuńcze. Nie uznaje zatem kodeks rodzinny i opieku~5azy opieki powetaj$,oej z samego prawa, bez orzeczenia sadu"~~. lhka interp~etaoja jest oczywiśois sprzeczna, z rzeczywiatośoi$ opiekuńcz~~ ogbinys poj~o~.em opieki oraz przyjętym wyrlej szerok3.m poj~oiem opieki prawnej zbudowauye
-po prostu-na za s t o s ove.niu prawa do o p i e k i.

iio
O p i e k a j a k o k a t e g o r i e w y o h o 
w a w o z a
4.x.1. Uwagi wstępne
Wielorakie powi~zania między opieka, a wyohowanism oraz wyohow:wcze eapekty opieki, zwł,aszcza nad dziećmi i mlodziefi~" e~ rczpatrpwanA rr dalezyoh - po§więoonyoh myl~,cznie tym zagadnieniom - dwóch rczdzisiaoh. 2bm tek nalepy poaznkiwać pełnego rczwini~oia i uzasadnienia dla aygrializovanego tetm~tem niniejszego podaczdziału założenia, i~ opieka jest takie kategorii wpohowamcz~. W tym wazak~e miejscu, zgodn3.e z przyj~t~ komrenoj~.tego rczdziale, iiypada ukazać opieki w jej wychowawczych ~woielen:laoh°. Nal(r)~y jednak z gbrp zastrzec, 2e nie mole to cznaczać sugestii, ~e opieka jest wychowaniem lub odwrotnie. Przeczyłoby to bowiem tama waezyatkiemn, oo już wp~ej zostało powiedziane o °na.turze" opieki. Cznacza. to przede wszystkim, ~e po pierwsze, wychowanie może mieć takie sens opiekuńczp i stąd pewne jego zat~esy mog~ byó wspólne dis obu dziedzin oraz po wtóre, nadajq,o ópieoe walory wpohowa~rcze, modna przez to samo wyohovryaać przez opiekę. Założenie pierwsze znajduje miedzy innymi oparcie w mzerazej prawid3owośoi, 2e mi$dzp rb~nymi współdziala~~oymi ze aob~ dziedzinami praktylct i~wla§oiwpmi im teoriami istnieje tereny. pogsaniczne, wspólne, a w tym takie między opieki a myohowaniem: Drugie zaś, w znanych na ogół elementach teorii svyohowania (i szerzej - pedagogiki), gdzie rczpatrywane a~;~ zagadnienia wyohowania przez prao$, naukę, sztuk, dzial.alno§ć epołeczn& itd., potwierdzajgoyoh w pełni zasadność załojenia o wpohowaniu także. przez opiekę. idq,o tropem tpoh dwóch załojeń, spróbujmy udzielić w miarę wyczerpaj~oej odpowiedzi na podstawowe pytanie, kiedy modna opiskp traktować jako kategorię wyohowawcz~.
k.x.2. Opiekuńczy sens wychowania
Kiedy wyoho~~anie ma sens opiekv~ńczy, a Tego określone przejaw, a~ także właściwe opiece? Otó~ nie zapominaj~o, czym jest §oi§le poj~te wychowanie i kierując się przyjętym rczemisniem

111
opieki, moi na~ególniej powiedzieć, ~e wyohowanie nabiera znaczsnia opiekmSczego, sta j$o się ~r tym sensie prze jamso~ opieki i zwrotnie - opieka ta urzeczywiatnia sil poprzez wyahovanie, kiedy spełnia dwa podatawoas warunki: ge pierwsze, roaliznj~o właóoiwe sobie zadania i eola, doprooradza równ~ocześnio ~r s f e k o-i e do poż~danyah, korzTatnpoh - ze wzsl$du na 'dobrze po jaty ińd~rw3.dua7.ny interes ż~oiowy ryohovanka - nastĄpatw, czpli apelnia oatatecznie zavie~ons tlankojo opiekv~iosao i po drogie, gdp jego przebiegowi towarzpazeE pczytywce postawy opiekuńcze wyohowavoóv woóeo wyohovankóvr, zaspokajanie ioh wioiorakioh ponadpodmiotowyoh potrzeb i dodatnia w swym bi7.anaie atmosfera opiekuńcza.
Deoydujaoe znaczenie posiada w tej mi(r)rze wsrum~ek pierwazp, bowiem dla wyohowanka w ostatacz~ raohunisu - poai~ dczna~wanych ewsntua..Inis przykrości i trudno6oi w trakcie wpohowsnia najwa~nisjsze okazuje się końcowe efekty tegoż, ze względu na jago osobiste dobro życiowe. Jeśli więc określony uk3ad wyohowawezy (szkoła, ognisko muzyczne, teahniczne kółko zainto~ueaows~i, drużyna harcerska itd.) poaryślany jest i działa tak, ~e urzeczywistnia w rezultacie, mo~llwie jak najpełniej, dobro ~yyoiows swych wychowanków (zdobycie atrakopjnego zawodu, bardzo dobre przygotowanie do j(r)go wypeiniania, uzyskanie dodatkowych, przydatnych kwalifilcaoji, rczwinięcie potencjalnych możliwości, nauczenie sig samodzielne§oi i zaradne§ci życiowej, mo~liwośó zajmowania godziwej pczycji społecznej, sautorealizaoja itp.), to juk dziękf. temu spe3nia doniosłe funkcje opiekuńcze i staje sil przez sam fakt swego i s t n i e n i a i d z i a ł a n i a takie p r z a j a w e m n i e z b ę d n e j o p i ek i wobec tych, ktGrzy jej ob3oktywnie potrzebuj, i korzyetaj~ z niej. Wobec tego umo~liwi(r)nie podopiecznym uczestnictwa w takim układzie, "doprowadzenie ich tam, staje sig trudnym do przecenienia aktem opiefau5ezym. Jete7.i~ równolegle z tym taki układ w .swym codziennym funkcjonowaniu, r(r)alizuj~a wlaśaiwy mu program wychowowczy, nasyca go wspomnianymi wyżej warto§oiami opiekił to nabiera równocześnie ci~arakteru opiekuńczego. Prxy tym wszystkie nie gubi się w niczym swoistośó wychowania. Zachodz:i tylko bardzo korzystnQ zjawisko jego 3 w u w y m i a 

112
r o w e g o ońarakteru i d ~r o i s t o ś o i f u n k o ~ i wtedy, kiedy czyni zadość nie tplko okre§lonpm ideologiom, ideałom i naczelnym oelom i nie kończy się na ksztaltowaniu według nioh osobofso§oi wychowanków, Iecz realizuje tals.~e iah i n d yw i d u a 1 n e d a b r o, tak w trakoie działania, jak i efektaoh końoowyoh. Opieka za§ byłaby niedostateczna~-gdpbp nis ob(r)jmowała umo2liwiania i obligatoryjńego wprowadzania podopieeznpch do takioh uk.ładdw wyahowawczyah.
4.5.g. Wyahowawczy sens opieki
Kiedy opieka nąbiera sensu wyahowawczego i staje aip dzięki temu prze~awsm wyohowania? W największym skróoie i znacznym uproszczeniu mo2na powiedzieó~ że opieka zyskuje walory ~rpahawawcze, jeżeli przede wszystkim uwzględnia takBe warto5oi wyehovrania, kieruje się jego podstawowymi normami prakseologiaznymi i wywołuje u podopiecznych korzystne: zgodne z uznawanymi celami -~yohowania. zmiany osobotwórcze. Taką w3a§nie drogt~,, najo~ólnie~, realizuje się wyehowanie grze2 opiekę.
Je§li ohodzi o samo wyahowaweze modyfikowanie opieki, czy inacze~ mówiąc, sprawowanie jej w sposób wyohowawczy, to oazywiśa3e mo~:na to urzeczyu~istniać tylko w~tady, gdy opiekun postrxega 3 stara się §wiadomie snrawowaó opiekę w aspektaoh wpohowairczpoh, to jest
- je§li realizowanej api.eoe to-warzyszp §wiadoanośd podstawowyah warto§oi wychowania i potenc,~alnyah mo~li.wo§oi ich urzeezywiatniania poprzez azynno§oi opf.akuńcz(r),
-- kiedy możliwo§oi te są na co dzień w różnpoh okol5.azno§.oiaah aktualizowane przez przekształcanie sytuacji opieku$azyoh w opiekuńczo-sryohowawcze? bądź wprowadzanie uzasadnionych logiazną strukturą działania do toku czynaośei opiekuńczych odpowi(r)dnioix sytuacji wychowawczych,
- gdy cala aktywnośe wychowawcza rczwijana na grureoie opieki pobudzana jest i ukierunko~r~waxza przez pczytywne postawy wpchowaweze.opiekunów i dodatnią atmosferę wychowawczą.
l~Tatomiast wywoływanf.e zmian osobotwórezych u podopieaznyaii może dokonywać się przede wszystkim dzięki. cel.owe,j modvfika.cji

~~3
wpohowawczej opieki a także poprzez niezamierzone skutki aooja- . lizaopjne sprawowanej opieki. One to w sumie oatatecznie rczstrzygają o tym, czy i na ile posiada ona ohąrakter rrpahowaw
czp. Konatatuj~a mo211wośoi i niezb~dno§ć naepoenia opieki treś
oiami i wartościami wpohawania natrafiamy jednocze§nie na trudne do ominięoia pytania, na czym bli~ej polega to naspoenie i ja1e modna w takim uk3adzie odró2nió to, o0 opiekuńcze Qd tego,
~~' oo wychowawcz(r). Odpowiedi na pytanie pierwaze zawiera aię juk
w pewnej mierze w wyrażonych na ten "test wp~ej ogólnpoh s$dach. Nawiązując do nich mo2na powi(r)dzieć, że nasycanie opieki tre§oiami i warto§oiami wychowania, czyni~o(r) z niej kategorię wychowawczą, dokonuje się g3ówn.ie poprzez:
- u§wiadamianie i przyjmowanie przez opiekuna. do realizaeji warto§ci wła§oiwych i po§redniaz~cpoh wychowania, takich jak postawa iyczliwo§oi interpersonalnej, pczytywny stosunek do pracy, uspo3ecznienis~ odpowiedzialno§ó za własne czyny, kolektyw dziecięco-młodzie2owy,
- dostrzeganie potencjalnych możliwo§oi wychowawczego modpfikowania sytuacji i czynno§oi opiekuńczych, czyli wyohowywania przez opieki oraz podejmowanie starań i zabiegów dla aktualizowania tych możliwości w codziennej praktyce,
- przejawianie w trakcie opieki, we wła§oiwpoh momentach, pczytywnych postaw wyahowaw~zyah, to jest wykazywanie wzgl~dnie stałych tendencji do my§lenia, odczuwania i dzia3ania na rzecz urzeczywistniania warto§ai wychowania i przeciwdxialania ich ,
naruszaniu, - podporządkowywanie procesu opiekuńczego ogólnym zasadom
wychowania przez opiekę i azdroko pojętego wychowania, jak na przykład zasadom optymalizacji i wychowawczej modyfikacji opiek33z, zasadzie instanejż obiektywrayoh i zasadzie gloszącej, ~e "wdrazanie wychowanka do aktywności musi polegać na równoległym uatrakcyjnianiu, z punktu widzenia jego motywów, zachowań k~nstruktywnych, przy jednoczeanym azyni.aniu nieatrakcyjnymi zachowań destruktywrxych"33,
- wykorzystywanie w procesie opieki stosownych metod wychowan3a, a zwłaszcza wplywu osobistego (wysuwanie sugestii,

114
perswazja przyklad oeobiatp), wp3ywn sytuaopjnego (nagradzanie i karanie wpohowawcze, organizowanie do§wiadczeń, przydzielanie funkcji i ~ól speieaznyah)~ wp3ywu apołecznego (wychowanie prz(r)z kolektpw)3 , ,
- bespol~rednie i pośrednie wp3.ywanie na tworźenie sil i utrzy4ranio dodatnis~ atooaferp wpoho~awazej, to jest interaubiekt~wapeh edcznó podopiecznpch wpra2ajelapoh ich akoeptaajg dla urzecz~wl.a.tniania eiQ wartości apołeczno-moralnpoh i kulturowyoh i de$aprobatg w~obea ich naruazania3~.
9aatnj~o~ modna inaczej i najkrócej powiedzieć 2e chodzi tu o traktowanie podopiecznego równocze5nie.jako wyohowa.~ks i czyrme irystppswanio opiekuna w dwóch zintegrowanych rolach: opiekuna i wyahowawap.
t Odpowiedź na pytanie drugie jest tym bardziej aktualna, ~e spotykamy sig nierzadko z pogl~dea głosz~aym nierczdzielno§ó procesu opiekuńczo-wyohówawczego3ó. W zwi~,zku z tym mocna z pełn~ zasadnośoi~, atwierdzió~ 2e w poprawnej analizie teoretycznej
- której punktem wyj§oia musi być odpowiednie zdefiniowanie opiek1 i wychowania - nie tylko mo~liwe jest odró~nieni.e elementów opieki i wpahowania~ ir zio~onym opiekuńczo-wychowawczym procesie, alo wr~cz abaolutnie konieczne. W przeciwnym bowiem razie takie wyra~tenia jak: "wychowanie przez opiekę", "wpoho~ranie opiekW icze"~ "aptuaoja opiekuńczo-wychowawcza" i irme bpł~by w istocie niewiadomymi, o nikłej lub żadnej przpdatno§oi d~.a pedagogilci opiekuńcze j.
Inaczej przedsta~t3,a się to w praktpoe~ czego dostateczne na§wietlenie wymaga3oby szerszego wywodu. Mo2na jednark poprzestaE tu na uzasadnionej tezl.e, ie jeśli profesjonalny opiekw~-wychowawca ma rzeczywi§oie organizowaó sytuacje opiekuńczowyohowawaze-i takie z3o2anp proces, to po prosta musi w pewnyoh granicach odró~niać jedno od drugiego i istnieje po temu realna mo~liwoś6. Inaczej bowiem musia3by wystąpić w paradak·salnej roli specjalisty ais wiedz~eego' o0 czyni.

11~
PRZYPISY DO RCZDZIAi~U CZWARTEGO
1 Swoistym, po§rednim stanes, w ktdrym opieka. rodzinna, wid~e się tylko z prokreaoją, bez realnego powiązania z ~yaiem sekaualnym rodzioów, jest sztuczne zap3.odnienie.
z Ogólna oharakterpatyka opieki spoiecznej zawarta jest x rczdziale "Opieka jako kategoria społeczna".
3 Por. między innymi A. ńami~aki, I~nkoje pedagogiki spo3eeznej, Warszawa 19'j4, s. 98-111 oraz R. Wroczyńaki, Pedagogika społeczna, Warszawa 1974, s. l~~j-167.
4 Kryterium "rodzinno§oi" stosowane jest do§ó po~rszeohnie w ooenianiu i warto§aiowaniu opieki zakładowej. Okre§lenis: "tam jest jak ~r rodzinie", "parnx~e tu prawdzi~rie rodzi~ra atmoeiera", "oni szują się tam jak we właany(r) domu", "ioh drugi dom" - wyra~ają jak najwytszą ooenę i poohwa3.ę domu dzieoks czy internatu.
5 Por. m.in. M. Czerwiński, Przemiany obyczaju, Warszawa 1969, s. 143, gdzie autor pisze: "Rodzina jest przede wszystkim domeną swoistej, nie daj~,oej się niwym zastąpić;intymno§ai ui ezuoiowej...".
e Mam tu na, my§li przedmiot nauczania w szkole "przygotowanie do ~yoia w rodzinie soajalistyóznej", poradnie przedmalżefiti ski(r) oraz pewier~ zakres dział.ślno§oi o§rodków "Praktyczna pani".
7.Taki pogląd reprezentował między innymi J. Korczak, Wybór pism, t. 3, Warszawa 1958, s. 81, gdy pisał: "Nierczwa~ną płodno§ć odczuwam dzi§ jako krzywdę i lekkomy§lny występek. Je-ste§my może w przededniu nowych praw dyktoiranyah przez eugenikę i politykę populaoy~ną".
~ 8 Przyjmuję za J. Reykowakim, Osobowośó s spo3eazne zaohowanie się ludzi, Warszawa 1976, ~e zaohowania allocentryazne aq, to takie zachowania, które "ukierunkowane są na dostarczanie ko
rzy§ci inne,j osobie. Je§li prócz normalnyoh kosztów, jakie wią~ą się z każdym działan3.em, za~rierają one §wiadome po§więcenie przez podmiot jego niepodzielnego dobra, bez oczekiwa,nia na. wzajemność stają się altruizmem.

116
,.
9 Dotyczą one, najogólniej mówi~e, takich prźedsięwzięó podejmowanpch w interesie dzieoka, które sprawiają, ~e interes ten osiągany jest kosztem innych ludzi tw tym rówr.~ie~ rodziców), w aprzseznośoi z wymaganiami moralno-społecznymi, egoistycznie. Nalepy do nioh zaliczyĆ ró2ns nieformalne zabiegi o to, aby: przysporzyć dzieoku nie zasłutonyoh korzy§oi z uszczerbkiem dla innyoh, nieuczeiwie zwiększyć jego szanse, pczyskaó mu niszasadnie okre§lone dobra konsumpcyjne, wprowadzać go W zajmowania uprzywilejowanej pczycji, wyrobió mu protekcję itp.
E 10 Niełatwo jost dziś giosić taki pogląd. Wszak powszechne jest prze§w3adczenie o wi(r)lorakich potrzebach i niedostatkach w opiece nad dziećmi i młodzie~~, z czym nie można się nie zgodzió. Równocześnie jednak budzi zastrzelenia nierzadki brak umiaru ir formu3owaniu, postulatów w tym zakrosie oraz zna.czna jednostronnośó spojrzenia. Eksgonując przesadnie i wył~eznie dobro dziecka., jego interes, gubi się najezę§ciej i pomija drugą stronę stosunku opiek~uiezego - opiekuna, jego potrzeby, interes ży-oiewy, jakość ~yoia. Kojarzy się go jedyn3.e w katggoriaoh powinno§ci opiekuńezyah, po§więcania. się dla dzieci ~zwłaszaza matek), ponoszenia ofiar, rezygnacji z ~yoia.
11 Jest to sytuacja kaztaltuj~oa postawp egoistyczne, aspo.łeczne.
1z 0 panujących poglądach w tvm zakresie wspomniałem wylej. Spotykana nierzadko tego rodzaju rzeezywisto§ć wskazuje, ~e pogl~dy te przynajmniej w ezę§ci mają w niej swe oparcie. Stanowi ona pcza tym model allooentryzmu altruistyezr_ego opinki rodzinnej.
1~ Stwiardzeń3.e to implikuje konieczność sz(r)rszyoh rczwadań. Pczostaje tu podkr(c)ślió, ~e allooentryzm poł.ączony z nastawisniami socjocentrycznymi oraz umiarkowany altruizm nalepą niew~tpliw3.e do doniosłych walorów specyficznych opieki rodzinnej.
1~ Por. M. Ossowska, Normy m9ralne,'Warszawa 1969, s. 143-
-152.
15 Por. Taje, Socjologia moralnośQi, Warszawa 1959, s. 143_152.
i
5
6 r a

117
16 Na moralne aspekty opieki nad dzieckiem zwraoa uwagę w. sposób interesuj$ep A. K(r)lm w artykule pod takimi tytułem, Problemp Opiekuńczo-Wychewawcza, 9/9982, s. 387-391. Autor ujmuje moraln(r) aspekty opieki w dwóoh głósrnyoh°p3aszczyznach; wynikaj~,oyoh z "rczumnie pojmowanej idei dobra": powinnośoi moralne opiekuna, zawierające aię w pytaniaoh, ezp i jak udzielaE opie-. ki oraz powinno~oi moralne podopiscznego, vr związku z pytaniami, czp i: jak korzystaó z opieki. Pomijaj~o tu inne dyskusyjne kwrostie w tym artykule nalepy zauwa~yó, ~e ~(r)óli ohodzi o tę drug~ płaszczpznp - moralne gowinnogo3. podopiecznego, to trzeba najFiorw odpotriedzieć na pytanim jaoy podopieo~zni i kiedy mo
obiektyv~ni.e odpowiadać na pytania czp i jak korzystać z opieki. Beat bowiem nader nczywiete, ~e nie wazyaoy i nie zewazs.
17 T. Kotarbińaki, Studia z zakresu filczofii, etyki i rmuk społeeznpoh, Wrooław 1970, s. 194-243 oraz ten2e, Medytaoje o
~poiu godzi~ryrm, Warszawa 1967, a. 68-72. ' 18 Tenże, Studia z zakresu filczofii..., a. 216.
19 M. Osaowaka, Norm9 (r)oralne, a. 191.
20 H. Murzyński, Idea3 i oele wyohoeranj.a, Warszawa 1974, a. 230_233.
21 Ibid., s. 231.
z2 T. Kotaxbińaki, Studia z zakresu filczofii..., s. 203.
23 Cxtuję za M. Oasowalsą, Normy moralne, a. 144: 24 H. Murzyński, op. oit., s. 231.
25 To niełatwe, wysoos złojone zagadnienie znajduj~oe sxe skromne rczwinięoie wyże, w rczdziale "Zakresy opieki" (opieka tranaoedentna) oraz dalej m rczdziale "Potrzeby ponadpoci~iotowe i ioh diagnczawanie" (ostatni czynnik tyoh potrzeb).
26 Por. M. Oasowaka, Normy soralne, s-. 3~-49.
z7 Ibid., s. 38. Pcza tym autorka piaz(r) za "pewnym autsrem amerykańskim", ce oponenoi.atosowania eutanazji. w stosunku do cz3ot.Tieka cierpi~,oego beznadziejni(r)' uznaj, róxnocze5nie za swój obowi~zek uśmiereió zwierzę, które męczy się bez ratunku.

118
z8 Tak na. przyk3ad A. Kelm, Formy opieki nad dzieakiem.w ·Polsae Ludowej, Warszawa 1968, zawęża opieki społeczru; do dzia
łalno§ai niepa~atwowyoh organizaoji spo3.ecznyah, np. TPD. Natomiaat H. ~,liaka-Kczło~ska, Rczwalania o opiece i pomocy spo3ecznej w Polaoe Ludowej,-Warszawa lg7z, ogranicza to po~gaie od strony przedmiotowej, suponująo, ~e opieka apołeazna obejmuje tylko jednostki, rodziny i §rodowiska lokalne, a nie azeraze zbiorowośoi.
Por. A. Hamińaki, op. oit., s. 82-87 oraz H. ~.lioka-Kcz3owska, Rczwalania o opisoe i pomoop ąpołecznej w Polsoe Ludowej, Kultura i Spoleczeńatwo, 1/1972, a. 117-124.
3~ S. Szer, Prawo rodzinne w zarysie, wyd. II, Warszawa 1969, s. 247.
31 Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Warszawa 1973.
3z Zasady te oa~wiane są w dalszym rczdziale pt. Zasady opieki i wyohowania przez opiekę.
33 A. ~s~~y~~ Zarys teorii wgohowania, Warszawa 1976,
a. z6z.
34 Przytaczam za H. Muazy$skim, tamże, s. 318-931.
3~ Bli~sza interpretacja tego poj~oia w dalszym rczdziale pt. Struktura funkojona.lna opieki.
36 Między innymi J. Wolczyk, Opieka nad dziećmi i młodzie~ą w wielkich miastach, Warszawa 1969, s. 71 i J. Ma.aiaszkowa, Opiaka i wychowanie. Róźniae i podobiańatwa, Problemy Opie~CUńczo-Wychowawcze, x/1983·

l
5. ~scJ~ orx~
~.1. P o j ~ o i e f u n k o j 1 o p i e k i
Termin "funkoja" cznacza, zwlaazo:a v ~psylou potocznym, najcz$śoiej, przy3$te zadania, pelnioxy roly porodeweap skutek. Jan Szczepański mówi~o o !'unkojaoh rodz3.~p odró~ni.a je od zadań. Pierwsze określa jako "skutki wywsipwene przez dzia3.ania czp zaohoxania sip az;onków srapy, w~w~oływane w szerszej zbiorow~ośoi, bez względu na to, czy byty ona zaoierzons, czy po2~dane": a drugie jako "określone czyrniośei, które o~jq, wyw~oły~aó po~~dane ekutk3, zleoone przez zbierowoóai szersze, czy też podjęte świadomie przez sama, grupo"~. Jest to bardzo istotne i po~yteczns rczró2nienie. Jego wartość polega glównie na tym, ~e tak rczumiana funkoja staje się zobiektyw3.zowan~~katesorie~, niezbgdn~ dla opisu szeregu zjawisk, a zw3aszcza dla "diagnczy znaazenia". Jej pszyjęoie mo2e prowadzić w praktyce miedzy Innymi do ustalenia wielorakich skutków funkcjonowania określonych instytuoji, ewentualnego eliminowania tych nastgpetw, które aaj~ ujemne charakter oraz wpodr~bniania zada$ i czynno5oi nie zwi~zanyoh z funkcjami. W takim tek zna.czeniu będ~ sig gsslugiwał terminem "funkcja opieki° i dalej - afnnkaja opiekmfcza". Tak więc funkcja opieki - to okr(r)ślone jej skutki przede ~rszy:tkim w odniesieniu do podopiecznego (podopiecznych). Se4 to - inaczej móiri~a - ró~ne skutki (a więc nie tylko ściśle opiekm5cze) powodowane przez pewn(r) uk3ady typu optekuńazego, jak na przyk3.ad rodzinę. Stad te2 modna je rczpatrywać:
J

120
- w najbardziej ogólnym znaczeniu jako podstawowe skutki opieki w ogóle, w oalym jej zakresie;
- w sensie ró~noroduyah skutków dzialalnośai opiekuńczej określonych osób lub instytucji.
Mo~liwo~oi tych nie należy traktować alternatywnie. Kaida bowiem z nioh powi~s byE kolejno wzięta pod rcz~eagę. Móxi~o 0 funkajaoh opieki takiej, jaka, ona. realnie jest i mo2~e być, ma Imy - za J. Szczepańakim - na uwadze wszelkie jej następstwa, a wi$a dodatnie i ujeame, ohooia~ wyra~amp je raczej konstruktywnymi określeniami eygnalizuj~aymi pczornie treśoi dodatnie, za.
łożone. Tak na przyk3ad, jeśli stwierdzimy, i~ jedną z funkcji, i opieki jest stymulowanie rczwoju - brzmi to niepejoraty~mis. ' Nie cznacza to jednak, że opieka zawsze i w ró2nym, poż~danym
stopniu pobudza rczwój jej przedmiotu. Mo2s przecie2 bpć i nierzadko jest tak, że nie tylko nie powoduje ona rczwoju ale go wrgcz hamuje. Tak wito funkoja ta wskazuje, ~e w wyodrgbnisnym zakresie opieka powoduje j a k i e ś, a ni.e jedncznacznie te same w.skali wartośoi skutki. Dopiero odpowiednia diagncza danego uk,ladu opiekuńczego pczwoli na takie ~ednczneczne ustalenia. Yynika ste~d, 2e Punka je opieki modna - i jak sea,dzę nale2y - rczpatrywać jako oontiauum skutków, od najbardziej korzystnyoh, poprzez obojętne i ambiwalentne, aź do zdecydowanie negatywnyoh.
lrIo~na tek św3adoaie zajmowaó się jedynie pczytyws~ azęśoi~ ~sgo.aontinuum, jako "funkojami zalo~onymi", mimo ~e rzeazywistość.ląazy-,w sobie cz~sto skutki potądane i niepoź~dane.
,Upi.e~a.,jt~o; sil na sformułowanym po jęciu opieki i wykazanych jej,;.~w3.~,zk~eh..z w~ohowaniem, opisanych w literaturze mechanizxnaoh soc~a~izaaji ~, "wchodzenia" w role spo3eczn~ oraz na dostrzsgaln~y'ąh w rzeo~~·w3-i~tośoi wielorakich następstwach dzialalnaśo~. opiaku:Scze j;.; agg,.:wyodrgbn3.ć pięć je j głównych funke ji wob~o podogieaznyois;: .2 ..
- h o m s o s: t,~ ~ .~;, y a .,~ , n a - ois~,głe doprowadzanie do osąągania optymalnego stanu zaspgkojenia wielorakich potrzeb;
e; g, z y s t e n c j a 1 n a - w rezultacie spełniania "a., się funkcji pierwszej dochodzi do zachowania ~yaia i zdrowia z
ich okre§lony-mi,jakos~ciami, wielostronnego rczwoju, określone

121
go pcziomu normalno§oi funkojonowania oraz umo~liwiania wyohowania,
- r e g u 1 a o y j n a - rczbudzanie i regulowanie potrzeb oraz grauio, norm i sposobów ioh zaspokajania,
- u a a m o d z i e 1 n i a j ~ c a - dopsowadzanis do wzgl~dnie peinej samodzielnośoi i niezale2no§oi 2yoiowej,
- a o c j a 1 1 z a o j a - uspoieaznienie i ukulturalnienie potrzeb oraz iolx zaspokajania.
A oto krótka oha~rakteryatyka tyoh globalnych źunkoji wediug przyj~tej kolejności, z zastrzeleniem, że w owej celo§oi spełniaj~ eię przede wszystkim w rczwojowym prooeaie opiekuńczym, a w tym głównie w opiece nad dzieómi i mtodzie~~.
~.2. F u n k a j a h o m e o s t a t y o z n a
Funko,~a homeostatyczna opieki - to jej najbardziej pierwotne~ fundamentalnej a równocze§nie kreatywne następstwa, dokonuj~oe się w osobie podopiecznego. Cznacza ona, ~e wielorakie czynno§oi opiekuna podejmowane dla zespoka.jania pona.dpodmiotowyoh potrzeb podopiecznego doprowadzaj w sposób oi~,gły do osiągania okre§lonego stanu ich zaspokojenia' oo jest równczne.czne
z permanentnym przywracaniem i utrzymywaniem w jego hy.opayohicznej strukturze chwiejnej równowagi, jako podstawowej wła§oiwo§oi i absolutnego warunku istnienia. Jej pterwotno§ć polega na
` tym, ~e zgodnie z natury i warunkami istnienia ~ywego organizmu jawi się nam jako niezmiennie konieczne i sta3s wyprzedzenie wsxelkioh innych funkcji opieki. Jest ona równocze§nie pierwszym fundamentalnym ogniwem całego łańcucha dalszych niezmiernie donio3łych następstw działalno§oi opiekui5czej, a taks czynnikiem wyzwalającym i kreuj&oym te następstwa' to jest wszystkie składniki funkcji egzystencjalnej oraz czg§oiowo funkcję regulacyjną. Pcziom osiąganego stanu zaspokojenia potrzeb 3, uzyakiwanej równowagi jest - zgodnie z przyjętym rczumieniem funkcji
fi - w rzeczywi.sto§oi opieku~5czej ró~ny, zalegnie od stopnia adekwatno§ci opieki do rzeczywistych potrzeb ponadpodmiotowych podopiocznego (to jest tych potrzeby których zaspokojenie wymaga.

122
obiektywnie interwencji opiekuńczej) i jego realnyoh mo~liwośoi samodzielnego funkojonowa~aia. 
Struktura funkofi homeostatycznej jeat dwoista, ao pooi~ga za aob~ wa~kie konsekwencje dla oa3okszta~tu opieki i wszystkich stron stosunku opieku$czego. Składaj się na ni.~ dwie . na~azęgaiej wzajemnie uwaru:~kowane - waratwy: obiektywna. i aubiektpwxia. Pierxsza, to osi~gany stan zaspokojenia potrzeb i równowagi, zwłaszcza biochemicznej, niezalexmie od tego, czy, na ile i jak jest on odzwierciedlany przez podopiecznego w sferze uczuć i świadomości. Liczy się tu tylko to, ao rzeczywiście jemu jest dane, o0 on faktycznie otrzymuje i osigg~ana dzięki temu równowaga. Tak na przyklad, w zaspokajania potrzeby od~ywiania ahodzi3oby tylko o to, czy, na ile i jakie $kiadniki odżywcze zapewnia się podopiecznemu i jakie ak3adniki odb~.era jego organizm oraz w wyniku tego powataj~oy stan zaspokojenia i równowagi, żeby móg3 norsalnie funkojonowaó, zachowywać pełnię eił i zdrowia,rcz.wijaó eię, wydajnie p~~eaowaó itd. Druga zaś stanowi jedynie au
biektywne, zw3aszcza emocjonalne dcznania, wprastaj~oe na podło~u warstwy pierwszej. Sktadaj~ się na nia odczucia pmzyjemcwśoi, b3ogośoi i zadowolenia, towarzysz$oe - z tendenajg naraataj$o~, całemu przebiegowi zaspokajania potrzeb a~ do ich wzgl@dnego nasyoenia, jako swoista gratyfikacja za to, o0 organizm otrzymuje. Stad tek modna j~ nazwaE waratw~, hedonistyczne~, funko ji homeost~stycznej. 2ne.czenie tych dwóch warstw dla aktualizacji podatawowyah przejawów życia i zaohodz~oe między nimi relacje impliku~~, wa~tcie dla opieki problemy. Problemem centralnym jest tu uzyski
4 sianie i zachowywanie odpowiedniej proporojonalnośai między n3.mi.
5.3. F u n k o j a e g z p a t e n o j a 1 n.a
Jest to funkcja sk3adająaa się - jak to zaspgns~lizowano wy·~ej - z najdonioślejszych dla istnienia elementó;r~ będ~ayoh nacze7.nymi wartościami opieki. Absolutnym warunkisia jej spałniania sig jest aktualizacja funkcji poprzedniej. Stad tai można gowisdzieć, 2e funkcja egzystencjalna jest funko~~,funkoji

X23
homeoatatycznsj. Przpjrzpjay się teraz nieoo bii~ej tym jej doniosiym składnikom.
- Życie ka2dej ludzkiej (i nia tylko) jednvatki zostaje zanhoaene przede wazpstkim w rezultaoie rcztaczanej nad nią opiski, zwlaszcza agi` zakresie zaapokajania potrzeb biologicznyoh~ szczególnie w aloesie dzieoińatwa - oałkowitej zale~nośoi opiekuńczej od doroslyoh. Zaspokajanie potrza~b jednostek niezdo3.nyoh do samodzielnej egzpstenoji nis tylko warunkuje tycie jako t ak i e~ ale równiej jego j a k o ś ć. W3adomo~ jak woi$,2 wielka w liczbaoh bezwzględnpoh jest śmiertelność małpoh dzieoi w wyimku niedostatecznej, złej opieki głównie w krajaoh tzw. trzeoiego świata. Jeszcze więoej dzieoi tyje tam w wsrvmkaoh daleko poniżej, minimum ludzkiej egzpateno~i~ w per~nsntnej depx~ywao~i. Tak więo zaohowania cynia w ssnaie bezwzględnym jednostek-podopiecznyoh oraz j(r)go jakość aą funka~~, okreólonego zaspokajania ioh potrzeb.
- Zaspokajanie potrzeb pona.dpodmiotowyoh potomstwa warankuje równie2 zaohowanie gatunku. Zale~ność ta potwierdza a3ę- w ramaoh gatunku homo aapiens - mimo wspomnianpoh ujemupoh przeja* wów - zdeopdowanie pczytywnie. Popęd seksualny, tzw. instynkt rodzicielski i rczrodczoś6 ludzkinh oaobnikbw wpkluczaj~ - jak dotyahczas - obawę ii może ona sprawdzić cię te2 rxegatywsiia. Przeoiwnie, ooraz bardzi(r)j realna wydaje się groiba przeludnie
nic naszej planety. Zale2noś6 tę w znaczeniu negatyarrsym ~~na wi~zać z wymieraniem pierwotnych grup etnicznych oraz wyg3.nię
.... ciem szeregu gatunków zwierząt. W pełnym zakresie daje ona o sobie zn~t.ć w sensie określonych następstw jakościowych w obrębie gatiunku. Modna bowiem zasadnie przyjąć, że jednym z istotnych czynników uniezależniania się wspbłczesnego człowieka od naturalnych meahanizmó~r ewolucyjnych ze wszystkimi toga dodatnimi i ujemnymi na.s~tępstwami gatunkowymi! jest opinka.. Stad teź
i jakość tego gatunku ,jest w p(r)wnej mierze jej następstwem' funk
	- Stan zdrowia ka~dej ludzki.oj jednostki, zwłaszcza dziaci 	i młodzie~y~ osfib charycYa~ niedołę~nych - to w duźym stopniu oi~	1
serwowalny na eo dzień skutek zaspokojenia ich pona.dpodmiatowyoh potrzeby przede wszystkim biologicznych i bezpieczeństwa (tzw.

124
potrzeb zdrowatnyoh). Przejawia sig on w z a e h o w y w a n i u zdrowia, jego o d z y s k i w a n i u we wszystkioh ~prz7rpadlsaoh okresowej! częśoiowej utraty oraz p o z y s k i w a n i u w możliwym zakresie i stopniu poprzez raojonainy tryb ~yoia~ stały kontakt z przyrod~s hartowanie organizmu utrzymy-~,~anis kondyc ji.
- Odwiecznym następstwem zaspokajania potrzeb podopiećaznpoh w dominująoyin zakresio opieki (głównie na3 potomstwem) jest iah wielostronny rczwój. Pczostaje to faktem na ~Cyle bezspornym, 0o woiąt nisdostatscznis odzwier(c)iedlanym w teoriach rczwoju jednostk3. T'a kolejna fundamentalna funkoja opieka. wyrwa się tak
w dodatnioh jak i ujemnpoh skutkaoh określonego ząnpokajania potrasb ponadpomitovryoh. Skutki te - mimo ~e nie w kadym stadium aq, obserwowalne - następuj, a i ~, g l e~ w odniesieniu do wazystkioh, pczoataj~yoyoh we względnej normie podopiscznyoh, a więo sajr oharakter p s r m a n e n t n y i b e z w y j ~y tk o w y. ~ one tym większe i bardziej doniosłe, im większy jest zakres i stopień zaspokajanyoh potrzeb ponadpodmiotowyoh, im większa zsle~nobć podopiecznego od opiekuna. Dlatego te2, ohooia~ opieka. jest jednym z kilku czynnilców rczwoju jednoatki,lecz - zwłaszcza w pierwszym okresie jej ~yoia (dzieQińatWie) - czyn-. n3.kiem koni.ecznym i niezast~pionym.
.- Czy i na ile normalne jest funkojonowanie (w sensie psyohofizycznym) jednostek pczostaj~,oyoh w zale~nośoisoh opiekuńczyoh od innych ludzi lub inatytuoji - zalety to w znacznym zakresie od okreblonago zaspokajania ioh potrzeb. Mo2e ono prowadzić ~s do zaohcwania stanu r8wnowa~ci, dodatniego saa~poczuoia~ zadowolenia z ~yoia~ celowego 3 zorganizowanego zaohowania! bezkonfliktowego przystopowania do waruuków~ a w3ęo nzglQdnie n o r r a 1 n s g o funkojonowania. Mole tsż powodowaó stan przsoiwnyt zdenerwowania! przemęczeniai apatii! przestraohu, fiksaoji jako następstwa n3:edostatecznego lub nis~rłaśoiwsgo zaspokajania ioh potrzeb.
- Od określonego stanu zaspokojenia potrzeb zależy równie możliwoó6 pemp&lnego przebiegu szeroko i ~oi~le pojętego wyohowan~.a oraz uzyskiwania zaio~onyoh jego efektów. Tai polagaj~oa na w a r u n k o w a n i u wyohowania~ funtsoja opieki zaspgnalizowana jest w na.stępnyut rczdziale jako obiektywny zwi~zek opie

t25.
ki z wychowaniam. i~ tym miejsou wypada podkre~ilić, i2 zaleźność ta dostrzegana jest i uwzględniana w praktyoe g3ównie w zakresie zaspokajania potrzeb b i o l o g i o z n y o h. Woi$~ jednak niedoatatecznie brane sa, pod uwagę - w stosunkaoh opiekuńczo-wpohowawczyoh - tego rodzaju skutki, powodoi~rane perz(c)z olsreślone zaspokajan3,a psyahospołscziryoh potrzeb podopiecznych-wpohowanków.
5.4. F u n k o j a r e g u 1 a o y j n a
Skutkiem opieki zwi~,zanym §oi§le z zaspokajaniem potrz(r)b
jest odpowiednie ioh r e g ~y 1 o w a n i e i r o z b u 
d z a n i e. Sprawowanie opieki powoduje bowiem - poprzez okre§lony model zaspokojani.a potrzeb podopiecznego-- ich inherentne wobec tego modelu przyporz~dlsowywa.nie się i kształtowanie.-Inaczej mówiąc" model t(r)n zostaje w pewnej mierze przyswojony przez podopiecznego jako w3asny. Niedoosnianis iwieWykorzystywanie w s(r)nsie konstruktywnym'tego meohanizmu w procesie opieisi prowadzi między innymi do powstawania u podopiecznyoh sprzecznego i. niez,godnego.z ich interesem żyoiowym uk3adu potrzeb i. terxdenoji w ioh zaspokajaziiu. Dlatego też w prooesie opieki opiektu~ staje wobec konieczno§a3 podejmowania takioh długofalowyob. dzieleń! wykazywania takich tendenaji~ które prowadzil:yby do mo~liwie najkorzystnie~jszyoh następstw w tym zakresie. W przeciwnwm razie będę one, różne ~jalcie§~~ a więc dodatnie i ujemnej poż~dano i niopoi~dane, tak ze względu na dobro jednostki jak i interes społeczny. Jakie zatem tendencje i dzialaniaf prowadz~ae do ukształtowania się po~~danego modelu potrzeb podopiecznyoh~ gowirmy zawierać się w procesie opieki?
Hli~sza analiza tego procesu pczwala na wylosiienie następujących regulaoyjno-stymulaoyjnych celów i zadań.
' - Hamowanie i ograniczanie tendenoji ekstremalnyoh w zaspokojańiu potrzeb, to jest tenden.oji do maksyms.lizaoji i minimalizac:ji w tym zakresie. Togo rodzaju działania s~ niezbędne zawsz(r)~ gdy podopieczrry nie potrafi zachować koniecznego umiaru i wykazuje w odniesieniu do jakiej§ j(c)dnej lub kilku potrzeb stałą dążnośb do nadmiernego albo - przeciwnie - niedostatecz

~z6
neg~o 3,oh zaspokajania. w rezuitaoie tyoh dzia3az5 mocna oczekiwa6 zaniku tego rodzaju tendeno~i i kształtowaania aig postaw raojona.lnośoi i umiarkowania w tym zatsesie.
r Rczwijania i utrwalanie tendencji optymalizaopjnyoh t~ zaspokajaniu potrseb. Jest to xio2one i dtugotr~e oddziatywanis rsg~ulaoyjne, będąoe dalszym p o z y t y w n y m .etapem działań poprzednich lub niezale2ns od nich. Polega ono najogólniej - na wdrapaniu podopi(r)cznsgo do przys`rajaut.a takiego mode
lu w tym zakresie, w którym wszystkie jego aktualne i przysz3.e '. potrzeby byłyby w mi.arg mczliwośoi dostatecznie zfaspokajane i
zape~rniŁy mu pomyślność 2yoiow~, w z g o d n o ś o i z p ot r z e b a m i i n n y o h 1 u d z i i wymaganiami społecznymi.
- Hamowania i ograniczanie potrzeb "nienasyconych". W tym grzypadlw opiekun osa do czynienia z taki grupa, potrzeb, które podlega.j~ autonomicznym tendencjom do oi~głego pod~ryżazania stan-. dardu i puiapu ich zaspokajania, określony stan zaspokajania podle,g~a swoistej konfrontacji sgołecznej, bgd~,oej iródlsm uzyskiwania uznania i presti~u, oo wywołuje i poglgbia te tender'-y eje. W ten sposób staje się on niejako niewolnikiem tych potrzeb, ze wszystkimi ujemnymi skutkami dla zaspokojenia pos~osta3.yoh. Stad tek oi~,głe deprecjonowanie zwłaszcza takich skrajnych tendenaji oraz ukazyWS~r~ie i realizowanie wa,rtośeiowyoh modeli jest tu problemem, którego niepodobna pomiz~yć w dzia3alno§oi opiekuńczej.
- Hamowania i wygaszanie pragnień i dą~eń sprzecznych z ich zasadniczymi potrzebami i globalnym interesem ~yoiowym lub dostosowywanie, modyfikowanie ich zgodnie z tymi potrzebami. w ~yoiu każdego człowieka, a u dzieci i mtodzie~y przede wszystkim, wyrastaj mniej lub bardziej trwałe d~~enia i pragnienia rczbudowane najczęściej przez bodźce środowiska społecznego oraz pew=. ne preferencje osobowościowe, obiektywnie kolidujące z podstawowymi potrzebami oraz interesam życiowym jednostki. Są one najezę§oiej wyrazem jednostronnych i fo.łszymrych wyobra~eń o rzeazywisto§oi i nieukształtowanej hierarchii wartości iyoiowych. Stąd tet konieczność ciągłej regulującej i ukierunkowuj~,oej 3.n.. terwenaji opiekuna, bez której podopieczny móg3by ponosiE azęsto poważne szkod~r cyciowe: mimo że napotyka. ona nierzadko z jego strony na znaczne opory, a nawet przeciwdziałania. Wymaga to

~z7
od opiekwna dostatecznej znajomośoi potrzeb podop3.ecznego oraz posiadania wiasnego, jasnego wpobra2enia o tym, oo jest dla niego dobre, a oo złe, oo wabne i zasadnicze, a oo drugorzędne i oboj~tne, jak równiej uświadamiania i przyswajania mu tego wyobra~enia.
- Hamowa~.e i wygaszanie potrzeb nałogowych i niektórych potrzeb nawy~kowyoh. Sg to potrzeby zdecydowanie negatywne, tak z uwagi na dobro jednostki, jak i interes społecznp. Chodzi tu przede wszystkim o potrzeby pierwszego rodzaju, których natężenie i azkodliwośó s~ powszeohuie znaae. Występuje one z~r3aszcza u podopiscznpoh starszych, w warmkeoh zaniedbań opieks~ńczo-wyohowawczpoh i niekorzystnych `rp3ywów środowiska społecznego. Iah hamowanie i wygaszanie stanowi dla opiekuna bardzo xło~one i trudne zadanie, wymagajgoe zastosowania w sposób.zin-, tegrowany ró~norodnyoh zale~nyoh w znacznym stopniu od indyWidualnyoh przypadków zabisgdw, które można sprowadzili do:
- ukazywania i uświadamiania wszystkich szkodliwych nast~pstrr zaspokajania tych potrzeb;
- utrudniania, udaremniania i wi~zania ich z ujemnymi prze. życiami;
- kompensowanie wytworzonego w ten sposób niedostatku przez pełne zaspokojenie innych, wartościowych potrzeb;
- podejmowanie zabiegów leczniczych (dzis3anie środkami farmakologicznymi, psychoterapeutycznymi, wychowawczymi);
- wpływanie na ukształtowanie właściwego systemu wartogoi.
Spośród tych zabiegów utrudnianie i udaremnianie może two· rzpć dla opiekuna powa~np dylemat wtedy, gdy przejściowo sprawia ono podopiecznemu siln$ przykrość, cierpienie. Staje on. bowiem wobec trudnego wyboru między dziataniem dla jego dobra, a zachowaniem jago dodatniego samopoczucia, zadowolenia. Pcza tym znaczne natę~enie tych potrzeb i pyn.ikaj~oe stąd silne i względt nis trwale tendencje do ich zaspokajania prowadzi z reguły do swoistego przewlekłego stanu "wojny" między podopiecznymi a opiekunami, oo sprawia, ite ci ostatni przpjmuj~ postawy toleraneji i faktycznej rezpgnaoji ze swej roli opiekuńcze,j w tek sy
tuacji. - Profilaktyka i terapia potrzeb chorobowych. Potrzeby te
go rodzaju wyniaj~ ze staniu chorobowego organizmu. Ieh zaspoko

~z6
nago iah zaspokajania. W rezultaais tych dzieleń modna. oczekiwaó zan3.ku tego rodzaju tendenoji i kształtowania aig postaw raojonalnośoi i umiarkowania w tym zakresie.
- Rczwijanie i utrwalanie tendencji optymalizaopjx~oh w zaspokajaniu potrzeb. Jest to złojone i d3ugotrwale oddziaływanie regnlaopjne, będ~oe dalszym p o z y t y w n y m -etapem działax5 poprzednich lub niezaletns od nich. Polega ono na3ogólnisj - na wdrapaniu podopiecznego do przyswajania takieger modelu ar tym zakresie, w $tórym wszystkie jego aktualne i przysz3.e potrzeby byłyby w miarę mo~liwośoi dostatecznie aaspokajane i zapewniły mu pomy§lnośó 2yoiow~, w z g o d n o ś o i z p at r z e b a m i i n n y a h 1 u d z i i wymaganiami społecznymi.
- Hamoiianie i ograniczanie potrzeb "nienasyconych". W tym przypadku opiekim ma do czynienia z taty grupy potrzeb, które podlegaj sutonomicznym tendencjom do aieygłego podwy~szania etanda:rdu i pułapu ich zaspokajanie, określony stan zaspokajania podlega swoistej konfrontaeji społecznej,,będ~.oej źródlem uzyskiwauia uznania i presti~u~ oo wy~tołuje i,pogłgbia te tender'-_ aje. W ten sposób staje się on niejako niewolnikiem tych potrzeb, ze wszystkimi ujemnymi skutkami dla zaspokojenia pazostałyah. Stsd tek ci~,głe deprecjonowanie zwłaszcza takieh skrajnych tendenaji oraz ukazywanie i realizowanie warto§ciowyoh modeli jest tu problemem, którego niepodobna pamixuf,ć w działalności opiekuńcze j.
- Hamowania i wygaszanie pragnień i d$~eń sprzecznyah z ich zasadniczymi potrzebami i globalnym interesem ~yaiowym lub dostosowywas~.ie, modyfikowanie ich zgodnie z tymi potrzebami. W ~yoiu kadego cz3owiska, a u dzieci i młodzie~y przede wszystkim, wyrastaj mniej lub bardziej trwałe d~~enia i pragnienia rczbudowane na.jczg3oiej przez bodźce środowiska spo.łeeznego oraz pewne preferencje osobowościowe, obiektywnie kolidujące z podstawowymi potrzebami oraz interesem życiowym jednostki. Są one najezęśeisj wyrazem jednostronnych i fałszysryah wyobra~eń o rzeczywistości i nieukształtowanej hierarchii wartości 2yciowyeh. Stąd tet konieczność ci~glej regwlująoej i ukierunkowuj~oej in_ terwenaji opiekuna, bez której podopieczny mógłby ponosib azgsto powabne szkody 2yciowe, mima ża napotyka ona nierzadko z jego strony na zna.czne opory, a nawet przeciwdziałania. Wymaga to

ois tsgb rodzaju faktów wyznacza takie zaohowanfa i czprmo§ai opieiaa$cze opiskunos, które na jogólnie j pro~radz~, do zast~,pienia podopiecznys tego, oo zosta,to udaremnione, utracone.
- Aktualizoweaie potrzeb potenojal,nyoh. W praktyce można wpró~nió między innym. taki niepełny zakres opieki, który obejmnje wył~cznie zaspokajanie potrzeb b~dasoyah już a k t u a 1 n y m i w3aboiwośoiami podop3ecznyoh - tak w zna,czeniu oblektywnym, jak i snbiektyvnym - oraz zakres peany, rr ra~ah którego opiekun zaj~je sil równie2 potrzebami jeszcze nie zaktualizowanymi, p o t e n a j a 1 n y m i. 1d pierwszym przypadku opiekę wpznaczaj~ potrzeby jut f u n k o j o n u j ~, o e, najczęgoiej dcznawana subiektywnie przez podopiecznyah, a w 8rugim tak~e potrzsbg będ~oe dopiero w afexze iv y o b r a ź n i opiekuna, w jego pocznoiu powinnoóoi tego, oo nalepy im dawaó. Ma to
z pczoru cechy paradoksu. Sq to jednak fakty w pa~aktyoe opiekuńczej do6ć powszechne. Między innymi te właśnie, "zaspokajaj~oe" potencjalne potrzeby podopieaznyah, dzielenia prowadza w rezultaaie do aktualizacji tych potrzeb - s~ bl32szej lub dalszej przyszłośo3. Pcza t'm opieka rczbudza i aktual~:zuje nowe potrzebp poprzez wartościowa - z punktu widzenia podopiecznpoh - a p o 
s o b y zaspokajania potrzeb iatni4j~,oyah, które po pewnym czaaie ataj~ ais często potrzebami.
.: Utrwalanie i rczwijania potrzeb pczytywnyah.Opieka zaspokajaj~o wielorakie potrzeby podopiecznyah przez to samo w pew nym zakresie utrwala je i rczwija. Odnoai sil to - zależnie od jej walorów ilo§oiowo-jakościowych - do ró2xxyoh, w skali sarto§ci, potrzeb. Zakł.adaj~,o wszakże wzgl~dnie poprawny, racjonalny prz(r)bieg procesu opiekuuczego modna oazek3wać, ~e temu utrwalaniu i rczwojowi podlegaó będą przede wszystkim potrzeba. podstawowe, których zaspokajanie i~a.runkuje i r(r)alizuje pe3nig człow3eczeńst~ra jednostki, nie kolidujq,a z potrzebami innych ludzi. Okre§la to najogólni.e3 doniosło§ć tej funko.~i spieki.
Wsdług K. Obuohowskiego podstawowy kierunek rczwoju zaktualizot~ranyeh potrzeb, to ich indyW.dual3zao~a dakenuj$oa sig dzięki mechanizmom konkretyzaoj3~ mentalizacji i aoajalizao~iz. Dalszym rezultatem poprawnych wzorów opieki jest ukulturalnianie i uszlachetnianie sil potrzeb podopieaznyah. l~totna ró~rnie~ gt~zy

~3~
j~ó~ 2e te pczytywne tendenofe rczwofowe etaf~ aię czymikiem profilaktyki potrzeb o oharakterze negatywnym.
- Tdytwarzanie odporności (toleranofa) na ograniczenia i udaremnienia (frustraofe) potrzeb. Jak to fuk zostało podk~reślone w kontekboie funkofi kompenaaoyfnef opieki - realnie rzecz biorco - nie mole ona zaapokoió potrzeb podopiecznych zawaze,w pełnym zakresie i,w dostatecznym atopn3.u. Część tych nie zasp~okofonyoh potrzeb mole skompensowaó innymi wartośoiaei opieku$czymi (substytutami). Reszta zaś pczostanie przynafmnief okresowo w stanie ograniczenia i niezaspokofenia. Pawstafe pytanie, czy i na ile ten stan godzi się uznaó, Pako normalny, możli~ry do zaakoepto~~ran3.a. W świetle opieki optymalnef, któref fedn~m z istotnych elementów fest dobrze pofgta ~azko3a ~yoia"3~ mofiaia na to pytanie dać odpowiedz pczytywną. Taka bowiee - zawieraf~oa-konieczne i rcza~dne ograniczenia - opieka stale się między innymi fednym z czynników odporności na udaremnienia i ograniczenia potrzeb.
5·5· F u n k o j a u s a m o d z i e l n i a j q, o a
Kaida normalna działalność opieku$cza, ~r któref podopieczni poaiadaj~ wszelkie dyspczycje do stopniowmgo przezwpoi~~ania swego stanu niezdolności do samodzielnego zaspokajania i regulowania określonych potrzeb, prowadzi do ich unieza.le~nienia się od tef opieki, do usamodzielnienia ~yoiomego. To donioeś.e nastgpetwo stanowi swoiste zaprzecz(r)n3.e "ubezwłasnowolnia:f~yoego" - jak pisała H. Redlińska - oharaltteru opieki, z którą wią~e
się uzale~nienis podrzędne podopiecznego od lego opiekuna. Nastgpatwo to jest niewątpliwie jedna z nafbardzief pierwotnych
i zbawiennych funkcji opieki. Stad też fef pczytywn~s urzeczywiatniani.e się wychodzi naprzeciw powszechnym oczekiwaniom i postur latom,w tym zakresi(r). Równolegle wyatępująoy~ nierzadko w rzeczywiatośći niekorzystny pod tym względem, przebieg opieki
~e powodowaó opóźnien3.e oraz mniefsze~ lub większy ograniczoność w usamodzielnianiu sig podopiecznych, a w sla~ajnyoh przypadkach jego da7,elso idące zahamowanie. Wszelako te niekox~zyatne dla rcz

va~u irplikaoje rajd w ostatecznym rachunku raczef ohdrakter margin~luy i nie podważaj w istoty stopniu niepa~zerwanego od
1 zarania opieki spełniania się tej funkcji w ogóle, w jef zdeoydowenie pczytywnim znnczeniu. Modna fg rczpatrywaó w trzech powi;zaayoh integralnie piaszczyznaoh, w trzech grupach skutków:
- postppnj~oej redukcji potrzeb ponadpomfotowyoh~ a~ do grenio odpowiadaj~oyoh .· w okreblonyoh warunkach społecznych - ~rzgl$dnie pełnej dojrzałości i samodzielności ~yoiomej;
- osiq,gaaia takiego pcziomu rczwoju fizycznego, pspohicznego i spoieo~tego, który umo~liwia względnie samodzielne i niezależne funkojonow~anie w spo3eczeństwie;
wykszta3oenia umiejętności i sprawnodoi w zakresie~sa.modzielnego zaspokajania i regulowania swych potrzeb (meiiej~tnośoi samoobeiug~owpoh). _
- Potrzeby ponadpodmiotowe e~ - jak to wynika z ogólnej definicji opieki - absolutnymi wpxnacznikami roli podopiecznego i dziaxalnośoi opiekuńczej. Stad ich redukcja staje sil równcznaczna z osi.~ganiem stanu samodzielności i niezale~nośoi oraz zanikiem opieki. Jednak2e redukcja ta nie jest z reguly całkowita, a zanik opieki zupełny; przy czym pxwoes ten dokonuje się
t najcz śnie sto owo i powolnie. Je
j pni j granice nie s~ sta3e i za~,et~ od szeresu czysmilców. Zawsze jednak w dasnroh waruakeoh musz~ osiq,g~Ć taki pcziom i zakresy abp podopieczny mógl eproatać wymaganiom sao~dzielnośoi 2yoiowej.
- Zaspoka~an"i.e potrzeb warunkuje rczwój podopiecz~roh będ~oy procesem wielostronnym, zlo~onym. Najbardziej dostrzegalny i na,jczrp6oiej kojarzony z opiekę jest ronwój-fizyo~ny. Na jego pod3.o~ i równolegle z nim dokonuje sig rczwój psyohiazny~ w zakresie którego wyró~nia się przede wszystkim sfery intelektualnb i emoojonal~. W rczwoju tst ostatnief wlaśo3.wa opieka odgryw'a ~szczególn~ i ni.ezastąpion~ roik. l5als~sym nast~patrwm opieki jest rczwój epoiecznyr Prowadz~,oy do ukeztaltowsnia się poż,~,danego stoku do innych ludzi, spoleczsństwa,oraz do#·eatania
	~,,~ , do pełnienie. wielorakiohwr8l i zadań spo3aagnyoh. W sumie osi~g	nigoie w ty~oh zakresach odpowiedniego po~siomu dopsowad~s podo	1
pieoasnyoh stopniowo do samodzielności i niezależności ~yoiowej. - W rczwojowym grooesie opiekuńczym czynny wepółuctzia3 pod
opiercznyoh w zaspokajaniu ich potrzeb jest w większej lub mniej

X33
aza j r~3arze z jawiskis~ do~śó powazeohn~s. Prowadmi enkoeaywuie do ~pksżta.ł,oenia odpowiednio elo tpoh potrzeb wlelorak3.oh wd.e~~tnofai i aprawnośoi aamoob~agowyoh, ataao~ri.ąoyuh jeden z ważnyoh kryteriów i sktadników samodzieinoóoi i niszale~śoi żyoiowsj. Kształtowane dpepczpoje instrumentalne warvmkuj4 w3a~oiwp, pamyólny przebieg oodziennego ~roia jednostki i s~ niezbgdns dla udzielania opieki i pomoop zalep od niej innem ludaiom. Waka~uje to miq~dzp innpmi na konieczność palnego rykorzpstania możliwośoi czymego wapótudziatu podopieeznpoh w opiece nad ni· mi, prouadz~,oego do oczekiwanego apelnisnia aiQ tej funkcji.
F u n k o j a s o o j a 1 i z a o p j n a
Każdy ludzki uktad op3.ekh~oxy (rodzina, plaoówlca opiekuńcza) funkcjonuje wapbicz4~śsi.e nie w odosobnieniu i petne~ autenosii, lecz w określonyr, najczeboiej zag~azczo~ środowisku społeczno-kulturowym, v wielorakich zależnościach od niego, kaztałtuj~opoh treści, formy i za~esp jego dziatalraośoi. Przede wszystkim czerpie on z tego środowiska (w nox~alnyoh przppadkaohj odpowiednie z a s 1 1 a n i e, jest prze~c nie w pewnpm zakresie i stopniu oi$;gle p o b u d z a n y i r e g u1 o w:a n p, a środowisko ta staje się o d b'i o r o ~ bie~~opoh i `finalnych efektb~w jego dziataln~ośoi. Stad też spa~awowanis opieki w jej okre~4louym'kaztstois, w oi~gu diużazego czasu powoduje wytworzenie się u podopiecznych szeregu ważnych, ze wzgl~du na innych ludzi, społeczeństwo i wartości moralxae, dyspczycji zw3.~zaxayah z zaspokajaniem ludzkich potrzeb. Dokonuje sig to glównie dzięki mechanizmom kczstroli spolecz`xrej, konformizmu apo3eczn~ego, identyfikacji, naśladawniotwa oraz sadowego oddz~.e· ływania wyohowswczego. Nast~pu~js to zwlaszczw. w tpoh4 zakre~oh opieki, w których zaspokajanie potr~crb wchodzi w bezpośradt~ie zwi.q,zki i zaie2nośoi z pvtrzebatn~. iunpoh osób i wyta~gani.ami społeczno-kulturo~rymi.~ czy~,i ~w każdym atosunla~ o~.ek~czy'r, sr kt~Sxya ~oisra się i rczstrzyga o~.q,g-ls ia~terms ~,io~ obu jogo atronj w grupach .p~dopiscznych, gd.e śwzep3ya opiakuń~cze poddawane aą oie~ j ka~'r4r~ta~@ ja z apisai~ i ich o:;ton

~ 3~+
kóx oraz xszqdzie tamy gd$is zaapokajsnie potrzeb podopiecz~ npoh pooia,ga za soba dostrzegalne skutki dla innyoh ludzi i spotyka aip ze apeleosnymi wgmagan9.ami~ normami, wzorami, kouwnnojami w tys zakresie. `Tielorakośó zaspokajanyoh x ramm.ch opieki potrzeb pod działaniem meohani.zmów aoojalizaoyjuyoh prowadzi do ró~norodnośoi skutków przyatoaoxaxczyoh i oaobotwórczyah. Maje one ezczególn~ donioa3ośó. Tak bowiem w podziemnym żyoiu~ jak
i sytuaojaoh, w którpoh jednsstka xyeta~wiona jest na Ixróbę ~goiow~, i apraxdza sil bako azło~riek~ jej sposoby zaspokajania swgah potrzeb oraz rczstrzyganie iah mto~aanku do potrzeb innych Ludzi i oczekiwań apo3ecz~oh najpe3.niej wprażaj~ jej człowieczeństwo, jej apoleczne oblicze. Te soojal.izaapjne nast~pstwa opieki mo2ns. rczpatrywać x 3wóoh podstaw~owyoh zakresach:
- pmz(r)k:ztałoania ai$ roli podopiecznego ~r rolp opiekuna; - pedporz~,dkowywania irartośoiom spo3ecznym rczmiaróx~ form i sposobów zaspokajania potrzeb.
- Czynne wapó3dzialenie podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb prowadzi do opanowania przez nich ezerega umiej~tnośoi i apraianośoi aarwobaługowych, które mog~ być i a~ ~r pewne3 mierze uruohariane pó~nie j dla aprax~owania opieka. nad innymi:. Staje sig to możliwe dzięki róvnoczeanemu przyswajaniu przez nich - przede wszystkim poprzez naśladowniotvo, identyfikację i kontrolę apoleczn~ - dpspczgo~i k i e r u n k o w y o h niezb~dnyoh dla pelnienia ról opiekuxSczyoh. Suci ta metamorfcza ról me x normalnpoh·wavrunkaoh charakter progresywny polegaj~oy na oi~giym, -etopniovy~n poszerzaniu się i pogłębianiu zakresu xpkonyxanpah zadau i ape3.nianyah funkcji opiekiuiczgoh, a~ do granic x
I' pe3ni odpoiriedziel~ego, samodzielnego opiekuńotwa, atanorri~osgo a jeden z f'undamental`nych składników dojrzalośoi społecznej jadnostki. lbgw rodzaju tendencje i następstwa modna dostrzec w kadym w~zgl~dnie normalnie fuxikojonuj~oym, naturalnym uktadzie opieknńczgm - rodzinie, zavierająoym wielorakie zale~nośai opia",
kuifiaze~: ,Przejawiaj się one taicie - chociaż w znacznie ograniazonym zakresie .. w wig~kazobai układów formalnych. Ich znacze
nie dla utrzymywanie sig po~~,d:usyoh stosunków migdzyludzkioh~ a zwłaszcza dl.a poaE~p~ślnego rczwiązywania zalsżnośoi opiekuńczych między pokoleniami, jest trudne do prz(r)o(r)nienia. Zawsze bowiem

~3~
~poie ludzi w tpm wymiarze zaleźaśo i zależy px~sede wszpetkim od wyet~powania w ni.oh dyspczycji opiekuńczyoh.
- Dziaianie wspomnianych wylej rreohanizmów aoojalizaopjnpoh ~r opiece, a zwłaszcza kontroli społecznej, prowadzi do podporz~,dkowania tego, o0 określa si$ ogólnie apoaobami zsepoka.jania potrzeb "okre5lonym wartościom kultury, w rasach której upłpwa nasze ~poie"6. Dokonuje się ono przede wezpetkim p o 
ś r e d n i o, poprzez osobę opiekuna przpjmujeyoego i realizuj~,oe~o te wartości w sprawowanej opiece, oraz b e z p o ś r e d. n i o, w ich oddzia3ywaniu na podopiecznego, zdolnego do reakcji pszpetoaowawczpoh.
Demu podporz~dkowaniu podlegaj nie tylko same, ściśle pojpte a p o s o b y z a e p o k a j a n i a potrzeb, ale również f o r m y organizaopjne i r o z ts i -a r p tego zaspokajanfa~. Przyetoaowanie apołeo$ne w tym ostatnim zakresie polega Biównie na wykaztaioaniu ais postaw umiarkowania, rao~onalaiej watr$emi~źliwośoi, liczenia sil z potrzebaipi innych ludzi, unilm~sia wszelkiego nm.izmu i iconeumpo ji paso~ytnicze j.
PRZYPISY DO RCZDZIA~.U Pr@TE(30
J. Szczepańskie, Elementarne po~~oia soo~ologii, Warszawa 196, a. 16z.
z 8. Obnohoweki, Pepoholo~ls deseń ludzkich, Warszawa 1:965, a. 1t3.
Zagadnienie to omówionm jest szerzej w sczdmi.ale "Za~ady opiaki i wYooPie~ańoms6~".
H3.i~sze wyjaśnienia na ten tmmat pod hetaZam ·P~tuetraojei. potrzeb Pako ezczególnp problem opiski".
Zagadnienie to omówione jest hej pod hasłem "Opinka jateo kategoria rod~ax~" .
Obuoho~rski, op. nit . y s . ~1 '! ó .
~ Znajduje one bliższe aryja~nie~:e ,edgd~ty mymi w rczttmiwle "ii'yohow~nie opieldo~i~czs" .

6. op~Exa ~ W~CHOV~
6.1. U w a g i w a t ~ p n e
Jednyne z podataw~owyoh problemów pedagogiki opiekuńczej jeat niew~tpliwie okre5lenie atoeunków zaohodzgoyoh między opieką a wpohowaniem. Jego rvzwi.~zywanie obs~muje zatem nie tylko związki i zale2nośoi miedzy nimi, ale równiej stosunki nieza.le~nośoi i wykluczania się tak w sennie ioh etamz rzeczywiatego~ jak i poteno~alnego, a takie inue relacje. Niesłuaznie bowiem w szeregu rczwa2aniaoh na ten temat eksponuje się tylko pewien ograniczony zakres atoaunków pierwszego rodzaju, a pomija lub nie uznaje oałkowioie drugiego.
Określenie relao~i między opiets~ a wgohowaniem cznacza przede wszystkim ustalenie odrgbnośoi i awoiatośoi tyoh dziedzin oraz rzeczywistyoh potenojalnyoh i postulatywnyoh związków i zale~nośoi między nimi. Są to wiga zagadnienia podstawowe, o powa2nym znaczeniu tak dla teorii opieki, jak i teorii wyohowa
rt nia~ nie tylko dzięki temp, 2e ukazują ioh wzajemne związki i uaax~unkowania, nie też dlatego żs wa,runkuj~ ioh pełniejsze rczwinięoie~ uohwpoenie odrębności i awoistośoi. Zgromadzenie mot
liwie wyvzerpuj~oej wiedzy o danej dziedzinie nymaga bowiem nie ;r tylko rczwini~oia całej provedury pcznawczej w jej granioaoh,ale
również w relao,jaoh z innymi, zwłaszcza na~bli2szymi dziedzina- i mi.
Ten zaś zakres rczwa~at~ prowadzi do pcznania wartości, jakie zyskuje opieka i wychowanie, wykorzyatuj~o i urzeczyw3stnia-~
i,, jąo wszystkie pczytywne możliwości wynikające z realnych i,poten~l

X37
ojalngoh powiązań migdzg nisi. Dziki teau możeotp pcznać podatawowe Waruxiki, ir jakich zaohodz~ uje(r)ne dla opieki i wyohowania ~gkutki tyoh poniąza$.
Je§li zwatymg przy tym dosgó ekromnp aktualnie etan pnblikaoji na ten temat, to tym bardziej uwydatnia eie sax~to§ć tego rodzaju refleksji jako istotnego elementu pedaóogilti opiekusi
czej. Dla praktyki opieknńczo-wyoho~raxcze~ zargeolruf~ sig wi.elo
rakie korzy§oi, płpn~,oe z tego rodzaja rczwa2ań. Przede ~rszgstlc~.m, je§li bgd~ one za~rieraE elementg "dobrej teorii"~ to juk przez to samo zpskuj~ walory praktyczno§oi. To doayó ogólne stwierdzeni(r) nie ugstarcza jednak dla okre§lenia praktgcznego znaczenia podjętego tu problemu. Qhodzi bowiem o yrykazanie, na czym polega. praktgczno§ó tego iła§nie elementu teorii. Modna arskazać aha oo najmniej trzg rodzaje praktgcznyoh wartośoi. n.
Po pierwsze, stwarza ona mo~lit~w §oi rczpcznawania i kategoryzo~rani.a czynno§oi, sytuao~i, furko ji opiekuńczgoh i wpohovrawezpoh. Inaczej m8w3~,o, pczwala na konstatoranie: oo jest, a o0 nie jest opieki lub wgohowaaiem, czgli okre§la świadom§ó tego, 0 o s i ~ r o b i", a §oi§1ej adekwatno§ć tej §wiadomo§oi 'r stosunku do oelu i treśoi dzialania. Jeśli np. s~ dzi§ jemzcze domg dzieoka f internatp~ w którpoh obo~i.~zuje "dgdaktgczno-wyohosawczg" plan praoy~ to można powiedzieć, ~e nie tylko poprzez to f a ł s z g ar i e definiuje on dziedzinę dzia3alnośoi, a pele i tre§oi dzia3ania nte s~ adekwatne do opiekuńczo-wgohou'awcze j rzeczynristo§oi tyoh plaoó~rsk, ale oo wa2nie jsze, planoirana działalno§ć praktgczna n i e z g o d n a fest z ioh rzeczywis
tymi funkojami.
Podobni nymo~rę ma ustalenie kategorii za~rodoaej "nauczpoielka przedszkola", oo stanowa. jaskrawe przeoiwis~wtw~o tak z opiekm5czo-`ryohowawczymi funkojami przedszkola, jak i z oodzierm~, tre§oi~, praog tyoh plaoówsk~. .
Po drugiej znajomo§ó-relaoji zaohodz~ogoh migdzg opiela, a rrpohoweniem jest dla opiekunów, ~w~rohotra~roów, nauczyoieli podatawo~rpm warunkiem tego, 2eby z jednej atrong mieć §wiadomo§ć wpohowa~czpoh skutkó~r sprawo~ne j opieki i nada~rać je j rpohotraw czy.oharakter, a z drugiej.~.eć §wiado~§ó opiekuńczyoh skutkbX czpnno§oi esyohowaivoxyoh i nadauaó im walory opiekuńcze.

X38
ńumaniatpczna i apo3.eczna doni,eałofó tego zakresu psraktyki jest ogro~maa. Przekornaje o tym nawet pobie~ny wgi;d w tre6ó pxaop plaoówek opieknńczo-wyohowawczpoh i dpdaktpczno-wpohowawczpoh. W pisrwazywh aprawowsna. opieka jest czeato n i e z g o dn a z za.ł.ożeniari i oelari ~yońAwania, a X drugiooh, tak zwany °proose dydaktyczno-~pohowawczp~zapx~zecza nierzadko podataeowym wymaganiom opieki. Cznacza to, ~e plaoówici opieks~czs nie ~·korzyatnj~ dostatecznis w'ohowawczyoh możli~nofoi sprawowanej opie_~ ki, zaf azk(r)iy nie reslizn j~ ttwke ji opiek~nliczToh w prooeaie dydadstpcznym.
Po trzepie, analiza stosunku opieka - wpoho~eani.s pczwala na uohwqosnie różnorodnpoh, wzajemayoh uwmsonkowaur~, funkoji, oe18w i zadań obn tpoh dziedzin dzialalnośoi. W znacznpm bowiem zakreaie wychowanie unarunkowame jeet uprzsdnine zaspokojeniem określonyoh potrzeb podopiecznych-wyohomanków! a opieka'źależp z kolei od realizacji pewnych zadań wychowawczych. Dostrzeganie
zaf etoannków nieasle2nofoi, krzyżowam3.a, przeoivi.eńatwa międzp tymi dzisdzinasi po~ga dostrzec ich odrębn~s, swoiste t~snkoje, pele i zadeuia. Hior~o pod uwagę aktualne tendencje do uto~eamiainia opieki z wgohowanieu, ograniczania zaekresa opieki, zaoie.. rania amoiatyeh fbmkoji obu tpah dziedzin, uprawiania wyońowania oderwanego od opieki lnb sprzecznego z ni4 i organizowa~.a opieki pczbarrlone j ira7.orórr wpehowawczpch _ mo~sna atwierdzió, ~e znaczonie px~aktpo$ne podjętych w tym zakresie rczwa~sń isie ulega. r~eytpliwośoi.
6.2: P r o b 1 e m p r e 1 a o j i m i ę d z p o p i e k ~ a rr y o h o w a n i e m w 1 i t e r a t u r z e
p e d a g o g i o z n e j
Litera~ćars p~daagagiczna dosyó akroem~3:e, wypowieuia sil na te.. (r)wt atosuaków oiQda~p opiek',·a wyohawaniem. intes~rretuj;a je prze tyu $mko jetiyuie okraflono, pczytywne zwi~zki. miedzy dziedzinamf. Jsat to zatem podwój~n3.e o8raaiczony zakres rczwal, gdyż nie obejmn~s ~nmyoh typów stosunk&K, jak niezals~ośó, przeoiwieńet~eo, a ponmdto nka~tnje tylko n~.ektóre młci~ pomi~aj~o i~is, o~s~sto bardzie j iatotsbe dla px~ooean opiekańo~so-wyoiao~ew

X39
r
azego. Niezale~nie jednak od pewnpah ró2nio 0o de tre~śoi i zakreau rczpatry~ranyoh powi.~zań na ogól. ~razpaoy autorzy ato j~, na atanowiaku, 2e opieka.zawaze xi~~e aię z wychowaniem. Pogl~d ten wyrwany jest niekiedy (r)aksyealistycznie i skrajnie. W tej ekstremalnej postani jeat tezy, 2e opieka i wyohowazaie atanowi~,
j e d e n i n t e g r a l n y uk3ad nie pczwalaj~oy ns odrębne rczpatrywanie tpah dziedsi.n. Daiaz~ wspólna cechą tych rczwa~a$ jest to, że ni.e zawieraj one niezb~dnyoh rczgraniczeń między atanem rzeczywiatym w tym zakresie, a poatulatsmi, trak^ tu~qo ts tak ró~ne kategorie jako jeden bli~ej nieokreślony stan
rzeczy. Według H. Radlińskie j "tra eazyatk3.oh cz~rnnośoisah opiekw~
czyoh odbywa sil akt wyohowawczpp~ Jest to pogląd zakładsj~oy daleko ide~,oe zw~.~zki między tymi dziedzinami. Gdyby jeszcze tu dodaó, ~e we wszystkich azynnośoiaoh wyohorew~czyoh dekomije ais
akt opieku$czy, to doazlibpśmy do wniosku, że opieka i wpoho- ,_ wenie to jeden integralny, a ns.~ret to~aamT proosa.
To stanowisko staje sil jednak zrczumiałe i logiczne w zeatawieniu z szerokim pojmowaniem przez autorkę wpohovania, do zakresu którego "nnle~y wszystko,, oo wspomaga wzrost i uzrsatanie /w spoieczeństw~o - Z. D./, oo Kprowadza w 5wist wartości, więc x~l.ele oddzia3.yunu zaliazsayah jest do nieintencjonalnych (wyohowawazo)"~. Jest zatem oczywiste, ~e teki szeroki zakres wychowania mole rzeczywióoie wkraczaó jeli nie we wszystkie, to w kadym razie w znskomit~ większość czynności opiekuńczych. Powi~zania te kurczą sig powabnie i'zmieniaj$ swój charakter, je~eli pojęcie wychowania interpretujemy - zgodńie ze stsnowiakiem wielu ~teoretyk8w wyahowania~ - jako tylko dzialania aelowo i świadomie org~anizowane~ zmierzaj~ce do okre~lonego przekaztatoenia osobowości wychowanka. W tym przypadku brak określonyoh intencji wyahowawczyoh w czpnnośoisoh opiekuńczych wyklucza urzeczywistnienie sig w nich wychowania, a tynt samym istnienie na tym tle zwi~,zków między opiels~, a wyohowdniem.
Charakteryzująo.bli~ej etosunki między opieki a wychowaniem H. Radlińska piata: "Opieka wapótdziała z wyoh0waniem prze-' de wszystkim przez to, ~e kompensuje braki zagra2ajeł,oe rczwojowi nędzy i znieahgaeniem, przyczynia się do uprawy gleby wraatania. Rómocześnie opieka spożytkowuje metody wychowanie w
1

~ ~+o
ueunsnin moralnpoh przpczyn ludzkiego nieazczqbo3a i azkodliir~ej biernes~oi°~. Tak więo powigzani.a te sprowadzajg sig do tego, ~e opieka stwarza nisasbędne uaru~kl dla akoji wyohowawczej~ a wyohorranie x kolei. doatsrcza opiece astod atu2goyoh aktywizaąji i usamodzielniauin jednostek - podopiscznpah. Zsigzek pierwszy dokonuje sil przez warcmkowanie llu~kojonowauia ~ednsj dziedziny (tj. wychowania) określong dzialalnośoig drugiej dziedziny (tj. opiekg). Zwigzek drugi urxeczywiatnia sil przez wyko~za·atpwanie
'. przez jedng dziedziny instrumentów działania w3.aśoiwyoh dziadzi. nie drogiej: to jest inatrumentbw wychowania przez opinkę.
Te xaeygnalizouans prrzex H. Radlińatsg xwigzki odpowiada.jg zapewne wymogom ggodnośoi z rzeczywietoboig i posiadają wyraź.. ne walory pcznarcze. Natomiast pewne wątpliwości budzi sama in'tarpretaoja! jaką nadaje antorkn drugi,ewu rodzajowi "wapóidxia3enia" opieki z wychowaniem.
Yydaje się, ~e istotą tego związku nie jest tog ~e "opieka spo~ytkowuje eeetodp wychowania"~ ale raczej tog ~e po prostu w,~oho~anie interweniuje w proces opiekuńczy wtedy gdy napotyka on na trndnośai i przeszkody, których usuwanie le2y tpiko w kompetenejaoh wyoho~rania. ~wi.adome przeksztaloanie osobowości metodarni wy~ohowaxczymi jest ,~u~ wyohow~eniem~ a nie opieką.
J'eazcze śoible jaze xwigzki opieki z wyohowaniesu forrtutu je a
w ausj pracy A. Hel(r). Opierając się na optowanych stwierdzeni.aoh H. Ra<llińskiej~ wpró~nt.a trzy rodzaje tych związków.
- Stwierdza, że opieka "interweniując w sytuacjach zagro~enia usuwa przeszkody w p~~ewidiowym przebiegu procesu wyohowania*6. Makr tu więc związek po~ega3gcy na. interw~snopjnej roli opieki w procesie wyoho~rania.
- Wskazuj~o na stop~n3.ow~e uniezależnianie się dziecka od
'i 'I opaski dQatrxeRa,w tym procesie istotną rolę wychowania: "wyohowanie x kolei~sprawia, ~e dziecko w miary rczwoju lep3.ej pczna,je sytuacje zagrożenia i umie się im pazeoiwatawić"~. Ten rodzaj xale2noboi polega na tym, ~e wychowanie poprzez rczwijanie Punkoji pcznawczych dziecka przyczynia się do jego atopnio~rego~uaemodxielnisnia się i tym ss~m nniexależniania od opieki. Zależność ta prowadzi autora do sformułowania interesującej tezy postulatu: "waxelkie dzia2ania opiekuńcze w stoaunka do dziecka

~4~
powinny sprzyjaó prooeaowi w~rohowania~ inaczej bowiem nie usuwa~ lecz pot~guje syt~aj~ zagrożenia i staje w aprzecznośoi z ia*ote~ opieki, a wig~o traci charakter opiekuńczy"8. Nie modna jednak zgodzić się z ni.~ oa3kowioie. Jej racja tkwi w ałuaznpm postulacie, toby opieka aprzTja3.a wychowaniu. Natomiast część diagnostyczna tej teźy fest oo najmniej przeaadey, wynikaj~o~ . hak się wydaje - z przyf~tej przez autora koncepcji opieki jako "dziaiań usuwaj~oyoh zagro~enia"9.
- UT3dzi opiekę jako jeden z elemen*ów każdego "aktu wyohowawczego". "W katdym akcie wychowawczym, to jest świadomym i u- , kiernnkovanym oddzialywaniu na dziecko, modne ayx~ótni.ć zadania odpowiadaj~oe istocie tych trzech pojęó i trzech uk3adów: opiekuńczeso, wyohawawczego i dydaktycznego"10. Z twierdzenia tego wynika jak najdalej posuni~ty zwi~zetc opieki z wyohouaniem. Opieka jest tu bowiem częścią skłndow~, elementem wychowania. Trudno jest zgodzić się z tak skrajnym pogl~,dem. Nie potwier
	dza go ani teoria ani też praktyka opiekuńczo-wychowawcza. Mo- ; 	I 	hemy bowiem wskazać na bardzo wisie "aktów wychowawczych" nie
zawierających elementów opieki, i odwrotnie. Nie sa równiej uzaaadnienis pogl~d, że opieka pczos*aje w stosunku podrzędności do wpakowania. Jest natomiast oczpwiste, ~e opiekę i wyohowani.e ne.lety traktować jako swoiste czynniki w rczwoju jednostki ludzkie~, choaia2 opieka jako azyxuiik rczwoju nie jest, jak dotyoh· czas, w teorii wychowanie analizowana. Przyczyn~ tego jest po
J prostu brak teorii opieki, jeśli nie liczyć rczproszonpoh i za
az~tkowyoh jej elementów.
Najbardziej chyba maksymalistyczny pogl$d na zwi~zek opieki z wychowaniem wypowiadał J. Wołczyk. Td swej pracy "Opieka nad dzieckiem w wielkich miastach" pisat: "wyohowaenie i opieka stanowik układ przeplatający się wzajemnie w takim stopniu, ~e mo~na mówić jedynie o procesie opiekWiczo-wychowawczym bez wy. odrębnisnia stron toga procesu i dzielenia na opiekę i wychowa. nie"~~. Mamy tu więc do czynienia z sugestii nie tylko zwie~zku integralnego, ale jedtrocześnie takiego ~spl~tenego", tworz~,oego nierczerwalną ca3.ość układu, który uniemożliwia odrębne rczpa
~ft,, trywanie tych dziedzin. Jest to, 3.ne~cze j mówi~o, parzekonanie o
takiej ich jedności - w oalaśoi procesu opiekuńczo·.wyohowawazego - tctóra osiąga maksymalny stopień i zakres tych powieyzań. ,

~z~
od opiekuna dostatecznej znajoreośoi potrzeb podopiecznego oraz posiadania, własnego, jasnego rryobraźenia o tym, oo fest dla niego dobre, a oo złe, oo wada i zasadnicze, a oo drugorzędna i obojętne, jak r8wnież uś~riadamianis i przyswajania mu tego wyobra~enis.
- $amowanie i wygaszanie potrzeb nałogowych i niektóxyoh potrzeb nawykowych. Sg to potrzeby zdeoydow'anie negatywne, tak z uwagi na. dobro jednostki., jak i interes społeczx~p. Chodzi tu przede wszystkim o potrzeby pierwszego rodzaju, których natę~enie i szkodllwoś6 s~ po~razeohnie znane. Występuj$ one zsWaszcza u podopiecznych starszych, w wa,~uzkaoh zaniedbań opiekuńczo-wychowawczych i niekor~yetnyoh wp3pwów środowiska społecznego. Iofh hamowanie i Wygaszanie stanowi dla opiekuna bardzo z3o~ons i trudne zadanie, wymagaj~oe zastosowania w sposób z3.n-, tegrowany ró~norodnyoh zalefinyoh w znacznym stopniu od indywidu.. alnych przypadkóir zabiegów, które modna sprowadzió do:
- ukazywania i uświadamiania wszystkich szkodliwych następatw zaspokajania tych potrzeb;
- utrudniania, udareuniania i wiązania ich z ujemnymi przetyoiami;
- kompensowanie wytworzonego ~r ten sposób niedostatku przez pełne zaspokojenie innych, wartościowych potrzeb;
- podejmowanie zabiegów leczniczych (dzis3anis środkami farmakologicznymi, psychoterapeutycznymi, wychowawczymi);
- wpływanie na ukształtowanie właściwego systemu wartości.
Spośród tyoh,zabiegów utrudnianie i udaremnianie Ao~e tworzyć dla opiekuna, powabny dylemat wtedy, gdy pa~zejśoiowo sprawia ono podopiecznemu silni przykrość, cierpienie. Staje on. bowiem wob(r)o trudnego wyboru między działaniem dla jego dobra, a zachowaniem ,jago dodatniego samopoczucia, zadowolenia. Pcza tym znaczne natę~enie tych potrzeb i wynika~~oe stąd silne i względt nis trwrate tendenofa do .ich zaspokajania px~owadz~ z reguły do swoistego przewlekłego stanu "wo~np" między podopiecznymi a opiekunami, oo sprawia, ~e ci ostatni przy3mujeł, postawy tolerancji i faktycznej rezygnacji ze swej roli opiekuńczej w tej sy
tuac~i.
- Profilaktyka i terapia potrzeb chorobowych. Potrzeby te~o rodzaju wyniaj~ ze stanu chorobowego organizmu. Ich zaspoko

128
jenie warunkuje bezpośrednio p r z e z w y o i ę ż a n i e tego etanu, u a u w a n i e jego ujemnyoh skutków i p o w r ó t do zdrowia. Te trzy poż~dane następstwa (fuukoje) zaspokajania pogrzeb ehorobowyoh s~ równocze§nie podsta~ro~rymi pelami opieki leczniczej lub szerzej, zdrowotnej. Równie doniosłymi pelami tego zakresu opieki są: profilaktyka i terapia tpah potrz(r)b. Urzeczy~ristnianie palu pierwszego dokonuje się pa~zez opiekuńcze zapobisganie ioh powstawaniu, zaś drugiego - przez przezwyoig~anie i redukowsnle do pcziomu normalnyoh potrzeb zdrowotnyoh. Są to oddzia3pWani.cy, o znacznym utrudnieniu, tkwiąoym w rczpcznawaniu tpah potrzeb, w często niesgrzyjająoym pelom opieki zaohowaniaah podopiecznyoh oraz wymaganiaoh speajalistycznej wiedzy i vmi.ejgtno§oi, jakimi musi dysponować opiekun. Profilaktyka wymaga dostateaznej znajomo§ai warurików zdrowia (utrzymywania i pczyskiwanis) ludzi w ró~nym wieku oraz stanu i warunków zdrowia podogiecznego. Wafine jest tu unikanie wszelkiej nadmiernej zapobiegliwo§oi profilaktycznej, która bywa ni(r)rzadko bardziej ohorobotwóraza nil jej niedostatek. Dobrze pojęta profilaktyka potrzeb chorobowych ma ahasakter aktywny i wymaga hartowania, uodporniania i rczs~dnego ryzykowania, a nie jedynie izolowania, ochrony i wystrzegania się.
Jeszcze większe trudności wią~ą się z terapią tych potrzeb. Podstawowe zna.ezenie ma tu pczyskanie współdzia..łania podopiecznego w tym zakresie, który w trakcie postępowania terapeutyaznego do§wiadeza przykrych dczmaxś i cierpienia (np. leczenie i usuwanie zęba).
- Kształtowanie postaw kompromisu w sytuaajaoh zd(r)rzeń lub sprzeczno§ci niektórych potrzeb. Postawy takie stanowi~# jeden z poc~danyeh s(wtków opieki. Ioh warto§ć i znaczenie dla pa· my§lno§ci tyaiowej jednostki polega głównie n,a tymi że warw~tsują one w pewnym zakresie względni .równomierno§e zaspokojenia jej potrzeb, zachowanie niezbędnej równowagi, unitmięoie niepo~~danyoh napięć i konfliktów. Mają one realne szanse aktualizacji prze
de wszystkim wtedy, gdy - najogólniej mbwi~o - taki wła§nie będzie, akoeptowany przez nią i przynosząoy dostrzegalne korzyści, model zaspokajania jej potrzeb, realizowany przez opieksxna.
- Przyswajanie właściwej hierarchii w zasgokajaniu potrzeb. Wielorakie potrzeby ludzi w obiektywnym znaczeniu i ioh zaspoka- "

gag
jenie madą dia ludzkiegs źyoia i lego jakośoi ród donioefobó i rangę: od xaohowan3a istnienia do o(r)i~gni~oia ohwilorrego zadowolenia, przy~emnośa~.. Potwierdza to samo żyoie i nasza. detpahazasoWa. wiedza o potrzebsah ludzkich. Stad t(r)ż ze względu
przede wszystkim na. ~.ntersa ~yoiowy podopiecznyah wppeddat iah potrzeby postrzegać i zaspoka js.ć wed3ug określone j, odzmi.era~.sd.. laj~oej obiektywne i istotne zale~noóoi życiowe hisrarahii. Jest to wito wymaganie yyrxikaj~(c)e z koniscznośai życiowych oraz istoty odpowiedzialnej opieki i roli rczumnego opie&s~na. Jego kon.. sek~rentne urzeczywistnienie przy aktywnym współudziale podopiecznyoh psowad,zi do przys~no~enia im wiaśoiwej hierarchii potrzeb ~r
ich zaspokajaniu.
.. ~świadamiatiie (mentalizacja) potrzeb. ZampolZa~anie patrzeb podopiecznych dokonuje się bardzo azgsto wtedy, gdy nie agi, oni świadomi ich tre§oi i znaczenia (godopieczni "w eobte"). Taki etan nakłada na opiekunów szczególne powirmAboi i zadana.a, modyf~.lsu jq,os znacznie oa,ły stosunek opielcuńazy. Dotyo~y to przede wszystkim opieki nad mesym dzieckiem. Jest jednak zrczuminte, ze normalnie nie trwa on stale, nieze~iennie. Stopniow~cf coraz petn~.e j i jaśxxi.e j uświadamia sobie ono te potrzeby, ze lrezystkimi tego konsokwenajami dla spramowemaj nad nim opieki i przyszłego samodzislneg~o 2yoia. Ten proces mantalizao~i jest w istotnym zakresie skutkiem określonego ~rpoaobu zaspokajania potrzsiA~~, któ.rego podstawowim elementem jest stale (~. miarę mo~l~.wo§oi peroepoyjnyóh) doprowadzanie do §aiadomośoi podopiecznego ich tx~eśoi ~. znaczenia,
,' - ~mpansaoja potrzeb niezaspoko jonyoh, udsremni.onyoh. .test I to szczególna, regulacyjna ~`unkoja opiatci~ polegaje~oa z jednej I strony na szerorsa pojętym zastępstwie, substytucji riiezaapokojo- I, nyoh potrzeb i utra.oonyoh wsrtośai opiskuńazyoh podopieaznyoh,
a z dmie j na przye~ra janiu im *~ droga nastawień i gotawnóoi, do autokompensaoji oraz odpow3ednioh umiejQtnośoi vr tym zakresie. Wynika ona z oby,(r)ktywuego w znacznym stopniu faktu, ~e w prooesie opięki w ogóle potrzeby podopieczuyoh s$ na ogól w pewnym
l t zakresie n~.srzadko, z rótwyoh przyczyn udaremniana. Dzieje sig tak w pewne3 mierze niezale~nie od dobrych intencji i wyai3ku opiekwnów, mimo zrczumiałych ró~nio pod tym względem między poszczególr:ymi układami opiekuńczym3. Stad tst świadomość, wyczu·

~a9
jenie maje dla ludzkiego ~yoia i jegw jakośoi ród donioatość i rang: od xaohowania istnienia do owi~gnigoia ohwilow~ego sa
j dowolenia~ przyjemnośoi. Potwierdza to aasao ~Syoie i nasza dotpohoxasova wiedza o potrxebaoh ludzkioh. Ste~,d też ze wxgl~du przede wszystkim na. 3.nteres 2yoiowy podopiecznyoh wypada ioh potrzeby postrzegać i zaspokajać wedtug określonej, edxwieroisdlaj~oej obiektyxrre i istotne zale2n~ośoi żyoiewe hierarchii. Jest to więc wymaganie wynikaj~oe z konieczności żyoiospoh oraz istotp odpowiedzialnej opietd i roli rczumnego opiekuna. Jego koni
aekwentne urzeczywiatnianie przy aktywnym współndxiale podopiecznyoh prowadzi do przyswo~snia im wia3oiwej hierarchii potrzeb w ich zaspokajaniu.
- Uświadamianie (mentalizacja) potrzeb. Zaspokajsnie potrzeb podopiecznych dokonufe sil bardzo czgeto wtedy, gdy n3.e s$ oni świadomi ich treści i znaczenie (podopieczni °gir sobie"). Taki etan ns.kłada na opiekunów szczególne powinnod~oi i zadsa3s, modyfikuj~oe znacznie cały stosunek opiekuńczy. Dotyczy to przede wszystkim opieki na.d matym dzieckiem. Jest jednak zrczumiale 2e normalnie nie trwa on stale, niexmie~i.e. Stopnio~ro coraz pelniej i jaśniej uświadamia sobie ono te potrzeby ze wszystkimi tego konsekwencjami dla sprawowanej nad nim opieki i,przysz3ego samodzielnego 2poia. Ten proces mentalizacji jest w iatot~rym
i zakresie skutkiem określonego sposobu zaspokajania. potrx~~a którego podstawowym elementem jest stale (na miarę mo2liwośoi peroepoy~nyQh) doprowadzanie do świadomości podopiecznego ich treśoi i znaczenia.
- Kompensacja potrzeb niezaspokojonych, udaremnionych: Jest
to szczegblna, regulacyjna funko~e opieki, polegaj~oa z jednej j strony na szeroko poj~tyu zastppstuie, substytucji niezaspokojo
nyoh potrzeb i utraconych wartości opieknńczyoh podopieoxnyoh~ ,, a z drugiej na przyswajaniu im t$ drogą nastawień i gotowości do
autokompensaoji oraz odpowiednich umiejętności w tym zakresie. " il,, Wynika ona. z obiektywnego w znacznym stopniu faktu, 2e w prooe
sie opiąisi w ogóle potrzeby podopiecznych aą na ogó3. w pewnym zakresie nierzadko z ró~nyoh przyczyn udaremniane. Dzieje sig tak w pewnej mierze niezależnie od dobrych intencji i wysitku opiekunów, mimo zrczumia3.yoh ró2nio pod tym względem międzp poszezególnymi układami opieku~iczpmi. Stad tst świadomobć, ~ryczu

~a9
jenie maje dla ludzkiego ~yoia i jego jakośoi ród doniostość 3 rang: od zaohowania istnienia do osi~gni~eia oh~ri.low~ego za.. dowolenia, przy~emnośoi. Potwierdza to samo żyoie i nasza dotyohczasowa wiedza o potrzebach ludzkich. Stq,d też ze wzgl~du przede ~rszpstkim na. interes ~yoiosy podopiecznych wypada ich potrzeby postrzegaó i zaspokajaó medług określonej, edzmieroisdlaj~oej obiektywne i istotne zależno5oi żyoio~re hierarchii. Jest to więc gania wyni.kaj~oe z konieaznośoi żyoiowpoh oraz istoty odpowiedzialnej opieki i roli rczuasego opiekuna. Jego konsekwsntne urzeczyw3atnianie przy aktywnym Xspółndziale podopiecznyoh prowadzi do przysr~ojenia im wiaśoiwsj hierarchii potrzeb 'r
ich zaspokajaniu.
. Uświadamianie (mentalizacja) potrzeb. Zaspokajanie potrzeb podopiecznych dokonuje aig bardzo czgato wtedy, gdy nie s~ oni świadomi ich treści i znaczenia (podopieczni "ar sobie"). Taki stan nakłada na opiekunów szczególne powirmA6oi i zadania, modyfikuj~oe znacznie cały stosnnsic opiekuńczy. Dotyczy to przede wszystkim opieki nad ma,~.ym dzieok3em. Jest jednak zrczumiale, ~e normalnie nie trwa on stale, niezoti.enni.e. Stopnio~r~o coraz pslniej i jaśniej uświadamia sobie ono te potrzeby, ze ~razystlsimi tego konsekwencjami dla sprawovrenej nad nim opieki i przyszłego samodzielnego życia. Ten prooea mentalizao~i jest w istotnym zakresie skutkiem określonego sposobu zaspokajan3.a potrzsl~., którego podstawoxym elementem jest etaie (na miarę mo~lir~ośoi peroepoyjnyah) doprowadzanie do świ.adomośoi podopiecznego ich treśoi i znaczenia.
. Kompensacja potrzeb niezaspokojonych, udaremnionych: Jest to szczególna, regulacyjna. funkcja opieki., polegaj~,oa z jednej strony na szeroko pojętyv zastgpatwi.e, subatytuoji niezaspokojonyoh potrzeb i utraconych wartości opiekuńczych podopiecznych,
a z drugiej na przyswajaniu im t$ drogą nastawień i gotowości do autokompensaoji oraz odpowiednich umiejQtnośoi w tym zakresie. Wynika ona z obiektywnego w znacznym etopniu faktu, ~e ar procesie opięki w ogóle potr$eby podopieaznyoh s~ na. ogól w pewnym ' zakresie nierzadko, z ró2nyoh przygzyn udaremniane. Dzieje sig tak w pewnej mierze niezale~nie od dobrych intencji i ~rysiłku opiek:anów, mimo zrczum3a3yoh ró~nio pod tym względem między poszczególnymi układami opieku$czymi. Stad tek świadomość, wyczu
;;

,~ ~ ~ ,
ois tego rodzaju faktba ryznacza takie zaohowan~.a i czyrmośoi opielmńcza opiekunoa, które najogólniej proxadz~ do zaet~plenia podopiecznym tego, oo zosta,lo udaremnione, utracone.
- Akti~alizowamie potrzeb potencjalnych. W praktyce można wyró~nió między innym. taki niepeśnp zakres opieki, który obejmn~e wpł~cznie zaspokajanie potrzeb b$d~oyoh juk a k t u a 1 n y n i właśoiwoboiami podopiecznych - tals w znaczeniu obiektywnym, jak i sabisktywnyn - oraz zakres psiny, w ra~,oh którego opiekun zaj~je się równiet potrzebami jeszcze nie zaktualizowanymi, p o t s n o j a 1 n y m i. f~T pierwszym przypada opiekę wpznaczaj~ potrzeby jut f u n k a ~ o n u ,j ~ o e, najczęśoiej dcznawane subiektywnie przez podopiecznych, a w drugim tak~~e potrzeby będ~oe dopiero w sfexze w y o b r a ź n i opiekuna, w fegw poczuo3u pow3nnośoi tego, oo nale?p im da~raó. Ma. to
z pczoru cechy paradoksu. S~ to jednak falzty w praktyce opiekuńczej dobć powszechne. Między innymi te w3.aśnie, "zaspoka~aj~oe" potencjalne potzzeby podopiecznych, dziaiania prowadza w rezultaoie do aktualizacji tych potrzeb - w bli~szej lub dalszej przyszłośoi. Pcza tpa opieka rczbudza i aktualizuje nowe potrzeby poprzez wartościowe - z punktu widzenia podopiecz~roh - s p o 
s o b y zaspokajania potrzeb istnisj~oyoh, które po pewnym czasie staje sil często potrzebami.
.:'Utrwalanie i rczwijania potrzeb pczytywnyoh.Opieka. zaspoisa,jaj~o wielorakie potrzeby podopiecznych przez to sag w pewnym zakresie utrwala ~e i rczwija. Odnosi ai$ to - zale2nie od jej walorów ilościowo-jakośoiowpoh - do ró~nyoh, w skali wartoś- oi, potrzeb. zakładaj~o wszakże wzgl~dnie poprawny, raojonalny przebieg procesu opiekrd~czego można aczekiwać, ~e temu utrwalaniu i rczwojoari. podlegać będ~ przede wszystkim potrzeby podstawowe, których zaspokajsnie warunkuje i realizuje petni~ czławieo2e~strra jednostki, nis kolidujq,o z potrzebami innych ludzi: Określa to najogólniej doniosłośó tej funko3i opieki.
Według K. Obuohowskiegoo podstawowy kierunek rczwoju zaktualizowanyoh potrzeb, to ich indywidualizacja dokonujqoa się dzięki mechanizmom konkretyzacji., mentalizacji i soojalizao~i2. Dalszym rezultatem poprawnych wzorów opieki jest uicuituralnianie i uszlachetnianie się potrzeb podopiecznych. Mfo~na równiej przy

131
jąó, ~e te pczytywne tendencje rczwojowe staje aię czynnikiem profilaktyki potrzeb o charakterze negatywnym.
- Wytwarzanie odporności (tolerancja) na. ograniczenia i udaremnienia (fruatraoje) potrzeb. Jak to jut zostało podkre6lone w kontekście funkcji kompensacyjnej opieki - realnie rzecz
"` biorco - nie mole ona zaapokoió potrzeb podopiecznpoh zawaze~w pełnym zakr(r)aie i w dostatecznym stopniu. Część tpoh nie zaepokojonpoh potrzeb może skompenaowaó irmymi xartośoiami opiekańonymi (substytutami). Reszta zaś pczostanie przynajmniej okresowo w stanie ogsaniczenia i niezaspokojenia. Powstaje pytanie, czy i na ile teń stan godzi aip uznaó jako normalx~, możliwy do zaakceptowania. W świetle opieki optymalnej, której jednym z istotnych elementów jest dobrze pojęta '~azko3a ~yoia"3, modna na to pytanie dać edpowied~ pczytywna,. Taka bowiem - zawierajq,oa-konieczne i rczs~,dne ograniczenia - opielfla staje się między innymi jednym z czyrmikbw odporności na udaremnienia i ograniczenia potrzeb4.
5·5· F' u n k o j a u a a m o d z i e l n i a j ~ o a
Kaida normalna działalnośó opieku~icza, w której podopieczni posis.daj~ wszelkie dyspczycje do stopniowego przezwyoi~~ania aWego stosu niezdolno~śoi do samodzie7.nego zaspokajania i regulowania określ.onyoh potrzeby prowadzi do ich uniezale~nienia się od tej opieki, do usamodzielnienia ~yoiowego. To doniosłe naat~pstwo stanowi swoiste zapx~zeczenie "ubezwłasnowolniającego"
- jak pisała H. Rad13x5aka. - charakteru opieki, z który wią~e się uzale~nienie podrzędne podopiecznego od jego opiekuna. Następatwo to jest niew~tpliwie jedna, z najbardziej pierwotnych
i zbawiennych funkcji opieki. Stad tek jej pczytywne urzeczywiatniani.e się wychodzi naprzeciw powszechnym oczekiwaniom i postur latom.w tym zalsesie. Równolegle występuj~oy~ nierzadko w rzeczywistośQi niekorzystny pod tym względem, przebieg opieki mo
że powodowaó opó~nienie oraz mniejszy lub więkaz~, ograniczoność w usamodzielnian3.u sig podopiscznyoh,.a w skrajnych przypadkach jego da7,eko idące zahamowanie.. Wszelako te niekorzystne dla rcz

woju i.~lihaoje vaj~ w oatatecznym rachunku raczej ohsraktsr margindlrxy i nie podważaj w iatotnyna stopniu nieprzerwanego od zarania opieki spełniania się tej funltoji w ogóle, w hej zdeaydowania pczytywxt~m znaczeniu. Modna j~ rczpatrywaó w trzedh powi~,zawyoh integralnie piaszczyzne.ah, w trzech grupach skutków:
- poatppnj~oej redukcji potrzeb pona:dpomiotowyah, a~ do granic odpowiadaj~cyoh ~ w okre3lonyoh warunkach apołecznyalx - względnie pe3nej dojrzalośoi i samodzielności ~pai.oaej;
- osiq,gania takiego pcziomu rczwoju fizycznego, psyohio2nego i epoleczx~ego, który umo2lisia względnie samodzielne i niezależne funkojon~owanie w społeczeństwie;
~ ~rykaztałoenia umiejętności i aprawnoboi w zakresie~samodzie).nsgo zaspokajania i regulowania swych potrzeb (uu~iejętnośoi aaaoobeiugowyah).
- Potrzeby ponadpodmiotowe agi, - jak to ~tynika z ogólnej definicji opieki - absolutnymi wyzna.cznilsami roli podopiecznego i dziaxalnośoi opiekuńczej. Stąd ich redukcja staje się równcznaczna z oai.~ganiem atanu samodzielności i niezale2ności oraz zanikiem opieki. Jednak.~e reiiukoja ta nie jest z reguły oałkowita, a zanik opieki zupełny; przy czym proces ten dokonuje się najczęściej stopniowo i powolnie.Jej granice nie s$ stałe i zalet~, od szeregu czynników. Zawsze jednak e danych wwmkaoh muszą aaiq,gxse;e taki pcziom i zakres, aby podopieczny mógl sproatać wymaganiom as.~dzielnośoi ~yaiorrej.
- Zaspokajanie potrzeb wa~nkuja rczwój podopiecznych będąoy procesem wielostronnym, z.tożoriym. IJajberdziej dostrzegalny i najaz~śaiej kojarzony z opieki jest ro2wój fizyczny. Na jego podłożu i równolegle z nim dokonuje cię rczwój psychiczny, w zakresie którego rryró~nia cię przede wszystkim aferę intelektualnq, i ego jons7.n~,. W rczwo ju te j oeta.tnie j wlaśoiwa opieka odgryw'a szczególn~y i niezaatąpioń~ roig. Dalszym naatępstWam opieki jest rczwój apołeaznyt pro~radz$ap do ukształtowania cię pa~eydansgo stosunku do ixenyah ludzi, spolecze$stwa ,oraz do~slstas~.ia do pelnienia wielorakich ról i zadań społecznpah. W sumie osi~gnigoie w tych zakresach odpowiedniego pcziomu doprow~ad~ta godopieo~nyoh stopraiowo do samodzielności i niezalsżnbśoi żyaierw~e j.
- W rczwojoarym procesie opiekuńazgm azynmy wapółudzial podopieaznyah w zaspokajaniu ich potrzeb jest w wi~kazej lub mniej

X33
azej mierze zjaw3.skiem dośó powa:eohnya. Prowadmi sakoeaywnie do wyka~ta3oenia odpowie<~ni.o do tpoh potx~s~eb wielorakioh unie jgt_ no~foi i spxawnoioi sa~obetugowyoh, stopoh jeden z ws,tnpoh kryteriów i akZadnik~r samodzielno3oi i niezaie~śoi żpoiow~sj. Keztaltowane dpapczpoje inatrueenta7.n~s waruukuj~ w3aśoiwy, pompblny przebieg oodziennego ~tpoia jednostki i s$ niezb~dne dla udzielania opieki i pomoop zalep od niej innym ludziom. Wskakuje to migdzp innymi na koniecznośó pelnsBo nykorzpstauiav możliwosoi czyme~o wspóiudz3.alu podopieezx~oh w opiece nad nimi, prowadz~osgo do oczekiwauego apetniawia sil tej funkcji.
P' u n k o j a s o o j a 1 i z a o y j n a
Każdy ludzki uktad opiekla'iczp (rardz3na, placówka opieknńcza) funkcjonuje wapóicze~nie nie w odosobnienim i petnsj autonomii, lecz w okre-ślonye, najczgśoiej zagęazczo~ środowisku apoleczno-kulturorym, w wielorakich zale~nośoiaoh od niego, ksztattuj~oyoh treści, formy i zakresy jego dziatalrrośoi. Przede wszystkim czerpie on z tege środowiska (w noraelnyoh przppadke.oh) odpowiednie z a s i 1 a n i e, jest przez nie w peirmym zaia~es3e i stopniu oi~,gte p o b u d z a n p i r e g u_ 1 o w a n p, a środowl.eko to staje się o d b 'i- o r o q, bie~oyoh i`finalnyoh efektów jego dziaiadswśoi. Stad też sp~~awowanie opieki w jej określonym lcszta3oie, w oi;gu dśuższego czasu powoduje wytworzenie się u podopiecznych szeregu wa~nyoh, ze w!zgl~du na innych ludzi, s~otecze~5stwo i wartości moralne, dyspczycji zwi~,zanyoh z zaspokajaniem ludzkich potrzeb. Dokonuje się to głównie dzięki mechanizmom kontroli apoieo~nej, konformizmu spo3ecznego, identpfikap~i, nsvśladorasiotara oraz śsriadows~o oddz~.aływania wyohowaarcze8o. N~sat~puje to zlrlasao$a w tych! zakresach opieki, w których zaspokajanie potz~saeb wchodzi w bezpośrsdnis zwi.~zki i zale2nośoi z potrzebami inn3roh osób i wyea~anianti społeczno_kulturorryrmi, czy~.i w ka2dym atosunla~ opiczye, w którym ściera się i rczstrzyga o~,gle j;nteres 9:poiowy obu jego stroni W grupach .pad9Pieczny~ch, gde~.4 świsdczetiia opiek~,a'ioes poddawane s~ oi~,gte,j tc~onfrontao~~. z 4pirii~y i op~en~mi. i(r)h cza~an

13t~
ków oraz waz~dzie tea, gdzie zaapokajanis potrzeb podopiscznpoh pooi$ga. za sob~ dostrzegalne skutki dla innyoh ludzi i spotyka sil ze spo7:ecznymi wymaganiami, norami, wzorami, komien(c)jami rr tys zakresie. Wielorakośó zaspokajanyoh w rama.oh opieki potrzeb pod dzialsniea m~eohanizmbw soojalizaoyj~oh prowadzi do różnorodnośoi skutków przystosowawczyoh i oaobotwbrczyoh. Maje one azczególn~y doniosłość. Tak bowiem ~c oodziennym żpoiu, jak
i aytuaojaoh, w których fednoatka wystawiona jest na próbę żyoiow~, i sprawdza si$ ,jako cz3owżek, jej mposoby zaspokajania swpoh potrzeb oraz rczatrzpg~anie ich stosunku do potrzeb innpoh Ludzi i oczekiwań społecznych najpełniej ~ryraża~~ jej cz3owieczeństw~o, jef społeczne oblicze. Te socjalizacyjne naetgpetwa opieka. modna rczpatrywaó w dw8oh podstawowych zakresach:
- przekaztaloania ai$ roli podopiecznego w rolę opiekuna; = podporz~dkovywanta wartośoiorn apołecz~rm rczmiarów, form i epoaobóyr zaspokajania potrzeb.
- Czrime wepółdziełanie podopiecz~yoh w zaspokajaniu ich potrzeb prowadzi do opanowania przez nich szeregu ur3.ejetnośoi i sprawności sśumoobaługowpoh, które mogą być i s~ ir pewnej mierze urvaohami.ane późnief dla apraw~nwania oplek3. nad innpmi. Staje si$ to toiliwe dziki równoczesnemu przyswajaniu przez nich - przede wszystkim poprzez na~lado~miotmo, identyfikaoj$ i kontrolg społeczna, - dyspczycji k i e r n n k o w y o h niezb~dnyoh dla getnienia. ról opiekuńczych. Stad ta metamorfcza ról ma w normalnych ~s~arunkaoh charakter progresy~tny, polega.j~,oy na oiqglym, etegnio~ poszerzaniu sil i pogłębianiu zakresu wykonywanyoh zadań i apelnianyoh fuurrkaji opiekuńczych, ai do granic w pe3ni odpowiedziaiz~ego, samodzielnego opiekuństwa, stanowigoego jeden z fundaaentalnyoh skladnikóar dojrzało~oi spo3ecznej jednoetki. lbgo rodzaju tendencje 3 następstwa mo2na do:trzep w kadym ~rzglgdnie normalnie funkojornxj~oym, naturalnym uktadzie opiekuńczym - rodzinie, zawieraj~oym wielorakie zależności opiekuńcze~. Przsjawiaj~ sig one takie - ohooia2 w znacznie ograniczonym zakresie - w ~ri.gkszoboi ukladów formalnych. Toh znaczenis dla utrzymywania sig poiądanyoh atosunkóW mi~d2yludzkioh, a zwlaszaza dla pootp~ślnsgo rczwi~zywania zależności opisku$czpoh etigdzy pokoleniami, jest trudne do przeoeni,ania. Zawsze bowiem

t95
tyoie ludzi w tym wymiarze zależaalo i zależy px~ede wszystkim od wyet~powania w nioh dyapczy~oji aPiekuńo$y~oh.
- Działanie wspomnianych wylej mechanizmów eoojalizaopjnpoh x opiece, a zwlaazcza kontroli apolecznej, pxwwa~si do podporz~dkawania tego, o0 okre~la aig ogólnie apoeobami zaepolcajania potrzeb "określonym wast;ośoiom kultury, w ramach której upływs neaze tycie"6. Dokonuje aię ono przede wazyatkim p o 
~ r e d n i o, poprzez oeob~ opiekuna przyjmujqoego i reaiiznj~oe~o te wartości w sprawowanej opiece, oraz b e z p o ś r e dn i o~ w ich oddzia3ywaniu na podopiecznego, zdolnego do reako~i przyatoaowawczyah.
lbmu podporzeydkowaniu podlegaj nie tylko aa~, ściśle poj~te a p o e o b p z a e p o k a j a n i a potrzeb, ale sówn3eż f o r m y organizacyjne i s o z m i -a r y tego zaspokajania~. Przpatoaowanie społeczne w tym ostatnie zakresie polega giównie na wykształcaniu ais postaw umiarkowania, raoJonalnej watrzemi~źliwośoi, liczenia ais z potrzebami innych ludzi, unika wszelkiego me,keymalizmu i konsumpcji paso~tptnicz~j.
PRZYPISY DO RCZDZIJli.U PiĄTBCłO
t J. 5zczepańaki,, Elerrsntarne pajeaia socjologii, Warszawa 1966, a. 162.
2 8. Obuohowaki, Pay~oholae3.a dtpkeń ind$kieh, Warszawa 1965, a. 1t3.
3 Zagadniecie to omówione jest szerzej w rczdmi.ale "Zacadp api'ki i w9'opiaknńa9se6o" .
Bii~aze wyjaśnienia nsE ten temat pod basiem "Pkuatraoja potrzeb bako szczególny problem opieki".
5 Zagadn3.enie to omówione jest wyżej pod hasłem "Opieka ~~ jaiso kategoria rodzinna".
(c)buahowr~ki, ap . cit . , s . ~;1 t s .
nn f
a Zna jdu j~ one 'bliższe ~rp jwdniead~:e mied~cy i~ym3. w rczdm~ia
~ ~I~~
le "Wychowanie opietcutńcze".. . [ ! ,°

b. OPIES11 A WYCHOWĄIIjTF
6.1. U w a g i w e t g p n e
Jedny.Ą z podatawowyoh problemów pedagogiki opiekuriczej jest niew~tpliwie określenie atoaunków zaahodzqapoh między opieką a wpahowaniem. Jego rczwi~zywanis obejmuje zatem'nie tylko zyri$zki i zale~nośoi mi~dzp nimi ale równiej stosunki niezależnośoi i wykluczania cię tak w sennie ioh stanu rzeczywiatego~ jak i potenojalnego, a takie inne relaoje. Nieałuaznie bowiem w szere,gu rczwa~aniaah na ten temat eksponuje cię tylko pewien ogranicz~ny zakres atoaunków pierwszego rodzaju, a pomija lub nis
uznaje aa,łkowiaie drugiego.
Określen3.e relaoji między opieka a wgahowaniem cznacza przede wazyetkim uatalenie odrębnośoi i swoiatośai tpoh dziedzin oraz rzeczy~ristpah potenojalnpah i poatulatywnyoh zwi~,zków i zale~nośai między nimi. Są to więc zagadnienia podatawow~e, o po- , wainpm znaczeniu tak dla teorii opieki, jak i teorii wpahoua.nia~ nie tylko dzięki temu, 2e ukazuje ioh wzajemne zwi~zki i uwarunkowania, ale tek dlatego, ~e ~rarunktaj~ ioh pełniejsze rczwinięoie~ uohwyoenie odrębności i swoistości. Zgromadzenie możliwie wyazerpuj~oej wiedzy o danej dziedzinie ~tymaga bowiem nie tylko rczwini~oia całej procedury pcznawczej w jej granioaoh,ale równiej w relacjach z innymi zw3aazaza na~bli2szymi dziedzina.mi.
len zaś zakres rcz~ra.~a~i prowadzi do pcznania wartości, ja.ki.e zyskuje opieka i wychowanie, wykorzyatujgo i urzeczyxiatnis-~
;jąo wazpatkie pczytp~rne mo~liwośoi
Wynikające z realnych i Poten

134
ków oraz waz~dzia tamy gdzie zaspokajanie potrzeb podopiecznyah pooi~ge za wob~ doetrzegalne skutki dla inayoh ludzi i spotyka eis ze apołecznymi wymaganiami, norami, wzorami kotiwenrajami or tym zakresie. Wielorakośó zasgokajanyoh w ramaoh opieki potrzeb pod dziu;ansam mechanizmów soojalizaoyjnyoh prowadzi do ró~norodno3oi skutków przpstosowawczyoh i osobotwbrczpoh. Mają one szczególn~, doniosłość. Tak bowiem w codziennym życiu, jak
i sptuaojaahy w których jednostka wpstaw3.ona jest na próbę ~poiow~ i spra~rdza sil bako cz3owiek~ jej sposoby zaspokajania swych potrzeb oraz rczstrzyganie ich stosunku do potrzeb inngah ludzi i oczekimeń społecznych najpełniej wyrażaj jej człowieczeństwo, jej spo3eazne oblicze. Te soojalizaopjne następstwa opieki można rczpatrywaó w dwóch podstawowych zakresach:
- przekształcania sil roli podopiecznego w rolę opiekuna; - podporz~dkorywania wartościom społecznym rczmiarów, form i sposobów zaspokajania potrzeb.
- Czyime współdziałanie podopieaz~pah w zaspokajaniu ich potrzeb prowadzi do opanowania przez nich szerega umiej~tnośoi i eprawnośoi samoobsługowpoh, które mogel być i s~, w pewnej mierze uruchamiane później dla sprawomani.a opieki nad innymi. Staje się to mo~lixe dzięki równoczesnemn przyswajaniu przez nloh - przede irszystkim poprzez na~lado~wniotwo, identyfika.oję i kontrol~ społeczn~ - dyepczyoji k i s r u n k o w y a h niezbgdnpoh dla ps~nienla ról opieku$czyoh. Stad ta otetamorfcza ról ma w normalnych:=warunksah charakter progcesywnp~ polegaj~oy na ai~głym, -etopniowpm poszerzaniu sil i pogłębianiu zakresu wykonywsnyoh zadań i apeinianyoh funkcji opiekuńczych, aż do grania w pe3ni odpowiedziel~sgo, samodzielnego opiekuństwa, atatxowi~oego jeden z fundaeentalńyoh sk3adników dojrzałości społecznej jod-.
mostki. Tego rodzaju tandenaje i następstwa modna doetrzea w katdym wzgl~dnie normn~.nie funkojonuj~oym~ naturalnym uktadzie opiekuficzpm - rodzinie zawieraj~oym wielorakie zależności opiekuficze~. Przejawiaj eię one takie - ohoaia~ w znscznie ograniczonym zakresie - w większoboi uk3adów formahryah. Toh zna.czenie dla utrzymywania sig po~ądanyah stosunków migdzyludzkioh~ a zw2aszoxa dla pompśinepto rczwi~zywania zależności opiekuńczych między pokoleniami, jest trudne do przeceniania. Zawaz(r) bowiem

t3~
żyoie ludzi w tym w~nui.arze zależalo i zależy pizede wszystkim od wyr~tgpowania w niob dyspo~poji opiekmSo$yoh.
- Działanie xapo~aiazsyoh wylej reohanismbw aoojalizaoyjnyoit w opieoe, a zitiaezcza kox3troli apołeoxne j, prowadzi do podporz~,dkoxania tego, o0 określa sig ogólnie sposobami zaepokaJania potrzeb "okre~lonym wartośoiom kultury, w rsmaoh której upływa~ nasze ~yoie"6. Dokonuje się ono przede wszystkim p o 
ś r e d n i o, poprzez osobę opiekuna przyjnuj~oego i realizstj~oego te ~rartośoi w sprawowanej opieoe, oraz b e x p o ś r e d· n i o, m ioh oddzietywaniu na podopiecznego, zdolnego do reakoji przyatoaowawczyoh.
Teorte podporz~dkowaniu podlegaj nie tylko somo, śoiśle po· J~te a p o a o b y z a a p o k a j a n i a potrzeb, ale również f o r m y organizaoyjne i r o z v i -a r y tego za.. apokaJania7. Przystosowanie upoleczne w tym ostatnie zakresie polega glówni.e na wpkazta.~oan3u ale poatax umiarkowania, raoJonalnej watrzemi~źliwośoi, liczenia sil z potrzebami innych iudzi, unik~usia wszelkiego mekoymalizAU i konaumpo ji pasotytniczs j.
PRZYPISY DO RCZDZIALU PI~TE(30
t J, 8zczepańsk~, Slsmentame pojq~oia socjologii, Yarazswa 1966, o. 162.
2 8. Obnohoweki, Psyoholagi:a d~eti lndztioh, Warszawa 1.965, a. tt3.
Zagadnisnis to omósrians jest szerzej w rczdmiale "Zacadp opieki i wYop3s~ase~o".
Bliższe wyjaśniania na ten toast pod traalel~."Frustracja potrzeb jako szczególny groblam opieki".
Zagadnienie to omówione jest wy~te~ pvd haa3em "Opiaka jako kategoria rodati.naa" .
K. Oboohoarski, op. oi.t.., a. ~'al t 5.
Znajduj, one bliższe tryjaón3:snis ad$d~y ittuymf. w sczclmihle "WyohoWanie opieM~trwe" .

6, o~x~xs a ~nrcHOxaNr~
6.1. U w a g i w s t g p n e
Jednpqi z podstawowpoh problemów pedagogiki opiekuńczej jest niewc~tpliwie określenie stosunków zaohodz~op(c)h między opieką a wyohowaniem. Jego rczwi~,zywanie obe jmu je zatem nie tylko zwi.~,zki i zale~nośoi mi$dzp nimi, ale równiej stosuuki niezale~nośoi i wykluczan3.a się tak w sensie ioh etanu rzeczywistego, hak i potencjalnego, a takie inne relacje. Niesłusznie bowiem w szeregu rczwataniaoh na ten temat eksponuje się tylko pawian ograniczony zakres etosów pierwszego rodzaju, a pomija lub nie
uznaje oałkowioie drugiego.
Określenie relaoji między opieka a wgohowaniem cznacza przede wszystkim ustalenie odrębnośoi i swoistośoi tpoh dziedzin oraz rzeczpwistyoh potenojalnyoh i postulatywnyoh związków i zaletno~oi między nimi. Sq, to więo zagadnienia podstawowe, o po- , ważxrym znaczeniu tak sila teorii opieki, jak i teorii wyohowa.nic, nie tylko dzięki temu, 2e ukazu jay ioh wza jamce zx~J.~,zki i uwarunkowania, ale tst dlatego, te saarunkuj~ ioh pełniejrrze rczwinięoie, uohwpaenie odrębnośoi i swoistośoi. Zgromadzenie mo2liwie wyczerpuj&oej wiedzy o danej dziedzinie wymaga bowiem nie tylko rczwintęoia oałej prooedury pcznawczej w jej granioaoh,ale równiet w relao~ach z innymi, zw3aszcza. na~bli~azymi dziedzinami.
Ten zaś zakres rczwa~a~ prowadzi do pcznania warto5oi, ja
t kie zyskuje opieka i wyohowanie, wpkorzystująo 1 urzeczywistnis
j~o wszystkie pczytywne możliwośoi wynikaj~oe z realnyoh i poten

X37
ojalnyah powiq,zau między mi.mi. Dziki temu moxemp pcznaó podetawowe warunki, w jakioh zaahodzg ujemne dla opieki i wpohousnia Skutki tpoh powi~za$.
Jeśli zwa~ymp przy tym dosyyó skromny aktualnie etan publikaoji na ten tematy to tya bardziej uwyńatnia się wartobć tego rodzaju refleksji jako istotnego elementu pedagogilGi opiekuń
cze~. Dla psaktpki opiekuficzo-wyohowaw~czej zarysowuje eis wielo
rakie korzyśoi~ płyn~oe z tego rodzaju rczważań. Przede wazyatkimy jeśli bgd$ one zawierali elementy "dobrej teorii", to ~u~ przez to samo zpskuj~ walory praktycznosśoi. To doeyó ogólne
.. stwierdzenie nie wpatarcza jednatc dla określenia p~raktycznego znaczenia podjętego tu problemu. Chodzi bowiem o wyka~anie~ na j az cle
ym p ga praktpazność tego wla3nie elementu teorii. Moi wskazać~a. oo najmaie~ trzy rodzaje praktycznych wartości. .. e Po pierwsze, stwarza ona możliwoboi rczpcznawania i katego
ryzow~ani.a czynności, sytuacji, funkcji opiekuńczych i wyohawax szych. Ina.czej mówiąo~ pczwala na konstatowanie: oo jest, s o0 T
	nie jest opieki lub wyohowani.em~ czyli określa świadomośó tego 	o o s 3. g r o b i~ a śo3ślej adekwatność tej świadomości w 	j stosunku do celu i treści dzialania. Jeśli np. e~, dziś jeszcze
domy dziecka i internaty w których obowi~zuje "dpdaktya~no-wy·ohowawczp" plan praoy~ to można powiedzieó, xe nie tylko poprzez to f a 3 s z y w i e definiuje on dziedzinę dzia3.alno6oi~ a cele i treści dział.an3a xtie e~ adekwa.tne do opiekuńczo-wpohowawczej rzeczywisto~oi tych plao8~nek~ ale ao wa2ntejsze~ planowana działalność graktyczna n i e z g o d n a jest z ich rzeazywis
tymi funkcjami.
Podobna wymowę ma ustalenie kategorii zavodewej "nauczycielka przedszkola"~ oo stanowi ~aakrawe iu'zeaiwi-e~5sta"o tak z opiekuńczo-wyahowav:czymi funkcjami przedszkolan jak i z oodzierm~ treścią pracy tych plaoówek~.
Po drugi(r)~ znajomośó relacji zaohodze~oyoh międżp opielaj a wgohowaniem jest dla opiekunów wychowawców, nauczycieli podatawawym warunkiem tego 2eby z jednej strony mieó świadomośó wyobp~,~~roh skuttsbw sprawn~wans j opinki i nadawaE je j wyaho~asir
", czy oharaktert a z drugiej misę świadomo3ć opiekuńczych skutków ezynnośai wyohowaw~oxyah i nadawać im walory opiekuńcze.

1~8
Huraniatyczna i apołeczna doni4a3ośó tego za~aresa praktyki jeat ogroe~a. Przekomajs o tym nawet pobie%ny wgl~,d w treśó praoy plaoówek opiekmńczo-upohoxawczyoh i dydaktyczno-wpohowawczpoh. W pi(r)rwazyoh sprawowana opieka jest Ązgato n i e z g o dn a z zatożeniasi i oslasi wyohowania, a w drng~.eah, tak zwany "prooes dydaktyczno-wyohowav~czp~zaprzecza nierzadko podatawowy~ wymaganiom opieki. Czne~cza to, ~e plsoóirki opiekuńcze nie wpko· rzyatnj~ dostatecznie wychowawczych e~eżliwośoi apvrawowan~sj opia- J ki, zab s:kosy nie rsalisajg llnoko$i opiekuńczToh w procesie dydaktpcznym.
Po trzecie, analiza stosunku opieka - wpohowanie pczwala na uohwpoenie ró~snorod~oh, wzajeme~yoh uwe~rmkowańy !"unko ji, oelów i zadań obn tpoh dziedzin dziatalnośoi. W znacznym bowiem zakreais wychowanie uwarunkowaas jest uprzednim zaspokojeniem okrsślonyoh potrzeb podopiecznych-wpohowanków, a opieka'~ale~y z kolei od realizao$i pewnpoh zadań wpohowarrczyoh. Dostrzeganie
zad atoauuków niezale2nośoi, krzy~owania, p~rzeoiwieńatwa między tymi dziedzinami poomtga dostrzec ich odrębne, swoiste funkcje, cele i zadania. Hior~o pod uwagę aktualne tendeno$e do utożaeeieinie opieki z wyohowani.eu, ograniczanin zakrean opieki, zaoie.. rania swoistych Tamko ji obu tych dziedzin, upraw9.anis wyohm~ea~ia odsswanego od opieki lub ap~zeosnego z niej i organizowsń~.a opieki pczbawionej xal.orów wpohowswczyoh - możne, stwierdzió, że znao~senie pa~aktyczne pod$~tyoh w tym ze~kreaie rczważań nie ulega wA,tpliw~aśoi.
6.2: P r o b 1 e ~a p r e 1 e a j i m i ę d z p o p i e k ~ w y o h o w a n i e m ~r 1 i t e r a t u r z e
p e d a g o g i o z n e $
Literatura ~rsda$ogiczna dosyó akromsia~ wypQSisda ais na te.. mat atoemnkó~r niQd~y opiek',va wyohowan3em. Intarpmetu$go $e przy tya $ako jedynie okreólone, pczyty~ma zwi~zki między t~rai dziedzinami.. J~sat to zatem podwó$nie ograaiczony zakres rczwalań, gdyż nie obejanajs ihnyoh typów stosunków, $ak ~i.ezale~mośó, prze... oiwieńetmo, a ponadto nkszuje tylko ratektóre zw~,zki~ poeei.$a$qo inne, cz~sto bardzie j iatotrbe dla p~,woean opiekańcza-wychorfaw

X39
czego. Niezależnie jednak od pewnych ró~nio 0o do treści i za,kreau rczpatryuamyoh powi~zań na ogól wazyaoy autorzy atoj~ na stanowisku, że opieka zawsze wieże się z wyohowaniev. Pogle~d ten wyrwany fest niekiedy ~kayoalietycznie i skrajnia. W tej ekatremalnej postaci jest tezy, te ópieka i wychowanie atanowi~
j e d e n i n t e g r a l n y uk3.ad nie pczaalaj~oy na odrębne rczpatrywanie tych dziedein. Dalaz~ wapó7.n~, cechą tych rczwa~a$ jest to, te nie zawierają one niezb~dnyoh rczgran3czeń między stanem rzeczywistym w tym zakresie, a postulatami, traf tujo te tak ró~ne kategorie jako jeden bli~ej nieokreślony stan
rzeczy. Według H. Radllńskie~ "we wszystkich czynuośoisoh opieku$
czyoh odbywa sil akt wychowawczy"z Jeat to pogl~d zakładaje~oy daleko idq,oe zwi~zki między tymi dziedzinam. Gdyby jeszcze tu dodaó, ~e we wszystkich czynno~oiaoh wychowawczych dekomije się akt opieku$czy, to doszlibyśmy do wniosku, że opieka i wyoho
,I wanie to jeden 3ntegralnp, a na~net to~aamy proces.
2o stanowisko staje sig jednak zrczumisie i logiczne w zeatawieniu z szerokim pojmowaniem przez autorki wpoho~renia, do zakresu którego "nalepy wszystko,, oo wspomkga wzrost i wzraatanie /w społeczeństwo - Z. D./, oo wprowadza w świat wartości, wi$o wiele oddziaływ~ax'i zaliczanych jest do nieintencjonalnych (wychowawczo)"3. Jest zatem oczywiste, ~e taki szeroki zakres wychowania mole rzeczywióoie wkraczać jeśli nie we wszystkie, to w kaidym razie w znakomity większośE ezynnośoi opiekuńczych.
W powi~zania te kurczą sig poważnie i zmieniaj swój ohasakter, je2eli pojęcie wychowania interpretujemy - zgodńis ze stanowiakiem wielu ~teor(r)tyków wyohowania~ - bako tylko dzialania oelowo i świadomie organizoWane~ zmierzaj~oe do okrefilonego przekształoenia osobowości wychowanka. W tym przypadku brak określonpoh intencji wychowawczych w czynnościach opiekuńczych wyklu
i cza urzeczywistnianie się w nich wychowania, a. tym ramym istnienie na tym,tle zwi~zków między opieki a wyohow~.niem. Ctxarakteryzuj~o bli2ej stosunki między opiek4 a wyohowa
niem FI. Radlińska pisze: "Opieka wapóidziała z wychowaniem przede wazyatkim przez to, te kompensuje braki zagra~aj$oe rczwojowi nędzą i zniechęceniem, przyczynia się do uprawy gleby wraatania. Rś~rnocześnie opieka spożytkowuje metody wychowania w

140
usuwaniu moralnpoh przpczpn ludzkiego nieazcz~óoia i szkodlivef bierno6oi"3. Tak rH.go powi~zania te aprowadzaf~, ais do tego, źe opieka stwarza nie:bidna xaru~lci dle akofi wpoholraawczef, a wyohowanie z kolei. doatarcza opiece metod e~.uż4apoh aktywizacji i usamodzielniania fednostek - podopiecznpoh. Z~wi$zek pierarazp dokonufe sil przez warunkowanie f~ankojonowania fednaf dziedzi.np (tf. rryohawania) okra3lon~ dzialalnośoig dragief dziedzisry· (tf. opieka). Zwi~zek drugi urzeczywiatnia sig przez wyko~zystpwaaie przez fedn~, dziedziny inatrumentó~r działania ~riaśoiwpoh dziedzinie drugief: to fest instrumentów wyahorsnia przez opiekę.
Te zaapgnalizowane przez H. Ractl.ińsk~ zwi~zki odpowiadaf~ zapewne wymosom ~cgodnośoi z rzeczywi.atośoi~, i posiadsfą wpraźne ~ralorp pcznarrcze. Natomiast pewne wq,tpliw~ośoi budzi sama in~terpa^etacfa, falo nadaje autorka drugiemu rodzafowi "wspó,ldasialania" opieki z wychowaniem.
Wyda je -ai~a, że iatotey tego zwiq,zku nie jest to, ~e "opieka spożyrtkavufe mstodp wyoho~ranis", ale rreczej to, że go prostu wyoho~rsni.e interweniufe w proces opieku~czy wtedp, gdp napotpka on na trndnoboi i przeszkody, którpoh usuwanie lep tylko w kompetenofaoh wyoho~re~nl.a. ~riadome przeksztaioan3.e osobowości mstodami wpohowa~rczymi fest juk xyohouanier, a nie opielaa,.
Jeszcze śoiślefaze zwi~zki opieki z ayohoaaniem formvałufe w s~nef pracy A. Belm. Opieraj~o ais na optowanych stwierdzeniach H. Redlińskiej, wyró2nia trzy rodzafe tych zw~i.gzków.
- Sttt3.erdza, ~e opieka "interweniuf~a w sptuaofaoh zagro~enia usuwa: px~zepzkodp ~r pa~aai.dł.awym przebiegu procesu wyoho~ania"6. Mamy tu xi$o zwi$zek po~egaf~cp na interwencyjnej roli opieki w procesie wyohorania.
. Watcazu j~,o na stopnioms uniezależnianie sil dziecka od opieki dostrzega w tym procesie istotxn~ roli wychowania: "wyohowanie z kolei~aprawia, że dziecko w miarę rczwoju lepief pczne~fe sytuacje zagro~enia i umie się im przeoiwataxió"~. Ten rodzaj zale2nośoi polega na tymi ~e wyohowan3.e poprzez rcziri.fanie f'uukofi pcznaWCZpoh dziecka px~zpczpnia się do Tego atopnioinego~usamodzielniania sig i tym samym uniezależniania od opieki. Zalep.. nośó ta prowadzi autora do at`ormuł.owania interesuf~osj tezy poatulatu: "wszelkie dz3.ałania opiekuficze w atosuxdńs do dzieo~.

X41
powinny sprzyfaó pa~ooeaowi wTohowan3.a~ inaczef bowiem nie neu· wa, lecz potęguje sytnaofg zagrErtenia i stale w sprzecznosoi z istoty opieki, a wigo traoi ońerakter opiekwńczy"8. Nie modna fednak zgodzić sig z niej oalkowioie. Jef raofa tleni. w słusznym postulanie, Weby opieka aprzTfa3.a wyohowaniu. Natomiast czgść a:
diagnostyczna tej tezy f(r)st oo nafmnief przesadą, wpnikaf~o~ fale sig wydafe - z przyfgtef przez autora konoepofi opieki jako "dzia3ań usuwa j~;oyoh zagro~enf.a"9.
· Widzi opiekę jako jeden z elementów ka2dego "aktu wyohowawczego". "W każdym akoie wyohowawczym, to fest świadomym i u· , kierunkowanym oddzia3gwaniu na dzieoko, można wyró~nić zadania odpoxi.adaj~oe iataoie tyoh trzech pofgć i trzeoh uk3adów: opiekuńczego, wyohowawczego i dydaktycznego"~~. Z twierdzenia tego wynika jak nafdalef posunięty zwi~zek opieki z wpohowan3em. Opieka fest tu bowiem czgśoią sk3adowe;, elementem wpakowania. Trudno fest zgodzió sig z tak skrafnym pogl~dem. Nie potwierdza go ani teoria, ani tek praktyka opiekuńczo-wyohowawcza. Mo-. hemy bowiem wskazaó na bardzo wiele "akt8w wyohowawczpoh" ni.e zawieraf~oyoh elementów opieki, i odwrotnie. Nie ma równiej uzaaadnienia pogl~d, że opieka pczostaje w stosunku podrzędności do wychowania. Jest natomiast oczywiste, ~e opiekę i wyohouani.e naleiy traktować lako swoiste czynniki w rczwofu fednoatki ludz· kief, chociaż opieka lako czyxu~i.k rczwofu nis jest, jak dotyoh.. czas, w teorii wychowania analizoitana. Przyczyn~ tego fest po prostu brak teorii opieki, jeśli nie liczyć rczproszonpoh i za· cz~tkowyoh fef elementów.
Nafbardzief chyba maksymalistyczny pogl~d na związek opieki z wychowaniem wypowiadał J. Wołczpk. W swej praop "Opieka nad dz3eakiem w wielkich miastach" p3sal: "wychowanie i opieka stanowi~ uk3ad przeplataj~,cp sig wzafemnis w takim stopniu, 2e mo~· na mówib jedynie o procesie opiekuficzo-wyohowavczym bez wyodrgbnienia stron tego procesu i dzielenia na opiekę i wyohowanie"~~. Mamy tu więc do czyr~snia z eugseti~ nie tylko zwiq,zku integralnego, ale fednoo2eónie takiego ~apl~tanego", tworz~oego nierczerwalni oa3.ość uk3a$u, który uriiemo~liwia odrębne rczpatrywanie tych dziedzin. J(r)st to, inaczef mówi~o, pa~zekonanie o takiaf ich jedności --w oalo~oi procesu opiekuńczo-wyohowarmzego - która osiąga maksyeoalny stopień i zakres tych powiq,zań.

142 .
Taki stopień powi~zań opieki z wynhowaniem w rzeczywistośoi nie wpatępuje, a jeóli tak, to jedynie w sytuao,jaoh wpjątkowpoh. Można go najwyżej postulować. Okazuje się bowiem, 2e na-. wret w takie j nierczerwalne j oało~oi! jaka fest niewątpliwie organizm człowieka~ poddaje się odrębnym analizom nie tylko pewne układy, ale na~net narz~,dy. Wi~~~ się z tym daleko ide~oe apen jalizaoje w medyoynie i praktyoe lekarskiej. Jeszcze bli~sz~ analogię stanowi zwi~zek nauczania z wpnho~ran3:em~2. Jakkolwiek przyjmuje się dusznie w pedagogioe, ~e szeroko pojęte wychowanie zawiera w sobie nauczanie 3 w~,sko pojęte wyohowanie~3, to wiadomo, ~e iatnie~e społeczna praktyka zwana nauczaniem i odpowiadaj~,oa jej dydaktyka ogólna oraz dydaktyki szczegó3.ówe. W porównaniu
zad z tymi przykładami opieka i wynhowanie s~, dziedzinsmi o daleko eniejszym atopniu powi.~,zań między sob~.
Pia ten temat pod~ęla rczważania analityczne J. Maniaszek~4 prezentuje~o w3asne podejście w określeniu interesu~~nynh nas tu relanji. Wyznacza go - jak modna sadzić - w dutej mierze przyjęte przez autorkę rczumienie o~i^ek~~ałeo-~-s~ąrzanie warunków ist
__..__._..___ _ .
niania i rczwodu dzionka oraz wielostronne kształ.to~anie jego osobowi. Juk bowiem nadane pojgoiu opieki tak szerokie i niejednolite znaczenie rczstrzyga w zasadzie o charakterze jego odniesień do wychowania i odwrotnie.
A oto główne konkluzje wyprowadzone przez autorkę ze swynh rczważaxi, przedstawione tu w niezbędnym skrónie oryginału i w dosłownych sformułowaniach (s. 203-X07).
- W zakresie ogólnych zadań opieki wspomagania i ochrony rczwoju fizycznego oraz rczwoju umyslowego, kulturalnego i społeczno-moralnego dzieci i mlodzie2y "dośó trudno jest mówió 0 takiej wyra~nej różnicy między opietcą a wpólxowaniem".
- Natomiast w zakresie systemu czynności, poprzez które realizuje się te zadania "rysuje się pewna ich swoistość... Jest to bowiem organizowanie czegoś, kierowanie do ..., spowodowanie funkcjonowania, kontrola czegoś itp."
- "hfo2na by to okre~l3ó jako taką prawid3owośE - im bardziej w kszta3aowaniu osóbówości dochodzimy do budzenia i zaspokajania potrzeb wy2s2ego szczebla, takich jak: potrzeby twbrczośni, sensu życia, miłośni - tym bardziej w dzia3aniaoh tych mniej opieki, więcej wychowania":

143
- Doradztwo i inetrukta~ udzielsn~s dzieoior, oo de korze stania z dostarczonyoh ino dóbr i zaspokajania potrzeb jest "działaniem gran3.cznym, l~cz~oyr opiekę i wychowanie dla oeiągan~.a Wspólnego celu".
- W sytuacjach opiekuńczo-wyahowawazyoh i prooeaie opiekuńczo wychowawczy'm "nie uriery odróżnió tego, oo jest opieka,, a o0 jest wyohowanier. Cele jednej i drugiej dzisłalnoboi e~ iden.. tyczne".
- "Z cala, pewnośai..e~ dziatania profilaktyczne stan~owia, ten teren, na któryr spotyka się opieka i wpohowanie.. 2l~torzenie na·runków rczwo ju fizycznego, maysl.o7rego, mpoleczno-atonalnego i kulturalnego jest zadaniea opieki, ale uczenie tego, jak z tych warunków (dóbr kultury, urzeydze$ re~kresapjnyoh, po~ay dydaktycznyah) korzystad, jest zarazer zadsnier opieki i wychowania".
- "Na tej podstawie funlsoje profilaktyczn~ i kompaneaoyjrr~ mo2na przypiead opiece i wychowaniu. W obydwu tych przypadkaoh, z racji nterczdzielnobai zaohodz$oTeh procesów, mo2emy mówió o proo(r) eis opieknńazo-wyahov~a~razyr" .
- Opieka i ayohowanie wi.~ż~ się ze echa, na. odainicu ich funkoji reaoa~alizaoyjnsj, zwi~zanaj z nega,tywny~ei skutkami sytuacji loeoayoh i wówczas "ta(~e modna mówili o procesie opiekuuczo-wyohowawczym jako szczególnej odmianie wychowania".
ludno je,~t w pełni i ~edncznaaznie odnieść nig do tych twierdzeń ze względu na niedoatateczn~ jaeno6ć znaazenf.ową niektórych terminów (np. "profilaktyka") i wyrażonych pogl~,dó~r (np. teza o nierczdzielności procesu opiekuńczo-wyohawawczego), wepółaryetępowanie sądów o ró~;nym stopniu obiektywnej zasaduodoi (np. pogl~,d, ie w sytuacji ogiels~uSo.zo-uyahowawczej "nie umiemy" odróżnić elementów ópiekuńczyah od w~rohowawczyoh) oraz jednoatron.ność 3 zbytnie uproezazsuie w takich stwierdzeniach jak: "Jest podstawowym celem opieki - uczyd ~sarodzieluego zaspokajania potrzeb" ~ 5. W zwi.e~zku z tym ~typec3a tu ograniczyć się tylko do na..
s tępu j~.oyoh iawa~
- Ukazane relacje miedzy o;tielc~ a wychowaniem będ$,os w du~ej mierze konsekwencjami arbitralnego zdefiniowania opieki,. - o czym by3.a mowa w rczdziale pierw~ez3·r - budraą w wi~kazo~oi uzaeadnione wątpliwości 3 zastrzseżenia.

t44
- Przpjęte załotenie, 2e "opieka jako wspiera.~q,oa działania dotpcząoe kaztsltowania osobomo§oi /czpli działania wyohowawcze - dop. Z. D./ powiana im odpowiadać"t6 stawia opiekę w pczyoji s3użebnej i podrzędnej zale~nośai ~robeo wyohowania. W rzeczpwisto§oi - jak to wpka.zała ogólna oharakte~styka opieki i - tylko j e d n ~ z j e j f u n k o j i j e e t w a
r u n k o w a n i e wychowania. W tpm tek tplko sensie modna interpretować to załojenie. i '4
- Domniemana to2aamość działań opiekuńczych i wychowawczych na. pcziomie zadań ogólnpoh jest przede wszpetkim skutkiem przyjętego przez autorkę rczumienia opieki nie zawieraj~oego speoyficznpoh ogólnpoh~konstptutywnpoh cech tego pojęcia, a tak.2e 0o jest tego konsskweno j~ - n3.e zaw$ze trafnego identpfikotrania azyzmo§oi apeopficznie opiekmSczpch.
- Trudno jest rczatrzpgn~ó~ czego jest więcej nawwy~azyoh pcziomach potrzeby opieki azp wychowania. Wyoho~rania jest tu w tym seneie~więoej w ogóle, ~e zajmuje się ono ich r o z b ud z a n i e m, u t r w s 1 a n i e m i s o a j a 1 i z ac j ą ~podczas gdp na pcziomach podstaero~y'ch g .1 ó w n i e soojalizaoj~,) oraz ~e a k t u a 1 i z a o j~a tyah potrzeb staje.aię takie celem wpahowania. Powiększa się zatem poprzez
i' działalność k r e a t y w n ą i a t r y b u t p w a r 
t o § o i o w o § v i potrzeb. Nie jest to jednak równcznacz
ne z zawę~aniem się zakresu opieki, która zajmuje się zaspokaja- I niem tpoh potrzeby chociaż jest ono iime nil na pcziomie podsta- II wowpm~ ale zapewne nie łatwiejsze. Z tego tek wynika i n n y
r o d z a j r e 1 a c j i między opieicq a wychowaniem n a ~, k a ~ d y m z tych pcziomów, av mo2e być przyczpn~ dopatrzen3.a I się tu raczej pczornej prawldlowośoi.
- Mocna. zgodzió się z poglądem oo do "granicznego" oharakteru doradztwa i instruktażu wszelako z zastrze2enism~ ~e naleźy odró~nić doradztwo "opiekuńcze" i "wychowawcze" i dopatry~tać się tej zbietno§oi w ostatecznym celu - doprowadzanie pod
a opiecznego-wychowanka do samodzielno§oi i sutonamii.
- Je§li potrafimy wla§aiwie okre§1ić opiekę i wychowanie
r
pogrz(r)z ukazanie ich specyficznych oeah~ to w konsekweno~i posiadamy dostateczni podstawę do tegv~ Weby niezale~nie od skali trudno§oi w złoconej opiekuńczo-wychowawczej sytuacji, odró~nić w'
s i

14~
elementy opiekuńcze od wychowawczyoh. W grzeoiwnya bowiem razie cznaCSZa3oby to paradoks, polega.j~oy na futorzanin i rczpatrywa~. niu czegoś wiadomego, ale z3.o~onago z elea~entbw niewiadomych. Oczywi§oie, ~e dla takiego rczróxnianie.niezbgdne jest równie trafne zdefiniowanie pojęć: "sytuacja opiekuńcza" i "aptuaoja wpohowawcza". Warunek ten trzeba jednak epełnió.
- Profilaktyka rożu0iana jako zapobieganie przewidywaa~ym, potenojaln3.e ma~liwym wystąpieniom niepożądanych, negatywnych stanów rzeczy, wpatgpuje we wazystkieh dziedzinach ludzkiej dzia3alności. Zajmuje ona tak2e doniosą pczpojg w opiece i wyohowan3u. Jest jednak oazpw3ste, ~e~w każdej wyra~nie sryodrgbnia,jąoej sig dziedzinie ró~ni sig ona odmienau~ tra§oi~, gatunkową, w tym taicie w'interesująoyoh ns.s tu dziedzinach. Stąd te2 wynikafą wątpliwości oo do twierdzenia, i~ "z całą pewnością" jest ona. terenem zbieżno§oi opieki i wyohowani.a.
. Rzeczywi§oie więc, tak opiece, jak i wychowaniu modemy "przypisać" fimtcojg profilaktyczną i kompensacyjna,, jednsk~e w swoistych dla tych dziedzin znaczeniach. Nie wynika st&d wazak_ ~e wniosek, i~ powstaje na tym tle nierczdzie.lgy proces opieku$czo-wychowawczy, ohooia~ istnieją po temu potencjalne mo~Iiwośoi.
. Modna także powiedzieć, 2e opieka i wychowanie wią~ą sig ze sobą poprzez ape3nianie funkcji reeoojalizaoyjnyoh w stoaun~ku do okre§lonej kategorii podopiecznyol~wpohowanków. Wy~,ga to jednak pxzede wszyetisim,bliższsgo apreayzowanis. zakresu tej opieki oraz powodowanych przez nią shtutków resocjalizacyjnych. W przeciwnym razie pczostaniemy tylko w ~anioaoh uzasadr~ionego domniemania.
Przedstawione tu w slsóoie pogl~dy na zwi~zek opieki z wyohowani.em nie wyczerpują, oczywi§oie, oato§ci refleksji na ten temat w naszej literat~sze pedagogicznej. Stanowią, jak sądzę, zestaw najbardziej wyraźnych i reprezentatywnych stanowisk w
tym zakresie.

146
6.3. P o d s t a w o w e s w o i s t o ś o i o p i e k i w p o r ó w n a n i u z w p c li o w a~ n i e m
Jednym z podatawowyoh niedoatatisó~r zaaygnalizoxanyoh wylej pogl~dów na temat relaoji: opieka - wyohowanie jest to, że ogranicz~j~ siq one tylko do stosunków typu: wzajemne zwi~zki i zale~nośoi. Nie ma ta,m rsewet na. jurnie jaze j sugestii, ~e mo~liwe
jest istnienie między opieL~ a wyohowaniem stosunków typu: niezale2no9ć, przeoiwieństwo. Wyłgcznie stały zwi,~zek i współzale~ność między tymi dżiedzinami stanowi w tyoh i imnyoh pogl~,daoh niepodwatal.n~ teżg. Można bp z nioh nawet wnosić, ~e nie ma ~adńyoh, a w kadym razie istotnych ró2nio między opieisą a wyohowaniem, :i 2e chodzi tu tylko o dwie strony lub zamienne nazwy tek aame~ dziatalnośoi. f rzeczywistośo3 jest tak, ~e opieka i wychowanie to dwie rótne dziedziny dzia3alnośoi ludzkiej! posiedaj~,oe swoiste oechy~7. Od ożasu~ gdy zaezęłp one ar źyoiu ludzkim obok siebie funkcjonować - a w historii gatunku homo sapiens nastąpilo to stosunkowo niedawno - między opieka a wychowaniem zachodzą realnie wielorakie stosunki, od przeoiwieńst~. a~ do integralnych zwi~zków. W tym miejscu wypada wskazać na te armiate cechy opieki·w porównaniu z wychowaniem, które określają stosunki ni.ezale~nośoi, a nawet przeciwieństwa między nimi.
- Opieka jest działalnością jak najbardziej pierwotnej w stosunku do wpohowania, tatc w ii.logenetyaznym, jak i ontogenetycznym rczwoju człowieka.. Wobec tego rryatępowa3:a samoistnie przed pojawieniem sig wychowania w px·zesżł.ośoi historycznej gatunku ludzkiego i wyst~puje woią~ w pierwszym okresie niemowlęotwa w rczwoju katdej jednostki ludzkiej. Pierwotny-charakter opieki przejawia się ró~rnie2 w oa3okształoie procesu opiekuńczo-wychowawczego. Tutaj, w strukturze funkojona.lnej tego procesu, dzia3ania opiekuńcze wyprzedzaj woiąt i r~ax~nkuj~ azynnośoi wpohoyra~rcze i w tym zakrss3,e prze jawiaj~y sari, aamoietriość.
- Z pierwotnym charakterem opieki wi~,~e się ~oiśle odrębpość i awoiatośE jej genezy. Opieka. wyznaczana. jest przede wazystkim koniecznością z a o h o w a n i a i s t n i e n i a i jego o i ~ g 3 o ś o i, jako warto~oi fundamentalnej dla ~yoia w ogóle. W porównaniu z tym wychowanie, które jako dzia3alność celowa i świadomie organizowana pojawiło się dopiero ra

!47
stoannkowo wysokie szczeblu rczwoju lud~kośoi, zostaio urnoho= mione głównie koniecznoboi~ z a o h o vr y w s n i a i
p r z e k h z y ~ a n i a nastĄp~ pokoleniom jak najszerzej
po j~tego d o r 'o b k n k Ya 1 ' t n r o w e g o oglo~H:eloa. Bonieczność tai jek wiad(r)ao, etanowi do dziś podstawewe4 t'u~xkoj~ "zaohowawez~," wy~ohowania.
- Opieka jest w'zasad~ie wyl4o~ treba~i4 d~iaiania opiekmiów w stosunku do dzieoi i o3edzie~y upo~bledzonej urystowo w stopniu glebszya (imbeoylizA~ idioty~s), okreśianyoh czgsto jalco "niewychowalne". podobny, nie zwiRzanp z wychowaniem oiiarakter (r)a opieka nad ludźmi dorosiyri o analogiczn7rr upe9led$enin: osebsd ni,eulecza.lni(r) ohorysii ore.z nad dzZo~iakier starym, a zw3aszcza w okresie jego starczej niedczĄżno'śoi. Jakkolwiek erożna u tych osób wyvoiyasó pewne przyato~owawcze ziany w scaohomahiu się, to jednak to, oo jsat centrals~~, kw~eati.~ wyohewanie
- przekształcanie osobowo~ot = nie eoi~o raczej bye bran~s pod uwag~ ~ róinyoh wzgl~dóx.
.=~ Opieka wgstgpuje rósrni.e~ saowiatnie, bez .~ryohowsni:~, wezqdzie tam, gdzie trzeba przeotwdzian3.só realneau zagrożeniu' podopiecznych, gdzie ludzie sta j~ sil of'iaraai sii 3y~rl.olowpol~, vr~o jny, wppadkbr~ losowych, dhorób, zwła~zcza ~r pierwsxyn etap~.e działeW ia: Podobnych syt~aao ji, w )ctós?oh nie zna jdu jemy wyohowania~ a tylko dziaialnośó opiekuńczg, (r)ożna wsisazaó znacznie wip~sej. Istnieje rówhiet nie ~niejaza liczba sytuacji ~yoiowyoh, w których dokonuJe sil (w zasad$iej w~iqcznie dziaielnoSÓ wpoho* wawcze:, baz opi(r)ki. Były prxeoież i s~ jednostki i grugy ludzi, którzy w pe~rnyoh sptuaojaoh i okrolicznośoiaoh swego ~Lpoia korzystaj~, wylączn3e z takich czy innych dobrodziejstw szeroko po~gtego ~yohowania albo tylko ze świadczefi opiekuńczgoh. S~ też pewne sytusoje, w ktbryoh obą te rodzaje działalno6oi wyst~pu~~ ł~cznie.
- Nalepy równis~ na t~ kwssttQ spojrxe6 od strony podmiotu tpoh dzia3s~5, który może iub ahoe tplko sprawować.opiskp albo jedynie gode~mowa& okre~lone czynności vyohowawcze. Yynika et$d, ie opieka bądź tek wyohowauiia występuje w znacznya~ zakresie aamoistnie i niezals~ni(r) od si:eb3.e, ody to ze wzgl~du na. potrzeby przedmiotu tych oddziaływań, czy z uwagi na ~:~liwośoi dyspczyoyjne i oe3.e ich podmiotu, czy tek z innych obiektywnych powo

i48
dów, przy o~ taki stan rzeczy~ w pewnych ~oaoh~ nale~r traktować jako nor~a7.ny.
- W znacznym zakresie opieka i wychowania nie tylko nie wspó,ldziataj~, ze sob4 w okre6lonye miejscu i czasie, ale nierzadico pczostaje w~obeo siebie w wyraj sprzeczności. Znany z historii system wychowania spartańskiego oparty byi giównie na realizacji jednostronnych i skrajnych yry~gań epolecznyoh wobec wyohowankbw, nie licz~oyoh siQ z ich podatawowysi ludzkisi potrzebari. Podobni rczbieżnośc mi$dzy oelad i tredoiami obu tych dziedzin modna stwierdzić w apoleczeńatwaoh żpj~oyoh w total~roh faazpatowsko-rasistowskich spstemaoh,,gdzie.powezeohnie uznawane potrzeby wielu ludzi a~ ograniczane i udassmmiane w imię narzuoonpoh is w~au~ ze atrox~ państwa.
Równie trudne do pogodzenia z celami opieki jest wychowanie penitencjarne i dyaopplinarno-izolacyjne. Nis neguj~o koniecznośoi.ietnienia -~w pewnych granicach - takiego wyohowania~ zaohodz~oyoh w jego zakresie korzyatnpoh raczej zmian oraz róż
o wyznacza~oh granicami państw i ustrojów społecznych - należy atwierdzić~ że oałp system tego wpohowania realizowany w racach jego ró~nyoh instytucji jest z natury rzeczy w ró~nym stopniu i zakresie a n t y o p i e k u ń o z y.. Potwierdzaj to liczne ludzkie doświadczenia oraz bogata literatura naukowa i beletrystycznai8.
S~, to oczywiboie przyk3ady skrajne, aieszcz4oe sil w atoaunkowo szerokim zakresie działalności społecznej.. 1jm bardziej (r)o~esy jednak stwierdzić istnienie ró~norodnyoh pośrednich i bardziej ograniczonych sytueoji, odcinków życia spo3.ecznego, gdzie opieka i wpohowanie zaierzaj~ w mniej lub bardziej przeciwne strony niezale~n3e ad tego czy jest to przez nas formalnie potwierdzana, czy nie.
Nalepy równiej wziq,ć pod uwagę podstawowa ró2niog gatunkow~, jaka zachodzi między opieki a wychowaniem w zakresie podstawowyoh funkcji, kierunków i treści dzialalnoboi obu tych dziedzin. Ona bowiem najogólniej określa swoistoś~oi i autonomię opieki w stosunku do wyohowania~ a tym samym relacje między nimi. Jak wynika z przyj~tej definicji opieki celem typowej dzia3alności opiekw5ezej jest z a s p o k a j a n i e p o n a dp o d m i o t o w y o h p o t r z e b p o d o p i e o z 

t.49
n y a h, e określony a t a n tego zaspokojenia jest jej pierwazoplanow~ f u n k a j ą. Natoriast zadaniem działalnośoi wpohowawczej jest przede wazpatkim urzeczpwiatnianie w wyohoWaakaoh określonpah wymagań społecznyoh, wyraźanyoh oelaai. i zadanfaa~i. wyohowawczpmi, e ioh okre~lonp atan realizaopjnp · funkoj~ tego wpohowania. Inaczej mówi~o, opieka. wyznaczana jest potrzebami ponadpodmioto~ysi jednostek, to jest potrzebami, l~tórpoh nie s4 one zdolne aaeiodzielnie zaapokajaó i regnloraó, a wychowanie wymaganiami apołecznymi wobec moli. Oczywiście, że opieka wszędzie tam, guzie może i powimoa wyat~powaó x~,cznie z w~rohowaniem lub (r)ieó walory wychowawcze, a nie ns tych w3aóoiwoóoi, jest z puntctu widzenia wychowania nieprawidtowa. Opiek~,jako dziaZalnobd awoiat~, posiadaj~opl3,aa~ przedaiot i cele tego działania, so~emy i powinni~ary rczpstrywad przede wszystkim tylko ze wzglg· du na jej merytoryczne treści i efekty, niezale~ni.e od kryteriów wychowawczych. Nie wynika wiec z tego bpnajsniej, ~e opieka w ogóle nie role czy tek nie powinna wiązaó sil z wywhowaniem lub poa3adaó określonych atrybutdw nyoieowawazyoh. Ukaznj$o iatniea~,... oe obiektywnie różnice niezależności, a nawet w pewnych ~a,kreaeoh praktyki apołecznej - aprzecznośoi i przeciwieństwa, jak równiej mo~liwoóoi ich aamoiatnego wyrat8povania, nalepy podkreślić, ~e tylko w pewnej cz$śoi wpnika~~ one z iatotp i oharakteru opieki i wychowania, za3 w wigkazo~oi z = nevjogóiniej mówiq,o - określonego keztaltu 2yoia apoieazaego oraz eaaad i apoaobbw urzeo~ey~riatniania aię tych d$iedzin. Ich cele i zadanie chociaż nie zawaze s;, to jednak mog; bpó w awsj iatooie raczej zbie2ne, wzajesnie uwax~unkowan~e, j~oe wielostronnego wapdldziałania i integraoj3. Potwierdza to w du~pm zakx~eaie pczytywny pod tym wzgi~dem etan rzeczp~riatp procesów opiekuńczo-wychowawczych, upoważniajqop do atąwiania jeazcze dalej id;opoh ~oatulatów, aż do ro~liwie optyn~e.inej integracji tych dziedzin wszQdzie tem, gdzie to jest obiektywnie mo2liwe i potrzebne.
Z humaniatycznego punktu widzenia po~~dana jest jak na.jpe3niejsza zbietnoód zaspottajania potrzeb podopiecznych z wymaganiami, które stawia przed ńimi spoisczeństvro poprzez awoje repreżentatpwne inatptuoje, a zatem rożli~ie integralne wi4zanie opieki z wyohowaniem'i odwrotnie, xpehowania z opiel. Nalepy jednak uznać bako wyaooe niepoiC4da~ i obiektywnie azicodliw~s

~~o
uto~awrianie tego poatnlatn z rzecz~rvriatośsi~ i stawianie znwku . równsśoi d~dzy pewnymi zal~esami rzeczywistośoi apoiecznej,
gdzie opieka i rpohowanie wtstgp~jq, i.~cznie i integralnie z oa1$ t~ r~ecz~ri,steśoi.~, w któref wyetgpnj~ różne rel4oje d~dzy .nimi.
Ledwie zarysowany stana faktyczny oczywiboie nie obejsn~er.i nie ~rpczerpuje wazyatkioh p~rzypadków,dzi.ałalnośoi opieknńczej aeaoiatnej-bez wychowania oraz d~ia3alnośoi wrohonawcze~ bez elementów opiek~iczyoh lnb eprzeo~nej z celami 1 zalo~śeniad opieki. Tatca psina inwsnta~yzae ja nie wydav je dis tn lconieczna: gumuj;o moi nejogólnis~ pox~J.edzieć, ~ż,rzeczywiate (nieza~eżnie o8.,stama poatnloxanego) relacja między opiek~~, a w~chow~aniem a~ tak, jak samo życie, mielce z r.ó ż n i o o w a n e oo do awgo charakteru i znaku, od przeciwieństwa i eprzecznoboi na jednym.krańau a2 do integracji i awsgo,rodzaju togs~me~oi na drugam.. 7ale~r~ one przede `razyatkim od tego, jaka-j(r)st opieka i.~akie wyohovani.e, oczy~J.~oie przy zaiożeniu Wlsśoim~ego ich ro~na~.enia. Należy je zat~pt rczpntryraó jako pacane konti~un, którs można przedata~rló na odcinku pro'etej nwat~puj4oo:
pe3.ns i względne 
przeoiirieńatwa nieza~.eżno5oi tożsamoboi u~zecznośoi integracje .n _,
~.oinne .E_--___ --___--__--_- . ____- , - ~ Ma:, plus
Mo~liwie ~CZerpuj~oa inwenteryzaoja różnpoh typów relacji i ich bliższa oharakteryatyka - to prawie osobny temat poxważa$. 'llxtaj wypada tylko powtórzyd, że ich diagnczowany rzeczywisty stan zależy g3ównie @d tego, jak :prawujemy opiekę i Sak realizuje~ ~ryohowanie, za6 skreślenie oewdeln teoretycznego - jak to wpkazały powy~aze rczwalania - od okre~śloueBo zdefinio~ani.a poj~ó: "spieka" i,"wyohowenie".
Nys mniej wabna niż samo ustalenie tych relacji pczostaje tu jsezcze odpowiedz na zaeadnicze ~'ytanie o ich przyczynp.Otó2 nie aaa.ega w~tpllwo~oi, i~ nalepy doszukiwa~ się ich przede wszpetkim w samym charakterze opieki i wychowania., Wiaśoi~rośoiaoh dyspczycyjnych ich podmiotów i przec~,totblr, ~yoi,a jednoet

1~1
kowego oraz w wysaganieoh ~yoia apołecznsgo. 2Ta tyoh podatawaoh do przyczyn po~rrtavania okreblonyoh relacji można zaliczyb:
- aam charakter opieki _ pierwotn~oóó i orientacja a 1 l,vo e n t r p o z n a i wyoho~wania - wtórno~ó i orientacja soojooentryczna (oczywiście w wychowaniu ówieokio, zwł.aazcza spoieczno-moralnymi
- określone fortrey opieki, czego ~rysownym przykladen jest forma rodzinna, gdzie na ogół do~mje orientacja allooentryczna i przewa~nie intuicyjna opiekwóczość oraz fory zakiadowe, w ktbryoh najczgśoiej grzewa~ajg orientacje socjocentryczne;
- określońe formy wpohovania, jak na przyldad wychowanie poprzez radio, telewizję, film, praaq~ itp., raczej nie wi~yagoe ais $ opiekę;
- azczególne, b~dąoe smutni koniecznoboiy ~yoia apolecznego, forsy wyohowsmria penitencjarnego i isolaoyjno_dyaoyplimtrne· go, które ze swej natury a~ w peonym stopniu ap~rzsczne z navrtoś
ciast i wyowgami opieki;
- okreblo~· stan dyapezyoji podeietów op~.eki i wyoho~renie, a w nio~: osranioaone dyrpczyoje do a~arswowania opieki, a zwi$k.. azone, domi~je~oe do dziatalnośoi~wyohowawcze,j~ ogx~aniczone dyrpczyoje do dziatalnoboi wfohowawczej, a zwiĄkazone, dorinuj~ee do rpraw~oiran3a epiek3; ~wiadosy wfbór celów i px~efesenoji.tylko opiekuńczych budź teź tylko wyoho~rawczyoh;
- wlaboiwośoi przedmiotu opieki (podopieczn~tgo), jak niedojrzaloóć do "odbioru" oddzia3yweń ryohowawczyoh (nosr~orodek), "niewyohotralność° w przypadkach znacznego i gi~boktego upośledzenia umysłowego, a także "niewyohoxalność" czZowieka starego, z~ri4zsns~ z zakoń~czonym w zasadzie krzta3towaniem ai$ jego osobowośoi i utrwalonymi jej cechami., postawami i sohesataoi portq~powan3.a, niezdolnośó do poddawania sig eddzievtgwanioar wy~oho~raw:. czy jednostek oipiko i nieuleczalnie ohorgoh z okreaow~ utnat~ Swiade~ośoi itp.,
_ właśoi~rośoi przed~Lotu wyohowsni: (wyok~waaka), który wraz. z poat~puj~,~,uaamodzielnian~.esy 2yoiorys wgoaga coraz mn3:ej opieki, przy równoczeanyrm kor~yatanlu z różnych fort azeroko pojęt(r)go wychowania, chociażby ~s fort wyżej wapoeniaayoh,W a tak2e w raeaah studib~r wpxa~yoh, szkół i tazrabw dla psaouj4.·
oyoh itp.;

1~2
- brak niekiedy raoji ~oiowyoh, prawrtziwie humanistpcznpoh i apołecznyoh dla podejmowania oddzia3pwań boiśle wyohonawczyoh wobeo pewnyoh kategorii ludzi, w pewnpoh.aytuaojach, kiedy potrzebuj$ oni tylko dobrej,opieki lub przeoiwnie, tylko wyohowania.
Nietrudno zauważpó, ~e te przeważnie obiektywne wyznaczniki rczpatrywanyoh relaoji określajq, równoczebnie bezpośrednio
lub poórednicf ioh oharakter. Stąd tet iaa - jako podstawowym przealankom dla identpfikowani.a i oharakteryzowania powodowanpoh przez nie relaoji - nale~aloby pogwięoió wi~oej ywagi.
6.4. P o d s t a w o_r e z w i ~ z k i z a o h o d z ~ o e
s i g d z y o p i e k ~ e X y o h o w a n i e m
6.4.1. Uwagi watQpne
Dla pedagogiki opiekuńczej i praktyki opiekuńczo=wyohowawczej najbardziej intereauj~oy rodzaj relaoji miedzy opieki a wyoho~raniem to - zasygnalizowane juk cz~'śoiowo - ró~norodne, wzajemne uwarunkowania i zwi~zki. Jak wpkazai krótki przegl~d stanowisk w tym zakresie, w literaturze pedagogicznej ten typ stoarmków przedstawiony jest niewyczerpu~~,oo i nierzadko zbyt subiektywnie i bł~dmie. St&d koniecznośó rczpatrzenia tego zagadni.enis niĄjako od podstair, zgodnie z rzecz~rwistym atane(r) rzeczp i pomini~oiem postulatów.
Jakkolwiek pojęoie "zwi$zek" utywsne jest na ogó3 jako oczyxl.ste w swej treśoi, wypada ze wzgl~du na lego rczoi~,gliwość i iiislcznacznpść zastrzeo, it jest ono tu wyte w znaczeniu rzeczywiatyoh, funkojonalnpoh, bezpośrednioh i po6rednioh uwax~unkowad zjawiska X zjawiskier Y lub inaczej, zależnośoi X od Y'i od. wrotn3e. Mao tu na o~yśli przede wszystkiw zale~nośo3 i uwarunkowania bezpośrednie, a apo~rbd po5rednioh tylko te, i~ttbryoh wpływ modna uznaó.za istotny. Nie mieazcz~ sig tu oczpp-l.śoie inne rodza je związków, jatc na przyk3.ad czaso~re i przeatrzeime.
Opieka wi~,że aig'w różnyo zakresie i. stopniu z innymi dziedzinasi dzia3alno5oi spo3ecznej. Nale~~ do nioh przede wazyatkis~: wyrokowanie, polityka apołeczna, goapodarka,_uatawodawatrmo.

'~ 53
Mówi aię róirnie2 o zwi4zkaoh opieki ze apołecznq, ałużb~ zdro~rie, a4downiotwem opiekuńczym. Jeat ~ tym jednak dufia nie5oia3ość wynikaj~oa z ograniczonego poj~wania opieki. W rzeczywiatośoi oba te rodzaje dział.elnogoi s4 jak najbardziej sutentycznymi, ohooia~ doapó ró~nymi poataoiasi opieki, oo potwierdzaj ni.e tylko podstawowe treśoi i pele ioh dzialalnośoi, ale również odpowiadaj~oe iA deayć' trafne nazwy: "zespól opieki zdrowotnej" i "s4d opiekudczy".
Intereauj~,oe nas zwi~,zki opieki z ~ryohowaniem przejawiaj sil najbardziej wtedy, gdy przedmiotem dziatalnsboi tyoh dziedziu a~ dzieoi i m3od~sis9c. Ze wzgi$du na wielorakość i relatywnobó tyoh powiq,zań ni9 sy.one iatwe do palnego i jednczne.cznego sprecyzowania i aklaay!'ikowania. 3`rndnobć ta wpnika r.ównis~ z istnisj~oej riisjedncznacznogoi pojęć *opleloa" i "wychowanie" oraz, o6ólnie mbwi~o, ze zbyt akromej jeazo:e teorii opieki. Stad tek sożna powiedziaE, że orzekanie o okreś,lonyoh z~rl.~zkaoh ~~dzy nisi przeaaydza ~ux - jak to podkreślono wylej - przede wszystkim to, jaka treść i zakres przypisujemy tym pojęciom. Majko na urwadzs przyj~te tu robienie opieki i wyohowani.a, mo9:na donzukab siq~ zwi~zkńw, która zostane, kolejno w skrńoie ~czed
aa~ione .
6.x.2. Stwarzanie podpiecznym materialnpoh warunków 2yoia: zaspokajanie ich biologicznych potrzeb uro9:liwiaj;oe okreblone wyohorrawcze oddziaiywanie mobeo nich
Codzierma praktyka opie~czo-wyohowarrcza, zwłaszcza w rodzinie i placówkach opieki oa3kowitej, wskazuje, 2e bardzo cz~ato realizacja okrsólonyoh zadań i celów wyohomsmczyoh zalep bezpośrednio lub pośrednio od uprzsdniego zaspokojenia odpo~riednioh potrzeb biologi.cznyoh podopiecznpoh-wyohovanków. Tak na przykład, bez niezbędnego odzieniat-dzieoko nie może pójśe~ do azko3y; jeśli jest głodne., nie będzie zdolne do o'zynnego uclzis.tu w imprezie ideowo-vyohowawczej; ~r nie o6rzanym penieazczeniu nia wykaie ekł.o~ośoi do ~Zuohania pogadanki uroralniaj~,oej; gdy jest zmęczone, nie będzie aoóto podjqó pracy apotecznis użytecznej; ~pi~oe pczostawi nieodrobione lekcje itd. Zachodzi więc

1~4
wyraźny zwi~zek między dzialalnośoi.e~ zeapokajaj;o~ tego rodzaju potrzeby a szeroko pojętym wyohowaniem. Polega on na tyr, ~e opieka w zakresie zaspokajania potrzeb biologicznyoh w 4 r u nk u j e wychowanie podopiecznyoh, które bez uprzedniego zaspokojenia tego zakrean ponadpodmiotovryoh potrzeb awgłobp zoataó udaremnione. Nie jest to zwi~z(r)k apeoy!'icznp tylko dla opieki i vyohowania. Jego istota i sens tkwij w apeinianiu konieczneBo dla dslazej~ w~aze~ działalności, tye~ bardziej, ~e opieka jako d2iata1no6ć pierwotna wobec wpakowania i bardziej podstawowa mnai je odpowiednio wyprzedzać. Na ten rodzaj z~,ri4zku zwracaj; uwagi chyba wszyaap wypowiadajgoy się na tee~t ~tosunku opie~wpohowanie. Należy wszelako wspomnieć, ~e uwarunkowania ts nie aaj~ charakteru prostej i bezwzgigdne~ zale~nosoi. Przekottuje~ o tym liczne przykła,dp z żyoia~ świadcza~,oe o częstpu braku korelacji nawet mi~dzp bardzo dobrpmii warunkami ~tpoia i zaspokojonymi potrzebami biologicznymi a możllwośol.a~i.~ przebiegiem i rezultatami wychowanie. Tak więc zwi~zek ten polega na warunkowaniu wychowania okreflonym atanep zeapokajanl.a potrzeb
~` ierwotn oh dsta~ro oh
p p s l~ m'Y podopiecz~oh_wymhor~anków.
6.4.3. Stxarzanie podopiecz~m payohicz~h warunków życia: zaspokajanie ich papohoapo3ecznpoh i kulturewyoh potrzeb determi~jqoyoh przebieg i e!'ektp px~ooeau wychowawczego
Osobnego p~zedatawienia wvmagaj$ powi~zania ryatgpu~4oe mi$dzp stanem zaspokojenia potrzeb wp2szyoh a wyohoaaniem. 0 ile bowiem wskazane poprzednio zale~noboi a~ dostrzegalne, oczywiste
i doić poWSZSOhnie uwiadamiane, o tyle tu mamy do czynienia z nowa, jakośoi; zale2nośoiow~, której pcznanie i wykorzpateaie w pracy opiekoxSczo-wpohorieawcze j jest jeszcze aro3.~~ w dnie j mierze w aferze postulatów. Ustalajqo zale2nośd wychowania od stana zaupokojenia papohoapołecznpoh i kulturowych potrzeb podopiecznyoh wekazujemp równocześnie~ 2e obejmuje ona pobrednio równie dzialalnośó siu2~o$ zaspokajaniu tych potrzeb - opiekp, poniewai od niej zależy ich określony stan zeapoko,jenia.
Ogólnie mówi~o~ zwi.~zek tego rodzaju polega na u w a 
r u n k o 1r a n i u wychowania olore~loncym etanem zaspokojenia

~szyoh.potrzeb podpiecznyoh. Jest to zależno6ć ~si~dzy możlianośoi;, przebiegier i etektari oddzia~ywania wyohowawczego a dzialalnośoi~ określaj~o~y stan zaspokojenia potrzeb podopiecznyoh. Do takioh stanów mo2emp zaliczyó poczuo~.e zagrożenia, dodatnis~ perspektywy, braku akoeptaoji i uznania ze strony osób znacz4oyoh, beznadziejnośoi, krzywdy, nieaprawiedliwoboi, że jest sil koohanya, oboj~tnym lub odtrc~oauym, ponl.~anyr, zadowo~. lonym pewnym siebie.
Na ogół wyohowsnie przebiega źle i nie udaje sia, gdy tego typu potrzeby podopiecznyohwyrohovanków nie e~, doatatecznie zsapokojone. Możliwośoi jego ~rastaj~ pod ~r3.eloea wzgl~dami n siar, jak etan ten nabiera wartośoi dodatnioh. Tego rodzi~ju zvi~~zelr, potXi.erdzs de faoto ~rielostroimis teoria eyohowania, jako zale2no~ó prooeau wyohow~ania od stanu motysaopjnego i postem esoojonalnyoh nrohoaankówl9. Jednakie o jego istnieniu de jura literatura pedagogiczna, jak dotp~ohczas, mówi bardzo mato.Uogólniaj$o te dwa zwi~zki można posiedzieć, iż polegaj one na warunkowaniu ~rohopanj.s określonym stanam opieki.
6.4.4. Niezarierzone sicutici wyahowaircze spa~aw~oj opieki
poprzednie dwa rodzafe zwi.~zkóvr polegały na Wax~ankoWaniu wyohoasnia przez dwa zakresy opieki. Okazuje ais rósnież, ~e opieka jako taka mole - analogiczn3e jak inne rodzaje działalnośni, np. praca - generowaE pczaintenojonalnie, a zależnie od jej merytorycznpoh walorów, określone skutki rry~ohowaacze. W tyr tek sensie opieka wi;~e sil z wychowaniem przez sxe n i e
z a r ,i e r z o n e s k u t k i wpehowaw~cze .
`ykiej, pczbawionej i.ntsnoji u7rohouawczej, opieki jest nLemało, a zwtlaszcza w rodzinie. Wystarczy wapoanieć o znanym powszeohnie z~a~risku tz~r. "ślepej rilośoi rodzi.aielskiej" i z~i~zanej z nim nadmiernej opiece, paoi4gaj;oej za eob~, na ogól nega.tywne skutki wychowawcze.
Modna oczyxiśoie znaleźć iiczne potwierdzehia niezamierzonyeh dodutniah 3kutkó~r ~r~eoho~t~czyoh 'opieki. Ókreślony oberektsr tych skutków wyohowaaczpoh zal:e~y ~i~o nie od o e 1 0 w y o h zabiegów i ~nipulaoji u7rohowawczyoh, lecz - ogólnie

1~6
mówi~o - od jakośoi i poprawnoboi merytorycznej ;opieki. ll~ta~ tek ao~e aig- rodzie wq,tpliwoś6, czy i na ile nazwać mo~ns. alaitkadi wpohowawczymi zrianp w podopiecznym-wynhowanicu nie b~d4oe rezultatem bwiadomej akcji wyohowawazej. Nie rczatrzygaj4o zwit~zsa~s j z kłopotami i r~tplirrośoias3. terminologiczngsi, kw~estii, modna zasadnie etwierdzid~ ~e opieka popa~zez a~je niezaiierzone, o charakterze oaobowotwórczym i rr tys sensie wyoho~wawczyu, skutki niejako wchodzi w pswny~ atopuin w zakres szeroko Pojętego rrYohowaniazD.
6.4.x. Nieze,sierzon~e skutki opiekuńos~e rcpohorania
Istotny zvri~zsk między opieka, e wychowaniem dekorna je sil równiej poprzez obiektyw~a~s, pczaintencjonalne skutki pe~myoh zakresów i fora działalności wyahowawczej.
Dzialalno6ć ta bogiem, w ró~upoh swych wymiaraoh~ najcz~boiej wchodzi z matury rzeczp w zwi~zek przy~czyiwwo-ekntkowy z zaspokojeniee ponadpodmiotowych potr$eb wyoho~eanków inb zaspokaja je wproata~. Jest to zatee sytuacja odwrotna, ale speoyficzna, w atoaunlrn do niezamierzonych akutkbw wyohowawuzyah opieki. Podstawowymi rax~nnkami. aktualizacji tego zwi~zku s~ prze-. de wszystkim:
- zbieżność oel,ów określonej dzia,łalnośoi apohowawczej w ró~nyoh zakresach, a z~r3aszbza celów instytucji xyohowawczyoh z ponadpoddiotowysi potrzebami i interesem ~yoiowym wyohovanków;
- zgodnoóó z tymi potrzebami pTZebiegu, struktisy tej dzia3alnoóoi, a nigo jej treśoi~ form, rstod oraz tworz~,oyoh ais na tye tle stosunków interpsrsonalnyoh;
- okreólone, bezpoórednie lub pośrednie, aktualne lub widoczne p perspektywie skutki opiskuńcze tej działalności w'stosanku do wyohowauków.
Wjmika stad potrzeba doazukiaania sig wartości opiekuńczyoh w tych trzech płaszczyznach, tym bardziej, 2e zaohodz~ miedzy nimi czuto daleko id~ce rczbie~nośoi. Deoyduj~oe znaczenis dla takioh~ czy i.nnyoh skutków opiekuńczych ma grzebieg

dzialania i jego obiektywne rezultaty. Gzęesto w wielu przedsię.. wzi$oiaoh wyohowawazyoh, zawieraj~oyoh aele fornw.lne zbie~ne'z potrzsba~d. wyciwwankóx, nis można doszukad sil pczptywnyoh martośoi opiekuńczpoh w trakoie ioh rsalizaaji lub skutkach. Nisrzadko tek takie wartości istnieje tylko ~r pswoesie działania,
a x~.e ma ich w skutkach, albo odwrotnie. Można też czsaami ~rskazaó na taka dzialalnośó wyohowawcz~, która w swej oa~ośo3 tunkojonalnej nie zawiera dodatnich wartobai op3ekaWczyoh, a raczej ujemne. Tak więc niezależnie od naszych intencji wychowanie im
plikuje bardzo cz~sto, ohooie~ z pewnością nfe zawsze, dodatnie ' , czy ujemne skutki opiekuńcze w stosunku do vryohowanka i poprzez
to wi$~e sig obiektyvmie z opiele, za jma jq,o~ się zaspoka faniem pona.dpodmiotowyoh potrzeb podopiecznych.
6.4.6. Zwie~zek przeciwieństw w treściach opieki i ey~ahowania
Jest to szczególny! obiektywnie zdeterminowany zwi~zek m3.ędzy tymi dziedzinami, maj~,oy wszeiki.e cechy dialektycznych przeoiwieństw prowadz~oych do powstania nowych jakośoi..Wynika on ' tak z istoty i funkcji opieki, jak z istoty i funkcji wychowa
nia. Polega zaś na tym, ~s naormalny proces opiekuńczy obejmu~~,oy przede wszystkim dzieci i młodziej stopniowo redukuje a~.g, modyfikuje i zanika pod istotnym wpływem wychowania, które usamodzielniając ~yciowo podopiecznych powoduje w pewnym zakresie zbędnośó, a nawet szkodliwość opieki. Z kolei norem`lna, merytorycznie poprawna opieka., dzięki zaspokajaniu ró~norodnyoh potrzeb podopiecznych i wp3ywaniu t~ drog$ w zasadniczym stopniu na ich wszechstronny rczwój, ogromnie u3atwia, wspomaga i "uefektywnia" wychowanie, które zwratnis pa~zyśpissza psooes reduk,oyjno-modyfikacyjny opieki.
Opieka niedostateczna poprzez swój ograniczony, niepel.ny i ubogi proces ogromnie utrudnia, i pczbawia wychowanie skutecznogoi oraz zmusza do kompensacji nega.tywnyoh skutk8w jej właaneg~o-niedostatku. Rbwnie~ negatyannp wp3yw na wychowanie poprzez hamowanie procesu usamodzielniania się podopiecznych ma opieka patologiczna, to jest opieka nadmiernie ohroni~oa, nadmiernie

ys
ograniczaj~oa, sprawowana ilbrew nieiatniej~oym potrźebom ponadpodeiotawpo.
Wyohowanie niedostateczne wpływa z kolei niekorzpstnie na. ~zebieg i skutki opieki poprzez utrudnian3.e hej przebiegu, pomniejazanie efektów, a jednoczebnie-rczszerzanie jej zakresu i zahamowanie tendencji redukcyjnej, oo zwrotn3:e pogłębia niedoatatek wyoho~rauia. Mo2na zatem te współzależzLOboi okre~lić l~cznie jako zwi~zek p r z e o i w n y o h t e n d e n o -j i w procesie opieki i wychowania, wyniicaj~opeh ze svoiatyoh W~aSoiwośoi jednej i drugiej dziedziny działalności.
Pełniejszemu apreayzowaniu "zwi$,2ku przeciwieństw" ~oału~yć mole przykładowe zestawienie najbardziej znacz~oy~oh treści tpoh tendencji.
O P I E K A W Y C H O W A N I E
	nadmierna, nadmiernie	pomniejszone mażliwośoi
	ońroni~oa,	i'efekty, wp3yw ujemny,
	raojona.lnie ograniczona,	zw3.ę~szone mo2liwośoi i
	reduku~~oa sig,	efektp, wp3yw dodatna.,
	dotkliwe i nieuap~rawied	zwięka~one zadaniek zwłaaz-
	liwione niedostatki.,	cza kompensacyjne i reao-
		ojalizaoyjna,
	zmnie~~zony zakres	wzmoźone działania usamo-
	i stopień	dzielniaj~oe,
	allooentryzm,	jednostronność soo~ooen.-
	"walka o dziecko"~	tryczna i walka. o urzeczy-
	`	wistnianie ~rsrtośoi apo-
		łeczno-moralnych,
zwiększony zakres niedostatki i błędy.
i stop3.eń.
Sq. oczywiście tendenajs przejawiające sig, w szeroko pojętej rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej, takiej jaka ona. reale jest. W hej postulowanym, zoptymalizowanym kształcie pczosta3.yby tylko niektóre z tych tendencji. Musimy wszakże pamigtać, ~e'realrlie liczyć można tylko na. określone sbli~enie
się do takiego kształtu i ~e nawet przy za3o2eniu jego osiągnięcia istota tyeh przeciwieństw utrzymuje się.

~~9
6.4.7. ~uwiadome organizowanie prooesu opiekuńczego według zassd, form i metod aprzyjaj~,opoh uazeożprietnianiu oelów wyoho
wawezyoh
Ietot~ tego rodzaju powi~zań s~ określone ~i n t e n oj e w y n h o w a w o z e ł~czone ze sprawowaną opisk~ oraz odpowiedaj~e~ im pedagogicznq, modpfikaoj~, czynno§ot i sytuacji opiekuficzyoh. W trakoie 'opieki opiekun-wyohowawoa mole tak §wiadomie aanipulowaó czynno§oia,mi i sytuaojami opiskuńcxymi i odpowiednimi elementami strukturalr,~ymi stosunku opiekuńczego, ~elay t~ drogi jednoaze§ni.e z zaspokajaniem potrzeb podopiecznyoh rczbudzaó, rczarijav~, modyfikowaó u niob po~~daue wyohowawczo osoby i postawy lub eliminowaó niepo~~dane. Modna to inaczej okre§1ić jako oi$głe przekaztałoanie sytuaoji opieku$czych 'w sytuaoje opiekuńczo-wychowawcza, jako pedagogiczną wodyfikaojg procesu opiekuńczego. Tego rodzaju zwi~zek występuje w zasadzie we wszystk3.oh sytuacjach opiekuńczyoh obejmuj~oyah nor~.ine dzieoi 3 mlodxis~, jeśli opiekun-wyohowawoa stawia sobie w niob okrs§lone
oele wyohowawcze, dostrzega potenojalne, wyohowawczs atrybuty oraz mo~liwoóoi czynno§oi~i sytuaoji opiekuńczyoh, a takie po·: siada niezb@dne praktyczne umiejetno§oi opiekuticzo-wyohowAwcze. Jest to z pewno§oią najbardziej reprezentatywny i warto§oiowy dla oalowo i świadomie organizowanych prooasów opieki i wyohowanta zwi~zak, który jadnacze§nie, Morzy aWOisty typ opieki`= o p i e k ę w y o h o w a w~o z ~, czpli opiekągi sprawowani w sposób wyoho~rawczy, i. uzasadnia tals~ je j nazwę. Stad tek rów.. niej oało§ć tyoh pedsgogicznyoh aodyfikaoji sprawowanej opieki modemy określić jako w y o h o ~r.a n i e p r z e z o p i e
k ~~
Jest to zatem wysooe dynamiczny i tWórczy zwi~zek opieki z wyohowaniem, który eeo~na nazwaó zwi~zkievs opartym na. o e .. 1 o w e. j p e d a g o g i o z n e j a o d y f i k a: Q j i opieki. Tu warto podkre§lló, ~(r) ta modyfikaoja nie zmienia w niczym swoistych oaidw, treści i funkcji opieki, Iecz przede wazyatk~m 3e~j elementy formalne.

!60
6.4.8. Organizowanie prooesu wyohowami.a zgodnie z pelami i za3ożeniami opieki
Tego rodzaju związek jest niejako odwrrotnośoią omawiknego poprz~.:nio, zaohodz~oego w prooesie opieki ~rychowawczej. Thm,pojawia sig oni gdy opiekun w prooesie zaspoisajania potrzeb dzieoka zabiega równoczaśnie o realizaajg - głównie poprzez określbne zabiegi formalne - określonyoh palów wyohowania, a tutaj, gdy nauczyoiel-uyohowawca w procesie dydaktyczno-wyohowawczym liczy się z potrzębami ponadpodmiotowymi wpohowanków i drogą określonej o p i e k u ń a z e j modyfikacji tego procesu stara się jej w miarę możliwości, zaspokoić. Odrębne ukazywanie tego zwi~zku uzasadnione jest nie tylko tym, że urzeczywistnianie wartości opiekuńczych w procesie dydaktyczno-wyohowawezym jest czymś ró~nym od realizacji celów wychowawczych w działalności opiekańczej~ ale tek tym, ~e wszystkie dydaktyczno-wychowawcze instytucje spe;niają dziś równiei funkcje opiekuuncze~ bgd~oe przedmiotem znacznego zainteresowania teorii i praktyki opiekwńczo-wyohowawczejzz. Nie obejmuje one jednak na ogb3 rczwalań na temat funkcji opiekuńczej szkoły polegaj~oe~ na określonym zaspoka·`. janiu p s y a h o s p o 3 e o z n y o h p o t r z e b uczniów w p r o a e s i e d y d a k t p o z n o - w p o h o 
w a w o z y m i s t o s u n k a e h i n t e r p e r s o n a 1 n y o h.
Taki stan rzeczy szczególnie zobowi~,zuje do wyróżniania i akcentowania teko rodzaju zwi~zku dokonuj~oego się przez prze.. kazta3canie sytuacji dydaktyczno-wychowawczych w sytuao~e dydaktyczno-wychowawczo-opieku$cze.
Zatem związek ten polega na o p i e k u ń c z e ~ w a1 o r y z a c j i procesu dydaktyczno-wychowawczego i stosunków interpersonalnyeh. Jego stałe przejawianie się w tym prooesie sprawiaj ~e proces ten nabiera charakteru w y c h o w a n i a o p i e k u ń c z e g o stymulowanego przede trszystkim przez p o z y t y w n e p o s t a w y o p i e l: :a,ei5 c z e nauezycieli-wyehowawców, będ~,ce podstawowym warunkiem wy$t~pi.snia togo rodzaju zwi~zku. Wypada tu przypomnieó, że pojecie "t,rychonranie opiekuxScze" wyte jest tu vr dosyć s·Lerolaca rczumieniu

t61
jako każda forma wyohowanf.s, w którym na gr~moie czyrmośoi wp- , ohowawczyoh dostrzegane i zaspokajane a~ - za sprawę pczyty~rnyoh postaw opiekuńczyoh wpohowawoów - ponadpodmiotowe payohoapotsczne potrzeby wyohowanków~3.
6.4.9. Aktualizaoja potrzeb potenojalnyoh oraz rczwijanie przekaztałoanie~ hamowanie i ~rygaszanie potrzeb zaktualizowanyoh w prooesie wyrokowania
Spośród oałośoi potrzeb dorastaj~osgo człowieka mroźna wyró2nió tej które s~ przez niego odczuwane i u~3wiadamiane~ oraz tej które tkwij w nim p'~o t e n 'o j s 1 n i e~ a pojawis~~ si~~ rczwlne~, i zostana, uświadooi,one dopiero w bli~azej lub daleze~ psrzyez3ośoi jako wiaśoiwośoi poatulowe~ne. Jednym z głów nyoh warunków aktualizacji określonych potrzeb jest wyohowanie~ doprowadza~aoe w ten sposób jednostkę do jej palnego ucziowieczenia. Byłoby dla tegoi człowieczedstwa jednostki niepowetowan~ azkod~~ gdyby jej ludzkie potrzeby mialy pczostać tylko w sferze potsnCjalnyoh możliwoboi. Kreatywna rola wychowania w tym zakresie wijże js w dutym stopniu z opiek~,~ organf.zuj~o~, zaspokajanie tych potrzeb.
Wychowawcza interwencja w efer~ potrzeb ludzkich ma róa= ni.aż zasadnicze zna.czen~.e dla aapobiegania powatawan3.u potrzeb szkodliwych i dsgeneruj~oyoh jednostkę oraz dla ich hamowania i wygaszania, jak na prxp~klad potrzeb nałogowych i niektórpoh nawykowych. 2~eBo rodzaju zwi~zek opieki z wychowaniem nf.e polega jednak tylko na zajmowaniu się tymi sae~ymi wla§oiwośoiami czlowieka - potrzebami, lecz przede wszystkie na tymi 2e wyohowenie stawiające sobie za osi aktualizaoj~~ rczwój lub zmian potrzeb wite sig z opieki na tyle, na ile towarzyszy mu i n t e n o j a d o b r a ,ich podmiotu.
Tdpohowanie aktualizuj~os i rczwijajq,oe okzeblone potrzeby pod~piecznego-wychowanka tylko ze względu na cele etojaoe pcza nim lub wbrew niemu nie ma w tym sensie zwi~zku z opiel" a jeśli tak, to ma on ~r8wczas oharalster ergatywny, niekorzystny dla obu tych dziedzin.

162
Tlvk ~więo zwi~zek tego rodna ju polega na. interweniovnaiu wy
ohowani.a w proces tworzenia a3~ potrzeby a podrednio w opiel~uńczy prooea ich zaspokajania. PTa tej interwenoji.zyakuje też (w sensie instrumentalnym) wyohowan3.e, bowiem cz~owiek nie maj~oy potrzeb! nie tylko nie wymaga opieki ale te~.nie mo2e bpó pod.. dane podstawowym mechanizmom wychowania - kary i.na.grody w azerokim znaczeniu tpoh poj$ó.
6.4.10. Zbie~no3ró (jedność) okre§lonyoh potrzeb jednostki i wyms~.gań społecznpch
1b chyba najpe3niejaze, integralne powi~zania. opieki z wyohowaniem alstualizująoe sig zawsze, gdy.czynno§oi opiekuńcze podejmowane dla zaspokojenia potrzeb indyridualnyoh ataj~ się jednocze§nie czynno§oiami wychowawczymi, realizuj~oymi wymagania z4
społeczne ~ i odurotn3.e.
Naleźy jednak stwierdzili, ~e zbie~no§ć ta przejawia się na r8żnyoh pcziomach 2yoia apolecznego~ a więc: ideologii, polityki śpo3ecznej~ ekonomiki, na szczeblu rbżnox~od~oh instytucji społecznyoh~ a w ich ramach w rótnorodnyoh komórkach działania oraz w odpowiednich działaniach społecznych pojedynczych ludzi, a zwłaszcza opiekunów i wychowawców. ,
Zależy ona przede wszystkim od:
- okre§lonego stanu stosunków apoleczno-ekonomiaznyoh w kraju i pcziomu kultury apo3eczeństwa;
- okre§lonsgo stanu potrzeb przedmiotu opieki i uyohowania; - charakteru instytucji~opiekuńczo-wychowawczych, ich oelów, zadań i dzia3alnośoi;
- określonego stanu świadomo§oi opiekuna-wychowawcy i`jego postaw opiekuńczych i ~wychowa.wczyoh.
Ifsóoe j - wyat~,pienie tego rodna ju zwi~zku warw:ku j~,:
- rzeczywiste istnienie tych zbie2no§oi w ró2nyoh składach i pcziomach bycia społecznego;
- §wiadomośó s p o ł e c z n y o h w a r t o ś e i czynno§oi opieifluńczyoh u opiekuna. oraz świadomość p o t r z e b j e d n o s t k i i ąspektów o p i e k u ń o z y o h wyoho
wania u wychowawcy.

163
Wynikaj~oy z tpoh zbisfińośoi zari~zek powoduje, ~e dzia3alnó§ć opiekuńcza i ~ayohowawcza czex~pie~ z siebie wza jemnie dodatkowe bodźoe dla podnoszenia swyoh efektów. lypowrm przykiadem tego jest nauczanie w szkole, które realizuj~o potrzeby ~yoio- we uczniów spe3nia tym samym ogromie ważni funkoję opiekuńcz~ w stoeunku do niob.
Jednocze§nie nauczanie to realizuje wiele wabnych oelów i zadań spo3.ecznyoh. Bior~,o pod uwagę zarpsot~ujgo~ się wyraźnie w warunka.oh naszego soojalistyczneg~o ustroju potenojaln~ zbielność potrzeb jednostek i wymagań apołecz~oh modna, powiedzieć, ~e dzia3alno5ć opiekuńcza i wyohowawcza maje obiektywne przesłankl spo.łeczne~do integralnpoh powiązań a nawet to2samo§oiz~. Stqd teź o ioh aktualizaoji przesądzać będzie w dutym stopniu instytucja opieknńczo-wyohowawcza oraz jej kadra wpohowawoów i opiekunów.
6.4.11. Zwi~zek opieki z wyohowaniem przez ioh wspólny przedmiot i spełniane fl~nkoje
Wprawdzie przedmiotem zainteresowania opieki jest w §cisiym znaczeniu zaspokajanie ponadpodmiotowgoh potrzeb podopiecznego
i kompensowanie w ten sposób jego niezdolnośoi do samodzielnego furko jonowania~ ą wyo'howania. - kszta~łto~ranie osobowo§oi `ryohowantca, to jednak kaida z tpoh apeoyficzrtpoh działalno§oi odnosi się do tej samej osoby zawsze wtedy, gdy jest nil nie t y T'k o p o d o p i e e z n y albo t y 1 k o w y a h o w a
n e k, lecz podopieczny-wychowanek. Kiedy zatem wspólny przedmiot opieki i wychowania występuje równocześnie w tych dwóch rolach: jako podstawowy człon stosunkóar opiekuńczych i stosy ków wychowawczych, zbiegają się w nim obiektywnie i w wieloraki sposób wią~ą ze sobek na przesotia~n dzia~axzia opiekuńo~e i tryohowaweze. '
Dzieje się taki po pierwsze,. a:2iętti temu, ~e w tym wspólrym. pTZedmioeie odd2iaływań ,rea.li~su~ą się w wiQkazo§oi oharakteryzowane wylej relao~e sćalająos,'a~ zw3aszczs: warunkowanie wychowania okre§lonym stanem opieki: n~,ezamierzone skuttci'wyehowaweze opieki, niezamierzone skutki opieku~5cze wyoho~aania oraz

,sa
przeoiwns tendsnoje opieki i wyohoeranta. Nie ulega bowiem wqtpliwośoi, ~e tego typu releoje rogi urzeczywistniać aię realnie 
w sensie.prooesów payohofizjologicznyoh = tylteo w osobie podopiecznsgo-xyohowanka.zó. Po drugie, przez toy żs opieka. i a~yohowanie jako czyxmiki wielostronnego rczwoju tego pr~dmiotuz~ zbiegaj się z aob~ jak w soczewce w powodo~ryoh przez niebie określonych akutkaoh rczwojowych. Jedną z podatawowy~oh funkcji opieki i wychowania jest bowiem rczw3.janie na swój sposób i w specyficznym zakresie oaoby podopiecznego-wyohi~wanka. Ich urzeczywiatnianis aię w poataoi kreowania określonych wartości rczwojowyeh stanowi f i n a 1 n y pcziom reiao~i soalaj~,oyoh. Stąd tek modna je nazwać takie związkiem f u ri k o j o n a 1 n y m opieki i wychowania. 13a tym tek pcziomie reiaoji trudno byłoby jedncznacznie zid(r)ntyfikować tog oo jest t y 1 k o
e f e k t e (r) o p i e k i, a có t y l k o e f e k t e m w y e h o w a n i ~a.
Z tym donios3ym, przedmiotowym czynnikiem relacji soalaj~,oyoh wi~,~e się ściśle fakty ie taka opieka, jak i wychowanie mają współcześnie najczęściej charakter d z i e l o n y. Wyatępu3e więc tam z reguły więcej nii jeden ich podmioty a tym samym wielość stosunków opiekuńczych i wyohowawazyoh oraz właśoiwyoh im ról podopiecznego i wychowanka. Często teź kto inny jest opiekunem, a kto inny wychowawc~~ jak na przykład w rel$oji nauczyciel-uczeń-rodzice ucznia. Powoduje to w rezultaoi(r) du~~ zlożoność i zró~nioowanie działań opiekuńczych i wychowawczych i wynikaj~ay at~,d skomplikowany paroblem zbieżno~oi i skoordynowania tych wielopodmiotowych dzialań.
6.4.12. Zwi~;zelc opieki z wychowaniem poprzez l.oh wspólny podmiot
Tiypada tsa łconieo zasygnalizować powiqzania tych dziedzin poprzez ich podmiot, wyatępuj~oy równocześnie w dwóch rolacYr: opiekuna i wychowawcy. Chociaż jest to m wielu względów bardzo doniosiyazwiązek opieki z wyohowaniem~ to jednak ma on charakter warunkowy i względny. riusi bowiem byó'sps3niony warunek źgodne.go współwystępowania tgoh ról w tej samej osobie opiekuna-wyoho

16~
wawop lub danej i,natytuoji opiekerticza-wpahowawczej. Cznacza to bliżej, ~e opiekaxl-~ryohowawaa, po piei~rsze, uśriadamia Babie, formu3,uje i akceptuje uzns,ne cele opieki i wyiohosania w atosun.. ku do podopiecznego-wychowanka; po drugie, jeat do~tsteaznie świadomy potenojalnpoh możliwości ~wyOhowywania przez opiekę i przekonany oo do roli urzeczywiat,niania, a talc~e świadosy możliwo~5ai i powinności opiekuńczego w~alor~rzowania wychowania; po trzeoie~ przejawia niezbędne pczpty~ms postawp op~ekwńaze i wpohownwcze; po czwarte, poprzez podejaowanie okno§lonyoh zadań i azynnośoi stara aię te mo~liwośoi i powiew §oi realizowaó i przez to samo doprowadza w remultaaie do po~,danYoh skutków spe3niania zało~oxiyoh funkcji opiekuńczych i wyohowawazyah.St~d wniosek, ~e tego rodzaju pełny zwi4zek musi eis dokonywać na. tych wszystkich płaazczyznaoh. Niea:pel.nienie laso waruWu pro~adzić może w na~lepazym przypadku do powiązań az~śoiowyoh, frae.. mentarycznyoh lub zrxpe3nego ich zan3ku~ a w akrajnpah przepad- , kaoh do r(r)laoji wręcz negatywnych.
6.4.13. Podsumoxanie
Sutuj~,o, zwi~zek ogieki po j~wane j jako d_z_iałątr~~ó_zm~ .~ rzaj~oa do zaspokojenia potrzob~pg~atow~ah_dpodo~i~cz~ya~,._..~~~° - z -~ó~ówańiem ~ urzeczpar3.etnia j~oYm w wyatiowanloioh przede wazyst- ':"~ kim oBl~e i wymagania apolecz~ zachodzi zarraze, gdY: _
-'atwarza~~o was~unki, iayrów.~u~~,o"braki, wepomagajt~ae~ rczf wój, a w sumie zaspokajaj~;o ró~norodne potrzeby podopiecznego opieka umo2liwia wszelk$ działalnośó ~yohowawcz~, gdy2 staje się w a r u n k i'e m konieczrsym takiej działaino§ai;,
- określony sposób epra~rowania opieki powoduje niezamie* rzone skutki wyahowawazs u podopieazsayah, a określona tre3ó i prz(r)bie~ proQeau sayohowania, jego elementów implitrn~e niezamierzons s k u t k i o p i s k tt'ń e z e u ~Yohowanków;
· swoiste, obiektywne,ki.eruxzkowo przeciwne tendencje prooesu opieki i wyohawania, śaie~aj~o się ze sobq, o d d z i a ł u ~ ~y w z a f s :a: n ~, e na sisąis, oo doprowąidza w rezultaoie do okre§Ionyah na.~t~ppEStw .~,z,WO,jaw"~ah u podopiecznego-~;ryaYtowanita, tak pczyty~yań ~ ,hak ' i nega.y~h;`

166
- opieka organizowana jeat nie tylko zgodnie z w3aanymi kryteriami merytorycznpmit ale równi.e~ według okre~lonyoh'aelów i zalo~eii wyahowawczyoh i odwrotnie, gdy dzisialtto6ai wyohoeawaze3 towarzyszy stale odpowiedzialna troake o potrzeby wyahowaxsków, gdy respektowasxp jest iah jednaatkowy interes 2yoiowy, oo inaaze j modemy określió bako w y o h o w a w e z ~ x a 1 o r y
z a e ~ ~ opieki i o p i e k u ń e z ą w a l o r y z a o j g wyohowania;
- dzia3alno~ć wyahowawcza skierowana ~ea@ na aktualizowanie pewnyoh potrzeb wyohowanków lub określone oddziaływanie na'te potrzeby z wpraźn~ intenojq ioh jednostkowego dobra;°
- w prooeaaoh opieki i wyohorrania potrzeby ponadpodmiotowe jednostek sq, z b i e ż n e lub to~aame z wymaganiami społecznymi i odwrotnie, wyo~gania apołeczne uwzgl~dnia~~ zaspokajanie w dostateaz~m stopniu iah potrzeb;
- przedmiot działalnogai opiekuńczej - podopieazny.·wyohowanek skupia w sobie wzajemne powiązania źe sobą·tpoh dziedzin, jako divóah podstawoWyeh czyxmików jego rczwoju, który je.ko 3ączna funkoja obu tyoh dziedzin dzia3alnośoi spala je jeazcze pełniej;
- obie te dziedziny maje wsp8lny podmiot - opiekuna.-wyahowawaę lub instytucję opiekuńczo-wpohowawaz~, spe3niaj~,ay określone wymagania dyspczycyjne.
1~e podstawowe rodzaje zwi~zków opieki z wyohowa,niem mają w większości^aharakter obiektpwnyoh zależnof~ai: a w częśoi ea.runkowy i postulatywny. Wskazuje one na. to, ~e miedzy zakresami poj~ć "opieka" i "tiyahowanie".zaohodzi w zasadzie i najazg~aiej stosunek k r z y ~ o w a n i a s i ę. W.aałokształoie relacji mi$dzy opieki a wpohowaniem nalepy równiej liazyó się ze stosunkiem przeoiwieństwa, sprzeczności, niezale2noś~oi, a takie
ze stosunkiem to~samośoi. Ten oata~tni przejawia sig przede~wszystkim, gdy istnieje pełna zbie~ność potrzeb ponadpodmiotowych jednostki z wymaganiami apołeaznymi wobeo niej, a odpowiadające temu stanowi dzialania prowadzą równocześnie do urzeczywistniania wartości apo3saznyeh i jednoatkowyah. '
owiązki td atanowi~ podataw~, teoretyczną dis formułowania określonych zasad "wychowania przez opieka" lub "opieki wyohnwawaze~", jak rbwnie~ genezę i istotę treści tych podęć.

16~'
Wypada na koniec podkrie~lić, że eoharakteryzowane tu rolao je, a zxlaazcza zxi~zki opieki z ~ryohow~ani.om nie zapiera j~ sr niczym epeoyfiki tyoh dziedzin,-lecz,przeoiwnie - preoyzujg bliżej charakter ich awoistpoh odrĄbnośoi.
6.5. P o d a t a w o w e a w o i a t o ś o i . s k a j o 1 0g i i o p i e k i x p o r ó w n a n i u z a k s j o 1 o g i ~ w y o h o x a n i a
6.'j.l. Uwagi wst$pne
Podejmuj~o problasatykę akajologicznef nie podobna pomins,6 zupe~nie odpowiedzi ns: pytania: czym jest wartoóć. Le względu na z3o~onoś6 1 bogactwo świata xertośói oraz do&ć bogaty jego literatura, obejmuj~,o~, także publikacje z zskreau aksjologii
4
wpohowania, wypada tu tylko poprzeataE na przptoczeniu - x dużej mierze - u~ytecznej dla podj~tyoh rczważań - następującej definiaji xartości A. Sioińskiego: "W sensie przedmiotowym Wartośoisrmi s~ rzeczy lub~"z"~"awi~ka ze wzgl$du na ewg zdolność zaspo- ~~ kojenia określonych potrzeb dah~epstemu"z8. Nie jest to hak if xidać określenie x pe3ni wyczerpuj~oe, lecz na tyle jednak ogdlne, ukazuj~Qe zrelatywizowany do systemu charakter wartości, ~se obejisy~je warto~oi indywidualne, grupowe i unimeraalne, a x tym także wartości funkojonuj~os w' opiece i xyohoWaniu. Odpowiada
mu w dutej mierze zbudoxane na. odmiemiyoh przesłankach rczumie-i nie xax~tośai p~e~. H. d~__ jako "ws2elkie sta3e kryterium w ocenie ró~nyoh przeclia~otóx i ż~axisk bez wzglPdu na to, czy
fest ono uświadamiane..."z9 3edna.kie ze wzglPdu na przedmio ~t rcz~ra~eń - i nie tylko - wymagaj ona koniecznego uzupeln3enia ich zakresu znaczeniowego o wartośó najwy~azą x aystemis antropooentrycznym, ~alc~ jest s e m a y s t e m - o z ł, o - ' , x ~: e k. Można wi~o~ modyfikuj~,o dsfinio~`ę`5i.of.:faki(r)go, powiedzie6, 2e xarto5oiami opieki s~.: czlo~ti.ek-padopieczny oraz ału
~ąoe jego potrzebom przedmioty i z~awiaka: Rczwinięcie tego ~krótoxe~o określania zostanie dokonana x dale~poh rczważaniach. W zxi~zku z tak sforaulowanym tematem rczważań na.euaa ais
z kolei pytanie, jakie znaczenie ma dla pedagogiki opiekuńczej .

168
i teorii wpohewauia rczróżniania i porMmywanie wartośoi ~rystQpuj4oyoh ~r opieoe i wyohowaniu. Otót najogólniej ~~na powiedzieć, że zabiegi takie prowadzi do tak niezb~pdnego=poat$pu w twrzeniu metodologii obu tyoh subdyeoyplin - a azczególnie pedagogiki opiekuńczej, której czgóoi~ fundansntaln~, jest teoria opieki aiQdzpludzkiej - do rdzwini~oia problematyki aksjologiaznej w ioh obrębie i w rezultaoie tego do pczytyrmego wpływu na praktyki opiekuńczo-wyohowawcz~, oo w susie wpkracza znacznie pcza korzpśoi, jafcie przynosz4 studia i analizy komparystyczne
w ogóle. Wynika to g3ównie z wielorakioh relaoji, a zw3aszcza z szeregn'7rb~nyoh zwi4zków zaohodz~oyoh siipdzy opieka a wyohowaniem, w któryoh istotne znaczenie maja wartośoi w3a~oiwe dla każdej z tyoh dziedzin.
Niezale~nie od tyoh pczytyrrssyoh oczekiwa~s podj~ty temat wyraga tak2e sforeułowsnia nastgpujq,oyah ograniczajqoyoh go uwag. - Tbgo rodzaju problematyka jest w nsezyeh publikaojaoh
czymś prawie nieznanyr, o0 oczywiśoie utrudnia jej wyo~erpuj~os rczpatrzenie i pcz~rala tu raczej tylko na. dokonanie okreólonyoh "ma3yoh kroków".
- ti opraoowaniaoh z zakresu pedagogiki opiekuóczej w zasadzie nie podj~to jeezcze zagadnień akejologicznyoh teorii opieki. Mo2na tam oo najwrżeJ doetrzeo ogólnikowe wskazywania na dzisoko jako wartośó najxyżez~, na jego wielostrońrxy rczwój i szczgboie lub odwoływanie siQ do naczelnyoh oelów wpohowania. Nie pczwala to zapevme na dostateczne orientowanie opieki, łcu czeiau może ona i powi:ma zmierzab, jakimi kierowaó eis prynoypiami i jakie atoeowa8 kryteria samoooe~o~p. Nie z~eisnia -tego w niczps fakt, 2e dobra opieka nad dziebmi - przede wszystkim w normalnej rodzinie - najcz~soiej intuioyjnis prowadzi do nrzeczpvistniania odpowiadaj~oyoh-jej wartośoi. Wskazuje on między innymi, jak daleoe w tym przypadku teoria nie nad~2a za praktyk~. Rbwnocześnie modna mówić o oczywistej niezbędnoóoi akejologicznyoh podstaw opieki w granioaoh ka~dej mo211wej do przyjgoia konoepoji metodologicznej pedagogiki opie~czej. Z tego
tek wzglQdu niniejsza rczwa2ania stanowi zaledwie wat~pny,ogólny szkio tej problematyki, wymagaj&oY dalszego, wpczerpuj~cego rczwinigoia oraz pełniejszej preopzji pojęć i endów.

t69
- Charakterpatyka wartolśoi lvnioo jonujqoyoh or granioaoh boióle poj~tego wyohowan3a jest tu - wobeo istniej$oy~ch opracowań
i ustaleń w tyś zakreeie30 - ograniczona li tylko do ~sygaalizo~ranie~i.oh iatotnpoh awoietośoi, w porównaniu z wartoóoisuoi wy~snaczaj4oyei tredoi i kierunki dziatalnośoi opiekvticzej: Iatnieje bowiem, z jednej strony, irpoms~~oy zasób wiedzy z eakresu teleologii wrohawanta~ nagroeadzonej w ezeregn;znacz4opoh publikacjach, a z drngiej~ wylaniaj~oe sig woi~ż nora problemy, czego Przyk3adem może być podf~ty tu test rczwa~sń.
6.5.2. Ogólne pojgoia opieki i wyoho~aais jako przeełanki rczróżnień, wartob~oi wia6oiwyoh obu tym dziedzinom działalnoboi
Rezygrni j~o tu z przytaczan3.a różnych definio j~. wychowania
mo~na~z dopuszczalnym u~roezoieniem przp~~ó - opierajqo eis na reprezentatywnych opracowaniach z zakresu pedagog3ki3~ - ~e iatotą kadego ściśle poj$tego wychowania jest mniej lub bard3lej bwiadome k a z t a ł t o w a n i e o a o b- o w o b o i wp
chowanka zgodnie z przp~qtym systemem wartośoi~ czy też inaczej mówi~o~ urzeaz~yristnianie w jego osobowoóoi tyoh2e warto6oi. Tak rczumiane wychowanie odnosi śi~ do róż~roh elementów i zakrewów struktury osobowości i jest realizowane za porwo~ wielorakich form i metod. Zawsze jednak sprowadza ei$ do zabiegów zmierza'4oyoh do u r z e o z y w i a t n i a n i a p o s t u 1 o w an y a h społecznie stanóX rzeczy, będ~opah p o z~ a wyohowankiem, a pczoetaj$opah w sferze w y o b r a ~ e ń, a n t ya p p a o j i i, ~ y o z e ai wychowawcy. Tymi po?.~danymi stanami są zatem ró~narodnB wartości wpraxane celami wychowania - od operacyjnych do na.azelnpoh - skladaje~,o~mi ais w sumie na okref~lanp idsa3 wyohowania32. Wartości te nożna, za wzgl~du na ogólny przebieg i logiis~ procesu wychowania podzielić na na.stg- . puj~ce grupy, ao będzie także eprzyjaó zabiegom porównawczo-analitycznym.
- W a r t o ~ e t - i n t e r s u b i e k t y w n e o e1 e r8zumtane Pako "bwiado~ lub podświadome w danej chwili antpaypowsne przysz3e stany rzeossy, uaia~ane'za po2q,dsne, do których

X69
- Chsrakterpstpka warto&oi fnnloo jonuj~,opoh w granioaoh boible poj~tego wyohowania jest tu - wobeo istniej$opoh opraoom~ńń
''; i ustaleń w tyrs za~ea1e30 - ograniczona li tplko do zaspgnaiizowenia~~ioh iatotnpoh awoiatośoi, w porównaniu z wartoboiari wy~aczaj~opri trsboi i kierunki dzialaluoboi opiekuńczej. Tatnieje bowier, z jednej atro~, irponisj4op zasób wisdzp z aakreJ'
au teleologii w:ohowenia, nagroredzonsj w szerega;znecz4opoh pnblikaojaoh, a z drugiej, wy3.aniaj$os sig woi.~ż nowe problsrp,
o$ego przykłader może bpó podjgtp tu teret rcztrażań.
b.~.2. Ogólne poj~oia opieki i wyohowania jako przee3anki rczróżnień,~srtoboi wiaboiwyoh oba tyr dziedzinor dzia3alnoboi
Rezygrnij~,o tu z przptaczania różnpoh definicji wyehowani.a ro~na~z dopuazczalnpm nproazoeenier przpj~ó - opieraj~o ais na r(r)prezentatywnyoh opzaoowaniaoh z zskreau pedagogiki3~ - ~e iatotq ka2dego ściśle pojętego wychowania jest mniej lub bardzie świadore k a z t a ł t o w a n i e o a o b o w o b o i wyohowanks zgodnie z przyj~tp~n ayetemer wartoboi, czy też inacze~ mówi~o, urzeczyKiatnianf.a w Tego oaobowoboi tpohże wartoboi. Tak rczumiane ttyohowanie odnosi fig do różnpoh elesentów i zakresów struktury osobowoboi i jest realizowane za poroo~ wielorakich form i metod. Zawsze jednak sprowadza sig do zabiegów zmierzaj~oyoh do u r z e o z y X i s t n i a n i a p o s t u 1 o w en y o h społecznie stanów rzeczy, bęci~oyoh p o z~ a wychowankiem, a pczoataje~opoh w aferze w y o b r a ż e ń, a n t pe p p a o j i i, t y o z e $ wychovawap. ljmi po~~danpmi stanari s~ zatem różnorodne rartoboi wyra2ane oelari wychowania - od operacyjnych do na.czelnyoh - ek3ads~~o3·ri ai$ w susie na okreblanp ideal wpohomani.a3~. Wartoboi te rożna, ze wzgl~du na ogólny przebieg i logikg~ procesu wychowania podzielió n.a matę- . puj~oe grupy, oo bpdzie także apr2yjać zabiegor porównewczo- , -analitycznym.
- W a r t o b a i - i n t e r a u b i e k t y w n e e el e rczumiane Pako "bwiadame lnb p~.bwiadome w danej chwili antpoypowane przyszłe stany rzeazyya~rażane-za po~~dane, do których

170 ,.
zmierzy W naszym działaniu"33, lub krboej - jako apostnio~s stany rzeczy~~, a więo jako kategorie ~ri·oda,oe .antonomiczny byt, niezale~nie od wsrtogoiuj~oyoh dczxiań Iudzt~ przed *wzięoiem"
i vrzeazywiatnieniem.
- W. a r t o ś o i i n a t r u 'm e n . t a I n e tkwi~oe wamrazelkioh konstruktyt~mpoh poczynaniaoh ayohowawoy~ prowadze~oyoh do oai~,gnięoia zatożonyoh oelów Wyohowania~ to jest wartośai pośrednicząoyoh i wiaśoiisyoh. W tym znaczeniu ka2da prana ludzka posiada takie i ~t takim etopniń wartośoi inatntalne, jakie i na ile urzeczywistnia wertośoi pośrednicze~oe i ~r3at5oivre.
- W a r t o ś ·o i p o ś r e d n i o z ~ o e będ~oe wytworzonymi poprzez ró2norodne dzialania i zabiegi wyohowawczo-opieknńcze irzglpdnie trwa3ysi elementami, forsami żyoia i dzinłalnośoi wpchomanków i wychowawców, dzięki którym aktualizuj się wartości wlaśoiwe. Wartościami pośrednicząaymi są między innymi: dodatnia atmosfera tycia wpohowankó~r, grupa rrpohowanków odznaczaj~aa się r3aśoiwośoiami kolektyWU, dobre tre~dyoje t okresślone struktury organizacyjne zespołu wychowanków i ayahowavroów.
- W a r t o 3 e i z a k t u a 1 i z o ~r a n e W o s ob o ~r o ś a i wgohowanka, przez oo staje sig on ich nosicielem. Pojawiają się one zatem jako zasadnicze, wlaśeiwe, ohoaia~ nie ostateczne, efekty działalnośbi wychowawczej. Modna je więc traktować jako upodmiotowione, osobosvośoiowe atrybuty wychowanka, dzięki którym będ~ się realizowaó wa.rtośoi uniw~srsalne.
- W a r t o ś e i p o s i a d a j q o e a z e r s z y, p o z a j e d n o s t k o w y, , s p o ł e o z n y b y t. Ich nosicielami s~ oa3e zbiarowośai i spoieazex~stwa ludzkie,. a przez to stają się zaktualizowanymi atrybutami ~yaia apo3eaznega~ jak na przytslad sprawiedliwość, egalitaryzm, solidarność, ~yazlit~rośó, braterstvta itp. Doohodze< zaś do głosu dzięki prze jawiar:in się Wartości jednostkowpah, jako ich pochodne. Można więc powiedzieć, te s~, to pośrednie, wtórne i równocześnie ostateczne cele wyahoirania. humani a tycznego .
W porównaniu z tym opieka jest zupe~nie innym rodzajem działalnośei~ pro~radztł,ae j do urzeczyw3.stniauia swoistych dla niej wartości. Upraszczając' hej 3stot~ jest przejmowanie przez
_... . . ._ __ _.._ ~. _~ ___.._ ~~. _.._ ._. _

X71
opiekuna o d p o. ~,..~ e d z i a 1 n o ś o i z a p o d o ~~-i..e_e~.Z-y ev. g o i Z...a ~...p..~ k a ~ a n. i e ~ e g o p 
t xs e b`°- p o n a d p o d m i o t ~o w y o h, to jest _pot_rzeb~,~~, ,, któryań on nie jest zdolny (przejśoiowo lub"trwą~;y~óz~§oiowo~~
lub oałkowioie) samodzielnie zaspokajać i regralowaó. Przyjmuj~o, 2e tak potrzeby ludzkie, jak i niezdolnośoi do aa~dzielnego , ioh zaspoka jania s~ r e a 1 n y s i w i a ś o i w. o § o i am i g a t u n k o w y m i i 1 o e o w y m i cz3owi~eka.3~ ~ modna, stwierdzić, ~e aktywno§6 opiekuna skierowana jest przede wszystkim na zaohowanie i rczwijanie tego, oo j u ~ t k w i w o s o b i e p o d o p i e e z n e g o, oo wymaga uznania
i akoeptaoji. w " ~ ... _. ... ... ....~ -..a.,... .~.._... Jakie wobeo tego warto§oi le~~, u podstaw tak rczumianej o--._
piski? Jest oczywiste, że ogólne wskazywanie na podopiecznego jako warto§ć najwy~szą jest mimo jego słusznośoi daleoe niewystarczaj~oe: Mo2na by równie2 twierdzić, że tymi czym dla wpohowania są jego oele~ tym dla opieki s~ pot by ponadpodmiotowe podopiecznyoh~ bowiem jedne.i drugie s~ niew~tpli~rie w y- ~I z n a c z n i k a m i kierunków i treboi odpovtiadaj;opak i t!l...rrrm dziedzin działalności. Jednakie podstawowa - z uwagi na przedmiot rczwalań - ró~nioa między nimi polega na tym, ~e oele wyohowania s~ warto§oiami~ podczaa gdy tylko niektóre z wymienionych potrzeb mog~ być w pewnej mierze zaliczone do tej katego-, rii~ a to głównie z dwóch wa2kioh powodów. Po pierwsze dlatego, ie potrzeby ludzkie są głównie i przede wszystkim wła§oiwo§oia
* mi gatunko i a t lko niektóre z nioh - n .
wym , y p potrzeba sasiDrealizaoji, wiedzy i rczumienia - maje równocze§nie atrybuty warto§oiowo§oi. Po drugia, w potrzebaoh ponadpodmiotowych zawierają si,ę takie okre§lone n i e z d .0 1 n o § o i do samod.zielnego funkejonowania~ których w ogóle nie mo2na zaliczyć do §Wi.at~. westo§ci, T'ego rodzaju w~tpliwo§oi i tx~udnośai modna uniknąe, przpjmnjąo -. wed3ug tak~.oh kryterió~r, hak w odniesie
~i niu do warto§ai wychowania - nast~apuj$oy układ wyznaczników i ~I~~ warto§ci opieki.
- P o t r z e b y p .o n a d p o d m i o t o w e, t j. te ; spo§ród oa3o§ci ich potrzeb, który;"nie s~ oni zdolni samodzielnie zaspokajać i ~reg ać~ będące pra~sde ~e2~`et&i'm--wiaś -oiwo§oiami gatunkowymi i losowymi tych jednostek, wyznaczaj~oy

1'~2
mi kierunek, trs~ć i zakres dzia3alno6oi opieku~liczej, przy czym t y 1 k o n i e k t ó r e apobród nioh poaiadaj~ w o g r a.. n i o z o n g m stopniu atrybutg wat~tośoiowośoi: St4d te2 - jak to już apgna.lizówano - ioh znaczenie w opiece w porównaniu z podwójn~ llmkoj~ celów wychowania w dzialalno~oi wychowawczej; jest wpdatnie ograniczone.
- W a r t o ś o i i n a t r u m e n t a 1 n e, . tkwi~oe w czynnościach i zaohowani.aoh opiekuńczyoh~ które powodu3~y optyo~ln~e 2eapokajanie potrzeb podppiecznpoh. Określone rczaisrg tych oartoóoi zale2~ od tego, jakie i w jakim atopnin zeagokojone zoatan~ dzięki tym czy~ośoiom potrzeby ponadpodmiotowe. Aualogiczne znaczenie maje wastośoi instrumentalne wychowania.
- W a r t o 6 o i p o b r e d u i e z ą o e, które analogiaznte jak wartości poórednicz~ce x~·ohomania a4 w z g 1 g dn i`e a t a 1 y m 3 e 1 e m e n t a m i ~ y o i a w ukladsoh opieknńczgoh, wytworzonpeei przez rb?norodne formy;konstrukt7rwnej aktywności i reohanizny atymnl.aoyjne, a zw3sazcza dzialavlnp~ć opiekuńczo-wyohowawcz~. Dziurki nim aktualimtj~ się poprzez rb~ne implikacje wastośoi wy~azego rz~du. Wartoóaiaei po5redniosse~ogmi a~ międz7r iimymi wspomniane dobre tradyo je w życiu i działalnoóoi domy dziecka oraz twrarzone tam struktury organizaog jna ze spoiu wychowanków i wy~ońowawoów aprzy ja je~.oa o ~sit~~sa~.u dalszych wartoboi opiekuuczyoh, a taka optymalny ze w~gl~du na ta wartości ~del rodziny. Przgkłady te wakazuj~, ~e wartoioi po8rsdnicz~oe mog; byb do pewnego atop~nia wspólne dla opieki i wychowania. Jest tak wtedg, gdy a~ one wpt~r~orem dzia3.alnosoi opiekmśczej i wpohowawoatej i oo ważniejsze, generuj srroi~te dla tych dziedzin, dwojakie wartości wytazego rzędu. Yyraz(r)m odrebnośoi w tym zaia~esie może zaś być pośrednicz~oa wartobć vryoho~ani.a - "dodatnia atmosfera ~aia"~ która dla opieki jest wkrtoóoi~ właśoiw~,.
- W a r t o ś o i b e z p o ś r e d n i e o b i e~k t g ~ n e i a u b i e k t y ir n e lub inaczej - w~rtośoi "pierwszego pcziomu", którymi są oai~gane - dzięki czyrnzo~oiom i zaohowaaiom opiekuńczym i zaktualizowanym w'artośoiom pobrednicz~oym - optymalne zaspokojenie. potrzeb podopiecznyah, utrz~muj~qoe ich biopayohiczn,ą rbwnowagę. Można ~r3.~c wartości te u ieh obiektywniej warstwie traktowaó jako.bszpośsednie, konieczne i

173
równocześnie po~~,darne nastgpatwe os3oóoi zabiegćw opieku~ba~yoh oraz jako warunek tluidamentalny urzeo~ywistniania Wy2azyoh wax'to~oi.
Na tym samym pcziomie realizuje sil równocześnie druga
s u b i e k t y ~r n a, a n t o n o m i o z n a w e r s t w a w a r t o .,~ c i h e d o n i 'e t y o z n p o h, których iatot~ jest dcznawanie, p3,yn~oyoh z zaspokajania potrzeb, przy~esno~oi i zadowolenia. Odcinając ais od pogl~dów absolutyzujących, fetyazyzu jąoyoh lub przsciwnie - depreójouuj~oyoh te wartości z pczycji ascezy, palety równocześnie dostrzegać ich niezmiernie donioa3y egzystencjalny, regulaoyjno-motywaoyjnp, ludzki sens. Z 8rngiej zad atrapy trzeba tak2e liczpć się ze zwiohni$oiem hierarohii wartości w ~yoiu jeduoatkowym`i społecznym w przypedkaah wyatgpowania tych ekstremalnych tendencji, ze wszystkimi tego dalszymi, ujemnymi skutkami.
- W a r t o ś o i x 3. a ~ o i w e, które modna także ne.zwać wartościami drugiego pczioma. Należy do nich wszelkie
o b i e k t y w n e i p o ~ ~ d a. n e a k n t k i os3.~· gania stanu optymalnego zaapókojenia. potrzeb podopieaznyoh~ od zachowania ich jednostkowego ~poia zaczynaj~o, a na. umo~liw3apiu i wspomaganiu wychoaenis i samo~ryohowania kończ~o. W tym znaezeniu s~ one - mbwi~o ne.jogólniej - f'unko~ami zoptymali$owanej opieki (mieazcz~oymi się na odcinku kontim~um miedzy pcziomem zerowym a górnyie, dodatnim odahylenism). Wynika at~d, ~e wartości te s~,`- w porówn~.niu z nierzadko arbitralnie uatalaa~ymi ~rartośoiami w3.aśoiwymiolyohowania - w'pewnpoh granioeah wyrazsie od`riecznpoh, obiektywnych zalsżnośoi i konieczności, a ~sdnoaześnie maje charakter alloosntryczny i fundamentalny - afir
i macie iatnisnia, rczwo ju, norma~.nego f~.snko jono~rania itd.
$ tego porównywania ze aob~ treści pojęć wychowania i`opieki oraz wypto`siadzonyeh z niah warto~oi naauwaj~ eis następuj~oe wnioski. Wartośei postulowarłe i urzeczywistniane przez wychowanie maje g3ówni(r) charakter s o o j o o e n t r y a z n y
	i w potró jrYyrm ~rraczeniu, gdy2 za:czerpn3ęte są z i d e o 1 o g i i 	ii e ~ 0 3 e o z n e j, Pako atr~bu-ty wartościowości jednostek wy	ra~aj$ przede wszystkim dobra p o z a j e d n o s t k o w e
i jako ostateczna oele~wychowania sto a t r y b u t a m i 2ycis społecznego. W punkcie wyjśoiawym procesu wychowania, gdy
i . li
i

t.74
dopiera "daj" a~ mu cele do planowania odpowiednich dzieleń, warto5ai te jawię aię nam jako kategorie i d e a 1 n e, a b.
s t r a k a y j n e t zaczerpnięte a p o z a s f e r y o a ob o w e ' j w y a h o w a ii k a. Dlatego też przedmioteua zaintereaowania teorii wychowania nie jest realne wychowanek, lecz jego p o a t u 1 0`= w a n y m Q d e 1 - w z o r z e a wraz
z elementami składowymi, a mówiąc śoi§lej,.urzeczy~rLatnianie w realnym wpohowanku tego modelu i jego poszczególnych skladników3ó Jeat tak oazyw~.śoie przede wszystkim w koncepcji świeak3.ego wyohowania opartego na, warto§oiaoh wyprowadzonych z panuj~oej ideologii apo3eazne~. Jednak2e bliźazy wgl~d w charakter warto§oi wyprowadzonych z za3o~eń futorologicznyoh, soo3ologicznpoh, kulturowyoh,, czy nawet teocentrycznych wskazuje, te uwagi te dotycza~ w peanym stopniu takie i tych koncepcji.
W poró~maniu z tym opieka. opiera cię przede wszystkim na wartościach a 1 1 0 o e n t r y o z n y c h,... wyprowadxonyoh bezpo§rednio,' jako o b i e k t y w n e k o n i e o z n o. § ~
o i, z warto§ai najwy~~szej - człowieka-godopiecznego i tkwiących w jego aferze osobowej, a wyra~aj~ae cię w osi~ganiu.atanu optymalnego zaspartsajania potrzeb ponadpodmiotowych i wazelkioh dalazyoh, pczytywnych następstwach tego atauu. S~. więc te warto§oi
- podobnie jak potrzeby ludzkie - kategoriami r e a 1 n y m i, zawi(r)raj~aymi cię w osobie i egzystencji podopiecznego, takiej jaka ona jest i powinna beć w swej człowieczej naturze. Stad te2 teoria opieki i szerzej pedagogika opiekuńaża interesuje sig głównie tym, ao t k w i w p o d o p i e a z n y m i jego bycie, to jest p o t r z e b a m i p o n a d p ~o d m i ot o w y m i i i o h z a s p o k a j a n i e m.
Niezale~nie od tych zasadniczych odmien2ioóoi warto~oi opieki i wychowania majg.także szereg punktów zbie~nyoh. Widać to wyraźnie zwłaszcza na przykładzie warto§ai pośrednicz~apah wyohowania, z których azę§ó jest w pewnym stopniu warto§aiami pośredniczącymi opieki, i odwrotnie. Takie niektóre warto§ai w3a§a1?~re, jak na. przytcład samodzielno§6 życiowa, są w duje j mierze wspólne dla opieki i wychowania. Ponadto znaczna czę§ć potrzeb ponadpodmiotowych - apo§ród cało§oi psyahoapołeaznyoh potrzeb podopiecznego - ma pewne wspólne dla oby tych dziedzin atrybuty wartościowo§ci. ,

17~
6.3.3. Warto§oi opieki i wyohowania a warto§ć najwyższa w spstemie antropooentrycznym
Przedstawione najogólniej - na tle swoistpoh treśoi poj~ć "opieka" i "wychowanie" - epeop!'iczns oeohp wła5oiwpoh tym dziedzinom warto§oi potwisrdzaj~ sig i poszerzaj z~.cznie przy retodologicznpm zabiegu wyprowadzania ioh z wartośoi na~wyźszej. Co wiQoej, moźna powiedzieć, że w3aśnie na tej drodze zarysowują się najbardziej istotne ró~nioo diędzp wartośoiami opieki i wyohowania. Prowadzi ona bowiem do odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: z czego wpnikaj~ i jakie s~ warto§oi każdej z tyoh dziedzin dział.alnośoi.
Odpowiedź na. pierwsze z nioh sprowadza sig do przp~Qeia os(r)łowego w aksjologii humanistpczne~ załojenia, 2e warto§oi~, nw.jwy~sz~, na ziemi zdominowanej przez §wiat ludzi jest oa3.owiek.
I ohooiaż trudno byłoby powi.edzieó~ źs ten fundamentalny w aksjologii aksjomat jest zupełnie jedncznacznp37, niemniej jednak - pomijaj~o tu t~ ważni kwestii - nale2p stwierdzib, ~e odnosi siQ on oczywi§oie w zupe3nośoi i przede wszystkim do opieki i wyohowania. Stąd tek wszelkie interesuje~óe nas tu wartośoi muszą bpb w sposób dedukopjny wyprowadzone z wartośoi najwyźszef, jako jej poohodne w sensie inhorent~y kontrpbutpanye i instrumentalnym z rbwnoczesnym zaohowaniem pe3nej ioh adekwatnośoi do tr(r)§oi i oharakteru odpowiednio do ~ke.żdej z tpoh dziedzin.
W odpowiedzi na drugie pytanie wypada zaspgnaiizować dalsze rótnioe między rczpatrywanymi warto§ciami, wy3an3.ajq,oysi się na tle sposobu wyprowadzania ioh z warto§oi najwyższej. Nalety przede wszystkim stwierdzić, że warto§oi opieki wyprowadzane są bezpo§rednd.o z warto§oi najWp~sze~, bako swego rodzaju eta3e i obiektywne konieazno§oi, któryott realizaoja urzeczywistnia tę warto§ó. Tak na przyk~ad, nie ulega w$,tpliwośoi, że taka najdonio§lejsza warto§6 wła§óiwa opieki jek "zaohowanie żyoia podopiecznego" wynika wprost z wastośoi.najwy·~szej, jest jej fundamentalnpm składnikiem i rósnocześnie abaolutn~, konieczno§oi$. Stad teź doohodzenie do ustaleń wartośoi opieki nie wymaga odwo3ywania się do określonyoh zewnętrzngoh układów - jak to jest .najczę-§cisj przy wyprowadzaniu wartośo~. wyohowania - bowiem ioh bszpo§rednim źród3em jest sam podopiecznp, ze wazystk~.mi uwa

176
runkowania~ni ~yoia i rczwoju. Yynika te niew$tpliwie s samej istoty opieki i ape3nianyoh przez ni~,funkcji~ której geneza sigga prapocz~,tków gatunku homo sapiens.
Y porómaniu z tym vartośoi Wyohowenia wysnao2ane s~ - zależnis od pmzyjgtego stanowiska skajologicznego - przez okreglone układy pobrednicz~,oe - nature~ ideologia epoleczn~~ kultvrę~ antyoypouan~ przyszłogd żyoia społeczno-kulturowego, rea7.np kazta3t ~tyoia spoiecznego~ czp tek byty transoedentne. Czna.cza to, ~e ~r odpowiadaj~oyoh tym atanowiakom konaepojaoh wpohowaniaźr8dtami jego wartoboi nie czyni sil b e z p o ś r e d n i o wartośoi najwyższej, lecz określone szersze -u k ł a d p o dn i e s i e n i a, z ktdrymi żyoie i rczwój wyohowanka powie~zane s~, wielorakimi zale2nośoiami. Ux~zeomywistnianie tych wartośoi w jego oaobonośoi dokonywane jest 'w imię o2~owieka i dla jego dobra'38, lecz w rzeczpwistośoi spe3nia ono przede wszystkim tlu~ko je 2 a o h o w a w o z e i t w ó r o z e wobeo tyoh uk3adów. Modna by powiedzieć Ze przedstawiona tu ~r sposób uproszczo~ metodologia wyprowadzania celów wychowania nale2y 
z jednej strony - do 'natury" tego rodzaju d$i.alalnoboi, a z drugiej - mole budzid uzasadnione ~tpiiwośoi i obawy zawsze wtedy, gdy kreowanie w ten sposób wartości prowadzi do rczmijania sig ich w różnym stópniu z wartośoi~ najwyższ~,39, Dotyczy to zwłaszcza wyprowadzania celów wychowania - nie liczqo konóepoji teocentrycznych - z okrsólonej ideologii społecznej lub przyj~tyoh ustaleń !'utorologicznyoh.
Inni awoiatośoie~ ka~dej z tych dwóch grup wartośvoi w rczpstrywanys~ aspekcie jest istotna odmiernwśó ich struktur. Struktura wyprowadzonyot~ wartoóoi opieki utcł.ada s3:~ w~edlug nare.ata j~yoyoh obiektywnie llmkaji: od osi;gania stanu optymalnego zaspokojenia potrzeb i stanu równowagi biopsychicznej podopiecznedo do zachowania dziki temu jego śyoia,,zdrowia,:~t9m~owania rczwoju itd. Dlatego tek nie jest ona odwraoalńa, lecz j e d n ok i e r u n k o w a. Nie mo2na bowiem tego kierunku w praktyce odwróoid - od zachowania iyoia~ zdrowia itd. do oai~g~ania stanu optymalnego zaspokojenia potrzeb: Inaczej mówi~o, zaczynamy tu od aktua.lizaoji wartoboi homeostatycznych i hedonistycznyoh~ aby dziki nim doohodzid perns~nentnie do wartości w3aśoiwyoh. Jest: to więc równocześnie droga teoretycz~go wYWOdu i praktycznego

X77
realizowania taarto.§ci. Natomiast w strukturze warto§ei wychowania a. jednym kierunku przebiega ich wyprowadzanie, zaś w przoeiwnym praktyczna realizacja. Z określonego układu odniesienia dedukowany jest odpowiedni idem wychowania (model wychowawczy), z którego wyprowadza. się - poprzez operacje redukeyjno-ró2nicujące - wielopcziomowe cele wychowania4~. Ich realizacja przebiega jedna.k~w odwrotnym kierunku: od osiągania celów operacyjnych do zachowywania i rczwijania macierzystego uk3adu odniesienia. Masffy tu zatem do czynienia z diJiema przeciwnymi drogami postępowania "z góry w dół" w wywodzie teoretycznym i "z dołu do góry" w praktycznej realizacji.
Inną właściwością rczpatrywanyoh grup wartości są zachodzące między nimi związki zale~no§ciowe. I tak, ideał wyehoitania (model wychowawczy) zdeterminowany jest przez sferę zaspokajania potrzeb podopiecznych, czyli wartośoi jednostkowe, które z ko7.ei kształtowane są(r)w znacznym stopniu przez humanistyczn~ koncepeję człowieka i zawierający się w niej ten ideał, model. Równocześnie stopiexf i zakres realizacji wartośoi tkwiącyah w etanaeh optymalnego zaspokojenia potrzeb (pierwszy pcziom wartości), a w konsekwencji takie i~rarto§oi drugiego pcziomu, zależy w du-. dym stopniu od szerokich układów odniesienia, a zwłaszcza od okre§lonego kształtu i jako§ci życia społecznegA, ei:ącznie z jego ideologią. Istnieje takie obustronna zale~ność między drugim pcziomem wartości opieki a pierwszym i drugim pcziomem wartości wychowania. Tak na przy~3ad, ideal wychowania humanistycznego zdeterminowany jest zasadniczo granicami wielostronnego rczwoju potencjalnych mocliwo§oi podopiecznego - jedną z podstawowych
w opiece warto§ci (właściwych) drugiego pcziomuj która zwrotnie oltreślana jest w znacznej mierze przez teń ideał i wynikające
z niego cele wychowania. Podobnych relacji możemy się dapatrzeó między ix~ą wartością wlaśoiwą opieki - pczytywnyos przystosowaniem się podopiecznego do życia społecznego a idealem i celami
wychowania.
Zasygnalizowane nrłaśeiwo§ci widoczne są w ujęciu oałościowym w poniższym skrótowym i uproszczonym schemacie u'talania wartości opieki i wyehowańia, który może podlegaó dalszej preoyzacji:

178
WARTOŚĆ NAJW7fŻSZA OPIEKI C Z L O Y I E K
pierwszy podiom warto§oi
WARTOŚĆ NAJWY'GSZA WYCHOWANIA I C Z L 0 W r E K
bezpo§rednie dzniki warto§oi
Wartoóoi obiektywrae:
osiąganie stanu optymalnego zaapokofenia potrzeb ponadpodmiotowyoh podopiecznego, w ich pczy-tywnym, huaanietycznym rczumieniu.
Warto§oi subiektywne, hedoniatyczne: dcznawanie p3ynąoyoh z zaepoknfania potrzeb przyfemności i zadowolenia.
drugi pczio* warto§oi
Yezelkie realne, konieczne i po2gdane skutki oei~gania takiego stanu, a zxlaszcza:
- ~poie godne cz3owieka,
- zdrowie (zachowywanie, pczyakiwanie, odzyskiwanie),
- wielostronny rczwóf potenofalnyoh mo2liwo§oi,
- normalne funkcjonowanie bio-peyoho-apo3eczne, - pczytywne przystosowanie do
tycia spo3ecznego,
- samodzielność xyciowa,
	- pczytywne warunkowanie wy	ohowania i samowychowania, 	- poczucie sensu 2pcia i za
dowolenia z niego,
- dodatnia atmosfera tycie.
WARTO~L~ NA,T4IYŻSZA
Wyobracone lub realnie iatniefqce - - szerokie układp odniesienia dla
2yoia fednoatkowego, którpoh aktuI
	I alizowanie, utrwalanie i rczwifa	t nie ma ału2yó realizaofi warto§ci 	nafwy~azef:
I I
	I - dominufgoa ideologia apołeczna 	i odpowiadafęoy Jef kształt ty	I. i oia epolecznego'
I - futorologiczna wizfa ~yoia ludzI I kiego (wyohowan3e dla przyezło§ E_..J_ oi),
t_ ~
- ~yoie społeczne w osłym Tego
I ~ zło3onym kszta3,oie (eoofalizaJ r'I' oJa)r
I I I - natura ze wszystkimi fef prawami i warto§oiami (wychowanie
I II zgodne z naturą). I t
	i I i 	I~I 	pierwa ziom warto§oi
deał wpohowania,model wychowawczy I~I
III I i I drugi p zim warto§oi I I
Cele wychowania - od naczelnych do II
( I loperao~fnyoh - wyra2ająoe wartości I I właściwe i po§rednicz$oe
I I I' I
Legenda: 1 I -~, droga wyprowa3zania i re
Niezbędne warunki 31a urzeczywistniania wartości opieki;
- normalne funkofonowanie rodzi ny jako podstawowego uk3adu opiekuńczego,
	- w3a§oiwa polityka opiekwicza 	państwa (państwo opiekuńcze), 	- istnienie społecznych normal
nych i interwencyjno-kompensacyjnyoh form opieki itd.
I alizaoji warto§ci
I ~ droga reallzaofi warto§oi I
-----~. związki zale~no§oiowe między warto§oiami opieki
-I i wychowania oraz uuarunlcowania realizacfi warto3oi opieki

X79
Wymogi niezbędn(r)j jedncznaczno§oi i czytelno§oi przedstawionego sohematu zobowiązują do kilku dodatkowyoh uwag interpretacyjnyoh. Chodzi tu głównie o odpowiedzi na wy3aniająoe się z zawartych w nim tre§ci pytania: do jakiej kategorii ns.leży zaliczyć "bezpo§rednie wyznaczniki wartośoi wychowania" i "niezbędne warunki do urzeczywistniania warto§oi opieki" oraz jakie zaohodzq, między nimi relacje. Odpowiedź na pier~raze z niob nie mo2e być jedncznaczna. 1 latwa. Kierując się bowiem doświadczanymi - zwłaszcza w przeszło§oi - realiami żyoia społeczno-politycznego modna przyjąć, że są one w pewnej czę§oi warto§oiami najwy~szymi (po
za aksjologią wychowania), pomimo zawieraj~,oego się w tym atwierdzeniu paradoksu. Jako zaś bezpo§rednie wyznacznilci warto§ci wychowania muszą byó 0o najmniej warto§oiami właśoiwymi o szerokim, pczajednostkowym wymiarze. Kiedy jednak będziemy się kierować konsekwentnie przyjętym antropooentrycznym stanowiskiem w aksjologii, to wypadnie traktować je jako warto§oi pośrednicząae i instrumentalne ze wszystkimi tego dalezpmi, doniosłymi konsekwenojami. Odpowiedzi na pczostałe pytania wydaje się znacznie prostsze. Wąrunki realizacji Wrartośoi opieki sq, niewątpliwie warto§oiami po§rednicząoymi i instrumentalnymi w stosunku do warto§oi pierwszego i drugiego pcziomu. Między tymi warunkami a wyznacznikami warto§ci wychowania zachodzi widoczna obustronna zależność, zwłaszcza te pierwsze zaleją od drugioh. Tak na przpLtład okre§lona. polityka opiekuńcza państwa zdeterminowana jest
w znacznym stopniu jego ideologiczno-ustrojowymi załojeniami, pcziomem kultury humanistycznej itd.
Wypada tu jeszcze zauwa~yć, ~e na wspomniane warunki realizacji warto§ci opieki składa się, oprócz wymienionyoh, szereg dalszych znaczących elementów, a zwłaszcza: wypełnianie przez ró~ne instytucje ich organicznych funkcji opiekuńczych wobec jednostek i grup pczostających w zależno§ci opiekuńczej od nich, . przejawianie się pczyty-dnyoh postaw opiekuxiczyoh u osób.zobowiązanych do sprawowania opieki nad podopiecznymi, a także ogólny pcziom bytu materialnego społeezer5stwa i poszczególnych układów
opiekiulczyeh. Tę ogólną charakterystykę warto§ci opieki w porównaniu z
wariośeiami wychowania modna z pożytkiem dopełnić następującym tabelarycznym zestawieniem istotnych ró~nic i odmienno§oi między

180
tymi kategoriami oo pczwoli nie tylko na. "oa3ościowe" uohwycenie ich swoistości, ale taks wzajemnego uwarunkowania.
Zestawienie cech ró~niącyoh wartości opieki i wyohowarita
Warto§ci opieki
Warto$oi wychowania
- xpniksj$, przede wszystkim z biopapohicznej n a t u r p cz3owieka,
- maja charakter allocentryczny,
- zawieraj asię głównie w r e a 1n e j o a o b i e 1 egzyateneji podopiecznego,
- mają charakter p i e r w o t n y i f u n d a m e n t a 1 n y (zachowanie rycia, zdrowia, rczwój potencjalnych mo~liwo§oi itd.),
- wynika ją b e z p o $ r e d n i o z w a r t o $ o i n a f 
x y i a z e j i aą w dute j mierze jej olementami ek3adowymi,
- w konsekwencji powy~tazej cechy realizacja I i II pcziomu warto§ci u r z e e z y w i s t n i a tym samym w a r t o § ć n a jw y z s z ą,
- mają wszelkie cechy k o n i e o zn o § c i i n i e z b y w a 1n a § c i żyoioxej, dzi~lsi czemu stają asię najcz$$oiej warto$oiami moralnymi,
- wyprowadzane z warto§oi najwyższej tworzy, układ~dwupcziomowy, o j ed n o k i e r u n k o w e j dro2ności "z góry w dbł", w którym realizaoja I pcziomu urzeczywistnia drugi, a ni.e odwrotnie,
- mają rodowód społeczno-kulturowy,
- s~ głównia natury socjocentrycznej, - mieazczq się w p o a t u 1 o w a
n y m, i d e a 1 n y m m o d eI u wychowanka,
- są w swej jednostkowej skali i w stosunku do warto§oi opieki
w t ó r n e i r e 1 a t y w n e,
- wyprowadzane e~ z wyobra~anyeh lub rzeczywiatyoh~ szerokich u k 3 ad ó w odniesienia do 2goia jednostkowego,
- antycypowane i realizowane warto§ci I i II pcziomu s3u~~ p o d t r z ym y w a n i u 1 r o z w i ~j a n i u m a o i e r z y a t e g o
u k ł a d u o d n 1 e s i e n i a, 0o sprawia, 2e są one nierzadko oboe warto$oi najwyte szef,
- mieszczą się w sferze p o 2 ą d a n y o h i p o s t u I o w a n y o h stanów rzaczp, bez realizacji ktbryoh cz3owiek mo2e "jako$" żyć,
- wyprowadzane z uk3adu odniesienia tworzą w porównaniu z warto$oiami opieki układ o zupełnie p r z ec i w n y o b cechach (drobność dwukierunkowa, realizacja ^z dołu do góry" itd.),

1$1
Wartośoi opieki ` Wartośoi ryohowania
realizaoja najhardziej podstawowych wartości mś oharakter p e r
m a n e n t n y, aB do momentu usamodzielnienia podopiecznego,
. maje najczęśoiej charakter
t r X a 1 y, p o n a d a z a s o w y, nie ulegają ideologiom, systemom społeczno-politycznym itd.
- prooes rryohowanis ze swej natury doprowadza do osi~gania zamierzonych oelów i z a k o ń o z e n i a związanej z nim aktywnośoi wychowa~rcze j,
- s~ w dutej mierze z m i e n n e i p r z e m i, j a j ą o e, ksztaltuje je o:as, ideologia, warunki spo3eczno-polityczne.
Jest to w sumie nie tylko ptfkaźny ixn~entarz speoyficznyćh , oech rczpatry~ianyoh grup partośoi, ale co więoej, oeoh Xie~.oe znacz~cyoh dla rczumienia i właśoiwej interpretaoji tyoh wartości~ zw3aszcza dotycząoyoh opieki. Ifo~e on zatem stano~rić odpowiedni punkt wyjścia w budowaniu i rczwijanim ś~ksjologicznyoh podstaw pedagdgiki opiekuńczej. Niemniej jednatc nie jest to jak modna sądzió - zestaw w pełni vpczerpująoy i zamknięty, lecz otwarty, wymagający dalszego rczarini.ęoia. Pczostaje jednak jako zadanie do wykonania - bli2sz(r) zinterpretowanie zasy~gnalizowanych swoistośoi, a zwłaszcza ukazanie ich znaczenia dla teoria. i praktyki opiekuńczo-wyehow^awrezaj.
6.5.4. Wnioski końcowe
Te skrótczre i zapewns nie wyczerpuj~ce tematu rczwalania wypada zamknąć kilkoma: wynikającymi z ioh treśoi końeowym3. uw-agami.
:v'ale~y przede wszystkim starierdzić, ~e wykazały one w ogólnym zarysie o3rębno4ć i wielowymiarową swoistość wastośei opietci, a w tym ich pierwszoplanowe i fundamentalne znaczenie w cełokszta3cie działalności opiekuńczo-wychowawczej, a równoezefinie wieLoratcie powiązania zale~nościowe z wartościami wychowania.

182
Tego rodzaju obiektywne powiązania sprawiają, że aksjologia wyohowania bez dostatecznego oparoia w aksjologii opieki okazuje się niewystarczająoa do okre§lania właśoiwpch.treśoi i kierunków dzia3alnośoi wyohowawczej i odwrotnie, aksjologia opieki nie mole obejść się bez oparoia w pewnym zał~esie w społ.eczno-kulturowych systemach wartości, a w tym takie wartogoi wyohowania. Bez takiego oparcia by3oby bowiem trudne lub niemo~liwe wyprowadzanie, identyfikowanie i konstatowanie niektórych wartośoi opieki, uwitcłanyoh w świat wartości spo3eczno-kulturowych, a tym samym określenie.kierunkóW i treści działalności opiekuńczej.
Z przedstawionego schematu wyprowadzania wartości wyehowaną.a z "szerokich uk3adów odniesienia" wynika, ~e wsstoóoi te mogą nierzadto rczmijać się z wartością najwy~szą. Mo~liwość taka zachodzi przede wszystkim wtedp, gdy ich ~ródłem ezpnimp określone~ ideologu lub tworzony na jej mod#ę kezta3t 2yoia spo3ecznego. Aktualizuje się zaś w przypadkach, gdp taki układ przekazta3cany jest de facto w wartośó najwy~ższ~,, a tym bardziej,
gdy zawiera "błędy i wypaczenia", alem(r)nty efemeryczne, ltłóo~ce sig z raojae~i tycia itp. Rodzi to dla każdej "ideologicznie zorientowanej" teleologii xyrohowania, nie zawsze dostrzegany, trudny problem do rczwiązania. Pczoatawiając.go tej eubdysoyplinie nalep jednak stwierdzić, że w tym stanie rzeczy zwiększa się wydatnie wspomniana. wyżej koniecz~Qśó wspomagania aksjologii wpohowani.a przez aksjologię opieki, mimo ~e tę oatatni~ 7.edwie zaczynamy tworzyć.
Wypada tu jeszcze zasygnalizowaE zagadnienie pominięte w niniejezyoh rczwa2aniaoh, a mieszczące się w granicach ich tematu. Otó~ nawiązując do wymienionych "warto§oi instrumentalnych opieki" trzeba stwierdzić,, że do wartości opieki można zaliczyć także samą opiekę jako całość i jej poszczególne stcładniki. Znajduje to bowiem przede wazpstkim swój wyraz w moralnych normach opiekuńczo§oi większości systemów etycznych, a zw3aszcza w etyce niezależnej T. Kotarbińskiego, opartej na konaepoji "opiekuna. spolegliwego"4~. biówiąe ściślej, chodzi tu o uwzględnianie w systemie wartości opieki atrybutów wartościowości tej opieki i jej elementów s(tladowych. Modna więc na tej podstawie zaliczyć
do zakresu'aksjologii opiekuficzej realizowanie takich moralnych norm opiekuńezości jak zobowiązania do:

18g
- aktualizowania wszelkioh niezbPdnych form optymalnej opiekt nad potrzebującymi jej, a przede wszystkim opieki rodzinnej,
- stałego przejawiania bezinteresownośoi, altruizmu i sprawfedliwo§ci w sprawowaniu opieki,
- wykazywania postawy Lyczliwo§oi wobeo podopiecznego i wra~liwo§ci na jego potrzeby,
- odważnego chronienia podopiecznego i dawania mu niezawodnego oparcia,
- dzielnego, zaangażowan3go, wolnego pd opieszałośoi, indolencji i marazmu sprawowania opieki,
- zanieohania opieki powoc?~jącej obiektywnie wielkie szkody, naruszaj~ce fundamentalne ludzkie warto§oi.
Uwzględnianie tego rodzaju instrumentalnych i po§rednicząoych warto§ci nie tplko wzbogaca aksjologiczną problematykę teorii opieki, ale - oo nie mniej wabne - mole także wywieraó pczytywny wpływ na ilo§ciowe i jako§ciowe wymiary praktyki opiekuńezej.
PRZYPISY DO RCZDZIAi.U SZÓSTEGO
1 Ma.m tu na my§li przede wszystkam cztero- i pigoiolatków, wobec których dominacja opiekuńczo-wychowawczych funkcji przedszkoli nie ulega ~ątpliwo§ci.
H..Radlińska, Pedagogika,społeczna, Wroolaw 1961, e. 3z4.
Ibid., s. 80.
4 Por. H. Murzyński, wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971, s. 3z_36 i n.
H. Radlińska, op. oit., s. gzi.
A. Keim, Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, Warszawa 1968, s. 13.
Tbid., s. 13.
8 Ibid., s. 13. Ibid., s. 10.

184
10 Ibid., s. 14.
11 J. Wołczyk, Opieka nad dziećmi i m3odzie~q, w wielkioh miastaoh, Warszawa 1969, a. 71.
12 Por. F. Korniszewski, Terminologia w pedagogióe, jej stan oraz ~ilne potrzeby, /w:/ Pedagogika na ua3ugaoh azko3y, pod red. F. Korniszewskiego, Warszawa 1964, a. 75-80.
13 Por. H. Muszyński, op. oit., a. 36-44.
14 J. Maoiaazek, Opiska i wychowanie. Rócnioe i podobieństwa, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, ~/1983, s. 196-207:.
15 Ibid., s. zo4. 16 Ibid., s. 203.
. 17 Wskazuje na to przede wszyatkim przyjęta ogólna. definiaja opieki oraz bli~sza jej oharakterystyka zawarta w poprzednioh rczdziałaoh.
18 Por. S. Jedlewski, Analiza pedagogiazna systema dysoyplinarno-izolaoy,jnego w resoojalizacji nieletnioh, Wrooław 1966.
19 Ma.m tu przede wszystkim na myśli prace H. Muszyńakiego
z zakresu teorii wyohowania oraz Z. 2aborowskiego, Stoaun,tc3. międzyludzkie a wychowanie, Warszawa 1972.
z0 Licząe się z tymi w~tpliwośoiami mo~na. przyjąć, 2e niezamierzone, osobowor~ciowe skutki opiek3 - to soojalizaoja i sta
neyć na atanowiaku pośrednisgo zwi~zku między opiek~ a wyohówaniem, poprzez akutki, funkoje socjalizaayjne.
z1 Dotyczy to takiej działa.lności ~,ryehowawczej, o której : można powiedzieć, ze jest sama w sobie atrakeyjna., interesują
oa, daj~ca zadowolenie i mo~ność "wy~yaia sig",.ale te~ taka, która nu~y, męczy, nies~e niezadowolenie, napięcia i konfiikty, zagrożenie, poczuoie niesprawiedl5.wo~śoi i krzywdy. Nale~y rów
'~ nie~ brać pod uwag~, w jakim zakresie i stopniu wychowaxzie słu
ży "globalnemu" interesowi ~yciowemu wyehowanka,_np. szko3a,
któ.ra nie przpgotuje ucznia do pomyślnego przejśoia na po~ąda- . ne wy2sze szczeble kształcenia, pod.jęoia wybraneg~o zawodu, po
woduje tym samym ujemne skutki opiekuńcze. ~p

185
2z Por. migdzy innymi, A. Kelm, op. oit., s. 143-157· M. Peloowa, Opieku~ezo-wpohowawaza funkoja szkoly, /w:/ Szko3a wyohowuj~oa, pod red. T. Wilooha, Warazawa 1978, s. 146-165.
23 Szersze omówienie ^wyahopa.uia opiakuńczego" i "opieki
wyohoivawcze j" - ir rczdziale ^Wyahovsnie p~rzez opiekę". I z4 Por. B. Stxohodolski, Podatawy wyoho~ramia aoo jalistyaz
nego, Warazawa 1967, a. 102.
p wyohowa.nia jeat - jak to przedstawicz5 To~samość o ieki i
no wy~ej na prostym wykresie - najry~azytn stopniem powi~za~5 migdzy tysi dziedzinami, któr~ aeo~na tak~e uanać za relsaj~ optpmaln~ wazPdzie tam, gdzie jsst realnie mo~liwa. Jej istota polega na tym, 2e jedna. z tgoh dziedzin urzeczywiatni.a jedaocześnie wa.rtośai obu. Podatawową przes3anka, tego jest istnienie zbie~nośai celów społecznyoh i~potrzeb jednostek ns, ró~nyoh pcziomaoh działalnośoi, od polityki spo3eczne~ pańatwa a2 do bezpośrednioh dział,ań realizaayjnyoh i iah wyników. Oczywiśaie, w ostatsaznym raohunku "dobre jsst to, ao się dobrze koi5czy" dla obu tpcla dziedzin. Potwierdzenie tej prawdy znajdujemy w przytoczonym przyk3adzis "dobrej szkoły"~ realizujq,cej równocześnie warto~ai apołeazne i jednostkowe swyoh uczniów-podopieaznyoh. Nale2p tak.~e wspomnieó, 2e tak wyaoki stopień integracji nie ~eat azym~ wyj~tkowym 1 speoyfiaznym ty3:ko dla ~pieki i wyohowania, ohoaia~ ńa grunoie tyah dziedzin nie jsst zapewna zja= wl.skien powszeohnym. Urzeaxywi.stnia aię wraz ze stopniem wzpomnianej zbie3:nośoi wastośoi spoleoxnych i jednoatkowpeh oraz nsloryzacji opiekuńazej uk3adóX wpchowawczyah lub· waloryzaaji wpahowawazej układów opiekuficzyah, to jest w szeroko pojętym wyohowaniu opiekuiiczym i opieae wyahowawazej.
z6 Interesująae nas tu relaa~e mo~emy rczpatrywać na azterech pcziomaoh: przelmnań, aelbw i zamisrzeń działania podmiatów opieki i wychowania; określonpch zachowań, dzia3.ań i czynno~ai realizacyjnyah opiekuńazyah i wychowawczyah; bezpośrednich skutków tych zabiegów realizaayjnyah, w postaci określonyah stymulac'ji, homeostazy, p.rooesów psyehofizjologiaznych, dcznań itp. podopi.ecznego-wychowanka; zaistnie3yoh zmian rczwojowych podopieezne,go-wyehowanka. Jest zatem oazywiste, że rczpatrywany tu

186
zw3.~zek opieki z wpohowaniem mo~e aktualizowaó aię tylko na. tyah dwóoh ostatnioh pczio~oh.
27 Por: Z. Mys3akowaki, Kazta3oenie i doświadczenie, Warazawa 1961, s. 69-7z.
z8 A. Siai$ski, Pojęoia "potrzeby" i "wartości" w świetle konaepaji syatemu, Studia Filczofidzne, 12/19'~6, a. 47.
29 $. Świda, Młodzież a warto~oi, warazawa 1979, s. 35·
3C Między innymi: R. Ingarden, Prze~ycie - dzieło - wartość, Kraków 1966; K. Kotłowski, Filczofia wartośoi a zadania pedagogiki, Wrooław-Tiarszawa-Kraków 1968; ten2e, Aksjologiczne podetawy teorii wychowa.nia moralnego, Wraalaw-Warszawa.-Kraków--Gdańsk 1976; W. Ciahoń, aksjologiazna podatawy teorii wyahowania, Kraków 1980.
31 Por. $. Muszyński, op. cit., s. 26-44; ii. Muazyński, Zarys teorii wyahowania, Warszawa 1976, s. 22-32; M, Godle~rski i ~nn-1 (red.), Pedagogika, Warszawa 1974, s. 28-34.
32 Por. $. Muszyński, Idea3 i cele wyahowania, Warszawa 1974, s. z3-3z.
33 J. Zieleniewaki, Organizacja i zarz~dzanie, Warszawa 1969, s. 165. '
yński, Ideał i oele..., s. 18-24. 34 H. Musz
35 por. K. Obuahowski, Psyahologia d~2ei5 ludzkich, Warazawa. 1965, a. 95~ M. Mar'uszewski i inni, Psyohologia jako nauka. 0 czlowieku, Warszawa 1966, s. 198-199.
36 Por. $: Mua aki Za
	zyń , rya teorii wpahowania, a. 1!50-172. 	37 Chodzi tu najogólniej o 'c*.. tię, azy az3owi(c)k staje się 	wartośaią najwy~sz~ ju~ z tytu3t.;i. -należnośa3 do gatunku ho	mo sapiena, a więa bezwarunkowa, ezy te~ dapiero wtedy, gdy po	siada ohoćby niszbędne minimum dyspczycji iatoty spo3eczno-kul	turowej, azyli warunkowo. Nie jest bowiem .łat~ro skojarzyć aobie 	z wartości~ najwy~szą re.oydywisty kryminalnego, opraway z obo	zu konaentraoyjnego, porywacza i gwałeioiela dzieci itd.
38 Lektura praa z zakresu teleologii i teorii wyohowania przekonujs, że chodzi tu przede wszystkim o dobra uk3adu adniesienia, o jego podtrzymywanie i rczwijanie.

187 ! ~ II 39 Do tej kwestii poxrs.oam ~r ux~agaoh kouoowyoh niniejszyoh
rcziva2ań. I ' 40 Por. A. Muszyński, Ideał i oele..., s. 29-3z·
41 Por. T. Sotarbi~Sski, Msdytaoje o ~yoin godziwym~ War- ', szawa-1967, a. 68-70 oraz ten~(r), Studis. z zakresu filczofii,
etpki i nauk społecznyoh~ Wroołair 197U> a· 19S-228.

'7. STRUK2URA OPIEKI
7.1. P o t r z e b y p o n a d p o d m i o t-o w s i i a h d i a g n o z o w a n i a
7.1.1. Ogólne pojęaie atruktury opiek3
Opieka ,jako dzis~łalno§ć paraktyczna. ma oharakter zlo~ony. Sk3ada sig z wielu ró~nyah elemsntów, migdzy którymi zachodzą zró~nicowane zale~no§oi funkcjona.lne. W analizie atrukturalnej opieki s~ zatem dwie podstawowe kweatie: ustalezxie jej zasadniczyoh slementów slsładowych oraz zaahodząaych migdzy nimi zale~nośai. Nis ohodzi o taką "strukturę", która sprowadza się do irnusntaryzaoji plaoówek opiekuńezo-wychowawazych lub re~sstrowania tyalti dziedzin dzia3alno§ci, z którymi wiążo aig apiska. Nie wystaraza równis~ - jakkolw3ek ;jest ta konieazne - syetematyazna analiza oałe~o kompleksu ezynników występującyoh w prooesi.e opieki poaząwszy od jej przedmiotu, aykońeząa n,a metodaoh i'technikaoh pracy. Patrzebne tu jost ukazanie struktury funkajona.lnej, zawieraj~aej podstawow(r) składniki i meehanizmy dzialalnośoi opi,efi,uiczej,'w ich ezynnośoiokym układzio i zale~nos~ciaahl.
Pi§mienni.etwc z zalsr~esu opiaki r.ie dostareza mo~liwych do taykorzystania wzorów. Przeaiwnie, iatniajaf llawet su~estie n(c)gatysrne. Tak na przykład J. Wołczyk w pracy "Opiel:a nad dzieću~i

t89
i młodzie~a w wielk3oh miastaoh" wyrazil pogl~,d, ~e zaehodz~oy międzp opiek~ a wyohowaniem integralny zwi~zek uniemo~liwia odrębn~, analizę opieki, wnbeo czego zastępuje j~ opisem "atrukturp prooesów opiekuńczo-wpohowawczyoh". Sprowadza się ena ~ednak tylko do ukazywania poari.~za$ opielci z "wpohowa.niem, medyopnq" prawodawstarem, polityk~, gospodarcz~ i a~conomiczn~, oświat~,, nauk~ i organizaoj~ żyoia społecznego i poiitpcznego"z. Nie wyjaśnia to oczywiście struktury opieki, a prowadzi po§rednio do zawę2enia jej zakresu, bowiem zx~a.czna czę§ć tyoh dziedzin działalnośoi społecznej - to w swaj istooie speopficzias formp opieki. Przykładem tego może być prawodawstwo opiekv$cze, leczniotwo w ramach ubezpieazeń spo3ecznyoh, osobna. dziedzi~a bezpieczeństwa i higieny praoy itp. Zachodz~ tu tylko różnioe dotycz~oe treści, podmiotu i przedmiotu opieki, lttóra zaohowuje swe istotne oechy we wszystkich tyoh przypadka.ch, Tego rodzaju rczró~nienia mog~ sta,nowić punkt wyjśoia dla strukturalnej analizy opieki. Mo211wośó tak,~ dostrzega równie~ Albin Kslm zalecaj~,o w swych rczwataniaoh~nad pojęciem opieki "dalsze preoyzowanie ogólnego pojęcia opieki nad dzieckiem"3 ze względu na przedmiot, podmiot, treśó, zakres, czas trxania oraz za~o~(r)nia i metody opieki: Wydaje się jednak, że rczpatrywa:nie opieki wed3ug tych kryteriów moźe być jedynie analiz~ ró~nyoh aspektów tej działalno§ci, n3..e prowa.dząc~ do ujęoia je j funitc,jonalne,j atruktury. Potrzebne jest 2atem rczpatrzenie strukturalnych sk.ladników opieki, spełniającyoh wymagania dla tego typu uk3adu.
Kieruj~c się ogólnym kryterium podatawowyoh i nisodzownyeh elementów występuj~oyoh w ka~dej względnie normalnej opieoe, mo~na wyró~nić w jej strukturze:
- potrzeby pona.dpodmiotowe, to jest te potrzeby podopiecznego, któryoh zaspoka~anie i regulowanie grzekracza jego podmiotowe mo~liwości, co implikuja niezbędno§ć interweneji opiekiuiczej,
- funkcje opiekuńcze, okre§la~~oe w miarę jedncznacznie, co w zakrasie zaspoka.jenia potrzeb ms, daó podopiecznemu sprgwowar~a nad nim w przyjętym zakresie opiaka,
- postawy opiekuńcze opiekuna., będące jego określonym, względnie stały-m ustosunkowaniem do potrzeb ponadpodmiotowyoh pódopiocź~ego,

190
- atmosfera 2yoia w danym uk3adzis opiekuńczym będ~,oa przede wszystki,m intersubiektywnym, pcznawczo-emoojonalnym odzvrieraiedieniem przez podopiecznyoh stanu zaspokojenia ioh potrz(r)b~
- sytuaoje opieknńcze: rczumiane jako wyodrgbniaj~o(r) się w czasow~·m uk3,adzie warunków i zależnośoi oałośoi (jednostki) działa,nia opiekańczego,
- czynności opiekuńcze opiekuna, będ~oe z ~ednej etrony podatawowym elementem strukturalnym aytuaaji opiskuńczyoh~ a
z drugie j (r)lementarnytai jednostkam3. opiski., przs jswami s.kty~raośoi ukisrunkowanej na zaspokajani.e potrzeb podopiecznyoh srymaga
jq,ae osobnego rczpatrywanie.
Wymienione elementy struktury opieki ~r ogóle tworz~, uk3ad względnie pe3ny i wpczerpuj~oy. Zasaiiność ioh uwzględnienia w tej atrukturze polega na~ogólniej mówi~,a na tym, że występuj~ one obiektpwnie w ka~dej formie bezpo~redniej opieki nad dziećmi~ młodziefi.g~ doros3.yai i starymi. Opieka staje się n3.epotrzebna
i szkodliwa~ gdy nie ma potrzeb ponadpodmiotowyoh~, najzupełniej niemo~liwa bez frmkoji~ sytuaoji i czyunoóoi opieku~4czyah~ a
0o najmniej niedostateczna~ jeśli nie towarzyaz~ jej pczytywns , postawy opiek~ufcze i dodatnia atmoafera opieku$cza. E~,rentua.ine zastrze~enia mo~e budzió fakt, ie nie ma tu mowp a tak oczywis- 'I tyoh stronaoh w prooesie opiekuńczym jak opiekun i podopieczny. ! Tego rodzaju w~tpliwośai wyjaśnia zalotenie~ te w struktvrze funkojonalnej opieki interesują nas przede wazystkim te ~orłaśoi
I wo3oi obu atron stosunku opiekuńczego, które wyznacza,ją istnie
n3.e i przebieg opieki, to jest potrzeby ponadpodmiototre podopiscznyah oraz postawy i czynnośoi opiekuńcze opiekunów. Tak
s więo opiekun i podopieazny za~muj~ mie3soe w strukturze opieki
poprzez te ak3adniki.
7.1.2. Teoria potrzeb ludzkinh a teoria ogieki międzyludzkiej
Uzasadnienie tak sformułowanego problemu i próbg obiektyw-. nego określenia relacji między teorią potrzeb a teorią opieki nale~y oprzeb przede wszystkim na przyjętym razumieniu opieki jako swoistej działalnośoi opiekunów zaspokajaj~cej potrzeby

191
ponadpodmiotows podopiecznyoh. Jeśli wi~o domen~ praktyki opieku:Sczsj jeat zaspokajanie potrzeb, to nie ulega wgtpliwośai, ~e wiedza o potrzebauh musi wejść w zakres zainterssowań nanki o opieoe. Wazelako, jak dot~d, potrzeby ludzkie s~ przedmiotem zaixrtaresowań zwłaezcza pspahologii, soojologii, ekonomii 3 pe.. dagogiki. '
Psyohologia atara się wyjaśnić pepohofi~jologiczne meahanizmp potrzeb,ioh rolg w zaohowaniu eig człowieka oraz dokonuje ioh imrentaryzao~i, tclasyfikaoji, a w aumie opraoawuje teorię tyoh potrzeb. Soojologia wykorzystuje zgroaadzong w tym zakreaie wiedzę dla ustalenia epołeóznyah warunków zaapokojenia potrzeb azłowieka oraz iah znaczenia dla zsahowań społecznyoh jednostek i grup, jak również wyjaśnia społeczn~, naturę potrzeb. Ekonomia zajmuje się materialnymi we~runkami i mo~liwośoiami zaspokojenia przede wszystkim materia.lnyoh potrzeb ludzi. Pedagogika interesu;je się potrzebami dzieci i młodzie~y w dwóoh aspektaoh: instrumentalnis, jako w~arunkami i meohanizmami umo~liwia~ąaymi oddziaiywanie wychowawcze w 3tosunku do nioh (mechanizm motywaoyjny) oraz jako oelem dziaialno~oi wyohowawczej w sensie ich rczbudzauia, rczwijania lub przekszta3aania, gdy staje się to wartośa3.~ 3 wymaganiem społeaznym. ,
Teoria opieki ludzkiej zajmuje się potrzebami ludzkimi/w n~jbardziej zasadniczym znaczaniu, to jest ioh z a s p o k o j e n i e m wtedy, gdy jednostki lub grupy nie s~, z ró~nyah wzglpdbw zdolne do względnej samodzielnośai x tym zakresie i st~d konieczna. jest ei~,g3a akoja wyrównawcza z zewnsitrz, to
jest działalność apiekuńcza. Dlatego te2 teoria opiski stoi wobeo konieazności interesowan.ta się potrzebami ludzkimi, a zwłaszcza istotnymi iah wła§ciwośaiami, inmsntaryzaoj~ i klasyfikacj~, hierarohią, warunkami tworzenia się, przekształaania i zanikania' warunkami i skutkami określonego zaspokojenia, blokadp 3 udarem· nian3a, kompensaoją 3. patologi~, wartośoiowaniem ze względu na interes jednostki i społeazeństwa oraz przyczynami niezdolna'śai jednostek do iah samodzielnago zaspokajania. Jest to więc rczległy~zakres zagadniań' któryoh ni(r)podobna. pomine~ć w refietseji teoretycznej na.d zaspokojeniem ponadpodmiotowyoh potrzeb Iudzi. Jakkolwiek zatem tearia potrzeb tkwi aktualnie w psyohologii i tam nta określone szanse rczwoju, ta w daminuj~oym zakr(c)sie wy

~9z
misnionych i pominiętyah tu zagadnień wchadzi logicznie do teorii opielti. Można więo zaśadnie stwierdzić, ~e określona wiedza o potrzebaoh ludzkioh oraz wiedza o iah zaspokojeniu w sytuacjach
i stosunkaoh opiekuńazyoh stanowi~ ł~cznie logicznq, i strukturalną eal~ść, to jest teorig opieki.
Gdyby jedna.k pominąó tu jed.ncznaczne rcztrzygaxzie te j kwestii, to i tak nie ulega wettpliwo§oi, ~e teoria. opieki ludzkiej nie mo~e sig obej§ć bez rczpatrpwrania w swoistym, opiekuńczym aspekoie oa3,ego szeregu podstawowyoh zagadnień teorii potrzeb ludzkioh. Typowym przykładem podobnyoh pow3ą,zań strukturalnyah jest teoria prooesu wyoho'Gra.n~a i teoria oelów wyohowania - teleo~.ogia. Jeszcze nie tak dawno ta ostatnia wi~zana była przede wszpstkim z filczofią,_przy czym odmawiano jaj nawet atry`butu naukowo§oi. ~zi§ teleologis -stanowi doniosły sk3adnik teorii wyahowa,nia5, ,a długotrra.ły spór o jej naukowośó należy
uznać za rczstrzp'gnięty.
7·1.~. Ogblne pojęoie potrzeby ludzkiej
Istnieje wlele definioji potrzeb ludzkioh, akcentui~oych ró~ne ioh elomenty lub strony znaczeniowe i wpra~ająos okre§lone pogl~dy na ioh istotę. Przede wszystkim rczumie się je zgodnis z potoczn$ konwenej~ i se~,ntyką tago terminu - jaka "brak czegoś, wprowadzaj~cy orgaisi.zm w niepoż~danp stan"6. Jest to niew~tpliwis dośó powie.rzahowne i zawętone definiowanis pojęoia potrzeby ludzkiej, zapewne god wpływem sugestii płyr~oej z najczg§ciej nadawanego mu potocznogo znaczenia, a także st~d, ~e potrzeby człowieka daj~ o sobie znać g3ównie w sytuaojach ich niezaspokojenia, czyl~t gdy wyst~pi ten "brak czegoś". Zasadnieze ograniczenis takisgo rczumienia potrzeby ludzkiej polega zatem na. u t o ~ s a m i a n i u je j ze v s t a n e m d e p r y w a o j i .
Niejako drugą stroną sformu.łowanego atanowiska jest definiowanie potrzeby ludzkiej jako "dyspczyaji do przeżywania stanu napięoia psyohonerwowego god wpływsm braku jakiego§ dotąd wyatgpu jąeego stale wa:runk.u" 7, i~ynika.toby st~d, ~e nie "brak czegoś" lecz zdolnoś6 do jego dcznawani.a jest potrzeb~. Trudno

~93
jednak podzielać taki pogląd, przede wszy6tkim ze Względu na. jego dwa za icze ogranicz(r)nia. Po pierwsze, jak wiadomo, tylko pe~vna częśb owyoh "brakó~" jest ~° ~śio~e być przez człowieka do~snawana, zaś pczostałe nie wywolują takioh dcznań, oo zale2y g3ównie od "natury" potrzeby, skali dsprywaoji oraz ogblnego stanu organizmu. Po drugie, definioja ta ~rskezuje nam jedynie
s u b i e k t y w n e o d z w i e r o i e d 1 e n i e okreólonego s t a n u n i e z a s p o k o j e n i a potrzebp,
a nie okre5la jej istoty.
P'izjologiczny~meohanizm pobudzania i aktywizacji potrzeby zaryaowuje najogblniej pogl~d, ~e "potrzeba jsst to stan osobnika będ~oy odchyleniem od jego optiortam 2poiowego"8, lub doki.adniej, że "potrzeba jest stańem niedostatku lub nadmiaru w orga.. nizmie"g, a więo zaohwianiem określonej równowagi psyohofizj$· logicznej. ~Tprawdzie takie rczumieuie potrzeby odsłania nam jej dalezy istotny aspekt, lecz poprzestaje jedynie na ogólnys określeniu, k i e d y i w j a k i s p o s b b d o o h o d z i d o g 3 o s u . Na tym te~ polega jego zasadnicze
ograniczenie.
W literaturze papohologicznej wyrb~.ć można tak~e reprezentowane przez azereg autorów stanowiako, polegająos na uto~samianiu potrzeby z motywaoją, a więo z pragnieniami, d~~eniamf,_ ohęoiami, obawami, nieohęoiami itp., ukierunkowuj~oymi i dynamizu~~oymi aktywność. Widać to na.jwyraźnie j ~r definio,ji Mo Kin~. nona: "potrzeba jest to napięoie wewntytrz organizmu, ktbre prowadzi do zorganizowania pola działania odpowiednio do pew~oh podniet lub oelów i pobudza aktywność skierowaną.na ioh osi.~gnięoie"~~. Podobnie definiowane jest najczęśoiej pojęoie motywu~~. Tę sprzeczność mo2na tłumaczyó faktem, 2e potrzeby ludzkie stanowią podstawowy - ohocia2 nie jedyny - warunek pows~tawania motywaoji. Niemniej jednak trudno j~ akaeptować.
W bardzo szerolcim obiektywnym znaczeniu potrzebę ludztc.~ określa się równiet jako w a r u n e-k osiągania oelu. Po= gl~d taki reprezantuje najpelniej T. Kooowski, wed3ug którego "Potrzeb~ nz3owieka realizuj~;ośgo dowolny oel jeat każdy niezbędny 7.ub aprzyjający wariynek tego celu, daj~oy się określić obi~ektycvnie"~z. Jest to zapewne najbardziej radykalna w obiektywistycznym, rmjsz(c)rszym .- z dotychezasowych - ujęoiu koncepcja po-.

~94
trzeby'ludzkiej, oparta na przesłankaoh współczesne~ biologii, psyohologii, opbernetyki i,teorii. spstemów. Dooeniaj~c jej innowacyjność f walory teoriopczna:wcze trudno j~ jednak przyjąó glównie ze wzglgdu na dwa n,asuwajgoe sig zastrzeżenia. Po pierwsze, na.daje si~ temu pojgoiis zbyt szeroki zakres, obejmuj~oy niemal~e wazystko~ oo tkwi w cz3owieku i jego ówieoie,.tworz~oe razem gigantyczne "drzewo potrzeb". id tym sensie - jak przyznaje sam sutor - potrzabami są: ręka., ~ołądek, seroe, czerwone oiałka kreri, tlen, woda, pródukty spo~ywcze, mikrosiementy, poczuoie bezpieczeństwa, uznanie, wiedża, milo§ć itd. Sprowadzanie tych tak ró~nych i ntez?.iczonyoh rzeczy do wspólnego mianownika potrzeby nie może nie budzió w;tpliwośoi. Po drugie, potrzeba staje sig w ten aposób p r z e d m i o t e m potrzeby. Wprawdzie.autor ujmuję go w relacji do podmiotu i celu, lecz nie zmienia to jednak istoty rzeczy.
Pczostaje nam tu jeszeze do zasygna.lizowania pojmowanie potrzeb ludzkich jako obiektywnych w ł a ś o i w o § c i gatunkowyoh człowieka. Reprezentuje je w naszej literaturze psy-. chologicznej zwlaszcza T. Tomaszewski i K. Obuchowaki. Pierwszy z nich upatruje istotę, potrzeb ezłowieka w wiślorakioh z a 
1 e i n o § o i a c h , w jakie jest°on obiektywnie uw3k3any, stwierdzając: "Zax~ówno procesy ~yoiowe cz3owieka, jak i jego zachowanie sig zale~~ od uk3adu jego środowiska i aktualnej sytuaoji..." Ró~ne rodzaje tej zalexrw śoi okreólamy jako potrzeby"13. Wediug K. Obuohowskiego potrzeba jest w ł a ś o i 
w o ś e i ą cz3owieka, b~dącą funkcj~ jego zale~nośoi od okre§lonego pódmiotu. "Pótrzeba ludzka to w3aśoiwość osobnika X polegaj~ca na tym, te osobnik X baz przedmiotu Y nie mo~e normalnie funkcjo.no~raó, to jest uzyskiwać optymalnaj sprawno§oi w zaehowani.u siobfe i gatunku oraz w zapewnieniu własnego roxwoju"i4 _Nietrudno zauwa~yć, że obie te definicje nie tylko uzupe3niają się wzaje~nnie, ale oo wigcej, cznaczają w istooie to samo. Pierwsza okre§la potrzebę jako wzglgdnis s t a ł e '`u z a 1 e ~ n i e n i e ezłowieka od jego środowiska, a druga jako w ł a ś 
c i w o § ć jednostki polegająaą na jej u- z a 1 e ż n i o n i u od określonego przedmiotu, ze wsz3·stkimi tego doniosiymi dfa niej skutkami.. Różni.ą sig więo tylko stopniem rczwinięcia i rcz.ło~eniPm skcentów. Pomijająe tu nasuwające się zastrze-,

195
~enia oo do tego, na ile s~, one preoyzyjn,e i wyczerpująoel~, można powiedzieć, ~e okre§lają w aumie.potrzebę adekwatnie i trafnie, jako obiektywn~ wla§oiwo§ć gatunkow~ cz3owieka., bgd$o~ podleganiem zale~no§oi od okre§lonego elementu jego §rodowiska, spe3niająoym wobea niego donioai~ funtsojg ~yoiow~ló. Mo~na. je zatem przyj~ć jako niszbedne i pewne oparoie dla rczpatrywamia tyoh potrzeb, któryoh zaapokajanie wyaaga in~erwenoji opiekuńcze j. '
Jeszcz(r) wisoej trudno§oi aprawia klsayfikowanie potr<^.eb. Jeat w tym zakresie wiele mniej lub bardziej udanyoh prób. Rezygmij~,o z ioh krytycznego przegle~du, wydaje aig z wielu wzg~lgdów najwla§oiwsze przyjęoie jako podstawy - przptaczanej ju~ hierarohicznej typologii A. Maslowal7, z uzupełnieniem jej typami potrzeb najczę§oiej uwzględnianymi w i.nnyoh klasyfikaojaoh. W ten apoaób można sporz~dzić następuj~o~ listę potrzeb ludzkioh:
12 - estetyczne,
11 - wiedzy i rczumienia,
10 - szczg§oia (zadowolenia z ~yoia) jako .oelu w ~yciu (Skorupska-Sobańska, Tatarkiewiaz),
9 - samor(r)alizaoji,
8 - aensu ~yoia (Obuchowski), r
? - nowyoh wra~eń, do§wia.dczeń (Skorny, Skorupska-Sobańska), . 6 - uznania;
aamodzielno§oi i autonomii (Muszyńaki, Garczyński, Skorny), '
'+ - aktywno§oi, twórczo§oi (Garczyńaki, Przeo3awski), 3 - przynale~no§oi i miło§oi,
2 - bezpieczeńatwa, 1 - fizjologiczne.
Uk3ad ten zawiera wigc ł~aznie. dwana§oie rodzajów względnie hierarohiczniel8 u3o~onyoh potrzeb,, które mo~na uznae jako
powazeohne (przynajmniej potenojal~i.e) ludzkie ar.ta§oiwo§oi. Ma ! to dla opieki pierwszorzędne znaczenie. Przed ka~dym bowiem ,
opiekunem ataje pytanie, jakie w ogóle potrzeby podopiecznego ma zaapokajać i regulowab.
.

196
7.1.4. Inne zna.cz$oe dla opieki typologie potrzeb ludzkiah
Niezale~nie od przyjgtej klaayfikaoji, ukazuj~oej oałą panoram~ potrzeb, któryoh zaapokajanie mo2e atanowić przedmiot i bczpo§redni oel dzia3alnośoi opiekuńczej, wypada zasygnalizowaó równie~ inne ioh zró~nioowanie, nasuwaj$oe ~oeki dla tej dzia3alno§ci. Chodzi tu zwłaszcza o nast~puj~oe, oparte na ró~nyoh kryteriaoh, dyrohotomiczne podziały potrzeb:
1. obiektpwne i subiektywne (T. Tomaszewski, 1966);
2. pptencjalne i zaktualizowane (K. Przeeławaki, 1968); 3. pierwotne i wtórne;
4. powszeohne i indywidualne (K. Obuohowaki, 196~); j. niedostatku i rczwoju (A. Maslow, 1964);
6. kapitalne i poahodne (J. Pieter, 19~2);
	7. społeazne i jednostkowe (A. Kamiński, 1974)~ 	8. możliwe do na.sycenia i "nianasyoone"19;~ , 	20 
9. normalne i ahorobowe ; 10. pczytywne i negatywne.
Pierwszy podzia.3 ukazuje potrzeby jako obiektywną zale~no§ć azławieka od jego otoczenia (niezależnie od tego, azy i na ile on je odczuw~ i u§wiadamia) ora.z jako w pewr~ym zakresie i stopniu subiektywne dcznawanie tej zale2tio§oi w sensie braku i nadmiaru czego§~ azy tsż stanu równowagi (homeostazy). Nie ulega w~tpliwo§ai, ~e opieka powinna przede wszystkim liczyć się z obiektywnym3 zale~no§ciami (potrzebami), gdyc iah subiektywny
. "odbiór" mo2e byó w pewnym stopniu nieadekwatny.
' Drugi podział mbwi nam, te zwłaszaza u dzieci i miodzieży pewne potxzeby są już iah realnymi wła§aiwo§aiami, inns za§ (wtórne) mog~ pojawić się (predyspczyeja) w okre§lonyoh warunkach w bli2szej lub dalszej perspektywie. Stąd te~ wymagania rczwoju i "uazłowieazania" jednostki implikuj~ taki model opieki, który b~dzie między innytmi na.atawiony na rczbudzanie i rczwijanie (w pewnyoh granicach) potrzeb w tym drugim znaczeniu. Istotną jego aeahą winno być takie sprawowanis opieki, jakby i
` te potrzeby były ju~c rzeazywistośeią.
Trzeci podział informuje, że są takie potrzeby (przede wszystkim fizjologiazne), z którymi ka2dy cełowiek przyahodzi

19? na $wiat osaz takie, kt8re pojawiaj~ si$ atopniowo później w
tx~akoie oaobniczego rczwoju, ~ako jsgo dalaze, typowo ludzkie wla$oiwnboi. Dla opieki wynika at~d ogól~ wnioaek, te w zaepokajaniu potrzeb nalety dawaó p3erwazeńatiw~o tym pierwszym, nie zaniedbująo w n3czpm drug3oh.
	Czwarty podziai wyró~nia takie potrzeby, ktbre przyjmaje i, 	i 	eię jako wł.aśoiwoboi. wszyatkioh ludzi (gatunkowe) osaz takie,
które maj~, oharakter czysto indywidualny, bgd~,oe wpiworem nie· , powtarzalnyoh oaobowoboi i biografii jednoetek. Zaapokajanie °
tyoh pierwazyoh ma na ogói-dla czlowieka wi.gkaze znaczenie. Dla- I tego te~ im wła$nie opieka wirma pobwi~oaó najwigoe~ uwasi.
Pi~ty poQzisi wyódr~bnia te potrzeby, które ~ją dla człowieka zna.czenie podatawows, a ioh zaspokajanie warunkuje pszede wazystkim zaohowaaie 2yoia, a w pswnpoh granioaoh - rczwój i zdrowie oraz te, od któsyoh zale~y glównie a~rższy, kulturalny ro~rój jednoatki, jej samorealizao~a. Zgodnie z podatawow~ tez~ teorii potrzeb Maalowa, źe "jedli potrzeby niedostrttku nie sq zaepokojone - potrzeby rczwojn przeatajq, k3erowae ludzkim zaohowaniemzt, opieka powinn,a kiarować aię zaeavd~, pisrwaze$atwa i hierarohii w diagnoaows~niu i zaspokajaniu tyoh potrzeb.
Szóaty podzial jeat intereauj~,oq, prób~ uatalenia potrzeb naa.j~cyoh dla ludzi najwiękaxe znaczenie, "dla któryoh spełnienia ludzie najwięoej aig wxsiLaj;, o które najzawzi~oiej nig bpieraj~, i walcz~, i na które po$wi~pcaj; ~jwigoej czasu"zz.
Wprawdxie tego rodzaju próba budzi w~tpliwo$ci, to jej óhooia~ I cz~boiowe po~odzenie mo2e mie6 dla opieki iatotne znaczenie.
Wskazywałoby to bowiem na. podataiwwe warto$oi dla niej oraz określone preferenoje 3ej oelów 1 zsdań.
Siódmy podzia3 dokonuje rczró~snienia potrzeb, "ktbre odczuwaj~, cz.łonkowie wielu różnyoh grup apołecznyoh, masy ludzkie,
3 o kt8rych społeazeństwo a~dzi, t(r) w ióh zaspokojeniu ea~~szą
dopamóo jednoatoe fnstytuofa publiczne"23 oraz potrzeb po~i&da- i j~cyoh pod tymi wzgl~d,~ami óeohy indywidualne. Rczróżnienie to
stanow3 przede wszystkim podatawowy wskaźnik dla diagnoxowania społecznych potr2eb ponadpodmiotowych oraz krytexium dla ustalan-i.a ~tdgo zalaresu opielsi, któx~ego podmiótem powinno byó epołe
ezeustwo poprzez swoje instytuoje. I

196
7.1.4. Inne znacząoe dla opieki typologie potrzeb ludzkioh
Niezale~nie od przyjętej klasyfikaoji, ukazuj~oej oał~ pa
noram~ potrzeb, któryoh zaspokajanie mo~e stanowić przedmiot i bczpośredni oel działalnośoi opiekuńczej, wypada zasygnalizowaó równie2 inae ioh zró~nioowanie, naauwaj~oe ~oaki dla tej dzia~alności. Chodzi tu zw.łaazcza o rlaatgpuj~oe, oparte na ró~nyoh kryteriaoh, dgohotomiczne podzia3p potrzeb:
1. obiektywne i aubiektywne (T. Tomaszewski, 1966)~
2. potenojalne i zaktualizowane (K. Przec3awaki, 1968); 3. pierwotne i wtórne;
- 4. powazeohne i indywidualne (K. Obuohowski, 196j); 5· niedostatku i rczwoju (A. Maslow, 1964)~
' 6. kapitalne i pochodne (J. Pieter, 1972);
7. spo3eczne i jednostkowe (A. Kamiński, 1974); 8. możliwe do nasycenia i "nienasyoone°19~
9. normalne i chorobowezC; 10. pczytywne i negatywne.
Pierwszy podział ukazuja potrzeby jako obiektywn~ zale~no§ć~cz.ławieka od jego otoazenia (niezależnie od tego, ezy i na ile on je odczuw~, i u§wiadamia) ora.z jako w pewnym zakresie i stopniu aubiektywne dcznawanie tej zale~no§oi w sensie braku i nadmiaru czegoś~ czy te2 stanu równowagi (homeostazy). Nie ulega w~tpliwo§ci, ~e opieka powinna przede wszystkim liczyć się z obiektywnymi zale~no§ciami (potrzebami), gdy~ ioh subiektywny "odbiór" mo2e być w pewnym stopniu nieadekwatny.
° Drugi podział mówi nam, ~e zwłaszcza u dzieei i młodzie~y pewne potrzeby są ju~ ioh realnymi wła§ciwo§oiami, inne za§ (wtórne) mog~ pojawić się (predyspczyeje) w okre§lonyoh warunkach w bli~szej lub dalszej perspektywie. Stąd też wymagania rczwoju i "vczłowieczania° jednostki implikują taki model opieki, który będzie między inny~mi nastawiony na rczbudzanie i rczwijanie (w pewnyoh granicach) potrzeb w tym drugim znaczeniu. Iatotną jego oeohą winno być takie sprawowanie opiaki, jakby i te potrzeby były ju~ rzeczywistośeią.
Trzeci podział informuje, że są takie potrzeby (przede wszystkim fizjologiQZne), z którymi ka~dy cełowiek przychodzi

't 97
na świat oraz takle, kt8re pojawiaj~ s3g etopniowo pó~Cni.e~ w tsekoie oeobniczego rczwoju, jako jego dalsze, typomo ludzkie wl4śoiwoboi. Dla opieki wynika et~,d ogól~r wniosek, te w zaspokajaniu potrzeb należy dawaó pierwazeństwo tym pierw:zym, nie zan3edbuj~o w niczym drugioh.
Czwarty pod2ia3 wyró~nia takie potszeby, ktbre przyj~tu,je ai~ jako wlaśoiwośoi wszystkioh ludzi (gatunkowe) oraz takie, któse omcj~ oharakter czysto indywidualuy, bpd~ae wytworem nie.. powtarzaln9ch oeobowośai i biogra~fii jednostek. Zaepokajauie tyoh pierwszyoh ma na ogói dla cztowieka w3~ks2e 2nsa2enis. Dla.. tego te~ im właśnie opieka wirm.a po~wi~oaó najwigoe~ uwagi.
Pi~ty po~lzis3, wyodrpbnia te potrzeby, ktbre maj~ dla az,łowieka znaazenie podetawowe, a ioh zaepokajanie wa.runiwje pa~zede wa~zpetkim 2aahawanj.e tpaia, a w pew~rah grani.oaah .. rczwó j 3 zdrowie oraz te, od którpoh zale~y glównie wyższy, kulturaluy rczwój jednostki, jej samorealizaaja: Zgodnie z podetawow~ tez~ teorii potrzeb Maslowa, że "jeśli potrzeby niedostatku nie s~ za~spoko jone - po,trzeby rczwo ju przaarta j~ kierowal: ludzkim ~aohowaniem2~, opieka powirma kierować eię zaaadą pierwazefietwa i hierarohii w diagnczowaniu i zaepokajaniu tyah potrz(r)b.
Szóaty podzial jeet intereacujęaq, prób~ ustalenia potrzeb mająoyah dla lud2i najwigksze znaózenie, "dla któryah apełnf.enia ludzie najwi~oej ai~g wyailaj~,, o które najzawzięoiej aię spieraj~ i walaz$, i na które parświ~caf~, najwięaej azaau"ZZ. Wprawdzie tego rodzaju prbba t~udzi w~tpliwośai, to je3 óhooia~ azpśaiowe powodzenie może ntieć dla opieki ietotne znsczeni.e. liskarayrra..łoby to borriem na. podetawowe wartośoi dla ni(r) j oraz określone preferenaje jej oelów 1 zadań.
Siódmy podzial dokonuje rczróżnienia potrzeb, "któse°odczuwają cz3.onkowie wielu rótnyah grup spoleaznyoh, maey lud~ki.e,
i o któryeh społeczebstr:o s~dzi, te w ioh zaapoko~eniu duszą dapomóo jednastoe i.nstytuaje publiazne"23 oraz potrzeb posiada.. jącyoh pod tymi względami óaohg indywidualne. Rczróinisnie to stanowi przeds wszystk3.m podstawoHy wskaźnik dla diagnczowania spoxecznyoh potrzeb pona.ilpodmiotowych oraz kryterium dla uetalan3a~tego zakresu opielsi, którago podmiótem powinno być społeezeź~stwo poprzex swoj(r) instytuoje.
I

198
Óamy podziai dokonuje rczróżnienia potrzeb, któryah zaspokojenie da aię utrzymać w określonyoh, wzgl~dnfe stałyah granioaah, a wigo mo~liwpoh do optymalnego nasyoenia, oraz potrzeb, ktbryoh zakres i atopień staie na~aata, ao stwarza trudnośó iah na.ayaenia. Z uwagi na to, 2e taka tendenoja - przekraczaj~o pewne g3Sanioe - ostatecznie godzi w dobro jednoatek i społeoże$atwa, opieka n1e mo2e aię uahylić przed jej hamowaniem i ograniazaniemx4.
w Dziswi$ty podzia3 wskazu~e na. potrżeby uznawane za normalne u ludzi oraz potrzeby wynlka~~oe z określonego atanu ahonobowego organizmu, któryoh zaspoka.janie ~est najazgśoiej warunr kiem przezwyaię2enia ohoroby i powrotu do zdrowie. Ioh apeoyi'ika atawie przed opiek~ szczególne i dośó trudne zadaiiia. Wynikaj~ one przede wazyatkim z samego atanu ahorobowego, trudnośai diagnczy tyoh potrzeb, sprzeaznośoi miqdzy ioh mentalizaoj~ a atanem rzeczywlatym oraz st~d, że ioh zaspokajani(r) przyapsrza az~sto podopiecznemu-ahoremu dodatkorsgo bólu i oierpieniaz~.
Dziesi$ty podział wprowadza donios3.e, aicajologiczne kryterium idasyfikaoji. Chooiaż dokonanie jedncznacznego~ pe3nego i konaek~nentnego podzia3u potrzeb na pczytywns i negatywne jeat zadaniem trudnym i skomplikowanym, to z drugiej atrany jego potrzebg narzuoa aavo żyaie. Do negatywnyoh nale~~ niewqtpliwie ts potrzeby, któryah zaspokajanie godzi w ioh podmiot i bezpośrednio lub pośrednio wyrz~dza szkodę innym ludziom, apoł.eczeń· atwu, jak na przpk3ad potrzeby naiogowe. OgbZnym zadaniem opieki jest tu wieo nie zaspokajani.e iah, lecz dział.alność zapabiegawcza, haruj~oo-ograniczaj~aa, kompensaopjna i leczn3czazó.
To akrótowe i niepeine zsalygnalizowanie problematyki opiekuńczej, na któr~ naprowadzają nas klaayfikao3e potrzeb~ wy~ga oczy9ri.5oie pełnego rczwinięcia jako iatotnyoh elementów teorii opieki.
7.1.~. Frtxatraaja potrzeb jako szazególny problem opieki
Frustraoja potrzeb ma dia opieki szczególno znaazeni_e. Przede wszyatkim jest ona jednym z d e w i a o y j n y o h czynników potrzeb ponadpodmiotowyoh, a tym samym po~rednim wy^~

199 
znacznikiem argsooe zró2nloowamej dzis,lalnośoi opiekuńczej. Nale2y ją równiet rczpatrywaó jako niepofi.gdane zjawisko vlystępu~~oe w prooesie opiek3, zwłaszcza w odniesieniu do dzieoi i mlodzie~y. St~d te~ pierwszy problem - to : a p o b i e g a n i e frustraojom podopiecznyoh. Wypada przy tym odró~nió niedopuszczanie do faktu udaremnienia lub drastycznego ograniczenia potrzeb od określonego oddzialywania na subiektywne, negatywne prze~ywanie tego faktu.
wynikaj~ st~d ró~ne i niejedncznaczne dyrektywg dla sprawowania opieki w sytuaojach frustraoyjnyoh. Jakkolwiek bowiem.bez:pośrednim oelem opieki jest zaspokajanie potrzeb ponadpodmiotowyoh, to jednak nie wydaje się mo~liwe i realne (a nawet pożądane) osi~ganie tego celu zawsze i w pełnym zakresie i stopniuZ7. Pczostanie zatsm najczQ§ciej u podopiecznyoh pewien margines potrzeb nie zaspokojonyeh częśoiowo htb ca.łkowiole~ przej~śoiowo lub tswale. Chodzi jednak o to, aby u~argines ten by3 mo~l.iwie jak najmniejszy, przede wszystkim w zakresie podstawowyoh potrzeb naja~łodszyoh godopiecznyoh, któryoh zaspokojenie uwa~a się dośó powszechnie za deoyduj~oy czynmik rczwoju i zdrowia psyohicznego jednoatki. Wynika st~d konisczność konstruktywnego pogodzenia podopiecznego z obiektywn.poi ograniczeniami w tym zakresie, przynajmniej na okres przejściowp. '.
ICwestia druga - to stoaunel~.opiemuna do prze~gć frustraoyjngoh podopiecznego. W pewnym oei~ga.lnym zevkresis niezbędne są tu dzialania i zaohowania opiękuńcze - ł a g o d z ~ o e i
u s u w a j ~ o e ten negatywng stan payohi.czny i przywracaj~,oe równowagę (między i~mymi przez por4uisjszanie znaczenia doxnanyoh ograniczei5 i sprowadzanie ioh do właśaiwpoh Wymiarów, kierowanie uwagi na spsawy wa~niejsze i pomyólne, ukazyxani.e do- bryoh perspektyw ~goiowyoh). li dalszym - stan teri po~inien byó-~ potraktowany przez opiekuna jako punktvvyj§oia do pobudzania w podopiecznym refleksji nad przyczynsmi udasemni.enia i niepo~rodzenia oraz motywowani.a określonyoh p o z y t y w n y c h wyj§6 z niego, jak: ominięoie napotksnej przeszkody, dokona.ni.e reorganizaoji działań i zmiang zaoho~fśń px~owad2~ogoh do zaspokojenia potrzeby, zmiana przedmiotu potrzebg (subatgtucja).
Z tym zakresem dzia3.afi i przedsięwzięe opiekuńczych wig~e aię boi§l.e nie wyja§niona dqtyohczas dostatecznis - a spotykane

200
u wielu ludzi -. zdolnośó do tolerano~i,odpornośo3 na fruatr~oję. Niezale~ni.e od tego, na ile dziś pczna.ne są jej czynniki i meohaniz~y~ eao2na pa~zyj$ć, .że stanowi ona jeden z doniosł.yoh
o e 1 ó K opieki, jedn~ z je~ fnnkoji r e g u 1 a o y j i n y o h . Jeat to bowiem trudna do przeoenisni.a wartość w żyoiu:ka~dego cz3owieka. Bez tej - w pewnyoh granioaoh - tolera.noji pró2no by3oby oczekiwaó dobrego samopoczuoia, równowagi payohiczne j, zado~rolenia z ~yoia.. Wediug A. Me.alowa ksztal.tuj~ ją najprawdopodobniej dwa w du~ej mierze aprzeczne czynniki.r względnie pelne zaapokojenie potrzeb podstawowyoh w lataoh dzieoiń-' stwa oraz przpzwpczajenie do niedoatatków i ogran3czeń w tym zakreaiezs. 2a~amoirani.e nad nimi - to dla opieki niezwykle trudne
i z3o~one zadanie. '
Dalaze problemy atXarzaj~ wielorakde negatywne wyjśoia podopiecznyoh ze stanu'Fraatraoji, o któryoh będzie mowa dalej jako jednym z czyrm3kó~r niezdolnośoi 3ednostki do samodzle,7.nego i normalnego tlxnkajonowania.
Sq to - najogólniej mówi~o - nastęgatwa wielorakie: doraźne, przejgoiowe i względnie tr~rałe; bardzisj i mniej dotkliwe. Przy czym z tyoh oatatnich takie wyjśoie, jak "wypareie ze świadomośoi" nale~y w wielu przypadkaoh przyjmować za n o r m a 1 n e i w 3 a ś o i w e z9. St~,d różna ~.oh ranga w 2yoiu jednostkowym i spo3ecznym. Odpowiednio do tego niezbędne ataj~ się ró2norodne działania opiei~uńcze, któryoh najdonioślejszym oel~em jeat p r z e z w y o i ę ~ a n i e przez podopiecznyoh tyoh ujemnyoh nastęgatw i p r z e k a z t a l. o a n i e ich w wyjśoia k o n s t r u k t y w n e oraz wyrabiani.e w niah
t o 1 e r a n o j i na frustrao,ję. Dlatego te~ powinny one po1(r)gać na: uświ.adamianiu niakorzyatnej sytuaoji, motywowaniu dz3aiań i zaohowau arlaśoiwyoh, doradztwie,~ndzielaniu niezbędnego . wielostronnego oparoia, kompensowaniu udaremnionyah gotrzeb~ rewalidaoji (doprowadzaniu do normy)~ leo~aniu atan8w ohorobowych.
'~.1.6. Ogólne pojęoie potrzeb pona.dpodmiotowyoh
Odpowied~ na pytani,e, czym jest ta k,ategoris potrzeb~ wypada poprzedzió kilkoma niezbędn.ymi uwa.gami wyjaśnia~ąoymi.'Otó~

2U1
w dotychczasowyoh publ3kaojaoh z zakresu pedagogiki opiekuńczej i jej pogranicza używane s~ następujq,oe analogiczne terminy: "potrzeby opiekuńcze" (A. Kelm, 1974, Z. D~borwaki, 1980, K: Kowalik, 1981), "potrzeby opieki" (J. Woiczpk, 1977), "potrzeby opieki wyohowawczej" (M. Winiarski, 1974), "potrzeby opieku~czo-wyohowawcze" (S. Kawula i Z. Płażewska, 1979)· ~rminy te, maj~oe identyczny pierwazy człon - "potrzebp" i ioh doeyć ró~ne interpretaoje iączy jednak ooś bardzo istotnego, a mianow3.ois to, ie cznacza jt~ na .ogół w y z n a Q z n i k i o e 1 opiekuńczej dzialalnośoi. 1·Tie ulega mq,tpliwośoi, ~e teoria opieki nie molta obejść się be~ pojęoia za~rieraj~oego takie treboi znaczeniowe. Pczostają jednak dwa istotne pytanie: oo w iatooie rzeczy w opieoe ma sens je~ wyznacznika i celu oraz jak~ przyporz~dkować mu~adekwatx~,, zgodn~ z pojgoiem "potrzeba ludzka", nazw~.
W odpowiedzi na pierwsze pytanie mo~na wstępnie powiedzisó, że zgodnte z przyjętym w tej praoy rczumieniw opieki, taki sena interesu~~oego nas pojęoia nale~y identyfikować, z jednej strony, z pojgciem potrzeb ludzkioh w sformu3owanym wy~żej znsczeni3.u, a z drngiej, z ró~nego rodzaju niezdol,nośoiami jednoatek ludzkioh do zaspoicajania swyoh potrzeti, wpstępuj~oymi,vr oalej ioh ontogenezie: od okresu prenatalnego a~ do końoa starośoi. Zatem wyznacznikiem opieki mogą być obiektywnie te potrzebp je_dnostek, ktbryoh zaspoko jenie p r z e k r a o z a i o h r z e o z y w i s t e m o ~ I i w o g o i p o d m i o t o w e , a: bezpośx~edn3m oelem jest os~g,ganie stanu optyaslnego zaspokojenia tyoh.potrzeb. Tak~ te~ treść znaczeniową posiada interesuj~oe
nas pojęoie. Za~rierajq, się w niej jednocześnie przeelanki.~do,:odpowiedzi na drugie pytanie - o jego ns.zwę. Pier~szy czloxa tej nazwy-jest owidentap - "potrzebai"~ a1e nadto taka, której, po piersrsze, ~ej podmiot nie je~t ~dolny samodzielnie zaspokajaó (przej~aiowo lub tx~wrale, czgśoioa~o lub bałkowioie), zapanowae na:d ~,~,, a tym samym''wyrasta ona x~(r)~ako ponad jego osobg i stawią go w~ pczyoji niesymetrpcznej, podrz~dnej zależnośoi od in.nyoh ludzi, mogąopoh skompensować tę niedyapczyoję i po drugie, które j zaspoka janie wyma~a. irrterlrena~i opiekuficze j. St~d te~ Pełn~ nazwg intersirująoe;go nae pojęoia'awżeucy sformułować nast~puj~co: "potrzeba ponadpodmiotows" lub."potrzeba, które~

202
zaspokajanie wymaga interwenofi opiskm'sczej". Najbardziej uzasadniorae faet posiugiwanie się terminem pierwszym3Q.
Przed sformutorse~si.em pełnej i śoisłef definiofi potrzeb ponadpodmiotowyoh calaws b$dzie dokonaais tarótkiego~ krytyaznego przegl~du interpretaaji wymienionyah wy,~tej terminów. Nafcz~goief używanp jest termin "potrzeby opiekuńaze". W potocznym rczumieniu cznaaza on to samo co potrzeba., niezbgdno~ó ogieki nad kimśa, . $&azególnie w przgpadkaoh ~et~"pu j~oyah niedoatatkb~r, h~.ub
z drugisf"atro~y,4 tąki,niekorzystnp stan~ wr fakim~siP ktv$ zna.fdufe~ a którego polepszenie i doprowadzenie do po2~da,ne;j normy ~uymaga interwenoji opieku$azef. Zbli~ony aens nadaf~.w swej interpretaoji "potrzeb opiekuńczyoh" A, Kelm i W. Ifopo~yński. Są to -, jak pisz~ - "te czynniki, któryoh brak powodufe zagro~enie ~yaia i rcz~roju dzieoka, a któryah dzleoko.właanymi siłami zdobyć nis potrafi"3~. Rczwifaj~o t~ definiofę autorzy wska~uj~!
~e rsód3em^tak rczumlanyah potrzeb (azyli braków tych azystników~ a~:
- ró~norodne niedostatki opieki lub zanik funk.ofi opiekuńazo-wyehowawazef w rodzinie~ '
- nszelkia niekorzpstne elementy sytuaofi azkolnej uczniów; -. niedoatatki i uje~s uwarunkowania w lokalnym środowisku; - organiczne upośledzenia i odahylenia od noroay dzieoi i mtod2ie2y32.
Przypisanie "potrzebom opiekuńczym" takisgo znaazenia budzi po~catne w~tpliwośai 3 zastrze~eni,a.
P o p i e r w s z e , zawiera onar pod~aófr:e ograniazenie. Odnosi sig bowiam tylko do potrzeb dzisai i młodzie~y, e pomifa inne ica.tegorie podop3ecznyoh. Zostafe sprowadzone jedyn3.e do sytuaofi nienormalnyahy zagrożeniouyoh, sugeruj~,a, ~e "potrzaby opiekuńaze° a~ pewnymi, w7riącznie u f e oi n y m i stanami, wynikaj~cymi z d e w i a o y j n y c h sytua.aji. 1ym samym nie uwzględnia zna,komitef ~3.gkszośoi powszechnych, normal~Qh potrzeb ponadpodmiotowyah~ w~·znaazaj~ayah powszeohną i normaln~, opiekę nad aa.tym dorastaf~aym pokoleniem oraz ludźmi starymi.~
P o d r u g i e ~ tak rczumiane "~SOtrzaby op3ekuńaze" maf~ oharaktar pczapodmiotowy,~niszaiefiny 3. zewnęt~zny w stosun^. ku do podopieczx~go. Stawia to fe oałłcowiais gcza obrębem po..

zo3
trzeb ludzkioh rczumianyoll jako obiektywn~e, gatunkows ,w ł a śo i w o ś o i człowieka, bed~oe !'onlcoj$ jego wielorakioh zależnośoi od otaczaj~,oego świata (Tomaszewaki,. 19~9, Obuohowski, 196~). St~d jako kategorie od(r)rwane od potrzeb ludzkioh nie
' mog~ atanowić wyatarczaj~,oo ogólnego sk,ladnika teairii opieki, i
a na grunoie praktyki prowadze~ do postrzegania jej jedpnie jalco dzia3alnogoi uauwaj~oej zagro2enie. Nasuwaj~, ai~ w zwi~zku z
', tym pytania, oo jest pierwotne i spx~ewcze - czy te p~rzewa~nie
, ujemne czynniki, czy te2 wla~ciwośoi dzieoi aprawiaj~,oe, ~e nis potrafią one tyoh czynników "wiasnya:t. ai.łami zdobyó". Czym s~ te w3aśoiwośoi? Udzielenie wlaśoiwyoh odpowied$i na nie - to
ois. I podatawa dla interpretaoji intereauj$oego nas poj~
P o t r z e o i e , jeśli ataE b~dziemp na atanowisku ',,' I P o d m i~ o t o w o - r e g u 1 a o y 3 n e g o 33 oharakteru
	' potrzeb pona,dpodmiotowyoh, to nadane im w tej definioji znacze	nie pczwala jedynie na zaliczenie ioh do rz~du określonego typn 	;;,; (dewiaoyjnyoh) o z y n n i k ó w tego rodzsju rzeczywiatyoh
potrzeb. Jako czynniki aą czymś snsadniczo różnym od powodo~ianyoh akutków.
Na ten temat K. Kotralik wyraża peglq,d, że "Def3.nio ja Kel~ i Kopczpńakiego akupia uwag$ wpohowawoy na zagrożeniu ~yoia i. ro~roju dzieoka (strona negatywna)", podczas gdy "pnakt oi~~kośoi w o ieoe nad dzieokiem przeauwa się z kompenaaoji na profilaictyk$"3~, a więo ns atron~ę pczytywną, W zwi~zlax z tym proponuje, aby "~zez potrzeby opieku$cze rczumieć te dobra i wartośoi,
- jakie powinni dzieoku zapewnić dorośli, które w aposób istotny wa,runkuj~ jego żyoie i zdrowie oraz aktywny udział w prooeaia wyohowania"3~. Wprewdzie autorka w dosyć rczbudowanej, wieloaspektowej klasyfikaoji tak rczumianyoh "potrzeb opiekuuczyoh" wyraźnie ni.e mieśai sig w granioaah nadanego im znaczenia i wykracza pcza nie3ó, niemniej jednak wypada tu odnieść ai~ tylko do tre~oi zaproponowanej det'inioji. ' 
Nale~y przede srazystkim stwierdzić, 2e w porównaniu z~omawian~ definioj~ Kelma. i Kopczyńskiego ta interpretaoja wnoai dwa nowe, pczytywne elementy. Pierbrazy, to przezwyoię2anie za- · w~ę~enia "zagro~eniow~ego" i daleko azersze, pczytywne podejśoie do tyoh potrzeb. Dsugi zaś polega na tym, ~e odpowiada ona. w dutym stopniu cytowanej wy~ej definioji potrzeb ludzkioh T. Ko

204
cowskiego i w tym senaie znajduje określone oparaie w jego in'teresu~~oej systemowej teorii tyoh potrzeb. Póza tym budzi te same zastrze2enia, co poprzednia "a więo ograniózenie zakresu tyoh potrzeb tylko do kategorii "dzieoko" i nadanis im - poprzez identyfikowanie potrzeby z jej przedmiotem · pczapodmiotowego ahasakteru3r.
Ta.kie rczumienis "potrzeb opiekuńczyóh" eklania do postawienia dwóoh weryfikuj~oyoh go pytań: Dlaazego dorośli "powinni", azy te~ musz~ te dobra zapewniać dzieoiom? Ze względu na jakie właśeiwośoi dzieoi powinno~ć ta ai~,~y na dorostyah? Nietrudno docieo, ~e dopiero prawidłowe odpowiedzi na nie ukazują nam ' rzeczywisty charakter tyoh potrzeb, bowiem owa "powinność" dostarczania dóbr jest ~ s k u~t k i e m czegoś, to jest określonej globalnej w i a ś o i w o ś c i tyoh dzieoi. Ta zaś stanowi treśE przyjętego termimi - potrzeb ponadpodmiotowpah.
Zupełnie inaazej, a równocześnie niedostatecznie jasno definiuje "potrzeby opiekuńcze" Z. Pla~ewska "jako ujawnione zakłóoenie równowagi między aktualnym stanem opieki, a przewidywanym3. społecznie konaekwenajami dla praw3dtowego rczwoju osobo
wego dzieoka"38. Psóbuj~,o mo~liwie wiernie odczytać glówną myśl zawart~,~i tej definiaji, a jednoaześnie rekonstruuj~,o - dla sensownego odczytania - jej tekst, mo~na j~, sformutować w następująayoh trzeah wariantaoh.
- "... to ujawnione zakłóaenie równowagi między aktualnym stanem opieki, a przewidywanymi obiektywnie konsekwena~ami analogicznej opieki wzoraowej dla prawid3.owego rczwoju osobowego dzieoka",
- "... to ujawnione zaklóceni:e rbwnowagi między aktualnym stanem opieki nad dzieokiem, a oczeklwaniami społecznymi (oelami wpchowania) oo do rczwoju osobowego",
- "... to wjawnione zakłóoenie równowagi (adekwatnośai) między aktualrxym stanem opieki, a jej modelem-wzorasm.

205
Te trxy warianty mo2na wyrazić za· pomoo~ na.,et~puj~oego dia
gramut w
- przewidyKane skutki opieki wz roo~wej ' --ocz~kiwania spoieczne oo do rczwoju~ dzieoka
J ~ = model-wzorzea opieki
Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Yj Z Z Z Z ~` ~stcutki aktuaZnsgo atanu gp~eki~ekutki ujsmne - spa~niona czębó oczek~·wań epoł.~niedoatatki ` i - model~realny opieki~
i i , y
i y.1 I
xxxxx~..xxxxxxx-xxxxxxxxxxxx ,_
aktualny stan opieki
Y
X - stan opieki Y .. funko~e rzeczywiste YZ - funkoje zało~one Z - gotrzeby opieki
Jak widać, zasadniaza tseść znaczeniowa tej definicji powtarza sig we wszystkioh trzeoh wariantach, wakazuj~c~ ~e pewien stan ogieki nie realizuje w pe3.ni za.ło~onyoi: funko jż i powodu je określone niedostatki i u~emna skutts.3. Tak wigo potrzeby opiekuńczo-wyohowawcze w tym znaczeniu, to po. proatu potrxeby opieki lub ina.czej niedostatki opieki. Jest to zatem nie tyle definioja pojg~cia, oo tw~.erdzenie diagnostyczne39.
hltkoiaj Winiar9ki wyohodząo x zało~enia, ~e wobec niedostatków teori.i potrzeb ludzkioh w ogóle ~~mo~liwośoi roxwijania teorii potrzeb w 2akresie apieki wyohowawczej, a w szczególno~ci budowy ich trafnych klasyfikaoji są bardzo ograniczone°~~~~ wprowadza po~ęcie "potrzeba opieki wychowawczej.~w ogóle"4~~ które , rczumie jako "taki brak ~ewnyah czynników 4xodowiskowych (przeduriotów materialnych, wi~zi personalnej, określonych dzia.łau usług·ow7rch~ 1ub , talsi ich stan, który hamu~~co wpłytva na rczwó j dzieci lub nawet zagraża ich '~yciu"~`~. Pot:^zsba ta wynil:a - zda

206
niem autora - "b~d~ z sytuaeji losowpah, b~d~ te~ ze atwarzanyah przsz wapółazesnsj oywilizacj$ specyficznpoh warunków rczwofu młodego pokolenia"~3. Termin ten i ~ego zdefiniowanie na.suwa nast~pujdoe uvagi i zastrze~enia.
- Jeat to - w stosunku do rczpatrywanpoh ju~ po~~ć - tes.. min nowp, którego atrona. znaazeniowa w j~zyku potoaznym nie budzi w~tpliwośai. Jednakże zgodnie z wyra~onym wy~ej stanowiskiem, potrzeba czegoś wynikaj~aa z jego braku, o~aj~,oa ewój potoazny sens, nie poasiada jeszcze aeoh pojęoia teoretycznego~ lecz jest tylko · w tym przypadku - raczej ogóln~ konstataaj~ diagnoatyazn4· _ .
- W terminie tpm zawarte jest bli~ej nieokreślone pojęoie "opieks wyahowaXCZa". Z treśai definioji i ioh komentarza można. wnosió, ~e polega ona. na dostarazaniu dzieoiom lub odpowiednim modyfikoxamiu "czynników środowiskowyah", Trudno to zrczumiać, a tpm bardztej zgodzić si$ z tym. Jego wyczerpuj~,oa analiza wy·maga3aby azerszego wywodu. Pczoataje wi~o odwoiać aię do odpowiednioh, dalazpah treśai niniejszej p~raay.
- Przpj~ęte tu rczumieni.e "potrzeby opieki wyahowawcze~ w ogóle" jeat w du3pa atopniu zbli~one do tregoi definioji "po· trzeb opiekuńczyoh" ńelea i Kopczyńskiego. W obu bowiem przypadkaoh definiena jeat w zasadzie taki sam: "azyrmiki, którpah brak (taki brak o2pnnikóx~ powoduje zagrotenie żyaia i rczwoju dzieaka". Moxna zatem odnieść do niego zastrzeżenia. wprażone wobeo definiaji porównywanej. - .
- Pcza tpm rczumienie to poaiada tak~e - w atoaunku do treśoi definiaji porównywanej - dodatkowe ograniazenia, polegaj~ae na zbytnim zawg2eniu jego zakresu tylko do "azynników środowiskowyoh", upatx·pwaniu przyażyn powstawania tej potrzeby jedynie w "sytusojeah losowpah" i "oywi,lizaoy~nyoh wax~iankaoh rczwoju" oraz zupsłnym pomini~oiu doniosłsj kwestii niezdolnośoi dzieoi do samodzielnego opa,nowywania tyoh czya~raików.
Na koniea tego krótkiego przegl~du interesująoyoh nas definioji wypada zasygnalizowa.ć stanowisko J. Wo3.czyka w tej sprawie, który kwestionuj~,o zasadno~ć.praktyczt~ą używania w pedagogioe opiekuńazej pojęaia "potrzeby opieku~scze." proponuje ar zamian termin "potrzeby opieki", poniewa~ "system opiekuńczy

20',~
t i
w
zaspokaja potrzebg opiekl, a nie tzw. potrzeby.opiekuńcze /...j. Gdybyśmy zatem ralg eystemu opieku~ansego aprowsdzili wył$cznis do zaspokajania potrzeb opiekuńczyoh po~rstałaby sytuaoja, w ictórej zakres dzialani.a s~stemu opiekuńczego zamiast sig rczszerzać uległby ograńiczeniu" .
Pomijająo tu nasuwająoe sig~w~tpliwośoi no do swoistego rczumienia - na co wskazuje tekst - "potrzeb opiekuńczyeh" i wy-°~ prowadzonyeh stąd zaskakująopoh Wni.osków, gczostaje stwierdzić, ~e zaleoany termin "potrzeby opieki~' budzi te same zastrze~enia 0o termin "potrzeba opieki wychowa.wezej" i po wtóre, nie może on zastąpić w teorii opiol3 pojgcia określająoego pierKOtny i awoisty wyznacznik i cel dzia3alnośoi opiekuńczej w ogóle.
Dokonana pokr8toe analiza tyoh kilku terminów i ich znaczeń analogiaznych ~o poj~@cia potrzeby ponadpodmiotowe pczwala na . sformu3owanie jego pe3nej definioji. Otó~, jeśli pojgoie to b~dziemy zasadnie identyfikować z przyjgtym rczumieniem potrzeb ludzkioh i wielorakimi niezdolnośoiami jednostek do samodzielnego ioh zaspokajania, a opiekg rczumioć jako swoistą działalnaść zaspokajającą·te potrzeby ludzi, których oni sami, o własnyoh si3ach i środkroh nie są zdolni zaspokajać i regulować 
to moiemy przyjąć, że potrzeby pox~dpodmi.otowe to te spoóród ca3ości potrzeb fednostek, któr3roh ~e są orre zdolne - przejśoiowo lub trwale, cz$śolo'uro lub na3ko~icis - samodzielnie zaspok~sjać i regulowa~;:
Do takiego'sams~o wniosku dOahodzimy niejako z drugiej strony, poszukująo ~ci~le pojgtego przedmio-tu opieki oraz jej oelów. Okazujs si.g wówczae, że tym przedmiotem jezt z a s p ok.e j a n i e. tak rczumianyeh potrzeb ponadgodaeiotowyoh,vacelami - bezpoSredni skutek tego zsspokajania i jego dalsze doniosłe dla ~ycia jednostki konselcweneje. Równoaześnie·nasuwa
sig zasadni.cze pytanie: uzy istnieja jakaś azersza podstawa teoretyczna dla takiego stanowiska? ąTydaje sig, ~e mo2emy dać tu odpo~~riedź twiardzącą.
Yotrzeby ponadpodmiotowa są wytworem (funkoją).dwóch na.kładającyah si.Y na sa.ebie bezpo~redniah czpnników, stanowiącyoh
dwie grupy fundamentalnych, gatunkowyeh w3.~af~oiwości cz3owieka. Są to p o t r z a b y lud2kie oraz określone n i e z d o l
n o ś c: i (iLiedyspczycje) do wzglgdnie samodzielnego zaspoka

zos ,;.;r~
jassia i regulowania tyoh potrzeb. ~oi§lej, potrzeby ponadpodmiotows a$ poohodnymi tyoh wlaśoiwo§oi, następstwsm ich zderzania się w czasie i miejsou. lwierdzenie to oeożua wy~razić następuj;oym achematem:
Wła§oiwo§oi gatunkowe czlowieka i jego losu
Czynniki nie''~dolrrośo do samodzielnego ~yoia
~ludzkie Niezdolnośoi do~Taemodzielnego xyoia (zaspokaj a swyoh potrzeb)
Potrzeby dpodmiotowe,
Wlaśoiwo§oi gatunkowe człowiska oraz wła§oiwo§ci czlowieczego losu stanowią źatem podstawę i punlst wyjśoia dla rczpcznawania genezy 1 mechanizmu potrzeb ponadpodmiotowyoh. Z tymi bowiem wla§ciwo§olam ~ powi~zana jeat struktvralnie od czasów prehistorycznych działalno§ć opieku~cza, sprowadzaj~ca się do zaspokajania tych potrzeb.
* Podstawowe znaczsnie pierwszej grupy wł.a§oiwo§oi - potrzeb ludzkioh - pol(r)ga na tym, ze ioh-zaspokajanie jest przede wszpstkim konienznym, nieodwo3alnym wax~unkiem egzystenoji i rczwoju jednostki·i gatunku, a przez to samo t r e ś c i & potrzeb
ponadpodmiotowych: , ! Druga grupa ceeh, niezdolnośei - powodujo tsonieczno§.~ he
taronomieznych, kompensuj~cych je ezynności i zachowar5 i przez to u z a l e i n i a zaspokajanie odpowiadajqoych im potrzeb jednostki od interwenoji opiekuńczej. Ilekroć bowiem z określonymi potrzebami jetinostki nie id~ w parze jej odpawie(inie mo2liwości. własne i.ch zaspokajania, powstaje obiektywne zapotrzebowa

zo9
nis na dzia,tania opiekuńcze ze atronp ludzi, którzy maf; takie dpa~~'Yofe ·
Niezdolnośoi ludzi do aa,modzielnogo za.s~wkafania i reg~ulowania swyoh potrzsb tworz~, wyaooe zróżnioowan~ k~tegorig, tak ~e w~igdn na wielorakobó potrzeb, którpoh dotycz~, fak i ró~ne awe endog~anne i egzogenne pa~zyczpnp· Mimo to l,~czq, fe dwie za- , aadnicze, wspólne oeohp, pczwalaf$oe na wyodr~bnienie ioh falco hetarogenicznef oałośoi: pierwaza zawiera sig fuż w aamef n~wie - niezdolnośoi, którpoh "odnrotnq stronq," ae~, określone nieaydee~czns zale~noóoi od otoczenis.; druga za~ polesa, na tpm,~ iż powoduf~ one te aame implikaofe - potrzebp ponadpoda~3.otowe i dalej opiekg. Zawaze bowiem rzeczywiate niezdolnoóoi do saaodzielnego zeapokafania awpoh potrzeb, mimo że ~g~ różnió aig sigdzp sob~ zakreaea, atop~niem i przpczynami powatawanis, pczoataf~ wci~~ nimi, atwarzafe~o potrzebp ponadpodmiotows i niezbędnoś& interwenofi opiekuńczef.
i
7.'1.7. Podatawowe czynniki potrseb ponadpodmiotowyoh
Z dokonanef o6ólnef oharakterpstpki tef katesorii potrzeb wynika, ~e potrzebp ludzkie nabierafq ponsdpodmiotowego oharakteru W nastgpatwie nakładania aig na nie niszdolnośoi ioh podmiotbw do zaapokafania i regulowania tpoh~e. Niezdolno6oi te fako bezpośrednie modyfitsatory potrzeb a~ z kolei wytworami mielore:kioh endogennpoh i egzogennpoh czy~ików. Wpnika st~d~ ~e rzeczywiatymi ailami aprawczyai opiekuńczego z n a m i o n o w a n i a potrzeb ludzkioh a~ właśnie te czpnniki, które w azerezpm ukladzie zale~nośoi ataf~ się dalef podatawowymi, a w cz~śoi fednocze6nie obielctpwnpmi wyznacznikaai działalnośoi opiekuńczef. St~d te2 motliwo~ó ewentualna wyeliminowania ioh z naazego 2yoia czna.czaiabp zanf,k konieo~nosoi i zaaadnoboi opieki międzyludzkief, oo mo~e być brane pod uwagg fedynie w pewn~rm atopniu, w odnieaieniu do niektbryoh czynników -i odpowiadaf~oyoh im zakreaów dzialalnogoi opieku~cze3.
2 fakimi czynn,ikami n~my zśbet tu do czynienia i faki feat ioh charakter - oto podstawowe pptanie wpma.eaf~oe nieco obszerniefszef odpowiedzi.

a~o
Nie ulega w~tplir~o~śoi, ~e najbardziej ohyba donioaiym, trwalyr i o6wmiajgoyr cz~bó vszpatkioh ludzkioh apołecze$stw czynnikier potrzeb ponadpodmioto~yoh jeet "podpx~ogowy" pcziom rczwoju fizyczn~go, payohicznego i apoiecznego dzieoi i młodzieży jako wtadoiwo~ć zwi$zana irmea,entnie z tym wiekies s~ do uaa
wodzielnianis aig żyoiowego. Chooia~ podprogowość ta ~ tak azerokir px~zedziale wiekri (od O do 18-a4 lat) odznacza ai$ ogromn~ rczpiPtośoiq - na tyle, na ile ró2ne aey możliw śoi aamodzislnego funkojonowania niemovrl~oia i osiemna.atolatka - niemniej jednak poaiada ona wapóln~, podatawow~, oeohe - implikuje n i e z d o 1 n o~ś ć (niezale2nie od jej atopnia) do aamodzielnego zaapokajania awyoh potrzeb, która ulegaj~o wraz z rcz~rojem oaobniczym jednoatki oi~g3ej redukoji i modyfikaoji i ust~puj~o miejaoa narastaj~oej aamodzielnośoi i autonomii zanika w końoowpoh etapaoh tego rczweju ns tyle, ~e pczwala tej jednoatoe na
przekroczenie pa~ogu samodzielnego 2yoia. Zanim to jednak naat4pi, podprogowy pcziom rczwoju jaWi aię nam jako piex~ro~tny i podata~owp wyznacznik norralnpoh potrzeb ponadpodriotowyoh mlodego pokolenia i dalej - rodzinr~ej i apołecznej opieki nad nim. Jego istotę i znaczenie wyrazió mo2na w prostym atwierdzeniu, ~e dzieoińat~ro i rtodośó tworz~ przyczyng opieki, a dzieoi i miodzież zapotrzebowanie na nig. Problem polega na tym, na ile wyoi~gsrp z tego riaśoive wnioaki.
Na przeoimyr krańou ~yoia jednostki zajmnje awe miejsoe drugi endogeimy czpsmik intereaująoyoh naa tu potrzeb - irnvoluoyjne naat~patwa prooeau atarzenia si~ człowieka, poeoduj~oe post~puj~o~ utratg poaiadanpoh zdolnośoi do aeeodzielnego zaapokajania swpoh potrzeb. iT neat~pstwie tego narasta równocze6nie jego uzale~nianie sig pod tym wzgl~dem od innyoh ludzi. Inaczej mówi~o, ukazta3touane w wieku dojrzałym ~rzg1$dnie róWnorzędne atoaunki z inn~. ludźmi przeksztaioa~q, aię stopnio~ro ooraz cz$śoie~ w zale~no5oi nieaymetryczne, w któryoh atary człosiek zajmuje pczyoj~ oazekuj~oego pomooy i.opieki. Czynnik ten jeat
- podobnie jak popx~zedni - właśoiwośoi~ gatunkow~ cz3o1r1.eka (ohooiaż nie3atwą do zaakoeptowania) i pierwotnym ~naicznikiem normalnyoh i ohorobowyoh potrzeb ponadpodrioto~ryoh ludzi ~r aędziwym w~l.eku żyoia i a konaekwenoji - odporriadaj~oyoh im zakreaó~ opieki rodzin;sej i apołecznej. Pordwnuje ai~ go częato - ze

z~.a.
~sgl~du na niektóre podobis~4stwa - z dzieoińatwa(r). Jest to uza- ~ . eadnione pa~zede wszyatk3m powinavaotmsm eeoojonalnyn dzieoiń
atwa i starośoi, a tak~e xbli~onyai niedostatkami w aferza sprawnośoi fizycznej. Zapomina ai~ jednak o iatotnyoh swoiatośoieoh agdziwego wieku, tkw3~oyoh w ukszta3.towsnyoh, trwałyoh dyspczyojaoh oraz więxiaoh interpersonalnyoh i społecznyoh, nagroma.dzenym doświadczeniu, świeoie minionyoh px~zeżpć, świadomośoi zbliżaj~oego ai~.kreau ~:yoia. Wazystko to modyfikuje istotnie zwi~zane z nim potrzeby, nad którymi stssośó nie pczwala.zapanować.
ąolejnym, w głównej mierzs endogeńnya czynnikiee azoxegdlnyah potrzeb ponadpodmiotowyoh znaczn~ego odaetka dzieoi, mlodzie~y i dorosiyoh są x~ó~snego rodzaju o d o h y 1 e n i a
o d n o r m p , u p o ś 1 e d z e n i a d:iedzioźne, wro.· dzone i nabyte. Odohylenia te, zaleaśnie od ioh rodza~u i stopnia, godz~ czpato bard.zo dotkli~rie w zdolność 3 mo~liwośoi jednoatki do aamodxielnego i nor~lnego funkojonowania lub znacznie utrudnia j~ i kompliku~~ oeie~,g~oigoie tyoh ~t'undamentalupoh ~rartośoi.
W odnieaieniu do dzieoi i młodzieży nakladaj~ ai~ one xsa ioh podprogowy pcziom rczwoju, aktualizuje4s dwojakiego rodzaju omawiane niexdolnośai i w nast~patwie tego dwa.rb~ne typy potrzeb ponadpodmiotowyoh: n o r m a i n e oraz takie, które wyn~.kaj~ ze atanów patologicznyoh (ujemnyoh dewiaoji), a w3ęo p a t,o g e n n e lub inaczej ujemn,e, dewieoyjne. Dlatego mo~na powiedzieć, ~e opiekę nad dziećmi z odohyleniami od normp rcztaczamy z dwóoh powodbw: gd,y~ wymaga tego ioh d z i e o i ~5 a t w o , a nadto - dotyka j~oe je u p o ś 1 e d, z e n i a . 1~m tq~ dwom czy~ikom ousi odpowiadać opieka nad nimi, zaw3e
rająaa w odpowiedn3oh proporojaoh.czprmośoi zwyczajne (normal-` ' ' ne) i speojaliatyczne.
Znacznie zbliżone do odahyleń od normy s~ prze~śoiowe lub . przewlekte c h o r o b y i n i e s z o z ę ś 1 i w e
w y p a d k i losowe~ pooi~gająoe za sob~ nierzadko utratg zdrowia i odbierająoe do~wiadczaj;oym ioh jednostkom xdoiność do wzgiędnie samodzisl.nego funkojonowania w źyoiu okreaowo~lub
€ (
trwale, częśoiowo lub oałkow3Qia), oo z kolei atwarza apeoyf3az
ne potrzeby ponadpodmiotowe, któryoh zaspokajanie wymaga spec- ' jalnej opieki. Tak więo ten zł.o2ouy czynnik wyznaoxa przede
wszyatkim c h o r o b o w e potrzeby pona.dpodmiotowe~ to ,,

212
jeat potrzeby wynikaj4oe ze stanu ohorobowego orgańiz~tu, któryoh zadpokajanie ~arunkuje - we wazystkioh.uleczalnyoh pś2ypadlaeoh przezwpoip~anie tego atanu i odzyekiwanie zdrowia. W~nika at~d, ~e ohorobowe potrzeby tej kategorii impliku~e ritan o'hośobowy: lub poXypa.dkowy, którp wymaga. leczenia iub piel~gnaoji, a nadto czyni ohorego niez.dolnym do samodzielnego zaapo~ca~ania pewtnego zakreau ewyoh potrzeb, a w tym potrzeb ohorobowyoh. Chorobp lub uazkodzenia, które może leczyć sam ioh podmiot i którego zdolnośó do aamodzielnego funkojonovania nie zoataje prze~ nie w iatotnym atopmiu ograniczona, nie pow3.nny być brane p~d uwagę jako czpnniki ohorobowyoh potrzeb ponad:podsiotowyoh. Sw~oisto§ć tyoh potrzeb polega nie tylko na tym, ~e rodzi je stan ohorobowy·, ale co wa2niejaze, na wymogaah speojaliatycznej, lekarskiej disgnczy, apeejalistycznyoh sposobaoh zaapokajania, któreelu towarzyszy ni:erza.dko ból i oierpienie ohorego, prowadzq,oe cz~ato do reakoji i zaohowat5 aprzecznZoh z tymi potrzebami. Nale~y dodać, ~e rczpatrywany czynnik wpznacza nie tylko potrzebp ohoro^ bowe, ale równie~ potrzeby nor~lne, nie ~aynikeja~oe ze atauu ohoroboweg~cy niemnie j_ jednak wymaga j~oe zaapoka jsnis. w zwi$zicu
z nim. W3da.ć to najwyraźniej nieomal a kaźdej opieoe nad ohorym, który nie tylko jeat przedmiotem apeojaliatycznyoh leo~niczopielęgniarskioh zabisgów, ale równocześnis i tym bardziej zaapoka~e aię jego normaine, pczaohorobowe potrzeby ponadpodmiotowe, włącznie z na3bardziej kiopotlivymi.
Szczeg8lnym czynnikiem tego rodzaju potrzeb jeet z~a.wisko a i e r o o~t w a (naturalnego i pa'togennego) ora.z określona n i e w y d o 1 n o ś ć opiekuńczo-wyohoafawcza rodziny.'~Dotyczy ono przede wazyatkim dzieoi i młodzie~y, ohooia~ oio~na tu mówić o sierootwie ludzi ataryoh, odtr~oonyoh przez ioh dojrza3e potomatwo. Wyjeftkowy oharakter tego czynnika polega ~lównie na. tym, ~e jawi aig on nam jako nieodwraoalna, niszale~na. od człowieka trs:gedia w ~yoiu dzieoka (aierootwo natura.lne), czy też jako atan pato3ogiczny w rodzinie, pczostająop az~sto w sprzecznośoi z normami moralno-prawnymi (sieroctwo patogenne), a tals~e jako zjawiako wywołuj~ae du~y oddźwięk w apo3sczeiistwie.
, $mierć rodzioów, porzucen.ie, ra~ąae zsniedbania opi(r)kuńcze stawiaj~ dzieoi jako podopiecznych wyczeiaaj~o~h w sy~uacji realnego zagro~enia 2ycia, zdrowia i rczwoju, które można usun~ć przez~
,lr` .'

z~3
pczyslsanie dla nioh nowyoh, zaet~pczyoh opiekunów i to irłaónie etonowi proble(r) podatattowy ~r pr~sezvyoi$~eniu alattkór tego czyn· nika. Cznacza to rówuoczeónj.e, że czynnik ten atuarxa pa~zade aazyetkim i głóWnis a y t u a o j e z a g r o ~ e n i a oraz problem z n a 1 e z i e n -i a n o tr e g o o p i e k u n a i odbudoaania etoaunku opiekuńczego. Natomiaat ~eyao- . 3.ywane przezeń potrzeby ponadpodmiotow~a a~j~ niejako oharakter uboczny, dodatlsowy. Wynikaj~ one bowiea bezpogrednio z ujeoayoh atcutkóv sierootwa i niedoatatków opiQki x atrukturze payohofi* sycznej dobniadczająoyoh j(r) dzieoi i atgd te9t nabieraj~ n a d z w y o z a ~ n e g o oharaktera. Te dWOjakie naatępetwa atxarza,je~, w au(r)ie zapotrzebowa.nie na wielorakie for~rty opieki inter~renoyjno-kompenaaoyjn(c)j i rewslidaoyjnej. ,
RczpatryWa~ue potrzeity (r)og~ą być r~y~noiyw~n~e przez du~e, przskraczaje~,oe si3y i środki dobw'iadczaj~,oęj ioh jednoatki, trudnośoi żyoiowe, zw3.tazcza długot~waZ.e oraz niektóre ~negatywn~e y~r~śoia ze atanóx fruatrao ji. Do takioh trudn~ośoi o~~ne~ zaliczyó dotkli~ns niepowodz(r)nia p nauoe, przedvrczeans, przedmatżeśakie maoierzybatpo, brak mieazl~anie ~r pocz4ttaaoh asmodzielnośoi żpoiomej, nabrzmiałe kont'Liictg z na.jbli~sz~ otoczeniso, dcznarana icrzy~nda od ludzi itp.
Za negatyxne 'ryjśoie z fruatreoji przyjmuje ai~ najczgś· .
· doainentg potr~eb-nie.zaapokojonyoh (obseaje), - oierpieni,,p,
= wypaczenia oaobowoóoi (,niepa~asyatoaow~sn,ie spoieczne,
~s~g)r
· aztywny upós (fiksaoja),
- oofni~oie ai~ na Wczel~niejazy etap rczwoju (regreaja),
- uoieczka od rzeczywiato&oi, odd~«auiw eig nalogo~ (allwhaliza),
_ ohoroby (nar~r3oe, zabur:enia hiatory,czne i aohizefre· n3czhe~~).
Sa, to ni(r)wątplivrie naatępat~a odbisraj4oe zdolno~ć do aavaodżielnego, nox~al,nsgo funko jonoWa.nia i atwarxa j",oe oa.l4 gam~ bardzo delikat~syoh potrzeb poniaxlpodiriotowyoh, ktdryoh zaapol~a janie po~i~no do~trow~adzić do pr~sez~ryoig~enia tpoh na~at~pat~- i

2t4
przekształoenia-ioh w wpjśoia konstruktywne, a także ukszta3~towania pewnej toleranoji na.fruatraoję.
Swoistym czynnikiem p a t o g e n n y a h potrzeb ponadpodmiotowyoh s~ ukaztaltowane n ni.ektóryoh ludzi w okresie dzteoińatwa t r w a ł e n a s t a w i e n i s na zaletnoś&'od innyoh, ooxekiwanie pomooy i opieki, unikanie w~.ększyoh trudnośoi, obawa i lgk przed wszelk~ odpowiedzialnośoi$ i ryzy-kiem, a takte niedoatatecznie wpkształoona sfera praktpczno-in.stx~umentalna.. Polaga on wi~go na utrwalonych w jednoatoe takioh dyspczyoji oaobowośoiowpoh, które czynią z n3.ej - ~rbrew jej rzeczywistym możliwośoiom - w znacznym zakresie permanentnego podopiecznego, oo dokornije się przede wszyatkim za spraw~ opieki nadmierne,j, a ~r tym przez utrwalanie stoaunku oi.~głaj zale2nośoi od opiekuna. St~d te2 pczostaje ona w pewnym stopniu niezmiennie v~ stanie p o z o r n e j ńiezdol~śai do samodzielnego zanpokajania i regulowania awyoh potrzeb, atwarzaj~aej równie pczorne, a więo patog(r)mae potrzeby ponadpocimiotowe. Reakaja na nie mo~e byó dwojaka.: dalaza kontynuaoja nieuzasadnionej, ua.dmiernej opieki albo jej stopni.owe redukowanie z róXnoczesnym oddziaływaniem terapeutp(c)znpm, grostuj~oym te skrzywienia osobowośoi. Wpbór tej dru~iej nie mo~e btidzić w~tpliwo~oi.
Współczes~ pcziom wielostro:mego rczwoju szerega apołeczeństw zawiera w aobie donioały dla żyoia ludzi~ nisjako uboczny produkt :· wielorakie nwarunkowania jednoatkowyoh egzyatenoji, funkajprnxj~oe niezależnie od wieku czi.owieka. Polegaj~ one na u z a 1 e t n i e n i u zaspoko~enia pewnego ~zakresu potrzeb jednostek - piex~rotnie zaspokajanyoh samodzielnie i autonomicznis - od opiekud~czej interwenaji ró~npoh pa$stwawyah
i społecznyah i~natytuoji, przy azym uzaletnianie to wykazu~e raczej tendenoję wzra.stowa. Prowadzi to w konsekwencji do zna.ezn(r)go ograniczenia mo~liwośoi samodzielnego funko,jonowania, ao z kolei wyznacza srroiste - nazwi~my je - s p o ł e o z n e potrzeby ponadpodmiotawe.i dale~ - odpowiadaj~oe im zakresy dzia3alnośoi opiekuńczej państwa i organizaaji społecznych wobea określonyoh kategorii lub ogó~u obywa,telit tak w sferze odpowiednisj polityki spo3ecznej, jatc i jej form realizaoyjnyoh.
~r

213
W tak stosnnkowo niedawmej pr$eazlol~oi nie iatniaiy zn~arae dziś ze ew~s j d~oi~limo~oi i donl.osto6oi - zwłaszcza w wieikioh aglomeraojaoh miejakioh - groble~r wod~r do piota, czystego po· rietrza do oddyohania, bezpiecznago poruszania sig, volneBo od zabójczego hatasu aońronienia, dyatrpbuoji niezbędnyoh dla 2yoia produktów itp. Wszystkie te wartoóoi ~yoiore osi~gane byty przez jednoatki v przeazłośoi b~dź to "automatycznie"' jako "nteprzebraxe~e" dary natury lnb iatniej~,oy stan równoeagi, b~d:E te~ dzigki uieanej indywiduainej aktywnośoi. Dziś - zvt3aazcza n warunkaoh uatroju aoo3aZistpcznego - odpoaiedzialnośó za pomyślns rcz~riq,zywanie takioh groblsmóv apoczy~ra na. pańatwie i ~rapó3działa~~oyoh z nie organizaojaoh apołeczno-politycznyoh.
Wypa.da na konieo zaaygnslizo~aó jeazcze jeden śoiśle psyoholog3.czny wyznacznik aw~oistyoh potrzeb ponadpodmioto~poh, doś~wiadczsnyoh przez o~roaze rzesse ludzi, to~rarzyaz~,oy im od pra· dziejór e~ po dzień dziaiejazy · okreblony stan bwiadotoboi, naatawień i oezeki~eań uzale~nia~S,opr znacznye atopniu ioh żyoie od "si.ł ~azyoń", najczgśoiej tranaoedentalnyoh. Jeet to czynaik śoiśle zwi~zany z loaem cz3.owieka, trudem iatnienia, atanowie~oy element ludzkilj bio6rafii, któretu wiele uwagi po= świ~oa przede wszystkim lilczo!'ia, aoojologia i psyoholo8i.a. Jego iatotnq, treśoia4 jeat wisra w iatnienie "ait wyżezpoh", które n3.e tylko rczatrzyga.j~ o loaaoh cztorrieka na ziemi, bez udziełu któryoh nikomu "rrtos z ~ow~r nie apsdnie~~ ale tak2e zapewnia· jq, "sybranym" drugie, ~rieczne i azcz~bline ~yoie po óaieroi.
St~d wypiyw~a poddanie aiq os3ko~wioie woli tyoh "aii" i uzale3nienie od nioh zaapoko jenia azerema avrpoh potrzeb śoiś~le v;l.sr$eniowyoh i zwy.~zaisyoh z t~ wiar~. Dlatego te~ wzbudza on rsligi~ne potrzebp ponedpodad.oto~re, którpoh zsapoka jaa,l.em za jmu je ait opieka "duszpaatexska". Wazyatko (dobariadczenie i nauka) ~rake~zu.. je na to, że taki atan świadomośoi, zrodzone z niego uzależnieni.e od "sił ,wy2azpohp, wynikaj~oe z tego uzale2nienia wi.erzenl.ow~e potrzeby ponadgodaiotowe oraz zarspokajaj~oa je opieka religijna stanomią ze aob~ funkojonalnte polri~zane, awoiate elemsntp ujemnyoh - z punktu siidzenis wertoe~oi antropooentrpczuyoh de~riao ji W żyoiu ludzi~.
1

216
DokOnsap pszeóle~d podstawowpoh wyznaczników inteseeujq,opoh nas tu potrzeb wskazuje równocześnie na oharaktes tpoh'potrzeb i zaspoloajajaopoh je zalareaów działalnoboi opietu~icze.~. Niszale~nie od widocz~aej ró~norodnośoi bażdej z tpoh trzeoh kategorii ws wezpstkioh pszypadk:oh powtarzał ei~ taki aam oi~g zależno~oi:
czpnnik niezdolnośoi dó eamodzielnego żpoia
okre6lo~r rodzaj i atan tej niezdolno6oi
okredlone potrzebp ponadpodmiotowe
odpowiedni zakrea opieki
.
Wakazuje to w enmie na. donios3o~ć wiedzp o czynnikaoh potrzeb pona.dpodmiotowyoh nie tplko dla diagnczowania tyoh potrzeb, ale tak2e określania adekwatnej do nich opieki.
7.'1,8. Podstawowe uwarunkowania potrzeb ponadpodmiotowyoh
Niezale2nie od przedstawio~oh Wy2ej kreatp~npch meohanizmów potrzeb pona.dpodmiotowpoh aktualizowanie się tpoh ostatnioh utrarunkowaae ~est-w znacznej mierze mo2liwośoiami i ograniczeniami kulturowymi, środcwiskowymi, materialnymi i pspohologicznymi. Dospó wyra~np wpływ wywieraj~ tu zwiaszcza:
- określone standardy ~ycia,
- funkojonuj~oe pogl~dp i pa~zekona.nia w zakreaie potrzeb ludzkioh i ioh zaapoksjaniu~

2~?
- możliwośoi ludzkie i materialne r tye zakresie, - órodowiako społeczno-kulturowe,
- stan potrzeb u jednostek wymagaj~oyoh opiski oraz pczioa świadomośoi tyoh potrzeb.
Wplyw standardów żyoia ludzi na ektualizouan3.e si~ ioh potrzeb ponadpodmiotowyoh przejawia sig w dwóoh obazaraoh: ogamia p o d e i o t y tyoh potrzeb, a także ioh b r o d o w i s k o apoieczne, wywieraj~o wprost proporojonalne do awyoh po·. ziomów naat$pstwa. Tote~ im wy~azp jest pcziom żyoiat materialnego i kulturalnego, tym wi~ksze mo~liwoboi aktualizowania si~, narastania i rczwijania takioh potrzeb jednostek, tym bardzie~ korzpstają one z uprawnień i przywilejów opiekuńczyoh oaób znaj-` duj~oyoh się v pczyoji za.le~nośoi od swego otoczenia, do któ
' rpoh należy przede wazystkim zaliczyó dzieoi, miodzież, ludzi
staryoh, ohoryoh, nie w pe3ni spa,a~myoh, dotknigtyoh ziym losem: Równocześnie naraata i utrwala ei~ u opiekunórr i w oatym ~rodowiaku spoiecznyY tendeno~a do akoeptaoji, podtrzymywania i stymulao ji tego atanu rzeczy, jako pczytyx~ra real~a ja n,a potrzeby,
a równocześnie wlaśoiwość i aktadnik podnoaz~osgo aig atandardu tyoie ludzi: Zależnośoi te przejawiaj~ si~ rbwnież nsgatywnie. Wraz z obni2eniem ai~ ogólnego pcziomn 2yoia, jego jakoóoi, tego rodzaju potrzeby ludzi ulegajg ograniczeniu i redukoji w obu tyoh p3aszczyznaoh. Jeat to w sumie wyrazem iatnienia ogól
niejszyoh zaleinośoi migdzy standardes żpoia ludzi a atanea~ ioh ! - potrzeb i pcziomem zaspokajania, liczb~ podopiecznpoh ryczekuj;-.
oyoh oraz osób przedwcześnie uaamodzielnionyoh, funkojonująoyoh eamodzielnie na krawgdzi awyoh mo~liwośoi, koaztem naruszania lub utraty_iatotnyoh wastośoi 2yoiowyoh.
Ze atandardem ~yoiowym ludzi wi~,~e aię wplyyr, jaki wywiera
j~ na.atan potrzeb ponadpodmiotovlyoh funkojonuj~oe w danym ~ro- i dowiaku pogl$dy i przekonania,~wyrażaj;oe ai~ w tsndenojaoh do
postrzegania, uznawania,, akoeptaoji i preferowania lub przeoiwnie - niedoatrzeganie, posijania, niedooeniania i dezaprobowania okreblonyoh potrzeb jednaetek rr ogóle, a podopiecznyoh ~r azczególnoboi, a tak2e w przyjmowaniu określenyoh norm oo do tego, kto i na jakim pcziomie te pcitrzeby winien zaapokajaó: ioh podmioty aamodzielnie, czy te~ na drodzs opieki. W Tszultaoie
i

218
przekonania te xpipwaj~, pobndzaj~,oo lub h~j~oo na "doohodzenie do giosu" określonyoh potrzeb ludzi, jak równie2 na to, kto, w ~akie etopnin i jak b~dzie je zeapokajat. Tak na przpklad, etoannkowo niedawno jeazcze r naszpoh ezkolaoh obowie4zywa3o nczniów noazeni.e mi.~kkiego oburia, oo r praktpoe aprowadzało aig do apgdzania p'rzerw migdzylekoyjnyoh na zatioczonyoh korptarzaah, wbrew oazywiaty~ potrzebom i możliroćoioo rekreaoji
na bwie~ powietrza. Dzib pogi~d na ten tsmat i blędna praktpka
< zostuty przezwpoigżon~e.
Doś6 powazeahnie znany jeat i doświadczaup wp3yw obiektywagoh rożliwośoi i ograniczeń na stan potrzeb ponadpodmiotoryoh
i ioh zaspokajania. Hez atworzsnia okre6lonpoh warunków materialno-organi~aoyjnpah oraz apełni.enia sw~oi6oie ludzkioh mo~iiwo~oi i ~ nie tplko nie dało bp aie zaspokoić dostatecznie podatawowyoh potrzeb podopiecznyc:h, ale aars te potrzeb3r ewg~ ai~ 'nie spotkaó ze zrczusieniem i ap~robat~ otoczenia, a na~et "nie dojśó do gioau". Można wigo powiedzieć, ~e we~rru,anki i oożliroóai stanowi~ nisjako ~elazn~ barierg dla aktualizowania się i zaspoka~ania znacznsgó zakresu potrzeb. Tak na przpkiad aktualne mo~lirośai materialne naszego kraju stoj~, na przeszkodzie w oczekiranym i pożq,danym upowazeahnieniu opieki przedszkolnej, a
przy zbyt du~pah grupaoh dzieoi r wielu istniej;opoh przedszkolaoh wyohowawazynie nie a~ w atanie ogarn~,ć i zaspokoió doatatecznie~ioh potrzeb. Wiadomo też, ~e w pierwbzyoh, trudnyah lataoh po oatatniej wojnie nie funkajonowaly lub nie byłp rłaśoiwie zaepokajane takie potrzeby, które dzi§, w daleoe korzystniejazyah waruukaoh naszego bytu stalp sig czymś oczywistym, przy rómoczeanym wzrośoie pcziomu ioh zaspokajania. Nie mo~e również budzić w~tpliwosoi to, jplc wiele wa~yó moie na potrzebaoh dzieoi ~ y-d o 1 n o ś ć opiekuńcza rodzioów, opieku- , nów profesjonalnyoh, oo sprawdza aię mi~dzy innymi - nieatety
z regu3y negatywnie - w przypadkaoh wapomnianyah zbyt liaznyoh grup wyohowawczyoh w px~zedazkolaoh oraz zbyt cz~atej i długiej nieobeonośai fizyczn~ej i payohicznej rodzioów w domu, zaabsorbowanyoh prao~ $awodowq lub inm~ dział.alno~ai~ pczs domem. Nale2y nadto zauważyó, że o ile warunki materialne sluż~ przede wazystkim zaspokajaniu potrzeb podstawowyoh~ a tylko pośrednio niektóryoh tzw. "wyższyah", to oaobg opiekuna, jego wydolnośó

2~9
opiekuńez~ wią~emy zwłaszcza z zampokajaniem potrzeb emoojonalnyah i atwarzaniem korzyetnej dla ~yoia i rczwoju podopieaznyoh
atmosfery. W tyoh zatem g3ównie zakreaa.oh należy upatrywać ~rply- ' wu wa,runków materialnyoh 2yoia oraz so2liwośoi opiekuna na stan
potrzeb ponadpodmiotowyoh i~ioh zaspokajanie.
H zakresie zaspokajania potrzeb doniosl~ rolę odgrywa §rodowisko spo3eczne ksztaltuj~,ae - popszeż oały swój system warto§oi, norm, wzorów zachowań i preferenoji - potrzeby jednostek oraz pcziom, formy i apoaoby ioh xaspokajania. Mówi~o ogólnej, po.trxebp te są rczbudzane" haa~owane, wygaezane 3 formowane przez meohanizmy soojalizaa~i i konformizmu społeeznego. Przyktadem tego mo~e byó woi~~ jeszoże~zna.oxnie różna sytuaoja opiekuńoxa cizieoi w środowisku wiejskim i miofatcim. Dzieoi wiejsLcie, zwlaszcza w rodzinnyoh gospodarstwach indywidualnyoh korzystaj~ - w porówna.niu z miejakim - na. ogó3 w mniejszym zakresie i ntopniu
z opiekiy tak ze strony rodzioów, jak i instytuoji spoleaznyoh. Wymaga się od nioh więaej samodzielnośoi ~yoiowej,, udzia3u ~r oodziennym trudzie gospodarowania, przp równoczesnym ogran,iczeniu axasu wolnego, wypoczynku i zabawp, a tatcte świada~eń na odpowiednie wyposażenie w tym zakresiĄ. Wszyatko.to stanowi przede wszystkim znaazne ograniczenia w zaspokajaniu ponadpOdmiotowyoh potrżeb tej grupy dzieoi.
Interesuj~,oe nas'potrxeby danej jednostki mog~ byó rczpa
trywane między innymi ze wzglgdu na. stan jej ludzkioh potrzeb i , w ogóle. Mo~emy je przede wszystkim odazytywaó jedynie w grąni
oaoh potrzeb .f a k t y a z n i e funkojonnj~oyoh, aktualizuj~oyoh się w jej o~obowośoi. Je§li tak, to zajmu~eQry się wów czas tylko potrzebami, któże okre§Iaj~ realna zale2nośoi w ~ej ~yoiu, warmku j~,ce zaohowywsxsie psyohoi'iz jologiczne j równowa~i. Moiemy tec spo~rzeć na nie szerzej, uwzględniaj~o równie2 po
trzeby tkwi~oe w niej p o t e n o j a 1 n i s ~ jako uznawa- i ne powszeahnie właśaiwo§ci człowieka, które stan~ sig himi da
faeto dopiero w okre§lonej przy,szło§oi. Mo~na ponadto - stoeuj$o inne kxyterium ppdżiału - brać pod uwagę tylko tae po~rxeby, tetóre s~ przex ioh podmioty u § w i a d a m i a n e i sy~nalizowane lub przyjmować podej§oie obiektywristyczne~ zafmuf~o dfę wszystkimi uznanymi potrzebemi poclopieaznyoh niezale~nie od tego, czy i w ~akim stopniu s~ o~b przez niah odzwieroiedlane w sfer.ze
'

zzo
pcznawczo-uczuoiowej. Nietrudno więo zauwa2yó, że ka~da z tyoh oożliwośoi odczytywania potrzeb w ogóle może implikować ~!nn;
° diagnczę potrzeb ponadpodmiotowpoh. Niezależnie od tyoh implikaoji, które wynikaj4 z określonej orientacji pcznaj~oego podmiotu, wpiyw atami potrzeb jed.noatki i jej świadomośoi w tym zakreeis na potrzeby ponadpodmiotows mo~e wyra~aó aię w dw6oh akrajnyoh tendenojaoht ci~~eniu do powiększania zakresu tyoh potrzeb
i pcziosu ioh zaapokajania lub utrzymywania eię pod tymi względami w grauioaoh zbliżonyoh do pewnego ~minimum. Pier~reza będzie aię przejawiaćGu tyoh podopiecznyoh, którzy reprezentuj~ - atoaownis do ogblnego pcziosu rczwoju - doayb rczwiniętq, gamę potrzeb oraz atoaunkowo wyeok~, ioh świadomośó, za.ś druga u tyoh, którzy reprezentuj~ pod tymi względami pczios akrom~y, ograni.czony, subatandardomy.
7.1.9. Podopiecz~ jaico ogólny wskaźnik diagnostyczny i podmiot potrzeb ponadpodmiotowyoh
Dla peinej, rczwi:aiętej diagnczy potrzeb ponadpodmi.otowyoh istotnQ znaczenie ma akt zakwalifikowania liwgoś do kategorii podopiecznyoh, uataienia, ~e poaisda on właśoi~ne im, podatawowe osohy, to jeat zaliczenie <o do takiego zbioru oaób, wobeo któryoh zaohod$i konieczność rcztoczenia opieki~ przede wezyetkim ze.atro~ rodziny lub społeczeńatwa po~rzez jego odpowiednie inatytuoje. Wynika to zwlaezcza z przyjętego rczumienia tej kategorii, jako realnyoh upa~awnionpoh przedmiotów~opieki~ które wyssga rczró~nienia w jej obrębie podopiecznpoh r z e o z y w i a t y o h i podopiecznyoh w y o z e k u j ~ o y o h . Podopieczny rzeczywistp - to o a o b a p o e i a d a j ~ o a p o t r z e b y p o n a d p o d m i o t o w e o~r a z
o p i e k u n a , k t ó r y j e z a s p o k a j a w xamaoh a to eunku opieku$czego . Natomiaat podopieazny wyczekuj~oy - to osoba posiadaj~oa j e d y n i e p o t r z e b y p o n a d p o d m i o t o w e , zaś opiskun pczostaje ns razie p o w i n n o ś o i ~ i m o ~ 1 i w o 6 o i ~, do urzeczywiatnienie w bliższej lub dalszej przyszło~oi. Taki~i podopiecznymi s~ między 4smymi cizieoi zakwa

221
lifikovene cto okreglonyoh forv apietcf. apo3eczne j, leaz nie otrzy~34oe jej przez pevien okres z povwdu braku aiejso w inetytuojaoh opiekuńazpoh (ddm dzieoka, internst, p~rzadezlcole, żłobek), śrocików finansowyóh, czy te~ z iamyah powodów. Uyodrgbnienie tej subkategorii podopieaz~roh ni.e tylko poszerza wpdatnle zakres poj~oin "podopieóxny"" ale oo wa~niejrze - epełnia rażn; famkoję diagnastyczn4 w zakrssie ~at~poka~ania potrzeb ponadpodmiotowpoh, jako ogólny wsltlt~nik p o m i a r u i d z i a ł a n i a . Znao2n4 wa.rtość dis$npstyczn4 posfada rbwnie~ rczró2nienie podopiecz~ryoh " ~r a o b i e " i, podopiecznyoh " d 1 a
a t e b i e " , pr.cyv c.zym każda z tyoh subkategorii może obe~mawać tak podop3ecznyoh rzeczywistyoh jak i wyczekuj4cyoh. Podopieczny "w aabie" - to. podopiecz~r (rzeczywisty lub wyczskuj4og), który jest z rótnpah przyczpn n i e 6 w i a d o.m y swpoh potrzeb i roli w atoeamku opieku~fczym (realnyse lub anty oypowanym). Do ta'kioh podopieaznyah nale~4 przed(r) wszyatktm~dzieoi w pierwezyoh al~esaoh swego rczwoju osobniczsgo. Podopieo2ny "dla eiebie° - to podopieczny p o s i a d a j 4 D g świadomo~ć swyoh podstawo~rryoh potrzeb~ s~ego dobrza pojgtego intereeu
; ~yai.owego i pełnionaj roli. N~jlicznięjsz4 grupę t~kich podoptecz
nyoh stanowi dorastająoa m3odzisrt, lecz do ne.jbardziej typowyoh nala~ą niewątpliwie lud~i:e ahorzy ftzytnnie i w ostatnioh okreaaoh atarości, korzystaj4ay z rófi.rLego rodza~u opieki.
Chooia2 ró~srótnienie ta wskazu~e na dwa akrajne stany, niamniej jedn4k sygaaiizuje poóradni.o róunie2 przejawiaj4oe eię' w rzeczywistobci ka.tegorie pośredrotie, ao w su~i:e tworzy kontinuum ad oałtiow3tej ni.eświadomoóci do wzglęćnie pełnej, wpaokiej §wiadamośoi potrzsb i uczastniotwa w stosunku opiekuńczym. Nie ulega zatem w~tpliwo~ai, te dla planowania i organizowania dzia.lalnośai opiekuńczej, dia określania roii opiekuna rczpoxnanie tych subkategorii podopieczny'ah sta~e się wa:.unkiem wstępnym i
koniecznym. ~ ' Jakkolwiek mówiąa ,o podapi(r)oxnyoh i iah potszebaah, mamp
przeds wszystkim na myśli ok:ce~lone jednostki - i jest to zro
~`;: zumiałe, gdy~ opiska wigdzyiudzka,-m~ w istoaie indywidualny
oharakter - niemni~,j jednak po3ęoiem tym mo~na obejmować rór~.iet ró~na g r u p y ludzi: Csynimy tak wtedy, gdy za,jneujemy .
się opieką nad `rodzint~, uazniowskia zespołept klasowym, 8'rupQ ,

zzz
wyohowawcz~ w plaoówoe opiek~u`sczej, nieformaln~ grup~ rówie§nicz~ itp. Y tym ~,naczeniu naaz "gruposry" podopieczny określ,any jest przeż pewisn zakrea ~ w s p ó l.n y o h dla poazczegblnyoh członk8w denej grupy potrzeb, t~rorz~oych awoiste oalośoi diagnostpczno-zadaniowe dla opiekuna.: Do takioh potrzeb ponadpodmiotowyoh zallczymy zwłaszczaz "bezpiecz(r)ńatwo grupy", "warunki bgtowe grupy", "dodatni~ atmoafer~ żyoia grtipy", "3,ad i
~porz~dek w grupie". One tet - obotc potrzeb indywidualnyoh - stają aig przedmiotem rczpcznawa,nia i zaapokajania w grupie jako oa3.ośoi. Tak wi~o pra.ktpczne zastosowanie wlrró~nionej~aubkatsgorii "podopieczny-grupa" ataje asi~ równcznaczne z poatawieniem diagnczy wapbl~ej dla danej grupy potrzeb ponadpodmiotowyoh, pocze~,wazy 'od ioh antyoypao ji, oparte j na, poaiadane j w3,edzy o potrzebaoh ludzkioh i ogóln~ rczpcznaniu aytuaoji.
Nieałuazme by3oby jednak. mniemanie, ~e zakwavlifikowanie kogoś (jedn.oatki lub grupy) do kategorii i do.olare§lone~ subkategorii "podopiecz~r" nale2y zawaze do zabieg~bw p~roatyoh i łatwyoh. Wyat~pujs~, bowiem tu ~aeczne truano§oi wynikaj~oe przede wszyatkim z wielorakośoi potrzeb oraz złotono$oi opieki, a w tye z jej najcz~§oiej "dzielomego" oharakteru.
Jeśli nis mamy na ogó3 w;tpliwośoi, 2e dzieoi z,regulp s~, podopiecznymi, swpoh rodzioów, to w ustalaniu tego, ns ile aą
one podopieczny~ri. rzeczywiatpmi, a na ile wpczekuj~oymi, w jakim zakreaie i atopniu motna je uznać za rzeczywiatyoh podopiecznyoh iah~rodzioów, a w jakim s~ one podopiecznymi rzeczysrietymi lub wpczekuj~oymi określonyoh inatytuoji spo3ecznyoh, a tatcte czy
aą to podopieczni albo nieświadomi swyoh potrzeb i~pe3.nionej roli - napotykamy na zna.czne trudnośoi. Przejawiaj~ sig one między i~nymi, w uataleniu ró~nyoh (pcza_ raZąoymi) brakbw i niedoatatków w opisoe określonych rodzin i na tym tyle pewnyoh odmian aierootwa patogennago (tzw. "spo3ecznego"), zapotrzebowania na opiekę społeczn~, na.d dzieómi w wieku do 6 lat (tłobki, przedszkola)~ poź~danego atopnia bezpo§redniego i po§redniego zaabsorbowania opiekuna w prooesie opieki, a także starru i możliwośei wapó3.dzia3.ania w niej podopiecznego. W zwi:izku z tym zarysowuj~ aię następu~~as mo211wośai w poatępowaniu diagnostycznym.
- Najpierw dokonać mo~liwie pełnego rczpcznanisi. aktualnych potrżeb ponadpodmiotowych jednostki ~.ub grupy, a tak~e pcziomu

aa3
ioh zaspoko jania i na te j podatawie zak~ralifikować jy, do okreś.. lonej aubkategorii podopieoxnyoh. Taki tok poptgpowania wypada wybraó wtedy, gdy w przedmioois di~gnczy i jego aytuaoji ~roiowej_,tkW3, wi.ele niewiadomyoh dla naa lub gdy iatnieje domniemanie, 2e poaisda on, oxy te~ mo~e poaisdać, azczególne potrze'by ponadpodmiotowe, wynilcająoe ze atanu ohorobowego lub odohylefi od normy wymagajqoa apeoyfioxnej opieki.
- Na podatawie naezej wiedzy o w3aśoiwoóoiaoh gatunkowyah cz,towieka oraz uwarunkowaniaoh i zale~nośóiaoh aamodzieln~9Bo i
norma7.nego funkojonowania jednoatki w różnyoh okreasoh je~ ~yoia, a tak.~a znajomośoi aktualnej sytueoji ~yoiowej przedreiotu diagnczy - atswiamy najpierw die.guczg klaeyfikaoyjn~ i typologiczn~ i za,llczamy go do okseślonyoh aubkategorii "podopieczny"., a nastgpnie zajmujemy aig rczpcznawauiem jego potrzeb ponadpod-, miotowyoh ju~ jako podopieoxnego rzeczyw9.atego (a wigo w-ramaoh nawiązanego atoaun~a opieku~iczego) lub wyczekujaoego (przed oczekiwanym~na.wi,~zaniem takiego atoaunku). Przyktadem tego może byE prsktyka k~ralifikowanis aierot (natutralnyoh~ patogerueyoh) do rótnyoh form opieki zaatgpo2aj (spoleazna inetytuoje opiekuucze, rodziny zastgpcze, adopoja). Podatawe~, te~ kwalifikaoji jeat wigo zasadniczy element sytuaoji ~yciowej tyoh dzieai - zupełny brak lub ra~~oy niedoatatek opieki rodzinrtejt podczaa gdy pcznapamle ioh ponadpodmiotowyoh potr2eb dotcomaje aig po tye podatawawym akoie diagnostyczno-deoy2yjnym ju~ w nowym ukiadzie opiekuńczym lub w drodze do niego. Jeazcze bardzie,~ wpra~nie widzimy taki
tok postgpowania disgnostycznego w azczególnyoh przypadka.oh kwalifikowania do 2amknigtej opieki leczniczej (nag~ie wypadki),
w któryoh osoby potrzebuj~oe takiej opieki najpierw zoatajg podopiecznymi, a dopiero po tym akoie i w jego naetgpatwie podda
. i wani a~ sżózegóiowemu rczpoxnsniu potrzeb ohorobowyoh.
- Mo~ns równie~ mówió o pośrednim - mobeo dwóoh poprzednioh - toku poetgpowania diagnoatycznego. Polega on na tym, 2e na podstawie ogblnego rczpcznania aytuaoji 2yoiowej (opieku~Sczej) p~r2edmiotu diagnczy zaliczamy go do subkategorii "podopieczny wyczekuj~oy" i rósrnooxeśnie uetalamy jego potrzeby ponadpodmiotowe, 2eby w przewidy~exsye noxym ptosu~sku opieksxńczym opiekua mial wyatarczaf~ó~, orientaojg w,t~m zakreaie. T~wki tok poatgpo

224
wania mw a~ns usaaadnienie rtedp, gdp aptuaoja ~poiowa i opiekuńcza ~zedmiotu diagnczy ~eat wzglednie jsana, a równoczeónie atanoiri prepp4dek nie wymag~a~;oy szpbkioh deopzji i daj;op czas i wo~liwo6ó w miarĄ pstnego rczpcznania potrzeb. Jego nie~tpliw; zalet; jeat p~:ede wa$yatkim to, $e p~sbiega nieomal w oaloóoi w iatniej;oym~ naturalnpr uk3adzie~ oo vplywa n~a lepazy przebieg i efektp dingnczp.
1`a skrótowa ohurakteryatyka trzeoh mo~liwoóoi poatppowania diagnoatpo~snego prowadzi mi~dzy innymi do vnioa~s~ że nie stanowi; ons wobeo siebie alternatyw~ lecz zależnie px~zede yrazyatkim od aptuaoji żyoiowsj i opiekuńczej przsdmiotu diagnczp ka~da z nioh mo~e mieó aw~oje zaatoaowanie.
7.1.10. IQsayfilsaoja potrzeb ponadpodmiotowyoh
t3harakteryatplra. potrzeb ponadpodmi.otowyoh nie bp3abp doatateczna, gd~by.nie dokonaó jakiegoś 1oh w rier~ wy·czerpuj;oego, rczł;czn~sgo podziatu, ukazuj;oego wyodr~bx~iaj;oe si~ w zakreaie tej klaay potrzeb - awoiate ioh typp i podtypy. Jeat to przedaigwsciqoie na tple niezbgdne~ oo nieiatne. Podatawowa trudnobó tkwi w du~ej z3o~onośoi i ró~norodnośoi nak'ładaj;oyoh się na aiebie potrzeb ludzkioh i niezdolnośoi do samodzielnsgo ioh zapokajan~ia. Dlatego te~ nakreślona. niżej klaspfikaoja stanowi pewru), próbg jego realizaoji, uzaaadnion; bra.kiem zadowalająopoh sugwatii w tpm zakreaie w naszym pi~mienniotwis naukoxym. Opiera si~ ona na elementaoh teorii potrxeb ludzkioh oraz podstawowyoh czynnilćaoh potrzeb ponadpod~otowyoh. St;d te~ zoata3.y zaczerpnigte dwa główne kryteria podział.u (patrz poniższy achemat ) .
Potrzeby n o r m e 1 n e - to potrxeby wynikaj;oe przede ws$ystkim z podatawowyoh właśoiwośoi gatunko~ryoh człowieka
i dalsj - z jego nisuniknionyoh zale~ności interpersonalnych i . apołecznyoh oraz nie budz;oyoh dezaprobaty w3a§oiwośoi indywidualnyoh~ to jest: z dzieoiństwa i młodośai~ starości, ni.esymetrycznyoh zale~nośoi i stosunków międzyludzkioh i między jednostkami a inatytuojami społecznymi, a talcźe niepowtarzalnych, indywidualnpoh biografii ludzi.

zz5
POTRZEBY
(uznawane Iza właśoiwe)
~tandardowe 0
~hi tan d we pers dar o
(wpn,ikaj~oe ~ u~emnyoh dewiao~i)
zale~ne ezale2ne
zale~ne
Potrzeby p a t o g e n n e - to potrzeby wytworzone przez ró~nego rodzajiu niekorzystne~ ujemne~ a więo patológiczne czynniki. ~yoia i rczuroju znacznej częśoi ludzi, a zwalszcza: wielorakie odohylenia od normy, npośledzenia, ohoroby~ zaburzenia i-deprywaoje f~odzinne~ stany frustraoyjne~, wypaczenia osobowośoi.owe~ nieszcz~śliwe wypadki losove~ ujemne następstwa rczwoju oywilizaoyjnego, deformaoje stanu §wiadomośoi - uzale~nianie się od "sił wy~azych".
Potrzebp p o w s z e o łi n e - to, zgodnie z ioh nazv~ą~ potrzsby właśoiwe wszystkim ludziom lub ca3.ym ludzkim populaojom (kategoriom), w zna.czeniu potenajalnym i zaktualizowanym. Mog$ nimi bye zatem wszXstkie uznane jako powszeohne patrzeby ludzkie, jeśli ioh podmiot oka~e sig niezdolny do samodzielnego zaspokajania, jak na. przykład potrzeby biologiczne~ bezpieczeńatwa, przynale~nośoi i miłośoi, nowyoh doświadczeń, sukoesu, wisdzy i rczumienia u dzieoi i mlodziety.
Potrzeby i n.d y w i d u-a 1 n e - to potrzeby wynikaj~oe ze speayficznych ceoh osobowościowyeh jednostki, jej indywidualnej biografii, utrwalonyoh przyzwyczajeń, nastawień i oczekiwań, jak na przykład potrzeba kolekojonowania pewnych przedmiotów, doświadczani'a swoistych form odpoczynku, silne zwi~zanis sig z pewnymi elementami swego otoczenia, stwarzaj~oe "potrzebę ioh". Mają one w ~yciu człowieks ni~szą rangę i zna

zzó
czenie niż potrzebp powszeohne~ niemni,e;j jednak majg "ludzki"
, oharakter, a ioh zaspokajanie jeat istotnym warunkiem norma7,nego funkojonowania.
Potrzebp a t a n d a r d o w e - to potrzeby w swpm zakresie i stopniu mieazcz~oe się w granioaoh ~redniego pcziomu, wielkośoi statystpcznej. S~ one właśoiwe większośoi podopiecznpoh lub teź jsko takie, które Wpstgpu j~ na jczęboie j i st~d te~ zaspokajanie nabiera równie~ oharakteru sftandardowego. Mo~na o nioh również mówić jako o potrzebaoh, "któxe odczuwają członkowie wielu różnyoh grup apołecznyoh, masy ludzkie, i o któryoh epołeczeństwo s~dzi, ~e w ioh zaspokajaniu musz~ dopomóo jednoatoe instytuoje publlczne"47.
Potr2eby h i p e r s t a n d a r d o w e - to potrzebp ! - w przeoiwieńatwie do poprzednioh - wykraczająoe znacznie
p o n n d pcziom średni i atatpatycznp. Nie zawierajg one w i sobie jednak nio nadprzyrodzonego, oo nie by3oby "ludzkie",
i uznawa.ne, aprobowane i oczekiwane, ohooiaż wpatępuj~ raczej rzadko, ale s~ bardziej oenns,'tak ze wzgl~du na. ich podmioty, jak i spoi.eczeństwo. Wynikają z wy~szyoh "garametrów" rczwoju jednostki, z jej uzdolnień, talentów, geniuszu oraz wysooe wartośaiowyoh za.interesowań i zamiłowau.
Potrzeby n i e z a 1 e ~ n e (obiektywne) _ to potrze-. by spowodowane przez ezynniki niezale~ne od ioh podmiotu, czy te~ związanyoh z ntm śoi4le osób lub instytucji. Wynikają przede wszystkim z upośledzeń fizyaznych i psyohiczny%h, sieroctwa
, naturalnego, ohorób, wypadków losowych, szczególn`ych trudnośoi żyoiowyoh~ a więo takie~ które nie zostały zawinione przez człowieka, zwlaszcza intenojonalnie, przez opiesza,łość, głupotę, tchórzoatwo i brak odpowiedzialności.
Potrzeby z a l e ~ n e ~subiektywne) - to potrzaby, których czyruzikami są ioh podmioty (a śeiślej ich pewne cechy)
i zwi~,zane z nimi śoiśle wzajemn~ zaleBnośoi~, inn~`oeoby lub instytuoje, jak na. przykład opiekunowie i wyohowawoy, instytucje opielcuńczo-wyohowawcze, deoydenoi. Tak więo azynnikami tych potrzeb ponadpodmiotowyoh mo~e być lenistwo, nastawienie na opiekę i zale~ność od innyoh, niezaradnośó, lęk, przed trudnośoiami
i odpowiedzialnością oraz rófine nałogi ioh podmiotów, a także ,ł leklcomyślność i egoizm rodzioów lub antyopiekuńcza lconeepoja
pracy domu dziecka, internatu szkolnego.

227
Ogólny oharakter dokonanege podziałn potrzeb ponadpodmiotowyoh pslega nie tylko na t~, ~e stanowi zróżnioowanie kategorii podstawowpoh, ale - oo wigoej - jest próby nj~eoia o a 3. o 
k s z t a ł t u tego rodzajn potrzeb, oo pczwala traktować ge jako uk3ad w y o z e r p n j ~ o y . Tego w3aónie - diędzy innpmi - vymagania nie spe3niaia przytaczana klasyfilcaoja A. Keluw.
Podstaw~ dla wyróżnienia potrzeb ponadpodaiotowyoh norralnyoh i patogennyoh są odpowiednie dwa rodzaje czynników niezdolno5oi ludzi do samodzielnego zaspekajania i regnlowania swyoh potrzeb. Pierwsze - to og61n3e znane w 3 a ś o i w o ś o i g a t u n k o w e cz3owieka, które niezależnie od ioh obiektywnej wymowy uznaiwane są powszeohnf.e za n o r a a 1 n e , w ł a ś a i w e ludziom. Nikt, na przyk~ad, nie dziwi aię niemal~e oa3kowitej niepora.dnośoi i bezbronno~oi niestowlpoia, nie
w zdolnośoi dziesięoiolatlca do zapewnienia sobie warnnków bytu, starczej niedołężnoóoi. One to w3aśnie wyznaczaj~ dominuj~.o~ wi~łcszo&ó potrzeb ponadpodaiotowpoh d tyoiu ludzi i dalej - edpowiednie zakresy i rodzaje opieki. Drugie zaś - to nie mnie,j znane, dotkliwie odczuwans~ n e g a t y w n e kosponenty losu cz3owieka dotykająoe przejśoiowo lub trwale niektóryoh ludzi, uówiadamiane powszeahn3.e (przez wszpstkioh świa.doayoh tego faktu) jako niekorzystne odohplenia od normy. Talci oharakter maj~: dziedziczne, wrodzone i nabyte npośledzenia pspohiczne i fizyczne, ohoroby, nieszczęśliwe wypadki, sierootwo, alkoholizs, narkomania itd. wyni~caj& z nioh wielorakie patogenne potrzeby ponadpodniotowe, określająo(r) odpowiednie zakresy nadzwyczajnej, int(r)rwencyjnej, lcompensaoyjnej, rewalidaoyjnej i leczniczej opieki. Godne uwagi jest to - co by3o podkre~lane,jut - że w refleksji teoretycznej poj~oie opieki najczęśoiej kojarzy sip wp3$cznie z tymi potrzebami i ioh zaspokajaniem.
Podzia3 potrzab norsia.lnyoh na powszeohne i indywidualne opiera si~ na ioh teoretycznym wyodr~bnieniu i opisie dokonmnnym przez K. Obuohowskiego (19ó5). Jego wartość polega przede wszystkin na pełnej zgodnośoi z rzeczywistoboi~ oraz istotnyoh implikapjaóh dla opieki.

zzs
Podataw$ dla wyodr~bnienia potrzeb soojogennpoh niezale~npoh i zale~npoh jeat - jak na te wskazuje ioh nazwa - innp tpp ioh przTczySa7 aprawczej i st~d oimiennp oharakter tpoh dwóoh podtypów potrzeb. Hażdp z nioh wakazuje na zupe3sie inne (przeoiwat~wne) oele i rodzaje dzis3alnoóoi opiekuńczej.
7.1.11. Diagnczowanie potr:eb ponadpedaiotowpoh
Rezpcznawasie potrzeb pons.dpodmiotowroh ms dla oelowego i efektpwnego aprawowania opieki fundamental.ne znaczenie. Okrebla bowiae saao pejpoie odpowiednioh czynneboi opiekuńczyoh, ioh trebb, zakres, intenapwno6ó, kierunek. Jeat koniecznya warunkiem aenao~rnega i raojanalnsgo planowania r tys~ zakresie. Zbptnim jednak uproezadeniet jest miemanie, 2e polega ono jedynis na uatalaniu nielcorzTatnyoh - 'ir senaie opielcuńcz~m - atanbw rzeczy. Ce wigoej - przynajmniej w n3.ektóryoh przppadkaoh (aieroetwo naturalne i patogenns) - mo~e to w ogóle nie doprowadzió do rczpcznania pewnToh potrzeb ponadpodmietotryoh, lecz jedyni.e konstataoji oa37cowitego zanilcu opieki lub jej ekreślonyoh niedostatków, które stie pooi~gngły jeszcze za sob~ zauwa2alnpoh zmian w pierwotnym, nie:abursenpm atanis potrzeb jednoatki. Tak wigo w rzeczywisto~oi sk3ada sig na nie wpaooe z3o~ony toic posigpowania ` diagnostycznego, obejmuj~oego pcznawanie w i e l o w p m i a r o w e potrzeb ludzkioh, ioh wyznaczn3.ków i wieloatronnyoh uwax~anlcowań.
Przede wazyatkim konieczne jeat pcznanie p o w s z e o h n y o h , ~r3aazcza zaktualizowanpoh potrzeb ludzkioh, oo nals2y traktorraó jako pierwazy, podstawowy krok na tej drodze, a równoczebnie jako podatawowy warunek dla orzekania o tym, czy
i na ile są one zaapokajane. Spełnienie tego nisodzowaaego warunku moea aie dokonaó przez przpswajant(r) aobie nagromadzonej ju~ wisdzy o ludzkioh potrzebaoh (czyli iatotnyoh elementów teor~.i), jalc również na drodze ukierunk.owanej, zw3aszcza uczestnicząoej obaerwaoji reakoji i zaohowań ludzi w różnyoh aytua.cjaah, pocz~wazy od własnej asoby i gromadzenie wyniesioxiyoh st~d doświadczęń. Postulat ten~nie jęst tu bynajmniej czymg speoyf icznym i wygórowanym. Wyatarczy wyobrazić sobie, jak mog3aby wy

zz9
gl$dać i do czego·doprowadzić diagncza lekareka ohorobp paojen
ta, gdyby Wartmek ten nie zosta3 spe3niony.
- Ze względu na to, ~e powszeohne potrzebp ludzi oraz sposoby ioh zaspokajania podlegaj~ - dzigki eeoi~anizmoa m(r)ntalizao ji, konkretyzaoji i soo jalizao ji - in~d~rwi.duali.:owanin, naeze pcznanie tyoh potrzeb ao~e si$ najczęśoiej d(r)kenywaó poprzaz ioh indywidualne demonstrowanie się, tak w objawaoh, jak i zaspo7cajaniu. Stąd te'~ wynika koni(r)czność pcznaaania i n d y w i 
d u a 1 n p o h p r z e j a w 6 w i s p o s o b ó w zaspotcajania potrzeb powszeohnyoh przez poszczególne jednostki, żeby mo~na by3o "dojś6" do tyoh potrzeb, trafnie ustalaó, jaki(r) potrzeby powszeohne one wrrażają. (c)znacze. to traktewanie tyoh indywidualnpah d~nenstraoji jako wslcaźników potrzeb powazeohnyoh, jako klucza do ioh r(c)zpcznawani.a w odniesieniu do danej jednostki i określonej potrzebp, którego niepodobna oain~ć, zwlaszcza
i
wtedy, gdp wpstępuje blekada i udareanianie potrzeb.
- Obok potrzeb powszeol~nyoia w żyoiu ka~dogo norralnego czlowieka, zw3aszcza gdy osi~ga on lcolejne etapy swojego rczwojn, pojawiaj~ si~ i zaczynajg !'unkojonewać a~eohanizsy saaoregulaoji osobowośoi - potrz(r)by i n d y w i d u a 1 n e . Są one wytworsm narastająoej indpwidualn.ej biografii jednostki, jsj speoyf icznyoh do~wiadczań hyo~.owyoh, d~~eń i nastawień. Jakkolwiek ioh ranga i znaczeni(r) er żysoiu jednostlci - w porówr~aniu z potrzebami powszeohn~mi. - s~ raczej niżsźe, niemniej jedna.k jako takie stanowi~ uwarunltowania i regulatyWy o ni.eeałym znaczeniu dla jej norma.lnego funkojonowania. Stwarza to w sumie lsonieczność ioh pczna.wania i odróżniania od indywidualnyoh przejawów potrzeb powszeohnych. Mo~e przeoie~ zaohodzić nierzadko zasadność dokonywania ogranicze$, redukoji i wygaszania pewnyoh potrzeb lub dokonpwania nieuniknionsgo riyboru i psef erenoji w ioh zaspokojeniu i wtedy takie rczróśnienie staje si~ nieodzowne, a jednocześni.e brzemienn(r) w konaekwenoji. Można bowiem niekiedy bez wi~kszej szkodp dla żyoia j(r)dnostki udaream~.i,aó i wygaszab niektóre jej indywidualn(r) potxzeby, podczas gdy podobiiy zabieg wobeo potrzeb powszeohnyoh po~'roduje z regu3y powa~ne zaburz(r)nia osobowo~

230
potrzebaoh jednostl~i. Dalszym krolciem w tym lcierunku jest rczpcznanie, czy i na ile jest ona z d o 1 n a lub n i e 
z d o 1 n a do wzgl~dnis samodzislnego zaspokajan3,a i rsgulowania tyoh potrzeb, oe h ustalenia zasadno§oi i rczmiarów interwenoji opie3cuńczej. ~ wla§nie posuni~oiem rczpcznawczym osi ni(r)jalco pierrszy i zasadniczy etap w dis.gnczie
o p i e k u ń o z y,o h znamien jsj okre§lonyoh potrz(r)b, czyli wetgipn~ orisntaojg w potrzebaoh ponadpodmiotowyoh. Yst~pny oharakter tpoh ustalefa wynika przede wazystkia-stąd, że dla osi~gn3.goia ioh możliwie pe3nej zgodnoboi ze.stanes rzeczyvistya, icompletno§oi, a tak2s niezbgdnej wislostronno§oi, ulcazująosj ppzyczyny aprawcze i wieloratsie uwarunkovania stwierdzonyoh niezdolno§oi konieczne jest poczynienie daZszyoh kroków rczpcznawczyoh.
	- 5taje wi~o przed natni nie,łatwe lcolejne zadanie - roxpcz	nanie wielorsldah p r z y o z y n i u w a r u n k o w a ń 	zaistni.ałyoh niszdolnośoi jednoatki do samodzi(r)lnego zaspolctja	1
nia swyoh olcreślonyoh potrzeb, czyli czynnilców jej potrzsb po~dpodmiotowyoh. o tyoh czynnik,aoh by3a jut wy~ej mowa. ii tym miejsou wypada podkre§lić, ~s bsz ioh bliższego pcznania nasże rczeznanie are wst nie ustalon oh
Qp y potrzebaoh ponadpodmiotowyoh byłoby tylico cz~stkowe i powierzohowne. Pcza tym pcznanie tyoh czpnników jest również niezbgdne dla ~ewentualnego ioh neutralizowania i ograniczania zawsze wtedy, gdp oka2s się to mo~liwe, bowiem niezale2nie od tego, jakis one są i w jakim zakresie i stop~ni.u okre§laj~ niezdolno§ć do samoregula.oji, ioh następatwa jawią się nam niezmiennie jako n3.ekorzystna.
	.. Z uwagi na to, ~e potrzeby ponadpodmiotowe maj~ nie tyl	ko ~ymiar jednostkowy, ale tak~e g r u p o w y , wypada. zatem 	,' post~powaniem diagnostycznpm obj~,ó osobno grupę dla ustalen3a
jej z b i o r o w y o h potrzeb ponadpodmioto~ryoh. lfonieczno§ó rczpcznawania potrzeb w takim wymiarze wyst~puje przede
I wszystkim wtady, gdy terenem naszego rczpcznania jest grupa jxi.ko oalo§ó, a jego aelem - zbiorowe potrzeby ponadpodmiotowe. Pcza tym w takioh przypadka.oh, gdy jednostka bgdąoa pnzedmiotem diagnczy jest członkiem grupy, a jej gotrzeby gunadgodmiotowe są
, '
§oi§le z ni~ zwi~za.ne. Przyk3ądem t~ich grugowyoh potrzeb mogą. byó: pczyoja grupy w szsrszym ukiadzis spałecznym (dom dzieeka,

z3~
internat), atmosfera w grnpie~ xarunlci bytowe grupy, harmonia i zgodność wewnętrzna w grupie. St~d'ten problem rczpcznawania potrzeb grupy stoi między innymi przed ka~dym wyohowawo~ klasp szkoln(r)j,~ dzieoka, internatu.
- Z i~olei staje pa~zed nsai konieczno§6 zajęoia się tymi potrzebami pona:dpodmiotowymi, które s~ spowodowane wielorakimi petologicznymi stanami, jaldm mog~ podlegaE jed~nostki, a wi~o potrzebami p a t o g e n n y m i . Ioh krótlca oharakterpstyka zosta3a dokonana wy~ej. Ti1 tym miejaou sale~p zwrboió uwag~ na to, ~e potrzeby te w odniesieniu do dzieoi, młodzi(r)cy i ludzi staryoh nakładają sig na iah n o r m a 1 n e potrzeby, irynikająoe z podprogoxego pcziomu rczwoju i inwoluoyjnyoh następatw prooesu starzenia. si~, oo pogłgbia i komplikuje istniejąoy stan zale~no§oi opiekuńczej. Ioh rczpczna.wanie wymaga zirip7cszonej wnikliwo§oi i w znacznej mierze speojalistycznego przygotoxania.. Szczególnego zainteresowania wymagaj~ te spo§ród nioh, które x jakim§ istotnym stop~s3.u s~ z a 1 e t n e od ioh podmiotów. i~ynikaj~ one przede wszystkim z na.3.ogów, niektóryoh nawyków, bierno§o3, lenistwa, wygodniotwa, nastawień na zale~no§ó, nastawień paso~ptniczych itp. Ioh rczpcznanie powinno prowadzió ni.e do zaspokajan.ia, iecz zdeoydowanego przeoiwdziałania im, to jest do przezxyoi~2ania zaistniałyoh negatywnyoh przyczyn. Z innyoh wzgl~dów na takie zainteresowa.ni.e pcznawcze zasługuj~ potrzeby ponadpodmiotowe ohoroboxe jako podstaxowy warunek opieki leczniczej. Cele ich rczpcznania są trojaisie: zaspokajanie ioh, przezwycię2anie ohoroby i przeoiwdziałanie przyczynom por~stawania na. przysz3o§ć.
- Do dalszyoh niezbednyoh zabiegów diagnostpcznyoh należp źaliczyć pcznanie : ~--~
- w a r u n k ó x i o z y n n i k ó w bezpieczeńatwa, rczwoju, zdroxia. (zaohowywania, odzyskiwania i pczyskiwania) oraz norsalnego funtco jonowa:nia jednostki, ~eby na. tym obiektywnym, zale~no§oiowym tle mo~na było orzeka.ć o rzeczywistyoh potrzebaoh ponadpodmżotowyoh;
- sytuaoji n i e n o r m a 2 n y o h (dep~rywaoje, przeoi.~~enia, utrudnienia) i na tym tle - frustraoji potrzeb, jako negatywnyoh czyrmików wielore~.kioh potrzeb ponetdpodmiotowyoh;

2g2
- sk3adnilcóyr i n t e r e s u ż y c i o w e g o , pomyślnośoi ~yoiowej i hierarohii potrzeb j(r)dnostki, stanowiące podstawę dla ustalania rzeczywistyah potrzeb ponadpodmiotowyoh i ich zapokajania;
- określonyoh s t a n d a r d ó w (jakośoi) ~yoia, aby mo~na by3o orzekać obiektywnie, kiedy jest ono poni~ej normy (nienormalne), norma7.n(r) (odtwarzaj~oe modsl rzeazywisto~4ai) i jakie byó powinno (model-w~zorzea), oo stanowi konieazną, ogólną przes3.amkg dla prawidłowe3 odpowiedzi na pytanie, azy i na ile wystgpują w danym nkładzie okreglone potrzeby ponadpodmiotowe;
- czy i na ile określone j(r)dnostki (grupy) należy zaliczyć (zakwalifikować) do kategerii podopiecznpcih w y o z e k u j ~ o y o h , przyjmuj~o to jako stan z o b o w i ~ z u j ą 
a y do podj~oia nad nimi opieki.
Zasygnalizowane najogó~niej elementy diaguczy potr2eb ponadpodmiotowpoh można (i nale~y) rczpatrywać ł~czńię jako diagnczę rczwinięt~, pe3n~ 3 równoaześnie t o k postgpo~iania rczpcznawczego, ohooia~ nie jest on jeszcze ohyba zupe3nie wyczerpująoy. Prowadzi to do ogólniejszego wniosicu oo cio istoty i oharakteru dia.gnczy potrzeb ponadpodmiotowpah. Otó~ jawi się na.m ona generalnie jalco wpsooe zło~onp, wielostronny proC~es pczna.wczy, okreglany ~nrzede wszystlcim przez mielóra.ltośó potxzeb ludzk.ioh oraz azynnil~órr ni.ezdolnogai ludzi do samodzielnego ioh 2aspokajania i regulowania. Tyllco najprostsze, najczgśoiej bytowe potrzeby daj~ si~ rczpcznaó niejako jednym alctem, w spostrze~eniaeh 3 potoaznej obserwaoji. W znacznej zaś większośai diagnczowanie potrzeb ponadpodmiotowych wymaga wielostronnej wiedzy
o ludziaah i ioh ~yoiu. Tak jak w diagnczie lek.arskiej bierze
udz9.ał oa3a wiedza lekarza o ludzkim organiźmie, jego sohorzeniaoh i mo2li~rośoiaal: leczenia, tak w diagnczie rczwini~tej pntrzeb ponadpodmiotowyoh zawiera. się o w3ele szersza wiedza o ludziaah, iah potrzebach i warunkaah żyoia. Wypada. to zatem
' uznać za jej wysoos zobowiązującą speoyf ikg.
Próba ukazania charakteru potszeb ponadpodmi.otowynh, ich wyznaczników i uwarunkowafi oraz podstawowyoh elementów diagnczy tyoh potrzeb umo~liw~ta odpowiedź na na.suwająas si$ pytanie, czyn najogólniej ona jest. OlGreólaj~ ją głównie spełniane przez ni~ naestępuj~oe fnmkoje, polegająae na w:ielostronnym pcznawaniu i ustalaniu:

233
- tyoh potrzeb~ lctóryoh jednostk.a. lub grapa nis s~ zdolne samodzielnie zaspolsajać i regnlowaó;
	-. wieloratsioh niezdolnośoi do samoregulaoji oraz ioh pod	stawowyoh czynnilsów, stanowi~oyoh oentraln.p przedmiot pcznania; 	- stanów niezaspolcojeni.a potrzeb podopiecznyoh rzeczywis
tyoh lub wyczelcuj$opoh, jego przyczyn i slsutlców oraz wax~anków i możliwo~ei przywraoania stau.u po~~.danej równowagi;.
- subkategorii "podopieczny wyczelcuj~oy·.
. Dla ioh spełnienia lconieczna jest oo najuniej dostateczna wiedza o. potrzebaoh l.udzkioh, wasungaoh i zależnośoiaoh ioh aktualizowania się i zaspokajania, udareaniania i frnstraoji, o niezdolno~oiaoh ludzi do samoregulaoji i ioh czynnikaoh, a talc~e wiedza.ogólniejsza o cz3owielcu i jego żpoiu, przy czym oho
dzi tu nie tple o wiedz~ ·~sią2l~ow~· ~ lecz zweryfilcowa~ pralc- . tylc~ i doświadczeni~. Jakkolwielc rola wiedzy i doświadczenia
x diagnczowaniu jest oczpwista i bezsporna, to w odniesieniu do pQtrzab ponadpodmiotowyoh jej rczległośb i donios3ość są szczególne:
Nale~p pcza tys zwróoib uwagp na du~e znaczenie dyspczyoji emoojona.ln.yoh, a zw3aszcza uczuó empatyczno-syntonicznpoh u osoby przeprowadzają.cej diagncz~ potrzeb ponadpodaiotowyoh. Dzigki nim bowiem staje się mo~liwe wczuoie się i wniknigoie w potrzeby i-oał~ osytuaoję opielcuńczą przedmiotu diagnczy (jednostki
lub gxhapp). DTie wydaje się prawodpodobne, aby osoba pczbawiona talcioh nastawie$ mog3a ty73co za poaooą dyspczyoji pcznawczyoh, 731telelctualnyoh .trafnie diagnczować stan potrzeb drugiego cz3o- ~. . wieka. S`wiadczą o tym liczne przypadici, lciedy to opielcunowie
"osohli"_ i ·ohłodni" emoojonalnie, lcieruj~oy sig chłodn~ logilc~ pedagogiczn~~ tak cz~sto ma3o wiedzą o ~yoiu swyoh podopiecznyoh, lttórzy wiod$ "drugie· nieznane 3av ~yoie, wiadome tyl7~o osobom wczuwaj~oym aię w ioh potrzeby, trudnośoi, rad(r)śoi i niepowodzenia.
7.2. F u n 1c o j e o p i e lc u fi o z e
F~unkoje opielcu~acze - to opielcuńcze naat~patwa istnienia i _
~ E_ działania okr(r)ślonyoh uk3adów spo3ecznyoh (np. rodz3.ny, szkoły~.

z 34
yf śois3ya rczumieniii nast~patwa te s~ nierzadko i mogą być ró~ne: p~rzewidywane i nieprzewidpwane, po~ądane i niepot~da,ne. Kiedp jednak cz~ato rczpetruje sig fnnko3e opiekuficze określonyoh instytuoji, to z r(r)gałp ogranicza sig je do takioh slcutlców, które aeją oharakter wp3~cznie pczptpwnp, zgodnp z oczekiwaniami.
	W tya też aenaie sóxi aig i pisze o funkojaoh opiekuficzpoh szko.. 	, 	łp, interna.tn, domu dzieoira itd., ohooia~ istniej(r) zapexne mniej 	lub bardzi(r)j xyraźna gxiadomobó wretępowania tamm róxnie~ skntków 	niepo~ądanpoh, ne.zpwanpoh niekiedp dpsfunkojani. Oddzieia si~
je te~ przez wyrótnienie funkoji zało~onyoh (pczptpwnpoh) i rzeczpwiatpoh (wśród któryoh są róxnie~ negatpwne). Wpdaje się,
~e taki.e podej§oie jest uprawnione dopótp, dopóki śrriadomie i oelowo ograniczsap sig do rezpatrpwania akutków opiekuńczpoh oczekixanpoh, pomijaj~o ewentualne niekorzystne następstwa. Jednak~e obiektywne wysagania diagnczy znaczenia (fsmkoji) zoboxiązuj~
- dla uzpakass3.a. pełnego i rzeczywist(r)go obrazu rzeczy - do rczpatrywania funkoji opiekuńczpoh tak, jak funkoji opieki, jako oontinuum nast~pstx, od najbardziej korzpatńpoh, poprzez obojętne, a~ do zdeoydowanie negatpwnpoh, niezale~nie od t(r)go, ~e sama na.zwa tpoh funkoji sugeruje na ogbł treśoi pczptpwne (np. funkoja koapensaopjna, rewalidaoyjna). Je~li mi~o to ograniczamy sig do rczpatrywania jedynie poż~danyoh i przewidpwanpoh skutków opiekuńczyoh funkojonowania. pewnyoh uhładów, to ioh znaczeni(r) pokrywa si~ x istooie z pojęoiam " o b i e k t p w n e oele dzia3ania". Y tpm więo znaczeniu funkoja opieku~tcza to inaczej obiektywny oel działania. Abp jednak ten znak. równośoi był dostatecznie uzasadnionp, musi być spełniony waxmnek o b i e kt y x i z m u oelu. Cznacza on, ~e danp ulsład r z e o z y x i ś o i e a~ o ż e doprowadzió do osiągni$oia tego aelu,
~(r) m i e ś o i s i ę on w jego speopfioe i j(r)st równocześnie wyrazem k o n i e o z n o ś o i ~poiowpoh i prawidłowo odczytane j h i e r a r o h i i p o t r z e b , a ponadto xpmagania te spra.wdzaj$ się w praktyae. W świetle tpoh uwag wi.-. daó xpraźnie, ~e tak rcznmiana "funlcoja opiekuńcza" nie da sig zast~pić "zadaniem opiekuńczpm" i ~e tym bardziej nie można , międzp tymi kategoriami postawić znalcu równości lub zamiennośoi. Zadanie bowiem jako przede wszystkim kaaegoria działania 3 czynnośoi (autonomicznpoh lub zleoonyoh heteronomicznie) słu~p - w

235
układzie wewnętrzz~.e zgodnym, poaiadaj~oym atr~but spstemu spełnianiu się funkoji i przez to staje sig wartośoie~ instrumentalnq,. Stesd te~ wyni.ka donioałość diagnczowania pełnsgo zakreau funkoji opieku~czpoh danego ukiadu (tak w zna.czsniu akutków po~ądanpah jak i niepo~ądanyoh), bowiem one właśnie a~ ostatecznysi krpteriami, wyznacznikami i podataw~ dla plan~owania okre6lonyoh zadań.
Poczynione uwagi pczwalają na ogólne ola~eśienie roli funkoji opiekuńazyah w strukturze opieki. Polega.j~ ome na tym, ~e:
.. wakaznjq,, o z e g o sożna i nale~y oczekiwać od danego opiekuna w aensie rezultatbm aprawowanej przez niego opieki (jakie funkoje - talci opiekun);
- one wiaśnie atanowi~ ogólne wakaźniki bezpośrednioh i pośrednioh efektóW dział~a3.nośoi opiekuńczej;
- określa~~ rolę opiekuna, zakrea i granioe jej pełnienia, jak również pczwalają uatalić ró2nioe ai.gdzy pelnionpm~i roiami w opieoe dzielonej;
- pczwalaj~, uatalaE i weryfikować zadania opieku$cze.
Można bp wskazaó jeazcze dalaze znaczenia funkoji opiekvńczyoh w strukturze opieki, ale i te ~u~ dostatecznie określają ioh doniosłość i nieodzowność.
Ptinkaje opiekufiaze wobeo dzieoi apełniają ióh rodziny, a
z tptułu zobowiąza$ spo3eczno-zawodowpah domy~ dzieoka, internatp, przedszkolay szkoły, opiekunowie klas w szkole i ~rup wyahowewczyoh w domu dzisoka, czp przedazkolu, kuratorzp a~,dow3, opiekunowie apoleczn3. itp. Podejmowanie i spełnianio funkeji opiekuńczpch w~obea dzieai określa~ą naturalne z~ci~zki rodzinne
i inne~$ lub te~ zdeterminowane se~ one przez sformalizowane role opiekunów w ramaoh instptuoji opiskuńczo-wyohowawazyoh. Mog~ one obejmować zaspokajanie względnej aałośoi potrzeb podopiecznyeh lub tplko niektóre potrzeby. Do pierwazpah nale~p zaliazyó funkaje opieku$cze rodziny t domu dzieoka, a więo opietctm6w p e ł n y c h , a do drugiah - funkaje opiekuńaze po.zostałyoh z wym3.enionyeh wyżaj instytuaji, ezyli opiekunów "czę§aiowpoh". W tym ostatni.m przypadku agraniezenie to dotyczy nie tplkolzakresu i stopnia zaspokajanych potrzsby als róv,mież ezasuD ar którym fmkc js te są spe3ni_axie. Na przyklad, szkola w

236
porównaniu z dovem dzieoka wppełnia swoje ograniczone Sunkaje opiekur~cze w znae.cznie krbtazym cza.sie. Te~ pełniąow ograniczone, czgfioiowE fankoje oaoby araz instytuoje w określonym stopniu wpręczaj~, zastępuj; i uzupe3niają - głównie przez swój profeajonalno-speojalistynz~r oharakter - funkoje pełnyoh opiekunóW. ilynika to ri~dzy innysi z ogblnej tendeno,ji do inatytuojonalizaoji i apeojalizaoji rbwnie~ rr dziedzinie opieki i wgahowania:
iZa temat Tunkoji opiekuńczyoh rodziny można znaleźó aktus.lnie stosunkowo du~o opraoowań~ z~rłaazcza. w literaturze eoojologicznej i pedagogicznej~9. Zostały one ju~ w akróoie zasygnalizowane wy~ej, w oharakterpatyoe opieki jako kategorii rodzinnej~~.
Piaze aię równie~ o funkojaoh oplekuńczyoh szkoły~l. Znacznie trudniej jsst natomiaat o znalezienie jaktohś opraoowań tego zagadnienia w odnieaieni.n do domu dzieoks~z.
Iatnieje zataa~ potrzeba choola~by watgpnyoh ustaleń w tym zakrssie. Na podstawie takioh ogólnyoh, bezpośrednioh i po§rednioh wy~naczni.ków jak:
- f~nkoje opipknńcze wepółczeanej rodziny;
- społeczne potrzeby w zakreaie ca~łkowitej opieki nad dzieokiem;
- mo211wośoi, ograniczenia jak r&wnież apeoyfikg domów cizieoka ~
- potrzoby ponadpodmiQtowe podopiecznyoh..wyohowanków;
- oraz opiekuńcze skutki działalnośoi tyoh p,laobwek mo~na wyró~nić dwie grnpy funko~i opiekuńczyah domu dzieoka.
Speinia on przede wszystkim fzmkoje n i e s p e o y
f i o : n e ~ typowa dla ka~dej przeQi~tne3 rodziny lub ixmyah instytuoji opiekuńczpoh, które przyjmuje na sieb3.e, a przede wazyatkim zaspokajanie zwyis3yo~ biologicznpoh~ psyohospołecznyoh, kultorowpoh i instrumentalnyoh potrzeb dzieoi oraz zapewnienie im godziwej pczyoji społecznej w prooesie opieki i na pocz~tek wzgl~dnie samodzielnej egzystenaji.
Znacznie trudniejsze i bardziej akomplikowane są funkoje s p e.o y f i o z n e d1a domu dzieoka53~ wynika.j~oe gł8wnie z właśoiwośoi przedmiotu, a także z ma.terialno-organizaoyjnych warunk8w opieki. W tym zakresie placbwki te doprowavdzaj~,~ przez oałokaztałt awej działalnośoi do5~:
. ,

237
- kompensaoji tyoh uznanyoh wartośoi opiekż rodzinnej, któ- ' re w waxunkaoh domu dzieoka nie daj~ aig w dostatecznym stopaaiu
osiąga~ó (a zvłaszcza zaspokajanie potrzeb przpnale~nośoi i miłośoi, wy3~cznoś.oi, indywidualizaoji, pe3nego oparoia, "walka
o dzieoko" oraz nielctóre formp zaspok.ajania potrzeb); , · usuwania ujemnyoh slcutlców ni(r)wła§oiwej, niedostatecznej ,
opieki rodzi.nnej, okresovego braku rodzioów, aierootwoJ~apołeo$nego" i naturalnAgo;
- xzglpdnej normy fizpcznej i papohicznej, xyrównania bralców i zaniedbafa rczxo jowyoh swyoh. podopiecznyoh;
- alcoeptaoji przez nioh ~yoia v domn dzieok,a, adaptaoji do jego warunków, pogodzenia z utrat$ rodzioóv;
- xptxorzenia w ioh świadomośoi i uczuoiaoh perapektyw żyoia w tym środowisku oraz naturelnego vyjboia pcza fego granioe (przygotowanie do aamodzielnego ~yoia i usamodzielnienie ai~);
- oi~głego, pczytywnego - ze wzglgdu-na interes ~yoioxy podopiecznpoh - rczwi~zywa.nia złożonego i donioa3ego dla dzieoka i praoy plaoówki problemu jego rodzinys~ (w określonyoh przypadkaoh poxrót do rodzioóv, x innpoh - ró~ne formy i atopnie wapółpraoy x opieoe nad dzieokiem, kontalctów opieku$czpoh z nim,
albo izolao~i oraz oddziatywań3e resoojalizaopjne domu dzieoka ne. rodzioów ) ;
- elimino~.nia i łagodzenia ujeenyah atron ~yoia zak3adowego oraz aktualizowani.a i rczxijania dodatnioh.
Druga, grupa funkoji szczególnie utrudnia i komplilcuje prao~ domów dziecica, a ioh pomyślne urzeczywistnianie wymaga apełnienia materialno-orgauizaoyjno-kadrowyoh xarunkóx, którpoh aktualnie plaoóxki te w xipkszośoi nie pos3adaj~.
Świadomośó tyoh funkoji staje.ai~ konieczna dla uatalenia i realizao ji zadań opielcuńczyoh plaoówki. Jalt na to wsk.azu_je przyjgta tu interpretacja funkoji opi(r)kuńczyoh, określaj~ one obiektywnie treśoi i zakres opieki obejmuj~oej zaspoka.janie wzglgdnej osiośoi lub czgśoi potrzeb podopiecznyoh w nieogra.niczonym lub ograni.czonym czasie trwania. Na tym te~ polega najogólniej ioh zna.czenie i miejsoe w strulsturze opieki.
Zasygna.lizowane tu zagadnienia nie stanoxi~ tylko teoretyóznej konstrukeji. Mają one równocześnie jak najbardziej praktycz-. ny walor. Potwierdzeniem tego - niestety negatywnym - jest aktu
iE

23$
alny statut domu dzieoka, ktÓry w szeregu swyoh postanowień jeat sprzeczny z Punkojami opiekuficzymi tej plaoówki.
A oto niektóre tego przykł.ady.
- W statnoie nie ma wyraźnego olsreślenia ki(r)runkoxej "speojalnośoi" doana dzieoka, atwierdzenia., ~e jest te prz(r)de wszystkia plaoówka sprawująoa oałkoxi.t~ opiekg nad dzieómi~ że właśnie spe~na~rie funkoji opiekuńczpoh wobeo nioh jest jej pierwszoplanow~ i podstawo~r~ dzi(r)dziną dzia3.alnośoi, Yprswdzie brzmienie § 1 określaj~oe do,m dzieoka jako plaoówk~ opiekuńeazo-wyohowa,wcz~ cz~śoiowo apełni.a ten postulat, ale brak wynikaj~oyoh at~d dostateo$nyoh konsekwenoji typu opieknńczego w dalszyoh normaoh statutu czyni to określenie zupelnie niewystarcza,jąoe dla wskazania na ogólną apeoyfilc~ tej plaoówki. Takie okreólenie speoyPicznej i podstawomej działalnośoi znajdujemy w ka~dej ;natptuoji społecznej. Wobeo wielu braków i niedowaga$~w oałkowite3, zak.ładowej opieoe, to wyraźne~wskazanie na pierwszoplanową dziedzin~ działalnośoi doncu dzieoka a0.a tym bardziej doniosłd i xieloatronne znaczenie, a zwłaszcza nadaje kiervnelc dalszym noraom statntu i praktycznej dział.alnośoi tej plaoówki, wskazuje na potrzebne materialno-organizaoyjne,. ka.drowe i.teoretyczne zabezpieczenie tej dzia3alno~4oi.
- Punkt 2 § 1 statutu postanawia, ~Ce "Dom dzieoka prze2naczony jest dla dzieoi i m3odzieży w wieku od 3 do 18 lat oa3koxioie pczbawionpoh opieki-rodziny". Jeśli pomin~ć tu nie3atw~ do rczatrzygni~oia górną granioę xieku (bo z jednej strony ukończenie pełnej średnie,j szko.ły oraz osiągnięoie dojrzałośoi spo.łecznej wymaga dziś wi~oej niż 18 lat, a z drugiej - generalne przedłu2anie pobytu w domu dziealsa dla wiglcszoóoi wyohowanków nie posiadająoyoh szans na ukończenie takiej szkoł.y mo~e przynieśó więoej azlcody ni~ lcorzyśoi~, to ograniczenis przeznaczenia tplko dla "oałkowioie pczbawionyoh opieki rodziny" jest oałkoxioie nierealne i godząoe w interes dzieoka.i społeczeństxa. Tylko bowiem czpść spo.łecznyoh potrzeb opiekuanczyoh mieśoi się w granioach~krańoowego, oałkowitego pczbawienia opieki. Znaczna za§ wi~kszo5ó dotyczy zasadniczego, podstawowego braku opieki lub ra~~oyoh zaniedbań opiekuńczo-wyohowawczyoh, wymagająoych przęjgoia przez państwo opielci oałkowitej nad dzieokiem.
a

239
- § 7 w punkaie b przewiduje zorganizowanie w miarę potrzeb §rodowiska i możliwogoi lokalowo-wyposa~eniowyoh donu dzieaka, półinternatu "dla uazniów miejsoowej szko3y (szkół), zakwalifikowanyoh do opieki i pomooy społecznej". Postanowienie to nie miegoi się w oharalsterze i funtcojaah domu dzieoka i jest tyllco arbitralnym i sxtucznym doczepianiem am dodatkowyoh zadań. Jest to tye bardziej niswskazane, ~e domp dzieaka obejmują swą opieką ró~ne dzieoi pczbawione dostatecznej opieki rodziny, o tak w'ielorakioh odohyleniaeh od normy, nastrpczająoyoh tak wiele utrudn.ień w praoy opiekuficzo-wyohowawczej, że będąo plaoówkami "normalnymi", ~ą znaaznie trudniejsze do prowadzenia niż typowe zakłady speajalne, gromadxąoe dzieoi o jednorodnyoh upośledzsniaoh.
- Punkt 3f § 10 przewiduje, ~e do obowiązków domu dzieoka nale~p "udzi.elanie pomooy usamodzielniająaym sig wyohowankom". Co bli~ej cznacza to zadanie, do czego zobowiązuje, do jakioh graW a pomoa ta ma siggaó, kiedy mo~na powiedzieć, że jest ona wystarczająoa lub te~ niedostateazna, kto ma wyrów~a.ć jej niedostatki, jakie mo~liwośoi da.je się domowi dzieolca dla pełnej realixaoji tego zadania? ,Teśli jest faktem, że usamodzielniający sig wyahowanek jest jeszcze podopiecznym domu dzieoka, to dlaczego odpowiedziaa.ną opiekę, o której mówi sig w kilku pasagrafaah statutu, zamieniono n,agle na bli~ej nieokreśloną pomoo? Na te i inne pytania trudno znaleźć pczptywną odpowiedź. Jest to wiga zadanie negatywne, redukująoe opiekę nad wychowankami w jej ostatnim deoydującym etapie, zdejmujące odpowiedzialność domu dzieak.a za dostateczne zabezpieczenie samodzielnego startu żyoiowego swyoh podopi.ecznyoh i wyraźnie ich upośledzająoe i krzywdząoe.
- "Do domu dzieoka nie mogą byó przyjmowane dzieoi wymagające speajalnyoh warunków nauazańia i wyahowania w szkołaoh i zakładach speojalnyoh" - głosi § 23. Intenoją tej normy jest niewprowadzanie do domu dzieok.a dzieoi upo§ledzonyah i zaahowanie "norma.lnego" charakteru tej plaoówki. Jednak.że społeczne potrzeby opielsuńeze przesądziły o tym, że dzisiejsze domy dzi.eaka przejmują pod swą opielcę pszeważnie dzieci z różnymi odohylenia
`1lti od szerolco pojętej normy, zbliżająeymi się nierzadko do granic upo§ledzenia. Kierowane są tam również dzieai. umysłowo upo

z4o
~ledzone, społecznie n3eprzystosowane i inne. Trudno Przy tym jedncznacznie rczstrzygnąć, które z nioh wyma.ga.ją bardziej "speojalnyoh warunków nauczania i wychowania", nastręczają mniei
azy więoej utrudnień w~praoy-opiekuńczo-wyohowa.wezej i pczwalają na osiągnięoie dostatecz~oh efektów tej praoy. Czy lepszy jest pod tymi względami wyohowanek z lekkim umys3owym upośledzeniem, uczęszczająoy do szko3y speojalnej, czy też wyohowanek "normalny", posiadaj~op wstręt do nauki i szko3.y i powtarzająoy kilkakrotnie te same klasy? Okazuje się, że dzieoi umys3owo upośledzone, ucząoe się w szkole speojalnej, mogą przebywać w domu dzieok.a., z powodzeniem przygotowywae się do samodzielnego żyoia, w ramaoh.typowego dla tej plaoówki prooesu op9~ekuńczo-wychowawczego i bez istotnych utrudnień. Jednocześnie zna.jdują się na terenie domów dzieoka.dzieci mieszcząoe się w granioaoh normy, nieupośledzone, wobeo których jednak opieka. i wyohowanie przebiegają z du~ymi utrudnieniami i nie przynoszą pożądanych ef ektów:
7·3· P o s t a w y o p i e k u ń o z e
?.3.1. Pojęoie "opiekun"
Mówiąc o postawaoh opiekuńazyoh niepodobna ominąć ohoćby krótkiego opisu ioh4podmiotu - opiekuna. Wprawdzie .. jak pisze T. Kotarbiński - "termin opiekun nie nastręcza3 zapewne i nie nastręcza żadnyoh interpretaoyjnych wątpliwośoi"~6, trudno jednak - z wielu względów - stwierdzić, że istnieje tu zupełna jedncznaczność. Już bowiem sformułowana. przez autora def inicja tego pojęoia daje powody do wątpliwo~aoi i zastrzeżeń: Brzmi ona następują.co: "Opiekunem będzie dla na,s każdy, kto ma jako zadanie dbaó o kogoś poszazególnego lub o taką czy irmą groma.dę istot, pilnując takiego lub innego ich dobra"57. Nasuwa ona pytanie,
czy "dbałość" i "pilnowanie" stanowią wyczerpująoe i dostateczne oeohy konstytutyr~ae tego pojęoia. W świetle przyjętej ogólnej definioji opieki międzyludzkiej nie można na nie dać pczy

z4~
tywnej odpowiedzi58. Mo~na. ją najwyr~ej zaaprobowaó jalso wstgpae, a raczej potoczne okre§lenie tego poj~cia.
Dosyć ograniczone znaczanie nadaje pojęoiu "opiekun" prawodawstwo opielsuńcze. W rczumieniu "Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego" opiekun - to , tyllso ta osoba, a wyjeEtlcowo 'instytuo ja, lstór~ ustanowi Sąd Opiekuńczy dla sprairomania opiek3 na.d małoletnim (ma3oletn3mi)'~9, "jeźeli ?:adnemu z rodziaów nie przys3uguje włt~dza rodzioielslca, albo je~eli rodzioe są nieznani"6D. To ustanowi.enie j(r)st warunkiem podstawowym uzn,a.nia. lsogo§ opiekunem, gdy~ - jak zauważa S. Szer - kodeks rodzinny i opi(r)kuńazp nie uznaj~ apieki powstająaej z samego prawn, bez orzeczenia sąduó~. Z poj$oiem "opiekun" w prawodawstwie wią~e się §ci§le poj~oie "lcura.tor" i "kura.tela". Niełatwe jest przeprowadzenie §oisłega rczróżn3enia między "opiekunem" a "kuratorem".
"Niepodobna daó §ais3ej odpowiedzi na pytsnie, na czpm polega ró~nioa między opieką a kuratelą, gdyk granioa między nimi jest plyurm"6z - stwierdza S. Szer i doohodzi do k.onlsluzji, "~e gdy mowa o opi~oe, ohodzi tu zaróta~o 0 opiekę nad osobą, jak i nad majątkiem poddauego opiso(r), gdp za§ mowa o kurateli - naoisls spoczywa raazej na oohronie majątlcu"b3~
Mo`na tu jeszaze dodać~ i2 w porównaniu z kuratorem, opiekun ustana~riany jest przez sąd przede wazystkim w przypadka.oh
r a ~ ą a y o h z a n i e d b a ń o p i e k u ń c z y o h rodzioów wobeo m a ł 0 1 e t n i e g o ~ a jego funlcoje opie'kuńcze mają s z e r s z y z a k r e s . W ustaleniaoh "Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego" gl~balną funkoją opiekuna jest opieka, kuratora - kuratela, zaś rodziaów - sprawowanie wiadzy i pieczy .
Widoazna. j(r)st tu wi~c aprzeazno§ć z rzeczywisto§cią, tym bardziej, ~e bardzo ezęsto tals o,piskun, jak i Kurator spełniają. tylko okre§lony d o z ó r i n a d z ó r , za§ rzeczy·wiste sprawowanie opielsi, rczumianej jako system azynnośai opiekuńczyah, spada na. inne osoby lub instytuaje (np. rodzina zastgpcza, dom dziealca), które w nomenlclaturze prawnej nie są opielsunami. Def iniująo poj~oie "opiekuń" nie mo~na zatem pomijać istotnych ró~nio zachodzącyeh między rzeczywistymi a "mianowanymi" opiekunami, lctóre wynitcają z admiennośoi genstycznej tyah kategorii, ioh spenyfi.ki oraz innyoh funkoji. Pojęoie "opiekun" za

z4z
wiera szeroki zakres i bogatą tre§ó. Mówiąo xrajprośoiej, opiekun to p o d m i o t d z i a ł a 1 n o § o i o p i e ls u ń 
c z e j , w rczumieniu sfoxmułowanej definioji opieki. Dla §oisło§oi n,ale~y go okre§lić - zgodnie z tą def inioją - jako o s o b ę lub i n a t y t u o j ę , która z tytułu przyjętej odpowiedzialn.o§oi z a s p o k a j a w aposób oiąg3y' p o 
t r z e b y p o n a d p o d m i o t o w e jednostki lub grupy, w ramaoh s t o s u n k u o p i e k u ń o z e g o . Zatem opiekun jeat w prooesie opieki czpnnikiem motorycznym i realizaoyjnym, rczstrzygająoym w pewnym zakreaie o stanie podopiecznego. St;d też on ponosi oa3y oię~ar tej działalno§oi, tak w sensie f izycznym, jak i psyohicznym, z odpowiedzialno§cią moralną
i prawną włącznie.
Pczyoja opiekuna w stosunku i prooesie opiekuńczym jest wotieo podopiecznego nadrzędna. Wynika ona przede wszystkim z przyjętej odpowiedzia.lno§oi za zaspokajanie potrzab podopiecznego ponieważ podopieczny odpowiedzialno§oi tej nie ponosi i jest niejako z niej zwolniony - oraz z wymagań prawidłowej i ef ektywnej działalno§ci opiekuficzej, w której opiekunowi przypada rola kierownicza. Zakres i stopień tej nadrzędno§ei pczostaje w stosunku wprost proporojonalnym do zakresu i atop~nia zaspokajanyoh potrzeb podopiecznego oraz przyjętej za niego odpowiedzialno§oi. Maksymalna w tyoh wymiaraoh nadrzędno§ó pczyoji opiekuna występuje w talciej opiece, w której zaspokają ona o a ł o 
k s z t a ł t potrzeb podopiecznego, podobnie ja3c w stosunkaoh między matką a noworodkiem. Niezależnie jedna.k od wiellso§ci tej nadrzędnej pczyoji, występuje ona wraz z jej stroną drugą 
p o d r z ę d n ą z a I e ż n o § c i ą podopiecznego, ,jako istotna oeoha każdej opieki. Dostrzegala ją już ii. Radlińska twierdząc, że opieka "w większej lub-mniejszej mierze ubezwłasnowolnia"65.
W tym miejscu stajemy przed doniosłym pytaniem o przyczyny nieprzerwanego aktualizowania się w§ród ludzi ról opiekunów, mimo ioh obciążająoego charakteru. Pełna odpowiedź na nie jest złożona i trudna.. Można ją sformułować tyllso w pewnej części i do§ć ogólnie. Należy sądzić, iż mamy tu do ezynienia przede wszystkim z tymi samymi ezynnikami, które zaktualizowały i wciąż ak.tualizują działalno§ć opiekuńezą. 2dależy do nich w pierwszym

z43
rz~dzie konisczno§ć z a o h o w a n i a ~ y a i a , g a t u n is u i z a b e z p i e o z e n i a rczwo ju. Opieka
i spe.łnianie róI opieku~azyah ni.e mafą w ~yoiu ludzi ~adnej alternatywy. Ioh zanils równałby się unioestwien~u ~poia.. Do dalszyoh stymulatorów ról opi.elcuńczyoh nale2y zaliczyć:
- ~yoie seksualne i prokreaoj@ w ma.ł~eństwie powiązane wie·lostronnie z pelnieni.em ról opiekuficzyoh i w znaaznym stopa~3.u okre§la. jąoe te role;
- potrzeb~ sensu ~yoia, zaspokajaną przez - ohyba najaz~śoiej - dzialalno§ć opiekuńcz~;
- pczytpwne dcznania. i prze2yoia emoojo~a.lne, lstóryoh źródłean jest sprawowanie opieki;
' - poczuoie naturalnej powinno6~ai opiekuństwa wóbeo istot zrodzonyoh przez nas i zależnyoh od nas;
- speayficzne wipzi przywi~zania, milo§oi i oddania między rodzioami a ioh dziećmi;
- normy moralne, ob3·czajowe i prawne zobowi~zująoe do podej~owan.i.a i sprawowania opielci;
- meohanizry kontroli społecznej i wymagania pomyślnośai ~yoia społecznego wywieraj$oe pewisn naoisk na kszta3towanie się pożądanego uodelu ~yoia, którego furtdamentalnym składn3kiem
jest opiekuństwo; ' ' - kształtowane pczptywne postawy opiekuńaze b~d~oe czynni
kiem pobudzają.oym i ukierunkowująoym zaohowania opielsuńcze w§ród
ludzi;
- potrzebg dcznafi i przeżyć kreatywnych, lstóre j zaspolsa janie dokonuje sig mi.ędzy innymi pop~rzez sprawowanie opi.eki "two
rząoej człowieka".
Nie są to być mo2e wszystlcie meehsn3zmy podejmowaniś i utrzymywania się ról opielsunówsó. Jednak daj~ one w sumie dostateczną odpowiedź na postawione wy2ej pytanie.
W prooesie opieki ma.my do czynienia z dosyć zxtó~nioowanymi rolami opiekunów. Ze wzgl~du na spełniany zakres funkoji opielcuńczyoh możemy wyodrgbnić:
- opielcunów ~ p e ł. n y o h lub o a ł 'lc o w i t y o h , zaspok.ajającyoh bezpo§rednio lub po§redni.o wszystkie potrzeby podopiecznych, w nieograniczonym c2asie i ponoszących za nie odpowiedzialno§ć (np. rodzice);

z~+~.
opiekunów o z 'ę g c i o w y o h , n i e p e ł n y o h,
apeiniajq,oyoh tyllto niektóre funkoje opiekuźicze, w ogran3czonym czasie i ponosząo.yoh ograniczon~ - zakresem tyoh funkoji - odpowiedzialność (np, przedszkole);
- opie7c~nów - s. p e o j a 1 i s t ó w spełniająoyoh jakąś jedn~ funkojg lub zaspokajaj~oyoh tylko jedn~ potrzebg ponadpodmiotow~ i za. to jedynie bior~oyoh odpowiedzialno~ć (np. opiekun-korepetytor).
To rczró~nienie rejestruj~oe rzeczywisty stan rzeczy wskazu je na. z jawisko podzia.łu funlco ji i speojeliżao ję w opieoe i rolaoh opiekimów, ze wszystkimi jego dodatnim3 i ujemnymi skutkami, przede wszystk3m dla podopiecznego. Dalsże rczróźni.enia ról opi.ekunów przedstawia nast~pująoy sohemat:
na.turalny (rodzice) ~nisformalny(
p (rodzioe zastępczy, adopo~yjny)
(wyohowawoa w domu dzieok.a)
opiekun prawny)
a Ukazuje on - przez podział dyohotomiczny - ostatecznie czte
ry kategorie opiekunów ustalone według kryterium-źródła (poeliodzenia) ioh roli oraz swoistego oharakteru, wyró~niająoego si~ w spe3n~.anyoh funkojach opiekuńczyoh. Oba te podziały nie wyczerpuj~ - oczywiśoie - oałego zró~nioowania ro~i op3ekuna. Celowe jest, na przyk3ad, wyodrębni.enie kategorii opiekunów:
p o t e n o j a r n y c h , n o m i n a 1 n y c h i r z eo z y w i s t y c h oraz ś w i a d o m y o h i, n i e 
ś w i a d o m y c h swej roli. W sumie t(c)go rodza.ju zabiegi klasyfikaoyjne są istotnym elementem charakterystylsi opiekuna.

z4~
'7.3.2. Postawy vpiekuńcze jako typ postaw interparsonalnyoh
Postaxy opiekuńeze s~ określonym rodzajem pvstax, jakie przejawia.ją ludzie xobeo siebie~ przedmiotów, zjawisk i wartog= oi. Dlatego też istotna. jest odpoxiedź na pytanie: czym jest
p o s a a x a w o g ó 1 e , a nast~pn3.e, czym jest p os t a w a i n t e r p e r s o n a 1 n a . W(r)d3ug J. Reykvwskiego "Stałe ~,stosunkvwanie~do ró~npoh zjawisk społecznyoh, do praop~ do grup ludzi, do własnego kraju, do xartośoi nazyxamy postaaą, a stał(r) ustosunkowanie do określonyoh vsób (np. przyjaoiela, matki) uazuoiem"67.
Z ostatniego azłonu tej dafiniaji Wyxei.k,a, że ludzie migdzy sob$ i wobea siebie nie przejawi.aj~ ~adnyoh postaw, ~e wszellsie ustosunkowania mi~dzyjed~rostkoxe są tylko uczuoiem. Trudno zgodzió sig z tym sta.noxiskism, gdy~ jest ono przede wszystkim
sprzsvzne z rzeazyxistośaią. ~ . . Kazimierz Obuahowski stwierdza, że "postawa waglgdem przed
miotu % jest to czynnik hipot(r)tyczny, przejaxiaj~oy sig w zaohowan3.aoh różnorodnpah ale posiadająoyh pewną wspólną oeohę, a mianowiaie określony pczytpwnp lub negatywny,stosunek do danego przedmiotu"68, fai definioji tej na śzczególn$ uwagg zas3uguje xskazani.s na hipotetyazny, a więo domyślny, nieobserwowalny oharaltter postawy oraz to, ie przejawia siP ona rr ró~nyoh zachowaniaeh wska.zująoyoh jednak na określon~ tendenoj~ w ustosunkowaniu sig do danego przedmiotu. Tendeno.ja ta pczejawi.a sig nie tylko w sensie jedncznacznie dodatni.ego lub ujemnego stosunku do czegog, ale róxnie~ w różnyah odmianaoh dodatniah i ujemzayah
ustosunkoxań.
Zbli2oną def inioję postawy przyjmuje M. Ziemska, stwierdzaj~o, ,że "Za na.jbardziej rczpoxszeohnioną w psyohologii możiaa przyjąć def iniaję postawy jako tendenaji do zaohvxania się w speoyPiczny sposób wobeo jalsiejś osoby, sytuaoji czy problemu, azyli ogó7niej mówiąo, jalciegoś przedmiotu, na który jest akieroxana"69.
Dosyó preoyzYjną i klarowną. definioję Postawy - godz~oej w dużej mierze ró~ne orientaoje na ten tema.t - formu3uje T. Nądrzyoki: "Postawę można określić jako względnie stałą i zgodn~ organizaoję pczna.wazą, uazuoiowo-motywaoyjną i behaviora7.n~

zr~s
f przedu~iotu związaną z okrez4lonym przedmioaea czy kla.są przedniot8x"~~. W tym te~ rczumieniu będ~ posługiwa3 si~ pojęoiem "postawa" w dalszyoh rczwa2aniaoh.
Dla interpretaoji ogólnego poj~cia postawy istotne jest xakazanie, w jadsi.oh sferaoh osobowogoi ona się przejawia. Dosyć powszeohnie przyjmnje si~ - na oo.te~ wskazuje przyj~ta defini,o ja - ~e ks.żda pe3na postawa zaixiera w sobie ~,~rzy podstawowe ak3.adniłci: śxiadomośoiowy~ uczuoiowo-ooeniająoy i behavioralny~~, które cz~sto są i w pewnyoh grs.n3,oaoh mogą byó rcz,patrywane osob~no. Dotyczy to zx3aszcza sk3adnika. uczuoiow(r)go, który jest traictowany nie tpllco jako postawa emoo jonalna.,... ale jako dpspczyoja rczstrzygająoa i wskaźnilcowa pełnej postawy7z. Obok róinyoh rodzajów postaw ideowyoh i społecznpoh xyró~nia śię takie, lctóryoh przedmiotem dla określonej jednostki jest drugi cz3owiek. &ą to postaxy interpersonalne73. Mają one ze względu na. temat
, rczxa~a.ń iatotne znaczenie, boxiem postawy opiekuńcze są określonym typem postaw interpersonalnyoh. Zatam niektbre postaxy interpersonalne - to postawp opiekuńcze bądź zbli~one do nioh. Taki właśńie oharatster mają przede wszystkim wyró~n3.one przez H. Muszyfiskiego póstawy: .
- poszanoxania ~yoia i zdrowia, - tol(r)ranóji,
- wspólodczuwania74.
Zbliżenie jesi szczególnie wyraźne w sytuaojaoh zaistniałyoh niesymetrycznyoh zale~ności między ludźmi, a jeszcze bard.ziej w stosunlcaoh opiekuficzyoh. Dolsonując wyodrębnienia i określenia postaw interpersonalnyoh niezb~dne wyda.je sip'ukazanie struktury jednej spośród nioh - postawy opielnańczo5oi. Na postawg t~ * wed3ug H. Muszyńskiego - składają się nast~pująoe dyspczyoj(r) osobowośoioxe:.
- nastawienie spostrzeieni,owo-e:patyczne;
- altruistycznie zabarwiona. wra~liwość emoojona.lna.;
- wiadza i doświadczenie w zakresie za~pok.ajania ludzkich
potrzeb,
- motywaoje dziaianioxe;
- uczuoia altruistyczne75.

z47
Dyspczycje te:,:można przyj~ć jako postulorane elementy strukturalne postaw opiekuńczyoh~ przejawiająoe si~ w ioh obrgbie w sposób swoiaty, oharatctery.styczny dla działalnośoi opieicuuczej. Ka~d~ z n3oh należy zatem uznaó za niezbgdny slsładnik pczytywnej (właśoiwej) postawy opiekuńczej. Podstawowe znaczenie posiadaj~ niew~tpliwi(r) dyspczyoje: pierwsza, trzeoia i czwarta, a wi~o tendenoja do postrzegania potrzeb drugiego czł.owieka i ~rczuwan3.a
\ się w nie, wiedza o ludzkioh potrzebe.oh i ioh zaspolcajaniu oraz sk.łonność do konstruktpwnego dzia.lan.ia w tym kierranicu. Na osobne podlcreglenie xas3uguje nastawien,ie altruistyczne rczvmiane jako tsndeno ja do bezintereaownego działa~ria. dla dobra. drugiego czł,owieka, gdy~ jest ona jednym z nieodzownpoh wa,runków aktualizaoji opiski mi~dzyludxkisj, a równocześnie jej ohara,kterpstyczn~ oeohą i postulatem.
7.3·3· Krótki przegl~d interprataoji pojęoia posta.wy opie'ku$czaj w lit(r)raturze
Niedośoignione wzorp opieknńczo~oi ~wobeo dzieoi realizował w swe j pralctyoe zaldadowe j ~ jak równie~ propagoWSł. gor~oo w swym oryginalnym i sugestpwnym pisarstwie J. Korczak. Caie uzasadnien3e dla tyoh wzorów czerpał. glównis z potrzeb i naturalnpoh praw dzieoka. Jego liczne wypowiedzi na ten tema.t sk3ada.j~ si~ w swoist~ strukturę oeoh dobrego opiekuna-wyohowawcp. Wiele tpoh wppowiedzi poświgoił równi.e~ okses~leniu negatyWnego modelu "wyohowe~oy-dczoroy", lztóry łamie opór, zmusza, ogTanicza, asekuruje się przed jakimkolwiek ryzykiem~ sabiega o w3asną wygod$~ noratlizuje, domaga się szaounteu 1 wdzi~CZnośol, gwałci prawa dzieo~76~ J~~i wigo osohami - wsd3ug Korczaka - powinien odznaczaó się dobry'opiekun-wyohowawoa? Nie zakładaj~o sporzsidzenia peł.nego inwentarza tyoh ceoh, można powiedzieó, ~e stawiał on wyoho
wawoy przede wszystkim nastgpuj~.oe wymagania:
- być dla swpoh podopiecznyoh takim, ~ebp oni mogli go za jego autentpczne walory zaakoeptowaó jako "swego", zwi~zać sig z n3m emocjonaln3e t polubió, żeby stał si~ w ioh ~yoiu osob~ niszbgdn~ i znaczęo$~ tlcwi~o~ w oentrum zespołu wyohowawczego~ a nie na jego pobrzetaoh77.

z48
- powin~.en odznaczać aig skłonno5oi~ i dyapczyojami do oiag3ego i'wazeohstronnego puznawanla dzieaka - jego psyahofizycznyoh w3aściwośoi (naturp), potrzeb, mo~liwo6oi i ograniczeń,
nie lekoewaltyó niczego, oo dotyczy j(r)go osoby, żyoia (na wzór diagnostyki kl3niczne~), aby bpć "Fhbre~es ówiata dzieoigoego",~8;
- koohaó je ui.łoóoiey dan; im z góry i bezwarunkowo, miłobai4 przyrodnika-ksp3ana, bezintereeown~ i nis oczekuj~o$ wzajemno~oi., a przy tym w pe3ni rafleksyjn~ i trzaźw4, opart~ na realiatycznyr rczpcznaniu jej przedal.otu "niezale~nie od warto6oi
1 po~ytkn, który przynoez~ dzieoi"79, oo wyrażal te~ piaz~a: "Kooham jq, (a dotyczyło to dziewcz~nki zlej, brxydkiej, dokczczliwej - dop. Z. D.) jak przyrodnik, który przpgl~da si~ jakiefś mizernej, zlo~liwej istooie..." ;
- uznawaó i realizować w praktpoe prawo dzieaka do tego,
aby "byio czym ~est"8~~2bo zadaniem wyohowamoy jset "zdobyć prawo, by by3o dzieokiem" , jego powinnofoi~ - azaounek "dla jasnpoh oczu, giadkiej skroni, m3odego wysiikn"83, zrzeosenie się "obłudnsj t~raknoty do dzieoi doskona3yoh"8~, gdy~ "dzieoko ma prawo akismać,.wyłudzić, wymusić, nk~c~a66"8~, a tylko "ziy wrahoitawoa aqdzi, że dzieoko w eamej rzeczy powinno nie ha3asować,
nie plamió ubrań..."86, za~ "nie jest wyohowawo~, kto si~ oburza, kto eig d~sa, kto ma ~al do dzieoka, że ,j(r)at tym, o$ym fest"87; - uznaviwe i przestrzege.ć prawa dzieokś do szaounku - dla
jego niewiedzy, praoy pcznawania, niepoxodzeń i 3.ez, wł.asnośoi
i wahań oi$żkiej praoy wzroatu, bież~aej godainy i dnia dzisiejszego88, bo "dzieoko choe byó traktowane powa~ni.e"g9 i "ma prawo do powa~go tra.ktowania ~ego apraw, do aprawiedliwego ioh rczwa~ania"9o, do "ezaaunku dla swego seutkn, ohoóby nim by3a strata ka~; 2yazenia, ohoćby nim by.t spaoar bez palta, gdy mróg na dworze; pytania pczornie niedorzecznego"9~; 
- wpkazywać daleko ide;oą wyrczumiaiość i toleranoj~ wobea dzieoka - ~ego niedoskonaio~oi, brakbw i odstepstw od ~całożonej normy wpohowawcze,j, bo "tu muai - musi panować atmoafera szerokiej toleranoji dla ~artu, psaty, zło~411wobai, podet~pu, fa3szu - naiwnego grzeohu"92 1 dlatego "pczwól dzieoiom błqdzić i radośnie dążyE~ do poprawy^93;

z49
- byó ~yczliw~m dla ka~dego dzieoka, niezale~nis od jego zalet 1 wad, zaaiug i przswinień - pragn~ć jego dobra, poegaó mn w trudnoboiaoh 1 Iclopotaoh, wyk,azywaL~ zaintereaowanis jego ' aprawami, doatrzegaó przsde waxystkim ~ego dobre atr(r)ny, atarsć si~ go zrczurieć, bronió p~~d złem, przebaczać b3,~dy i wpkreczenia, poniews2 "dzieoko w~bsszy nietakt, ~teaprawi.edliwośó, ale n3,e ps~syw'i~~e aig do wyehewawoy pedanta lub osehiese despoty"94 1 prsgn3ę, "by wpohowawoa właśnie wtedp okazaZ mn ~yezliwośó, gdy winne, gdy zle~ gdy je apotkało nieazcz~6oie*9~;
- odxnaczaó sie oierpliwośoieE, seczególnie vre wa~yyatkioh trudnoóeisoh opiekao~śczo-w~whowswczyoh, w eo:ekiwaniu na pczTt7nrne zmianp w dzieoiaoh, na ieh popraw~e, bowiem tylko "w7ohowawoadczoroa" wpicazuje - jak a~dzi Horczak - nieuatanne znieoierpliwienie i gniewns podnieoenie, zaó "przeczekaó - przetrwać · znaczy zwyoiężyć"~b.
- przejawiać tendenoj~ do rakeymalnego, payahiazrrago.i fizycznego zbli$enia sip do dzieoi, wgk,azywać powinowaotwo duohowe i awoiaty infantylizo~ wobeo nioh97, w czpm zawiera si~ do pewnego atopnia identyfikaojs, pelna solidarnośó i apeoyfiazne partneratwo ze óxwiatem dzieei~oya oraz atawa.nie aip "jsdnya~ z nioh", od któryoh "możns ai$ wiele nauczyć"98, "jako równy oGigdsp rów
nymi, ~iewolnik ir8r8d towarzyszy"99, bowiem "za vszystkioh aam jesteb d~ieokiem, które muaisz pcznać, wpohować"~~0.
Zaaygnalizowane w akróeie najbardziej otsyba podstawowe i ', oharakteryatyczne aeohy dobrego opiekuna, jakie wi~za3 Korczak
z wychowawo~ zak3adu opiekuńczego, e~ w swej wymowie opiekuńaze,~ jedncznsezne. Sq~ bowiea wpprowadzone z wnikliwego, ohooiaż nie zawsze obiektywnego roxpcznania potrzeb ponadpodmiotowyoh dzieci~~~ 1 wyehodz~ tym potrzebom naprzeoiw. Wydaje 'si~,2e pod
a tym wzgl~dem ioh sutor poezedł o wiele dalej ni~ ~.nni pedagoQzy zakładowi. ~ jakkolwiek nie zna~dujemy w jego piaaratwie epeoyficznym jakiejb naukowej syntezy, uogólnier~3a tyoh pogl~dów oraz własnpoh wzoróW poatgp(c)wania, to ioh wartośó dla rczw~aiania pro-~ ' ble(r)at ki_
y poataw opiekuńczyoh ~est niezaprzeczalna. Nie oxnacza to bynajmniej, ~e możemy je d~ciś w pelni akoeptowaó i xaleoaó
, b(r)z zastrze2eń i w~tpliwośoi. Nsle~y ~ednak zastrzeo, ~e krytyczna analiza ogl~,dów
p pedagogicznyoh tego wielkiego opiekuna ni.e ~v

~~o
zoatala detpohczsa podj~ta i nie nale~sy z kilku powodów do przedsi~wzi~ó 3atwpoh~C~. Z drugisj stronp podejmowenie jej w tpe aiejaou px~zekroczpłobp zna,cznie zakreblone reEmy niniejszej praop. Z tego te~ wzglpdn pczoataje ograniazenie sig~ tplko do zaaygnalizawania kilku zastrze~e~. W wiĄkszobai tpoh psetulatów widoczne a~x oas,ks~salizm i skrajność, jak również awoiate niepowtaxzalns pi~tna oaoboro~oi autora, oo sprawia, żs stajg aię one w tej mierze osilcowioie n i e r e a 1 n e . dla ~saowego ioh ur$ecz~nriatniania, a wi~o s~ fenomenem. W~tpiiwe ~est, czp i na ile wykaxpwauis przez opiekuna takioh tende~oji, jak daleko id~oa tolera,noja i wprosurialośó, zw3aasacza nis zwi4zanej z anrowoboi~ i konsskwsnoj~ wymagań~C3, aiożna uznaó za wlaloiwe, a3.ut~oe dabru dzieoina. Nie ulega. we~tplisraśoi, że każd~r etap w żpoiu cz.lowieka powinien bpó przs2ptp w peini - równie~ i w azczególno~śoi dzieoi$atwo. Jedna.kże wszslkie uaiłewania (oarzen3.a) przekaztataenia tego okreau ~poia w uświloonY ottarz i woianie "Szeaunku, jebli nie pokorp dla b3alego, jasnego, niepokalanego, 8wi~tego dzieolĄotwa"~ na.le~y uzna.e za przeja~r akrajnośoi, idealizaoji, tetpazpzmn, hipostazy~C4.
Doświadczenie tyaigey pokoleń wsks4zuje, że w dzieoińatwie jeat oo naj~ej tyls jutra, ao dnia. dzisiejazege, że zeabaorbowsnie ai~ tylko dniem dzisiejazpm dzieoka atwarza zagro~e>~ie jego jutra.
Jakkolwiek istnieje na te(r)at poataw dość bogata literatura, to jednak trudno deazuka6 si~ w doat~pnyoh pnblikaojeoh zadpwalaj4,oej dstinioji poatarry epiekuńczej. Pierwaz4 ohyba prbbp zdefiniewania postawy epiekuńczeJ w naszpm pi~mienniotrri.e podj~ x 1938 r. C. Habioki. Wediug niego "Postawa opisknńcza w~gl~dem dzisaka to jest sta3a jedxsolita linia p(r)st~ppowania opiekuńczego ~wzglQder dzieoka, wynikaj~oa z zasilowania do opiekoyrania aig~ dzieokiem, z zamilowania atale podtrzpmywanego w napi~oiu przez ukoohax~ie dzieoka, przp czpia jednolitość tej linii paet~gows.nia opiekuńczsg^o warunkuje się ustalon; zasadą, wy~po~rodkowan~ ze znajosośei i zrcznmienia dzieoka, a tak2e ze znajamośoi oelu,
do jakiego zo3erza opieka nad ni(r)"~C~. Jeat to niew;tpliwie intaresuj;oe i poglębione ory~inaln~, reflekaj~ określemie poatawp opiekuńczej. Nie jeat to jednak definioja poetawp apiekuńczej w ogÓle, lecz detinioja o k r e ś 1 o n e j poatawy, w tym

z5~
wypadku postawp p o z y t y x n e j ~ poatulowanej. Ale i w tyt znaczeniu budzi ons istotne zastr$e~enia. Ypda~e ai$, i~ autor z~l.~~a.1 z podeiotem opieki zbyt ~yaokie wp~oagania~ niedostatecznie jaano okre~slii je j px~zedm.i.ot.
l~deusz Kotarbi.ńaki iq,cizy a "opiekunem apolegliwym" migdzy instymi nsstapn~$oe postawy wobeo podopiecznsge:
- życzliw~o~oi, ak3omsośoi do pomagania;
- dobrego eeroa i w.esażliwośoi ns potrzebp; - dawania nieza~wodnego oparoia; -_aprawiedliwego traktorauia;
- dzielnośoi w nprawowaniu opiekt; - odaa~nego ohronienia~(c)6.
Yprawdzie autor nie używa i nie defininje poj~oie "postawa opiekuńcza", ale treśó 1 aene wymienionpah tu poataw`ag jedncznaczne; wska.zuj$ wyraźnie, iż ohodzi tu o określony pczytywny atosunek do ponadpodmiotowyoh potrzeb podopiecznego.
W eposób poó~redni o podatawowyoh dyapczyojaoh xyohowawoyopiekuna mówi3 Z. Myalakowaki. Stawiająo zaaednicze pytanie, "czego dzieoko najbardziej oczakuje od wyohowaw~cy?"~~7~ odpotriedzi.~i, ~e zaapokojenia potrzeb, pow~odzenia, nznaaia, zrczu~.enia. Wakazujgo na ioh znaczenie w żyoiu doroalyoh i dzieoi doahodzit do wnioaku, iż wyohowawoa powinien:
- dą~yó do atwerzania sytuao~i "powodzeniosryoh" podopiecznymi .
- dostrzegah ioh, mpkazywaó zainteresowa.n3.a nisi i mprażać uznanie dla ioh lrysiłków i oai~gni~ć;
- nykazywać zrczumienie, serdeczność i oierpliwo~ść wobeo nioh~ 08 .
, , ~Można również stwierdziót i2~ wspólnym mianomnikie~ tpoh trzeoh dyapo~syoji wyohowawoy jeat ~zywsnie pczptywnego atoeunku do podatawowpoh potrzsb ponadpodmiotowyoh dzieoi.
S~iśoie rczumian~, "poataw~g opiskui5czośoi" oharakteryzuje wyczerpuj~oo H. Muazyu'ski~~9~ jako sta3~ gotowo6ć do niesienia porooy ludziom, którzy ~ej potrzebuj~..~wa gotowość aktualizuje. sie zawaze w ulcładzie "ewoistej, nieaymetrycznej zależnośoi mig

z~z dzp jednostkami"110 1 ~~zana jeat z osobami ailniejezymi pod
okreblonym wzglgdem, zdolaymi określonry potrzeb~ pomooy iimpoh zaapokoió. Poatawa ta jest wigo awoiat~, pczytywn~, reakoj; na potrzeb~ pomoop innyoli lndzi. Autor nadaje zatem tak rcz:amisnej poatawie jsk najszerazp zakres wpka~aczaj~op daleke peza stoaunki typn opiekun - podopieczny.
Opiekuńcze walory oaobowośoi vpohowawop domu dzieoka - wy'° prowadzone ze apeopt'iczuyoh wymaga~d atawianyoh grzez t~ instptu. oje - postuluje Z. Zbpazetraka111. Postulatp te obejmnj~ oeohy
kieruukewe i instrumentalne.
T~T zakresie pierwezyoh domaga si~ od wrohowawop:
- troskliwośoi maoierzpńekisj poł4czon(r)j z surewoóo3,~ 03
oowsk~, i
- bra.terakiej mi3o~oi i przpjaoielekiej aerdecznośoi;
	- uczuoiowego nastawienia i~ wpsokiego atopnia e3.truizmu; 	- intuioji pepohologicznej "aby móo pcznać", rczumi(r)ó 3. 	pokierowaó dzieómi";
- niewyczerpanej oierpliwośoi;
- zdolno~oi do ksoh,luaia oelow; mi3ośoi~;
- oałkowitego oddania i poówi~oenia prawie bez reszty. . Drugie zaś obejmuj~ praktpczne wsie~Ptnośoi opieknf~cze~
aiuż$oe zaspokajaniu wielorakioh~ oodzien~roh potrzeb wy~ohowanków, podbudowane viedz~ ni.ezb~dn~, dla oelowsgo i akuteczaego dzialan.ia. . '
Podane tu p dużpva akróoie poglq,dp antorki ma je~ ewe dodatnie i ujemne stronp. Do pierwazyoh p,ależp zaliczpć przede wszpatkim to~ że zoetalp one wyprowadzone w jakisjó mierze z obiektyfmyoh w~magań stawianpoh przez plaoówkg opiekuńcz~. .~eat to najbardziej pop~rawne podejśoie metodologiczne dla zbcidowania modelu opiekuna-wyońowawap domu dzieoka. Na uwagę zas3uguje równie2 wyra~sa domirnoja oeoh opiekuńczyoh, naoisk na eferg emoojonalną oraz wyeksponowsnie umiej~tnośoi praktpcznpoh~ oo jest niew~tpli= wie ~tyrazsm trafnego odczytania speopficznpoh wY~B~ tagw typu plaoówki opiekuńczej, Do ntron ujemapoh wypada zaliczpó fosmułowanis niektóryoh oeoh makaymaliatycznie~ pszez oo stajg się one w ekali masowej oalkoWioie nierealne, z azego częśoiowo zda;~e aobie sprawP autorka, gdp atir9.erdza, że ~ryohowawoów z takimi oe

x53
ohaei zne,,~dzie si.e "niewielu". Z ~tym wi4że aig §oiśle truduy do zaakoeptoWaaia pogi#d, ~e "Z7rzeba ai~ urodzić ze zdoluaśoi~, keohania...".. Podnoai on jeazcze wyżej i tak ni.eosi~galne w,maga- , nia wotaeo wyohowawoy. Chodzi tu jednak nie tyiko o brak realiz
mu. S~ równie9r wy,tpliwoboi, czy i ~ ile m o ~ n a wymagaó "oaikowitego oddania i poświ~oenia bez reszty" oraz ar.eg9o - przede wszystkim i rzeczywi§oie - oczekuj~ wyohowankowie domu dzieoka od awyoh; wyohowetwoów?~12
Poatawq, opieksuicze~ nauczpoiela-wyohowawoy zajmu~e ai~ równie~ I. JundziZi113. Wpohodzi ona ze a3uaznego założenia, że. "Poniewas~ iatote4 opieki jest przede wazyatkim umiejgtne zaapo·
kajanie potrzeb dzieoi i młodzi(r)~y, v.poetawie opieku$czej naie- . 2y uwzgl~dnió zatem wra~iiwośó na ludzkie potrzeby i umiej~tnośó
ioh zaapotcajauia"114. W~,tpliwy jsat natomiaat postulat dragi,
~e "Przy okreóleniu postawy opiekzuSczej nsle~y równie$ zaznaczyE
jej śoisły związek z poataw4 wyohowavwcze~"11~~ bowiem mo~na go i ' nale~F formuło~waó pcza definiojq, poatawy opiekuńczej. W konklu
z~i autorka et.rlerdza, 2e "Poatawa opiekuńcza jest to taks po-. atawa wpohowawcza, w której wyatgpn~e glębok3.e ro,,zumienie potrzeb dzieoi i młodzie2y eraz,umiej~tno§ć wła§oiwego ioh zaapoka.ja.nia, w różnyoh formaoh , pra,~y opiekuficzo-wyohowawcze,~ i w
rczmaityoh wassmk.aoh wyohowawczyoh"116, i. Takie olo;e§lenie poatawy oplekuńoee~ bndzi istotne za~6trze·
2enia. Autorka "zaznaczaj~o" zwi~zek postawy opiekuńczej i wyohowawezej sugeru~e podt~zędno§ć pierwszej wzgl~dem drugiej, a tym samym w pewnpm zakresie ich to~samo§ć. Jest to sprzeczne tak z ogólnym po~goiem opieki i wyohowania, fak i z opiekwtscz~ i wyohowawczą rzeczywisto§oi~. W~tpliwo§ci wobeo takiego pogl~du a~ tym większe, ~e'autorka rczumie - za B. $uohodolskim - postaw~ wyohowawczey jako "zespó3 takioh wła§oiwo§oi i umisjgtno§oi a zatsrasie odnoszenla sig do wyohowanka, dzięki którym praoa nauczycielska zyakuje powodzenie"1~~. Równie2 samo "głgbokie rczumienie potrzeb" oraz .umiejptno§ć ioh właśoiwego zaspokajania" nie wystarczaj~ jeszcze dla aktualizaoji jakichkolwiek postaw opie
kuńcz eh. Wskazu e na to aźnie sformułowane e o lne ' y ~ ··yr
pojęoie postaw opiekuńczych oraz oechy strukturalne postawy
opiekuńezo§oi. · _.

z54
Interewuj~o4 typologig wgohowawoów domów dziso'ka - na- podatawie eondażu bad~awcze6o wóród wyohowswoów oraz wypowi.edzi wyohowanków ns temet "~nkiego wpohowawog ohoislbpm mieó" - zaproponowa.3.a W. Dswit:owa. Ze wzgl$du na to, i~ - niezależnie od intsnoji autorki - wTróżnione typy pczostają w jedncznacznie wpraźnym stoeunku do interesuj~oyoh nae tu postaw opiekańczyoh orez z uwngi na zwi8~3ość i skrótowobó ioh ohamkteryetyki wnrto je tu przsdatawió.
Autorioe. ta wyróżnila następuj~oe trzy typy wyohowawoów osi~gaje~,oyoh dobre efektp praoy oraz zadowolenie z niej:
1) typ "mnoierzyński" - "wyohowuje bardziej aeroem-nit rczumem", zasiłowany jest w zadanieoh opiekuńczpoh i oodziennej troeoe o potrzeby dzieoka i t~ drog~ przede wszystkim oddziaipwn na. wpohowanków;
2) typ "inatruktora" - zajmnje wobeo dzieoi pczyoję starszego, tplko bnrdziej doświadczonego towarzysza, mn wiele wspólnyoh zs swymi wpohowanknmi zainteresowa$ i oelów' wytywa się w organizowsniu z dzieómi ulubionyoh zajęć, np. oportu, robót r~cznyo&, tańob~r i na tpa podlożu zdobywn wpiyw i sutorytet;
3) typ "pedagoga" - int(r)resuje go dzieoko i prooes wpohowanin jako problem sam w sobie, do praop podohodzi jak do zadania, które trzeba rczwi,.gznć, ohgtnie szuka pomooy w nauoe, potrafi oieszyń aię nie tylko własnymi osiggnięoiami', ale i tym o0 oiekawe w dzieoiaah, im tylko właśoiwe~~8.
W konkluzji sutorka stwierdza, ~e ka~dy wyohowawoa powinien kumalować oeohy wszystkioh trzeoh typów.
Typ pierKSZy odzrmczn się zatem wyłącznie oeohami opiekuńczymi, oo trafnie odzwieroiedla jego nazwn "~.oierzyński", która jednocześnie wskazuje nn znacznq ograniczoność apoł.ecznyoh funkoji opiekuńczych, azczególnie wsobeo wyohowanków etnrszyoh, a zw3aszcza oh3opoów.
Tj~p drugi, jakkolwiek oparty na. nieoo odmiennej roli, innym stosunku do wyohowanków oraz działaniu z "innyoh pczyoji", mote zawierać w sobie mniejszy ni~ poprzedni znsób óeoh opiskuńczych. Speł.nianie roli atarszego i bardziej doświadczonego towarzysza daje howiem nie tylko mo211wość zastąpionia w pewnyah granioaoh wyohownwoy "maoierzyr5skiego", ale równiet zaspokajania

255 '
tyoh gotrzeb ponadpodmiotowyoh wyohowanków, które atanowi~ wspomniane wy2ej jego ograniczenie. .
Natomieat w typie trzeoim trudno doszukaó się walorów opiskuńczpoh. Nieiatvro e nia przeoie~ ta~, gdzie podopieczny jeat jedynie problemem "aamym x aobie". W ala~a~nym nae3leniu ten typ rro~na uznaó zs antyopiekuńczy.
Dokona.ny przegl~d literatury konoentrowa,ł si~ ~ok61 dwmjak3.ego rodzaju reflekaji. Pierwazy odnoaił aię do postulowanyoh oeoh opiekuńczogoi opiekuna-wyohowawoy, doatarczaj~o intereeuj4oego a~teriału dla konatruowanie odpomiednioh modeli w tym zakreaie, jak równie~ wartoóaiowpoh hipotez do badar~czej werpfikaoji. Drugi zab sprowadza sie do poazukiwani.a odpowiedzi na pytanie~ czym jest postawa opiekuńcza w ogóle.
Frzytaczane definioje nie da3y jednak na nie zadowalaj;oej odpowiedzi: Niezale~nie bowiem od wykaza~oh ró~nio między nimi oraz wniesionyoh zastrze~eń wobeo niektóryoh atanowisk, wszyatkie one atanowi.~ mniej lub bardziej udane określenia p o z y t p w n e j poatawT opiekuńczej. Mo2na je równocześnie rczumieó dwojako: jako j e d y n ~ realn~ mo~liwośE iatnienia takiej poatawy lub uogólnienie w i e 1 o r a tc i o h pczytywnyoh tendenoji. Wyda.je si$, 2e byly one podawane raczej rr tym pierwazym znaczeniu. Jest ono jednakżs sprzeczne z ogólnym pojgoiem poatawp, rzeczywistymi stosunkami między3.udzkimi w uk3ada.oh niesymetrycznyoh zale~nośoi i nie daje moxlivośoi rczpcznania, identyfikowania przejawiaj$oyoh się w rzeczywiatośoi wielorakioh poataw opieku~5czpoh opiekunów-sry·ohowawoów. St~d te~ kieruj~o aię niepodwa~alną tez~, ~e postawy interpersonalne rczlsładaj~y aię na szerokiej, pełnej skali: od akrajnie ujemnyoh do na.jbardziej dodatnioh~~9, postawy opiekm5cze wppa.da rczpatrywa.ó w ioh,wielorakim inaczeniu, a więo jalw:
- postawę opiekuńcz~ w o g ó 1 e , niezale~nie od jej znaku, podmiotu, przedmiotu, rodzaju i zakresu;
- w i e l o r a k i e w swym rodzaju i zakresie p o z yt y w n e . postawy;
-.uogólnienie, syn.tez~ wszystkich postulow~anyQh lub rzeczywiśoie przejawianyoh pczytyamyoh postaw, a więo p o z y t y w n ~ postawę w o g ó 1 e ;

z~6
- w i e 1 o r a k i e w avym rodza ju i zakre aie n e g e t y w n e peatawp;
- nogól,nienie, syntez~ wazyatkioh mo2liwyoh i px~zejnwianyoh w rzeczywistośoi negatywnyoh postavr, to ~est n e g a t y w n ~ postawg u' o g ó 1 e ~z0~
Mo~na równie~ zaaadnie wyró2nić poatawy opieku$cze ambiwalentne, zawieraj~yoe w sobie równocześnie elementy dodatnie i ujemne, oraz niezasnga~owane, oboj~tns~ stoj~oe niejako pośrodku postaw dodatnioh 1 ujemuyoh.
$ior~o pod uwag~ ogólne pojgoie poetawp interperaonalnej, opieki, potrzeb opiekuńczych, jak rbwnie2 przedstawiana pogl~,dy na osobowość opiekuna-wychowawoy mo2na atwierdzić~ że postawa opiekuńcza wobeo podopiacznego to o k r s ś 1 o n y ,
w z g 1 ~ d n i e s t a 3 y s t o a u n e k ~ e j p o dm i o t u d o p o t r z e b p o n a d p o d m i o t o 
w y o h p o d o p i e ó z n e g o , p r z e j a w i a j g o y a i g w s f e r z e ś w i a d o m o ś~ o i , u 
o z u 6 i d z i a .ł a n i a . Zatem iatot~ tak zdefiniowanej poatawy opiekuńczej jeat przede wszyatkim to, ~e skierowana jeat na potrzeby ponadpodmiotowe podopiecznsgo. Częste wakazywanie na osobp podopiecznego jako na przedmiot tego typu poatawy nie mo~na uznać za wyatarczaj~co precyzyjne i informatywne. Oatatecznie bowiem ka~da tego typu postawa~ ka~de dzialanie opiskvx5cze odnosi się zawszs do oicreślonej potrzeby lub potrzeb~ a 4oiślej do ioh zaapokajania. Można nawet pawiedzieó, że postawa opiekuficza to swoiate odzwieroiedlenie w psyohioe opiekuna potrzeb podopiecznego. Wprowadzona ~tu kategorie - opiekun i podopieczzsy wak.azują, 2e poatawa. opiekuńcza przejawia się przeds wszyatkim w ramaoh atoaunku opiekuficzego, ohooia~ jej terenem moge~ byó inne nieeymetryczne zala~nośoi interperaonalne.
7.3.4. Pczytywne poatawy opiekuńcze
j, Ogólne pojęoie poatawy opiekuńczej wskazuje~ czyut jest ka~da tego typu poetaGa. Jest ono uogólnieniem wielorakioh postaw,
' ryoh na lan ierwaz auwa ai osta cz wśród któ P p Y w5' ~~ ę P W5' P YtY~

z57
Są one rczpatrywane z reguły jako postulaty, formuiowane nierzadko maksymalistycznie i o tyle nierealne, w~tpliwe. Można jeds. na.k wybrać korzystniejszy tok postępowania - poszukiwab przejawiajqcych aię najczę§ciej w rzeczywisto§ci ogiekuńczo-wychowawczej postaw pczytywnych. Jego głbwny walor polega na tym~ że są one ju~ t e r a z w jakiejś mierze elementem rzeezywistośoi, faktem, a o tyla, o ila nie a~ jeszcze zupełnie powszeohne realistycznym postulatem. Terenem tych poszukiwań jest dom dzieoka, jako najbardziej regrezentatywna instytucjw połnsj, zakładawej ópieki. Tak więc na. terenie instptucji ogiekuńezej mo~na wyró2nić i równocze§nie postulować następująoe postawy opiekuńcze wyohowaw~ców wobso ioh podopiecznyoh:
- akoeptaoja każdego wyohowanks takiego, jakim on jest, określająoa gen(r)ralnie pczytywny stosunak do niego, niezaletnis od jego,ewentualnych wad, braków, odohyleń od szeroko pojętej normy i wykluezająca wszelkie totalne dazagrobowanie, nielubienie, odrzucaziie; czna.cza ona równie~ przpjmowanie z gbry zalożenia, ~e "wszystko 0o dzieoirme może się dziecku przydarzyć" oraz gotowo§ć do wła§ciwsj, zrównowa~onej, taktownej, adekw#~tnej reakoji na takie żdarzenia (negatywnym przeoiwieństwem tego jert postawa ci~głego zaskoczenia, oburzania s ę w przypadkaeh ujawnionyoh braków, niedomagań, wykrocze~5 podo~i.ecznego);
- ~yczliwo§b wobec podopiegznego i jego spraw wyzwalaj~ca jedncznacznie pczytywna zaohowania wobec niego - zainteresowa.nie jego osobą, troakę o jego dobro, chęb pomoay, tolerauoję~ wyrczumiało§ć a równocze§nis powaine i zobowiązujące traktowanie, bez faworyzaoji i pob.ła~ania dla jego ne~atywnyoh cech i zaeho,122
wan
- liczanże się z osobowośni~ i indywidualności~ podopiecznago - 3ostosowywanie wymagań do jego mo~liwośoi, uwzględnianie jego stam ów Qsychicznyeh, racji i przekonań, nie naginani.e go wbrew jego .Iudzkim potrzebom i możliwo§eiom do sztywnego modelu wyohowawezego, a równocześnie stwarzanie niezbędnych warunkó~o dla urz9czywistniania się jego zdolno§oi i mo~liwości;
.- aktywnP nastawienie do potrzeb podopieeznego - ezynne i konstruktywne reagowanie na wfzelkie sytuaoje wymagaj~oe interwe:neji opielcurlezej i nie pr~schodzenie obojętnie obok nieh, wykazywanie tondencji do ich postrzegania, wczuwania się w nie,
h

2~8 s~
	udzielanie pomoop i oparoia potrzebujgoym oraz d~~enie do 2aoho	i wyWani.a rówmowagi, dobrego samopoczuoia i zadowelenia swyoh pod	opieczuyoh;
-~zaohowywanie trzeźwośai i rcza~dku w aprawowauiu opieki
- kierowani.e ai~ rzeczpwistym interesem podopiecznpah, przestrzeg~anie uzaeadnieupoh granio i norm w zaspokajaniu ioh potrzeb, odróżnianie potrzeb rzeczywiatpoh od zaohaianek i kaprysów oraz potrzeb negatpwuyah, patolagiaz~oh, kiero~ranie ai~ prawdziwie humaniatyoxnym modelem.potrzeb i ioh hierarohią napet wbrew niesprzp~aj;oym nastawieniom podopiecznego, jak również konstrukty~rne l~czente świadcze~S opiekuńczyoh z wpmngsu~i.ami~ z3
, Te pczptperne postawy opiekuńaze w9st~puj~ w praktpoe w ró~npm zakr(r)a3.e i stopniu: od pojedpnczyah (r)lementb-w do względnie pełnpoh wymissów i od pcziomu nieoo powyr~ej oboj~tnośoi i ambiWa.lenaji do dośó znacznego nat~~enia. Jakkolwiek s~ one,dośó złożone i można je podzieZió na bardzie~ elementarne, to jednak mo~na dokonać iah apntezp i uogdlnienia. W tym te~ znaczeniu mo~
! na powiedzieć~-2e pczyty~ma postawa opiekm5cza opiekuna w ogóle to e z g 1 @ d n i e s t a 1 a t e-n d e n o j a w y r a ~ a j ~ o a o p t y m a 1 n p s t o s u n e k d o
p o t r z e b p o n a d p o d ae i o t o w p a h p o d -. o p i e o z n e g o .
Istotne w tej definio~i jest w3gso - w przeaiwieństwie do omawianyoh wy~e~, częato maksymaliatpcznyoh postulatbw - wekazanie na najbardzie~ raojonalną i korzyatn~, tendenoj~, tak ze Wzglgdu na dobro podopieeznsgo, jak i realne mo~Tiwośoi opiskuna
: i warunków ~yoia ora.2 3.nteres społeczny. Taki bowiem sens nada' je tej poatawi.e atrpbut optymalno~oi~24. Mo~na j~, zatem przy~~ć ' jako uogólnienie nie tylko wpró~nionyoh pigciu pczptywnyoh po
staw, ale równie2 pomini~tpoh tu innyoh, dod.atnioh ustoeunkowaz5 opiekuńczyoh.
7.3.~. Negatywne poatawy opiekuńcze
Obok postaw opiekuńQZyoh pczytywnyoh, wyahcwawoy domów dzieoka i innych plaobwsk opi~kuńezyah wykazuj~ w nie imniefszym zakreaie i atopniu postawy negatywne. Ujemny w sensie opiekm5_

259
czym aharakter tpeh gosta~t jest dospć zró~nioowany. iiiele wskazuje na. to, 2e wra~llwość na nie podopiecznyah jest bardzo wyaoka - reciukujs i przyćmieera dotkliwg pczytywne dcznania płynąoe
z doświadczanyoh ze atrony wyohowawaów postaw dodatnioh. Rczpcznanie rzeczywistośoi opiekuńczej w tyah plsoówkaah, a zwłaszcza stosunków wyohowawop - wyohowankowie, pczwala wprótnić nastgpująoe negatywne postawy opiekuńcze wyohowawoósu~2~:
- unikanie sytuaaji i czynnosoi opiekuńazyoh - przewaga. zachowań biernyoh' niezaanga~o~ra,npoh w sprawy wyahowanków, niedostrzegs,nie lub pomijanie szeregu ioh potrzeb, liazenie na ioh nieistniej~o~ samodzielność i samowystarczalnaść, z pxzekonaniem, ~e "jakoś" poradz~ sobie sam~,, bez pomoay z zewn~trz oraz oddalanie od siebie wymagań i powinnobai interwenoji opiekuńczej, oo prowadzi w sumie do nieuohronnyah, mniejszyoh lub tH.ększyah zaniedbań, braków i niedostatków opiekuńazyoh, do opieki niedostateaznej~zs;
- na.dmierna opieku$czość - aztuazne ograniczanie i redukowanie samodxielno~oi podopie.eznyah w zakresie zaspokajania iah' potrzeb i zastępowanie jej obs3ug& i dczorem (najczęśaiej bezpośrednim), ao jest równczna.czne ze stwarzaniem sztucznyeh potrzeb pona.dpodmiotowyoh~279
- ograniczanie potrzeb wgohowanków - tendencja do minimalizaeji war~u~k.8w dla ioh zaspokajania, tworzonie nerm i zwyczajóyrograniczajgayoh Iub udaremniająayoh zaspokojenie szer(r)gu potrzeb, przewaga zak,azów i agraniczeń nad świadazeniami i uprawai.eniaei dla podopiecznyoh, a~tym samym mno~enie iah frustraaji i utrzymywanie obiektywnie nieuzasadnionego oi~głego stanu głodu znaex~cego zakresu ioh potrzeb~z8i
- utrzymyxanie dystansu s.łu~bowego wobec wychowanków - postrzeganie awyah ohowi~zków @ stosunku do podogieaznyah przede wszystkim w kategoriaah zajmoeania etatu, wykonywania zarz~dze$, reaZizacji planu praoy i jej dokumentacji, pe3nienia dy~uru zgodnis z ~~grafikiem", utrzymrywen3.a się w ramaah zależnośai służbowej, zajmowania sta.łego i podkreślania swej nadrzędnej pczyoji wobec wyohawanków, przesadnego zabiegania o przestrzeganie form lcunwencjenalnych z iah stronyf t(r)ndeneja ta sprowadza się_do utrzymywania sztueznago dystansu, urzędowego stylez, antypartner~twa ż stajs s@ę ezynnikiem pogłębiającym ninnaturalny i formal

z6o
ny kształt plaoówki opiekuńcze~, ze wszystkimi tego ujemnymi ,:
akutkail~.~ - jednoatronnoś6 1 s':a~ajność wyahowawcza, która wyraWa się w jednostronnośoi i na.dmiernej dominaaji oddziaływań wyohowawezyah na podopiecznyah nad dostrzw~~s.niem ioh samyoh jako wartośni najwytaze~, iah potrzeb oraz wymagań opiekuńczyph - jest to tendeno~a do uprawiania wyahowan3.a bez dostateaznej opieki, azy
, li wpohowania nieopiekvńczego, która nierzadko wy.ca~a ai$ skrajnie w wyahowywaniu za wszelką oeng z jej przadmiotem w3ącznie,
! azęato wbrew przedmiotow3 oraz wymaganiami bez dawania; wyahowanek traktowany jeat jak tworzywo, z którego dopiero w przyazłoś03 będzie człowiek, a jeśli nie spełnia tyoh oczekiwai5 i wymagań, to zoataje do toj roli przymuszony albo odtr~,oaxryi
- nadmierna surowość wobeo podopiecznpah wpra~aj~,ca się w pewnej bezwzględnośoi, rygoryzmie, padwy2azonyoh i aztywnyoh wymaganiaah, daleko idąaej oazczędnośoi i ohłodzie uazuć, nietoleranoji, niewyrczumia3.ości - elementem motywaayjnym tej tendenaji jest św3adomość i przekonanie, ~e taki właśnie stosunek do wyGhowanków jest najbardziej efektywny wychowawazo 3 "wyprowadza
' j~ay ioh na ludz2" (jodnakże wywołuje ona poazucie zagro2enia, lęku, ni(r)pewnośai, obeoności, braku zrczumienia, niesprawiedliwośoii krzywdy, złego losu oraz ró~norodne reaka,je przystosowawcee i ob.ronne, najazęśaiej niekorzystne wyahowawazo);
- przenoszenia winy za wszelkie niopowodzenia opiekuńczowychowaweze i niekorzystne stany rzeazy na.wyohowanków, ktbrzy
są najczęśaiej postrzegani i definiowa.n3 jaka główny ujsmny ezynj
	nils prooeusu op3ekuńczo-wychowawczego i jego rezultatów - st~d 	te2 wychowawca. przejawiajaycy tak~. tendenej$ ma najezęściej do 	' cz enia z ohowankami "trudn " "niezd sa linowan i"
y~ w3' Y~. r Y YP 3'm r "złośliwymi", "wymaga.jącymi twsrdej ręki", "leniwymi", "tarn~br, nymi", "bezczslnymi", "ocię~ałymi umysłowo", "niezdolnymi", a
' ~ przyczpn trudnosci, niepowodzeń, kłopotów, balag~anu w grupie wychowawczej, konfliktów i złej atmosfery dopatruje się przede wszystis3_m w sw~·eh podopieeznych - dokonuje xięc na nich projekcji swych własnych wad i popełnianych błędów, pczostaj~c równo
i; cześnie w swym mniemaniu ezynnikiem wszelkiej pomyślnaści i sukcesbw w spra.wow~aniu opioki i wychowania..

261
Dokonany przegląd negatywnyoh postaw opiekuńczych przejawianyoh przez wyohowawoblr domów dzi~cka nie jest bynajmnisj wyczerpujq,cy. S~ to przede wazystkim postawy na.jezęśoiej ujemnie odczuwane i uświadamiane przez a~yohotra.nkóa~r, którzy na. nie wakazuj~. Wspblnym mianownikiem tyoh tendenojl jest ioh negatywna, w aensie opiekuńczym (i nie tylko opiekuuczym) tre§ć, określana tak przez niedostatek, jak i nadmiar`opieki. St~d też uogólniająo je (i im podobne) można powiedzieć, ~e negatywna postawa opiekuńeza to względnie stała tendenoja do n i e d o s t r z eg a n i a , p o m i j a n i a , o g r a n i o z a n i a ,
u d a r e m n i a n i a Iub n a d m i e r n e g o z a 
s p o k a j a n i a potx·zeb podopiecznego. Defin.i.o ja ta wskazuje więc na róźne rodt~e,je (stadia) niekorzystnych dla podopiecznago (i nie tylko) ustosunkowań do jego potrzab opiekuńczyoh ze strony opi(r)kuna - od obojętnych do nacZmiernie ohror~i~cyoh~29. Zatem na.króoej i najogólntej negatywna postawa opi~kuńcza to tendenoja wyra~aj~,oa n i e k o r z y s t n y stosunek opiekuna do potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznsgo. Os~re niekorzystność odnosi się róWnie2 w pownych granicaoh do osobp opiekuna. i społeczeuetwa, gdyż oo na.jmniej niektóre negatpwne postawy naruszaj~ okrsślone~wartośoi ich podmiotu, jak również interea apołeczny~30.
Na przykiad, poatawa nadmierńie ohroniąoa przynosi szkody:
- podopiecznema, czynie~,o go jednostke~ niezaradn~, oczekuj~oą pomooy;
- opiekunowi,'przez nadmiern~ i nieuzasadnioną jego eksploatac~ę~ . - spo3eczeńatwu, keztałtujgc jednostkę nieprzystusowan~, pa.so~ytniczeE.
Nasuwa się ~st~,d wniosek, że ogólne pojęcis postawy opiekuńożej negatywnej ataaowi t(r)ndenoję pa·zeoiwn~ w stosunku do ogól·. nie pojmowanej post~wp opiekW ńczej pczytywnej, w znaczeniu wielorakioYs odohyle~i od stanu optymalnego. 1`ak więe na terenie doroów dzi.eoka (a wiele przemawia za tym, ~e równie~ w innyoh instytucjaoh opiekuńazpoh) opiekunowie-wychowawoy przejaw3aj~ rrobec swyoh podopiecznyoh-wychowanków ró~:noródn~ postawy opieku$cze, rczumiane jako okrefslone sta3e ustosunkcw~nia do potrzsb

zóz
ponadpodmiotowyoh. Spośród nieh wyró~niono dwis przeoiwata~ne kategorie: pczptywne i negatywne. Synteza pierwszyoh doprowadziła do sformuło~~ani.a ogólnego pojęoia pczytywnej postaxy opiekuńczej, zaś drugioh - do ogólnego pojęoia nega.tymnej poatav,y opiakuńczej. Uogólnienia te nie tplko pczwala~~, na. w.ta@oiw~ interpretao~ę (diagnczę klaapfikaopjr~ą) przejawianpoh poatax, ale $tanoxi~ podetsxę dla afersuiowania postulatóx i przaoix~takazafi x tya zahxeaie.
7.3.6- Poatax~ opiekuńcze a poataxy rodzioielakie
Rodzioielstxo zwi.eEzane jeat odxiecznie ze agelnianiem przez rodzioóx funkoji opiekuńczpch xobeo gotosatwa. Jeat tak ju~ u xy~azyoh gatunkóx zxierzqt oraz w przptłaczaj~oej większoóoi xbród lndzi. Dlatego te~ warto dokonaó porównania postax opiekuńczpoh z poataxami rodzioielakimi. Dogodna dla tego porównania jeat konoepoja poataw rodzioie1akioh M. Ziemakiej~3~. Autorka określa je ogólnie jako "tandencję do zaohoxania aię x gsxien apeoyficzny aposób x atoaunku do dzieoka"~3~. Doatrzega jednsk nie jak~,ś jedn~ postulatywn~, globa3:nq, tendenoję - oo nale~y uznać za walor te,~ konoepoji - lecz oały uktad poataw, który dzieli na dwie przeoi~ataxne grupp: w 3 a ś o i x e - akceptaoji' xspółdziałania, daxania rczumnej swobodp, uznaxania prax i n i e w ł a ś o i x e - odtrs~oajqoa, unikaj$oa, nadmiernie ohroniąoa, nadmiernie wymagaj~oa133..
PorBwnujt~o je z przyjęt~ tu definioj~ poatawy opieku$czej nietrudno zauwa~yć, ~e ~yx~óżnione przez sutorkę postawy rodzioielakie a~ w ietooie x pe3.ni lub w du~pm etopniu apeoyficznymi o p i e k u x5 o z p m i poatawami rodzioów xobee a~ryoh dzieoi. Jeat to zr(r)azt; zgodno z oczekixaniem, bowiem opiskuńczośó atanowi dominantę roli rod~ioe. Ioh apeoyfika xyn3ka przede wazpstkim z faktu rodzioielstrra oraz oałokształtu atoasunków rodzioów do dzieoi, gdzie zawieraj$ się między tnnymi ~aastępuj~oe jej
determinanty:
- poczuoie "jiłasnośoi" dzieoka. u rodzioó~r;
- poczuoie "przpnale~nośoi" rodzioów u dzieci;

z63 .
- intymne wigzi emocjona.lne migdzy rodzioami a dziećmi;
- swoiste na.stawienia allooentryczne rodzioów wobec dzieci~3~.
Równocześnie treść p.iektóryoh postaw rodzioielskich jest bardzo zbliżona do wpró~nionpoh wy~ej postaw opiekuńczyoh wyohowawców. Chodzi tu głównie o gostawg alsoeptacji. Inne zaś zawierają tylko w pewnej czgśoi analogiczns treści, jak na przyk3ad postawa rodzicielska "nadmiernie ohroni~ca" i postawa "nadmiernej opiekuńczośoi" wpohowawoy. Natomiast postawa rodzioielska. "odtrąeająca" nie ma raczej takiego odpowiednika w opiekuńczyoh postawaoh wychowawoów, oo wskazuje na wiglssz~ skrajność rodzioów w ioh ujemnyoh postawa.oh. To zaś, że nie przejawia sig ona u wyohowawoów, da sig wyjaśnió zawodowym oharakterem ioh działalnośai opiekuficzej, podejmowanej z regu3y z oa.łlsowicie w ł a sn e g o i o d w r a o a 1 n e g o wyboru, gdzie tatsa. tendenoja jest ma3o prawdopodobna~3~. Porównania te prowadz~ do wniosku, że postawy rodzioielskie s~ czymś wigcej ni~ postawy opiskuńcze wyohowawoów albo czymś mniej. Pcza śoiśle opieliu$czą treśfi wykraczaj$ one pewnymi e7.ementami ten3encji wychowawczyoh
jak równie~ egoi9tycznyoh~36. Natomiast podstawowe ioh ograniczenie tkwi w dominaoji wspomnianego allooentryzmu. Mimo tpoh rbżni.c postawy rodzioielskie w interpretacji M. Ziemskiej mo~na - z pewnym uproszczeniem - potraktować jako swoistą odmiang postaw opiekuńezyoh, przejawiająoych sig na grunoie rodzi.ny.
7.3.7· Postawy opiekuńeze a postawy wyohowaweze
Ze wzglgdu na rzeczywiste i postulowane zwi~zki migdzy opieką a wyohowaniem~37 oelows wydaje sig rczpatrzenie stosunku postawy opielf.u$azej do postawy wpehowawczej. Dotyohczasowe rczważania nad ogólnym pojgciem opieki i jej stosunkiem do wyohowania
oraz postawsmi opiekuńczymi nis daj~ jednak jeszcze wystarczają.- , cej podstawy dla doi~ona.ni.a obiektywnych ustaleń w tym zakresie.
Trzeba bowiem jeszcze odpowiedzieć na pytanie, czym jest posta
wa wychowawcza, p;dy~ w odpowiedniej literaturza~3$ trudno zna- ' leźh zadowalająoą definicjg tego pojęcia139~-Z uwa,gi na to, ~e
;,,~i,,, ,
!::

z64 
i.nterasują nas tu głównie r e 1 a e j e między dwoma różnymi typami postaw, a szersze rczwa~:ania na.d postawami wyohowawczymi wykraczają pcza temat niniejszej praoy, ograni.czę się w tym miejscu do najbardziej ogólnej odpewiedzi na. to pytanie. Biorąe pod uwagę ogó Lne pojęcie postawy oraz szeroko pojętego wyehowaxiia ,(wychowanie ukierunkowujące i uspra~.miające) można przyjąć, że postawa wychowa.wcza w ogóle1~~ to okrsślony, względnie stały stosunek jej podmiotu do urzeczywistriania się w osobowości 3 zaehowania.ch wychowanków uznanyoh wartości kierunk.owyoh i in
s triunenta lnych ~ 4 ~ .
W tym rczumieniu przedmiotam postaw-y wyohowawczej jest w istocie nie wyehowanek jako taki, lecz to, ezy i na i.le reali.-. zuje on w sobie i swych zacńowaniaeh za3.ożone oele, a w sumie idea.i wychowania~l~z, czy i na. ile - mówiąc za I3. Suohodolskim dorasta on do zada~xi43. Ze względu przede wszystkim na ów przedmiot postawy wychowawcze wypada zaliczyć do ka.tegorii postaw ideouro-;E~ołecznyoh. Konfrontu jąc je z pośtawami opiekuńezymi nietrudno zauważyb, iż nie zatshodzi między nimi stosunek tożsamości ezy podrzędności, jak to sugeruje daf inicja "gostawy opiekuńczej" I. Jundziłł. Jedne i drugie są s w o i s t y m i dyspczyojami osobowościowymi ogiekuna-wychowawcy. Postawy opiekuńcze są istotnymi ezynnikami stymulacyjnymi i ukierunkowującymi proces opiakuńczy, a postawy wychowawcze analogi.cznymi meohanizmami śoiśla pojętego prooasu wyohowania. Ponieważ z jednej strony podmiotem tych postaw jest ezęsto ten sam opiekun-wychowawoa, a ioh różne przedmioty wiąże osoba podopiecznego-wychowanka, z drugiej zaś w procesi.e opiekuńczo-wychowawczym aktualizują się one częst~ równolegle, w tym sam3nn miejscu i ezasie, we wzajemnych uwarunkowaniaoh, stąd też mo~.na mówić o zaohodząoych między nimi wielorakich związkaoh: przedmiotowo-podmiotow3:oh, sytuaopjnyoh, przyczyrzowo-skutkoe~ch. Związki te postępują dalaj, gdy jednago typu postawy zawisrają w sobie atrybuty postaw typu drugiego: postawy apiekuńeze wzbogacają się o tendencje wychowawo·~e, a postawy wychowaweze o tendeneje opiekuńeze:`~W tym wzajemnym zawi.eraniu się (subsumpaji) zachodzi migdzy nimi stosunek
p o d p r z e c i w i e ń s t w a . Z ogólnego postulatu nadawania opiece walorów wychowawczych, a wychoweniu walorów opiekuńczyoh wynika również postnlat 3ącznego przojawiania tych po

2ój
staw, jako opi.ekuxiczo-wychowawczych lub wychowawczo-opiokuńczyoh. ·
'7.~.8. Czynniki postaw opxekuńczych
Wielorakość przejawianych przez wychowawców domów dziecka (i intex-natów) dodatnich ~ ujemnyoh postaw opiel~uńczych oraz ioh doniosłośó w oałolsszta3cie prooesu opislsuńezo-wyohowawczego skłania do postawienia pytania o ich cz3-nniki. W odpowiedzi na nie mo~na b~r się odwołaó do twżerdzeń ogólnej teorii postaw w tym zakresie, która między innymi:
-. wskazuje na fundamentalne postawotwórcza czynniki - potrzeby ludzkie, uznawane systemy wartości i kulturowe wzory postawl4~;
- określa meoha.nizmy tworzenia się postaw - nawyki, warunkowanie emooji i reakcje przeniesi.enial~5;
- analizuje indywidualne i społeczno-kulturowe czynniki kształtowania się postaw oraz metody ich zmienianial4~.
Nasuwa się jednak pytan.is, które czynniki postaw opiekinńczych wjy·chowawców określają całok.sztait ich.działalności, począwszy od przygotowywania się do pełnienia tej roli? Takim czynnikiem jest prooes przygotowywania się do zawodu kandydatów na wyohowawców, albo też podwyższania kwal-ifikacji wychowawoów czynnyoh żawodowo - aktualnie na stacjonarnych lub zaocznych studiaoh magisterskich, a w odniesieniu do pewnej grupy czynnyeh wyehowawoów poprzez uproszczone egzaminy, prowadzące do uzyska-~ nia wy'zszego zawodowego wykształ.oenia. Cały ten proces ma okx~eślony wpływ~na. aktual9..zaoję wszystkich trzech komponentów postaw opieKuńczyoh,,a: zwłaszcza pcznawczego i afektywnegc, inao2,ej po
staw p o z n a w c z y o h . Charakter tego wpł7xu, jego si- i ł.a zal eżą przede wszyśtki.m od treśei programowycki kształ.cenia.
Te zaś - jak dotychezas - odzna.c:zają się wyraźnym niedostatkiem treści dotyczących opieki,opisujących i wyjaśniająoyeh p.rzedmiot postaw opiekuńczych - potrzeby ponadpodmiotowe oraz działalność służącą ich zaspokaja,niul4~. Stąd tei trudno mówić o jakimś wyraźnie pczytywnym ich wpływie na kształtowanie się postaw opie

ze6 . .
kuńczyola studentów. Równoczegnie treśoi te ograniezone są - ze wszystki.mi skutkami dla ksztattowania sięr tyoh postaw - tym, ~e pom~żnięto w nioh oa3kowioie kszta3oeni.e pralstycznyoh umiejętnośoi opiekuńczo-wyohowawczyoh przyszłyoh wyohowawoów~~8.
=nnym czynnikiem postaw opiekuńczyoh wyohowawoów wynikająoys z "prawa struktury"~49 jest okre~lony stan alctualizaoji r~y3_ektóryoh ioh postaw ideowo-społecznyoh. Chodzi tu przede wszystkim o ioh stosunek do podejmowanego lub pełnionego zawodu, a w tym o motytry jego wyborn, stosunelz do zadań i czynno~4oi opiakuń
czo-wyrohowawczyoh, a szerzej do praoy, oraz postawę zaangaxowani.a społecznego~5o. Zbędne wydaje si~ dowodzeni.e, jak da.lece mog~ one wp3pwaó na stan postaw opiekuńczyoh, a zwłaszcza na ioh koaponenty ~oojonalno-ooeniaj~oe i behawioralne. Zliestety, pod tya wzglgdear sytuaoja w· domaoh dzieoka i internatach nie daje powodów do zadowolania. Ju2 selekoja rekrutaoyjna i egzaaiinaoyjna kandydatów na studia. ze speojalnogoią "pedagogika opiekuńcza" nie uwzglgdnia rea3nie wymienionyoh (i innyoh) postaw ideowospołeaznyoh jalco kryteriów doboru. Chooia~ są one na ogół postrzegane przez kadrg pedagogiczną uczelni jako ogólne oele wyohowania, to jednak sprowadzanie ioh do pcziomu oelów operaoyjnyoh i ioh realizaoja pczostaje najczgśoisj w sźerze postulatów. I wreszoie, rxeczywistośó plaoówelc opieku$czych, jako miejsoe praoy, bardzo cz~sto nie sprxpja pczyty~rnemu lsszta3towaniu s3.ę tyoh postaw. Stąd też ioh stan jest w stosunkowo ducym zakresie negatywny lub indyf eren~~~5~. Dotyczy to zw3aszcza postaw wob(r)o wpkonyvanego zawodu i zadań opi.ekuńczo-wyohowawczych.,0 tyle G
więo trudno oczekiwaó ioh pczytywusgo wpływu na postawy opi.ekuńtize.
Rxeo~ywistośó ta stanowi wysooe z3.o2ony atan rzeczy, na lctóre skladają si~ przede wszystlcim nastgpująoe r e a~l n e kom
ponenty:
- podopieczni ~y·ohowankowie;
- wychowawoy i pczostali praoownioy;
- funkojonująoy, zwi~zany z praoą opiekuńczo-wyohowawcz~ systear wartośoi, prefarencji i wymagań;
- charalcter i pcziom praoy, jej warunki i efelcty;
- stosunki migdzy podopiecznymi-wyohowank,ami a opielsunami
wyohowawoami;

267
- Sto0unkl mlgdz'Y WyC110waWCami~ i~migdzy wszystkimi praoow
ri:l~Gami j , ,
- okre§lona koncepoja i styl praoy plaoówki;
- styl kierowania, nadzór zewngtrzny oraz kryteria kontro
li i ooeny przebiegu i ef ektów praoy;
- warunk.i materialno-organizaoyjne ~yola 1 pracy;
- atmosfera żpoia i_ pracy.
. Je§li wykluczyć - ra.czej rzadkie - przypadlt3. aspołecznyoh i antyopiekuńczych osobowo§oi wyohowawoów, to można przyjąć, że okre§lony stan tyoh komponentów rzeczyvristo§ci plaoówki wywiera w sumie przemożny wpływ na kształtowa.nie sig postaw opiekuńczyoh opiekunów, zwłaszcza w okresie ioh zawodowego wdro~enia i rczwoju. Ioh pełna oharakterystyha wykracza pcza niniejsze rczwa~a.nia i byłaby przedsigwzigoiem na. miarg obszernej monograf ii. Mo~na najogólniej stwierdzić, że w odniesieniu do dzisiejszpoh domów dzieoka ~w każdym z tyoh sk3adników pczoetaje wiele do ~yczenia. Oprócz niekorzystnego w sumie stanu kadry wyohowa.wczej wypada - tytułem przyk3adu - zasygnalizować jeszcze ooeng wyohowanków.
Natalia Fian-Ilgiewicz podała, na podstawie przeprowadzonyoh badań, nastgpują.oe oecńy wyohowanków domu dzieoka, posiadająoych oboje rodzi.oów: "niepokój i zdenerwowanie; opory przeoiwko pobytowi w domu dzieoka; sk3onno§6 do dzi.ałania niejawnego~ brak uf no§oi, drażliwośó, skłonno§ć do obra~ania sig i dąsówy brak kole~eńskosoi obok tondenoji do nadmiernego przywiązywania sig partykularnego= niezaradno§ć żyoiową; postawg konsumpoyjn~; mallsontenotwo"152.
7.4. S y t u a o j e o p i e k u ń o z e
7.4.1. Ogólne przesłanki określani.a sytuacji opiekuńezyoh,~~, Obiektywne ok.reśleni.e pojgoia "sytuaoja opiekuficza" wymaga
przede wszystkim odwołania sig do nadrzgdnego pojgoia sytua.eji "ludzkiej" w ogóle, które 'zostało na gruncie psyahologii dość wy; ~ ezergująoo zinterpretowaue. Chodzi bowi.em o to, aby w tre§oi
:II . . :a

z68
interesującego nas -tu pojęcia odpowiednio połączyć to, o0 ogólniejsze z tym, o0 ograniczoner specyficzne. Glynika. to z przyjętego za3o~enia, ~e sytuaoje opiekuńcze są speoyf icznym rodzajem sytusoji ludzkioh.
Sytuacja n,a.jogólniej pojęta cznacze w języku polskim "zespół olsoliczno§os,, "-poło~enie w jakim się lcto zxia jduje, ogół wa: runk,ew, -iv~ ktoryoh ooś się -d~i:-e je, oo§ się rczwi ja" i 53. Sytuac ję
"ludz " to est s uao które odmiotem est człowiek dex j Y't j ę : j P j r finiuje T. Tomaszewski następująco: "Sytuaoją człowieka. będziemy nazywali uk.ład jego wzajemnych stosunków z i.rm i elementami jego środowiska w okre§lonym momenois czasu"~5- lub jeszcze wyraźnie j jalso "eletnerity otoczeni,,a człowiska wraz z nim samym, takie jaicimi są one obiektywnie i w obiektywnyoh stosunkaoh wzajemnyoh, i takie jakimi je spostrzegają ludzie uczestnicząoy w ta j sytua.o ji (na.(c) tyllso śam podmiot sytuao ji)". Tak po jmowa.ną sytuację ludzką charakteryzuje według autora głównie: p o d m i o t o w o ś ć - zawsze jest oma. czy jaś oraz a k t y w n o § ó p o d s t a w o w a jej podmiotu - "dla sytuaoji. drogowej kierowoy podstawową aktywnością jest prowadzenie pojazdu, dla sytuaoji nauczyoiela podatawową ak.tywnośoią. jest proces nauczania, zaś dla ucznża prooes uczenia się"~55. Ze względu na tę aktywno§ć sutor dzieli sytuacje na " e g z y s t e nc j a 1 n e (zdrowotne, materialne, f inansowe, mie~zkaniowe, zawodowe, rodzinne, towarzyskie itp.) oraz b e h a w i o 
r a 1 n e (wychowawcze, terapeutyczne, egzami.naoyjne, przedstartowe problemowe, deoyzyjne, zadaniowa, trudne, ryzykowne, niebezpieczne itp.)"~56. .
Kazimisrz So§nick3. określa sytuaojg ludzką jako "ogó.Ł bodźobw działająoych na nasz organizm i powodująoych §wiadome prze~yoia i zmiany w naszej psyohice"~5~. Te zaś bodźce, które powodują zniany osobowotwórcze składają się na ."sytuanje pedago
- . giczne". Ogół tyoh sytuaoji tworzy "§rodowisko wyohowawo2e"155. Jak widać, tak rczumiana. sytuaoja cznacza to samo lub prawie to samo no §rodowistco. Dość hliska teusu rczumieniu jest def inioja sytua'~ji wyohowawczych J..~~ykox~r~kiego: "sytuaojami wyohowawezym,i mo~na nazwać,waf~unki ze względu na ich wp3yw na formowanie się osobowo§ói"~~~g. Je€~13 jednssk zwafiyó, ~e autor zalicza do nich sytuaoje~60~
·
,I~~~~~~~~~~

269
- zależności (zależność od opiekunów), - władzy (podleganie władzy starszyoh)t
- kontaktu społecznego (uczestxii.ctwo w grupaoh społecz
nyoh), - zagro~enia (stawianie czoła różnym zagro~eniom),
- frustraoji (przezwyoi~żania trudno§ci i ograniczeia),
- osiągania sukoesu (nabywanie i rczwijanie dyspczyoji),
- waino§oi (zajmowanie uprzpwilejowanej pczyoji w stosunkn opiekuńczym),
- wymagań moralnyoh (podleganie meohanizmom sta3ej kontroli społecznej), to zakres tego pojęoia staje się o wiele szerszy.
Znacznie pełniej spreoy~owane poj~cie sytuacji wyohowawezej pruponuje H. Muszyński: jalco "czasowy układ wax_·~znlców t~ warzysząoyoh interakcji wyohowawezej,~tórym wyohowe.nek dys- ~( j ponuje możliwo§oią wyboru któregoś spośrod zaohowań zawierają- 'j oyoh przynajmniej jeden zało~ony oel operacyjny"~6~. Nie odbie- i '
I ga ono jedna.k w swej istooie od poprzednieh okre§leń sytuaoji
wyohowawezyoh, a zwłaszcza sytuaoji "pedagogicznej refleksyjnej" K. So§niclciego, liszelako oenne jest tu wskazanie wyraźnie na mechanizm jej wyoho dzi~
' ~Zasyg~3:'i'~iówaną w na. jwiększ3~ skróoie interpretac ję sytuao ji ludzkich w ogóle T. Tomaszewskiego mo~na przyjąó za podstawę
dla okre§lania w-ielorakioh sytuaoji poohodnych, a w tym także interesująoyah nas tu sytuaoji opiekuńczyah. Natomiast przytoczone definiaje sytuaoji wychowawczyoh nale~y traktować jako
przykł.ady stanowisk ograniczająoyoh w istooie to pajęcie do akreślonyeh.osobowotwórczyeh ezynników, bodźców zewnętrzn~·oh, Dla d.alszych rczważań celowe jest przyjęcie następującego sohematu struktu~·yzaoji tego tak szerokiego pojgci.a:

2'70
Sytuacje w ogóle
(dotpaząo szellcia odmiotów)
sytuaoje udzkie ~ sytua.aj pczaludzkie (któryah podmiotem 'est człowiek) (dotyczące f lory, fauny
i spstemów nieo~ywionyah)
egzys~eno jalne behawi.
rodzinne d'~iekvffcze wychowawoxe materialne dydaktyczne inne inne
Sohemat ten stanowi zaledwis niepełny, wymagajĄ.oy da.lszego
rczwinięcia zarys struktury pojęoia rcsytuacje". Wszelako i w tej postaci uk,azuje, jak szeroki jest zakres tego pojęoia. Doświadcza ioh bori.am obiektywnie nie tylko a2łowiek jako wyró~niający się element - podmiot tych~e, ale także zwierzęta, rośli.ny i systemy nieożywione.
7.4.2. Ogólne pojęcie sytuacji opiekuń.:zyoh i opiekuńczo-wyohowawazych
Ju~ potoazna obserwaaja działainości opiekuńezej w rodzinie oraz plaoówkaoh opieki zak3t.~.dowej pczwala stwierdzić, ~e przebiega ona w ramach róCnorodnych sytuacji i pop.rzez nie. Ta
, kie sytuacje, jak: karmienie dziecka przez matkę, oźuwanie przy jego 3óżku, gdy zasypia~ gdy jest ohore, wspó3sra za'ba.wa, przytulanie i pocieszanie, gdy jest zmartwi.one, zlęknione, pokrzywdzo
i ne, opowiadaW e bajki przed anem, odprowadzania do przodszkola i szkoiy - stały się między innymi tematam? ujmujących da:ieŁ malarskich i opisów literaakioh. Znane są rodzioom i opieicmomwychowawoom w plaaówkaah opiekuńczych t.a.kie sytuacjo jak: przygotowywa,nie wspólnie z dzieómi i spo~ywaye śniadania, obi:zd~z, kblacji, udzielanie pomocy w nauoe szkolnej, rczpatrywan2e skarE;

/
271
i zażaleń, porada i pomoa w samoobsłudze indywidualnej, czynno§ci poranne przed wyjśoiem do szko3y, czynno§oi wieczorne przed noonym wypoczynkiem, interwenoje w przypadkaoh konf lilstów między dziećmi, dla obrony s3abszyoh i pokrzywdzonyoh. Łatwo zauważyć, że wspóliią ioh oeohą jest pewien stań W ezaspokojenia potrzeby (potrzeb) podopiecznego (podopiecznyoh) oraz okre§lone czynno§oi opietcv$cze zmierzająoej do pożą.danej zmiany tego sta
nu. Stąd też mocna je nazwaó s y t u a o j a m i o p i e - " ~ f~ k u ń c z y m i , które sk.ładają się łącznie na określoną
tre§ó, formę i zakres dzia3alnośoi opiekuńczej danej instytuoji. Co wpł.ywa na taki "sytuaoyjny" tok opieki? Można tu wskazaó na kilka wła§oiwoboi opieki, które nadają jej taki oharakter.
Sprawowanie jej w ró~nyoh instytuojaoh opiekuńczyoh z rodziną na czele, zwłaszcza nad dziećmi i młodzieżą, dokonuje się z reguły w określonyoh w a r u n k a o h p~rzestrzenno-czasowych~ materialno-orga.nizacyjnyoh, psyohicznyoh, zdarzeniowyoh, które wielostronnie o k r e § 1 a j ą tę działaino§ć.
- Wielorako§ó potrzeb podopiecznyoh sprawia, że ioh zaspokajanie wymaga odpowiednio z r ó ż n i o o w a n y c h tre§oi, form i warunków działalno§oi, a zatem - w pewnyoh granioaoh - o d r ę b n y c h sytua.o ji.
'' - Ludzie zaspokajają swoje gotrzeby według przyjętyoh form 4
obyczajowyoh, zwyczajowyoh, konwenojona3nych. Dotyczy to również w całej rczoiągło§ci zasgokajania potrzeb ponadpodmiotowyoh w procesie opie'ki. Te różne formy zakre§lają' s w o i s t e
r a m y dla odpowiedniego układu i zachowań podmi.otu i przed
miotu opiski.
- Znaczącą rolę odgrywa tu tatcże rytm życia podogiecznyoh (dzienny, dobowy, tygodniowy, miesięczny, okresowy, roczny) narzucająoy odpowiednio zróżnicowans, wyodrębniające si.ę dzialan3.a opiekuńcze tworząoe swoiste cało§ci (jednostki).
Centralnym elementem strukturalnym tych oałości, a równo
cze§nie ich a.stotną oechą jest to, że dokonuje się tam w jaki.ej§ mierze zaspolsojenie określonej potrzeby lub potrzeb ponadpodmiotosrych, oo przesądza o ~ej opiekunczym oharakte~ze. Nadto w dział,alnośoi opiekuńczej występuje i. liczy się poważnie, z wielu
względów, stan aktywno§ci,podopiecznyoh w zakresie zaspokajania !

z7z
ich potrzeb: od przeciwdziałania aż do kon$truktywnego współdzia3ania.
Pojęcie "śytuacja opiekuńeza" nie zostało jak dotąd zadowalająao teoretycznie wyodrębnione i zdef iniowane. Równocześnie można, powiedzieć, że dla pedagogiki opiekuńczej, a zwłaszeza jej podstawowej częśc:i - teorii opi.eki - okazuje się ono niezbgdna przede wszystkim dla ceiów diagnostycznych, opisowyoh i arralitycznych. Sytuaoje opiekuńcze - jak to przedstawia schemat - są swoistym rodzajem sytua.oji ludzkich typu o z y n n o ś ci.owo-egzyst ez~o jelnego. Charakteryzuje je przede wszystls"m d w u w y m i a r p w o ś ć (wymiar egzystenejalny i behawioralny, ściśle ze sobą sprzężone) i
d w u p o d m i o t o w o ś ć (opiekun i podopieczny związani niesymetryczną zależnością), oo w dużej mierz(c) pokrywa się z podziałem sytuaoji ludzlsioh T. Tomaszewslsiego na egzystancjalne i. behawioralne, a jednocześnie n i w e 1 u j e go i z a 
c i e r a . Z jednej bowiem strony określają je czynno§ci opie-. kuna,, który w tym wymi.arze staje się podmiotem sytuacji' z drugiej zaś, tworzy je określony stan zaspoko3enia potrzeb podopiecznegos poprzez oo jawa się nam on jako drugi ich podmiot.
Ta swoista dwoistoś_ć sytuacji opiekuńezych jest tym wvraźniejsza, i.m bardziej przeważa i domW uje jeden albo drugi ich wymiar. Można, talcże powi.edzieć~ że w pownyah przypad,kaoh występuje tylko jeden z nioh. Tak na przyicład., rczpcznając sytuaoję dzieoka żaniedbanego, pczostawionego własnemu losowi, mamy do czynienia tylko z określonym stanem,~~zaspokojenia jego potrzeb, zaś o czynnościach opi.ekuna wnosimy pośrednio poprzez stwierdzony stan rzeczy. Można także wskazać na sytnacjp "wype.ł.nione" tyllco czynnościami opiekuna.
Te dwa różne aspekty sytuacji opiekuriczych stwarzają mcziiwość i - w pewnych granicach - zasadność ich podziału na
e g z y s t e n o j a 1 n e i o z y n n o ś c i o w e ty~ bardz~_ej, im iv większym stopniu wyodrębnia się i dominuje jeden z nich. Trudno zatem hyłoby nie uwzględxiiać tego w interpretaoji sytuaoji opiekuńezych, a w konsekwencji w dia~;nczowaniu _i opisywaniu opieki. Nietrudno rówrLOCZeśnie dostrzec, Ee podział taki ~~mpli.kuje jednostronność i niekompletność strukturaln~, sytuacji.
~IIII I~

z73
Jednak~e najczę§o~.ej ~.my do azynienia z tym większą mo2liwo§oi~ i zasadnośoią ł ą a z .n e g o ujmtowania tyoh dwóah podatawowyoh aspektów i traktowanie sytusaji opieku:Sczpoh jako zró~nioowanego uk3adu czyramośoiowo-egzystenojalnego (lub odwrotnie). Dopiero w tym rczumieniu pojęoie "sytueaja opiekuńcza" staje aię-pojęoiem pełnym,...wyczerpująoym.
Z t~ dwoisto§ai~ sytuao~i o~iekuńczych pczostaje w integralnym zwi~zku iah z a l e ~ n o § o i o w y oharakter. Chodzi .tu nie tylko o wspoe~ianą wyżej asysmtryczn~ zele2no§ć podopiecznego od jego opiekuna, ale tak~e o zwrotną speoyfiazną k o m p e n s a o y j n q, zale~nośó opiekuna od podopieaznego. Wynika to - m8wi~a najogólniej - z właśoiwośoi opieki międzpludzkiej i nawi~zanogo stośunku opiekuńczego. St~d te~ tego rodzaju zale2no§ai w3a§oirre są tylko mieszcząeym się w tyoh granicaph sytuaojom opiekuńazym. Odnosi się to - oczywi§oie - do sytuaoji w pełnym, czynnoboiowo-egzystenajalnym znaazeniu.
Asymetryczn~ zale~no§ć występuj$os~ w tyoh sytuaajaah niejako równoważy przeoiwna. jej w dużym stopniu aeeha - zajmowanie przez podopieeznego szczegblnej, u p r z y w i 1 e j o w a n e j pod wieloma względami pczyoji ~robeo opiekuna i całego otoczenia osób doros3yah. Ma.j~c na uwadze tg wła§nie oeahę, J. R(c)ykowski wyró~ni3 w przytaezanej wy~ej klasyfikacji "sytuacji wychowawczyoh" - "sytuaoję wa~nośai". Ta awoista wa2no§ć osoby podopiecznego rzuaa się zwłaszcza w oczy w ró~npoh sytuaejach opieki rodzinnej. Nale~y jednak zauważyć, że ma ona w du~ej mierze i przede wszystkim wymiar subiektywny, jako głównie wytwór emoejonalnych potrzeb, odezuć i allocentrycznyah postaw opiekunów.
Ta do§ó ogólna i skrótowa oharakterystyka aytuacji opiekuńczyoh pczwala na.m ju~ na sfarmu3owanie ich definioji.'Tak ,aięo można na tej podstawie powiedzieć, że sytuaoja opiekuńcza - to wyodrębniaj~ce się jako pewna oa3ośó strukturalno-funkcjona2na: atan niezaspoko~enia potrzeb podopieeznego i jego aktywnośó oraz ezynno§oi opiekuna zmiarzająoe do po~~danej zmiany tego stanu w czaaowym ukł.adzie warunków i zale~nośoi. $iorąc aaś pod uwagę okireślnq strukturę tych sytuaeji, mo~na je inaczej określić jako specyficzne układy:

274
- potrzeb (p(r)wien stan niezaspokojenia potrzeb ponadpodmiotowyoh podopiecznyoh)t
- warunków (wł$cznie z właściwoóoiami osobowymi opiskuna i podopiecznego),
- aktywnośoi (czynnośoi opiekuńcze opiekuna i wspó.ludział podopiecznego w zaspokajaniu jego potrzeb),
- koniecznośoi (uwzględnianie sta3.yoh zale~nośoi,i real~ch granio mo~liwośoi oraz spełnianie podstawowyoh funkoji opieki), - wartośoi (optymalne spełnianie funkoji opieki).
St~d te2 oelowe organizowanie tego rodzaju sytuaoji lub opanowywani.e zaistniałyoh spontaniczn3.e, ioh konstruktywny przebieg oraz pomyślne zakończenie (to je,et arpełnienie funkoji i osi~gnięoie wartoboi)~zale~ą od zakresu i stopnia aktualizaoji trzeoh pierwszy9oh elementów i oi~sreślonyoh relaoji między nimi wszyatkimi. '
Jakkolwiek w ka~dej sytuaoji opisku~czej licz~ się odpowiednio wszpstkie wymienione skł.adniki, to o jej opiekuńezym charaktsrze przese~dzaj~ pierwszy i trzeoi. Ma.j$o na uwa.dze mo211wośoi przewidyWania" planowania i "opanowywani'a." sytuaoji opiekuńczych, jak rfiwnie~ oelowego ich organizowania, mo~emy je zasadnie traktowa,ó jako organizaayjne i funkojona.lne jednostki opiekuu'czej działalno~oi, czyli określone j e d n o s t k i m e t o
d y t~ z n e o p i e k i . Jako takie mag~ byE zatem przedmiotem snalizy iva,rtośoiuj~oej w różnyoh aspektach: celowości, efektyiano~oi opiekuńczej i wyohowawczęj, ekonomieznos~oi dzia.ła
_ nia, sprawnośoi organizaoyjnej itp. Def3.nicja ta wskaźuje równie~ na podmiot, przedmiot oraz oel tej działalnośoi. Wszystkie te elementy maj~ oharakter speoyficzny, deoyduj~csy o swoistośoi oałej sytuacji opiekuńazej.
Na konieo zakłada ona określone współdziałanis prz(r)dmiQtu opieki w tym zakre sie . t~f znaczeniu ,pczytywnyae ma ono w znaeznym stopniu charakter warunkowy i postulatywny. Czynne wspó3działanie podopiecznyoh w zaspokajaniu swyeh potrzeb występuje wprawdzie w du2ej większości przypadków, lecz zależy to przede wszystkim od ioh mo2liwości i postawy wyohowawcy.
Trudno jest, na przykład, o takie współdziałanie u dziaci na.jm~odszyeh, ohorych, niedorczwiniętyoh itp. oraz _tam, gdzie wychowawca -,najczęśoisj nieświadomie - el.iminuje je goprzez

z75
nadmiar opiski. Mamy wówczas do czynienia ze współdzialariiem bierxiym. W procesie opieki istniej~ równie~ sytuaoje, w którpoh występuje okre6lone przeoiwdzia3anie podopiecznyoh wobec ezynności opieku$czyoh opiekun8w. Wynika ono przede wszystkim z nieświadomośoi potrzeb w3asnyoh u podopiecznego, z konfliktu po· trzeb odczuwanyoh jako sprzeczne~ niew3aśoiwsgo ioh hierarohizowania oraz .z braku zgodnośoi mi~dzp nim a opiekunem w ioh wartościowaniu i sposobaoh zaspokajani.a.
~a.k,zdefiniowaną aytuaoję opiekuńcz~ mo~na traktować jako funkeję gięoiu sk3adników, oo mo~na wyrazić następuj~goym wzorem:
Sog = f(W--SNp -Czop -Ap -Wt),
który odczytujemy: sytuaeja ogiekuńcza (Sop) jest funkoje~ (f) określonyah warunkó~r z(r)wnętrznyoh i wewnętrznyoh (W), stańu niezaspokojenia potrzeby lub potrzeb (SNp), czynnośoi opiekuńczyoh opiekuna (Czop), określonej aktywnośoi podopiecznego er tym zakresie (Ap) i urzeczywistnianpoh wartośai opieki (Wt).
Biorąo pod uwagę postulat ns.dawania opieoe wyohowawczego oharakteru, a więo tworzenia sytuaoji ogiekuńczo-wpohowawazyoh, czyli sytuaQji opiekuńczyoh wzbogaoanyoh o zało~one oele wyohowa.wcze (Cz), mo~na je równie~ wyrazić nieco zmodyfikowanym wzo
rem:
Sog-w = f(W-_SNp _Czop -Ap -Wt)Cz
Z tego wynika, ~e sytuaoje opiekuńcze mog~, być przekszta3.oane w`opiekuńczo-wgchowawcze, je§li zostan~ podporz~dkowane tak~e określonym oelom wyohowawczym. Z punktu-widzenia wpohowania sytuację opiekuńczo-wyohowawcz~ mo2na. równie~ określió jako w pełni "naturaln~," sytuację wyohowawczą.
	Wielość i ró~norodnośó tyoh sytuacji w oodziennym żyoiu'i ' 	t.: 	~ziałalno~ci instytucji opiekuńczych wymaga. ohoeiażby prowizo- '
rycznego ioh uporządkowania: W związku z tym zaohodzi potrzeba
& k : I e

z76
dokonania twgo zabiegu na grunoie wybranej.~ reprezentatywnej in.stytuoji opiekuufczej. Wydaje sięf te do tego oelu nadaje aię z kilku względów does dzisaka. Bior~o zatem pod u;~agę jego typowe z a d a n i a o p i e k u rI c z e , p o t r z e b y wyohowanków oraz foroy ioh zaapokajania ~żna wyró~nić trzy grupy tyoh sytuaoji obejmaj~oe poszcz(r)góln.e ioh typy:
1) atwarzanie podogiecz~ warunków bytu obe~muj~opoh tywienie, osobtate wypoaa~enie, zapewnienie war~unkó~c mieszkaniowyoh, higieng osobiats,, zaapokajanie potrzeb ohorobowyoh, opiekę~ etarazyoh wyohoxaxtków, nad u~łodazy~ei i ałabazymi oraz udoatępni,enie wsrtośoi środowiska naturalnego;
2) atvaszanie warunków ctziatalno~oi do zaspokajania potrzeb wiedzp i przygotowania do zawodu, aaeodzielnoóai, aukoesu~ i odpoospnka;
3) sytuaoje reguluj~oe rós~owagę i rczwój payohospołeczny podopisczrayoh obejoeuj~oe zaapokajanie potrzeb bezpieczeńat.wa, przynależnoś~oi i (r)iłośoi, uznania, saeaorealizeaji i kontaktóe s~ipd$yradza~oxyoh.
Podzia.ł ten nie jeat w pe3:ni wyazerpuje;;oy i nie ~edyny. Gromadzi jednaic w trzeoh grupaoh te typy aytuaoji ogieku$czyoh, w raasoh którpoh zsapokajana jeat zna.koatita większo5ó potrzeb wyohowa,nkbw domu dzieoka. Wyró~nione typy sytuaoji mo2na podzieIić na odpowiednte podtypy. Tak, na przyleład, w grupie I typ 1 zaxysowuje eig dość wpraźnis podział rna trzy podtypy. Mo~na go te2 zaatosować do rczpstrywania dzis3alno6oi innyoh inatytuoji opiekuńczyoh z rodzinq, włącznie (oczywiśoie u~zględniaj~o ioh apeoyficzne xa~u~i ) .
Sohe~t tego podziaiu jest więo stoaunkowo prosty:
srtueo~e
II eru$a III
p ~z~3~[4 ~5~6t7 ~ ~2t~3~4~5 ~~ ~z~~ !ł4 ~5 ~it ł
(p o d t y p y) (p o d t y g y) (g o d t y p y)

~77
Yypada obeonie dokonać krótkiej oharakteryetyka wyionionyoh grup i typów eytusoji opiekwiczyoh,
7:4.3. Stwarzanie podopieczn~ warunków bytu
Ż y w i ~e n i e . Obe jtvsjo ono te :ytuso je opiekuńaze, w któryoh - z odpowiednim udztate~r opiekunów i podopiecznyoh - dokomxje si~ w y t w a r z a n i e , pośredni.e i bezpo§rednie
p r z y g o t o w a n i e oraz k o n a u m o w a. n i e brodków od~ywczyah: Stanowi~ one w sumie i3totny ek,ładnik tej na.jbardziej podstawowsj dziedz3ny działalnośai ka~dej instytuaji opiekuńazej. Jej aelem jset dostarczan3e podopiecznym, przy ioh współudziale, posiśkbw o dosta~ecznyoh wartośoiaoh energetyeznyahi budulao~tyroh i witaminowyah, urczm~a.ioonyoh, higieniaznie
i smacznie przyrzgdzcziyoh, świe2o, sstetycznie i w odpowiedniah warunkaoh podanyah. Dzialalność ta pow3nna zapewnib zaspokajanie mo~liwie wszyatkioh potrzeb organizana, które bezpośrednio 1ub pośrednio warunkuje wlaśoiwe od2ywtanie~62 oraz doprowadzió do przyawojenia przez podopiecznyoh tego ~czgtywnego modeln źy~ienia wra.z z niazbędnymii. umiej~tnośoiami realizaopjnymi jako koniecznego skła.dnika dziedziotwa kulturalnego w dalszym sasodzielnym żyoiu~63.
Powie~zana z tyen §oiśle problematyka wyohowawcza sprowad2a się prżede wszyatkim do jak xvajwi~kezego udzia3u podopiecznyoh w fazie wytwórczej.i przygotowaweze,j ~ywienia, daleko,id~,oej samoobsługi, samodzielnośoi, uczenia jego gospodarnej i raajonalnej organizaoji, eliminowanie marnotrawstwa 3 tendenoji do kon~ sumpaji nie uZasadniotsej, kosztem innyoh, wyrabianie postawp umiarkowania i raajona.lnej wstrzsmi~źliwośoi, a w sumie wptwarzania postaw uspo3eaznienia oraz azeroko gojgtej ku3.tury ad~ywiania si~.
0 s o b i a t e w y p o s a ~ e n 3 e . Skł.ada,~~ si~ na t.a sytus.e,js, w któryah do~s.onujo się be~~>o.~~.rednio lub pośred~io. stosownie do patrz~et, wyposazeriie pa~3cipi~acznych w pieni~dze ~a cirobn.e ~yrl,a;tti, bielizxy, odsi~~' obuwie, rb~ne pomoae do navk; i ~ą'~a.u~-y ~rorlki da t.x'Lz·ży~r~rsj.3 a2lstV§a3. i inigieny osobiotej

z78
itp. Jednoaześnie ohodzi tu o zabiegi zapewniaj~oe wlaano~ć i nienaruazalnośe tpoh rzeczy. Sq, to równie2 aytuaoje.typu konaumpoyjnego, w któryoh tkrrJ.~ potenojalne, iatotns, wpohdwawcze problemy. Do nioh wypada przede wszystkim zaliazpó: udział, podopiecznyah w planowaniu i realizaoji zaopatrzenia, racjonalność, oszczędnoóó i gospodarnoóć w zakupaoh i u~ytkowaniu wyposa~enia, wlaśoiwa przeohowywanie go i utrzymywanie ~r należytym atanie (czyazczenie, prasoiranie, reperaoje, pranie), tempo i normy zu2yaie, osobista odpowiedzia.lnośó u~ptkownikóx oraz pra,ktyazne umiejętnośoi samoobaługi x tym zakreaie~ó4.
W a r u n k i m i e s z k a n i o w (r) . Na ioh stwa.rzanie zło~$ się te sytuaoje opiekuńcze, któryoh oelem ~est zapewnienie podopiecznym niezbgdnej przsstrzeni ~yoiowej, koniecz.nyoh w oodziexmym ~yoiu urz~dzeń i sprz~atu, indywidualnego miejsoa praoy i wypoczynku, uzaaadnionyoh udogodnień, pxywatno5oi ~yoia, czyatego, natlenionego powietrza, optymalnej temperatury, x3aśoiwego dziennego i wieczornego na.~wietlenia~ ładu, spokoju oraz dodatnioh dcznać estetycznyah.
Do problepnbw wyohowa.wczyoh wypada tu przede xszystkim ~aliczyć: zakres i atopień własnego wkładu podopiecznyoh x zaspokojeni.u wymienionyoh ~y2ej i pominiętyoh tu potrzeb mieazkaniowyoh, samorz~dna formy tej dzia3alno~oi, raojonalne i zgodne z przeznaczenies korzpatnie z pomieazczeń, urządzeń i sprzętu; funkojonowanie po2~danyoh fors i norm x tym zakresie; wzajemne etoaunki wapółmieszkańaów oraz stałe podnoszenie kultury mieszkaniox(r)~.
I3 i g i e n a , e o h 1 u d n o ś ó i e s t e t p k a osobista. Obe jmuje ona. oaip kompleks ró~~roh form aktpyrnośoi
obu s~ron atosunku ogielauńczego, takioh jak: oodzienne poranne, wieczorne i okolicznofioiowe myoie określonyoh czgśoi oia3.a, okreaowe k~piele, utrzymywanie we wlaóoiwym stanie uazesami.e, · dokonywanie dopnazazahryoh zabiegów pielggnaayjnyoh, kosmetpeznyoh, upi~kazaj~oyoh (dziewczgta), regularne zmiany bieliznp oaobist(r)j i dba.lość o jej stan, utrzymanie azystośoi i sohludnoóoi ubrania, obuw3a oraz urze~dzeur, sprzptu i terenu osobistego u~ytkowauia. Osobne miejsoe zajmu3ą te zabiegi, któryoh oelen jest xapewn3.enie apokoju, ladu, dobrego samopooźuoia' intymnośoi ~yoia podopieaznyoh jako podatawowyoh wymagań higieny psyohicznej. Do zwi~zanpoh z tyse~problemów wyohowawczyoh trzeba mię

z79
dzy innymi zaliczyć: doprowadzenie podopiecznyoh do me.ksi.mum samodzielno§bi w tya~ zakreaie, eystematyczność i popra~ruo§ć azynno§oi samoobslugowyoh, prowadz~,oe do wła§oiwyoh i trwa3.poh nawyków, zapswnienie wapólnymi silasi mo~liwie wpsokiego standardu urz~dzeń i §rodków utrzymania higiex~·, aposób korzpstania z nioh, wła§oiwe rczgraniczenie aasoobsiugi osobistej i zbiorowsj jak równie~ własno§oi osobistej 1 zeapołowej §rodków utrzymania czyato§oi i wypoaatenia indys~idualnego oraz funkojonowanie w tym zakresie·okre§lo~oh norp i wymaga$. ·
Z a s p o k a j aw i e p o t r z e b o h o r o b o w y o h . Działalno§6 ta sk3ada się na opiekę nad dzieć(r)i ehorymi i obejmuje pa~zeważnie czyxino§oi opiekunów dla zapewnienia im odpowiednioh warunków leczenia, wła§oiwsgo od~ywiania, niezbędnych §rodków 1(r)cznicz~·oh, opieki lekarskiej, dobrego sa.mopoczuoia oraz pczyakiwanie ioh do wapółdziałania w przezwpoię2aniu stanu ohorobowego. :
Aspekty wyohowswcze tych sytuaoji - to podtrzymanie w dost$pnej form3e i możlirrym stopniu dalszego oi~ga na.uki szkolnej, pobudzanie do wsło~zanyoh fors aktywno§oi wyohowa.wezej, u§wiadamianie przyczyn ohoroby, rczbudzanie nastawień do eliminowania ieh w przyszło§oi, kszta,ttowanie odpowiedniego stosunku do opiekunów oraz gotowo§oi'do odzza~emnian3a opieki wobec iruiyoh ludzi w podobuyoh sytuaojaoh.
0 p i e k a s t a r s z y o h w y o h o w a n k ó w ,
n a d m .ł o d s z y m i i s 3 e ti s z y m i~6~. Jest to pod wielo~ względami bardzo warto§oiowy typ agtuacji, w któi·yoh bezpo§rednie czynno§ci opiekuńcze (z okre§lonq odpowiedzialno§oiss) w stosunku d~o potrzebuj~eych wyohowanków przejmuje~, na siebie ioh ,starsi, dyspoiruj~oy odpowiednimi (r)otliwo§oia.mi wspó3mieszkańay, za§ wyohowawoy występuj~ tu gł.ównie w roli opiekunów po§rednioh. Szczególne mo~liwo§oi i potrzeby organizowania tego typu sytuaaji na, terenis do(r)u dzieoka wyatępuj~ w zakreeie opieki nad dzieómi przedazkolnymi i w młodszym wieku szkolnym, wpohowankami nowo pszybyłymi do zakładu, defektywnymi i ohorymi oraz.we wszystkioh sytuaojaoh stałego lub okresowego zastępowa
nia wyehowawoy w jego zadaniaoh opiekuńczyoh przez atarazyoh od- powiedzialnyoh wychowanków.
;. '~i

280
_Podkreśla~~o potrzeby i mo213wo~oi organizowsnia tego typu sytuaoji wypada zauważgć, ~e ohodzi w nioh o optyma9:ne oboie~żenie obowi.~zkami opiek~n5czymi jedngoh wpohowanków oraz opiekwicze uzależnienie imzgoh. Doświadczenie wskazuje~ ~e wszelkie
tendeno je m i n i ~a a 1 1 a t g o z n e jak 3 m a k s y m a 1 1 s t y o z n e -~w tym zakresie prowadz~, na ogól do negaty~r~oh skutków opiakuńczpoh i wyohowawczyoh.
U d o a t ę p n i a n i e w a r .t o ś o i ś r o.d o 
w i s k a n a t u r a 1 n e g o . Stcł.ada eię na to udoatępnienie podopieczuym oraz okreglone spo~ytkowywsnie przez nioh szeroko pojętego środowiska pszgrodniczego i wspó3xytwarzanie i wykorzpatymanie tgoh elementśw środowiska, które s~ w du~a~ mierze rezultatem działalnośoi ludzkiej, jak na grzpklad ogrodp przydomowe, aadg owooowe, kwietniki, zielefioe, psxki (r)i.ejskie.
Problemy wyohowawcze tego tppu sytuaoji to - przede wszpstkim - vndraianie do raojonalnego, oszczędnego i zgodnego z przeznaczeniem korzystania z tyoh dóbr; zabezpieczanie ioh i czynna oohrona przed zniazczeniem i nadużyoiem; doprowaeTzanie do pczytywnyoh i trwalgoh nawpków i postaw podopiecznpoh do przprody oraz zagewni.anie oi~głego wk3adu użytkomików dbbr przyrodniczpoh nne mzbogaosni:e i po~a~anie zastanyóh wartośoi~ 66.
7.k.~. Stwarzanie warunkóp działania
Z a s p o k a j a n i e g o t r z e b p o z n a w 
o z y o h 1 p r z y g o t o w g w a n i e X d o z a. w ó d u ~ó?. Chodzi tu o oa3g kompleks sytuaoji, w którgoh dokonuje ai~ w apoaób niestorsm`lizowang - w zakresie plaobwki opiekuńczej - zaspokajani.e potrzeb orientaaji,-lr3.edzy i rczumienia, a tak2e st~earza sig wszelkie Warunki aktuaZizacji i wlaśoiwego - w sensie ogieku:fczym - przebisgu sfornatlizowanyoh, prot'ea~onalnpoh aposobów zaspokajania potrzeb, wśród którpoh gib~ pczgo~g zajma3e n3.etvgtpliwie szkoł.a.
W pierwszej grnpie sytuaoji mieszcz~ się przede waZyat~kim: - wszelkie oodzienne i okolicznośoiowe kontakty informsey,j--ns opiekunów z podopiecznymi ~objaśnian3.s, instruowanie, sprawo
zdanie, opiś sytuaoji, diagncza pew~oh stanów rzeczy, formuło

z81
Wa.nie kryteriów ooen, rczmowa, nieformalna dyskusja, przekazywanie materiaiótt infermacyjnych);
- zorganizowana, twórczą dzia3alno§ć pcznawcza, np. konkursy wiedzy, gry i zabawy dydaktyczne, syoieczki krajcznawcze oraz wyoieczki do różnyoh instytuoji, dzia3alno§ć pcznawcza kbłek źaintereso~,nai5, dyekusje prograuowe;
- pls,nowe i zorganizowane wpkorzysta.nie §rodków informaoji, a zwłaszcza radia, telewizji, filmu, ksią~ki, prasy.
W grupie dxw~giej wysuwa si~ na pierwszy plan:
- zapewnianie materia.lno-organizaopjnpoh warunków do nauki azkolnej podopiecznyoh oraz oie;gł.e egzekwowa.nie je~ jako podetawowego obow9.ązku; 
, - stałe zabiegi o ioh powodzenie szkolne i zajmowanie korzystnaj pczyoji w szkole, poprzez ró2ne formy pomoay w trudnoboiaoh i niepowodzeniaoh oraz kontatct i wapóipraog z nnuczpoiela
mi; " .
- stwarzanie korzystnej atmosfery do nauki, dbalość o nieprzeoi~tanie ioh praoami domo~wymi, higienę pFaoy umpsłowej;
- ukierunkowywani.e, doradztwo i pomoo w wpborze przez nioh wła§oiwego zawodu;
- udzislanie im moralnego (emoojona.lnego) operoia we wszyatkiah zmartwieniaoh, kiopotaoh zw3ąza.npoh z nauls~ i szkoł~.
Z a s p o k a j a n i e p o t r z e b s a m o d z i e 1n o § o i ._ Ten typ aptuaoji pokrywa si$ w dutym stopniu z pobudzani;em:, organizowaniem.i wspomaganiem samodzielno§ai i samorządno§oi podopiecznyeh. Dla opiekuna zasadnicz~ tre§ci$ tyoh sytuaoji jsstt
- ntws,rzaiti.e podopiecznym i p~rzy ioh wspó3ud. iale materialno-or~anizaoy j~·oh war~mków dla samodzielnego dział.ania;
- przeka2ywanie im kompetenoji i odpowiedzialno~oi w zakresie iniajowania~ projektOWania, planowania, programowania, przekazywania i.nformaeji, podejuwwauia'deoyzji, organizowania, wykonawśtwa oraz kontroli i ooeny przebiegu efektów dzialania, czyli - stosownie do m6żliwośoi - współ.udział podopiecznyoh w organizows.n3.u saego ~yoia. i kierowania nim;
- motyt~wwani~ i srspomaganie ioh samodzielnyoh i samorz~,dnyoh dzie~.łań i zaahowań.

282 - . ` Na~ogólniej mo~na powiedzieć, ~e rzeazywista sa~rt~dność
wyahowanków jest globaln~ sptuaaj~ opiekuńaząt~na ktbrą składaj~ ai.ę oałe oi$gi sptuaaji szczegb3,owpah, z tym w:Zak2e zaBtrzA~en3.em, źe samorz~dnośó ta jeat ze atrony opiekuna motywowana przeds wszystkim p o t r z e b a m i s a m o d z i e 1 
n o ś a i podopiecznyoh, wyahodzi im naprzeaiw i zaspokaja 3e, a nie.jeet tplko "metod$ wyahowawczą" (A. Kamińaki, 196~), zasad~ pedagogiczx~ lub wymaganiem apołecznym.
St~d też wpnika decyduj~oa rola opiekane w zakresie urzeczywistniania tego typu sytuaaji. W oałym repertuarze swyah czpimoóai opiekv~azyoh mo~e on bowiem, wra.z z rczwojem podopieaznyoh, redukowaó te, Icaóre maj& oherakter b e z p o ó r e d 
n i e j o b s l u g i i zastępować je czyn.nościalni p o 
ś r e d n i m i , jak: pouczanie, zaohgta, kontrols: egzekwowanie i przekazpwanie sxpah funkoji opiekuatiazpoh st~szpm, bar_ dziej dojrza~pm podopieaznym. W apeoyficzxxyoh marunkaah najbardziej reprezentatywnej dla opieki zak3adowej' plaaówae, jak~ jeat dom dzieaka, czynny udział wyrahowankó~r w zaepokajaniu awyah potrzeb dokonuje eię na.~rldlu plaszczyznaoh samoob.sługi~ó8.
O d p o o z p n e k i r o z r p w k a . Są to sptuaa je zsi~zane przede wszpatkim z rb~nymi formami wypoczynku podopiecz_ nyah, siu~,aego regeneraoji iah sił fizyaznpah i psyohiaznyah, ogólnemu rczwojowi oraz zaapoka.janiu szeregn psyahospoleaznyah
i kulturowpah potrzeb. Sk,lada się na nie zwłaśzaza:
- dbałoś6 o to! aby wypoazpnek jako żyoioaa potrzeba,był
	w bilanais dobowymt tpgodniowy~m, okresowym i rocznpm odpowiednio 	uwzględnianp, wielostronny 1 dostosowany do wieku podopiecznych; 	- zapewniani.e im ni(r)zbędnyah waruaków wypoazyWania;
- wdrafianis do na~bardziej raajonalnyah spoaobów wypoczyn_ ku i uówiadamianie jego znaazenia i wartośoi;
- orgaoizowanie czynnyoh form Wypoazynku, jak spaaery, gry i zabawp na świ(r)~ym powietrzut uprawiani.(r) sportu i t~mystpki, lektura kai~żek i azasopism, zabawp świetliaowe itd.;
- aktualizowanie zabaw w codziennym ~yniu dzieo~., tak w s(r)nsie aktywnośai wpodrębnionej, ~ak i odpow3.edniego nasyaenia nią ca3ośai: treśai iah u~yaia;
.. zapemsianie możl~.wie pełnej zgodnp§oi treśai i form za_ bawy z potrzebami podopieaznych;

zs 3 ;;;
- ciąg~ła dbalość o dostateczną efektyKnośb opiekuńcz~; zabawy, to ~eat o to, aby zaspokaja3a ona mo2liwie ~ak na~więoej potrzeb podopiecznyoh, aby dostasczała nowpah pczytywnyoh wra~eń;
- doprowadzanie pedopieaznyoh do pewneg~o zasobu umiejętno§oi zabawowyoh, niezbędnyoh dla wypełniania czę§oi czasu wolnego i kompensowauia braków i ujemnyah doświadcze~i ~yoiowyoh.
Problem~r wyohoirawcze w tych sytuaojaoh eprowadzaj~ się 
najogólniej - do realizaofi uspo3ecznionego modelu wypoczynku
i rczrywki, do nadawania im treśoi i formy zgodnej z oelami wpohowania. Niedostatek interwenoji wyohowawczej w tym mie~aou prowadzi na jczę§oie j do tego, ~e ~ry~oczynek i rczrp~rka. dzieoi a,abieraj~ ~ooiogicznego i aapołecznsgo charakteru.
Z a s p o k a j a n i e p o t r z e b y s u k o e s u '~ p o w o d z e n i a ~69. Potrzeba sukoeau wyatępnje i powirma być - przy spe3nieniu pew~ warunkóv i w pew~oh gran3.oaoh zaspokajana w ka~dej sytuaoji dzis3ania. W tp~a też sensie zaspokajanie tej potrzeby mis§oi aię w wyżej wymienionyoh typaoh aptuaoji. Wpodrębnieni.e typoayoh pod tye względem sytuaoji uzaaadnione jest takimi okoliczno~oiami, w którgoh opiekun podejsesje lub powinien podjać oelow~ interwenaję dla d o p r o w a 
d z e n i a podop3ecznego do sukoeau w dział.ani.u. Takioh za§
, okoliczno3oi jeat azczególnie r' plaoówkaoh opiekuuczyoh niema,to. Nale~y do nioh zaliczyć: stany frustraoyjne iryohowankbw, ioh
. znieohęoenie do działania na tle dcznanyoh niepowodze~5, depresje, brak wiary we własne siły i mo~liwośoi, swoiste przyzwpczajenie się do niepowodzeń, peaymistyczne nastarienia w działaniu, zani2enie w3asnyoh aspiraoji itp. Nie ohodzi tu oczywi§oie o
. osi;gni~oie takieso idealnego atanu, w którym ka~de działanie prowadziłoby b e z w a r u n k o w o do pełnego aukoeau i !~ przyzxpczajeni.a tylko do t a k i o h następatw. Pomijaje~o nierealność takiego ideaiu, bylby on nie mniej pod względem
, opi.ekuńczym i~wyohowswczym niekorzyatuy jak stan permanentnyoh ~''I niepowodz(r)ń.

za~+ _
i.4.~. Sj.tuaaje reguluj~oe równovagg i razwój payohoapołeczny podopiscznyoh
Krótk~ oharaktsrpatykę poazczególnyoh typó~r.aytuaoji wypada popa~zedzió dwiera. ogólnymi uwa.g·ami dotpcz$oymi oatej ioh grupy. Ja.łc to ju2 podkreśliłem w interpretao~i potrzeby sukoesu zsspoka.jania psyohospoiecznpoh potrzeb podopiscznyoh dolconuje aig w dużej mierze l~cznie i w zwi~zku z zaspokajaniem isusyoh potsxeb i w odpowiadaj~oyah im typaoh aytuaoji opiekvuhózyah. Inaczej mówieyo, zaspoka~anie tyoh potrzeb naatgpuje w :ytus.ajaoh mieazaxryoh~ w ramaoh określonyah aałasot orda,nizaoyjno-funkojonalx~poh ~ya~.a domn~ bez wpodr~bnionyal: wpraznie czprm,ośoi.
Podatawowyr xymogiem jeat tu doatrzegainis tyah pd~tr2eb ze atrony opiekuna oraz bezpośrednie lub pośrednie uruohamianie określorlyoh meohanizmów dla ioh zaspokajania. Takie .. nazwijmy je - n i e a p e o y f 1 o z n e sytuacje opiekuńaze misazcz~. się przede wszystkim w ramaoh profilaktyki opisku~`~czej. Równolegle z tym iatniej~ i powinnp byó ~wiadomie orga.nizowane dla zaspokajania tyoh potrzab aytuaoje s p e o y f i c z n e ~ typow(r), we vazyatkioh okolicznośaiaoh wymagaj~oyoh i n t e r w e n 
o j i opiekuńcze,j. Chodzi tu o przypadki:
- doatrzegetluyoh mo~liwośoi niezaspokojenia określonyoh potrzeb;
- fakty takiego ni.ezaspokojenia, udareionienia; - atanp fruatraayjne;
- konieaznaśai kowpensae~i.negatywnyoh akutków niedoatatecznej opieki. .
Taki.~ te~ sytuaaje będą przedmiatem kcótkiej oharakteryaty
ki. Zaspolta~eiaie psyahospołeaznyoh poi;rzeb podopiecznego ma swo
,ia ~.gw~°~skae~nia głównie ~,r jego społecznym atoczeniu, w określonym stos~xxzku otaazaj~oyoh go ludzi. Na terenie domu dzieaka i ~w psvmych zakresaoh pcza. jego granicami opiekunowie mogey wp3ywa.v na powstawan3.e takiego układu atosunk.ów interpsrgonalnych~_ któ_ ry s p r z y j a zaspoka~aniu tega typu potrzeb. Oddzia3ywanie to-dotyczy aztereah ogblnych zakresówA7~;

28~
- stwarzani.e adeicwatnyoh do potrzeb, sprzy ja j~oyoii ioh zaapokajaniu~ materialno-orgnni.zaop~~·oh warunków 9~yoia;
- szeroko po jgte, pośr~drai.e oddzi.aiyraui.e na otooxsnie spo3eczns podopiecznego w kierunku "dtrstrojenia" go do potrzeb jednostlcoryoh, a w tym przede uszpetk.ima wlasne poatamp opiekuucze;
- oddziaływa~3ie na podopiecznyoh oeleo ~ytmorzeni.a u nioh postaw ndaptaoyjno-przystosowawczpoh~ aprzTjaj~opoh pczytywnys realco jos i naatn~eien3om otoczenia w~obeo nioh;
- przpgotowanie podopiecznyoh do sytunoji i werunków, v któryoh przyjdzie i(r) tyó bez do.statecznego zaspokajania ioh po· trzeb~ w ktbryoh trzsba b~d.zie konEpsnsovaó tsgo rodzaju niedostat)d icapitatem we~na~trzuyoh wnrtoboi~ zahnrtowanie(r) i odpornośoi; payohicznq.
Z tego wpnika,! że nie mo~ee~y doproma.dzić podopiecznyoh ~r zakresie tpol: potrzeb do względnia peinef samodzielnośoi 1 samowystaro$alnośoi, gdy~ ioh zaspokajanie b~dzie znwaze zaletale
w dużym zakresie i atopni.u od otoczsnia apo,teczneso, fnstytnoji społecznyoh.
W literaturze z zala~esu peyohalogii praoy oraz teorii organizaoji i zarządzanin podl~eśla si~ ogcos~ rol~ zakłndu praoy w zaapokajeniu szersgu tego typu potrzeb praoownikóv~ wśród któ· ryoh zsapolsajanie potrzeby dodatnie j at~afery p~raoy zal:eży głównie od osób pe3.ni~,oyoh ~`unko je ka.erorniczs~7~ . W porównaniu z tym, w zaia~esie zaspoka~ania potrzeb fizjologicznych (werunki bytu)~ motetsp doprotradziE i doprowadza~r podopiecznyoh do wzgl~dnie peine~ aamodzielnośoi i aamowpstarcznlnogoi.
Z a s p o k a y a n i e p o t r z e b b e z p i e 
o z e ń s t w a . Rzeczywistoóó opidłc~iosa dorn dzieoka zawis· ra niema.ło okolicznośoi wynagajq,oyoh tworzenia sytuaoji opiel~uń· czyoh, zaapokajajq~oych te piervezorz~dne dla w~oihownkbv potrzs· by. Mam tu na myśli przede wszystkiia:
- te dzieoi~ które przed przybyoieis do plaoóvrlci tpły w warvnkaoh oi~glego zagrotenia, lęku, niepevrnośoi~ negatywnej-perapsktywy poczuoia krzy~rdy i ste~;d koniecznodć sytuaoji kompen·
saoyjno-wyrównayrczyoh w tys zakreaie;
;sl` .

z86
- pierwaze tygodnie i miesiąoe pobytu akierowanych tu dzieoi, a więo okres ni,ełatwej adaptaoji do nowego §rodowiska, w któxym niepswno§ć, nowo§ó, brak orientaoji, aprzeczno§ć tegoy z czya przyazedł, z tym~ oo spotyka, zagrożenie i lęk s~ częatpmi odczuoiami nowiojuazy, oo ~ga organizowania sytuaoji sprzyjaj~,opoh poczuoiu pewno§oi, bezpieczeństwa o~az adaptaoji;
- niekorzyat~, konfliktowp uk3ad stoaunków międzp wyohowankami starszyni i silniejszymi a młodazymi i słabszymi, w któryoh oi ostatni s~ często stron~ zagro~on~ i pokrzywdzon~, a
to zobowiązuje do intex~asnoji opiekuńczyoh obronnych i regulu~~oyohi
- wazelkie nieuzaaadnione zagro~enia azeroko pojętej nor_ malno§oi bi(r)gu ~poia wyohowanków lub zagrożenia różnyoh warto§oi, do których są oni przywiązani.
W aumie ohodzi tu o różne formy inteTwenoji opiekuńczej dla zaspokajania oałego kompleksu potrz(r)b bezpieczeń`twa, obejmującego oprbcz osoby podopiecznego zabezpieczenie, zachowywranie jego atanu posiadania, do którego jest przywiązany i kt8ry ceni sobie. Tak na przykład wyohowanek ukrywaj~oy wieczorem sznurówki do butów pod podusztc~, w obawi(r) przed kradzi.e~q, daje dowód braku poczuoia bezpieczeńatwa w zakresie zaohowania tego wprawdzie drobnego, ale koniecznego stanu posiadania. Niezbędne jeat zatem st~rorzenie aytuacji przywraoająoej lub wpro~tadzaj~_ cej p8czuoie pewno§oi nienaruazalno§oi tej rzeczy.
Z a a p o k a j a n i e p o t r z e b p r z y n a _
l e ~ n o § o i i m i ł o § o i . Zapotrzebowanie ńa tego typu sytuaoje jeat np. terenie domn dzieoka szczególne_, bowiem . przej§cie dzieoka do tej plaoówki wiąie się najczę§oiej z zer
waniem w pewnym stopniu i zakresie-więzi z jednym środowiskiem oraz okre§lony niedostatek powi~zań emocjonalnyoh z drugim. Ten stan rzeezy komplikuje zna,cznie:
- różny stopień i zakres powi.ąza.ń dzieoka z rodziną i jej lokalnym środowiskiem, od stanu pczytywnego, przez ohojętny, a2 do uczuć osamotnienia, oboo§ci i wrogo§oi;
- przej§oiowy lub trwały charakter skierowania do plaoówki; - początkowy lub dłuższy okres zamisszkiwania. w niej~
- postawyr ogiekuńcze wychowawców wobec swych podopiecznych, które nie zai~rsze śą pczytywne.

z87
Uwzględniaj~o te 1 i~ne azynniki, eytusoje opiekuńcze tego typu powinnp prowadzić do wzmaoniania lub rryttrarzania u wyohowanków pczytywnyoh wigzi emoojonalnyah z rodzin~~72, plaoówk$, grup~ wyahowawez~, kolegami, wspó3mieszkańoami, wyohonawoami i innymi praao~nikami doan dzieoka itd. Opiekun-wyohowrawoa poprzez smoje zaahoWanie i czynno§oi opiekuńaze po~ri.nien zatem zmierzać przede wszystkim do wytaarzania w brodovi.sku podopiecznych takioh okoliczno§oi, faktów, sytusoji, które wi~~~ ioh uazuaio~to z nim. Przykiadem takioh sytuaoji mo~e być opiekuńcza proaedura przyjgoia do plaaówki, wstępne zapcznanie go z ajego"
ju~ domem, przyznawranie mu aoraz wy~azych atopni obywatelstwa, ró~ne formy kontaktóa wyohowanków,z rodzioami, "§wi~touanie" imienin i urodzin wyohowanków.
Z a s p o k a j a n i e p o t r z e b u z zi a, n i a
s p o 1 e o z n e g.o . Dostrzeganie, akoeptowanie, pczytywne oaenianie i nagradzanie wpró~niaj~oyoh się dodatnio zaohowań spo3eczm.oh, dobrej praoy i jej efektó~r oraz dodatnioh stron osobowo§ai s~ u dzieoi i młodzie~y dominuj~aymi potrzebami psyahospołeosnymi, a ioh zaspokajanie koniecznymi sytueojami i azynno§oiami opiekux~azymi. W przypadku dzieai przebywaj~oyah w domaah dzieoka mo~na mówió o szazególnej doniosło§ai zaspokajania tego typu potrzeb. Wynika ona, z jednej strony, z ioh - najczę§a3.ej niekorzystnej - sytuaoji żyoiowej oraz negatywnyah społeazriie sposobów zaspokajania tyah potrzeb przed przybyaiem do domu~dzieaka, nie rczbudzonyah aspiracji żyaiowpah i ambiaji osi~gania wy~szego pcziomu, z 'drugiej za§ - z warto§ai terapeutyaznyoh, reaoojalizaoyjnyoh i adaptacyjnych tego zakresu działań opiekuńczyeh. Sytuaaje opiekuńeze zwi~zane głównie z tymi ' potrzebami,aharakteryzują się uruohamianiem przez opiekuna
wszelkiah form i stopni akeeptaoji i uznania spo3eaznego dla wyehowanków w zakresie iah nauki, praay, zabawy~ stoeunku do ludzi, wartości kulturowyah i własriyah cech osobowo§ci oraz działaniem wspomagająaym zdobyaie przez podopieaznego podstawy do akre§lonego uznania. Or~anizowsnie tago typu sytuaaji oraz ich opieku~czą efektywno§ć warunkują przede wszyatkim ai~głe dostrzeganie tyeh~potrzeb ze strony opiekuna. oraz jego opiekuńaze postawy: akceptaaji dzieoka takiego, jakim ono jest, ~yazliwości, rczumnej tolerancji i aktywnego stosunku do jego potrzeb.

288
: Z a s p o k s j a n i e p o t r z (r) b s a m o r e a 1 i z a o j i . Sytuaoje opiekvńcze tego typu wią~ą się §oii.§le z dwoma poprzednimi typami, poprzez zbliżone gotrzeby~ którs
`,zaapokajają. Ioh tworzonie sprowadza si~a - na.jogólniaj mówiąo do takiej 3.nterwenoji opiekuńczej opiekuna, która umo2liwia, i wspomaga urzeczywistnianie i apołeczne wykorzystywanie możliwośai i wariogoi dyspczycyjnyah podopiecznyah~73~
Mo2liwo§oi te odnoszą się do szerok~.ego ~zakresu ioh d,ziałalno§ai:~intelaktualnej! artyatycznej~ organizaoyjnej~ produkcyjnej i kulturalno-rczrywkowej, pomno2onyah przez szazegółowe dysaypliny w ich.obrębie. Punktem wyjśeia dla organizo~ra,ni.a tyoh
! sytiiaaji jest znajomogć indywidualnych dyapczyoji podopiecznych oraz mo~liwośoi zespolu. Sama za§ organizaoja pol(r)ga na wprowadzaniu i rczwijaniu wielu ró~nyah form dziaialno§ci podopiecz.. nych,. s t w a r z a j ą o y o h s z a n~ s e a k t u a 
1 i z a c j i i. w y k o r z y s t a n i a tyoh dyspczyo j i oraz na różnyoh-interwrenojaeh opiekuna w trakcie indywidualnej
i zespo.towej dzia3alno§oi, z a p e w n i a j ą o p o h m o ~1 i w i e p e 3 n e w y k o r z y s t a n i p t y o h
s z a n s . St$d donioałość tego typu sytuaoji dla rczwoju speoyficznyah dl~ jednostek zdolno§ai i uzdolnień 1 wynikająoych ; z tego konsakwenoji.
Z a s g o k a 3 a n i e p o t r z e b k o n t a k 
t ó w m i ę d z y p 1 o i o w y a h ~ 74. Sytuae je te miesz_ czą się w szerszytn zakresie opieki i wychowa.nia seksualnego. Ich ~celem i tre§oią jest zaapokajanie ró~norodnyoh potrzeb, psyaho
! społecznyoh kontaktów i powią2ań między dziewczętami a ohłopoami~ a także opiekuńcza regulacja wszelkiah sbosunków mi.ędzy nimi. Dotyahczasowe doświadczenie domów dziecka wskazują na ró~norodność modeli takioh sytuaoji oraz na. znaczne trudno§oi i niedastatki w iah orga.nizaoji~7~. Wynika to przede wszystkim ze znanych sprzecznośai między naturalnymi przejawami popędu aek
i sualnego młodzieźy, wzajemnego zaintoresowania płoią a iah społsazną °reglamentac j~, i konwena ją oraz mj,~dzy je~dą2eniami w
tym zakrosie a ograniezeniami ze a~trony opiekunó i wyehosaawaów, jak równie2~.z "rodzirmego" oharakteru doutu dziećka, z azym wiąfia się zagęszezenis w miejscu i cz~sis kontaktów między wychowankami araz zró~nicowanie ich wieku.

z89
Zarysowanie w tym zakresie jakiegoś optymalnego modelu wymaga.łoby zatem szerazyoh rczważauń. W raeaoh og~ólnego okreólenia aptus.oji opiekuńczyoh tego typu mo~na jeszcze podkreślić, że regulaoja atoaunk8w ati~dzypioiowyoh wyohowanków i zaapokajania potrzeb kontaktbw psyc:hospołecznyoh migdmy dziewcz~taa<i a ohłopoami stanowi oaobny problea opiekuńczo-vrpohowawn~r~ uzaaadniaj~oy wyró2nienie tego typu sytuaoji.
~.4.6. Uwagi końoowe
IClasyf ikaoja ta, zawisraj~oa trzy duże grnpy z3ożone z sie
- demxaatu typów sytuaoji opiekufaczpah, wyczerpnje względnie pełny zakres funkoji opiekufrczyoh domu dzieoka. Do dalazyoh jej
I pczytywnyoh atron nale~y zaliczyó to, że grnpuje ona sptuaoje wokó3 typowyoh dziedzin dziaialnośoi tej plso~wki i wielostronn3wh potrzeb wpohowanków176~
Dokonana wy~ej ogól.ns oharakteryatyka poszczególnyoh grup aytuaaji opiekuńczyoh pczwala na, sformu3owanie niekt6ryoh iatotnyoh i apeopficznYoh ioh oeoh. Sytvaoje opiekuńcze jawi~ ai~ przede wszyatkim jako określone k o n i e o z n o ś o i
2 p o i o w e . Wohod2i tu bowiem w grg zaepoka.janie potrzeb ludzkioh, k$8remu nie mo~na przeoiwatawió ~adnej alternatywy dla zaohowania żyoia, zapewnienia rczwoju, zaohowania zdrowia, normalnośoi funkojonowania i atvarzania warunków wyohowauia podopiecznyoh.
Rczpatrują.o atrukturę aytuaoji, jako ukła.d wartośoi i mo~liwośoi (T. Tome.szewski, 1975, a. 24, i979, s· 24-31) mo~na ay_ tuaoje opiekuucze określić jako awoiate poł~czenie sytuaoji "wa~nośoi, zale~nośoi i władzy" (J. Reykowaki, 197D, s. 157-z~)· Są one bow:i.em "wa2nośoiowe" przede wazystkim ze vzglgdu na. podopiecznego, b~dąoego g.łówn$ s~ra.rtośoi~ ~ oórodldem zaintereao~ws,nia; "zale2nośoiowe", z uwagi na jego równoczesn~ nieaymetryczną zale2nośó od opiekuna; "w3adcza",, poprzez nadrzgdn~ zale2nośoiowo pczyoję opiekuna. w stoaunku opiekvńczym: Ta "trójwymiarowość" sytuaoji ópiekuńczyoh implikuje wielorakośó zalefinośoi ioh składników atxwkturalnyoh ora.z ró2norodnoó6 funkoji opiekuń
czo-wyohowawo2y~oh.
~r~~ ,

z9~
~,sp~~y~ potrzeb - najbardzisj naturalnyohi "człowieczyoh" w;a.śoiwośoi podopiecznyo~ · w3~nika druga, istotna. oeoha tyoh sytuao ji - n a t u r a 1 n o ś ć . Nie s~ one jak sytuaoj(r) dpdaktyczne, a w pewnym zalcresie i stopniu nawet sytuaoje wyohowawcze, konatrukojami sztucznymi. Zoh aktualizaoja i przebieg jest czymś oczywistym i niezb~dnym tak dla podopiecznego, jak i opiekuna. Występująoe w nicis elementy f ormalne spe3niaj~oe wymagania kvltury obyczajowej nie tylko nie stanowi~ o ioh istooie, a nawet ponad pewne opti.mum staj~ sig niepo~$dauym dysonansem. Z tym ~aś wią~e się i n s t r u m e n t a 1 n y i
t f u n k o j o n a 1 n y oharakter sytua.oji opiekuńczyoh. Cznacza to, ~e jako tais3:e mog~ być traktowano jako złożone przejawy opieki, dzi~ki którym nastgpnje zaspokojen.i.e potrzeb ponadpodmiotowp~oh, w czym znajduj~ one swe uzasadnienie, awoją raoję istnieni.a. Sytuao je te ma. ją d y s t r y b u o y j n o - b i o r o z ą "naturg". Zawsze bowie~m występuje w nioh - z jednej strony - dawani.(r) określonych wartośoi, a z drugiej - pobieranie ioh i przyswe.janie. Wynika to tal~ z samej.istoty tyoh ,potrzeb, jak i ze zdeterminowanej nimi istoty dz3ałalnośoi opiekuńczej. Jest ~rigo oczywiste, że sytuaoje opiekuńcze - podobnie jak wyohowawcze - są czasowymi o z y n n y m i uk3adami, w któryoh zawsz(r) występuje alstywne zaohowanie siP przede wszystkim opiekuna, powodująoe określone skutiti. Podk.reślenie tego jest`o tyle wa~ne, że istnieją też w ogóle sytuaoje statyczne, bierne, a nierzadko sytuaojg opieku$cz~,. kojarzy się jedynie z takim stanem rzeczy, gdzie wystgpuje wyraźne zapotrzeboWanis na interwenoję opiekuńcz~, gdzie pojawiaj~ sig potrzeby ponadpodmiotowe
a samo działanie w tym kierunku jest dopiero oczekiwane. Niezale~nie od zasygna7.izowanyoh xy~ej wspólnyoh oeoh, sytuaoje opiekuńcze w praktyoe mogą się dość wyraźni.e uó~nić ze
wzgl~du na:
- czas trwania (od u.łamka minuty do dziesiątek.minut i dłu~ej)~
i - liczbg podopiecznyoh uczestnicząoyoh jako bioroy (sytuaoje °indywidualne" i "zbiorowe")~~~;
' - liczbP i rodzaj zaspolcajanyoh potrzeb opiekuńczyeh (od jednej do kilku);

.... z91
	- ilo~ó, zło~ono~4ó czpnao6oi optekuńazyoh (od jednej wzr~ż)i 	- rodzaj czynnośoi opiekuńczyoh (n~. bezpośrednie i pośred	nie)~78;
atan alctymośoi podopiecznego (podopiecznyoh)~79;
- ioh stereotppowp albo w pemya~ atopuin zriennp oharaacter~80;
- warunk3 i zale2nośoi to~oarzyaz~oe zaspolcafaniu potrzeb (sprzyjająoe, niesprzyjaj$oe, oboj~tne).
Każdy $ tyoh czpnaików ró~niouj4,oyoh pczwaia na wyłonisnie odpo~riednioh odmian aptuaoji.Niezslel~ui.e od te6o oeiowe jeat kiemf~o eiywy3~cznie krytsriur i 1 o ś o i o w p m - uyró~ni(r)· nie aytuaofi j e d n o s t k o w y o h (proatToh) i z Z o 
2 o n y o h (kompleksowyoh): Do pierwazyoh zalioxa ai~ te, które są konlcretnym jednostkowym prxe jawe~m za.apoka jania jdlcie jś potrxebp jednego podopiecznego, przp pewnym sinisim~ czynuośoi opiskuńczyoh, w stosuakowo krótkiar czas3e i najpreatszpoh warunkaoh: Na przyklad: opiekun pomags podepieczneaaa w rczwi~.zaniu trudnego zadania matemo.tycznego albo stara sig go pooisezyó w ohwili z~rtwienia. Do drugioh zaś te, w któryoh wskaźnik iiośoiowy ytymienionyoh wy·xej składników wzrasta do bliżej nieokreślonyoh granio i at~d mos~na. je traktowaó jako pewn$ au(r)~ (k~pleka) sytuaoji jednostkowpoh. 2'ak~ znacznie ju~ zło~on$ ~aytuaoj~ jest p~rowadzona przez ~ryohowawog kolonii letniej k~piel moraka powierzonej mu grupy dzieoi. Dlatego teź aytuaoja opiekuńo~a, z3ożor,a w najwy~szym stopniu pokrywa aig z okrek~lonys typeu: aptuaoji. W tym znaczeniu mczna mówić o sptuaofi bezpieczańrttra, odźywia.nia, higienp i zdrowi.e, wypoczynku itd.
Wykorzyatuj~a czynniki wyróżnione według kryterium stanu zaspokojenia potrzeb i fego akutków oraz zskreaów opieki, ea~na vy.łonić odpow~.ednie typy aptnaoj3 opiekeWó~eóh: pa~o!'ilaktycziae, xbie~ne, interwsnoyfue, koepenasoyjue, rewslidaoyjney isczniose. Niezależnie od tyoh ro,zróżnień ay~usoje opietu$cze w oodzisnar6 żyoiu eeaja oh7~ba najóz~óoiej oharakter mieazany nie tylko w zakreaie treśoi goiśle opiekuńcz~roh, aie również w powi;zaniu z dzie:alno&oiq, wyo~howawczti.
1.

za2
7.~. Q z p n n o ś o i o p i e k a ń o z e
7.j.1. Ogólna oharaktaryatyka czynno$oi opiekaziczyoh
Jak wymikav ze at'ormułowane j definio ji sytuao ji opie2~uńczpah, podstawoxya, sotorpcznpm ioh składnikiea s$ czpnnośoi opieknńcze opiel~aa Bez nioh nie ma sytuaoji opieku~ńczpoh w przp3gtys rczuaiowaniu. Potrzebna jest tu~prxyna~jmniej 3edna ohoóby najprostsza czynnoóć, jak~ mo~e być gest wyrażaj~op dzieoku uzna,ni.e, w7powiedziane s3oro zaohgty, odwzajemniony uśmieoh v$y t(r)ż pon~oony ruoh r~ki.
Sptnaoj(r) opiekuńcze mog$ oczywiśoie zawierać wiele i bardziej z3o2onToh czy~moóoi. Teoretyczna problesatyka czynno5oi została w psyaholvgii dośó irszeohstronnie opraoowana przez T. Tomaszevskiego i jego współpraoownikóir~8~. Wynika z niej, ~e czyinso~oi opiek~udcze se~ pewa)nn. speoyficznym_ rodzaje~m azynnośoi ludzkioh w ogól;e, w tym przede wszpstkim sensie, 2a ioh podmiotem 3est opiekun, a skierowane s~ na zaspokojenie potrzeb pod.opiecznego~8z. Mo~na je zatem określió jako e 1 e m e n t a r-, n e ek3adnilsi strukturalne opi(r)ki, ~rynika~ j~oe z aptuso ji i antyoppowanyoh funkaji opiekuńczyah. ńażdp vpieknn-wyohowawoa,
w ka~dpa~ uk3adzie, wykonuje oodziennie wiele czynnośoi opiekuńczyoh dla zaspolcojenia ró~npoh potrzeb s~roh podopiecznyoh. S~ . to czpnno~oi dosTĆ zrdżnioowane. Ró~nioe te wynikaj~ ~zede wszystkim ze struktnrg czpnnoboi lndzkioh~83 oraz mnogo5oi i ró2norodnośoi potrzeb dzieoi.. Pcza tyn czynnośoi opiekuńcze mo
g~ ró~nió sig sigdzp sob~ zale~nie od szeregu c~zp~ików tkwi~opoh w przedmiooie i podmiooie opieki oraz sposobaoh i warunkaoh dzialania opiekuńczego. W ostatecznym bowie~ raohunku tylko dzi~lti tym oxynnogoiom mvgą być osiąg~ane wielorakie wartośoi opieki: poórednicz~oe, tiezpośrednie i w3a~śoiwe {ostateczne). ~l tym sensie czynnośoi te wriiz ze swymi speoyficzny~i w3aboiwośoiami wi~fi.~ ai~ z ~rax·to5otami. Chodzi tu nia tyle o zwpicłą zale2nośó sprawcz~, jaka zaohodzi mi$dzp dz3.a3anie~a a ~ego ovzekiwanymi efektaa~i w ogóle, ile o wp3yw tyah czpmm6oi na tak,~ a , nie 3.rmy s w o i s t o ś ć tyoh wartoóoi. 2e wzgl~du na to, ~e w sksomayoh aktualnie publi,lsaojaoh z zakresu teor(r)tpcznyoh

~93
ai `: podetaw opiel~,i nie znajdujemy dostateczne .
go opisu czynnoboi
't~l opisknńczya~a~8~, a ta'kże z uwegi na ioh doniostość w aictualizaoji wartośoi rypada tu poświ~oić im szczególn~ uuagg. Nalsży przede wszyetk3a podkreśl3Ei~ %s treśó pojęoi.a "czynnośoi opie"· kuńcze" jest szczegdlnis zrdżnioouana, obejmnje nie tylko fizyczne, wymi.erne i obserwo~alns formy aktywnośoi opiekuna, skie
' royrane na zaspoicajanie potrzeb podopiecznego, ale także aktyvnoód e m o o ~ o n a 1 n ~ (prze~ywanie ró~nyoh trosk, niepokojów~ ne~dziei, oczekiwa~fa, radośo3, zmartwisń, empatii a w sumie wpcz(r)rpuj~oa "pra~ sercem i nerWami") i i n t e 1 e k t u a 1 n a (rczwi~zywanie pa~obleaów epiekuńczyoh, planowan3e
' ró~norodnyoh zabiegów w t~yn zakresie itp. ). Wynika. to z ró~xaorodnośoi i oharaktern potrzeb pona,dpodniotowyah; któryoh zaspokajanie . taldoh wislowymiaro~wyoh czpnno3oi, a tak~e z właśoiwośoi stosunlcu opieknńczego, w którym szo~góln~ rolQ od
;° grywają wi~zi saoojenalne migdzy opiekcinea a pedopieczaym, po. czuois odpowiedzialnoboi opiek<ma za podopiecznego~s5. St~d t~a~ praca opiekmoa i spelnianie funkoji opiekuńczyoh jest ze swej natury bardziej p o w o ł a n i e m i s 1 u ż b a~ dla dobra dregiego cziowieka ni~ tyl3co sa~ykłym realizowaniem zadań praoowniczyoh, ~rykonyw~iiem zawodu. To zab wymaga Przede wszystkim~ aby posiada3 on dyspczyoje "spolegliwego opiekuna"~86 i postaw~ z a a n g a ~ o w a n i a i d e o w e g o w wypełnianiu swyoh powinnodoi.
Z jakimi wobec tego czynnośoiami spotpkamy sig w p~raktyoe opiekuńczej? Pe3na odpowisdź na to skądin~d proate pptanis nie jest ze wzglgdu na wapomniane nisdostatki teorii opieki 3.atwa. l~io~na t~ tylko na ra~is zasygnalizować typowe grupy (rodzaje)
i t~ o$Y~aśoi, tworz~pe ~zBl~e.uyczerpu3ący uk3.ad i wakazuj~oe pośrednio, jakie mog$ one urzeczywistniać wartoboi. Zró~nioowanie ~yok czynnoboi wsdivg odptrwiednioh kryteriów prowadzi do stwosze~ atai.e:t~gdp,yoh dla ioh mo9:liwie wyczerpu jgoego opiau podstawoxyol~ klabyfi,acaoji.

_
7.'3·z. Czynnośoi opiekuńcze w~rbżnione wed3ug speoyPicznyoh form alctywrzoioi opiekuna i odpoitiada~ąoyoh ia zakresów opielci
LTwzgl~dnia j~o te lcrytoria, mo~etry iwyodrgbnió szesnabois typów czynnoóoi:
- czn~rani.e, zaohowywa~nie oi~glej gotowośoi do wszelkioh anty~rypowanyoh i nieprzewidywanyoh form aktywnośoi opiet.v:fi.czoj, - alctywna, zavs,ngażowana payohicznie obeon(c)śó pvrzy podo· piecznys,
- udost~pmianie, destarczanie mu przedmiotów jego ponadpodmiotowy~oh potrzeb,
- pczys'kiwai~sLe, popa~zez działalnośó produlctywn~ tak.ioh przedniotbw,
- udzielanie su niezbQdnyoh porad i watrazówelc, ~eby móg3 właśoiwis postQpowaó i dzia3aó dla oai~gania evyoh oelów 2poiowyoh i samorealizaoji~
- n.iesieni(r) mu posooy zawsze wredy, gdy olca.zu je sig niezbędna wobeo jego niedostatecznyoh dpspczyoji do samodzielnego funkojonowanid,
- ohronienie i bronienie jego osoby i vrazelk3oh dóbr żyoiowroh przed realnymi zagro~eniami, krzyw~d~, degradaoją, Poni2aniem, strataa:i. itp. , r J
- reprezentowanie jego dobrze poj~tego intereau ~yoiowego i czynienie ró~nyoh zabiegów dla realizaoji tego intereau,
- podejmowanie rbżnpah zabiegów profilaktycznyoh zabezpieczaj~oyoh jego szarolco poj$te dobro i eliminująoyoh zagro~enia tego dobra:
- kospensowanie mu naruazonyoh lub utre.oonyoh niezbywalnyoh dóbr i wartośoi oraz nieza.spolcojonyoh, powszeohnie nzaawanyoh
potrzeb,
~ wykonywanis czynńośoi re~ralidaoyjnyoh, przywraoająoyoh mu po~dan~ norm~ dotycz$o~ zdrowia, normalnego fun'kojonowania, higieny osobiatej, odpowiedniej budowy oi.ała itp.,
- podejmowanie zabiegbw piel~gnaoyjnyoh w zwią.~ku z utrzymywaniem jego odpowiedniej higieny oiała, przywrraoaniem pe?ni zdrowia, leczeniem urazów oieleanyoh, uauwaniem przejśoiowyoh
niedyspczyoji itp.,

Z95
, - realizosranie w pewnya zala·eaie za.dań o oharakterzs leczniczym (w ra,maoh "msdyoyasy do~mo~ae j" lub na podstawis zaleoefa lek,arski.oh), polegaj~oyoh n.a zaspokajaniu jego potrxeb ohorobowyoh, warunkn jy,oyoh po~rrót de sdrowia,
- podejmowania xa niego i dla jego dobra określonyoh deoyz ji, wpnilca,~q,oyoh z pr~yjgte j px·zez opiekuna odpow3.edzie:lnośoi (kompensaayjnej) za podvpiecznsg~o,
, - stawia.n3.e ma 3 (r)gzelcwo~wanie Wszelkioh, le2ąoyoh w jego interesie ~ya3oirym w~gań, doatesowanyoh do jego realnyoh ~o~liwo~oi,
- podejmowa,nie ró~n,yoh czynnośo3 zvi.~zanyoh z ponoszenism odpowiedzialnośoi za elcutlci jsgs zaohowania się i dział.auia (w tym tatcż(r) cz7~sośoi rewaloryaaoyjnyoh),
7·5·3· Innm ~o$l3.wre do ~odrębniania grupy czynnośoi:
a) ze ~zglgdu na fizyczne lub psyohiczne prze3axy aktyw
nośoi opiekuna:
- mamialne, slc3adaj~oe sig w sumis przede wszpstkim na opiekg w zalcresie stwarzania podopiecznym niezb~dnyoh warunkóv bytu materia3negn,
- uerbalne, b~d.~oe podatarrową form~ lsoaunikowania sig z podopiecznymi; "dawanie dobrago słowa", udzielanie infoxaaoji, wyjaśnień, i porad, wfra~a.nie zrczumienia., aprobaty, uznania, dezaprobaty itp.,
- mimiczne 3 gestylsulaoy jne , wyra~a jąoe olcre~4lone stany ',
, psyohiczne, nastavrienia i ustosunlsowania vobeo podopiecznsgo i
i jego spra~r, jak p~rzyjazny u6~uieah., wprazp porczumienia., s:apatii
i psyoliicznego zbliźen.i.a,
	~ i 	- intelaktualne, olcre~ia j~oe mszelk~ oelowość, rao jonal- E ', 	nośó i efelctywność dziia3alnośoi opielcuń ej i oałolsszta.łtu ~y
oia. uk3adu opiek~czego: analizowanie faktów i zale~n.ośoi, prze- ' widyWanie, p~rojektoaanie, rczwa2anie deoyzji, ooeniani.e sytua- . ~";
oji itp.,
- ~aójonalne b$d~oe wyrsooe wyczerpuj~c~ "prao~ serosm i nex~wa~ni", -przd~yi~x:.i~n 'nielcoińci~c~oyoh się troslc i Icłolbotóar, zmartw·iefi, uapięć "g~ do "gi~anio mó~li~roboi" , a także - ~liwyoh wzraszeu' , aatp~d2'e'ko ji, ~adlsś~i 3 ° szcz~3oi~.

29ó
b) ze wz<lgdu na podmiot opieki i aposoby dziatania:
- ~detera~ino~eane dodatnio w ró2uym atopniu jeóo pczptywnymi poats.wami, opiekuńcz~ lnb ujemnie - poatawami negatywnymi,
- wykonywa~ne w ró~nym atopniu umiejętnośoi i aprawnośoi praktyczne oraz ekonoriczno5ó, oeloWośó i efektywno6ć,
- realizowane bezpośrednio lub pośrednio (oeobiśoie) wobeo podopieo~sgo i jego potrzeb (przez inspiraojg, ukierunkowywanie, osobisty przyktad, instruowanie i atawianie wysngau5 oelem rczwijanis samoobslugi i asmodzielnośoi oraz przydział cz$atkowyoh ról i zatdaii opiekuńczyoh innym),
- będ4oe w nadmiarze w atosunku do potrzeb i mo~liwośoi wiasuyoh podopiecznego, które można określić jako gatolog3czne, haeuj~oe jego usamodzielnianie się, dorastania do pelnienia samodzielnynh ról,
- optymalne, to jeat uwzględni.aj~oe Ir peini możliwoóoi eamoobsiugowe podopiecznego, jego samodzielnobó i aamowystarczalnoóó, oharakteryzująoe aię raojonalnośoi~, oelowym ograniczeniem, umiarkowanpm naayoeniem uczuoiowym, pe3n~ s:dekwatnośoi~ do potrzeb,
- niedostateczne w atosunkn do potrzeb i motliwośoi podopiecznsgo, odznaczaj4oe eig niepein~ "pTZarywan~" atruktur~, dotkliw~ ograniczonośoi~, wykona.wczą oraz niedóatatkiem pczyty~rnyoh uczuć i matywów;_
o) ze względu ną zwi~zki opieki z wpoho~~aniem:
- z określon~ motywaoj~ wyohowawcz~, pczytywn~, lub negatywn~ oraz różnym stopniem oelowośoi i efektywno~oi wyohowawcze,j~, 0o powoduje przekszta3oenie się czynnośoi opieks~ńczyoh w opiekuńczo-wyohowawcze,
- bsz oelowego i świadomego wi~za.ni(r) z ioh oelami wyohowania;
d) zs względu na atan świadomoboi i aktywnośoi.przedmiotu opieki:
- ze ówiadomośoi~ podopiecznego 0o do jego roli i pczyoji w atoeunku opiekuńczym oraz przedmiotu, t~i~eśoi i oeln dziaiania opiekuńczego lub bez takiego uświadomienia~
' - przy ró~nym atopniu czyimego wapóldzialania,

z97
- przy.wspó3działantu bierny~u~ - przy bierny$ oporze,
- przy przeaiwdział~aniu azyanya ró~nego stopnia.
Wyróżnione tu zró~niaowania czyrmo§oi apiekuńazyoh nie s~ byna jmnie j wyczerpu je~oe w stoaunku do atanai, z jaki,m mamy do czyni(r)nia w rBeczpwisto§oi. Sta3e ioh uuzgipdnianie w prraktyoe wraz z ~wdyfikuje~opmi je uwarunKowan3.ami, dokonywanie okre§l,onego ~ry·boru spo§ród nioh oraz modpfikowanie czynnikbw niekorzystnyoh ma deoyduj~oe znaczenie dla prawidłowego przebiegu oa3ego prooesu opiekuńczo-wyahowawczego oraz ~ego efsktbw.
7.6. A t m o e f e r a o p i e k u u o z a
7.6.1. Uwagi wstępne
Można - zgodnie z ogól~i uataleniami psyohologii - twierdzić, ~e na tre§ć i jakość opiaki eisłada się migdzy innymi
g o z n s w o z o - u ~ z u o i o w e p e r o e p o j e (§wiadomo§ó peroepoyjna - T. Tonaszewski, 1967, s. 284), przez podopieaznyoh i opiekuna jej przebiegu i akutków187 Podobny ak3adnik wystpguje równie~ w innyoh dziedzinaoh 2yoia i dziaialno§oi. Jednak~e w opieoe, której istot~, jest zaspoka.~anie potrzeb ludzi, jego rczmiary i zna.azenie s~ szazególns. Odpowiada mu - jak aądzę - często u~y~~rany termin ~atmosfera opiekuńaze".
W sensie pojęaiowym jest on dotychczas na grunaie naukowym bliżej nieokre§lo~, ohooiaż u~yxaray w mowie potoczne~ i publikaojach, jako samo przez się zrczumisiy, mimo wi~zania z nim n3ekiedy i w pawne3 mierze ró2npah treśoi. W padobnym znaczeniu pos3ugu~emy się częato zamiennie tait3,m okre§leniem jaks nastrbj (intymny, ponury), klios~.t psyohiazn3r (dodatni, ujemny), atmosfera (rodzinna, domowa, uyahowawo$a).
Mimo widocznyoh odmiennośai i niedostateaznego sgreoyzowania sygnalizuj~ one - zgodnie z dość powszeahnie podzielanyn, przekonaniem - ooś doniosłega w dzia3alno§ai opiekvńazo-wyohow~awaze j. Ró~anoaze.§nie łatwo. dostrzeo, i~ zawiera si~ w nioh ie
totny, wspólnp element. Pierwsze cz3ony tyoh na.zw: nastrój, kli- '

z98
mat, atmoafera cznaoźaj~ pewien z a b a r ~r i o n p e m o a j o n a 1 n i e a t a n p s p o h i o z n y ludzi w
określonyoh sptuaojaoh~88. Wnioaek ten jeat zgbdnp ze sformułowanym wyżej twierdzeniem o pcznawczo-uczuoiowej peraepoj3. opieki i atanowi srst~ępne określeni,e r o d z a j u sygnalizowamago tpmi terminami zjawiaka. St~d też w pos~ukiwaniu -znaczenia "atmosfery opiekuńczej" wypada dokonaE przegl~du zbiiżon~oh po,~ęE ·
7.6.2. Dotyahczasowa i,nterpretaoja omawianyoh pojęć
Dosyć int(r)reaujqoq, i oryginalną interpretao~ę pmjęoia "klimat psyahiazny" zna.jdujemy w praay N. Han-I~giewicz~89. Wed3ug autorki klimat psyohiczny, na, który slslada~~ aię takie elementy, ,jak pogoda otoczenia, poczuai.e .bezpieazeńatwa, dodatnia perspektywa, poazamowanie godnośoi oraz żpazliwośó - jeat pierwaz~ potrzeb~~dzieoka.. Nietrudno'Za.uwa~yd, ~e większość tpoh elementów - to w iatooie pcznawazo-uczuaiowe peroepowanie przez dzieoi zaspokajanyoh w prooeaie opieki ioh potrzeb: bezpieczeństwa, uzn~inia, pczptywnego oddźwięku pspohicznego, dobrej perspektywy. Ma. to zatem jak najbardzi,ej opiekm5czy sene, ao pczwala je 3~azyć z nazw~ "atmoafera opiekv$cza".
Heliodor Muazyfiski wyrÓ~nia wśród "podstawewyah z~awiak wpstępuj~cyoh w ze~pole" a t m o s f e r g z e s p o ł u , którą określa jat~o "układ stoaunków panuj$opoh w zespole w sposób atały"~9~. Zale~nie od rodzaju tyah atoaunków ao~emy mieó
do czynienia - między innppii - z atmoafer~, współp~raoy lub stmosfer~, rywelizaaji. Eior~c pod uwagę oalość tpoh stoaunków (między cz3onka,mi zeapolu oraz między zespolem e jej kierownikiem) atmasfera ta zawiera,niew~tpliwie komponenty o znaazeniu wyahowawczym i opiekuuczym, z zastrze2eniem~ ~e e~, one w sensie pcznawczo-uczuaiowym prze~ywane p~rzez azłonkber zespołu, z jego kierownikiem wł~aznle. 
1d znacznie częstszym u~yoiu jest określeni.e "atawsfera wyahowawcza. Wedlug Z. Krzysztoszek cznacza ona "zespbł warunków wply~rająoyah na samopoczuoie osób podlega~~oyoh wychowaniu"~9j.

a99
Jeat to def3.nioja nie do pszyjloia $iównie z dwóoh powodów. Po pierwaze, doatoaowuj~o ai$ do sformułowań autorki, to nie "waronki", lecz owo "ae,mopoczuoie" aktadw sig~ na atmoa!'asq~. Po xtóre, okreblony ataa payohiczny udziele ai~ nie tylko "oeeboo pod
legajq,oym wyoh0wani.u", ól.e rbwnież 0a0bom wyohowaj~oyr.
"Dobra atmoafera wyohowawcza* ~ to jak piaze il. Dswitzowa
- "taki ukiad atoannków i aytuaoji w szkoie, internaoie czy doe~u dzieoka, w którym repsezentoaana przez naa pogl~dy i w~·euvane z naszej atrony wymag~ania - znajdnj~, iatvy oddźwi~k: sg apa~obowa·. ne i ayn9hronizuj~ aig iatwo w najogólniejazyoh kierunkaoh z de4·
. żenia~si i przetwńa~iiami aampoh wyohowanków"~9z. ?4ire widoczncyoh walorów intespsetaoja ta ea - wakazanq, ju~ w poprzedniej definioji - wad~: uto~samia czpnniki at(r)oaferotrórcze z ataoafer;, ~idyż w iatooie nie tyle_ sam "uicład atosunków i aytusoji", ile "latwp oddźwi~k" jest praie jawer 3nteresuje~oeg~o pata z jawieka. Mi.mo to so~na by "układ atoaunków" (bsz "sytuaoji") px~zyj~ó zt , akiadnik atmoafexy z zeatrzeżiniea, i~ sq, one uświadamian~a i przeżywsne p~zez ogół wyohowanków.
Opisany asugeatywn3.e obraz "atewafex~y wyohowawczej" doeu dzieoka znajdwjemy w praoy Z. Zbyazewaki~j~93. Jej negatyme prze jawy xl.dzi autorka w dcznaws~ne j pszez wyohowanków:
- tymczeaowośoi i bsaku atabilizaoji żyoiowej;
- obof~txwboi wyohorawoów ~robeo ~ioh; - osehtego, urz~do~rego stodunku, oboośoi z iah atrenyf
" - upokarzaj~,oej litośoi;
- pubTicznego ekaponowania ioh wad i odohyleń od normy; - braku zrczuroiewia..
Pczytyoma xab .. w do~naue.niu w atoannkaoh z wyohowawoami;.
- ~rza jemnego· zaufanta;
_ pczytytmyoh, powi~zań emoojonalnyoh; - wzajemnago zrczud.e~ia;
- zaintesesowsnia ioh oaobari i aprawami; - wapólnoty dey4~eń i oeiów;
- ~yczliwośoi.
Autorka przypisu~e tak pojrowanej atmoaferze wyoho~awczej I(~~~~~' ogromne znaczenie w praay opiekuńczo-wyahowa*rczej, oo wyr ja
naat~paj~oo: "Najlepiej zorganizowany dom dzieoket, najbardziej

3~
· zdaxa~3.oby sig · p~rzemtśiana i umiej~tnie atoaovane ohvpty pedasogicz~ nie dadzq, ~nyoh iatotnyoh wyml.kbv wyohowavczyoh, je~eli v do~ nie b~dzie panoma~ł odpo~wiec~i kli~aet - atmoafera wyohovavcza·~~9~. Trzaba - oczyviśoie - z6odnió ai~ z rczumieniem treśoi tego zjawiaka i jego znaczenia. Naaaw~ ai~ jednak~e v~,tpliwo~ć oo do ~a6o wyohovraawczego oharakteru: Na tg "atmoaferg~ vyoho~eswczą" :k3ada ai.~ tu dcznawanie i prze~ywanie pr$eas wyohovankbw atanu zs.apokojen~.a ioh ponadpodmiotowpoh potszeb, oo wakasn je w;·ra~Cnis ne~ je j opiekuńczT oharakter. Cte v~.eoe j, trudno doazutać ai~ tam treśoi wia~oiwyah śoiśle pojgtemn wyohowani.u, . którw tsk jednczaacznie s4 zaakoentowane w defin3.o~i i~T. l7ewitz.
Dokonany v akróoie przegl~d interpretaoji tyoh zbli~onyoh olct~e6leń neauwa trzy podatawonre wnioski, stanotrl.aóe oer~ne przealanki dla dalazyoh rczva~ań: '
- niezaieżnie od różnio w eamyoh nazvaoh, niektórzy autorzy (N. ńau-Tlgiewicz, Z. Zbyszevraka) xi~~~, $ nimi jedncznacznie opiekn,$cz4 tre~śó, której za,tem odpoxiada termin "atmoafera opiekvńcza";
- obok tego iuni (zv3aezcza Z. Krzysztoazek), dat'iniuj~a "atmoafsr~ ~rpohovavcz~,", utożaemiaj~ j~ z je j czpmzikami j
- potvierdza ai~ tu vyra~ony wy~ej pogl~d, 2e takia terminy, jak klimat payohiczny, attoafera ~(vyohowa~rczs.) cznacza.j~ zabarwiony sroojonalnie stan payohiczny ioh ~podmiotóv, b~d~oy pcz_ navczo-ucz~iow~ peroepoj$ (prze~y~anieo) określonproh elem(r)ntóv rzeczywiatośoi.
Trebó oatatniego wnioaku w~rmwge. konieczne~o uzupelnienis. Naamra eie bawi.em pytani.e o zakrea te j pcznavczo-ucznoiowe j peraepoji. Dla povatania okre6lona~ atmoafsry! kli~tn v zeapole (grupie) aubiektyw~u i jedxwatkova dcznan3a okazuj; ai~ niewyatarczaj~oe. Maa~y os~s m3.eó oharakter i n t e r s u b i e k t.y v n y , ogarniaj~oy oo najmniej znacz~o$ cz~śó xeapołu.

- 301
7.6.3. Poj~oie atmoafery (tdiAatn, naatroju)
r Dotpohczaeowa rczrra~ania pczwala~~ ~ wagl~dnie pe?ae zde
finiowanis intersan3~oyoh m~a terminórr. Tak migo zgodnie ze znaczeniem, jakio xvajcz~boiej jeat nadawaae tyo~ zbli2onye po~4oior
- w optowanyah tu i i,nnpoh opraoawaniaoh - oraz z rzeczywiatoś- , oi.~, realn~ tre6oi$ ",atmoaferp", jako z jawiska zwi.~zan~ego z ~yoiem i dzialaino~oi.~ ludzi - moźna powiedzieE, ~e określona atmosfera, klieat, ~atrój - to z j a w i a k o p a p o h o 1 o g i o z ~ e : k o m p 1 s k a i n t e r s u b i e k 
t y w n p o h , p o z n e w o z o - u o zw o i o w y o h p r z e ~ y ć j e d n o a t e kI r u k ł a d a o h
. ·
z b i o r o w p o h . Wpdaje si$ przy tym, ~e określaj~o ogólny oharakter at~waferp należp liczpó się z tym, iż w dziaialno~oi opiekuńczo-wrohowuwczej samy do czynienia z dwoma glównymi
jej rodzajami: atmtisfsre~ o p i e k u fi o z $. i w y o h o w a w o z ey lub iq,cznie - opiekuticzo-wpohowawcza. Rczgreniczenie to wynika z w~kazanyoh już różnio między po
trzebami jednostek. a w,~ra~gauisoi, apoi.eóznymi oraz (r)igdzp opiek; a wpohowan3em19~. Dla-nżytecznego,upa~oazezenia, określenie "kompleks intereubiekt.ywnyoh, pcznewczo ucznoiowpoh dcznań i przeżyć" będę dalsj,wyrażał jednye aiowem .. odczuoia, do czego upowa~nia jego eens znaczeniowy w jĄzykn polskim oraz brak innego teroinu w atowniotwie papohologieznyir~~6.
Tak wigo atmosfera opiekuńcza lub wyohowawóza - to
o k r e 6 1 o xt e w s p ó 1 n e o d o z u o i a o s 6 b ,, u o z e s t n i o z ~ o p o h v s y t u a o j a o h o 
p i e k u ń o z o _- ar y o h o w a w o z p o h , odno:ze~oe ai~ tak do przedtd.otn,,jak i podsiotu-opieki i wyohowania. Nie wydaje aię wiqo eł~nszne nto~aami~n,ie atmoaferp xpnhowawcze~ z czynnikami atmoafero~twóroasymi i ogr~i.~s~anie je~ do~ "oaób podlegaj~oyoh wyohoi~e~i:u", jak to czyni Z. Brzysztoazek. Uwaga ta rów-~ nie~ dotpczy pojqoia "stmoafera~opi(r)kuńcza".

302
7.6.4. Pojgoie atmoafery opieknńose~
Nis$ale9~ni.e od pewayoh oeoh prapólnyoh d.~dzp "atmoafer~ opiekuńcze~" a "at~aoaf~4 wyohewawcz~" zaohodzi iatotna rdżui,os, poleóajyoa glównie na odmi.snnoboi gatvmkOwej odo$n6 oaób uczeatnia:e~oyoh w troir aTEuao jaoh. W pierwazyo przypsdW ri,~t!~ eig one z określoa~a atanat zaspolcajania 3oh potrzeb, a w drngiot - z ssalieaoj~ lub narnaza,niem pswuyoh warta~oi i norm apolecznyoh, W obu jednak przy~dkaoh liczq aig zavaze dwie atrony.uczeatniczgoe w tyoh aytuaojaoht opiekunowie - wrohowalrop i podopieczni - ~ryohowankowie, z róźnymi odpowiednio do tyoh rczgraniczeń
p odczuoiemi, ekladająoytti si~ na określona, atrosfer$.
W agtnaojaoh opiekwńczyoh podopieczn3 mogA, 2ywi.ć różns odczuoia: bszpiecze$stwa, obawy, etrsohu, za~ożenia, siabilizaoji, powodze~tta, psrriośoi, niepowodzenis, zawodu, wis.snej warto8oi, dobrej psrapeictywy, poni~senia, bsznadziejnoboi, sprawiedliwoioi, krzywdT, przynale~nośoi i oparoia, oea~sotnienia itp.
Sq, one pcznawczo-ucznoiowym odzwieroiedleniem $aapokofe~nia lub niezeapokojenia w okrebloxrirm stopniu ioh potrzeb ponadpodmiotowpoh i jako takie - w okreblonyo uk3adzie i dooinaoji - atsnoxi~ podatawowy aktadnik attwsfery opiekuńcze~.,Opiekun soże mipdzy imzyri odczuwaó: zadowolenie, znieoh~oenie, aatyafakoję, zawód, zobowi~zaai.e wobeo podopiecznpoh, ohgó do dalazegovrysilku 3na ioh rzecz, zl~czenie, znieoierpliwienie, przgw3.e~zanie. Skiadaj~ aig one na drngi głó~enp elaesnt i wyznacznik atmoafery opiekuń
d czej. UoBÓlniaj~o ten wywód, możemy atrw eferę opiekuńotr.~ określió ja~co d o av i n u j ; o e - w danym uktadzie opiekuńczym - o d o z u o i a p o d o p i e o z n p o h i o p i e k u n ó ~r , o d z ir i e r o i e d 1 a 3 q o e p e w i e n
	a t a n z a s p o k o j e n i a t o h p o t r z e b t97, 	Atmoefer~ opiekuńczą mo~emy preoyzoara.ó bliżej, bior~o pod 	uwagę nastPpujq,os kryteria:
- zakres i zró~niaoxani.e przeżywanyoh stanów zaapokojenia potrzeb przez oaoby uczeatnicząoe w.opieoe i tworz~oe atmosferę - od ~ednorodnej (np. odczuoie zagro~ania) do wpaooe zło~onej (np. odczuoia spokoju, pog~ody, bezpieczeńetwa, optymizmu, poszanowania godnośoi i ~yczliuośoi), które N. Han-Ilgiewicz nezywa klimatem payohicznyrm;

303
' - liczb~ osób (grup) ogarni~tyah określon$ atmoafer~,, de; term3.nuj~og je~ zakres p~rzestrżenny (od dwóoh wzwy·~),
- dodatni lub ujemny rodzaj odczuć uywikaf~oyoh głósni.e z zaspokojonych potrzeb podopiscznyah;
- jej przejśoiowy, ta~ótlcotrwały lub wzgl~dnie trwaly cha, rakter tazas utrzymynania si~);
- przyczyny powatawe.nia (postawy opiekuńaze opiekuna, stosunki wewn~,trzgrupowe, azynniki firodowi.skowe, trudnośoi obiektyene);
.. powodowane akutki (dódatnie, uj(r)mne, jednostkowe, społ.ecz' )
Ioh wytsorzystanie jest n3ezbędne dta pełnsj oharakterystyki atmosfery opiekuńczej. Mo~g~ ons być równie~ dostosowane do a,nalizy atmosfery wyohowawazej.
7.6.5. Pojęci.e atmosfery wyahowawczej
Ze względu na zwi~zki między opieką a wyohowaniem~98, jak i dl-a aelów poró~mawczyoh, wypada te~ na tle sformu3owanyah wy~ej twierdzeń określić bli2ej pojęoie "atmoafera wyahowawcza". Glów~ podstaw; do\tego jsst po,~mowania wy~ahoWania jako działalnośoi urzeczywristniaje~oej w wpohoWa.nksch system wartośai spo
3ecznych: dobra, prawdy, piękna~99. Stpkanie wyahowanków z nimi, ioh interioryzacja powoduje w n3.ch określony pcznawa2o-uczuoiowy odd~Cwięk przybieraj~cy postać pczytywnegoy obojętnego lub nsgatywnego stosunku do tyoh Wartośai. St~d te2 jednostki poddane wyohowawazemu oddziaływa.niu w ultładaoh wyahowaw~azyoh, soajalizacyjnyah mog~, ~yar3.ć w sensie pożnaw~czo-uczuai.swym te trzy rodzaje nastawieńy do takiah na. przpkł.ad wartośai~ jak:
- ~yaie i zdrawie drugioh;
- solidna, uczaiwa i wydajna praca; `` - współdzia.łanie i współpraaa z innymi;
- poszanowania wap8lnego dobre; - praiv~domównośe i szazerość;
- wzajemna żpczliwośe~
- dyseyplina spo3.eezna.

304
Jeśli nastawienia te (oddźwięk) bgd~ pczytywne i interau= biektyW e, tj. ogarniaj~oe oałe grnpy osób, możemy wóvrczea m6~rić, ~e parnxje tam atmoafera (kliaat, nastrój) współpraop, żpczliwośoi, azczerośoi, wzajemnego azaaunku, praoowitośoi, dyaopplinp itd. Msmp tn zatem dodatnie~ atmoafer~, wpohowwrcz~,, gdp2 jeat onr~ w przyjętpm rczumieniu pczytpKnym oddźwiękiem na wa,~ toóoi bgd~oe równoczeónie oela~mi wpohowania. W przypadku, gdp "oddźwigk" ten będzie w ewej dominanoie negatppnp, wptmorzy
sig również tego samego rodzaju atmoafera, jednak~e w ujemnpm znaczeniu. Jeat zatem`oczp~riste w.takiej sptuaoji, że pogl~,dp
i wymagania wyroho~rawoów "a~ aprobo`rane i aynohronizuj~ się latwo /.../ z d~~eniami i przekonaniami aamyoh wyohowankbw°200. Odczuoia te wpraiaj~ nie tylko akoeptaoję i aprobatę dla funkojonuj~ayoh lub urzeczywiatnianyoh wastośoi apołecz~roh, ale równie~ dezaprobatę dla ioh naruazania i podważanie. Na tym tle ataje aię zrczumiale doniosłe znaczenie oddźwięku pcznawczo-uczuoiowsgo wyahowawop na te wartośoi, który staje e3ę akładnikiem tej atmoefery.
Doohodzimy w ten apoaób do aforau.ł.owania definioji atmoafery wyohouawczej. Mo~emy więo~powiedzieć, ~e atmoaf~ra wyohowawcza - to d o m i n u j g o e w danym ulsładzie wyohowawczpm
o d o z u o i a w p o h o w a n k 6 w i w p o h o w a w 0 ó w o d z w i e r o i e d 1 a j ą o e i o h a t o s u n e k d o u r z e o z p w i s t n i a n i a a i ę l u b n a r u a z a n i a. o k r e ś 1 o n y o h w a r t o § o i
s p o ł e o z n p o h , b ę d ~ o p o h o e 1 a m i w y o h o w a n i a .
f 7.6.6. Czpnniki atmoafery opiekui`iczej
Jak wskazuje na. to przyjęta definioja atmoafery opiekvńczej~ podatawowym i bezpośrednim wyznacznikiem tego zjawiska jeat określony stan zaspokojenia ponadpodmiqtowyoh potrzeb podopiecznyoh oraz potrzeby opiekuna zwi~zane z jego Tolę (prof(r)sj~,). Na ten stan ma~~ z kolei wpływ te czynniki, od któryoh on zale2y. S~ one tym samym pośrednimż wy~znacznikami atmosfery opiekuńczej. Nale2y do nioh zaliczyć:

305
- opiekuna, a zwłaazcza jego postawy opiekuńcze oraz treś.. oi i metody spa~awowanej opieki;
- stosunek podopiscznyoh do opiekuna, a zwtaazcza akoeptaoja, zaufanie, zsczumienis, wapó~dzi,alanis;
- niesymetryczne zależx~ośoi w gretpie podopiscznyoh, tj. atoaonki miedzy aterazytr3., ailniejszymi, zds~ew~ri, bardzie~ do~wi.adczonyni a mtodszym3,, alabazyEi, ohor~rmi, muiej doówiadczonrmi i
- sampah podopiecz~yoh, a ~5oi61ej ukaztattovsui.a u nioh przez czynaiki rczw~oju takioh oeoh oaobo~reśoi, jak poyrśoi~gi, tolerano~g na ograniczenia, z~lnoid konatrukty~myoh wyjśó z frnatraoji, optymi~m, zadowalsaie aig "tys, oo jeat", lub ioh n3edoatatek, brak;
- irodowisko lokalne, z któryr podopieczni a4 zwi.~zani róż- , nyrd zet3.exnośaiami 1 które ~wsrumk~je w jakie jś mierze zaapolao~enie ioh niektóryoh potrzeb;
- obiekty~me vare~. ty~oia okreś~laj~ce pewien pu.łap eo~tli·wo~śoi opieki w okredlonym zakresis potrzeb, z czego podopieczai nis za"raze i r,tie w pelnf. zdaj4 aobie aprawg.
7.6.7. Pt~nkoje atmoafery opiekuńczsj
Nie ulega w~,tpliwoboi~ te apo6ród wielu aapektów tego zjawiaka, powodowane przez niego alnttki nale~ do nafbardziej wa~; kioh. Prześ~ievdczenie o ogrosnpm znaczeniu określonej atmosfery w pa~aoy opiekuńczo-wyohovawczej jest dośó powazeohns. Zbynzewałca przypiau je je j w ~yroiu domn dziaoks rcz atrzpga j~,oe znacze· nie. Irena Jundzilł wyróżnia j~ apo~ród wielorakioh czynników praoy opiekuńczo'·~ryohowawczej atxierdzaj$o, te "Najwa2niejsza w prooeaie przygotowania do ~yoia ~eat prawdopodpbnie włagoiwa atmoafera wyohowaw~cza"2~~. "Klimst payohiczny"- otaczaj$oy dzieoko jest - według N. Han-Ilgiewicz - podetawawym czynnikitm.jego nprmalnego ~yoia i rczwroju payohicznego2~z. We wszyatkioh zaś pogl~daoh na opiekuńcze funkoje rodziny xaluzuje eig donioa34 rolg, jsle~ w tyla zakresie spelnia "atmoafera rodzinna"2~3.
Na deoydująae znaczenie "klimatu emoojonalnego" wyloraczaj~os da,leko pcza etoaunek wyohowawczy z~earsoa ~uwagg H. Mttazyńaki

3ob
atwierdza~j~o, że °deoyduje (kl3.mat - Z. D.) n3e tylko o efektywnośoi wyohowenia w ogóle, ale także o oaiym dalazym rczr~oju wpohowanka"204~
Niezale~nie od eazysto terminologicznyoh ró~nio spotykamp aip tu w istooie z ukazywaniem roli raczej tego samego zjawiska pa~*ohicznego, które zostalo wyżej zdefini(c)Wame jako "atmoafera opiekuficza". Widziwy wi~o, że przypisuje aip mu jedncznacznie bardzo doniosł~ rolę w prooeaie opiekuńczo-wyohowawczym.
Jak - wo'b(r)o tyoh ogólnyoh stwierdze~i - można bliżej określió funkoje atow afery opiekuńczej? Przsde wazystkim nale2y stwierdzić, ~e atmosfera ta ~ako gtówń~e wytwór określon,ej opiek3, staje si~ wtórnie czyxmikiem wplywa3~oym ne j(r)3 przebieg i skutki. Jako nastgpatrr~o określonego zaapoka.jania potrzeb podopiecznyoh staje si$, W awym doda.tnim ksztaioie, ioh podetawow~ gotrzeb4 psyohiczną. Jako jeden ze akładników strukturalnych opieki.-wywie~ra na pczostałe apeoyficzny, animaoyjny, pobudzaj~ey 1ub wygaezafgay wplyw. Jako taka wpśywa na zaohowania i,ndywidualne i zbi.orows podopiecznyoh i opiekunów: pobudza lub h;as~uje ioh aktywność, nadaje jej konstruktyl,my lub dsatruktywny kierngek; wpływa na, stoaunki migdzy podopiecznymi a opiekunawi oraz postawy, sytuaoje, czynno~oi opiekuńcze i potrzeby ponadpodmio
to,ane.
7.6.8. (~ra~ficzny obraz struktury ilanko jons.7.ne j opiaki
Sohsraktsryzowane wy2ej podstawowe elementy atrukturalne opieki oraz ioh funkcjonalny układ ilustruje następuj~,oy sohemat:
Świat sew~'gtrany
t~. op~iekWTlCff
a w
ponadpodmiótawe
Sgołecze~atwo
z - ~tmosfera zycia jeat pojęciem, które nie zosta#o w tej p^acy zdefiniawane, tym nlemniej zastosowanie go - chociaż
w końcowym podsumowaniu rczpatrywanej struki;ury ·· uzasadnione. ~~ejmuje orio w odniesieniu do atruktury uk3adu lgsysteno3alrio .__=kuńczu - wychowawczego co najmnie~ atmoaferę opiekuńcfs~,
.--~awczą i partnereka~, przp dominuj~cym znaczenlu te~ piarw_.. _ ._.. ~.Dąbrowski - red., ~prowadzenie do metcdyki opieki
, :·, c'c.oo:ania w domu dziecka. T ~a' - arszawa 198;, H. 201 - 209

307
U~ragi interpretaopjne do eohematu:
_ Przedstaw~3.onp sohemat odnoai aip do każdego uk3adu op3eku~iczego w rczusieniu p~rzyj~te~ definioji opieki, niezala~nie od Qej przedmiotu, podmiotu, for~sy i zakreau.
- Jest to model r z e o ż y a i e t e j o p i e k i , który mo2e być rbwnocześnie modelem - w z o r o e m , pod wt~._ runkiem apełnienia poatuiowanyoh warto&oi w ka~dym z podatawo_ wyoh jeg~o akładników.
, - Liczba alslsdnik8w atrukturalnyoh aprowadza aię tu do
a y n t e t p o z n e g o o p t i m u m , bgQ~oego konieożnpm war~ankiem aktualizaoji lub wiaśoiwsgo przebiegu opieki. Śtad
nie emi tu wpodrębnionych materialnyoh zaeobów apraWOwania opiek3.~ tkwi~,opoh w odpowiednioh sytuao~jaoh. :d,
- Zamknigte wewnętrzn~, t~zyry ele~nty sic~adowe opieki oraz ioh uk3ad i porriqzania tworz~ iluikojonain~ atrukturg tego typu dzie3a.lnoboi ka~dego układu, spełniajq,oego okre~l.one funl~oje opiekwicze, przy czym pod nszw~y "uk3ad" kryj~ się ró~ne for~lne i nieformalne, wigksze i mniejsze syatemy'opiekuńcze, a w~śród nioh - przede wazyatkim - rodzina i dom dzieoka.
- Daukierunkowe linie oi~,głe weka~uj~ na oDustronne pow3.~zania i oddzia~ywani.a na aiebie eleobntów etruktt,u~alnpola.
- Widocznie jest du~e zró~nioowaraie tpoh :elemoxstów, apiętpoh rodzajem "opiekuńcze". Wpjatlww~ pczpo3~ zajmuj~, "potrzabg ponadpodoiotowe", wyznaczaj~oe funkoje opiskuńcze, i do którpch zaspokojenia zmierza funkojonowanie wszyatkioh ak3adników, na któ-re potrzeby te oddzialywają na zasadzie sprz~~enia zwrotnego.
- Funko~e opiekuńcze zajmuj~ nadrzędn~ pczyQję wobeo poataw, aytuaoji i czynnośoi opiskuńczpch, które wpływaj~ zwrotnie na ioh atan.
- Wyjątkow~, osobn~ pczyejg zajmuje atmosfera ~poia wyzna_ ~~~`' I', czaii;a przede wazgatkim przeż postawy opiela.u5cze opiekuna, oraz
zwrotnie (stan zeapokojeni.a) przez potrzeby ponadpodmiotowe, jednocześnie oddzis.ł.ywe. ona pierwotnie i wtórnie~ bezpośrednio =ya, wazystkie pczosta#.e shładr~.iki.
- Ten w du~ym stopniu autoxwmiczny ayatem opiskuńczy zwi.q- ; zany jest ze społeczeńatwsm, które wylacs~la zamkni~ta krzywa
zewnętrzna., dwojakiego rodzaju.zale~nośoiami: tym co spo3eczeń_ $t:wo daje i wy~ga,od inatytuoji opiekuńczej (wektory dośrodko

3~
' w~a ) i poprzez po2~dane i .niepo~daue aksstki ~ppłsczne. :funko jono- . ws,ni,a tego, syąteau : (wektory odśrodko~re ) . . . _ ,
- W ra(r)aoh pexi.~zań "we~śoiowyoh" epoleoxeństwa bezpobrednio iub pobrednio: pobudza jego funlsojonowani.e poprzsz ró2nego rodza,~u bodźoe; określa funko je a,po~.eczne uicładu ~inst_ytuo jai ); stwarza me.terialno-orgsnizaoyjne ~nki. dla ~ej dziaia~.nośoi; wp~yva r,ta stan kadry_ opiekun~ir i, okrp,bl,a ioh społeczn~ ro7,g; _ ~rp3ywa na teorię, ogó3.ne;, kenoepo ję i noreg dzie~.ania o~i(r)ku~5czego;W rplywa na sta~i potrzeb pon~adpodmiotowyoh dzieoi i .atmoafer~ opiekuńcz~.; sprawuje funkoje kontroine, ooeniajq,oe i eg~ekwuj4oe. .
W zakreaie po~zsń "wyjóoioWyoh" 3.x~~tytuoja daje epole' czeńetwt bie~$oy atan zaspokojenia potrzeb podapiecz~yoh ze wsxy4tki,mi t~,go skatkaai.-oraz produkt końoowy w poetaoi doprowadzonyoh do..aa.e4odzielnośoi i dojrzało§oi bio-payohospo3ecznej jednoatek.
PItZYPISY DO RQZDZLi.U: SIÓDd~GO .
fi T. Tbmasxeweki wyx-ótnia trzy typy struktur czynnośoi ludzk3,ch: moda.lnay~ for~in~ i funkojonaln~. Ta oetatnia "oparta jest na zwi~zkaoh fvtnkojonaiizyoh zaohodz~oyoh między~ró~nymi elementaini slrłsdowyati czyrmo§oi: Ka~dy ele~ment czyimośoi, slsladnik da jąoy sig ~óxnie czy óperac~ ja cz~a§oiowoa, spełnia iv je j przebiega okre§lox~, funkoję,°przyczynia; s3:~p na swbj sposób do oaiągnięoia wyniku końoowego" (M~ Maruszewski~ J. ReykoWaki, T. 'Fomaszewatsi, Psyohoiogia ~ako nauka'o o~łowieku~ W~.x~śzawa 1966,
a. zt6-2z3~'. ~ .
z zbid.; a. 7t_~z:
3 A. Kelm, Fos~y.-spieki nad dzisokiss ~r Polsoe I~dow~ej, wassaa,~ra 1968, s. -10: . . ;
4 Wynika. to z istotp opieki~ wyzńaczanej'potrzebami ponadpodmiotowymi. W tym §wietle nie ma zastosowania terminu "aamo= opiska." , którym operorra.3 J. Wetczyk, ' Opieka nad dziećmi 1. mło- dziex~ w wieikic:h miastaeh, Warszawa t969, s: 1j2, hio2na zasadność wyionionyeh komponenti~w wesprz9ć `ds.l(c) j uprai~r:~.ionym twieriizeniam~ fie"icih pczytywna al~tu<i:.i,~a..: ja. s':as~owi ~ai·.rsze vrystareżaj~oy waruneis dIa prawiciła~·e~o f'amka jon~swaez-~.-i.~. ~Jja3.~k.:i_.

.
5 Por~ H. ~Muazyńskiy -Za~cTa teorii vryoho~rsnia, Wwraza~a 1976, s. 1 ~0~19'~. .
6 J. Eki.el i J: Jaroszyń~ki, Ma:ły s3ownik payohol:ogiczny, Warazawa'1965, s. lOx.
7 H. Muazyńaki, op. ait., a. 94. :
8 W. Szeiro$uk, Payohologia, t. 2, Warazawa 1966, a. 122.,
9 R. Wood~orth, H.r Soholoaberg, Psyohologia-ekapery~mentalna, t. 2, Wars$aWe. 1963, a. 197. , --
10 .Cyt_, za K. Obuohoarakira, Payohologia d~~eń ludzkioh, Wa~. szawa 19ó5, a. 96. .. 11 Migdzy innymd J. Reykp~reki: °motywaoja to hipptetycz~
prooss wewn~trzny, w~arimkuj~,oy d~inis ku określonyp ~leo" 
Z zagadnień payohologii motywao~i, Warszatts. 1970, a. f5. 1z T. Koooweki, Potrzeby aztowieka, konoepoja systeoep~a, wyd. II, Wroolawr 1982, s. 64:
' 3 T. Tomaszewaki, Podetaworre formy. organiza.o ji i regulao ji zaahowania~ /ir~:/ Psy·ahologia, pod red. T. Toma~azeeakiego, .wyd. V, warszawa 1979, s: 491.
R. Obuaho~ski, op. oit., s. 95· . . f 5 ~y~~ ; at~.novrieko, zsllaezaza wobeo definio j3 T. Te:. maszewskiego . za jo~ujm taic,~e oytowany jut T. I~ooo~raki, op. oit. , .
s. 53-55·- . .
16 PcBobx~3.e, ahoaia2 w szerszym, syatemo~rym u jęaiu definiuja potrzebę A. Siaińaki: "Potrzeba danego syatema to t8tka ` jego aeoha, ze w2ględu na którą wa.x~unkiem niezalcłóconego funk· ajonawania tago systemu ~r jego otoczeniu jest pewien okre~lonp stan tega otoazenia" - Studia Filczoficzne,l2/1976, s. 37. t
17 Tn;~ godi~ uwngi, ogólniejszą hierarohżczną typologię
II potrzeb "systemu" formuiuje A. SiaisSski (ibid., s. 58~, która
~r niezbędnys~ tu akróoie przedśta~ria się naatgpujgoo: "potrzeby, któryoh niezaspokojenie propradzi do unioestwienia syatemuy po
trzeby,, któryoh niezaspokojenie poai~ga za a~ob,, nieacoili~o~ć ,Ia pełnienia px~zez dany s~stem p(r)wnyah jago funkoji; potrz(r)by, któ
rych ~,iezaspohQ jenie pror~ra,dzi do zakłóoeń rr. pe~nieniu, pr~ez .system pewnyoh.,fu~toji.j potx`zeby, 1St@ryoh ntezaspako,jen~.e prpwadzi da zk3~oeń. ~ ro2~roju dsnego s~rstemu".

, 310
Najrooniejez~ atrcz~ tej hierarahiczn;ośoi;3est przede wszpatkim jej aama idea (intenoja). Natomiast ustawi.enie tyoh potrzeb na takioh irła~nie szczeblaoh drabiny hierarohiczne~ może bpć dpstaaspjne, mimo it opiera sig ono na, istniej~,cej, dość powazeohnie uznawanej konoepoji.
	19 Jest to rczrótni.enie J. Kepnesa, które przytaczam za A. 	Ks~mi$ski.m, l~nkoje pedagogiki sgo3ecznejy Wara~awa 1971, s. ~0. 	( ~o Potrxeby ohorobowe ~rpró2nił i ogólnie soharakteryzował
K. Obuohowski., op. oit., s. 314-317· .
Z1. por. A. 24avelo~, Teoria hierarohii potrzeb~ /w:/ Problemy osobowośoi i motywaoji w psychologii amerykańakiej, red. J. Repkowaki, Warsxawa 1964, s. 13~_163.
,I z2 J. Pieter, Lyoie ludzi, Wroołair 1966, a:-86. z3 A. Kamińaki, op. oit., a. 50.
24 Na tym migdzy innymi polega funkoja rsgulacpjna opieki. Ze wzglpdu na wymagania społeczna niezb~dna jest tu równiet in.. terwenoja`wyohorrania dla ukulturalniania, uszlaohetniania i bu_ dzsnia potrzeb. .
25 l~ruduośoi diagnczy tpoh trzeb
po wyplywa;j~ st~d, ~e - jak ' trafnie zauwaźa K. ObuohoXaki, op. oit.: "Wiedza o potrzebaoh tpoh i aposobaoh ioh xaapokajania jeat funkoj~ pcziomu medyoynp".
' Dostsrczanie godopiecznym poprzez zabiegi lecznicze przykrych dcznań, b8lu, oierpienia (dla ioh dobra) pa~owadzi często do reakoji i zaohowań sprzecznyoh z potrzsbatai ohorobowyrm z ioh etro
. 26 Zaohodzl tu więo pczorna sprzeczność z oharakterem opieki, lctóra zaapoka~a, a nie udaremnia potrzeby. Chodzi. tu jednak o dobro jednoatki..
z7 Rczwatania nad oelowośoi~ i zasadno5oi.~ pelne8'o zaspoica janie potrzab 'ponadpodmiotowyroh pode jatu ję d.ale j ~ na grunoie zasad opieki i wyohowania przez opi(r)kę, a zwłaszcza zasady optymalizaoji opieki.
ZS A. Maalowf op. cit., s., 156-157. . z9 Przpk3adem tego mo2e byE-między innymi utrata bliskiej, kóohanej osobp: lJieodwo3alnobE tej atraty wręcz>wym~ wyciaxenia bólu i rczpaczy i stopniowego wYłączania ~ej 2e świadomośoi. Nale~y to uznać za prze jair normalrn·-: To aa~to 'p~rzeei:~t ohoemy

3~~
uzyakafs-w pocz~tkowym etapie opieki nad dzieokiem osisróaonym~ gdy mówimy~o koniecznośoi zaakoeptowania przez niego teg~n etanu i adaptaoji do nowyah xarunkdw.
3G Głównia dlatego, ~e niezdolnogoi człowieks do samodzielnego funkajono~ania jako przeaiwległa, anta.goniatyazna wobeo potrzeb grupa właśoi~rośoi gatunkowyah i loaowyah zna.miornije te potrzeby w spoaób bezpośredni, i zupełnp. Natomiast to, ~e ioh zaspokajanie wymaga 3.nterwsnaji opiekuńazej, jest dopiero tego konsekwenoj~, a wigo oeoh~ wtórn~y tych potrzeb. St~d te2 grzyjQty termin, odzwieroiedlaj~o ietotg rzeczp staje się ró~wnaocześnie jego najkrótaz~ definioj~, gdyż wska.zuje wyraźnie na rodzaj i ró~nio~ gatunkow~ tej w3aśoiwośoi. Nie bez znaczenia jeat takte to, ~e jako krótszy i prostszy jest praktyczniejazy w u~yoiu. Niemniej jednak atoaowany być mo~e takźe dtużazy opiaowy termin drvgi. Natomiast jako jedncznacznie nieprawidł.owp nale
; ży uznać - pomimo ~e ulegaj~o zaatanej kJonwenoji i "czarowi"
przymiotnika "opiekuńaz~r" poslugiwal aię nim tak~e piaz~oy te siowa .~ termin "potrzeby opiekuńcze". Przede wszyatkim dlatego, ie potrzebom ludzkim - i nie tylko ludzkim - nie można obielz·. tywnta ns.daó atrybutu "opiekuficze", gdy2 taka oeoha iemis przya3ugujs. Mo~na o nioh mówió~ ~e a~ biologiczne, psyohiczne, apołeczns, kulturo~e, pier~rotne, wtórne, powszechne, indyxiduralne itd., ale nie "opiekuńcze". O potrzebie opiekuńczej mo~emy mówić senaownie tylkowrtedy, gdy - zgodnie z rzeczywistośai~ i przyjętym rczumieniu potrzeb ludzkiah w ogóle - bgdzie ona azyjąś właśoiwośoi~ podmiotową. Inaezej mówi~c, dopiero wtedy, gdy ktoś ni.e lko a
ty pr gnie występować ci.~gle w rolach opiekuna, ale nadto nie mógłby normalnie funkajonować, mieć poazuaie aenau ~yoia, zadowolenia i azczg~oia bsz pełnienia takiah ról. `Taka potrzeba w~.~,2e si śoiśle z otrzeb kreat tzw. "inat k.
p ~ Ywn~~ 9n tem maaierzyuskim" itp. W takim te2 senaie m0~na`mówić o zło~onej potrzebie "opielF.uńczo-wgohowawazej" lub "opieki Wyohowawcze j'~ ,
i, Opiekuńczej waloryzacji podiegs~~ natomiast postawy cz3,o:.
wieka, stoaunsk interpersonalny, sptua.cje ludzkie, azynnośoi, atmosfera itp. Nie mamy zatem ~adnpoh watpliwośoi, i~ rzeczy- , wiśoie takim kategoriom przyaługuje'aeoha "opiekuńaze". W tym

312
św~:etle psdw8~ nieprawidtowy jeat termi.n ."potrzsbg ogiskua5czo wpohowawcze", g~iyź także i "wyohowawczysi" potrzeby ludzkie nie bywsj4.
Takioh zsatrzeżeń nie bvd~ terminy "potrzaby opieki" lub "potrzeby opiek3, wyohorawczej",.poniewa2 mówi~ tylko tyle, z,godni.e z potocz~y konweno jay, ~e azegoś brak, ale pa~zez to aamo 1~j~ niktq p2~zpdatnoś~s teoretyazn~. W świetle tyoh uwag tylko cz~i5oiowo aZuaznp jeat pogl~,d, ~e niewa~ny jeat aam termin, lecz przypiaywsu~a mu znaczenie. Nieważx~p dopóty,. dopóki nie zawiera w sobis sprzeazriośoi semantyaznyoh, logiaznyoh i sprzecznoboi
z rzeazywietoóoi4, zsś te, o któryoh tu mowa, takimi aprzecznoóoiami. grzesz~.
31 A. Saim, W. Bopczp$aki, l~etodologie rczpcznaxania potrzeb opiekuńczyah, /w:/ Mstodologia pedagogiki apolecznej, red. R. Wroczyńaki, T. Piloh, Wrocław 197~, a. 2!~7-292· , ~ Ibid., a. 258_261.
33 ~ te j oeaze potrzeb ludziciah piazrq,: T. Tonm`szews~r3, op. oit., a. 49! - "Tak rczud.ana poj~aie zawiera w aw~aj treśoi trzp podstavow~s elementy: pedmiot potrzebuj~,op, przedriot potrzebny i powód potrzeby"j T. ńooowaki, op. oit., a. 38 - " . potrzeba jest pej$oies cznsossj$oyat relaoj$ trójatronnq,, zaahodz~,o~, mi~dzy peunym ayate~re= ~podwiotea), oelem tego ayste~na i rar~anki:eu realizaa~i tego oelu*. 8toj~,o wazak~e na niepodwaialnye~ atanowiaku, ~e potrzeby ludzkie aq, wlaśoiwośoiami wyra~aj~oymi aię
w zależnoóoiaah (relaojaohj, te te trzp elementy można okre~lić naatępuj~oo: poduiot potrzeby, prx*dmiot potrzeby, fuako~a (oel) zaapoka~ania potrzsby. W tym świetl(r) termin "powód potrzeby" może misć albo asns czysto potoczny, albo wpsooe filczoFicznp,
a więo o niktej przrdatno3ai dia teorii potrzeb i jeszcze mniejezej dla teorii opieki. _
3~ K. Kowalik, Potrzeby opiekuńcze jako pojęoie pedagogiczne, /~r:/ Praoa opiekuńczo-~ry·ohowawcza, pod red. I. Lepalczyk i B. Hutrysowi.cz, Lódź 1981, a. 196.
3~ Ibid.
36 Por., ibid., a. 142_l~jj.

313
37 Zastrze3enie to znaJduje awe uzaasdnianie fr przyjgtye~ rcznmieniu potrzeb ludzkioh w ogóle oraz wstepsi.e apreoyzowaaego wyżej Poj~oia "potrzsby ponadpodmiotoae".
38 S. ńawula, Z. Pla~ewsloa, Wybrane aapetcty fubkoJi opiekuńczej rodziny ~robeo dzieoka w wiskn przedazkollnyo, Toruli 1979, a. 24.
: 39 ~odzi tu o zasadnicz~, rczstrzTgaj4o~y wadg tej definloji. Inne jaf braki nie aq, tu rczpatrywane.
40 M~ Winiarski, problertp wyohowania w órodowiaku mieazkaniowym, Warazawa 197~+, s. 42,
41 ~id.
42 ~id. , s. 43. 43 Ibid., s. 43.
44 J. Wo3czyk, System asojalno·.opiekuńczy, /w:/ Psdagogika opiekuńcza. I~teriaiy z ls~ajows j Icoxiferepo ji IQ1P PAN, Wurazwwa t977, a. 109..tio.
Por. S. (iarczyńaki, Potrzsby psyohiczne, Warazawa 1972, a. 28_3~.
46 Stanowiako to znajduje peius uzaaeduienis ~r oharakterze religii, która - jak pisze J. Keller - "Jest niewe~tpliwie wypaczo~ obrazem rzeczywistośoip, /w:/ Zarys d~iejów religii, pod red. J. Kellera i innyoh, Warszawa 1968, s. 20. Wyraża ona wzglę· dem "sił wyżazyoh" bezwzględną uległośE i poddan3e, a wi$o podrzgdne u$ale~nienie aię cz3owieka od tych ai3 (e. 1~-26).
47 A. Kamd.u~ atti, op. oit . , s. 50. _
48 ~~ tu wohodzić ~wr raoh~nb~ zwi~zk3, przpjaini, nieform~alne zobowi~zania opiekuńcze i~p.
49 M.in. na ten teoaxt pżazq,: J. SzczepszSaki, Elemsntarna pojgoia soojologii, Warazawa 1966, tende, Zagadnienia aoofologii współczeanej, idarszaw~ 196xi Z. ~, Zarys aooJologii, T~Tarszawa 1962f Z. Tyazka~ Soojologia rodziny, Warazawa ~97k; Izdebsics, Funkcjonawa,nie rodzing a zadanis opieki nad dzieokier, t~froolavr 1967; M. Zie~saka, Paat~y rodzioielskie, We:razawa 1969 oraz publikaoje J. Maoiaazkrowej w zw3.~,zku z wprowadzeniem i reaiizao j~, progra,mu" "przysposobienie do l.yois ~r rodzinis" .

314
~0 Rczdzial "Opfelca jako kategoria rodzinna°.
Migdzy innymi: A. Ifelw, op. ait., s. 96_126; T. Jundziłł, Zarya pedag~ogiki opieku~czej~ Gdańsk 197~, a. 61-97; T. Wiloah, Op~.ekuńczo-~rychorawcze funka je szkoiy~ Problee0· Opiekuńczo-Wyohowawcze~ 9%19d9; tenxe~ Opiekuu~czo-lryohowawaze funkoje szkoiniatw~a~ Nauczyaiel i Wpohowani.e~ 4%19ó9; M. Haloerek~ Realizaoja zac~i opiekuńczo_wyohoXawczyah ir szkołaoh podstawoayoh oraz opie_ ka nad młodzioż4 w szkolaoh średniah~ Problem~y Opiekuńczo-Wyohowawcze, 10j1969, 3/1970.
~z Można to wyjaśnić znaazn~, złożonoóoiq, i trudnwśoi~, tego rodzaju przedsi~wzigoia. Równoaześnie istnieJe oo do tego pil,ne, ludzkie zapotrzebowenie. Plie ulega bowiem w~tpliwo6oi, że domy dzieoka jako inatytuo je opieki społ.eczns j nad ~rJ.adom~ ka.tegorig dzisoi stsnowi~ dziś teren zaniedbany~ a nawet pod pewx~ysd. względami uwateczniony. Stan ten wywnłuje powszeahne rczczarowante,
	a nierźadko total,n~ dyakwalifikaojg tej formy opieki. Stąd te~ 	wypada zaj~ć aię oa.łoksztaltem tyoh apraw~ a zw3aszaza konoep	opieki zaktadow~ej.
~3 Por. Statut pańutwowego domu dzisaka~ Dz. Urz. Min. Ośw. nr 10~ 196kt pcz. 107 oraz RaOOwy regnlaein PDDz, Dz. Urz. Mtn. Ośw. nr 9~ 196~t pox. 87. Jednakże w tpoh dokurentaah nie znaj_ dujemy ~adnyoh augbat3.i oo do funkoji opiekuńczyoh domc~ dzieotca.
S~`ormuloxania tyoh funkoji sy~alizuj; akutki pe~~dane. Ioh urzeczywiatnieni.e leży niew~tpliwi.e ~r moiliwpśoiaoh i speoyfioe domów dzieokn. irprażaj~ one równoczegnie pbiektywne koniecznośoi. 3 powazeohne oczekiwania. N'ie cznacza to jednak~ ie wa wszystkiah do~oh dzieoka speln3.a.j~ się one zawsze w pczytywx~rm znaazeniu~ ahoaia~ w tyoh spośród ni.ch~ które stwaz-aają dzie_ oiom korzystne środowisko opielcuńczo-wyahowawcze, ioh bilans mo~e bye zdeaydowa.zsie dodatni. ,Tednak2e w odniesieniu do ogólu p1aoówek funkajs te de faoto rczttłada.j~ sig na ekstreme.lnym oontinuum pvmiędzy znacznymi odohyleniami doda.tnimi i ujemnymi.. Inaezej mówigo~ ma.my tu zawsze do czynisnia z "jakimiś" skutkami kompensaoyjnymi, rewalidA.oyjnymi, przystosowawczymi, funkojonalnymi. ltzsożg diagnczy jest ustalanie ioh znaku i miejsoa. na ska1i wasto~ci. . .

315
5~ Dla d.tieoi posiadaj~,opoh rodziobw~ dom dzieoka jest wprawdzie obiektywnie drugim domem, lecz nie fedynym, gdy~ nafczęśoiej zaohowu~ą one w swpoh odczuoiach przynale~ność do pczostawionego~domu rodzinnego, podtrzymywaus~ czasowym oharakterem pobytu w tym środowisku, e oo u.ajwa~niejsze~ do którego ponad '70,~$ z nioh ~'aoa z poXrots(r) (dane uzyskane z badań własnyoh, będ~oe średnia odgtywu do rodxin z dwunastu domów dzieoka~ x IataQh 1960-1969). Z'tyoh aaapoh powodów nie akoeptufą one swyoh wyohowawoów fako "drugioh rodzioów", za wyf~tkiem dzieoi ~ryraźnie odtr~conyoh przez rodziobw~ ohoaia~ i tutaf postawy dzieoię
ce oharakteryzuf~ się często uprzedzeniem, nieufnośoi~f a naw~et , agresywnośoi$ wobeo noWyoh opiekvmów. Nie sprzyfa teau równie~
widoczny u wszystkioh dzieoi, poohodząoyoh ze wspomni.anyoh wy~ef negatywnyoh środoxisk rodzinnyoh, niedorczwbj pczytyt~nyoh uazuć spolecznyoh. Pcza tym niezala~nie od intenoji wj·ohoweWOy czy postawp wyoho~tanka ietniefe wiele racji społecznych i psyohologicznyoh-przemawi.aj~,oyoh za dalszym podtrzymywaniem więzi dzieoka z fego rodzinnym środowiskiem f szybkim jego powrotem
do rodzioów wszędzie tam, gdzle^fest ta tplko mo~liwe. Nale~y jedna.k podlsreślić, i~ s~ to sprawy zło~one i nie zawsze i nie wszpstisie raofe przemawiaj~ za tym, a w pswnyoh przypadkaoh istnisf~_,przeoiwwskazania. Stosunki między dziećmi i ioh rodziaami s~ bowiem wysooe indyiridualne i st~,d niełatwo o wyznaczenie jakiefś ostrsj granioy. I~ożna fednak ~ólnie powiedzieć, że feś'Li oddziaływanie rodzioów na dzieoko ~'est fedncznacznie demoralizujq,oe i nie ua.~adnych perspektyw jego powrotu do domu, to wszelkie więxi migdzy tymi stronami powinny bpć zerv~ane i skompensowane poxi~zaniami z domem dziecka. Taka alternatywa wYda,- , aiać się może zbyt ostra i krańoowa. Wszelkie jednak pośrednie i niekonsekwentne rczwi$zania mog~ przynosić fedynie szkodę dzieoku. Nale~y pxzy tym mieć na uwadze, ~s w istooie rzeczy 1 logioe opieki nie fest ns:jważniejsze, .kto zaspokafa potrzeby dzieoka i wyohowuje je~ lecz ezy zaspokaja i wychowufe. Jest to prawda potwierdzana woi~ż przez 2yoie i majqoa s~re uzasadnienie w atechanizmaoh psyoholog3cznyoh.
T. K o t a r b i ń s k i , Medytaoje o 2yaiu godziwym, Warszawa 1967, s. 68.

316
~? Ibid.~ a. 68... , . . 38'pe~r. różd~. - "Pojgoie opieki migdzyl~dzkie~n,.
59, xadeks~, rodzinny =~. .opieknńczy,. ;"~yrd~, ~'. Warazawa .1.973, tptuł. III Opiekn. i kuratela, s. 38-99.
60 ~id., a. 26.
61 S. Szsr, Prawo rodzinne w zary~sie,.Warazawa 1969,. e. 247. Stanoxiako to przypomins do zludzenia zna~r wojakowy zwyazaj~ wedtug którega określon~ porę roku "uatanawia aig" rczkazem. ° ,
62 lóid. , , ia. 24§.. , .
63 Ibid., °a. 246. .
64 Por. Kcdeke rodzinny i opiekv$czyl~ tytuł, ZI i ITI,.s. 19_40. : 6~ H. Radli~aka~ Pedasogi.ka spoleazna, Wrooław 1961, s. 322.
66 ~ ~ pr~ad J. Reykowski~ Rczwrój sieQi`pcznawcze3 a zaohowania allooentryazne~ rczpatrujge meahanizmp zaohowań prospołeor.~rayah wekazuje~ ~e jednym z nioh "wydaje się byó wra~liwośe, prawdopodobnie wrodzona, na. pewne sygna3p ekspersyjne,~wyra~one w formie rsakoji mimiaznyah, wakalnyoh~ postura~.nyoh,
~r pantomimicznyoh~ wgsyłanyah przez ludzi (a tatc~e prżez 2wi(r)rzęta) w sytuaajaoh zagro~enia, pod wpływem bólu, utraty'swubody, ruchu~ zagubienia itp. Przynajmniej część spośród tyah sygnaaów posiada właboi~rośó bezwas~kowyah bodźaów o oliasakterze awersyjnym dla tyoh~ którzy je odebrali". Mo~n~ więa przypuazózaE~ ~e owa wrażliwośó oraz "aygnaty ekapersyjne" ś~ jednym ź czynników aktyhtnośai opiekuńczej w sytuaajach szczegblnyoh:
ó7 Ten~e~ Psyahologie a-pedagogika, /w:/ Pedagogika~ pod red. M. Godlewskieg~o~ S. Krawaewiaza~ T. Wujka~ Warazatwa 1974~ s. 198. '
68 K. Obuohowski~ op. cit.~ s. 74.
ó9 2d. Ziemska, op. ait., s. 4D.
70 T. M~,drzyaki, Psychologiczne prawidłowa§ai~kśxtał'~owańia sig poataw~ Warszawa 19'7'7, s. 18.

317
71 Mi~dzy innyai sk*adniki te xyti.enia T. Tooaszowaki, /wt/ Peyohologia jalw nauka o czlowielcu, s. 270, piaz~o: "Kie~dy ~ówi_ acy o czyjejś poatawie wobeo jakiejś aprawy, to aemy na ogó* na ayśli: po pierwsze _ ~ego wiedz~ i przekonania na ten teeet;
po drugie _ jego ooeny i etoaansk ucznoiowp do spraXy; pó trzecie _ to, oo zdolny jeet w tej ap~~awie zrobić".
7z Por. S. Ntiwa.ic, Poj~oie poatavy w teoriaoh i stoaowanyoh badaninoh spoiecznyoh, /w:/ Teorie poetaw, pod red. S. Nowaka, Warazawa 1973~ s. 17-86.
~73 Por. 8. lKaazyńsś3, Idoal i oelo wtohovania, Warszawa 197.~, s. 201-2~0.
74 Ibid., s. 222_246.
7~ Ibid., a. 23z_23~. ' . 76 Por. .a'. ńorosalc, Wybór~pist, t. 3, Warszawa 19~8~ s.. 164, z16, 220, zgo, 2~3 1 n.
7~ Korczak oczywiśoie.odró~nl.ał od tego przypadkis,B^dy wYohowawoa zabiega jedynie o to, by "skokietowa~ dzieoi, azpbko
j i tanio, bez praoy wkraść się w ioh zavfanie" _ a. 406. Nale~y równie~ padkrsólić, iż`to globslns wy~aga~ai.e jeat godnys najw~szej uwa,gi, przekonuj4oys ia~yteriua dob~u opiekunów,wyahowaw_ oów dla dzieoi przebywaj~oyoh w :ahładaoh opiekm5czpoh, które
- niestety - niezmiernie rzadko jest brane pod uwsgę przy ioh tswalifikowaniu i zatrudnianiu w praktyoe. Zwraoa na to uwagę
ws wstępie dó'"wTyboru pia~s" J. ńorczaka I. Newerly, snuj~o przy_ puazczenie, ~e zastoaowane aktualnie doprowadzi.łyby do z~olnie_ nia oo na jasiie j połowy wyoho~rswoów plaoówek opiekm4czpoh, o0 jedynie świadczy~ że "źle jest z naaz~ opiek~ zamknlgt$ i wyoho_ wawoami" - i'bid:, t. 1, s. ~2.
78 Ibid., t. 3, s. 318. . 79 Ibid.,.e. z23a
8o Ibid., s, 274.'. :81 ~ici. , s- 416. i;
82 Iliid., a. ~422. 83 Ibia:, s.~ 4zz.
, ., .. ,._

318
84 Ibid., e. 423. 8~ Ibid., s. z5z. 86 Ibid., e. 233.
8~ Ibid., t. 4, a. 303.
88 Ibid., t. 3, a. 412_414. 89 Ibid., e. 186.
~ Ibid., e. 34z,
. 91 Ibid., s. z3i. ' 92 Ibid., s. z~3.
93 Ibid., a. 2~3.
i', 94 Ibid., a. 230. _ . g~ Ibid.,.a. 19,~. '
96 Ibid., t. 4, e: 303. ` _ 97 Por. S. Balwy, Payohologia wyohovrawo~a w zaryeie, liars~e~Wa 1967, a. z63-z66. _ .
98 J~_ ~rczak, op: oit., t. 3, s. 291 9: 233· ' 99 ~id., s. 231.
100 Ibid., a. zlo.
Ograniczenie to polega~o z ~eduej atrony na ewoietym "udzisainnianiu~ dzieoi, a z drugiej _ traktowaniu ioh jaic lv,dzi-doroałyoh. Wpnika3o to pa~zeda yrazyatkim z przekonenia KQrczaka o abaolutne j pełnorrartośoiotrośo3. da~ieoka jako. człow~.eka, z jego "wizji śnioneg~o dz3soiństwa" oraz w~rsooę toleranoyjnej
i "leazniczej" poatawp wobeo dzieoi (H. Mortkowicz-Olczakowa, 3auusz Korczak, Warazawa 1978.
10Z Poału~ę aię tu reflekajq, M. Grrzegorzewakiej, Liaty do młodego nauczpoiela, Warazawa 1958, s.-~3, "Mówić o nim (Korczaku _ dop. Z. D.) mo~na nieśmiało berdzo, bo-przytłacza wielkośoi~ a,noj~ w proatooie i w prawdzie ~yoia. I.chooia~ dł.ugie lata z nim praoowe;łam, piszę o nim z_.wyraźnym pocz~aoiem nie
ryzowania praoy człowiska, którp śmisroi~ udolnośoi do oharakte

319
sw~ da~ł świade6two prawdzie przek~onań awoioh i aiw~sgo poczuoie odpowiedzialnośoi". Na inny aapsk.t tpoh trudnośoi zwraoa uwagę F. Moakal, Pogl$dy kleayków pedagogiki opiekuńcze~ na rolę wyohowawoy-opiekrana, Cz~atoohowa 197~, a. 12t "Rzeczywiatobó wpchowawcza pszedetawiona przez Iiorczal~, to rzeczys~riato6ć rridziana oczami artgatp. Barwap literaoki opia przeplata ai$ tn na pa~zemian z fil.czoficzn~ refleicaj~ i~ pedaBoB3.czn~ konkluzj~,. Częato pos3.u8uje aig akrótami mpślowymi, a wlaśoiwej intenoji autora należp doszukiwać wi~ w podtekbcie".
103 Por. B. 9uohodolaki, Zaaady i zaaigg działalnośoi wpohowawczea, /rt:/`Pedagbgika, pod red. B. Suohodolakiego, Warazawa 1970, a. z49.
104 W kontek6oie tyoh l~ytpczngoh ooen oharakterystyczna i godna uxagi jeet wypowledź 2: Zbpezswakiej, Kilks uWag o sa0.-· azy·m spatemie wyohowawczga, Dom Dzieoka., 1/1958, a. 11-17, "Me- . toda Korczakaa - to nie był ani aamorzq,d, ani ~adne inna for~r. To bgla MII.OŚĆ~ ictóra zaprowadziła Starego Doktora do krematorium, ohoó tple miał apoaobnoóoi i mo~liwo~4oi ooalenia e~rego ~yoia. Nazywamy Korczaka bohatesem. Kośoiół katolioki naz~e3bp go chyba ówiętym. Hohatsrós~ i świ~tpah. się podz3vi.a. Naśladowanf,e ioh mo~e jednak prowadzić do parodii: Jskkolrrietc trudno podziein6 ten pogl~d bez zaatrzeżeń~ to jednalc nie mo~na nie doatrzeo w nim odważne~ ooexry tego, oo w pre.ktpoe i pogl~,daoh Korczaka miało postać akra3no5oi, idealiz~, fenomsnu. 2bgo zaś ohpba nie doatszega3a M. Falk.owaka - i nie jeat pod tym względem wyj~,tk3.em _ w s~m polemicznym artgkule _ O k.orzyataniu z dosobku pedagogicznego Makarenki i ńorczaka, Dom Dzieoka, ~/1958~ a· 308_316.
10~ C. ~bioitt~ Poatawa opiehwńcza wzglpdem dzieck.a (azkio ~ i analitgczny)t ~yaie Młodyoh, 2/t938, /w·/ W. Sala, Psaoa W za
lsładaoh opieki:ńczo-wyoho~rswo~tyoh (w ot~esie 1918_1939~, Waraza- i ,~ 1964, s. t~9_18z:
106 T, N~tarbińalsi,-op. oit", s. 68..70 ornz ten~e, Studia z zakresu filczofii, etyki i ~autt społecznyoh, Wrooław 1970, s. 19~_za8. n
107 Ze Mys3akoweki, 0 iculturze Xapól2paia, Warassawa 19d7, s. z7.

3z0
108 ~id., s. z7-31.
109 8. I~śnamyńaid, Ideu,ł i oeie. . . , s. z3fl-z~3. 11o Ibid., a. z3o.
111 x. Zbys:ewakw, Orgenizaoja i wpohowwn3e vr doru dzieoka, Wsr:zawa 1949, a. zo3-z13.
1 f z Chodzi tu prsede s~rszystkir o opiekmsó~r-xpohoxww~oów za.. rodovryoh, ktdray obiektywnie nie s4 w ataui.e oddawaó ai~ psdopieo$~s ~r tak wysokiej skali. R6wnoczsónie sarp a~ n~adto dowodów na to, ~e te ne.jczgstaze i najbardziej dotykaj4oe wyohowan'ków niedoatwtki w postawaoh ioh wy~>rwvobwr nie obs~any$ woe,ie tToh idesinyoh osoh, lecz te zupelnie zwyczsjne, ludzkie, ro2liws do wykaztatoenia i egzekwowania postawy opieknńczet akoeptaoji, sswonaku, ~yczliwośoi, wspótodczuraniw, poaooy w potrzebie~ zrczu~.enia, dbaioboi o ioh dabro. Słuaznie wi~o pisał, A. S. Nalnu~enko ~ Z ro je j prakt~ld. pedws~ogiczne j, Tiwrezwwa 19~4, s. 49, "Nienrolno przsoie~ depuóoić do tego, wby naaze nerwy byly instrusenter pedaso6icznyr, nie wolno s$\dzió, że mo~ns wpohovyrwć dzieoi koazter udrgczania w3.asnege seroa i duszy. Jeste6ry pszeol.e~ś ludźoi. Skoro w ka~de~ innej apsojalnośoi można obejść aiĄ bez oierpień dnohowpoh, trzeba, aby i u nas twk było. 2~zeba ~ednak niekied7 zwderonatrować uczniowi drgcz~;oe nas uczuoie i W ~ ~e~ ~ln trzsba urieó graó".
1~3 I. Jundz33t, op. oit., s. 186_19_3· 114 ~id., a: 190.
1~~ Ibid:, s. 190. 116 ~id., e. 190.
Suohodolski, Wyoho~tanie d1a przyezlośoi, Warazawa 19'S9-, s. 414. Defin3o ja ta budzi uzaasd~aionw w~tpliorośoi i za_ :trzelkenia. Ogrsniczę się tu do wskazania niektóryoh:. Po pierw_ sze, traktowani.e postawy jako w s z e 1 k i o..h a2aśoiwośoi "or,~akresie odnoszenia się do w~rohowanka" nadaje jej zbyt szeroki zalflree, w którym mo~ mieśoić ai~ oeohp nie atanowi~oe kooponentów jakiohkolwiek postaw, jak na przyk3ad oeohp temperaasntalne. Dotyczy to tym bardziej u m i e .~ ę t n o ś o i , którpóh na ogół nie traktu~e się jako ekładnitca stxwkturalnego

321
poataw. Po drngie, ~aoa nanomToielaloa i jej powndzenie a ro~ mieniu dzialwinofoi dydaktyo~js napn~awnia~4oe~ Jeat przeds wazyatkim w~arm~kotAaa dTaps~ojasi inatramsntalno-aprawnAfoiowym.~. nauo~roiela, ktire ap, jea$cze ni~atarosssj~oe dla aktuali~oji ~ostawr wrohowa~j, której trzen atanowi; dyapo:yoje kiertmkovńs. St~d też definioja ta nie st:nowi zapswne wiafoiwego operoia dla interprwtaoji poataw9 opiebańo:ej jako o d o i a n Y PeatarY wyohowaroeej. W późniejazej swej praoT ~Zaaadp i zaai~g d:iaialnofoi wrohowawo$sj, /w:/ Pedagogika, pod red. B. Suohodolakiego, Y:ra:awa 1970, a. 249) autor aart pośrednio odrzuoa j~, prmyrjmuj~o naatgpnj~oe toosponenty postliw~r wpohowawczej: uczuoia ay~atii i żyo:livwfoi wobeo wyohowanków, pol~czone z aurowofoi~. i konaskw~ano j~ wymagańi umie3$tno-fó wo~ssawania aig w ioh atany payohiczne i fwiadorofó ioh dcznań; zaohowanie bud~oi~,, azayoanek, $sufanie i syakuj4oe antorptet. Nie zajsuj~o atanowiska oo do tego, czy i na ile okreblaj~ one l~cznie, boidle i w3sfoiwie po~~t~ poatswp wyohowawcze~,! sożna stwierdzić, it a$ one trafni.e dobranymi,fundsaentalnymi oeohami kisrunkowymi opiekuna-w~rohowswoy, mog4oe ewentnalnie naauwwó mgfl
o to~aamofoi poata~r opiekuńczyoh i wpohowawczyoh.
118 W. ~witzewa, Wyohowawoa - problem oiggle otwesty,
Dam Dzieoios, 1/1959, s. 31-37. . 119 Por. 2h. M. Newoomb, Payohologia apo3eczna, Wrooław 1970, s. 68-98.
120 Ro$różnienie tyoh pi~oiu kategorii zoatało dokonane w i przeświado~niu o jego przydatnofoi, a nawet niezbędnofoi tak 
dla rczwa~ań teoretycznpoh (poatawy w ogóle), jak i zastoaowania prakty~czneg~o (postawy określone: pczpty~me i negatyWne).
121 ~ pczytyw~ve i dalaj nagatywne poatawy opiekuócze-- nie
I pretenduje;oe do wyczerpu~oej kleayfikaoji - zoatały wyró~nióne
ne podatawie p~rzeprowadaonyoh przeze mnie badaxi ankietowyoh wśród 100 wyohowawoów oraz ~0 uaamodzielnionpoh wyohowanków domów dzieoka byłego woj: koszalińakiego w 1968 r. (częrfoiowo wykorzystanyoh w praoy doktorskiej obroniouej w 1973 r· na ilni.wersyteoie Gdańskim) oraz badań przs~rowadzonyoh pod moim kierunkiem wśród 22~ wyohowanków domów dzieoka i internatbw na te

I
322
renis Tornnia w 1976 r., g3ównis teohnik,~ "wptwerzonogo intenojonalnie doirn~entn", tj. wypowiedzi piasonej na teoe.t: "jakieg~o wyohowawo~ ahaiatbya ~dsó". Jeat wyaoa(r) a~tgtosatpczna, ~e w tyoh wypowied:ieoh wekaźnik poatuloranpah opiek~ńazyoh oeoh, zawieraj~,oyoh a3~ w.wpró?~nionyoh tu poatawaoh po.zyty~myoh, wynoa3.t ~, podczaa gdy oeohy typowo wyohowawcze repx~ezsntowane by3y~ wakaźnikiea 1~4 (praes a~3.ateraka J. D~,browakiej wykonana w InatTtnoie Pedagogiki i Payohologii T» w 1977 r.)
122 Na zlotonp oherakter żyazliwoaoi zwraos uws~ N. 8anIlgiewicz, lotrzsby payohicznw d$ieoi, Warara.aws 1963, a. 35r w waicszaj~o, ~s ~sa.wisrsj~ się w niej nast~puf~oe lcotponenty: "pragnienie dobra dla określone~o jej obiektu, nczoiwa poatawa webso nieg~o, zaintereaouenie sip nia, ezu~wnie debsyah atron jego oharakteru, doatraie6anis p~nkarentbw powl.~zane z oh~oi,, px~yjśoia sm z poioeq,". ~Ta deniea,isśó te j poatawry wakasu~e dobitn~.e Z. Zaborowaki, Żyezlimodć interp~raonalna - podstawawp probler w~ ohouania reoralno-apotecznego, "Żyoie Szko3:y", 7-8~1967, piaz4o: "Postawp i uo$ueia t6y9osliws s* ~ednoatoe 'ludztti.e j tak aa~ro potrzebne do ~oia ~ak tlen, woda i aól", a ioh $naooeni.a polssa na tpr, ~e "uZstwie~~ 3ej zaspekojenie »s9~yoh potrzeb payahicznyoh i osi~i~oie r6W ouagi sseajonalnsj, ~zwal.aj4 przy~azns nczuoia de otoczenia, eprzyjaj4 efsktywne~n oddzia3~~wsniu wyoh0na·rnaesu" .
123 Ne raojonalno~ó i trzeiwobó poataw opiekw6czyoh rodzioów zwraoa ei~eizy i~ny~ai CI. r Gząpów, Rodziba a wtohowa,niw, Wasazswa 1968, a. 37-5~ oraz 2~6-260 i n., o~kte~njqo "opiekg Prawidio~y'", "vy~eidania odpawiednie"~ °opiel~ i r~~sgs~xi.a".
- 1~~' Optyoslizaoja w bym zata~eais etsnowi wartodó ztożon~. Najosólniej wirma prowadzió do elieinaoji tendenoji skrajrtyoh w zawpoka~aniu potrzeb ponadpodeioto~poh: wa~sellds~o nadaiaru i niedoststjcu, r`alizaoji takiega modelu opiold., który ur~teczy~riatnie głgbiej i azerzej pojęte dabro żyoioue podopiscznego, a równoazsśnie uwzgl$dnia realne ~aooliwo6oi i nie zap~~azcza ~akosoi #yoia opieldina ora~s - oo ńs jenie j - nie ~ruaza intereau apoieczne~o. Pordwnaj dalej *Zsaads opt7rali:aoJi opieiti:".
123 P~rpiryczne podstaw~ te j klas~rfilaao ji zost~iy pmdano wyże~. W ty~a iai(r) jaou :weśto doclsić, że na podsiawie wypowisdzi beda

323
w nyoh wyohowankbw zaryaewał si: bardzo snptor~atyczny ebraz ah tu:In3e doświadczanyah i odcznranyoh~pm$ez nioh dodatnioh i
u jemyoh oeoh opiekańossyoh ioh myohowa~roów. Ot6l~ vakaźaik o~oh , dodatnioh wynosii 0,11, przy o~ys oeohy wyohoirawo$o w ogóle nie $oats~ły doatrze~o:aes, za~b wska~nik oeoh u jwmyoh - 2, 3, t~o jeat ponad dwadzieatokrotnie wy~azy, przy wskaźnitu oeoh u~ea~yoh, wyohowawczyoh - 1,1. Tak riqo wyohonankowie zwraoajy, nwag~ wy.lq.cznie na dodatnie opiekul~cze oeohy awlroh wTohowawodw. Równo.czebnie widz~ w nioh ponad dwndzieatokrotnie wi~oej oeoh ojemnpoh analo6i.cznyoh i dzieai~oiola~otnie wi~oo j njennyoh oeoh iryohe~re.wczyoh. Dowodzi to przede mazystld.v donioelo6oi poataw opiek~rńczyoh w p~oosaie opield. 
126 P~,. a. azapdw; op: oit., a. 30-g~. _
127 Nie wyniloa ona - jak piaze !t. Zisaska w odnieaieniu do . poataw rodzioielakioh - ze *~lspsJ a3.ioóoi* do dzieota. Wohodz4
tu w raottnbq zupelnie inne ~sohani.zity, a ~rtaazcza: o~aniczaj~ oa aaoodzielnobd wyohowanlców orseuiizao~a ~yoia zbioroweso; aprzaczne z oelari opieki i wlrohawauia nors4 sdal.niatraoyjnpprairne; obawa iryolsowawod~r przed wazelicir ;^~zyidev i o~owiadzialnoóoi.~; preferowania ar pa~aoy opielwńczo-wyohowa~rcze j bezpo~śred· nie~o dczoru. Można ~e aprewadzid do nje~myoh postaw opieicuńczow~ohowawoxyoh i u~eomyoh stron op~.eti saltZadowj.
Iz8 Pódlożeo rrotywaoyjnys tej poatawT jeat d~żenie do pss
nyoh udogodnień i. uproezcze~C'x sprawowsniu opieki oraz podpo= _ rze~dkowywanie je j innym wyaatg~anioa, rto~~oya pcza podopisczu~g
ai.. Wi~że ai$ to,,a rsomsj w~n3kw z pswnsj obojQtnoboi, n3sdoatatecznej wrahliwo~oi na ioh potrzeby. Do3,4czaj$ si~ do tego również ograniczeni.a wyntka~e~,ae z organizaoji żyoie zbiorowego w plaodwoe opiekW Sczej. Na wyat~powanie takiej poatawy wekazuj~, badani -wyohowau~colri.e vr wypowiedz3aoh: "oersniczaj$oy potree~by, nie wczuwaj~oy się w potrzsby, nie rczmwiej~oy potrzeb,'iaie liczq,op aię potirzebasi". Por. H. Filipczuk, Doie dzieoka a potrzebp wyoho~lankdw, Problesy Opietomńowo:.Wyohowa~rczs, :4/1967,
s. 11.
129 Tak nazwała ~ed~ z poataw rodz~oislskioh M.' Zieoaka,J op. oit., a. 71-80. il~y3em tej naz~ry w znaczenlu wy~ej zaaygńalizowanej "nadsiernej opiekuńo'zośoi" w przekonaniu, 2e wyra2ana przez nie treśE jeat z gt~ubaza to~aasa.

3z4
13~ 3es* *o konaekmenoja aformulowan~ej x~ej~definioji gczptywnej poe*awp opiakuńczsj w ególs, ~ k*órea op*~sslne uatoaunkowaaf.e do po*rzeb ponadpodmiiotowpoh cznaczalo odpowisdnie uwzgl~dnieni.e in*ereaów trzeoh a*ron: podopiecznego~ opiekuns i apoieo$eńatwa, rimo "oentrpcznoóoi" atronyy Pierwazej. W poata~raoh negaty~m7roh uwikianie tpoh atron w u~emne ioh alastki ~est faktem tym bardzie~ oczywiatym.
M. Ziemaica, op. oit., e. 62_80. : ~3~mbid., e. ko.
~~3 ~~d., a. 66-80.
~3~ 8rótka ohasakteryatploa tej *e~ndeno~i s~oa*aią dokonans myżej. Fatrz. opiekn jako kategoria rodzi~a, allooentr~rz(r) opieki rodzi~ue j. .
WTohorawoa przpgotewaje~,o ai~ do ~ego $awodu,. podejmnJ4o i ~rTko~~~o e'o na podatawie dowolnego t W riadomwgo wpboru i oaje~o moźliwodó zmianp praoT, nie może równoeześnie zaj~ować tak skrajnie nega*~wnej pontawy rebeo sxyoh podopiaarsnyoh. W por&wnanin z tyrt rodzios,_ a zriaazcza o~a*ki, zna~duj~, aig czQato w aytuaoaaoh loaowyeh i nieodwraoaln~.
136 ~ tu na mgśli trak*owanie d$ieiska przez rodzioów jako do pewnego 8topnia.obiek*b, który zaspokaja ich po*rzeby (poaiada:oi.a ~ nznanie ) . ,
h~h ogólna oi:arakteryatyke zawsrta ~est w -rczetziale ",Opleka::.a. wyo~,aui.e".
~38 Mas ta na syśli przede wazTstkim teorig 5~yohi~re~nia i peTohologig xp~ct~ow`awczi~.
~!~T?*aczat~q wyże j, a budze~o~ ieto*ne wq,tpliwo śoi i za_ atrzeżenie detiniojg ~. Suohodolakiego wypa~e nzx~ó,jako oweneesent na grrmoie naezej wapółczssnej pedag~ogiki. .
~~~ U poda*aw tej.defiaioji tkwi'implid*e zaiożenie, 2e poatawy wyoł~rre:wczs (podobnie jak opieknńcze, rodzioiel.akie 1 inne) mog4 byó wielorakie: od najbardziej doda*nioh, poprzez "nie~aanga~owan~"~, a2 do wpaooe u~emayoh. Wprawdzie poatulatpwnp ohsraktsr teorii wfohowsuis nie pczwaiw nam wijób posa graai

3z5
a4 portaw pod~ciany~oh, dodatnioh; ale i ~ px~zy tys ograniczeniu ~ielorakośe pczytyw~oh portaw jeat ~IOi$9c znaazna. (c)gólno6ó przyj~tsj definioji polega ns ty:, ~e obejomje ona wrzyetkis ~o~lime poatawy tego typu· Takiesei nogólnieniu można poddaó vryl~cznie portawy dodatnie. W tya znaczeniu tożna przyj~ó, ~(r) po_ zytywna poatawa`vyohomawcza to tendena~a do konsekwentnego nrzeczywiatniania u oeabo~rości sryohoa~anka. uzn,enych waertośoi morainyah, ideovyah, kulturovyoh, ob~rcza joxpoh.,~ będe~oyah oelaaii wpoho~eania. '
4~ 3~s rczrbżnienia zakreróu rzeroko poj$tego eyohoWania przpjmnj~ za H. Murxyńrkim~ Wat~p do metodologii pedagogiki, Warszawa 1970, r. 41. Wskszujq, one na dyspczyoje "~ryohowa~rcze" 1 "nauczyoielakie (dydaktyczne)" zawieraj4oe si~ X najogólniej Pojętej Portaw3e uyohowsnwzej.
· 1~z Na tak rczuuianp prsedaiot postawy wyohowawczej zwrsoa uwegg S. Haley, op. oit., s. z67,-27D, pisze~a: "Jeat on (pod_ miot portaxy wTohowawczs j .· Z. D. ) ~rra2limy na rófime f`orsy poatgpe~raaia dzieoka, które odczuwa be~dź oaenie jalw dobre, a a$góoloWO jatco "złe", a jednocze6nie rpka9rnjs zdolnobó do wpe3ania w ten czy ina~yr sposób W peyohitc.~ wyohowanka nors, które odpouiadajq; tetn dobra i zZu. Wyk~azujs on "ohgć i zdolniobć oboow~ania wyohoeraw~ezego ~ wpiyt~snia na r~odyoh, trwals~o oddzis~tywa_ nia na nioh ~ syśl pe~yoh zasavd". Jerzaze gł~biej ujmt~e n tye sensie prraedai.ot poatawy nyohowawcze j H. Masz~eki , Zsry~s teorii wyohowania, r. 40~, 408, x dvóoh "dyrpczyojaoh Ideru~o~ryoh konstruktywnegs -~yohmravay" : ideo~rya zasngażouaniu ~r prao~ ~ryohowaró~zq, którs "cznacza, 2e xyohowaway zsJ.eży na realiząoji zatożonyah oelMr i ideału u~howrai.s, że osle te zawi-era j; ri.~ ~r _ je_ .
i go orobiatyru syr:teaiie wrrtośo~;` ~z .. oo wię~oe j =. że ioh :ari;ga_
nie jsst pres$ ui.ego traktowans jako ~rar<mek oaia~Bui.Bcia wp3
s~yoh wartośoi o etharaktsr~ ogfrlnospołeczt~" .oraz m rtosunl~ ;: do zadań yr dziedzinie ryohoxania.r ktbry odznacza ri~ doetaeteosa
nym eawajanalnym zaanga~orauieq r przedsi~XZigoie wyohowawaza.
- ~43 Por. B. Suohodeirki, O o$ynnik,aoh port~pn i ha~;oaoh . w rczwoju nauk pedagogicznyoh, Ruoh Pedagogiczny, 2/1963. ,,
t~+4 por. S. Nowak, op: oit.r s. ~7-~6· ~''

326
Por. K. Obyohowski, Dwa meohanizag powstaxa~sia i i~mk~ ojenewania po:tl~.wy /wt/ Teorie poataw, a. 123-133·
1~.6 Por. T. M~drzToki~ sp. oit., rezdz. II, V i lfT.
147 ~ t,u ~ ~bli aktnalny pian oraz programyr studiów w zakrssie speojalnoSoi "pedsgo6lk.a opiekuńcza".
148 Yynilca_to z plami etudibw w zakrosie tej speojalnośoi. Jed~a wyje~tkiea w skali kraju jest WSP w Czgstoohowie, która realizaje w swym planie również przygtatówanie plastyczne albo muzp~czne (do wyboru) prarya~3yoh wyohowawców. Jakkolwiek ta dodatkowa spsojalizaoja praktpczna nie rczwi~znje rr oaiośoi probleau naief~tno6oi praktycznpoh, to juft w tye cz~pśoiowyr zakreaie stanow:. donissip walor w p~zygotowaniu zanodoxgm opiektma~ryohorawop i wyoh'odzi naprzeoiw pilnemu $apotrzebowanin plaoówsk opiekuńosayoh, odczawaj~opoh dotklirp niedostatek w:ohowawośw z "praktycz~si" k~walifikao jami. .
149 Por. T. I~,drzlroki, War~mgi i metodT ~amianp postaw, fwc/ T~eorie postav, a. 322-32~.
1~j0 ~,~~~~ zs H. Muazysiskim, Ideał i oele..., s. 16416g, ~e poatawa :p,au~a~sowariia - to okrbblouy stosunei~ je~ ped
: miotu do nera zaleoaj~olroh: żywe zaintereso"ranie aprawaai społeczn'ai, o~sysne rea~owanie na ró~norodne pr9se je.w~ ~c3.a społeczn~ego oraz otiasaoić społeczn~ jednostlti.
'lY~n w duita j rierze n3.skorzystng atan petwierd~sa j; oodaentus ibaerwaoae dziatalnoboi domów dzieoka i internatów oraz ;', reprsaeutatyw:re . sonda~e badawcze.. Hadanfa przeprosadzose px~zez
S. Nowaczyk .r 1972 r. na teresiie byi(r)gso wo j. ~rs~oo3uwskieg~ wy~kaza.ty, ~e "aż ?S'~ osób (wrohowawoó~r - dop. Z: D. ) traf'ia do doau (', dzieoka z prz~adkn lnb pod px~y~uaem oiwiio~no6oi", a ponsd
'' ,~8~ badsnyoh d~y do zsiauy praop, za wskazdsliea szkoty~ ~ako korz;y~stnie jsnsa~o ,r~;e~~oa zatrudnienia:
'~1~2 A. Hen-Ilgiewicz, Z'~»'~robiematyki reeoojalizeoji rodhsirn wyohavanków doirów dzieoka, $we~rtalnik Pedag~o~io~sny,
, 2/1g(>9, s. 191. ~ . 1 ~3 Malp a~wmifc ~::Wi~a ~l~kiep, y~id red. S. ~ . i H. Auderakiej, W~rzawn 196!!, a. 793·

3~7
1~~ T. Toaaazeweki, Cztowisk w aptnaoji, ~w·~ Papohologia, god red. T. Toaaezswakiego, wyd· Y~ Warazawa 1979, a. 17.
15~ Ibid:, s. 18. . 156 Ibid., s. 19. .
157 ff. gobnioki, Teori.a brodków wpehowauia, Warszawa 1973, a. 10.
138 Por.~ ibid., a. 10-iZ.
159 J. Reykowski, Z zagaclnień psyohologii motpwaoji s. 137. 160 Nazxy aytuaaji oytnjg dostownie, por. ibid., s. 1~7-x18.
161 H~ ~a~ski, Zsrps teerii..., a. 236. Warto tu przypomnisć, ~e w awsj wcz~bniejazej praoy - Podstaw~ wyohowania apołeczno-taoraln~sgo, Warszawa 1967 - antor zdefiniował sptuaojg wyahowawczg jako "ka~ds zjairieko apotecznej interakoji, w którpm jednA oaoba wywiera wpłpv na irm~ lub inne w kierunkn wlrwołania jej aktpwnoboi weanQtrznej 1ub zeXngtrznej rr oein dokonania pożqdeupoh zd.an w jej osoboxośoi". Rófinioa jeat zaaadnicza. 1i~ sptuaoj~ atanowi "czasowy uklad warunków i zalsl,noboi towarzyaz~op interakoji wpohowawczej", taa zaś sama interaka~a. ti' tyah dwóoh ró~nyoh stanovriskaoh nie ra bynajmniej sprzscznoboi. Mo2na js raomej potraktowaó jako aweiste odbioie dwoistobai tego typu sytuaoji umo~liwiaj4oej,ujmowanie ioh w dwóah ró~nyoh aapektaah. Jednak2e każdy z nialv z oaobna grze ~ oo na~mniej jednoatronnośoi~ lub atanowi para pro toto.
162 ~m ,~ ~ ~,bli nie tplko okreglone potrzeby fizjologiczne (do którpoh z regułp zawgża aię rolę żywienia~, ale równie~ niektbre potrzebp papohoapołeczne i kulturowe. S3uaznie twierdził A. Makaronko, że najbiiżazy dobry posi3ek 3eat ~uż ja
kgś dodaini~, perepektyw~, czpnnikiem pogodnego nastroju, optpmiz- ` mu, a więo ma wartość papohologiczn~.
163 Chodzi tu giównie o wartoboi ze wzgl~du na potrzebp podopieaznego ~ jego przyaz3pm samodzielnym l:yoiu, zabezpisczajq,oe 3ego intersa ~yoiowy, warunku j~ce jego nortnalne funko jona7n~ucsie
w tej roli apo3.eeznej, oo - oczyxiśoie - jest zgodne z realizaaj~ wymagań spo3ecznyoh w tpm zakreaie~ zabezpieczorryoh dzialalnośoi~, wlrohowawcz~,: ,

328
164 ~~ ~bews, dak domy dzieoka woj. kieleokiego praooma3y nad wyrabianieo w wyohoman~ah nawyków poazanowania sienia osobistego i apo3ecz=sego, /w:/ Praoa wyohowawcza w dovaoh'dzieaka, pod red. d. Prokepowicz, Warazawa 19~7, a. ~6-8'~.
16~ Wydaje si~! że najwigoej mo~liwoboi powatavsnia tego typu sytuaoj3 daje ~ wyohowawaza rczwojowo-koedukaopjna, to jest obejmujq,oa wyohorax~ków w różnym wieku (od lat trzeoh aż
do usamodzialnien3.a) i obojga ploi. O wartośoi tego typu aytueaji dla wyahowania moralneso piaze H. Muszyńaki, Podatawy wyahowani.a _ apo~teczno-tora~:neóo, s. 164.
166 ~~ ~~ _~eat w zaaczx~rm zakresie daleko id$oa zbie~noóć wynikaj~,cyeh z tyoh problemów zadań wyańowawczyoh z zadenis~mi opiekuńczysi, bowiem określone zabiegi wgohowawaze dzisiaj s~ podstawowya wasunkiea~ zaspokojenia wielu donioaiyoh dla tyoia naezpoh podopieaznpoh potrzeb w dniu jutrzejazym. W tya też aen- _ aie xlrohowawcze zabszpieczanie wystarazalnośoi i pelnowartośoiowo~oi środowiska pmzyrodniczego cztowieka, konaumpoyjnyoh owooów grzyrody, staje aię jak najbardziej aktnalx~ym i donioałym zadanies opieknńczpm. Oazywiśoie, że wyohowanie, a nie opieka zaj-. mn~e aig wTtwarzaniem w osobowośoi wyohow~nków olareślonyoh meohanizmów inatrumwnta7.nyah i. kierunkowyoh, tworzaoyoh w sumie pczytpw~ae poatawy wobeo~wax tobal przyrodniczyoh. Pcza tym opiekuńcze postawp i wyahowawaze wskazania ao do karzyatania ze środowieka nat~salnego delnoazą si~ w dużpm atopniu do szerokiego zakresn konsnrpoji, obejmuj~aej korzystanie przez podopieoa.nyoh ze wszelkiah dóbr mat(r)ria~ah, ału~~ayah ioh potrzebom. Tego typu wekazania mieazazą aię w wymisniouyoh tppaah aytuaoji opiekuxiazyoh, ~dzie korzyata si~ ze ~rodków konaumpoyjnyoh, narz~dzi~ aprzgtu, urxe~,dza~~ oaobistego wypasa~enia, pomieazcze~ itp. Wsdlug tego kryterium mo2na by w~ró2nić aytuaa~e typu °konaumpayjnego".
Działalność pczna.waza podopiecznyah, któr~ tradyayjnie, nies3.uaznie identpfikuje aię ~ry3ąaznie z wyahowaniem, jest w rzeczywistośoi tęrenem wspólnym dla opieki i wyohoWania (w szerokim zna.azeniu). ~iypada za.tem zauwa2yć, ~e mam tu na myśli tyliso opieku~iazy zakres tego terenu, to jeat dzialanie opiekuna dla zaepokojenia potrzeb pcznawczyeh podopieaznego, zabezpieczania jego

3z9
interesu ~yoiowego na dziś i jutro, s nie reaiizao~ę oslów i zadań nauczania i wyohovania, jakkolwiek mo~e i pomirma byó zgodnośó mi$dzy działalnośoi& opieknńcz4 i wyohowewczą.
168 ~piekuńczy oharakter teso typna sytuaoji polega na tym, 2e praoa ta służy zaspokojeniu - bezpo~erednio lub poórednio aktualnyoh, oodziennyoh potrzeb podopiecznyoh, a tak2e yy~w sa~ająo ioh e odpowiednie umiej~gtno~oi i postawy samoobsiugowe (ohodzi tn o samoobsiug~ w szerolcim znaczenin) zabezpiecza zaspokojenie określonyoh potrzeb w przysztośoi, w samodzielnym żyoiu. Mamy tu zateat do czynienia ,glównie z sytueojemi typu,samoobatugowego, zaspgna.l.izowa~Od w kontekśoie trzeoie;go eposobu kiasyfikaoji, a omówione szermej m dalszej cz~5oi pa~aoy pt. "Zaaadp wyoho~wani.a opiekuńczeeo" .
169 pos. J. Repkowski, Z zagadnień eotyrraoji..., s, 18j202.
1?~ S~ to-zaaadnicze, jak ne.jbardziej aktualne problemy dla opieki i wyohowania. Z. Zaboroxaki poświ~oa im artykut Źyczliwość interpersona.lna - podstawowy psobler wyohowa,nia moralno-spqlecznsgo, Żyoie Szkoły, 7-8/196?, oraz obszeme stndium w Studiaoh Soojologicznyoh, 3/196? oraz psaog: Stosunki mi~dzyludzkie a wyohopanie, Warszara 197z, w któryoh przedatawi.a srnoj~ konoepoj~ "wyrównywania postaw emoojonalnyoh". Powolu~~ się na
te - ja~k se~dzg najw~ższej rangi - teeretyczne rczwa~ania z pei- " nym przekonaniem, i~ stanowiq, one dla przedstairionyoh tu propo
zyoji struktnry opieki ietotne uzasadnienie i o~wietlenie. Mimo że sutor ujmuje zs~spokajanie pwyohospołecznyoh potrzeb dzieoi
i m3odzie~r w zaloresie wywhomania mosalno-społecznego i nie operu~e mprost poj~oiem "opieka" - opieknńczy sens tyoh rczwa2a~'I nie ulega ~ytpliwośoi, oo potwierd~sa~ ad.~dzy imnymi wstgpna uwaga: "Jest rzecz~ ohaxakterystyczn~" że e miar~p jak formalizujemy i dogmatyzujemy (oczywiśaie teoretyczn3.e) prooee wyohowawczy, gubimy z oczn dzieoko, jego potrzebp, indywidual.no6ó i ooraz mniej mamy do powiedzenia na temat tak banai.ny z pczoru,jak milość, 2yczlivośó w odniesieniu do dzieoka. Czy~by dzieoko 3:yj~oe w XX 1r. ni.e potrzebowalo źyczliwośoi i milośoi, czyżby
~r spooe laserów, a~utnikólr ponawo dzieoka do silośoi, ktbremu tyle pi~knyoh k.art ~r swej nz~śoiowo niestety zapomnisnej ju~

330
twórczośoi pośri$oił 3auusz Korczak, prz(r)ataio obow3.~zpwać?". Wypaxia tu tylko wprazić wq,tpliwośó,·czy to "gubienie dzieoka
i jego potrzeb" ~ jedynie miejsoe w teorii, czy ta ałuszna uwaga nie odnosi aię oo najmniej w r8wnsj mierze do pa~aktyki wyoho~ania, zwłaszcza w sformalizowanyoh instytuojaol:. Pcza tym s~ to - jak s$dzq~ - w istooie niedoaazga,nia teorii i praktyki opieki, udaremnia j~oe w dużym stopniu dz3.aWs.lność wyoiwwawcza.
171 M.in. Z. Pietmsiński' Podstawy psyohologii pracy, Warszawa 1971, s. 77-94, rczdz. IV, tenże, lYÓrcze kiero~rai.otwo, Warszawa 197!~, s. 157-163 1 251-281~ S. #.ypaoewicz, ńierowafk
i zespól, Warszawa 1971, e. 74-87, "Deoyduj;oy wp3yw na. klimat psychiczny w zaktadzie wywiera dyretctor 3 jego najbli~si wapb3praoown3oy. Kierownikom ni2szych szczebli bardzo trudno jest przełamaó atmosferg wytwarzau~ przez d~rekoję, ohoóby tego prag
nęli...".
172 Por. W. Kuzitowicz, Wapó3praoa pleoówsk opieki nad dzieokiem z rodzinami wpohowanków, /w:/ Psdagogika opiekuńcza Ma.teria3.y, cz~ść II, Łódź 1976, s. 129_155.
173 por. mi~dzy inrxymi R. Miller, O stoaunlna dziebka do samego aiebie, Żyoie Szkoly, 7-8/1967, a. 15, gdzie sutorka pi8ze o tyso jak "Wyohowawoa pomaga wyohoWankowi.realizować aamego sisbie", ~eby mógł on "urzeczywistniaL wszpstkie awoje poten.. ojalne.możliwoboi", pocz~wszy od tego, ~e trzeba go "pocz~,tko~no akoeptowaó takim, jakim jest, etworzyó mu klimat ~yczliwośoi, a~eby nie muaia3 bronió rczpaczliwymi środkami podstawowyeh wartośai awojego "ja". Doda3bym tylko, iż jest to par exoellenoe zadanis opiekuńcze, którsgo realizaoja wymaga pczytyrmyoh poatew opiekuńczyoh wobeo dzieoka oraz znajomośoi jego ludzkioh potrzeb.
t74 por. B. Zazzo, Oblicza młodośoi - psyohologia rócnioowa wieku dorastani.s, Warszawa 197z, s. 350-357.
175 W dotyohczaso~ryQh doświadczenisoh naszyoh domów dzieokś problemy kontaktów międzyploiowyoh widoczne sty szczególnie w strukturaoh organizaoyjnyoh zsspo3ów wyohowankbw. Pomijająo rczwi~zania po~4radnie motna tu wyró2nid dwa kra.uoow~e modele: 1) wzglgdnie pełna odrgbno~E organizaoyjna dziswcz~t i ohłopców

33~
rr wieku szkolnym (oQrgbne: grupy wpohowawcze, budynki lub kondygnaofe, pokeje miesztGalne, uczelnie, ówietlioe, nrz4da~enia
sanitarne, uy~poeażenie, sprz~t eraz ró~ forry praoT i wYPo- . czynku), z czytr vrJ.~d~g si~ pewne normy'ogranicza~t~oe kontakty si~dzypioiowe, na ~zylctad "ohiopoon nie arolno,wohodzió do pe
kojów mieszkalnyoh dmiexcz~t" i oo może b~ dalej zróżnioowane rówisśnio~ struktur~ grap (zbliżony 7r3.sk, lata nauki w azkole), 2) koedukaoy~no·rcz~w jowa strukture~ grap wyohowaWCZyoh (różny wiek i pieb wyoirowankóa ~r grupie, do pewneg~o wieku - sranioy tzw: oiazy seksualnej, wspólne pomieszczsnia mieezkalne, ~rspól· ne pomieszczenia ogólnsgo uyytku, oi~glość wapóluyoh kontaktów dziewcz~t i ohlopoó~r, wynikaj~oa ze mspólnego trybu ~yoia i dzia3alnośoi grupy, okre5lone odrgbxiośoi n3;e wgkracza~~ pcza naturalne granioe wpmaga~ płci i ogó~.nyoh norn społecznyoh). W zwie~zkn
z tym pczostaj$ określ:one modele stoaunków atędzy dziewcz~tami a ohlopoami. Jednym z takioh modeii, odpowiadaj~oyoh "rodzi~eeu" oha~akterowi ctomu dzieoka, ag b3ewtsrako-aioatrzane atoaunki miedzy dziewczynq a ohZopoem, wyklnczaje~oe różnege> rodzaju "sympatie", "miłostki", "podkvohiwania" u "ewooioh" dziewcz~taoh.i oh3opoaoh, gdyż to "nie wype~da". Tego t~ powi~ssanie~ przenossaone s~,iia zemytrź domu. Nale2p s~dzió, że róone o6saniczenia sr zakrssie kontakt.ó~r oi~dz~płoiowgoh wynikajg z - ak~diny,d uzasadnione~ - obawy przekreczenia dopnszczalnpoh fors i erwnio tyoh koritaktów.
~76 Odpowia;ds to`uzasadni:anlrj jnt definiojt opieki, jake dzialalnośoi $e:,~pok~t'sj$oe j ow3.o6ó potx~aeb pmnadpodmiotowyoh podopi(r)cznyoh~ a nie tylko patrgeby fizjologiczne, rterislne~ ohooiat uwzgl~dnione tu gvupy potrzeb nie stanoxi~ zupelnie vry· czerpu~,oego uk3adu. MaA tu przede wazystkim na ot~r6li pomini~te, w seneie odr$bnego potraktowe.nia, potraebT estetyoane ~ehoxan.. ków i odpowiada.j~oe im sytuaoje opieknńcze. ?~aspokajanie-tyah potrzeb dokorntje si~ę głównie w aytnaojaoh ju~ zaap6nalizowan~roh~ a zrrlaezcza w grupis~Pierwszej, zabezpieczaj4oyoh trarunki byta podopiecznyoh (~ywienta, ms~,d:eni:o atieazkania, osobiata hi~;3.~na, osobiate wyposażeni.e itd.). Tsa .toa~ ten zakraa ~s~ opi~
. kwńezyoh byW r .p~,wn~ atopniu poatulowany. ~rsistwśó tyeh pe
trsob .oraz Wh ~~t'~ i~~~ htearatohioan~ ~~~ wnb~ okr~śienia otlpow~~l~e~ ia~ s~ji. 

33z
1~7 ahodzi tn o sytusoje opiekuńoase, er któsyoh potrzeby wy
oh~waaków sóaapoloaja~ a$ indywidualnie oraz aytuaoje, ~ ktbryoh potrzaby te zaipoicujame s~ zbiorowo, w grupie. Ró9usiog oi~dzy niri x~ao$a3~ pcza tri.elkoLoi liczbewe i dol~rczay równie2 elerentów or6sai~saojit czynuośoi opiek~5czyoh, atosuakbw riQdzy opiefp~r a podopiecz~ oraz pewnyoh vpiekeu'iczo-wyohqwawczyoh aiosti~ó~ w odnieaieniu do podopieo~cnego. t3tówuyr, ujermys eleutkier zbioreweso saspalaajania potrzeb wtohowanków dow,ów dzieoka jeat poxna ~ ioh aaeruyoh oeoh ol~re8lafsa "ohesoby eiesoo~" ~.ub "hoapitallzrer" - M. Jakubowaki, W~zl.ows.~adniania opieki nad dzieokir ~r 7~C-leoiu PRL, l~a~szawa 1966,' a. 38-39 oraz A. ~7rb~'sto~, Si.erootwo apo3eczns, Warszawa 1969, s., 4$··94. Ti1 warmnkaoh doro dzieoka na~czgsoiea dorinuje ten dru~i,typ sytnaoji, przT nisdoetateasnej indyw~i.dualizaoji opieki. Probler polega tuiaj na $aohowanin takioh px~oporoji ri~dzy tyri aytuaojami, ktbre odgo~r~.ada~.y~by potrzobor dzieoi, w're~ga,n,iom apo8ecznpr oraz ~~livrofoior,fuokajonalayr doru dzieoka. M,ożli~vóoi te s~ w znacznys atopniu o~asiczone. Wpnika to z aareso oharakteru doru d$ieoha~ a boiLlej z uje~nroh je~o atron, ktbre wyoho~wavoa mo~e najw~ej trooh~ 3aóodsió. Por. A. K e 1 ov , op. oit·, w. 137..
8 Zlevlc na pa~ykted rodzioe, ktbrzy oddajq awoje dzieoi do ~tsbica~ prsedsstcela, czy intsrnatu aprawaj~_ nad niri. w czaeia ioh pobytu w tyoh plaoówkaoh 6lównie opieic~ pośredni4~ zaś opieiwe bezppśredaia przypada p~rzecle wpzpatkim.wyOhowawoor tyoh piaoówek. Z te6o w~ika: ~ce o atroeferze opiektufczej~ a 1r du~yr atopniu i o posiawaoh opietcuńczyoh opiekunów - ~ako etrukt~salnyoh eklsdnikaoh opiski. - ro~na sóxić gl6xnte tsr, edzie doko· nuje si~ opiei~ 'be~pośredui.a, czyli taa:f, gdzie konoentruj~ aip bszpo6r~dni.e czynnośoi i sytuaojs opiekuńcze. Jednys z donioalyoh d1a optya~alizaoji opieki problerów, jakia xi.~~q, ai~ z tym rczróźnienier, jest takie spravo~tanie: ,o~aieki poórodn3.e j, przy ktbrej rówancześnie vyst~spowa3aby opiek~t be$po~rednia, zapewniaj~,oa _ mza jer~ akoeptao jg oraz koniecz~, Wl,p~ opiekuńcz~ (r)3ędzp o,p'9.ek~~p a podopieczr~ym. 
~~9 'Wpnika, et;d aaoifiwośó sczróźnieni~ n~atgpujq,oynh postaw podopieo~-w ~iauso~aoh opiekut5czyoh: wepóidzialanie czynne
w r82nym stopniu, ~owadz~oe do usamod2ieln3ania;'wspóldziaianis

333
bierne lub inaczej bierne poddawanie ai~ opieoe; przeoiwdziataaie bierne lub insczej biera9 opór wobeo czprmośoi opiekuńczyoh opiekuna; przeoiwdzia,tanie czpnn~e w rbżnym atopniu, powoduj$oe przymusowość aałej aptua.oji, ze wazpatkiri.~ej konaekw~snojari d1a opiekuna i podopiecznego. Rczró~nienia te meg~ byó za.ter traktowane jako typp apinaoji ogiekuńczyoh, ze wzóledu na poata~ w~ę podopiecznego.
180 ~,tueoje opiekuńcze stereety~rowa wyrnaczans sy powta· rza j~oymi si~ woiyż potrzeboai wyohowankóX i w~a8eu~i:ari orga_ nizaoy jnye~i doru dzieoka, zs.ś a~rtuao je zaai.enne s ~r Pe~r atopniu niepowtsa~zalne, s nierzadko prz~padkows, wynika j' altĄ;p~.~riren_ trolowanpoh zdarzeń: Pisrwame osohnje oyicliczna poeHu~b potrze~, czynnośoi i warvuków zaornttsznyoh, oo atwarzs tl~o~ość ioh alg~ox~ytrizao jif dnr~ie. zai · ir;. w d~~rr atognin syatotatlii, prototypowyai, wyrsgaj;oyri o3.~61e nmr~oh rezwi;zań.
181 M. Maruszewaśi, I. Reyk~rrraki, T~ 'l~sńasshraki~ op. oit., a. 207·2~0 oraz Studia nad teorf.t,;, ·~foi.~
182 Ibid. Wedtng T. Toraszex~kie6e "Prooea~ ukieranloowaa~e i zorsanizowane nazgwar~ czynnośoiari". Aa podatawie inn~roh stwierdmeń autora rożrsw to dośó o6ólna ok:e~ślenie $interpreto~
wać naat~puj4oo. Czpuno5oi ludzki(r) · to pr$eja.wT wyaooe $oraeui_ zowansj i ukierunkowanej'akt7wao8oi czlovrieia. Nawi.~,znj~o de. te~ ogólnej definiaji ro~na powiedzieć~ ~e czpnnoioi opiekuńo:e atanowi~ zorgat~izowdn~' i nkiar~irswasu~;, na zaapoka janie potr:eb ponadpodmiotowyoh podopiecznego, saet~tsośó opiekuna. Zater cz7m. noóoi opiekuńcze ~ryodrgbnisj~ ai~ przede wazystkir apsoy!'ioan~ai oelasi i treśoiami, ktbre irplikuj~ dalsze ioh swoistoóoi, a zwlaazcza - w duży' ioh zakreaie · azcze6ól~r naa~oeniea eroo_ jonalnym.
183 Ibid., s. 214-222. Mar tu na r'śii rodzaje czynaośoi ` czlowieka oraz ioh atruktur~ t'or~lrr4 i fankojonalnq;.
T84 ~teresuj~oym wyj~tkisas a4 tu "rczważania ogblne" H. gowalik nad formari i retodari pra.oy optekc~czo_wrohowswczej w internaoie szkolia~~ gdzis sxatorka ohaCraktsr~saje ezere~ czpn· nośoi opiekudczpoh (P~obiery ~retody~ki a~~owwnia optak~i~e~se~ar~
pod red: ,(i: Lu'b'3i'iakiw~o, ~da~ak 1980, a: ~'~_79). ,

z
` 334
185 Itla ten tew,t dalej w rczdziale "Stosun~k opiekudczp".
186. por. T. ństarbfński, Medptśoje :.. oraz Studia z zakreau filo$ófii ... .
187 Jeat to rnn:lawntalne zalożenie obiektywno-aubiekty~ms. so odzwieroiedlani:a rzeczywistoboi w ogóle, azerokd i dog3ębnie rczpraoowywan~e przez wipó3czesnq, psyoholos3g. "...epoetrzegane obiekty nis tylko mwohamiaj~, serig prooeaów neuronalnyoh /.../ ele dodatka~o uruohe~iane zoatajq, prooeer, d~i~ki którym czło.. w~,ek osi.e~,ga ów3,adomoó~ć apoatrzeganpoh obiektów" - W. ~ukaazewaki, Osoborośó. Struktura i funkaje regulaoy~ne~ Warszawa 1974, s. 116; "...emoo~e sams w aob3e so~, być absolut~rym sy~naiee ~kodli~yoh lnb pożytecznyoh oddziaiywsń nA orgenizm /.../ r~l3aśnie dzi~ki eatoojoe or~anizm szybko oaenia oharakter ap3.yvu bodź.. oa..." - S. Obuohovrski, Hody orientaoji i'atrukture prooeeów emoojonalnyoh, Warszawa 1970, s. 220.
188 pos. Ma2y alownik payohologiczny, Warazawa. 1g65~ a. 35 _ emooja, a. 101 _ poczuoie, s. 1Z8 - saoapoczuoie.
189 N. Hha~-Ilgiewicz, Potrzeby psyohio~sne d~ieoka, s. 1635· `
190 Por. H. Muezy$eki~ Wyohowanie moralne w zeapole, Warazawa 1963, s. 90-93.
191 Mała Enoyklopedia.Pedagosiczna~ pod ręd. M. Jakuborr_ ekiego i W. Poo~ykało, Warszawa 1970_1971, e. 108-111.
192 W. Hswitz~ O stmoeferze wpohowawczej, Problesy Opiekuficzo=tii'yohowawcze, 5/1964, a. 2.
193 Z. Zbyszewska, Organizaoja i wyohowanie w domu dzieoka, Warazawa. 1949, s. 195-203.
194':~~id., s. 195:
195 Rótnioe te przedstaKi.one s$ w rczdziale "Opieka a wyoho9ranie" .
196 Por. Sl.ownik ,jgzpka polakiego pod red. W. Doroszewskiego, Wa:razawa 1963,_ s: 667 oraz Mały siown3.k paryohologiczny,
s. 35 - emoo~a, s. tb1 - poczuoie, s. 128.- ~a~poczuoie.

335
~97 ~odzi tn o potrzeby opiekuńcze podopiecz~oh oraz potrzeby opiekuna wynikajaoe z jego roli.
98 0 powi~zapi.a.oh tyoh traktuje rczdziai "Opieka i wyohowanie".
99 por. H. Muazyńaki, Zarys teorii wyohowanie~ a. 22_30.
200 W~ ~e~tz, O ataosferz(r) wgohowawczej... 201 I. J~dziłl~ op. oit., s. 156.
202 N. Aaar.Ilgiewicz, Potrzeby payohiczue dzieoka, a. 15-35. 203 Należp ona niew~tpliwie do apeopficzrryoh walorów opie
ki rodzinnsj zaeygnalizowanyoh w rczdziale "Opieka jako kategoria rodzinna".
20~ H. Muezyński~ Zarys teorii w~whawa,nie, a. 406.
i

s. sTOSV~g o~zy
Opieloa - jek to wynika z przpjgtej definioji tego pojgoia - jeat dziatalnośoi~, dokonuj~o$ aię w ramaoh apsopficznego ukiedu, jaki tvwrz4 opiskun i podopiecznp - atoaunku opiekuńczego, którp poprzez swe oeohp i właśoiwośoi okreśia ietotnie--jej przebieg i efektp. inaczej mówi~o~ opieka grz(r)jawia się i wyra~a w okreblonyat atosunkn opieku$czym~ pcza obr~bem którego nie mo2e aię ona - jak.o prooes oi~,głp - urzeczywistniać. Stad te~ nasuwa sig pytanis, czym jest ten stosunek. Jego aktualno~ó i donioełość.s~ tym wigksze~ że jals dot~yd literatura nie daje na nie doatatecznej odpow3edzi, poprzestaj~o na zdefiniowaniu stosunku wpohowawczego. Wpdaje się, 2e dotpohczasow~e rczxa~ania w niniej.. szym atudium pczwalaj~ na podjgoie próbp odpo~l.edzi na to podstawow~s pytanie. Przyjmnj~o, te termin "stosunek" cznacza pewien stan zsle~nośoi mi~dzp osobnikami : i y~ oraz biore~,o pod uwaga przyjgte w soojologii i teorii wyohowania definio~e sto.. sunl~ społecznegcz i stosunku wyohowawczego~ mo2na najogóiniej powiedzić~ że stos~mek opiekuńczp - to s p e o y f i o z n y w z g 1 ę d n i e t r w a ł y u k ł a d r ó 1 i p o z y o j i o p i e k u n a i p o d o p i e o z n e g o
o r a z z a o h o d z q, o y Q h m i ę d z y n i m i
z a 1 e ~ n o ś o i . Jego funkojonows.nie polega (jak wskazuje na to definioja opieki) na takioh zaohowaniaoh i czyńnośoieoh, które zaspokajaj~ ponadpodmiotowe potrzebp podopiecznego, p~rzy ~ego okre~Ionym wapbłdziałaniu. A oto jego ogólna i akrótowa oharakteryatyks..

337
- Nawi~zanie stosunku opiekuńczego Wymaga spełnienia kiltu podstawowyoh warunkóvr, spośród którpoh warunek ps~ohologiczny nabiera szczególnego znaczenia. Chodzi tu o s u b i e k t y wn $ a k o e p t a o j g przez opiekuna swej roli oraz podopieczn(r)go jako atronp tego stosamku, którą nale2y traktowaó jako wymóg pierrszorzgdny. Niezbgdne jest również w szerazej skali cza,su w e w n ~ t r z n e z a a p r o b o r e n i e
j opiekuna jako "swego" przez podopiecznego świadomego swej roli.
Hez spełnienia tyoh warnnków nawi~zanie stosunlcu opiekuńczego nie wydaje sig mo~liwe. lTie może si~ on te~ utrzymać w przypac~: kaoh, kiedy warunki te zani.ka.j~.
- 0 stosunlni opiekuńcz~m mo~na powiedzieć iż jest on jed- ' nym z na. jbardzie j p i e r w o t n y o h i p o d s t a vr o
w y o h ' stosnnków migdzyludzkioh4~ w3ród któryoh wyró~nia si~ szeregiem swoistyoh oeoh. Jako taki jest wptwor~ lconiecznośoi 2yoiowyoh wynikavj~oyoh z nierównorzgdnpoh zale~nośoi zró2nioowanej kategorii ludzi niezdolnyoh do samodzislnej egzystenoji
od ludzi posiadaj$oyoh niszb~dne dyapczyoje dla kompensowania i tego niedostatku, a wipo do pe3ni.enia ról opiskunów. Na te fnn
damentalne w3aśoiwośoi Wskazll,ie IlBSZkj.00Wana wyże j geneza opieki mi~dzyludzkiej.
- Opiera si~ on generalnie na d y s t r p b u t y w n p m łączniku, posiadaj~oyn w znacznym zakresie oharakter świadczeń rzeczowyoh. Tiyznaczają go - z jednej strony - potrzeby podopiecznyoh, a z drugiej - mo~liwośoi dyspczpoyjne opiekuna.. Jego treśoi~ jest z a s p o k a j a n i e tyoh potrzeb, a podstawow~ funlco jtt - określonp s t a n ioh zaspoko3end.a, ze wszystkimi tego dś.lszymi skutkami. Te świadczenia (dawanie) opiekuna stanowi~. niew~tpliwie wartośó 3ącz~o~ obie strony stosunlsu, a tym samym nieodzowny warunelc jego aktualizaoji i funk
I ojonowania. St$d zanik tyoh'oczekiwanyoh, niezbgdnyoh świadczefa ; w stosunku opiekuńczym prowadzi zawsze do jego za~iku, zerwania.
- Równocześnie uwi:doczn~.a sig jego osobiety, indywidualny ~~~~FI oharaleter, który zaohowuje sig nawet w pewnym stopaziu tam, gdzie r przodmiotem opieki jest
grupa podopiecznyoh. Określają go ~bawi:em o s o b y opiekuna i podogiecznego, realizująoe sig w nim ioh o s o b i s t s wartośoi, wzajemne oo~ekiwania i nastawienia, związki emoo~onalne oraz pewien zakres autonomii. Wynika to prze

ass
de wezpstkit z sa=ej iatoty opieki - zaspokavjania ponadpodmiot(c)wToh potriseb. St~d nasilenie i renga czynuika osobistego w
t7~m stoaunlcu.
- Stosnnek opiekuńczy wypeda równiei traktowaó jako najbardziej typowy atosunek nierównorzędny (nieaymetrpczny), będąoy wytworem nadrzędno-podrz~dnyoh zele~nogoi obu^jego strony, w któr~rm podopieczny zajmuje - w sensie obiektywno-subiektywnym
- pczyojp podrzędn~ w tyn znaczen3u, ~e zaspokojenie peirnego zal~eau jego potrzeb zale~y od opiekuna, a śoiślej od 3ego dyspczyoji opiekuńczyoh. Rczpiętośó (odohyl(r)nia) tej nierównorzędnośoi wyznaczana jeat g3ówn.i.e przez rczmiaary potrzeb ponadpodmiotowyoh godopiecznego w sstosunku wprost proporojonalnym. Y granioaoh podrzgdnej zale~nośoi podopiecznego od opiskuna mo2na wyró~nió elemen.ty materia.lno-bytowe, prawne i psyohiczne, wy
, st$paje~oe najczęśoiej,ł~cznie. Jeat te~ często tak, ~se w pewn3wh typeoh lub stadiaoh atosunków wyatępuj~ tylk.~ niektóre 1s z nioh. Obielttpwnie podrzędna. pczyoja podopie.czne,go w stosunku opiekuńczym nie wyklucza mo~l3wośoi ró~noczeanego wyst~powania w nim w p(r)wnym zekreaie jego na,drzędnośoi.wobeo opiekuna, jako subiektywnego sta.nu rzeczy, b~d~oego glówai.e wytworem przejawianyoh w prooesie opieki określonyoh poataw opiekuńczyoh t~go ostatni(r)go. 
- F'odkreślana ju~ wy~ej allooentryrczność opieki.rodzinnej xynika przedo wszyatld.m at~d, ie talci wlaśni~ jeat w tym ukladzie oharakter stosunku opiekuńczego. Ceoha. ta uwidacznia się szcze~ólnie w porównaniu ze atosunkiem yryohowawczym, którego przed~siotem są w iatooie określone wastośoi apo3eczne urzeczywiatniane w osobowoó~oi wyohowanka., a nie on sam jeko,taki. Osiąga ona dosyó często (zw3aszcza m opieoe rodzin~n,~j) pcziom altruizmu, pośxięoenia i ofiarn3.otwa w miarę wzrostu,ponoszonyoh przez opiekuna. koaztów sprawowanej op3.eki ponad konieczne, normalne wielkoś'oi nie przekreślaj~oe jego iatotnyoh wa.rtośoi. ~yo3owyoh.
- Stosunek opi(r)kuńczy mo~na rczpatrywaó ze względu na interes 2yoiowy ,podopiecznego ~ opiekun~a, i spoieczefiatwa. Pocie jśoia te nio musz~ bynajmniej być względam siebie - przy xaohowa.niu umiaru i'obiektywizmu - bezwzględnie sprzeczne. Zastosowane w oderwaniu od sisbie stają sxe jednoatronne i ogra~.i.!czone. Moż
r

339
na te~ na ten etosunelc spo~rzeć obielctywistycznie i oe3o6oiowo~ rczpatru3~o 3gcznie mo~liwie wazystkie jego istotne aspekty.
Y opraoowaniaoh nanlcowyoh~ pnblioyatycznyoh oraz w pogl~daoh wyra.~anyoh przez nielctóre organizaoje spo3eczne.(np. TPD) dominuje podej3oie pierwsse.Rzadziej i w ograniczonyoh rczsiaraoh spotykamy si~ z trzeoim - społecznym. Natomiast nie(r)alśe zupełnie bralcuje drugiego · uw$glgdniaj~oego dobro opie~CUna oraz czwartego - ustalaj~oego obielctywnp stan rzeczy w oałej jego złotonoóoi. ńieruj~o aig wymogami tego ostatniego podejóoia ~da px~zede wszystlc3a~ stwierdzi~, ~e w stosunku opiekuńczym sprz~gnipte są ze sobą trzy podstawowe, a jednocze6nie ró~ne i w du~ej mierze aprzeczne kategorie~ b$d~óe głównymi meolza· niz~mi jego urzeczywistniania aig i funkojonowani.a, integreoji i dezintegraoji. S~ to:
- obiek,tywne konieczno6oi ~yoiowe wynikająoe najogólniej z nierównorz~dnyoh zale~nośoi migdzy ludźoi;
- wytwarzane przez ten stosunek subiegtywne warto5oi tak dla podopiecznego, jalc i opielnma;
- sprzecznośoi potrzeb i interes_u 2yoiowego obu jego stron, jeśli Isoszty i straty lcszta3tnj~ sig w rii~a powy~ej stanu opty
malnego.
Stosunek opielcuńczy podobnie jalc opieka nie ma fiadnej innej pczytywnej alternatywy (substytutu) i jest w jej podstawowym zalsresie - opieki na.d potoastw~ · lconiecznym waruukiem zaohowania oi~g.tośoi ~yoia i rczwoju jednostlci. Y uwzgl~daianiu tej koniecznośoi mieśoi się wi~o niew;tpliwie dobro jednostlci
i interes spo3eczny. Dla podopiecznego stosvmek opiekuńczy tworzy nature7.n~. plaszczyzn~ zsspokajania z~rlaszcza jego potrzeb biologicznyoh, bazpieczeństwa, przynaleznośoi i milo5oi, wiedssy i rczumienia, dodatniej atmosferp 2yoia i stanowi dla niego prze~pw~ subielctywnie wartoóó podstawow~. Opielcun - ohooia2 jest w tyn stosunltu de faoto stroną daj~o~ - czerpie z niego
równie~ pewne subiektywne wartośoi w postaoi za.spoicajania przez pe3n3enie swej roli - potrzeb Zsreatywnyah, emoojonalnyoh, sensu żyoia, uznania~.
Równocześnie stosunek ten jest z natury rzeczy układem względn3.e sprzecznym. Sprzeeznośoi ta są widoczne zw3.aszcza w

340
stosunka,oh typu rodzioe - dzieoi. U.ioh podioża tkwi r o d z a j i t r e ś ó świadczeń opiekańczyoh op3.ehuna na rzecz podopiecznego. A są to - ogólnie mówiąo - najcz~śoiej wartośoi niepodzielne jego ~yoia, z którymi jednak wypada mn sig dzielió z~podopiecznym bezi.ntereaownie, altruiatycznie. 5k3adają aie na nie określona cz$śó ~poia opiskuna, jego zdrowie, rczX6j, samorealizaoja, oaobista swoboda, spokój i równowaga, zadowolenie z ~yoie, wypoczynek i rczryvtca, potrz(r)bT i zainteresowania, gdyż w koaztaoh stosmzku opiekuńczego zawieraj~ si.ę ograniczenia jego żyoia, wzaso~ony wTsilek, rezygna.aja z w3asnyoh npramnień i msżliwoloi, troski i zmartwienia... Jast tak niezależnie od teso, na ile opieknn jest tego świadosy, czy i na ile dzielnie sig tymi wartośoiami jest przez niego wewn~trznie akoeptowana. J(r)óli w pewnyoh granioaoh opiekun nie wywi~~e się z tyoh nie3atwyoh ~świadczeń, to analogiczne straty ~poiowe ponissie jego podopieczny. Owa sprzecznośó tworzy nisjako dwa pcziomy: wzglgdny i bczwzględny*. Na pcziomis wzgl~dnyoh sprzeczno5oi jego koazty i straty si(r)azcz~ si~ w granioaoh optymalnego~ stanu, w którym istotne vartośoi żyoiows obu atron s~ na.ogół zadhowywane lub nie dcznaj~ wigkazego nszczerbku, z nmzgl~dni.eni~ roll lcorzyśoi aubiektywnyoh. Mo~na go te~ okreólió jaIco stan ~zględne:j równowagi i nieuniknionyoh a możliwyoh do zaałcoeptomania przez obie strony kosztów i stsat. Obrazuje to sohemat:
	1 I	
	i	
	t	
	t I	
	~to~śoi ~ I	wa~tośo
	źyoiowe v ~	~yoiowe
	lopiekuna t	podopis
	t	
stanu optysainego z jej "normalnymt" odahyleniami - stoaunelc pczostaj~oy w stanie wzgl~dnej sprzecznośoi

341
Dalaze, znaczne odohpleni~ od tego stairu ~r~ra2aj~ sprzeosno~oi b e z w z g 1 ę d n e , to jeat taki utcład, lctóry oha* ra~teryzuje sig przede wszpatki~,du~ymi lcoszta(r)i i atratas:i oioaymi i w lstbrya jedna lub drugs strona traoi istotne (niepo'dzialn.e) wartośoi awego ~poia lub odnosi "nadprogra:aow(r)" lsorzpgoi. Wpni~CS~ to z rczsiarów ~owania, W riadczeń i eksploataoji opielaWczaj opie~una, czyli z tego, oo i ile daje on z siebie, ~aic i stąd, oo i, ile oczelcuje i bierze od niego podopiaczap. Stąi,i ~mikajc~ dvria różna paetaoie sprzecznośoi bezwsgl~dnpoh. Pierwsza zarpsoarei je s3~ rówczas , gdp opielwn sprairu je epielsę kosztesi iatotnyah vartośoi smego ~ia d1a st~orzenia podop3.ecznemu jalc na jlcorzpatnie jsze j - w danpoh rar:mkaoh - sptuao ji ~:p_ oiowej. WyrsWa to sohedat:
zakres ·ponadprograsewyoh" ~cerzp~roi, podo_ piecznego i atrat opie_
opiel~tm 1 ` ~!h 4 l~>od _ - 
lcosztóX i strat ~yoiorreh na nielcor~pśó opiela.ms oraz zalcrasu ~artośoi ~roiowy~L obu atron
Druga zaś yrpst~pnje r uk3sdzie przeoiwayoe, gdy zeangażovranie opieknna. w opieoe jest niedostateczne m atosunku do potrgeb i moili~roboi, gdy ogranicza on konieczae, "no~cmlne" je j lcosztp z intenoją zaohor:ania ~alc najwigoej awego "atanu poeiadania", 0o prowadzi do naruazania lub udareamisnia istotnpoh wax~tośoi 2yoiowyoh podopiecznego. W(r)dWeg przpj~tego sohematu przedstawia si~ ona nsat~pu3ąoo:

3k:
1 t , 1 i
epi~^___~-_
zekrea "p~radprogramowyoh" korzpśoi opiekana i etrat podopiecznego 
kosaór i strat ~yoiowpoh oraz zalareau ~arto5oi żpoiowyoh óbas stren na niekorzyśó podopiecznego
- Stoanaki opiekuńcze a~ w rzeczywisto6oi - niezależnie od ioh wspóln~roh oeoh - znacznie zróżnioswsn.e. Ze wzglgdu na zakrea zaapok~aj~oh potrzeb i spe3nisunpoh funkeji epieknńczpoh mo~na je podziel.~.ó na trgy grupTs
- zawieraj~oe aig w spe3nianiu wzgl~etnie p s 3, n s g o zal~asu fmnko~i opieknńczyoh wobeo podopiecznego (rodzioe dzieoi, do~ dzieolos - wTohowankowie);
- opsrt. na ape.łnianiu pewnej ogrsniczensj g r u p p fuukoji opieha~czyah (szko3a - uczniowie, przedazkole - vyoho· wankowie~ internat szkolnT - xy~ohowankowie);
- ograniczone epe~wa~niem jednej~ ~r p e p e o j a l i .z o w a n e 3 funkoji opiekuńczej (opie7nm. ukreślonego koła zaintereerewao~ ata3a poaoo w zakreeie przezwToi~żenia pewnej trndneśoi żyoiowej, opielpi lelenrza nad ohorym w zakrasie leczeniw jakisjś jedsej doiegliwośoi).
Ze w:glgdtt saa epeopPiczns zakresp opieki mi~dzyludzkiej realizopa~nej w okreblonyoh órodowiska.oh pod'zia3 stoeunl~ców opiekulicz~h maże brć na:tgPuj~lo5''·
- rodzinne (opsxte ns zale~nośoiaoh i wi~ziaah_rodzioielatwa i 'peicrewieńatra);
- apoleczno·-formalne (opiela~nowie-wy~ahowwwoy spo3.eaznyoh inatptuoji opieku~czyoh - podopie~fzni-~eyohowax~rowie)i
- eponiwniczne (opsrte ~oa, nisformalnyoh wi~ziaoh pa~zg3w~soi, ~czliwofoi~ solidarneioi, kole~eńatws, dobrsgo a~siedztww).

~3
R(c)zróżnia j~o opiekg apraworaa~ przez opieicima o s o b i i-. o i e i b e z p o ś r e d n i e oraz opiet~ s a p o 
ś r e dw 1 o t w e m i n n y o h o a ó b lub i n a t yt u o j i , seżaty podzielić atoannki opiekońo:e na dwie graprt b e z p o ś r e d n i e i p o ś r e d n i e . Bior4o pod u~agg atan świad~ośoi podopcisoanego oe d(r) jego potr:eb i pczTo3i r stosunlEU opielnxńczjrs doohod~ia~ da re$różniamia sto- suntu opietuńczego, r 1ct$s~a jest on ·podspieczuyn w sobie". (nteiriad~y) oraz etoannkn, gdzie staje si~ jni "podepiecznys: dla siebie" ( świadosOr), na ~px~zyicład podopieczny r rielaa 3 i 1 ~ lat.
Możoa te~ rczró~nió atosartelE opielonńCZy i n d y r i' d u a 1 n p i z e s p o ł o w y . Pierws~r jeat-taa, gdzie opielam spx~awuje npiek~ nad je~ lub lcil)coaa podopieczn~rai,
to ~est tak~ ioh liczb~, lctóra vaożliwia r~zglgdnie ps~ iadTwi.duali~aoj~ atosunku, drugi zaś w sytueojaoh epieki ned oalya zespo.let podopieczayoh (np. opielca wpoliomaro~ u~d grap~ wyohowawcz~ w doau dzieoka., nauczyoiela nad zeapolem kleaorya), w którym do~j~ relaaje: opiel~m - zespól podopiecznyoh.
Bi(r)ruj~o aiP krytsri~ zaepgnalizowanyoh ry~ej sprzeczno5oi w atos~mk~soh opiek~yOh taożns je ~odzielió ua:
- stoaunki zrównowsżone (opty~slne);
- stosunki pnso2ytniczs (of3:arnoió opiekuna);
- stosunki egooentrpczne (krzyvda podepiecznego).
Podataw~ dla tyoh rczróżnień klaspfikaoyjny~oh jeat określona odsiennośó strukturalna i zale~nośoiora w lca~dym t7rpie stosunkn opiekuńczego, deterai.mzja~oa przebieg prooesu opielazńczegb, jego obarakter i efel~tpwnośó.
PRZYPISY DO RCZDZIAi.U Ó~O
Maur tu ria otyśli zs.leżnośoi tak r znaczeniu obiektywnyv, jak'i stibiektp~rfm, zarternj~oe eig szczególnie r stoaunkn opiekuńa~ym, gdzi~a w pierrszytn rczaorleniu aprow~e~dza j~ ai8 one do o

3~+~
kreślonego uzale?,ni,enia podopiecznego od opiekuna., ni.ezale~nie od ioh ś~riavdorośoi i intenoji, zaś w drugim - tkriq; przede wazystkim w bwia8omym, umotywovany~o dziatanin opieku~iczym.
Z Yedług F`. Znau.ieokiego, Soojologia wpoho~ra.nia w zarpsie, Warezawa 1973~ s. 134, atoaune~ apołeczny "jeat urlormo~rany wzajemnpm oddzia3pwaniem pewnyoh jednoatek czy grup, wzglqdnis jednostki i grupy. Normy reguluj~os to oddzia~ty~ranie s~ wyra~nie lub domyślnie uznane przez obis atrouy,-któryoh sapóinq intsn,~ oj~, jest iah realizaoja". J. Szazapa~Sski~ Elementarne pojęoia soo,~ologii, Warszana, 1966, s. 10~, nawi.~zuj;o do tej definioji określa atoavnek apo3.eczny jako "pe~t3.en trwały apatem obejmuj~oy dwóoh partnerów (jednoetki lub zbiorowośó) - ł~czuik~ czyli jakiś przedmiot, interee, postawg~, wspóln~,erartość - atanowiq,oy platform~ atoaunl~s, oraz pewien uklad obowi~zków i powinnośoi, czpli unormowe~nyoh czynnośoi, które partnerzy muaz~ z obowi$zku wobeowa~i,ebie wykonywaó". Jak ~rynika z interpretaoji autorakioh tych definioji, iatniej; mi~dzy nimi zn~aczne ró~niae. P'. Znanieoki obejruje aw~ defi.nioj~ jedynie atoeunki nrzeczywistniane intenojonaluie px~zez ioh streny, Podczaa gd7 J. Szczepańaki poszerzn ioh zakrsa o atoaunki powstajq,oe bsz ~tttbi(r)ktywme j inten.. o ji psrtneró~r i iatnia je~oe pcza ioh bw~l.adomośoie~~ ograaicza j$o je równocześnis do układbvr trwalyoh. Z. Zaborowski, Stoaanki społeczne w klaaie azkolnej, Warazara 196u, a. 13, uai.~tuj4o pogodzió soojologicznq, i psyohologiczn~ interpx~staoj~ atoaunku apotscznego określa go jako "unormowane określonymi roleai i wzorami spolecz~rmi wzajemne poata~y oaobnikbX wyt~worzome w wyniku ~triadomego, bezpo6rsdniego, trwa..ł,ego oddziaiy~rauia na aiebie".
' 3 Stosunek wyohowaxczy zoatał - glównie z pczyaji aoojologicznyoh - obazernie i unikliwie opiaany pszez F. Znanieokiego, op: oit., a. 1g2, według którego jeat to "swoiaty atoaim~ek apoleczuy zaohodz$oy migdzy indywidualnym myohowankieel, a ktbr~,kohriek z oabb inb grup, świadoeie (ohoć niekoniecznie rczayślnis) zd~~aj~opoh do urobienia go ~nedług pewnegn wzoru". Według
' ~~ H. Muazy~'ieki.(r)go, Zarya teorii ~rpohowania, Warazaw~ 1976~ s· 229, stosu:ask wyrahowawczy - to °wzajemay uk3,ad pczy~a ji i ról epo~.ecz.. nyoh uczestnicz~,oyoh w prooeaia rY~o~a, realizaj~op ai~ w
.,. postaoi ba~pośrednioh i pośrednioh interako ji między nimi" .

3~+5
~ Zaliczenie stos~ opiekuńczs~o do kate~ii atoanakbw mi~dzylndzkioh, a nie atoaimkba apotecz~oh pod7i~towan~a ~eat ta
kimi jeso awoiatymi. oeohami, któryoh racze j nie da ai~ vrfprowa- . dzić zs społeczno-kulturovrego "soenasinaza" roli, cze~o petnies
dzeniem mog$ bp~ zw3aazcza atosanki opiekudcze riĄdzp redzioaaii
a ioh dzieómi. iT atosunku opiekańosym domiunj4 boyi.em treśoi p~yohologiczne i peraonalne~ a nie apoleczno-knltnro~ne i on~s po~tin~~· bpó pszede wazpatkim wzi~te pod uwag~ przp jego dsfinJ.opan3.n i przpposz~dkowya~an,iu do kategorii azesazyoh. Wpravdzie ka~dy,
, etoaunek spo3eczny jeat atoaunkiea mipdzpludzkim, leos nie kaddp
- jais aeydzg - atoaunek migdzpindzki jeat atoaunkiem epoleczuym~ nimo ~e mogq,r~yst~poweó ~r nim określone treboi apołeczne. Zagadnienie to piaams jeat azsrze~ ~r rczdziale "Poatawy opiekuńcze".

9. PROCL~S OP.~I
9.1. O g ó 1 n e p o j g o i e p r o o e a u o p i e k i
Na watgpie nsau~a si~ pytanie o oelo~ro~e i zaaadnośó wpłsni.ania tego pojpoia obok just spreoyzowa.nego i u~ywanegó - ·opie
_ ka". Otóż wynika to z dr~boh głównpah powodów. Po pierwaze, poj$oie "opieka· identyPilusje i określa jedynie aaa fakt przeja~riania ai~ tego rodzaju dzialalnośoi, niezale~ni.e od jej czaau trnanta i zakreau. Po wtóre, nie ulsa.zuje oai~ego dpnsai:zma nastQI,
gtj$oyah po aobie zrian z tendenoją do rednkoji i atop~aiowego
' zan3lcania slbo oi~głego powigkazania aig czynno~oi i zaletnogoi (r)piek~b:cz,oh. Te wla.d~nie taac donioa3e aapelety opiski zawiera w sobis pojpoie "px~ooea opiaki", atanowi$oe jego differentia. spe
',' oifioa i doatateczne nzaaadnisnie dla pea3,ugiwania si~ nim jako jedn~ra z podatawowyoh el~entów teorii opieki.
Ze ~lgdu na - wy9ca~ane wy~e j - c~uże zróżnioowanie 3, azeroki zakrea opiski migdzylndzkiej, rczoi~gaj~oy aig na. oa.łe ~yoie cz3owieka, prooes opieki nie me. i nie mof~a mieć obiektywnie jednorodnega omaaraktera. dawi ai~ w poataoi naatgpuj~oyoh po aobie w określonej kolejnośoi wzaj~nie uwarupkoaanyoh zaian w oałekaztałoi(r) epieki - od jej atama pocz$tkonego do keńoowego
' - w d~róoh p~czeoiwatawnyoh sobie rodzajaohs e w o 1 u o y j n a i i n w o 1 n o n m . T dw~ara8za owośó o,, Y Y ~ Y 1~ 3 pr
oeau opieki obreznje rczpatryweaa jnż wcze6n.isj °krzgwav graniczna opieki i asrodzielnośof" w oi~gu źyoia jednoatki. Pies^~eezy,

3~7
najdonioblejszy dla. ~yoia jednostl~owego i gat~mtewego, odznao~ sig pa~zede wazystkin zmian~i : tendenoj~ do o i ~ g 3 e j
r e d u Ic o j i , s t (c) p n i o w e g o o g r a n i o z a n i a i z a n i k a n i a o p i e 1c i ~~ oo ~tat wyraźnie xidab w normainej opieoe nad dzieómi i młodzież4, ~o~dz~,oej do ioh usamodzielnienia dyoiowego. Jego g~aeralry funlco j~ jest doprouadzenie podopiecznych do ~glqdnie pełnej s a m o 
d z i e 1 n o b o i i n.- i e z a 1 e ~ n o b o i żyoiowe j, a w tpm zw3,aszcza do sasodzielnego zaspok,ajania i regulowania swyah potrz(r)b. Drugi zab przeoi~i.e, ohasaicterpzuje si~ sta.ł~ tendenoj~ do p o w i ~ 1c s z a n i a sig zakresu i stopnia opieki, a~ do stams zbliżonego do opieki nad niesowlgoiem lub człowielciem obłożnie ohorym. Jest wiĄo oczywiste, ~e nis px~ows· dzi on do autono~rii 1 usamedzie3niania pod~piecznyoh, lecz l~ończy sig na ioh kraf~oow:oh niedyspezyojaoh do sa~aodzielnego ~yoia i pe.łnym n.zależnieniu od opie'iwna. St~d też jego f~mko ja jest - w porównax~iu z prooesem ewolnoyjnym * nader ograniczona - zaohowanie istnienia, zdrowia, norsalnego furrlcoj(c)nowania, dodatniej ataoost'ery źyoia w granioaoh m o_2 1 i w y o·h
s t a n d a r d ó w i p e 3 n e j z a l e ż n o ś o i opieku~czej.
śTa to naturaln.e.zróżnioowanie prooesu opieid nakiada sig nadzwyczajny, W3.eloe zło~ony czynnil~ ponadpodaiotowyoh potrzeb
podopiecznyoh i dalej - opieici., w postaoi vielor~a.kioh uje~3wh '€ dęwiao~i, nienormalnyoh i niehorzystnyoh dla 2yoia ludzldego
sytuaoji, w ictóre musi wkroczyó opiek,a (ohoroby~ znaczne i dotlsliwe upobledzenia, w~rpadlsi losowe, patologiczna niedoi~$nobó,
sierootxo itp.)~. Proradzi to irlconsefcweno~i de dalszego zró~· nioo~eania prooesu opieki. St~d te2 uuzgl~dniaj~o ten globaluy czynnilc można w lca~dym z tyoh dwóoh rodzajów prooeau wTodrgbnić dwa typy. W obrębie pieraszego, e w o,l u o y j sa e g o prooes n o r m a 1 n y , dotycz~oy opielci nad dziebmi 3 aiodztefi.~, doprowadzaj~oej iah do samodzielnoboi 2yoiowej oraz prooes n a d z w y o z a j n y , wynikaj$oy z czĄboi wspwr· nianyoh ujemnyoh dewiaoji, prolradz~oy do przezt~rol~2enia okreblonyoh nisdyspczyoji i osi~gni~oia~odpowiedniej normy, istotnsj
ze wsgigdu na ae~seodzielnobć funko jonorania. 1i zakresie zaś driz· , '

3~8
giego, i n w v 1 u o y j n e g o _ `= ^~ooes n o r m a 1 n y, px·zejariaj~oy si~ r niezak3óoonej ujemmymi czynntkamt opieoe nad człoriekiem atarya, a~ do jego zejśvia oraz p~rooea n a d z r y o z a j.n y , xyaika~ąoy z takioh-nieodwraoalnyoh de· riaoji jslc nieuleczalns, poatgpu3~~. vhosoba~ pog3~biająoe się upośledzanie, trorz4oe atan beznadziejny.
Z ko~.ei każdy z ryłonionyoh r ten aposób cztereoh typór rczpatrywanego p~·ooeau ao~oa ujaiowaó drojatco: p a r o j a 1 n i e i o a 3 o ś o i o r o . W pierwazym uj~poiu zajmuje~y si~ odporiedniei ~ianasi r czynnodśoi.aaiz i zales~nodciaoh opielauśczyoh t y 1 k o r zalareaie wyodr~bniaj~oyoh aig
e 1 e a e n t ó r a k 3 a d o r y o h samodzielnogoi ~yoiowej, jak na przykład ,od pe3nej r pew~s~rs savkresie o b s ł u g 3 podopiecznego aż do dopx~oradzenia go do uzyai~w~nia pełne j umie.. j~tnośoi aa~ooobaługowe j ( od2ywia~.n3.a si~ ~ utrzyr~ywani.a higieny osobis*ej, ubierania itd.). 8atomiast drugie sp~roradza się do traktorania tego pa~oosau jako określonyoh, kolejnyoh opldi zrian r o~łokaztałoie opieki od jej stanu wyj~śoiowego, począt_ kowego aż do końoorego, jak na px~zyktad od narodzin dzieoka a~ do jego uaa~odsielnienia aig; od pernego olsreau starośoi e~ do odpx~oradzenia na siejaoe riecznegv spoczynku. Całośó tyvh zróż~: nioovań psooeau opieki wo~cna p~rzedatarió za·pvsoo~ nast~puj~oegv sohe~atu:

349
Rao jonal.na praktyka opiela~licza i ref leks ja teoretyosne n3sd jej przebiegie(r),na przeatrzeni oa3ego żyoi.a człowieka wy~ege odpowiedniago u~rzgl~idniania tyah wazystkioh odmian prooean opielci.. Nie statrowią one bowiea~ li tylko teoretycznej konstrakoji~ lecz s~ - jak to wykazał aposób ioh wy3aniania - uogólnionym odzwieroiedleniam rzeczywistyoh zróżnioowań tego prooeau. Niemuiej jednaki ze zrczwa3,ałyoh vrzgl~dów pierwazoplanowym przedmiot~ zainteresowar~i.a tak teorii, jsk i p~ra,ktyki opieki jeat psooes eeoluoyjny normalny i dalej nadzwyczajny w obu uj~oiaohs parojalnyn i globalnym. Równoważnoóć tyoh uj~ó wynika najogólnie~ st$d, ~e k,ażde z nioh jest niezb~dne dla realizaoji i analizy prooesu opieki. Możne bowiem przpj~ć, ~e w granioaoh bliskioh i śreQnioh perspektyw uaamodzie~ra~raa si~ podopiecznego i odpowiadaj~oego im atapu prooesu opieki ~wpgada przede wszystkim arganizować i rczpatrywaó ten pa~ooes wsdług wyodr~bniaj~oyoh się dyspczyoji jednostk3 do samodzielnago funkojonowania w 2yoiu: Równocześnie nie mo~na óbejś~ć ai~ tu bez ujmowania i rczpatrywauia oałokaztałtu naat~puj~oyoh po sobie zmian w opieos, pocz~wszy
od jej stanu poaz~tkowego eż do końoowego, odpowiednioh do kolejnyoh etapów osiągan3.a przez podopiecznęgo samodzielnośoi żyoiowej.
DolSOnana w du~ym slcró_oię analiza prooeau opieki. pczwala na sformu,łow~aui.e jego ogólnej definioji. Mo~na wieo powiedzieó, że prooea opieki to olsreślony oykl nast~pująoyoh po sobie i wzajemnl.e uwarur~kowanyoh.aanian w op3eoe (czynno~3oiaoh, zaohowaniaoh
i zala2~no6oisoh opiekuńczyoh) od jej pocz~tku do kofioa, adskwatnyoh do zazt~aczaj~oyoh sig kolejnyoh etapów osi~gan3.a prze$ podopieoxnego samodz~elnogoi i niezale~nośoi ~yoiowej albo przeoiwnie, poatgpuj~oej degrad8.óji tyah dyspczyoji a~ do ia~sau
istnienia.
Na podatawie tego na3ogólniejazego ol~eślenia prooeau opieki oraz poprzedzająoyoh go rczwa~ mo~na a~fox~mu3owaó niesbgdne
tu dwa poahodne, vężaza poj~oia., to jest: "ewoluoyjny prooes ~~;~opieki" i "inwoluoyjny pocooes opieki". St~d wigo wynil~, ża
piorwssy z nioh .: to okreólony opkl naatepującyoh po avbie wzajemmie uwas~anicowaayoh zm:Lan rr opieoe, od je j stanu wyjśoiowego do 'końoowego, oharaletery~j~oyoh aig ata3$ tarrdeno j~ do je3 stopniowej redukoji i zan3kania, adekwatnie.do zaznaczająoyoh

35~
si$ sta.pów usaa,odzie~r;Ar;~ i uniezale~niania aig żpoiowego podopiecznego. Drugi zaó - to określony oyltl naat~pnj~oyoHs po aobie zmian w epieoe, od jej atanu wpjśoiowego do końoowego, oharatcteryzaj~apah ai~ sta.lą t~denoją do powięicazania jej zakresu i atopaia! adekrettnie do poat$pnjąoej degradaoji samodzielnośoi i apsawnoboi ~yoiowej i powigkszająoego sip uzależnia,n3a podopiecznego od jego otoczeniaz.
JalAcolwiek dla teorii opisici riiezb~dne s~ oba te tait zdefiniowawe pojgoia, to w interesuj~ąoym nas tu lcontekśoie - wyohvwanis przez opie~cp, podatawowe znaczanie posiada przede wszystkim to pierwaze. Jeat talc dlatego, ze dotyczy ono zasadnicze j i deaydu j$oe j dla. zyoia j(r)dnostlcewego i ga.tunlcow~ego opiek3. - opielci nad dzieómi i młodzie~~ oraz że w prooesie ewoluoyjnym zaw'3.era34 sig Poteno3alnie wislora~ie reoi~ani.zmy aoojalizaopjne. Z tyoh tripo wafik3.oh powo8ów wype.da tu ten wła6nie p~rooss opislci uczynió wyl.~cznys pa~z(r)dmiotam dalszpoh rczważań.
9.2. E t a p y z o z w o s p r a w n o ś o i
j u . s a m o d z i e 1 n o ś o i ,
i n i e z a 1 e ż n o ś o i ~ y 
o i o w e j d z i e o i i m 3 o d z i s ż y - w y · z n a o z n i lc i e w o 1 u o y j n e g o p r o o e s u o p i e k i
Dolcona,na wy~e j ogólna oharalcteryatyka tego prooeau oraz sforan3owans jego definio3a wskazuj~, i~ jeat on nie~t~czerwalnie związany z rczpojam ae~odzielnośoi, sprawnoóoi i niezależnośoi zyoiowej podopiecznyoh. Zwi~zek ten polega najogólniej na tym, ~e po pierwaze, kole jne lcrok3. i etapy w rczwo ju jednoatlci od niemowl~otwa do wzgl$dnie pe.łnej dojrzałośoi (psyahofizycznym
i apołecznps), a w tya przede wszystkim samodzislnośoi i niezale2caośai żyoiowej, olcrs~laj~ obielctywn3.e odpowiadająoe im redukoyjno-modyf ikaoyjne oi.~gl. zmian oo do zalaresu, stopnia i aharakteru apx~awowanej opiski, aż do jej stopni.owego., zasadniczago zanilcu. Po drugie, realizowany odpowiednio do tsgo rczwoju prooes opieki. staje sig zwrotnie jednym z podstawoayoh czyan3ków rczwoju i osi~ga,uia. samodz3.elnośoi i niezależno§ai 2yoiowej podopieaznego. 13a drodze tega rczwoju mofina. wyró~nić zarysowu

35~
.. j~oe ai~ etapy ro$wwiane i nstaians w dnżej mierze na gr~moie psyohologii rczwo3owej, ohooia~ trudno jeat tn o znpe3ną traf~oóć i jedncznaosnośó natalań i ioh kryteriów. Lio~o sig z t~mi ograniczeniemi, a róiraocześnie dostrzegaj~o zeaa,dsteśó periodyatycznego tralctowa,n3a rczwoju samodxielnośoi żyoiorej (oo nie muai cznaczaó śoiśle określonej regu7.axnośoi i sztywnośoi rsm czasvwyah wyodr~bnianyoh okresów) możaas w~tym rcz~noja wpró~tnić sześó na.atgpu~~oyoh etapów3.
Etap I - od O do t roku (nietsowlgotwo) - istnieje tn oałkowita azajemna zale~nośb opiekvńcza oba atron pa~ooesu opieki, wynikaj$oa z zupe3nej niesdolnoóoi podopioczńego do samodzielnej egzystenoji; wzglgdna oałoóć potrzeb podopiecznego zaspolrajana. jest przez opiekwna i st$d wszystkie aaj~ oharakter potrzeb ponadpodmiotowpoh; opieka sp~rawowana fest oałlcowioie poprzez
b e z p o ś r e d n i e czyunośni opiekuńcze opiekvna; na tyrm etapie nie ma ~eszcze o z y n n e g o wapółdzialania podopi(r)cznego w zakresie zaspokajania jego potrzeb.
Etap II - od 2 do 3 lat (wiek ~łobkowy) - nast~pnje zapocz~tkowanie prooesu u n i e z a 1 e ż ~ i a n i a ai~ opieIcw~śczago od opielama i odlrrotnie; po jawia ją si~ skrosme, drobne
zacz~tki o z y n n e g o arspółdzialania podopiecznego w za- i kresie ~spoka jania jego potrzeb; opetnowa~.n,ie p~rzez nisgo pewne~·
go zasobu najpr ostszyoh, ele(r)entarnyah czp.nnośoi a a m o 
o b s 3 u g o w y o h ; zapocz~tlcowanie post$pnj~oej r'e d u k o j i i m o d y f i k a o j i potrzeb ponadpodmiotowyoh podopiecznego oraz odpowiada~~oyoh 3m zabiegów i czyrm,oś
oi opiekuna. (r) Etap III -· od 4 do 8 la.t (wiek p~rzedszlcolny i pierwsze lata
szkoły) - ro~poczyne sig u podopiecznego p~woes u ś w i a d a 
m i a n i a . sobie swe~ roli i pczyoji w atosunk~a opiekuńczym; ~~' nast~rpuje stvpaiiowe opeuo~ia przez niego bardziej z 3 o t o
n y o Iz czynnośoi samoobs3ugowpoh i na tej podstawie osie~gni~
oie .znaczne j n i e z a i : e ~ n o ś o i f u n k o j o n a 1 '
n e ~ od opiekuna; zaspokajanie istotnego zakresu swyoh psychospo3ecznyoh potrzeb dolsonuje sig na drodze aktywnośoi z a b a w o w e j;- w3.docznś staje si~ duża uległośó wobeo opiektma i podatność pa ,jego augsstie oraz ryraźna tendenoja do naśladowniotwa; po,jawża aig w9cmożone zapotrązetiowanis z jego stroray na

3Sx
p o z y t y w n e p o s t a w y e m e o j o n a ~:'n-s i u z n a n i e opiekuna; po'rigksza się wydatnie zakres s a m o o b s 3 u g i i s a m o d z i e 1 n o b o i , opartej na du~ej rnohl.iwośoi i kmdula.o~i doświadczeń ("ja sam").
FFtap IV - od 9 do 15 la.t (szko3a podatawowa) - osi~gni.~oie przez podopiecznego po$i~ w z g 1 g d n i e p e 3 n (c) j
b w 3 a d o m o ś o i swej roli w atosunku opiekuńczym; opaYnowanie azerokiego zakresu samoobs3ugi z ł o ~ o n e j , obejmuj~oej aammedzielną realizaoj~ oał.yoh 1s. o m p 1 e k s ó w zada$, a3.u~~opoh jego potrzebom i osiągnigoi.e du~yoh uriejgtnośoi i sprawaośoi w tym.zakrasis; poszerza sig wyraźnie jego aamodzie~.nośó ~yoiowa (z wykona.wstwa na iniojow~anie, planowanie, podejmowanie deoyzji i eamokontrolg w zakresie zaspokajania i regulowania swyoh potrzeb); ooraz bardziej występuje wohodzenie w r o 1 ę o d p o w i e d z i a 1 n e g o o p i e k u n a wobeo młodszyoh 3 s3abazyoh; dokoxxuje się stopniowe przeohodzenie opiekuaa m czynnośoi opiekuńczyoh bezpo~3rednioh na czynnośoi p o ś r e d n i e (pouczanis, pokaz, przylsład, wymaganie, korpgowanie, kontrolowanie, ooenianis)~lub przekazanie zadań opiekuńczyoh innym opiekunom.
Etap V - od 16 iat do wkroczenia w ooraz bardz3ej samodztelne ~yoie - samodzielnośó ~yoiowa i eamoobsługa podoptecznogo osiąg~a w tys-okresie, oprócz pczytywnyoh zmian ilośoiowyoh, now~, wy~az~ jakość: potrafi on aam organizona.ó swoje żyoie w akali d~~ tyg.o~, i miesi$oy, zaspokajajęo i reguluj~o awe ró~norodne potrzeby, przez atworzenie mu przez opiekuna warvmków i zapewnienie środków (na przyk3ad uczeń szkoły średniej mieazka-. v
jąoy w internaoie,-na stanoji lub student w do~mu alcad~niokim); '
bierze ;on czynny udzia~. w s t w a r z a n i u w a r u n k 6 w swej egzystenoji.i ponosi w du~ym stopniu sam skutki własnej biernośoi i popełn3suyoh b3ęddw, przejmuje na siebis od opiekuna o d p o w i e d z i a 1 n o ś ć za zaspokajanie większośoi swyoh potrzeb; ze strony tego ostatniego przewa~aj~ zdeoydowan:ie pośrednie czy:wao~oi opiekuucze (lconoentruje sig on przede wszystk3m na zabezpieczaniu warunków bytu tt usamodzielnienia, ukierankowywaniu, doradzaniu, instruow~n,iu, teontrolo~niu 3 ooenian3.u, udzielaniu pomooy oraz dawaniu niezb~dnego psyahicznego oparoia); w ~yniku tego zmienia się oharaletez~ zale~nośoi opie

353
kuńczej migdzp stronsmi prooeau opiski, z n a d r z g d n o - p o d r z g d n e j przelcszta3oa aig w ba:dziej ~ r ó w n o r z g d ii ~ , opart~ przede wsxyatkim na wapól,nooie intereaów ~yoiowyoh i zwi~zkaoh emoojonalnpoh, a tym aamym zaczpna. zanikać stoaunek opiekuńczy.
Rczmiarp~czasowe tego etapu, w prooesie ewoluoyjnym opieki nie a~ jednolite, a nawet zbliżone n indywidualnyoh biografiaoh podopiecznyoh. Bgdzie on inny dla podopiecznego podejmuj~oego praoę zawodow~ po ul~o~czeniu szkol.p podatawowaj i przyooxenin z,a.wodowgm, inny dla absolwenta zasadniczej azkoiy zawodowej, inny dla tego, którp osi~ga pe3.ne średnie przygotowanie xawodowe, a jeszcze ir~sp dla kończ~oego etndia wpżaze. Pcza ty~ woho·
j dz~ tu powa~n.ie w raohub~ jeazoxe i:m(r) ~poiowe wyxna:czaitci. Etap YI obejmuj$oy pewien prze~śoiowp okrea po "akoie·
S3raamodzielnienia - podopiecznp prxejmuje na siebis oałlcowioie zapewnienie sobie materialnyoh wsrunków awej egzyatepoji; osi~ga wzglpdnis p e 3, n ~ samodzielnośe i niezale~nośó ~yoio-: ~, w ioh stadiaoh p o o z ~ t k o w,y o h , głównie dzielsi podjgoiu praop zawodowej, zapewnia3ąoej niezbgdne środki material.ne i określoxs~ pczpoj~ społeczn~; jego dotyohoxaaowa rola p o d o p i e o x n (r) g o ulega przekszta3oeniu ns rol~
d o j r z a ł e g o i n i e z a 1 e ~ n e g o oź3onka spo- ieczeńatwa; naat~pu~e tu jednoczośnie oharaacterpatycznyr zapo·cz~tlcowany w popurzednioh etapaoh zwro.t - dotpohczaaowp podopieczny podejmufe wyraźnie rolp odpo~r3.edxialnego opiekuns. wobeo innyoh oaób, a w tym w atoaunku do swoioh wieloletnioh opiekunów~ bardzo cz~ato zarpaomtje si~ z jego strony tendenoja do f i 
z y o z n e g o o d d a 1 (r) n i a od awego opiekuna, a jedn~oczeónie do p a ~r o h i o z n e g o z b 1 i v e n i a
si~ do niego, poszukiwania zrczmaienia,; ze strony opiekuna usta,j~ ~łkowioie zsaadnicze funko je lc i e r o w n i o z e wobeo ~r3opiecznego (dsoydowanis, egzelcsrowanie, kontroloua~nie), a po~C3tA~6 tldZ~.AlarilA mtt do~ra~e~ p~ooy w ró5tnyoh aytua.ojaoh ~yciowyoh, a1ulenie mu' swymi doświs.dczeniam3., dobrym:t radami i aawanie oparoia payohicznsgo.
Etap ten ma aharalcter wdro~enia podopiecznego do aamodzi(r)1n~ ~poia i trwa przcz okresz. który~jeat niexb~dny dla 3ego uatabilizowani.a, si~ w ~y~ ~la~~~ .opanowanie nowyoh r~l
,:

3~4
spo3ecznyah, zdobyoia koniecznej ni.ezale~uo§oi żyoiowej i pewnego kvaantum "sztuki ~yoia".
Uproszczony sohemat tego rczwojowego prooesu daohodzenia do samodzielno§oi ~poiowej i jego sze§oiu etapów mo~na wykre§lió p~rzebiega j~o~ po pa~zek~tne j prostokąta lini~ lcrzyw~ - gra.niczną opieki i samodzielno§oi~. będąoą funlcoj~ teso zło~onego p~raoesu oraz liniami pa~ostope.diymi., dzieląoymi ten prostok~t na sze§ó ró~nyoh odoinków:
Dokonana oharakterystyka poszczególnyoh etapów tego prooe
	su jest skrótouym zasygnalizowaniem najbardziej ioh istotnyoh 	wskaźniiCbw. Pczostaje niezbgdna interpretaoja ora,z wyłonienie 	S:
cAOh dals:zyoh.
Zaproponowany podzia3 na sze§ó etapó~r nie stanowi tu jedynej alaernatywy. Nale~y liczyć się z mo~liwo§oiq. innyoh podzialów, ktbre mog~ą i§ó w trzeoh kierunkaoń:
- wigkszego rczrzedzenia (uogó~enia) okresów; - wi~kssego ioh zag~szczeaia (szczegółowośoi);~ .~ imns j leonf igvrao ji.
Mo~liwośoi ts mus~yt~sza~o ~rya~,kab z- ustalenia typowyoh i istotnyah dla pewny~ ~odsinic#~w ,~za.sQwycah sprawowane j opieki cznak.
Okre§lone w przybli~eniu odoinki czasowe razpatrywanego proo(r)su oraz ioh oharakterystyczne oeohy ~og~ ulagać znacznym ` sodyfikaojom, w zale2no§oi od szeregu czynników~ dotex~inuj~
oyoh ten prooes. Chodzi tu'przede wszystltim o czynniki wynikają

355
oe z w3aśoiwo~oi przedmiotu i podmiotu opiel~i, strukturp stosuniću opiekwńczegó, soó3alizao3i oraz warunkó~t żyo3.a społecznegó:
Modyfikuj~oy wpłTrr tyoh czpnników na prooes usamodzielniania ai~ podopi(r)o.$nego oraz wt6x~ny wóbeo niego prooes ópieki mo~e dotyczy-ć: .
- zwiększeni.a się albo zmaisjszenia wartośoi czasowyoh poszossgólnyóh ete.pów;
- innego prżebiogu krzywej grani.cznej~opieki i eamodzielno~śoi ~yoiówej w~kierunluz zwi~ks~tenia śtreźy op#.eki i ógraniożenia strefy samódzielnóśoi aaDd pr~eóiwnis;,
' ~- ó~ólnegó ópb~nienia albó~gr~yśpieszenia ~względnie pełnego usamodzielni(r)ń.ia~ żyoió~r(r)go podopi.ecznegog
~ osi~ętegp przez pódopieo~ego ` :: e . t _o. P. n i a te j ,. samodzielnó§ói, iu~s inaózs~~ - a~topnia. ``. r e d u k o j 3 jego pónadpodmiotówyoh potrzeb.
Wyró~nienie sześQiu etapów prooesu dorastania do semodzielnośoi t~y~oiowej i sprawowania opiski opiera sie na stwierdzeniu obar~.kterystyazńyóh dl.a lc,a~d.egó z nioh' czuak, będ~oyoh poohoilnymi ogólnego rczrroju podopi(r)oasnę~;o. Nie jest th jednak`oparoie zupe3.iiie wystaró~za3ąae. $aońodzi ~u jeszo~e'pótrzeł~a bli2szej ońarakterystytci pa~óiiomotorya~sn.ej i agrawno~~iówej podopiecznego na ka~dym z wq3onionyoh etagów.
9·3: p o d s t a w o w e z m i e n n e e w o 1 u o y j 
n e g o p s o o e s u o p ~. e k i i d o r a, s t an i a p o d Q p i e o z n e g o d o s a m o d z i e ln o ś o i ~ y c i ó w e j _
Przyjęliśrey wy~ej, ~e .~asadni,czą w3a~śoiwośoi~ rczpatrywanego tu proóesu są~,nast~rpuj~os pó óól~ie wzaj~en3.e uwerunko~rane zmiany ~r działalntrf ói opiskziftcze j, będa~oe' póći~iadnyoii~' zmian ~ i~ózwó jó~ryoh podóp~.eaznego. ''i~t scw~.~zkti z :-tj'ra po~iś~a: je: ~rytańie; oo'*i w jaltim kierui(r)1Cu ulega tuta j źm3,i~nom w~ o~~~ ~y~ p~aśźćzyznaoh:
,~_1 .,..;. . r , . Włą~o~3.wa odpó~riedź- a~a n,ie gtaź~ri~arx ~ podstai,tow~ pavześia~kg 'dló. ustalania ~źwiązkóvr i xa~eżi~ości, takl'międ~y wyłoniori`~yaii zmienn3~
.: _;-. . , , , , , . ~ .,^;.; . , ~, .-,.. . . . .- ;.

35e
mi w obrgbie prooeśu rczwoju podopiecznego i prooesu opi.eki~ jak i między tymi prooesami.. Przedstawione w poprzednioh rczdziałaoh zagadnisn3.a teorii opieki migdzyludzkiej pczwalają. na ogólne spx~eoyxowan.ie'nastgpująo~yr~oh zmiennyo8 elementów w'obu tych prooesach.
- Zmienia sig przede wszystk3m a s y m e t r y b z n a , o b i e k t-p w n a z a l-e ~ n o § ć m i ę~d z y o p i ek u n e m a p o d o p i e o z n y m. Jej: sgrajna postaE
na.-eta.pie wyjśeiowym opieki ulega-na przestrzeni miesigczy i lat - jak w opieoe na.d dzieokiem~w rodzinie od niamowlgotwa a~ do usamodzielnienia,aig -~ poiwolnemu i stopniowemu ~iejszaniu się-i przeićształoańśu ~r~obraz bardziej:wyrówna,n~~:symetryczną.
. Konsekwenoj$ tyoh zniań jast na.rastanie potenojalnyroh mo~liwo§oi ~ódopiscznego' partnerslc~;ego iwrspółdziaiania , z opiekunem oraz wyatępowe.nia` po teivu~ odpowiednioh sytusaji.. 
- Na slcutek stopniowego zmniejszait~ia sig asymetrycznośoi tej, zele~nośoi m a,_1 e ._j e. , o d p. o ~ar i e d n i o , z a 
ls r:.e s . i s t fl p i e ń s p r, a w o w a n e j o p i e $ i-,j n,ad podopiecznym,,a~ do jej zasadniczego zaniku i ewentuaj.nego przelcształoenia sig w udzielanie niezbgdnęj pomooy. W
, . - , ..
granioaoh te;j ogó~.nej, tandenoji bezpo§rednie, wysooe zaggszczone., pielgg.naoyjne czynno§oi opiekuńcze opiekuna, tak domimxjąoe w piaraszyn okresie opieki nad dzieokiem, zostaj~ zastąpione w dalszych etapach czynno§oiami głównie po§rednimi, ooraz bardziej rczrzedzonymi, pomoono-doradczo-kontrolnymi.
- Odpowiedni.o do powy~s~yoh tendenoj,i nastgpuje powolne, lecz nieustaune p o w i ę lc s z a n i (r) s i g , z a k r es u i s,t o p n i a s ą m o d z i e 1 n o § o i ,
s p r a w n o § o i i niezale~nośoi żyoiowej podopiecznego. ' Wyraża sig to zwłaszcza w poszerzaniu sig i pogłgbianiu samo·obsługi' cid,jsj n~jprostszyoh,;.ęlementarnyoiy do ooraz:bardziej złą~onyoh, wielostronnyoh~,truc~niajs~yoh przejawów oraz w na.rastają.oych dyspczy~jaoh do,połzu enia ~zeregu ról społecznych, zaohowań ,i d~iałań. suto~.omiczxtyoh 'i ponoszeni.ą odpowiedzialno§ci. za,,ni(r). , . , , . .· : . . . .
- IT.pódstaw,ak~ualizaoji tyoh trzeQh zmiennyoh tlswi postgpująoa .-,su~..,p~rzestrzsn~. wieku opiekuńczego, to jest od dni.a urodzenia do usamodzielnienia ~yoiowego - r'e d u k o j a i
r

357
m o d y f, i k a o j. a p o n a d p. o. d m i ó t o x y o .h p ot r z , e b- p a d o p i e , o z n e g o , . , _ Zmiany redukoy jne polega ją ną, jogólnie,j na powolnym znmi~jszani.u, się i.lośoi zaktu~.lizowanyoh. wieloral~ioh potrzeb ox~az stopni.a partyoypapji opiekuna w , ioh zaspoka,jani.u. Nato~aia~t ~aniany ,modyf3.l~a.,oy~jne - n,~a aktu,~tlizowaniu się1t"doohodzeniu ąo giosu pptrzeb_poten~jalnyph
.powszeohnyoh i indywi.dualnyoh oraz k$ztattowaniu s~.e iGh ok~e,ślone j hierarohii i prefereno jyr zaspokająniu. .
-, ~ w i a d d m o § ć r p o d o p i e, o Z~ n e g o o (c), do ro 1i, i pczyo,ji , w s.t os_unku :op i e k u ń o z y m . z początkowego pcziomu,zerowęgo, utrzy-" mująoego się niemal~e przez oały pierrrszy etap opieki. (olcres niemowlęctwa. ) u 1 e g a p o t e m p o w o 1 n e m u
w z r o s t o w i i r o z w o j o w i _ talc,_, ~e "pt~dopieo,zny w sobie° staje się corax bardz~,ej "podopiecznym, dla, siebie". Pooiąga to za sobą dosuosłe zmiany nie tyl~lso w granioaoh tego stosunku, ale w oa3~okształoie opielci._Wpływa. to zwlaszcza na zmianę jego pczyoji ~: zależno§oi w tym stosunku,. w:luęrunh-u zmniejszania stopn-ia jego asya~etrycznośoi i un:i.ezale~ni.ania się od op3ekuna oraz na pcziom wspó,ludzia3u podopiecznego w,zaspok.ajani~ jego potrzeb, a także staje,się azynnikism kręująoym nowe elementy jako§oiowe w opieos.
- Ze wskazanymi ~ry~ej modyfikaoyjnymi zmianami. w sferze , potrzeb podopiecznego wiążą się integraln:ie ąn.alogiczne zmiany w d z i a ł a 1 n o ś a i s i u ż ą c e j i o h z a s p o k a j a n i u - o p i e o s , począwszy od spo3ecznej roli jej podmiotu - opiekuna, która w dalszycl~ atagach o~ieki ulega zna.eznemu skomplikowa.niu. Zwiększa si.ę skala trudnnści w jej peł.nieniu. Narasta koxu eczno§ć prze3ścia w du~ej mierxe, na.~.~ższe pcziomy regulaoji stosunków z podopiecznym. Chooia~
w miarę postępująoego usamodzielniania się podopiecznego zmn3.ejsza się woi.ąż Kompsrssaogjna odpnwiedzialaność za xii.ego, to rpwnoczs§nie wzrasta jej cięfia.r gatunkok-y-i stopień trudnQ§oi, realixaoyjnyoh. Zmiany medyfikacyjn.e w sprawowaniu opięki sprowadzają się glównie do tego,,~e nara~tająo.e wciąż jego,nowe T^trzeby pona.dpodcniotowe wy:aaga ją "ooraz to imnych, odpowie~.t~:~ dostosowanycl: do ioh zasp,o'~s.a. jania zabiegów i uzynności opiektauc2ycYi. ~ .

3~$
Tak najoóólniej okreblone zmiany zaohodz~oe,na d.lugie,~
dro@~e,padop3ecznsgo do wzgl$dnie pełnej aaasodzialnt~śoi i autonpłrii 2yoiowe,~ wekazuj;,: jak da.leae 1 y ró~nyoh aapektaqh s~ one wzajemnie uwarunkowane, o0 okrebla obiakty~nie,koni~cznobć oaiuboio~wgo ioh rowpatry~nia. W zmianaoh wyat~ptaj~oyo~s w prooee~e opiski zaryaowu~~ siQ znaczne aprzeczrioóoi oo do ioh kie_ runkta. Jeól1 bowies od jego pec~~tków sx do atadiów konoowYoh zna~riouuje ,~e poat~puj~oa rsduko~a opiski, to równocześnie, zw.~aszcza w dalazyoh jsgo etapaoh, daje o aobie znaó tak2e tendeno3a przeoixna: zwilkazanie aig ,~e~ problemowoboi i zwi~zanego z tym oboi;żenia payohicznego opiekiana.
9.4. 8 t r u k t u r a e v o 1 u o y ~ n e g o p r o o e 
a u o p i e k i
Sforrutowane wy~s ~ odpowiedzi na pytania, z jakimi zmiena1,
~1'' mi nale2~r lio:y8 sip w prooeaaoh rczwoju asatodzielnośoi tyoiowej podopieczn~pgo i apravows,nej na.d nim opieki oraz jakie można przyj~ć przybliżone et~py tego rczwoju~ atwa~zaj~, uiezbgdne podatawy d1a dokonania próby okreblenia odpowiada~~oyoh im elementów atrukturalnyoh ewoluayjnego prooeau opieki. Co więoej, już w ogólnej oharakteryatyoe wyró2nionych sześoiu etapów tego rczwoju i obrazuj~,oym je sohemaoie zaaygna.lizowsno szereg watkioh zmian w opieoe na tym tle. Skia4la aig to w aumie na doatateczne
' p~rzesłanki, uzaaadniaj;oe tp próbę.`Idie muai to jednak2e cznaczać~ te etruktura prooeeu opiek3. ma byb równiet u~pta w aześb etspów, analogicznyah do rczwoju aamodzielnoboi. Nalety to ra
11' cze~ traktować - w świetle dotyo'hazaaowyoh rczwa~a~5 .. jako nzasadnion$ mo~liwość, a nie bezwzględn~ konieczność. 3eet natomiast pewne, te genere~lnie ~ai ona byE;poońodna i adekwa.tna wobeo oa3oboi tyoh etapbw. Przedatawione ni~ej podatawowe elementy intereeuje~oe j naa _ atruktury apelxiia ją doatatecznf.e te konieczne wymagania.
W atrukturze emolucyjnego~ normalnego procesu opieki wyst~puj~ zaweze'w pierwszej kolejnośoi b e z p o § r e d n i (r) o d u ~ a ia z a g ~ s z. ,o z e n i u , p i e 1 ę g n a -.
o y j n e czynno§oi opiekuńcze opiekuna~ utrzywufe~oe się przez

3~9
oalp pierwazy okres rczwoju podopiecznego. tiidaó to najwyraź- ,, niej,~r opieoe nad dzieokiea w rodzinie w okrssis jego nieaowlQ
otwa. Maj~ one wi.elopoataoiowy oha:akter: ~inp, werbalny, aiaiczny, geatykulaopjnp, intelektualnp - obapślanie różnorodnyoh rpra.w i problemów, emoojonalny - "praoa eeroea i nerwaai", zmierzaj~oe w p r o a t i popr~Iz a a k a p m a 1 n e
z b 1 i 2 e n i e f i a p o z n e i p a p o h i o z n (r) do oi.~glego zaspokajania wielorakioh potrzeb dzieoka, ktbre w tyw okreaie prawie w oałośoi a~ potrzebari pone.dpodaiotowyai. Inaczej e~bwi~o, opielwn doatarcza podopisczneau wszelkioh niezbQdnyoh d8br (przedmiotp potrzeb) o a o b i ś o i e , w tye tak~e dobra będąoe wytworem j e ~ o o r g a n i z m u
i o a o b y , czego tak wymownya przejawsm 3eat pokara aatki i oo nie mote - najczgboisj bez ujemzpoh akutków opieku~czpoh - podlegaó aubstytuoji. Wszystko to pszebiega w nieaal~e nieuataj~oej sytuacji o z u w a n i a nad podopiecznym oraz aktywnej fizyczn~j i papohicznej obeonoóoi przp nia.
W dalazyoh etapaoh rczwoju podopiecznego opieica nabiera
ooraz bardziej oharakteru pobredniego, parzejawiajeEoeso ei~ zwiaazcza w trojakiej postaoi: .
- atymulowania i kazta3torenia stoaunków opiekuńczyoh migdzy podopiecznymi rI uk3.adaoh heterogenicznyoh,
- stwarzania padop3eo~amu (podopiecznya) odpowiednioh "evktywripoh" ~~a.runk8w; a3użq,oyoh zaapoka janiu jego potrzeb, - wykorzystywanj.a w pewnya zakreaie wyapeojalizowanpoh
"ualugwwyoh" inatptuoji opiekuńczpoh.
- istota pierwazej polega na~ogblniej na doprowadzauiu do tego - poprzez rófi.norodne zabiegi - żeby podopiecznp atarazy, bardziej rczwini~ty~ aprawniejazp i doświadczony podejtoowal i spelnia3. pewn~e eles`ntp roli opialc~ wobea tyoh, którzp nie posiadaj~, takioh dyapczyoji i wyaaga~~ opieki lab pomoay z zewn~trz. Tego rodzaju dzialania aey możliwe i w pstni ugai~dnione ~r opieoe nad hetarogenicz3rymi grupaM podopiecznyoh (od dwuoaobowej wzwyż), a głównie przy adpowiadnia zróżnioowaniu ioh irl.oku. Ten slen~ent etrukt~xry pmooesu opieki apetnia pa~zede
: wezyatkim rr opieos rodzinnej -. obejau~oe~ oo najaaziej dwo~e w
odpowiednio ró~nym wisku.dzieoi = donioałe i tplico jeau wlaśoi- _ ,

3ó0
xe funko~e. Z ty~oh ta~ ~rasgi~dd~r ~est o~sytai konieo~ys i niezast~pionyat.
_ Na drug~ po~średni~, poatać opieki sktadaj$ aig te dziatania opiekuna, dzi~ki którym atwarzane s~, ró~norodne materialnoorganizaoyjne, payohoapoieczne i kulturowe xa:~unki a#.u~~oe za·. spokajaniu xielorakioh potrzeb podopiecznego. Inaczej mówi~o, opiekun konoentr~je sig tu na kreowaniu takioh etanów rzeczy, które potem "aame" generuj~ uznane,ns powszeohnie wartośoi opiek3.. S~e3ni.a on wi~o aw~s f"unko je opieku$cze poprzez stwarzanie
i podtrzymywaaie optymalnyoh xasunków i czynnikóx dla zaspokaja.nia potrzeb podopiecznego. Pr2ykładem takiego działania mo~e być mi~dzy innymi tworzenie w oałkoxitej opieoe zaklado~rej odpoxiednioh atruktur organizaoyjnyoh podataxowyoh grup wyohowanków i wiaśoi~r~sj atrnktury pomieszcze$ mieszkalnyoh plaoówki.
Ten element struktury prooesu opieki jeat w iatooie niezale~ny od pcziomu rczwoju podopiecznyoh, ale jego peZns walorp przejawi.aj~, ei~ dopiero od dtagiego etapu rczmoju ss~oeodzieinośoi
. - Trmeoia postaó po6redniego działania opieku$czego xyst$puje przede wszpstkim w opieoe rodzinnej xtedy,. gcty rodzioe nie ag w stanie - na~czgfoiej ze wzgl~du na praog zawodox~ - zapewnió awyr dzieoiom w pwruye zakreaie i stopniu niezb~dnej opieki. Y tyoh ~oh dziatania pośrednie polegaje~ na zapewnieniu im.opieki w żiobku, pa~zedszkolu, pczyeka~niu oaoby do opieki domowe j itp. l~fog4 one a4ktnalizować (r)ie p~rzede wazyetkim dzigki istniej~oym apolecznym instytuojom opieki nad dzisokiem, wapomaga je~oyta opisk$ rodzimy. Ioh w du~e j` mierze wyepeo~alizowanp oharakter oprawiay że ts pośredni.s dzialania nie tylko zapew niaj4 zaatqpowanie w o)creblo~na zala~saie opieki rodzinne j, ale 0o wigoej, w a b o g a o w j ; j~ a tak~e jej aubatytuty e dodatkrowe, trods~s da oai~i~poia na tym domowyai grunoie n i ez b y w a~l n e w a r t o ś o i x y o h o w a n i e ,
I'~ ' ~ ~ zvtaazczs umya,tovege. ' - Poczqwazy-jud od drugiego, a najxpsaźniej od t~zeoiego
etapu rczweju sarodtaielnośoi naraata, utrwala sig i staje aig ooraz berdzioj niezb~d~r kolejuy element rczpatryw~ax~ej struktu~i 1~I!. ry - rczbudzauia, nanczwnie i orgaaizoxanie wapółdziaśania z
I opiekunem i samoob:ingi podopiacznego w zakrosia za:poka~ania

1
jego wiwlorakioh potrzsb. Wspó3.dziatanie to zaczyna sip już od uyra~anie określo~oh atanó~ zaspoicojsnia potrzeb, zaohowań ulatxia,j4ayoh xaspokajanie tyoh~e oraz wlementarnyoh czynnob~oi wyksneorczyoh v tys zakreaie. Na wyżazyoh azczeblaoh rczwoju saso~a7.nośai prze jamia ai~ ono ~r odpoviednim stopniu ~re ~razyetkioh ogni~weah eparawwesne j opieki, to jeat : m inio~owaniu, pode jmowaniu deoyzji, diagnczowaniu, plenowanin, organizowanin czyxlno~śoi wytconaw~czyoh, a w tym ~r pczyski~an.iu przedmiotó~ potrzeb, kontrolowaniu, ooenianiu, określaniu potrzeb, konieczneboi i nożliXOśoi oraz nora~ i atandardów żyoia i działalnaśoi. Samo.. obsingp zaś można traktovać jako dojrzat~, najwp~aze~ fo_rmę wspóZdziatania podopieaz~go w opieoe neui nim, zwi.aszcza w aferze ~picona~rstwa, orgenizowanie, plan~owenia, kontTOli i ooeny. Dzia· 3sinofć opiekc~na polega tu przede rrazystk3e na ataxi.aniu edpo-. . wiwdnioh w~agaió, motywowsniu, inatruomaniu, przyktadotr~ne poka
ziw, udzielaniu niezbadnej pomooy, stwarzaniu eprzyjaj$oyoh warunk.óvr, kontrolowaniu i ooenianin. W oatatnioh etapaah rczwoju saeadzielnośoi i te czynn~ośoi ulegaj~, rysa~nsj rwdukoji na rzeaz zwi~kazaj$oej ai~ oi~gle saeodzielno~oi podopieazne~o, a pczoatajs głównie atymulaoja, anirao~a, doradztwo i ataui.anie wymagań. Jak u'idać, ten elemwnt atrukturalny nie jest zwiqzany z jakir6 ~ednym etapea rcz~roju samodzielnośoi, lecz naraata na pa~zwatrzeni kilku etapón~ poaz~,xszy juź od drugiego az do pi~,tego -.przedoetatniego.
dziatalnośoiq kreuj4oq, samoobatng~ podopiecznyoh vrip,~e ai~ doil~lw i n i o j o e a n i e , r o z w i j a n i w i u t r w a.i a n i a - jako elemantu dobryoh tradyoji - r ó żn o r o d n y o h f a r m a k t y m n o ś o i p a r t 
n e r a k i e j w relsajaoh: opiekun · podopieczny, podopieczny etarazy - podopieczny~mlodazy, osoba ataraza z najbli~szogo !a·$gu - podopieczny. Partneratwo ze swej natury opiera aig na istnieniu w okre~lonym zakresie zbliżonyah możlivogai dyapczyayjnyah partnerów i na praktyaznya urzwczywiatnianiu partner· akiej aktywnośoi.,Mażna wigc teń ele~ent prooean opieki trakto* wać jako znacz~,oy azynnik rczwoju aeaa'dzielnośoi żyaiow(r)j pod~ op~ecznego.

36z
.. Szeroka. praktyka opieki nad dziećmi 1 m~odzie;E~ wakazuje tak~e na moźliwoóć i wieloatronn~ zaaadność pczoatawiania podoplecznego na pewien czaa i w okre~lonyoh aytueajaoh jedynie jego wlaanej samodzielnośoi i zaradnośoi ~yoio~nsj'bez poroonej ingersnaji z zewta~trz. Ten elemsnt prooeeu opieki przpbiera w plaoówtsuoh opiekuńczo-wpohowrawczyoh czpeto form~ "dnia earodzielno~oi" czy te~ "zielonej nooy". Może on i powinien zacz~ć riankojouowae ju~ od trzeoiego atapu rcztsoju aamodziel,nośoi, a ~ak na~peiniej na etapie piatym.
. - Oatatnim elementem omawisnej atruktury, swi~zanym tylko z końoowym etapem rcz9ro ju aa~dzielnośoi podopiecznego ae~ dzialania wspomagaj4oe go w przekraczaniu p,rogu końaz$osj si~ opieki i rczpoczynajq,oego aię oatkowioie eamodzielnego żpoia. Można je inacze j nazwaó o p i e k e~ k o ń o o w g o k r e a u
p r z e j ś a i o w e g o . Nawi~zujqo do dokonanej wyr2ej jego akrótowsj charaktasyatyki nale~y dodab, że ohodzi w nim g3.ównie o to, żeby:
- opiel.-un prze jaw3.al wapó3.odpowiedzlalnaść za oohron.ę i urzeczywistnianie ~iaśoiwie pojQtego intereau żyoiowego podopiecz.
- atwarzal mu niezale~ne od niego, niezb~dne w'asunki uasmodzielnienia,
- kontynuowa.ł w aposób selektywny konieczne jeazcze elementy opieki,
- ddzielał mu niezbQdnej pomooy i oparoia payohicznegn.
	l~l Spełnienie tyoh wymagań powinno spowodować w m3arQ łagodne 	i pomyólne przekroazenis tego nisw~tpliwie trudnego progu. Nie 	mo2na nie doaenić akali tyoh trudnośoi, a ta,k~e rczmiarów azkód, 	i I
i jakie mog~ wynikn~,E z niedoatatku tego elementu atruktury opie, ki, gdy ńziaiejazy podopieazny ma na mooy "aktu pasowanie" zo' ~ ~ , ~~,' atać 9utro "aamodzieluym cz3,owiekiam". Dlatego te~ naie2y uznać
ii', go - ze wzgipdu na jego miejsce w azczegól~,okresie .tyoia podi ł~l opieaznego i apełniane funkaje - za obiektys~ńie konieózny,-tak Iik
dla pomyślnego zakończenia prooesu apieki x~ad ni~, jak i rczpoi
czgoia przez niego samodzieinej egzyst(r)noji.
Saharakteryzowaue akrótowo elementy ewoluoyjnego, normal; nego pa~ooeau opiek,i, to jest:
/

< 363
- o~ym~.ośoi b e z p o g r e d n i e , pieięgnsopjno,
- czynuośoi p o ~ r e d n i e ktreatywn~e, kierowniQZe i ~rsposaga j~oe :
-.tworzenie 1 podtrzpa~wanis stosunków opiekuńczyoń migdźy podopiecznyei,
- stwarzanie."aktywnyoh" a~terialno-o~ganiZaaTjn~yrah i pspahospo~ecznyah warunków opieki, azgii wielorakioh przedai.e~ów potrzeb podopiscz~h,
- wyiwrzyrat>w~ie instytuo ji opiekan`sazyoh wapo~3~oyols
	i uzupeiniajqayah opiekę rodzinn~ ora~ je,j substytuayjne forsyr, 	- rtymulowanie, organizawanie i nauczanie samoobslngi pod	opiocznyoh,
- atyauiowanie i argau~izo~ni:e aktywnośói partnet~akie~ w granioaah uk3adu o~ieku$czego,
- argauizowanie sytuaaji w petni saisodzielneg~o funkojon~owania podop3ecznyah,
- oraz opieka. i pomoo w ohreaie prze;j6aiowya~ e
składa j~, się na. oałość teg~o parooesu w ujęoiu globalnym, azyli w skali aalego wieku opiekwiazego ica~dej wzgl~dnie nor~lnej jednostk3. Każdy z nioh zajmuje w jego atrukturze sw~, konieczn~ i doniosł$ pczyoję.
PRZYPISY DO RODZIAŁU DZIEWI~TEGO
Warto w tym miejscu zauwa~yć, ~e jak dote~d w naszyoh publikacjaoh dotycz~cych teorii opieki pojęoiu "prooes opiekuńazy" nadaj~ si~s najezęgaiej zbyt oBraniazone znaczenie, zawieraj~oe się tylko w graniaach ogieki powodowanej tymi właśnie azysmi,t~ami, ~r oc~niesieniu do dzieoi i młodzie~y. Wyraża się to najpelniej w stanow3sku A. Kelma, Formp opieki nad dzieokiem w PolaQe Ludowej, Warszawa 1968, s. 10, wed3.ug którego proces opiekmficzy obejmu~e dwa aykle działania: diagnostpazny i reali.. zacyyay. W pisrwszym zawieraj~ą się:
:: "9ygnalj,Zaaja potrzeby opieki /..:/ przez s~siadów, pla.. cówki s3.u~by zdrowia, plaoówki oświatp i wyohowania, a tak~e organizaa;e spoieazne;

3~~+
· rczpcz~anie.potrzsby opieki! czyl~. w~.aóciwa-diagncza sy.. tuaoji.dzieaką powinna byó.dokonana w ża~adzie.tylko.przez upowa~nionyoh do tego praaownilców opieki nad dzieakirp . ,
-.."kwaiifikaeja..potrzeby opieki, czyli:oosna;sytuap~i dzieaka ora2-pod3goiA dsoyzji o zastosowaniu odpowiadniej ep~.eki __ ,czgśoiowejilub Qalka~ritejf; . .
i . - :~dzieleui:e pomooy lub .pr~slca.zanie dziectsa.: do .;wska~ana j w deoyzji farmy opiski nad dzieakiem".
ś. ' ~Cylsi rea:liz~óyjny~ cezpli wl.aśoi.wy procea`"ópi.ek~aiiczo-wyohowavrezy" obe jmu~e ~ , . ,
	- "włąazenie dzieaka do żyaia w nowym~dla niego środowisku; 	; -. realizao jg zadań etapowycki obe jmu jtyapah, przygotowania wy.	chowanka do samodzielnego życia w społecze~stwie ,..;_
- okres bezpośredniago usamodzieln3ania~
- opieka wspomagająca w pierwszym okresio samodzielnsgo ~yaia. . Natomlast wedł.ug J. Maaiaszkowsj "groo(r)s opieku$czo-wyaho
wawczy" powinien obejmowa.b nastgpuj~oe etapy:
"a rcz cznanie atrzAb o isku~.az oh oszcze óln eh ed) . P P P ~' P ~' Y
. nOStAk ~i~ SLrOdOwfBka~. , . . . . . . b) diagncza sgoł(r)ezna,
a) profilaktyazna działalność op3.(r)kuńcza,
d) kompensaoja społaczna braków środowiskowyah, e ) wspomaganie rczwo ju jecliwsttci i sodzinp,
f) przekazywani(r) i~-~dywidualnyah przypadków rbżnym ~nstptv-. ` o jom i plaoówtsom wectług ich kampeieno ji,
g) k.oordynaeja działań w śradowisku, ?,; h) oaena efok.ty~no§ci dLia3ań,
	i). post.zlowanie zmian w zakresie stosowanych ~etod '°- cyt. 	i' z oiaszynapisu powialanega autort5i "Proaes apiekuńczo-wyohowaw.. 	~:zy' jogo s~ruktura i w3aśoiwośai"~ Instytut,Pedagogiki i Psy
i;' ł alialogii UMK, Toruu. Mo~na tu do sformu3owanej jufi wy2ej uwagi I dodaó, ż(r) te zbli~one do siebio kana(c)poja struktury "procesu opiekuńczo-wyohowp,wazaga·' odznaezają sig a zwłaszaza ta ostat-.
i nia~ du~~, ogólnikowościr~, co nadaje cało~ci raazej oharakter
, ogólne~o vayklu 'cizi.ałalnośoi zorganiz~aane,j: a nie śoi~le po jgt~~ ~truktury 'tprooe~u opiekiuSazo~wyehoTrrawczego'".

365
~h
2 Według A. Kelma~ op. cit., s. 31-32, "prooes oplekuńczowyehowawczy" to "ogbł wzajemnyoh oddziaływań wpohowawoy-opiekuna i wyohowanka-podopiecznego, odbywaj~oy się w ramaoh okre~4lone~ formy opieki na.d dzieokiem. Na prooes opiekwńczo-wychowawczy składa się ciąg czynności następu3aoyoh po sobie w uzasadnionej kolejno~oi, które słu~ą tak wykonaniu poszczegblnpeh zadań, jsk i wyznaczonych oelbw podjęLej wobeo dzieoka opieki". Trudno zgodzić się z pierwszym twierdzeniem tej definioji, które jest w du~ej mierze sprzeczne z drugim, bowiem "ogół wzajemnyoh oddziaływań" z jednej strony daleoe wykracza pcza zakres pojęoia "prooee opiekuńczo-wyohowawczy", a zr dtvgiej,-nie posiada ~r ogóle oech konstytutyw:syoh tego pojgoia. Równocze~nie budzi w~,t= pliwogoi treść znaczeniowa drugiego twierdzenia. Czy mo2na w pełnej zgodzie z pojęoie(r) "prooeb...' ~rzyj$ć, i~ a~kłaQa- si~
nań oi~g czyimo6oi "ałuż;oyoh wykonywaniu posżbzegblńyeh zadań i oelów opieki nad dzieokiem"?
Por. Psyoholo~ia rczwojowa dzieoi i młodzie~y, pod red. M. Żebrowskiej, wyń· IX,~ Tiarazawa 1979. e. 172_187.
,

t0. wYe~sox~ PRZEZ o~z~
1~0.1 . i~ o' j e o i e w y o h o w a n i e p r z e z o p i e k ~ ~ w
';.
Y poprzednioh czg6oiaoh praoy -·.zwtaszcza rr podrczdziale "opiska jakb katiegoria yryoho~raxcza" i,' ro~dziale "ó~iska a wyohowanie" - zoatał.a zarpsowana peina mo~liwość i zasadtiośó wpłonieni.e takiego rodzaju lub inaczej, formp wyohowania, które opiera się ńa śotśie po~ętej dzie3alnośoi opiekuńczej. Moxliwośó ta wy
A nika przsde otszystkim st~d, ~e opieka nad dzisćmi i mtodzie2~ z utrr.ględnieniem opieki rodzirme j ma, w poróvnani.u z innymi działaniami wobeo tej populaoji, oharakter dominuj~oy i funda
i ~ntalny, a równo~ze~nie odźnacza sig na.stgpująoymi podstawowy! mi ~r3.a§oiwośoiaoi. Po~ pierweze, powoduje obiektywr.i.e doniosłe
n a s t ę p s t w a o s o b o t w ó r o z e , a wigc ni.ezale~nie od tego, czy i na ile wynika to ze ~wiadomego i oelowego za~i:erzenia opiekuna. Pt~ drugie, podmiot tej dzialalności apiekun jest najczg~oiej r ó w n o o z e § n 3. e t a k ~ e w y ch o rr a w o ~ , a podopieczni - w y c tt o w a n k a m i oo w konsekw~enoji nada~e jej oharakter opiekuńczo·wyohowawczy: Po trzeóis~ oźynnośoi opieku;~czs w Ąpiece nad dzieómi
i mtodziefi~, poddajq, sig w du2ym stopn3u m .~ d Y.f i k a c j i
w e d 3 u g k r y~t e r i 6 w w y o h o w a w c z y u h t dzigki Czemu moż~ t~ drog~ osi~ga.b wielorakie zało~one oele nyoho~"ań3s.. Za~adność zaś polega g3ównie na óczekiwax~i.ech za starony ~rsktyki opiekuńczgj w ogóle,na rczwijanie i wdra2anie

367
do niej wiedzy o tej formis wyohowania, a w tym zwłaszcza na wynikajq,oyoh et~,d korzyśoikoh dla opiski i podopiscznych, a tak2e na pilnym-zapotrzebowaniu ze atrony pedagogiki opiekuńczej' której oentraln~, częśoig jest teoria wyohowania przez opiekę:
I, . O~pieraj~,o się zatem na dotyohczasowych rczwaxaniaoh i upraw· nionyoh konkluzjaoh ~r zakresie wyahowRwczyoh aspektów opieki.mo~
na powiedzieó, ~e wpohowanie przez ogielcę to taka forma wyohowania, ktbre realizuje się na y moie opieki. i poprzez opiekę, to jest poprzez odpowiednie modele, zaeady i eposoby jej sprawowa.. nia, dzięki ktbrym oei~g~aue s~ za3ożone oele wyohowania podopiecznyoh-wyohowankbw. Jest to więo wychowanie, którego godeta
	_ wow~ specyficzne~, oeoh~ jest jego podlo~e - opieka, ana~logi.cznie 	! jak w wpohowanlu przcz praoę - praoa, a pa~zez nauczanie - nauke 	itd,. Bansekwenoj$ tego jest druga jego właśoiwość, a miano~i.oie 	to, 2e przebiega ono w ściełym p T z y o z y n o w y m
$ w i ą z k u z z a s p o k a j a n i e m p o t r z e b podopiecznyoh, o0 czyni go jak najbardziej n a t u r a l n p m, maj~oym silne ope,roie w motpWOw~anej tyoti potrzebami ioh aktywnośoi, powoduj~oe~ jego znaczne ułatwienia realizaoyjne ośez zwiękazonc~, efektpwng4ó. Takim te~ rczumieniem iryohowania przez opiekę posługujemy się w tej pra.oy dotyohoaa.s i będziemy pos3ugiwaó aię dal(r)j.
Atstualizaoja tego wyohowania wraz z jego właśoiwośoiami
" zale~y - oczywiśoie - od tego, poprzez jakie~ rodele, wedł.ug jaC kioh zasad i jakimi metodami będziemy tę opiekę epa~awować. Ciioi
dz~t tu najogólniej o zastosowanie takioh modeli sgrawowania opieki, które zawierałyby naturalne m e o h a n i z m y s o o 
j a 1 i z a o y j n e i po2~dane elementp ś r o d o w i s . · k s w y o h o w a w a z e g o , kierowanie eię zasadami warunkuj~oymi wlaśoiwy grzebieg i oczeldwane efekty prooasu t~i(r)kuńczo-wyohowawazego - które ohsrakteryzowane s$ w naatępnym rczdztale - oraz posł.ugiwanie się, mbwi~c naJogólniaj, uaarodzielniaj~oymi i eoojalizuf~oymi metodami sprawowania opiekiz, a tak2e zastosowanie w niej spgnalizowanyoł: już, powszeohnie
uznawanyoh ~stod wyohovania. Uwzględnianie tyoh wymaga~ w prak- ~~! tyae zale~y z kolei od tego, czy i na ile dostrzegane są poten
o jalne mocliWOści wyoh~ałrawcz~yrch modyfik.ac ji czgr~nośoi i zaohowa$

g68
opiekn~czyoh. Te ogólne wsrnnki wakazuj4 równocze~iaaie, że w wryohowaniu p~zsz opiele~ intereauj~ naa nie merytoryczne funkoje
. opieki - ohqoia~ jest oczywiate, ~e zia, nieprawidtowa opieka nie prsynoai tald~e korzyśoi wyohownwczyoh - leo$ jej w y 
o h o w a w o z e m o d y f i k a o j a i oai;gane t~ drow a r t o ~ o i w y o h o w e n i a .
W tpm świetle atajs ai~ zrczumiale, 2e ta forma wyohowania jest speoyficzna i najb4rdziej reprezentatywna dZa wazyatkioh ulctadbw opiekuńczToh,- obejmaj~oyoh przede wazystkis podopiecznpoh x wieka wyohowawczpa (opiaka nad dziećmi w rodzinie, domy d:ieoka, internaty azkolne itp.). Ta.m bowiem - jak ~ nazwa wakazu je - d o m i n u j e a k t y w n o b 6 o p i e k n ń o z a , ktbra jeat obiektywnie n a t u r a 1 n y m p o d 
ł o ~ e m i p o t e n o j a l n y m g e n ~ r a t o r e m w a r t o ś o i w y o h o w a w o z y o h . Podatawowy px~oblem wyohowanta pa~sz opiek.~ polega zatem na eptroainym zaktus,.. lizo~waniu tyoh potsnojalnyoh ~~lixośoi tak, ~eby to byia podatawowa i wiod~oa fery ryohowania 'r tyoh uktadaoh i jako druga po opieoe ioh speojalnośfs "profęsjonalna·, analogicznie jak wyohowanie przez nankĄ w szkole, wyohowanie przsz pr(r)to~ w Oohotniczym Hufou Praoy, wyrohoranie przez sport vr mtodzie~o~roh kIubaoh aportowyoh, wpohowanis przez aktywnośó spoieczn4 w organizaojaoh ideowo·wyohowawczyoh itd.
10.2. Z a' k r e a w y, o h o w a n i a p r z e z o p i ,e k ~ .
t t3hpoia$ wpohowa.nie przez opiekę jest tylk.o speopficzneE
cz~~oi~ akladow~, wyohowania w ogóle, to jego trebć jeat do5ó złożona, a zakTes stoaunkowo szeroki, mo~liwy do roa~trywania s kilku pł.aszczyznaoh. ~I' jak na jberdzie j dois3g~o znaczsniu tego po j~oia - probleru~ayk~ wy~ohowania parzez opiekg ograniczyó możm do pewne j ewy warunków i, wymagań rr atosunku do aps~awvwane j opieki, dziQki którym nabiera ona wartośoi wyohowawczyoh. W tym aansie ~nie przez opiekĄ jest awoist~ nadbudow~ w~obeo opieki, ziożons, z okreńlo~!oh manipax.lsoji aytuao~ami i czy~nnośoiami opiekuńczymi oraz inapoh dziata~4~°~śaióle zwi~zan.yoh z zsspokajani.ev potrzeb podopiecznyoh3.

369
Zakres ~ryohowania przsz opiekg mo~na rczpatrywaó w rsoeoh określone~ instytuoji opiekuńczo-~wyohowawczej. Y~rZnaczaó go b~dzie susa jej funkoji, aptuaoji i cz~·nnośoi opiekuńczpoh wobeo podopiscznych-wyohowank~ów4, a wobeo tego~ ~e ten typ ~yohowania kojariymy z dzialalnośoi~ plaoćwek opiekuńazo-wyohowawczyoh hib pewnym zakresem funkoji opieksuiczyoh instytuoji wyohowawczyoh (np. ezkoła) - jego zakres mo~esy taż mierzyó sum~~ró~nyoh typów plaodrek i t~nkoji opiel~wbczyoh.
Zakres tego typu vyohowania uatalać mo~na za pomooq jego czPŚoi ak,ladowyoh~ które wyodr~bnily sig lub wp9dr~bniaj~ w praktyoe i teorii wyohowania w agóle~ mimo i~ nie s~ oiLS dotyohczaa i:dentylikowsae z wpohowaniem przez opiekg,
Sq, to pewns speoy!'i.czne zakrsag lub inaczej dzialy szeroko pojęteg~c wyohowanie, maj~,oe w wigkezośoi wissn~, wyodrgbnion~, literaturę. i.~czy ~e srspóina., podstav~owa oeaha - zajmuj~ aię wpohowawczymi aspektami zaspoksjania potrzeb dzieoi i mtodzieży. Ceoha ta ~est zatem giównym kryterium~ na podstawie któr.go za
liczam je w zakrea wpohowania przez opiek~. Na tej podstawie · można wyró~nib między innymi neat~pujaoe cz$~oi sktadowe tego
typu wyohowania:
- wyohowanie zdrowotne; - wyohowanie sekaualne;
- grzygotowenie do ~yoia w rodzinie; - iayoiiowanie gospodarcze;
- kultura zaspokajania potrzeb ~yoia oodziennego.
Wyoho~ranie zdrowotne doczeka3o sig interesuje~,oego zarysu monogrsficznego M. Demela~. Opiera sig ono - wedł.ug jego autora - na zapokajaniu potrzeh zdrowotnyoh dzieoi i miodzie~y~ a polega na`wytwarzaniu odpos~riednioh spx~awnośoi i nawyków zwi~za~oh z oohron~ i doskonaleniem zdrowia: kaztałtowaniu wla~oiwyoh postaw wobeo zasad higieny~ pielęgna.oji, zapobiegania ohorobom i leczenia oraz razbudzaniu pczytywnyoh zaintereao~ eprawa.mi zdrowiaó. St~d wyraine rczró~nienie tego 0o jeat, a oo nie jest wyohowaniem zdrowotnym rr calokezta3.oie px~oblematyki zdrowia dzieoka. "Nie należq, przeto do wyohowania zdrowotnego ts formy opieki, w któryoh dzieoico wystgpu~e jako bierny przedmiot, oho~by slu~yłp jego zdrowiu i bezpieczeństwu. Pcza wspólnyu polem

370
higisny i wyohowania zdroyotnago pczosta~; te dziatania~ którs - aczkolwiek ałnż~ zdrowiu i rczwojowi - nie wyohowuj~, cztowieka. Nie dośó ~eat od~ywl.aó,dzieoko raojonalnie~ trzeba je do tego wdrożyć. Higisna ka~e wietrzyó i aprz~taó pokój dzieoka; ~ryohowanis zdrowotne praktycznie je tego uczy~ wzbudza w nit potrzeb~ czpsto~śoi i pewietrza. Dopiero wówczaa proste zabiegi higieniczne zyskuj; walor Swiadomego oddziatywania wpohowawczego"7. Rczró~ni.enie to wskazuje jednocze~nie na irtot~ wyohowa~ nia przez opiek~ i opieki wyohowawczej wyrażonef w wy~ej sformulowanyoh dsfiniojaoh pojęó$. Wyohowanie zdrowo'tne jako czg~ó sktadowa wyohpwania przez opiekg zajmuje powa~~ pczyoj$ w zadanisoh wyohowawczyoh domu dzieoka. Skł.adaj$ si~ na to wpohowawcze aapekty odżywiania wyohoxanków" ioh higieny osobistej i najbliżrzego otoczenie, higieny odpoczynku i praoy~ hig3.eny pspohicznej, zapobiegaaia ohoroboav, leczenia itp:, poaiadaj~oe Xi.eioatrónne i trudne do, przeoenienia wartośoi tak dia jsdnoitki jak i apoieczsńrtwa.
, Stoa~ bogatq, literaturę~ ró~norodne programy i propczpoje form realizaoyjnyoh ma wyohomanie rekauelne9. Opiera ai~ ono na zaapokajaniu jednej z podatawovryoh potrzeb ludzkioh - po
' trzebie aeksualnsj i ateEd jego miejsoe w zakreaie ~ryohowania przez opiek.~. ~i wielewi.akoxym rczwo ju czlowieka 3ego ~roie pł.oiowe uiegaio~ przy udziale wyohowania, "uczlowieczaj~oym" zmianom. Jak stWi.erdza C. Bibby~ "Człowiek oywilizowany rczbudował ~yoie p3oiowe~ jest ono czymś bardziej eubte'lxiym~ obejmaj~oym wszelkie rodzaje czynników intelektualnyoh i e~ojonalnyoh /.../.
Jak p~ryrityrnze lalm3.enie po~ywienia~ prztjawiaj~oe sig ~r na~surowrzej formie jako przełykanie ~wieżo zabitej ~dobyczy, przeksztaloi.lo si~ w o3.~gu wiekóx w wpsafino~ s~koszostwo, tak
, samo pierwotna ż~dza stosunku płoiowego rczwin~3a aię w delik,atny kwi.at milośot"~0. Świadomośó tego historycznego kierunku rczwojowsgo jeat ogromnie wa~na dla ustalania oelów i zada~ wyohowania aekaus.lnego, a zwlaszcza dla przeoiwstawienia si~ tendeni,
ajom prefemjąoym głównie b3ologiczno-teohniczne elementp iyoia płoiowego. Pomijaj~o znaczne ró~nioe w definiowaniu i okre~laniu zakresu tego typu wyohowania - pczostająo w zgodzie ze atanowiakiem apeojalistów w tej-dziedźinie - mo~na przyj$ć~ i~ polega
,I i i
ii!~~~ ~ii, ono na odpowiednim zaznajamianiu dzieoi i mtodzie~y z anatomi~,

371
i fizjologl.~, plai oraz zwi~:auymi $ tym ~ajwiskami psyohospoiecznymi i na takim ukierunkowywaniu zaspokajania tej potrzsby i nadawaniu jej takioh form real.izaoyjnyoh, które byłybg zRodne z uznangmi wymsganiami spo~scznymi i interesem jednostki. Naj.bardziej istotna i jed~Woczebni,e groblematyczna jest ta druga płaszczyzna wyohowania aeksual.nsgo. Spośrdd kilku jego speoyficznyoh oeoh na. szczegól.n~ nwsgę zsaługują tutaj dwie:
p r z y m u s o w y w e r b a 1 i z m oraz i. n t e r 
d y a o y p 1 i n a r n o ś E . Inaczej mówi~o nie możemy tutsj tworzyó praktycznyoh sytuaoji wyohowawczgoh, a najwy~ej vr pewnym zakreaie wpływa~ na niektóre sgtuaoje zsiatniale, przppadkowe, a realizaoj~ wi~kazoEoi oelów i~zadań wyohowania eek sualnego wypada. nam plano~ws~ w oałoksztalaie azeroko poj~tego wyohowania1lf z uwzgl~dnieniem meohanizmów soojalizaoji i oallćQwitego wpływu środowiska oraz xla~4oiwo~oi psyohofizyczayah wyohowankbw. Potenojaln$ wartośó dla wpohowania seksuelnego a~ dufia plastycznośó potrzeby sekaualnAj u człowieka, atanowi~oa jak trafnie zauwa~a M. Kcza,kiewicz = "podatawo~re niebezpiecze~stwo i szansę dla pedagogikial2.
Przggotowanie do stpoia rodzim~ego lub inaczs j wyohowan~3.e rodzinne trakto~eane jest najcz~óoiej jako alcładows czggli wpohowania eeksualnegol3. Jeet to jed:rak tylko czgśoiowo uzasa,dnione, to jeat na tyle, na ile uznajeoq~ rodzing za fórmę organizaopfn~, dla zapokajanie. potrzeby aekaualnej. Wiadomo wazak~e, iź rodzina jest dziaia~ czymś więoe j niż instytuo jona7.xu~ form~ ży·oia aeksualnego. Wykracza ono znaaznie pcza tę funkoję i zaspokaja wiele innyoh autonomicznyoh potrzsb ludzkiohl~. Jednocze~nie potrzeba seksuaIana ~~e bgó zaapokajana rbwnie~ w formaoh przed
i pczame.l~eńskioh, a - jak zauważa M. Kczakiewicz - "... cz.lowiek rczer~ra~ł naturalny zwi~zek przeżyoia rczkoszy płoiowsj x ,płodzen3,em potomstwa, w yyniku czego samo prze~paie rczkoszp ataje się w jego ~yoiu ploiowym oslem autonomicznym...al~. Mówi~,o zatem o przpgotowaniu do ~poia rodzinnego, mam tu na mpśli te pczaseksualne pwtrzebg żyoia rodziunego rczpatrywane w aspekoie wyohowawczym. Wynikaj~oe st~d oele i zadania wyohowawaze stanowi$ w sumie jeden z podstswawyoh.skladników przygotowania ~odopiscznyoh do samodzielnego ipoi.a. Realizaoja tpoh zadań w warunkaoh c~omów dzieoka jeet w porównaniu z wyohowaniem w rodzi

37x
nie o tyle trudniejrza i niepelna, że w tym w duż'm atopniu aztuo~ irodowiaku braknje autentycznyoh wzorów ~yola rodzinneso oraz natvu~al~roh'eohanizmów moojalizao~i w tTs za~esie. Ste~d tsż trn wigkaza potrzeba vpkorzpetywrani~ i tw~orstenia tam zaetgpo$yoh sytuacji opieiaińczo-vpohowavczyoh, przy6otowuj~opoh do ~roia rodzinns~o i podporz~,dkowanyoh nast~puj~,oym ogólnym oelos:
- rczwijanie n3.edzp i uaie~ętnośoi samoobaługi w zakremie ,rao~onalnego żpwienia, satetycznego i ekonomicznego ubioru, utrzyrenia higienp osobiatej i najbliższego otoczenia, zaohouania zdrowie i pielĄgaeoji urody, domowego lecznietra, kulturalnego urz~,d$enia aieazkania itp.;
- spe3niania lymkoji opiekuńczo-wyoho~a.wczyoh wobeo dzieoi w rodzinie;
- har·onijnego 1 lmituralnego wepół~yoia z oeobami bliskimi, a w tyr podejmowania w rófinyoh aytuacjaoh zadań opiekuńczyoh wobeo nioh oraz wzajemnego wyal.~zywania się z ixmyoh obowi~,zków;
- zgodnego wspó~żyoia z s~siedzkim otoczeniem oraz aktywnego wepółdzialania apoiecznego ~r tworzeniu lokalneBo środow3eka sprzyjaj~oego ludzkim potrzebom i wymaganiom wyohowawczya;
- rczeznania i raojonalne~o kerzyetania z róż~oh inetytuoji atuż~oyoh potrzebom rodziny;
- najbardziej korzyatnej organizaoji xyoia oodziennego, a zwłaezcza właśoiveg~o 3~czenia i zaohowania opty~lnyoh psoporoji mi~dzy praoq, zawodow~, obo~rl~zkami domawymi i czasem r~rolnym oraz między zale~no~oi.~ od innyoh, a właax~, autonomi~"
- umiej~tno6oi przezvpoię~ania trudnośoi i rczczarowań żp.. oiowyoh~osi~~ania zadowolenia z 2yoia, ezczę~ois.
. Ju~ z ~ treśoi tyoh zadań wymika, i~ ni.ezale~nie od wsponanianyeh,trudnośoi dom dzieoka posiada również wiele możliwo~śoi ioh
realizao ji, polega j~oyoh przede wszystkim ns:
- podtrzymywanlu, pielęguowaniu' rczwijańiu i wyohowawczym spo~ptkowaniu wszelkioh pczptywnyoh wi~zi ~yohowauków z ioh rodzinsmi;
- adapto~weniu do warunków domu dzieoica określonyoh, wartoś~ oiowyoh elementów 2poia rodzinnego;

373
- wykorzystywaniu pczytpiaiyo~ wzoróir żyoia rodzinnego praoowników domu dzieoka oraz rodzin zs.przyjaźnionyoh;
	- dostarczani.u pczptywnyoh wzoró~r opieknńatwa, a zw3aszcza 	postaw ogiekuńczyoh i atosunków aigdzy ogiekunem a podopiecznym; 	- wykorzystani.u do tyoh oelów różnyah form azeroko pojgtej
samoobs3ugi Wyohooraaków, z opiels~ atarsz7·oh nad alodazymi wł~cz
nie;
- świadomym el3minowaniu z żyoia dos~ czpnników hospitalizaoyjnyoh, aprzecznyoh z wzorami przyszl.ego ~yoia wyohowanków;
- txorzeniu środowiska wyohowaw~azego, odpowiedniego pcziomu kultury ~yoia oodziennego, a zwlaszcza wartośoiowyoh norm i fo~rm stoaunków interpersonalnyoh~
- rczwijaniu dziakalnośoi ~ryohowankóx,'słu~ąoej środowisku
spo3ecznemu; - wylwrzyatYwsniu wartoóoio~yoń gx~ogratóu kina, telewizji
radia ora.z odpowiedni.oh ksit~~ek zmi~zanyoh z ~syośe~ w rodzi· nie~ó.
Tiyohowanie goapodarcze jeat iatotną czg~oi~ wyohowani:a przez praogj~ i obejmuje swym zakreasn tzw. "wyohoriania ekonomiczne"~8. Wyohowa.nie gospodarcze opiera. się na zaspolca3aniu głóimie oodziennyoh, materialno-3cultura.lnyoh potrzeb dzieoi i m3.odzieży. Jego treśoi~ jest wyrratiianie pse.istycznyoh inaie j~tnośoi i aprawaośoi v~ zakreaie azeroko poj~tej saaoobaługi goapodar
cze~~ nauka raojonalnego i oszczgdnego gospodarowania, rczwijanie kultury ekonomicznego myślenia i dzialania oraz ksztaltowanie włagoi~ryoh~ zgodnyoh z wymaganiami społecznymi, przekonań
i postaw w tym zakresie. Ranga i. aktualnośb wyohowania gospodarczego w ~n,a.szyoh warunkaoh rrynika przede wazyatkim ze znanyoh niedomagań społeczno-gospodarczyoh w zakresie gospodarnośoi~ oszczpdno~3oi, poszanowa.nia Wartoóoi material.nyoh itp. oraz ze spoiscznego znaczenia, jakie.ma paspglne ~rczwi~zp~ranl.e przez jednostki i gruPY ioh P~raktyczno-gospodarczyoh zagadn3eń ~yoio
wpoh. W waruxilsaoh domóiv dzieoka mo~na mówib o tyoh większyoh,. ` nie wykorzystanyoh woi~ż możliwośoiaoh i nie realizowanyoh po
stulataoh w zakreaie iryohowassia gospodsvrczego tym bardziej, ~e
stanowi ono tutaj szazególnie donias3y elament w przygotowaniu wyańowanków do samodzielnago~żyoia. W s~eregn opraoowaniaoh z zakresu wyohowania przez praoę podbcreólane a~ zgodnie duże var
\

37~
nie o tyls trndnie~eza i niepslna, że w tym w dużym atopniu aztuomnym irodowiaka brakoje autentycznyoh w~zorów ~yoia rodzinr neso oraz natu:ralnyoh meohanizo~iw eoojallzaoji w tym za~esie. St~d ts~ trs wi~tcza potrzeba wykorzyetywania i twor~eni.a tam zaat~pczyoh aytuwcji opieia~iczo-wyohowawo,zyoh, pa~zg6otowuj~oyoh do ~yoia :rodzinnw~o i podporz~dkowanyoh nast~puj~oym ogólnym osloms
- rczwi~ar~ie wi,edzp i uaiej~tnośoi asmoobaługi w zakreaie rao~onalnego żyeienis, eatetycznego i ehonomicznego ubioru, utrzymania hi~3.any oaobiatej i najbllżezego otoczenia, zaohowanie zdrowia i pielĄSrasoji urody, domoweóo lecznietwa, kults~alnego urz~dzenia iri.eazkania itp.;
- sps3niania funkoji opieknńczo-wyohowawczyoh wobeo dzieoi w rodzinie;
· harmenijnego i loulturalnego wapól~yoia z oeobami bliskimi, s w tym podejmowania w różnyoh sytuaojaoh zadań opiekuńczyoh wobeo nioh oraz wzajemnego ~yw~i.~zywa.nia aię z innyoh obowi~zkón;
· z~ego wapól~yoia z s~aiedzkim otoczeniem oraz aktywnego wapóidziałania apoleczneigo ~r t~rorzeniu lokalneBo irodow~iaka. sprzy~aj~oego ludzkim potrzebom i xyma~gan~.om vyohowawczym;
- rczeznania i raojonalnego ksrzyatania z róż~oh inatytuoji alu~~oyoh potrzebom rodziny;
- najbardzisjł korzyatnej orgemizaoji ~ycia oodziermego, a zadaezcza w3.aśoivreg~o łe~,czenia i zaohowania optymainyoh proporo ji między psaoq, zawodow~, obo~zkami domowymi i czasem w~olnym oraz między zale~noioi.~ od innyois~ a włsan~ autonomi~;
- umiefętnoboi przezwyoię~ania trudnośoi i rczczarawań ~y.. oiowyoh,osi.~geunia zadowolenia z tyoia, azcz$goia.
. Ju~ z treśoi tyoh zadań wyni.ka, i~ niszale~nie od wapomnianyoh trudnośoi dom dzieoks poaiada równie~ wiele możliwośoi ioh realizaojś, polegaj$oyoh przede wazyatkim na:
_ podtrzymywaniu, piel$gnowaniu, rczwijańiu i wyohowawczym apożytkowaniu wszelkioh pczytywnyoh wi~zi wyohowauków z ioh rodzinami;
- a~cis.ptow:niu do warun~Cbw domu dzieoka określonyoh, wartoś· oiowyoh elementótl 2yoia rodzinueg~o;

373
- wykorzpaty~waniu pczptywnyoh wzorów ~poia rodzinmego praoowników domu dzieoka oraz rodzin zaprzyjaźnionyoh;
	- dostarczaniu pczptywnpoh wzorów opieknńatwa, a zwłaszcza 	poataw opieku~ńczyoh i stosunlców mi$dzy opieku~sem a podopiecznym; 	- wpkorzyataniu do tyah oelów różnyoh form s2erolco pojptej
aamoobslngi wyoholeanków, z opiek~ starszyoh nad a4łodszymi rłącz
nie;
- świa.dowym eliminowaniu z ~yoia do~a czynników isoapitalizaoyjnpoh, sprzeo2nyoh 2 wzorami przps23ego ~poia wpohowanlców;
- tworzeniu środowiaka wyohorawczego, odpowiedniego pcziomu kultury ~yoia oodzisnnego, a zwłaszo~ wartośoiolryoh nors i form stosunków interperaonalnpoh;
- rczwijan3.u dzialalno~oi wyohowanlcóv,~a3użąoej środowiaku
apo.ł(r)cznemu; - wykor2patywaniu wartoóoio~rpoh px~ogratóx ki.na, telew~i.z~i
radia oraz odpowiednioh isai~~eic z~ri~zanyoh z ~paiem w rodzin3.e~6. ~_ .
Wyohowanie goapodarcze jest iatotną o2~śoi~ wyohowania przez prao~~7 i obe~mujs swym zakreaea tzar. "wpohowania elconomiczne"~8. Wyohowanie g~ospodarcze opiera się na zaspoicajaniu g3.órnaie oodziennyoh, materialno-dculturalnyoh potrzeb dzieoi i m3odzie~y. Jego tre§oi~ jest wyratiianie praktyaznyoh u~aiejQtnośoi i aprawnośoi w zakreaie azerolto poj~tej saaoobaługi gospodar
czej, nauka raojonalnego i oszo2~dnego gospodarowania, ro2srijanie kultury ekonomicznego myślenia i działania oraz kazta3towanie wła5oiwych, zgodnyeh z vymaganiami apołecznpmi, przelconań
i postaw w tym zakresie. Ra~nga i alctnalność wpohowania goapodarczego w paszyoh warunkaoh wynika. przede wazystkim ze znanyoh niedomagafi spo3eczno-gospodarczpoh w zakresie gospodsrnośoi, oazczgdnoś~oi., poszanowau~ia wartoóoi materialnyoh itp, oraz ze apo3ecznego znaczenia~ jaki.e.ma po~ygy.ne rczwiązywanie przez jednostki i. grupy ioh praktyczno-gospodarczyoh zagadn3efi ~po3owyoh. W warunkaoh domów dz3eoka mo~na aówib o tyoh ~rialcazyoh,. nie wylcorzyatanyoh Woi~~ mo~liwo:śaiaoh i nie realizowanyoh postulataoh w zakresie ~ryohowanis gospodarczego tym bardziej, 2(r) atanow3. ono tuta,~ azczególnie doniosłp element w przpgotowaniu wyohowsnków do semodalelnego~żyoia. W a~zerega opraoowaniaoh z zakreau wpohowania przsz praop padkx~eAlaue są zgodnie duże war
v

37~
to6oi assoobaługi goapodarczej dla kaztałtoxania apołeczno-aoralnyań poataw i oeoh osobowośoi u dzieoi i młodzieżyj9.
Knltura zaspokajania potrzeb ~yoia oodziennego. Jest to zakres wyohowania polegaj~oego - najogólttiej aówi~o - na wdrażani.u wyohowanków do zaapokajania swyoh ró~nyoh potrzeb zgodnie z noraavai, aoraln~ai, ebyczajowyai, konwsnojonaln~ai, eatetycznyai i irmymi oraz kaztałtowani.u odpowiednioh przeltonań i postaw w tym zakresi(r). ~Tego t,ypu wynhownnie aieóoi-si$ w oalokazta3oie proble~tyki lcultury ~roia oodzienuego i kultury konsuapoyjnej dzieoi i alodzie~y. Jak wynika, z tej definioji, w jego zakresie wrró~n3.ó można 1d11ca podstawowyoh warstm oelów i ~sadań wpohowawczyoht aoralne, formaln.o lconwenojonalne, eetetyczne i inue. Najcz~óoisj wi~~e sig ż zaapokajaniem~ potrzeb, tę drug~ parstwe oelów i zadań wyohomewczyoh, a pomija bardzief istotne xartośoi aoraln(r). Im wiaśnie poświ~oa w swyoh praoaoh wiele ~awagi H. Muszyńak:t. Jego zda.niam "parzygotowanie wpohowanka do twórczego i czynnego udzia3u ~r ~yoiu społecznym nie mo~e tatc~e przebiegaó
z dala od sytnaoji, w któxyoh wyst~puje on jako konsusent i u~ytkownik dóbr apo3ecznyoh. Yłaśnie bowiem w toku dzialalnośoi konat~etpoyjnej njawńiaj~ sig aoralne wa.lory jeduostki i pcziom jej przygotowa~nia do wepó3~yoia."z~. D~ dzieoka xypsda uznać za typowy dla aytuaoji opiekuńczyoh konauapoyjnyoh teren. Mo~na by tntaj wslca$a6 na nastgpuj$oe zało2enia wyohowawcze w3aśoiwie organizowanyo~h aytusoji tego typu:
- bespo6redni lnb pośredni ndzia3 wyohowe~Ców w rr5rtvarzaniu
dóbr konssaapoyjnyoh, użytkowpoh i zwalczaniu rszelk.iego aarnoI
trawtwa i nac~oży~b tyoh dóbr; :
` - lnnkojonczanie ~rrlaboiwyoh nora r(r)guluj~oyoh ró~ne aepekty konst~rpoji 3 zaapoks,jania potrzeb - a zwłaszo~a sasad umiaru, oalowoioi, oazczgdnośoi i ekoraomicznośo~.;
- ndzis3 ~wy~ohowankbw w podziale dóbr konauapoyjnyoh według 'ue, po ji oraz ewentvglnyoh potrzeb i :as.t uatevlanin kosztów lconsua
atrat apowodo~asyoh nisw3aśoiwys jej przebiegiem oraz w u~ytlsowaniu i konamtpaji dóbr pr:eznaczonyoh do azerszego wykorzystania lnb konsuupojiZl.
Zaobaex·wow~use z tego terenn negatywne, bierno-konaumpoyjne - pczbauiona troaki. b wapólns dobro - postawy dużej czgśoi wy

3~5
ohowanków domów dzisoka nale~y pa~zypisać przede wazystkim nieprawidiowo organizowanyen aytusojom typu konaumpopjnego.
10.3. W y o h o w a n i e p r z e z o p i e k $ a o p i e k a w y o h o w a w o z a
Z wyohowaniem przez opiekg wi~źe ai~ boible poj~oie opieki wyohowawczej~ którego dotyohossasowa interpretaoja wymaga kry~pcznyoh uwag. Wskazpwa.łem ~uż na pa~zejawiaj$oe eię w szerega pubiika(c)jaoh uto~samianie i zesianne używani.e poj~ć opiek3. i v7rohowa,nia. Wyrazem tego jeet ripdzy i~ymi poslugiweni.e ai~ bli~ej
nie okreblanym poj:Qiem "opieka wyohowawaza"z2. Z treśoi oytowanyoh prao pobrednio wynika, iź poj~oies tym obejmuje ei~ szerok3 zakres nelów i zada$ opieki i wyohor~si.a z wyr3e~czenies opiaki , zaapokaja jąoa j ~tsrie.lne potrzlby podopiecznyoh. lsa pr~tpg3sd
J. Wol,czyk atwierd$ii, ~e "Z prtdegiydu poazczególnyoh urz~dzeń opieku~4czo-wyohowavrczyoh wpnika.~ ~e jednq z iatotnyoh torm, któ.. re towarzyez4 podopiecznyw, jsst ~o p i s k a (r) a t e r~i a 1n a " a3 (3rodkr. - Z. D. ). I dale~: "W rezuitaoie t`~xnko ja opiskuńczs rodziuy apa~owadza ai~ do troeki o byt dzieoku~ natomiaet o p i a k a w y . o h o w a w o z a (podkr. .- Z. D. ) pczostaje dziedzin~ ewrginesow4"24. Jeat to wigo metodologicznie
trud~ do pa~xy j$oia pod$iat opisiri na ssteriwl,~-niewpohowawcz~ ' i wpohowawcz~, obe~amj;o~ zaspokajanie wazelkioh pczamateriei=
nyoh potrzeb podopieazuyoh i zadania wpohowawcze łeycznie. Pczoataje on równie9c w sprzee~óoi,s twierdzeniem tegoa autora~ że "W e w a z y e t k i o h o s y n n o b o i a o h o p i a k u ń o z y o h o d b y w a e i g p r o o e s w y 
o h e w a w o z y ..."z3 (podkr. - Z. D.), która jest zreazt~
powtórzeniss znanej tezy H. Ra.dlińakiej. Podobnie okrabla opis- ' kę ~ryohowawczq M: 3akubowski wi.~~o pedagogikę opieku$cz4 z
"opiekq zdrowotn~,~ pray wyohowawcz~. i społeczz~,".
Z optowanyoh i im podobnpoh stwierdzeń wynika, ~e tak pojg
. ta "opieka wyohowawcza" sprowadza aig do różnorodnej działalnoś
oi wpohowaw~czej oraz zaapokajania tzw. °potrzeb wy~azpoh" podo- ` piecznyeh-wyohowanków. W śr~ietie dotyohczaaowyoh rczważań nad
opiels~ i jaj powi~zaniami z wyohowaniem +.~ka interpretaoja opia

37ó
! ki w~e j nie jest ro~śli~ra de przlr jtoia.~ Jaat boriea - z jedne j atro~ .. ap~eczna z pa~r j$t~ definio j; opisici., a z drugiej - ze śoiile pojroranym wpohovan3ea i p~rzes to ea~o~ ~moaz4~ zamgt terminologiczny z motlirymi k~inaskwenojami dla praktyki. Nie jeat porz~to nzasadnion~e nempwsni.e opiek; myoho~rawcze~, zaspok~ajanie posaraterialnyoh potrzeb podepiecznyola lub realizaoji zad,ayi ayotuewawczyoh, gdyż jeat to ~'aktycznie "normalne" opieka lub ~rohowsriie. O opieoe vyohowarczej mo~na mówić dopiero ~rbrrczae, Edy jeat ona aprawowsna z i n t e n o j a m i i
a k n t k a m i e y o h o x s w o z y m i , tstóre mo~ i pomi~y-towsrzyrzyó r6'~mież opieoe "msterialnej". Pod$ial opieki ns~. wyahouamcz4 1 niearyohowawcz~, vytsika zatem ni.e z okrm.~lonego
3 rodzaju czy mala~eau zsapokajarcyoh potrzeb podopiecznyoh lub z arbi.train~rgo "nsdaais" zadaai.om wyehowarczym miana opieki wychowaWCZwj, lecz z odpowiednioh zasad~ form i sposobóa jej spravoxania. Te zab mog~ byó wyoho~airczo dodatnie, oboj~tne lnb ujemne, niezale~śnie ed rodzaju~ zakres~s i formy opieki,. Tak wiQo
i",
opielw może zyrkaó atrybut wyohoma.xczotoi poprzez apravomanie jej wedtug aprzyjaj~,oyoh wyohowan3u zaaad, !'orm i iaetod.
Nie o$nscza to bynaj~iej~ że zawaze i irażdej opieoe motna i nale~r nadawsć oiie,rskter wyohomarczy. Taa~ jednevk, gdzie to ~est uzaaadniene i eożli~re, je j wyohowawcze~ waloryzaoj~ nale~y traktować jatco podrtanone za.lożeni.e tak e teorii, ~alc i w prak:.
' tyoe opielou~dczo-uyohovawcze j. Na podatsvrie tyoh uwag możns atwierdzió~ że opieka yryohomswcza, to taki rodzaj opieki~ któt ra aprawowana ~ert w e d 1 u g o k r e ~§ 1 o n y o h z a r i e r ac e tI w y o h o sr a vr o z y o h i o d p o ~r i a 
I' d a j ~ o y o h i r ~c a a a d , f o r m i m e t o d d z i a 3 a n i a . St$d też s takim ohs~skterze opiski pa~ze, r;dza zawaze jej ped~iot - opiekun-wyohawa~roa.
' Yynika z tego, ~e pojgoie "opieka ~ryohowawcza" i~czy ~r eo' ~ bis dwa red$aje deaygnatówa opiekq i ewoiste w~.ohouanie, jsko
	je j mo~lixy ~. po9u~dmy atrybnt. Doohodziaiy w tsn apoaób do rrssio	aku, że._opieka ~ryohonrawcza jest pojgoiem nadr~Ądnym wobeo wyoho	, wania prze~ opiekę e yego śoiałya znaczeniu. Zawiera bovrl.em W
sebie tre6oi opieki oraz z~rie~zane z ni~ui elementp ~ryohoweiaia przez opiek~. 'hsgo rodzaju rsl.aoje nietrudno doatrzeo w opiekuńe:o wyeho~raWo$ej rseczywiatoboi rodzin~.y, domu dzieoka~ internatu, przedasciwla itd.

377
10.4. ~t p o h o tr a n i e p r : e a o p i o t ~ v
d z i e j a o.h w p o h o w a n i a : a k t a d o 
v e g o
10.4.1. Wyvhorsnie przes opielc~ Jaam~za Horosalca
Wyohowanie pa~zez opiok~ uprarian~e b:le v pr$oaaietei ~de wszpstkir w px~ak,tpoe p~rzcz wielu wybitnysh podwsodbw-epietan~iw. Do najbardziej zuanyoh reallzstorów trto typ~n vpoluwaaia na7,ellr zaliczyć J. gorczaka, ~l. MalcarenkĄ i H. Hefoeda.
Wśród nioh J. ńarczwk zajru~e pod wi.slera wz61@dari azese.. gólne ai,ejeoe. JeHo działalno6ć praktpczna i wyraoon~e w erTd3.·. nalnyr piśriennietwie poól~dy przekeaunj;, iż byt ena przoda wszpetkir ofiarn~na opiekuner dzisoi. Jodmvicde jato epielounr.roalista, przy oalyr awy~a uritowani.u i azaonnia~ dla dzieeka, bTt daleki od jego idealizao~i i estrzesai p~rzod rczourewasior bcz-.~ ks~rtycznie naatawionyoh do swtoh d:3eoi opiekanór~, `dyi *dsieoko ~ prawo skłama.ó, wyludzió, wyruaió, nloral~ć'a6, a ·irśrbd dsieei jest tpiui z,~pols ludzi, ilu vśrbd doroaiyoh, tylko nie aj; petrzebp b~di ro~noóoi te6o ekazaó. iT fwieoie dzieoiĄoyr ds~ieje aip to wazyatko, oo~.dzieje siĄ w brudnys świeoie doroatyoh*~7. Nadawa3. ypsok4, rangĄ oodziennys, nawst najdrobnisjaz7rr cztnnoioior opietu$czyr z i.nteno j; jat na3pelni.a jaza~;o zaapokrs~e~ria petrzsb podopiecznyoh i równoczemego wyobowywania ioh. Zaapotaja· nie potrzeb dzieoi atawi.a.t na pierwszyr riejson w oateta$tałoie zada$ opielonńczo-.wyohowanczToh sw~ojeso zaktadu, a edzokwowanis wielu x~ń i ryg~orów spelecznyoh traktowal jako srutn~,, bo kr~puj~o~ dzieolco konieczność. Dlatego mówił: *Choeaz b~ró koohanym przez dzisoi, ale musiaz je ueni,atać w oiasns, duszne for~r wspóiczesnago ~yoia~ wspólczesnej ob.ludy, współczssnej pa~zemaey - w aueiennej, obowi~zkowej, nakazanej pa~eoy*28, w iimym za6 miejsou ~eypowiada eiQ o abbie jako wyohowawop i opiokunio: "Jestem na przerian kluo~ikier wigzieniai pilnu3~ nalcazanese par~scz Ayrkularz porz~dku, to równp ~i~dzy równyri, niew~s3.nik vriród towarzpazy, buntujg aĄ przeoiw prawu..deapoois*29. .
Swoifty epator opiskańczo-uyoh~sranosy vr eattwdaoh Hsro$aka funkojonowal tale, ~e zaapokajania potrs~b dziooi oraz organi:a

378
o ja aptuso ji i czynnośoi opiett~ufsczyois zmisrzaly ~edaoczeónie do w~woisnia n nieh po~oh ~mian w poatawaoh i oeohaoh oaobowośoi. J~kk.olwiei~ mo~na mieó w~tpliwo6oi, czy wazyatkie atoaowane w t7m ssakrssie apdaoby rzeczywiśoie prowadziiy do oai~gawia warto6oio~roh eelów wyohowawczyoh, ta jednak intenoja peda.gogiosna towerzpaz4oa ró~noroduys rczwi~zaniem op3.ekvńcz~a oraz ioh wrohowa~tczy oharaktsr nie budz~ w~tplipoóoi. Wyohowanis pa~se: okreólenw apoaobjr apa·a~owania ~pieki~ a wi~o wyohowanie przez opiek~ jeat oharaktsr?styosne dla ayatema opiekv~io:a-wyshewawoasge-Horczaks, nie~aale~nis od tego, jak~s bTta obiektywna rartoió tego ~ryohowania, tak z punktu widzsnia interean pod= op3.oosnyoh ~ak i apotecze~atwa.
~Oto niektdrw elsmentp wyohaws.nia parzez opiwkg J. Korazaka.
- Dwnatronaa iuformaoja migdzy wtohowankami a w~·ohowswoami, w które j iuformao ja piaerna poprzez tablio: ogl.oaze$ i atcrzynk~ę ~l,iatów byia na3n?e ogniwem w dwustronnym porczumiewaniu si~ dzieoi 1 pyohorawoów. Tabiioa ogxoazeń miaia zapobiegać, by poleoe· nie i zar~dzenia wyohowaoroy nie byly "nagte, nie pr~emydlane, nie opraoows~ns, a ri~o vadliws...", bowiem "tablioa zrazn zmnaza go .. a potsm px~:yzwyczaja, by zawaze oimyślał plan ka~dego przedsigwzigoie"3~. Skrzyal~a do liatów to przede waxyatkim narzgdzie, za pomoo; fctbreg,o d$3soi zaapokajały awe potrzeby informaoji i wyZwwiedzenia aie wobeo awgoh opiskvnów. Je~ wpohowawcze znaczenie Korczak uzasaduial nastepnj~,oo:
; "Skrzy~uka do n.iatb~r uczT dzieoi s
· o~ceieać na odpoWiedź: nie zaraz, nie na zawotanie,
- odró~nia~5 dróbns i pr~selotne 2ale, troaki, ~yczenia~ w~t· pliwot~oi od wa~npoh. 1~?apiaanie wya~sga deoy~ ji,
_ nczy~ mgśleó, motpwewaó,
, .. ucz3r ohoieć i umieć"3~ . . . Karzystani:e z tego xiarz~dzia komunika.a ji było dle dzieoi
koniecznośoi be średnie za3atwienie s aw do
BdY~ ~ in' puszczane bg3.o tylko w wyjgtkowyoh przypadkaoh. Na podkreślenie zaeługuje tu doosnienie wsrtośoi dwuatronnej infoxmaaji x prooesie opietc~czo-ryohowawcz~m, atewr2snie określonego systsvcu jej funkojonoasnis, zmierzaj~yoego jednoczeónie do wyohowywania tak podo

379
pieo~syoh jak i opiebanów. Tyoh wartośoi nie posmi.ejszajyr istotnye stopni~a nasuwaj~oe aig zastrzeżenia oo do realnoóoi i rangi wyam~ai.gtyoh oelów wyohowawczyoh oraz widoczns ujerae atronqr sats~ teohniki korun3.ksoji32.
- Samoobsiug~o~s dyż~y wtohowankbw w $akresie zaspokajania ood$iennyoh potrzeb. 2~sj fvrmie cz~e6o wspóZudzialn d$ieoi w zaspoksjanin ioh potrzeb Korczak pobwigoat wiele uwa6i. l~Gaj;o ns wzglgdzie px~zwde wszystkia ~ohowawczy aspekt tyoh dy~ax~bw, tkwi~oy w seme~ ioh konoepoji oraz forraoh i mstodaoh realiza
oji, wppada wskazaó na niwktbre sposoby iah organizaoji. Ay~urp te dotyczy:y jak najszarazego zakresa d$ialań samoobsiugowyoh-, obejmnjg(r)eg~o zaapokajanis różnorakioh petrzeb zbie
rowtoh i indywidnalno-osobistyoh wyohvra;rków, od zaad.atan3a podwórka do s,lania 3,ótek i pilnowania, "aby rgaznilct byly rówmo sawieazane na porgo$aoh ibżek"33, przy cz~ dziatania te by,ty czgato rczdrobnione i sprowadzon~e do jednorodnyoh czynnośoi. W ten spoaób ~rigksześó dzieoi a~ogta być zajgta okreólonys dtżare~, ~ykenv~ j~,o dla sisbie vrza jeanie rbżne nslugi, w ~rarnn~h irspbizalednośoi wpnikbw, kontroli spoxecznej i seokontroli.
Wyohowankowie dobierali sobi~, dro~ pisesiyoh poda~'i, odpo~dnie :adania ua3.usowe ~am ewsntvalnyoh partnerów do wapbZpraoy. Dawalo to euadliwn6ó iioetoso~saia ró~ayoii zajgó do ioh mo~iiwodoi, ohgoi, upodobań, ioo~iimsbci wpboruf a przess to sprzT je,to zaaagażowan~.u rr praop i odpowiedzisinośoi za je j wpnl.ki.
Ye~nym elesientem w dyżuraoh byly narzgdaia praoy, groradzo· ns w maksywinsj-ilośoi i otoczons apeojaln; trosk~, g~dy~ zds·. ni.er ńorczaka "dyżnry nie maj~ wartośoi, o ile jednoczebnie nie wywalczyry u spolsczeństwa szaaunku dla szczotki do zasiatania, śoierki, knbelka, imietniczki. W Domn Sierot wy~rlekii8ny szczot
~~..kg i śoierkg ze sohowta ped soho~a~d., umieśoillśmp nis tylko n~ iridokn, a1e na honoro~rym ri(r) jsau. . . "~.
Praoe dy~r~oh aatalaW byiy na dtu~azg, ~Lesigczny okrss. Uruohooiienie okre~lonej zrdauy dy~sn~nyoh popr9.edzaty akrapulatne przygotowania or~3zaer~ne, a iw~io~rlo rez7.io$enie $ xykonywanyoh zada$ oparte na pod~ró~x~ej, bied~oe~ kontroli zs strony starszyoh dyżsmuyoh i wyohorrawobw. Te i i~e ele(r)enty organizao ji dyżurów od.alp aae~ przw~ sig istotny wyoholrawczy wp~.yw sva dz~.eoi oraz efekty ioh praoy.

380
Niektóre ualugi. w rasseh dy~urórt bpty opZaoanet przy azym Korazak by3, zdania, ~e wazyntkie one powinnp bpó w ten sponób wynavgradza~a~e. Nie poawalaty na to jedc~ak zbyt akromoo~s brodki finawaewe~ jakiri dysponowat. Stanowiako takie uzanadniat wzgl~daai opielaińezyei i wyohowawczyri.. Wyohowawcze konaek~renoje opłaoania uatus dy~rnyoh wyohomanków upatrywa3, eiównie vr wzbogsaeniu aktualneg~a tśyoia d~sieoi w aptuao je i doów3,adczen3,a posiada:. nia pieni~dzy, kor~spstania z nioh, podejaowaui,a deoy:ji i ~onoazenia konaekwrsnoji, grzeżp~nsnia radoboi i amutków i t4 deog~ wyahowywan~ia iah do przyaztego żyoia w npołeczoństwie.
Yymienione wylcej~ ohooiaż nie wazyatkie~ wyohowawcze apoaoby organizaoji dyżurów p~raktpkowane przez Korczaka mog~, w nie1`
którpoh przypadkaoh budzić w~,tpiiwośó i zaatrze~enia. Dotyczy ,
to zw.taazcza opiaasais prao saa~obsiugowyoh. Nale~r jednak podkreślić~ i~ nis jent w tym przppadkn intotna bszspoma pora.widłowośó wpohowawcza tpoh czy innyah rcz~ri.$zań~ lecz wyraźna intenaja, oelowoóó vryehorrawcza. Tym zaś wymaganiot odpowiadaj~ w pei_ ni zasygnalizowane formy i apoaoby organizaaji dy~strów. Upewnie naa w tym Korazak piaz~o: °Je?seli atoimy na atanowiaku~ źe dobrze wytartp etót jset równcznaezny ze atavrannie przepinana, stronioe~, ~ je2eli dbao~y nie o to ~ by praaa dz3,eoka zastąpi3a na jemn~,
' ~ prao$ a3,u2by~ ale by ~yohowg~a~ła i knztataił~s je - mpnie~ nie
' bple jak~ ale gruntownie j$ zbadaó~ wppróbować~ podzielić_międzp wezpatkie i azuwaó, i zo~i.enia~s, wiele myśii poEiwigai&"35. Przy takim pode~śoiu do dy2urów aamoobaiugo~ryah dzieoi, aslkowioie uzanadniane wyda je sie je,~o atwiex~dzenie ~ xe "Dzies3.~,ta azę ść
ta wielkie j j
, j j praoY wycho~wawcze nie doohodzi do nasze świadomo&Qi"36.
i ~ .- Oohrona oaobistego mienia wyahowanków. Prawo dzieoka do azeroko te włannośai onobiete b io zasa aa o ie
po,l~ ~ 3 Y ~ W' Fa' Y P ... f" ku$azo-wychowawazej Korczaka. Qstre ałowa dezaprobaty kieruje
,; do tyah wyahowawoówf którzy lekoewa~~ i w imię porz~dku likwi, duj~ drobxiq, w3asnośó dzieaięo$: "Jak śmienz; ohamie, rczporz~i,
dzaó eię audz$ wlasności~? Jatc śmi.ssz potem ~~ydaó ~ by dzisoi oośkolwiek szanowad~.y i kogokolwiek koohaiy7..." Zadaniem Xyahowaway_jest do~gać aig, b~r ka~de dzieako mis.ło ooś~ oo stanowi nie bezimieru~ w~aeność instptucji, a jego! bp mia3o dla tej wiasno~ai bezpieoxne ukryoie~7.

s8~
Zaal~ceptowane tu jeat równoczebnie zaspokojenie potrzeb opieknńczyoh dzieoi oraz w~ohowawcze akutki opieki. Tym te~ oelom s3u~y3p okreśiane praktyczne rczwiązania: rlasne kaeetki dzieoi do przeahoxywania przeró~nyoh ·skarbów"; skrzpnka i sza
' fa rzeazp zna.lezionyoh, sk~d kafidp poszkodowanp móg3 0 cznaczow nej porze odebraó sroją zgubg; instptuoja urz~du notarial.nego~ powo3anego do rsjesvraoji wszelkioh transalcoji handlowyoh mig
	, dzy wyohowami~aml i inne. Mia3y one dawaó dzieoi~ poczuoie pra	wa i be~pieczeńatwa, zapobiegaó nadu~poiom~ krzywdzie i bezpra	I
' wiu~ uczyó dobrpoh Qbyczajów~ ~pczliwośoi, poszanowani.a audzsj własnośoi i vspóldziałania.
· Yym~.eni.lem wy2ej tylko kilks elementów sk3adowyoh systemu wpohowania przez opielcg Korczalca. Dalsza przptocze tplaco akrótowo:
- St~rorzenie rao~onalnego trpbu oodzie~ego ~poia sryohowan· k.ów obejmuj~oegot utrzymanie oźysto§oi, porz~dku i higienp po:mieszczeń atieszkalnpoh; utrzymanie czystośoi i higieny oaobistej .
, wyohowanków - przeatrzeganie z oał~ skrupulatnośoi~ rptualu k~.p~.eli.i zmiany bielizny~ p~iaru wagi i wzroatu itp.; organizaoję wppoczynku dzieoi i opieki lekarslco-piel$g.niaralciej nad ohorpmi;
" stworzenie.warunków spoho3u i, izolaoji dla tpoh, którzy tego potrzebowali; organizaojg ixmyoh form samoobslugi~ nauki~ zabawp,
ł
spo2yvauia poaił.ków itp.
- Uatanowienie oa.łego syatemu instytuoji reguluj4oyah eto_. sunkl międzyosobowe w zespole wyohowankó~r i wyehowawoów: atopnie obywatelatwa w społecznośoi wyohowanków: "uci~~iiwy przybyaz", "obojgtnp mieszkaniso"~ "mi3p towarzpsz", "obywa.tel"~ "przpjaoiel dzieoi", "pr.aoownik", "zasłużonp praoownik"; plebisayty 2yczliwośoi powołarne do naciemrania stopni obywatelatva~ formalnego uznawania pczyoji apołecznej jednoatek, s~d koleżeński powo3aay do "obronp aiohych, aumiennyoh i praooprityoh prxed
' krzywd~ ze stronp silnyah, nisdba3poh i leniwyoh"; lista podziękowań za dosnane dobrodziejatwaj różne formy opieki sprawowanej przez atarszyoh i bąrdziej dojrza3yah wychowanków nad
młodszymi, alabazymi i zagro2onymi.
- Wprowadzenie do oodziennego ~ycia dzieoi szeregu bodźoów akłaniaje~oych ioh do eamoaoeny i eamodoskona.lenia. 1t wielu przejawaoh żpoia zak3adowego dzisoi Korczak wyznawał i praktpcznie

38z
roaiisowat zaaadg wyohowanl.a przez realne żyoiei be~s interwenroji opiekuna i w~yoh4wawey. Do tego sproi~8zaj~ aie jego szczególowe zasady poattpowania: "Nieeh dziooko gr$eamy /.../. Pari~ta jr~r, ~te w ntaroelcaoh : aarienier ~ a~.~ ówiotsyó i xzraatab jego a~eralm~ edpornofó"98 i daloj, ~awraoa~,,o si! da wyehowawop: "Pczwól dsioeiea bi~d:ió i radofnie d;~7ta do popravry /.../. 2~ anai - panowaó ataosfera azerokisj toleran~o~i dla śartu, paotT, z3oglinrośoi, padatepa, fatsza - naiwnego grsoohn'. ?ak; aar4 w~aaw$ rsj~ depna:ostaio d~s r~ra~rk~s~,ej awobod~r d$ieoi, gd~ rrTehewa~, ktsrp nis ohoe r~.eó p~pi~ryoh niespodrlanek, nis ohoe ponoaió odporiod:ialnofei aa to, oa si~ ataó ~w~e, jest t~raaaa d1a dzieoi39 orsr tolerowanie bójek aip~'izy ohtepoĄai i bierne nczeatniczonie w takioh sTtvao~aeh. A wilo nisoh wTohawuje an
rows ~tpoie.
Naaura aie konkluaja, i~t nie jest doatateoanio u:asadniony ~ednoetronaT po~l~ o ~ed'nie oieplarnian~r i oderwanya od źyoia oharakterze apatsra opiekuńoso-wyohowawezsgo lCorczakw, gd~rż nie byto ono tylko eioplarniane, a ohooiat $naeznie o d i z e1 o m e n e . od reecz~wistofoi społeczne~, zawieraio ~r aobis realia ż~oia oedziennage przejawi.a~goego ai: w azerazToh zbiorówefoiaoh. Wid$irr tn ró"mież awoiste pcz4o$snie na;~treakliwaze j o~oowakie j opieki a urabia~o.~.ea przez - nieraz anrow~e - d(r)świado$snia natnrwluToh s7tuao~i ~roiowtoh, bowier, "gdy żTeie w~aasa pazuróvr, czy aart pcawo uzbrajać js li tTltco w rqaienieo wat~rdn i oiohe ~satehnienie? Obowi4$kiea tw~a w:ehonaó lndzi, nie owiserki'~.
~ndno d:iaia j orzeo, oo ai~ bard$ie~ ósrczakovrl. ud,aio. Td każd~a razie nie oheisi x~wszo$aó X świ4t owieczek.
Y raasoh rryehowania przez opiek~ J. ńorczaka pokazatea jedpnie niektóre przejaw7 1 ietotne oeohp tego typ~u wyoho~nia. Nie dokonw,tes nateoi.ast analizT aksjologiezisej oałe~ konoepoji opiskufioaso-wyohowawczej J. Bvrczakn, jakkelwiek niektóre uwagi zawieraly be~spofrednio lnb pofrednio pewne krptyczne zaatrzeżenie. Wypada dołeyczpć do nioh azerazp pogl;d H. Radlifiakiej na wynhowanis w szczególuYoh, wyizoiowanyoh warunkaoh, gdzie - jat~ piaaia ona - "niejeden błyakotliwp po~at /.../ na razie czrn3. zadofó ntopijnej idsologii twóroów, przeczy zaf ~rawdzie ~y~oia dzieoka w apczeczeństwie"4~. Odnosi aip on w znacznym atopniu

~8 ~
do "ideoie~ti" i prattyici opiela~se ~ryrhera~ese ~ ~'ererata~, :·.. wiora~~oe~ stiarai.e eeeh atopijnotei, rr'~t~ioi i ni;epo~rtarsalnofoi ~. ~ .
10.~.R. Yyohoranio prs~s opieiy Itnteniepe 8. Natc~arenkl:
U r a ~ i o s ó 1 n o . ~i systerie wTohe~wawo~rr tose podago~s, zred:onyr na i~a ~is i s eóaie~p~rh potrseb ~pełeo$nyoh, w~r~ohsnanl.o px~se: episk~ nie atanowtio dori,nn~~oese rictadm~Lka tepr ayatera, jal~ w ~iatataeioi d. iGeresaTca. Mel~a by powiedssioó, i~ twor:t3o one tata j tTike psdatarĄ d1a ro~rl. jania tyoh forr wrohowa~i.a, którs ~r~prewad:atie byiy z oeló~r i wyra~ ape3~es~o-polityos~oh.
Rbżnioe te byty sdmn~.sd :detersinersne w~zna(r)@nytr atop~niu dośó odr3ennrd. ty~aoi oaebo~wdei obu tyoh peda6osów. Janars Horczak to pa~zsde wazyatkir opisks~n, którora stówrai.o oaobovoió dmieoka i ~ego potx~eby ~czaty dziatalno~ść xyohowa~, ~saś Antoni Mskaśenko byi przeda wasystkir peda6o~3ewd:iaiao~r, tetóry aw~ dziatalnosć wyoho~ra,wcz4 wyprowadzai gtbwnie z eolów apAleczno..politycznyoh. Z to6o dośó up~o~zosoaaa6o porbwnania nl.s wynika byisa jml.e j, ~e wy~ohowanie przez spisk~e w s~ratod.s wTohowawczyr A. l~karenki byZo w jakirkolwl,ek sonaie nbczrzs ~r:atosunka do dorobku J. Korczaka lnb odwretnief ohooiai tak byó reże. ziczatrzyganie wazakże tsj kw~ratii w tyr risjsoa nie rrdajs ai$ bpó iatotne. Na podkreśienie natoriast zaatngnjo to, ió
riro wakazanyoh wyżej odrieimośoi ~r obu tyoh ayateraoh irtnio~~ v zakresis wyohowania przez opiskq olersnty wspblne podebne e~z ró2ne i nie x~stgpuj4ce w piervrsz~av lub dru~ir ayaterie: Dla rczwini~o3.a wp3s j aforrvałowanwg~o teratu warto zwróoió uuagg przede wazyrtkir na te oatatnie, ja.ico że wakaznj4 one ns dalazo rczwi$zan3:a i wartośoi w wrohowa.niu przsz opiek~, a w mrie 'poszerza~e~ nar jeg~o zakres i wzbo6r.oa j4 tre~ć.
Majqo zater na uwadze to ogrsniczenie' wypads tu zasy,~poalia~owaó trasy podstawowe elersnty wpohawami.a przez opiekQ A. Makasenki: azczęśoie,, perspektywa i zaba~ra.

984
W y e h o w a n i e 1 n d z i a z o z p 6 1 1 w.y o h. ,
·ntoni llala~enka regrszentawai awoiatp, ryaooe eptyeiatyczny po`l;d nw eai~eunl.e ascz~śoia43 przez ludzi r wsruss~kaoh aatro ju aoejaliat7cznoso. po6l;d ten xynilcai głóvmie z jego idoowopolit7raznyoh przekonad.eraz dodwiado:eń wynieaionyoh z ~loletniej prwktyki epiokadezo-wp~ehouswcze3, x trakoie któr`j atarat ai~ uksztattować "szczpbliwy.kolettyw wrohowankbw"44. Wi;zanie probleru szcz~beia omtewieka z wyohovenier przez opielcQ wynika ju* z awroj dofinieji azosebaia, o~ezaj;oego "pelne i trwsie zadowolenie z oatośoi *yois"4~. Zwdowolonie to zab n ka*dego cz.towieloe uwarunkowane jeat przeda razyatkir staner zaspokojenia
1; '' jeWo ró*nerodnyoh potrzob. Stusznie przsto twisrdzi W. Tatarkieiricz, *e "o aobio bodaj nikt nie powie~ *o jeat azczfilivry~ jeśii jwgo potraseby nie a; zaspokojons"46. Z teWo zwb punktu wid$enia ro*na powiodzieó, *e ssczeboie jeat swoiat; global.n; potrzob$ ludzk$~ a tpr aaryr i oeler zabiegów dla ~oj zaapokojenia. Zlalc wi~o kaztaZtowanie jednoatek ariej;ay~oh oai~ó azcz~ioie w barrenii ss oelari i ry~saiari epoieczn~oi, joat auten't7oa~ wyehewnior ~es opiskp.
Antoni flskarenko zs3.o napiaa.x wpra~ie *adne j osobns j rczprw~ o apoaobsoh wrohowania dzieoi i rtodzie*y, aby aktaalnie i w przTawloioi byli azo:~bli~ryri ludźri~ isaz w~pewied:iat ai~ dzieai~tki rassy nw tsn terwt w kontekśoie amyeh prao. liartodb
i tyoh lrypor~ledzi podnoai fwkt, i* ~rynikw j; one z wiaa~h do.. bwiwdo:eń antora, zdobptpoh w warwnkaoh nistwtwej prwktyki opieku~5czo-wyohewawczoj, i *e ataapw~ ane jej inteeralny aś3adnik. Twiordzit on rildzT imyri, *e oatwteaznyr osisr w~rohowwnia
jeat uczynienie eziowieloa *zczĄŚiiwyr, czy bgdzia on tego ohoiai czy nie, bo "oó~ ro*e byb wstr~tni(r)jszege.ni* o~ał.owiok nieazczpśliw~r /.../ A azczqblitryr o:iowieiiem nis b~ie ai$ pTZez przp padsk, przs: wy6ran; w rulettt~ .. trzeba urisó bpó azcz~pbliw~r"4~ "Powinnibry wyohoarsb cz~owieks, który jeat zobowi;zany byb
' ~~ azczpbliwyr"~. Ujrowanie szczgboia w katee;oriaoh obowi;zku moralneg^o znajdujerty równis* w rczprawie W. Tlatarkiewieza, który atwierdza, i* "raio jeat nawet tak powszeohnie uznan~ro#~ norr etpcznpoh jatt ta~ *e o~b o w i ; z k i e r cziówieka jeat dbsb o szczĄboie -/. . . /. Masy wobeo i.nn~wh obowi;zek, hyboay sami byli szczgbliwi. Nisszczpbliwemu ramy zw zle, *o jost nieizcz~ś

385
iin~r, jeiii nie ra de todo w~s~adq~Oh raoji, jofli loa so rsaos~
nifoie nie npaflsdsiii potppiar~ t~h, któr~ bes doatatsornoj prsyos7ny s4 niczado~nolsni, i t~r aar~r pa~s~jrujsrT, *e o:io~.ot jeat r o r : 1 n i e z o b o v i ; s a n W do tedo, by
o z n Z s i g s z e : Ą f 1 3. ~r ~ o"~a.
'1~a donioa3o atwiordzonia i1. l7atarkieriosa nakasnj;, *o jakicsiwl.ek Maksronko nie zajsczox ait toori.~ ascz:foia, to jep posl~dy n t~r zakreaie a4 zdodne : wiolorw jej podatawev~ tvriordzoniari. J.dnal~e ~eertofó t7oh poól~dóvr dla ntohorsnia przea opiekt pelega nie tyle na ioh walorwoh teoriopo:nawczToh, iie
na r=oi~,gnitt7wh st4d ~rnioaic~aoh v~whowaaczToh.
- P~rzyjmaje on nszea~fliwienio cztovieka jako oatateczny oel e7rohowami.a dzieo~. 1 rtodzio*y, a t7r aar~r oai~dni~oie jedn~ej z nsjw~*azToh wartofoi ~atTo~oh.
- LTpatruje deneraln~ przea3ankĄ dla oai~i~oia azo:~foia przez ludzi w asrimks~oh uatroj~ soojaliat7czna6o, ohooia* nie dostrzeóa doatatecznie tego, *e aer natrój daje jedpnl.e oi~o~ilono szanss po tsru, a o reazoie deoTdnj~ lndasis rraz z ioh ~razel' lcisi wttvorari.~~.
- Widzi rożliw~ofó xy~ohonsnia 1w*dsdo ezZowioka, abT byi azcz~flilryr, y~zp czyr wyoho~ranie to winno niejake przea4dzió o jeQo azcz~foin na tyle, *eby ni.e zostalo ono nrvraazone przcz
,· niego aareso, o0 osigdn3e r~swi~o, ~dajo si: b~ó podlĄdor :bTt opt~r3.atyczn~r, nie ~Sltdnia j4ay~mryaooe zZo*ono6^o i anbi~ht7wne~;s oharaktern czpnnikó~r waranl~nj~,oToh p*eznoio a:mztioi~. q - Wpra*a przekon~anie, ~ podataw~sr~r dródtor azes~foia cztorieka jeat dsiaiai.nofó aps:oo:f~a, dzl.otanio na r:oos i~oh lnd$i, sd7* jefli "olso~ bW6 a:cz~fliwyr czteniekier, najpo~iejazy dro~ de teso osin joat takio peattponanio, ab~r vraas~an~ bTli ró~nnie azczgśliai"~~ .
- ~tównologlo z t~r zaleoa prz*zw~oi~*anio poo~noia.~nioazcz~foia, przedo razpatlrir ait* ~noli i r~rflonisr o ~astofei, bo~rier " pisrwszyrr roraln~a obowi;:kier jeat n1n ~ó aw~o jo od~czna~e nieazcz~foia, gardzió nir i px~zezny~o1Ą9~6 sil.~ r~ali, nie v~roibrzyriać, rpfleć o psrayaztofoi"~Z. Nie jeat to postnlat tatz? do ape3nienisr o W3.eln wz61qd6v, ohooia* aktonni bTlibpfry pedziwiać l~ndzi o takioh oeoluoh. Yy~dajo aiQ, i* ro~na tn rówi.ó tpl.lw o peauyoh przybliżeniaoh do apsinionia te6o "pisrva:edo rorwl~g~o obowi4zku" .

38d
- Stara eit w~noh·wywaó awToh podopiscanyeh na ludzi a$czĄiliwreh w pr~a:tośei, gdT ataa~ sit derostymi, w .tea~ jed~k spoaób, abT bTli oni. s:e~iliwi aktosinie; hbT keiekt7nr bT3 a:o~6iiwy.
Takio pogl~dp i ~oh prakt7~o~oa rsalisao~a r.j4 jak najgtgbaso paTehele6l.e~a i opielosńoso-.~ohowe,wo~ uzsaadnienie, ~a3uen';oo na oeobne readwiniloie. Toh don:ioatotć doatrasgamr azoaogólnte ostre rr $eatawissliu z egayratu,~~o4 do dai8 w s'ielu plaoówkaoh opiokońo~oh koneopej; urz~daen3a waohorankem "0$'ó6oa wp_ ehswawasogo" ~r id.t ieh peaTazZe j deakanaiofei iub oo nsj~i.e j
; komplotnogo nisdoatraogania px~oblsmn seapoka~ania ieh potrzeb, po~' a~alerT opisionóo$o-wyoho~raw~o:e~, po$7rtywne j rotlwaoji, $adowol,onia.
- Z oTtowa~Oh i inn~roh wlpowiedzi I~fakarenki oraz opiaane j jego prakt'ki opieio~o:o-wyohowawcze~ wynika: że ka~ctatto~wanie ludssi azeztiliw~reh pelega przeds wazyatkis na: wytwaszaniu n nish takioh potrmeb wtórnToh, którs bTlpby jsdnooao~~nie potrze
. bam.t, w~magaaiami. spo3esanpd, na które z natury rzeczp istnis' je oi4g=o zapotrsebowanie apoieo~ oraz nieegraniezone modliwośoi ioh zaspeicajaaia; w~rtwarzaniu powśoi~góp, redukoji, oaraniereaniu w zakreate potrzeb konaumpo7r3nyoh ~ednostki, a zwiaszo~sa potrzeb egolatTcznyoh; przyawojenin npohowanlwm takiego e9atoma ~wartośoi społeoanyoh, które bpłybp re6alatorom w zaapokajani.u ieh petressb i okreólałp ieh hisrarohit~oraz wytwarzani(r) u nieh poatawT konotrnktTw~spoh wyj~ó z ról~Toh unisaseztśliwiajĄ,o~roh o$towiaka niepowodzeń i tradseo6oi żToiowyoh. .
, WTdaje aig, ii ton na ogól pczYtywny i logicznT program wYohowaisia lud~si azczl~liwyoh ma ~ednak peime znamiona ,~ksysaaiizmu, ~ednoatro~o5oi i uproszczeń i jako taki.jeat ~r okre6louym
i atopniu odz~rleroiedlsniem marunków, ~r jakioh dyi Makarenko. i4aka.renko podejmujao trudup problem wpohowsnia ludzi azczg~§liw~·oh ~miósZ wi~o wioio oemiyoh i. orpgtnalnyoh - ohooi.si budz~o7wh niorzadko zwatszedonia - dla wyohowania przez opiekt pogl4
	i i', dów i p~,rópczyoji. Można je b~·to tu jednak tylko zaaygnal3.zowsć 	r 	i
ohooiaż zsaługa jq one na bardzie j wyazerpu jq,oe~ analizę .
P s r a p e k t y w a j a k o a z y n n i k w y _ o h o w a n i a . eodzienne praktyka opiekwbczo-wyohowawaza wptoazujo wyr~~Cnie~ ~e aktywnoe4ć wyohowenków, jej intenaywnośb i

~387
kierunek, ioh samopoczuoie, atmosfera opiekuńczo-wpohowa~rcza w zeapole oraz wiele 9.napoh komponentór prooean opiskuńczo-wpoho
' wawonego zale~q~ w du~ym atopniu od tego, czego świadomie oni oo~sekuj~, oo przswiduj~ w odniesienin do siebie bezpośrednio lub pośrednio w ~sai.jbliżazej, niedalekiej i dalszej przysz3ośoi. Znene s~ liczne przykładp wagarów ncznio?rskioh z pow~odu oczeku·
~~oej ioh w azkole niedoatatecznej ooeny, jak również iah wzmoyi żone~ aktywnośoi nad leko~ami i ohętnego w nioh uczeatniotwa wówczas, gdp spodziewafaaai$ powodzenia, ~yczliwo3oi nauczpoiela, pczytyrine~ atmosfex-g ,wr klaaie itp. °
	ii tym oatatnia przypadku wlaśnie dobrze przTgotouana prs.oa 	j po wp powodzenia na 1ek	domowa da s uouziio~i data do oczekiwania
o ji. Se~, to przpktad7r wyohoae~czego dzialania na jbliższe j perspek~tywy~na'wyohowanków. Podobnyoh przyk~adbn wskazuj;oyoh na określone akutkt różnyoh najbliższpoh~ średnioh i dalazpoh perspektyw
C morEnsi prxytaczaó wiele. Potwierdzah one b~d~ zawsze ioh dodatni lub njemny wp3yrr na ludzi, zależnie od tego, czy a~ one pczytyw' ne, nagradzajq.Qe czy te~ negatywoA, karze~oe lub oboj~tne.
Makarenko był właśiai.e tytn peds.gngiem, który dostrzegl opieku~5cze i wyohowawczts wa:rtośoi perapektywp czlowieka, wpkorzyatywal je w awej praktpoe pedagogicznej i opiaał snallzuj~o wpmienione trzp rodzafe perspetctyn w p~ooeaie wyohowani.a oraz wskazai' jak nale2y je wpkorzyatywaó w praktpae~3. Wedtug niego praoa wyohowawcza polega na wyzyakiwsniu iatni.ej~oyoh i dostrze
" ganyoh perspe~tyw, wakazywaniu no~yoh i na stopaiowTm przygotowywaniu bardzi(c)~ ~rertośoiowyoh, a *niepowodzenia w praop wieiu zakładbw wpohoeawczyoh, domów dzieoka i kolonii s~ wynikiem slabpoh i niewpraźnyoh perspektaw"x~. Qzpm ze~tem jest perapektpwa
i dlaczego wie~~e~rtp j~ z e~yohowa.nies przez opiek~? Przed ud2leleniem odpowiedzi na to pytanie konieczne jeat pewne uśoiślenie tego pojgoia. .
Pomijaj~o tu·wiele soao~liw~h ro~grauiczeń nale2y wakazaó na dwa podstawowe. O perspektywie mo~a oówió w senaie obiektyvrnym, potenojalnym, przy niebwi:ado~ści jej istnienia ze atrong
; i~
, podaiotu oraz w . znaczeniu aubiektywn~ns, gdy podmi.ot ,~est je j w określonym stopniu &wiadomy: Maka:renko poaiugiaa~i ai~ pojęoiem perapektywy w tpm- drogi~u znaczeni,si, i~owiem tylko rr tpm aensie
i mogla ona odgrywaó okreg~losu~, rolf w wyohowaniu. Nie a!'ormulowai I
1 , I
'

~88
on jednak jakie~ś ~ioii7.osre j dofiniofi taeo roclzaju pesepektp_
wy. Pe$ostaje tTlke zae~rtoraó niektóre jeso interean,j~oe~i wT~ w~powiodzi dot~ros~es te6o pojeoia w lcantskfoie w'ohensnie. "Ietotn*a bodsśoew 9~oia ladzkie~o jset ~atrzejsza psrwpektywa /. . . /. il~ehowaó cztowselta te znaczp daó mn pees~neie persp~ktT_ wf"~~· "Linie psrapeki~wiosne raj4 oiekaw;, ~aioiwei6. Przye~.p,_ Bajp one ~ ezZewJaiow o~óinyn obrazer zadowoienia, ala ~dowolenia ~ea:cze nis istniea~osg~o"8e. "Wyohox~k, któs~r nauezyi eip zadsnej lekoJi, iradzi siP zawa$e ~ dobra perepsktywey"~7.
Na pedstawie dotpoho~asowyoh rezwadań ro~na pewiedziee, ~e t~We rodzaja per~pokt~wa ~eet antTeypaoje~ z.l.~enej bczpoirednio lnb pośrwdnio z podd.oten nie te~bniej~eej aktualnie rzeez7riatośei, która aa rea7:ne ~zanse aktnaliza.o~i w najbliiazej, niedalei~ie~ (iradniej) i dalazea przyazloioi. Jeat oo~3.ate, żs tmk ro~ perspektywa roże bgó dodetn3:a lnb njeo~ns. Perepek. tywP dsdatni~ naledYr ~liezyó do bardzo ważsyoh potr~sb ps7rohicz
3 nyoh ~zierwistca, a je j zaapokafanie w s~oeób pczwalaji4,oy na rsalizaojg oslów i zadań społeczno-aoralayroh jest doniosiyr elesento~s w~mhowania 'p~rzez o~et~,. W ty(r) zekreaie Mska~enko sforeułorai sae~sg estod~npeh wskazań i poet~a3:atów.
- W oodziennej ps~ajr opiekmńczo:.wyohoWa~o$ej nalsżp eieó na nwadze i twerzy~ ~rpohoxankoa perspękt~wp bliekis, irednie i dalekie, a kiernnek tej praog wfn~:en p~~ebieg~iee od tyoh-nsJbli~a~yaii do nafclalsz~roh.
- Pierwsz~ i podrtaw~ow,~: wasnnitierc w~twcrzehia w~rońoaaakor biialcieh, pcz~ty~~nyoh perapektyw jeet optymalne zs~epoko jenie ioh rd~orodst~eh petrzeb, dodstnis stvasfera opietcu~cza, a zwi~0.szcza at~rtoafe~ ż~no~liwt>6ai i bszpieo~eństwa, wiaioiwa or
' gsnis~ad ja ~y~o3,a plaoówki. ~Pieknńazo-w,yohowawcze j, Fiauowośó i
;1 I, ład ~r je j thako~onowen~.u.' W takir bowiem nktad~ie w~Ońow~s~nkowie wied~, cze~o ~og~ si~ spodziewaó w najbl'iźezyoh g~i~aoh i
' dniaoh. Ti w~abxa~onis, oczek9.rania'nadoń~,oyeh pqzytyw~rch zdarzirń s~ - najoóólul.wj sówi~a _ tymi.bie~cyii, krótkoetapo_ wyri wertośoiani opistmńczo-te~·ohowawczy~t:.
	. .. Stwarzanta perapekty~ trzeba ~Setair opia~ć n~ zaspot~a ja	nin potrzeb . i (r)otyw~ów oeobistyoh wyohow~tnkh i stopnioatd~ ł~,czpć r 	' . z niri. rea3i~aj~ przya~s3:Toh z~ud:~ .i osió~ a~o~sez~h o coraz
sassrsz~ zakresie, talc `sby wytworzyla (r)3.~ ~$~y ~ jak na`,j·

388
on fednat jwld:ejś nioii3onef deftnioji tego rod$afu ~erapsttywy: P(r):oa~Eafo tylte :soytorsó niektórs fe6o intereauj~oe'i wTrawne wypow3odsi dotyo~oe te~o poj~oia w kontstioie ~ohemani.e. ·TatetnWr bedśroer ~ro3a ludzkiego feat .utrzef:$a perapoktywa
;. /. . . /. Tfyeho~n~ o:tow~.etta te znsczy dae a~a peo~noie perepektyi,,,', ' w7"~~· "Linie per~pettywierne raj4 oielc~aw~, w2aioiweśb. Przyoie~
	da j~ oiw wea~ eztewietoa o6ólnyr obrazer zadow~olenfa, ale zado	~r~nlen~.a jeazese n3.e iatniej~osgo·~6. pWyohowwhek, kt8ry nanczyl 	° aiĄ zadenej iefcoji, badzl. ai~ zawazs ~ dobr~ psrepoktyw~"~7.
Na podatawie dotyohczaaowyoh rczwa3aiS ~oina powisdmie6, ee to~ rodzaf~ac paropott~ fest azstyoypaof4 zwi~~ j bs:pefrednio lnb poirednio z podriot~ sie iatniej~asf aktual3ni.e szeczy
. ~riatoiai, ttós~a ar rea9.ow azsnae aktuaiizsofi w nafblioazef, nie
dale~of (iractnief) i dalaze~ przyazioiot. Jęat oczywiate, że tik re~ perapektywa eooe byó dodatnie lub ujern~e. PerapeictywP dodatni~ nale3y :aliczyó do bardzo waencyoh potrrseb papohicznyoh o~IOwislaa, a jef zaapokajauie w aposób pczwalaj-4oy na realizaof~ oslórr i zadań społeczno_~ralnyoh jest donioatyr elementsr' wyoho~rania 'przez opietc~. W tym zatocssis l~takarento eforrulowal rsoreg retodycznyeh watosza~ś i poatn:l.atów.
- Ti ood~iemaef g~wag opietnńczo·wy~ahowavczej nale2p mie6 na uwadzs i.t'KOrzy~ wyohowsakos~ perapektywy bliskie, irednie i dalekie, a kis~wk tej praog winien porzebioghć od tyoh nafbli~: azyoh do nafdalazToh.
_ Pi:ertrs~syr~ i pifdsta~now~r' was~ia~t ~ytworzehia wyohowan
, kor biisltioh, po~tpw~oh perapelEtyW jest opty~lne aehokofenie ioh ró~rod~roh potrzeb~ dodatnia ateosfor~: opieka~ficza, a zw2hrzo~ at~sfera ~~liweioi i bes~pia~e$atwa`~ xlaśoiwa organizao ja' ~y'oia p~laoórici gpieka~iczo-wićohowaarcze j! glanowośó i iad x fsf f~~onoaaniu.~ W takir bowri.em-uttwd~zie wyohowankowie wiedz~~ oeeso rog~ ai$ spodziewaó yr nafbii4~azyoh go$kinaoh i dt~eoh. Ta w~abra.~cenia, oo$ekiwauia nadohoązĄ,oyob po$ytywuyoh
' zdarze$ a~ - ~fo6^ólni.ef rówi;a - tyati bie~opei, kr8~~róetapowgri msrtośoiari opiekoliosso:.w~yOho~raw~..
	. - Stw~arzanie perapektywg trzeba' ~atoir' opierać s~a zaspotafa	nin pctrzeb 3 motytr6w osobiatyoh ~rohaws~tai i etop~fio~o- ł.~czyE r 	' . z nia~i rea3.'i.9aao j~ przya~tiroh zad~uń a oeiót :~ale h o ' ooraz
aaser*~:ym'. ~kre,ie, taic `gby wyrtwpx.zyia ai.~ .,d:~8zy niai jak na~,1

389
dwlej id~oa :bież~oś& i i~asaonia. Na t~ rsableWaoh poiega poM atawery preblaa psbnd~ani.a akt~wnoioi werPohawawoaej v~ro~ ka i jelto aoral~s~o ryoherw~nia.
- Wjrohovaaicorie, która7 raraataZi w ~resnnl~aoh dstoral~.a~tj~ c~ah, w~rz7li sebie pajoaPioiej nkl.ad naWat~oh apolae$nie perapsktyw. W war~a,oh plaoówid epiaćaóo:o-wPehowawo:e~ sashe.dai petx~zaba ioh elirinsoji i pr$elra$tatoenia r perapsktM pe~rtywna, czili zaatg~pmrenie ioh p7.:new; org:nisaoj4 dyoia., wYp~tnionego atrakoTjnyd. sajq~oiaai ~rpohorawosyod..
- Zwar$enie bliakioh ~erspsktrr poleeaó por~.nne nie tplko na sarysow~waui.u p~rsaed r~oh~ Zatr~rPoh pa~sy,~ernoisi, ale rótmi.aó przsridywanin t.óro9seso, zeapoławaao ~r~raitkn, taruda, prowada~oeso do ~rartoiaiox~Oh apotaoanis rezuitatór i wPpt~waj~ei(r)so at;d zadowolsnia 1 $eapolenia oalów eaebiatToh i apatee9snyoh.
- ~t ~cyoin vPohewankór potr~ssbne a4 parapekt~ niu~~~ ooaeknj4oe ioh s~two~~ dyoiore w sical.i aieaiPoT i rekn. Sg te perapekt~wy "średaie". ioh opieidxdoao-x~rohor~4r~a:a wart(r)ió pele.: ga,pmzsds waa7ratkf.t na netywnwan~.u, atpentoraxriu i ukisrenkOrtwaa~iu azerasa j, bard$ie j ato9~waes j i rossai~~ia j r dtudss~ ekresie akt~rneśoi wyx~hoWasdEśw eraa rn t~, 3a ataiwwi~ ene. jnl~ : doió -iatotny fra~sent iah pla,nn óyoio~reee.
.. Istnienie bliskieh i średt~ieh psrapektrr r 3~oin rpohspaai~ór atwarast molliweioi i petraerbg trar:enia dia nioh parapakr. tyw dralekioh, obe jrau jgo~roh wieleletnie etapr ~reiere, 9iki4aane be:poirednio lub pośrednio z px~~sysaloioi~, ieh najblidasase i nala$eso irodewiska, ą dalej - s pr:sya~oioi; awa~o l~aju~ w której zar7aawywaó aiQ bpdq ioh oaebiate leay.
- Pierwa$orz$d~ anaoaenie eW raalnofó tworzen~roh perapak.. tyor. Powinnp ons poaiedać a jsdna~. atron~ waaslkie obiaktrnye przeslewki d1a ioh, nrzeoayxiatni.e~s.ia, a s drn~is j - sf.só deatateaa~s zabezpiee$emie r ola~eilonyoh :abie~ac~eh reel~.uaorjn~oh, w snbiektT~rnyoh d~,~Eeniaoh. Tplko róroaas aieó ~ ~tośó episkańczo_r~rohows~ncz4, nioa~a radoś6 i opt~ri~n a~adoh~oa6o dnia.
Prsaptoczone , tezp a~ tTl,ko npro~~ atreaaoaeniort po~~dóir Makarenki w zsl~eaie 4pi(r)ia~aao-,~~aa j roli psrspek.tyw w żyaiu ry~olwran~có~r i nie og~rni.~,j~ ~tośoi jeso darobka teoret~ncznro-psaktya~rtego r te j dzi~it~.(r). iilcasujy ~as jednak

39~
uzglednie ~loatatecznie perspektywp ayohowanków jako wa~np akiadnik wyohosani.a prze~ opiekę.
2 ś b a w-e j a k o p o t r z e b a p o d o p,i e o z
n y o h i d z i a 1. a l,n o ś ó w y o h o°w u j ~ o a . Dalazps iatotnys elementem wyohowania prz(r)z opiekg a. 1!~k~'enki jeat awoiate wyiwrzyatywanie zabawy d1a orgnnizaoji oaiokaztaitu ~yoia wyohowanków~ które opierało aiq~ na nast~puj~,oyAh zało~wniaoh:
- zabawa jeat awoist~, pAdatawowa potrzeb~ dzisoi,potrzeb~ kolektywn, ktbra, xyohowawoa zobowi~zany jest ze względót~ opiekuńczyoh i wyohowawczpoh stale zaspokajać;
- z~bawa poWinna przrsnikać osie ~poie dzieoi, oał~ ioh działalnośó, a nie atanowió jedpnie wyodrgbniony w czeaie i miejaou margines ioh aktywno5oi w ramaoh czsau wolnego, gdy~ "oais ~yoie dzieoka to zabawa~8;
.. wyohowanie dzieoka zaczyna. ai~ i dokonuje przede wazystkim w zabawie. Dla wyohowaiwoy-opiekuna Wynika st~d obowi~,zek wlaśoiw~e~o~ zgodnego z oelami wyohowania organizowania zabawT
	p b dzieoka, "dlateóo, ~(r) ~aka jeat zabawa; dzieoka, taka bgdzie je	' go praca"~9 (zabawa winna byf: oelowa i nis zawieraó form zoolo	g,d.cznyoh (zrrl.erz~oyoh);
- w preoesie opieku$czo-wyohowawczym należp nie tylko zaapoka3aó potrzeby zabaery, czuwaó nad jeJ wiaśoiwyo przebiegiem,
I orgenia:ovaó j~ w sposóbnryohowuj~oy, ale rdwnie~ zapernić w nisj czynne u$zestni.otwo wyohowaw~ap, którp powinien aa(r) ohoisE i nwi.(r)ó si~ bawió s dzisómi~~;
- ~r takim uj~oiu zabawea; ~ azeroki zakres~ o'be~euj~oy oprócz ,;' wpodrgbnione~ od praop typorrej dzie3alnośoi zabawowej wazelkie ianne aytuara je w ~yoiu wyohowanków, do is.tórpoh wprowadza się pewne slementp gryy podiadaj~,oe,~alorp eatetyczne, a wnoaz~oe po-~ goduy nastró~~ dobrp hu$o~, urdzmeioen3:e, odpr~i2enis, u~smieoh,
' b o braini fia to 'mi d inn nast oa ~ ~y ~ r ~ ~ - ~ $ zy Ym3. ~1~,~~ wypowiedź Makarsnk~i.: "lHieliśmy doskonale wypoaa~on~ fabrykę.
' Predukowaliśep aparaty fotografidzne > Leioa ~ z dokiadnośoief do 3ednego d:l~Ona. A jednak to bpla zaórawa"61.
8leruj~o aię tg~oi zalo~eniami Makarsnko wprowadzil elementp zabawy`do ró~~roh fora'działalnośoi wyohowanków~ do róż~ch dziedzin ?tyoia maktadovfsgo, do którycsh nale~y zaliczpć :

391
- atralsop~ne, barwne u~ndurowanie wyohowanków, bo "~r ubtorze, w jakim§ guziczku, ~akiej§ wppustoe, w kroju znale~śó powinna wpraz zaba.wa"62;
- tradyoyjn~, nooną. s3u~bg wartownicz~ trzynasto- czterna.stoletnioh oh3opoów i dziewcz~t z karabżnem, 7ctóry "nie był zwyk3.ym karabinem, z którego mo~na było wpstrzelió, bp3 to karabin bez nabojów, i~arabin symboliczny"63;
- strukturg funkojona7s~ dp~urów saeoobsługowpoh, w którpoh - między innpmi najn~.łodsze dziewczynki - "czp§oioatzki" odgrpwa3.p rolg surowpoh egzekutorów czysto§oi i higienp;
- uroczyste wprowadzanie do zakładu przpjgtyoh z pooi~gów w3ócz~gów, w galowpoh munduraoń, ze sztandarnsi i orki.estr~;
- takie sytuaoje organizaoy~ne jak ap(r)le, zebrania i odprawy, bo "Dowódoa, który z dokł.adno§oi~ do jednej a3nutp staje przede mn~, aby zło~:yó rapórt, doelconale gra i ja uczestniczg w tej grze"64;
- dbało§6 Hakasenki o to, aby w zespole pedagogicznyn by3 przynajaniej ,;edsn wrohowawoa z poo:uoie humorn, do~roipu, ze "z~re3.em zabawpp iniojuj~oy tego typu sptuaoje,
- estetyczns, barwne urz~d,zenie dosu i jego otoczsnia;
- atrakopjne, pobudzaj$oe grQ w~obraźni forap praoy produlcop jne j;
- ró~ne oodzienna sytuaoje ~yoiowe, w któryoh wrohowarikowie "odgrywali jalcieś x~ole i czuli sip kia§ wa~niejszpa i :bli~ali sig do wytworów w3asnej wyobra~ni, fantazji"65.
. SoharakteryBOwsne tu pokróto(r) trzy podstawowe i typowe dla spstemu Makarenki składniki wpohowa.nia przez opielcg nie wTczerpują oczywiśoie oał,ośoi jego do§wiadczeń i przentp§leń w tym za·. kresie, jak równie~ nie za.wierają (pcza 1ti71s~a ogl~dnie wyra2onymi zastrze~eniami) niezbgdne3 slcądin~.d krytycznej ooenp jego dorobku. Talc np: pominigto tu - zgodnie z px~zyjgt~ aelelcoj~ problemy wyohowawcze stosor~an.e~ przez Malcarenkg najszerszego zakresu i najwy2szego stopazia samoobsługi jego wyohova.nków, do· prowadzonej do oa3lzowitej samodzielno§oi i samowystarczalno§oi
ekonomicznej, organizaopjne~ i opielcwńczo-wyohowawczej. Mo~na by :; równie~ przytoczpó wiele poglądów i praktpcznpoh rczwi~zań opie
kuticzo-wyohowawczyoh budz~oyoh zasadn3.cze wątpliwo§oi i zastrzeżenia z p~nlstu Widzenia uznanyoh potrzeb ludzkioh i oelów wpaho

wania moralnego. Taki oheraicter ~j~ migdzp innymi nastgpuj~oe wypowiedzi Maka~reaki: "Czy nale2y wywo.ływa6 w dzieoku uczuoie nienswiboi do ojoa, lctóry zoatał aresztowany? Je~śli dzieoko jeat ma3e - zaposi, ale je~eli jeat ju~ wi~lcaze i politycznie uświadomione, tr:eba, by uwa~aio takiego ojoa za swojego wroga i za wroga oaiego apołecze~ńatwa /.../. Tti nie mo~e być żednyoh kompro~miaów"66. Caty tragizm takiego wTohowania można sobie wyobrazió, jeśli u6wiad~ia:y aobie, że ohodzi tu o aresztowania ze wzgl~dów politycznyoh v tzw. okreeie kultu jednoatki. · oto inntt vypowiedś net te.at azczgśoia w rodzinie: "Ńie wyobra~am sobie takiego w~pa~u, lctóry móg3by waa unieazczgśliwić /.../.
To, oo wa~a w~daje aie nieazczg6oiem, to zwyczajne nerwy,.damaka oboroba"67.
0 uczuoiaoh mi.łośoi młodyoh ludzi mó~rl: "Jeat rzecz~ zrczumis,.t~ sao4 przez aig, że miiośó 1'at 17 jest oczywi6oie bzdur~, azczególnie u m~żczyzny, który rczwija aip później od kobiety"68. Nio też dziwnego, że tego typu atoarmki ai~dzy dziewczĄtami i ohłopoa=i. hamował i wpgasza.ł.
10.4.3. Yyahowanie przs$ opiekg w Óś~rodku ńansa Kofoeda (Kof oeda Skole)
Dzia.łalno6ó opiekufwzo-wyohowawcza Ośrodka Kofoeda zas3uguje ne. rczpatrzenie nie tpllco za wzgigdu na typ wyohowania, ale równie~ z uwagi na jego oeohp awoiste. Jest tu bowiem w oa3ym tego s3owa zna.czeniu opieka wyohowuj~oa, nastawiona na. perspektywg ~yoiową podopiecznyoh, na przygatowanie ioh do samodzielnego ~yoia. St$d zakres formy i metody aprawowanej opieki zmierzaj~ konsekwentnie do jak najwi~kszego uaktpanienia wpohowanków, poatgpujęoego uss.modzielniania i wprowadzenia,do pe3ne- , wartośoiowego ~yoia w spo3eczefistwie. Podstawow~ zasad~ w tej działalnośoi by3.o stałe egzekwowa.n3.e od podopiecznyoh lcompensaty za wszystkie świa.dczenia ośrodka w zakresie opieki bytowej wobeo nioh~ w postaci ioh konstruktywnej aktywnośoi własnej, czyli "nio za darmo"69
POml~a~&C w tym miejaou informaoje, które zawarte a~ w na. ogół dostgpnyoh źródłaoh, spróbujg skonfrontować działalność te

39~
go o~rodks z podetawowysi zasada:ai wyohowania przez opielcę~~. inslizuj$o bow3.em t$ działalnobci doohodz3ay do wniosku, ~e walox~r wpohowsnia przez opi(r)kę Kofoeda tkwi~ przede wszystkim w realixaoji następuj~oyoh założeń:
- ~twarzanie podopiecznym wxglgdnie równorzędnej pczyoji i pocznoia pełnsj wartośoi w ~yoiu społecznys, między innymi pa~zez doprowadzanie przyjmowanyoh middToh lndzi do normp w wygl~dzie xewnętrznym, trybie oodzieunego 2yoia i zaohowania. się, zapewnianis im warumków bytowyoh zbliżonpoh do atandardów środowiałcz., ob'poie wezystlcioh wyohowanków przpsposobienie(r) lub systeuatycznyu azkolenie~n zawodowys, zabezpieczaj~oya ioh pa~zyazłe samodzieln.e ~yoie;
- spe~aianie podatawowyoh wysagsń optyaal3zaoji prooesu opiekuńczego poprzez konsekwentne wpkor~ratywanie mo~liwośoi rczwojowyoh podopieo~yoh, atawianie ioh oi~gle w sytua.ojaoh samodzielnośoi i odpowiedzialnoboi w organizowaniu w.łkasnego ~poia, egzeltwowanie od nioh szeroko pojęteJ samoobsługi, px~~ dostatecznym zapokajan3.u ioh potrseb i zabezpieczaniu żyoiowego intere
su; ' - czynny współudział podopiecznyoh w zaspokajaniu swyoh oo
" dzisnnyoh potrzeb, w stwarzanin waraniców swojegQ bytu~ który wpnika3 ze wspoam3.anego, podstawowego założania Kofoeda - "nio za darmo"; wspbiudzia3 ten mia3 ui.ele oeoh pełnej samodzielnośoi i obejmował oałośf: ioh potrzeb, gdyż ośrodek - z jednej strony 
'" wymagał od nioh konsekwentnie "opłaty° za wszystkie opiekuńcza świadvzeni.a~ a z drugiaj - stwarzał in wsxelkie realns sao~liwośoi "zarobienia" na te oele śrOdków pienię~nyoh7~;
- wprowadzenie oryginalnej i dalelco idąoe,~ modyfilsaoji pedagogicznej spra.wowanej opiel~i~ której zasadniczy kształt sprowadzał się do oałego systemu "zdobywania" p~rzez podopiecznyoh
'_ wewnętrznyoh środków płatniczyoh i "kupowania"'za nie różnyoh świadczeń bytowyoh ośrodks; podstawowa wartość tyoh modyi'ilca.o~i ,
	y polegała na tym~ 2s owe zdobpwsnie środlców przejawia3.o się w po	dejmowanin.ró~norodnej wyohowuj~oej i terapeutycznej dzia3:alnoś	, oi7z - budziło wiarę we własne siły i mo~liwośoi, przynosiło po	, czuoie w3asnej wartot~oi, uczyło, wprabiało umiejętnośoi i spraw
no~śo3 ~tamoobsługowe, 1'c~ztalto~rało pczyty~me ,postawy i przygoto" wpwa3o do samodzielna,ge żyoia;
i9, . ,

39~
- oddxiaływani,e na potrzeby podopiecznpoh - aktualizowanie potrzeb potenojaln.yoh, rczwijanie zacz~,tkowyoh i niepeł:nyoh, przekaztałoanie lub sliminowsnie negatywnyoh~ które dokonywało si~ w oałokaztaloie zórganizowanego ~yoia wyohowanków ośrodka73; oparoie ioh ~yoia na aktywnogoi własnej~ pra.op~ nauoe~ wytwarzaniu i rczwijaniu zainter(r)aowań, na wymaganisoh kultury asobistej, tworzeniu órodowiska wyohowawczego i przygotowywaniu do zawodu
- oo wp3ywa3o twórcza i modyfżku~goo na ksztaitowani.e sig ioh ró~norodnyoh potrzeb;
- l~cz~snie świadczefa opiekuńczyoh x wymaganiami wobeo ppdopiecznpah (dalaza. konaehwenoja przyj~tej zaaady "nio za darmo") - prz(r)d lc8żdym, wyoho~makie~m atawśane bp3y oi$gla ró~,norodne, wy~aze wym~agania, lctóryah wype3.nianie atanowiio konieczny warunek zdobyoie środków na op3a.oenie szeregu świadazeu opiekuńczyoh na jego rzecz (łgazenie tegoy oo daje s~.Q podopieaznemw z xyme.ganiaui wobeo niego~ było nie tyl.ko zerwąniem z opiek,~ filantropijn~, wynhowawczo ni.ekorzyatną~ ale wyzws:lalo u vyohowanków twórczą aktywnośó 1 towarzyaząoe jej przekonanie~ ~e ioh aktualna egzystenoja i przyszłość są i mog~ być przez nioh samyoh kształtowane).
Sumijąo aożna stwierdzió~ ~e wyahowanie przsz opiekp rczwi js,ne w ośrodku Kofoeda stanowió może - tatc w sw~roh za3~o~eniaoh~ ja'k i praktyae - klasyazny przyk3ad opieki nad młodzie~$ sprawowansj według z góry zał~o~onyoh oelów, form~ metod i teahnils wyohowawazyoh, bgd~oyoh wpre~zem na.jbardziej nowoczeanyoh tendenoji w opisoe i wyohowaniu7~.
PRZYPISY DO RCZDZIAi.U DZIESL~TEGO
W pierwszym xydsniu niniejszego al~yptu rczdział ten zatytulowamo "Wyahowanie opiekuńcze"~ który to termin u~pwany 't~ył w aatej praoy~ pocz~,wszy od jej tytułu. W tym wydaniu z~stal on zaat~piony wazędzie terminem "wyohowanie przez opiekę", pszy zaahowsniu w istoofe tef sa.mej jego tre§c~. znaezeniowej~ jaka

395
została mu nadana w tej praay. Niemniej jednak dokonana zaiana nie jost bpnajmniej jedy~ie zabiegiem formalnym. Okaza~a ai~ po kilku lataoh konieazna ze wz 1 du na wymagania seman
g ę podstawowe
tyki~ ~cisłośoi i preapzpjności logi~.cznej~ niezbędnej spójnośoi i klarownośoi. strukturp pojęć podstawowyoh i ioh poohodnpoh, a tak~e wobeo azęstego nadutywania tego terminu w azeregu publikacjach~ oo zostało ju~ zaspgnalizowane w poprzednim wydaniu niniejszego si~ryptu. Zmiana ta nie cznacza aałkowite~ rezygnaoji
; z term3.nu "wyohowanie opiekuńcze". Z uwagi na wymienions wy~gania zoetaje on zarezex~nowany jedynie dla określania wazelkioh form i przejawów szeroke pojgtego wyohoirania posiadaj~osgo mczliws i waiory opiskuńcze. Eliższa interpretaoja-tak rczumiane,go wyohowania opiekuńczego zawarta jest w oatatnim rczdziale tej praoy.
z Chodzi.tu przede vezpstkim o wykorzyatywanie nastgpujq, ayoh dwóoh grup metod:
- dzia3ań poórednioh poprzez rczbudzanie~ keztattowaisie stosunk8w opiekmńczyoh mi~dzp podopiecznyei w ukladaoh heterogeniczuyoh tak~ abp podopieczni ata~csi, bardziej rczwini~oi, doświadczeni i eprawsaiejsi podejmowali i spe~niali rols opiekunów wobea tyoh, ktbrzp nie poaiadaj~ takioh dpspczpoji i wy·maga.jg p(c)moag i opieki; .
	- sty~lowania i orgariizowania ró2npoh form samooba~ugi 	podopieczn Ąh~ zaapokajaj4oej bezpośrednio lub pośrednio ioh 	_ wielorakie potrzeb~yi' której rolś, opiekuna sprowadza aię do
atawiania odpow3ednioh wymagań, motywowania, instruowania, przpkładou~ego pokazu~ korygow~.a~ kontroli i ooeny~ przy czym i te funkoje ul(r)gaj~ atopniowe~ ograniczeniu~ na rzecz ooraz te pełniejszej ioh samodzielnośoi i odpowiecl~ialnośoi.
3 Trl tym zakresie mieazczq si~ zarpsowane xii.xe j "Zasad7r wp, ahowania przez opiek$". W' tpoh raetaoh można rbwnie~ rczpatrywać
problematyk:~ form i mstod wyoho~isu~i.a przez opiek~,.
4 Tak na przpkład ombwione wyźej fur~ko~e, sptuaoje i czpnr nośoi opiekuńcze w domaoh dzieoka wpznaczaj~ zakree wyahowania przez opiskę w tyoh plaodwkaoh~ oczywiśoie pod warunkiem, ~e .~r tej onłej opieoe uwzględaiane s~ oele wyohowania:

396
~ M. Demel, O wyohowaain zdr~tn7rr, Warszawa 1968.
.
6 Ibid., e. ~2. 7 Ibid.~ s. ~4.
8 Ze ilz~lgdu,na zaproponowams wyżej rczumienie wyohówania pa~zes opisic~ treś6 te,go oytatu zobowiązu je do poczynie~tia na.st$puj;eeego zsatrze~enie. Wedtug autora bierność przedmiotu opieki wyklno:a mo~liwłośó za.liczenie jó j do wpohonani.a zdrowotr~ego.
Nie jest to kryterium dastatecznie preoyzyjne i jaaxse, ohyba jeśli sa3.ożymy, tź ohodzi tu o biernoóó abaolut~t bowl.em bier.. noóć częśeiowa, wz~lgdna przedmiotu opieki nie vy~klncza jsszcze nzyaki~nia wpników wyohownwczyoh, jakkolwiek ~est jasne, ~e wigksza akty~w~aośó zrri~Isaza wynZlci. Dlatsgo też dafix~a ja: wy~eho· wania przez opiek~ akoentuje kryteria oslów i skatków wyohowaw_ czyoh sprawowanej opieki.
9 M. $o~akiewicz, U podstaw wyoh_oxanj.a seksnalnego, War-. szawa 1969, a. 3o~_3b1.
~o c. Hibby, Tiyohowanie seksus.ln~e, Warazawa 1969, s. 30~_ 341.
1 f Ar MakarAnkO, K3il~,$~. dl.a rOdziCÓW, ~ar~.wa i 9"~0~ _ 8. 2~0~ mia,i wiele raoji twierdzao, 2e "Wyoho~rujy,o o-d~zieln3.e uczuoia ploiowst nie wyahowujesy jeazcze obywatela. Wyohowuj~,o zaś obywatel.a, wyohonujemy tym samys~ uczuoia płoioor~e, lecz już uszla~ohetnióne przez podstawosry kisruaets ~aazpah vr~' ków peda~~o~~h" w
~z M. Kczaki.ewicz, op. oit., s. 33: 3 Tbid. , a. ~1 ~i. Ał
, ~~ H. Izdebaka, Przygotowaa,ie do 2yoia w rodzinie, Warszaaa n 97z, a. ~~-z7.
j~ M. Kcztlsiewlcz, op. oit., a. 32.
~6 Odpowiada im w du2ym za~esie realizó~rany aktvalnie w szkolaoh ponadpod:ta~owyoh progFam "Przyspos0blenia do żyoia vr rodzinie", ,r któ~rm podl~eśla ai$ ."szczególne znaoxenie" umie.. 3~tnośoi: "wspói~ia i wapóidziałania w rodzinie, w środow2atcu sgsiedzkim i w grupaoh towarzyskioh,prowadzenia gospodaretwa do

397
mowego, planowania i organiza,Qji żyoia w rodzinie oraz pielgsnewania i wpoho~wania dzieoi""- wktadka do Problemów OpiekuńoxoWyohowa~rczpoh, 7/1977, s. I~i7DCV.
17 Por. T. Nowaoki, Wpohowanie przez pr~$, Warszawa 1964, e. 77-100.
18 O wyohowauiu.ekonomicznyt piez~ M. 'I7rzeoiak i M. Pis
kiewicz, Rodzina i Szko3.a, 1, 2, 3%1970. Według tpoh autoró~r ° ryohowxsnie ekonomiczne polega na wyrabianiu xra2limośai wyoh~an
ka na ekońomiczn3.e negatywne px~ze ja~r żyoia i postawp do pczptywnpoh dzia.lań ~r tpm zatflreais.
1 9 Między innymi H. Barankiewicz, Praoa a kształtowanie osobowośoi ucznia", Warszawa 19ó6 oraz T. Nowaoki, op. oit., s. i63_193.
20 H. Muszyńaki, Podstawy wyohowania społeczrao-moraLnego, Warezawa 1967, e. 167.
21 Ibid. - pi~ó zadań wyohoxawczpoh działalnośoi konaumpopjnej dzieoi i młodzieży.
22 Spotykamp si.ę z xtf.m czgato migdzp innpmi w praosoh R. Wroczy~iaki.ego, - J. Wolczpka, A. Kslma.
J. Woiczpk, Opieka na.d dziećmi i mlodzie~~ w wieikioh miastaoh, Warsza°wa 1969.
24 Ibid., a. $4.
a 25.Ibid., s. 71.
26 J. Korczak, Wgbór pism, t. 3, Warezawa'19~8, a. 2~2. ~', Ibid., e.~260. E
28 Ibid., s. 211. z9 Ibid., a. 231. 30 Ibid., a.. 326.
31 Ibid., e. 328. '
I 32 Chcdzi tu przede wezpatkim o sztuczność, farmalizm i ~p
oiow4 niepraktyczność wy~i~cznie piseomnego porczum3:ewania eię, I' -a tym samym sprzec~ność z iriuymi; oelami wyohowania i potrzsbami
po~,dpodmiotowymi dzieoi.
.
°

398
33 J. Korczak, op. oit., s. 334: 34 It~id., a. 3t4. ~ ` 35 Ibid., s. 334.
36 Tbid., a. 335. . 37 ~id., a. 332.
38 Ibid., a. 2j2. Wypada tu podkreślió, ~e w tym - między i:myai - zaiożeniu kryje sig jednocześnie istotne ograniczenis opiekańczo-wrohoaawcze~ konoepoji J. Korczaka.. Trzeba bowiem pa
' mi~taó, ~e bylo to ~yoie w du~ym stopniu odizolowan~e od apo3.ecznego środowiska, od świata ludzi doros3.yoh i ju~ jako takie nie moglo dostatecznie przygotowywaó do samodzielnego źyoia w tym społecze$stwie. Nib mog3o tak byó i dlat(r)go, 2e jak wiadomo, Korczak nie doprowadzał swoioh wpohorrankbw do samodzielnośoi 2yoiowe j, i że oa3.a jeso konoepo ja opieki była op3.etc~, bie~oą,
"na. dziś", a nie opiek~, perapektywiczng, naatawion~ jednocześ' nie "na jutro" podopiscznego. Te poważne ograniczenia nie zmiet
nia~g jednak iatoty wyohowania przez opiekę. 39 ~id., s: 253.
4~ Tbid., s. 216.
41 H. l~a.dlińska, Psdagogika spo3eczna, l~roo3a~r 1961, s. 87. 4z gilka hrptycznyoh uwag dotycząoyoh konoepoji opiskvoa
, wyohowawop xpdłng J. Horczaka zawarlem w rczdziale "Postawp opiekuńcze".
43 Warto w tys ~ejson wapomsieó, ~e zdaniem Makarenki ostatecznym oel(r)m wyohoyrania jeat azczĄŚoie czł.owieka.
44 por. A. S. Makarenko, D2is.la, t. j, Warszawa 1956, s. , .
45 Por. W. Tatarkiewicz, O szczggotu, Warazawa 1962, s. 91. i 46 ~T, ibid., s. 49.
47 A. Ś. Makarenko, op. oit., s. 443. '; 48 Ibid.,, a.. 315.
49 W. Tatarkiewicz, op. oit:, s. 555-5~7·

399
~0 Makarsnko tw~.erdzil, że sre$Ą~oie czio~rl.ska tlrni w rzecz7wiotośoi 4poieczno-politycznej krajn, w praoy apoiecznej i zawodowej - ibid., s. 44j oraz t. 7, ~Tarazawa 19j7, a. 80.
~1 Ibid., st. ~, s. 44z. x~ Ibid., a. 443_444.
	~3 Ibid.,	n.	72-80.
	~~ Ibid.	a.	73.
	,		
	~~ Ibid.,	s.	7z.
	~6 Ibid.,	s.	7~·
	~7 7eóid. ,	~.	76. .
	~8 ibid.	a.	z7~t.
	,		
	~9 Ibid.,	s.	z36.
	60 ~id:,	s.	2zo.
	61 Ibid.,	e.	$74.
6z ~id., e. z37. 63 Ibid., a. z64.
6~ Ibid., s. ~74. . 6~ Ibid., s. 2z0.
> 66 Ibid., t. 4, s. 4~9. , 67 ~,id. , s. 4 ,8.
68 ~id., t. 5.
69 ~,.ła to opieka nad młodzteż4 w dużej rierze wykolejon$, ~robeo ktbrej wszelka poaoo typu jatrnżniczego nie rogła "atanowić czynn3ka trwatej 3 pczytywnej odri:ny. Jedyraie wzbudzanie aktyWnośoi w trndnyoh eytueojsoh żyoiowyoh, poroo w forrie przygotowania do praoy zawodowej.stanowi4 w3aboiwe forsy porooy, skubecznie przeoiwdzia3aj~.oe depresji i wykolejeniu" - R. W r o 
o z y ń s k.i , Ośrode~.s pomooy rłodzie~y i rodzinie w Kopenhadze, Kwartalnik Pedagogiczny, z/19,~8, s. 160.
7~ Rczdz. "Podstawowe zasadp op3eki i vyohowania przsz
opiskę".
i ?

400
71 "W prsttnw p~rsedatawia aie ten prooea w apeaśb naatppnj~,op: vw:estnit ~laazaj~op siĄ do obrodka otx~s'msje ledity· maoj~ (tzw. tartp praey) npona~cniaj4o~ do korzystani:'z różn7sh urz4d:eń s~aictadn, rarastatór, zakładu fryz jerskie6o, k~,pieliatoa~ p~ralnd., kót eavokaztatoenia. Pod kiernnkiem i opietc~y !'aehohroh inatrnttorór rtkonuje rótnorodne azynnoboi sczpoczyna~4o zazxycza j od uporaydtas~n~uia rl.sane j Rarderoby i dopx~owadssenia do porz;dkn ~tisanseo rale~du· - R. Wrooss~ńaici, op. oit., a. 161.
7~ Nale9~y podkreslib, te liczpia s3Q tu nie tTlto dzislalneś8 0 oharakterze aamoobatu6orym i pa~odnto~~nym, ale równ3eż uazeatniot~ro r róś~·oh kbikaoh zainteseso~ i innyoh fermaoh savaots~tatoenia, samo~ryohouania. Wezyetlete te czy:mobo3 1 nczestniotro sejeatrowame byiy odpowiednim s=stevem czne,czeń na "kartaoh psaop·,.śoiile kontrolorane, p~anktawane 1 p~~zeliczane na wartoóó wenn4,trzzakładowsj monetp. Można by tu poriedzieb,
że medr!'ikaoja ta byie doayć bogata, rielorarstwowa, a każda jej forma eblio~ona bpia na okreśiony zpek wy·ohorarczy.
73 ~,~~o~a ta - to oai~ kompleka só9tnyoh syttueoji oddzia3.ywaj~ogoh konstruktywnie na potrzebp'podopiecz~h. ·Ogrodek rczporze~dza nrzq,dzeniami alufi,~oymi ryohowaakowi i maj~oymi na oeln ryohorarcze oddziaiywsnis na ry~ahawanka. Urze~dzeńia te maj~ rótnoralci pharakter: ró~me,so typa rarasstaty i peraoown,ie, sala Ri.~maatyczna, k~pielisko, b~.etlioa~ zoapoty praop kulturelns j i samokssstaioenia. Uazestn3.k ~lassa j4oy :ig po poaoo
do ośrodta ó~afoeda zoataje ir rposób n a t u r a 1 n p i e d n e o z e 8 n 3 e k o n i e o z n p (podkr. Z. D. ) rl~oaouy do noso~niotwa r wyreieni.onpah urze~dzen3aoh i formaoh praoy" - R. Wroczyńsid, op. oit., s. 161.
Por. tenśe~ Wproradzenie do pedagosiki apolecznej, WarW~a 197~, a. 149.

11. ZASADY OPIEKI I WYCńOWAMA PRZEZ OPIEK~
11.1. U w a g i x s t g p n e
Wyohodząo z agólnego zało~enia iatnienia nieprzppadkowroh
i stałyoh nast~pstw olcreślonej dzia3alnośoi społecznej aożna ° przyją.ć, ~e prooes wyohowania przez opielcg przebiegn wedłu6 pew
nyoh praw-odzxieroiedlaj~oyoh atałe zale~nośoi sigdzy falctaai opiekuńczo-wyohowa.wczymi. Niezale2nie od tego, na ile te prawa s~ dziś pcznane, ioh wyrazem s~ speopficzne zasady, b~d~oe ogólnymi normami poatgpowa.nia opielna$czo-wyohowawczego~ wskazuj~,.oymi na sposobp realizaoji oelów i zadań w tym zakresiel.
Speopfika tpoh zasad polega głównie na tym, ~e obejmują one swym zalsresem jedynie działalność opie~uńcz~ i olsreślaj$ podatawowe warunk.i~ x lctóryoh spra.wowana, opieka. zyskuje walory wyohowaxcze w zakresie wszystlsioh mo2liwyoh do osi~gnigoia oelów. iO poróvmamiu z nimi na przplcład zasadp wyohowania aoraln~go dotpcz~ tyl.lco aspelctu moralnego wszelkióh form alctywnośoi dzieoi i mładzie~y. O oelowośoi i potrzebie formułowania zasad w działalnośoi wyohowawczej pisze Z. Mpsłalcowslsi: "Wazędzie tam, gdzie mamy do czynienia z jalcimś przejaw~ tppowsj działalnośoi ludzkiej, z postgpowaxrlea jaiciegoś rodzaju lub wytworami tego postgpowania, mo~emy i poxinniśmy d~~yó do t e o r e t p o z n e g o u j ę o i~a i n a j b a r d z i e j e 1c o n o m i o z n e g o s f o r m u ł o w a n i a u 1c ł a d u
p r a w i d 3 o w o ś o i , - s p e o y f i o z n y o h d 1 a
t e g o t y p u p o s t ę p o w e n i a "2. Dobrym przyfcładem

402
tego mog~ bpć "Podstawy wyohowania społeczno-mora.lnego" H. Muszyńskiego, gdzie autor poświgoa osobny rczdział "Ogólnym zasadom społeczno-moralnej aktywizaoji dzieoka w wyohowaniu"3.
0 ila jednaic sama potrzeba formułowania zasad w dziedzinie wyohowania jest na. ogół uzna.na. i pralstpcznis realizowana, o tyle podstawy metodologiczne ioh wprowadzania, a oo za tym idzie i oharalster tpoh zasad mog~ być ró~ne. Wymaga to dokonania wyboru postgpowania metodologicznego i bli~szego olsredlenia tre§oi foril
mułowanpoh zasad. Zgodnie z reprezentowanymi, zw3aszcza w na.szej
pedagogioe, pogl~dami4 for~ałowanie zasad opielsi i wyohowania opielcuńczego opierab b~de na dwóoh głównyoh podatawaoh: anali· zie prooesu opieku$czo-wyohowawczego oraz soharaktaryzowanyoh wy~ej zwi~zkaoh opieki i wyohowania5. Wyprowadzone stąd zasady
(' powinuy stanowić okre§lone normy wari~nkująoe pomy§lny przebieg
i po~~daną efekty~so§ć tego prooesu, to jest takiego sprawowax~.i.a opieki nad dziećmi i młodzież~, lctóra zaspolsa ja jąo optyma.lnie potrzeby bgdzie jednocze§nie je wyohowywab. maki oharakter ma.j~,. wspomniane "zasady spo3eczno-moraln~j aktywizaoji dz3eck.a w wyohowaniu" H. Muszyfiskiego, a na. grunoie dydaktyki zasady nauczania zawa.rte w "Zarysie dydaktyki ogólnej" W. Okonia6. Natomiast mało przydatne taic dla praktyki. jak i teorii wyohowania olcazu,ją si~ zasady wyprowadzane z okre§lonyoh ogólny"oh twierdzeń i założeń programowyoh i innyoh, będąoe w istooie rzeczy ich powtórzeniem w f ormie wyselakojonowanyoh i umotywowanyah postulatów~. Opraoowywane na takiej metodologicznej drodze zasady mają bowiem dwie zasadnicze wady: nie są one najczg§ciej speoyficzne dla tej dziedziny wychawauia, dla której są przeznaczone, a co wa~rsiejsze - nie są prawidiowo§oiami prooesu wyohowania, lecz dyrek.tywami wyra~ającymi pęwne ogólns wymagania będe~oe pcza obrębem tego prooesu. Kierufąo s3ę tymi za3o~eniami s~dzę, i~ w proosr~ie wyohowania opiekuńczego koni,eczne jest uwzglgdnian.ie kilku pódstawowych zasad, lstóre s~ jeszcze raczej niepełnym zarysem podstawowyoh prawidłowo§oi w tej dziedzinie, ze szczególnym uwzgl~,dnieniem sytuaoji w domaoh d~ieoka. Mamy już w naszym pi§mienniotwie z zakresu opieki nad dzieokiem propczyoje zasad działalnośoi opiekuńczo-wyohowa.wczej, śT~iadcząoe o pewnyoh tendenojaoh rczwojowyoh w teorii opieki, ale budząo(r) ni~mało wątpliwośoi i zastrze~e'ń$.
.

403
11.2. Z a s a d a o p i e k i s p r a w i e d 1 3 w e j
W szeroko poj~tej opieoe nad dziećmi i młodz~e~ą nietrudno dostrzeo występuj~oe nierzadko wyraźne ró2nioe jakościowo-ilośaiowe w zaspokajaniu ró~nyoh potrzeb określonyoh grup podepiecznyoh oraz poazczególnyoh jednostek w ioh obr~bie~ predestynowanyoh do równorz~dne~ opieki. Na przyk3ad na kolońiaoh letnioh istnie~e dobó nierówny peziom i zakres zaspokajanpoh potrzeb przebywajcłoyoh tam dzieai..Wynika to z ró2nyoh norm finansowyoh realizowanyoh na ró~nyoh koloniaoh na zakwaterowanie~ wp2ywienie i rekreaoję zale~ni.e od mo~liwośoi fina.nsowyoh organizatorów9. Równie~ w zale2ności od typu internatu szkolnego, rodzaju instytuoji nadzoruj~,oej oraz bezpośrednioh opiekunb~r róiny jest tamNpcziom i zakree świadczań opieksu5czyoh na rzecz podopiecznyahl~. ~ '
Znane s~ rb~nioe w opieoe nad dziećmi migdzy rodzinami i
w ioh obr~bie, wynika~~os z przyczyn zewnętrznyoh i wawaptrzx~oh. Faktem jest równie~, ~e domy dzieoka w porównaniu z przeoigtxr~ rodzirsey nie zaspoks ja j~ lezb ~,aspoka ja j~ gorze j wiele potrzeb awyoh pod(r)piecz~ohll. We wszyatkioh-tyoh i~ innyoh_przypadkaoh wyodrgbniajtE si$ wyraźnih srupy lub jednostki uprzywilejorane i upośledzons pod w$E;l$de~ ~~p~f$iomu i zakresu spx~awowane~ nad nimi opieki. Taki at7ae~t rzeo$y rczpatrywaó mo~smy w kategoriaoh czyato opiekuńczyoh konstaiiujq,o braki i niedomagania w opieoe nad jednpmi dziećmi oraz w pord~maniu z tym opiekp "dostatni~" nad drugimi, a w aumie jako niesprawiedliw~, dystrybuoję dóbr egzystuj~oą w pewnym stopniu i zakresie wbrew zaio~eniom ideowym i nstrel.: jowym naszego Pańatwa. Niepodobna wszaisie pomin~ó tu e~apektti` s~ohow~wcze~o takiej praktyki opiekuńczej, a zwłeazcza wówczaat gdy podopieczni - tak upośledzeni jak i uprzywilejoweni - d o s t r z e g~ a j & i u ś w i a d a m i a j q, sobie te ró~nios. Pooi~ga to za aob~ przewa~nie negntywne akntki w ioh mn= ehowaniach, na.stawieniaoh i poalawaoh spoteomtsyoh. Wbród podo
piseznych Zna~duj;cyoh si~ w gora:ej sytueo~i opiekuńczej ro~ ai~ wytwarzaE: poczuoie upośledzenia, niiazośoi, niesprawiedliwości, stany frustraoji, potrzeby i dą~enia do apo3ecznie negatywnej kompensaoji, zaohowania egrlspwne, a wśród uprzywilejowanyoh tendenoje do akoeptaoji i utrwalania nierównośoi spo3ecznej,

404
poczuoie wpżazoboi wynikajgoe z lepaze,j=egzyatenoji oraz skłonnobć do ooeny ludzi wedlug tego ts,ryterium, postawy konaumpoyjne i spo3.eczne, elitaryzm.
. Opieka nierównorzgdna polegaj~oa przed(r) wazystkim na nierównym pod wzgl~dem za~sau, stopnia i s~andardu zespokajaniu potrzeb tej aamej kategorii jest czynnikiom hamuj4oym, dezintegruj~oya, d(r)moralizuj~oye i tworz~oym ujer:y atmosfer~ w najazerzej poj~tym prooeaie opiekuńczo-wpohowawczym. Ujemne w sen.. aie opieku~~czym i wyohowawczym konaekxenoje ubwiadamianpoh px~zez podopiecznyoh nieaprawiedliwyoh ró~nio w zaspokajaniu ioh potrzeb wppada zatem uznać za ogólx~, prawidiowobć wyohowania przez opiekg. Jej pczyty~ma odwrotnośoią jest teza~ ~e dodatnie pod tymi wzgl~daai akutki zapewnia między innymi taka opieka, w której wszysoy podopieczni nie dAświadczajg nleuzasadnionyoh i nieaprawiedliwpch ró~nio w zaspokajaniu ioh potrzeb, w której zaohowana jeat pod tym wzglgdem równośó i aprawiedliwobó. d~lpnika.j~oym st~,d psaktycznym wniosidem jest zasada. o p~ i e k i s p r a w i e d 1 1 w (r) j olseślaj~oa apo3eazne ~rarunki zapewnienia wyohowawczego oharakteru opieki nad dziaćmi i młodzie2~,rczpatrywanej tak w azerokioh układaoh migdzygrupowyoh jak i mi,ędzyjednestkowyah. Nie ~eat jednak 3atwo orzeo, kiedy ogieka jeat lub mo~e być aprawiedliwa. St~d znaczna trudnobó w spreoyzowaniu tej zasady. Ogóinie i z pewnym uproazczeniem mo~na powiedzieć, że je~ realizaoja (przeatrz(r)ganie) polega na:
- możiiwie, pod Tss~dpm względem r ó w n o'm i e r n y m zaspokajaniu gotrzeb opiekuńczyoh podopiecznyoh w uk3adach h om o g e n i o z n y o h (jednorodnyoh), poprzez pczytytvne poatawy opiekuńcze opiekuna (opiekunów), aposoby~sprawowania opieki oraz jej jednolite społeczne werunki; ,
- r ó 2~n i o o w a n i u pod r8~nymi wzglgdami (rodzaj, ° zakres, stopień) zaspokajania tych potrzeb w uk3adaoh h e t e_ r o g e n i o z n y o h (niejednorodnyoh), określanyoh wiekiem, p3oi$, pcziomem rczwoju, warunkami zdrowia lub innymi obiektyw
nymi etanaml potrzeb i możliwośoi podopiecznyoh~z, przy czym ró2nioe te nie powinuy obejmować j a k o ś o i opiekiy3;
- w a r u n k o w y m , p o z y t p w n y m r ó 2 n i 0 o w a n i u §wiadczeń opiekuńczyoh~~ pod ka~dym względem,
w obu układaoh, uzaaadnionym p r o d u k t y w n ą aktywno§
r
~t

~+o~
oi~ podopiecznpoh, poprzez któr$ wyćwarzaj~, oni dodatkowe środki ału~ąoe źaapokajsniu ioh potrzeb lnb inne xartośai, oo traktować można jako norm~, wed3ug której ka2dy może w poróWne.niu z innymi o tyle wi$oej braó, o ile wi~oej daje z siebie.
Wyn.tka st~d, ~e zaohowanie względnej równorzgdnośoi opieki nie jest tożaame z wyreliminowaniem wazelkioh różnio w zaspoLsajaniu potrzeb podopiecznyoh, tak ~ak ioh istnisnie nie masi czna.czaó niesprawiedliwo~oi. Zaie~p to od rocizaju tpoh ró~nio
i ioh przyczyn aprawczyoh. Można wigo tg zasadg okreblió też ~ako ogólnp poatulat ap~rawiedliwsgo zaapokajenia potrzeb ponadpodmiotowyoh podopieo$nyoh, którego spełnianie wamnkuje istotni.e przebieg oraz efektyrmośó merytorycznr; i wyohowawcze~ prooesu opieku~Sczego. Ma ona dośó szeroki.e zastosowausi(r). Jej przestrzegania nale~p bowiem oczekiwaó w opieoa porównpwanej~~;
- wawn~trz poszczególnyoh rodziw, w stosunkaoh opiekuńczpoh rodzioe - dzieoi; '
- mi~dzyr po~edynczym~ rodzinami, w ~rodowiaku a~aiedzkio, mi~dzp rodzinami zaprzp~aźnioriysi. i spokrewnionymi;
- międzp grupami rodzin zajmuj~oyoi3..określon4 pczyojg w atratyfikaoji epołecznej;
.. ~~dzp grupami rodz3.n stanowiąopmi ~upy terptorialne, jak na przpl~ad rodziny miejskie i wie~skie;
- mi~dzp prs~soi$tn~ rodzin~ a formalnq, społeczn~ 3.natptuoj~ opiekuńcz~, jak na pr$pkład opieka w rodzinie a e domu dzieoka lub w doma msłego dzieoka;
- mi~dzp poazczególnpmi plaoóWkami opieku:iczpmi w obr~pbie określonego typu - do~mi dzisoka, internatami azkolnymi, prz(r)dszkolami itd.;
- migdzy okreglonpai typami pleoóvek opiekuuczpoh, np. opiska w i,nternataoh szkół znwodowyoh, przyzak3adowpoh a w internataoh liosów ogólnokszta3~~opoh;
- wewn~trz poszo~ególnyoh pianbwek opiekuńczyoh~ w etosun kaoh opiskuńczpoh wpohowawoa - wyohowanek oraz wyohowawoa - grupa wyohowanków.
Respektowan.ie tsj zaaady w uk3adaoh eiędzygrupowyoh uwarunkowane jest dwiema grupaei azynuików: z s w n ę t r z n y m 3 (obiektywnpmi), społeczno-ekonomicznymi oraz w e w n g t r z 

406
n p m i (subiektpwnpmi) wynikaj~oymi z postaw opiekuńczyoh i aposobów apra.~wwani.a przez nioh opieki, jak równie2'z oech biologicznyoh i rczwojowpoh podopiecznyoh. Natomiast w opiede rczpatrywanej tplko w uitładaoh migdzyjednostkowyoh lub w graniosoh określonej inetptuoji zale~p prawie wyv$cznie od tej drugiej grupy czynnik8w. Tak na przyklad ró~niae, jskie istnieją w zaapokajaniu potrzeb dzieoi mi$dzy przeoiętną rodzin~ s. przeoigtnym domem dzieoka, wpnikaj~ z warunków społeczno-ekonomiczxnroh f'unkojonowania obu tyoh inatytuoji oraz ze aposobów spraarowenia opieki przez rodzioów i wpohowawoóx i w3aśoiwośoi rczwojoiryoh dzieoi. RBŻnioe zab wyat$pu~yoe w opieoe mi~dzp dzieómi w obrpbie rodzinp, czp doau dzieoka, zależ~~tplkó od opiekcurów i odmiennpoh poirzeb dzieoi starszyoh i mlodazyoh, dziewczynek i ohiopoów i ioh pcziomu rczwojowsgo.
Ró~nioe w opieoe nad dziećmi i mlodzie~ą mogq, wynikać z ioh ró~go wieku, p3.ad., pcziomu rczwojowego i aktyrmośoi włsanej w zaspokajaniu swyoh potrzeb, z poataw opiekuaficzyoh opiekunów i sposobów eprawowania przsz nioh ópieki oraz z zewnętrznyah, apoieczno-ekonomicznyoh warunków t~unkojonowania opieki, tworzonpoh przez apo3eczsństwo i pauat~ao. Moge~ one dotpczyć zakresu, stopnia i atandardu zaspokajanpoh potrzeb, a te z kolei jednostek lub oalpoh grup podopiecznyah. St~d t(r)~ wynilsa- w z g 1 ę dn o ś ć równorzpdnośoi opiek3. Jeat 6owiem oczpwiste, ~e w grupaoh homoBenicznyah, to jest w warunkaoh rbżnego wieku, płoi, stanu zdrowia, pcziomu rczwoju padapieeznyokz., uzasadnione potrzebam3 ponadpodmiotowymi różnioe w opiec(r) s~ w określonyoh graniaaoh konisczne i wakazane. Granio(r) te powinny być wpznaczane
przaz r z e c 2 y w i s t e potrzeby pona.dpodmiotowe podop~.ecznyoh, ich zgodnos`ó z uznanymi oelami wyehowania oraz zbli~ony doatatacznis standard iah zaspokajania. Pewne ró~nioe w standardzis opieki usprawiedliwiaE może jedyn3.e rb2ny stopień aktys~no~oi produktywnej padopiecznyoh słu~~aej zaspokajaniu
inh potrzeb i realizaoj~, rra.rtośei społecznyoh. ' Jednaznaeznie ńie usprawiedliwione i niekorzystne a~ wszelkie istotne ró~niae w opisae wynika~ąoe jedynie z róźnpoh postaw apiekuficzyoh opiekunów i sposobów sprawor~r~ania przez nioh opieki, ,jak równi.e~ z przyczpn społeczno-ekonomicznyoh, tak nad 3ednorodnymi jak i niejednorodnpmi grupami podopiecznyoh.

407
Uwzglgdni.anie tej zaaady w działaizwści opieknńczo-wyohowawczej domów dzieoka ma szczegblnie doniosle znaczen3e. Wi.ele bowiem trudnyoh do rczwi~zania probl(r)mów opiekuńczo-wyohowawczpoh w tpoh plaoówkaoh wpnika`~w3aśnie z nierównorz~dnego, w stoaunku do przeoigtnej rodziny, zaepaB.njania potrzeb przebywaj~oyoh tam dzieoi. Chodzi tu przede wszyatkim o kompensaojg wartogoi opiek3 rodzinne~, adaptaoj~ w nowpm irodowiaku 3 emoojonalne zwie~zanie z nim, zapewnienie pocznoia równej wartośoi wśród rówieśników z pczadomoweg~i środowiaka i pe3.nego uczestniotwa w jago ~yoiu eraz przygotowanie do samodzielnego ~yo3a,
z zaio~eniem w3,aensj rodzinp wł~cznie. Pompślne ioh rczwi~zanie powa2nie utrudniaj~ lub wrgcz uniemo211wiaj~ głównie niekorzpatne dla wyohow~enków domów dzieoka różnioe, jakie iatniej~ mi~dzy opiek.ą iv tpoh plaoówkaoh a w przheiętnej rodzinie~ ohooiaż nie można tu pomin~,ć ró~nio w pewnym aenaie dodatnioh.. Do niekorzystnpoh ró~nio należy zaliczpó:
- przeoittnie niedoetateczne zaapokajaazie potrzeb e m oo.j o n a 1 n y o h , a zwłaszcza potrzeby przynależnośoi i mi3ośoi;
- czgaty brak walorów a 1 1 0 o e n t r y o z n y o h w atoaunku w~rohowawoów do rrohowanków, w którym przewa~aj~ raczej sotywy soojooentryczne, 04 o~nacza, że wyohowawoa wyst~pu~e bardziej 3 cz~śoiej jako rzecznik intereau społecznego ni~ indyw~.dualxsego dobra wyobowanka; .
- niedoatatek i n d y w i ,d u a 1 n p o h form aktywnośoi i zwi~,zanyoh z tym oaobietyoh doświadczeń społecznyoh;
- powa~ne ograniczenia lub oałkowity brak w 3 a s n o ś o i, o s o b i a t e j , któr~ mo~na dowolnie dpaponowaó (pieni~,dze na drobiie wydatki, oazcz~dnoioi w Pą0 i SKO, zabawki, ró~ny eprz~t);
- czpato niżezy standerd o e o b i a t e g o w y p o a a ~ e n i a (czego jedn~ a przyczyn a~ znane trudnośoi i ograniczenaia w zakupaoh "dla inatytuoji");
.:- _: - nadmisrn~, obiektywnie nie uzsaadniong r e g 1 a m e n
t a o j ę i uniformizaoj~ w zaspokajasulu wielorakioh potrzeb
wyohowattków, oo kontrastuje z wi~kaz~ awobod~, nieskrępowaniem, : nieograniczonośoie~ i indywidualizaoj~ w przeoiPtnej =·odzinie;

408
- przewa2nie niedoatsteczne u r e z m a i o e n i e aodzisnnego lpoia~ Iitórego eoheme.tpczny~ bezbarwnp tok pczbawioxxp jeat o~fwczyoh perapektpw;
- brak warunkór dla indywidualnyoh form bpoie i ~syoia w,domu, dominaoja inb wy3~cznerśó mo~liwośoi ferm zbiorowpoh;
- p r z e d n o z e e n e e a 3 k o X i t e usamodzielniani~e, nis uwzglgdniaj4ae okresu pr$ejóoiowego mi~dzY pe~n~ opiek~ a oa3kowitpm usamodzielnieniem.
Te i i~e niekorzpatne dla wyahowanków dombw dzieoka różnioe~ó w przebiegn i efektYwnoóoi opieki podkre~ls,ne są w wielu publikao,Saoh~ przy ezpm niektórzy sutorzp przypisuje~ im mi~dzp inapmi wpływ na powatawanie tzw. ohorobp e3eroaej~7. Obok nioh iatniej~ rbżnioe z czpsto opie~czego p~anktu widzenia, dodatnie dla wpohowsuków domów dzieoka, będe;,oe w du~ej mierze przejawem opieki n a d m i e r n e j ~ wpohowawcz~ ni.ekorzpstnej. Chodzi tu przede sazpatkim o:
- brak doetatecznej wapóiodpowiedzialnośoi za~ zaspokajanie swpoh potrzeb oraz niedoatatsczne praktyczne wspóldz3.a,ta.nie w . tpm zakreaie~ oo wypel.niane ~est pszez wpohowawobw i px~aoowników obsługi;
- niepodejmowanie azeregu po2q,danyoht na terenie plaobwki i pcza niq, zada~ i obowi~zków spo3ecznyoh;
- iatnienie obaługi w zakresie organizaoji ~yvienia, zaopatrzenie~ potrzeb zdrowotnyoh, utrzymania azyeto~oi, porz~dku i i:mpoh zadarS goapodarczyoh ełu2~oyoh bezpośrednio lub pośrednio potrzebom wyohowankórr;
- dominsoj~ brania nad dawaniem, konoumpoji na.d działaniem
produktpwnym; , ~ - korzpstanie z dodatkowpoh iwiadczeń opiekuńczyoh głównie
ze atronp in:tytuoji spo3ecz~oh~ jak na przpk3ad z f`undowanyoh kaie4żeczek sde ezkaniowyoh;
- pa~seoi~tnie wpżezp koazt kensumpoji i utrzymania przekra
cza~j~,op znacznie średnie wj~datki w przeoiptnej rodzlhie (ni~ej i średnio zarabiaj4aych)18;
--wi~kaz$ toleranajg apoł(r)cze$stwa d;la ró~npoh ujemnyoh zaohowań wyohowanka domu dzieoka oraz akł.onność do traktowania go jako jednostl~ nieazcz~śliw~~ zasługuj~og na litość-i wapółczuoie.

4og
Obraz tpoh różnio nie foat fednolitp ws ~rszyatkioh plaoówkaoh i wbrdd wszystidoh w:ohowankbw w poazczególnpoh doraoh. Zależp to przede wazpstkir od stara~ opiski i wpohowsnia w danyr domu dzieoka, wieka wyohowankdw, ioh aytuaofi rodzirm~af, dotyohczeaowpoh dobwiado~e$ żyoiowpoh i okreblonego wartoboiowania siebie na tle nafbliżssego, pczaderowsgo brodowiaka. Nie ulega jednak w~,tpli~ro~oi, ~e s~ one pa~zez wigkszobó wyohowanków w pex nya zakresie i atopnin doatrzegane i oseniane. ~riado$y o tpr ' ri~dzy innyni !'akt, żs znaczna ioh czebó nie przyznafs ai~ lnb przpznaje siĄ nisohQtnie, iż s4 wyohowankari doru daeieoka, a
z drugief atronp widzi awof~ aytnaofĄ fako, pod niektór~oti wn~gl~dari, korzyataiefa:4 u porównanin s rówisbnikari w rodztnaoh. Wa~ne feat fednak nie tple dalsze preoyzoxanie tyoh różnim,
ohooia~ fsst to konieczne, ile natalenie ioh przyczpn i brodków zaradczyoh, oo jeat zaaadni.czyamarunkiso realizaofi zasady opielci w$glednie równorzĄdnej na tpa terenie. Mówi4o o tyoh przTczyisaoh należy rczró~nid dwe ioh rodzsfe: obiektywne, na które zio~; ai~ te wazyatśie niedoragania i braki opieksufcze, wynikaf~oe z aer~ef iatoty i oharaktsra dom dzieoka, ktdra w tyw ukl8.dzie e~. praktpcznie n:1(r)aożliws do wyslirinowania sraz subiekt3nrna, ak3adaj~oe aiQ z ró~npoh niekorzyatnpoh dla spsiniania przez t~, inatptuof~ fef opiekutioao·wyohowawazyoh źunkofi - praktycznpoh rczwi4zań, dokonywaupoh vr fef raaaoh i pcza ni~,, ktbre rośna rodyt'ikowaó i usuwab zgódnie z potrzeberi wyohowankdrr i wyragani~mi apoteomn>,i.
r
Porijafe~o tu przyczynp pierwszego rodzafu, które eprowadzid rożna g3ównie do aztucznośoi brodoxi.aka 3 ujcam~Toh stron żpoia w więkazpoh zeapolaah, do drugioh należy zaliczyó:
- niekorzpstny apoaób finanaowania doru dzieoka polegaf~op przede wazpatkir na odgórnyr podziale oałoboi bud~etu na aztpwne cz~boi, utrndniaj~oye slastpczne, zgodne z potrzebar3 wykorzpatanie poaiadar,iyeh brodkdw oraz na wykluczenin ro~liwośoi ioh
zaoszazqdzen3a lub przenf.esieni.a ns nast$pnp rok, z azym wi~że ~~~~~~_. sig bn~ak koniecznpoh dla kierownika.plaoówki uprawniań i korpe
tenof3 w zakreaie planowania i wykorzpstania bud~etu; '
- nierzadko ra~~os nisdomlWgania i bra.ki w aalokazta3oie gospodarki domu, wpnikaf~ae często z nieprzygotowania ka.drp do wykonywa.nia zada,ń gospodarazpoh i niedostateazneg~o iah egzekwowa..

41.0
nis za.stro~y nadzoru oraz dośó powezeohnego ntedooenisnia ~terialnyoh i wyohowawczyoh wartośoi tkwi;opoh w dobrej goepodaroe plaoówki~9; '
- różnego rodzaju odohylenia od normp wpat~puj$oe u większośoi wyohowa~nków, które bezpośrrednio lub po6rednio utrudniaj~ nale:~pte zsspokojenie ioh potrzeb i obni~ajq, zakres i pcziom opiekiz~;
- wyatgpuj~os cz~pato u wpohowawobw negatywne poetawy opiekuńcze lub pswne eleeentp takioh postaw~ determinuj$oe pcziom
i zakres epx~awowanej przez nioh opieki~~;
- n3,edoatateczne przygotowanie wyohowauoó~r do realizaoji funkoji opieku$czyoh domu dzieoka oraz wypiywaj~oyoh eta4d rczllaznyoh szczegó~owpoh zadań, oo wynika z dotyohczeaowyoh brak8w pro~ramowyoh i innpoh w ioh kształoenih i doskonaleniuz2;
- nieatrakopjność i niaka ranga czynnośoi opiekuńczyoh w zawodzie pedagogicznym w odczuoiaoh wigkszoboi, zw3:aszcza miodpoh, wyohowawoów;
- niedoetoaowany w znacznym stopniu do ~otrzeb wyohowanków aktnalny statut i regulamin domu dzieoka oraz niektóre rczvi~zania organizaopjne~ jak na przyk3ad powoiywanis do ~yoia du~yoh, ponad stuoaobowpoh - niedostatecznte zró2nioowanyoh - plaoówek pogś~biaj;oyoh eztuczność tego środowieka i zagubienie dzieoka23.
Spośród isnyoh mo2ltwpoh przyczyn nale~y wpkluczyć ogólną wysokobó nak3adów finanaowyoh państwa na utrzymańie domów dzieoka~ które w porównaniu z przeoiętnymi doohodami.średnio i ni~ej zarabiaj~opoh rodzin są wyraźnie karzyatniejsze~ oo woale nie cznacza~ ~e a~, doatatecznie oelowo, goapodarnie i efektywnie spożytkowane i przsz to zupe3.nie wyeterczaj~oe rr atoaut:inx do potrzeb. Przyczpuy te s~ wielorakie 1 zlo~one: mieazcz~ sie n granioaoh domós dzieoka ,i ai~ga~~ daleko pcza te inatytuoje. liarunkiem usuni~oia iobv jest dostrzeganie niesprawiedliwpoh ró~nio w opieoe nad dzieómi oraz potrzebp realizao ~1, zasady opieki spra-. elisdlire j :
Poatulat ten odnoei aip rówńie~ w dużyn :top~niu do pa~zpczyn obiektywnyoh, które mog~ i po~rinny byó na tesenie dow dzieoka reaksymalnie łagodzone i kompenaowane, przede wszystkim poprzsz

411
uauwanie wymienionyoh i innyoh przyczyn aubiektywt~poh ora.z możliwie peina wykorzyatanie pczytpwnyoh mo~liwośoi, jakie plaoówka ta atwarza awym podopiecznym. Wypada równiet zwróoić uwagg na potrzeb~ę zaohowa.nie aprawiedliwej opiek3. w wewn~trznej atsukturze domu dzieoka: między grupami wyohowawczymi i poszczególnymi. wyohowankami. Do dość azęatpoh nale~e~ tu bowiem przypadki "sównan3.a" opieki niezależnie od wieku, pcziomu rczwoju i p3.oi wyohowanków, a również tworzenie nisuzsaadnionpoh ró~nio w zeapokejaniu potrzeb dzieoi, zależnpoh jedynie od określonyoh poataw opiekuńczyoh opiekunów. 'llwrzy to nie zawaze dostrzegany poważny problem opieku$czo-wpohowawczp.
11.3. Z a s a d a o p t y m a 1 1 z a o j i o p i e k i
Opieka nad dzieómi i młodzie~q, jeat dziedzin~, w której niedostatek oraz nadmiar wło2onej praop i w~rsiłkn ze etrony podmiotu dział.ania opiekańczego.przynosi negatywne skutki, tak z punktu widzenia interean indywidualne6o podopiecznpoh jak i wpomcgań spo3ecznyoh. Speoy!'iczne dla niej a4 uje~re akutki nadmiaru~działań opieku~'iczyoh, czego na przyktad raczej nie atwierdza.mp w dziedzinie wpohowania, w której·wyaokie zag$ezczenie i intensyw~iość oddziaływań wyohowawczyoh jest na ogól etanem pot~danym. Wy.nika to - najo~ólniej mó~i~o z obiektywnyoh, wTohowawazyoh skutków sprawowanej opieki i fej związków z wyohowaniem i growadzi do sformsa3owania zasady apieki optpmalnej - drugiej podatawowej, potw3.erdzonej wszeahatronnie przez do~wiadczenie normy. dla opieki i wyohowania przez opiekęZ~. Norma ta wakszuje na konieaznośó takiego sprawowania opieki, ~eby nie była ona ani nad
',I mierna, ani niedostateazna, a dostosowana adelcwatnie do rzeczy
,~!° wistyah potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznego. Ba~de bowiem , z tyah odohyleń pooi~ga. za sob~ niezale~nie od intencji opiekuna
- opróaz azk8d opiekwiczyoh - ujemne skutki wyohowaweze, Pierwsze przyazym.ia się do ukaztałtowania jednostlci niesamodzielnej, , bezradnej, oózekującej stale pomoay od innyah, potrzebuj~cej
zale~nośai, obawiaj~oej się odpowiedzialnośai, zarczumiałej, wy- ' ~,ii
Tllosłej, sgoietycznej i konaumpoyjnej..Drugie prowa.dz3..do wykolejonia, agreaji, osohłośai emoojonalne,~, stanów frustraayjnyah i zubo~ania oaobowogoi podopiecznago~~.

41~
Dopiere opieka optp~eal;na polega j~,ea na zaspoks. je.niu wielostroxmyoh potrzeb podopiecznego w zakreaie i atopnin nwzgl~dniaje~o7~ jego sarodzislnoBó, w3.asne rożliwośoi, zaradnośó i wpsiłek, ze atat$ tendenoj~ do sarośednkoji i rody!'ikaoji~ ~trzy ~ednoczesnyr zwi~kezaniu aargineau jego autonorii i aamowystarczal-. nośoi pczwala na nnikni~oie tyoh negatyvnpoh naat$pstw i oai..~gni~oie dodatnioh efektów wpohowawczyohzó. Z tego zab wpnika jsazczs rjedna iatotna oeoha opieki optyralnsj: pewien nisdostatek, niedoayt X zaspokajaniu potrzeb podopiecznego, który staje aig nat~alnys bedźoem i ~rginese~e dla jego wlasns~ aktywnośoi m
tys zakresie, a z tys wi~~e ei~ oi~,g3.e ryzgko ze atrony opiekuna~~. Istotny problea tkwi w rczmiaraoh tego niedoboru opieki
i rarginesn ne,rzuoonej podopiecznemu aarodzielnośoi. Nietrudno tu bowier o odohylenia r vbn kierunkaoh od tej zasady. Nis wydaje si~ pvrzy tya ro~liwe i potrzsbne ustalenie jakiohś oatryoh granio w tej rierze. Ogólnie mówiao, opiekun nie powinien l~.czy6 na nie iatniej~,ae rożliwo~boi samodzielnego zaspokajania potrzeb praez podopiecznego i pczoetawienia nie wypełnionyoh luk w opieoe. Ze strony podopiecznego istnieó mua2~ realne ro~liwoóoi samczaspokajania okrsślonyoh potrzeb, tak w pczioeis jego rczwoju psyohofizyczmego jak. i uai.e~gtnośoiaoh. hf tak okrelrlonyoh granioaoh miebai ai~O potrzeba stworzenia podopiecznym dobrze pojgtej "azkoiy żyoia"28, w kt8rej istnie~ą do pewnego stopnia świadose ograniczenia w zaspokajaniu niektórpoh ioh potrzeb, zwlaszcza meterialnyoh, ot~az konieezno~ć oodziannego trndu~ wyei:łku, zms.rtwiefi i zdobywania właanymi ai3ari wartogoi ełuż$oyoh ioh potrzebom. Tak n,a przyklad do~w3adczenie z 2yoia rodzinnego wykazuje, ~e aavet dośó znaczne braki w zakreaie tzw. warunkćw material,nyoh x ~yoiu dzieoka i zwi~zanyoh z nimi czpnnośoiaoh opiekuńczych mogą powodowaó doda.tnie akutki wyohowawcze.
Analiza praktyki opieki na.d dzisokiem wykazuje, 2e przestrzeganie bqdź naruazanie tej zasady prze3arria się w określonyoh goatawaoh opiek_uńczyoh opiekunów, czyli rr tend:enajaoh sta3yoh~g. Wynika to z anga~u,j~oego osobowo~ć opiekuns oharakteru opieki, któr~ dokornaje się poprzez jego poatawy ~ stosunku do przedmiotu opieki. 3eat to fakt zarazem pomyólny i niepoayślny. Pomy6lny dlatego, ~e łatwiej jest o poata~rienie diagnoxy i ustalenie przedaiewzi$ć zmierzająoyah do utrzymania stsnu po~~dane

4~3
go~ a niepomyólnp o `tple, ~e poatawp nie jeat łatwo wptworzyć~ a jeazaze trudniej zmienić.
Sumua~o, zaaada opieki optyoalnej wynika z obiektyw~rah akutków wyohowawazpoh ka~dej opieki tppu rczwojowego3~ i cznacza zasgokajanie wielorakioh potrzeb podopieaznego, w takim jednak zakreais i stopniu~ w taki aposób, ~eby:
- nie by3.e ona n a d m i e r n a albo n i e d o s t at e a z n a w stosunku do potrzeb ponadpoimiotowyah (podopieaz-, ~~'0 3
- by3a w odpowiednim zakresie i atopniu d o a t o s o w an a do tpoh potrzeb, to ~eet uwzgl~dniała jego aamodzielnogć~ wlasne mo~liwośoi i wyai3ek;
- wykazyira3.e atai~ tendenoję do s a m o r e d u k a j i i m o d p f i k a o j i oraz zwigkazania aamodzielnośoi i niczale~nośoi żyaiowej podopiecznegp;
- opiekun etwarzał ~wiadomie pewne ograniczenia, niedoatatki w zaspokajaniu potrzeb podopiecznego, uzssadnione jego azerzej i gł~biej pojętym dobrem;
- atanowila dobrze pojgt~ "szko3~ żpoia" dla podopiecznego, to jeat zabezpieczs.,ła w ps3ni jego i społeaznp in.terea i nie zaprzepaazczała uznawanyoh ludzkioh wartogai dzieoifistwa i ełodośoi;
- nie atanowi3a w atoaunku opiekuńczpm ukladu sprzeaznośai potrzeb i interesów żyaiowyoh obu jego atron3l.
~T interpretaaji tej zaaaap tr,zeba zatem brać pod uwag~ każ- ! de z tpoh wymaga~i, traktuj~o je jednoaześnis jako logiczn$ oa
łogć. Jej przeatrzeganie pczwala uni.kn~ć wymienionpoh wyżej negaty~nyoh nastgpstw opiekmSazyoh i wpahowawczyoh i uzpakać ta
kie dodatnie-akutki, jak: aamodzielność, uspołecznienie~ wiara ~~. we w3aane mo~liwośoi, zaradno~ć, umiejętnośoi samoobaługowe, pó
zytywny atoaunek do praoy i odpowiedzialnośó.
Poatulat optymslizaoji opieki na terenie domów dzieoka ma
wieloatron~e uzasadnienie: w wysoaganiaah społ.eaznyoh, interesie i`E życiowym wyohowanków, mo~liwośoiaah realizaopjnyah i aktualnpoh
niodomaganiaoh w opieae wpahowawazej. Społeczeńatwo ło~ąo powa~- , ne środki na zaapokojanie gotrzeb dzieoi w domaoh dzieaka wymaga ekonomicznego iah spo~ytkowania oraz efektów wpohowawezpoh w
,I I
.

414
postaoi jak najpe3niejszego przygotowania podopiecznyoh do eamodzielnego ~yoia. Z tymi apołeaznymi wy~.ganiami zbiega aię in~.. teres osobistp wyahowanków, którzp dzięki opieoe optymalnej mo
zrealizować swoje.d~2enia i oele ~yoiowe. Dom dzisoka. zaś dyaponująo niezbędnyoi wa.runkami materialnymi i organizaayjnymi oraz kadr~ pedagogiczn~ poaiada podeta.wowe przes3anki dla sprawowania opieki efektywnej, tak w zaspokajaniu potrzeb, jak i oaie~ganiu t~ drogą warto~oi wyohowawazpoh.---Natomiaet rzeczywista opieka nad dziećri w tyoh plaaówkaoh jest w du~ym stopniu nadmierna i jednocze5r~e niedostateczna.
Odohylenie pierwsze polega na narzuaaniu wyahowankom opieki, przeważnie w formie bezpośredniego dczoru i wyręczania, wazgdzie tam, gdzie jest ona w stosunku do iah mo~liwośai własnyah oraz oelów wpohowawczyoh zb~adna i azkodliwa. Ta.ki sens maj~ m.in. oiągie wswn~trzdómiowe zbiórki wyohowanków.przed.wejśaiem do jadalni, uczelni, wyjśoiem do śzkoły, sprzątanie przez praaovmików obs~ugi pomieazcze$ i a3.ejso wykorzyatywauyań i zanieczyszczanyoh przez wyohows.nków, zwalnianie ioh z wykonywania ró2npah zadań gospodarczyoh ałuż~,oyoh bezpośrednio lub pośredn3.o iah potrzebo~a, zamykanie telewizorów w apeojalnyoh szafaoh, inatalowanie ~elaznyoh krat, sztab, tcłódek i innyoh meohanicznyoh zabezpieazeń przed iah ewentualnymi niepo~~danymi zaohowaniami, wpposa~enie domu w metalowe naczynia sto3owe, żeby unikna,ć nadmiernyoh atłuazeń, przyznawanie im ró2nego rodzaju przywile~ów
z raaji apeajalnego statusu "pokrzywdzonyah", "riieazcz~śliwyah" i dotkni~tyoh "ohorob~ sieśooą", jak ną p~rzykład bezwarunko~e fundowanie kai~~eczek mieszkaniowyoh, starania o uzyakani.e nieu,zasadnionej wynikami w nauae promoaji w szkole, powo3ywanie nad nimi dodatkowyoh patroiiatów zewnętrznyoh. wepólnq, oeah~ tyoh oraz im podobnyah przedaięwzi~ć ~est ograniczanie aemodzisinośoi, odpowiedzialnośoi, obowiązków i mo~liwośai w3.asnpoh wyohowanków, wyręczanie ioh w koniecznej samoobs3.udze i un3kanie ryzyka. pedagogicznego, Ioh meohani.zm został czę~oiowo zarysowany
w opisie negatywnyah post8.~r opiekuńczyah wpohowawoów domów dzieoka.. Do zssygnalizowanyah tam przyazyn tyah tendeno~i trzeba doda6 jeszcze:
- niedoaenlanie lub niedostrzeganie pierwazopls.nowego oharakteru opieki ns terenie domu dziecka i jej wyahowawczyoh war

41~
tośoi, tak przez p~raoowrtików tyoh plaaówsk jak i nadzór, czego wymown~y iluatrao~q, a~ ri~dzy imxysi cz~ato apotpknne "dydaktyczno-wyohowawczo" plany praoy;
- braki W przpgotownniu zarodow7·wryohona~roów, a z~riaezcza w zakreaie teorii opiek3 i praktycznyoh umiej~tnośoi opiekvń
;,, czyoh;
- woi$ż ~eszcze frafiaentaryczny, przyczpakory i ~i.e~ niż ekroony ahara.kter teorii opieki nad dzieód. i utodzie~~ e~ w tyw op~.ek:L inatytuo jonalne j;
- brak konaekwentnej konoepoji domu dzieaka jako plaoówki opiekuńazej, na przyk3ad pczostawienie donioatego i tradneeo problemu usaaodzielniania wyohorankóv stównie poayaiowoóoi kierownika plaoówki, "uapotecznionej" filantropii i przypadkou loao~3a;
- bZĄdna apo3.eczna ooena sgtuaoji i potrzeb w:ohowaaków demów dzieaka demonatrowana oi~dzy i~ysti lanaowani.sn przez prasg i radio akoji "przysarniania" ioh praez oh~tne rodziny na okresp św~t.
Jakkolwiek przpczyny te s~. doayć z3o2one, bezpobrednie i
~ pośrednie, tkwi~oe w wswngtrzn~ej organizaoji lyoie doen dzieoka i wes~unkuje~oyoh ~e~, czyrm~itta.oh zewngtrznyoh~ jsdnak wakazuj~ na realne sposoby optymalizaoji opieki w tpoh plaobwkaoh, jak i trudnośai w tru ~ala~esie.
Na odohylenia drugiego rodzaju, tzn. na opiekę niedoetateczn~, ak3.adaj~ aię, po pierwsze~ ujemas skutki dwboh typów negatpwnyoh postasr opiekw5czyoh wyohowawoó~r dosów-dzieaka: u n i k a n i a sytueoji i czynnoboi opiekuńczyah oraz o g r a n i 
a z a n i a potrzeb wyahowanków, po wtóre, niedoetatki w zaspo· ka aniu ioh
j potrzeb mieszcz~oe się w graniasah n i e k o 
r z y s t n y a h dla podopieaznyoh doau dzisaka r ó 2 n i o, ' jakie ietniejq aiedzy opiek~ w tyah placówkaoh, a w przeoi~tne~ rodzi.riie, i po trzeaie, wnzelkiego rodzaju n i e a p e~ o y 
f 3 a z n e dla doeu dziecice. n i e d b m a g a n i a o - I1
p i e k u $ a z e , apotykane równie2 w oQieoe x~odzL~snej.
~.~azy ~e razem iatota opieki niedostatecznej: niezaapokajanie oa3.kowi.te lub częśaiowe określonyoh potrzeb podopiecznyoh, pqai~gaje~oe za eób4 negatywne akutki d1a iah rczwoju i urzeczywistniania wartośoi apołecznyah.Przyazpny powatawania niekorzyat

416
nyoh r8~nio w opieoe~ negatywnyah poataw opiekuńazpoh i opieki nadaiernsj a~ jednoaześnis przyczynami opieki niedoatateaznej i.na tym px~zede wezpatkim zasadza sig wspólzale2ność migdzy zasadami spraxiedliw~aj i optywslne~ opieisi na terenie domów dzieoka.
11.4. Z a a a d e . o z p n n e g,o u d z i a i u p o d o p i e o z n y o h w z a s p o k a j e n i u i o h p o t r z e b
Celeo opieki wyohowawazej - tak z punktu vidzen3.a jej przed
m~.otu jak i wymagań apolecznyah - jest nie tylko zaspokojenie
. ~- potrzeb podopiecznpoh, ale doprowadzenie ioh po określonpm czasie do samodzielnośoi~ a boi5le~ do tego, aby sami zaapokajali swoje potrzabp w spoaób zgodny z uznanpmi nor~.mi społeaznymi. Jednym z podatawowyoh warvanków osi~gnięoia tego aelu ~est wi$o czpnnp udziat podopiecznpoh w zaspokajaniu ioh potrzeb. Wpnika on w pexnym atopniu z zasadp poprzedniej~ zaktadaj~oej mi~dzp innysi atwarzanie w prooesie opieki waru~uków dla jak najwi~kazej aktywnoóoi podopiecznyoh33, z przebiegu i funkoji rczwojowego prooesu opiekuficzego: prowadz~oego do stopnio~rego zaniku opieki i narastania samodzielnogoi ~poiowej oraz z podstawowego meohanizmu rczwoju ~ednoatki, jakim'jest jej,własna aktywaośE.
Donioa3.ośó konstruktywne~ aktywnośoi podopieaznyoh w proaesie opieki podkreślała ju~ H. Radlińska, międzp innymi analizuje~o zwi~zki opiekl z wyohowaniem34. Zesada ta opiera aig wi~o
na wielostroamie uzasadnionej tezie, ~s walorp merptoryczne i , wyohowawcze opieki wzrastaj~ proporojona.lnie do zakresu i atopnia czpnnego udziału podopiecznyah w zaapoka~aniu ioh potrzebs , Maj~o na uwadze - z jednej strony - etopień 1 zakres tej aktywnosoi, a z drugiej _ spe3niane przez oplekux~a funkaje opiekuńcze~ no~na wyró2nić naatępuj~ae radzaje wapółdziałania podopiecznyoh w prooesie aiq,glej i pełnej opieki3~.
- Hierne korzyatanie przez podopiscznego z aa3kowitej obsługi opiekuńczej jego oaoby, wykonywane,j bezpośrednio przez opiekuna.. Tego rodzaju opieka epelniana jeat przede wszystkim wobea dzieoi najmłodszyah~ ahorpah i upośledzonyoh. Takie aeahp ma rbwnież opietca krańaowo nadmierna. .

417
- Aktpwne zeahowanie asię podopieaznego w prooeaie opieki, nie wykraczaj~ae jednak pcza elesentarne wapółdziatanie i wykonywanie najproatazyoń czpnnofoi asowobału6owyoh. Najog8lniej, taki pczlom czpnnego mapótdziaia,ni.a jeat przede wazpstkiv odbtoiem zacz~tkowTah (r)o~liwodoi inatrumentalnpoh dzieoi, ioh uriejętno§ai i aprawnośoi praktycz~oh3ó.
- Samodzielne zaspoka~anie przez podopiecznego wielu jege potrzeb lub czpm~.e wapółdzia3anie w tym zakresis, przy poetępująoej redukoji bezpośrsdnioh, wyhonatrczpoh czynnośoi opiekuńczyah ze strony opiekana na rzeaz czynno§ai po§redniah, pobudzająoo-ukierunkowuj~oyah (pouazania, kontroli, egzekwowania). Ten odpowiednio atopniowany tpp opieki mieioi aię w graniosoh od atarazego wieku przedazkolnego dzieai do końoa szkolp podatawowej.
- Korzpetaje~,o woi~,ż jeszcze z zapewnianpoh mu materialnpoh podataw egzpatenoji, podopieazuy w dużym atopniu lub aał.kowioie samodzielnie organizuje aobie oodzienne żyaie i realizuje stoj~,ae przed nim zadania, a roia opiekuna sprowadza aię glównie do zabezpieczania aaterielnego, ukierunkowywenia, kontroli i atawiania wymagań, adnosi s,i.ę s ró~ atopniu do podopi,ecznyah ucz~oyoh aię w szkoisah śrsdniah, przpspoaobiaj~oyoh aię do wykonyt,~an.ia zawodu i atudiu j~,ayah.
- Podopieazny przejoaije na aiebie zapewni(r)nie materialnyah waruuków swojego bytu, staje aię względnie ca3kowioie samodzielny, nie jest ju2 poddawany kontroli opiekun,e, którego rola polega gł8wnis na udzielaniu au doraźnej pomoap, dobrej rady, moralnego oparai.a. Ten oatatni etap ai~głej opieki całkowitej odnoai się do podopiecznyoh będq,ayoh bezpo§rednio po akaie ueamodzielnienia i trwa przez pewian okres~ potrzebny im do opanowania nowyah ról społecznyah, zdobyoia pełnej sutonomii i "aztuki żyoia"37. Problemy wyahowaweze wyró2ntonych rodzajów czpnnego współdziaiania polegaj~ glównie na: wytwarzaniu u podopiecznyohwyohowanków warto§oiowyoh votywów czyrm,o§ai i dzisiań sasaob· aługowych, wdra~aniu ich do społecznie po~~danyoh form i apoaobów zaspokajania swyah potrzeb, wytwarzaniu u nioh aeoh i postaw samodzislno§ai, odpowiedzialno§ai, wytrwało§oi, zaradno§oi orax wykształoenia jak najbogatszego repertuaru umiejętnośoi inatrumentalrxyoh potrzebnych dla samoobsługi i obsługi innyoh ludzi.

418
Z treśoi wyró~niony(c)h etapów aktywnośoi podopiecznyoh wynika~ że realizaoja tpoh oelów wyohowawczyoh możliwa jest dopiero tam, gdzie zaczyna ai~ ektywny wapó3udziai podopiecznego w zaapokajaniu awpoh potrzeb. St~d też wynika deoyduj~oa rola opiekuna-wpohowawop w realiasoji tpoh zadań~ który w repertuarze s~roh osynn~ośoi opiekuńczyoh ~ możliwośoi i powi~ość - wraz
z rczfrejem podopiecznego - redukowaó te~ które ma.jq, oharakter bespośrednisj obaługi i zaat~powaó je działaniami pośrednio zaapoics.jajc;oyoi potrzebp podopiecznpoh: pobudzanie i ukierunkowywanie w aamoobełudze oraz przskazy~ranie cz~6oi swyoh funkaji. opiekuńczyoh atarszym wpohowanicom w atosunku do e~odazyoh. W egeoyficznyoh wax~anks,oh doma dzieoka czpnnp udziat wyohonanków w zaapokajanin ioh potrzeb dokonuje aię w kilku piaszczpznaoh samoobaługi38;
- aamooba3uga oaobista, w zakresie której wpkonuj~ oni szereg graktycz~roh czynraośoi, siu~~opoh zaspokajan3.u ioh ró~norodnyoh~ indywidualnpoh potrzeb;
- saeoobl~3uga w formi.e dy~ur8w, polegająoa na kolejnpm wykanywaniu przez jednego lub kilku wyohowanków przewa~nie por~q,dkowo-gospodarczyoh zadań, oelem zaspokojenia wapólnyoh potrzeb~ a uzasadniona wpmogami aprawnej organizaoji~ ekonomicznośoi i raojonalnośoi działania39;
- realizaoja goapodarczpoh, kultura.lnyoh, organizaoyjnyoh i innyoh zadai5~ ałuż~oyoh b(r)zpośrednio lub pośrednio potrzebom wszpstkioh wyohowanków~ które nie wpmaga.jq, na ogól ponadprzeoigtnpoh umiejgtnośoi, spx~awnośoi i zainteresoKań speojalistpcznpoh~ jak na przylsład praoe w ogrodzie przydomowym, budowie wlasnego boiaka, zaopatrzeniu plaoówki itp.;
- wykonywanie ró~npoh zadań opartyoh na określonyoh zainteresowa.niaoh i wymagaj~oyoh ponadprzeoiętnpoh umiejętnośoi apeojalistpcznyoh, w ramaoh wyaelekojonowanyoh zeapołów prowadzonpoh przez wyohowawoów "apeojalistów" 1ub instruktorów - w praktyoe tego rodzaju funkcje użytkowe mogą mieśoić się w dzia3alnośoi tak z~rnnpoh "kółek zaintereaowafi" (zwłaszcza teohnicznych~ artystyczrsych, hodowlanyoh);
- podejmowanie~ na miarg możliwośoi domu i ~ipohowanków, określonyoh zadań produkoyjnyoh, obliczonyoh na zysk finansowy, niezależnie od atopnia.ioh speojalizaoji, oelem uzupe3nienia

419
brodków budżetowrgh i lepazego zaapokojeni.a potrzeb indywidnalnpoh i zbiosowyoh, pocz4wszy od zbiórki i aprzeda~y eurowoóir __ wtórnyoh, a akończywszT na wyspeojaiizowsnej produkoji w ramaoh apó3.dzielni ohałupniczyoh;
- samoobalng~a opiekn~cza poledająoa na apełnianiu funkoji i zadań opiekeu5czyoh przez tyoh wyohowankó~r, kt8rzy w ró~xtym
.. atopniu i zakreaie sog~ i powinni być do tego zoboei~zani w atosunku do swyoh miodszyoh, alabazyoh i potrzebuj~oyoh oi~,giej pemooy wspóleieazkańoów.
Wymienione rodzaje aemoobsiu~ri tworze; układ hierarohicznp; od czy~boi proatyoh, oa~obiatyoh, s3u2ąoyoh bezpobrednio zaapokajaniu potrzeb indyytidvala)roh do dsiałań zlożonyoh, zespolo~ryoh, bardzie3~odpoxl.edzialnyoh, pobs~ednio zaspokaja~~oych potrżeby jednostek i ~rup. Najbardziej znana i powazeohuie w plaoów~caoh opiekuxiczgoh graktpkoxana jest saoaoobsluga w trzeoh pierwszyoh pl.aszczyznaoh. Natomiset rzadko apotykana jest samoobaluBa "apeojalistyczna", a jeezcze rzadzi6j dzis.łalno:4ó produkoyjno-zasobkowa wpohawanków. Nierzadko też apotkaE mo~na doatatecznie vykorzystanas mo~sli~roboi i zaspoko~enie potrzeby w zakreaie ~obslugi opieiauńczej. Należy rórrnież zauwatyć, że i te trzy pisswaze rod:r@aja ~obalu63. okaasuj~ si~ ~r praktyazne,j reaśizaoji czq:to niake~ietne, niakonsakw~entne i metodycznie ni.epopra~. Taki atan rzeczy atanow:i po~n$ luk~ przede wazystkim ~r ~zyg~oto~r~ani~x wyohowankóar doróx d$ieoka do eearodzielnego i:goia.
Na tle ps~zedatawionego zai~esu aaawobsługi wyohoaanl:.bw domów dz~.e~aka i jej ogólnaj ooeny koni.eczne jest - w kontekdQia rczpa.trywawej zaaady - wakazanie na te podatawowe wyaagaaia rsalizaary~ jne, t~tóre bempobrednio lub pobrednio warunkn j$ ~e j opia~. kuńazo-wyoimrawo$aq, efaktywxwść. Opierajqo . ai~ na stwierdzen3.woh i uogó~,~~ ze~~rartyoh w llteratisze z zakreau wyoh4'~aniat zatcładoveg~or ~lizie akf~astlt~s j ps~a.ktyki "aamoobs3ugowe j" ~r n~ azyah plao~aoh opiekeaśczpoh oraz wieloatronnyoh po~l.4zaniaoh
opiaki z syohonan~.em = a~o~sna po~ri.adzieć, ~a wartobć opiekuńoxa , ` i wyahovratnaza tyoh wszystkinh rodzajów samoobsługi zale~r prze..
de wazystkim od:
.. l~o~ego trakto~a ~wezystkiah zasad opieki i w~r~t(c)'kani.a opieku~az~~o, a zwlaazcza atasowani.a zasad optymalizao j~. o~7i~ricit

4zo
l4cz(r)nia zaspokajania.potrzeb z w~saganiami oraz awdyfikaaji pedagogicznej opieki;
- praktpkowania. i rczwijania saeooba~ugi na wazyatkioh albo na niektóryoh płaazczyznaoh40;
· zai~eau easoobaiugi w obr~bie poazo~iegó~.nyoh je j rc~dzajów, to jest okreEleni.a wyoagań oo de ilośoi i jakośoi ~adad i czyn· no6oi saaoobatu~wyoh oraz ioh praktycznej reallzaoji, z uwzględnieniem pcziera ro~ojn i realnpoh ao~liwoioi dyapczyoyjnyoh podopiecznyoh; . .
- okreóienia poże~danego i doatoaowanege do mo~limoboi wyoho· w~nnków atopni.a remodziel.nośoi i odpowiedzialnośoi w rsallzaoji zadań aasoobatugowyoh oraz sgzekwowanie tyoh uataleń;
- wyrabiania odpowiednioh umiejQtnoóoi i aprawnośoi samoob· aiugowyoh oraz przekaztałeania ioh w trwa3e nawpki, przyzwycza~ersia i potrzeby~ a zvlaszcza umiej~tno~oi bioteohniczne~~ i wlafoi~go pos3ugiwauia si~ okre5lonpmi narz~rdziami, niezb~dnyni w kultnralnej i nowoczeanej aamooba3udze42;
- przeatrzegania i przpawajaxiia podopiecznemn okre~lenyoh norr sprawnego~ ekonom~,cznego~ kulturalnege.i efsktywneg^(c) dzislania~3;
', ·.ustalsnia i praktycznej realizaoji syatemu kontroli zewnptrznej~ apołecznej i eao~okontroli oraz oo(r)n i wymaga~i w zakreaie samoobatugi~
- wp~Owadzania odpowiednioh bod~oów aktywizuj~,oyoh i stwnx', ° : iuj~,ayoh4 działania saeoobaługowe i :nadaj~oyoh im ~yoiowpoń barw~ jak zaohę~ta~ uatrakoyjnianie~ do~atarczenie satyafakoji, zadowoienia~ dodatnioh prze~pó estetycznyoh i mora;lnyoh oraz 1nne bodźoe nagradzaj$e~e i karoąoe,. z praewag~ tyot= pierwazpah~
; , . ,- j op'stniariia tak~oh wy~ga~, jak p9~'YtY~Y Pi'~~ ~'Y'~o
` waway~ 'e~,o ~~owa.nie, udzielani.e wyohowankoa..niezb~gdne j po
` ; ' ~djr;y- ~apwnienie is udeia3u ńo~liwie ~ra wazystkioh stapetoh dzia' 3 ~ł~l:a, ~inio jowazaiu~ pro jektowaniu, wpborze, planowaniu, realizav..
, ',. ' ~ł ko~tro7.i, ooenianiu~.korltkoie~ kierowauiu)~ priorptet oelów . ,. ~ , ~ j-' '~'tośoi opiakuńczo-wyohowawczyoh we wazystkioh forme.oh sauw
obału~i. ~'~baerwsójs praktyki opiekwóczej w dorm.oh dzieoira wykazuje,
s~t - w~brrw pczox~om i obietSty~edu zaintereaowaniu obu~ stson sto· E .

4E1
aunku opiekuńczego - iatnieje tam w znaczye zakresie tendenaja ° do ogxaniczania i haoowania samodzielnogoi i aamowystarczalnoś·
oi wyohowenków w prooeale opieki. Tego rodzaju tendeno~a zoatata ukazana wy~e,~ ~ako opieka nadmiesna, b~d~oa swoiatyn odatępatwiem ed zasady opieki optymalnej.
iiyelxowanlcowie ovog~, si.eó wiele potrzeb~ w zakreaie kte5ryoh s~ pczostawieni przez aWyoh opiekunóx wpohowawoów wleanym niedoatataoxnym lub zgoła nie istniej~oya mo~liwośoiom. Do tego typu
. sytuaa;ji nale~p między innyai zaliczyć~x:
- nieszadko spotpkane dowolxia "zabawy" nie um3a~$oyoh i nie wiadz~oyoh "w oo asie bawió" dzieoi, de~natru34,oyoh róEne zaohowania prymitywne~ zoologioane i zagraxa~aoe ioh bezpieczari~stu;
- brals:, doatosowanyoh do aktualnyoh potrzeb form posooy w saauos wyoliawenkea ooi~~ałym umyslowo, zaniedbanym w rczwofu in't(r)lektualnym i w' nauoe, którym nis ~atax.cza jedynie tzw: zorgani.zawane odrabianie.lekc~f;
- pczoatawianie aamooba3ugi wyohowanków ioh niedostatecznym mo~liwośoiom, bez nieztaędnej .inta~rwanoji opieku~sczej - bez pomooy pxaktycznej, pouczania~ dostarczania potrzabnyoh środ~ów, zapesm3.onia od.powiednioh warvnkówi stwarzani.a koxiiscznyoh w~ma.· gań, dobrego prxyk3adu;
-. fiy~Ciolowy oharakter atosuzeków migdzp wyohowankami atarszymi, ailnie jazymi a m,łodszymi i s3abazyo~i., oparty na przeaeony, pczbawionp op3ekv$cze j reg~alao ji, czego ra2~cym przyicł.adea je,at cz~ate traktoitanie skarg·1 dzieoka jako potępionego "ska.r~ypyotwa" lub zbywanego byle jak - natrę~otwa, oo ataje aię ala niego podwójwie krzy~rdzq,oe i epyohaj~,oe go na bezdroża txw. dr,ugiego 2yoia.
Mamy tu zatem do czynienia sównocześnie z dw~.ema ujeanymi
i przeoiwngmi tendancjeai, to jest z opiek~ nadmierns; i niedoetatecznc~,. Ioh meohanizm zostat zarysowany przp opiaie negatywnyoh postaw opiekuńcz7roh wyohowawoów do(r)ów dziecka 3 zssady opiski optymalnej. W rczwe~żaniaah nad realizaoj~ zaaady czynna~go udzis
łu podop3eaznyoh w zaapokajaniu ioh potrzeb nie mo~na pomin~E ;
~~~ :~ E . jeszcze dwóoh iatotnpoh problemów. Pierwszy zwaązany ~est z tym,
~e aktywność podopiecznyoh oo2e i powinna przejawiaó si~ we r
.
,.$.

42x
` wszlratlsioh sygnsiizowusyoh typaoh aptuao ji -ogiekuńczyoh. Ni~ na
leży jej ogra~ni.ezaó tylko do atwarzania warunków bytu i dziaialnoóoi na pcziorie wgkonawczyr. Ogrorn3, wagę wyohowawcz~, sa tu również skt~wuo~ć podopiecznyah w eytueojaoh regnluj~oyoh zale2~no~śoi ri~dsyludzkie, a szczegól.nie w tpoh, w któryoh zaepok.ajane s~ potrzebp sarodzielnoboi, sarorealizaaji i uznanis apoieczneso orsz fe~ Ir·ze jarianie ei~ w planoyaniu, deoTd.owaniti o kontroli. Inacze j ~wi~o, zasad~.a ta ryt~:ga 'czy~ne j post~awy podopieczn3roh ws wszpetTcioh rauevo jaoh opiekmSczTah i na k:e~dys pcziosia dr~iatalnośoi. J~u~i probler wylaaia wi~ w zwi~,ś~ku z tina, że a ~rarwaMaoh 9~roia zbiorome6o w~ohowanków dosns dztsołca naie~r awżlixie w ge,tni w~rtorzyataó earorss~dn,e forrt ioh dziaZalnośai. O eererz;dzie dzieoi i r~todzie9ry ram~p jud dzi3 dośó znaczn~ literatur~, w-której rodery ri$ doszukaó waaadniczyoh zg~odnośoi 0o do ~egw raloróv w~·ohowswcz~oh4e. Pósri~a~;o zater te opiea:ie
i na ogbł znune zadadnienia wppada tn xasp~alizo~raó p~ede wszTatkir nast~pn j4ae zato~enia te j fot~ry, dzia3.alnośai myahowan~ków doru dzisokas
- traktorrnie jej jako tak:lea;o poż~daneso etanu, który za-spofcaja potrzebg ~rodzielnoóoi pedopiaczuyoh;
- na tereniw te~o typu piaaówek najbardziej realne i uzaaadnione jeat wepó?sz~,dzenie i wapółgospodarzenie'wpohowanków, a nie saaorz~dBSnie i sarwgeepodarzenie;
·. podetawowymi nasunka~i. urzsczywistnieuia i rcz~r3.jania współ~z$dz~enia i wapółg~oepodarzenia vrpohowankb~r dootn dzieoka s~ okrsślone, pczyt~rwn~s poatawy opiskuńczo-wyahowawcze opiekunbw oraz dsmokratycznty stpl kierowania poszczególnyri zespolami podopiecznpah i oa~ośoi.~ zaktadnj
- pierwotncy i iatotuy jeat rzeazywiaty wapóludzial wyohowanków ~r oresnizowaniu swo je,go żpoia, natoriast wtóx~ne - i drmgorz~dne ag rb~xu instytnojonalne-formy realizac'i tegn~ zało~e
~a'
- tworzeni(r) wpodrgbniouyoh i sforma.ii~o~ayoh ~z~dzeńf organizao ji i or~ów ea~rz~,dowyoh aoże na jcz~~boie j ~wehodzió w aprzecznpść ~t:opiekuńczo-wyahowswczy~ri zało~eniani dzialal
,., saośni dora dzieoka; . 
- ~rauioe udzialu wpohoww.nkbw we wapbłrzeydzeniu i wepó3.. i;f~. Boslso~darzeniu wyznscza ioh pcziom xczwoju pepohospoleaznego 1

td3
fizycznago oraz wynika.j~oe ate~;d możliwośoi określonego dziaiania i odpoxi.edzialnośoi.
Przedatawione zasady dotycz~ tego zakreau wyohowania opiekwwhczego,~ które mo~e byó w du~ym stopaiu zrealizowene już pszez sam fakt ill.aśoiwie ap~reoyzowane j opieki w dobrze po jgtya intereaie podopiecznego. Tak na przykład rbwnnrz~dnef spx~awiedliw~e zaspokajani(r) petrzeb dzieoi jeat ju~ dostatecznie uzaaadnionw oelami opiekm5czyra3, ohooiaż opiekun może byó również świadomr wyohowawczpoh skutkbw stosovania mówi.e~ee~ o tym zaasdy pierwezej. Mamy tu zatea do czynienia z po6rednio reslizowaa7mi oslami wpohowania. Jeat px~zyr t'm oo2ywiate~ ~e opiekun mo~e i pow3nien rówaolegle z tym ls,ierowaó sig śrriadomis atariaztymi oelami wyohowania. Ceoh~, oharakterpatpo$n~ dla tego zakrean wyohowan3.w px~zez opiek~ jest sożliwośe realizaoji jego oelów poprzez realiza(c)j~ oeló~r opiekuu~o2poh~ o2yli w sposób pośredni.
. 11.5· Z a a a d a m o d y f i k a o j i w y o h o w a w o z e j o p i e k i
Bardzie~ dynamiczny zakrea wpchomania opiekuńczego~ obe~muj~oy realizaoj~ bezpośrednio i gwiadomie atawianyoh przez opiekuna-wyohowawoę oelów wyohowawczyoh na grunoie opieki _ otwi(r)ra zaaada modyfikaoji wyohowawczej aytua.oji i cz3mnośoi opiekuńczpoh, a króoej _ modyfikaoji wyohowawczej opiski. W przeoiwieństwie do popr2ednioh zasad wynikra ona ze zw3~zku opieki i wyoho_ riania opartego.na b w i a d o m y m manipulovaniu opia'Lo~ prze2 opiekuna_wyohowawog dla,oaieygni~oie okreglonyoh oelów wy
ohoWa.wczyoh yt stosunku do podopieczn,ego. Wskazuje ona na potrze_ bę oi~,głego wzbogaoania opieki w wychowawcze formp realizaoyjne, czyli formalnowyohowawczego modyfikowania sposobów za-spok.aj'ania potrzeb podopiecznyoh. Spelniafx~o ten postulat nie zmieniamy
3~t
. zatsm zasadni.czej treśoi opieki, lecz nisjako komplikujemy jej
realizaoję wyohowawczymi formami i metodami~ oddziałuj~oymi na
przedmiot ogieki. ZT podstaw tej zasady leiy teza, te wyohoias.wcza : warto~ć opieki wzrasta wraz ze stopniem skomplikowania zaapoka.ja
nia, potrzeb podopiecznyoh ró~nymi formalnymi czynnośoiami po~red

424
nidi, lconatruowanpmi. wedlug okr~lonyoh oelów wyohowawczyoh i odwrotnie, i~ bardziej oały ten przebieg opieki upraszczamp, zubo~saly forsalnie, ala~aoamy drogę od potrzebp do ~ef przedsiotu i aktu zeapokajania, tyu mnie'aza jeat jej wartóśó wrohow~ercza. Oczywiioie ten atopie$ wpohowawczego &omplilwwsizia opieki o~aai a1Ą sieśoió w granioeoh rcza;dku i nie mo~e być eprzecznp z ir,~: nrd. oe~:aai i wartośolasi~ llcz;oyoi siQ w prooeaie opielu~a~o' "wyohonawo~ i w żyoiu47.
S$eraa; podstawy dla tej tezy jest pogl;d, ~e w rczwoju
filo- i ontoganetpcz~rm czlowieka obok pojawiania ai~ nowyoh pot:zib neraataj; i ko~plikuj; sig formy i apoeeby ioh zaapołsajania. Jak alnaznie zauważa T. Tomaazewalci: "U cz3owieka funkojonsl.na atrnictura czynnośoi komplikuje ai~ jeszcze bardziej przez to, 2e wlaśoiwe operaoja wptr.onawcza obrasta w szereg innyoh jesz-_ cze operaofi pomooniczyoh"~8.
Modyfilcaojn wyohowawcza opieki zawiera się w peini w sygnalizowanyoh ~uż wp~ej z3ożonyoh, opiekuńczo-wyohowawczyoh aytuao jaoh, wyrsvżonyoh wzoren: '
SoP-w . ~r ~ _ S~ P _. ~ ~ _ ~p _ ~~/ ~(z
Stx$a~ki wyprowadzone od Cz /założony cel wychowawezy/ wskaxują na jego modyfikacyjne oddziaxywanie na wszystkie podatawowe elementy strakturalne aytuacji, to jest: ukxad warunków zewnatrzn~yc2~ i wewnętrznych /W/, śtan niezaspokojenia potrzeby lub potrzeb, /Slt/, esyrinodci opiekuńese opiekuna /Czo /, określon~ aktywnośó
potrseb /A~ r yodop ·osne;o ~r zaspokajarriu jego potrze lub
ur:ecsywistniane wartości opieki /Wt/.. Ten modylikacyjny mecha· ni~ a4otna przśdstawió na tle aktu zaspoka~ania określonej potrzeby ponad,podmiotowej:

uz5
przedmiot potrzet
.i .
. wprowadzone oelowo ~ B zsohowania i sptwoje wpohowawczs A, H, C, D G`~ tworz~o(r) modyfikowane~ `` drog$ dojśaia
i 1
podmiot obi
` i
(zale~nośoi)
droga dojśoia (doprowadzenia) pa,zedmiotu potrzebp do ~ej podmiotu" proat~, najkrótsze~, nie zawieraj$oa ~adapoh "komplikaaji wyohowawczpoh"
>p (w rczumienisi .subiektyxnym)
bezpośredni ekutek opielkuóczp - stan zaspo~ kojenia, oai~gnięoie ~równowagi biopsyohiczno~ I
	osi~gniętp cel (akut k) wyohowawczp operaoyj	(urzeczywiatnianie w osobowośoi uyohawanka 	okreśiongoh wartośoi epo3eczno-kulturowych).
Zasad~ tę aarto prześledzić na przpkł.adzie dwóoh krańaowo ró2nyah metod zaopatrywania wyoho~ranków domów dzieoka w odzie~, z pominięciem wielu faktpcznyoh i możliwyoh sposobów pośrednioh.
Podstawowe elesenty metody pierwszej: wpehowawoy sk3ada.j~, zapotrzebownnia kierownikowi, który na ioh podstawie i własnym rczeznaniu potrzeb zleoa odpowiednie zakupy intendentowii ten 2aś dokouuje zakupów, groaadzi towar w ~agazynie i zgodnie z obowi~zuj~,oe~ prooedur,~ w goapodarce aateriałowej wydaje go potrzebuj~yoym wpohowankoa, przp czym aeła ta operao~a przebiega bez ioh czpnnego udziałn, a faktpczn~ norm~ zaopatrzenia jest tu tsmpo zu~paia49
· Podstarro~rs elementy metody drugie j :
- przed rczpoaz~oiem realizaaji bud~etu kieroxnik doeu i wyohowawoy o~.wiają z wyohowankam3 wpkorzpstanie posiadanego bud~etu na wpposa~enie, przyjmujt; wnioski 3 propczpaje w tym zalcresie, w wyniku czego ustala się ogólne wpdatki na odzie2~

4z6
- z udziałes wyohoxanków ustala siprysokośó wydatlców na jednego wyohowanka w zale~noioi od wieku, s~sczebla kazt~ioenia, p3oi itp., z cz(r)go w eueie povataje hud~et danej grupy wpohowawcze3;
- w raaaoh uatalonyoh limitów wyohowawo7 planuj~ z poszczególnymi wyohowankami konkretne zakupy, uwzgl~dniaja~o ioh ~pczenia, poatulaty;
- w zwiq,~cu z tym, ~e ustalone limity nog4 niaktórym dzieoioa nie wystarczpó na pok~ryoie niezb~dnyoh potrzsb' ux~aohaaia sig ró~ne ao~liwe~boi i formy uzupe3.nie~ ioh bud~etów (mog$ to by~ó kole~teńskie po,~yczki od tpoh wyohowanków, którzy z cz~śoi~ zakupiw mog~ poo~ekaó do nastepnego roku, wykorzystanie z góry pszygotowsinej re$erwy na ten oel, uruohaaianej na wnioaek sasorz~du wyohow~mków lub inne rczwi~zania);
- wy(r)howawoa $ grup~ zainteresowanyoh ryohowanków dokonu,~e zakupów z możliwoloiami odpowiedniego~wyboru najbardziej wiaśoiwyoh artykułów' pszy czym starai wyohowankowie, a ziriaazcza oi, któszy aieszkaj~ w internataoh, zalatwiajq, te aprawy aamodzielnie, po zasiĄgniĄoiu rady u wyohowawoy;
- na terenie doatu, w obr~bie grup i migdzy grupami utworzona jeat stala gie3da odzieży i obuwia używanego lecz zdatnego jeazcze do u~ytku, przynosz~oa realne korzyśoi dla obu atson aprzsdaj~oyoh i nabywoów.
Jakkolwiek zasygnalizowane tu operaoje nie irgcz(r)rpuj~ oałej atoaowanej lub mo~liwej do zaatoaowania w praktyoe prooedury w zaopatrzeniu wyohowanków w odzis~ i obuwie, i pominięte se~ ró~ne mo~liwe w(r)reje formaln(r) każdej z nioh, to i tak widoczna
jest ogromna wy·ohowa~rcza rófinioa migdzy,tymi wessjami, irynikająoa z wprowadzania modyPik.aoji formalnyoh do zaspokajania tej
sam(r)j przeoież potrzeby~~. Y pierwazym przypadku mamy do czynienia z jedn(r)j stsony z niewykoszyataniem wielu potenojalnyah mo~liwośoi wyohowawczego oddziałyrania na wyohowanków, tkwiąoyoh
w prooedurze zaopatrzania, a z drugie~ z wytxarzaniem u nioh posta~r bierno-konsumpoyjnyoh i aspołecznyoh. W wersji driagiej wyohowankowie atawiani s~ w sytuaojaoh .samorz~dnego i aktywnego pczyakiwania i iażytkowania osobistego mienia, uczą ai~ gospodarnod~oi, domowej ekonomiki, wapóldzia3.ania i wapółpraoy, nabywx~j~ wiel(r) społeaznyoh doświedczeń i praktyoxnyol~ umiejptnoE~oi aamo

427
obaśugovyoh i 3,nnyoh, a w a~ie prsygotowuj~ aig do wartońoiowego, s~umodzielxaago ~ie.
Przyk3ad ten potwierdza, ~e atoaowanie w praktyoe tej zaaady pol(r)ga na tvorzeniu na ba:ie okreilonej ~ytuaoji ~piekuńczej wielu a~oiliw~oh aytueoji wyohewawczyoh. llitaj zatem nale2y azukaó w du~ atopuiu_ odpoviedzi na pytanie, jak wyohow~woao modyf ikovaó opiek,~. Mamp już aktualnie v li*eraturzw pedagogio$nej doatateotsne wskazanie, jak twnrzyó sytuaoje wyohowawcz(r)~~. Jednak awoietoió wyohowania przez opiekp iraplikuje tu jeazcze ' wiel(r) niewiadoeyoh, aożliwyoh do wyjabnienia na płaazczyinie metodyki azczsgótowej~2. General.n~ rytyczn~ jeat tutaj potr$eba oi~giege uiviadamiania aobi.e prz~z opiekuna-v~ohowawop konsekwwno j~. i sao~liwoą~oi vyohówarto$yoh apravovan(r) j opieki ora$ konstruowanie odpowiedn3oh,forn i sposobów realizaoji tyoh moż liwoioi.
11.6. Z a a a d a o d d e i a l y w a n i a w y o h o w a r·
o z ~a g o n e p o t r s e b y
W--pra~osaia opieki i, wyoho~nis prasws opiek~ ohodzi jsdnwak
€ 0 ooś vi:oej niż wyOhowavcz~ sodyPikaojp fora i sposobów zaśpo·
ka jania pot~t(r)b. Poirata je tuta j obię'ktywna koniscznośó oslow.go vp3ywania na sase potrzeby, na ioh traić i oharakter. Y tralsoie op3,eki, w ood:ienaya ~yoiu daieoi i alodzie2y zaohodz~ bowiem
istotne ilo~śoiove i jakoioiowe ~iany w atanie.ioh potrzeb, v j tym równi(r)ż zmisny niakorzyatne, dokonuj$oe sig pcza oelow~ in
terw(r)noj~ wyohowawcz~. Jeat tu vigo problen zapewnienia dominaoji czynrrików owlovyoh vyohovawczo, be~ czego opieka i vyohovanie prz(r)$ opiekę nie ~wg,'toby zrealizowaó tak ważnyoh jednostko
wpoh i ~po3.ecznyoh oelów. Tapnika st~d koniecznośó oddzialyws:ria ,_~, regulaoyjnego i vywhowavczego na potrzeby podopieo~npoh~3 i ioh
powi~zania z wywhor.ani~~4.
Do iatot~oh i znanyoh oeoh tyoh potrzeb naie~y migdzy in-. nymi zaliosGyó możlivość oiągiego ioh narastania, utrwalan3a, źanikania i z~sian~ przy czym a~og~ one mieó r8vn3e2 wartoioi ujemne, aapczeo$ne~~. Jeili zwa~yó, ~e potrzeby podapieaznyoh js.ko względnie *rwal(r) ioh wiaioi~rośoi s~ podatawowymi akiadni·

4~~
's,:mi strcxki;ury osobowaśoi, to dyr~micznośó tyoh oeoh oraz mo~liw ~:~b wp3:~-xania. n.a nie (w pewnyoh grarxiaaoh) nsbi(r)ra j~ azczególne~gn znaczenia w prooesie op3.skuńczo-wyohowawrczym, Równocześnie
w~ rczumie~nau subiektylruym potrzeby te są dczxsawane, "doohodz~ ~io g3os~.r,~ en sytuaojaoh powstałyeh rocbie~noboi mi~_dzy dotyohczasowym staneza ioh zazspoke.jania (oczekiwan3ami i przyzwyczajsniami jedndz~tk3.) a rzsczy~ristośoi~56. Wyn~.lcaj~ stąd donios.te konaek.sveaoje dla rczbus3zani.a i regulaoji olsreślonyoh po.trzeb. i1a tyokx rne~ohani,wmaoh opiera si~ w du$e j caierze sygnalizowana wy~ey regulaoy3a~,funk.oja opieki, polegaj~oa na powodowauiu grzsz ni.~ wieJ.orakioh skut7ców w zakresie stanv. i struktury potrzeb pcziopiscznyoh. i1 aumie pra~ridiowośoi te okseślaj~ treśb
i fun3~oje śeg~xiaoyjno-wyoho~a.wczogo oddzia3ywania na. te potrzsby jako normy prakseoiogiczns,j w prooesie opiekuu`czo-wyohowawczym. Wynikaj~ stąd dwa ogó~.ne zgds,nla opiekux~czo-wyohowawcze:
- stwarzaó podopiscznym warua~i, orga.nimowaó sptuaoje, syst~m ~aktów, a w su~uie taką rzexczyarżsto5b opiekuńczo-wyohowawczą, ~która wply9ra.3ai~y na r,czbudzarsia, x·czwi jaxi.is i utrwalaa3.s potrzeb poxytyr~syoh oraz hoxuowan:l.~ ~. wy,gaszan.ia negatywuyoh;
- zxi(r) :Licz~o jsd:~nie x~a. ~arzyl~a.dtcowyn usturalny bieg zdsi:..rzau` u~wiadamiad podt~pi~acznym urgchówankom ioh rzeczywiste potrxo'ay, iob, oaobisty, zgodny x norruami e~po3.ecznymi in.teres, aax·,~^xasxlzuj~ca z·ównt.e~ w tyxa osltR ~ytiiaorje rczbie~noe5oi miqdzy ioh ~z~~s ć:a.wyexł t.am~. a rzeczy-r~~stoś~si~~'~ .
Chodz~, tu przsdd wsaystkien o to, by potrzeby -- nastaw3.aa~~;a~. nia byl.~r reES3.:.zowaue bezwarunkowo5$. ITie nale~g wigo czekab,
3 °3 ' ~;~ okrefslony 2b3ag oko.liczno3oi uświadt~mi dzieoi~ potrz(r)b~ wiuanei.n. dla ioh organ3zmw, .iecz ~rcześnie j paixtiormowaó ioh o tym. ~ii~s txzF~bsx czt~kab na wyp~dek, ~eby wystworzyła sig w wyohowanku pntrxelas b~~~c"o~.edzriago i kultura7.nego zaahowania aig na ulioy, lecz txor~.y~i ;~~ wczs3xiis j, mi~dzy innytai za poaoo~ nagród i kar. ~luszne jest~ odmówienis wycahowa~~~ko~ri pien:tgcizy~ które dotyohczas r~~r:~yniynra3 na ~i~°ańn~ ~vćte.t~si, je~li wyd~wa3 je niezgodnie
..... z pzwez~xu~czsnź~, nierao j~ax`~:i.at.o, ni.o~asxcz~dni e.
W pralctyae c~p:l.oku~o2~~.;r·;·raao~ra~rczo j domu dzieaka zssada od~ dziaigaes..ria wyo.tao~raw·.~xsgo c3.. ;ąotrzeby bdno3:i. si~ do szerokiei~o waohlarza. zada~s, ~rt~sr~s~ x2n~.e:w zmnaó za wasa~tniazs i typowe.

,
- W plaoówlsaoh tpoh jast wiele talsf.oh dzieci, k.tórie z sć^~nyoh wxglgdów nie maj~ możliwo§ai odzyskania domu rod2~.nn.e~,o.
Y atasunku da nioh lsonieczna jaat stopniowa zmiana i F~:ompensao,~a potrzeb wytworzonyoh i zaspoka~anyoh przez radzinę, a któryoh w warunkaoh domu dzieoka nis mo~na zaspoka.ias'~g· Raaiizaoja tego zadania ma podatawowe zna.czanie dla altoeptaoji nowsgo ńrodowisk.~, adaptacji i odzysicania równowagi psyohiczn63 araz wytworzanis dodatniej perapektgwy.
- Przebywa tam wiele dzieoi paohodz$oyah z rodzin o nisl~r~;; kultnrze, zdenoralizowanyoh i przeatppczpoh, l~tóra wyniosly stamt~d wiala potrzeb negdtywwnpoh, godząoyols w ioh oaobisty i spoieczny int(r)Tea. Konieczne jest tu hamowanie i wygaszani.s tpoh, upobledzająopoh ioh oaobowobó, potrzeb i wytwaszanie ic4natru~tywnyoh. Jest to mi~dzp innymi xadsnis deoyduj~oe dla prze-zwyoię~en3a tzw. trudnośoi rryohowawezyoh.
- DTale2y równie~ wzięó pod uwage wyohowank~5w zaniedbanyola, opbźn.i onyoh w rczwo ju pspohicznym, o ograniczon~roh :L prym3.tywnyoh wćórnyoh potrxabaoh i ubogiej osoirowo~ci. Tal~i stan. wyma~ wieiu z~ó~narod~poh zabiegów r~ierzaj~oyoxe do rczbudzenia. raxwini~oia i utrwalenia szeragu nowyoh nhtdzlciah~ potrzeb. Giptworzenis toh atanawi podatawoYry vsrunelc dailazego wyoiso~ra~iazego oddziaiywania, gdy~ tego typu dz3eoi s~ bard$o malo wx~ażliwa na g3ówne meohanizmp wyohawania: nagrody i karyóD.
- W różnyoh sytuaojaoh wielu wyvhawankbw przsjawia nieznajomo~ó, niedooanianie i lehoewa~enie szeregu wiasnyoh ~.~nych potrzob, dotycz~oyoh migdzy innymi raojonalnego odżywiarRiay hi_ gisny osobistej i najbliźszego otoczania, naulci i praoy dla aiebio i. stosunków z otoczenięmó~. Dzieaiom tym trzeba stale u3wiedamiaó te potrzabp i tworzpó sytuao,~e s~reyjaj~oe ioh powstsWaniu i utx~aralaniu, poczpna jąa od gotrzebp ohua~teczici do ~ npaa, mmytyah r~lc, szczote~i do zgbów, bwieżego.powistrza.w pokoju, spois.oju w czasie nauki, ladu i porz~dku w oodziennpa żyoiu,
współpraoy i wapóZdzia3.ania z rówieśni,k,ami itd. ` - B~rdzo wlażnym, ohoola~ nie8ooenisuye i realizowanym zada
niem na torenis plaoówelc opielcuńczyoh jest tworzenie dobrpoh tradyioji domu w zakresie norm i form żyoiaóz. Jest to w imtaoie rzedxy tworzanie okre~lonyoh oczskiwafi i przyzwyczajań xbioro~ wyoh, czyli potrzeb wspó3nyoh ogóśowi wyohowanlców. Ti literatu

430
rze pedagegicznej i gsyohologicznej podkreila aip du~a zńa.czenie tyah potrzeb dla dodatniego samopoo$uoia, atabilizaoji, dobrej atmosfery i twor$enia aig wi~zi emoojo~.lnyoh u podopiecznyoh oraz wyohowawczego oddziaiywania yr stoaunku do niohó3. t3odne uwagi je:t to, że tradyoje te eą z kolei iormą zaspolcojenia potr$eby zaohowania stałoboi vtoczenia apołecznego i mate rialnegoó4, w3afoiwej azczególnie dzieoiom i miodziet3r; oo tys~
` bardziej wi~że je z opiek~ i wyohvwaniem przez opielcp.
Zasada wy~ohowawczego oddzialy~ania na potrzeby odnosi siq~ , do wielu kierunków praoy domu dzieoka, wyznaczonYoh azerokim zakrea~t róZnorodnyah potrz(r)b wpohowanków. Jej etopowanis wpmaga wi~o roscwigzy~rania różnyoh, głównie metodycznyoh, zagadnisń, do któryoh m.ia. eo~na saliczyó: roswi~zywanie możliwjroh konf liktów na t3e dwóoh px~zeoiwnyoh tendenoji w.opieoe, potrz(r)by zale2nośoi podvgiecznego od opiekuna i potrzeby j(r)go samodzielnoloi, niezgodnvib mipdzy nimi w odczuwaniu potrzeb, ioh rangi i apoaobów zaspoksjania, potrzebĄ pczytywnej opiekuńczo-wyohowawczej atmvsiery oraz opsnewanie przez~opiekuna-wyahowawo~ na~berdziej skutecznyoh metod eliminowania wtórnyoh potrzeb negatywnyóh i
w~rtwarzania pczptyruyoh.
i' 11.7. Z a s a d a o d p o w i e d n i e g o l ~ o z e n i a b w i a d o z e ń ' o p i e k u ń Q z y o h z w y m a g a n i a m i
Jak wynika z treboi przedsstawionyah zaaad, jednyla z podatawowyoh o$ynników prawidlowej opieki i jej wy~ohowawczego oharakteru jeat a k t y r i z a o ~ a podopiacznyoh y zakrssie zaspokajania ioh potrzab. Motnau j~ zatem uznaó a.a fuss~la,mantalne, ohooiat niespeoyficzne założeni.e rcz~rro jowego proaesu opieku~rczego. Zaeadniczym i koniecznym warunlsiean jego realizaoji jest miedzy innymi w 3 a ś o i w s ł $ o z e n i a zaspokajania potrzeb podopiscznyoh ze stawiaxsiem im w zw~,ązl~u z tym okrsślonyoh wymagań. Wyra~a on wiekowe doówiadczenie w opieoe
i wyohowaniu: daj~o nalety wymagaó, aby wymagaó trzeba najpisrw daó. W vpieos wymaganta te mog~ dotyc~zyć dwónh różnyoh płaezczyzn aktywnośoi podopiscznego:

y, 1 ł
_ a:(ś~~~~..
491
- zaspoka.jania potrzeb w sposób oelowp, uzasadniony, ekonomiczny, efektywny i zgodnp z ~wymaganiami spoieczno-moralnymi i formalnymi;
	- talcioh pczytymyoh zaohorań, oeoh i postaw, które stano	; wi~ bezpod~rednie lub pośrednie, społeczne przes3anki zaspokaja	nia. jago potrzeb.
Wymagania pierwszego rodzaju, odpowiednie do post~pnj~opoh etapów opieki, zariera zasada trzeoia. Chodzi tu przede rszystkim o rymagania drugiego rzgdu oraz zaohoranie w3aśoiwyoh proporoji migdzy nimi a zaspokajaniem potrzeb. Stanowi to bowiem dalsz7·, nieodzownp rarunek nadawania wyohowawczego oharakteru spraworanej opieoe. Dooyduj~oe znaczenie aa tutaj stawia.nie podopiecznemu ryohowawczyoh wymagań, bez ktdryoh opieka. stanori3aby system tyllco jednostronnyoh, nierzadtco damoralizującyoh go. bwiadczeń.. Ogólnie mówi~o od podopiecznego-xyohowanka nal(r)ży wymagaó przede wszystkin:
- oszczpdnośoi, gospodarnoboi i poszanorania środków a3.u~~oyoh ~ego potrzebom;
- ooraz rięlcazego osobistege wk3adu r przysparzanie i wzbogaoanie tyoh środkór;
- udzielania na miarg sryoh mo~lirośoi pomooy potrzebuj$
oym je j ludzi~;
- wplcorzystywania w dóstatecznym stop~niu mo~liwośoi stworzonyoh przez opielcg dla możlirie razeohstronnego przygotorania sig do samodzieln.ego ~yoia;
- systematycznego opanowpwania i rczwijania praktycznyoh umiejętnośoi i spra.wnośoi samooba3ugi i obsługi innyoh;
- obiektywnej ooeny, zrczumi~nia i szaounlcu dla wpsi.łków opiekuńczyoh opiekunór,;
- gotorośoi i nastawienia do podejmorania działalnośoi opiekuńcze j aktualnie i rc przyszłośoi ora.z społeczna j sp3aty zaoi~g
niętyoh w opieoe dług8w65.
Wymagania te winny być logicznie lsojarzone ze świadczeniami opie~ku$czymi, z zaohoraniem równowagi i umiaru migdzy nimi, aby zakres i stopień zaspokajanyoh potrzeb stwarzalj~ dla podopiecznego obiektywne mo~liwośoi i subielctywne warunici dla podej
mowania poiądanej aktywno~oióó. Cznacza to, że przy zbyt nislcim

43z
puiapie zaapokajanyah potrzeb nie mają doatatecznyoh azana rea
lizaoji "normalne", a tym bardziej vy:okie wpmaganiaó~. przy pe3nym zaapokoj(r)niu potrzeb zani~one wymagania hsmuj~ rczwój ~ednoatki i dsatoralizuj~ j~. OczyKiat~a s~ negatywn(r) skutkl niedoatatecznago zaspokajania potrzeb v peł~czeniu z zani~onymi wy_
_ y,..
maganiao~i. W.ła$oiwT model tyah r(r)lao;/i polaga najogólniej na 3~czeniu o p t y m a 1 n y o h $wiadczeń opiekuńczyoh z
v y a o k i m i (jto jeat wyprz(r)dzająoymi nieoo aktualne mo~liwośai podopiecznego) vymaganiami.
Spro~radzaj~o zaatoaowanie tej zaaady do praktyki wyohowania przęz opiekg w doma.oh dzisoka mo~na atwierdzib, i~ memy tu do czynienia z doayó czgatymi, znacznymi odet~patwami od niej, a także z nieodzown~ potrzebą i du~ymi mo~livo$oiami j(c)j realizaoji. Je$li ohodzi o uohybienia v tym zakreaie, to golegaj~
one najcz~$oiej nai
- zani~onyoh w atoaunku do $wiadczeń opiekuńczyoh wymaganisoh vob(r)o wyohowanków;
- niedo~stat(r)cznym zaapo7xajaniu potrzeb 3, niedostateaznpoh oh;
- braku w oodziennym ~yoiu pralctycznyoh sytuaoji, w któryoh vyohoxarskowie mogliby przsjaviaó zakreśloruk wymaganiami aktywno$ó i sprowadzaniu wymaga$ do aporadycznyoh werbalnyah nawo3ywań, ż~dań i "u$wiadomień".
Mo~liwosoi i potrzeby dotycz~ za$ takioh wymagań od wyohowanlców, jak:
- poszanovania odzie~y, obuvia, narz~dzi praoy, sprz~tu,
urz~dzeń, pousisszczeń oraz dba3oóć o ioh eetaty3c~;
- oazczędnego wydatkowania pieni~dzy, raojonalnaj konaumpoji produktów apo~ywczyoh i 3TOdków do utrzymania czyato$oi, oezczędzania papieru, drevna, vody, energii elektryqznej, opaiu;
- czyszczenia, prania, prasowania i drobnyoh reperaoji rzeczy osobistyoh, utrzymania porządku i czysto$oi v pomieszczeni~oh mieszkalnyoh i higieniczno-sanitarnyoh oraz vokól domu, przyrządzania prostyoh potrav i innyoh czynnośbi samoobs3ugowyoh, jq.k równie~ opanovania kóniecznyoh umiejętnośoi i aprawnośoi v tym
zakresie;

433
- współudziaiu w zaopatrywaniu do~u w psodukty apożywcze, opał i inne sateriały, provadzeniu przydo~owej hodorli, uprawie ogrodu, konaerwaoji i reperaoji dos~owfgo spr$~tu i urz~dzeń, zbieraniu aurowobw wtórnyoh oraz w realizaoji inssToh zadati goa
podarczyoh doans dzieoks;
- ayst~tycznego uczgazczania do azkoły, amaiennego odx~abiania lbkoji i czynnego w nioh udzisiu w azkol~, podejaowania dzia.tal~od~oi spo3ecznej na terenie szkołp, rczwijania awyoh zaintereaowań, 'ożliwości, zdolnoboi, oai~gania jak najlspaxyoh wyników w nauoe i-jak ni6,jpe3niejszego przpgotowania sie do praoy zawodowsj 3 dziaialnolroi spotecznej;
- udxielania poaoo~r 1r nauoe i w innyoh aytuao jaoh rówiebnikom i a3odazya oraz podeja~owania funkoji opielcuńczyah wobeo młodszyoh i alatisxyoh, w ttosutsku do zwisrz~t 3 roilin;
- wytwarzania takioh wxgl~dnie trwałpoh wartoioi oat~ial· npoh, jak posadzenie drzew, urz$dzenie boiaka, lodowiaka, piaon zabaw dla najelodszy~oh, o$dobnego ogródtc.a, riejso wypoczynku, element8rr zdobi~oyoh wngtrze doru, wykonanie ogrodzenia poaeaji,;
- zgodnego wapól~yoia, wapólpraoy i współdzialania w zeepole, zaohowe,ni.a godnośoi w3aanej 3 poazanowania jej u innyoh, 1coniecznaj dpaoypiiny, zaohowafs oelowyoh, konatrnktywnsgo trybu oodziennego ~yeaia, w3adoiweso atoaunku do atarazyoh, prza3o~onyoh i opiekunbw;
- atosownie do możliwośoi, aamodzielnego wykonywania ró~nyoh zadań, sluż~oyoli potrzebonr apo.łecznym, przejaowania na aiebie odpowiedzialnoóoi za okr(r)ólone odoinki xyoia domu i Xnoszenia tam wlasnego twórczogo wkiadu;
- iniojatywy, dokladnośoi, odpowiedzialno3oi, raojonalnod~oi w zakreaie realizaoji wyżej wyaienionyoh i innyah zadań oraz azerolEO pojptej kulturp oodziennego xpo1a68.
Wynaienione i g~tnigte tu wyn~g~ania zależne a~ oo$ywifoie ' od rrieku, p3ai i poxiotu roiwoju podopiecznyoh-wyohowanków. Mo-·
być one stawfau~,e i e~gzetwowans w azerazym iub y pźsz~fa ~s·
aie, w wy~szyer lub niższya atopniu, $yat~tyo:nie i konaek~reant- ' nie lub dorywogo, efeaeergcznie. Zale~y to ~ pr$ede w~x~rathis
od opiokuna wpohowawoy.
W zneczsniu niniejazej zaaady peln~ wartoóó wroho~eawcz~ mają tyiko wpaagani.a wysokie i konaekwentne, atawiane z pczyo~i

434
intsresu dzieoka i społeczeńatwa, obiektywiatyczneó9 i to nie dlatego, żeby podopieosn7-wyohowanek w pe3ni im aproata3 aktualnie, ale~glóttuie dlatego, żeby mógi je zrealizoxaó w prz~aziośoi. Inaczej mówi.~o, nale2r je atawiaó z pewnya~ ~px~sedzenie',
w atoeunku do aktualnyoh jego mo~liwoboi, pobudze.j4o jege alctyw' neśb i dalazT roawój.
Przedatairione w tym r0:daiale px~opczyojĄ zaaad/apieki i wyohoxania px~$e$ opiek~, to jeat sprawisdliwej i optymalnej opieki, czymego udziain podopiecznyoh w zaapokajaniu ioh potr$eb,_modyfikaoji wyohorawczej opieki, oddzia3yvania na potrzeby podopieaznyoh, odpowi(r)dniego l~czenia 6wiadazefa opiskudczyoh z wymagania~i, tworz~ powi.e~zanT ze sob~ ukis~łl norm prooeau opiekuńczo-ryoholra~wczego, rax~unkuj~o~roh poaTŚlny jego gr~ebieg i pczytpvne sezultaty. Nie odnoaz~ aie one jedna'k w pelni do ka~dego zakreau i rodzaju opieki. Nie maj~ one ~riaa:oaa :a.stoaowania
do inxoluoyjnego prooeau opiekuńazego, to jeet do takiej opieki, która. z natury~rzeczy wykazuje atał~ tendenoj~ do powi~kazania swego zakresu i atopnia, jak xml przyk3ad opieka nad cz.lowiak3.em atarym, niedoł~żnym. Zaeady te dotycz~ przede wazyatkim i w pełni rczwojoxego preoeau opiekuńczego, a xi~o opieki-zmierzaj~oej do ssmoredulcoji i zaniku oraz doproxadzaj~.oej podopiecznyoh do ssmodzislnoboi i niezale~nośoi ~yoiowej. W tpm też zal~'esie zawiera ai~ ioh ogólny oharakter. ~sład ten sa raczsj otw~,rty oharaktsr, u~o~liwiaj~oy ewentualne uzupe3.nienie go dalazymi, wyni7caj~oymi z pcznanyoh prawidlowoboi i uzoa.sadnionysi potrzebami praktyki normami.
Wapóln~ i apeóyficzn~ właśoiwo&oi~ tyoh zaaad jest to, ~e olcreblaj~ ons, z jednej strony podatawoxe warwiki i wymagania popraxnej m e r y t o r y o z n i e opieki, a z drugiej w y o h o w a w o z e g o je j aprawowa~xia. Poatulovra~ne tymi zaaadami ~ryohowanie na grunaie opieki i poprzez nią dolconaje ai~ nie;jalco na dwóoh pcziomaoh. Piervazy wyra~a ai~ prz(r)de wazystkim w trzeoh pierwazyoh zaaadaoh, a drugi w trzeoh nastgpnyoh. i1 pewnym jednalc zakresie oba te pcziomi· zawlera j~ ai$ xe
wazyatkioh tyoh zaaadaoh. Iatot~ pcziomu pierwazago jeat osiąganie oelbw wyohowawczyoh x apoaób p o 3 r e d n i , poprzez właśoi~rie sprawo~ opiek~_,. zaó drugiego - doohodzenie do tyoh

43~ ':
efels,tów b e z p o' ó r e d n i o , drog~ logicznego i harsonijnego wi.~zania z treśoissi opieki elsmentów aenau etrioto wyohowawczyoh. Istnieje wazelako mo~liwość i potrzeba foxesuiowania bardziej azczegółowpoh zasad w obrgbie poazczególnpoh ryodrgbniaj~opoh si~ zakreasów i cześoi składowyoh opieki i wyohowania przez opiekg.
PRZYPISY DO RCZDZIAi~U JEDFd~T·STEGO
1 Por. H. Hlein, Zaaadp i regułp dydaktpczne, Warazawa 1963, a. 10_13. Autor wysuwa tam a3uszn~ tezg, że formn~owanie
- zasa.d dydsktycznpoh nie bplo w p'rzeazlośoi i n!e jeat ebeonie w ka~dym przypadku poprzedzans pełnym pcznaniem prawidlowośei le~~oyoh u ioh podataw. Jednocześnie iatnieje tu zale~nobć odwrotna: formułowanie określonpoh aesad przyczpnia sig do lep- ,, azego pcznanta praw, z któryoh wynikaj~. Wydaje aig, 2e pogl~,d ten mocna rczoi~gra~ć również na działalność opiekuv'czo-wyohowawaz~.
z Watę,p Z. Myaiakowskiego do kai~~ki M. Krawczyka, Zaaadp wyohowania soralnego, Warazawa 1958, a. 8.
3 Tbid.~ s. 140-146; H. Muszyński, 2arps teorii wgchowsnia, Warszawa 1976, a. z61-a64.
4 Por. W. Okoń, Zarys dydaktpki ogólmej, Warazawa 196$,
s. 125.
Patrz,rczdz. "Opieka a wyohowanie".
i 6 ibid.
7 'Taki oharakter maj~ niew~tpliwie mipdzy innymi: ~zaaada ~=.E:
powi~zania oelu w3·nhowania moralnego z oelami bndowniotw~s aoojalizmu W naszym kraju" oraz "zaasda nierczerwainej 3~cznośoi teorii z praktpk~ w prooeaie wyohowania moralnego" zawarta w

436
w p~raoy M. Krswczpka, Zaaady wyohowanta meralnego, a. ~~-6~i. Brptycznej analizy konoepoji metodologiczn(r)j tyoh zaaad dokonai H. :3o~nioici, lboria órodków wyohowa.nia, 1i'arezawa 19%3r a. 95-~~0.
Pierwsza ~avarta jeat v praoy I. Jundzi3.i, Zarpa pedaso_ giki opiekuńcze~, (~da~Sak 19%~. Autorka wyohodzs,o z zaio~enia, że "można przedatawió wiele p~rawidiowośol-poatulatów odnośnie organizowania opieki nad dziaćmi i rlodzie~" wskazaje i oaawia pokrótos te, aktóre wydaj~ ai~ najbardziej wa2ne i konieczne,
a zatem:
- w3aśoiwego rczezaania potrz(r)b dzieoi i miodzie~cy,
indywidualizaoji,
- wpohewawczego ońarakteru opieki nad dzieómi,
- pczoatawienia dzióoka w miar~p rrożliwoboi w j(r)go natnralnym Brodewialeu,
,; - odpowiedntLego wykorzyatania środków: - aprawiedliwosoi,
- optysalizao ji ~Ias^unków rcz~ro ju dzieoka,
i - wapó.tdziaiani,a z os3.ym wyohova jq,oym spoieoxeńatwem" ( a. z~-~7):
S~ one na ogół sknazne, ohooia.ż na.dane im xnaczenia budz~ niema3.e w~tpliwo3ei i zaatrze~enie. Trudno je w yrJ.~kszośoi przyj~6 za pravidto~rośo3, wyprowadzene z prooean opiekuńczo-wpohowawczego, gdyL aq to grzede wazpatkim - x pewnpoh granioaoh - po~~
' dane stany rzeczy, któryoh świadomość jeat wprawdzie niezbgdna., ale które nie określajg jeszcze istotn,yoh zal(r)żnośoi tego prooeau. A oto niektóre bardziej azczegółowe zaatrze~enia:
- zasada pierwaza wskazuje na nisapeoyficzny, oczywisty wyjśoiowy skł.sdnik katdego zorganizowanego dzia~ania, niezb~dny rbwui.sż w rsfleksyjnej opieos i to nie tylko w odniesien3,u do dzieoi i mśodzie~p; ,
- druga, będ~o powtórzeniem tego samego poatulatu w wychowaniu, nie liczy aiP z tym, ~e opieka jeat ze awej natury przede wazyatkim dzia3alnośoie~. zindywidualizowan~, wobeo czego nawo3ywanis do indywidualizaoji jest w istooie wynika.j~oym z nieporczumienta ograniczeniem;
- czwarta mo~e byó najw~ej przyjęta jaka względny postulat w ~akim zakreaie apołecznej interrencji w niekorzystny atan opieki rodzinnej, ohooia2 i tu cznacza to aamo, oo "nie szkodzib podopiecznemu";

437
- pi~ta nale~p zaliczyć do rzgdu banalnpoh oczywiatoboi;
- azóata jeat w istooie dalazym rczwinięciem drugiej (indpwidualizaoji)i
, - aiódma atanowi raazej wezwanie do ata3ego polepszania warunków rczwoju dzieoi i miodzieży, gdpż - jak a~dzi sutorka "troaki o tworzenie dzieoiom możliwie najlepazyoh warunkbw rczwoju nigdp nie jeat za du~o" (e. 26). Mo~na. si~ z tym do pewnego atopnia zgodzić, ale czp taki jeat aena optpmalizaoji?
Obowi~zuj~oy do 1978 r- uniweraytecki program nauczania przedmiotu "metodpkn praoy ogiekuńazo-wyohowawazej", na speojalnobai "pedagogika opiekuńcza", zaieoa do opreaowania nstgpuj~oe "ogblne zasadp dzialalnośoi opiekuńczo-wyohowawazej:
- wi~zanie opieki nad dziećmi z opiek~ nad rodzi.n~#;
- pr~eohodzenie w działalnośoi opiekuńczo-wpohoaawczej od agontanicznej interwsnoji do dzie3ań planowyoh oraz od intuioji i amatorstwa do kompetenoji i faahowośai;
- uznawanie pierwazeństwa dla dzisłań profilaktycznyoh w
opieoe;
- stwarzanie klimatu odpowiedzielnośoi społeczne~ za loap jednoatek potrżebująopoh opieki~
- prźeohodzenie od fora opieki zamkniętej do form opieki otwartej;
- d~~enie w opieoe zak3adowej do tego, by upodobniata ona atmoafa.rg żyaia wpaho~amkbw do atmoaferp prawid3owo funkojonuj~aej rodziny".
Program nie zawiera oczywiśafe iah interpretaaji, ale i ! talc wydaje aię jasne~ 2e najwpżej ostatnia zasługuje ns uwagg.
9 Głbwnpmi organizatorami kolonii letnioh s~ u nas inapektoraty,oświatp oraz radp zakładowe ró~npch zakładów produkopjnyoh i innyah instytuaji. Jak dotyah~czas te ostatnie dysponujefo czgato nieporównalnie większymi środkami du~o lepioj zcabezpie
` azaj~ materialno-organizaapjne podstawy funkcjonowania s~tyah ko
	lonii. Odnoai aię to przede wszpstkim do umiejseowisnia i stan- ~ ~~ I 	~ ~.~.E 	dardu budynku i jego wyposażeni~., wpżywienia dzieci, mo~liwośei
organizaoji atrakopjnyah wyeisczek oraz obsady kadrowej. Tak na przykJ.ad dzissu~e. atawka ipwieniowa na wielu tego typu koloniaah jest wy~sza o około 10 zł w porównaniu z koloniami orga~sn3:zowanymi przcz rasort o~wiaty. Fosiedaj~ one azęsto do swe~ d:yspczyoji

\
autolmdr lub średki na jego wielokretne w~na~~oie, zatrudniajq w3eansgo leksr$a, ratownika, dietetpczk~. W aumie kolonie-te w więkazyo $akreaie, atopniu i ataadasdzie zaapokajaj~, potrzebp obj~tyoh aw~ opiely dzieoi.
~O W najbardziej niekorzystnej sptuaoji znajdnj~ aię internatp lioeów ogólnokaztało~,ogoh, przede wszyatkir ze wzgl8du na
~;'; nisdostateczne~ i rniejaz4 w porównaniu z internatari azkól zawo'`' dowyoh kadrę opiekuńczo-wyohowatmczq, oraz brak zaplecza teohnicz
no-goapodarczeso. Tak na przyk3ad oko3o aze§ódzieai~oiooaobowp internat LO dysponuje 3G godzinari wyohowawczyri tpgodniowo, czyli brakuje ts.r jeazcze 6 godzin do pełnego etatu, podczas
' gdp potrzeby opiekmóczo-wpohowawcze wy~gej4 tar dwóoh etatów wyoho~rawczyoh. Taki atan rzeczp jeat równcznaczny z obni~enier pcziosn opieki w tpoh plaobwkaoh.
0 ró~nioaoh w opieoe nad dzieóei w przeoiętnej rodzinie i domaoh dzieoke. będzie mowa dalej.
Problerer a; tu ind~dualne potszebp podopiecznpoh określaj~oe mi~dzy innyei heterogeniczność danago układu. Nie mog~ ons tak jak potrzeby powszeehne być zaapokajane zgodnie z poatulater róimomiesnośoi. Nis możn~a. jedstak zawaze i bezvzględ
' nie różnioowaE ioh zaspokajania. Niezbędne aq,tu x~rczuoie i iamj.as opiekuna.
' ~3 . i", Zgodnie z zaead~, sprawiedliwo§ai potrzeby ponadpodriotow~e wazyatkioh podopiecznyóh, pcza azcz(r)gólnpmi wyj$tkami, powinny byó zaspokajane na oo najmniej zbliźonym pod względem jako§oi pcziorie.
Cznaa~. to ró~niaowanie "w gós~", ponad istniejs~ay w danym ukladzie stendard zaapokajani,a potrzeb ponadpodmiotowpoh. porównywania §aiadczeń opiekiniczyoh jest rówMo~liao§ó
ncznaczna z motliwośoi~ zastosowania tej zasady w opieoe. Pojawia aip ona dopiero pTZy rczpatrywaniu oo najmiej dwóoh ukladbw (stoaunków) opiek~Sczyah. .
St~,d też w wi~kazośoi przypadków ~ahowankowie domu dzieoka nie akoeptuj~ go jako "awojego doru", nie wi~,żq, aię z nir eraojonalnie. Świado~r c~ ty~a riQdzy innyai ioh czpate nie_ przyznnuan,ie aig lub nieoh~tae przy~sewanie ai~ do tego, iż a~

439
w'ohewankaai domn d~iooka, poata~ naimzn~~os na bralrt solidar- ! nośoi z tys domsm oraz .noieczki do domów rodzinnpah, namst nie
rzadko wówazas, gdy maj~ tam jak najgeraze wax~unk,i egzystenoji. Tak na przykład w jedn~m z badan7oh dombw dzieoka w lataoh 196~1968 były 3~cznie 163 noieczki, w któryah wzigło udział 43 dzieoi, z tego 17 już nie wróoiło do zakiadu. Wprawdzie uoieczki wyohowanków nie a~ bynajmnie~ zjawiakiem maa0ltym_w domaoh dzieoka, a podany prz:k,tad joat r swToh rczmiaraoh raczej odoaobniony, tym nieanisj aymptomatyazny dla zwi~zku emoojanalnego tej katsgorii dzieoi.z domem dzieoka. Jeat oazywiste, ~e zwi~zek emoojonalny tyoh dzisoi z doasm dzieaka zależy również od kon-. kretnej plaoówki, a przede wazystkim od jej kadra pedagogicznej . i te nie kafi.dy dom dzieoke apeinia v równej sierze określone warunki aprzyjaj$oe tego rodzaju powi$zaniom. Potwierdza to w
dużym atopniu ankieta sonda~owa, jaką pa~zeprowadzi3em wśrbd starazpah x~whowanków w pi~oiu domaah dzieoka. hTa pytanie zawarte w te~ ankieoie: azy zgodziZbyś aig ohętnie nosiE na awym nbraniu znaczek t~ro jego dosu, ponad 3~'f~ anleietowanpah dalo od.. powiedź negatywn~, rpjaśniajsyo, iż nie oho~, aby je idontTi'3kowano z t; instTtuoj;. Weding badań przeprowadzonyah przez Ha~Ilgiewicz, Z problematyki rodzin wyohowanków domów dzieoka, "Kwastalnik Pedagogicz~"~ 2/1969, a. 187, wbród 290 wyohowanków domów dzieoka poaiadaj~oyoh rodziobw, 19~r z niah jeat zadawolonyoh z pobytmr tToh plaoówicnoh, ~6`~ akoeptuje ten pobyt z zastrzel.eniem poarotn po pswnym cza:ie do domu rodzinnego, a 2~9G wyraźnie dyakwalitikuje dom dzieoka.
17 1'ermin "ohoroba sierooa" spopularyzow~ 1r Polaoe g3ó~rnie dzi~ki praojr A. Szrborskiej, Sierootwo apoleczne, Warazawa 1969, jeat 1r oatatnim czaaie idantytiiwwsny w publikaa~aah praasowyoh z sytueoje~ wpahowankbw domów dzieaka. Przpkladem togo mo~e byb głośny artpkuł Y. Hlomin~ek, 50 tpai~oy garbstyah, Żpoie Literaakie, 13/1971, z którego wynika, że w zaaadzie wazyatk3e dzieoi przebywaj~oe w do~oh dziea
k,a dotknigte a; "ohorob~ aierooe~," 1 1<e inatytna je te s~ "obiek- i.' t~pwnie producentami payahicznyoh garbuabw". Poaijaje~o naauwa.jq
oe się zastrze~enia i w~tpliwośoi oo do treśoi tego terminu naIety stwierdzib, ~e pogl$d o ohorobotwóro~yoh właśoiw~ośoiaoh do= mów dzieoka jest typową "półprawri~". F'aktem jeat, te wiele domów

440
dziecka nie stwarza w surie korzyetnyoh bodźoów dla pa~a~aid3owago rczwoju wyohowankbw, że przyczyna tego tkwi ~w niedostatkaah i bi~daoh praop opiekuficzo-wpchowawazej i niew.ła5oiwpoh jej za
3o~eniaoh, oo powoduje uje~e akutki w postawaoh i zaohowaniach tyoh dzieoi. Nie jeat to jednak zjawiakb ani nieuohronna, ani powszeohue. Mo~tna bowier wakazać ni.e mniej takioh domów, gdzie prooe~ epiehuSo~so-wyohowawczy przebiega poryóinis, bez "ohorobowyoh"aklttków. Potwierdzaje~, to w du~ym atopniu dotpohczasowe
, batiania nad loaer wyohowanków dorów dzieoka (por. artyku3 M. i ' . D. Źr~bo6~r, wplyw dorów dzieoica na loay wyahowanków, Problemy Oliekuńo:o-Wyohowawaze, 10/1970 r.). Mo2na i potrzsba tu zatem rówió Q-n~gatywnyoh skutkaah niewłaśoiwie organizowanego prooesu opiekvńo:o-wpohowawczego w domaoh dz3.eaka, które bliakie a~ pojloiu "hoepitalizr", a nie o "ohorobi8 aierooej". Chodzi tu. bowier nie o to~ kto zaspokaja potrzeby dzieoka, leaz czy je saipoloa js.
W~dtug danyoh z Rocznika Statyatycznego z 1970 r. przeoigtne reo~e wldatki na 1 eaobg wynoaily w rodzinaoh: cztero
, oaobowyoh 14 721 :l, pieoiooaobowyoh 12 g09 zi, a w s~se5oiooao= bow~oh i wr~śej 10 1~6 zZ. Z uwagi na to, że w wydatlcaoh tyoh do,
, lio$one tzw. świadosenia apoieczna, a czego nie atoauje ai~ w oblia~ea~.aoh koastów utrzysania dzieoi w domaoh dzieoka nale2y. t~ a~tsQ sdj4t~ i wdvczaa otrzyeamp wydatki bez tej pczyoji, to jsst: 13 721, 11 309, 91~6 z3. Y porównewiu z tym roczna ogólna norsa wpdatków na jednego wyohowanka domu dzieoka wynosiła w
, tya okreaie 22 000 zł. Po odj~oin.od tej su~y kwot Wpdatkoranyoh ,'
'' na ptaoe p~raoownikbw i ubszpieazenia - oo jeat jedynie częśoiowo ulsaasdnioria - otrz~eiajery bezpośrednie wydatki w wpaokośoi oko3o 14 j00 z;. Nal~~ty jednalc wzi.~ć jeszcze pod uwragę vydatki nie objgta narm4 oraz świado$enia pokrywane zs brodków apołecznyoh i właanej, goapodaro~s~sj dziaialnoioi doru dzieaka~ oo znacznie podw~ża$y't~r aurP. Ró~nioa ta utrz7rruje aię r8wniet aktualnie.
Z tsg;o sareg~o ~ród3s : rokn t977, a. 7~-77r dowiadujemy ai~, te '' apo.~rówt Xpróżnionyoh - pod wzglgder wydatków na 1 oaobP - siedmin grup rodzin, w pierws$yoh cztereoh (najliczniejazyoh) kszta3towaiy aig one naatępnje~ao: 12 29~ zl, 14 667 zl, 17 467 zł i
- 21 121 zł.'~rednia vydatków ł~a jednego członka rod.ziny w tych

441
cztereoh ~z~upeioh wynosi 16 z87 zl. Należp dodać, 2e dotpczp to rodzin 2 ± 2- (dzieoi do lat 16). S$ one zapewne znacznie amiej
,, sze (czego statpatpka nie poda3e) w rodzinaoh 2 + 3 1 z + 4. ~Tatonaiiast wydstki budżetowe na 1 iryohowanks ~r pl.aoówoe opiek~cze j woj. tortuiekiago w 1997 r. (baz płao praoowników) wpnosiip oko
,z l0 20 000 zi. Mo~na przpj~ć, i~ a~ one reprezentatywne dla oaie
go Isra ju .
~9 Rczaiarp biernośoi i niekompetenoji organiesoyjno-goapodarczej w domeoh dzieoka ore.z jej opiekuńczo-wpohowawcze i spo3eczno-ekonoriczne konsekwenoje zasł.u6uj~ na oaobne rczpatrśenie. Tutaj tptu3er przyk2adu warto wapoausieć, ~e w lataoh 19~ó1969 zlikwidoaaiw w okrggu koszalińakir x dor~r dzisolna z powedu zagra~aj~oego bezpiecze~Sstwu mieazksńoów starnx budpnkbw rieszkalnych. Stat1 zaś zoatal spowodosranp głóxnie etomnk~o~ro matpri zaoiekami daohu, ts-naj~opmi przez wiale lat, k.tórpoh nie dostrzegano i nis usuwano. Miro i~ ponad 200 dzieoi straoiio daoh nad g3owey, nikt nie zoatal pooi$gnięty w zwi~zku z tyr do odpowie_ dzial~foi.
ZO riieicor$pstna p8ohplenia od Wurn rpahowantców dorów dzieo-. ka zalioxona s~ tu na tpia do prapo$yn aubiektywnpoh, zeapgnalizowanpotr ró~nio opiekvńo$poh, akladaj4oyoh eig na niaróx~norzgdno~ść opieki w rel~oji: przeoigtna rodztna - dor dzieoka, x~a ile s~ zale~ne od dzia3.aino6oi wgohomawoów.
~1 Patrz rosdz. "Postawp opiekvńcze w~ohowawoów domów dzieo.
`z Jednyr z takioh dotkliwyoh niedostatków jast niew$tplixie oałkowite porijanie kazta.łosnia praktpcznpch mnie,~gtnośoi opiekuńczo-wyohowawo~oh prrzpszłpoh opiekmsóv~·.wyoho~rawoów.
z3 Nie sara 3.$czna liczba vpohoranków atan~owi o tej nieprawidiowośoi, ohooiaż przewa~a przekonanie, że korzpatniejaze pod wzglgdem opiekuńczo-wpohowawczyr sa plaoówki mniejaze. ietota sprawy tkwrl. jednak w grupaoh wyohowavczpoh, które zwlaszcza w plaoówkaoh wigkazpoh powinnp tw~orzpć heterogeniczne, wpraźnie ,
e dr b e b w e ta3 oh
wyo g nione, autonoriczn oso 0 ośoi,, pod opi k~ dwojga e p
. opiekwnów wychowa~reów.


4a~
Zaaada ts j:ko poatulat wTenxana jeat dzisś dośó powszeohnie, ohooi~ na~czlboiej nie jeat bli~ej preo7zowanei, przy czyr jej interpretaoja jest pr~seuainie odaienna ed przajgtej tutaj.
~3 Per. C. Caa,pów, op. oit., s. 2~-47 oraz epraoowans przez teso~ antora haslo "Opieka nad dzieokies", /w:% Ma3.s-E~na7klopedia Pedasoóiczrae, W~ohoyanie, 1-2/1971.
~6 Ibid.
~~ Por: J. Norczs.k, WTb6r pisr, t. ~, Warazara 19~8, a.
215 i 310-31x oraz A. Makarenko, Z mojej praktyki pedagogicznej, Wara$awa 19~a, a. 7-9 1 n.
~8 Per. H. ?b;szyńalci, Redzina, roralnoóó, ~ryohovanie, Warasspa 1~'~1, a. 218_^~24. 
~~ Pptrz roedz. "Postawa opieknficza opiek~ma".
3A ~ jtoie pcrooew opieka~Lczego rczw~o jowego, stabilne~o, i imnoluopjeur~o zoata3,o rsaap~us,lizowame wp~lte j. Na jbardzie j iatot
~ oeob$ prooesu pierwszeg~o tppu jsat to, że doproaradza podopiecz.. nago do ~dzislneśoi ~yoiowe j i mre~inienia ~o ed zale~sosoi opieku~osaej opiekuna. Jeat $ater $rczuriale, ~a pr~ds wszfstkir ~jetli nie wyie~cznie) z t~rr proosaer należ? 3~cz:ć tak rczurian~, aaaadĄ optysali$aoji opieki.
31 Jak irynl.ka z dokenanej wptej oharakterpstpti. stosunk8w opie~omyoh, p~czynajmfej niektdre z nich (rodzioe - dzieei) s& z natury rzeazp uk3ads.mi aprzecznyri, gdy~ż przede wezystkim to, 0o daj~ s oiebie opiekunowie, jeat obiektywais najoatgśoiej powatn~ ofiar~, ioh jakośoi żyoie: Dlatego tet poatulat ten nie stanowi wfmo~a oaZkowioie pelnej z8^odnośoi potrzeb i intaresów obu atron atosuni~u opisk~cze8o, lecz zaoho~ywanie~ atauu rożliirego do prs7jgo~.s przez obie strony.
~a Tew poważny niedoatateś v opieoe dosu dzieoka zobowi~zuje do osobneóo wazeohetronne~o rczpatrzenia. W tym ~iejaou wypa.. da podkreślió, 3e nie ~ on x iatoaie żadnego obiekt~wnego uaprawiedliwieni.a. Nis ulaga bo~rl.em w$,tpliwośoi, it zaohowuje4c niesbtdnq doapodsrno~d, oazczQdno6ć i k.onaelcwenoję ogiekwfczo-wpohomawcz~, plaoówki te dysponuj~o milionowymir,bud2etami eog~ bez uazczerbk~x dla potrzeb bist4oyoh zaoszczgdzić dostateazne środtsi,

~~3
niezbędme zsa. wazystk3.e zrria2ane z usamodzielnianiem wyohowanlców wpdatki.
33 Nale~y tu zauważyć, ~e jakkolitiek zaaada czynnego udzia3u podopiecznyoh w zaspokajaniu potrzeb da się w znacznej mierze wyprowadzić~z poprzednlej zśaady, to jednak xymaga ona oaobnego zdefiriiowania 3 rczpatrzenia. Opty~lizaoja opieki cznacza bowiem przede wazyatkim unikanie jej nadmiaru i niedoatatku. Nie
	'I Wynika z niej jedncznacznie i bezwzględnie potrzeba takiej ak	I; tyrmośo3 i odwr,otnie: czynna poatawa podopiecznyoh r prooes3e 	oplek3 nie ape.tnia jeszcze wymogu.jej optymalizaoji. Pcza tym 	ł~czenie zbyt wielu poatulató~c w obr~bie jedne j ogólne j noaraty
ii utrudnia jej definioXanie i praktyczn~ realizauję.
3~ Por. H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrooław 1961~ s. 325.
3~ Naraataj~oa samodzielność podopiecznpoh w zaapokajaniu awyoh potrzeb została zaapgnali~sowans. wyZej jako komponsnt prae oesu opieku$czego. .
36 Te.k na przyk3ad m3odszy przedazkolak potrafi już aamods~ielnie usyó eobie raczki, buzi~, pczapinaó guziki, ale nie
i radzi sobie jeezcze z takimi bardziej z3ożonymi czfrmośoiami
	~eamoobalugnwpm~., jak zawi;zanie aznurómki, korzpatanie przy po	si3ku z no2a i vrideloa, zapigoie błpakaricznego zamka w kurtoe, 	ł
nie mówi4o ~u2 0 oałkowitym ubraniu si~.
37 ~oai si~ to do eytuaoji bgdqopoh w granioeoh normp, kiedy z jednej atrony - sprat~owana opieka, a z drugiej - stopniowe usamodzielnianie siP podop3ecznego przebiege.ja pra~ridło~ro, bez zak3óoeń. St~d te~ tak rczwija~q,o4 się opiekg mo2na n3.ejako odmi.erzaó określonysi etapaid. wietu podopiecznego, któryoh uwzgl~rdniono tu pi~ó. Jednakże etapy te mo~na równis2 traktowaó jako okreblone rodzaje opieki zdeterminowane głównie poatawami
o i(r)kunów i ziomem rczwojowym do ieczn oh nie id~o cz ató ri P PQ Po P Y ~ Ym
w parze z ioh wiekiem. Ioh analiza mo~e przynieść znaczne korzyóci dla interpretaoji i zeatoeoWania niniejazsj zasady.
38 Zaryaowanp niżej zalorea aamoobatugi jeat dośó azeroki, gdy2 z jeduej atrony obe~muje równie2 azynno~oi zaliczsne do obał.ugi, prao egołecznie u~ytecznyoh, produkoyjnyoh, z drugiej za5

- wykracza pcza zakres tego pojgoia ~szędzie tam, gdzie okreblo
ne jej elementp nie dadza; sig zaliczpć do praop w śois3.ym znaazeniu tego siowa. Chodzi tu e pewne elementp samoobsiugi osobistej, opiekuńczej, kultusalno-rczryxkowsj (por. T. Nowaoki, Wpahowanie przez prao~, Warszawa 1966, a. 99-127). Wspóln~, wyróżniająo$ oeohe~ tak pojmo~rsasj samoobalugi jegt ael, któremu służp: zaepokojenie w eposób bezpośredni lub pogredni ró~norodnpah, indywidua3.nyoh i zbiorowyoh potrzeb podopiecznpoh. Jest to inaazej działanie "dla aiebie".i "dla nas".
39 ~p _ to ahpba najbardziej powazeohna i tradpoyjna forma samoobsiugi zbiorowej w plaoówkaoh opiekuńczpoh. W zak:tadaoh J. ńorczaka zostałp doprowadzone niemalże do perf(r)koji. U A. Makarenki stanowiły j(r)den z podstawowyeh ekiadników wyahowania przez prao~. Ioh zriaczenie dla zaapokajania wspólnpoh potrzeb podopisaznyoh oraz tkyri~,oe ~,r nioh poteno jaine mo~liwośoi wpohowawaze a~ bezsparne. Uzasadnione.3est wieo pptanie o iah epeopfikę w porównaniu z innymi rodzajami samoobsługi, warunki zastosowania, a tym santym o to, czym w ogóle a~ dy~urp samoobsiugowe. W odpowiedzi na nie mo~x~a. st~riesdzić, że tego rodzaju aamoobs3uga powinna speiniać nast~puj~oe rarunki, olcre~laj~oe w sumia jej mpeoyfikę i wekazuj~oe, kiedp nale~p j~ etosować:
- zaspokajać potszeby wapólne danaj zbiorowośoi;
- powtarzalność (etereotypowośe) ao do treśoi i zakresu działań ałuż~opch zaspokajaniu tpch gotrzeb;
- oykllczss4 zamiennośó pełnionyoh r61 i dziaiań w tym za
kresie; ', - swo~ste łe~czenie samoobsługi osobiste~ z obsługey innpah
lub realizowanie wiasnej pszez obsługę wspó~realizatorów danego d~~;
- rbwnowa2ność wls.ładu praap, polegaj~o~ na tym, ~e wkład praay w pelnienie dy2uru poksywa się w ostatecznym raohunku z ewentualnym zaspokajaniem tyoh potrzeb w drodze samoobsł.ugi osobistej, "ka~dy dla siebie";
- peine uzasadnienie prakseologiazne (raojonalność, ekonomiczność, spraxność organizaopjna, efektywno~ó) dla tej, a nie inne j formy dz~.ałania.
Świadomość tyah wymagań ma podstawowe znaazenia, bawiem spe3nianie ka~dego z nioh nie tylko decyduje o tym, azy i na ile

44~
dana aamoobsluga jest lnb mo~e bpó zaliczona do dy~uru, sie o0 najwa~ni.ejaze, mo~e przea;dzaó o jego efektpwnośoi m(r)rptorycznej i wyahowawczej.
C Organizowanie wymienio~roh 6 rodzajów aesoobaługi należp uznać za poatulat nzasadnionp przede wazpstkim przygotowaniem wyohoWankóW do eamodzielnego ~poia i dotyohczaaowpmi, pczptywn'- . mi do~świadczeniasi opieki i wyohowania zais3adowego w tym zakre
sie. Talc pojpta aamoobsługa rczwijana w graniosah realnyah możliwości doou dzieolca i doatarczaj~oa ~pahowankom koniecznej anmy pczytpwnpoh doświadczeń ~poiowyoh, umiejętnośoi i nawgków, niezb~dnyoh do aamodzielnego ~poia mo2e stanowić zaaadniczy,- wysooe eY'ektpwnp ektadnik spatemu opiekuńczo-wpahowawazego tpoh plaaówek. Samoobał.uga obejmuj~oa tplko niektóre, a zwłaazo~oa najni~sze szczeble zaapokajsnpoh potrzeb, o zawę2onym zakresie
i nie spełniajq,aa w doetatecztsym atopniu merytor:o~ipm i ~rpohew: wawczpm wymagań przpnosi malp ulamek eożliwpoh efektbw, a no gorze~ - wiele azkód.
~ Chodzi tu o tak$ sumg umie~ętnośoi "teohnicznpoh" a3u2$oyoh bezpośrednio różnoroduym biopsTohicznym potrzebom cz3.o~rieka, zaohowaniu jak najlepszego stanu organizmu ludzkiego: zdro~ wia, pi~kna, dobrej kondyo~i, aprawnośai, hartu i odpernobci, dobrego aamopoazucia, jak najd3użazej młodośoi i ro2w~o~n: Tak
więo umiejętnoóć zaohowania odpowiedniego tempa praop, ueuwauia i zmgczenia, raojonalnego od~pwianis, podstawowyoh zabiegów hig3.e
nicznyoh, wytworzenia dobrego klimatu we włsanpm domu, umiejętno§ci z zakresu medyoyny domowej, kosmetyki - mieszcz~ aię w pojęoiu bioteohniki.
~d~ea na porz~dku dziennym w naazpoh ~` 2 Jest to kwestia b
opiekuńazyoh plaaóvkaah i pooi~gająca za sobą wielostronne konsekwenoj(r). Poczynione na terenie wielu domów dzieoka i internar.tów obaerwaaje wakazuj~ na bardzo ezęste, niedostateazne umiejętno~oi praktpczne w samoobsłudze wychowanków, a w tpm umiejgtnośoi posługiwania sip określonymi narz~dziami. Tak na przyk3ad du
t~ ża większośó wyahowanków nie umie posługiwaó się właśaiwie zwpk
.t~, szczotką do zamiatania.
3 Tak np. iatnie~e widoczna zale~ność między wielkośoi~ . okresu obejmuj~oego określony dy~ur a merytorpczno-wyohowawaz~

446 
efektyw~foi$ tego dp2uru. Dptury krótkie, jednodniowe nie daj~ bowiem doatatecznpoh możliwośoi przeprowadzenia takiego toku działania, w którpm wyat~pi3.yby: przejęoie obowi~zków oraz ewsn
j; tualnpoh instrukoji dla ioh wiaśoiwego wpkonanie; wdro$enie do okreflo~oh cz~foi i przyetoaowanie się do warunków praoy; oai;6nigoie niezbędnej eprawnofoi w działaniu i wapóidzialaniu, wprowadzenie pewnjroh ulepaze~fi i uaprawnień w warunkaoh i czynnof
;, oiaoh; ró2n~s forry kontroli, ooeny i korektury w trakoie dzialenia 1 na keniao; przekazanie terenu działania i obowi;zków naatepne~ zrisnie; zaohowanie oie;głofoi i atabilnofoi na okreflonpr odoinku saroobalugi. Te atrukturalne atcładniki dyturów a~ wartofoiari instrwuntalnpri, dzięki którym te czpnnofoi zyakuj~ ogrosnie na apslnieniu oelów merptorycznpoh i wyohowawczpoh. Petna aktualizaoja tpoh sk3adników jeat ciopiero mo211wa przy dpżuraoh diu~azyoh, trwaje;oyoh oo na.janiej jeden tydzień. Znacznie diużej trwaj4oe dyżury organizowali w awyoh zakładaoh J. ńorosak i A. Makarenko.
	44 Wisle iatereauj4opoh przykład8w, iluatrujt;opch realiza	; o~e tego typu wymagań w aamoobaludze, znajdujerp w opiaie prak	tytd A. Makarenld i J. Korczaka oraz w oodziennej praoy wielu
, opieku$o$o-wpohowawczyoh plaoówek. Tak np. A. Makarsnko potrafił tak manipulować różnyui bod~soami w dpżuraoh porz$dkowych,
fe na~bardziej dotyohossa nieatrakoy~ny i unikany po~rs2eohnie teren aamoobaiu,si, jakim byłp ubikaoje w zak3adzie, po pewnyr czaeie ata3. eię przedrioter zabiegów najlspszyoh brpgad. Oba3u.
	giwanie tyoh u~z~dzeń atało się awoiata~ wartośoi~, przedmioten 	dumy dy~uru~ąoej grupy, która dokładn,ta najwyżazyoh starań dla 	' utrzymania wzorowego ich atanu, ze akrapianiem wod~ kolouak~
"rł~oani.e. Do podobnego oelu zmierzałp równisż takie praktyki ~i ~:~ i
J. Kox~czaka, jak umieazczanie na. honorowym miejsou narxędzi do r _:
aprz~tania, dowolnp wybór dyturów przaz wpohowanków, rczbudowar.y apstem kontroli wykonawatwa dpturów itp.
45 Chodzi tu o niektóre bardziej szazeg~ó3owe i najazęściej epotykane elementy opieki niedostateczne~ na terenie domów dxiecka, zaspgnalizowanej wytej w anal2zie zasady opieki optymalnej. Warto tu dodae, te równie~ wszelki nadmiar opieki mo~e być traktowany w swoieh akutkaeh jako jednocześnie jej niedostatek, gdyt ao najmniej utrudnia to podopiecznemu samodzielny st~~1·t ~yciowy.

447
46 ~~de wazyatkir: A. Kariński, Samorz~d riodsie~y jako retoda rryohowawcza, Warazawa 1965; I. Newerly, A. Eari~aki, Samorza~,d uczniowsk3 w aysterie xyohowawczyr Eoro:aka, Warazawa 1962; R. Taubenazlag, Sarorz~d uczni.owski ~ako osysrnik wyohowania spotecznego, Warszawa 1960.
47 Tak na pr~rktad J. ńoresak praktrkawat ~iaemna; forsQ poroauaienia aip w~rohowanków z ~ohowaweari i odrrotnie, komplikuj~o w ten apoaób zaepokajanie potr~eb7 ood$iennyoh kontaktów migdzy nimi. Norplikaoja ta uzaaadniena była przez niego wielora oelari wyohoirawczy~ri w stoaunku de obn stron. 9; one pr:ekonujboe i należy s~dzić, ~(r) można by nawet a~aleźó ioh.wi~oej. Byto to wy.~aźnie iprr:eczne z inn7mi oslari wyohowania, oe ara~nie jsze z 2yoier - p9r. J. Ho aźak, og. oit., a. 928.
48 l~t. Haruazewaki, J. Reykowski, T. Toreazsweki, Payohologia jako naulca o człorieku, Warazawa 1966, a. 222. . 49 Norra ta cznacza, ~a !o 0o i ile ryohowansk otrzymuje w
ramaoh osobiatego wyposażenis, podTktowan~e ~eat gZÓwnie 1ub wpi4cznie tym, oo i jak azy'bko zu~pt, zniazcz?t. Taki apoaób zaepatrzenie praktykowany byl w przeazlogoi w wojsku. Widsó go rórrnie~ i dzi8 na różnyoh odo.inksoh naazs~ goapodarki.~Jseo ~ywotnobć mo2na _uzasadni.ać kilko~ prakt'o~si zaletaai. lia j·dnak dwie podatswowe wady, przes;dzaj~ee o jego negat7nmaj msrtoioi: jeat on nieekonoriczny, gdy~ powduje znaczne px~yśpieszenie tearpa zużyoia środków, i niearyohowawczp, bo w rzeczyui.atoLoi nagradza azpbkie zu2yoie i niazczenie wartośoi raterialnyoh~ karze za oszcz~d~ość i gospodarność.
50 f~ryginalne i bogate a tresoi wyohowawcze formy zaspokljenia tej potrzeby znajdnjery w odo~roie pedagogicznyr E. S k ib o w e ~ , /w:/ Praca m7whowawcza w doraoh dzieolca, pod red.
J: Prokopowicz,.Warszava 1957, a. 56-57. _
mp zyatkir H. Muaznfaiciego, Zarya
51 Mam tu na śli przede ws ~~'~ teorii wyohoWanis, Warazawa 1976.
52 Wazystko-wakazuje na to, ~e podatewowy przedriot tej mstoctyki - to okre5lona inatytuoja opieTwńcza (speoyficzny teren dziaialnośoi opiekmSczo-wTohowaw~cze~j. Chodzi tu ~rlĄo o w todTk: pxaoy opiekuńoxo-wyohorawczej w douu dziecka, internaoie, na ko

448
lonii itd., zawieraj~o~ w ewej awoiete~ oałoioi odpowiednie podeyste~y retodyczne. Mo3e tu powatać w~tpliwośó 0o do zaaadno6oi postulatu ezczegóZowej metodyki wyohowania przez opiek~, któx~ mo2na bp ewentualnie zaet~pić iniojatyw~ wyohoWawelg. W~tpliwobE ta wpnikaó może z dwóoh przeełanek: identyt'ikowsnia takiej metodyki z reoepturalny~ei, praktycznysi przepiaaml oraz przekonania
, " o wpstarczalno&oi inio~atyw~ wyohowawoy dla prowadzenia prooeeu wyohowania. S~ to jednak przeatanki w du~ym stopniu subiektywne. Wykazał to A. Lewin, Metodyka w~rohowania w zarysia, Warazawa
I': 1964, s. td i "j9, dowodz~o, że "retodpka wpohowania jest teori$ dzie~ania wgohqwawczego, pojgtego oaio5oiowo, jest wiedz~ o ohnrakterze eyntetgcznyr" i jako taka nie da aiQ zset~pić'"improwizoo~4, intuiof~, i ind~rwi.dualizmem" wyohowawo7r.
~3 Por. B. Obuohowski, Payohologia da~~eń ludzkioh, WarazaWa 196~, s. 102-10d oraz J. Reykoweki, Z zagad~csi.e~i peyohologii rotywaoji, Warezawa 197U~ a. 8d-10~.
54 pa,trz rczdz. "Opieka a wyohowani.d". ,
- ~~ Por. K. Obuohowak~., op. oit., a. 102-104, J. Reykowaki, op. oit., a. 92-100 oraz J. Pietsr, Żyaie ludzi, Wroolaw 1966, 84-86.
~d Pos. J. Reykow~ski, op. oit., s. 9x-99 oraz W. Szewczuk, Peyohclogia, t. 1, Warszawa. ~970, s. 2z5-z3o.
57 itprawdzie w oodziem~ym tyoiu dzieoka rczbie~Enośoi ripdzy ~ego oczekiwaniami i przyzwyczajeniami a rzeczywistoboi~ nie nale~; do rzadkośoi, to jsdnak 3stnieje mta3a potrzeba zs ~trony opiekuna..wpohowawoy konsekwentnego wywolywnnia ioh przej6oiowo zarsze wtedy, gd.y odetgpu je osao w a~wym zaohowentu od parzeoi$tne j
; normy na plva i minue. Odst$petwo doda~nie winno z reg~u3.y pooi4gać za sobą rczbte~ńo~ó w poataoi nagrody, a u~emne w poataoi
, kary, bowiem dodatn3.e przeżywanie zaspokojonej potrzeby jest naii grodą, a ujeeme pTZetyoie niezaepokojenia - kar~. Meohanizm ten
j ~'i, umaania i uświadamia dzieoku j(r)go ptrtrzeby i ukierunkowuje ioh . :
!3~i zaapokojenie. ~I
58 Por. J: Reykowski, op. cit., s: 100.

44a
~9 por. a. 101-10~. Bior~o pod awa~ aanao~! tToh dsieoi warto ssaoptować tu nastlpaj~oe atwierdsenie antora, a odnoas~_ oe si! do dsieoi odi~o=o~oh od rod:ieów: "De,tsse loa7r naatawienia (tToh dsieoi - Z. D. ) sal~*~, od leso, o~ w natrfoh waraaloaeh powataiy $tatlpote apo~bT jeso reslisowania, o~ aardeesnoió i oiepto dora rod:inmsso :ostan4 atat4pione pr$e: nowe s~wi~:ki. Je6li tak, to naat4pi powola~ tanik dawnpoh naatawień, utrata wi!$i : rod~in4" (s. 103).
60 por: ibtd., a. 99.
61 ~k np. e bardao oalato nio ufwiadanisj; aobi~. doatateosaie potrseb~r vitasin, ai~edników "buduloowyoh" dla or6anizw i "nie lubi~" potraw i produktów pod tyni w~ll4ati wartośoiowpoh i $aatlpnj~ je konaus~poj4 chleba. ..
6x por. ·., Lewin, Jedmoatks i ~ w syatenie wy~ohowaaia kolektyw~ago, Yarasawa 1967, a. 196-143.
63 Jeat r~os~ ol~raktes~a~, *e s. Makardnko ~ ja_ ko s~noiemaik oi~iToh 'roswo~o~efoh s~ian w kolekt~wie bard:o wtaoko oenit i piellp~owwl tradyoje w *poin - prowadaonYoh prses aiebie - ~~6w,
6b por: J. R~~rski, op. ' oit . , a. 91~_94.
6~ W~radaaia teóo roldu na~; wTaolc4 apotso~ ransl. DotToa4 bowiee konieoanoioi podtra~wani.a i ~waaia o3~ośoi opiaki nild:ypokoleniowej, ~r,taa:osa w nktadaoh rodeinm~oh, podejrovaniw fvmiCO~i i tAd~sń opiebuńczToh wobeo jedsostek i potr$ebuj;o7oh opieki w ró*~o~oh a7tnaojaoh *foiowroh, lojal~~
i aktywn~s j roal,isao ji ato,j~oroh pa~ed jednoatiu~ awda~i apoleoa~tawdowyoh, ~r ówiad~o~sioi petrasbp re~ ~ do~ opiskl. ńtie uie6a w~tp=iwofoi, *e w rarunk,ah idsd~ nierawdko troakli· wie wyohowa~ praea awToh ~iebn dsieoi ódrawia j4 pó~stti.e j iniadczeń opistoa~osyoh na ioh r:~ i potrsebna jeat tu e~elwu~~ ~~no~ W IC~b rioa~~7 ind:ty obojltn~oib wobeo ~~Ji M~~WT~ ~t~~~i opietou~ioae j, a wrksata3,oenf. koaaea $ektadów p~ao~.atppend~ioi uohTlaj4 ai! od podjlois tai obowi.;ak~tiw eawo~owroh - to*na równis* nówió o peln~s j aktual.noioi tToh wysagmd: Y tn senaie nie nale*p ioh traktować jalw sobo~i~saafi do filantropii. Aie sa~ te* ioh saat~pió 06ó1~

wpmosiem ~robeo- jedaoatki, ~eby, sta3.a aie twórczym cztonkism swege apołeczeńatra.
66 ~,ze~ z~pe~enie obiektywsyoh moźliwobo~. rczuyniem zaapokojenie po~Cr~b podatawo~rpoh, wapblnyohW razystlciri d$iaoiom (iudtti.ovr), a pr~ez ~ki snbiektywne ze~epokofenie petr~eb wtórnyoh, tndynidualnyóh-orass za.pewnienie pczrtywnej atmosfary opiekmbose j.
67 3~a$a ta odnosi aig do aytuaoji "noraialnyoh" i okrebla atan przeoi~tny. Znans s~ bowiem takie eytuao~e ·nienormalne"i ~ak.we~, ~;~.a~ ~ołowe,.~zagrożenie:~ żyoio w wiĄzieniu, gdzie niedoa~a~eoxn~.e zaepolw jonym potrzebom ludzi towar~raz4; wyaokie
wys~uia-: wobeo nioł~. - Poucza j;o3~m - przpktadeia z terenn plao8wek opi,pkuńczo-wpohowawczych ro~, b7ró ohooia.~b' zak3ady prowadzo~e przez A. Ms~karen,tcp, gdasie przynajnniej ~r pe~rtyeh okrepaoh potrzeby wyohowankó~r zaapokojone 'bpły.w (r)topniu mniej ni~ a~omnym gx~zy jednoczeanpoh wpaokioh aoh -stawianyoh prsed nimi. Da.lezyau ograniózenied te j tezy jeet mo~l'iwobó ' pTZe j~a~,owego x~edukowania ~sa.spoko jenia potr$eb z utr$y~em wpeok~.oh v~sa.gań, różng'' atan potrzeb podopiecznpah i ste~d wzgl,~dn~Ciść poź3.omu iah ! ~aapoko jenia oraz do. psw~sgo atopn#.a. ~al~o~plrl.a ~ tyoh d~óoh form aktywno6oi. Mo~ on,i bowiem w pewnyoh.~~.opoli tf6 ·awoiei droga~i". Mimo- t7`.oh ograni.cze$ teza ~s~ ~Qk~o~lje,, .a~s j~ moo ze wzgl~
': dta na naatĄpnje~,oe beZaporme zale~noóoi ~.@i~$Zr ~sa:pokajaniem a atawiuniem xymagaś: przy - w peimyoh grtu~iosoli - niakim pcziomie zaapoliejania potrzeb wiele wymagsń.nie moźs być obiektywnie wpegzekwowanyah; perspektywa zaspokojenia wielu potrzeb wtt~rnyoh mo~e 'by6 motywem apetn~i.ania określonyoh wymagań i odwrotnie - .. przewidyvane ograniczenie w zaspokajaniu tyoh potrzeb.mote wywołać negatywny atosunek do4wymagań~ negatywne.:prze~oia zwi~$ane z niezaapokojeniem,potrzeb s~ podatawowpmi,~akładnikami ujemnej, atmoafery opiek~ufcze,j,- ktdra hamu~e lub,unieao~liwia realizaoj~ wielu wymaga,u, zaś dodatnie przeżywanie zaspokojenia potrzeb tworzy pczytywn~ atmosfer~, wapomage.j~,o$ przyjmowanie, akoeptowanie i urzeczywiatnianie tpoh ; wi~kazośb w~a.gań atawianyoh dzieoiom `r_prooesie opiekuficzo-wyohowa.wczym, a azcze6ólnie tyoh, ktbre bezpo~rednio wią2~ sie z zeapoka~aniem ioh potrzeb zaazynaj~ aię ju~ ~r`okx~3lonyoh norrach i formaoh tego~ zaapoka

4~t
ie
l~de
p_
r :
i~
D1~8a
ie b ks
jania. Boczynione uwagi nie wyjabniaj~ oczpwiśoie do końoa wazpatkioh og~rsmiczeń i uwarunkowań w tpoh zale~nośoleoh. Da1szyoh wyja~nie$ w~tmaga mi~dzp innymi zagadnienie wpływu stami zaapokojenia potrzeb w stopniu zadowalaj~opm na realizaojg wymagań. Mo~e sig bo~riem okazać, 2e w pewnpch warunkaoh nabierze on w3aśoiwośoi antp~tpwu.
8 Przyjmuj~ tu za J. Szczepańakim, Elementarne poj~oia soojologii, Warszawa 1966, a. 47, że "kultura to ogół wptworów działalnośoi ludzkiej materialnyoh i niematerialnpoh, wartoboi i uznawauyoh aposobów poat~poWania zobiektywizowanpoh i przpjętpoh w dovolnpoh zbiorowoboiaoh, przekazpwanyoh innym zbioror~ośoiom i naatępnyu pokoleniom".
9 Chodzi tu o taki apoaób atawiania i egzekwowania wy~g~ań r żebp wykluczpć nadu2pwanie wobeo podopiecznpoh-wpoho~rewków nieaymetrycznpph zale3no~oi, aubiektywizm i emoojonalne zaoietrzewienie, a nadawaó im rang~ jeg~o oaobiatego i apoiecznego intereau. Jsat tu azcze6ólne oi.ejaoe i uzasadnienie dla przestrzegania aformn3owan~ej przwz H. 9uohodolakiego zeasdp "obiektpxnyoh inateno~i" w wyohowaniu.

g0g0g
12, PEDAGOGIKA OPIEKLTi~ICZA ~PEDAGOGIKA OPIEKI~~ _ .
12.1. U ~ a g i w a t ę p n e
Przedstairiona w tej praoy problematyka opieki .międzyludzkiej i wpraetająoego na jej grunois wyohowania atwarza - jak mo~na s~,dzić_- doatnteczn~, podatawę do odpowiedzi na. nasuwaj~oe się pytanie, ar ramaoh jakiej dysoypliny naukowe~ może się ona pełniej soalić i aamookreśli6. Wiele wskazuje na to - a tym wppa.da za~~ć aię b112ej w dalszej kole~nośoi rczwa~ań - 2e t~ inherentne~ wobee niej dyaoyplin~ jest pedagogika opiekuńcza. Odpowiedź ta implikuje z kolei daleze pytanie, czym jeat, mo2e i powinna być ta gał4ź nauki. Najog8lniejaza~ a przez to niepe3na odpowiedź na nie zawiera sig ju2 w iatoofe.w odpowiedzi na pytanie poprzednie, ~e jest nią głównie teoria opieki międzyludzkiej i je~ wielorakioh wyohowawczyoh aspektbw.
Sformułowane pytania 3 jako .robocze hipotezy - odpowiedzi na nie, uzaaadnione s~ nie tplko trebciami tematu praoy, ale także pilnym zapotrzebowaniem ze atr,ony teorii i praktyki działalnośoi opiekuńczo-wpohowaXCZej na właśoiw~ konoepoję metodolo
I = Nietrndno zauwa2yć~ ~e termin "pedagogika opiekuńcza" jeat aemantpcznie faiazywp~ podobnie jak "pedagogika kulturalno
	i ogwiatowa", oxy "payohologia wyohowawcza'~~ gd7~ż te dpscypliny 	naukowe nie poaiadaj~, właśoi.wośoi opiekuńczpoh, kulturalnyeh~ 	'I wyohowawczyoh i im podobnyoh, ohyba 2e w aenaie przypiey~ranej
tym naukom funkoji psyohologicznej. Pomimo to termin ten jeat u2ywasiy ju~ od azeregu lat w ooraz szerazym.zakreaie. Pczoataje wipo ohyba pogodzić ai z tym, tak jak z wieloma innymi faktami dokonexiymi, traktnjąo jako przezzośnię cznaczaj~oą po prostu
I p-e d a g o g i k ę o p i e k i . K takim te2 znaoaeniu u2pwany jest on w tej praop.

453
gicznr~ pedago8i:lei. opiek~ńos~e j, iia pr:eatr$eni oatatniego diru· dsisatoleoia pre$entowi~s~s byty w wieln pnblikaojaeh różne okrefiem.a tej - bg~d~oej n3.ew4l~liwie w $naoanie zaawanaor:n~s atanie tworzenie aig - pogranio:nej dTao~plin7 naukowwj~. Hndz; enu w wi(r)ln przypadkkeh nieaa3o w4tpliw~efoi, zaatr$e~eń, a nawat sprseoiwu. l7r~adne wi~o pewied$ieó, że iatnieje tn niezb~dna'zgodnofó ata.nowiak w kweatiaoh podatawow~oh, a niersadke r:etelna wied:a
o t~, oe obiekt7wnie i~je sif. pod na:w4 "pedagogiTca opietauńcza". Wazelalao jedns w~daje a1Ą b~ pswnei na egót wa$yao~r :aintereaemani ag "sa" taly pedagogik4, atwo śe na debr~ apraw~ ten njonj~oy i iraj4oT jnż nnt pdtwiso~ histori~ tsrein nie atanowi :aporne ~ednej ~ogliwefei dla nazwsnia teorii d:ialalnoóoi opiei~ose-w~ohmrawoaej. iypada wiĄe w poasnkiwan3u ~e~liwie trafnej i vyoserpuj4oej odpowiedai na poatawions w~nlte~ p7tania i ieh poehod~ · :ao:4ó od oho6b7 akrótowego przegl~dn na,~bardziej repse:entat~oh po614dów na ten podatawax~ tesat.
1~.R. ą r 7r t r o : n.7 p s s a g 1 ~ d n i e k t ó r T o h e k s e f 1 e ń p e d a g e g i k i o p i e k n ń 
o ~s e ~ w o s t a t n i n d w u d z i e a t o 1 e 
o i n
Je611 nie liczye5 u~Toia nr$e: H. Rsdlińak~ aawegs tereinrt
	"pedagogika opiekn~osa" i bli~ej nie apreo~^sowanej, ogólnik~ewe' , . 	wz.ianki, i~ ~est to "apeojaliea,eja, która iatnieje w obrPbie ~!.: 	1
praoa apoiecznej i obejsnje poaoo dzieoku i rod$inie"x, to depiero R. Wroczpńaki podj~t wTraźrr~ pa~ób~ okreflenia podagogiki" opiekuńczej ~ako wgodr~bniaj4oej siP czgfoi pedagogiki spvZscz~ej. Jeat on~a w t~ ro~ieniu "aiod~ gał.gzi4 nank pedagogicz..
nyoh. Jej proble~atyica teoretyc$na konoentruje ai~ wotól aptua- I I o ji wyohoaaaroaa~oh, które w~taaga~ j~ poaooy spaleoane j . Pediligogika
opiekuńcza ~ast nanh~ pogranicznai forsna3nje bowies_pe~datawy 'y planowe(r)ar dziaiania w dziedzinwoh ata.newi~o7roh douen$ opieki ~ ~ł. (azsr:ej politpki) społecznsj i pedagogiki"3. "W dzia.lalnofoi opiekuńczej'skierowanej na udzielanis po~oop dzieoio~ i mtodsie
żp pojawia się apeojalny zakres planowanyoh dzialafi wyohowaw
czyoh, ola~eflanyoh .ianea pedagosiki op3eknńo:ej"~. "Podatawo- '

4~4
	wyn joj sadaaiea ataje tiP zapewnienie vaz,atkiea ri.odzie*y jed	nakewyoh azaat *yeiowPoh i jodnakewo apr$~jajefeyoh waramków scz	~~i wo jn· ~ .
," !' Z eytowan~reh w~rle j i inayoh okrefleń wynilru, po Pierwtze, i;,,
;; *e poj~oie 'poda6edika opieknńeea" u*ywane jeat tn w pedwójaya 3: snaczenin: jalce nanka i jako praktylra. Po drasie, jefli terain "sytnao ja wreheWawcza· .. deli.niendna ~a takie znaczen~.e, jakie noda jo as H. Sofnieki - "osb~t bedźoów dsai.aa j~oyeh na naas o~a._ nisa i pewodnj~oyoh fwiad~e px~ze*yoia i zaia~ w r,taaze j pty·
e ee·6 nb a - "o*aao uktad warnnków towar t hi i H. śtnasń ki w~ sy ~oyoh inter~ji wyohowawcze,/, w którya wyohowanek dytpom~je ao*iiwoioi~ wyborn któreóof tpofrśd $aohewań zanieraj;oyoh prz~naJaniej jedsn zato*on7 oe1 operaoyjny·~, a de~inient jako poaoe, ktbrej pedsiotea jest apo3sczeńttwo, to prsyjpte okreflon3e "podaóoriki opiekuńo:ej* nie dajo naa nicz'bĄdn~e twantua jasnofoi oe do je~o aenaew~6o snaczenia. Po trzeoie, fs*eli nateaiaat "~yt~oja w~ohowawoo:a" cznaoaa to taao 0o w 3p~rkn petoo3n~a: trndne aytuaoj~ 9~yoiewe, loaoww jednoatek~i grup, to wtedy ·pe.. da`o~lita epiekaśeza" osnao:a naukp za jan jeW; a1Ą ró*~ai, a zwtaa~cza w~rehewawczyai aapektaai takioh tytuaoji i fwiadczonej wobeo nioh poaooy apoleczrnej. ~1 tya sentie jsat n~tułcg o ujeanyoh czyanikaoh losowpoh i frodowiakowyoh rczwoju i w~ohowania dzieoi i Wodzie3y oraz ioh edpowiedniej apotecznaj kekpeneaoji, pr:ez to aa~e - cz~foi~ akls.dow; peda6oBiki apolecznej. Take~ aaa~ 
n p:·ayb~,i*eniu - trefó znaczoniowey poaiada teoria w;ako rczuaianej przes l. Ee~aińakiego opieki jako ·rd*no~o rodzaju fwiadczenia ~tesialns i payehioxne w stosnnkn do eaób dotknigtywh jakr~f klpak~y *yeiow~ lub nie ao~cy(c)h wtaanymi aiiari dać aobie rad~ w żyoiu /.../. Inaczej o~ówi~o, opieks w foitlyiu znaczeniu poaiada oeehy ratowniotwa obejvuj~oego ograniczony ilofe osób,
i a aianowioie dotknigtyoh ohorobq~, wyoieńczen3.sa, zabur~eanf.:ai j
payohicznyai, osaaotnieniea, zipai ns.iogaai, upefledzeniea ltp~ *8 , .. :
llekaańdsr Saaińeki wypowiada je~,o aig na te~t jedne j z konoepoji pedaso~iki apolecznej wyró*nis w j(r)j obrPbie jak.o jedneE :e tpeo jellttrcznyoh cz@foi - "pedag~crgiie~ opiekuńczel" : " . . w bie6u lat ui~aztaltowalo ai$.w raaaoh te~ dysoypliny ki7.ka speojalizaoji: pedaóoóika opiekwóaza (dzieoi i a~łodzie2), teeria

4~~
praoy aoofalnef, teoria praoT kaltmra,imo-w~ehovawczef, teoria ~rczaaoweni: _ .. "~ W innyt zai ds jsas zafaje stano~risko setpwt·: nie ,oddamne. Upatrn~e o~bno8ó psdagogiki apeiee~rf ar zafmowanin sip środowiako~r~ai. zagrośeniad psrTŚlnego roerojn i koupenaowanin nieaiostatkóv irodow~laka, rtrierd3a: "Insczoj ró~l4o, polem odrt,bnofei jeat nTohovraa"czy aapelcaE -opieki potrzebnjąoyoh tego jednoatok, grup i naratvr apczecznpoh oraz profilaktyczna- pomoe w roa'ee ju, a a~atim to n ~aie rzeczor~r pa7ohicznyw i knlture'lnyr. ~lwk w~naxa~ pedag~egika spczeczns feat pedwgogikq ePieku:ficze4 :..."10 yaiorem tej eatatnisj interpretaeji pedagogiki epiek~osof::jaat niewq,tplixl.o to, ~e preo~znje ona wyraźnief fej przedmiot i ohas~akter i poazorza xTdatnie zatrer trefoioxT. Rczczarevaje saf z dwóoh powodón. Po piervazo, ponieważ aprowadza siĄ do prsaypirania tak rcza·ianef pedwgogioe apo_ lscznej jsdynie dragief nsmry, ohoeia~ aluaznie tr granioaoh dekonanego wyw~odn anality~cznege, to fednak obiektgwaie ra to w:aellrie znsmiona metsdelogicznego "pata". Po drugśe, konoopoja tab utrzyvufo p~dagegilcĄ opiskmńez4 głównie n krggn problematTid , oddzia.lTwańmaa negatywne stany rzeczp, wyzns.czon~ jej od poo~t
ku przez pedagogiic~ apeieczn~.
Próbg ogólnego okreilen~.a pedagogiki epiekuńczef ppdsfs~sj~ od ezers -; gtt iwt it. Jakaboxaki, którp "r s~rpoh oatatnioh p~xbli~cao
jaoh podtrzp~rnj;o m:zedntef xyrażane atanowisko atvrJ:ord$e: "Zevte(r) pedagogiks opiekuńcza, w znao:eniu rzerazyr, interosafe ai! ogblem dzieo3 i alodzieży w aptuaejaoh, które maj4 poataó opieki zdronotnef, prawnejyyohowa~czej i spoiecznej /.../. Najkróoej i nafogólniej można powiedzisć, ~o pedagogika opiekn~iczs zajrnje aig tppes iryohowania opiekvńczego~~~. Tnterpretaojw ta budzi n$tplin~ośoi i zaatrze~enia. Po piernaze, nale~r zannagTÓ, oe opieka zdrow<>tna, prawna i apoieczna jako takie nie ato.~owi.~, wyatarczaj;oego przeddotu pedagogiki epiekuńczef. M~o~ns tn.tpllso mósrl.ó o teorii opiek:L, boiries kreowanie jaide jkolvri.ek pedagoBiki uwarunkownne jeat bezwzględnie iatnienism Wyod~b~io~go, wlaboiw~ego fej wyohowania. Po d rugie, nie wiemp, oo krTje pi~ pod ayml.enionym tas tal~e tereimeo "opieka wyohowa~rcza", przeoiwatawlonym opieoe "zdrowotnef", "prawnej" i "społacznej". CzTŻby iatnis3a miQdzp n3a~i rcziq,cz~o~ó wynikaj~,oa at$d, że tym trzem poatśoiom opieki nie przyr3~rgnj; atrybuty wyohowsvczoboi?

a~s
l~o tsaooio, nio riorir taicdo ~ m4 jwld.o j pa·ata~rio a~ tvi to o:torp rodsea je oploti dwrapblne`o d.wno~a~iiew - "ayohowwniw ' oplo~~". ~rr joat te ~" aaster s6~ri ~~tlp~oo: "i7rohowwnio ro~ j<t~o oolow i iwiwde~d.o ~r~aai:evas~ groeoa /.../ roaliraje ai~ rawase sw pofrodnietwer n a n e s a n i w lab te* e p i o k i apa~aw~owsaw j nad d:ioóri i rtod:ie*b. tf piorwas~r po~s~rpwdlon ro~ aówid o typiwr y o h o -. wania nasesw jseo`o /.../, vdro~irsaf.:o t~pio r y o h o v a n ~. w o p i e k n ń o s o ~ 0 11 /podi~. Z. D./. l~wle uite ssoreles pojtte w~dhatwNni~ :oataje tn podaiolont ne nanoswaio i eplaic~, która naatepnl~ :oatwj~ nwaws,na "w~robarwnior opiolom~os~r" . i~ni.b atbd, *e prs~rietor tsk ro~ad.s:w j ·podah~,iki opiolendoro'· ab te d~tedwlnT a~roko po jĄteóo r?ebaranla, ttóro pesoafiwj; po odjĄcia ed nio~o nwaierania. h~ndno :ro~eó t~ ~dr~iwaj~ awt, arbitrwla·fo3; konoopoj~, a 'oa:~ trndnie' saaloeoptorwó.
Jo~'aT po=o~ opiorw~e ai: na oytowa~mprr r~oj otrefleniu R. Yroesy~óatioso plaso i ·6tó~mo~.. aons pW~a~iki epi~e j jwloo n~anid. '~pwtr~nrwtb7r w ~t, l~oby wwlttw ona oora: lopio j ! p~tuie J pr:odatwriaó ayat~~ valar~i /.../ mro*liwiajboyOh rosrijaaie dsi~tainośo! praktyo~mo j. ra j~eo j a: osln raposa~ats ros~ro jei ds~iooi. i rtodr3o*y orwr doroatyoh, le~i atar~~oh, jaic to* wapora6ab d~siatainefd t~onaaoyjut r prs~pwdicseh tsso wtra*wj~
, ~" 1$ ~ p twk atrorelu ::krof lo~rr porwodriooio pol~o~i.ki oploI:' lomlio~ j saariOra j~ aiĄ bwrdse ogólnio rtorrntowaw ~ ros~legte, w róonooaoi~.o r~aeoo robori~suj~OO eorskiwwnia. .ł~togtwbT ir apre·atad tyliw jakai bwrd~o obas*rna, polidpaer~plinairnw d:iod:inw
!; wiedsy, ttórej pr~d~ieter jeat nia~ tyiko ~ioleratoa c!:lwiainod~ó rs*li.ma, aIe twk*o raZo prw»dOOpodobna, jak "rorwijanio" 1ud$i
t: atwrreh. t3d~rby nr,wet po~ó tn sadmnia niow~lns, to tavlc eln~oflony p~ed::ot pedw6eeiid, epiekmńosso j rs*w. prmypiraó l;oanio poda6~odl.oo opól,no j, ar~drasosiee i teorii opiek! m osóls. Taki toś j~a! obioktyw~ aona tej keneepoji.
Aw konloo ts,drs atcrótewsso px~so6l;da k~Opo ji rotodaie6ioa,' ! n4''~ po~dla! epleicolioro j x~a~da p~r:ytoo~ró tat*e at~awiakav
I. Js~ndail3: "Uatali.l3.f~r tnta j, *e poda~o611r~g opleknńo~ bĄdsie~r trwkto~wii jwko jeden $ id.oruniców psdwebgiki spoteorsro j.. . "1~';

4~~
"px~se~doter pedag~3.ki opieioo~a~ j a; lal~t~, prooea~r i i~tuae j~ x~ohhaorore :wi;sasw : raspełoa jwai.er potrseb d:3.eoi i r:odsielt /: . . /. l~akt~ a~ to te :3ariafca, ktire e~tn j; oi~efiesrt paceoe~ s~r vrshatra~ros~s. Y pedsdpdiee opiet~ese j aalies~rty do nioh po_
' trsebp /· . . /: Pseeea epieloa~iose r~eho~raws:, 3~at oi~ier arian peeataj;o7eh r owbvneiei x~oheranka i x~obe~aa~ ped wptyw~ar reatisowan~h petrwb /. . . /. S~tnao jt epiekmiere-~ ohowavos~ tw~arrT oYÓI rarmki,r, vr ~akieh ~ saapeka jane potrwb7 d~sieeka"~~. Prr~toosenie tToh bard:ie~ asoaeeilonroh okrei_
. leń bTlo niekbtdns dia nohw~wnia, o~cTmr rosnrienin anteriri j~at px~sedriot interean~~ej nws d7ao~~piint. W~ra~ona tu pesl~7 naaarra~; dw3.e :aaadnio:e nwwYi. Pe pier,rare, anterka pris~~rn je
.. n ~~ie a~alisewa~ w~tej paukt wid:enia R. irao:lrńatiese. Pe ds~n~ie, ol~reślo~ aw~oifoie p~rsedd.ot tese "kierrnbn v padadoYioe spczeo:QOj* trndno saaiwapto~raó dtbw~ie se vsglĄdn na px~syp~.aane jedo trrer aktadniter amoaenie: "fakt~·, "proeeaor" i ".ytnaojor". Jak, na p~i~,tad, relna de tedo ·preooaa opiskadoae-x~ohonawoseso" aaliosró a.d.ayr owbo~wośoi vrobawaiwY, a s~tnae jt epiekmńoswr~shrwano~y ident~!'ikonaó li t~rlko r "wa
~ ~ ~a~oh saapoioajanw a; potrrebyr7nohora~nkóvr"? I Prsedatawiorae w~rte j pesl~ ro~tna sprowadsió do dvróoh prse
oiwatanayoh atwsu~rJ.ak. Pierwase (Yroe:~aki, 3rrdńaid., ~ dondri?.1, ) nadaje "peda~ioe opiekm~se'" sbYt ~aki raks~ea nto~aar'~aj;e j; 1i tylko e tsori.; i.rter~wnoT jn~o_keyensaoy jns j opiski i jd j wTal~~raw~oe,oh aspektóv, prse$ oo staje ait ona ospioi~ lnb "kia
''~ runkier" peda~osiki spoleoen.j". Peri~a ait tu sater aasadnio~ prebierat~ *norralnaj" opieki i jeyr~ohorswo~roh aspektón era$ opision~io~roh atrybntor areroke po jttepo w~ohowsnia. Drn6i(r) aab (Jakubowski, Yolo~k) njrnje tp dyso7plinĄ ab7t aseroko, p~zee oo naktsdw ait em na ase~re~ iatnio~oyoh dgaoyplin u psdagogioe i a jej pegraaiosa. Dokennje sig r ten apoaób aw~uiste~, arbitralnej ekspanaji na zaj~te jn~t ed dawna tere~r nanki, pro:. jektuj;o a:tuosa~.e aoalaa; a róda~roh jej eat~@i anpsr.dyao7plia~ pod oSÓlnilco~r~rri haa:ari "wporadeaia rerwo jn" i "w~rohowani.a opi~ktnóoesgo". Dlate~o te~ oba te atano~riaka s; edeoydowsnie nie do prsY3Ąoia. Zaohodai aito iconiecznofb iuuade - w~olue6o od tyoh :aatr$e~eń i ~pdsego z podata~si wTwea~i tworzenia hauki - okredienia psdsgaYi:ii opieiwdosejló.

4~8
lit.3. O ~ d 1 n e p o j g o 1 e i p r s e d m i o t p sd a s o s i k i o p i e k n ń o z e
Z oaloka:taitu podjgtpoh w tsj pracy ro:wa*ań - zwvaszcza nad poj:eiom op3,oki~ w~wania przsz opiokg i wyrohowwuia opiela~ńe9ce~o eras relae ja~. rigdss~r opieic; a wyehowanies · w~rsriica,
*s ts trsp dzied:inp pratipki atanowi~ ś:~cznie (a przynajrniaj mo,~ i powimtsp atanowić $asadniczp pa~zedmiet ~jaimia.~oof je taorii - pod~osiki opisk~o$e j. Sam - tak czgato d*3.ś u*pwanp, a niersadke, jak mesliśmp sig przeiwnać, nadużywaug'- taro~in
. "pedwdediloa opiekuńcza" nie jeat b.pnajonisj przyporzeydtavsnp tym taex~ia~a arbitra~lni.s (ohooia~i so*na te*~ uwals~3aj~,o sig ed jese obe,i~,*eń isto~rpretsopjapoh, r~azvaó je pe proatu tae~rt; dziaZa7.n~etoi opiskmdezo-wrohorawczej~~ inh - jak to an~oruje pro.erar atndisv - "tseretpczns poctstnwp praop opiek~3cza-wyohowawczoj"18~, ez)r wrea$oie poprzestaó na okrodloniu stano~opa tytuł niuie~o~soj praop). U~aaada~.aj~ to - najo~dlniej mówi~,o - ohsrakter i ebisktp~sse wym~a~aal.a edpowiada j4opoh im dzisdzi~s. oram ~postulatp ioh po~nmaia ~. doskonalonia. Nie nlega bowieia w;tpli~boi, ~to s op3oir~ migds~ludzkr~ w3,e~*4 aig na jczgloie j asprictp wyohowawcze, a $ szeroko pojgtpo wpohowani.em .. opisicaśczs, *e wpohowanie pr~sez opielcg deko3nn je sig na ~sunoie opieki. i poprzez ni~, a wszslkie oo3liw powi~,zania migdzp opiel~c~, a wyohawanien a~ na~jczgśoiej ~asbgdne, znsaz;oe lub kox~yatne ze wzólgdu rra funkoje apeiniano przez obie te dziodzinp.
T'y~a podstawowyrm xla~oiwaśoiom praktpki opiekmboxo-w~ehowawczej adpawiada psdaeoeika oplekuńcza jako nauka, ttóra'opiauje ~~, wr~afnia i forrniaje ogblsae dprektpwg posttpowan3,a. Mo*na wigo okreblió jg jake naukg o funkojaoh, zadaniaoh".zaawdaoh~ forrsoh 3 setodaoh opieki (przede wazpatkio nad dzieą~i i etodzie*~), wyohowanin przcz opieicg i wrohowaniu opiokudrczpr. Inaczej eożna powiodzisć, *e w tpis znaczen8.u pedagogika oplekeańcza jeat teor3~ opieki, wyohowania przez-opiekg i wpohovanfa opiekwlicze6o .
Nie jest to zatem - podtc~reślmy ra.z jeazczs - jaka.ó radz~oa aig anbdpaopplina pedaeogitci apoi,eczne j ~ nauica pedag~ogiczna za jruj~oa sig tplke "pewnrE grntpe~ dzieoi i młodzie*p"~9, czp też
. zbyt szeroka i bli*sj nieapreopzowana super dpaopplina "podra
Y''" .

~~9
nio:a" . W ,prspjg~tyr tu :naosesin ~ ona bonien dobó v~ra~ni.e okrs6lane niejaoe vóród innpoh dpaopplin hnnaniatpo~peh, w~s.os.ne px~zez poeiadajy,oe e~ edrĄbnefó~ epsoptiesne rsd$aje praktpki - epiekg riĄd:pindaic4, vryoho~anie p~es$ opietĄ i vrpohovanie opiekuńcze. Ioh oharalher apravia, ds dpaoppiina ta ebeJa~e asereir~ i zrb~tnioowan;, a :ara~~ epeepfia~ klae~ :~aviek, oe pa~owad$i do ietstapoh i oharaktorpatpe~eh dla nie~ nastppstn.
Jedny' z nioh jeet to, 9~e pedsse6ika opiekuńoea tplke w osĄŚoi nieśoi aiĄ r $atrerie nant śoiśle peda~icznpeh, a riano~rioie n óranioeoh wiedap e ~ohonanin prses opiek~p i wyohonastin epiekntlo~, bpd~,oyn :waler~ewan~ ~teLeiad i vis`foir~ośoiani epieki spsopficz~rs rod:ajen asereks pejetedo r~rohewani:. Upkraoasa za~ pe$a ioh Hranioe aw~ teer~ opieki niĄd~lnd$irie~~
a xi.Ąo _ jak to ~ks~a arsaliea tpeh pedeta~eh po~tó - teo- ` ri~ deiai.alnośoi antonod.czne~, $aeadnioso ródnej ed ~rpehorania.
I n tyn pa~zede veepatkin aenaie nedna j~ jsdnoczeLnie truktowaó jako dpaopplinĄ poeranioang.
t~:4. H e t e r o 6 e n i o z n e f ó. i ~ w d n o 1 1 ..
t o 8 ó t r e ś o i p e d a a s 6 1 k i o p i s k n ń o : s j
Tak najoQblniej okreśiona pededo611oa epiekuńesa :wwiera wi~o w awyn zafa~eeie trzp podataw~ows, wpodrĄbniaj~ee siĄ oa~~oi ~lctadowe. ?Iożna to pr$edetailić na~at~pn ja~,oe : ,

460
aiaj~rpsa~iej zaunacza ai~ tu odrgbnośó i swoistośb tsorii
!~ opieki rigdzplsad~kie~, której doni.oai~, czĄioi; jeat teoria potrzeb ludzkioh, .swlaascza w aspektaoh diagmo~orania, zeapokajania, regalawani.t eraz niezdolnoioi i przsazkód ioh sa~odzieinego saspoka~ania~ dea:cz~o; ai~ - dot~d - gió~nxi.e w razavh papohologii i aoojelo6i.i. Y~kaza#.T to rczwatania nad ietot~, i oharaktere~ epieki jako irinda~ntwlne~ i aps~icznej d$iedzi~xy dzialalndśoi indzkiej, jaktol~.ek pow3.~zanej azeregieo ~ależnoioi z w~rohowsaien, to ~ednak aaaadniczo różns~ od nisso. Wynika et~d ~wżliwśb i maasdnoib ,~(r)j nieuale~nego opia~wa~ia i analizona.nia. Dia te~ niepodwif~alnsj pedstawie ~o~na peatnlowab i rczwijwb auton~rsiessy dyaoTpli.s~@ - tseriĄ opisti, sktada j4oe j ri~ z tesrii ~p o t r : e b l n d : k i o h (zu,leascza penadpod~ioto~oh) i teorii d : i a 1 a 1 n o i o i atu4uw~j ioh zaspska janin, $e waz~stk:ld tego den~.ew,tyai neatqpetwasi.
Zapotr:ebowanie na tak~ taoriĄ - przT jej akta~al.nie neder akcovm4t rtaate - jest du~o i ~rielortrom~e. Stuas~zw Qe przade raspatkiat sró~nioor:na rzecz7wiatośb opie~cza, poczgxszy od opieki rodzi~mej oraz zdetersj.norana wielerskiri uvarunkowianiati i awst~patws~i. epiekuńazyd. d:iał.alno5ó wyohana~ircza.
i 7.naczn~ odr~bnoió 1 sneiatośó mykazuje równie~ dragi stciadni.k pedagogiki opieks~icze j - teoria vryohevania pr:ez opieic~, odpewiada~;oa ~a pytanie, msdtog jakioh zaaad, forA, retod i teohnik nale~y aprawowsó opiek~, ~eby (r)vgla ona rópnolegle z zaspo
kajanie~ potrzob podepieeznyoh kaztaitosać ~ioh oaobowośb zgodnie l z przp~ptyai oelani. iryohorranie. Wyznacza j$ ohsrakter tego wy
oheyania, którego apeoy!'ika polĄga najogólnie~ na tys, ~e dokorna je ai~ ono v t r a k o i e opiek:L i p o p r z e z nie~. Dlatego też nie rote ono być, oczg~3.ioie, uprawiane niezale~nis
I od o ieki bcz inte lne zwi zkn z ni est ona e
~: ;.,, p r gra go i1 4 t ~Y~ ~ 3 go I p o d 1 0 2 e r i zarazo~ podrtawowy~ i n a t r u a e n ' t e is . To $ai :p~rawia, 2e sta~e ais one naabardziej n a n
t u r a 1 n yr a rodza jeio x~whowenia, poprzez sake~ra.l.ne uwikła
'' nie aig w zaspoka~anis erielorakioh potr~eb podopiscz~·oh-wToho- -nankón. l~,i.~so tv wyohouanie przez opieic.~ nie konosntrnje rig na
' tres5oiaoh i tunkojaoh opieki - ohooia~ s~ one i stusz$ bpć do.trzegu~ne i trwzglq~dnians .· lecz przede orszystki~a na oalaoh i irodkaoh.zyohowania, jako jego pierKazvplanowyoh ~r p z n a c zn i k a c h ~ a zarazeo podstawo~ryoh t r e ś o i a o h .

461 l7re~oi te s~ - podobnie jak .w aaeroko po jĄtra wfehesrani.n
- wyeooe zróżnioorane i re*liws do aklaayfiicowania wedtng eelów, dziedzin i forr wyeherania. Takie klaa7!'ikao je re~ siĄ ln~yżowab z przy j'Qt~nr w te j praoy :ró*nioewaniem opieki, rodpt3.tcnj~oyr znaes~mie wfkersyatywanie jej dla eelów wyshowawe~oh. UwzB'ip~iiaj4e te ped:ial7 "r konatrnoranis odpowiednieh ~odeli
i e.nali:aeh teoret~nTeh, ~ioa równeeaeśnie w saśr~sis wy~eheaani: pr:e: opieir~ wyodrtbnió rsfletu j: teeretyo:n, nad wToho~ranier reali:o~eaa~s na podto*n opieki n o r r a 1 n e j ~ras wroho*enier rczwijanTr na gramoie epieki ~ p e o j a l n s j (intes~wesieyjno-icorpenaaoyjnej, rewalidaoyjnoj, l~eznios~j). gtwiordstenia te pro~ do rnioakn, . *e, pedaesei.k~ opieta~ńos~ w jak najbardziej śoist7r rnsosenin ro*na ident7!'ikowaE prsech wazy~tkis s teeri; ~ohowat~ia pr$ez opiei~, o0 oóperiadaioby
t oa~y~ aiydin~d i u$aaadnion~r ~aavior a~eo ja~liscao ji w nanoe, pe3.nej jej klarovnośoi, jedncznaoEnoóoi i preo7sai. Rb~noo$ei_ ni* mol~sa rówió e e:erekir :apotrseboraniu ze atre~ "n~atvraincyoh" i porete:jena3.t~(r)h eRistmnóvr w~rOhswamoów na tak~ ~rs.ed~, która 'b~ ~nlcw~rvat,a, jak mo*na i mle*~r wyohewywaó p r r e z opieir~ :
Wieloe rczlegiy zakrea poaiada tsk*s tsseoi aktrdnik t~ro·oi(c)wr ~eda~e~ad opiekv~!io:ej - teoria wyohowania ep3~tmliorego. i'rzypo~mi jt~· r *e wy~ehowanie epiwkudcze jeat to ka*da ~tied:isia, forsa wyoh4wanis (po:w'wyohowaJSi.er przez epiek~), w trakoie ktbrsgo wyohewawoy reaiisuj;c 3eee oele, ubwiadasiaj; aebiw-równoczebnie i $aspokajaj4 wielorak3e potrzebT wyońowankbw:
czej sówi~,o, jea~ te wrohorania z w a 1 o r y z o x a n e w a r, t o ~ o i a r i opieki, oo mc~sczywistnia ~i$ pr$ez
	j przeksztutoonis sytnaoji wyohorawczyoh w wpohowawczo-opiela~iose. 	Jego ~aakres jest 7r zasadzie tożsary z zakrsasr tzeroko poj$tego 	` wyohorania, a ohooi.e* poż~dane jest, aby ro*liwie ka*ds wyohowa
nie posiadato vealorp opiekuńcze, te jednak najwi~ksze znaezenie ma tuta j a .t o p i e ń n a s y o o n i a g e w a r 
t o ś o i a r i opieki. Jeat to wi~o drugi, najbardziej $aaad
niczp vwy~i.sr wyońowania opi:ekm5czego.
Problsres generaluys jest tu p e r m a n a n t n e
o s i ~ g w n i e i u t r z y r y v a n i e o p t y s a 1n e g o n a s y o. e n i a pyahosania opiekuńczośoi~,, a jego

462
pa~tyilne ro~i~syw:nie nale~r uuaab za na jbardzie j po*~dans. Jwat to rbwrseczwśnie podatawowT probier tworii wyohowania opiekuńosego. PoiwiĄoa am aip jednal~ w na~azwj literaturze pedagogiome j sbyt m~ło uwagi, oo tylko w akraame j asier:e sog~ lconpsnaoraó pu~biikaojw na te~at tunkoji opiekuńo~oh azkoip. Jalco raoswj wyj~ttoww na t~nr tle a~ przede ws:ystkiai oytowane ju* wy*wj w ro:d:iale pofniqoon~rs opieoe wyoho~awczej 1 wyahowaniu opiekudw:wau niektóre praow Z. Zaboro~rakiego, podejruj~oe problway dwniwatw dla tworii wyohowania opielcuńczego. Wydaje aip, *w niseb:dnw soalanie i ro~rijanie takioh elesentów tearii so*e dolconywa6 ai~ dopiwre na gsunoie pedagogiki opieiuńczej, er przyjĄt~a tu jwj sczarienin. '
Do*yohezaaowe roacw~a*anis poswslaj~ na afo~u.towanie naatgpAa'j~oye3t, anao~ayoh dla oharalcteru pedagogilci opielcnńcze j, ~rniosltów: ,
- aa~a teoria opiski, ohobby najbardsiej re:winiaa, nis wyatarosa jwszo$w dla zbudewanie pwdagogi~c.i apiwkuńczeji
- bwz teorii epiwki niaaeo*liwa by3aby ani tworia wTohowania p~ws wpielE~, ~si tworia w~who~nia opi~osego, a w iconaelcwenoji tak*e pedagagika opiwkuńosa;
	- wobeo twgo teoria opislci jawi ai~ naa jsko eleaent fun	dar~wntalny i piwrwasy wa,x~mek iatnienia pwdagogilci, opielcuóosw j; 	- jednoczwinie w ukiadzie tyoh trzeoh ehentbw alcladowyoh
obliose pwdagagilci opiwkuńczej okreils pa~zedw wszystlds eleotsnt irwdkow~r - wymhowaniw pr:e$ opiak~.
Jakltolwiek - zak3.adaj~o iatnienie wlesentu piex~wszwgo kaidy : niah, a $wlaa:o~ta ten pierwa~sy, ~og~ funkojonowaó wsglpdnio autonoaiosnie, to ~ ujpoiwaa i:oh w jeden azerszy ulct,ad '- pedsgogikQ opiełcu~a$~ prsseaawia j$ aaaohodzgoe aiĄd$y nisi bw~swsgl~dna saiwśneioi-sprawosw a ponadto w pralctyoe t~czy je rzwasywistofó opielnrńczo ~yohowawcza, w której opiska z jej wyohwwawczyrai aapektaai oraz wyohowanie z jego opieicuńczya~i i,mpiil:ao jasi ~ryst~pu jq n: josĄioie j i~cznie, a os~nnilcie~o aoalaj~oyv js a~ niektdrw $ o~sawianyah wy~ej relaoji mi$d:y opielc~ a wyohowania. Nale*y tak*e uwzgl~dniaó ze vazeohniar słuszny poatulat, *eby wazpd:is tam, gdzie jeat to mo*liwe i wakwzane, opielc,a posiadala walory wyohowawcze, a wyońo~e.- opiekuńcze.

463
t2.j. P e d a.g o g i k a e p i o k n.ń o : a j a k e a ya t-e n w i e d : y o-g 6 1 n i j i ~ o j P o 
o h o d n .
Z pa~$yjptege ogólnego okreilenia podagegiki opiekuńoaej i
jogo aaalizy w~rssil5a, *e atanovi ona awiaty i :róstnióoaany oy· , stos`rried~y ogólnoj, a wipe takiojy k*ó~rej s~riosa~~ ~tif pod· atawwe pojpoia, tviordzenia i atodalo *oerot~oans ~ odnieaionilt do o w ; e j r s e o e ~r n i a t o ó o i . :. opi.ekm~so-~o~aowavo$ej. iub 3sj p o, d a t s w o w y o h k o a p o n: e_ n 
t 6 v , nissals~sia od togo, a jakiah p~rsa..jamia aip os~a t'or-. aaino-i.natytuo jona3sayoh l~s:twi*aehi . ic.~o joa* j· j p~sod~aiotat t podaiotemt. Opiaujo ona tt r:eo~wwl.at,~ib, ~jo:p"datavt~w~a 9cwio9~nof oi ~ prawi,dtowbioi, feraain ja o~lno dyrok*yay psal~aoois~ :~: -,
- giasno, oo do r3aieiaago aprawwania epioki ora: nadana~Iia na,lerów wyohovaws~h araa opiekuńe:ogo Wa3:ory$ooraaia wyoha~r~a....,:, ~: ~ *~ p~i~o :ogóinofoi, . który poowaia nw ~rjieie peoad , , roa~.~ ró~~rah inat~uo ji, : asosotótow prsypadki, apaoyfiosm~ ~.,i ken'lcro*~re ~l;eor~ taoimoi~ie~o.: Yyda~a ail, 3a w;ainie taki rodwj wiedsy too~t~.tTeanoj a*aruni joisoso dlsiś dotklin~.e odo~ur~ s,tabofó taj d~na~rp~iny, a r8~l~einio pec~sw~t·: siot:.piinyoh oo$elcinań, apczoomyoh. : ,
Ogdiny ,eh~raktoar trtoxdsd ~iki ept~irj -~ed:i ai$ . przede na:yatkia z odp,pn3.ednis egbluy~sh i ada)c~estuyoh do riafoi~roh 3a dziodzin p~raktyki - datinio ji traoh psdatawwpoh pojtó: opieki, wyohovania praez opiek~ i ~ryohoeania opiokuńoato. St~d ts2 npnikai lcrytyczn7 os~d niewasadnionego zart~anie aakreau, pedagogiki opiekuńo:oj i identyfikoaania pennyoh jaj a$eaegblnyolo, fragasntóvr : oaloiei~, jak riwn.ilit nadowiarnegs pe,szeraania BĄ, oo pr$eda w:ystkia ~mie~otiivria ~~o jsj odrĄbnaóoi i a~roisteioi nobeo i:myoh d~i:eypiin mrnyc~,
presi: to aaao forasuioranie waglĄdnie jodnorodsiyoh *~ri~rd~oń, a n;afoimya jej aakreaowi posiosie ogólnoioi.
.., Yat~d7~ .lednak zauwaayb, że po:ioac ogólneio3 niektóryoh
twi~eń ped~g9B~i opiekuńcze j :todo ~rkrao:aó ~lnaea~nio poaa · . łjo,j śoia3y torsn zainteresora~. Ohod:i tu p~raode ~rs:~tl~ir o to tniard~~ia ~s askkroau najogólnioj.po~ptoj opieki i j~j Ystala~··
wyah , prawidiowśoi, które ebialc,tymtia tylko v pol~ j aspiai wri~f~

u64
: wTohow*nie~ i at4d nie aoq bTÓ rospat~ w oalofoi w aapektaoh p~ie~eh. Tak na ~ad nstnrnlaa t~d~nojs
:
opieki de aaaerednko ji i sdodTfik~ae ji vr preoesi.e roo~ro jowyn ~eat j, praridtowofa4 nie tylko r opieoe lsdskiej w osóle, ele tak*e w opieoe px~se jawia j4oe j ai! w fwieote :,ri.ers~t. !Io*e wilo tTiko w ekrefion~a iniCreaie, te jeat Ytdwnie w opieoe nwd d:ieósi. i atod:ie*4~ podleóab pewnya nodTlikaojoa pod wpi~wa~ ~oiaowania. YTniIw te, rrsjod~ólniej aówi4o, : pierwotnofoi opieki robso w~r.
;' oheeania. ?en w~·aoki, paaAaddTaoTpiinara~r po*iost osólnofoi twierd:e~ *o*na ~lios?6 do speoTtio:nToh i kor~ratn~roh srlafoiwofoi
'' ped~oeiki npie~aWose j.
Y a:erokia ksy6u peda~ogiki opiekudoeea twor:ons a4 - pod i, wptrraa s~potr~cebowanl.a praktyki opisk~o: ~!yo~horrawo:e j -. tak*e ~e aoslone ukl,idT t~ierdeeń o ogrenio~ay: okreilonysi
(', o~ikasi po$iorie osdlnofoi, ktdre ns~ netod~i. Ypx~ari
; , d:3,e, jak dotyohosaa, u*yrs aip w naa~ publikavojao~h n~ajosefoie,j lioeb~r po jed7mose j - "~etod~rka" , ale navle*y to salio*~ró do oo~riatsso nieporo~ian.ia, która ~oats,nie pr~wewyoi!$one ~r ainr! preoTsovwuaia ai! konoepo ji aetodolosi,oe~ j i rorro ju psde<otiti epieiaśos~ j oras je j spao~:li~o~i a:o:~biovpah: Tyrai os~mik~ari a4 pors*de was~stkia: Wranioe speoytio~n~ inat~uoji, w~odrlbniwj4ce ai! w pewnToh owlofoiaoh oele i safaata orag petniene roie podaiotów deiwislnofoi opiekuńo$o w~~ohowa~rczej. Ze :ro~~oh wssl~td~ w intsroauj4ośj naa tu d:i~inie podatwwow~a~ os~ikie~a "ordanienj4opr" okreflone netod~rk,i ja~ osc~anik piorwas~r i druWi. Y tyn fwistle a~ prsTj4ó, .że ka*dev aetod~ w daiedanie dsialalnoioi opieku~o..~awawosej to w~lldnie a:ose`ólooa *eoris dsneso ui~~u os~ngofoiowe~o, okr*f~3400 ~elWaodwl, lvnkoje i sadania'ora* :waadT, foraT i astod~r ioh reolisaoji. ~as~akter wiedmT aetody~osne~ w"prs~yjltpa tu ro:urieniu ueidso~si~a ai! aa~o:eeóinie v relao jaoti do pedas~osiki opiek~osej jako teorii o6dinsj~: ·
,', ~todylcs w *sat:wi~3.u $ teoni4 oWÓiu4 jest prseQe ~r::'st' " ' kir okrefiwa~a aTatesret viads~T waglldnie a : o : e ,s 6 3 0 ~ e j , ~o~raniosonej awoiatofoiaai i u okreflone
Wo uktaulu as~rośoiawsóo, którema a3u*r, wobeo ktbrp~o fosaiuln j~ odpoxiedni.e twie~ts~ i dTrekt~. Iato~a j ~r6wi;o, s~eto~7rlcs jeat w iatooie iried~ o da~ speogtio:n~ra uk3sd:ie., o jeB"a

_. . . 46~
fuakojonowaniu, ohooia* ao*s ona aiaó w pawn7a $akrasia róvnia* azara:e $aatosowania. Natoaia~lt taoria ogóina, btd~o ~adnb s fundeaentalnToh podstaw aeiodyki, feranaluje poj~oia i twierdsania w atosunlcu do oaloksstaitn episknńosse x~rohowawo:~j dziatalnośoi, a wi~o w odnieaiaaiu da p~ral~tyki u o g 6 1 n i o n a j, a t~·lko pofrednio wobeo jaj apeoTtiosnyoh konkretnyoh p~r$ajawów i odaian.
Metodyka jest z ńatury r:eczy wiad:~ z i n t e g r o _ w a n ~ , syntetyczn~, ujaa~4o~ r:aosywiatobó danego ukladu w ~ej skiadowyoh o a ś o i o i a o h , tj. wiadz;, któraj twierdzenla 1 dyrektywy oparte s~ na ególnyoh prawidiowofoiaoh
i twierdzeniaoh zaczerpni~tyoh z r ó * n ~wo h dyaopplin naukdwyań, a zi~riaazcza pedagog~lci opiakuńczaj. Podatawewya czyn_ nikiea aoslajqoya, ayntet~j~goya ta ró*ae rodzaja wiedssy a4 tu
i wyodr~bniaje~oa a1Ą ~ako pewna oalolioi, apeoyf iczna uktady asyn_ noóoiowe, pootbwazy od takiej oalośoi, jatc~ jest plaoówka opialculiczo_eyobowawo;a, a kończ4o na jej różnyoh d$iedzinaeh i podatawowyah ele~sentaoh *yoia i dzia~alnoioi. W porównaniu : t~nr wisdza ogólnn aa na ogól .oharakter a n a 1 i t y o a n y , rczczłonkowany według wyasgs~L - niezbĄdnego ze wzgltdu na jaj atrukturg - dzialenia, różnioersnia i aysteaat~zowania. W takiaj te* podzielonaj i ukaztaltouanaa wyaogsai nauki poataoi. rczpatrywana jest pr$ez nig rzeczywiato6ó.
MetodykĄ w porbwnaniu z wieda~ ogóln~ oharalctery:uje odaienny stosunek do p~raktyki, której ka*da na awój apoaób a3uży. O ile wiedza aetodyczna - w pot~osaniu z uoiajqtnya jaj atoaawaniea _ pczwala w określonyoh.granioaoh na w aiarp sprawna i
· efektywne ro~ri~.zywanie problaaów i rsalizowanie zadań pralctyasnyoh, o tyle wiadza ogólna posiadaj~o jalc najsaeraze zaatosawania nie od:nao@a aip , d o a t a t a o z n ~ i n s t r u k 
t y w n o ś o i ~ dla organisowania prakt~rki w jej ró*nyoh
. apaoyPicznyoh i lconkrstnpah edaianaoh, nie deatarcza do tago,aa_
lu wyatarczajq~oyoh inforaae~i._Yiedza ogólna, forauluje~o ogólna pojĄoia, wyjaśniaj4o zależnośoi, ukazuj~o oala dsialalnaioi, konatruujt~o ogólne aodele, nie opiauja konkretnyoh, praktyosnyoh rczwi~zań i zaatosovań w rb*nyoh ia~runlmoh, iaplikuj~oyoh wielorak3e ograniczenia 1 aodyfixao~o wykonawo:e i px~zez to ai!_ dzy innymi nie wi~*e ai~ z dyspczyojaai realizaoyjnymi jej pod

466
miotóv i.odbioroów. St~d atoaunek teorii ogólnyoh do zró~nioowanej praktyki ma oharakter poóredni, doatarczaj~ay ogblnyoh podataw dla naukowe~ drganizaoji praoy. Ioh zaatoaowanie praktyczne dokormjs sip na ogói poprzez (c)dpoYriednie metodyki - awoiate pomoaty. Hetodyka zaś jako teoria ograniczona do ram określonego uktadu aa bezpobredni związek z praktylce~ nie tylko w tym zaaadniczym aenaie, 2e w awyoh zalo~eniaoh ~jeat wielofunkoyjnym inatrup~entem zorganizowansj dzia3alnośoi, ale przez to też, ~e jej twóray 1 r~li~atorz.y musz$ posiadaó odpowisdnie dobwiadczenis wynieaione z doatatecznej praktyki, a tak~e niezb~dne dyapczyoje do zgodnego ze wskazaniami metodyki postPpowania.
12.6. P o d a t a w o w e z a d a n i a p e d a g o g i k i o p i e k u ń o z e j i z w i ~ z a n y o h z
n i ~ d e t o d y k
Pedagogikg opiekuńcz~ oraz w3.aó~oiwe dla niej metodyki oharakteryzuje< równie~, jako naujk~ praktyQZn~, sto~~oe przed ni~ zadania. Polegaj~ one przede wszystkim na dostarczaniu wiedzy o tym, w jaki sposób nale~y zaapokajaó i regulowab potrzeby podopiecznyoh oraz nadawaó opieoe walory wyohotrawcze, a wyohowaniu - opiekuńcze. Spe3,nianie tej zasadniczej i speoyficznej funkoji w~maga. jednak oi~g3ej realizaoji szeregu zró~nioowanyoh i wzajesnie uwarunkowanyoh zadań, które mo~na sprowadzić d~l kilku najbardziej podatawowpoh, stanowi~oyoh równocześn~.e dziedziny wiedzy tej dyaoypliny: .
Po pierwsze, ma ona dostarczać niezbg'dnej wiedzy o potrzebaoh ludzkich,~a azczególnie o potrzebaoh ponadpo~dmiotowyoh i ioh diagnczowaniu, któryoh w3agoiwe zaspokajanie stanowi treóó dzia3alnośoi opieku~iczej, a wezelkie ,~ego pczytywne następstwa
- jej oele. W zwi~źlcu z tym konieczne jest równolegie podejmowanie trudnej i zio~onej problematyki warto5oiowania i hiex~ rohii gotrzeb, ~zede wazyatki.aa ze wzglQdu na szerzej i glgbiej pojmowsny interea podopiecznyoh oraz humanistyczne wartogoi ioh ~yoia, tworz$oej w sumis aksjologiczn$ warstwP teorii opieki.
Po drugie, dawać obiektywn~ diagnczę rzeczywistyoh zewnętrznyoh warunków, w jalcioh przebiegają prooesy opielcuńczo-wyohowa.w
·

467
CZB, ZW~aSZCZa w tagioh najbardziej reprezentatywn~toh dla nioh układaoh, jak rodzina i rbżne opieku~iczo-wyohowawcze pisoówki oraz ukazywaó mo~l3wo6oi i ograniczenia tyoh warunków, jaic równie~ kónstruowaó ioh mod(r)le - wznroe. Z drugiej strony - groas.dzió wied~~ o warunkaoh wewngtrznyoh tyoh prooesów, tkwi~oyoh w przedmiooie ópieki, wiedz~ o "naturze podopiecznpoh". Znaczeni.e tego rodzaju wiedzy polega g3ównie na tym, ~e osadza ona prooss opiekuńczo-wyohowawczy i jego teori~ w realiaotr ~yoia, ukazuje tkwiąo(r) w nim zale~:no§oi oraz pewne moxliwo§oi i kierunki dokonywania zmian warunków nielcorzystnyoh.
Po trzeoie, wskazywaó, jalsie nale~y stosowaó zasady, formy, metody i teohnilci sprawowania opiski, ~eby jej przebisg był grawidłowy, a ef elsty jalc na. jbardzie j lsorzystne. Poniewa~ sprawowanie opieki sprowadza sig - jak na to wskazuje jej defin3oja 
do zaspokajania potrzeb podopiecznego, stąd te~ wszpstkie te dyraktywy powinny w swmie zrierzać do nakre§lenia jego optymalnego modelu, uwzglgdniająóego odpowiednió interesy trzeoh zainteresówanych stron:. podQpiecznago, opiekuna i społecze$stwa:~ z zaohowaniem szczególnyoh preferenoji dla strony pierwszej: Zadanie to aprowad'załoby si$ więo ostatecznie do wypraoowa.nia systemu wskazań, jak nsle~y w sposób w3a§ciwy rczwi~zywaó dylemat tego "trójkąta opiekuńczego".
Po czwarte, dostarczać wiedzy o tym, jak mo~e i powint~a. byó
I~ sprawowana opieka, aby zawsze wtedy, gdy to jest możliwe i wska
zane, mo~na by3o równolegle do jej funlcoji merytorycznyoh, na jej podło2u i poprzez nią, kształtować osobowośó podopieczne.gowyahowanlsa zgodnie z przyjgtymi oelami wyohowania. Chodzi tu o wypra.oowanie wskazań oo do zasad, form, metod i teohnik wyoho
wawczej modyfikaoji opieki. Jest to drugie - obok poprzedniego - typowe dla pedagogiki opiekuńczej-jako nauki praktycznej zadanls, którego uzna.wanie i realizaoja mają deoydująoe znaczenie dla zaahowywani.a jej "pedagogicznego" óharakteru. Stąd te~ zarysowuje si@ jego szczególna rola w§ród oa.ło§oi zadań~tej dysoypliny i to tym bardziej, ~e stano·i_ono stosunkowo zaniedbany odoinek padagogiki w ogóle.
Po piq.te, dostarczać niezb~dne,~, wiedzy o tym, jak naleiy realizowa6 oele i zadania w zakresie ró~nyoh dzisdz~in i form wyohowania, ~euy,r5wnolegle z tym lub poprzez to zaspokajaĆ po

46~
cze, zw3asrscza w talcioh najbardziej reprezentatywnpoh dla nioh ulcładaoh, jak rodzina i ró~ne opiekuńczo-wpohowawcze plaoóvrlci oraz ukaxywsd mo2liwośoi i ograni.czenia tyoh warunków, jalc równie~ konstruowaó ioh modele - wzeros. Z drugiaj atronp - grosadzió wied~~ o wa,rvmkaoh wewngtrzn3wh tyoh prooeaów, tkwi~oyoh w przedmiooie ópieki, wiadz~ o "naturze podopieczngoh". Znaczenie tego rodzaju wiedzy polega g3ównie na tym, ~e osad:a ona prooes opieku~czo wyoho~.wczp i jego teorię w realiaoh 2yoie, ukazuje tkwiąo(r) w nim zale~no5oi oraz pewne mo~liwo§oi i k.ierunki dokonywania zoaian warunków niekorzystnyoh.
Po trzeoie, wskazywaó, jakie nale~p atoaowaó zasady, formp, metody i teohniki spra.wowania opieki, ~eby jej przebieg był grawidlowy, a efelsty jals na. jbardzie j korzystne. Poniewa2 apx~awowanie opieki sprowadza się - ja~k na. to wskazuje jej definioja 
do zaspokajania potrzeb podopiecznego, ~stąd te~ wszystlsie te dyrektyWyr powinny w sumie ~erzać do nakx~e§lenia jego optymal· nego modelu, uwzgl~dniajądego odpowiednio intereay trzeoh zainteresówanych stron:- podQpiecznego, opiekuna i spo.łeczeństwa, z zaohowaniem azczególnyoh preferenoji dla strony pierwszej: Zadanie to sprowadza3oby aię więo ostatecznie do wypraoowania 
systemu wskaza~a, jak na.le2y w sposób w3a§oiwy rczwi~zywa.ó dyle , .m,at tego "tró jk~ta opielcuńczego".
Po czwarte, dostarczaó wiedzy o tym, jals mo~e i powisusa być aprawowana opieka, aby zawsze wtedy, gdy to jest motliwe i wskazane, mo~na bylo równolegle do jej funlsoji merytorycznpoh, na jej podło~u i poprzez nią, kształtować osobowo§ó podopi(r)czne,gowyohowanka zgodnże z przpjgtymi oelami wyohowania. Cbodzi tu o wypraoowanie wskazań oo do zasad, form, metod i teohnils wyohowawczej nodyfilcaoji opieki. Jest to drugie - obolc poprzedniego - typowe dla pedagogiki opiekuńazej jalco nautsi praktycznej zadanie, którego uznawanie i raalizaoja mają deoydująoe znaczenie dla zaohoWy~rania jej "pedagogicznego" oharaktśru. Stąd też zarysowuje ai~ jego azczególna rola w§ród oało§oi zada~~tej dysoppliny i to tym bardziej, ~e stanowi_ono stosunkowo zaniedbarap odcinek pedag~ogilsi w ogóle.
Po piąte, dostarczaó niezbgdne,~ wiedzy o tym, jak na.leży realizawać oele i zadania w zalcresie ró~nyoh dxiedxin i. form wyohowania, ~ehy,równolegle z tym lub poprzez to zaspol~.ajaó po
f .

4b8
trzeby wyohows.nkbw. Inaczej móviq~o, uka:yvać, jalcie s~ mo$liwoboi i powinnoboi opiekuńcze~ valoryza,oji lcs.2dego wyohosania. Preoy~j~o bliżej tak ogólnie sformu3owane zadanie, można powiedzieó, że ohodzi tu o udzielenie odp(c)wiedzi na nast~puj~oe pytania:
.. Hi~d~y oele i zadania wyohovania i oały jego prooes moge~
byb :bie5śne lub to~asae z zalożonymi funkojami opieki oraz o0 i jalc soima i naleby czynib, aby talci stan relao ji osi.~gaó? 
- Jakie s~ niezbgdne waruaki i zasady postępowania dla oieEgłego osi~gania optyaalnego nasyosnia prooesów wyohowania wartoboiwai opieki?
- Jakie znaczenie ma dla osobp wyohowanka oraz wpohowsnie opiskadicza waelorysao ja tego ostatniego i jakie s~ slcutki je j optyealnego, a tak~e niedostatecznego pcziomu?
- W jak3m zakresie'i stopniu zale~y to od wyohowawoy oraz jakie dyspczyoje mo~e i povinien posiadab, żeby nadawaó arwej dziaialnoboi opiekuńczy oharaact(r)r?
Pedagogika, jak dotyohczas nie dajs na te pytania dosta
, teczn7oh odpowiedzi.
Po szbet(r)~opisywać i wyjabńiaó wsz(r)3lsie istotne relaoje zaohodz~oe między opiek~ a wyohowaniem, a z~r3aszcza rzeczywiste oraz sożliwe zwi$zki i zależnośoi mi~dzy tymi dziedzinasi, oe~ należy uznać za nieodzowne dla pedagogiki opiekuńczej. Jej po=
' dejmewsnie i rczwi.$zywanie pczwala bowiem na wy3ani.ani(r) szeregu 3 prawidłowoboi, stanowi~oyoh podstawa dla formu.łowania zasad prooesu opiekuńczo-wyohowavczego, a tym s~amym dostarcza teoretycznyoh podataw dla. opieki wyohowaerczej i wyohowanis. opiekuńczego. Wynika at~.d, ~e po~myślna realizaója tego zadania jest koniecznym warmoki~ wywiązyWania si~ z poprzedniego, gdyż wszelka wisdza o tpa, w ~aki sposób mo~na wykorzystywab opiek~ dls. oelótt boible wyohowawczyoh, mo~e byb budowana na podstawis wiedzy o relaojaoh mi~dzp opieką a wyohovaniem.
Po aiódme, rczwijaó wiedzę praynosz$oą odpowiedź na pytanie, jakie nieodzo~me a jednoczsbni.e mo~litte realnie do spełnienia wymagania stawia, opiekunovi-wyohovawoy podopieczny i oa~y prooes opiekuńczo-wyohowavczy. Chodzi tu zatem o wiedz~ o po,. żądanyoh - z punktu widzenia obiektywnyoh wymaga$ wlaboiw(r)go
l

._;
. 4
469
przebiegu i~zald~onsj etektpwnofoi tego px~ooeau - dpapospojaeh kierunkowpoh i inatrumentalnpoh opiekuna-wyahowawoy lub inaoasj, o postulowany a jednoczeinie resliatycznp awdel naturaluego (nieformalnego) i p~roPeajonavsego (kwalifikowanego) opiekuna. Zasa.dnoió tego,zaduaia i jego wpodr~bnienia wynika nie tylko
ze szczególnej roli opiekvma-wpohowa~wop w tym prooeaie~ ale również z jego aktualnośoi. l~to~ma wpraudzie ten rodsa. j wiedz7r wi4zaó z zadanism drngi:, jako jedny(r) z warunków prooeau opiekuńczo-wy9ohowarrczego~ lscz ze wsglgdu na jego wyj~tkow~ rangĄ wpmaga ono osobnego potraktewania (oo zreazt~ nie ~ienia iatetp rzeczp).
Po 8sme~ doatarcza0 wiedzp o aamej asobis, odzwieroiedlaj~· oej mo~tliwis wierni.e i adekwatnie do jej rssczywiate,j roli i miejaoa w spateaaie nauk społecznyoh, a ~ednooseinie twóre$e w swej konospoji metodologicznej~swe speopficzne trsioi, fumiceje~
. oharakter..Jsat to wiĄo zada:nie naukcznawcze pedagogiki opiskufczej, w odnieaieniu do niej asmej, polegająoe na budowaniu syatemu wiedzy aamookreślaj~oej, b~d~oej teori~ teorii. Jego realizaoja jaat-doió trudna, a jednoczeinie pilnu. Truduoioi wynikaj~ przede wazpatkin at~d' ~e jeat to dpaopplina in atatu naaoendi,
_ zai pilnośó jego realizsoji wytwerza głównie atan zbpt wielu nieporczwmień wolcół tego, czya jeat i ma bpć pedagogika opiekvńcza. Po dziewi~te, przed pedagogikl~ opiekuńcz~ atni rómie~s ak
; tualnie i na najbliżazp okres zadanie gromadzsnia i rczwijaniei
, wiedzy hiatorpcznej z zakreau opie7ci isigdzpludzkiej i wpohowa~nia opieku$czego. Jsst one bowiem ty~a rsdzajem wiedzy, oo do
	które mo~na ewid ó iż w z az3oioi atanowió zis od- `"~~1 	P~'z Y~ ~ pQ' Y ~ ::a : 	r~bnq aubdyaoppling~ leo$ aktuelnie tkwi woi~~ w ramaoh pedago
giki opfekuńazsj. Yynika to p~rzede wezyatkin zs stanu :aawanao
	wania tej dyaopplżnp naukowej, jak równie~ ze atami wiedzy hia- C 	i: 	torpcznej z zakreasu opieki i,wyohowania opiskuficzego. iFa tpsi
tls rsalizaoja tego zadania me iatotne znaczsnie, polegaj~oe najogblniej na wzbogaoa.niu znaobu wiedzy teoretycznej, s tak~a a3uieniu w pewnym stopuiu praktpoe opiekuńczo-wpoho~rawrzej.
j:

470
iz.7. P e d p g o g i k a o p i e 1c u $ o z~ a p e d a g o g i k a o g ó 1 n a , s p o ł e o z n a i
s p e o j a 1 n a
W związlcu z tak naszkiooxanym oharakt(r)r~ pedago8lki opieku$czej powataja ietotne dia dopełnienia tej ohara~Cterystyki pytanis, w jakioh relaojaoh po~zostaje.ona przede wszyatkim do pedagogik3. ogólnsj, społecznej i spsojaluej. Otó~ przedsta~rione podetafiowe (r)lamanty sk3adowe tej dysoyplinp, wbi~ód któryoh pczyojp fundamentalng zajmuje teoria opieki migdzyludzkiej, a w tym szczególnis opieki nad dzieómi i młodziel~ą, wskazuj(r) wpraźnis na jej cz~óoiow~ podrzgdnobó w atosunku do pedagogiki ogó~uej, jako teorii szeroko pojętego wyohowani.a. T$ cz~bolow~ podrzędnośó okreblaj~ jsj pczostale eskładniki, to jest teoria wyohowania przez opiAkg i teoria wyohowania opiekuńczego. Natomiast zdeoydowanie wykracza ona pcza zakres psdagogiki ogólnej ew~ teori.$ opieki. Tg relaoj~ mo~na przedstawió za pomoo$ nast~pująoego sohematu:
P E D A (i O (~ I ś A O 6 Ó L N ·
T R L Ś C I J ° T R E Ś C I
J· zalezne 1 s n t o n o m i o ~a n e I
P E D A tl O m I K A O P I' E E IT Ń C Z A
; Tę awoist~ ambiwaleno ję rczpatrywane j relao ji naie~y uznaó lI ~'j' za jsdzrą z podstawowyoh, apeoyficznyoh yrłaboiwoboi pedagogiki
, opiekuńczej, okrebiająoej tak2e jej pograniczny oharakter. Z tego tet wynika wnioselc, ~e nie jeat ona - jak si~ to często sugeruje - "aubdyaoyplin~", lecz niew~tpl3arie dysoypliną na,ukow~.
Mszystko, oo zostało powledziane wy·~e~ o pedagogioe opiekuńczej, okrebla tak~e jej swoisty stosunels do pedagogiki apotecznej, który wymaga wyraźn~go okreblelnia, oelem przezwyoigżenia· obiektywnie nieuzasadnionyoh pogl~dów na ten temat. Woią~

471
,v bowiem w najbaxdziej reprezentatywnpoh praoaoh z zakreau tej \
oatatniej dy~soypliny dominuje pogl~d, ~e jeat to atoavmek podrz~dno~śoi, zawierania aiP. Yedlug A. Hamińakiego "peds,gogika społeczna jako dyeopplina naukowa zajmuje sig esobami i zbiorowoboiami ws~el3ciego wieku, wymagaj~aymi. opi(r)ki lub pomooy w rczwoju, oras instytuojemi powoływanymi dla realizaoji tyoh :a
~, dań; w biegu lat ukształtewało aiP w ~raoaoh tej dpaoypliny kil\~ka. speojalizaoji: pedagogika opiekuńcza (dzieoi i miodzieżp)...zt Podobne, ohooia~ nie wyraźone e:plioite atanowiako zajnuje
	R. Wroczyński twierdz~o, ~e probhstyka teoretyczna pedagog~ki. 	op~ekuńazej "konoentruje si$ wokól sptusoji wpohowawczpoh, któ	, re wymagaj~ powooy spoleotcnej"~i wyodr$bniaj~o w awej'"pedago
gioe apoiecznej· rczdzie.i "pedi~ogika opiekuńcza". Stanowiaka te mog~ nie wywo3ywaó apx~zeoiwu, ale tplko pod warunkiem px~zyjpoia~augerowanego przez autorów o g r a n i o z o n e g o za
. kreau pedagogiki opiekuńazej, jako reflekaji nad wyohowswczyni
aapektami a p oł e . o z n e j i n t e r w e n o j i i
k o m p e n a a o j i o p i e k u ń o z e j wobeo ~ednoatek lub grupy które znalaz3y aiP w ntekorzpatnej aytuaoji tyoiowej. Z takim za6 określeniem tej dysoypliny - jak to zoatało wykafsa
ne wy2ej - nie można sig zgodzió, bowiem przyjgta definioja i ; interpretaojs pedagogiki opiekuńczej jako t'eorii opieki~ wyoho- " ! wauj.a przsz opiekP i wyohowania opieku$czego wykracza zdedydo- ,
wanie awyn zakreaem po$a przedmiot zaintereaowań pedagogiki apo= ~f;
łecznej, jako że jeat ona. v tyoh trzeoh wymiaraoh teori~ ogól
` : iii granioaoh pedagogiki społecznej mo~na najwy~ej z~sieboió '
	~ ~i 	teoretyczne probleay apoiecznej interweno~i i kompenaaoji opie- ~ ` 	~~r. ,,
ku~rczej oraz jej wpohowawczyoh eapektów, w warunlcaoh zaistnialyoh zagro~eń i upośledze$ jednostek lub grup. Pcza tymi grauioami pczostaje p~rssede waz;ratki~ azeroki zakres teorii wazelkiej n o r m a 1 n e j dzia3alno~oi opiekuńczo-wyohowawczej w r~maoh rodziny, apotecznyoh plaoówek opiekuńczyoh oraz wielorekioh funkoji opiekuńczpoh rb~npoh inatptuoji apołecznyoh, jak na przyyłsład szko3;y. Tak wigo w obrpbie pędagogiki apałecznej mie~
._ oió aię może tylko azczegblny fragsent pedagogiki opiekwficze3 i to w swoiatym dla tej dpaoypliny znaczeniu. Nie pczwala on jeszcze na doatrzeganie iatotp opieki, wyohowania przez opiek,e

~~a
i wyoho~nia epiekuńczego, oaioioioxego obrazu tyoh dziedzin oraz na foran~o~anie ogólnyoh teoretycznyc~is twierdze~ w ioh obr~bio. 81e ~dajs sl.Ą wilo sożliwe i uzaaedniona trakto~rauie peds<etiti opiekuńa:ej jako o:pśoi akiadoxej, czy te~ "kierunku"
5
pedagstiki apoteoasej. Mo~na tn tylko sdxió o wzajsamyoh zwi~zkaoh sifdzy niai oraz - w pswn7r ograniczonya sakreaie - o wspóln~a terenis swintereaovwń (apoteczny, intermenoyjno-koatponaaoyjsy ~e,krea opieki) respatr~wan~a awoiBoie przea ka~d4'z ni.ohZ2. Zalefnoioi te se~a przidatawió nastgpuj~oya nykreaeait
P E D · (i O Ii I E · SPO~ZbTA
. .
<'YS F ..
B E D · (i 0 f3 I E · OPIE~HIiI~CZ4
EN ~
6 L N 7CW
,
l~ia uwagĄ zaatu~uje rbxni.e~ atoaunek pedagogiki oplskuńczej do pedagogiki apeojalnej. l~to~oa powiedzieb, ~o-x tyoh stoaunkaoh iatni.eje rzeczyriśoie i jeat na ogó,t doatrzegany znacz~ny zal~sa wspólne~ probiasatyki, opartej na tya~ sas~ przedatiooie zainteresorań. Stwierdsa te aipdzy innymi O. Lipkowaki, ryrażaj~.o pog7.~d "że w sakresie problematyki opiekuticzej zaoieraj~ ai~ granioe migdzy PedagoBilc~ oPieknńczą a peda,g~ogi.k~. apeo ja.,l.D~" i wy , prowadza at~d wniosek, "i~-bsdan~.s naukoWe poxiany uxzgl~dniaó
x azerazys zal~eaie psobleaatykp opieki upoiledzonyoh w integraoji z i.nny~oi d$ieóei"z3. Talc wigo obie tę dpaoypliny l~o~y ten asas przedaiot - opieka nad dzieómi i miodzież~ z okre~ólonymi odohpleniani od nora~r i realizowane na tys~ pod3.o~u wpoho~nie przez opielcĄ. l~ale~y jednak doatrzegaó'"speojalnobó" tej opieki xynikaj$o~ z upośl(r)dzeń oraz remalidaoyjno-leczniczego je;j oharek~sx~t. Talc wi~o relaoje te kaztaltuj~ aig analogicznie jalc poprzedni.o. Zaznaczny to rów~nie~ wykrese(r):

~73
P E D A G 0 G I 8 1 ŚPECJ·T.~T· ,P E D A G 0 G I ą · OPIEE~'CZ· .
< Y S P ~Ó L !i Y > : w
w ~ i ~ -_. .
_ ~ i ._
Pseoyzas j~o bli~e j tp relao jp atle~y zauwa~yó, ~a jaklcoltrielc jea* ona aaslogiczn: do relaoji pedagogika spoteczna - pedagogi-.
, ka opieknńcza prze$ to, ~e r obu przppadkaoh ssa~y do czynienia l z ·tarenea vrapólnyav", to jednoczetnis odni.enua innys ·zagsspo- ,~~4~ darowaniem" tego ·terenu". Jebli bowia~a r relaoji popc~edniej ~ ! obie *e dyaoypliny m j~ na tsj wspólaej p.laaaczyźnie ró~ne ~- ,
. ~ h~ ~
interesowsnia, to s tys przppadlcu talc pedagogika apeojalna, jak
i opiekuńcza zsjsuje~ aip na. *yn lerenie identycznysi proble~wal~ ; to j(r)a opiek$.nad dziebmi defelctywnyai, ohooia2 ze sxoiatyoh
pczyo ji, wtaóoirryoh tya dysoyplin~ aiedzy. Jeat to eazaic~e olco
a ,, liczno~i8 j(r)dynie alrlaniaj~oa do mapóldzisiani,a sipdzy nimi i ?"
aotywuj$oa ~nspbidzialanie. , '
PRZiPIS7L DO RCZDZI9LU DWNASTEGO
~ii~
1 IntQreanj~o; próbą podsu'owania pogl$dów na ten teo~t jeat s.rtykui J. Macisazkowej, W krpgu pedagogitci ogiekuńcze~~
. , . Problemy Opie~czo-Wyohoua~rcze! 1/1979i a. 6.
Z g. gadyińaka~ Eg~zaoin o pedagogiki spolscznej~ ~.ódź 1951· 3 R. ·i'roczyńaki, Pedagogikra apołeazna~ Warazawa 19?4, a.
; z45 . ~~ . ~ Ibi.d, y a: zG.?.
lbid. ~ a. 250.
. ~~6 g. Sobnioki, Teoria środków wyoha:..~a, T'°sr_za.xa 19?3, a: 10.
_ .. ,~ ~. .:, .. . .. , .,., , . . ,

474
7 H. Muszyńaki, Zarys teorii wyohopani:a, Warazaxa 19i6, a. 2,36.
8 A. lfa~rińaki, 0 teorii opieki. nad dzisakiea, Problemy Opiekuńczo-Wyohoxawcze, 9/196b, s. ~.
9 Tenże, P~nko~e pedagog3ki apo3ecznwj, Warszawa. 1974.
10 ~~(r)~ pedagogilca opie~cza, Proble~p Opiekończo-Wyohowaxcze, 3/1974, s. 11.
11 M. Jakuboxski, Podataxoxe pojęoia, gr~edmiot i zadania pedagogiki opiekuńczej, /x:/ Pedagogika opiekuńcza - Materiały
z kra jox~e j konfereno~i naukowe~ I~1P PAN, Warazavra 197i, s. 22-23. Ten~se, l~istodologiczne aspekty pedagogiki opiekuńczej, /x:/ Y~z3owe zagsdnienia opieki nad dzieakiem w~ XX-leoiu PRL, tiarazawa 1966,, a. 33.
13 J. Wo~czyk, Aktualne problsmy pedagogiki opiekuńazej, %x:/ Pedagogika opiekuńcza - Materiały ..., a. 11.
1~ T. Jundzi3ł, Zarya pedagogiki opiekuńczej, wyd. ,III, Gda~sak 1984, a. 11.
15 ibid., a. 1g. 1
y 16 ~~zi tu przede wszystkim o:
- poaiadanie w3.asisego, speoyficznego przedmmiotu pcznania
1! i forruł,owania dyrektyw prakaeologicznyoh oraz spe3nianie wobeo nisgo zało~onyoh i oczekiwanyoh funkoji,
- zaj~aoxanie axego w3asnego, wyra~Cnie okre~lonego riejeoe xśr5d innyah dysaypliń naukowpoh, wypełniaj~oego określoru~ luk~ x ioh aktualnej etrukturze,
- faktyczne upraxianie i nauczanie jej jako `8peajalnośoi ;' naukowo-dydaktycznej na wy~azych uczelniaah,
- iatnienie x jej zakreeie znacz~,ayoh putilikaQji naukoWyoh: monagraficznpoh i podrlacznikoxyah oraz wyapeo,jalizoxanego w tej 'I`, probleosa.tyoe czaeopiama naukoxego lub popularno-naukowego.
Pieze o ~tym obszernie j J. l~ia.ciaszkowa x oytowanym jut artykule "W krggu pedagogiki opiekuńazQj^.

47~
17 Wed3ug I. Jundzi3ł, op. oit, a. 10, pedagogika opiek~cza jest teori~ działalnośoi opiekuńczo-wyohowawczej. Traktuj~o to określenie watgpnie i ogólnie mo2na si~ z nim zgodzió pod warunkiem wła5oiwego sdefiniowania tej dwurodzajowej działalnośoi.
18 Miniateratwo Nauki, Szkolniotwa Wy~szsgo i Teońniki, Program nauczania przedmiotów apeojalist:cznyoh, Warszawa 1977, s. 1-6.
19 Według W. Okonia, Miejaoe pedagogiki optekuńczej w systemie nauk pedagogicznyoh, /w:/ Pedagogika~opiekuńcza - Materiałp ..., a.'10, "...fakty, która bada. pedagogika opiekuńcza, a~ faktami wapólnymi dla wszystkioh poczynań pedagogicznyah, ale dotpcz~ one tylko pewnej grupp dzieoi i ~odziety". Nietrudno dompśleć aię, iż ta "pewna grupa dzieoi" - to jednostki lub ~rnpy wymagająoe społecznej interwsnoji opiekuńczej, którs ataje
aię tym samym przedmiotem pedagogiki opiekuńczej. Jest to wi~o równie~ ograniczone - w ty·m przypadku jedynie "do pewnej kategorii dzieoi" - rczumie~ie przedmiotu tej dyaoypliny. --,- --
20 por. H. Muazpński, op. oit., s.. 12_17 oraz A. Lewin, Metodyka wyohowania w zarysie, Warszawa 1966, s. 1~-19·
z1 A. ńagiń:ki I~anko e
, ~_~edagogiki społeczne j, . s. ~ 6 . ._~T _in- _ nym mie~aou autor, interpretuj~ó pedagogikg społeczn; jako odrębn~ dysopplin~, której "polem odrębnośoi jest wpohowawczy sepekt opieki potrzebuj~oyoh tego jednostek, grap i waratw apo3ecznyoh oraz profilaktyczna pomoo w rczwojn" doohodzi do wniosku, że "tak wyznawana pedagogika apołeczna jeat pedagogikeE opiekuńcz~, obejmająo~ pojpoiem opieki tak~e zapobiegawcze wspieranie rczwoju szerokioh mas oraz wazyatkioh generaaji wieku".
22 Pedagogika. spoisczna "analizuje wp3,ywy wyohowa~ze, któryoh źr8d3em jest środowisko, oraz ustala zasadp organizowania środowiaka z punktu widzenia potrzeb wyohowania" - R. Wroczy~iski, op. cit., s. 67. Dlatego też ujmu~e ten wapólny teren z punktu widzenia ujem~oh, środowiekowpoh przyczyn, jako hamuleo rczwoju oraz czyntiik deatrukoji i degradaoji apo3ecznej. Natoaiaat dla pedagogiki opieku$azej stanowi on apeoyficzny zakrea opiek3 i wychowania~przez opiekę.
z3 0. Lipkowski, Kierunki badań nad dziećmi z odohyleniami od normy, /w:/ Pedagogika opiekuńcza ..., s. 97-98.

BIBLIDGRAFIA
I. PczToje zwarte
1. Altrain 3., Biologiczna pedstawy zaohowania, Warazswa 19?0. vl ` 2. Aus-und Fortbildung ron Erzlehung ftir die Arbeft im Bleiea.
Berioht dber-dis intern~ationale Taguug der ETCĘ - Sektion _ Hundearepnblik Deutaahland (Internationale Ciesellsohatt fllr Heiderziehung - IGFH) voai 9-13, Februai' i971 in Herlin-lieat. i
3. Baley S., Psyohologia wTohovaweza w zaryaie, Warezawa 1967. i ' 4. Bnsankiewicz H., Praoa a kszta3towanie osobowo~śoi_ucznia,
xarazawa 1966. - ~. Bibbp C., Wyohowanie aeksualue! Warszawa 1962. 6. Bro~ley D., Peyohologia atarzenia aig, Warazawa 1969.
7. Brehs A., Z3roie zwierz~b - aaaki, iiarazawa 1962,
8. Caasirer E., Esej o człowieku, wst$p do filczofii knlturp,~ Warazawa 1977.
9. Czapów C., Rodzina a wyohowauie, Warszawa 1968. , ' ` 10. Czerwińaki M., Przeieiany obyczaju, Warazawa 1969.
~ 1t. Demel M., O wpohowaniu zdroxotnym, Wa,rszawa 1969·
';" 12. Dróaoher H. Inat kt o doświadczeni~ Waxazawa. 1969. Yn zY r
".,' ' 13. Phlkowaka M., ltyahowanie apo3eczne x domaoh dzieoka, htaraza' me 19ę8. ' 
14. F~romm E., Szicioe z payohologii religii, Warszama 1966. 1~. Garczyńaki S., Potrzeby pegohiczne, WarezaXa 1S?2.
16. Godlewaki M. (red.), Podagogika, Warszawa 1978.

477
17. Han-Ilgiswicz N., Potrzsbp payohiczne dzieci, Yarazawa 1963. 18. Han-Ilgiewicz N., Dzieolco w konflikaie z rodzin$, Warszawa
. 1969.
19. Han-Ilgiewicz N., Więź rodzinna w aapekoie pedagogiki apeo~ainej, Waraze.wa 1966.
20. Tzdebaica H., Funkujonoranie rodzinp a zadania opieki nad dzieakier,.Yrooław 1967.
21. Izdebaka H., Przpgotowanie do ~yoia w rodzinie, Yarazawa 1966.
` 22. Jakubowski M. (red.), Ygziowe zagadnienia opieki xsad dzieokiem w XX-laoiu PRL, Yarazawa 1966. '
23. Jakubowaki M., Moskal F., Pogl~dp klaayków pedagogiki opiekuńczej na rolę wyohowawop-opiekuna, Cztatoohowa 1975.
24. Jakubowski M., Mosical F., Wpehoioawoa-opiekun w najnowsze~ literaturze pedeutologicznej, Częatoohowa 197 5.
25. Jankowski K., Środowisko a ~yoie pspohiczne, Warazawa 19ó9. 26. Jedlawski S., Analiza pedagogiczna systemu dysoyplinarno
izolaoyjnego w resoojallzaoji nieletnioh, Wrooław 1966. i 27. Jundzi3ł L , ~arps pedagogiki opieknńczej, Gda.śssk wyd. III
1984. ·
28. Kami.~ak1 A., Saaorz~d młodzie2p jako aetoda wyohowawcza, Warazawa 1965.
29. Kaoińaki A., Pedagogika Antoniago Makasenki, Warszawa 1948. 30. Kasiński.A., Flmkoje pedagogiki apo3ecznej, Warazawa 1974. 31. Kaeińaki A., Podstawows pojęoia pedagogiki spo3eQZnej w
praoy aoojalnej, Warazawa 19'76.
32. Kawula S., Ś~riadoaość wyohowawcza rodzioów, Toruń 197,5. 33 · ~a~3.a S. , Diagnczowanie potrzeb opiekzuiczo-wychowawczyeh środo~riaka rodzinnego, Toruń 1978.
34. Kell(r)r J: (red.) Zarys dzisjów religii, Warszawa 1968.
35· Kelm A., Formp opieki nad dzieokiem w Polsoe Ludowej, wyd. II, Warazawa 1983.
36. Kelm A., O opieoe nad dzieokiem w rodzinie, Warszawa 19'74. 37· Kelm A., Odzyakane domy rodzi.nne~ Warazawa 1976. _ 38. Kelm A., Rczwó~ opiaki nad dzieokiem ir Zwi~zku Radzieokim, 
Studia~Pedagogiczne, t. 12, Wrooław 1964, a. 9~i-117.

478
	39.	ńelm A., Organizaoja opieki środowialcowe~ nsd dzieokiea w
		ZSRR, Studi.a Peda6~ogiczne, t. t~, Wroolsx 1967, a. 20t-218.
		
	40.	Kionowicz S., Zdolność-do praoy a wiek człowieka~ Warszawa
	q	
		t973· ~ '
	41.	Kloot Van der., Zaohowanie się zwierz~t, Warszawa 1971.
	42.	Klein H. , Zasady i reg~ały dydaktyczne, Warazatra 196,3.
	43-	Kodeka rodzinnp i opiekuńczy,'Warszawa 1973·
	44.	Ifnowaki T., Potrzeby człowieka, wyd. II, Wrooiaw 1982.
	45.	Korczak J., Wpbór piam, t. 1, 3 1 4, Wsrszawa 19~8.
	46.	Korniazewaki F. (red.), Pedagogika na uaługaoh azkol.y, War-
		esawa 1964.
	47.	Koatiaazkin E. G. (red.), Opyt raboty azkoły ~olnogo dnie,
	;',,	Moakwa 1978.
	48.	Kotarbińaki T., Medytaoje o 2yoiu godziwpat, Warazawa 1967. '
	49.	Kotarbi$aki T., Studia z zakresu filczofii, etyki i nauk
		apo3ecznyoh, Wroo3.aw 1970.
	, 30.	Kczakiewicz M., U podataw wpohowania eekaualnego, Warazawa
	:	
	y,	1969..
	31.	Kowalik K., Wyohowa,nie, w internaoie, Warazaws 1973.
	S2.	Kowalaki S. , Soo jcrlogia wpohowania w zaryeie, ldarszawa
		1974.
	33.	Krawczyk M., Zasady wyohowania eeoralnego, Warazawa 19j8·
	84.	Krzoczkowski R., Polityka_spo3eczna, ~ód~ 1947.
	33.	Kupffex H. (red.), Ein!`dhrugg in Tńeorie und Praxia der
		H(r)ia~erziehung. Quelle und Meyer: Heidelberg 1977.
	56.	Kuberaki J., Wołczyk J., Pedagogika opiekuńcza a zw3.$zki
		zawodowe, Warszawa 1966.
		Kurcz 2., Reykowaki J. (red.), Studia nad teorig czynnośoi
	-	ludzkioh, Warazawa 1975·
	j8.	Kwieoiński Z., Środowisko a. wpnild. praoy azko3y, WarazaHa
		197~·
	39.	Lawiok-Goodall van H. I J., Zabbjoy bez winy, Warazawa
		
		.
		~97z.
	60:	Le 1o k I. Peda
	,	pa zy , gogika opieku$cza, i.ód~ 1976.
	61.	Lewin A., MetodyYca iryohowania w zaryaie, Warazawa 19b4.
	62.	Lewin A., Jednoatka i grupa w syatemis wpehowania kolektysv~-
		nego, Warazawa 1967.
		'

479
6g. Lewin A., O syeteeie, wyohowanis, Warazawa,1970. ' 64. Lipkoweki O., Dzieoko apołecznie niedoetosowane i jego śe
' soojalizaaja, Warszawa 19'71.
65.'Lipkowski O., Pedagog3ka speojalna, Warazawa 1977.
66. Lorenz K., Tek zwane zio, Warszawa 1975· 67. #.obodz3ńaka H., Manowoe mn32eńatwa i rodzinp~ Warazawa 1973
68. Lypaoswicz S., Kierownik i zespół, Wa~razawa. 1971. . 69. Mdkarenko A., Dzieia, t. 1-7, Warazawa 1957.
70. Makarenko A., Z mojej pra.ktyki pedagogicznej, Warezawa 1954.
71. Makarsnko A., Kai~,żka dla rodzioów, Yarszawa 1950.
72. Malewaki A., O zastoaowaniaoh teorii zaohowania, Warszawa 1964. '
4
73. Maruazewaki M., Reykowski J., Tomaszewaki T., Peyohologie jako nauka o czlowieku, Warazawa 1966.
74. Ma~drzyoki T., Psyohologiczne prawid3owośoi kazta~ttowania się postaw,, Warszawa 1977. '
75· ~='~an I·, Przedazkolaki w domu dziecka, Warsza.wa. 1964. 76. Miller R., Prooes wyohowania i jego wyniki, Warszawa 1966. 77· Moskal F., Próba określenia aktualnego i perspektpwicznego
'modelu opiekuna-wyohowawop, Czgstoohowa 1977:
'78. Mortk.owicz-Olczakowa H., Janusz Korczak, Warszawa 1978. 79. Morin E., Zagubionp paradpgmat - natura ludzka, Warazawa
ai 1977.
80. Morria W., Naga ma3pa, Warszawa 1974.
81. Muazybaki H., Ideał i cele wyohowania, Warszawa 19'75.
82. Muszyfiaki Fi., Podatawy wyohowania społeczno-moralnego, Wgrazawa 1967.
83. MuszySski H., Wyohowanie moralne w zespole, Yarszawa 1964: $4. MuszySski H., Ystęp do mstodologii pedagogiki, Warazawa 1970.
85. MuszySski H., Rodzina, roralność, wychowanie, Warszawa 1971.
86. Muazyński H., Zarpa teorii wychowania, Warszawa 1976.
87. Myslakowski Z., Ksztatoenie t do§wiadczenie, Warazawa 1961. 88. Myałakowaki Z., O kulturze współ~yoia, Warazawa 1967.

480 , .
89· Iieroo~b 1h. M., Papohologia apoieczna, Wrootaw 1970. 90. iiowak S. (red.), l~aorie postaw, Yarazawa 1973.
91. Nowaoki T., Ypohoranie przez prao~, Warszana 1964.
92. Obuohowaki S., Hodp orientaoji i atruktura prooesór eroaj,onalnyoh, Warazawa 1970.
93· obuohowski Z., Papohologia d$~eń lndzkioh,.Warszawa 1963. 94. okoń Y., Zarps dpdaktpki ogólnej, Wsrezaww 1968.
93. Opata R., Celodenni wyotwwnp spsten, Pra~ha 1973· 9ó. Oasowaks. M., Soojologia rwralno~oi, Yarszawa 1969· 97. Oaaowaka M., Nor~7r moralne, Yarszawa 1970.
98. Pedagogika.opiekvi$cza - materia3y z krajowej kont'erenoji Eo~i.tet Nank Pedagogicznpoh PAN, Warazawa 1977·
99. Pestalczzi J. H., Pias~ pedagogiczne, Wroo3aw 1972. 100. Pieter J.ł Pcznawsnie środowiaka wyohowawazego, Wroolaw 1966.
101. Pieter J., Żyoie luda~i, Yroolaw 196Ó.
102. Pister J., Papohologia nczenia aie, Warszawa 1961. 103. Pietrasiński Z., Podstawp psyohologii praop, Warazawa 1971.
104. :Pietraeiński Z., Tmórcze kierowniotwo, Warazawa 1975· 103. Plsak M., Mai~eństie katastro!"y. Pierwsza goaoo, Yarazawa 1973.
106. Propokowicz J. (red.),-Praoa wyohowawcza w doaa.oh dzieotsa, Yarazawa 1937.
107. Radlińska H., Pedagogika apo3eczna, Yrooław 1961. 108. Raport o stanis o~wiatp w PRL, Warssawa 1973.
109. Repkowski J., Proble~ry osobowośoi i aotywaoji w pspohologii arerpkańskiej, Yarszawa 19~4.
110. Repkowaki J., Z zagadnień pepohologii rotywaoji, Warszaw~. 1970.
111. Reykowski J. (red.), Osobowobć a apo3.eczne zaohowanie aię ludzi, Warszawa 197ó·
i12. Reebowaki J., Wi~zi nczuoiowe w sodzinie, Warszawa 1972. 113~ Roaene A., Żpoie społeczne zwierz~,t,~Warszawa 1971.
114. Sala Y., Praoa w zak3adaoh opiekwńczo-wyol~owawczpc~h, Yaraza~s. 1964.
11~. Skórzpńaka Z., Psyohologia dla rodzioów, Yarszawa 197~.

481
116. Skorupska-Sobańeka J., Potrzebp nastolatków a wi·ohovranie w rodzinie, Warszawa 1971.
117. Skornp Z., Peyohiczne meohanizecy zaohowania si~, Warszawa 1972.
118. Sośnioki K., T~eoria 6rodków wyohowania, Warszawa 1g73.
119· Stejgerle L., Vpohova a detakyah domoveoh pro deti ekolniho veku, Praha 198~.
120. Suohodolski B., Kim jeat człowiek, Warszawa 1976.
121. Suohodolak3. B., Wyohowanie dla przyaziośoi, Warezawa 19~9· 122. Suohodolski B. (red.), Pedagogfka, Warazawa 1970.
123. Suohodolski H., Podstawp wyohowania soojalistycznego, Warazawa 1967.
124. Suohpmliński W., 0dda~ę aeroe dzieoiom, Warazawa 1978. 12"j. Szer Ś., Prawo rodzinne w zaryaie, Warszawa 1969.
126. Szczepańaki J., Elementarne pojgoia aoojologii, Warszawa 1966.
12'7. Szewczuk W., Psychologia, t. 1, Warszawa 1960 oraz t. 2, Warazawa 1966.
128. Szew~czuk W., Payohologiczne podatawy zasad wyohowania, Warazawa 1972.
129. Szymborska a., Sierootwo spoleazne, Warazawa 1969. 130. Tatarkiewicz W., O azcz~3~oiu, Warsza~a 1962.
131. Toe~a.azewaki T. (red.), Psyohologia, wyd. V, Warszawa 1979:
132. Trempata E., Wyohowanie zintegrowane w środowisku szko~y, Warszawa 1976.
133. Ta~espała E., Integraoja podatawowych ~rodowiak a rezultaty Praoy pedagogicznej szkoip, Bydgoszcz-Pcznań 1968.
134. Trempata E., Poaiar warunków środowiakowpoh na uźptek p~ak· tyki pedagogicznej azkoły, Bydgoszcz 1g67
13~. Tyszka Zy' ~~ologin rodzinp, Warszawa 1974.
136. Tyszkowa M., Problesy odpornośoi pspohicznej dzleoi i riodzis~y, Warszawa 1972.
137. ~lrioh W,, Zaopsyohologia, Waraza~ra 1973· 138. Wilooh T., Syatem azkolny, Warszawa 1977.
139 · W3.looh T. , (red. ) , :3zkoia v^y~ehowu j~ea, Warazawa 1978. 140. Wilooh T., Wprowadzenie do pedagogiki porównawczej, Warazawa 1970~

48z
141. Wołczpk J., Opieka nad dziećmi i m3odzie~~ w wielkioh miastaoh, Yarazawa 1969.
142. Wołoszpn S., Korczak, Warazawa 1978.
143. Wroczp$ski R., (red.), Metodologia pedagogiki apołecznej, Yroolaw 1974.
144. Yroczyńaki R. (red.), Potrzeby wyohowawcze i ioh zaspokajanie, Wroolaw 1975·
145. Yroczpńaki R., Pedagogika społeczna, Warazawa 1974.
146. Zaborowaki Z., S'tosunki międzyludzkie a wyohowanie, Warszawa 1972.
147. Zaborowski Z., Stosunki międzyludzkie, Wrool.aw 1976. 148. Zazzo,B., Oblicza mtodośoi - psyohologia ró~nioowa. wieku dorastania~ Warazawa 1972.
149. Zbpazewaka Z., Organizao.ja i wyohowanie w domu dzieoka, Warazawa 1949.
150. Ziemeka M., Poatawy rodzioielskie, Yarazawa 1969. 151. Ziemaka M., Rodzina a osobowośó, Yarazawa 1975.
152. Zieaski S., Problemy dobrej diagnczy, Warazawa 1973·
1"j3· Znsnieoki. F., Soojologia wyohowania, t. 2, Warszawa 1973· 154. 2abińaki J., Z źpoia zwierze;t, Warszawa 1968.
155. Źelazkiewicz M., Zajęoia pczalekoyjne i opiekuńcza działalnośó azko.ły, Warszawa 1976.
II. Artpku3y ,
1. Haloerek M., Realizaoja zadań opieku~czo-wyohowawczyoh w szko3.ach podstawowyoh oraz opieka. nad m3odzie~~ w szkołach średnioh, Problemy Opiekvńczo-Wyohowawcze, 10/1969 i 3/197~.
2. Baloerek M., Spstem opiekl na.d dzieokiem w ZSRR, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 9/1977·
3. Be.lloka-Kczłowaka H., Rczważania o opieoe i pomooy apołeczne~ w Polsoe Ludowej, Kultura i Spo3eczeństwo, 1%1972.
4. Bybluk M., System wyohowawczy W. Suchomlińskiego, Problemp Opiekuńczo-Yyohowawcze, 10/1977.
" 5. Czapów C., Opieka nad dzieokiem, Wyahowanie, 1, 2/1~71.
6. Dąbrowski Z., Nierczwi~zane sprawy domów dzieQka, Nowa Szko3a, 9/1968.

483
.i 'i
4 d 6
~I
7. Dąbrowaki Z., w aprawie zadań pedagogiki w dziedzinie wyohowania zak3adowego, Wyohowanie, 14/1969.
8* Dąbrowski Z*, Reo(r)nzja kai~2ki A. Kelma - P'ormy opieki nad dzieakiem w Polaoe Ludowej, Nottvaa Szko~a, 11/1969.
9. D~browaki Z., Podatawowe zaaady wyohowania opiekuńczeso, cz. I, Problemy Opieku$czo-Wyohowawaze, 2/1973. .
10. D~browski Z., Podstawowe zaaady wpohorania opiekuńazego, cz. II, Problemp Opiekuńczo-Wyohowawaze, 3/1973·
11. Dąbroweki Z., Opieka a wyohowanie, AUXfC, Pedagogika V, Toru$ 1976.
12. D~browaki Z., Pojęoie opieki migdzyludzkiej, cz. I, AUNC~ P(r)dagogiks YI, Toruń 1977. .
13. Dąbrowaki Z., Pojęoie opieki migdzpludzkiej, cz. II, AUNC~ Pedagogika YII, Toruń 1978.
14. Dewitz w., Aktualne problemy wpchowania w internataah azkolnyoh, Chowanna, 1970,. z. 4.
15. Dewitz w., Wyohowawoa - problem ei~gle otwarty, Dom Dzi(r)aka, i/1959·
16. Dewitz W., O atmosferze wyohowawczej, Problemy Opiekuńczowyohowawcze, 5/1964.
17. Fa.lkawaka M., O korzyataniu z dorobku pedagogicznego.Makarenki i Korazalsa, Dom Dzieaka, 5/1958· . " 18. Fierek H., RQzwój opieki nad dzieakiem w NRD, Problemp Opiekuńazo-wyohowawcze, 5/i977.
19. Filipazuk H., Opieka nad dzieokiem po holendersku, Problemp Opiekuńazo-wyohowayraz(r), 10/1976.
20. Filipczuk H., Dom dzieoka a potrzeby wyahowanków, Problemy Opiekuficzo-Wyahowawcze, 4/1967.
21. Garczyńaki S., O·śwris.do0ośoi potrzeb, Problemy Opieku:Sczowyahowa.waze, 7/1975.
22. Garazyńaki S., Potrzeby papohiczne a wspb.l~yoie w rodzinis: patrzeby zwraaania na aiebie uwagi, znaazenia, akoeptaoji, autonomii i zale~no6ai, Problemp Opiekuńczo-Wyohowawcze, 10/1975.
23. Garezyński S., Potrzeby peyohiczne a wspól~yais w rodzinie. Potrzeba kontaktu, Problemp Opiskuńczo-Wyahorawcze, 9/1975·

484.
24. (3arczyński S., Wyohowanie potrzeb, Problemy Opiekuńczo·Wyohowarcze, 3/1976.
2j. tiarczyńsld. S., Cele 2yoiore a potrzeby psyohiczne, Problemy Opieknńczo-Wyohowawaze, 6/1976
"~ 26. (ioaóika L., Opieka r NRD, Problemp Opiekuńczo-Wyohowarcze, " 1o/1976.
j 27. C3omóika L., Op3,eka nad dzieokiem w Czeohoaloraoji, Problemy Opisknńczo-Wyohowarcze, 10/1976.
i 28. Han'-Ilgiericz N., Z proble~tyki resoojalizaoji rodzin wpohowankór domór dzieoka, ńrartalnik Pedagogiczny, 2/1969. j:.
29. Jakaborski M., Perapektywy rczroju pedagogiki opiekmiczej, Problsoy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 8/t9'7j.
30. Jakuberski M., Pedagogika opiekuńcza. Pojawienie się nazwy. Ssztaitoranie zarysu yojęoia, Probl(r)my Opiekuńczo-kyohowawcze, 3/1974_
' 31. Jakuboweki M., Wspólny czp własny rodoród pedagogiki opie-. ku~óze~, Problemy Opiekuficzo-Wyohorawcze, 4/1974.
32. Jakubowski M., Ewoluoja r rczumiesiu przedmiotu pedagogiki. opiekuńo$ej, Probleisy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 7/1976.
33· Jakubowaki M., Nore spojrzsnie na przedmiot i zakres pedagosiki opiekuńcze~, Prsblemy Opiekuńczo-Wyohorarcze, 8/19'76. 34. Janorska I., Detske Mesteako u podnb~a Karpat, Problemy
i''', Opiekurio$o-Wyohowawcze, 2/1975.
3~. Jelska W., Opieka nad dziećmi z odahpleniami od noxmy w Fin', landii, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawnze, 2/1974.
36. Jundzi3l J., Niektóre zasady wpohowania apiekuńczego, Problemy Opiekuńczo- Yyohorawaze, z/1979·
37. Had.fiski A., Gaw~ędy historyczne: Dom dzieoka jako rczszerzona rodzina. Wyohoranek jako pomoanik vpahowawoy. Wyahorawaa, Problemp Opiekuńczo-Wyohowawcze, ~/1972.
; 98. ńa(r)3.$ski A., Pedagogika opiekuńaza, Problemp Opiekuńazo-Wyaho,rarcze, 9/1974.
39. Ka~a S·: ~koja opiek~aza rodzJxsy, Problemp OpiekuńazoWpohorawaze, 6/1978.
i 40. ńarnla S., Wybrane zagadnienla stosunku wyahowawczego w rodzinie, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 3/1976.
41. ńawula S., Funkaje rodziny a wyahowanie, Problemy OpiekuńczoWpohowawcze, 1/1977.

w
o
zo
_ 48~ 42. Kawula S:, Problematpka badawcza w zakrasie funkoji opie
kzuSczej rodzinp, Problemy Opiekuńczo-Wpohcwaweze, 7/1978. 43. Kel(r) A., Proble~tyka modelu plaoówki opieki oa3.kowitej, Problemy Opiekuńczo-Wpohowawcze, 9/1975.
44. Kelm A., Problemy rodzinnyoh domów dzieoka., Problemp Opiekuficzo-Wyohowawcze, 10/1975·
45. Kelo A., T~erminologia w opiece nad dzieokiem, Problemy Opiekuńczo-Wpohowawcze, 3/1978. :
46. Kelm A., Terminologia w opieoe nad dzieckiem, cz. II, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 7/1978·
- 47. x'ele A., Moralme aspektp opieki nad dzisokiem, Problemp Opiekuńczo-Wyohowawcze, 9/1982.
48. Klimowa M., Jak w rodzioielskim domu, Problemp Opieku$czoWyohowawcze, 8/1974.
49. Klimowa M., Jak w du~ej rodzinie, Problemp Opiekuńczo-Wyohowawcze, 9/1974. '
50. Lewin A., Efektyiiność wyohowawcza w ujęaiu spatemowym, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 6/19'77.
	. 51. Lipkowski O., Dzieoi~.migdzy domem rodzinnym, domem dzieolsa 	i administrsój~, Problemy Opiekuńezo-Wyahowawcze, 10/1971. 	52. Lipkowski 0., Sympczjum FICE w Banja Luoe, Problemy Opie
kuńczo-Wyohowawcze, 1/1975·
53· Lub~aki G., 0 potrzebie badań naukowyoh w dziedzini(r) opieki E `` nad dzieokiem, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 10/1975.
54. Lubiński G., Wspó3czeane rczumienie pojęoia wyahowawoa, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 8/19'78.
55. Lis F. J., Praoa opiekuńcza, jej cela i uwasunkowania śro-dowiskow9, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 3/1978.
56. Maoiaszkowa J., Problemy, propczpoje dotycząoe modelu wyohowawoy, Problemy Opiekuńczo-Wpchowaweze, 8/1975.
57. Ma.oiaszkowa J., Flankcje wyehowawcze rodziny na tle jej przemian, Problemy Opiekuńazo-Wyohowaweze, 3/9977·
. 58. Maciaszkowa J., W sparawie upowszeohnienia kultury peda~ogieznej, probl(r)mp Opiekmiezo-Wpohoweweze, 4j1977.
5g. Maoiaszkowa J., W kręgu problem5w pedago~i.ki opieku$cz(r)j, Problemy Opiekuńczo-Wpehowawcze, 1/1978.
60. Maaiaszkowa J., Teoretpczne podetawy dzia3alnośoi opiekuń_ ezej, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 8/1982.

486
61. Maoisazkowa J., W sprawie języka pedagogiki opiekuńczej, . Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 3f1981.
62. Maoiaazkowa J., Opieka i wyohowanie. RB~nioe i podobieńst~ra, i
Probleucy Opiekuńczo-Wyahowawcze, 5f1983
63. Maoiaszek M., Aby być dobrym wpohowawoą..., Problemp Opiee' kuńczo-Wyahorrawcze, 5/1972.
61+. Mikniski J., Praoe opiekuńazo-wychowawcza w szkołaoh w Jugoa3.axii, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawaze, 3f1972.
6j. Miller R., O stosunku dzieoka do samego sisbie, Żyoie Szkoiy, 7, 8/1967.
66. Pelaowa M., W aprawie padagogiki opiekuńczej, Problemy Opiskuńczo-Wpohowawcze, 2/1978.
'I' 67. Peloowa M., Problemy cz.łowiek,a. Potrzeby, ioh rodzaj i rczumisn,i.e, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 3/1974.
68. Peloowa M., Yapółczeane rczumlenie opieki i wpohowania, ' Probleey Opiekuńczo-Wyohowancze, 1f1975·
" 69. Pelaowa M., Opiekuńcza funkoja azkoły, Problemp OpiekuńczoWyahowawaze, t/1973·
70. Program ~zedmiotu "Przysposobienie do ~yoia w rodzini.e", ł' Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 7/1977.
i' 71. Roaaet E., Dezintegraoja ~ł~eńatw a rcz~rody, Kultura i Spo3eczeństwa, 3j1964. , 72. Sioiński A., Pojęoia "potrzeby" i "wa.rtośoi", Studia Fllczofiazne, 12/1976·
73- ~rny Z·, Kaztalaenie umiejgtnośoi poprawnego reagov~ania na fruatraoję, Problemy Opiskuńazo-Wychowt~.wcze, 8/1971·
? 74. Suohodolski H., O czpnnikaoh postgpu i hamuloaah w rczwoju nauk pedagogiaznyoh, Ruah Pedagogiczny, 2/1963.
75. Ś~rieaki A., Syatem opieki - ale ~aki?, Problemy OpiekuńczoWyahowawcze, 10f19'71.
76. Tomaszewski T., ~lady i wzorae jako meahanizmy regulaayjne , zaohowsnia się człowieka, Nowa. Szkola, 12f 1970.
	77. Trempała E., Typowe środowiska opiekuriczo-.wyohowawcze w 	osiedlu mieszkaniowym, Problemy Opiekui`~czo-Wyahowawcze, 	-s;., .
z/1978. 78. Trzeoiak M., Piaskiewicz M., O wyohowaniu ekonomicznym, Rodzins i Szkoła, 1, 2, 3f1970.

487
79. Tpazkowra M., Charakterpatpka tppowpoh środowisk wyoho~awczyoh: rodzinnego,'azkolnego i pczaazkolnego, Problemy Opiekuiiczo-wyohowawcze, 3/19'74.
$O. Tpazka Z., Rodzina i jej przyaz3ośoiowy model, Problemp Opiek,uSczo-wyohowa~rcze, 4/1975.
81. Wesółowski A., O funkoji opiekuńczej azkoły ponadpodsta~rowej, Problemy Opiekuńczo-Wyohowawcze, 3/1972.
	82. Wilooh T., Model oa3odziennej szkołp środowiakow~ej in statu 	nasoandi, Lubelski Rocznik Pedagogicznp, t. Y, Lublin 1976· 	83. Wilooh T., Opiekuńczo-ltpohoWawcze funkoje szkolniotwa,
Nauczyoiel i Wyohowanie, 4/1969.
84. Wilooh T., O k.onoepoji oałodziennej azkołp grodowiako~ej, Problemy Opiekuńczo-wyohowawcze, 2/1974.
85. wilooh T., Opiekuficzo-wyohowawcze funkoje szkołp, Problemy Opiekuńczo-wyohowawcze, 9/1969.
86. Wołazpk J., Polityka opiekuńcza w warunkaoh zreformowaneg~o apstemu oświatp, Problemp Opiekuńczo-Wpohowa.wcze, 8/1975· 87. Wroczpński R., Ośrodek pomoop miedzie~y i rodzinie s Kopen
hadze, Kwartalnik Pedagogiczny, 2/19~8.
88. Zaborooraki Z., Źpczliw~ość interperaonalns - podatamowy problem wyohowania moralno-apo3.ecznego, Żyoie Szkołp, 7, 8/1967. 89. Zbpszeeska Z., Kilka uwag o naazym spstemie wyohowawczyu, Dom Dzieoka, 1/19,~8.
90. ~reboo~ri.e M. i D. , Wpł.yx domów dzieoka na. loasy wpoho~ianków, Problemy Opieku~5czo-Wpohorra~wcze, 10/1970.

S p i s t r e ~ o i
Uwagi watępne do wydania pierwszego ....................... 3 iiwagi watgpne do wydania drugisgo ......................... 6
1. P4J'F,~CIE OPIEKI MIFDZYLUDZKCE3 .......................... 9
1.1. og~ólny z8kres i aktualnp stan interpretaoji tego pojęoia ........................................... 9
1.2. Hrytyczny przegl~d dotyohczasowyoh interpretaoji pojęo3.a opieki w Polaoe ........................... 11 1.3. Ogblne pojęoie opieki międzyludzkiej .......:...... 35
2. GEIJEZA OPIEKI .......................................... 47
2.1. Zaohowania opiekuńcze zwierzg,t - prapoor~tek opieici ludzkiej ................ .......................: 47
2.2. Prehistoryczny kształt op~ski ludzkiej-............ 49 2.3. Kierunki zmian ewoluoyjnyoh w opieoe ludzkiej ..... 51
3..zAr~sx' oPZ~x ......................................... ~4
3.1· opieka w najszerszym znaczeniu i jej slcładniki..... 54 3.~. Zakrea opieki według jej zró~nioo~ania pionowego... 58 3·3· Zakres ópiski wed3ug jej podmiotu i oharakteru..... 60 3.4. Zata~ws opieki według jej przedmiotu . ............. 62
. Zakres opieki według jej przejawów w oi$g~x 2yoia jednostki. .........a....... ..a.................. 64 . Zakres opieki według jej bie~aoego i pesapektywicz
~nego wymiaru .............. ...................... 66 3:7- Zakres opieki wyzna.czanp stopniem jej powa~seohnośoi 68 3.8. Zakres opieki wyzna.czany funkojami opiekuiSczymi _
ró2nygh inatytuoji społecznyoh . ...:............ 69 3.9. Zahes opieki wed3ug ilośai zaspokajanyoh potrzeb.. 71 3.10. Zskres opieki wyznaczany stopniem za.spokojenia po
trzeb ........................................... . 72
Y

489
3.11. Zakree opieki w~sdluó atanów zaepokojenia potrzeb
i ioh akutkb~r ..... ...................... ....... 73 3.12. Zakres opieki medlug stopnia jej zaggszczenia, intenapfikaoji i perfekoy~noboi ..:................. 77
4. POD3TAWOWE HATEGORIE OPIEKI .......·' .................. 84 4.1. Opieka ~sko kateBoris rodzinna . 84
4~1.1. Pierwotność opieki rodzinnej ............... 84 4..1.2. Powiązanie opieki rodzinnej z ~yoiem seksual
nym i prokresoj~ ...... ................... 4.1 . 3. Pt~nda,msntalna pczpo ja opieki rodzimie j w etrukturze opieki migdzpludzkiej ........... 87
4.1.4. 9peoyfiazue walory opieki rodzinnej ........ 88 ' 4.1.'S· Opieka rodzinna jako złożon7r uktad ......... 91 4.1.6. Natura7.no§ó opieki rodzinnej ............... 92 4.1:7. Al.looentrrzm i altruizm opleki rodzinnej ... 4.1.8. Spoieczno-ekonomiczne wasunki tpoia~ struktu
ra rodzi.np oraz etoeunki międzp wapóZmałżonr kami a ovieka rodzirma ...................... 94
4.2. Opieka jako kategorie aoralna ..................... 96
4.2.1. (3eneza moralnyoh norm opieki ..._........... 96 4.2.2. Zakres zastosowania normy opieku$czo§oi .... 97
I 4.2.3. Opiekuńczo§ó w etpoe i teleologii .......... 98
~' 4~.2:4. Moralnp a.apekt reguł i zasad spramowania
: opieki ..................................... 99 t 4.2.3. Ograniczenia i przeciwwskazania w stosoweniu
normp opiektańczo§oi ................ ......100 =;!, ,
4.3. Opieka jako kategoria apoieczna ...................102 4.3:1. Opieka apolaazna i uspołeczniona ...........102 4.3.z, tisneza opieki apołecznej ...................103 4.3.3. Opieka społeczna w §wiadomo§ci ludzi .......104 4·3.4. Z3otono§ć opieki społecznej ................10,~
4.4. Opieka jako kategoria prawna ......................107
4.4.1. Gensza .................................. .10'7 4.4.2. Chasakter opieki prawnej ........ .........108

489
3.11. Zakrea opieki vrwdlu6 stanóv z4spokojenia pots~eb
i ioh akutków .................................... 73 3.12. Zakree opieki według atopnia jej zag~szczenia, inten:yfikaoji i perfekoyjn~o§oi .................... 77
4. PODSTAWOWE ńATEGORIE OPIEKL ............................ 8~+
4.1. Opieka jsko kntegoriw rodzinna. .................... 84
4~1.1. Pier~rotność opieki rodzinnej ............... 84 4.1.2. Poei~zanie opieki rodzinnej z ~yoiem sekeual
nym i prokresoj; ...... ................... 8~ 4.1.3. PlmdamontaLna pczyoja opieki rodzinnej ~r etrukturze opieki migdzyludzkiej .......:... 87
4.1.4. Speoyficzne walorp opieki rodzinnej ........ 88 4.1.j. Opieka rodzi.naa jako zło~ony uktad ......... 91 4.1.6. Naturalnośó opieki rodzinnej ............... 9z 4.1.7. Allooentryzo i altruizm opieki rodzinnej ... 9a 4.1.8. Spoieczno-ekonomiczne warunki żyoia, struktu
ra rodziny oraz atoeunki między wepóZmaltonkami a opieka rodzinna, ...................... 94
4.2. Opieka jako kategoria ~ralne .....................
4.2.1. (isneza moralnyoh norm opieki ...:........... 96
4.2.2. Zakres zaetosowania normy opiekuńczo§oi .... 97 ," 4.2.3. Opiekuńczo§ć w etyoe i teleologii .......... 9 18
`' 4~. 2. 4. MoraJ ny aapekt regul i zasad apra~rowania ~ E~ opieki ..................................... 99
t , .';__:; ;;: ,: 4.2.~. Ograniczenia i przeciwKSkazania w etoaowaniu =_
normp opieketńczo§oi ................ .....100
k, ,3 _ . 4.3. Opieka jako kategoria apołeczna ...................102
4.9.1. Opieka apoleczna i uspołeczniona ...........102 4.3.2. tisneza opieki społscznej ...................103 4.3.3. Opieka społeczna w świadomo§ci ludzi .......104 4.3.4. Z3otono§ć opieki spo.łecznej ................105
4.4. Opieka jako kategoria prawna. ......................107
4.4.1. Gensza .................................. .107 4.4.2. Charakter opieki prawn.ej ........ .........108

490,
4. ~. Opieka jako tcategoria wyóiiorawo~sd . : .:: : . . . . . . . . . . . 110
4.5.1. Uwagi wst~pne . ..... ...........110 4.j.2. Op~.ekuńczy sena wyohoasnie ..:...........:..110 4.~:3. Wychowawczy aena opieki .............. .....112
. FZINąCJE oPIEHI .............................. .........11g ~.1. Poj~oie iunkoji opieki "...........................119 ~:2. Funkoja homsoatatyczns ............:.:.....:.......121 ~.3. F`un3ćoja edzystenojklna ...:...:............:..::...122 ~.4. Ftmkoja reg~ulaoyjns ......... :.:...... .......12~ j.j. Flmkoja ueamodzielniaj~,oa ...::.... ..............131 j.6. P~nnko~a soo~alizaoy~na ..........:...:.............133
6. OPIEHA A liYaHOIdA IL ..................... ....:........136
6.t. Uaagi. ,ret~pne ...........::::......................t36 6.2: Problesy relaoji aigdzy opiek4 s. wpohowanieon w li
tsratur$e perdagegicznej ..:.:.....:................138 6.3. Podatawo~ne awoiatośoi opieki- w porówhaniu z wyohowauiea ...............................:............146
6.4. Podatawore zwi~zki zaohodz$oe między opieic~ a vrpohowaniem ................................... .....1~2
6.4.1. U~eagi xetępne ........:.... . ..........15z 6.4.2, Stwarzauie podopiecznym materislnyoh waran,
kóir żyoia: zaspokajanie ioh biologicznyoh potrzeb umo~llwiaj~oe określo~ wyohowawcze oddziaływanie wobeo nioh ... .......:...:..153
6.4.3. Stwarzan3.e podopiecznym psyohicznyoh warunków 2yoia: zaapokajani.e ich psyohoagoiea~srpoh i kulturowyoh gotrzeb determirnxj~,apoh przebieg i efekty proossu ~yohowawczego..:..1~4
6.4.4. Niezasierzone skutki wyohowawcze epra~owanej opieki ...... ............~. ........:..:...lx~ 6.4. j. Niezamierzone skvitki ogisku~aze wyohowani.a. .156 6.4.6. Zwi~zsk przeoiwie~fstw w treśoiaoh opieki i
wyohowania .......................... ...1~7 6.4.~. ~riadome organ3.zowanie prooesu opiekuurczego
` wed3ug zasad' form i metod aprzyjaj~oyah urzeczywistnianiu oelów w~~Ohowawczyoh ......t~9

4j1
6.4.8. Organi.ssowanie ptooeen-wywhowania zgodnie z oelami 1 2at0żeniami opiek~. ............... 160
6.4.9: Aktuel3zao~a potrzeb potenojalnyoh oraz ~~~a~e~ przeitezta3oanie, hamowanie i wy~,aezanie potrzeb zaktualizowanpoh w prooe
sie wyońowa.nia ............................ 16t . 6.4.10. Zbieżnośó (jednofió) okreglonyoh potrzeb jsdnostki i wymag~ań spo~ecznyoh :......... t~62
6.4.11. Zwi~zelc opieki z wpohowsniem przez ioh w:póiny przedmiot i ąpełniane fvmkaje .... 163 6.4.12. Zwie~zek opieki z wyohowaniem poprzez ioh
wepólny,podsiot........................... 164 6.4.13. Podeumowanie ............................. 16~
6:~. Podatawow~e amoistośoi aksjologii opie2ci w porównaniu z aksjologi.q, wyohowania ...................... 167
6.~.1. Uwagi watPpne ............................. 167 6.x.2. Ogólne po~~oie opieki i wyohoWania jako
przesłanki rczró2nień wartogoi wiaśoiwyeh
obu tym dziedzinom dziatalnośoi............ 169 6.§.~. Wartośoi opieki i wyohowania a wartość najwyższa w systemie antropooentrycznym ...... 175
6.5.4. unioaki końoowe ...,........................ 181
7 . srnvs~ oPI~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ~ 88 ~ IIIIIIf111V' '
7.1. Potrzeby panadpodmiotows i ioh diagn~czowanie ..... 188
7.1.1. Ogólne pojęcie struktnry opieki ........... 188 i 7.1.2. Teoria gotrzeb ludzkioh a teoria opieki ii~
~~[. dzyludzk3ej ............................... 1~
7.1.3. Ogólne pojęoie potrzeby ludzkie~ .......... ~~a ! 7.1.4. Inne znacz~oe dla opieki typologie potrz~etr
ludzkioh ................................... · 7.1 . 5. FY~ustrao ja potrzeb jatso szczegól~ pr~bbeas opieki .................................... ·~
7.1 .6. Ogólne po jęoie potrzeb ~ponadpod=io t,ow~.., .. .. ~ 7.'1.7. Podstawowe czynniki potrzeb ponay~~~~:c:.c~~m~.
wy oh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , ,. , ." .,. . .. ;591;4murt~ 7 .1 . 8 . Podstawowe uwarunkowania po tr z ~ _ -.~yamucr,~
mio towych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ~^v!,u~,

492
7.1.9. Podopiecznp jalco ogólny trsin,$nik diag~oa~tyoany i podaiot potrzeb ponadpodviotawyoh. 220
7.1.10. Klasy!'ikaoja potrzeb ponadpodaiotowyoh.... 224 7.1.11. Diag~czowanie potraeb ponadpodm~i.otowyoh... 228
7.2. Pbm~toje opiekudcze . ............................. t33~ 7~3~ Postawy opiskuńcze ............................... a40
7.3.1. Pojgoie "opiekun" ...................... t40 7.3.2.-Poatawp opiekuńcze jako typ poataw inter
pereonal~oh .............................. 24"~ 7·3·3· ~'ótki przeglad interpretaoji poj~oia poatawy opiekrmczej w literaturze ........... 2~1.7
7.3.4. Pczytywne poatawy opiekw5cze ..... ....... 256 7.3.5. Neóatywne posta~ry ogiekuńcze .............. x58 7.3.b. Poatawy opiekuńcze a poatawp rodziolelakie. 262 7.3·7. poetawy opiekuńcze a postawy wyohowawo$e..~ 263 7.3.8. Czynniki poataw opiekuńczyoh .............. x6,~
7.4. Sptuaoje opiekuńcze .............................. 267
7.4.1. OSÓlne gojgoie eTtuacji opiekuńczyoh i opiekuńczo-wyoho~rawczyoh .................. 267
7.4.2. Pojęoie eptuaoji opiekuńczyoh i opiekuńczowyohowawczpoh ........................ .... 270 7.4.3. Stwarzanie podopiecznym warunków bytu ..... 2'~,'7 7.4.4. Stwsrzanie Wax~unków działania ............. 280 7.4.5. Sytnaoje reguluj~oe równowagę i rczwój psy
ohospo.łeczny podopi~ecznyoh ................ 284 7.4.6, Uwagi końoowe .....:........................ z89
7.5. Czynnośoi opielcu~scze ............................. 292
7.5.1. Ogólna oharakterpatyka czynnośoi opiekuń
czpoh ............... ................... 292 7.5.2. Czymiości opiekuńcze wyrótnione według spe
cyficzn7roh form aktywnośoi opiekuna i odpowiadaj~,oyoh im zakresów opieki . ......... 294 7.5·3. In~ możliwe do Wyodr~bnienia grupy czyn
noboi ........,.................... . ..... zg5
7.6. Atmoafera opiekuficza .......:..................... 297

.
499
7.6.1. l3wagi wstępne ............................. 29'7 7.6.2. Dotyohcza§owa interpretaoja omawianyoh po
	,~ęE .....................:................. z98 	. 7.6.3. Pojęcie atmosfery (kl3matu, na.stroju) ..... 301 	7.6.4. Pojęo3o atmoafery opiekuńczej ............. 302 	7.6:5. Pojęeie atmos~ery wyohowawuzej ............ 303 	7.6.6. Czynniki atmosfery opiekuńczej ............ 304 	7.6.7. Funkoje atmosfery opiekuńczej ............. 305 	7.6.8. Graficzny obraz struktury funkojonalnej
opieki. .................................... 306
8. s~OS~JNEK OPIEICU~1'CZY ................... ..............
9. PROCES 0)?IEKI ............:............................ 346
9.1. Ogólne pojęoie prooeau opieki .....................346 9.2. Etapy rczwoju samodzielnośoi ~yciowej dzieoi i mto
dzie~y - wyznaezniki ewoluoyjnego prooesu opieki... 350 9.3. Podstawowe zmienne ewolucyjnego proceau opieki i dorastania podopieeznego do samodzielnośei ~yciowej353
9.4. Struktura ewoluoyjnego prooesu opieki..............358
10. WYCHOwAME PRZEZ oPIEK,Fi ...............................366
10.1. Pojęcie wyohowania przez opiekę .................366 10.2. Zakres wyohowania przez opiskę ..................368 10.3. Yyohqwanie przez opiekę a opieka wyohowawcza.....375 10.4. Wychowanie przez opiekę w dziejach wyohowania
zakładowego .....................................3~7
10.4.1. Wyohowanie przez opiekę Januaza Korczaka.37'
10.4.2. Wychowanie przez opiekę Antonisgo S. Makarenki .................................383
10.4.3. Wyohowanie przez opiekę w Ośrodku Hansa Kofoeda .................................39~
11. ZASADY OPIEKI I YYCHOYAMA PRZEZ OPIEK,Fr ...............'T"''·
11.1. iTwagi wstępne ...................................~.:~ I 11.2. Zasada opieki aprawiedliwej .....................
11.3. Zasada optymalizacji opieki ..................... 31;~ a~,:~._:, 11.4. Zasada czynnego udzia3u podopieeznych w zaspoka
,janiu ieh potrzeb .................. ..........._ 

11.5. Zasada modyfikaoji wyohowswczej opieki ......... 4a3 ' 11.6. Zaaada oddzia3y~rania wyohoetawczegti na. potrzeby.. 41!"'J
11.7. Zasada odpowiedniego łaczenia świadczeń opiekuń
. ~zych z wymaganiami .:............... .......... 430' 12. PEDAGOGIKA OPIEKtTŃCZA ... .................. . .... 452 , 12.1. Uwagi wstępne .....:........:....:.............. 452 12.2. Krytyezny przegl~d niektóryeh okre§leń psdagogiki
opiekuńezej w oatatnim duudzieatoleoiu...........4~3 12.3. Ogólne pojSeie i przedmiot pedagogiki opiekuńczej 4~$ 12.4. Heterogeniczno§ć i jednolitość treśoi pedagogiki
opiekmńezej ........................... ....... 4~9. 12.~. Pedagogika opi(r)kuńeza jako system wiedzy ogólnej
i ~e~ Pochodne ...........:..................... 463 92.6. Podstawowe żadania pedagogitci opiekuficzej i zwi~zanyoh z ni~ metodyk ..... .................... 4~66
12.7. Pedagogika opiekuńcza a p(r)d~.gogika ogólna, apo3eczna i speojalna. ........... .............:... 470 BIBLIOGRAFIA .............................:............... 476